0 0

Esk Yunan
Tarihi
GI7KIl
lletiim Yaynlan
0 E P 0 N 1 V E R S i T E S' i
Eski Yunan
Tarihi
(GZDEN GE1R1LM1 ve
GENLETLMI BASIM)
Do. Dr. OGUZ TEKlN
I.. Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Anabilim Dal retim yesi
lletiim Yaynlar
I e

m y a y n a r
0 1 0J++JJ
iletiim Yaynclk A..
Kurucusu Murat Belge
Sahibi Tugrul Paaoglu
Genel Yayn Ynetmeni Fahri Aral
Yayn Ynetmeni Must_afa Bayka
Yayn Danman Al)met lnsel
Tasarm mit Kan
Uygulama Suat Aysu
Kapak lllstrasyonu Grcan zkan
Dizgi Remzi Abbas
Dzelti Metin Pna. r
I Bask ve Cilt efik Matbaas
Kapak Basks Sena O.set
Iletiim Yaynlar Cep niversitesi 151
.ISBN 975-470-474-0
1995, Iletiim Yaynclk A..
. Bask 1995, Istanbul
2. Bask 1998, Istanbul
Klodfarer Cad. Iletiim Han No.7
Cagalolu 34400 Istanbul, Tel. 0212.516 22 60-61-62
YAZRN DlGER KTAPLAR
Antik Anadolu Nmismatii Bibliyograjas, stanbul 1993.
Yap Kredi Kolehsiyoru Greh ve Roma Sikle!eri, istanbul 1994.
Ekia'da Istanbul, Istanbul 1996.
Eskia'da Para, stanbul 19962.
Antik Nmismatil ve Anadolu, stanbul 19971.
iindekiler
nsz ++++++++++++++++++===.+=+++++++++++++++==+.=++.+++++++++++++++=+=++++++++++=++++++.+++++++=+=+=, .................. 7
BIRINCI BLM
Ege Dnyas'nn Tarihi Corafyas +++v+=+++++++++++====+++++++++++++++.++=.+++++11
Ege Szc!nn Kkeni ++++++++++++=+++=+++++++++++++++++======++++++++++++==++++++++++.==+.=++=+++.+++ 11
Ege Dnyas'nn Snrlar +++++++==++++++++++++++++++=++==+==++++.+++++==.=+++++++++++++=+=+=+.++++++.+++++11
Girit =++++++++++++++++++++++++++=+++++++++++++++++++==+==+++++++++++++++++++++++++++++++++==+++++++++++++++;==++++++ 14
Yunanistan ++++++++++++++++++++=++=++====+++++++++++++++===++++=+++=++++++++.+==++++++++++++++++.====++++++++++++++.=+14
Anadolu =+++++++.+++++++++++==+==+===++++++++++++++==+=====+=++++++++++++++=+.+++++++++++++===++++++++++++++=;=++;+++.+ 16
IKINCI BLM
Tarihncesi Dnemde Ege Dnyas +++++=.==+=++++++++++++++===+++=+++++.++++++,++19
Genel Durum ++====+=+++++++++++=+++=+++=++++++++++++++=++==++++.++++++++=+=+++: .......................... 19
Girit .................................................................................................................................... 19
Yunanistan ==++++++++++.++++++++++==+++++++++.+++++++++=+==++++++++++++==+++.++++++++++=++++++++++++++++=+ 20
Anadolu +====+ , .................................................................................................................... .20
Ege'de lik Tun ag +++++++++++++.+=..=+++++++++.++++++=++====+.++++++=.++.=+++++++++++.=+++=++++.22
NC BLM
l.. Ikinci Binyl: Ora ve Ge Tun alar... +++++++.++++===++.+++++25
Girit .................................................................................................................................... 25
Yun;nistan ...................................................................................................................... 29
Anadolu ++===+++++++.+++++++++++++++++=.=+++.++++++++++++++++=+++= , .......................................................... 35
DRDNC BLM
Homeros ncesi Dnemden
Arkaik n Sonuna K
.
adar +=+++=+++++++++++++++=
.
+=++++++++.+==++=++=++++++++++.+++.+++=.39
Ege ve Dor Gleri =+=++==.===+.++++++++++++=++++++.++++++++++=++=+++++.+++++++=+++.+.+++++++++=.39
Karanlk a! 1 Yunan Ortaa! +===+==++++++++++++++++====+=.++++++.+=+.=+=++++++++++++++++++40
Yunan Alfabesinin Ol uturulmas ++++++++++++=+=++=+=+=++++++++==++++++.++++=.=..=++++++.41
Kent- Devletleri'nin Kuruluu ++.+++++.==+++===+++=++.+++.++++=++=+++=+++++.+====.+=+=+++++++++.+ 42
Kolanizasyon Dnemi ve Kolon i ler ++++++.++++++++==+++++++++++.+++++++++++++++++++++==++=48
Tyran'lar +=+.===+===+++++++++++++++++= : ..................................................................................... .53
Yasa Koyucu lar, Yasalar ve Reformlar (Yeni Toplum Dzeni) ++++++++.+.=+=+=+=54
Sikkenin Icad ve Yaylm ++++++++.=++=+++==.+++++++++++++==+=====++++++.++++++++++++++=+++++: ........... GO
Bat ve Gney Anadolu'da Kurulan Uygarlklar +++++=+=+=+++++++++++++++: ===+++++++64
BEINCI BLM
Klasik a: Sav;, Demokrasi ve Kltr: .=+++++=.==++++++..+=+++++=..==.+.++.+ .71
Pers Savalar ++++=.+++++++++++=+==+++++.=====+++++=++.+++++.+++..++..==+++.++=+.==++++==+++=++.+=++=+.+++++=.+. 71
Persler =++++..+ , ..................................................................................................................... .71
lonia Ayaklanmas +.......++++++..+.==.....+++.....+++==.=.. +++......++.......==...+...+.+++..==+==.++73
Marathan Sava =++++.++=++=++++++=+=.+=++++++=+=+=++++====+++++===+++++++==++++++++++++++++==..++++...===+.++.75
Artemisian ve Thermopylai Savalar +=++=.+==++++=++=+=+==.+++++.=+.++++++++==.+=+.+==+=.+==+. 76
Salamis Deniz Sava ++===+++++++++..=+++++++=+==++=++.+: ............................................................... 77
Pl ataia ve Mykale Savalar +++.=+=.++..+++=+=+.+++++.==++.++++=+++++.=+==+++++++++=+++++++====+=.+==. .78
DelosDeniz Birlii +=+==+.++++++++=.=++=+++++==+=++++++=.==+++.++==++=+++=+=+=++++++=.+++++.+++===.++.+.==.+.++.78
Eurymedon Sava .++=++++++==++++.++=======+++++++.+.=+..===..++. : .................................................. 80
Yunanllarn Dou Akdeniz Sefed ve Kallias ar +=+++++++==+=++++++====++..+==+++++80
Perikles ===++++++++++++===+==++==+++++====++++++++==++==+++=++===++=+++++++=+++=+++====+=+++++=+==++++=+=+++=+++=++= 81
Peloponnesos Sava: Yunanllar Yunanlllara Kar +=+=++=+++====..++++++=====82
Sava ncesi .................................................................................................................... 82
Savan Nedeni +..==+++++++==.+++++++.+==+++++++++==+=+++=++===++++=+++++===+=+++++++=++==+++.==+=.+.++++===++. 83
Arkhidamos Sava +=++++++=+===++=++.++===+=+++++===+.=++++ ==++++++=+=++.+=+==++.+++++=++=+==+==+++++++=+=... 84
Nikias Bar ++++++=++.+++++++===+++=++++.===++=++++===.+++++++=+++++++==.+.. .............................................. 85
Sicilya Seteri .................................................................................................................... 85
Lysandros'un Notian Zaferi =.+++=++===+++++++==+++++++=+++++=+++==.+++=+=++++=+==..++++==++=++==. 86
Arginussai Sava =+=.+++.++.+==.=.+++.==++++++=+=+++.+++=++++++.=++=++++.++=++=+==+++++=++=.+++++ , ......... 86
Aigospotamoi Sava ++++++=++++++===+++++=++=+++++===+=+++++=+++++++===+++++++=+++++=++=++++=+++=.=+.87
l.. Drdnc Yzln ilk Yars ++++++++++=+++++++=++++++=+=+=++++++++++++++.++=+++++++=.+==++: .... 88
Satrap Kyros'un Baarsz Ayaklanmas ++++===++++++++++==+++++++==++++++++++++++++=+..=. 88
Kor'nthos Sava ++..++++==.=++++++=+.++.+++++=.++++++=.=+++++=+.=====++.++=++++++++=+=+=++++++.++.+=+==++.=89
Ikinci Deniz Birl ii +.=++===++++++.=+=.++++=+==+=+=+++++====+++=+++==+++++==++++=+==++=++.===..+=+++=====++=+=+. 91
Thebai'n Yksel ii =++++.++++===+++.+=++=+++++++++=+=++++.+++===+++++=++++==.++++=+=.=+++====+++.++===+..+. 91
Kartaca'nn Gney !talya ve Sicilya Seferi. ............................... : ............................ 92
Bat Anadolu'da Bir lttifak +++=+=++.=+++==+++++.+++++++==++++++++++++++=++=+++++=+++++=++==++=+++92
ALTINCI BLM
Hellenistik a ve Makedonya Egemenlii ++++++++.+++++++==.=+++++.+. 95
Makedonya ==++++++.+=..=++++++++=+++.+++.+==+++++++=.+++++: .............................................................. 95
l l . Philippas ++++.=+++.+. .++===+=+++++.+=++, .................................................................................... 95
Kutsal Sava +=+++++++=+.+=++==+++=+===++++.===+==.+++++++=+++++++=+++++++++.+++++===+++++++++=++=++++=====++++.====++.+=+=++ 97
Khaironeia Sava ............................... : .......................................................................... 98
Korinthes Birlii ............................................................................................................. 98
Byk lskender ve Do u Seteri ++++===++=+++==+++++++=+.=++++=.++++++++=++.+++++=+++++.++==.=+=++.+==99
Byk lskender lmparatorluu'nun Yaps ve Nitelii. .................................. 104
Diadokhlar ya da lskender'in Ardllar +++.++=.+++++++.++++++=+++++++++++++=+++++.++=+..====+=++++1 07
Triparadeisos'taki Devlet Konseyi +.++++==+=.+=++.==+++.++++=+.++++++.+==++++++===+.+.++=+=+ 08
Gaza Sava +.++++++.+ ; ........................................................................................................ 1 09
Diadokhl arn Egemenlik Mcadelesi +.++++===+++=.+=++++++=++++==.+++++=+=.+=++++.+===.++++++ 109
lpsos Sava +.=+++++++++++===+++++++==..+++.+++===++=+++=+==+=+.+++=+++++++=++++=.==+++++++==++=++++==.++++..+==+++. 111
Kurupedion Sava ++++++++==+++++++==.++++++++==++++++++=++++++.+.+=++=+++++.+++++++.+.==++++++.=.+++++++++ 112
Sona Doru +++++++++===+=++++.==+++=++===.=+=+.++++=+=+++++++=+++=+++................................................. 114
YEDINCI BLM
Sosyal ve Kltrel Tarih +=+++====...=.++=+..++++.==...==.===+++++++==..++=+, ..................... 117
Din ve Mitoloji ++++.++===+++++++=+++++++==++++++===+++++..==.+++=+=++=++++==+=+=++++..=+=++++++.+==..=+.=.= 117
Edebiyat .=.=,,=,,==+.===,.===,====.==,=,==.===.===..==,,,========..===.+==,,.===+..=,=...,,,,==,===..==,+=<==<121
Tarih Yazm ===++++++=+++=++++++++==++++++=+++++=+=++===+=+++++++++=====++=++++++++=++==++=++++=++++++==+++++==++125
Felsefe =+++=++++==++===++=o+=++,==+++==+++++++==+===+++=+=++o=+++==++=+++=+++==++==: ........................................... 130
E itim ve Spor ............................................................................................................. 134
Kronoloji Cetveli =++++=+++=+=+=,=++++++++=+===+++===+++==+++==++==++++,++++++==+=+===++++=+,+==+===+++++++= 139
Seilmi Bibliyografa ===++,++++++=++==+++++++++==+o=,+++=++++===+++==+=++,++=++,++=++-=,++++=++=141
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
NSZ
Gnmz Bat uygarln anlayabilmek iin nce es
ki Yunan tarihini ve uygarln bilmemiz gerekmekte
dir. Fakat u da bir gerektir ki, eski Yunan uygarlnn
filizlenmeye balad yer Bat Anadolu , zellikle Io
nia'dr. Kent-devletlerinin ortaya k, sikkenin icad,
ilk doa filozoflarnn yurdu ve bilimsel dncenin te
meli lonia' dadr. Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgai'n dedi
i gibi,": ++ yeryznde, zgr dnce, mspet bilimler felse
fe, epos ve lyrik iir gibi alanlarda Ege btn dnyaya nc"
lk etmi, bin yl boyunca Dou 'nun nderliinde olan
kltr liderlii M. . 650 tarihlerinde Ege 'e gemi ve ora
da bugnk Bat Uygarlnn temelleri atlmtr."
Bu kitapta, eski Yunan tarihi kronolojik bir dzen
iinde ana izgileriyle ele alnmaktadr. lk blmde,
Ege dnyasnn tarihncesi dnemi, yani Yunanllarn
geliinden nceki dnem ksaca anlatlmakta; daha son
ra ikinci binylda blgeye Yunanca konuan Akhalarn
gelmesi ile Yunan tarihine girilmektedir. .. 5. ve 4.
yzyln byk savalarndan sonra ele alnan Hellenis
tik Dnem, Byk skender'in imparatorluu ve onun
lmnden sonraki "diadokhlar" mcadelesini kapsa
maktadr; Hellenistik Krallklar -bir baka almann
konusunu oluturmak zere- kitabn kapsamnn dn
da braklmtr. Kukusuz, yaklak bin yllk bir tarihi
bu hacimde bir kitabn iine tm ayrntlar ile sdr
mak imkanszdr. Bu nedenle ancak Yunan tarihinin te
mel konular zerinde durulmutur. Kitabn, bu ierii
1
ile, niversitelerin tarih, arkeoloji, klasik filoloji ve sac
nat tarihi gibi eskia bilimleri ile ilgili bilim dallarnda
renim gren renciler ile konunun uzman olmayan
okuyucular iin bir ilk adm olacan dnyoruz.
Kitapta kii ve yer adlarn yazarken, EskYunanca
formuna uygun, zgn biimlerini kullanmaya zen
gsterdik. Bunu yaparken, Eski Yunanca szckler La
tin harflerine evrilmitir. Fakat Trke yazmlarda,
Latince yazmdaki 'c' harfi yeride, Eski Yunancadaki 'k'
(kappa) harfi kullanlmtr. Keza, Latince yazmda -us,
-um eklinde biten szckler, -os, -on eklinde yazlm
tr. rnein, Cyzicus yerine Kyzikos, Croesus yerine
Kroisos gibi. Ayn ekilde, ierisi:de 'ou' ift seslisinin
bulunduu Eski Yunanca szckler de, -okunuu dei
tirmed iin- 'u' eklinde verilmitir. rnein, Tho
ukydides yerine Thukiydides; boule yerine bule gibi.
Herkese bilinen baz kii ve blge adlarn ise (rnein
skender, Asya, Tesalya, Trakya, Makedonya, Suriye, Fi
listin) Trkelemi biimleriyle kullandk. Latince sz
ckler ise hi deitirilmeden, olduu gibi kullanlm
tr. Eski Yunanca ve Latince szcklerin Trkedeki ya
zllar ile ilgili yeterli bilgi B. plikiolu'nun Ekibat
Tarihi kitabnda (s. 803 vd.) bulunmaktadr.
t
Kitabn ilk basksnn yaklak 2. 5 yl ierisinde t
kenmesinden sonra yeni basksnn yaplmas kararlat
rldnda, kitap yeniden gzden geirilmi, gerekli d
zeltme ve ilaveler yaplm; ele alnan konular aklayc
nitelikte resimler konmutur. Bu arada, olabildiince
yeni yaynlara ulalmaya allm ve bibliyografya ye
nilenmitir.
Eski Yunan tarihinin bir zeti niteliini tayan eliniz
deki kitap hazrlanrken, olaylar olabildiince ak ve an
lalr bir biimde verilmeye allmtr. Konu ile yakn
dan ilgili olan baz deerli eskia tarihilerinin grle
rine bavurulmu ve onlarn neri ve uyarlap da gz
8
nne alnmtr. Kitabn birinci basksndaki metni
Prof. Dr. M. Taner Tarhan, Prof. Dr. Veli Sevin, Prof.
Dr. Mehmet zsait ve Do. Dr. A. Vedat elgin; eliniz
deki geniletilmi ikinci basknn metnini ise Do. Dr.
A. Vedat elgin gzden geirmitir; haritalar ise Erkan
Konyar hazrlamtr; kendilerine teekkr ederim.
Yararl olmas dileiyle . . .
Ouz Tekin
ubat 1998
9
BRNC BLM
EGE DYAI'N
TAR COGRFYAI
Ege Szcnn Kkeni
Eski Yunanllar, ya da kendilerini adlandrdklar e
kilde Hellenler, Ege szcnn kkenini birka mito
lojik ykye balyorlard. Fakat bunlarn en nls,
Atina'nn efsanevi kahraman Theseus'un babas Aige
us ile ilikili olandr: Theseus, Girit' deki labirentte yaa
yan boa bal Minotauros canavarn ldrmek iin yo
la kar. Babasna, canavar ldrdnde gemisine be
yaz yelken ekerek dneceini sylemitir. Fakat cana
var ldrdkten sonra, babasna verdii sz unuta
rak, kara yelkenle dner. Babas Aigeus, kara yelkenleri
grnce olunun ldn dnr ve denize atlaya
rak intihar eder. Bundan byle boulduu denize onun
ad verilerek Ai
g
aias Pantas (Aigaios Denizi/ Aigaion Pe
lagos yani Ege Denizi) denir.
Ege Dnyasnn Snrlar
Ege dnyas denilince, kabaca, Ege Denizi'ne kys
olan blgeleri kapsayan corafi alan anlalmaktadr.
Dolaysyla, Yunanistan , Makedonya, Trakya ve Bat
Anadolu Ege dnyasnn kapsam iindedir. Ege Deni
zi'nin snrlarn da bu lkeler belirlemektedir : kuzeyde
Makedonya ve Trakya, batda Yunanistan, douda Bat
Anadolu kylar, gneyde ise Girit Adas. Ege Deni
zi'ndeki en byk adalar, kuzeyde Thasos (Taoz), Sa
mothrake (Semendirek), Imbros (lmroz / Gkeada)
11
Yunanistan
'
GIRIT


LEMNOS
O LESBOS

.-.
..-.

=

) .
-..
-..-.--.
ve Lemnos ( Limni); Bau Anadolu kylarna yakn ola
rak, kuzeyden gneye, Lesbos ( Midilli), Kios ( Sakz),
Samos ( Sisam), Kos (stanky) ve Rodos ( Rhodos); Yu
nanistan'a yakn olarak ise Euboia ( Eriboz) ve en g
neyde Kyklad Adalar ile Girit Adas' dr.
Fakat unu da unutmamak gerekir ki Yunan dnyas
nn snrlar, Ege dnyasnn snrlarnn ok tesine
uzanmaktadr. Gler ve kolonilerle Anadolu'nun ku
zey ve gney kylar, Gney halya ve Sicilya, Gney
Fransa ve spanya kylar, Kuzey Afrika da Yunan dn
yasnn etki alan iinde kalmtr. Byk skender'in
dou seferi, Yunan etkisinin Hindistan'a kadar yaylma
sna neden olmutur.
Girit
Yunanistan'n yaklak 120 kilometre gneydousun
da yer alan Girit, Ege Denizi'nin gneyinde baU-dou
dorultusunda uzanan byk bir adadr. Yaklak 250
km. uzunluunda ve 50 km geniliinde olup, 8. 300
km'lik bir yzlmne sahiptir. Adada, byk rmak
lardan ok, aylar vardr. En verimli ve byk ovas g
neydeki Mesara Ovas'dr. Dalk bir yapya sahip olan
adann nemli dalar arasnda ; batda, Beyaz Dalar;
ortada, da Da; douya doru, 2.500 m ile en yksei
olan Dikte Da saylabilir.
Yerleim merkezleri daha ok adann dou yarsnda
dr. Bunlar; Knossos, Mallia, Gournia, Mokhlos, Pala
ikastro, Zakro, Phaistos ve Hagia Triada' dr. Bat yar
sndaki nemli yerlemeler arasnda ise Kydonia ve
Khania gsterilebilir. '
Yunanistan
Kuzeyini Balkanlar'n snrlad Yunanistan ( Hellas),
14
yan denizle evrili bir yarmadadr. Batsnda lon
Denizi, dousunda Ege Denizi, gneyinde ise Akdeniz
vardr. Olduka dalk olan lkenin en yksek dalar
_arasnda, ortada, kuzey-gney dorultusundaki Pindos
Dalar'n; gneyde Parnassos'u; Orta Yunanistan' da,
dou kysna yakn Olympos Da'n sayabiliriz. Make
donya, Yunanistan'n kabaca kuzeydousunda yer al
maktadr.
Yunanistan, yukarda da deindiimiz gibi, dalarn
doal olarak bld blgelere ayrlmt. Bu blgeler
kuzeyden gneye, bat kylarna yakn olarak Epiros,
Akarnania; i kesimde, Tesalya; gneyde, Korinthos
Krfezi'nin kuzeyinde, Aitolia, Phokis ve Boiotia; kr
fezin dousunda, Attika; lkenin gneyindeki Pelopon
nesos Yarmadas'nda ise, kuzeyde, Akhaia; batda, Elis;
gneyde, Messenia ve Lakonia; i kesimde, Arkadia; do
uda ise, Argolis yer almaktadr.
Yunanistan'n en nl kentleri, Orta Yunanistan'da,
Aitolia ile Attika arasnda, Atina, Delphoi, Thebai ve
Megara; Euboia Adas'nda, Khalkis ve Eretria; Pelopon
nesos' da, kuzey-douda, Korinthos; i kesimde, Mega
lopolis , Mantineia ve Argos; batda, Olympia; gneyde,
Messene ve Sparta'dr ( Lakedaimon).
Yunanistan, dalk bir lke olduundan, yaam ve
yerleim koullar insanlar daha ok ovalk ve ky ke
simlere yerlemeye zorlamtr. Bunun sonucu olarak
denizcilik, Yunan ulusunun en nemli faaliyet alanla
rndan birini, belki de balcasn oluturmutur.
Yunanistan'n o dnemdeki ad 'Hellas' olup, lke in
sanlar kendilerini 'Hellenler' (Hellenoi) olarak anyor
lard; Romallar bu lkeyi 'Graecia', halkn ise "Gra
eci" (Grekler) olarak adlandrmlard. Yunanllar, Yu
mnca konumayan, kendileri dndaki kavimleri ya da
uluslar da 'barbaros' (barbaroi = dili yabanc olan, anla
lanayan) olarak adlandrmlardr.
15
Anadolu
Anadolu, tpk Yunanistan gibi yan denizle evrili
bir yarmadadr. Batsnda Ege Denizi, kuzeyinde Kara
deniz, gneyinde ise Akdeniz vardr. lkenin bat yar
s, irili ufakl rmaklar tarafndan sulanan verimli ovala
rn oluturduu bir blgedir. Bu ovalk blgenin dou
sunda ise dalar uzanr. Anadolu da, Yunanistan' da ol
duu gibi birtakm corafi blgdere ayrlmtr. Bunlar,
batda, kuzeyden gneye doru Troas, Mysia, Aiolis, Io
nia, Lydia ve Karia ; Karadeniz kysnda, batdan dou
ya doru Bithynia, Paphlagonia ve Pontos; i kesimde
Phrygia, Galatia ve Ka:padokia; gneyde ise Lykia,
Pamphylia, Pisidia, Isauria, Lykaonia ve Kilikia' dr.
Anadolu'nun bu blgeerinden Lydia, Phrygia, Bithy
nia, Pontos ve Kappadokia' da siyasal ve askeri adan
gl krallklar da kurulmutur.
Bazen Anadolu ad ile e anlamda kullanlan Kk
Asya ad Latincedeki 'Asia Minor'un Trkeletirilmi
biimidir. Her ne kadar, 'Kk Asya' ile 'Anadolu' ad
lar birbirini karlamaktaysa da, R9ma dneminde K
k Asya denilince daha ok, Frat rma'nn (Euphra
tes) batsda kala taraf anlalmaktayd. rnein Do
u Anadolu'daki Armenia ve Urartu Krallklar Kk
Asya'nn kapsamnda deildi. Anadolu ad ise, Yunan
caca 'Dou' anlamn tayan 'Anatole' szcnn
Trkelemi biimidir. Ge Bizans dneminde 'Dou'
ile aniatlmak istenen, Ege Denizi'nin dousu, yani
Anadolu idi. Bizans dneminde ilk kez ynetimsel an
lamda, bakent Constantinopolis'in dousunda kalan
byk eyalet, 'Anatolia' olarak adlandrlmtr.
Anadolu'nun en nemli rmaklar arasnda Bithy
nia'da Karadeniz' e dklen Sangarios (Sakarya); batda
Ege Denizi'ne dklen -kuzeyden gneye doru- Kaikos.
(Bakray), Hermos (Gediz), Kaistros (Kk Mende-
16
res) ve Maiandros (Byk Menderes);, Pontos'daki Ami
sos'un hemen batsndan Karadenize dklen Halys
( Kzlrmak); gneyde Pamphylia blgesinden Akde
niz'e dklen Kestros (Aksu) ve Eurymedon (Kpr
ay); Kilikia blgesinden yine Akdeniz' e dklen Kaly
kadnos (Gksu), Saros (Seyhan) ve Pyramos ( Ceyhan)
saylabilir,
17
1
1
KNC BLM
TARHNCESi DNEMDE
EGEDNYASI
Genel Durum
Eski Yunanllar, Ege Blgesi'nin kendilerinden nceki
halklan hakknda fazla birey bilmiyorlard. Homeros,
Herodatas ve Thukydides, blgenin en eski halklar ola
rak 'Pelasglar', 'Karlar' ve 'Lelegler'in adlarn anmakta
drlar. Fakat bu halklardan gnmze adlar dnda
hemen hemen hibir ey kalmamtr. Oysa yazl kay
raklarn bize bildirmedii ve Yunanl olmayan baz top
luluklar, bu halklardan da ok daha nceleri Ege' de ya
yor olmalydlar. Yaplan kaz ve aratrmalar Ege Bl
gesi'nde yerleimin, alt, orta ve st olarak ana bl
me ayrld Paleolitik a'a ( Eski Ta a) dein
uzandn gstermitir. Bu dnemde yerleim yerleri
olarak maaralar ya da kaya snaklar kullanlyordu.
Bu dnemi, tarm ile retime geilmesi ve hayvanlarn
evcilletirilmesi gibi yerleik dzene aitbelirgin zellik
lerin ortaya kt Neo1itik a (Yeni Ta ya da Cilal
Ta a) izlemitir. Paleolitik ile Neolitik arasndaki
bir evre olan ve 'mikrolit' denen kk ta aletler ile
temsil edilen Mezolitik (Epipaleolitik) a'da (Orta Ta
a) Ege dnyasnda yerleim, biraz daha gelikin ol
makla birlikte, Paleolitik a'n zelliklerini gsterir.
Girit
Girit'de ilk iskin izlerine Neolitik a'da rastlanmak
tadr. Knossos ve Phaistos saraylarnda yaplan kazlar-
19
dan bu dnem hakknda bilgi sahibi olmaktayz. Bura
daki saraylarn neolitik bir yerleimin zerine ina edil
dikleri anlalmaktadr. Bu dnemde yaplar dikdrtc
gen planl olup, ta temel zerine kerpi bloklardan in
a ediliyordu. Girit'in neolitik kltrnn Bat Anado
lu ve Konya Ovas yerlemeleri ile benzerlik gstermesi,
o dnemde adaya Anadolu'dan bir g olduunu gs
termektedir. Dier bir deyile, Girit neolitiinin ncle
ri Anadalulu olmalydlar. ..
Ynanitan
Yunanistan'da ilk yerleim izleri Paleolitik a'a de
in gitmektedir ( . . yklak 40. 000).Yerleimin esas
itibariyle maaralarda olduu Paleolitik a'n Yuna
nistan' da temsil edildii en nemli yer, Argolis Blge
si'ndeki Frankthi Maaras'dr. Frankthi Maaras, Ne
olitik dnemde de yerleime sahne olmutur. Epiros,
Makedonya, Tesalya, Elis ve Korkyra'da paleolitik mer
kezler saptanmtr. Yunanistan'daki en nemli neolitik
yerleim merkezleri ise Tesalya Blgesi'ndedir. Blge
deki balca neolitik merkezler arasnda Sesklo, Dimini,
Argissa ve Soufli ile Makedonya' daki N ea Nikomedia'y
sayabiliriz. Yunanistan'da neolitik yerlemeterin ou
.. 5. binyla kadar gitmektedir. Fakat bu tarih, tarm
yapldna ilikin ilk kantlarn ele getii Tesalya Bl
gesi'nde l..
7
. binyla dein uzanmaktadr. Kyklad
Adalar'ndaki en eski yerlemeler ise . . 6. binyl son
laryla ve 5. binyla tarihlendirilmektedir. Yaplan ara
trmalar Neolitik a insannn da Yunanistan'a ve
Kyklad Adalar'na Anadolu'dan geldiini gstermitir.
AnadoltJ
En erken yerleime sahne olan Anadolu yarmadasn-
20
1
'
da ilk iskan, Paleolitik a'a kadar gitmektedir (Gn
mzden yaklak 400.000 yl nce) . Bu dnemde iski
grd anlalan en nemli maaralar, stanbul' da,
Kk ekmece Gl'nn hemn kuzeyindeki Yarm
bmgaz Maaras ile Antalya yresindeki Karain, Beldi
bi, Belba, kzini ve arkini maaralardr. Maara-
resimlerine rnekler ise Adyaman civarndaki Palant \
ve Kars civarndaki Caniulu' dan gsterilebilir.
Mezolitik ya da Epipaleolitik, Paleolitik ile Neolitik
alar arasndaki bir ge_ i dnemidir. Mikrolit denen
kk ta aletlerin youn bulunduu bu dnemin. Ana
dolu'da en iyi temsil edildii yerler arasnda, Antalya
yresindeki Karain, kzini, Beldibi, Belba maarala
r ve Gaziantep'teki arkl Maara ile Burdur'da Bara
dz; anlurfa'da St Tarlas mevkileri saylabilir.
Yerleik yaam tarz ve retirci nitelii ile tanmla
nan Neolitik a'da ise Anadolu'da gnmzden yak
lak 10. 000 yl ncesine giden yerleim merkezleri bu
lunmaktadr. Neolitik a'n erken dnemlerinde he
nz keramik bilinmedii iin insanlar kap kacaklar ta
ve ahaptan yapyorlard. Anadolu'daki en nemli ne
olitik merkezler Dou ve Gneydou Anadolu'da, Hal
lan emi, ayn ve Nevala ori'dir; Orta Anadolu ve
Gller Yresi'nde, Aklhyk, Suberde, Haclar, Can
Hasan , Dou atal Hyk, Kuruay, Hycek, Kk
hyk; Gney Anadolu'da, Mersin-Yumuktepe ve Tar
sus-Gzlkule saylabilir. Marmara Blgesi'ndeki Fikir
tepe ve Pendik de neolitik merkezler arasndadr. Yuka
rda sraladmz merkezlerden bazsnda neolitiin en
erken evresi olan "keramiksiz" evre vardr. Sz konusu
neolitik merkezlerin gemilerinin gnmzden yakla
k 1 0.000 yl kadar ncesine gitmesi, Anadolu'nun, o
sralar halen Ta a'n yaayan bat komular Girit ve
Ytmanistan'danbir hayli nde olduunu gstermekte
dir. Girit ve Yunanistan' da kyterin kurulmaya balana-
21
rak yerleik dzene geilmesi, retime balanmas ve
hayvanlarn evcilletirilmesi, oralara dardan bir g
ile aklanmaktadr. G!- kkeni ise, yukanda da de
indiimiz gibi, neolitik kltr zelliklerinin benzerli
inden dolay, Anadolu' dur.
Neolitik'ten Tun a'na gei srecinde, bakrn
youn kullanm ve boyal anak mlek gibi zellikler
gsteren Kalkolitik a'n Aadolu' daki temsilcileri
arasnda ise znik Gl civatndaki Ilpnar; Haclar,
Kuruay, Can Hasan, Yumuktepe, Gzlkule, Tlinte
pe, Malatya' daki Deirmentepe, Beycesultan, N oruntc
pe, Korucutepe, Arslantepe ve Hassekhyk saylabilir.
Ege'de lk Tun a
. . yaklak 3000 yllarndan balayarak Ege dnyas
'Tun a' olarak adlandrlah bir srece girer. Bu s
re yaklak 1000 yllarnda tamamlanr. Dnemin bu
ekilde adlndrlmasnn nedeni, bakr-kalay alam
olan tuntan yaplm eyalarn ya da silahlarn grl
meye balamasdr. Fakat bu metal ojeler nispeten na
dir olup, daha ok toplumun st tabakalarndaki kiile
rin elindedir. Tun a'nn yaklak ilk 300 yl lk
Tun a'n kapsamaktadr. Tun a, Girit'te 'Mi
nos', adalarda 'Kyklad', Yunanistan'da ise 'Hellas' ola
rak adlandrlr. rnein Yunanistan'n lk Tun a
'ndan sz edecek olursak, 'ilk Hellas' dememiz gere
kecektir. Bat Anadolu' da ise, Tun a iin irqdilik
herhangi bir zel adiandrma olmamakla birlikte, Troia
belirleyici ve temsil edici bir rol oynamaktadr.
lk Tun a'nda Anadolu'daki nemli merkezleri
arasnda Troia, Limantepe, Beycesultan, Demircihyk,
Alacahyk, Aliar, Karahyk, Dndartepe, Tekeky,
Gzlkule, Noruntepe, Tepecik, Korucutepe ve Ars
lantepe ile Dou ve Gneydou knadolu'nun 'Erken
22
Transkafkasya Kltr' yerlemelerini sayabiliriz. Tro
ia'nn I. - V. tabakalar lk Tun a'na ilikindir (. .
3. binyl). Bir kale grnmndeki lk Tun a Tro
ia'snda megaran planl yaplar bulunmakta olup, bu ya
plarn etraf sur 'ile evrilmitir. Bu dnem Troia'snda
insan yzl kaplar ile depas amjhihyjJellon denen kaplar
dikkati eknektedir. Ayrca, metal iiliinin ulat
aamay gsteren buluntular ele gemitir. H. Schli
eann, 1870 ylnda Osmanl Devleti'nden izin almak
szn Hisarlk'ta bir sondaj yapm, ilk kazya ise l l
Ekim 187l'te balamtr. Schlienann, 1873'te, tepenin
yzeyinden 8.5 metre derinlikte 'Prianos'_ un Hazinesi'
olarak adlandrd altn, elektron, gm ve tuntan
yaplna 8.830 eser buldu. Il. Troia'nn tahribine iaret
eden bu tabaka imdi i. . 2600-2200 yllarna tarihlen
dirilmektedir. Schlienann, defineyi Osmanl yetkilile
rinden saklayarak Atina'ya _karm tr; bugn Rus-
ya' dadr.

Kyklad Adaladndaki Tun a kltrnn en ka

rakteristik bulunttlar nerner idolleri ve figrinleri
dir. Her ne kadar bir Dou Akdeniz adas olarak saylsa
da, Kbrs'n da Tun a trafiinde nemli bir yeri
vardr.
Olaslkla o dnemde en parlak dnemlerini yaayan
Sumer ve Msr kltr, Yakn Dou ve Kuzey Afrika
araclyla Girit' e ulamtr. Bylece Tun a olarak.
da adlandrlan i. . 3. ve 2. binyllarda Girit'de yksek
bir uygarlk ortaya kmtr. Adada kaz yapan Sir Art
hur Evans, Girit'in bu Tun a uygarln, adann ef
sanevi kralnn adndan dolay 'Minos Uygarl' olarak
adlandr tr.
23
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
j
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Girit
NC BLM
t.. KNC BYIL:
ORTA VE GE TU AGLARI
imdiye kadar Ege Blgesi'ndeki en eski yerlemeleri
grdk. Fakat Ee dnyasnda yerleim boyutunu aan
'uygarln' ilk filizlendii yer Girit Adas'dr. lerinde
birer sarayn da bulunduu, Girit'in en nemli merkez
leri, esas olarak adann dou yarsnda kmelenmiler
dir. Bunlar; Knossos, Mallia, Zakro ve Phaistos'tur.
Bunlara, ilerinde birer saray iermeyen ,alaikastro,
Gournia, Hagia Triada ve Khania ( batda) yerlemeleri
de eklenebilir. Girit saraylan sur ile evrelenmemitir.
Bir ada uygarl olmas nedeniyle savunma gereksini
mi duymam olabilirlerdi.
Girit'de Tun a iki dnem altnda incelenir: a) lk
Saraylar Dnemi ( . . 1900-1
7
00), b) kinci Saraylar
Dnemi (. . 1
7
00-1450/1400). 1
7
00-1650 arasndaki
dnemde ilk saraylar kesin olarak bilinmeyen bir ne
denle (istila ya da deprem ?) yaklp yklm ve hemen
ikinci kez daha byk ve daha grkemli olarak ina
GIRIT
25
edilmitir. Knossos'taki saray ilk olarak 1900 civarnda
ina edilmeye balanmt. Fakat sarayn temelleri altn
da daha eski yerleme tabakalar vardr. i.. 1450/1400
civarnda ise yine deprem ya da istila gibi nedeni tan
olarak bilinereyen son bir felaketten sonra adadaki sa
raylarda yeniden fakat daha byk bir ykn sz konu
su olup, bu tarihten sonra Girit uygarlnda bir k
balamtr. Ykma neden olar

k Thera (Santorini) ada

sndaki yanardan patlamas ve birbirini izleyen yksek
iddette depremler gsterilmektedir. Bu dnem ayn
zamanda Yunanistan'daki Akhalarn gl olduu bir
dnemdir. Bir gre gre, Girit'in bu zor durumunu
frsat bilen Aklalar da aday istila etmi olabilirlerdi.
Bu son ykndan adada yalnzca Knossos ayakta kalabil
mitir. Bu nedenle Knossos iin, bir

nc Saray Dii
nemi'nden sz etmek yanl olmayacaktr. Bu arada bi
lim adamlar Thera adasndaki volkanik patlamalarn
adada ve evresinde yol at ykmlarn
, efsanevi kent
Atlantis'i anrsattn sylemektedirler. Atlantis'in Io
nia blgesinde, Sipylos da civarnda bir yerde olabile
ceine inanlnaktadr.
Giderek zayflayan Knossos, 13. yzyln sonlarnda
tamamen terkedilnitir. i.. 2. binyln ikinci yarsnda
vazo sslemelerinde, fresklerde ve yazda grlen baz
zellikler, o dnemde Yunanistan'daki Akha kltr ile
benzerlik gsterdiinden, adaya Yunanistan'dan bir Ak
ha gnn ol duu dnl ebilir. Bundan byle
Ege'de liderlik, Girit'den Yunanistan'a gemitir.
Girit'in Tun a kltr - mimari, vazo sanat, hey
keltrai ve resim sanatnn gsterdii gibi- Bat Uygarl
'nn ekirdeini oluturmaktadr. Fakat bu ekirdekte
o dnemde yksek bir uygarl yaayan Yakn Dou ve
Mezopotamya uygarlklarnn payn gz ard etmemek
gerekir. Nitekim, arkeolojik aratrmalar Girit'in 2. bin
yln bandan itibaren Suriye'deki Ugarit ve Msr ile ti-
26
cari ilikilerinin olduunu ortaya koymutur. Uluburun
ve Gelidonya batklar, o dnemdeki 'uluslararas' tica
retin kantlardrlar. Ayrca dnemin diplomatik dili
olan Akkada yazlm Arama mektuplarnda Msr fi
ravununa gnderilen veya firavun tarafndan gnderi
len armaanlarn adlar vardr. Msr fresklerinde ve ka
bartmalarnda d lkelerden vergi olarak firavuna gn
derilen armaanlar tayan eliler resmedilmitir. Tun
a armaan repertuar arasnda eyizler birinci sray
almaktadr. Msr fresklerinde betimlenmi insanlar ara
snda Giritliler ve Akhalar bulunmaktadr. Hatta, Msr
firavunu III. Amenhotep'in vasallar olarak anlan bu
kiilerin adlar hiyeroglif yazsyla yazldr. Aynca.Akha
larn (Mykenlerin) Anadolu'nun gl devleti Hititler
ile ilikisi olduu da muhakkaktr. Hitit metinlerinde
geen 'Ahhiyava' , olaslkla Akhalarn lkesi; 'Millavan
da' ise, o zamanlar Akha yerlemesinin bulunduu Mi
letos ya da son zamanlarda ileri srlen yeni bir gre
gre Milyas blgesiydi.
Girit'de iki tr yaz kullanlyordu : .. 2 binyln
balannda hiyeroglif (piktografik yaz = resim yazs),
.. l600'lerden sonra ise bir tr izgi yazs olan 'Line
ar A' yazs. Knossos'ta ele geen ve .. 1450'lerden
sonraya tarihlenen Lnear B yazsnn ise Girit'e deil,
fakat Yunanistan' daki Akhalara zg bir yaz olduu
anlalmtr. Bir defa, Linear A yazs, Girit'in baka
merkezlerinde de bulunmasna karlk, Linear B yazs
Knossos dnda ele gememitir. Oysa Yunanistan' daki
Akha- merkezlerinde, rnein, Mykenai ve Pylos'ta ok
sayda Linear B yazl tablet ele gemitir. Cari Ble
gen'in Pylos'ta bulduu Lnear B tablet arivi .. 1 200
civarna tarihlendirilmektedir. Buradan kan sonu u
dur: Girit'de ce hiyeroglif yazs, sonra da Linear A
yazs kullanlyordu. .. 1450 civarnda Yunanis
tan'dan gelen Aklalar Girit'i istila etmilerdi ve ada
27
Kn<ssos Saray(O. Dickinson, The Aegean Brnze Age, s. 150.)
Knossos'tan ynetilmeye balanmt . Akhalar, Giritiiie
rin kulland Linear A yazsn kendi dillerine uydura
rak Linear B'yi oluturdular.Yeni yaz sistemi ksa sre
sonra Yunanistan'daki Akhalarca da benimsendi. Nite
kim, saraylardaki fresklerde ve vazo resimlerinde gr
len slup deiiklikleri ile dier baz veriler de Aklala
rm adaya geldiklerine iaret etmektedir. Linear A yazs
henz zlememitir; Linear B yazs ise, ngiliz mi
mar Michael Ventris'in abalaryla zlm olup, bu
yaz ile ifade edilen dilin, Eski Yunanca'nn arkaik bir
formu olduu anlalmtr. Linear B yazl tabietierin
ierdii metinler tarihi niteliktf belgeler deildir; birta
km listeler eklinde dzenlenmi envanter kaytlarn
dan ibarettir. Fakat yine de, Akha kralna vanak, yar-
28
drcisna tava
g
etas dendiini; te yandan, Apollon, Le
to ve Aphrodite dnda dier belli bal tanrlarnn ad
larn bu metinler sayesinde reniyoruz. Dier bir de
yile, Akhalarn kutsad tanr ve tanralar Linear B
tabietlerinde gemektedir. Bu tannlar Homeros destan
larndaki Yunan tanrlanyla benzerlik gstermektedir.
Girit Adas'nda ne tr bir ynetim olduu kesin ola
rak bilinmemektedir. Fakat egemen gr, adann esas
olarak Knossos'tan ynetildiidir. Knossos'taki kral ay
n zamanda dinsel gc de elinde tutuyordu. Bu ne
denle, Minos olarak adlandrlan Girit kralnn , bir t
a
p
r-kral kimliini tadn syleyebiliriz.
Girit Adas'ndaki sanat hakknda sylenecek ok ey
vardr. Sir Arthur Evans'n Knossos'ta gerekletirdii
kazlar, sarayn mimarisi ve sanat hakknda ok ey
renmemizi salamtr. Yunanistan'da oluan Akha
(Myken) sanat Girit sanatndan etkilenmiti. Girit sa
raylar iki katl idi. ok sayda odalar ve avlulardan olu
an Knossos saray adeta bir labirent gibiydi. Bu neden
le, Theseus ve Minotauras canavar efsanesine konu ol
mutu. Saraylarn etraf sur ile evrili deildi. lerinde
ki duvarlar ei
t
li konularn ilendii fresklerle ssly
d. Kazlarda ele geen eserler, Girit'de gelikin bir me
tal iilii, mcevhercilik, vazo ve resim sanatnn bu
lunduu ortaya koymutur.
Yunanistan
Yunanistan, l. . 2. binyln banda (ayn zamanda
Orta Tun a'nn balangc), bir gre gre Kara
deniz'in kuzeyinden, bir gre gre ise doudan, yani
Anadolu'dan gelen ve "Akhalar" (Akhaioi) olarak adlan
drlan, Yunanca konuan Hint-Avrupal bir halkn isti
lasna urad. Hint-Avrupa dil grubunu oluturan halk
larn Ari rktan olduu ve kkenerinin Karadenizin ku-
29
zeyinde, Orta Asya steplerinde bulunduu ileri srl
yordu. 1 9. yzyln bu rk yaklam, stn rk varsa
ymlarnn geerliliini yitirdii gnmzde artk kabul
grmemektedir. Akhalarn konutuu Yunanca, Aiol ve
Ion lehelerinden oluuyordu. O dnemde Yunanis
tan' da yaayan Pelasglar, yeni gelenlere boyun emek
zorunda kaldlar. Akhalarn istilas, .

. 2000- 1 700 ylla

r arasndaki bir dnemde, Yunanistan'n iine yava
yava nfuz ederek oldu. Yuna
f
istan, lkenin o dnem
de
k
i sakinlerinden dolay 'Akhaia' olarak anlmaya ba
land. Hint-Avrupal kavimlerin Yunanistan' istilas
ayr koldan olmutu. Akhalar, 2. binyln balarnda ilk
ve en erken gelenlerdi. Yine ayn

sralarda, belki biraz
daha ge bir tarihte lanlar Yunanistan' a girdiler. n
c ve son istilay Dorlar, 2. binyln sonlarnda gerek
letirdiler. Fakat son gelen Darlar'n Balkanlar'dan g
neye doru yaptklar bask sonucu, daha nce gelenler
yer deitirmeye zorlandlar. te bu hareketlilikte daha
nce kabaca Tesalya blgesinde yerlemi bulunan top
luluklar (Aioller) Ege Denizi'ni aarak Lesbos Adas ile
Anadolu'nun kuzeybat kesine yerletiler ve yrenin
Aiolis olarak adlandrlmasna neden oldular. Yunanis
tan'n gneydousundaki topluluklar da (Inlar) Bat
Anadolu'da zmir dolayarna yerleerek bu blgeye (Io
nia'ya) adlarn verdiler. nceleri Orta Yunanistan' da
yerlemi bulunan Darlar da ,zamanla gneye indiler ve
Peloponnesos Yarmadas'na yerle tiler. Bir ksm da
Anadolu'nun gneybat kesine, Rhodos ve Kos (ls
tanky) adalar ile Bodrum ve evresine yerleti. Aiol
ve Ianlarn aksine, Darlar Gneybat Anadolu kylarn
da yerletikleri blgeye adlarn vermediler. Sz konusu
blge, burada daha nce yaayan Karlar' dan dolay
"Karia" adyla anlmaktayd.
Akhalar, i.. 2. binyln ortalarndan itibaren Yuna
nistan'da yksek bi; uygarlk meydana getirdiler. Bu
30
dnem, Girit'in nc Saray Dnemi'ne ( 1 450- 1200)
ya da Ege dnyasnn Son Tun a'na denk dmek
tedir. Msr, Mezopotamya, Kbrs, Anadolu ve en fazla
Girit ile ticari ve kltrel ilikileri olduu anlalan bu
uygarlk, en g- l temsil edildii yer olan Argolis Bl
gesi'ndeki Mykenai kentinden dolay "Mykenai" ya da
"Myken" Uygarl olarak da adlandrlmaktadr. Akla
lar saraylar, kaleler ve antsal mezar yaplaryla o d
nemdeki Yunanistan ve Ege'nin en gl devleti ye uy
garhna damgalarn vurdular. Akha uygarlnn par
lak dnemi olan .

. 14. ve 13. yzyllar ayn zamanda

"Kahramanlar a" olarak da anlr.
Akhalar, her biri kendi saray-kalelerinde hkm s
ren feodal beylikler halinde yayorlard. Ayn dnem
de Anadolu' daki en byk g, rgtl ilk devleti kur
mu olan Hititlerdi. Mykenai dndaki nemli Akha
merkezleri arasnda Tiryns, Pylos, Thebai, Orkhome
nos, Atina ve G!a'y gsterebiliriz. Bunlardan ilk n
de ortaya kartlan saraylarn ekirdeini megaron ad
verilen dikdrtgen planl bir yap oluturuyordu. Gi
rit'in aksine Akha saraylar sur duvar ile evriliydi. Ak
halar'dan sonra Yunanistan halkn oluturan Arkaik ve
Klasik a Yunanllan, bir insann tayamayaca b
yklkte iri talarla ina edilmi olan bu duvarlarn mi
tolojik dev-yaratklar olan "Kyklops"lar tarafndan ina
edilel iine inanyorlard. Mykenai' daki saray, kuyu me
zarlar ve kubbeli mezarlar (tholos'lar) burada aristokrat
kral hanedannn hkm srdne iaret etmektedir.
Erken dnemlerin ynetici snfna ait kuyu mezarlar
(.. 16. yzyl), iki grup halindeydi ve her ikisi de du
varla evrilmilerel i . Bu nedenle literatre, "A Mezar
Halkas" ve "B Mezar Halkas" olarak gemilerdir. Me
zarlarda ele geen eserlerin Girit etkisi gstermesi, o
dnemde Yunanistan'n Girit ile olan balarn aga
vurmas asndan kayda deerdir. Daha sonra ortaya
31
kacak olan kubbeli mezarlarn en nemlileri ise 'Atre
us Hazine Binas' olarak adlandrlan mezar yaps ile
"Klytemnestra" mezar yapsdr. Mykenai'daki sarayn
ana kapsnn lentosu zerinde yer alan kabartmalarda
antithetik (karlkl) pozda betimlenmi iki aslan, sara
y koruyucu (apotropeik) bir imaj veriyordu ve olaslkla
Ana Tanra'nn temsili idi. Bu aslanl kapy, Hitit ba
kenti Hattua'daki (B oazky) aslanl kap ile karla
trmak mmkndr.
Akha merkezlerinde soylular ve iktidar sahipleri sa-
, ray ve kalelerde hkm srerken; ha
l
k, bunlarn evre
sindeki evlerde yayordu. Pylos'taki Nestor'un Sara
y'nda ele geen tabletlerden, krala vanaks dendiini ve
yannda tava
g
etas ad verilen bir yksek grevlinin bu
lunduunu reniyoruz. Adn bildiimiz en nl Akha
kral, Troia seferini de yneten Agamemnon' dur. Akha
krallklarnn, nceden dnld gibi feodal bir ya
pya deil, merkeze bal,bir
'
karaktere sahip olduu an
lalmtr. Akhalar, arkeolajik kazlarda ortaya kart
lan buluntularn gsterdiine gre zellikle metal iili
i ve mcevher yapmnda ustaydlar.
Akhalar, Dou ve Bat Akdeniz kylarnda ve Bat
Anadolu'da da tiaret kolonileri kurarak yaylnac bir
politika izlemilerdir. Yunanistan dnda ele geen
Myken eserleri bunu kantlamaktadr. Nitekim, tahta at
hilesiyle nl Troia Sava da (.. c. 1 300 yllar), Ak
halar'n kuzeybat Anadolu'da bir sse sahip olmak ve
bylece Karadeniz' e alma arzularn gerekletirebil
mek iin verdikleri mcadelenin bir sonucudur.
Tun a'nda Ege ve Akdeniz ticaretinin nemine
Girit bal altnda deinmitik. Tun a'nn sonlar
na gelindiinde ticaretin boyutu hakkndaki bilgileri
miz artmaktadr. Sikkenin henz icat edilmedii bu d
nemlerde ticaretin en nemli aralar altn ve gm
gibi deerli metallerdi. Ayrca mal deiimi de nemli
32
bir yer tutuyordu. Fakat Tun a devletlerinin h

kmdarlar. ya da aristokratlar arasnda en sk rastla

nan deiim tr, armaan dei-tokuudur. ktidar de
iiklikleri, evlilikler, resmi trenler ile tapnak ve saray
inas gibi nemli olaylar kutlamak iin devletlerin h
kmdarlar ya da ileri gelenleri birbirlerine armaanlar
gnderiyorlard. Anadolu'nun gneyinde, Ka i1e Ke
mer arasndaki ky eridi zerindeki Uluburun ve Geli
danya Burnu aklarnda ortaya kartlan batk Tun
a gemilerinde ele geen eyalar, Dou Akdeniz ve
Ege'deki deniz ticaret trafiinin younluunu gzler
nne sermitir.
Akhalar'n, yukarda da deindiimiz gibi, Linear B
olarak adlandrlan ve soldan saa doru yazlan bir ya
zlar vard. Bu yaz, Michael Ventris tarafndan zl
m ve Eski Yunanca'nn arkaik formu olduu anlal
mtr.
Sosyal ve siyasal yaps hakknda Homeros destanlar
na ok ey borlu olduumuz bu yksek uygarlk, i. .
1 3. yzyln ikinci yarsnda kuzeyden gelen istilaclarn
basks sonucu zayflam ve ' Ege G' olarak anlan bu
istilann son dalgasn oluturan Darlar tarafndan da
i.. 1 200- 1 1 50 civarnda tamamen ortadan kaldrlm
tr. Fakat
,
Akhalarn k sorunu bilim dnyasn me
gul etmye devam edecee benzemektedir. Bu nedenle,
her ne kadar bu olayn nedeni olarak Oorlar gsteriise
de, yeni teoriler retmek her zaman mmkndr. Nite
kim son yllarda ileri srlen bir gre gre, esas yurt
lar Tesalya olan organize topluluklar, denizden yaptk
lar aknlar sonucu Akha merkezlerini kertmilerdir.
Gerekte, Aklalar'n yklmasna neden olan istila
yalnzca onlar deil, Ege ve Anadolu' daki dier devlet
ve uygarlklar da etkileniti. Kitlesel bir tahribat sz
konusydu. Akha uygarlnn ve dier byk devletle
rin kyle ilgili teorilerden biri 'Deniz Kavimleri' te-
33
orisidir. Msr firavunlar Merneptah ( .

. c. 1 2 1 2 -
1202) ve III. Ramses'in (.

. c. 11 82-1 151) iktidar ylla

rna tarihlenen yaztlarda baz istilalardan sz edilmek
tedir. Ayrca III. Ramses dnemine ilikin baz kabart
malarda ilenen konular arasnda yer alan bir deniz sa
va , bu olay ile balants olduu varsaym asndan,
kayda deerdir. Deniz Kavimleri teorisine gre, Hint-
. Avrupal bir topluluk olan Illyriallar, Balkaniara doru
inerken nlerindeki dier topluluklar yerlerinden et
milerdi. Sz konusu toplulukardan bir ksm Yunanis
tan'da bir yerlere kaarken, bir ksm da Anadolu'ya
gemiti. Anadolu'ya geenlerden Phrygler, Hititlerin
yklmasna neden olmulard. Fakat bu g dalgalar o
denli ivme kazanmt ki giderek Anadolu'daki Deniz
Kavimleri'ni de rahatsz ederek onlarn da gneye, Kb
rs, Suriye ve Filistin' e g etmelerine neden olmutu.
Aslnda buna g yerine istila demek daha doru ola
caktr. nk Deniz Kavimleri nlerine kan yerleme
leri yakp ykyorlard. Ancak Msr'a vardklarnda ye
nilgiye uradlar. Deniz Kavimleri'nin istilas Dou Ak
deniz' de veAnadolu'da bir tahribata neden olmu ola
bilir, ancak kuzeyde, Yunanistan' da, onlar tarafndan
yaplm bir tahribat uzak bir olaslktr. Yunanistan'da
Akha merkezlerini yok eden istila, daha ok ayn d
nemde gereklemi olan Dor gleri ile ilikilendiril
mektedir. Kald ki Dor. is tilas meselesi de son yllarda
yeniden ele alnmaktadr. Kitlesel nfus hareketlerinin
neden olduu bir kriz teorisi hemen kabul edilmemek
tedir. Nfus hareketinin, krizin 'nedeni' olmaktan ziya
de, 'sonucu' olduu ne srlmektedir. Verdiimiz bu
bilgilerden sonra, yle bir sonuca ulaabiliriz : Gerek
Akha devletlerinin gerekse Anadolu'nun Tun a
devletlerinin k halen tam anlamyla aklanabil
mi deildir. Akhalarn ortadan kalknasndan sonra
Tun a, yerini Demir a'na brakmtr.
34
Anadolu
i.. 2. binylda Anadolu'nun batsnda byk bir si
yasal ve askeri g yoktu. lke, en nls Arzava olan
birtakm beylikler arasnda paylalmt. Bu dnemde
Yunanistan'da hkm sren Aklalar (Mykenler) Dou
ve Bat Akdeniz kylarnda olduu gibi, Bat Anadolu
kylarnda da ticaret kolonileri kurmulard. Bat Ana
dolu'da Myken eserlerinin b"ulunduu merkezler ara
snda kuzeyden gneye Troia, Panaztepe (Menemen),
Kolophon (Deirmendere) ; Ephesos, Miletos ve Bod
rum-Mskebi'yi (imdi Ortakent) sayabiliriz. Bunlardan
Miletos, Hitit metinlerinde geen Millavanda ile eit
lenmektedir. Millavanda (Milavata) ise, yine Hitit me
. tnlerinde geen .Ahhiyava (Akha) lkesinin Bat Ana
dolu' daki bir ss idi. Fakat son yllarda , Millavan
da'nn Miletos'la deil, Milyas'la eitlii zerinde de du
rulmaktadr.
Anadolu'nun kuzeybat kesinde yer alan Troia,
l.. 3. binylda olduu gibi, 2. binylda da yerleime
sahne olmutu. Troia' nn VI . tabakas Orta ve Son
Tun alar'nn temsil edildii . . 2. binyl kapsa
maktadr.. VII. tabaka ise Tun a'nn sonlar ya da
. . 2. binyln sonlardr. Troia Sava'nn VII. ya da
VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde geti
i dnlmektedir (. . c. 1 300'ler).
.. 2. binyln ilk eyreinde Anadolu'da Asurca ka
rum (liman) adn tayan ok sayda pazar yeri kurul
mutur. Asurlu tccarlarn ticari faaliyetlerde bulun
duklar bu pazar yerleri arasnda en nls Kane (Kl
tepe)' dir. Karum 1ar dnda kk lekli konaklama
birimleri de vard ki bunlar da vabartum olarak a
(
lland
rlmaktayd. "Asur Ticaret Kolonileri a" ad verilen
dnemde meydana getirilen karumlar ve vabartumlar,
Asurlu tccarlarn Mezopotamya ile Anadolu arasnda
35
gerekletirdikleri ticari etkinliklerin odak noktalarn
oluturmaktayd. Ancak, Mezopotamya ile yaplan tica
retin Ege dnyasndaki etkileri ak deildir. Anadolu,
bu ticaretin nemli bir roln stlenen Asurlu tccar
lar araclyla yaz ile tan t. Mezopotamya' da ise yaz,
.. 4. binyln sonlarndan itibaren vard.
"Asur Ticaret Kolonileri a", sz konusu dnemde
Anadolu'da yan yana yaayan irili ufakl beyliklerden
dolay , ayn zamanda "Hatt
'
Beylikleri a" olarak da
adlandrlmaktadr. Bu beyliklerden adlar gnmze
gelebilmi olanlar arasnda en nemliler unlardr : N e
a/Kane (Kltepe), Hattua ya da Hattu (Boazky),
Puruhanda (Acemhyk) Kuara, Zalpa ve Mama.
Anadolu'da i.. 2. binylda konuulan diller ise yle
sralanabilir: Hurrili (Hurrice), Hattili (Hattice), Luvili
(Luvice), Palaumnili (Palaca), Neili (Neaca ya da Hi-
tite) gibi.

i.. 2. binylda Anadolu'daki en byk g ise Orta

Anadolu'da merkezi bir devlet kurmu olan Hititler'dir.
Hint-Avrupal bir topluluk olan Hititterin Anadolu'ya
ne zaman ve nereden geldikleri kesin deildir. Bir gr
e gre 1..2000 yllar civarnda ya Kafkaslar yoluyla
doudan ya da Boazlar yoluyla batdan gelmilerdir.
Son yllarda g pulmaya balayan bir baka gr ise
Hititler'in daha nceden blgede yaadklar, yani Ana
dolu'nun yerli halk olduklardr. Bir sre sonra Hitit
Krall'n kurmulardr. lk kral I. Hattuili' dir ( 1 650-
1620). Aslnda Labarna adn tayan kral, Hattua'y
(B.oazky) bakent yapm ve bundan dolay kendisi de
"Hattual" anlamna gelen Hattuili adn almtr. Bu
kral zamannda Hititler, kralln snrlarn geniletmek
iin Kuzey Suriye'ye seferler dzenlemilerdir. Kendisin
den sonra gelen hkmdarlar da baarl seferler yapa
rak, kralln bymesini salamlardr; devlet, II. Tut
haliya'dan itibaren bir imparatorluk haline gelmitir.
36
Hitit mparatorluu'nun son kral ise Il. uppiluli
uma idi.

nasya'nn bu grkemli devleti .

. 1200 ylla
rn_da tarihten silinmitir. Hitit Devleti'nin yklndaki
en byk etkenler, kendi i yapsndaki k ile birlik
te, son yllardaki kuraklk ve ktlk, Arzava lkelerinin
ve Bat Anadolu'daki kk krallklarn ayaklanmalar,
kuzeyden gelen Ege Gleri srasndaki "Deniz Kavim
leri" ile Karadeniz dalarndaki ezeli dmanlan Kaka
lann aknlar olmutur. Yeni egemen glerin basklan
sonucu Hititler , Gneydou Anadolu ve Suriye'ye e
kilerek .

. 1 . binyln ilk yarsnda blgenin yerli halk

Luviler ile birlikte "Ge Hititler" olarak yaamlarn ve
geleneklerini kent-devleti halinde srdrmlerdir.
Anadolu'daki nemli Hitit merkezleri arasnda, Bo
azky, Aliar, Alacahyk, Eskiypar, Maathyk,
Gzlkule, Yumuktepe ve Kilisetepe'yi sayabiliriz. Ayr
ca nemli Hitit klt merkezlerinden nandktepe ve
imikua'nda da eitli trde ilgi ekici buluntular ele
gemitir. Hitit Devleti'nin Orta Tun a'ndaki dne
mi "Eski Hitit" olarak adlandrlmakta; Son Tun a
ile ' imparatorluk' dnemi balamaktadr. Dnya tarihi
nin en nemli savalarndan biri olan Kade Sava,
.

. 1 285/1275 ylnda Hitit Kral Muvatalli ile Msr

Kral ll. Ramses arasnda yaplmtr.
37
DRDNC BLM
HOMEROS NCESi DNEMDEN
ARKAiK AG'IN SONUNA KADAR
Ege ve Dor Gleri
Akha (Myken) uygarl, Ege Gleri erevesinde
Yunanistan'n kuzeyinden gneye inen Darlar tarafn
dan .. 1 200/1 150 yllar civarnda yklt. Dorlar,
bir sre Yunanistan'n kuzeyindeki Doris blgesinde
oturduktan sonra Peloponnesos, Girit, Anadolu'nun
gneybat kylar ve bu kylarn nndeki adalara yer
letiler. Darlar da, Aklalar gibi Yunanca konuuyorlar
d; fakat Aklalar Aiol ve Ian lehesini, Darlar ise Dar
lehesini kullanyorlard. Ayn ekilde, dier boylardan
lanlar, Attika, Euboia, Ege adalar ve Anadolu'nun bat
kylarnn orta kesimine; Aioller ise, Lesbos Adas ve
Anadolu'nun kuzeybatsna (andarl Krfezi evresi
ne) yerlemilerdi.
Aslnda Bat Anadolu'ya ilk gelenler Aioller idi. Yu
nanistan' daki Tesalya ve Boiotia blgelerinden gelen
Aioller, Lesbos Adas ile Bat Anadolu'nun kuzey kesi
mine yerletiler. Bu nedenle bu blge Aiolis adn ald.
Herodatas (1. 1 49), 1 2 Aiol kentinden sz etmektedir.
Bu kentler, Kyme (Aliaa-Nemrut Koyu), Larissa (Bu-.
runcuk Ky ?), Neontheikhos (Yank ky), Temnos
(Grece-Kayack Tepesi) , Killa, Notian (Ahmetbeyli) ,
Aigiroessa, Pitane ( andarl) , Aigai (Nemrutkale) ,
Myrina (Aliaa-Kalabaktepe), Gryneion (Yeniakran) ve
Smyrna'dr ( zmir). Fakat Smyrna sonradan Ionia'ya
dahil olmutur.
Daha sonra lonlar, Bat Anadolu'nun orta kesimine
39
yerletiler ve blge onlarn adndan dolay Ionia ismini
ald. lonia'nn gney snr Byk Menderes rma'na
dein uzanyordu. Herodotos'un (1. 1 42) szn ettii
1 2 lan kenti, Miletos (Balat), Myus (Avar Ky), Pri
ene (Gllbahe), Ephesos (Seluk), Kolophon (Deir
mendere), Lebedos (Gmldr), Teos (Sack), Klazo
menai (Urla), Phokaia (Eski Foa), Khios (Sakz Adas),
Erythrai (Ildr) ve Samos' du; Sisam Adas). Bu kentle
re daha sonra on nc kent olarak Smyrna dahil ol
mutur.
Son olarak da Dorlar, Bat Anadolu'nun gneybat
kesi ile karsndaki adalara , zellikle Rhodos ve
Kos'a (stanky) yerletiler. Bu ,blge, burada daha n
ce yaayan Karlar'dan dolay Karia adn tamaktayd.
Karia' daki nemli D or kentleri arasnda Halikarnassos
(Bodrum) ve Knidos'u (Data-Readiye) sayabiliriz.
Karanlk a / Yunan Ortaa
Akha krallk ve beyliklerinin Dorlar tarafndan orta
dan kaldrlmasndan sonra, Ege dnyasnda ' Karanlk
a' ad verilen bir suskunluk dnemi yaanmtr. Ka
baca l. . 12. ile 9. yzyl arasn kapsayan bu dneme
ilikin bilgilerimiz ne yazk ki ok azdr. Bildiklerimiz
daha ok Homeros'un destaniarna dayanmaktadr. n
celeri basileus denen krallarn ynetiminde olan Yunan
topluluklarnda giderek zengin bir snfn ( aristokratla
rn) olutuunu gryoruz. Homeros'un Odysseia desta
nnda Phaiaklar Kral Alkinoos'un yannda 12 aristok
rat vardr. Yani, nceleri krallar tek balarna hkm
srerken, zamanla yanlarna aristokratlar da almlar
dr. Kent devletlerinin ku

ulmaya balamas ile gelien

ve deien ynetim mekanizmasnda krallar sistemin
dnda kalmaya balamlar ve yerlerini aristokratlara
terketmilerdir. Ege dnyasnda pek ok yerde krallar
40
i.. 9.-8. yzyldan itibaren ortadan kalkmaya balam
tr. Kralln srd tek yer Sparta idi. Burada ncele
ri bir kral hkm srerken, daha sonra iki kral yneti
me ortak olmulardr. Yunanistan'n Karanlk a'nda
dikkati eken bir konu da nfusun azalm olmasdr.
Yaz da kaybolmutur; ancak 8. yzylda tekrar ortaya
kacaktr. Ayn ekilde atl arabalar da grlmez. Vazo
sanat sslemelerinde geometrik motiflerin egemen ol
duunu gryoruz. Nitekim Karanlk a'n keramie
gre adlandrlan dnemi (. . c. 1050-900) "Protoge
ometrik" Dnem' dir. Ge evresi ise (. . c. 900-700)
"Geometrik" Dnem olarak adlandrlr.
Yunanistan'n Karanlk a'dan kt dnem (..
9. yzyln ikinci yars), Yakn Dou'da nemli deiik
liklerin olduu bir dnemdir. Asur mparatorluu g
lenmekte, Fenike kent-devletlerinin ticari amal yayl
m balamaktadr. Fenikeliler, Kuzey Afrika, Sicilya,
Sardinya, spanya ve Kbrs'n gneyinde koloniler kur-
.
mulardr.
Yunan Alfabesinin Oluturulmas
Fenikelilerin alfabe yazsn meydana getirmeleri . .
2. binyln sonlarndadr (. . c. 1 100) .Yunanllar da,
atalar olan Akhalann kulland Linear B yazsn, Feni
keliler ile ticaret ilikileri sonucunda daha da gelitir
niler ve onlardan aldklar sessiz harfler ile Eski Yu
nan alfabesini oluturmulardr. Bu alfabe i. . 8. yzy
ln balarndan itibaren Yunanllarca kullanlmaya ba
lanmtr (bu tarih 1 0. yzyla kadar da kartlmakta
dr). Zamanla sessiz harflerin arasna sesli harfleri yer
letirip, yeni harfler de ekleyerek Eski Yunanca yazy
son. ekline getirmilerdir. nceleri sadan sola yazlan
Eski Yunanca, daha sonra soldan saa yazlmaya balan
mtr. Yunan alfabesinin ilkel formuna ait yaz rnekle-
41
ri Dor lehesinin konuulduu adalarda (Melos, Thcra,
Girit) gnmze kadar gelmitir. 1989 ylnda talya'nn
Latium ovasnda, Roma'ya birka kilometre uzaklktaki
Gabii nekropolnde bir Yunanca yazt bulunmutur. Ya
zt, i.. 8. yzyln ilk yarsna tarihlenmekte olup, bili
nen en eski Yunanca yazt olmasnn yan sra, Yunan
ca'nn .. 8. yzyl gibi erken bir tarihte talya'ya kadar
ulatn gstermesi asnda

nemlidir.
Kent-Devletleri'nin Kuruluu
Eski Yunan siyasal ve sosyal yaamnn en karakteris
tik rg tl eni biimi jolis ( oulu, joleis) ad verilen
kent-devletidir. ' Politika' szc de polis'ten tretilmi
tir. Darlarn basks sonucu, Ege denizini aarak Yuna
nistan'dan gneye inen ve Eski Yunanca'nn deiik leh
elerini konuan baz topluluklar, Bat Anadolu' da, zel
likle lonia blgesinde kent-devletleri kurmulardr. Bu
ilk zamanlardaki kent-devletleri bo bir arazide, birden
bire kurulmam; zaten var olan merkezlerin yeniden is
kan eklinde olumutur, Daha sonra Bat Anadolu'nun
di

er blgelerinde ve Yunanistan' da da ok sayda kent

devleti kurulmutur. Bat Anadolu' daki Smyma'y (Eski
zmir) en erken kurulan kent devletlerinden biri olarak
kabul etmek yanl olmayacaktr. Kent-devletini (polis)
genelde tek bir kent oluturmakla birlikte, bazen birka
kent ya da daha ufak yerleim biritnin bir araya gele
rek bir kent-devletini meydana getirdiini gryoruz
(synoikismos). Fakat kent devletleri hibir zaman bir ara
ya gelip tek bir devlet ats altnda toplanmamlardn.
Ege blgesindeki kent-devletlerinin ne zaman kurul
maya balad sorusu tam olarak yantlanabilmi deil
dir. Baz tarihiler, ilk kentin oluumunu Minos dnc
mi Girit'ine kadar gtrmektedir. Baz bilim adamlar
ise kral ya da tyran (tyrannos) gibi tek bir kiinin ege-
42
menliindeki yerleimiere kent ad verilemeyeceini;
dolaysyla ancak . . 6. yzyl sonlarna doru demok
ratik rejimin kurulmas ile gerek anlamda kentin ku
rulmas arasnda bir paralellik sz konusu olabileceini
sylemektedirler. Buna karlk, bir topluluun, nasl
olursa olsun (oligarik ya da demokratik), kendisine ik
tidar eklini semesinin kentin kurlmas iin yeterli
olabileceini syleyenler . de vardr. Bu durumda bala
rnda krallarn bulunduu kentlerin kurulmas . . 9.
yzyln balarna dein gitmektedir.
Atina Akropoli si (L. de B loisR. J. van der Spek, An Introduction to the
Ancient World, s. 1 1 2.)
43
Eski Yunanllarn kent-devleti bazndaki bir siyasal or
ganizasyonunda en nemli iki unsur, halk (ethnos / de
mos) ve kent (polis) idi. Kentteki topluluun iktidar ve
bamszl sz konusu olduundan, bir kent, bugnk
anlamda bir 'devlet' demekti. Fakat uras da unutulma
maldr ki, eski Yunan anlaynda kent-devletlerinin ad
larndan (Atina, Korinthas gibi) ok, o kent-devletini
oluturan halkn ad (Atina}ilar, Korintliler gibi) n
plandayd. .. 5. yzylda Atina'nn nfusu, 1 70.000' i
yurtta, 30.000'i yabanc uyruklu ve lOO. OOO' i de kle
olmak zere toplam 300. 000 kii 9larak tahmin edil
mektedir.
Yapsal olarak bir kent devleti, dinsel, politik ve yne
tim birimlerinin yer ald bir merkezi ksm (asl kent
alan) ile bunun evresindeki, ekonomi alan durumun
da bulunan, belirli genilikte bir arazi parasndan olu
makta olup, ou kez corafi snrlara sahipti. Kentin
merkezi, genellikle, ' akropolis' ad verilen ykseke bir
tepe zerindeki, etraf bir surla evrili aland. Akropo
lis'tc , konsey vb. ynetim binalar ile, baz. nemli ka
mu binalar ve tapnak gibi dinsel yaplar bulunurdu.
Akrojolis'in dnda ise dier kamu binalar ile yurttala
rn evleri yer alyordu. ktidar sahipleri kukusuz ak-n
polis'te ikamet ediyorlard. nceleri monarik bir yap
s olan kent-devletleri zamanla aristokratik ( oligarik)
ya da demokratik bir yapya sahip olmulardr. En
nemli siyasal kurumlarn ' danma meclisi' (bule) ve
'halk meclisi'nin (demos) oluturduu bir kent devleti
nin sahip olduu ya da olmak istedii en nemli
zellik, zgrlk (eleutheria), bamszlk (autonomia) ve
kendine yeterlilik/ ekonomik bamszlk ( autarkeia) idi.
Sosyo-ekonomik- ve siyasal yaps itibariyle her kent-dev
letinin, yurttalarnn salkl koullarda ve eit haklara
sahip olarak yaamalarn salamak iin bir anayasas
vard. Demokrasinin (demos = halk; kratia egemenlik
4
Ati na (M. Kapl an[ ed. ]
.
Le monde grec, s. 1 29.)
ve buradan demokratia =halkn egemenlii) temeli, ite
bu kent-devletlerinde atlmtr. nk Eski a'n da
ha nceki devirlerindeki, Dou devletlerinin banda
bulunan ve kendini tanrnn temsilcisi, hatta tanr ola
rak kabul eden hkmdar ile ona kaytsz artsz bal
uyruklardan meydana gelen devlet yaps karsnda, ba
tdaki kent-devleti yaps demokratik bir anlayn r
n idi. Fakat kent-devletinin ilk aamalarnda baseus
(oul u basileis) adn tayan krallar ynetimi ellerinde
tutuyorlard. i. . 8. ve 7. yzyllarda siyasal rgtlen
melerdeki deiiklikle kent-devletlerindeki (poleis) kral
lar yerlerini, seilmi yneticilere ( arkhon) brakmak zo
runda kaldlar. Krallarn dinsel ilevi, rnein Atina' da,
arkhan basileus'a geti.
Bazen, komu kent-devletleri bir araya gelerek amj
hiktyones adn tayan dinsel birlikler de kurmulardr.
Bu tr birlik merkezlerine rnek olarak, Yunanistan'da
Thermopylai yaknndaki Anthela ve Korinthas Krfe
zi'nin kuzeyindeki Delphoi'u gsterebiliriz. Gerek Yuna
nistan'da gerekse Anadolu' da yer alan antik kentlerin
ou, gerekte birer kent-devleti niteliini tayordu.
45
rnein, Yunanistan'da, Atina, Korinthos, Sparta, A
gos, Thebai ; Anadolu'da, Miletos, Ephesos, Smyrna,
Byzantion, Aspendos, Perge ve daha yzlercesi. Kent
devletini ayr bir oluum eklinde dnmemek gerekir.
Bu arada, Peloponnesos'un Lakonia blgesinde yer
alan Sparta' dan da sz etmemiz yerinde olacaktr. n
k resmi ad Lakedairon olan bu kent-devletinin ken
dine zg siyasal ve sosyal bt yaps vard. Bu yap i. .
olaslkla' 7. yzylda kentir efsanevi yasa koyucusu
Lykurgos'un yasalar ile oluturulmutu. Sparta halk
esas olarak Sparta'da oturan yurttalar (Spartallar),
kentin civarnda oturan yan-yurttalar (jerioilwi) ve top
raa bal bir tr yar-k<le ( deylet klesi) snftan (heilo
tes) oluuyordu. Heilot'lar, i. . 8. yzyl ortalarnda
Sparta'nn yaylmas srasnda Peloponnessos'un gne
yindeki Lakonia ve Messenia blgelerinden getirilen
kle nfustu. Aslnda heilot'lar (ya da helot'lar) , Sparta
nfusunun nemli bir ksmn oluturuyorlard; tanmla
uramakta ve aldklar rn Spartallara vermektey
diler. Saylar ancak 9. 000 civarnda olan Spartal erkek
yurttalar da onlar egemenlik altnda tutahilrek iin
kat bir ynetim uyguluyorlard. Dnyaya gelen her
Spartal yurttaa klaros denen bir toprak paras verili
yor ve bu toprak heilot'lar tarafndan ileniyordu. Spar
tal yurttalar, altrd heilot'larn sayesinde bu top
raktan ald rnle yaamlarn srdrmekteydiler. Ti
caret yapmak ve ii olarak almak yasakt, tek ura
lar askerlikti. Her Spartal yurtta daha ocukluundan
balayarak sk bir disiplin ve eitim iinde yetiiyordu.
Bu nedenle, Spartallar' ' asker-ulus' olarak nitelendir
mek pek yanh olmasa gerektir. Bir de jerioikoi olarak
adlandrlan, evre ky ve kasabalarnda oturanlar vard
ki bu kiiler kleletirilmemilerdi; vatandalk haklar
na sa,hiptiler ve istedikleri ile ( tarm, ticaret, zanaat)
uraabiliyorlard. Fakat vergi vermek ve sava zama-
46
nnda Sparta'ya asker gndermekle ykmlydler. Pe
rioikos'lara, Spartallar ile birlikte "Lakedaimonioi" (
Lakedaimonlular) denilmitir. . ocuklar devletin mal
sayldndan onlarn eitimi devletin temel grevlerin
den birini oluturuyordu. Ksenophon, Spartallarn
Anayasas'nda ocuklarn hrszla. ynlendirilmelerini
ve gerekesini yle aklar :
" . . . Byle olmakla birlikte, Lykurgos, erkek ocuklarn alk
tan kvrnmak durumuna dmemeleri iin, aslnda onlar
her gereksinme duyduklarn bu yoldan kolayca elde etme ola
na vermedii halde, alklarn gidermek iin yeterli olacak
kadar yiyecei almalarn ho gren bir yasa koydu; hatta
peynir hrzlnda, ok peynir almak, onurlandrc bir be
ceri saylyordu . . . Sanrm herkes, Lyhurgos'un, SjJarta 'l larda
ocuklam verecek yeterince yiyecek bulunmad iin ocuklan
hrszlk becerme tasarlamalarna srklemek amac ,gtmedi
ini anlayacaktr. Tersine, apaktr ki hrszlk etmeye niyet
lenen kii, bu ii gece yajJacaksa, gece boyunca ortal gzl.er;
gndz yapacaksa, gn boyunca herkesi aldatacak bir tutum
iinde, ksesini kurnakla urar; yarr olacan anlarsa,
casus bile kullanr. Bylece beltidir ki ocuklarn eitiminde
o yola bavururken, Lykurgos, onlarn yiyecek bulmakta ola
bildiince beceri kazannasn ve sava hileleri konusunda da
yetenek edinnesini salamak istiyordu. " (Xenophon, len -
SjJartallarn Anayasas, ev.B.Umar, zmir 1984, s.92-
93)
Sparta'nn banda eit yetkiye sahip iki kral bulunu
yordu. Ayrca, gerusia adn tayan otuz kiilik "yallar
danma meclisi" ile ajella adn tayan 'halk meclisi'
vard. Gerusia'nn yeleri aristokrat ailelerden seilirei
ve 60 yan doldurmu olma art vard . Meclis yeleri,
lnceye kadar grev yaparlard. Gerek danma mecli
sinin yal yelerini, gerekse devlet denetileri olan ej
horos'lar (ejhoroi) halk meclisi seerdi.
Spartallar, ' Lakedaimoniallar ve Mttefikleri' olarak
anlan bir "Peloponnesos Birlii" de kurmulard.
47
Konuyu kapamadan nce, ska karmza kan baz
ynetim ekillerinin ne olduunu anmsamakta 'yarar
vardr :
Monari : Tek kiinin ynetimi. Genellikle babadan
oula geen bir iktidar sz konusudur; yasal dayana
vardr.
Tyranlk : Bir tyran'n ynetimi. Yasal olmayan yol
dan iktidara gelirler.
Aristokrasi : En iyilerin ynetimi. Genellikle soylu ai
lelere mensupturlar. Doutan soyluluk esastr.
Oligari : Bir grubun ( aznln) ynetimi. Genellikle
zengin olmalarna rameri, doutan soyluluk esas de
ildir.
Timokrasi : Varlkl kiilerin iktidarda nemli pozis
yonlara gelebilmesi.
Demokrsi : Demos'un, yani halkn .egemenlii. Halk
Meclisi'nin nemli bir rol vardr.
Kolonizasyon Dnemi ve KolonHer
Bir kavmin ya da bir kent halknn tarmsal veya tica
ri faaliyetlerde bulunmak iin kendi snrlan dnda el
verili topraklarda sler kurup, oray yurt edinme sre
cire 'kolonizasyon' denir. Eski Yunan kolonileri, genel
likle ana kentlerden uzak, denizar yerlerde kurulmu
lardr. Daha nce grdmz gibi, Dor istilas nede
niyle Ege Denizi'ni aarak gneye inen Yunanca konu
an kimi topluluklar buralarda elverili bulduklan top
raklara yerlemilerdi. Her ne k;dar ilk denizar iskan
faaliyetleri bir kolanizasyon hareketi olarak kabul edile
bilirse de gerek kolonizasyon, Eskia tarihi literatr
ne 'Byk Kolanizasyon Dnemi' olarak geen; Ege,
Marmara, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda ok sayda
koloninin kurulduu, .. 75.0-550 yllar arasna ilikin

200 yllk bir sretir.

48
Byk Kolanizasyon Dnemi'nden biraz nce, . .
9. yzylda Kyklad Adalar ve Euboia Adas'ndan giden
gruplar kuzey Suriye'de, Orantes rmann azndaki
Al Mina'da yerletiler. Bylece, eitli yunan, rnleri
(ya, arap) ve eyalar (geometrik slupta vazolar vb.)
bu blgeye gelmeye balad. Buradan da, fildii, altn ve
kleler, batdaki Yunan kentlerine gnderildi. Al Mina,
polis deil, ticari amala kurulmu bir pazar. merkezi,
yani bir emporion idi. Keza 7. yzyl sonlannda Msr' da
Nil deltasnda kurulmu olan Naukratis de, Al Mina gi
bi bir emporion niteliini tayordu. Fakat orada Miletos
lularn, Samoslularn ve Aiginallarn tapnaklar da var
d. Dokuz Anadolu kentinin temsil edildii, panhelle
nik' karakterde, H ellenion adl klt merkezi de Naukra
tis'te idi (Herodotos II; 1 78). Bu kentler, Khios, Teos,
Phokaia, Klazomenai, Mytilene, Knidos, Halikarnassos,
Phaselis ve Rhodos' tur. Naukratis hakknda Herodo
tos'un syledikleri bir hayli ilgintir (II, 179) :
"Eskiden Msr'n tek ticaret liman Naukratis'ti; bakas
yoktu; Nil'in br azlarndan birine yanaan bir tccar,
bunu bilerek yapmarna yemin etmek zorundayd; nce bi
lerek yapmadm, diye yemin ederek kendini savunacak, son
ra yeniden denize kacak ve Kanobos aina gitmek zere
yelken aacakt.; eer rzgar ters esiyor geminin yrmesine
elvermiyorsa, maln Nil gemilerine aktanr ve Naukrtis'e
Delta y dolaarak giderdi. "
Kuzey Afrika' da, bugnk Libya topraklarnda bulu
nan Kyrene ise Kyklad adalanndan biri olan Thera'dan
gelen Battas nderliindeki kolonistlerce . . 7. yzyl
ortalannda kurulmu bir jJolis idi. Herodotos'ta (IV,
150-58) Kyrene'nin kolonizasyonunu anlatan geni bir
blm vardr. Ayrca, Kyrene'de bulunmu olan ve l. .
4. yzyla tarihlenen bir Thera yaztnda da (kent mecli
si kararn ieren bir dekret) Kyrene'nin kolonizasyonu
anlatlmaktadr (SEG IX. 3) . Kolonizasyonun nedeni
49
Gney ltalya ve Sicilya
olarak, Thera'da yaanan ktlk gsterilmektedir.
lk olarak koloni kurma giriiminde bulunanlar, Yu
nanistan ile Samos ve Lesbos gibi adalarda yaayan Yu
,nanllard. zellikle Euboia adasndaki Eretria ve Khal
kis kentleri ile Peloponnesos'un kuzeydousundaki Ko
rinthos kenti, kol o ni kurmacia olduka aktif idiler. Daha
sonra Bat Anadolu'da Miletos, Phokaia ve dier Ionia
kentleri de koloniler kurmaya balamlardr. Yunanis
tan halklarna koloni kurmak iin en cazip grnen yer
ler, Gney talya ve Sicilya idi. Bu blgede o kadar ok
sayda koloni kurulmutur ki, buras "Byk Yunanis
tan" (Yun. Megale Hellas / Lat. Magna Grecia) olarak
anlmaya balanmtr. Gney talya ve Sicilya' daki en
nemli koloniler, Kyme, Naksos, Zankle, Syraktsai,
50
Sybaris, Kroton, Taras ve Metapantion idi. Yunanllarn
Gney talya' da meydana getirdikleri ilk ticari merkez ,
Euboiallarn kurduu, bir ada zerinde yer alan Pithe
kusai idi. Fakat buras emjorion stats tadndan,
talya'daki ilk kolani olma onuru, Pithekusai'n hev.en
kasndaki Kyme'ye aittir (.. 730). Sicilya'daki ilk ko
loniler de Euboia adasndan gelenlerce kurulmutu. Io
nia blgesinin nemli kentlerinden Miletos da, Marma
ra ve Karadeniz blgesinde kolaniler kurmutu. Mile
tas'un 90 kadar kolani kurduu sylenmektedir. Sinope
de (Sinop) bir Miletos kolonisiydi. Fakat bu kol o ni kenti
ylesine gelimiti ki kendisi de Trapezos (Trabzon) ko
lonisini kurmutur. Byzantion ( stanbul) ve Kalkhedon
(Kadky) kolonileri ise Orta Yunanistan'dan gelen Me
garallar tarafndan kurulmutur. Burada, adlar geen
son iki kentin kuruluu ile ilgili bir anekcotu aktarmak
ta yarar vardr : Tarihi Herodotos' dan (IV. l44) ren
diimize gre, Pers komutan Megabyzos, Kalkhedon
halkn, kar kyda daha elverili bir konumda bulunan
Byzantion arazisinin yerine bu yeri semelerinden dola
y 'kr' olarak nitelendirmiti.
Genellikle her koloninin bir kurucusu vardr. Oikistes
ad verilen kurucu nce Delphoi'daki (Delphi) Apolion
kehanet ocana danrd. Olumlu yant alnrsa, kuru
cu ve beraberindekiler koloninin kurulaca mevki ola
rak seilen yere gider ve snrlar izilirdi. Bylece yerle
im balard. Kurucusu, kurmu olduu koloninin halk
tarafndan kahraman (heros) ilan edilir ve ldkten son
ra da tapm grrd.
Koloniyi kuran ana kent ile kolani kent arasnda eko
nomik ve dinsel balar vard. Her ikisinde de ayn tan
nlara taplrd. Fakat kolani kenti, kendisini kuran ana
kentten bamsz ve zgr idi. Dolaysyla, kendi anaya
sas, ynetim organlan ile her koloni (apoikia) aslnda
bir kent-devleti (jolis) idi. Bir de, yalnzca ticari amala
51
kurulmu olan pazar yerleri ya da kk lekte ticari
merkezler vardr ki bunlara da em porian ( o. emporia)
denir. Emprion , kent-devleti statsndeki koloni ken
tinden gerek hacim, gerekse ynetim ekli bakmndan
daha kk olup, ticari karlar iin kurulmutur; siyasi
zerklii yoktur.
Byk Kolonizasyon Dnemi'ndeki koloni hareketi
nin iki aamal olarak gerekletii kabul edilmektedir:
1. Evre : . . 750 - 650 : Bu evrede snrl sayda kent
kolonizasyonda rol oynar. Euboia Adas'ndaki Eretria
, ve Khalkis ile Megara ve Korinthos' dan giden kolonist
ler, Sicilya ve Gney talya ile Khalkidike yarmadasna
yerleirler.
2. Evre : . . 650 - 550 : kinci evrede youn bir kolo
ni hareketi grlr. Bu kez, Ege'nin kuzeyinde Trakya,
anakkale, Marmara ve Karadeniz Blgesi youn bii '
kolonizasyona sahne olur. Gney talya ve Sicilya'nn
yan sra, Kuzey Afrika, Fransa ve spanya' da da koloni
ler kurulur.
Kolonizasyonun birka nedeni vardr. Bunlardan bi
ri, tarm yaplabilecek topraklara olan gereksinimdi. Bu
tr nedenlerle kurulmu koloniler "tarmsal" nitelikli
idiler. Bir baa neden, kendi lkelerindeki olanaksz
lklar idi. Yani kendi kendine yeterli olabilmek iin z

kaynaklara sahip olamamBk, yaam koullarn zorlat-
ryordu. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak ge
limek istiyorlard. Bu tr nedenlerle kurulmu koloni
ler "ticari" nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolanizas
yon nedenlerine ait baz bilgiler bulmak mmkndr:
ktlk, dman tarafndan bozguna uratlma, komula
ryla geimsizlik, youn nfus art, maden yataklarna
sahip olma arzusu. Dolaysyla, kolonizasyonu tek bir
nedene balamak doru deildir. Kolonizasyonun so
nular ise, yunanllarn yabanc lke halklan ile kayna
mas, kendilerinden farkl dil konuan insanlar (barba-
52
roi) ve onlarn kltrlerini tanmalar, Yunan kltr
nn yaylmas ve yabanc kltrlerden dkilenmesi, Ege
ve Akdeniz dnyasndaki ticaretin younlamasdr. Ko
lonizasyon sreciyle bir anlamda Akdeniz dnyas k
lmtr. Burada aklmza, ister istemez oluan bir
hellenletirme izlerimi gelmektedir.
Tyran'lar
Tyran szcnn kkeni, Lydia dilinde "bey" ya da
, "efendi" anlamna gelen tyrnnos' a dayanmaktadr. Oli
g
ari ile ynetilen kent-devletlerinde, ynetimi zorla,
y
asal olmayan bir ekilde ele geiren kiiye tyran (zor
badespot) denmektdir. Esas olarak ..
7
. ve 6. yzyl
larda grlen tyran'lar, genellikle toplumun yukar ve
zengin snfndan kyor ve ynetimi ele geiriyordu.
Baz kentdevletlerinde tyran'lar, krallkla demokratik
ynetim arasndaki gei srecinde ortaya kmlardr.
Tyran'lar ilk zamanlarda egemen olduklar kentlerde
iyi iler yapyorlard. Kentlerinin imar iin alyor ve
halkn sevgisini kazanyorlard. Fakat giderek, ynetimi
zorla ele geirmelerinin verdii honutsuzluk ve dikta
tr gibi davranmalar nedeniyle halkn desteini yitir
miler ve demokrasiyi yerletirmeye alan kent-devleti
yaps iinde bulunmamas gereken kiiler olarak kabul
edilmilerdir. Adlarn bildiimiz en nl tyran'lar ara
snda Pheidon, Kypselos , Peisistratos ve Polykrates'i sa
yabiliriz.
En eski tyran'lardan biri olan Argos'lu Pheidon (. .
c. 660), belirli bir arlk ve l sistemi kurmutur. Ko
rinthos, Kypselos hanedam srasnda vazo retiminde,
dalmda, sanat ve ticarette ilerlemitir. Tyran'lardan
en nls ise Peisistratos'tur. Bu kii . . 560 ylnda
Atina'da tyran oldu. Peisistratos zamannda Atina en
parlak dnemlerinden birini yaamtr. Solon'un ana-
53
yasasn yrrlkte brakan Peisistratos, kylnn ve fa
kirin haklarn gzetmi, onlara toprak vermi ve koru
mutur. Atina' da nemli imar faaliyetlerinde bulun
mutur. Atina kentinin tanras Athena adna drt yl
da bir yaplan nl "Panathenaia enlikleri" ile Diony
sos onuruna ylda iki kez yaplan enlikler onun zama
nnda balamtr. Keza, Homeros destanlar gene ilk
kez kendisinin direktifleriyle dzenlenerek, bugnk
metinlerin temeli oluturulmutur. Peisistratos komu
kent-devletleriyle de iyi ilikiler kurmutur. Ya ve a
rap retimini arttrmtr. Peisistratos'un lmnden
sonra ocuklar Hipparkhas ve Hippias iktidar ele al
mlardir. Fakat kt ynetiml.eri , baarsz bir d poli
tika izlemeleri ve demokrasi yanllarnn muhalefeti so
nucu nce Hipparkhas ldrlm, ardndan da Hippi
as, Spartallar' a yenilerek Atina'dan kamak zorunda
kalmtr. Samos Tyran' Polykrates (. . 530-522) ise
Pers kart bir politika izlemitir. Baarl ynetimi ile
Samos'u nemli bir merkez yapmtr. Fakat bir Persli
tarafndan ldrlml
i
tr. Aristoteles en uzun sreli
tyran'ln Sikyon'da grldn, burada Orthagoras
(. . c. 660) ve oullarnn hegemonyasnn 100 yl sr
dn sylemektedir (Politika V. kitap) .
Yasa Koyucular, Yasalar ve Reformlar
(Yeni Toplum Dzeni)
Kent-devletlerinin gelimeye balamas sonucu, bura
larda oturan zengin ve soylu snf ile halk tabakas ara
snda srtmeler balamtr. Halkn orta ve aa sn
f, yasalarn ya da toplum yaamn dzenleyen kuralla
rn, adetlere, gelenek ve grenee gre yorunlanp uy
gulanmasndan honut deildi. nk bu ekilde so}u
snfn dedii oluyor ve grece hukuk kurallar daha
ok soylu snfn iine yaryordu. Yasalarn yazl hale
54
getirilmesini isteyen toplumun aa kesiminin aristok
rat kesim ile yapt mcadele olumlu sonu vermitir.
Bylece kanunlarn yaz ile saptanmas sonucu herkes,
hangi tr sua ne ceza verileceini ya da nelerin su sa
ylp saylmayacan renmitir. Adeta tanr buyruu
olarak kabul edilen ve aristokratlarn iine yarayan sz
l yasalardan(thesmai) , toplumun her kesiminin sosyal
ve siyasal yaamn adil bir ekilde dzenleyen ya

l ya
salara ( nomoi) gei, demokrasi iin de nemli bir
admd. Adalet kavramnda ifte standart endiesi bun
dan byle kalkyordu. unu da vurgulamak gerekir ki
yasalarn yazl hale getirilmesi nceki Eski Dou top
lumlarndan biliniyordu.
Yasalarn, szl biimden yazl biime getirilmesine
Gney talya ve Sicilya' daki Yunan kolani kentleri n
clk ettiler; daha sonra Yunanistan'da da uyguland.
En eski yasa koyucular (nomothetai) arasnda Miletoslu
Epimenes ile Atinal Drakon'u (.. c. 624/621 ) gste
rebiliriz. Atina kaunlarn ilk kez bir sisteme balayan
Drakon, esas olarak adam ldrme ve tecavz sularna
verilecek cezalar belirlemitir; verilecek cezalar ise ol
duka ar idi. Bu nedenle Drakon iin, 'kanunlarn
kanla yazd' yaktrmas bile yaplmt. Drakon, ayn za
manda, kasten adam ldren ile istemeden ldrene ve
rilecek ceza arasnda bir fark olmas gerektiini ortaya
koyan ilk kiiydi; kasten ldrmede verilecek ceza lm
cezas iken, nceden tasarianmadan gerekletirilen bir
ldrme olaynda verilecek ceza yalnzca srgnd.
Yine . . 7. yzylda Sparta'nn sosyal ve siyasal yaa
mn batan aa dzenleyen yasay meydana getiren
efsanevi yasa koyucu Lykurgos' tur. Sparta'nn toplum
ve devlet yapsna daha nce deinildiinden burada yi
nelenmeyecektir.
Dier bir yasa koyucu olarak Atinal soylu devlet ada
m ve ozan Salon'un l_ 6. yzyl balarnda yapt re-
55
formlar ok nemlidir. Halkn aa tabakalarndaki
honutsuzluun ciddi boyutlara ulat bir srada Ati
nallar .

. 594 ylnda Solon'u arkkon (en yksek dev

let yneticisi) olarak setiler. Solol)., evresi geni, gl
bir kiiydi ve isteseydi tyran olabilirdi, Fakat o

kendini,
arsitokratlarla halk arasndaki anlamazla are bulma
ya adamt; tyran'lkta gz yoktu.
O dnem Attika'snda toprak sahibi aristokrat ailele
rin (eupatridai) fakir halkn srtndan zenginletii ve
glerini arttrd bir gerektr Fakirler ya da orta snf
aleyhine bozulan dengeyi kurmak iin Solon, nce ky
lnn borlanndan
d
olay toprak ve zgrln kay
betmesini nlemi, borlarn denmesinde kylnn
lehine bir dzenleme yap
m
ve hatta bir ksm borlan
tamamen silmitir (seisakhtheia) . Yapt toprak refor
mu ile de halkn sevgisini kazanmtr.
Solon ayrca Atina'nn ekonomik sorunlarla kar
karya kalmamas iin, o zamana dein sikke basnada
kullanlan Attika arlk sisteminin yerine, daha elverili
olan Euboia arlk sistemini getirmi; lkenin gereksi
nimi dorultusunda, zeytinya dnda tarm rnleri
dsatmn yasaklamtr.
Solon, ayn zamanda yasada da yerli bir dzenleme
yaparak yurttalan soyluluk deil, fakat servetlerine g
re drt snfa ayrmtr. Servet ls olarak ylda k
a

kile (medimnos) budaya (ya da ayn deerde baka
rn veya para) sahip olduklan esas alnacakt. Yurtta
larn siyasal ve askeri alanda mevki sahibi olmalar ile
vergi demelerinde bundan byle ait olduklar snflar
dikkate alnacakt. Bu drt snf ve servetleri aadadr:
1 ) Pentakosiomedimnoi: 500 kil e ve st
2) Hippeis (svariler): 300-500 kile
3) Zeugitai (kk iftiler): 200-300 kile
4) Thetes (iiler): 200 kileden az
56
1. ve 2. snftaki yurttalar yksek devlet memurlukla
rna (arkhon'luk) ve Areopagos'a ( aristokratlar meclisi);
3. snf yurttalar ufak memurluklara ve Drtyzler
Meclisi'ne (bule); 4. snf yurttalar ise Halk Meclisi'ne
(ekklesia) ve Heliaia'ya (bir tr halk mahkemesi) seile
biliyorlard. Askerlik hakk yalnzca ilk snfa veril
miti; 4. snf askerlikten muaft. Thet'ler askerlikten ol
duu gibi, her trl vergiden de muaf tutulmutu.
Salon'un eski Yunan siyasal yaamna kazandrd
kurumlar unlardr :
1) Halk Meclisi (Ekklesia)
2) Soylular-Aristokratlar Meclisi (Areopagos)
3) Drtyzler Meclisi (Bule)
4) Halk Mahkemesi (Heliaia)
Salon'un reformlar toplumu ve dolaysyla kent-dev
letini ileriye gtrecek nitelikte olmasna karn, ok
gemeden demokratikleme srecinde yeni sorunlar
ortaya km ve dzenlerelerin uygulanmasnda ak
saklklar bagstermitir. Sonuta snflar aras atma
lar bitmemitir.
Salon'un reformlarndan sonra Atina'da nce Peisis
tratos, ardndan da oullarnn tyran olarak ynetimi
ellerinde tuttuklarn gryoruz. Bu konuya yukarda
deinmiti
k
. Tyran'larn ortadan kalkmasndan sonra
ise Atina' da demokratik rejimin kurulmas daha kolay
olmutur. Nitekim birka yl sonra, aristokratlarn ba
nda bulunan Isogoras'a kar verdii mcadeleden
g
a
lip kan Kleisthenes, Atina'nn bana gemitir. . .
508 ylnda hazrlam olduu reformlarnn znde
aristokratlarn ya da soylularn devlet ynetimindeki te
kelini krmak yatyordu. Kleisthenes, yurttalar corafi
nitelikli 1 0 kabileye (phyle / genos, Lat. tribus) ayrmtr.
Bu 10 kabile, Atina'nn iinde yer ald Attika blgesi
nin ynetim blgesine ayrlmas ile ortaya kyordu:
57
1 ) Kent ( asty)
2) Ky (paralia)
3) blge (mesogeia)
o 1 0
kilometre
l] I blge
O Ke.nt
f>>
Ky
20
Kl eisthenes'in reforml ar na gre Atti ka' n n idari bl nmesi (R. Sowerby,
The Greeks, fi g. 5. )
58
Her blge de "te bir" (trittys) anlamna gelen on
blme ayrld. Bylece 30 trittys, er er, biri kent
ten, biri kydan, biri de i blgeden olmak zere, kur' a
ekilmek suretiyle birl
e
tirHd
L
Sonunda 1 0 kabile
(phyle) elde edilmi oldu. Dier bir deyile, her bir
phyle'de 30 tritiys ; her bir trittys' te de ok sayda demos
yer alyordu. Demos'lar, t
.
armsal topraklara sahip yerle
im birimleriydi. Her demos , kendi arasnda toplanyor
du. Bundan byle yurttalar soyad olarak , nceden ol
duu gibi ait olduklar phyle / genos _ klan ya da slale
nin deil, bulunduklar demos'un adn alacaklard. Top
lumun bu ekilde blnmesinden amalanan, ura
alanlar farkl olan gruplarn (kentte, zanaatkarlar, tc
carlar; i blgede, iftiler; kyda, denizciler ve balk
lar) bir araya getirilmesidir.
Yeni sistem, aristokratlarn egemenliinden uzak,
merkezi ynetimden ksmen bamsz bir tr yerel y
netim biimi olarak adlandrlabilir. Kleisthenes'in re
formlar ile oluturulan Atina'nn sosyo-politik yaps
uzun sre bu ekilde korunmutur.
Ati na Agora's ndaki Eponym Kahramanl ar An t (Canl and rma) [J . - M.
Camp, The Athenian Agora, s . 98]
59
Solon zamannda kurulan Bule'nin (ya da Drtyzler
Meclisi) yeleri Kleisthenes zamannda 500 kiiye yk
seltilmi tir.
Kleisthenes, ayrca, dem
o
kratik srecin tyran'larca
bir kez daha kesintiye uratlmamas iin Halk Mecli
si'ne bir yetki vererek, onun ylda bir kez "anak m
lek Mahkeme,si" ( ostiakismos) olarak almasa olanak
salamtr. Bylece yurttaJar, aralarnda tyran'la he
veslenen kiilerin adlarn
a
nak mlek paralar ( ostr
kon'Iar) zerine yazarak ihbar ediyorlard. Eer kukulu
kiinin ad en az 6. 000 yurtta tarafndan bildirilmi
ise, o kii herhangi bir varlk ve onur kaybna uramak
szn 1 O yl iin kent (polis) dna srlyordu. Atinal
devlet adam ve komutanlardan Themistokles, Kiron
ve Alkibiades de bu mahkeme karar ile Atina dna
srgne gnderilmiti.
Sikenin cad ve Yayln
Tarih kitaplar ilk sikkeleri meydana getirenierin
Lydiallar olduunu yazmaktadr. Gerekten de sikke
nin icadn Lydiallar ile ilikili grmek iin elimizde ye

terli kant vardr. Bu kantlar iki grupta toplamak

mmkndr: yazl antik kaynaklar ve arkeolajik bulun
tular. Sikkenin icad ile ilk bilgiyi, .. 5. yzylda yaa
m ve "tarihin babas" olarak n yapm olan Halikar
nassoslu (Bodrum) Herodotos' tai almaktayz. Herodoc
tos (1.94), ilk kez altn ve gm sikke basan ve kulla
nanlarn Lydiallar olduunu sylemektedir. Herodo
tos'un "altn" dedii, gerekte elektron olmaldr. n
k ilk sikkeler elektrondan yaplmlardr. Ayrca
i
. S. 2.
yzylda yaam olan Polluks da (Onomastikon , 9. 83)
sikkeyi kimin icat etmi olabilecei sorusuna yant arar
ken, Kolophonlu Ksenophanes'in szlerini aktarr. Kse
nophanes'in, sikkenin icad ile ilgili olarak sayd kii
60
ve halklar arasnda Lydiallann da ad gemektedir. Do
laysyla, Herodotos' un . . 5. yzylda, Ksenopha
nes'in de . . 6. yzylda yaad gz nne alnrsa,
verdikleri bilgileri gz ard etmemek gerekir.
Bat Anadolu' da, zellik
le Lydia Krall' nn ege
men olduu topraklarda
yaplan arkeolajik kazlar
da ok sayda, ilkel forma
sahip elektron s ikke ele
gemitir. Bu sikkelerden
nemli bir ksmnn ze
Lydia Kral l g Sikkesi (O. Teki n, Eski-
rinde Lydia
Krall'nn ar
a'da Para, Res. 2)
mas olan aslan ba vardr.
Fakat yine ok saydaki sik
ke zerinde ise Lydia Krall ile ilikili olmayan eitli
tipler yer almaktadr. Bu sikkeleri olasllkla, kendi tica
ri faaliyetleri iin, tccarlar basmlard.
Sikkenin neden icat edilmi olduu sorusuna yant
vermek hem kolay hem de zordur. Bir gre gre sik
ke, sava giderleri (askerlerin creti, silah yapm vb. )
veya kamu alanlarnn cretlerinin denmesi, kamu
harcamalar (yol, kpr ve bina yapm vb. ) ve vergi
toplanmas gibi zorunluluklarn ortaya kard bir
deme arac idi. Bir baka gre gre ise, sikkenin ica
dnn en basit nedeni, gnlk ihtiyalar iin _yaplan
demelerde standart bir deme aracna gereksinim du
yulmas idi.
Sikkenin icad her ne kadar Lydia Krall'na mal
edilse de, ona kimlik ve kullanm alkanl kazand
ran; baka bir deyile, model oluturan Bat Anado
lu' daki Ionia blgesi kentleri olmutur. Bu kentler ise
Yunanistan' dan gelenlerce kolonize edilmiler ve bu
yzden de Yunan kltrnn etkisi altnda gelimiler
di. Ksa si"e iinde sikke basm, Yunanistan'a, Ege ve
61
Akdeniz'in geni bir kesimine yayld. Bu nedenle Arka
ik, Klasik ve Hellenistik alarda, Cebelitank Baa
z'ndan kuzeybat Hindistan'a kadar Akdeniz dnyas
nn eitli blgelerinde baslan sikkeler 'Yunan sikkele
ri' ad altnda ele alnrlar. Sikkelerin stndeki yaz
esas olarak Eski Yunanca olmasna karn, baz kentle
rin sikkelerinde kendi yerel dil ve alfabeleri ile yazlm
yazlara da rastlamak mmndr. Fakat bu kadar ok
saydaki sikke grubunun tmn "Yunan sikkeleri" ad
altnda toplamak tam anlamyla doru olarak kabul edi
lemez. nk, bu denli geni bir corafi alanda yaa
yan toplumlarn kendine zg kltrleri ve yaam bi
imleri vard. Bastklar sikkcler el e, Yunan modeline
gre olmasna karn, her eyden nce kendi sikkderiy
di ve bu yzden de baz farkllklar gstermekteydiler.
Fakat skkclerin snflandrlmas, kataloglarn hazlan
mas ve alan s-
n rlamak n
Pers, Parth, Kar
taca, Fenike gibi
Yunan olmamak
la birlikte, fakat
az ya da ok Yu
nan kltr etki
sinde kalan dev
letlerin sikkeleri
de "Yunan sikke
leri" ad altnda
ele ahnrlar. Ana
dolu'daki kentler
de, sikke basm-
nn balangcn-
J
C. Grandejean
dan itibaren Yu-
nan kltrnn ------
-
----

--------
etkisi altnda bu-
Si kke Bas m (M. Kaplan [ed. ], Le monde grec,
s. 204.)
62
lunduklarndan, bu kentlerin sikkeleri de Yunan mode
line gre
b
aslmlard ve bu adla anlrlar.

lk sikkeler, daha nce de dediimiz gibi, Lydiallar

tarafndan baslmlard. 1904-5 yllarnda Ephesos'daki
Artemis Tapna'nda (Artemision) yaplan kazlarda
eitli keramikler, fildii heykelcikler ve mcevher par
acklanyla birlikte yaklak 93 adet ufak elektron (altn
- gm alam) sikke ele gemiti. Bu sikkeler

. 7.
yzyln ikinci yansna tarihlendirilmektedirler. Bir ks
m Lydia Krall tarafndan ve kralln bakenti Sar
des'te baslmlard. Fakat birok sikkenin atribsyonu
yaplamamtr. Atribsyonu mmkn o
i
mayan sikke
ler, basldklan arlk sistemlerine gre ayrma tabi tu
tulmulardr.

lk sikkelerin elektrondan haslna nedeni,

Sardes yaknndaki Tmolos Da'ndan (Boz
d
a) doan
Paktolos Inna'nn (Sart ay) alvyonlannda bu ma
denin doal halde bulunmasdr. Herodotos (1. 93 ve
V I O 1 ) bu rmak hakknda unlar sylemektedir :
" . . . Lydia topra, brlerinde olduu gibi yle j>eh ad, an
lacah olaanst eylere sahip deildir yalnz Tmolos 'tan
ahj> gelen altn kur u vardr " . . .
"halk yn yn agoraya ve Paktolos kylarna kouyor
du;Trolos'tan altn pullar ta.yan bu ay, agornn ortasn
dan geer. "
Sikkenin Lydiallar tarafndan icat edilmesinden son
ra, sikke basm nce Ionia'ya ve giderek Anadolu'nun
tm bat kylanna ve oradan da Yunanistan'a gemi,

talya'nn gneyindeki ve Sicilya' daki Yunan kolon i

kentlerine kadar yaylmtr.
l
.

. 6. yzyln ikinci yan

snda Gney .

talya' da Syh aris, Metapantion , Kroton ve

Kaulonia ilk gm sikkelerini basmlardr. Gerek

tal
ya, gerekse Sicilya'da bu dnemde altn ve elektron sik
ke baslmamtr.

. 6. yzyl ortalannda Bat Anado

lu'daki elektron sikkelerin yerini gm sikkeler alm
tr. Ancak, baz kentlerin elektron sikke basmn daha
63
sonra da srdrdklerini gryoruz. Buna karlk, Bat
Anadolu dnda elektron sikkenin hi baslmam ol
mas dikkat ekicidir.

. 7. ve 6. yzyllarda elektron
sikke basan Bat Anadolu kentleri arasnda Ephesos,
Miletos, Phokaia, Erythrai, Klazomenai ile Khios ve Sa
mos'u sayabiliriz.

. 6. yzyl ortalarndan itibaren

elektron sikkenin yerini gm sikkeler almaya balad
nda Lydia Kral Kroisos d; daha nceki elektron sik
ke basmn brakarak, heri altndan hem gmten,
yani iki ayr metalden sikke bastrmtr. Bu sikkelerin
n yzlerinde karlkl duran aslan ve boa protomlar
vardr; arka yzlerde ise bir kare ukur yer alr. Bir g
re gre "aslan" Lydia hanedannn, "boa" da Phryg
hanedannn simgesiydi. Diet bir deyile, Lydia Krall
'nn Phrygia Krall'n egemenlik altna alm oldu
u aniatlmak isteniyordu. Sardes'te yaplan arkeolajik
kazlarda, elektronun ayrtrldn kantlayan bir altn
artma atlyesi de bulunmutur.

. 546 ylnda Lydia

Krall'na son veren Persler, bir sre Lydia Krall'nn
sikkeler
i
ni basmaya ve kullanmaya devam etmilerdir.
Daha sonra zerinde Pers Kral'nn betiminin yer ald
kendi altn (dareikos) ve gm (siglos) sikkelerini has
mlardr.
Bat ve Gney Anadolu'da Kurulan Uygarlklar
Eski Yunan tarihini ele a'rken buraya kadar daha
ok Yunanistan ve Bat Anadolu' daki Yunanllardan sz
ettik. Akha Uygarl'nn Dorlar tarafndan

. 1200-
1 150 yllarnda yklmasndan sonra Ege dnyasnn bir
suskunluk dnemine girdiini sylemitik. Home
ros'un destanlarnda ' Kahramanlar a' olarak adlan
drlan gemiteki bu parlak dnem (Akha/Myken D
nemi) bundan byle nostalji ile anlmaktayd. Akha uy
garlnn son bulduu tarih ile Anadolu'nun Pers ege-
64
menliine girdii i. . 6. yzyl apsndaki srete Bat
ve Gney Anadolu' da baz nemli yresel uygarlklar
meydana gelmitir. Demir a'na damgasn vuran ve
Ege dnyas ile ksmen ilikili olan bu uygarlklar,
Lydia, Phrygia, Karia ve Lykia uygarlklardr. Ege dn
yasndaki siyasal, toplumsal ve kltrel gelimeleri da
ha iyi anlayabilmek iin, Bat ve Gney Anadolu' daki
bu uygarlklardan da sz etmemiz yerinde olacaktr.
Bylece, Ege kltr ve uygarlk tarihinin hemen hemen
ayn zaman sreci iindeki komu uygarlklarn tanma
olana bulacaz.
Phrygia kabaca

bat Anadolu blgesinde, yani, bu

gnk Ktahya, Eskiehir; Afyon, Ankara illerinin kap
lad alanda yer alr. Biraz daha douda kalmasna ra
men esas olarak Lykaonia blgesi snrlar iinde kalan
Konya ve Nide ilieri de Phryg yaylnimm en uzak k
eleri olarak dnlebilir .. Eskia'da batsnda, Mysia,
Karia ve Lydia; dousunda, Halys (Kzlrmak) ve Kap
padokia; kuzeyinde, Bithynia ve Paphlagonia; gneyin
de ise Pisidia, Lykaonia ve ksmen Kilikia yer alyordu.
Herodotos ve Strabon' dan, Phryglerin kkeni, Anado
lu'da yerlemeleri ve kentleri hakknda bilgi sahibi ol
maktayz. Phrygia, biri "Kk" dieri "Byk" olmak
zere iki blgeden oluuyordu. Kk Phrygia, Eskie
hir, Afyon ve Ktahya illerinin arasnda kalan blgedir.
Blgenin en tannm kentleri, Aizanoi (avdarhisar),
Kotiaeion (Ktahya), Dorylaion (Eskiehir-arhyk) ve
Midaion'dur. Byk Phrygia ise, Maiandros'un (Byk
Menderes) yukar havzasndan Halys' e (Kzlrmak) de
in uzanan blgedir. Sz konusu blgenin en iyi tan
nan kentleri de, Gordion (Yasshyk), Ankyra (Anka
ra), Kelainai (Dinar), Kolossai (Honaz) ve biraz uzakta
kalmasna ramen, Ikonion'dur (Konya),
Phrygler Anadolu'ya l.

. l l . yzyln ortalarnda ku
zeyden, Trakya ve boazlar yoluyla girmilerdir.

nce
65
bir sre Marmara. denizinin gneyinde,Mysia blgesin
de oturmular; daha sonra gneye, asl blgelerine in
milerdir. Fakat Phryglerin gl bir krallk olarak siya
set sahnesinde grnmeleri ancak

. 8. yzyla rastla
maktadr. Phrygia Krall'nn kurucusu ve ilk kral
Gordios'tur. Daha sonra, "Gordion dm", "her tut
tuunun altn olmas" ve "eek kulaklaryla" nl olu
Mi das tahta gemiti
r
. Yunanistan' daki eitli merkez
lerde ele geen Phryg fibula' Iar ve dier eyalar,
Phryglerin Yunanistan ile olan ilikilerini gstermesi
asndan kayda deerdir.
Doudan gelen Kimmer akniarna dayanamayan
Phrygia Devleti .

. 7. yzyln ilk eyreinde yklm

tr. Bu acya dayanamayan kral Midas, zntsnden
intihar etmitir. Fakat, her ne kadar Phrygia Devleti y
klsa da, halk birka yzyl daha varln, gelenek-gre
neklerini ve sanatn srdrmtr.

rnein, Afyon ve
Eskiehir yresindeki Phryg antsal kaya mezarlan, Ge
Phryg Dnemi'nin (.

. 575-300) eserleridir. Da ve te
pelerdeki kayalklara oyulmu mezar antlan arasnda
Midas'n Kenti'ndeki "Midas Mezar Ant"

en nls
d
r. Phryglerin dininde en nemli klt, Hittiler ile Lu
vilerin Kubaba, Yunanllar'n Kybele dedikleri; Phryge
ad ise Matar, Matar Areyastn veya Matar Kubileya gibi
deiik formlarda karmza kan Ana Tanra (Doa
Tanras) kltdr. Dier nemli tanrlar arasnda G
ne Tanrs Sabazios ile Ay Tanrs Men vardr. Phrygle
rin en nemli tapnma merkezi, Eskiehir'in Sivrihisar
ilesi snrlar iindeki Ballhisar/Balahisar mevkiinde
bulunan Pessinus klt merkezi idi.
Phrygler, rettiklerine rahatlkla pazar bulabilecek ka
dar naden ve aa iilii ile dokumaclkta ileri idiler.
Phrygler de, Lydiallar gibi, Yunanllada iliki iindey
diler.
i
.

. 8. yzyldan balayarak kullanlan Phryg alfa

besi, Yunan alfabesine benziyordu. Gordion kazlar
66
Phryg yazsnn
i
.

. 700'lerden nce kullanldn gs

termitir. Bilinen erken dnem Phryg yazdan, kayalara
oyulmu mimari cepheler, niler, sunaklar ve adak eya
lar gibi dinsel nitelikli yer ve aljelerde karmza k- .
maktadr. Asurlularn Mukili Mita dedii Phryg Kral
Midas da, tpk Lydia krallar gibi, Yunan dnyasnn en
nl kehanet merkezi olan Delphoi'a armaanlar yolla
mt. Hatta bir Aiol kenti olan Kyme kralnn kz De
modike ile evlenmiti. Btn bunlar Phryglerin de bat
daki Yunanllarla olan ilikilerini gstermektedir.
Lydia, esas olarak yukar Gediz (Hermas) ve Kk
Menderes (Kaystros) vadilerini kapsayan blge dir. Ku
zeyinde Mysia, gneyinde Karia, batsnda Ionia, dou
sunda ise Phrygia blgeleri yer almaktayd.
Lydia'da kral hanedam hkm srmtr : At
yad'lar, Heraklid'ler (veya Tylonid'ler) ve Mermnad'lar.

lk iki slale

. 2 binyln ikinci yarsnda hkm sr

m olup, bu dnem ve krallar hakknda fazla bilgimiz
yoktur. Fakat dilbilim almalar sayesinde
L
ydiallarn
kkeninin Anadolu'nun Tun a'na kadar gittii anla
lmaktadr. Lydia'nn en iyi bilinen ve en gl olduu
dnem kabaca

. 700-550 yllar arasndaki Merr

nac'lar Hanedan dnemidir. Lydia ad da bu haneda
nn ilk kral olan Gyges'ten itibaren kullanlmaya balan
mtr. Gyges'in Yunanllada ilikisi hakknda Herodo
tos'tari bilgi almaktayz. Herodotos (1. 14), Gyges'in, Mi
letos, Smyrna ve Kolophon'a kar saldrgan bir politika
izlediini sylemektedir. Keza, Gyges (

. c. 687-645),
Lydia Krall tahtna gemesi srasnda Delphoi keha
net ocann da desteini alm, karlk olarak da Delp
hoi'a armaanlar gndermiti (Herodotos, 1. 13- 14).

te
yandan, Gyges'in Msr Firavunu I. Psammetikhos'a , Nil
deltasndaki ayaklanmay bastrmas iin Kariab ve
i
ani
al birlikler gnderdiini biliyoruz. Yunanllar'n M
sr'daki Naukratis'te kurduklar pazar da bu firavun d-
67
nemine rastlamaktadr. Gyges'ten sonra srasyla Ardys,
Sadyattes, Alyattes ve Kroisos tahta gemilerdir. Hero
dotos'dan (1. 16) Alyattes'in de Smyrna ve Klazomenai'a
saldrdn reniyoruz. Fakat, kral Klazomenaillar'a
yenilm
i
tir. Lydiallarn doudaki Medler'le Halys (Kz- .
!rmak) yresinde yaptklar sava da gene Alyattes d
neminde olmutur. Sava srasndaki gne tutulmasnn
tarihini Miletoslu Thales doru tahmin etmitir: . . 28
Mays 585. Bu tarihten itibaren Lydia'nn dou snrn
Halys (Kzlrmak) oluturmutur. Lydiallar' n Yunanl
lar'la en fazla iliki kurduklar dnem ise Kroisos (i. .
560-547/6) dnemidir. O da onia kentlerine kar sal
drgan bir politika izledi; fak;t adalarda oturanlarla iyi
ilikiler iine girdi (Herbdotos 1. 26-27).
Kimmer aknlaryla zaman zaman skntl gnler ya
ayan Lydia Krall'na Persler, i. : 546 ylnda bakent
Sardes'i ele geirerek son vermilerdir. Bylece, son
Lydia Kral Kroisos'un Perslere yenilmesiyle, Anadolu,
200 yl srecek Pers egemenliine girmitir.
Lydia'nn insanlk tarihine en byk armaan hi
kukusuz, sikkeyi icat etmi olmalardr. Bakent Sar
des'in iinden geen Paktolos rma'nn (Sart ay)
alvyonlarnda doal halde bulunan altn-gm kar
m dektran madeninden baslan ilk sikkelerin zerinde
Lydia Krall'nn arnas olan aslan ba bulunuyordu.
lk Lydia sikkeleri olaslkla Alyattes dneminde basl
mt; fakat sikke basmnn daha iyi bir duruma gelme
si ve elektron yerine altn ve gmten (iki ayr metal
den) sikke basm son kral Kroisos dneminde gerek
lemitir.
Keramik kaplarn zelliinden, Lydiallann batdaki
komular loniallar ile ok ncelere giden bir ilikisi ol
duu saptanmtr. Keza, Lydiallarn Yunanllarla ticari,
ve kltrel ilikilerinin yan sra dinsel ilikileri de vard.
Lydia dininde en nenli kltler, Doa Tanras Artimu
68
(Yunan Artemis'i) , kkeni Luvilere uzanan -tanra Ku
vava (Kybele) , tarim tanrlar Baki (Lydia Dionysos'u) ve
Kore, Yanur Tanrs Lus (Lydia Zeus'u) ve mezarlarn
koruyucusu Santas idi. Lydiallar'n Yunan dinine sayg
gsterdiini ve nemsediini, Lydia Kral Alyattes'in
Delphoi'daki Apolion kehanet ocana armaanlar ver
mesinden de anlyoruz (Herodotos, I.
2
5 ).
Hint-Avrupa kkenli bir dil yapsna sahip olan Lydi
allar'n dilinin (Lydce) zlmesi yolunda son yllarda
yaplan almalar sonucu nemli ilerlemeler kaydedil
mitir.
Anadolu'nun gneybat kesi Karia olarak adland
rlmaktadr. Blgenin kuzeyinde Ionia, dousunda
Lykia ve Phrygia vardr; bat ve gneyi ise, Ege ve Akde
niz'in kesitii yerdir.
i
.

. 4. yzyla dein Kariablar ye

rel hkmdarlarn ynetiminde yaamlar ve dillerini
de koru
m
ulard. Olaslkla Hitit-Luvi kkenli olan yaz
lar okunabilmekte, fakat tam anlamyla anlalamamak
tadr. Kendilerini Anadolu'nun otokton halk olarak
kabul eden Kariallar, paral asker olarak lonia' da ve
hatta Msr'da bulunmulard. Karia'nn en nl yerel
hkmdan, .

. 4. yzyln ilk yarsnda Persler adna,

Karia Satrab sfatyla hkm srm olan Hekatomnos
olu Mausolos (Maussollos) idi. Mausolos'un ad, Karia
Satrapl'nn merkezi konumuna getirdii Halikarnas
sos'ta (Bodrum), kars Artemisia tarafndan lmn
den bir ka yl sonra, . . 350'de, ina ettirilen ve. son
radan "Dnya'nn Yedi Harikas"ndan biri olarak nle
nen " Mausoleion" ( antsal mezar) ile zdeleerek
lmszlemitir. Kariablar kadn yneticileri de yadr
gamyorlard. Nitekim, Artemisia ve Ada, kadn hkm
darlar olarak Karia'nn ynetiminde bulunmulard.
Anadolu'nun gneybatsndaki dalk blge ( kabaca
bugnk Teke yarmadas), Eskia'da Lykia olarak ad
landrlyordu. Lykiallar da, ydiallar gibi, Anada-
69
lu'nun Luvice konuan Tun a halklarndand; Hitit
metinlerinde geen Lukka ad da, olaslkla Lykia bl
gesiyle i l i ki l i dir. Lykiallar _ Ilias des tannda
(XVII. l .50) Troiallarn mttefiki olarak gemektedir.
Pers egemenlii altnda Lykia kentleri yerel hkmdar
lar tarafndan ynetiliyordu. Podalia ve Elmal definele
rinde, zerlerinde Kuprlli, Zagaba, Mithrapata ve Pe
rikla/Perikle gibi hanedan hkmdarlarnn adlarnn
yer ald gm Lykia sikkeleri ele gemitir. Hellenis
tik dnemde ise bir Lykia Birlii kurulduunu grtyo
ruz. Demir a'nn balca Lykia kentleri, Ksanthos
(Knk), Pinar
'
a (Minare), Myra (Demre) , Limyra/Ze
muri (Finike-Turunova Ky), Phellos (ukurba) ve
Antiphellos (Ka) idi.
'
70
BENC BLM
KLASiK AG: SAVA,
DEMOKRASi VE KLTR
PERS SAVALARI
Persler
Aslnda ayn kkene dayanan Medler ve Persler kaba
ca bugnk

ran Devleti'nin bulunduu topraklarda ya

yorlard.
i
.

. 9: yzyldan itibaren tarih sahnesinde

grlmeye balayan Perslerin ilk krallar hakknda, ad
lar dnda, pek fazla bilgimiz yoktur. Ancak, 'Byk'
lakapl Pers kral Kyros (

._ 559-529), Med Devleti'ne

son vererek, Pers Krall'nn

. 6. yzylda

nas
ya'nn en byk gc olmasn salamtr. Bu nedenle
Kyros ya da Pers dilinde Kura, Pers Devleti'nin kuru
cusu saylmaktaar. Perslerin ortaya kna kadar bl
gedeki en byk gc, Asur

mparatorluu oluturu
yordu. Perslerin, Akdeniz ve Ege'deki ticareti kontrol
altnda tutma arzularna batdaki tek engel ise Lydia
Krall idi. Pers Kral Byk Kyros,
i
.

. 546 ylnda
Lydia Kral Kroisos'u yenilgiye uratarak, kralln ba
kenti Sardes'i
e
le geirmitir. Bylece, Anadolu 200 yl
kadar srecek olan Pers egemenliine girmitir.
Kyros, ynetirde kolaylk olsun diye Anadolu'yu sat
raplklara (bir tr yerel ynetim sistemi) ayrmtr.
Kyros'un, Orta Asya' da

skitlere kar yapt bir sefer

srasnda lmnden sonra, Pers tahtna olu Kamby
ses (

. 530-522) gemitir. Bu kral zamannda Msr

egemenlik altna alnm

tr. Ondan sonra tahta geen

"Byk" lakapl I. Dareios (.. 522-486) satraplkla

71
yeniden organize etmi ve yeni bir vergi sistemi (nomos)
meydana getirmitir. Oluturulan satraplklardan elde
edilen vergiler devlet hazinesinin nemli bir gelir kay
nan oluturuyordu. Her satrap, hkm srd top
raklarn adeta kralyd.
Persler, gelikin bir yol ebekesi de kurmulard. Ep
hesos ve Sardes ile Susa arasndaki nl "Kral Yolu"
nun dou-bat ticaretinde nemli bir rol vard. Bu yol,
Ankyra, Kappadokia , Yukar. Frat ve Babylonia' dan ge
erek Susa'ya ulayordu. Yaklak 2. 300 kn'lik yol bo
yunca eitli konaklama tesisleri vard. Yolculuk ancak
ayda tamanlanabiliyordu. Perslerin iki bakenti Susa
ile Persepolis, bat nallarnn youn olarak girdi ve
pazar trafiinin en youn olduu kentlerdi.
I. Dareios, gem
i
lerin yan yana dizilmesiyle oluturu
lan bir kpr ile

. 513'te Bosporos'tan (

stanbul Bo
az) Avrupa ktasna geerek kuzeye doru ilerlemeye
balad. Asl hedefi Yunanistan' ele geirmek olan kra
ln,

skit lkesinin Avrupa'ya yakn olan bat blgesine

kar byle bir sefere girirekten naksad; bir yandan,
Karadeniz'in kuzeyinden Sibirya'ya kadar uzanan geni
corafi alanda nemli bir g oluturan

skitlere gz
da vermek; te yandan, Yunanllarn Karadeniz tica
retini aksatarak ekonomilerine darbe vurmakt. Bu se
fer srasnda Karadeniz kylarndan Makedonya snrla
rna dein uzanan yeni bir satraplk (Skudra - Trakya)
oluturuldu. Dareios, Daskyleion (Ergili) satrab Mega
bazos'u bu yeni satrapln bana getirdi. Otanes adl
bir Persliyi de onun yerine Daskyleion satrab olarak
atad. Bu arada kardei Artaphernes de Sardes satrab
oldu.
Aslnda Persler ve Yunanllar birbirlerine o kadar
uzak deildiler. Birbirlerinin kltrlerini ve siyasal-top
lumsal yaplarn az ok biliyorlard. ok sayda Yunanl,
Pers Byk Kral'nn ya da satraplarnn hizmetinde a-
72
lmt. Kendi lkesi ile siyasi sorunlan olan baz Yu
nanl politikaclarn zaman zaman Perslere sndklarn
da biliyoruz. Gerek Kyros'un Pasargadai' daki antsal
mezarnda, gerekse Persepolis' teki byk saray komp
leksinde Yunanl mimarlar ve ta ustalan almlard.
Persler, dinsel adan, Zerdt adl bir dnrn et
kisinde kalmlard. Zerdt dininde en byk tanr
Alnramazda idi. Hint-Avrupa dil grubuna dahil olan
Persler, her ne kadar ivi yazsn kullaniarsa da, en
fazla kullanlan yaz Arami yazs idi. Perslerin kart
savalar ve siyasal olaylardan bundan sonraki blmde
yeri geldike sz edeceiz.
Ionia Ayaklanmas
Pers Kral I. Dareios'un (Byk Dareios), i.. 6. yzyl
sonlarnda (
i
.

. 513/512) yapt

skit seferinden sonra

Trakya ve Karadeniz'in bat ky
l
larnn Pers egemenlii
ne girmesi ile boazlarn kontrolu da Perslerin eline ge
miti. Bylece, Yunanistan ve Bat Anadolu' daki kentle
rin , zellikle, Karadeniz' de adeta bir deniz imparatorlu
u kurmu olan Miletos'un buradaki ticareti engellen
mi; Karadeniz' den Ege'ye akan buday trafiin e sekte
vurulmu oldu. Ayrca, Perslerin Bat Anadolu'da kur
duklar lonia satrapl, bu blgedeki kentler iin pek de
ho olmayan bir duru
m
du. Ionia blgesindeki bu rahat
szlk bir ekilde da vurmaya balayacakt.
O sralar Perslerin destei ile Miletos' un banda
tyran olarak bulunan Histiaios, kent dna kt bir s
rada, yerine vekaleten damad Aristagoras' brakmt.
Demokrasi yanllarnn Naksos adasnda aristahatlara
kar balatt ayaklanmann bastrlmas iin Miletos
tyran' Aristagoras, Sardes Satrab Artaphernes'i ina
eder. Ada ele geirildiinde Perslerin Kyklad adalann
da nemli bir sse sahip olacaklan dncesiyle

.
73
499 ylnda Nakos adasna bir donanna gnderilir. Fa
kat dzenlenen sefer baarsz olunca, Aristagoras fatu
rann kendisine karlacandan korkarak Miletos'ta
bamszln ilan eder ve halk Persle: re kar ayaklan
drr. Bundan byle tyran kisvesinden syrlarak, Bat
Anadolu' daki demokratik rejimin sav
u
nuculuuna so
yun ur. Ionia' daki Pers destekli dier tyran'lara da sava
aarak, blge kentlerinin hatta Kariab ve Lykial gibi
yerli halklarn da sempati "e desteini kazanr. Bylece
Ionia blgesindeki baz kentler Perslere kar ayaklanr
(
i
.

. 499). Ayn yl ii
i
lde Pers satrabnn oturduu Sar
des yaklp yklr. Atina ve Eretria' dan da yardm sala
yan Aristagoras nceleri baarl olmusa da, yenilecei
ni anlaynca Trakya'ya kam$tr. Dareios, ayaklanmaya
destek veren Atina'ya da ylesine fkelenmitir ki, ma
saya her otutuunda hizmetisine kez, "Efendimiz,
Atinallar unutmaynz" diye seslenmesini enrettii
sylenir (Herodotos, V. 1 05 ). Sonunda Miletos
P
erslerce
kuatld.
i
.

. 494'te Lade aklarnda mevzilenmi olan

bir Ionia donannas Persler tarafndan bozguna ura
tld. Bir sre sonra da Miletos ele geirildi ve ayaklan
ma bastrld. Miletos halknn bir ksm srld, bir
ksm ldrld. Dier Bat Anadolu kentleri cezaland
rlmad; ancak vergilerini dzenli olarak deyeceklerdi.
Persler, baz kentlerin demokratik ynetim i steine
olumlu yaklat. Bu arada Miletos Satrab Aristagoras
ise Trakya'ya kanay baarmt; fakat bir sre sonra
oradaki bir arpmada ldrld.
Yukarda her ne kadar Ionia Ayaklanmas'nn nedeni
olarak Perslere kar duyulan honutsuzluk ve Mile
tas'un ticari karlan n plana kartld ise de; bir g
re gre, Pers ynetimi altndaki Miletos, daha nce
olmad kadar refaha ulamt. Dolaysyla, ticari kar
lar sz konusu olamazd. Ayrca Pers satraplan arasnda
husumet ve kar ilikileri de vard. Btn bunlar, Ionia
74
Ayaklanmas' nn, Perslere kar olutuu dnlen
"milliyeti" duygularn bir tepkisi olmadnn gsterge
sidir. Bireysel karlar daha n plandayd. Dolaysyla,
olaylan yorumlarken geni bir bak as ile yaklamak
her zaman iin daha aklcdr.
Marathon Sava
Ionia Ayaklanmas'nn bastrlmasndan iki yl sonra,
t._ 492 ylnda, Mardonios komutasndak Pers ordusu
Trakya'ya bir sefer yaparak, blgedeki Pers egemenlii
ni glendirdi. Fakat Persler iin potansiyel tehlike olan
ve Ionia Ayaklanmas'n destekleyen Yunanistan hala
Pers egemenlik alannn dnda kalyordu. Bu nedenle,
i. . 490 ylnda Datis ve Artaphernes komutasndaki
Pers donannas Ege Denizi'ni aarak Yunanistan'a ayak
bast. Persler, Yunanllardan toprak ve su istediler; bu,
" teslim olun" anlamna geliyordu. Yunanllarn ou
Savaa u(urlanan bir Hoplit (C. Orrieux-P. S. Pantel, Histoire grecque, Fig. 65)
75
teslim olmay kabul etti; Eretriallar ise kar koydu. Fa
kat ksa srede kentleri yaklp ykld, halk kleletiril
di. Perslere, srgndeki Atinal tyran Hippias rehberlik
ediyordu. Pers ordusu Yunanistan'n Attika blgesinin
dou kysnda bulunan Marathon Krfezi'ne ulat.
Persler hem Atinallara hadlerini bildirmek hem de Io
nia ayaklanmas srasnda tahrip edilen Sardes'in c
n almak istiyorlard. Fakat _iltiades komutasndaki
Atinallar Persleri byk bir
'
enilgiye urattlar. Hero
dotos (VI. l l3) Atinallarn zaferini yle anlatr :
" . . . Bu Marthan ovasnda arpma uzun srd; saflarn
merkezinde stnlk Barbarlardayd; oray Perslerin hendi
leri ve Saka 'lar tutuyorlard; bu n

ktada zafer barbarlarday

d, dman geri atmiard ve ieriye dou kovalamaya ba
lamlard.Ama iki kanatta zafer Atinallarla Plataia 'llar
dayd. Dman yenmilerdi ve onu bozgun halinde kamaya
brakmlar, iki kanat birleerek, merkezi kertmi olan d
mana kar savaa girmilerdi; ve zaer Atinallarda kald. "
Atinallar atlet Pheidippides'i Sparta'ya gndererek
Spartallardan yardm istemilerdi. Spartallar da, o sra
kutlamakta olduklan dinsel bir festivalin sona ermesini
takiben Atina'ya yardm gndermeye sz vermilerdi;
fakat yardm ok ge gnderdiler. Esas yardm 1. 000
hoplit (hoplites ar silahl piyade) gnderen Plataia
kentinden gelmiti. Marathan Krfezi'nin hemen geri
sindeki ovada yaplan savata Atinallar yalnzca 200 ci
varnda kayp verirken, Persler'in kayb 6. 000' den faz
layd. Marathon zaferi , Yunanllarn harbariara kar
kazand bir zgrlk simgesi niteliini tayordu.
Artemisi on ve Thermopylai Savalar
Marathon zaferinden sonra politik nedenlerle ikti
dardan indirilen Miltiades'in yerine dev
i
etin bana ge
en Themistokles'in (

. 5 15-450) abasyla, Atinallar

76
gl bir donanma meydana
getirdiler. Sparta da, Perslere
kar Atina'nn yannda yer al
d. Fakat Persler Yunanistan'n
tamamn ele geirmeden rahat
edemeyeceklerini anladklarn
dan, bu kez, Marathan Sava
' ndan on yl sonra (

. 480
tarihinde) Kserkses komutasn-
. da anakkale Baaz'ndan ge
erek Trakya'ya ulatlar ve Ma
Themistokles (J. J. Maffre,
kedonya zerinden gneye ine
Le siecte de Perictes, fig. 1 ) rek Tesalya snrna dayandlar.
Bunun zrine, Atinallar g
neye ekilerek Thermopylai ve Artemisian'da mevzilen
diler. Perslerin yaklak 150. 000 kiilik asker gcne
karlk, Yunanllar 10.000 civarnda bir orduya sahipti.
Perslerin amac Yunanllar hem karadan hem deniz
den kuatm;kt. Sparta kara ordusu ile Persleri durdur
maya alrken, Atinallar donanmalaryla onlara des
tek vereceklerdi. Fakat Atinallar nceleri b
aar kazan
dlarsa da fazla direnenediler ve Artemisi on' dan geriye
ekildiler. Thermopylai geicini tutan Spartal komu
tan Leonidas da yenilgiye uraynca, Persler orta Yuna
nistan' ele geirdiler ve Atina'y yakp yktlar.
Salamis Deniz Sava
Thermopylai bozgunundan sonra Atinallar Isthmos
Krfezi ve Salamis Adas'na ekildiler. Kserkses komuta
sndaki Pers donannas Yunan donanmasn izleyerek
Salamis'e geldi. Bu srada Pers ordusu da Atina'ya gire
rek akropolis'i yakp ykt. Yaplan savata Yunallar Pers
Iere kaq kesin bir zafer kazandlar. Kserkses Bat Ana-.
dolu'ya kat. Pers komutam Mardonios ise byk bir or-
77
Sava gemisi (CAH IV, Pl ates, 1 81 a.)
du ile Tesalya' da kald ve k orada geirdi. Dolaysyla,
bit yl iinde (

. 480) Artemision, Thermopylai ve Sala

mis gibi byk mcadele meydana gelmi ve son m
cadeleden zaferle kan taraf Yunanllar olmutur.
Plataia ve Mykale Savalar
Mardonios
i
.

. 479'da gneye inerek Boiotia ve Att

ka'da Yunanhlara zor anlar yaatt. Fakat Spartal ko
mutan Pausanias'n sevk ve ynetimindeki ordu, Plata
ia' da Persleri yenilgiye uratt ; Mardonios ldrld.
Ayn gn Sparta kral Leotykhides emrindeki Yunan
donannas Ephesos' un hemen gneyindeki Mykale
(Samsun) burnu zerinde karaya karak orada mevzi
lenmi olan Persleri pskrtp gemilerini atee verdi.
Bylece, Plataia ve Mykale savalar sonunda Bat Ana
dolu Perslerden temizlendi (

. 479). Buradaki kent

ler, Ionia Ayaklanmas'nda olduu gibi, tekrar ayakla
narak Pers boyunduruundan kurtuldular. Bundan
.byle Yunanllar, savunan deil saldran taraf olacaklar,
sava Yunanistan' dan Anadolu ve

ran' a tanacakt.
Delos Deniz Birlii
Her ne kadar
i
.

. 490-479 arasndaki savalardan'

sonra Persler geriye pskrtlmlerse de, adalar ve
Anadolu' daki kentler iin Pers tehlikesi halen mevcut
78
idi. Bu nedenle Yunanllarn bir birlik kurmalar ka
nlmazd. Birliin nderlii iin en gl iki aday Spar
ta ve Atina idi. Geri Sparta bir Yunan Birlii (Pelopon
nesos Birlii) oluturmu durumda bulunuyarsa da, si
yasal ve sosyal yaps (i yaps) dolaysyla, denizar
byk bir seferlerin ykn kaldrmaya elverili deil
di.

stelik donanma deneyimi de Atina'nn yannda za

yf kalyordu. Bu nedenle, Yunanllarn tek vcut olma
larn salayan birlik (symmakhia), Atina'nn bir deniz
imparatorluu kurma dncesinin temelini oluturdu.
.

. 4 78 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kaldrmak

ve onlarn Yunanistan' da yaptklar tahribatn cn al
mak iin Atina tarafndan kurulan Birliin merkezi De
los adas idi. Saylar giderek artan ve bir sre sonra
300' bulan ye mttefik kentler, birliin hazinesinde
toplanmak zere, ekonomik glerine gre belirli bir
yllk katkda (esas olarak para, fakat gemi ya da asker
gibi baka katklar da olabiliyordu) bulunuyorlard. Ha
zine, Atinal lO grevlinin (hellenotamiai) denetimindey
di. Birlik hazinesi daha sonra (

. 454'te) Delos' tan

Atina'ya getirilmiti. Atinallar bundan byle hazinenin
daha iyi korunacan dnyorlard. Bu nedenle De
los Birlii, 'Attika-Delos Deniz Birlii' olarak da bilinir.
Fakat her iki isim de modern bir. yaktrmadr. Vergi
(phoros ; Lat. tributus) deyen kentleri ve dedikleri
miktan gsteren li

teler Atina akropolis'inde mermer

stel'ler zerinde tehir ediliyordu. Bu listelerden para
lar gnmze dein gelmiir.
Birliin ilk ii Karadeniz ile olan ticaret yolunun ak
tutulmas iin Trakya ve boazlar Perslerden temizle
mek oldu; hatta Byzantion ele geirildi.
Mttefik kentler arasnda en fazla prestij ve g sahi
bi Atina olduundan, bu kent dierleri stnde bir he
gemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla ho
nutsuzluk yaratmaya balayacaktr. Nitekim yle de ol-
79
mutur; Delos Birlii, giderek Atina

mparatorluu'na
dnmtr.

yle ki, birliin kurulmasndan yaklak

yir
r
i be yl sonra ,

. 5. yzyln ortalarnda, Atina,

biilik iinde kendi para ve arlk sisteminin kullanlma
s iin bir kararname yaymiayarak mttefiklerine g
m sikke basmn yasaklattr. Bylece, Atina sikke
retimini tekelinde tutarak yalnzca kendi bast tet
radrahmilerin dolamn .
o
runlu klyordu. Sparta ile
Atina'nn aralarnn almasnda balca rol oynayan
Atina'nn hegemonya sevdas .

. 431 ylnda birliin

sona ermesine neden olmutur. Perslere kar omuz
omuza mcadele veren Atina ve Sparta , bundan byle
kar kutuplarda yer alacak ve birbirleriyle savaacaklar
dr (Peloponnesos Sava).
Eurynedon Sava
Marathan zaferinde Yunanllarn banda bulunan
Miltiades'in olu Kimon, Delos Deniz Birlii'nin Persle
re kar dzenledii birok operasyonu ynetti. Kimon,
.

. 468' de Anadolu'nun kdeniz kylarna inerek,

Eurymedon rmann (Kpray) aznda mevzilenmi
olan Pers donanmasn bozguna uratt. Anadolu'nun
gney kylar Perslerden temizlendi. Blgedeki baz
kentler bu baardan sonra Birlik iinde yer aldlar.
Yunanllarn Dou Adeniz Seferi ve Kallias Bar
Buday asndan zengin bir lke olan Msr, teden
beri Atina'nn ilgisini ekiyordu. Bu nedenle,

. 459'da
Atina donannas o sralar Msr'da patlak veren Pers kar
t ayaklanmay desteklemek zere yola kt.

nceleri
baz kk baarlar elde eden Yunanllar, Memphis yak
nnda byk bir yenilgiye uradlar (

. 454).
Yunanllar, Msr yenilgisinin cn almak zere

.
80
450'de Dou Akdeniz'e iki ordu gnderdiler. Kiron
komutasndaki donanma Kbrs'a giderken, bir ordu da
Msr'daki isyan canlandrmak iin Msr'a gitti. Fakat
Kiron'un hastalanarak lmesi Yunanllarn sava plan
n bozdu. Zor durumda kalan Atinal devlet adam Pe
rikles; Perslerle bar yapmak zorunda kald.
i
.

. 449
ylnda Kbrs ya d S usa' da yaplan grmelere Yunan
tarafn temsilen, Atina'nn ileri gelen diplom;tlarn-
. dan ve ayn zamanda Olympia Oyunlar'nda kez ara
ba yar kazanm olan Kallias katld. Bu nedenle sz
konusu bar "Kallias Bar" olarak anlr. Bundan by
le, Anadolu' daki kentler Perslere kar bamszlklarn
elde ettiler ve Ege Denizi Pers donanmasna kapand.

. 490'da Marathan'da balayan Pers-Yunan Savala

r,yaklak yarm yzyl yl sonra Kallias Bar ile son
bulmu oldu. Atinal devlet adam Perikles, sava eko
nomisi nedeniyle zor durumdaki Atina'nn bundan
byle rahat nefes alabileceini ve Perslerle yeniden ba
layacak ticaret ilikileri sayesinde de ekonominin canla
nabileceini dnm olmalyd.
Peries
Pers Savalar'nn sonlarnda, siyaset sahnesinde sivril
neye balayan Atinal devlet adam Perikles (. . 490-
429) , Yunan tarihinin en nemli simalarndan biridir.
Atina'da gerekletirdii reformlar ile nl Kleisthe
nes'in yeeni olan Perikles, l. . 462/l 'de Ephialtes ile
birlikte Areopagos'un devrilmesinde rol ald. Ephial
tes'in lmnden ve Kiron'un da Atina dna srgne
gnderilmesinden sonra Atina'nn en gl kiisi oldu.
Demokrasiyi yerletirmek iin aba harcad. Bir tr ko
loni olan klerukhia'la kurarak fakir yurttalarn oralar
da rahat bir yaam srmelerini salad. Atina'da bayn
drlk faaliyetieriride bulundu. Uzun yllar strate
g
os (ba-
81
komutan) seildi. Atina'nn pa
rasnn deerini ykseltmek,
onu tpk bugnn dolar gibi
Ege dnyaslda yegane geer
ake yapmak iin, Delos Birlii
yelerinden Atina'nn parasn
kullanmalarn isteyen bir karar
name kard. Spartallarla yap
lan Peloponnesos Sava'nn

k
yllarnda, pasif bir sava strateji-
si izleyerek Atinalllarn surlarn
gerisine ve Peiraeus !imanna s
np, Spartallarla mmkn ol-
. duunca kar karya gelmeme
sine zen gsterdi. Perikles, Ati
na' da ba gsteren ve halkn
nemli bir ksmnn krlmasna
nEPIKAH
/!2|'
ABHNAIOZ
Perikles (J. J. Maffre, Le sie
c/e de Pericles, fi g. 1 0)
neden olan veba salgn srasnda, i. . 429'da ld.
PELOPONNESOS SAVAI
YNANLlLAR YNANLlLARA KARI
Sava ncesi
Atina ile Sparta arasnda .. 431-404 yllan arasn
da, yirmi yedi yl sren sava, 'Peloponnesos Sava' ola
rak bilinir.Aslnda Atina-Sparta atmas hu savan
ok ncesinde balamt. Atina'nn Delos Birlii'nin en
gl yesi olarak tm avantajlar kendi lehine kullan
mas, Aigina, Korinthas ve Megara gibi nemli ticaret
kentlerinin karna dokunuyordu. Sparta da Yunan
dnyasnn

nderliinin Atina'nn elinde bulunmasn

dan rahatszlk duymaktayd. Gerekte Atina'nn gle
nip bir imparatorluk haline gelmesi, Delos Birlii'nin
bir sonucu idi. Atina'nn dier Yunan kentleri aleyhine
82
glenmesi, bu kentlerin bamszl asndan ciddi
bir tehlike oluturuyordu. Atina, karlar dorultusun
da bir arada hareket eden Aigina ve Korinthos'u yenil
giye uratm (

.456), Sparta ile de nce 5 yllk (

.
451), sonra da otuz yllk bir andiama (

. 445) imza
lamt. Bylece Sparta, Atina

mparatorluu'nu (Delos
Birlii) kabullenmi oluyordu. Fakat bu labulleni pek
fazla srmedi ve sonunda beklenen sava patlak verdi.
Nasl ki Perslerle Yunanllarn savan esas itibariyle
Herodotos'tan reniyorsak; Peloponnesos Sava hak
knda da en ayrntl bilgiyi, tarihi Thukydides'in, z
gn ad gnmze gelmemi olan Peloponnesoslularla
Atinallarn Sava adl eserinde bulmaktayz.
Sava Nedeni
Savan gerek nedeni, yukarda da deindiimiz gi
bi, Atina'nn glenip Delos Birlii'ni bir imparatorlu
a dntrmesiydi. Ekonomik karlar da sz konusu
olunca Atina ile Sparta arasndaki sava iin bir kvl
cm yeterliydi. Bu kvlcm, Peloponnesos Birlii yesi
Korinthos ile kolonisi Korkyra
a
rasndaki atmaya
Atina'nn karmas oldu. Atina, Korkyra'nn yannda
yer ald. Daha sonra Atina, yine bir Korinthos kolonisi
ve ayn zamanda Delos Deniz Birlii yesi olan Potida
ia' dan sur duvarlarn ykmasn ve Korinthos'lu magist
ratlar kentten uzaklatrmasn istedi. Bunun zerine
Korinthos, kolanisine yardm gnderdi. Atina da Poti
daia'y kuatt. Korinthos, Potidaia'nn Delos Birli
i'nden kmasna yardmc oldu. Buna misilleme ola
rak Atina da, Sparta'nn ban ektii Peloponnesos
Birlii'nin yelerinden Megara'ya ticari ambargo koy
du. Sparta ise her harekette Atina'nn karsnda yer al
yordu. nk, Atina'nn saldrgan tutumuna maruz ka
lan kentler, Sparta'nn qderlik ettii Peloponnesos
83
Birlii'nin yeleriydi. Sonunda Sparta fiilen devreye gi
rerek Atina ile grmelere balad
:

Bir sonu alnama
ynca,
i
.

. 43l'de Peloponnesos Sava balad.

Akidmos Sava
Peloponnesos Sava'nn ilk on yl (.

. 43 1-421 )
'Arkhidamos Sava' olarak anlr. Sparta Kral II. Ark
hidamos, Peloponnesos Birlii yelerinden oluan bir
ordu ile
i
.

. 431'de Attika'ya girerek, bir ay boyunca

blgeyi yamalad ve lkesine geri dnd. Fakat Atina
llar bundan pek zarar grmediler; nk Perikles'in
sava stratejisine uygun olarak. nceden Attika'y boalt
mlar, Atina surlarnn gerisinde ve Peiraieus ( Pire) li
mannda toplanmlard. Atina ile 9 k. uzaklktaki li
man uzun bir sur duvar ile birbirine balyd. Bu sur
Peloponnesoslular iin nemli bir engeldi. .

. 430'da
Atina' da ba gsteren veba salgn halkn te birinin
lmne neden oldu. Yine de Atinallar
l
.

. 429'da Po
tidaia'y ele geirdiler ve Naupaktos aklarnda iki de
niz arpmasndan zaferle ktlar. Fakat ayn yl (.

.
429) vebaya yakalanan Perikles'in lm kentte byk
znt yaratt. .

. 426'da Atinal Demosthenes, Amp

hilokhia' da Peloponnesoslular yen di ve bir yl sonra da
(.

. 425) Pylos'u ele geirdi. Sparta bar isterek zo

runda kald. Fakat Atinallar politikac Kleon'un anlam
sz kar k ile Spartalarn nerisini geri evirdiler.
Arkhidamos'un lmnden sonra, Spartal komutan
Brasidas,
l
.

. 424 ylnda Megara'y ele geirerek, Tesal

ya blgesine girdi. Makedonya Kral II. Perdikkas'n des
teini salayarak Amphipolis'i ele geirdi (.

.424). Bu
arada Boiotia'y egemenlik
a
ltnda tutmak isteyen Atina
llarn blgeye gnderdii ordu Delian'da bozguna u
rad. t. . 423'te bir yllk atekes ilan edildi. .

. 422'de
Kleon'un kamutasnda Tesalya'ya giren ordu Amphipo-
8
lis' te Brasidas tarafndal yenilgiye urabld. Fakat bu
arpmada, hem Kleon, hem de Brasidas ld. Amphi
polis'teki arpmadan iki taraf da Zararl km oldu.
Bundan byle tek kar yol, bara uzanan yoldu.
Nilas Bar
Bu nedenle, .. 421 ylnda Atinal politikac ve ko
mutan Nikias'n abasyla Atina ile Sparta arasnda ba
r imzaland. "Nikias Bar" olarak adlandrlan ve 50
yllk bir sreyi kapsayacak ekilde yaplan bu antlama
ile Arkhidamos Sava son buldu. Bu bar Atina iin
bir zaferdi. nk Sparta, Atina'nn Delos Birlii'ndeki
nderliini tanyordu. Fakat Nikias Bar, Peloponne
sos Sava'na deil, yalnzca bu savan bir dnemine
son vermiti. Sava ok gemeden yeniden balayacakt.
Nitekim, Atina .. 41 7'de tarafsz Melos Adas'n ku
att; halknn teslim olmasndan sonra ise adada byk
bir katliam yapt. Sparta herhangi bir mdahalede bu
lunmad.
Sicilya Seferi
te yandan, Alkibiades, beraberinde Nikias ve La
makhos olduu halde byk bir ordu ile Sicilya'ya hare
ket etti. Amac Peloponnesos'un bat yolunu kapatmak
t. Fakat Sicilya'ya vardnda onu kt bir srpriz bekli
yordu. Kendisine kart gruplar, Atina' daki Herme hey
kellerinin tahrip edilmesi ve Eleusis misterierine kfr
ettii gerekesiyle yarglanmas iin mahkemeye bavur
mulard. Mahkemeye hesap verree arlan Alkibi
ades kap, Sparta'ya snd ve Sicilya seferinin plann
aklad. Perslerin Sardes Satrab Tissaphernes'e de da
nmanlk yapt. Bunun zerine' Gylippos komutasnda
ki Sparta ordusu hemen Sicilya'ya gitti. Ad.nallar, La-
85
makhas'un lmnden sonra aresiz kalan Nikias'n ya
nna, Demosthenes kamutasnda bir destek gc gn
derdiler. Fakat

. 413 Ekim aynda Atinallar byk

bir yenilgiye urad. Bylece, Sicilya seferi baarszlkla
sonuland. Sicilya bozgunundan birka ay nce ise
Sparta, Attika'daki Dekeleia'y ele geirmiti.
Lysandros'un Notion Zafe
ri
Artk Persler de, yaklak 35 yl nce (. . 449) imza-
. ladklar Kallias Antiamas'n bozarak Atina'ya kar
Spartallarn yannda yer alyorlard. Peloponnesoslular,
Perslerden maddi destck salayarak byk bir donan
ma meydana getirdiler. Bu a

ada Alkibiades, Atina' da

uygun bir politik zemin bularak Sparta' dan ayrlp tek
rar Atina'nn yannda yer almaya balad. Ionia'ya gn
derilen bir ordunun bana geti ve baz baarlar elele
etti. 410'da Peloponnesos donanmasn Kyzikos' ta ye
nilgiye uratt.
i
.

. 407' de Atina'ya dnd. Fakat S par

tallarn Perslerle yaptklar dayanma Atina'y zor du
rumda brakyordu. Spanallarn banda Lysancros,
Perslerin banda ise Kral II. Dareios bulunuyordu. Al
kibiades'in donanmasnn banda bulunmad bir sra
da, lonia' daki Notion'da demirlemi olan Atina donan
mas Lysandros tarafndan bozguna uratld (

.
406). Yenilginin sorumlusu olarak grlen Alkibiades,
Phrygia'da bulunan Pers Satrab Pharnabazos'un yan
na kat; fakat Lysandros'un ricas zerine orada ld
rld (
i
.

. 404).
Arginnssai Sava
Lysandros'un yerine greve gelen Kallikraticas ise,
Konon komutasndaki Atina filosunu Lesbos Adas
(Midilli) aklarnda abluka altna almt. Bunun zeri-
86
ne Atinallar, 150 gemilik bir. donanmayla blgeye hare
ket ettiler. Kallikratidas, 50 kadar gemiyi abluka iin b
rakarak, 1 20 gemi ile Atina donanmasn karlamaya
gitti. Fakat Arginussai Adalar ( andarb yarmadasnn
gneybatsnda) civarinda Konon'a yeniidi (

. 406).
Yine de Atinallar zaferin bedelini ar dediler; sava
sonras kopan bir frtnaca Atinallar ok kayp verdiler.
Aigospotamoi Sava

Bir yl sonra tekrar greve gelen Spartal Lysandros,
Perslerin maddi yardm sayesinde oluturduu bir do
nanma ile Lampsakos'u (Lapseki) igal etti. Bunun ze
rine Hellespontos'a (anakkale Boaz) gnderilen Ati
na donannas Aigospotamoi'da yenilgiye urad (. .
405) . Byzantion ve Khalkedon Sparta'nn eline geti.
Mttefikleri de Atina'nn karsnda yer almaya balad
lar. Atina hem karadan hem denizden kuatma altn
dayd; stelik ktlk had safhadayd. Sonunda Atina ye
nilgiyi kabul etti. Atina'ya kabul ettirilen antlamann
koullan ok ard (.

. 404) : Ele geirdii yerleri geri

verecek, Peiraieus (Pire) limann kente balayan uzun
sur duvar yklacak, donanmasn Sparta'ya teslim ede
cek ve Sparta'nn egemenliini tanyacakt. Fakat yine
de Atina ieride bamsz bir kent-devleti olarak kala
cakt. Yirmi yedi yllk savan sonunda Atina impara
torluu kmt. Bylece, Yunan dnyasnn nderli
i Sparta'ya geti. Fakat Sparta'nn bu sevinci, Perslerin
tekrar Yunan dnyasnn ilerine karmasyla uzun
mrl olmad.
Her ne kadar, Peloponnesos Sava srasnda Pers
ler'le Spartallar bir dayanma iine girdilerse de, bir
sre sonra Pers Satrab Kyros'un Pers Byk Kral olan
aabeyi ll. Artakserkses'e kar yapt sefer baarszlk
la sonulannca, Kyros'm tarafn
t
utan kentler Persler
87
tarafndan cezalandrlacaklarn dnerek, Spartalllar
dan yardm isteyecek ve bylece Sparta da Anadolu
kentlernin koruyculuunu stlenerek Perslere sava
aacaktr.
.. DRDC YZL L YARISI
Satrap Kyros'un Baarsz Ay

klanmas
Buraya kadar, Yunanllarla Perslerin ve iki Yunan hal
k olan Atinallarla Spartallarn savalarn grdk. Fa
kat bu kez Perslerin ketidi aralarndaki bir taht kwgas
ile kar karyayz. Gerekte, burada ele aldmz olay
Perslerin kendi aralarndaki atmalarnda ne ilk ne de
sondur. Ancak _ Anabasis gibi bir esere konu olmas do
laysyla Yunan tarihi iinde nemli bir yere sahiptir.
Peloponnesos Sava sona erdiinde, Pers Kral Il.
Dareios da lmt. Yerine byk olu II. Artakserkses
geti. Fakat Dareios'un kars Parysatis gerekte kk
olu Kyros'un kral olmasn istiyordu. k karde, Artak
serkses ve Kyros birbirlerinden hol anmyorlard.
Kyros'un bir gn aabeyi tarafndan ldrleceinden
endie duyan Parysatis, Artakserkses'i kardeini Bat
Anadolu'ya satrap olarak gndermesi iin ikna etti.
Bylece Kyros u
i
akta, ama gven iinde olacakt. Bu
durum Artakserkses' in de iine geliyordu. nk,
Kyros sara
y
evresinden ne kadar uzakta olursa, kendisi
iin o kadar az tehlikeli olacakt. Fakat Bat Anadolu'da
gcn arttran Kyros, aabeyi II. Artakserkses'i taht
tan indirmenin zaman geldiini dnerek, Sardes'te
paral askerlerden oluan l O.OOO'i akn byk bir ordu.
toplamaya balar. Asker toplamada, dostluk kurduu
Yunanl subaylarn da desteini almtr. Aabeyini ku
kulandrmamak ve kendi ordusunu tedirgin etmemek
iin, isyan eden Pisidia4 kabileleri egemenlik altna al-
88
mak amacyla sefere ktn duyurur. . . 40l'de yola
kar. Fakat durumun farkna varan Artakserkses'in ya
kn adamlarndan Satrap Tissaphernes hemen Susa'ya
giderek Artakserkses'i uyarr. Kyros, Kilikia zerinden
Babylon'un uzeyindeki Kunaksa'ya varr. Artk ordusu
na gerek plann sylemitir. Askerler akndr; ama
geri dn iin de ok getir. ki ordu Kunaksa' da kar
larlar (.. 399). Kyros, aabeyini yaralar ama kendi
si de lr. Kyros'un ldn duyan askerler, artk bir
amalar olamayacan dnerek geri ekilirler. Geri
ye ekilen 10.000 Yunanl askerin banda, dier birka
komutanla birlikte, btn bu olaylarn anlatld Ana
hasis adl eserin yazar olan l tarihi Ksenophon da
vardr. Ordu, Dicle (Tigris) kysn izleyerek kuzeye
doru iledeyip Karadeniz kysna varr. Kimi zaman
karadan, kimi zaman denizden yol alarak Trakya'ya ge
lirler ve burada Spartal komutanlarn emrine girerler.
Kyros' un bu baarsz seferi, sefere katlan Ksenop
hon'un Anabasis adl eserine konu olmutur. Sz konu
su uzun dn yolculuu gnmzde 'Onbilerin D
n' olarak bilinmektedir.
Korinthos Sava
Perslerin taht mcadelesi devam ederken Yunanis
tan'da da olaylar kendi seyrinde devam ediyordu. Pelo"
ponnesos Sava'nn yenilgisinin ve getirdii ar ykn
altndan kalkmaya alan Atina, Boiotia'nn da destei
ni salamt. Fakat bundan rahatsz olan Sparta, ola
rn zerine bir ordu gnderdi. .. 395'te yaplan Hali
artas Sava'nda S partallar yenilgiye urad; komutanla
r Lysandros ld. Atina ve Boiotia'nn bu baars, Ko
rinthos ve Argos'un da olarn tarafnda yer almalarn
salad. Bylece, Atina, Korinthos, Boiotia ve Argos,
Sparta' daki tyran'lk iktidarna kar drtl bir koalis-
89
yon oluturdular. Boiotia'nn en gl kenti ise Thebai
idi. Agesilaos komutasndaki Sparta ordusu,

. 394'te
Koroneia' da yaplan savata koalisyon ordusunu yenilgi
ye uratt. Bundan bir sre nce de, Pers donanmasna
komuta eden Atinal Konon, Sparta donanmasn Kni
dos aklarnda yenilgiye uratmt. Spartallar, Koro
ncia zaferinin tadn karamadan, Knidos yenilgisinin
haberini almlard. Knidos, zaferinden sonra Kon on
Atina'ya dnm ve Atina Ue Peiraieus ( Pire) liman
arasndaki uzun sur duvarnn inasn tamamlatmt.
Atinahlarn Perslerle flrt ok uzun srmedi. Bu
kez Spartal Komutan Antialkidas (Antalkidas) yeniden
Perslere yakniamaya balad.. Amac, bir Sparta-Pcrs
dayanmas ile Atina'y bara zorlamakt. Nitekim,
Hellespontos'u kapatarak Atina ve mttefiklerini bara
zorlad (

. 386) . Kendi adndan dolay 'Antialkidas

Bar' ya da Pers kralndan dolay 'Kral Bar' olarak
anlan bu bar antlamasna gre, Anadolu' daki Yu
nanca konuan ve Yunan kltrnn etkisi altnda bu
lunan kentler Pers egemenliine braklyordu. Ksenop
hon (Hellenika V.l. 31 ) kraln buyruu niteliinceki ant
lamann koullarn yle vermektedir :
"Ve birarya geldiklerinde, Tribazos onlara kraln bu
y
ru
unu gsterdi ve okumaya balad: Krl Artakserkses, As
ya 'daki kentlerin, Klazomenai ile Kbrs gibi adalar dahil,
kendisine ait olduklarn dnmekterir. Ve kk byk di
er Yunan kentleri de bamsz kalmalrrlar; Lemnos, Imb
ros ve Skyros hari. Bunlar eskiden olduu gibi AtinaZtara
ait olacaklardr. Iki taraftan hangisi bu bar koullarn ka
bul etmez ise, ben, b1 antlamay tanyanlar ile birlikte, hem
kardan hem de denizden o tarafa sava aacam. "
Bylece Sparta ile Atina arasnda
i
.

. 395 ylnda
balayan Korinthos Sava; Haliartos, Knidos ve Koro
ncia gibi nemli arpmadan sonra, Perslerin Spar
ta'ya destek vermesi ile

. 386 ylnda son bulmu ol-

90
du. Korinthas Sava, Spartallara yalnzca prestj kazan
drd; savan asl galibi ise kukusuz, Perslerdi.
kinci Deniz Birlii
Atina, i. . 378'de ikinci kez bir deniz birlii olutur
du. Atina'nn yz yl nce kurduu ilk Deniz Birlii,
Perslere kar kurulmutu. kinci Deniz Birlii ise Spar
tallara kar kuruldu. Atina, ilk deniz birliindeki de
neyimlerini gz nnde tutarak nceleri mttefik kent
ler zerinde hegemonya kurmay dnmyordu. Fakat
kendini topariayp glenmeye balamas mttefik
kentleri tedirgin etmeye balad. Bu nedenle, bir sre
sonra Rhodos, Kos ve Khios'un ban ektii isyan ha
reketine katlan baz kentler birlikten ayrlmak istediler.
Byzantion'dan ve Karia Satrab Mausolos'tan da destek
gren kentler ile onlar Birlik iinde tutmaya alan
Atina arasndaki atmalar, birlik iinde olduu iin
" Sava" ya da "Mttefikler Sava" olarak anlr. Bu
arpmalar srasnda Embata'da yenilgiye de urayan
Atina, Birliin dalmasn nleyemedi. Fakat Atina de
nizde hala gl idi ve Hellespontos'u kontrol altnda
tutuyordu.
Thebai'n Ykselii
. . 386 ylnda imzalanan Antialkidas Bar'ndan
s onra Spartallar, Boioti a' nn dier kentlerini The
bai'dan ayrdlar ve birka yl sonra da kentin kalesinde
bir garnizon kurdular. . . 378' de Thebaillar kaleyi
tekrar ele geirdiler ve .. 37l ' de nl Leuktra Sava
'nda topraklarn istila eden Spartalllara kar byk
bir zafer kazandlar ve onlar orta Yunanistan' dan att
lar. Thebai ordusunun banda Pelopidas ve Epaminon
das adl komutanlar vard. Epaminondas gerekten de-
91
neyimli ve akll bir kiiydi. O zamana kadar uygulanan
sava taktiklerinde karlkl diziimi ordular birbirine
saldryordu. Epaminondas'n taktiinde ordu, iki kanat
eklinde sava dzenini alyordu. Bylece, dman ara
da braktnlarak kanatlardan abluka iine alnyordu.
Leuktra yenilgisinden sonra Peloponnesos Birlii ye
lerinin Sparta'ya gveni kalmad. Bu zaferden sonra
byk bir prestij kazanan Theballar ise komutanlar
Epaminondas'n nderliindt Peloponnesos' a aknlar
yapp, Sparta'y kendi topraklarnda zayflatular. Fakat
. .
362'deki Mantineia Sava'nda Thebai ordusu ga
lip gelmesine karn, Epaminondas ald yaralar sonu
cu hayaun kaybetti. Bylece, emli bir gcn yitiren
Thebai, yaklak yirmi be yl sren parlak dnemini
bir daha yakalayamad; sradan bir kent devleti olarak
varln srdrd.
,
Kartaca'nn Gney talya ve Sicilya Seferi
Ege'-de bu olaylarn cereyanndan bir sre nce, Ku
zey Afrika' da gl bir devlet kurmu olan Kartacallar,
siyasi ve ticari nedenlerden dolay Gney talya ve Sicil
ya' daki Yunan koloni kentlerine kar saldrya gemi
lerdi ( l. . 409). Fakat Sicilya' daki Syrakusai kenti,
Tyran Dionysios sayesinde baarl bir ekilde kendini
savundu. Onun lmnden sonra Kartacallar tekrar
saldrlara baladlar. Gney talya ve Sicilya'daki Yu
nan koloni kentleri iin Kartaca bir tehlike olmaya de
vam etti.
Bat Anadolu' da Bir ttifak
Bu arada, . . 4. yzyln balarnda Rhodos, Kidos,
Iasos, Ephesos, Byzantion, Kyzikos ve Samos'un bir itti
fak (birlik symmakhia) kurduklarn gryoruz. Yalnz-
92
ca sikkelerden bilgi edindiimiz bu ittifaka ye kentle
rin sikkelerinin n yznde ylanlada bouan ocuk
Herakles tipi ve IY ksaltmas; arka yznde ise ittifa
k ye kentlerin kendi tipleri vardr. Bir gre gre bir
lik, Atinal Amiral Konon'un, . . 394'te Sparta donan
masn Knidos aklarnda bozguna uratmasndan bir
sre nce, Sparta kart olarak kurulmutu. Bir baka
gr ise birliin, Peloponnesos Sava sonlannda Spar
ta tarafndan, Atina kart olarak kurulduu eklinde-.
dir. lk gr savunanlara gre sikkeler, Konan'un za
feriyle blgedeki kentlerin Sparta boyunduruundan
kurtulmalarn simgeliyordu. nk, sikkelerin n y
zndeki, ylanlarla bouan Herakles tipi, onlara gre,
ylanlarn saldrsna uram ve zor durumda kalm
bir Herakles'i gstermektedir. kinci gr savunanla
ra gre ise, n yzdeki Herakles tipi, Peloponnes
6
s Sa
va'ndan galip kan Sparta'nn, Atina'ya kar kazan
d stnl simgelemek zere konmutu. nk
Herakles, bir Dor, yani Sparta kahramanyd.
93
ALTINCI BLM
HELLENSTK AG VE
MAKEDONYA EGEMENLG
Makedonya
Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas ara
snda yer alr. .. 12. yzyl iinde kuzey kkenli istila
dalgas Darlar da yerinden oyuatm ve Darlar arasn
da "Makednon Ethnos" olarak bilinen topluluk gney
bat Makedonya' dan (Makednon blgesinden) gelmiti
(Herodotos, !. 56). Bir gre gre bu topluluktan arta
kalanlar, klasik dnem Makedonyallarnn ekirdeini
oluturmutur. lk Makedonya kral, I. Perdikkas' tr. Il.
Philippos'a dein Makedonya, Yukar Makedonya' daki
yar-bamsz kabilelerle, Illyriallarla, Trakya' daki
Odryslerle, Khalkidike' deki Yunan kentleriyle, Persler
le, Atinallarla ve Sparta ile mcadele etmek zorunda
kald. Makedonyallar Eski Yunanca'nn bir lehesini
konuuyorlar ve kendilerini "Yunanl" olarak kabul edi
yorlard.
II. Philippos
Sava her ne kadar Yunanllarn arasnda eksik olmu
yarsa da, onlar iin en byk tehlike ya da ortak d
man, Persler idi. Bu ortak dmana kar koyabilmek,
hatta onu yok edebilmek iin Yunanllarn ilk nce ken
di aralarnda birlemeleri gerekiyordu. Bu uzlamann
da bir politikas olmalyd. Bylece "panhellenizm" yani
Y
"Yunanllann Birlii" dncesi dodu. Bu, her Yunan-
l'nn sempati ile bakt, ama sz konusu birlii sala-
95
yacak nderin kim olaca sorusunu da beraberinde ta
d bir dnce idi. Atinal hatip (rhetor) Isokrates,
. . 346' da Makedonya Kral II. Philippos' a yazd
ak mektupta , Yunan ulusunun balca drt byk
kentinin (Atina, Argos, Sparta ve Thebai) g birlii ya
parak, onun komiJtasnda Perslere kar sefer dzenle
mesini istiyordu.
II. Philippas (. . 359-33? , Makedon tahtna geer
gemez nce lkeyi siyasi, ekonomik ve askeri adan
gl bir duruma getirdi. Profesyonel bir .ordu kurdu;
mancnklar, kuatma aralar gibi sava makineleri ge
1 1 . Philippas'un Sikkesi
(P. Levque, Ancient Greece, s, 106)
litirdi; kanatla
ra nem veren
bir sava_ plan
s trateji si olu
turdu. Bisaltla-
rm topraklarn
daki 'gm
ma de ni e r i ni
e l e gei rdi .
Sonra Amphi
polis'e yneldi; kent, Atina'dan yardm istedi. Fakat Ati
na o srada Euboia ve Kbersonesas ile megul olduun
dan Amphipolis'e yardm edemedi. Philippos, Anphi
polis'i ele geirmekle birlikte zgrln tand. An
cak, Pydna'y da kuatma altna alnca Atina daha fazla
dayanarad ve Philippos' a sava ilan etti. Sonunda,
Pydna Philippos'un eline geti. Bu arada Atina ve mt
tefikleri arasnda balayan " Sava" ( . . 357-355) ,
Atina'nn gcn krmt. . . 356' da Khalkidike ilc it
tifak anlamas yapan Philippos, bu kez Potidaia'y ele
geirdi. Kent, Khalkidike'ye verildi, halk da kle olarak
satld. Philippos, ekonomik olarak da glyd. Panga
ion madenierinden elde ettii altn ilc ylda 1 . 000 talrn
ton gelir elde etti.
96
Philippos birka evlilik yapmt. Fakat en nemli ev
lilii, hi kukusuz, Molossia hanedamndan Olympias
ile oland. Philippos, bylece hem siyasi nfuzunu art
trm, hem de Molossia ynetimini etkisi altna almt.
Philippos, bir "autokrat" olarak egemenlik sryordu.
Makedonya' daki siyasal kurumlar gelimi olmad gi
bi, resmi kimlikleri de mevcut deildi. Bu nedenle, Phi
lippas tek lider olarak neredeyse snrsz bir davran
zgrlne sahipti. Meclis'in, neride bulunma dn
da, kraln stnde bir gc yoktu.
Kutsal Sava
Philippos'u Orta Yunanistan'a eken gelime Phokis
ile Thebai ve mttefikleri (Thebai Birlii) arasnda
kan "Kutsal Sava"t (

. 355-346). Delphoi Amphikti

onu'nun (dinsel birlik) Thebai'n kontrolu ve korumas
altnda olduu srada Philomelos komutasndaki Pho
kisliler, Delphoi'u igal ettiler. Bylece,

. 355 ylnda
Phokis ile Thebai arasndaki "Kutsal Sava" patlak ver
di. Atina ve Spa:ta Phokis'in yannda; Tesalya ve Lokris
ise Thebai'n yannda yer ald. Phokisliler, Tesalyallan
yenilgiye urattlar; fakat

. 354' deki arpimada ko

mutanlar Philomelos'u kaybettiler. Philomelos'un yeri
ne geen Onomarkhos, blgeye gelen Il. Philippos'u da
iki kez bozguna uratt (

. 353). Fakat bir yl sonra

Philippos, Onomarkhos'u Tesalya' da yendi ve ldrd.
Bu zaferden sonra Tesalya Birlii'nin arkhon'u se<ildi.
Daha sonra Phokislilerin bana geen Phayllos ve Pha-
laikos da pek bir baar elde edemediler.

Bir ara dikkatini Khalkidike'ye eviren Philippos,

oradaki Yunan kentleri ile savatktan sonra Thebai ve
Tesalya'nn arabuluculuk ars zerine tekrar Kutsal
Sava'a dnd.

. 346'da Phokislileri yenilgiye ura

tarak, silahlarna el koydu; topraklarna bir garnizort
97
yerletirdi ve haraca balad. Amphiktion' daki oy hak
kn da kendi zerine ald. Ayn yl yaplan "Philokrates
Antlamas" ile Atina, Amphipolis zerinde hak iddi
asndan vazgeti. Philippas . . 343' de tekrar Trak
ya'ya yneldi; kar koyanlar egemenlik altna ald. Da
ha da douya giderek, Perinthos'a saldrd (. . 340).
Fakat, Perslerin kente verdikleri destek nedeniyle bura
y ele geiremedi. Oradan Byzantion' a doru harekete
geti. Atina, Boaz' kontrol aitnda tutan Byzantion'un
kaybedilmesinin Karadeniz'den yapt buday dal
mn olumsuz ynde etkileyeceini dnerek sava ha
zrlklarna balad. Buna karn, Byzantion, Philip
pas'un kuatmasna dayanarad ve dt.
Khaironeia Sava
. . 339 ylnda Lokrisliler, Delphoi' a s aldrnca,
Delphoi Amphiktionu, Il. Philippas' tan yardm istedi.
Philippas da Orta Yunanistan'a girdi; Elateia ve Anp
hissa'y ele geirdi. Atinal ar milliyeti Demosthenes,
Philippos'a kar Thebai ile ittifak yapt. i.. 338 son
baharnda iki ordu Khaironeia Ovas'nda karlat. Phi
lippos'un jJhalanks'lardan oluan profesyonel ordusu ,
Atnal ve Thebaillarn oluturduu geleneksel, hnjlit
arlkl orduyu yendi. Atinallar 1 . 000 kadar kayba u
rarken, bunun iki kat kadar da esir vermilerdi. Bu sa
vatan sonra Yunanllar, II. Philippos'un gcn kabul
ettiler. The b ai, bundan byle Boiotia' daki hegemonya
sn yitirmiti. Atina, Makedonya ile uzlama iine gir
mek zorunda kald.
Korinthos Birlii
Il. Philippos, giderek, Yunanllarn sempatisini ka
zanmaya, Yunanllarn birliini salayacak ck kii ola-
98
rak giilmeye balad. Philippas da bunu sezmi ola
cak ki, Yunan kentlerini ulusal bir kongreye katlmaya
ard.
i
.

. 337 ylnda Philippas'un bakanlk ettii

kongre Korinthos'ta topland. Burada alnan karar ge
reince Yunanllar bir "Hellen Birlii" oluturdular. Si
yasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant yerinden dola
y, "Korinthos Birlii" olarak anlmaktadr. Philippos,
ye kentlerin delegelerinden oluan ve synhedrion ad1
tayan bir meclis tarafindan ynetilecek Birliin hege
mon'u (nderi) seildi. Sparta sz konusu birliin din
da kald. Il. Philippas ve olu III. Aleksandros (Byk
skender) Perslere kar byk bir sefer yaplacan
ilan ettiler. Philippos, kendisine kar gelecek her gc
alt edeceini biliyordu. Daha dorusu, kendi ordusu
nun gcn tanyordu. Ama, Bat Anadolu' daki kent
leri Pers boyunduruundan kurtarmak ve Perslere Yu
nan dnyasnn gerek gcn gstermekti . Philip
pas'un nderliinde Makedonyal ve Yunanllardan olu
an byk bir ordu ile sefer hazrlklarna balanm;
hatta Bat Anadolu'ya bir nc kuvvet bile gnderil
miti. Fakat Philippas

. 336' da, kz Kleopatra'nn

evlilik kutlamalar srasnda 46 yandayken bakent Pel
la'da bir suikast sonucu ldrld. Makedonya'daki
Vergina'da (antik Aigai) kefedilen bir tmlsn iin
deki mezar odas olaslkla Philippos'a aittir. erideki
lahdin kapa kaldrldnda, iskeletn zerindeki ile
meli kuma paralar hala duruyordu. Mezar odasnda
ok sayda kap kacak ve metal eyalarn yan sra, Phi
lippos'un mifer, zrh ve silahlar bulundu.
Byk skender ve Do Seferi
Byk skender (III. Aleksandros), Il. Philippos ile
Olympias'n olu idi. Plutarkhos, skender'in doum ta
rihini 6 Hekatombaion (yaklak 20 Temmuz) olarak ver-
99
mektedir. Babasnn lmnden sonra,

. 336' da 20
yanda bir delikanl iken Makedonya tahtna geti.
i
lk
ii babasnn katillerini cezalandrmak oldu. Daha son
ra Korinthas Birlii tarafndan birliin hegemon 'u (n
deri) ve Pers seferinin de komutan seildi.

skender,
bir yandan Trakyallar ve Illyriallar kontrol altnda
tutmaya alrken, .te yandan Pers

mparatorluu'na
kar yapaca sefrin hazrlklaryla megul oluyordu.
Makedonya hegemonyasn "hazmedemeyen Atina ve
Thebai'y ele geirdikten sonra, btn dncesini Do
u seferi zerinde younlatrd.

skender'in Dou sefe

rine balad i. . 334 yl i l e son Hellenistik krallk
olan Ptolemaioslar'n Actium Sava ile tarih sa

ncsin
een silindikleri

. 30 yl aras
i
ndaki yaklak 300 yllk
dnem, "Hellenistik a" olarak adlandrlr. Ayn d
nemde Roma, Cumhuriyet dnemini yayordu .
.

skender nce Trakya ve Tuna boylarnda savat; bu

ralardaki yerli kabileleri egemenlik altna ald. Fakat bir
sre sonra Yunanista

' da Makedonya egemenliine

kar bir isyan balad. Bu arada

skender'in Illyria'da
ld sylentisi de kmt . Thebai, bu sylentiden
cesaret alarak isyann ncln yapt.

skender, The
bai'ye girerek kenti yerle bir etti; halkn bir ksm ld
rld, bir ksm da kle yapld. Artk sra Pcrslere gel
. miti. Makedonya ve Yunanistan' daki meseleleri babas-
nn subaylarndan Antipatros'a brakarak, ilerinde ok
ularn da bulunduu 30. 000 piyade ve 5
.
000' den zla
svar ile Hellcspontos'a ( anakkale Boaz) yneldi.
Hellespontos'tan Anadolu'ya gei noktasnn (Scstos
Abydos mevkii) gvenlii i in Parmeninn ve Attalos'u
grevlendirniti.

skender,

. :134 baharda Anado

lu'ya geti.

lk i olarak Ilion'a gidip, Athcna'ya kurban

sundu; Troia Sava'ndan art akalan adak silahlarndan
bazlarn alarak, onlarn yerine kendi silahlarn brak
t ; Troia Kral Prianos'un ezann ziyaret eelerek kur-
100
Byk lskender (lssos Mozaikinden) [S. Lloyd, Trkiye'nin Tarihi, s. 165]
han kesti. Bylece, Homeros'un Ilias destannn da ana
konusunu oluturan Troia Sava kahramiarna kar
saygsn dile getirdi.

skender, 'Troia Sava'n, Yunanl

lar ile Yunanl olmayanlar (bar barlar) arasndaki husu
metin ilk sonularndan biri olarak
y
orumluyordu. Ona
gre, Troiallar barbar deil, Asya topraklarndaki Yu
nanllard. Artk o da, Ege Denizi'nin iki yakasndaki
Yunanllar tek vcut olarak grmek istiyordu. Bu d
.
ncenin etkisi altnda, ilk amac, babasnn da planla
m olduu gibi, Bat Anadolu' daki Yunanca konuan
ya da Yunan kltrnn nfuzu altnda bulunan kent
leri Pers sultasndan kurtarmakt. Sonra da Pers

mpa
ratorluu'nu ele geirecek ve hatta bir H
d
lenletirme
siyaseti gdecekti.
Perslerle ilk karlama Granikos (Biga ay) yaknnda
oldu.

skender'in subaylarndan Parmenion 5. 100 Tesal

yal svariye koniuta ediyordu.

skender de 13. 000 Make

donyalnn bandayd. Persler ise piyade ve svar olarak
toplam 40. 000 askerden oluuyordu.

skender, ortaya
phalank', kanatlara da svarleri ve piyadeleri yerletir
di. Sava dzenindeki her iki' ordunun Granikos Irma
101
boyunca karlkl sralan yaklak 3 kn'yi buluyordu.

skender'in uygulad taktik sonucu Persler kesin bir ye

nilgiye uradlar (

. 334). Granikos Sava ile Anado

lu'nun kaps

skender'e alm oldu.

skender, rma
geerek karaya kmaya alan, fakat Persler tarafndan
ldrlen ilk 25 askerin bronz heykellerinin yaplmas
iin dnenin nl heykcltra Lysippos'u grevlendirdi.

skender, Bat Anadolu'daki kentleri ele geirdikten

sonra Phrygia'ya girdi; k
G
ordion' da geirdi. Arri
anos'tan (5kender'in Arabasisi , II. 3) rendiimize gre
kral, orada Midas'n sarayna giderek, Gordios'un efsa
nevi arabasn ve boyunduruundaki kayiar grmek
ister. Biliyordu ki efsaneye gre
:
arabann boyunduru
undaki kay zen kimse Asya'nn hakimi olacakt.
Bundan sonrasn Arrianos'un azndan dinleyelim :
" . . . Bu kay kzlck aacnn i kabuundan yajnlmt,
ne ba ne de sonu gzkyordu. skender kay zmek im
kinn gremeyince -halk kalabalnn aleyhinde bir film
safmamas iin zmeden brakmay istemediinden- bazla
rnn dediine gre, kay kllam, bylece onun artk
zlm olduunu ilan etmi. "

skender, daha sonra yoluna devam ederek Toroslar'

at ve Pers lkesine yaklat. Bu srada getii yerlerde
ki baz kentler kendiliinden teslim oldular; bazlar ise
kar koydular. Kendisine kar koyan kentler ar bir
ekilde cezalandrldlar. Issos'ta (Yumurtalk) III. Dare
ios komutasndaki Pers ordusuyla karlat . Birtakm
manevralardan sonra ordusunu , ortada j;halanks; ka
natlarda svariler ve piyadeler olmak zere sava dze
nine soktu. Sa ve sol kanatlarda gvendii komutanla
rn grevlendirdi.

skender'in saldrya getiini re

nen Dareios, ordusunun bir blmne kar saldr em
ri verdi. iddetli bir sava oldu.

skender, sayca daha

fazla askere sahip olan Dareios'un ordusu karsnda s
tnl ele geirdi. Dareios, kalkann, pelerinini ve
102
hatta yayn sava arabasnda brakarak atma atlayp
kat. Hava karanneaya dek Makedonyallar Pers asker
lerini izlediler ve onlara ok sayda kayp verdirdiler.
Havann kararmas Dareios'u

skender'in eline esir d

mekten kurtard.

skender, Pers kralnn brakt eya

lar alarak karargahna dnd. Ayrca, Dareios'un ad
rnda bulunan annesi, kars ve ocuunu da esir al
mt (

. 333). Issos zaferinden sonra

skender, kendi
adn tayan Aleksandreia (bugn

skenderun) kentini
kurdu. ok gemeden Dareios ,

skender' e haber gn
dererek bar yaplmasn teklif etti. Dareios'un bar
nerisini geri eviren

skender, Suriye'ye (Syria) gire

rek Fenike (Phoinikia) kysndaki Tyros kentini ele ge
irdi (332); Filistin ve Msr' egemenlii altna ald. M
sr' da kendi adn tayan bir kent kurdu : Aleksandreia
(

skenderiye).

skender,

. 33l' de Msr' dan ayrlarak, Pers Kral

Dareios'un asl ordusunun bulunduu Babylonia'ya gir
di.

ki ordu Mezopotamya'da Arbela (Erbil) yresindeki

Gaugemela Ovasnda karlat. Sava taktii ve

sken
der'in zekas, Pers ordusunun bozguna uramasna ne
den oldu; Dareios kat. Gaugamela Sava'ndan sonra

skender, "Asya Kral" ilan edildi; Persler ise bir daha

toparlanamadla

skender,

ran (Persia) ilerine girerek Pers

mpara
torluu'nun bakentleri olan Babylon, Susa, Persepolis
ve Ekbatana'y (bugn Hemedan) ele geirdi; impara
torluun hazinelerine el koydu. Antik kaynaklarda

s
kender'in eline geen Pers servetinin 40 - 50 bin tatan
ton (yaklak 1 .000 ton altn) arasnda olduu sanlmak
tadr. Bir sre sonra Dareios, kendi adamlarndan biri
(Baktria Satrab Bessos) tarafndan ldrld.
i
.

. 330-329 yllannda herhangi bir kar koyma ile

karlamadan Hindiku dalarna kadar ilerleci. Fakat
Baktria ve Sogdiana'ya (Trkistan) savaarak boyun e-
103
dirdi. Bu arada Sogdianal prenses Roksane ile evlendi.

. 327-325 yllar

s,kender'in Hindistan seferine

kt yllardr. Bylece imparatorluun dou snrlar
n Hyphasis ve Aa Indos (Sind) havzasna dein ge
niletti. Kuzeybat Hindistan'da Paurava Kral Poros'un
kar koymasyla karlaan

skender, Hydaspes Inna

yaknnda Poros'u yenilgiye uratt. Hydaspes Sava za
ferinden sonra Pencap' a gird. Fakat yorgun den as
kerlerinin daha fazla ilerlemek istememeleri nedeniyle
geri dnmek zorunda kald. Ordusunun bir ksm In
dos rmandan gemilerle, bir ksm da kara yoluyla In
dos deltasna vard. Daha sonra ordunun yine bir ksm
deniz yoluyla, bir ksm da kara yoluyla Persia'ya dnd
(

.
325/324). Ne var 'ki,

skender ok gemeden ate

li bir hastala yakaland. Arrianos (lskenderin Anabasi
si, VII. 25. 6) kraln kroniklerine atfta bulunarak onun
son gnlerini yle anlatr :
" . . . Artk hali ok fena idi. Kendisini jarktan kral saray
na tattrd. Kumandanlan yanna girince onlan tanmas
na tand ama andan hibir ses kmad. Artk konuacak
halde deildi. Geceleyin atei ok fena idi. Ertesi gn re,
onun gecesi de, ertesi gn de byle oldu. " .

skender,

. 323'te, henz 33 yandayken Baby

lon'da (Babil) ld.
Byk skender mparatorluu'nun
Yaps ve Nitelii
14 yandayken bakent Pella yaknndaki Mi eza' da
Aristoteles'ten felsefe ve siyaset bilimi dersleri almaya
balayan

skender, gen yata olmasna karn, byk

bir komutan, zeki ve uzak grl bir kiiydi. Yunan
edebiyatn iyi biliyordu; Homeros'un destanlarn yast
nn altndan hi eksik etnedii, Euripides'in dramala
rn ezbere bildii syl
e
nir. Kurduu imparatorluunun
104
ynetiminde Pers sisteminden de yararlanm, Persle
rin satraplk idaresini benimsemiti. nk, bu denli
geni bir corafyada egemenliin tek merkezden yne
timinde glklerin olaca kesin& Oysa bir tr yerel
ynetim rgt olan satraplklar ile bu ii zmlerek
daha kolayd. Satraplklarn bana nceleri Persli yne
ticiler geirmise de, zamanla Makedonyal yneticileri
atamtr. skender, imparatorluunun bakenti olarak
Babylon'u (Babil) semiti. Askeri ve sivil ynetimi bir
birinden ayran skender, bir de maliye rgt kurmu
tu. Devletin resmi dilinin Eski Yunanca (Attika lehesi)
olmas kararlatrlmt. Pers seferi srasnda sken
der'in yapt en byk ilerden biri de yeni kentler
kurmasdr. Bu kentlerin ou Tigris'in (Dicle) dou
sunda bulunuyordu. En nemlilerinin banda, hi ku
kusuz, Msr' daki Aleksandreia ( skenderiye) gelmekte
dir. skender, ticaret ve ulama da nem vermi, Persle
rin yol ebekesini daha da gelitirmi tir.
skender, bir kltr birlii oluumunu salamak iin
Makedonyallar ile Perslerin evlilik yapmalarn istiyor
du. Nitekim, Arrianos' tan rendiimize gre 1 0. 000
Makedonyal asker, Anadolu ve ran'daki yerlilerle ev
lenmiti. skender'in kendisi de, Susa'da yaplan bir t
renle iki Persli prensesi e olarak ald.
skender'in zaferierindeki en nemli unsurlardan bi
ri, daha nce babas Il. Philippos tarafndan kullanl
m olan ve sarjssa adn tayan uzun mzrakl ( 5 n.
den fazla) hojlitler' den oluan jhalcnk'tr. Hzl ve ha
reket yeterei yksek bu askeri birlik, hantal Pers g
leri karsnda kolaylkla zafere ulaabiliyordu. O sralar
henz 16 yanda olan skender, babas Il. Philippos'un
Yukar Strymon'daki Maid'lara ve i. . 339'da kuzeyde
ki kabHelere kar yapt savalarda bulunmutu. Baba
snn, Atina ve mttefiklerine kar kesin zaferini elde
ettii Khaironeia Sava'nda sol kanatta mevzilenen Ma-
105
kedoniallar'a komuta etmiti . Ksacas, Dou seferi n
cesi kazand bir deneyimi vard.
skender, bir "dnya imparatorluu" niteliini ta
yan devletinde tek bir para sistemi kabul etmi olup,
Makedonya' dan ran ve Fenike topraklarna kadar yay
lan darphanelerde bastrm olduu sikkelerde n yz
de Herakles ba, arka yzde ise tahtta oturan Zeus var
dr. Byk skender'in Anadqlu'daki ilk darphanesi ola
slkla Tarsos idi. Birim ise 'esas olarak drahmi ve tet
radrahmi' dir. Giderek, sikkelerinde "basileus" (kral)
unvann da kullanr. Bu unvan, lmnden sonra da
pek ok kral tarafndan kullanlmtr.
C. Howgego , Byk skender'in sikkeleri ve para po
litikas ile ilgili olarak unlar
'
sylemektedir : "isken
der'in youn sikke rettminin esas kayna, i. . 333 ve
330 arasnda ele geirilen Pers hazineleri idi. i. .
330'da Ekbatana'da fetihin ganimeti olarak 1 80. 000 ta
lanton (gm hesabyla) topland sylenmektedir.
Fetih yoluyla byle byk miktarda bir servetin el de
itirmesi, spanyollarn 16. ve 1 7. yzyllarda Ameri
ka'nn smrlmesine dein bir daha olmamt. Ku
kusuz Pers imparatorluundan ele geirilen ganimetin
tamam sikke basmnda kullanlm olamazd, fakat sik
ke retimi yine de ok fazlayd. skender'in sikkeleri
ok geni bir corafik alanda tedavlde olup ayn za
manda ok sayda baslmlard. Darphaneler satraplk
merkezlerinde ve Makedonya'ya dein uzanan iletiim
noktalarnda kurulmulard. skender'in hayatta olduu
dnemde Makedonya' dan Msr ve S usa'ya dein uza
nan yirmi alt darphane saptanmtr. Hkmdarlnn
son birka ylnda baz blgelerdeki youn sikke reti
mi, . . c. 324' ten itibaren doudan dnen askerlere
yaplan maa demeleri ile ilikilidir . Bu denli geni
bir corafi alanda, bylesine byk miktardaki klele
rin standart llerde altn, gm ve bronz sikkeye d-
106
ntrlmesi benzeri olmayan lde nemli bir para
olay idi." (Ancient History }rom Coins s. 50)
skender, beraberinde gtrd bilim adamlarna,
fethettii lkelerdeki hayvanlar ve bitkiler zerinde
gzlemlerde bulunma ve corafi aratrmalar yapma
olana salayarak bilimsel almalar desteklemitir.
Diadokhlar ya da skender'in Ardllar
Byk skender'in
i
.

. 1 3 Haziran 323' te Babylon'da

(Babil) lmnden sonra, meydana getirilmi olan im
paratorluun bana kimin geecei sorun oldu. nk
skender, tahta varis brakmamt. Bu belirsizlik nede
niyle ksa bir sre sonra tah

kavgas balad. skender' c
en yakn olan komutanlar, imparatorluun bana ge
mek ya da belirli blgelerde ynetimi ele almak iin
birbirleriyle mcadeleye baladlar. ok gemeden, "Di
adokhlar" (Diadokhoi) ad verilen skender'in ardllan,
yani ona yakn olan komutanlar, Babylon' da bir Devlet
Konseyi oluturarak, imparatorluun ynetim biimi
nin nasl olaca konusunu tarttlar. mparatorluun
bana vekaleten atanacak adaylar arasnda ad en ok
geenler Perdikkas, Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos,
Antipatros, Krateros ve Antigonos idi. Fakat, Antipat
ros, Krateros ve Antigonos, Konsey' e katlmamlard.
Bu arada, skender'in kars Roksane'nin doacak o
cuunun erkek olmas halinde, Konsey onu kral see
cekti. Bu bekleyi srasnda imparatorluun babo kal
mamas iin devletin bana geici olarak Perdikkas
atand.
Taht iin beklenen Roksane'nin bebeinin yan sra,
bir de skender'in vey kardei III. Philippas Arrhida
. ios vard. Rkat Arrhidaios taht iin henz ocuk yatay
d. ok gemeden Roksane bir olan bebek dnyaya
getirdi; babasndan dolay adn Aleksandra s (IV.) koy-
107
dular. Bundan byle tahtn meru mirass olan Alek
sandros ve Arrhidaios byynceye dein, Devlet Kon
seyi, imparatorluk topraklarnn ynetimini komutanlar
arasnda bltrd. imparatorluk ordusunun ve As
ya'nn ynetimi Perdikkas'a verildi. Dolaysyla, en b
yk g Perdikkas'n elirde toplanm oluyordu. Krate
ros ve Antipatros, Makedonya ve Yunanistan' ; Antigo
nos Monophthalmos ( tek gqzl), Byk Phrygia, Lykia
ve Pamphylia'y; Leonnatos, Hellespontos Phrygias'n
( Kk Phrygia); Menandros, Lydia'y; Lysimakhos,
Trakya'y; Philotas, Kilikia'y; Laomedon, Suriye'yi; Eu
menes, Kappadokia ve Paphlagonia'y; Ptolemaios da
Msr' ald. Seleukos ise imdilk bu paylamn dnda
kald. Kendisine, Perdikkas'n sa kolu olarak, Svar
Birlii'nin kamutas verildi.
Triparadeisos 'tak i Devlet Konseyi
Perdikkas'n glenmesi dier komutanlan rahatsz
ediyordu. Perdikkas, skender'in cesedini Babylon'dan
Makedonya'ya gtrmek isteyince, Ptolemaios, sken
der'in Msr'da (Siva'da) gmlmesini vasiyet ettiini
ne srerek, cesedi Memphis'te alkoydu ve Aleksand
reia'da (skenderiye) bir mezar ant ina ettirmeye ba
lad. Bylece Diadokhlar arasndaki ilk srtme bala
d. Bu arada, bir i sava yaayan Kyrene, Ptolema
ios'tan yardm isteyince, Ptolemaios bunu frsat bilerek
( Perdikkas'n iznini almakszn) Kyrene'ye girdi ve kenti
,ele geirdi. Ptolemaios'un, kendisine kar bir tavr ta
kndn sezen Perdikkas, l. . 321 baharnda Msr'a
girdi. Bylece skender'in cesedini de almay dn
yordu. Fakat Nil . nchrini gemek zere Memphis yak
nnda kurduu kampta, ilerinde Seleukos'un da oldu
subaylan tarafndan ldrld. Perdikkas'n askerle
ri Ptolemaios'un tarafna getiler. Bundan byle devle-
108
te yeni bir dzen vermek ve ynetim eklini belirlemek
zere ayn yl (. . 321) Suriye' deki Triparadeisos' ta,
Antipatros ve Antigonos'un da katlmasyla ikinci bir
Devlet Konseyi topland. Bu toplantda alnan karar
uyarnca Antipatros imparator vekili; Antigonos ise As
ya' daki byk ordunun komutan seildi. Seleukos,
Babylonia Satrapl'n; Ptolemaios da Msr ve Kyrena
ika'y ald.
Gaza Sava
Fakat birka yl sonra, . . 319' da Antipatros ld.
Antigonos en gl kii durumuna geldi. Msr' da Pto
lemaios, Trakya' da Lysimakhos, Makedonya' da ise Kas
sandros

Antigonos'a kar bir koalisyon oluturdular.

O sralar Ptolemaios'un yannda bulunan Seleukos da
koalisyonca yer ald. skender'in fethettii yerlerelen
daha fazla pay isteyen, hkm srekleri topraklarn
saipliini isteyen mttefikler, i. . 315'te Antigonos'a
bu isteklerini ileten bir heyet gnderdiler. Antigonos
bu istei reddedince, sava balam oldu. Antigonos,
Makedonya'daki Kassandros'a kar sava hazrlklar ya
parken, olu Demetrios'u da Suriye'ye gnderdi. Ama
c gneydeki kanad da Ptolemaios' a kar glenclir
mekti. . . 3 12' cle Ptolemaios, Denetrios'un zerine
yrd. Filistin'de Gaza' da yaplan savata Demetrios
yeniidi ve kat. Gaza Sava' nelan sonra Diadokhlar
arasndaki sava devam etti.
Diadokhlarn Egemenlik Mcadelesi
Bu arada Seleukos, Media'ya gitti. Tekrar toparlanan
Demetrios da byk bir ordu ile Babylon'a dnd. . .
3 1 1 ' de bir bar antiamas yapld. Seleukos'un dnda
gerekleen bu antlamaya gre, Antigonos Asya'nn en
109
byk komutan oluyordu; Kassandros da, o sralar 13
yanda bulunan

skender'in olu IV. Aleksandros tah

ta geineeye dein kralla vekalet edecek ve Avru
pa'nn hkmdan olacakt. Lysimakhos Trakya'da, Pto
lemaios Msr' da hkm srecekti. Seleukos bu antla
mann dnda kalnakla birlikte, o da Suriye, Fenike ve
Karia'y almt.

mparatorluun bana vekil olarak ge

en Kassandros ayn yl, yani
i
.

. 3 l l 'de, skender'in
olu ile annesi Roksane'yi
'
ldrtt. Bylece tahtn ya
sal varisi ortadan kalknca, kendisi vekil olarak impara
torlun bana geecekti. Fakat bu hesap tutmad.
Bundan byle Byk

skender'in devletini tek bir kra

ln ynetiminde btnyle ko
y
ma politikas kalmad.
Diadokhlar arasndaki mcadele daa kzt; yeni sa
valar kanlmazd.
Ptolemaios, Bat Anadolu kentlerini Antigunos' un
egemenliinden kurtarmak iin blgeye bir ordu gn
derdi. Antigonos'un olu Demetrios, bu ordu ile sava
tL Fakat sonunda Ptolemaios ile Demetrios bir anlama
yapp aralarndaki savaa son verdiler. Bundan sonra
Ptolemaios, Avrupa'nn hkmdan durumundaki Kas
sand-os ile kar karya gelmek zereydi ki, Yunanis-
.
tan'da destek bulamaynca geri dnmek zorunda kald.
Bu kez Ptolemaios'un yapamadn Antigonos yapmak
istedi ve Kassandros' a sava at. Olu Dcmetrios'un
baarl mcadelesi sonunda :assandros, Atina, Mega
ra ve Khalkis' i boaltmak zorunda kald. Demetri<is
kendini Yunanllarn kurtarcs olarak ilan etti Antigo
nos ve Demetrios kral kabul edildi lr ve "Kurtarc
Tanr" olarak sayg grdler.
Demetrios,

. 306'da Kbrs'a gitti. Adann ynetimi

Ptolemaios'un kardei Menelaos'un elindeydi. Demetri
os adaya 'kt ve Menelaos' u yendi. Ptolenaios da karde
ine yardm iir
1
yola kt. Salamis aklarnda yaplan
deniz savanda Demetrios, Ptolemaios' u yenilgiye u-
110
ratt. Bylece stratejik adan ok nemli olan Kbrs'
ele geirdi. Bu zaferden sonra Antigonos ve Demetrios
resmen "kral" (basileus) unvann aldlar. Bir yl sonra da
. Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos ve Kassandros da ay
n unvan kazandlar. i. . 305' te Demetrios, Ptolema
ios'un mttefiki olan Rhodos Adas'na sefer yapt . O
zamana dein bilinen en gelimi sava makinelerinin
kullanld kuatma bir yl srd; fakat Rhodos alna
mad. Demetrios bu uzun kuatma harekatndan dolay
"Poliorketes" (kuatc) lakabyla anlmaya balad .
Ipsos Sava
Ayn yl Yunanistan' Kassandros'un elinden kurt

ma plann tamamlamak iin Tesalya'ya giren Demetri

os, ok gemeden Yunanistan' ele geirdi. Bylece An
tigonos ve olu Demetrios bat
d
a byk bir g olu
turmulard. ok gemeden Lysimakhos, Seleukos ve
Ptolemaios'un Antigonos ' a kar yeni bir koalisyon
oluturduunu gryoruz.
Bu arada Seleukos, Baktria' dan Hindistan ilerine
kadar ilerlemiti. Pencap'ta Kral andragupta (Eski
Yun. Sandrakottos) 3. 000 sava filiyle onu bekliyordu.
Fakat sava olmad; Seleukos kral ile bir dostluk antia
mas yaparak blgenin hkmranln ona brakt ve
karlnda 500 sava fili ald.
Lysimakhos, Antigonos'un ortadan kaldrlmas iin
bir plan hazrlamt. Kendisi, Anadolu'yu istila edecek
ve Kassandros stndeki basky hafifletecekti. Yani
Antigonos ve olu Demetrios, yalnzca Kassamlros ile
deil, fakat ayn zamanda Lysimakhos'un ordusuyla da
uramak zorunda kalacakt. Ertesi yl da Seleukos'un
ordusu gelip Lysimakhos'un ordusu ilc birleecek; by
lece Sdeukos ve Lysimakhos'un gc, Antigonos ve De
metrios'un gc ile hemen hemen dengelenmi olacak-
1 1 1
t. Bu arada Ptolemaios, Antigonos'un Filistin ve Suri
ye'deki gney kanadna saldracakt.
Gerekten de Lysimakhos'un plan iledi. Lysimak
hos'un Hellespontos'tan (anakkale Boaz) Anadolu'ya
getii haberini alan Demetrios, Anadolu'ya girdi. Selc
ukos da filleriyle Kappadokia'ya geldi; k orada geirdi.
O sralar Suriye'deki yeni bakenti Antigoneia'nn kuru
lu kutlamalarnda bulunan Antigonos ise Demetrios ile
birlemek zere Kilikia zerinden Phrygia'ya girdi. Lysi
makhos, Antigonos ve olunu oyalarken; Seleukos da
Lysimakhos'un kuvvetleriyle birleti. Phrygia'nn batsn
da Ipsos'ta (Sipsinjayrba Ky) yaplan savata (. .
301) Lysimakhos ve Seleukos'un birleik ordusu, Antigo
nos ve Demetrios'un ordusunu bozguna uratt; Antigo
nos ld, Demetrios ise kat. Bu savata Seleukos'un fil
leri adeta tank vazifesi grerek savan kazanlmasnda
ok etkili oldular. Diadokhlar, Antigonos'un topraklarn
paylatlar. Toros (Tauros) dalarna dek Anadolu'nun
byk bir ksmn Lysimakhos ald; Seleukos'un payna
da, Toroslardan Indos'a kadar dou lkeleri ve Yukar
Suriye dt. Ptolemaios ise. Aa Suriye ve Filistin'i al
d. Fakat Seleukos, savata aktif rol almayan Ptolema
ios'un bu payna kar kt. Bu toprak sorunu Ptolema
ioslar ile Scleukoslar arasnda uzun sren mcadelelere
neden olacakt. Bylece, Ipsos Sava'ndan sonra Byk
skender mparatorluu'ndan doan Lysimakhos, Sele
ukos ve Ptolemaios devletlerine, Kassandros'un Make
donya Devleti'ni de eklemeliyiz. lpsos Sava'ndan bir
ka yl sonra (.. 283) Demetrios ld.
Kuruperion Sava
i . . 281 ylnda Anadolu' nun baz kentleri Sele
ukos' u Lysimakhos'a kar yardma ardlar. Seleukos,
byk bir ordu ile Toroslar aarak Anadolu toprakla-
11 2
rnda ilerlemeye balad. Son yllarda Lysimakhos'un
kt ynetimine maruz kalan ky kentleri Seleukos'a
kucak atlar. Bergama'da (Pergamon) Philetairos kenti
teslim etti ve 9. 000 tatanton verdi. Sardes teslim oldu;
Bithynia' da Zipoites ordusu ile Seleukos' a katld.
Smyrna'nn kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Ku
rupedion'da yaplan savata, Seleukos, 80 yandaki
Lysimakhos'u yenilgiye uratt ve ldrd (281). Byle
ce, "Diadokhlar Sava" sona erdi. Kurupeeian zaferin
den sonra Seleukos, Anadolu'nun ve Indos'a dein Do
u'nun egemeni oldu. Bu, hemen hemen Msr ve Hin
distan dnda, skender'in fethettii topraklara eitti.
Kurupedion Sava galibi Seleukos, ertesi yl (280)
Ptolemaios Keraunos tarafndan ldrld. Artk s
kender'in niter devlet politikas tamamen ortadan
kalkm oldu. Onun yerine, devletin paylalan toprak
larnda u krallklar oluturuldu :
Msr'da, Ptolemaioslar (1. Ptolemaios Soter'in yneti
minde)
nasya'da, Seleukoslar (1. Antiokhos Soter'in yneti
minde)
Makedonya' da, Antigonoslar ( 1. Antigonos Gona
tas'n ynetiminde)
Bu arada kuzeyden Kelt aknlar balad. Makedon
ya'ya giren Keltlere kar koymaya alan Ptolemaios
Keraunos ld (279). Antigonos Gonatas ise Keltleri
Lysimakheia'da yenilgiye uratt (277). Bylece, Yuna
ni stan ve Makedonya Keltlerden kurtul du. i . .
274/273'de bu kez I . Antiokhos, Keltleri bozguna u
ratt; fakat Keltler ( Galatlar) yine de Orta Anadolu'da
( Galatia) yerletiler .
Anadolu'da Seleukos egemenliinin balamasyla bir
likte daha kk baz krallklar da kuruldu : Bergama
(Pergamon), Bithyia, Pontos, Kappadokia ve Armenia
krallklar. . . 280 ylndan sonra ortaya kan bu k-
113
k devletlere, Anadolu dnda kurulmu bir devlet
olarak, Pyrrhos ynetimindeki Epeiros ( Epir) Krall
'n da eklememiz gerekir.
Sona Dou
Son olarak, Hellenistik krallklar iinde cereyan eden
siyasal ve tarihsel olaylar eniqe boyuna ele almak yeri
ne, yalnzca birka cmle ile bu krallklarn sona erne
lerinden sz edilecektir. Aada da grlecei zere,
Hellenistik krallklarn Roma ile mcadelesi baarsz
olmu, sonunda tm Roma'nn egemenliine gemi
tir.
. . 1 90 ylnda Seleukos Kral III. Antiokhos' un
Magnesia (Manisa) Sava'nda Romahiara yenilmesi so
nuu imzalanan Apameia Bar Antiamas (. . 188)
hkmlerine gre, Seleukos topraklar Roma mttefik
leri Bergama ve Rodos (Rhodos) arasnda paylatnld.
Bu yenilgiden sonra Seleukoslar bir daha eski glerine
kavuamadlar. . . 146 ylnda Romallarn Makedonya
ve Akhaia Konfederasyonu'nun gcn krarak, bu
topraklar, Yunanistan ile birlikte, Roma Cumhuriyet
ynetiminin bir eyaleti (Provincia Macedonia = Make
donya Eyaleti) haline getirmesiyle, askeri, siyasal ve kl
trel alandaki gcn Yunanistan' dan Roma'ya ve dou
daki Hellenistik merkeziere getiini syleyebiliriz. Bir
sre sonra, i. . 1 33' te de, Anadolu'nun gl devletle
rinden Bergama Krall, son kral III. Attalos'un vasiye
li ile Roma topraklarna katlm; Roma, . . 1 29 yln
da, ad geen kralln topraklar zerinde Asya Eyale
ti'ni (Provincia Asia) kurmutur. Roma'nn bana dert
olan en nemli Hellenistik hkmdarlardan biri de
Pontos Kral "Byk" lakapl VI. Mithridates Eupator
(. . 120-63) idi . Tarihe "Mithridates Savalar" olarak
geen Roma ile Mithridates arasndaki savalarn so-
114
nunda Roma; Mithridates'in gcn krmay baarm
tr. . . 31 ylnda, Yunanistan'n dou kys aklarn
da yaplan Actium Sava 'nda ise Roma, Ptolemaio
Krall ile kar karya gelmi ve Romal Marcus Anto
nius'u da yanna eken Ptolemaioslarn Kraliesi Kle
opatra'nn, Romal Octavianus karsnda yenilgiye ug
ramasyla son Hellenistik krallk da tarih sahnesinden
silinmitir. Bu savatan sonra Akdeniz dnyasnn en
byk gc g .. 27' den itibaren Augustus tarafndan
bir imparatorluk' haline getirilen Roma olmutur.
1 1 5
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
YEDNC BLM
SOSYA VE KTL TARH
Din ve Mitoloji
Eski Yunan dininin kkeni Girit Adas'nn Minos D
nemi'ne, yani Tun a'na dein uzanmaktadr. Fakat
Girit dininin de biimlenmesinde Anadolu ve dier Es
ki Yakndou kltlerinin rol yadsnamaz. Girit Ada
s'nda ibadet maaralarda ya da ev ve saraylarn ilerin
de, bu i iin ayrlm kutsal blmlerde yaplrd; he
nz tapnaklar yoktu. En nemli kutsal semboller ara
snda ifte balta grlmektedir. En nemli tanra , ge
nel olarak Neolitik a'dan itibaren Ege dnyasnda ta
pnld bilinen ve Tun a'nda Rhea olarak karm
za kan Doa Tanras ya da Ana Tanra idi. Da
Tanras klt de Girit'te sayg gryordu. Knossos'ta
bulunan, iki elinde ylan tutan kadn figr, olaslkla
bir tanray ve bir klt simgeliyordu. Tarmn bereke
tini salayan, hayvanlar koruyan ve onlarn hakimi
olan tanralar da vard. Olaslkla, btn bu ikinci de
recede tanr ve tanralar, esas olarak Doa Tanras
kltnn varyasyonlar idiler. te Girit'in bu dinsel
inanlar, biraz deierek ve gelierek Yunanistan'a, ya
ni Akhalara gemi, onlar araclyla da Yunanllarn
dinsel inanlarn etkilemitir.
Eski Yunan dini ok tanrl (polytheist) bir dindir. Yu
nanllar tanrlar insan biiminde (anthropomorphik)
dnmler ve onlar o ekilde betimlemilerdir. Top
lumun dier yeleri gibi tanrlar da eitli olaylara ka
rmakta, sava gibi baz olaanst olaylarda belirleyici
1 1 7
rol oynamaktadrlar. Tanrlarn insanlardan tek fark
lmsz olmalan ve kutsal besinleri olan "ambrosia" ve
"nektar" ile beslenmeleridir. Asl mekanlan ise Yuna
nistan'n en yksek dalanndan biri olan Olympos Da
' dr. Olympos Tanrlar'ndan nce Titan ad verilen
yaratklarn egemenlii vard. Kronos ve Rhea adl Ti
tanlardan doan Zeus, Titanlann egemenliine son ve
rerek, Olympos Tanrlan'nn egemenliini kurar. Aa
da belli bal tanr ve tanralar, sanatta (vazo resimle
rinde, sikkelerde, kabartmalarda vb. ) betimlendikleri
ekilde ksaca tantlacaktr:
Zeus, tannlarn tanrs, tannlarn babasdr. Gky
ne hkmettiinden ayn zamanqa imek ve gk grl
tsnn tanrsdr. Beraberinde kutsal kuu kartal ile
betimlenir. Elinde asa ve imek demeti tutar. Kars ve
kz krdei Hera, kadna ilikin tm zellikleri tar. Ze
us'un kars olduundan, bir anlamda, tanrlarn krali
esidir. Zeus'un kardei deniz (ve ayn zamanda dep
rem) tanrs Poseidon, genellikle yunu ve tridens (ucu
atall mzrak) tutarken betimlenir. Aphrodite, ak
ve gzellik tanrasdr. Daha ok plak veya yar plak
betimlenen tanra, bazen Eros ile birlikte grlr. Ara
sra elinde elma tutar. Odysseia'da anlatlan efsanelerin
den birinde, Aphrodite'nin kocas demirci tanr Hep
haistos, kansnn kendisini sava tanrs Ares ile aldatt
n renince, yatan altna bir tuzak hazrlar. Bu tu
zaktan habersiz olan Aphrodite ve Ares seviiderken tu
zan iinde mahsur kalrlar. Bu olay, tanrlar arasnda
alay konusu olur. Zeus ve Hera'nn olu olan demirci
tanr Hephaistos, genellikle dizinde kalkan dverken
betimlenir; banda konik bir balk vardr. Zeus'un kz
olan akl ve zanaat tanras Athena, ayn zamanda Ati
na kentinin qe koruyucusu idi. Sanatta, kutsal kuu
bayku ile betimlenir; miferli, giyimli, mzrak ve kal
kanldr. Gsnn zerinde, ayrca, aigis ad verilen
118
bir gslk tar. Savata zor durumda kalanlarn ya.
nnda yer alr, onlara yol gsterir. Zeus ve Leto'nn olu
olan Apollon, gne tanrsdr. Ayn zamanda kehanet,
mzik ve zanaat tanrs; srlerin ve obanlarn a ko
ruyucusudur. Daha ok bir kithara (lyr =lir) ile betimle
nen tanr, bazen yay veya defne dal tutarken de gr
lr. Zeus ile Hera'nn olu olan Ares, sava tanrsdr.
Miferli, zrhl, mzrak ve kalkanl tasvir edildii gibi,
bazen plak da betimlenmitir. Artemis, Apolion'un
kz kardeidir. Ay ve av tanras, ayn zamanda genle
rin koruyucusudur. Genellikle ok ve yay tutarken be
timlenir; bazen yannda geyii vardr. En nl tapna
Ephesos' tadr. Asklepios, salk ve ifa tanrsdr. Sakal
l, olgun bir erkek olarak betimlenir. Elinde, zerine y
lan dalanm bir asa tutar. Bazen yannda Telesphoros
adl ocukla betimlenir. Hermes, Zeus ile Maia'nn o
ludur. Tanrlarn habercisidir. Ayn zamanda, zanaat
larn, seyahat edenlerin, tccarlarn ve hrszlarn koru
yucusudur. En belirgin atribs ya da simgesi, kerykeion
denen ylanl asasdr. Kanatl sandaletler giyer. Gne
tanrs Helios, banda gne nlarn simgeleyen bir
ta giyer. Bazen atl arabasyla gkyznde dolamaya
kar. Demeter, bereket, tarm ve evlilik tannasdr.
Asa ya da buday baaklan tutarken ve ba rtl tas
vir edilir. arap ve ba bozumu tanrs Dionysos, kant
haros , thyrsos ve zm salkm tutarken betimlenir. Ba
zen ayaklar dibinde bir panter vardr. Bana asma yap
raklarndan bir ta giyer. Hades; Zeus ve Poseidon'un
erkek katdeidir. Yeralt dnyasnn ve ayn zamanda
ller diyarnn egemenidir. Bazen, bal kpek Ker
beros ile birlikte gsterilir. Salk tanras Hygieia,
Asklepios' un kz veya karsdr. Elinde tuttuu jJhi
ale' den ylan beslerken betimlenir.
Tanr ve tanralar dnda, eski Yunan mitolojisinde
kahramanlar da nemli yer tutarlar. En nlleri Herak-
119
les, Theseus, Odysseus, lason, Oidipus, Perseus ve Bel
lerophontes'tir. Zeus ile Alkmene'nin olu olan Herak
les, g, cesaret ve kahramanln simgesidir. Cinnet
getirerek ocuklarn ldrmesinin cezas olarak kendi
'sine verilen 1 2 grevi (Nemea Arslan ve Lerna Ejde
ri'nin ldrlmesi, Kerberos'un ller lkesi' nden ka
rlmas vb.) baar ile tamamlamtr . Sopas ve arslan
postu ile betimlenir. Theseus, Girit' teki Minotauros' u
ldrerek, genlerin bu canavara yem olarak atlmas
uygulamasna son vermitir. Odysseus'un kahramanlk
lar, Homerus' un Odysseia adl destannda anlatlr.
Odysseus'un Troia Sava'ndan sonra yurdu Ithaka'ya
dnerken bandan gelen felaketiere gs gerip onlar
atlatmasnda, gcnn olduu kadar akl ve zekasnn
da pay vardr. Iason, Argonautlar seferinin kahraman
dr. Argo gemisiyle kt yolculuk ve nl "altn
post"un Yunanistan'a getirilmesi srasnda bandan ge
enler mitolojinin en ackl yklerindendir. Oidipus
ise Yunan mitolojisinin en trajik kahramandr. Bana
gelen felaketler, istemeyerek iledii sular, Antik
a'da dramatik bir ekilde kulaktan kulaa aktarlm
tr. Thebai kentinin kral olur ama , gelien olumsuz
olaylar sonucunda kr bir kahraman olarak yaama v
da eder. Zeus ile Danae'nin olu olan Perseus, baktkla
rn taa eviren Gorgo kardelerden Medusa'nn kafa
sn keser; dnte de bir canavara kurban edilmek ze
re kayaya balanm olan prenses Andromeda'y kurta
rr. Bellerophontes, kanatl at Pegasos'un yardmyla,
az ate saan Khimaira'y ldrm; bylece n sal
m ve ad adeta Lykia blgesiyle zdelemitir. Fakat
Pegasos ile tannlarn yurdu Olympos Da'na knca,
Zeus tarafndan aaya atlmtr.
Hellenistik dnemden itibaren Isis gibi Msr tanr ve
tanralar da Yunan dnyasnda tapn grmeye ba
lamtr.
120
Edebiyat
Eski Yunan edebiyatnn i l k dnemi olan Epi k
a'da, ilk nce iiri buluyoruz. "Hymnos" denen din
sel nitelikli iirleri yaratan ve ark gibi okuyanlar "ao
idos" adn tayan rahiplerdi.
Aoidoslardan sonra, "rhapsodoslar" gryoruz.
Rhapsodoslar ellerinde tuttuklar bir denekle, kentten
kente dolaarak kahramanlk trkleri okuyorlard.
"Epos" adn tayan kahramanlk destan Bat Anado
lu'da gelimitir. Bu trn en iyi bilinen temsilcisi, kr
bir ozan (rhapsodos) olduu sylenen Homeros' tur.
Homeros'un yaam hakknda fazla bir ey bilinmeme
sine karn, onun l. . 750 yllar civarnda yaad ka
bul edilmektedir. Eskia' da , Homeros'un yurdu oldu
unu iddia eden yedi kent vard. Fakat bugne dein
en fazla benimsenen gr, azann lonia blgesinde ya
ad ve Smyrnal (Eski zmir) olduudur. Ilias ve Odys
seia adl iki kahramanlk destannn yaratcs olarak
Homeros gsterilmektedir. Homeros' a mal edilen des
tanlar azdan aza, kulaktan kulaa dolaarak, sonun
da Tyran Peisistratos zamannda (. . 6. yzyl) yazl
hale getirilmitir. Sonradan ( skenderiye Dnemi'nde)
kendi iinde 24 kitaba blnen llias ve Odysseia destan
lar, Aiol ve lon lehelerinin karm niteliindeki bir
Eski yunanca ile ve heksametron vezninde yazlmlardr..
Ilias destannda bir Aiol kahraman olan Tesalyal Ak
hilleus'un fkesi ile gelien olaylar anlatlr; fakat' desta
nn ana konusu Troia Sava' dr. Destann ilk dizeleri
yledir (I. 1. 1-7) :
"Syle , tanra, Peleusolu Akhilleus 'un fkesini syle.
Aa stne acy Aklaler o kalreden fke getirdi
ulu canlarn Hades'e att nice yiitlerin,
gvdelerini yem yapt kurda kua.
Buyruu yerine geliyordu Zeus'un,
121
ilk ald gnden beri aralar
erterin babUu Atrewoluyla tanral Akhilleus;un. "
Odysseia' da, nl kahraman Odysseus'un Troia Sava-
'ndan sonra yurdu Ithaka'ya dn ve bu s rada ba
ndan geen olaylar anlatlmaktadr. Bu destann da ilk
dizeleri konu hakknda bilgi vermektedir (O d . I. 1-5) :
''nlat bana, tanra, binbir dzenli yaman adam,
kutsal Troya y yerle bir etmiti hani,
sonr srnm durmutu ar
d
an oraya,
ne ok yerler grm, ne ok insan tanmt,
ne de ok ac ekmiti denizlerde yrei,
kurtarym derken kendi cann, -
yoldalarna dn yolunu aay;n derken . . .
Eski Yunan edebiyatnn erken dnem azanlarnn en
nemlilerinden biri de, l. . yak. 8. yzyl sonlar ile 7.
yzyl balarnda ( 700 yllar civar) yaad kabul edi
len Hesiodos'tur. Hesiodos, "didaktik epos"un kurucu
sudur. ki nl eseri vardr:
1 ) Theogonia ( Tanrlarn Douu)
2) Erga kai Hememi (!ler ve Gnler)
Thogonia 'da evrenin ve tanrlar dnyasnn oluumu
ele alnr. Khaos (boluk), Gaia ( toprak), Ouranos (gk)
ve Pontos'un (deniz) oluumundan balayp, tanrsal ya
ratklarn meydana gelileri ve Zeus'un Titanlarla mca
delesi sonunda tanrlar dnyasnn egemenliini ele ge
irmesine kadarki sre anlatlr. lk dizeler Musa'lara
sesieni ile balar . Daha sonra yer, gk ve tanrlarn ya
ratl anlatlr ( Theogonia, 120):
"Khaos'tu hepsinden nce var olan,
Sonr geni gst Gaia, Ana TojJrak,
Srekli, salam taban btn lmszlerin,
Onlar ki tepelerinde otururlar karl Olympos'un
Ve yol yol topran dibindeki karanlk Tartaros'ta,
Ve sonra Eros, en gzeli lmsz tanrlar
r
,
O Eros ki elini ayan zer canllarn,
122
Ve insanlarn da tanrlarn da ellerinden alr
Yreklerin akl ve istem glerini.
Khaos'tan Erehas ve kara Gece dodu
Erehas'la seviip birlemesinden. "
Erga kai Hememi'da (!ler ve Gnler) ilerin nasl yapl
mas gerektii ( iftilik, baclk, ticaret, ev ynetimi,
gemicilik) anlatlmaktadr; yer yer mitolojik yklere
(Prometheus'un atei almas, Pandora'nn kutusu gibi)
yer verilmitir. Pandora sylencesini kk bir alnt ile
anmsayalm (!ler ve Gnler, 90-95):
"Eskiden insanoullar bu dnyada
Dertlerden, kayglardan uzak yaarlard,
Bilmezlerdi lm getiren hastalklar.
Pandor anca kutunun kapan,
Datt insanlar aclar dertleri.
Bir tek Umut kald dar kmadk
Kapa alan dert kutusundan. "
. . 7. ve 6. yzyllar aras, Eski Yunan edebiyatnn
Lyrik a' dr. Bu dnemde iirler artk mzik ve dans
eliinde okunnaya balamtr. Dnemin nemli azan
lar arasnda Kallinos, Tyrtaios, Mimnermos, Solon,
Hipponaks, Alkai os, Sappho ( kadn ai r) , Ari on,
Bakkhylides ve Pindaros'u sayabiliriz.
Edebiyatta iir trnden dz yazya (nesir) gei, ..
6. yzylda olmutur. lk rnekler "Yedi Bilgeler" adn
tayan dnrlerin eserlerinde karmza kar. Yedi
Bilgel er' den Miletoslu Thales diyor ki :
"Kefaletin yolda felaket. Kt yoldan zengin olma.
Babadan kt eyi kapma. Ana babana ne gibi yardmlar
da bulunmusan ihtiyarlnda kendin de ylelerini bekle. l
siz-Iszlk zc bir eydir. Kendine htkim olarama za
rarl bir eydir Ac n maktan ok kskanl. ll ol. "
(W. Kranz, Antik Felsefe. Metinler ve Aklamalar I-II ,
ev.S.Y. Baydur, s. 27).
Keza, ilk filozoflarn eserlerinde de dz yaz mevcut-
123
tur. Ayrca, l. . 6. yzylda yaam olan Aisopos' un
hayvan masallar da eski Yunan dnyasnn en gzel ve
en eski dz yaz rnekleridir.
.
Edebiyatn nemli bir. trn oluturan ve "kei ar
ks" anlamna gelen tragedyay da . . 6. yzylda g
ryoruz. Tragedya'nn Dionysos iin yaplan enlikler
den doduu kabul edilmektedir. nceleri tragedya'da
teke postuyla satyr (satir) kl

na girmi khoro arkcla

r yer alyordu. Fakat zamanla nionysios ile ilgili unsur
lar azalmtr. En nl tragedya temsilcileri arasnda
Aiskhylos, Sophokles ve Euripides bata gelmektedir.
Aiskhylos (. . 525-456) soylu bir aileye mensuptur;
Pers Savalar'na katlmtr.Tragedya'ya ikinci oyuncu
yu eklemitir. En nemli eserleri arasnda, Hiketides
( Yalvarclar), Persai (Persler) ve Agamemnon gsterilebi
lir. Sophokles (:. c. 496-406), bir silah imalatsnn
oluydu. Tragedya'ya nc oyuncu y eklemitir. Ya
ptlarndan bazlar, Aias, Antigone, Elektra, Kral Oidi
pustur. Euripides (. . c. 485-406), iyi eitim grm
biriydi. Erken saylabilecek yata eserler vermeye bala
mtr. Tragedyalarnda insan yaamn en gereki bii
miyle yanstmtr. Yaptlarndan bazlar, Alkestis, Mede-
ia Hipjolytos, Hekabe, Andromakhe ve Helene 'dir.

Tragedya'da giderek azalan Dionysos ile ilgili unsur

lara yeniden yer amak iin, oyuna "satirik drama'' ek
lenmitir. . . 5. yzyla ilikin satirik drama rnekleri
gnmze kalmtr. Satirik drama, tragedya ile kored
ya arasnda bir trdr.
. . 6. yzylda ortaya kan nemli bir oyun tr de
komedia' dr. Kkeni yine Dionysos enliklerine dayan
maktadr. En nl komedia yazarlar arasnda bata,
Aristophanes ve Menandros'u sayabiliriz. Aristophanes
( i. . c. 450-c. 385) Atinaldr. Yaklak 40 eserinden
'i gnmze gelmitir. Yaptlarndan bazlar, Nephe
lai (Bulutlar), Sjhekes ( Yaban Arlar), Eirene (Ban), Or-
124
nithes (Kular), Batrkkoi
(
Kurbaalar) ve Lysistrata 'dr.
Menandros (. . 342-292) da Atinaldr. Zengin bir aile-
- nin ocuu olan Menandros, (Euripides gibi) erken sa
ylacak bir yata eser vermeye balamtr. Eserlerineen
bazlar, Epitrepontes (Hakeme Bavuranlar), Perikeiromene
(Ksa Sal Kz) ve Samia (Samoslu Kz)' dr.
. . 5. yzyl sonlarnda hitabet trnn gelimeye
baladn gryoruz. En nemli ustalar ise . . 4.
yzylda karmza kmaktadr. Adn bildiimiz hatip
ler arasnda Antiphon (. . 480-41 1 ), Lysias (. . 455-
380), Isokrates (. . 436-338) ve Lykurgos ( . . 390-
324) vardr. Fakat en nlleri hi kukusuz, Atinal De
mosthenes ( . . 384-322) idi. Demosthenes, lkesini
ok seven biri olarak mrn Atina'nn bamszlna
adamur. Ancak, ar milliyeti duygular yznden
"Hellen Birlii" nin kurulmasnn gecikmesine neden
olmutur. Yunanllarn, dnemin en gl askeri ve po
litik kiisi olan Makedonya Kral IL Philippas'un nder
liinde birlemesine kar kmtr. Fakat sonuta, Yu
nanistan Makedonya'nn egemenliini ve ndediini
kabcl etmek zorunda kalmtr.
Hellenistik a' da Yunanistan askeri ve siyasal alan
da olduu gibi,' kltrel alanda da nemini yitirmiti.
Yunanistan' daki kentlerin yerini, Hellnistik a'n n
l merkezleri almtr; Ephesos, Pergamon ( Bergama),
Aleksandreia (skenderiye), Antiokheia (Antakya) gibi.
Dolaysyla, edebiyat da Yunanistan'da gerilemi; Helle
nistik merkezlerde ise parlak bir dnem iine girmitir.
Tarih Yazm
Tarih yazm . . 6. yzylda balamtr. "Logograp
, hos" olarak anlan kiiler ariv malzemelerini kullana
rak eserler yazyorlard. Dz yaz yani nesir olarak kale
me alnan bu yaptlarn konularn, kentlerin kuruluu,
125
tarihi; kahramanlar ve aristokrat ailelerin soylar (gene
alogia) ile d lkelere seyahatler oluturuyordu. Logog
raphlar arasnda Miletoslu Kad
n
os, Dionysios ve Heka
taios; Lampsakoslu Kharon ve Syrakusail Antiok
has'un adlarn sayabiliriz. Bunlarn iinde en nls
hi kukusuz, Miletoslu Hekataios idi. Hekataios i.. 6.
yzylda yaamt. Perslere kar . . 500'de yaplan Io
nia Ayaklanmas'nda, Miletoslular ayaklanmadan vaz
geirmeye almtr. Hekataios, tarihi olduu kadar,
corafyacdr . En nl eseri olan Perihegesis veya Peri
hodos Ges ( Yeryznn Tasviri ya da Dnyann evresinde
Yaplan Yolculuk) yazarn gezmi olduu lkeler hakkn
da bilgiler ierir; adeta bir rehbe_rdir. Hekataios'un ayr
ca, gemiteki mitoljik olaylarn eletirisini yapt ve
hkmdar slalelerinih soyaalarn ele ald Genealo
gia 1ar adl bir eseri de vard.
Tarih yazmnda en byk isimlerden biri hi kuku
suz, Romal tannm hatip Cicero'nun takt "tarihin
babas" lakabyla nl He:odotos't
d
r (. . c. 484-424).
Soylu bir ailenin ocuu olan Herodotos, Pers Savala
r'ndan ksa bir sre nce Karia blgesi kentlerinden
Halikarnassos'ta dnyaya geldi. ocukluu Pers-Yunan
Savalar iinde geen Herodotos, Halikarnassos' taki i
atmalar srasnda amcas 'ozan Panyassis' in Tyran
Lygdamis tarafndan ldrlmesi zerine Samos'a g
mtr. Bir sre Atina ve Gney talya'daki Thurioi
kentinde yaamtr. Trakya, Anadolu ve nasya lkele
rini dolant1r. En nl eseri Historiai (Artrmalar)
adn tamaktadr; ancak sz konusu eser gnmzde
daha ok 'Herodotos Tarihi' olarak anlmaktadr. Bu
eseri yazmaktaki amacn, birinci kitabnn hemen ba
nda yle anlatr :
"Bu, Halikarnassos 'lu Herodotos 'un kamuya sunduu
artrmadr nsanolunun yajJthlar zamanla unutulma
sn ve gerek Yunanllarn gereke Barhar'larn meydana ge-
126
tirdikleri harikalar bir gn adz kalmasn, tek amac bu
dur; bir de bunlar birbirleriyle neden dvrler
d
i diye me
rakta kalnmas n. "
Herodotos, lonia lehesi ile yazd tarihini, Kro
isos'un Lydia Krall tahtna kndan balatr; Msr'a
ait bilgiler verdikten sonra, Perslerin ynetim biimine
geer ve lonia Ayaklanmas ile birlikte Pers-Yunan Sa
valar'n anlatr. Sonradan (skenderiye Dnemi' ncle) 9
kitaba ayrlan eserinin son kitabnda Sestos'un Atinal
lar tarafndan ele geirilmesi olayna deinir.
Herodotos, tarihini ya
zarken, kendinden nce ya
am olan ilk tarih yazarla
rndan, yani logographlar
dan, zellikle Hekataios'tan
yararlanmtr. Herodotos,
bir tarihi olmasna karn,
olaylarn neden-sonu iliki
leri zerinde durmamtr.
Bu haliyle, olaylar yalnzca
kaydeden bir tadhi gr
nmncecir. Fakat yine de
Herodotos ve Thukydi des (J . * J.
. . 5. yzyldaki
Pers ve
Maffre, Le siecle de Pericles, fig. 1)
Yunan dnyalarn tanima-
mza olanak salayan bilgi
leri verdii iin ok nemlidir.
Herodotos'tan sonra eski Yunan tarihilii en yksek
aamasna Thukydides ( . . 460-400) ile ulamtr.
Thukydides, soylu bir Thrak annenin ocuu idi. . .
424 ylnda Atina donanmasnn komutan (stmtegos) ol
duu srada Amphipolis'i Spartallarn elinden kurtara
madi iin Atina' dan Trakya'ya srgne gnderildi.
Peloponnesos Sava'n yazmaya da 20 yllk srgn ya
am srasnda balamtr. Thukydides'in :gn ad g
nmze ulamayan Peloponnesoslularla Atinallarn Sava-
1 27
; konulu eseri Ion unsurlaryla kark eski bir Attika
lehesiyle yazlm olup, 8 kitaptan olumaktadr. Tarih
i, yaptn i. . 41 ylna dek getirmitir; o tarihten iti
baren ise Ksenophon'un Hellenika adl yaptnda bilgi
vardr. Thukydides'in tarihi, bilimsel tarih yazmnn ilk
rneidir. Savaa tank olduundan yazdklar olduka
ayrntldr. Eserini kaleme al amacn kendisinin a
zndan dinleyelim (Thuk. , s. l6) :
"Savata olmU
.
olaylar ise, ne herhangi birinden aldm
gibi, ne de kendi kafamn dediine gre yazmam lazm geldi
ine inandm. Bitakis ben, gerek bizzat yaam, gereke ba;
kalarndan alm; oldu(m eyleri mmkn mertebe sllale
bakark gzden geirdikten sonra. anlattm.
Aratrma zahmetli oldu. nk tek tek olaylarn gz a
hitleri ayn eyler hakknda ayn eyi sylemiyorlard; bila
kis, biri nasl u veya bu tarafa hayrhal davranr yahut da
hatras kendisine ne kadar sadk kalrsa yle sylyorlard.
Eas en srf dinlemek iin, onlarn eanevi olmayan mahi
yeti belki de az catiP grnecektir. Fakat gerell gemi, gerekfe
bir gn insan mukadderatnn gidiine gre yle veya byle
benzer bir ekilde tecelli edecek olan gelecek iindeki kat ',_
deimeyen eyi mahere etmek isteyen herkesin bunufayda
l bulmas kafi gelecektir. nk bu, geici olark kulaa ho
gelen ssl bir msabaka olmaktan ziyade, daimi bir hazine
olfun diye yazlmtr. "
Kendi yazdklarndan da anlalaca zere,Thukydi
des, olaylan anlatrken n yargl olmaktan kanm;
olaylarn birbiri ile olan ilikilerini saptam, gerek ve
grnr nedenlerini ortaya koymutur. Tank. olduu
olaylara eletirel bir bak asyla yaklam; tarafsz
(nesnel) davranmaya zen gstermitir.
Herodotos ve Thukydides' ten sonra, eski Yunan ta
rihiliinin en nemli ismi Ksenophon'dur (. . 430-
355). Atinal Gryllos'un olu olan Ksenophon'un iyi bir
eitim ald sylenebilir. Pel oponnesos Sava' ndan
128
birka yl sonra, Bat Anadolu Satrab Kyros'un, aahe
yi Pers Kral Il. Atakserkses'i tahttan indirip onun ye
rine gemek iin yapt sefere Kscnophon da katlm
tr. Fakat

. 40l' de Kunaksa'da yaplan savata Kyros

yenilgiye urayarak lnce,Yunanl paral askerlerin ko
mutasn Ksenophon alm ve onlar nce Karadeniz k
ylarna oradan da Trakya'ya getirmitir. Ksenophon bu
seferi Anabasis =ru Anabasis (Kyros'un Anabasis'i ya da
daha ok tannan ekliyle Onbinlerin Dn) adl ese
rinde anlatr. Yapt, 7 kitaptan olumaktadr. Anabasis ,
o dnem Anadolu halklar, corafyas, gelenek ve gre
nekieri hakknda nemli bilgiler iermektedir. Fakat
zellikle, daha az bilgiye sahip olduumuz Dou Ana
dolu iin ok deerli bir bilgi kaynadr. Ksenophon
bu eserinde olaylar hir 'gnlk' ya da "an defteri" tu
tar gibi kronolojik bir dzen iinele kaydetmitir. Zevk
le okunan akc bir slubu vardr.
Ksenophon' un bir dier nemli eseri ee Helleni
ka'dr ( Yunan Tarihi). 7 kitaptan oluan eser, Thukydi
des'in, Peloponnesoslularla Atina/larn Sava adl eserin
de brakt
i
.

. 41 1 ylndan balayarak,
i
.

. 362' deki
Mantncia Sava'na kadar olan sreyi kapsamaktadr.
Ksenophon'un dier eserleri, Kyru Paideia (Kyros'un
Eitimi), Apomnemoneumata Sokratus (Sokrates'ten An
lar), Apologia Sokratus (Sokrtes'in Savunmas ), Symposi
on (len), Lakedaimanion Politeia (Lahedaimoniallarn
Devleti), Peri Hippihes (Binicilik zerine), Kynegetilws (Av
clk Hakknda).
Hellenistik a'n en byk tarihisi ise Polybios'tur
(

. 202/1- 120) .
i
.

. 1 68 ylnda Pydna Sava'ndan

sonra rehin alnarak Roma'ya gtrlm ve yaklak
15 yl Roma'da yaamtr. Birok yeri dolam, yazaca
tarih kitab . iin malzeme toplamtr. Yaptnn ad
Historiai'dr (Artrmalar). 40 kitaptan oluan yaptn
yalnzca 5'i gnmze kalmtr. Kitap,
i
.

. 3. yzyl
129
sonlarndan 2. yzyl ortalarna kadar olan olaylar kap
samaktadr. Yani Roma Cumhuriyet Dnemi ve Helle
nistik a olaylarndan kesitler yer almaktadr.
Roma a'nda Eski Yunanca eser veren tarihiler ve
eserleri unlardr : Sicilyal Diodoros (

. 90-20), Bibli
otheke Histarike ( Tarihi KitajJlk ); Halikarnassoslu Di
onysios (

. 30-8/7), Romaike Arkhaiologia (Roma Tari

hi) ; Plutarkhos
.
(
i
. S. 46-120), Bioi Paralleloi (Paralel Y.
amlar); Arrianos (

. S. 95- 17-80), Aleksandru Anabasis

(skender'in Anabasis'i); Appianos (

. S. 2. yzyl), Roma
ika (Roma Tarihi); Cassius Dio (

. S. 155-235), Romaike
Historia (Roma Tarihi ).
Felsefe
Gnmz Bat felsefesinin temeli Eski Yunan felsefe
sine dayanr.

. 6. yzylda Bat Anadolu'da lonia bl

gesinde olgunlamaya balayan Eski Yunan felsefesi,
Homeros ve Hesiodos ile filizlenmeye balamt. Evre
nin ve tanrlarn oluumunu anlatmaya alan Home
ros ve Hesiodos, belki felsefi dneeye zemin hazrla
mlard. Ama lonia'da, zellikle Miletos'ta ortaya
kan ilk filozoflar, evrenin oluumu, doa olaylar, varl
n ve nesnenin kkeni gibi sorulara doay inceleyerek
yant bulmaya altklarndan, "doa filozoflar
!
" olarak
da anlrlar. Ionia Okulu'na mensup ilk doa filozoflar
Thales; Anaksimandros , Anaksimenes, Diogenes ve
Herakleitos'tur. ,
Miletoslu Thales (

. 624-545) evrendeki her eyin k

knn ' su' olduunu ileri srmtr.

. 2H Mays
585'deki gne tutulmasn nceden hesaplayan da odur.
Anaksimandros (

. 610-547) da Miletosludur. Ona

gre hereyin znde "apeiron" yani "sonsuzluk" var
dr. "Arkhe" (ilk ey, balang) kavramn ortaya koyan;
g
n
e saatini bulan da Anaksimandros' tur.
130
Bir baka Miletoslu filozof Anaksimenes (

. 580-
525/520) ile Apolioniab Diogenes (

. 460-390) here
yin kaynann hava olduunu kabul ediyorlard.
Ephesoslu Herakleitos (

. 550-480) ise her 'eyin

balangc olarak "ate"i kabul etmektedir. Ona gre hi
bir ey ayn kalmaz; srekli bir deiim sz konusudur.
Kukusuz, felsefe yalnzca Ionia ile snrl kalmad.
Baka okullar da kendi felsefi sylemleriiii ve dnce
lerini ortaya koyuyorlard. Bunlardan

talya Okulu'nun .
en nemli ismi hi kukusuz, Pythagoras' tr (

. 6.
yzyl).

. yak. 530'da Samos (Sisam) Adas'ndan Aa

1

talya'daki Kroton' a g ettikten sonra orada yar

dinsel-yan bilimsel bir cemaat oluturdu. Pythagoras,
her eyin bann say olduunu sylyordu. Matematik
sel oranlarn mzikteki gamlarn balca fasdalarn he
lirlemedeki nemine dikkati ekmekteydi. Dnyann
yuvarlaklna dair ilk hipotez de olaslkla onun idi.
Gzlemden ok, aratrma, akl ve mantkla her eyin
kaynan aklamaya alan Elea Okulu'nun en nem
li temsilcileri Kolophonlu Ksenophanes (

. 570-475) ,
Parmenides (

. 515-445) ve Zenon'dur (

. 490-430).
Cisimlerin, daha kk paraya blnmesi imkansz
olan atom'lardan meydana gelmi olduu prensibine
dayanan "Atomculuk" felsefesinin en nemli temsilcile
ri Leukippos (

. 5. yzyl) ve Demokritns (

. 460-
370) idi.
Farkl dnce sistemlerinden unsurlarn ayrlma ve
birlemesini (karmn) ieren bir felsefi dn olan
"Eklektizm"in (Seicilik) en nemli temsilcileri Empe
dokles (

. 490-430) ve Anaksagoras (

. yak. 500-
428)' dr. Her ikisi de douu (olu) reddederek ve ele
mentlerin ayrlma ve birlemeleri prensibini kabul edi- .
yorlard. Anaksagoras, nus'un (akl) evrenin oluumun
da harekete geirici bir g olduuna inanyordu.
Eski Yunan felsefesinin en nemli kesitlerinden biri
131
de sofistlerdir. Sofist (sojJhistes) szc ancak i. 5.
yzyldan itibaren gerek anlamn bulmutur. Daha n
ce, akll kii ya da herhangi bir konuda usta kii anla
mnda kullanlyor)u. Gerekte sofistler, felsefi hir okul
mensubu deil, bir meslek grubu idi. Bu kiiler, para
karlnda bilgi satyorlard. Sofistler, gnlk yaamla
ilgili bilgilere nem vermiler, dinsel ve mitoljik kayg
lardan uzak, ada bir grii ortaya koymulardr. So
fistlere gre en nemli ey, insand; her ey onun iin
vard, ona gre dzenlenmeliydi. . . 5. yzylda yaa
m en nemli sofistler arasnda Protagoas ( . . yak.
485-41 1 ) ve Gorgias' (.. yak. 483-376) sayabiliriz. Ah
derah Protagoras'a gre "insan her eyin lsdr".
Dolat yerlerde erdemi (arete) retmeyi amalamtr.
Tannlarn varl hakknda kuku duyduu iin dinsiz
likle sulanm ve Atina' dan srgn edilmitir. Protago
ras'n ada olan Leontinoilu (Sicilya'da) Gorgias, da
ha o
k
hitabet (rhetorik) dersleri vermitir. . . 427'de
Leontinoi' dan Atina'ya eli olarak gelen Gorgias, en et
kili (ikna edici) sofistlerden biridir. Ona gre "hibir ey
mevcut deildir; eer mevcut olan bir ey varsa da hiz
onu bilemeyiz".
Eski Yunan felsefesinin
en neml i i si ml eri nden
ol an Sokrates ( . . 469-
399), Sophroniskos ilc Pha
inarete'nin olu idi. Potida
ia, Amphipolis ve Deli on' da
s avaa katl m t . Sokra
tes'in yazl eseri yoktur; d
ncelerini Kscnophon ve
Pl aton' dan reni yoruz.
Bilginin ancak aratrlarak
elde edilebileceini syle
mitir
:
"Hibir ey bilmedi-
132
Sokrates ( J . - J. Maffre, Le siecle
de Pericles, fi g. 1 .)
imi biliyorum" sz, onun dncesini ok iyi anlatr.
Sokrates, diyalog iine girdii kiiye nce eitli sorular
sorarak onun gerekte hibir ey bilmediini ortaya
koymaya alr (eironeia = Sokratik alay); sonra, sordu
u sorularla, karsndakinin bi lgisini ortaya karr
(maieutihe = dourtma). Sokrates
i
.

. 399'ca eine kar

su iledii gerekesiyle lm cezasna arptrlmtr.
Eski Yunan felsefesinin nde gelen temsilcilerineen
Platon (

. yak. 429-347), Atinal Ariston ile Perikti

one'nin oludur. Sokrates ile tantktan sonra onun
rencisi olmu ve etkisi altnda kalmtr. Hocasnn
lmnelen sonra seyahate kp, Megara, Msr, Kyre
ne, Gney

talya ve Sicilya'ya gitmitir. Gney

talya'da
Pythagoraslarla tann ve onlardan etkilenmitir.
Atina' da "Akademeia" adnda bir felsef okulu kuran
Platon'un nemli eserleri unlardr : Afologia, Lakhe
Kharmides, Eutyjhron, Kriton, Kk HiffJias, Phalon,
Symposion, Politeia (Devlet), Saphis tes, Palilikos (Devlet
Adam), Philebos, Timaios ve Nomoi (Yasalar) .
Platon gibi Aristotelcs (

. 384-322) de Eski Yunan

felsefesinin en nemli simalarndan biridir. 1 7 yanda
Platon\ Atina'daki nl okuluna girdi ve onun l
mne dein orada kald. Byk

skender'in hocas ola

rak uzun sre Makedonya' da Pella' daki krallk sarayn
da yaad. Atina'ya donelkten sonra "Lykeion" adyla
kurduu okul ve retisi, dolaarak ders verdiincen,
"Peripatetik Okul" olarak da anlmaktadr. Yaptlar: Or
ganon, Ethika Nikomakheia (Nikomakhos'a Ahlh), Politi
ka, Athenaion Politeia (Atinallarn Devleti), Peri Rhetori
kes (Hitabet zerine).
Hellenistik a' da yeni akmlar ve okullarn ortaya
knn yan sra, baz akmlar ile okullar da ncekile
rin devam niteliinde gelierek srmtr.Bunlarclan
Akademeia, Peripatetik Okul, Kynizm, Epikurosuluk,
Stoaclk ve Septisizm en nemlileridir. Peripatetik
133
Okul'un en nemli temsilcisi, Aristoteles'ten sonra sz
konusu eitim kurumunun mdrln yapan, biyo
loji alannda almalar ve yaptlaryla nl bilgin The
ophrastos'tur (

. 372-287) . Kynik Okul'un kurucusu

Antisthenes'tir (

. 444-365); fakat en nl kynik, bir

f iinde yaad sylenen Sinopeli Diogenes' tir
(

. 412-323). Epikurosuluun en nemli ismi, kuru

cusu Epikuros'tur (

. 343-270). Stoa Okulunun kuru

cusu ise Zenon'dur (

.33
,
6-264). Septisizmin (phe
cilik) kurucusu Pyrrhon'dur (

. 360-270). Septikiere
gre hibir ey kesin olarak bilinemez.
Roma dneminde felsefe, Hellenistik a felsefesi
nin bir devam olmakla birlikt

, yine de bir eitlilik sz

konusudur.
Eitim ve Spor
"Paideia" szcyle tanmlanan eitim, Eski yunanl
larn yaamnda nemli bir yer tutuyor ve alanda te
mel eitim veriliyordu. Grammatistes ismini tayan ei
timciler okuma, yazma, aritmetik ve edebiyat; kitharistes
adl eitimciler mzik ve lyrik iir; jJaidotribes diye anlan
eitimciler ise jimnastik, oyunlar ve fiziksel eitim alanla
rnda faaliyet gsteriyorlard. ocuklar 7 yandan itiba
ren okula gidip bu eitimleri alrlard. Fakat eitim para
karlnda verildiinden, ocuklarn eitimi birden
almalar mmkn olmayabi
l
irciL Olaslkla kzlar da ayn
eitimi (erkek ocuklardan ayr bir yerde) alyorlard.

cukla
i
okula paidogogos gtryordu. Temel eitimden
sonra daha st dzeyde eitim almak da mmknd.
Genle
r
, tp, hukuk, felsefe, hitabet gibi konularda ei
tim grrlerdi. Bilginin insan karakterinin biimlenne
sindeki gcn ve nemini pilen sofistler, para karl
nda ders veriyorlard. En nl yksek eitim kurumlar
Isokrates, Platon ve Aristoteles'in okullar idi.
134
Egitim Sahnesi (vazo resmi) [P. Leveque, Ancient Greece, s. 106]
Sparta'da ise ocuklar 7 yandan itibaren devletin
kontrolunda idi. Ailelelerinden uzakta, barakalarda ya
yorlard. Sk bir eitim alyorlard. Eitimin amac on
lar askerlie hazrlamakt.
Eski Yunan toplumunda atletizm de eitimin bir par
asyd. Ateti yarmaya eken, kazand zaman verile
cek dln maddi deil, manevi deeridir. Kimi zaman
kazanlan dln alnp gtrlmesi yerine, tapnaa
balanmas atlete daha byk bir onur salyordu.
Herodotos (I. l 44) bu konuda unlar sylemektedir :
" . . . Apollon onuruna dzenlenen trenlerde kazananlara
eskiden bronz ayaklar verilirdi, dl olark; bunu kaza
nan alp tajnaktan darya karamaz, tanrya adak ola
rak orada brkrd. Ha likarnass os 'lu Agasikles adnda biri
si bu adeti umursamam, kazand aya evine gtr
m, duvara asmt. Bunun zerine br be kent, Lindos,
lalysos, Kameiros, Kos ve Knidos, altncsna, Halikarnas
sos'a tapnan kajilarm kapatmlard. Onlar d onu i,te
byle cezalandrmlard. "
.
Gerekten de Eski Yunan y
a
amnda stn olma ve
onur, en byk erdemlerden saylyorqu. Yanma ya
amlarnn her alanna girmiti; mzik, dram, iir, sa
nat, hatta gzellik yanmalan bile yaplyordu.
135
Atletizm ruhu, doal olarak, gcn aris tokrasinin
elinde bulunduu toplumlarda ortaya kmitr. Byle
ortamlarda dmek ve yarmak akyla kout olarak
stnl kabul ettirme istei de gelimitir. Homeros
a Aklalar arasnda byle koullar vard. Oyunlarn
yaplmas, zellikle lnn ruhunun honut edilmesi
iindi. Faka

bu, oyunlarn yaplmas iin yalnzca bir
nedendi. Homeros'ta oyunlarn yapl atnda herhan
gi bir dinsel dnce bulan'ayz. Honeros' ta oyunlar,
gnlk yaamn paras olup, tamamen dnyevidir;
dinle dorudan ilikisi yoktur. Herhangi nemli bir
olay yarma dzenlenmesi iin vesile demekti: sava
iin ordunun toplanmas, nemli kiilerin evlenmeleri,
cenaze trenleri vb. Toplanan
'
insanlan arlamak iin
en doal ve pratik yol, yanma dzenlemekti.
Atletizmin belli bir disiplin ve kurallar iinde uygu
lanmas iin atletizm eitimcilerine gereksinim vard.
Bu eitimciler "paidotribes" olarak adlandrlyorlard.
Palaistra'larcla ya da gre alanlarnda grev yapan bu
eitimciler, mor bir pelerin giyiyorlard. Ellerinde tq
dklar uzun, ucu atall sapalar onlarn grevlerine
iaret etmekteydi. Bu sapay sz dinlemeyen, kurallara
aykr davranan veya hata yapan rencileri u
y
armak
iin kullanyorlarcl,. Btn beden eitimi almalan
plak yaplrd.

renciler banyo yapar, yalanr ve

pucralanrlard. Antrenmanlarda kou, disk atma, uzun
atlama, cirit atma ve gre alyorlard. Antrenman
dan sonia renciler soyunma odalarna (aporlyterion)
dncrlerdi. Strigilis denen bronz kazma aletleriyle, v
cutlarnda biriken kir, ya ve teri temizlerlerdi. Son ola
rak da banyolarn alp gnlk eitimlerini bitirirlercli.
Beden almalarnn ou mzik eliinde yaplmak
tayd. nk Yunanllar, fiziksel uyum kadar zarafet ve
ritme ele nem veriyorla
r
d.
Eski Yunan dnyasndaki belli bal (pa
n
hellenik) fes-
1 36
tivalleri yle sralayabiliriz : Olympia Oyunlar, Pythia
Oyunlar, Isthms Oyunlar ve Nemea Oyunlar. Bu
oyunlarn en nemlisi ve nls kukusuz, Olympia
Oyunlar' dr .
l
lk Olympia ( Olimpiyat) festivali i. .
776'ya tarihlenmektedir. Festivalin dzenlenmesinden,
iinde bulunduu blgeyle ayn ad tayan Elis kent i
sorumlu idi. Festival boyunca, bu byk spor organi
zasyonuna katlacak olan kent-devletleri arasnda bir ba
r antiamas yaplrd. Elis'ten yola kan haberciler bu
kutsal antlamay duyurmak iin kentten kente dolar,
yarmaclar ve izleyicileri fcstivalc davet ederlerdi. Sal
drmazlk antiamas ay srenli. Antlama srasnda
tm yarmaclar ve arllar, batanr Zeus'un koruma
s altndaydlar. Oyunlar srasnda bar iinde olup, hu
zursuzluk yaratacak her trl davrantan kanlrd.
Hibir' askeri gcn oyunlarn dzenlendii srada
"kutsal" saylan topraklara girmesine izin verilmczcli.
Bir keresinde Spartallar, bir Olypia festivali srasnda
saldrya gemiler ve bu yzden ar para eczasna
arptrlmlard; ceza demeyi kabul etmeyince de
oyunlardan ihra edilmilerdi. Festival dzenleyicileri
hellanodikai olarak adlandnlyordu. Festival yaz aylann
da dzenlenmekte ve be gn srmekteydi . Kadnlar
oyunlara yalnzca izleyici olarak katlyorlard. Gnn
oyunlar dzenleme komitesinin (hellanodikai) stadion'a
girileri ile balard. Mor cppeli ve balannda clenk
tayan bu komite yelerinin oturacaklar yerler aynl
nt. Her yarna sonunda kazanan sporcularn adlar
duyurulurdu. Dzenleme komitesi bakan, dl ola
rak, yabani zeytinden bir ba elengi sunard. Bu c
lenk, Zeus Tapna'nn hemen arkasnda bulunan kut
sal zeytin aacndan, anne ve babas sa olan safkan bir
Yunanl ocuk tarafindan, altn bir orakla kesilirdi .
Oyunlarn program yleydi :
1 . gn : kurbanlarn kesilmesi ve enlikler,
137
2'. gn : byklerin pentathlon'u, at ve araba yarlan,
3. gn : ocuklan yar,
4. gn : bykler kousu, atlama, gre, boks, pank
ras ve silahl kou,
5. gn : kurbanlarn sunulmas, kazananlara ziyafet,
dllerin datm.
Tm Yunan dnyasnn en byk spor organizasyo
nu niteliini tayan; Eski Yunanllan kltrel adan
birletirici unsurlardan biri'-alarak nemli bir fonksiyo
na sahip bulunan; hatta Eski a' da -zellikle edebi
alanda- ok kullanlan bir kronoloji (tarihleme) sistemi
ne temel oluturan Olympia Oyunlar .S. 393/ 4' te im
parator I. Theodosius tarafnan yasaklanaak son bul
mutur.
Eski Yunan tarihini kapatmadan nce bu toplumda
kadnn yeri konusuna da bir paragrafile deinmek ya
rarl olacaktr. Yukarda, beden eitimi almalarnn
ve oyunlarn plak olarak yapldndan sz etmitik.
Nitekim, birok Eski Yunan vazo resminde ve dier sa
nat dallarnda erkek atletler plak olarak betimlenni
lerdir. Fakat kadnlar iin plak yarmak normal bir
davran deildi. Yunanllar cinsiyet ayrm gzeten bir
toplum yapsna sahipti . Bu nedenle, Spartal kadnla
rn toplum iinde zgr davranlar, hatta atletizm
oyunlarnda yer almalar dier Yunanllarn houna git
miyordu. rnein, Atina' da bir kadnn, tanmad er
keklerin nnde kendi hemCinsleri hakknda konuma
lar yapmas, hatta onlarn adlarn annas uygunsuz bir
davran olarak kabul edilmekteydi. Oturduklan evler
de odalan ayryd (gnaikonitis) ve halk iine pek sk k
mazlard. Kzlarn okula gitmesi zorunlu deildi. Fakat
kadnla: din alannda geti planda kalryodard+ rne
in, Atina' daki Demeter Festivali ( Thesmojlwrii:) erkek
lere kapal olup, ve festivalin nde gelen sorumlulann
dan biri kadnd.
138
KONOLOJ CETVEL
(Tariher sa'dan ncedir)
2. binyl balar
1200/1 150
Yunanca konuan Akhalar Yunanistan'a gelmeleri
Ege ve Dor gleri; Akha Uyga-lnn k
8. yzyl balar
7. yzyl sonlar
750-550
624/621
560
594
508
546
499
490-479
4
78-477
468
Eski Yunan alfabesinin oluturulmas '
Sikkenin icad
Byk Kolanizasyon dnemi
Drakon Kanunlar
Atina' da Peisistratos'un tyran olmas
Atina'da Salon'un refonlan
Atina'da Kleisthenes'in reformlan
Perslerin Lydia Krall'na son vernesi
lonia Ayaklanmas
Pers-Yunan Saalan
Attika-Delos Deniz Birlii'nin kumlmas
Kimon\n Eurymedon'da Pers donannasn
bozguna uratmas
4
49
Kallias Ban
431-44 Peloponnesos Sava
421 Nikias Bar
386
Antialkidas Bar
378 Atina'nn kinci Deniz Birlii'ni kurmas
371 Leuktra Sava
362 Mantineia Sava
4. yzyln balar Bat Anadolu'da Yedi Kent ttitk
359-336 ll. Philippos
338 Khaironeia Sava; Korinthos Kongresi
336 B. skender'in Makedonya tahtna gemesi
323 B. skender'in lm
190 III. Antiokhos'un Romahiara yenilmesi
146
133
31
(Magnesia Sava)
Yunanistan'n Roma Eyaleti alnas
lll. Attalos'un Bergama Krall topraklarn
Roma'ya vasiyeti
Actium Sava ve Son Hellenistik Krallk olan
Ptolenaioslarn topraklarnn Roria'ya ilhak
139
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
j
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
SEiLMi BiBLOGRAFYA
Antik Kaynaklar
Burada yer verilen antik kaynaklar, kitapta yararlamlan ya da Eski Yu
nan tarihi ile dorudan ilgili olabilecek, Trkeye evrilmi olan baz
eseriere ir.
Aristo, Atinal/ann Devleti (ev.S.Y.Baydur), M. E. B. Yaylar, Ankara
1943.
Aristo, Politika, (ev. M. Tunay), Renzi Kitabevi, stanbul 1993 1.
Arrianos, l<lwnder'in Anahasisi JI (ev. H. rs), M. E. B. Yaynlar, s
tanbul 1945, 1949.
Eflatun (Platon), Devlet (ev. S. Eybolu-M.A. Cicoz), Rezi Kita
bevi, Istanbul 1988".
Herodotos, Hemdot Tarihi (ev. M. kre), Remzi Kitabevi, stanbul
19927.
(Hesiodos), Hesiodos. Eseri ve Kaynaklr (ev. S. Eybolu-A. Edat),
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 19912.
Honeros, /yada (ev. A. Erhat-A. Kadir) , Can Yaylan, stanlul 199GN.
Hoeros, Odysseia ( ev. A. Erlat-A. Kadir) , Can Yaylan, stanbul
1996N.
Ksenophon, Arabasis (ev. H.rs), nklap ve Aka Kitabevi, stanbul
1975.
Ksenophon, Arabasis (Onbinlerin Dn) (ev. T. Gkl), Sosyal Ya
ynlar, stanbul 1984.
Ksenophon, Yunan Tarihi IIII (ev. S. Sinanolu), M. E. B. Yaylan,
Ankara 1963.
Xenophon, len SjJmtallarr Anayasas (ev. B. Unar), Sergi Yay
evi, zmir 1984.
Xenophon, Yunan Tarifi. Hellerilw, IV Kitap (ev. B. Unar), Sergi Ya-
ynevi, zmir 1984.
.
Strabon, Coaha - Anadolu (Kitap XII-XIV) (ev. A.Pekan), Arkeolo
ji ve Sanat Yaylan, stanbul 199P.
Tlukydides, Peloponnesoslularla Atinal/ann Sava I II ( ev. H.De
nirciolu), A.. DTCF Yaynlar, Ankara 1969, 1972. 1975.
1'41
Modn Eserler
Trk
Aaogllan, M. A. , Eski Yunan'da Siyaset Fel5eesi , V Yaynlar, Anka
ra 1 989.
A!.oillar, M. A. , Kent Devltinden mjJaratorlua , imge Kitabevi,
Ankara 1994.
Akrgal, E. , Anlu Uygadk/n , Net Turistik Yayla; sta1bul 19955.
Akrgal, E. , Eski ada Ege ve zmir, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, z
mir 1 99:.
Alexiou, S. , Minos Uygarl ( ev. F:T. Tulunay), Arkeoloj

ve Sanat Ya
ynlar, stanbul 1 991 .
Bean, G. E. , Eskiada Ege Blgesi (ev. . Delenen), Arion Yaynevi,
stanbul 1995.
Bean, G. E., Eskiada Gney Kylar (ev. . Delemen - S. okay), Ari
on Yaynevi, stanbul 1997.
Bea, G. E. , Eskiada Lykia Blgesi ( ev. H. Kkten), Arion Yaynevi,
stanbul 1997.
'
Blunt, A.W.F. , Bat Uygarlmn Temelleri (ev. M. Erim), . . Edebi
yat Fakltesi Yaylar, stanbul 984.
Bosch, E., Helnizm Tar"ifinin Anahatlan I : Byk skender rjJamtorlu
u (ev. A. Erzen), . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1942.
elgin, G. , Eski Yunan. Erlebiyat , Renzi Kitabevi, stanbul 1990.
Diakov, V. - S. Kovalev, ilka Tarihi 1: Uzakdou-Ortadou-E, ki Yunan
(ev. . nce), V Yaylar, Ankara 1 987.
Dinol, A. M. , "Hititler", Anadolu Uygarlklan Gnel Anadolu Tarihi
Ansiklojmlisi , Grsel Yaynlar ( stanbul 982), cilt 1, s. 1 7-120.
Droysen, J. G. , Byk lskender I-IV (ev. B.S. Baykal), M.E.B. Yaynlar,
Ankara 945-1949.
Drken, ., Eskia'da Sjor, Eskia Bilimleri Enstits Yaylan,
stanbul 1995.
Erhat, A. , Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 99:'.
Fnk, G. , Antik Mitolojirle Kim Kimdir (ev. . ztrk), Kabalc Yaymc
vi, stanbul 1997.
Gkberk, M. , Felsefe Tan:Ji , Rezi Kitabevi, stanbul 994 7.
Grinal, P. , Mitoloji Szl. Yunan ve Roma (ev. S. Tang), Sosyal
Yaynlar, stanbul 997.
Hense-Leonard, Hellen-Ldtin Eskia Bilgisi I (ev.S.Y. Baydur), i. .
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 948.
plikiolu, B., E5kia Tarihinin Anahatlar I, Marmara niveqiesi
Fen-Edel)iyat Fakltesi Yaynlar, stanbul [996].
lplikiolu, B., Eskibat Tarihi I :Giri , Kaynaklar, BibliyogmJa , TTK
Yaynlar, Ankara 997.
Levi, P., Eski Yunan (ev. N. Erdilek), letiim Atiasl Byk Uygarlk
lar Ansiklopedisi, cilt III, letiim Yaylan, stanbul 1917.
Lloyc, S., Titiiye 'nin Tarihi (ev. E. Va-iliolu), Tbitak, Akara 1 9\)7.
\
142
Mansel, A. M. , Ege ve Yunn Tarihi , Trk Tarih Kurumu Ya
y
lar,
Ankara 19951; (Gzden geirilmi 1971 basksnn tpkbasm).
zsait, M. , "Anaclolu'cla Hellenistik Dnem", Anadolu UygaT/klan
Grsel Anadolu Tarihi Ansiklojerlisi , Grsel Yaynlar ( stanbul
1982), cilt 2, s .. ':.'-:78.
Sevin, V. , Anadol Atkeolojisinin ABC'si , Simavi Yaynlar, stabul 1991.
sevin, V. Anadolu Arheolojisi. Balangtan Persine Kadm , Der Yaynla
r, stanbul 1997.
Sevin, V., "Anadolu' cl a Pers Egemenlii", Anadolu Uygarlklan Giirsel
Anadolu Tmi/i Ansiklojmlisi , Grsel Yaynla ( stanbul 1982), cilt
2, s. 309-::2.
Sevin,V. , "Anaclolu'da Yuanllar", Anadolu Uygarlhlar. Grsel Ana
dolu Tarihi Ansiklofedisi , Grsel Yaynlar (stanbul 1982), cilt 2,
s. 221-246.
Sevin,V. , "Frygler", Anadolu Uygar-lk/ar. Grsel Anadolu. Tarihi Ansik
lopedisi , Grsel Yaynlar (stabul 1982), cilt. 2, s.247-274.
Sevin, V. , "Lydiallar", Anadolu Uygarlk/an. Gnel Anadolu Tarihi An
siklojedisi , Grsel Yaynlar ( sta1bul 1982), cilt 2, s. 27S-:108.
enel, A. , Eski Yunan'da Siyasal Drii , A.. Siyasal Bilgiler Fakl
tesi Yaynlar, Ankara 1968.
enel A., Eski Yunanda Eitlik ve Eitsizlik Otne, A. . Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yaynlar, Ankara 1970.
enel A., Siyasal Dnceler Tarihi. Tarihncesinde, Jl/,ada, Ortaada
ve Yeniada Toplum ve Siyasal Dn , A.. Siyasal bilgiler Fakl
tesi Yaynlar, Ankara 1)82; ks. G. bas: Ankara 1997.
Tanilli, S. , Yzyllarn Get-ei ve Miras. lnmnlk Tarihine Giri. I : Ith
a Say Yaylan, stanbul 1994' .
Tekin, 0., Eskia'da Para, Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar, stan
bul 1996.
Tekin, 0. , Anti/ Nrismatik ve Anadolu. , Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,
stanbul 1997.
Thonson, G. , Eski Ynan Tojlumu tTerine Incelemeler
-
Tarih ncesi
Ege I-II (ev. C. ster) , Payel Yaynevi, st abul 1988", 1001".
Tunay, M. , Bat'da Siyasal Dnceler Tarihi
-
Serilmi Yazdar I :E1hi ve
Orta alar, Teori Yaylar, Ankara 1985.
U mar, B. , Tiitkiye Halknn ilk a Tan:Ji, I/ A-I/B, ilke Yayclk,
Ankara 19912; II, Segi Yaynevi, stanbul 1984.
Unar, B. , Trkiye'deki Tarihel Adla

, lnklap Kitabevi, stanbul 1!)9:.

Yldrm, R., E.kira'da Anadolu , zmir 1996.
Yoarsoy, K., Grek Edebiyat Tarihi , . . Edebiyat Fakltesi Yaylan,
stanbul 1991.
Yabanc Dilde
Atlas ofClassical History (ed. RJ.A. Talbert), Routladge, London-New
York 1994.
Bayer, E., Criec/ische Geschichle in Gnmdzgen , Darnstaclt 19881 ;.
143
Bengtson, H., Griechische Geschichte von den Anfingen bis in die Rrnisc
he Kaisereit, M nehen 1977''
Blois, L. de - R. ]. van der S pek, An Introdnction to the Ancient History,
Routhedge, London 1997.
Boardnan, J ., The GreeiiS Overseas : Their colonies and trade , Thanes
and Hudson, London 19Ro:.
Bosworth, A. B., Conquest and Empire. The Reign ojAlexander the Great,
Cambridge University Press, Cambridge 1993'l.
Briant, P., Alexander the Great. The Heroic Ideal , New Horizons, Tha
mes and Hudson, New York 196.
The Cambridge Ancient History , cilt II/1 ( 1 973); cilt II/2 ( 19
'
5); cilt
III/1 ( 1982); cilt III/3 ( 1982); cilt IV ( 1988); cilt V ( 1 992); cilt
VII/1 ( ( 1 984).
Canp, J. - M. , The Atleniar Agor, Thanes and Hudson, London 1986.
Cartleclge, P., The Greeks: A jJortrait of sei and others , Oxfonl Univer
sity Press, Oxford-New York 1 993.
Dickinso, 0., The Aegean Bronze Age,. Cambridge Uivesity Press, 1994.
Davis, N.- C.M. Kraay, The Hel/enistic Kingdoms: Pmtrait coins and his
lOT)' , Thaes and Hudson, London 19SO.
Gree, P., Alexander to Actiwn. The Histarical Evolution ofthe fillenist:
Age, Hel/enistic Culture and Society , University of California Press,
Berkeley, Los Angeles, 1993.
Hanond, N. G.L. , History ofGreece to 322 B. C. , Oxford 1967.
Howgego, C. , Ancient History From Coins , Routledge, London 1995.
Kaplan, M. (eel.), Le Monde grec. Histoire Ancienne , Collection Grand
Apli, Breal, Paris 1 !195.
U'veque, P., Le morl(/e hellinistiqur , Paris 1969.
Leveque, P., Ancient Greece. Utopia and Reality , New Horizos, Tla-
nes and Huc\son, London 1994.
Maffre, ]. f. , Le siecle de P/icles, Que sais-je?, PUF, Paris 1994.
Meiggs, R. ,

ne Athenia-, Erjnre , Oxforc\

iversit y Press, Oxford 19!)2-'.

Mokot, R., Tle Penguin Histarical Atlas ofAncient Greea , Pengui
B
ooks, London 199().
Orrieux, C. - P. S. Pantel, Ilistoir grecque , Press Universitaircs de
France, Paris 1 995.
The Oxford Classical Dictionary (ed. S. Horblower - A. Spawfonh),
Oxford Univcsity Press, Oxford - New York 1996.
The Oxford History oftle Classical World (eel. ]. Boardnan:f. Griffin-0.
Murray), Oxford Uiversity Press, Oxford-New York 1986.
The Penguin Dictionay ofAncient History (Ed. G. Speake), Pengui bo
aks, Lodon 1995.
Schullcr, W., Griechiscle Gescl ichte , Mche 199P.
Smith, J. S. , Greece and the Persian. , Classical World Series, Bristol
Classical Press, Bristol 1990.
Sowerby, R., The Greehs. An Intr-oduction to Their Clture , Routledge,
London 1996.
14