Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

NDEKLER Bu Tarihin Beinci Devresi in Bavurulan ark Menb'larna Bir Bak ...................................................................................................... 7 KIRKALTINCI KTAP ............................................................................... 11 Sultan IV. Muradn Clsu .................................................................. 11 ki Bekir'ler .......................................................................................... 13 Badad zerine Sefer .......................................................................... 16 ran'n Badd' stils ........................................................................ 18 Vezir Mehlmed, Kemanke Ali, Ve Mere Hseyin Paalarn Katli .... 25 Avrupa Devletleri Elileriyle Mzkereler ......................................... 28 Abaza Paa'nn syan .......................................................................... 32 Kalavun Paa'nn dam ....................................................................... 34 Abaza'nn Mektubu .............................................................................. 35 Abaza le Ceng .................................................................................... 36 Krm Hannn Azli Sebepleri Ve Krm'da Osmanllarn Hezimeti .... 39 Boazii'nde Kazaklar ......................................................................... 44 Cezayir Ve Tunus Arasnda htilf ...................................................... 45 Sadrazamn Vefat ............................................................................... 46 ran'n Grcistan'da Malubiyeti ......................................................... 47 Cennetolunun dam........................................................................... 49 Kazaklarn Karadeniz'de Malubiyetleri ............................................. 50 Veba ..................................................................................................... 51 Hafz Paa'nn Badadi Muhasaras..................................................... 52 h'n Elisi Ve Mektubu .................................................................... 56 ran ah'nn Yeni Elisi ...................................................................... 58 Orduda Karklklar ............................................................................ 60 Badad Muhasarasnn Kaldrlmas.................................................... 61 Murad Paa'nn dam .......................................................................... 62 stanbul'da syan .................................................................................. 64 Grc Mehmed Paa'nn dam ............................................................ 64 ntizam Usulnd Ta'lik Edilen Bir Tedbir ......................................... 66 Haleb'de syan ...................................................................................... 67 Hafz Paa'nn Azli .............................................................................. 67 zbek Elisi ......................................................................................... 68 Krm Elisi Ve z Kalesinin Tekrar ns ...................................... 68 Lehistan Ve Krm Elileri stanbul'a Geliyor ..................................... 69 Abaza'nn Paalar Bozmas ................................................................. 70

Hall Paa'nn Ric'ati ............................................................................ 73 ran Elisi ............................................................................................. 75 Bir Hindistan Timurolu ehzadesi'nin Gelii .................................... 75 Mekke erifi ........................................................................................ 76 Husrev Paa'nn Abaza le Cengi, Abaza'nn Teslim Oluu ................ 76 Husrev Paa'nn kbli ......................................................................... 79 Arabistan Ve Krm.............................................................................. 82 Hristiyan Elileri................................................................................. 84 Betlen Gabor ........................................................................................ 87 Avusturya le Sulhun Yenilenmesi ...................................................... 91 Sultan Murad'n Tabiat Hakknda ....................................................... 93 skdarl Azz Mahmud Hudy Hz.'Nin Ve Veysinin rtihalleri ..... 94 KIRKYEDNC KTAP .............................................................................. 99 Husrev Paa'nn Hemedan Seferi ......................................................... 99 Mihriban1n Fethi; Hasan-Abad Ve Hemedan'n Tahribi................... 105 Mihribann Fethi; Hasan-bd Ve Hemedn'n Tahribi .................. 107 Badd'a Hareket ............................................................................... 110 Badad Muhasaras ............................................................................ 112 Badad Muhasarasnn Kaldrlmas.................................................. 113 Osmanllarn Hille Ve ehri Zordan karlmas .............................. 114 stanbul'da Frtna - Mekke'de Seylb ............................................... 115 ems Hnn Firar ............................................................................. 118 dareciler Arasnda Deiiklikler Ve Prevezeli Mustafa Paa'nn Tedbiri................................................................................................ 118 Transilvanya, Moldavya, Eflak le Mnasebetler .............................. 119 Kazaklar, Tatarlar Ve Lehler ............................................................. 120 Kapdan Hasan Paa'nn Ve Azmzde Haleti Efendi'nin Vefatlar ... 120 Husrev Ve Hafz Paalarn Azilleri ................................................... 122 Yeni syanlar ...................................................................................... 124 Hafz Paa'nn Hunharca Katli ........................................................... 126 Yeni syanlar ...................................................................................... 130 Askeri Fetret ...................................................................................... 133 Tiz u Hinin Ban Kesin! ......................................................... 135 Sultan IV. Murad Han Dizginleri Ele Alyor..................................... 136 IV. Murad Han'n Ayak Divan ......................................................... 137 slerin Elebalarnn dam Edilmesi ............................................... 140 Dereli Halil Ve Deli (Yayc) Hasann Katli ...................................... 142 s lyas Paa'nn Sonu...................................................................... 143 syanclar Ve Zorbalar Teker Teker Temizleniyor ............................ 146

Arabistan'da Karklklar .................................................................. 148 stanbul'da Byk Yangn ................................................................. 151 Kahvehanelerin Kapatlmas .............................................................. 152 Ttn Yasa ...................................................................................... 152 Kad-Zade'nin Vaaz .......................................................................... 153 Karaelebizde Mehmed Efendt'nin Vefat ....................................... 154 ran zerine Sefer .............................................................................. 155 Mfti le Aslerin dam ..................................................................... 158 Haleb'de Yenierilerin Kyam .......................................................... 160 Lbnan Emiri Fahreddin'in taati ....................................................... 162 Abaza'nn Bosna Valilii ................................................................... 164 Rus Tahririyle Lehistan zerine Sefer .............................................. 165 Lehistan le Anlama ......................................................................... 167 ir Nef''nin dam ............................................................................ 177 Abaza Hasan Paa'nn dam .............................................................. 178 KIRKSEKZNC KTAP ......................................................................... 183 Sultan Murad'n Erzurum zerine Kanl Yry .......................... 183 Revan'n Fethi .................................................................................... 190 Padiah'n Kardelerinin Katledilmesi ............................................... 194 stanbul'a Dn ................................................................................ 197 Tercmanlarn dam ......................................................................... 199 Kamame Kilisesi'nin Durumu ........................................................... 201 Sar Ktib le Defterdarn dam ........................................................ 203 Kad-Zde'nin Vefat ......................................................................... 204 Revann Skutu ................................................................................ 204 Yenieri Katibi le Canpulad-Olunun dam ................................... 205 Kk Ahmed Paa'nn Kahramanca lm .................................... 207 Belgrad Ve Budin'de nemli Vak'alar .............................................. 208 Rakoi'nin Zuhuru ............................................................................. 209 Sadrazam Mehmed Paa'nn Azli, Bayram Paa'nn Sadreti ........... 211 Krm Han Canbeg Ve nayet Giraylarn Ardarda Azilleri ............. 212 Azak'n Ruslar Tarafndan Anszn Zabt .......................................... 214 ran Sefareti ....................................................................................... 216 Veba Ve Sultan Kaasm1n dam ...................................................... 218 Sultan Murad'n Badad Seferi .......................................................... 218 Sakarya eyhi Mes'elesi .................................................................... 222 Yen damlar ...................................................................................... 222 Emir elebi'nn lm ...................................................................... 224 Ttn enlerin Takibi ....................................................................... 225

Sadrazam Bayram Paa'nn Vefat, Tayyar Mehmed Paa'nn Sadreti ........................................................................................................... 227 Hnd Elisi ......................................................................................... 229 Yenierilerde hsan Tevzii Ve Top Nakli .......................................... 230 Tmar Kavgas ................................................................................... 230 Badad'n Muhasaras Ve Fethi ......................................................... 230 Sadrazam Tayyar Paann ehadeti .................................................. 234 Urmiye eyhinin dam...................................................................... 241 Sultan IV. Murad'n stanbul'a Girii ................................................. 243 Sultan Mustafa'nn rtihali ................................................................. 244 Sefirlerin Kabul ............................................................................... 244 Kaymakam Mehmed Paann dam .................................................. 245 Sadrazamn ran Hududundaki Harekt ........................................... 246 ran le Kasr irin Anlamas ........................................................... 248 Sadrazamn Dn ........................................................................... 249 Piyale Kedhuda'nn Kazaklar'la Muharebesi ..................................... 250 Mehed Trbedar le Bir Kimyacnn dam .................................... 251 Arnavudlar'n syan .......................................................................... 252 Bosna Hududunda Karklk ............................................................. 256 Venedik'le Barn Bozulup Tekrar Salanmas ................................ 259 Sultan Murad Kk: Revan Kk .............................................. 262 Sultan Iv. Murad'n rtihali ................................................................ 263 Sultan Murad'n ahsiyeti .................................................................. 265 Griceli Ko Be'n Tesiri ................................................................ 269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bu Tarihin Beinci Devresi in Bavurulan ark Menb'larna Bir Bak I- Corafya eserleri: 1- Trih-i Seyyah, Evliya Efendi'nin eseri.1 stanbul kuyumcu esnaf kedhudsnn olu olan mellif 10 Muharrem 1020 (25 Mart 1611) trihinde domutur; henz gen iken sesinin gzelliiyle dikkati ekerek, bu sebeple IV. Murad'n saraynda hademe-i hssa mesleine alnmtr. Tahsilini ikml ettikten ve hattat olarak hret kazandktan sonra, stanbul ve civarnda ilk seyahatine balamtr ki, bunlarn trift eserinin birinci cildini doldurur. On sene sonra (1050/1642) Bursa'ya bir seyahat yaparak, daha sonra zmit'e gitmitir. ki ay sonra (1 Cumdelul - 19 Austos) Karadeniz sahillerinde Trabzon valisinin maiyyetinde bulunmu ve Azof (z) muhasarasn grmtr (Muharrem 1052 - Mart 1642). 1052 senesinde dnerken, iinde bulunduu gemi Klagra (Kelara)'da kazaya uramtr; ondan sonra donanma ile Girid adasna giderek, Hanya'nn zabtnda bulunmutur. 1057 (1647)'de, rsumat ktibi ve mezzin sfatyle, Erzurum valiliine tyn olunan vezr-i zam Salih Paa-zde'ye refakat etmitir. Bu hizmette iken civarda mte-/ddid cevelnlar yapmtr; Vardar Paa'nn Ipr Paa aleyhine muharebesinde hazr bulunarak, Sultn brahim'in hal'i zamannda stanbul'a dnmtr. Eserinin ikinci cildi bu felkette hitm bulur. 1058 (1648)'de m Valisi Murtez Paa'ya refakat etti. Ancak ad geen ehre varr varmaz, efendisi tarafndan nmeberlikle (mektupuluk) stanbul'a gnderildi. Ertesi sene Murtez Paa'nn yanna dndnde, onun Drziler aleyhine seferinde beraberinde bulunarak, muhtelif me'mriyetlerle Suriye'nin tammn ve Krdistan' dolam, Abaza'nn ailesinden bulunan validesi Evliy'nn annesinin kardei olan Melek Ahmed Paa'nn sadretten azli zamannda stanbul'a avdet etmitir. Rumeli valiliine tyn olunan Melek Ahmed Paa'nn huss hizmetinde bulunarak, onunla birlikte bu eyletin muhtelif kazalarn grm, daha sonra stanbul'a gelmitir. Muahheran kaymakamla nasb olunan Melek Ahmed Paa; kendisini yeni sadrzam pir Paa'nn istikbli iin Konya'ya gnderdi. Ipr, Melek Ahmed Paa'y Van vlliiyle stanbul'dan uzaklatrd zaman, Evliya, hamisinin Bitlis Hn aleyhine
Evliya elebi Seyahat-nAmen'dir ki, ski ve yeni harflerle muhtelif basmlar yaplmtr. dal Neriyat arasnda kmtr ve halen mevcudu vardr. (Hazrlayan)
1

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Krdistn'a vuku bulan seferinde beraber bulunmutur. 1065 (1654)'de grevli olarak Tebriz'e giderek, btn Irk- Arab'dan gemitir. Bu seyahat Evliy'mn eserinin drdnc cildini ikml eder. Vefat devamna mni olmu grnr. Mellif karada, denizde krk senelik seyahatlerinin son on-be senesine rastlayan yaad zamnm vak'alan hakknda bz tafsilt yazmtr. Seyd Ahmed Paa maiyyetiye Transilvanya'da harb etmi ve da ehirlerine aknlarnda Tatarlar'la birlikte bulunmutur. Kprl Mehmed Paa'nn sadretinde Neuhausel muhsarasm-cTa hazr bulunarak, Vasvr Ahidnmesi'nin imzasnda, Osmanl fevkalde sefirinin ktibi sfatyle Viyna'ya gitmitir, mparator'un yol tezkiresiyle drt sene zarfnda Prag, Dunkerk ile Holanda, sve, Lehistan, Krm lkelerini grerek, Krm'dan bir Rus elisyle Moskova'ya gitmitir. Azofa dndnde Krm Hn*-nn birok hediyelerine nail olup, Ak Mahmud Paa ile stanbul'a gelmi ve ikinci defa Girid'e gittiinde Kandiye muhasarasnda hazr bulunmutur. Seyahatnamesi burada sona erer; bunu 60 ile 72 yalan arasnda yazm olmas lzm gelir. nk IV. Mehmed zamanna dir yazd trih vak'alar Kara Mustafa Paa'nn sadretinde kalyor. Evliy'mn Seylat-nme'si, gerek Osmanl Devletinin Asya ve Avrupa eyletlerine ait topografyayla ilgili ma'Imt-tan, gerek keml-i basiretle mracaat olunarak, hereyi ssleyen ve hereyde mbalaa etmeye olan meyillerine kar dikkatli bulunulmaldr. 1- Umm Trihler: Bu trihin yedinci cildinin menb'arnda zikr ettiimiz Nam Trihi'nin 1051 (t641)'den 1070 (1659) senesine kadar vekaayiini ihtiva eden ve 1147 (1734)'de stanbul'da baslan ikinci cildinden baka, u eserlere de mracaat ettik: 2- Bidy''I-Vekaay, 1054 (1644)'de vefat eden res Hoca H seyin Efendi'nin umm trihi. Bu eser hakkaten bir Osmanl Devleti trihi olmaktan uzaktr. Hoca'mn kendi jgam&nna dir bz muh tasar ma'lmt ve mlhazalardan ibarettir. Byk boyda 66 va-raklik bir cild, mparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'ndedir. 3- Nianc Abdurrahmn Paa Trihi yhud Vekaay-nme-i Tevfk Abd Paa, 1058 (1648)'den 1093 (1682) senesine kadardr. Kolleksiyonumda orta boyda bir cild. Dier bir nshasnda (byk boyda 258 varaklk bir cild), 136'nc varakda IV. Mehmed'in saltanat balar; ondan evvelki varaklar II. Selm ve haleflerinin saltanatlarndan ve Peev ile Hasanbe-zde'nin

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hulsasndan ibarettir. 4- Zeyl-i Ravzat'l-Ebrr. mft Karaeleb-zde Abdlazz Efendi. Byk boyda 104 varaklk bir cild, benim kolleksiyonumda ve Gra'ta Yuvanum'da. 5- Trh-i Hseyn-i Vcch, 1048 (1638)'den 1070 (1659)'e kadar; mverrih, kapdn Mustafa Paa'nn mhrdar idi. Benim kolleksiyonumda orta boyda 188 varaklk bir cild. 6- Trih-i Nash Paa-zde (vezr-i zam Nash Paa'nn olu). Bu kymetli eser Sultn brahim'in saltanatndan 1081 (1670)'e kadar gider. Dresden Kraliyet Ktphanesi (Nu: 13) nshas, yalnz mellifin el yazs deil (byk kt'ada 191 varakl bir cild), mev-cud tek nsha olarak grnr; zr ne stanbul ktphaneleri, ne de stanbul kitaplar bu eseri bilmiyorlar. III- Huss Trihler: Sultn IV. Murd Saltanat: 7- Trh-i Feth-i Revn ve Badd, Mft Karaeleb-zde Abdlazz Efendi; kolleksiyonumda kk boyda bir cild. 8 - Trh-i Feth-i Badd, Nuri. Orta boyda 230 varak; kolleksiyonumda mevcuttur. 9- Trh-i Mekke, Sheyl (stanbul'da baslan Msr- Cedd ve Kadm Trihi sahibi); Kabe'nin IV. Murd zamannda, onbirin-ci defa insna dir tafsilt verir. Kk boyda 99 varaklk bir cild; kolleksiyonumda. 10- Zafer-nne, Badd fethine dir, Mft Karaeleb-zde Abdlazz Efendi. Kolleksiyonumda, orta boyda 54 varak. Sultn brhm Zamfim: 11- Trh-i Mehned Halfe, kahveci (saray- hmyn hademeinden). Bu eser 1058 (1648) senesinde saray hademesinin ihtillini de hvi olup mellif bu vak'ada bizzat hid bulunmu ve eserini 1070 (1659) senesine kadar gtrmtr. Bunda brhm salta-natndaki devlet varidat ve masraflarna dir kymetli istatistik! ma'Imt vardr. Kk boyda bir cild; kolleksiyonumda mevcuttur. IV. Murd, brhm, IV. Mehmed devirlerinde istatistik ve siy-siyyta dir u eser intir etmitir ki, bunlar pek kymetlidir: 12- Risle-i Griceli Ko Be. III. Murd zamanndan IV. Murd saltanatna kadar memleketi kana boan ihtillleri de hikye eder. Kolleksiyonumda kk boyda 38 varaklk bir cild; Berlin Ktphnesi'nde

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Diyez Yazmalar'nda 17 numarada dah nshas vardr. 13- Nasihat-nme. Osmanl pdihlarnn yine-i ihsiyyt; Sultn brhm devrinin ilk senesi yazlmtr. mparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'nde, Nu: 116. 14- Dstru'1-Amel li-slhi'1-Halel. Kk fakat .gzel bir istatistik kitab olan bu eseri (orta boyda 4 varak) Hac Kalfa yazmtr; benim kolleksiyonumda Veys'nin mektuplar mecmsnda-dr. Burada Devlet'in inhitatna ve idarenin ktlne dir IV. Murd zamannda zuhur eden hic^iyyt-nmeyi de ilve etmek lzmdr: 15- Nnslat- si,t m bol, Veys'nin eseri, Medin-i arkln birinci cildinde Diyez tarafndan tercme edilmitir. 16- Vnk'a-nne-i Veys. Bunda yirmisekiz peygamber ile byk hkmdarlar grnerek, devletlerin ykl sebeplerine dir karlkl konuurlar. 17- NefTnin Sihm- Kaz's. Kk boyda, 34 varaklk olan bu eser Grc Mehmed Paa, Hall Paa, Al Paa, Ekmeki Ahmed Paa, Bak Paa, Receb Paa ile Veys, Fursat, Gan-zde, Kaf-zde, Hoca-zde ve dier mehur kalem sahipleri hakknda hicviyyeleri ihtiva eder.2 IV- Tercme- Hller (Biyografiler): 18- Zeyl-i Aty, Uk-zde'nin eseri. brhm, IV. Murd, II. Sleyman, II. Ahmed zamanlarnda yaam olan 527 fakhin biyografilerini iine alr. Orta boyda 356 varaklk bir cilddir; kolleksiyo-numdadr. 19- Tercin-i Kibri'l-Ulem ve-Vzor. Abdlkerm Efen-di'nin eseri. Orta boyda 30 varak tekil eden bu eser benim kolleksiyonumda mellifin insyle birletirilmitir. 20- Hamlet'I-Kbr, Resm Efendi'nin eseri. XVI. asrn balarndan XVIII. asrn ortalarna kadar haremin en byk mevkilerinde bulunmu olan 37 kzlar-aasnn tercme-i hllerini ihtiva eder. 1160 (1747) senesinde drssade aas bulunan olduka byk nfuz sahibi Hac Ber Aa zamannda yazlmtr. Kk boyda 36 varaktr; benim kolleksiyonumda yine Resm Efendi'nin Tercim-i Ahvl-i Res'syle birletirilmitir. V- Mnet- Devlet Mecmualar: 21- Abdlkaadir Efendi'nin tn's. Benim kolleksiyonumda kk

10
Sayfa

Sihm-i Kaz'nn mnderict unvanlarndan : Der hakk- Grct Mehmed Paa. Der hakk Kemanke AH Paa, Der hakfc- Ekmektede Ahmed Paa, Der hakk Himme, Derhakk- Veys. Der hakk Kalendern, Der hakk- Fursat, Der hakk Nev'izde. Der hakk- BMt Paa. Der hakk GzH Nt-gr ve Bahsi, Der hakk-t Itr, Der hakk RiySrt. (Mtercim).
2

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

boyda 80 varaktr. u eserle bir cilt tekil eder: 22- Ndir'nin na's. Mellif, Sultn Osmn- Sn Kahramanlar hakknda bir iirin nzmdr. Gayet ndir hkmet yazmalarn toplamtr, 36 varak. 23- Viyana mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi'ne konulmu yazmalar mecmuas, Nu: 52; byk boyda 167 varak. Bel-gat-i Osmniyye Trih eserinde korn'a mracaat, s. 1683-1687. 24- Dstr'I-n, Reslkttb Sar Abdullah Efendi'nin eseri. Bu kymetli mecmua 141 resm evrak iine almakta ve orta boyda 271 varaktr; kolleksiyonumda. 25- Res Mehmed Efendi'nin n's. Bu kymetli mecmuada 175 kt'a evrak- resmiyye olup, bundan nceki iki eserin bakyyesi saylabilir. Orta boyda 194 varaktr.3 KIRKALTINCI KTAP Sultan IV. Muradn Clsu Henz 12 yanda bulunan gen Sultn Murd, yama nisbet-le uzunca boyluydu (15 Zi'1-ka'de 1032 - 10 Eyll 1623).4 ehresi beyz, rengi san, sa kara, gzleri byk ve tehdd-miz idi, Dr. olduu rivayet edilen sar'a darbeleri dnce kudretinin iddetine ve nfuzuna hi halel getirmemiti. Gen Pdih -halk arasnda Ksem ad verilen- validesi Mh-peyker (Ay ehreli) Sultn'n vesayeti altnda tahta kmt; Mh peyker henz gen denilecek bir yata, olup, kuvvetli bir seciyyeye mlik idi.5 Sultn Murd, clusunun ertesi gn mu'td olduu zere kl kuanmak iin Peygamber'in mihmandar Eyyb Ensr Trbesi'ne gitti. Tertibatta istcl gsterilmesi, stanbul'daki vezirlerin azl, haznenin mzayakas merasimi her zamanki kadar parlaklktan mahrum brakt. Dier
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/7 -11 14 Zilka'de 1032. pazar gn, kuluk vaktinde clus etmitir. Trih: Sultn Murd- ftbi* old pdih., Nam, c- 2, s. 263. Nam'nn eldeki tab'n-da Murd'dan sonra bir Hn lfa vardr; bu lve hem vezni, hem trih hesabm bozduundan ir.stensih yhud musahhih ifte ferine hak kaz anmtr: (Mtercim) 5 Murad oniki yandadr; uzun boylu, dolgun yzl, beyaz tenli, siyah sal, gzleri byk ve tehdd -mzdir. Rivayet olunduuna gre sar'aya znbte-ldr; olduka faaliyet ve zekya sahiptir; Guseden domuturSultn Ah-ir.cd ile Guse'den iki hemiresi vardr. Bunlardan biri Diyrbekr vlsi Ka fie (Hafz Paa'ya) dieri kapdn Receb Paa'ya verilmitir. Btn kuvvet ve iktidar vlidesindedir. Bu kadn faaliyeti, zeks, fikr vs'at, hkmet ilerine mdhalesi cihetiyle. Sultn Mustafa'nn validesinden bsbtn bakadr.* 10 Eyll, Venedik Hulsas, Nam, Peev, Hasanbe-zde.
3 4

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

evket sebeplerinin yokluuna mukabil -kan ve ihtill ile dolu bir saltanata dellet etmek zere- koyun kan sel gibi akt.6 Yenieri ve sipahiler, kendisini hissettiren sikke yoksulluundan dolay, evvel clus bahiinden vazgemilerdi. Lkin medyn- himmetleri olan bir ehzade tahta knca, clus bahiinin ancak geciktirilebileceini iddia ederek, bunun mu'td olduu zere verilmesini grlt ile taleb ettiler. Sadrzam ile yenie ri aas, haznede hi para olmadm ifde ederek, slere elli altn yerine yirmi be altn teklif ettiler. Lkin onlar, mtehakkimne, mu'td miktar istediler. Bu kesin zaruret zerine huss (i) hazne alarak, Sultn Murad'm clusundan bir ay sonra tevzi edilen iki milyon altn karabilecek kadar zengin olduu grld7 Srbistan ve Macaristan gibi ecneb hkmetlerinin eski vergileri miktarna mudil olmak zere kendilerinden taleb edilen 30.000 altnlk bir dn iin ecneb elileri kaamak cevaplar vermilerdi.8 Clsdan be gn sonra snnet merasimi yapld. nk yeni pdih, kendinden ncekilerden Sultn Ahmed gibi, hkmet dizginlerini eline ald vakit daha snnet edilmemiti. Son isyanda yenierileri sipahilerle ayn fikirde birlemeye ikna etmi olan eski ocak kedhuds Bayram Aa'ya yenieri aal tevcih olunarak, selefi eteci'ye aala bedel Msr valilii verildi.9 Bayram Aa, Pdih'm kzkardelerinden biriyle de evlenmiti; Pdh'n dier iki hemiresi Diyrbekir Vlsi Hafz Paga ile kapdn Receb Pa-a'ya verilmiti. Yeni vezr-i zam Kemanke Ali Paa'mn ilk icraat mft Yahya Efendinin uzaklatrlmas oldu. Yahya Efendi, Kemanke ile bir grmesinde tama' ve irtikbinden dolay kil-ne ihtarlarda bulunmutu.10 Vezr-i zam, mftnin nfuzundan korkarak, Yahya Efendi'yi ulem ve Mere Hseyin ile ittifak edip de Sultn Murd'n clusuna

Birok hayvan kurban edildi- Ondan sonra Pdih Edirnekaps'ndan devlet erkn ve milis askeri (yenieriler) refakatinde olduu halde, saraya avdet etti. cra edilen merasim, zamann ksalna ve paalarn azlna binen, Sultn Mustaf'nn rsimesnden az tantanal olmutur. Pdh'n ge rek elbisesinde, gerek atlarnda byk ziynet grlmemitir. Halk dahi al klamamtr- Bundan haznede para olmad sonucu karld.* Venedik Hulasas. 7 Namfl, yle demiyor : Endern- hmyn'da bulunan evnl sikke haline getirilip, Zilhicce'de yenieriye verilmi, dierlerine de tedricen tevzi olunmutur- (c. 2, s. 264) (Mtercim). 8 Milis nsfceri clus bahiini velvelelerle istediler. Sadrzam ve yenieri aas ytrmibc* a t m yerine o kadar Osmn sikkesiyle iktf edilmesini teklif et ler. Asker bunu reddederek, o miktar altn olarak taleb ettiler. Hazine muayene edildiinde clus bahii olan birbuuk milyondan baka ulufe terakkisi olarak verilecek akenin de mevcd olduu anlald. Venedik Ho -Isas. 9 Kara Mustafa Paa, eteci'nn skenderiyye'ye girmesine mni olduundan, eteci Kbrs zerinden stanbul'a geldi. Nam, s. 264 (Mtercim). 10 Nam, Fezleke, Hasanbe-zde, Ravzat'l-Ebrr.
6

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

muhalefet etmek istemi olmakla itham etti.11 Kemanke, mnhal olan fetva mansbn kaynpederi Bostan-zde'ye vermek arzusundayd; lkin halk gazaba getirmek korkusu tamahkrca tasavvurlarna mni oldu. Binenaleyh eriatn en byk makam eski mft Es'ad Efendi'ye verildi ve onun kardei Salih Efendi de o srada stanbul kadlna terfi ettirildi.12 Builk iktidar tecrbesinden cesaret alan Kemanke, en muktedir iki vezir olan Grc Hasan ve Halil Paalard da, s Abaza'y da Yeni-eriler'in mahv iin tevik etmi olmakla itham ederek, pdihn gznden drmeye alt. kisi de tevkif edildi.13 Lkin sabk rfftnin isyan tasviben gy vermi olduu fetvay ibraza muvaffak olamadndan, mahbslan brakmak lzm geldi.14 ki Bekir'ler IV. Murd'n saltanat, istihfaf olunan bir hkmdarn tahtn devirerek, ocukluktan henz km bir ehzadeyi tahta oturtan itaatsiz askerin tehddleri arasnda, olduka kt almetlerle balamt. Bu devrin ilk gnlerinde haznenin bsbtn boalmas, Abaza isyannn kanl tahrbleri, Devlet'in ark tarafnda en byk kalesi ve Irak'n idare merkezi olan Dr's-Selm vasfyle nitelendirilen Badd'n kaybyla" iaretlendi. Bu dehetli ran seferinin ilk darbelerine yol aan durumlar, Sultn Mustafa devrine it olup olaylarn geri kalananyla irtibat tarihinin ve okuyucunun dikkat ve i'tinsma ayandr. Roma mparatorluu trihinde Medi (Medler) ve siir hududu karklklar o devletin dahil trihinin silsilesini defalarca sekteye uratt, Neron'un felketli deliliklerine Medi'H Pakros'un
Nam, Fezleke. Bostan-zde'nin ta'lmi zerine bir gn Kemanke, Sultn Murd'a Yahya Efendi'nin Pdih' ielsa rzs yoidi. Daha Mere vak'asnda ulemnn murad siz idiniz. Yahya Efendi Mere ile birledi. ulemy krdrd, bu kadar hazne telef etdirdi. Bu kulunuz sadr 'zam bulunmasam, yine bir tark ile mni' olurd. Hl tek durmuyor. Sultn Mustafa le ortaya karmaa alyor. Ulemya kl ekmek bu devletde olmu bir ey deil ikpn, bu hle sebep olduundan dolay ulem ona mnkesir'l -hftbrdr. yolunda katda bulund. Nam'dan telhis, s. 264 ve 265. (Mtercim). 13 Rue (s. 173 ve 179), Halil ve Grct'yi Hseyin'in ldrtmek stemi olduunu yazar. 14 Kemanke, Mehmed ve Hall Paalar nmna sahte mektuplar peyda etmiti. MFt-i sabk Yahya Efendi'den de fctv vardr diye iftira eyledi. Paalar Dediiniz mektublar grelim, mhrlerini tatbik idin (karlatrn); sahih ise mstehak- ukubet olalm diye srar etdiler; Kemanke mektuplar karamadndan, kati kasdyla hanesinde habs etmi olduu iki vezr, merhameti hne ile tlak olund Nam'dan. s. 265- Kara Muzak'n Eyb'de yaptrm olduu altgen eklinde yksek bir binann ayakta kalamayp, bu aralk yktmasyle, halkn bunu Eyb'n ruhniyyetine hami ettiklerini Naim kaydediyor. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/13-16.
11 12

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

cengverne teebbslerinin kart gibi, IV. Murd'n dehet saan devrinde ark payitahtn kanla lekeleyen vak'alar, Badd'n s vlsi Bekir'in vahiy-re faaliyetleriyle karrlar. Bununla beraber, adlarn, fiillerini birbirine katrmadan trihlerini tkb etmek isteyen okuyucular iin, Osmanl Devleti'nn iki Bekir'i, Roma vekaay i nmelerinin Pakros'-lanndan15 daha az dikkate muhtc deildir. 16 Bekirlerin birincisi Badd'da su-ba, yni zabta memuruydu; servet ve mnsebetleri kendisini o kadar nfuzlu, o kadar korkulur bir hle getirmiti ki, belerbeinin kuvveti onun kuvvetine nis-betle hkmsz kalrd. Son belerbei Ysuf Paa zamannda, ma-iyyetinde binikiyz17 azab bulunurdu; Badd'n asl kumandan o idi.18 Bekir, zabitlerinden yine ayn isimde olan bir adam Ur-ce ve Semvt taraflarna gndermiti. Bunun vergiyi kendi hesabna toplamakta olduunu haber alarak, olu blk-ba Mehmed'i, avnesinden dier bir Mehmed Aa'ya emnet ederek bin azab ve drtbin yenieri ile teki Bekir'in zerine yrd. Yine Mehmed adnda olan azablar aas, Bekir Suba'mn eski hasm olduu halde, zahiren, barmak ve birbirine zarar vermemek zere yemin etmi idiler. Bu aa, eski cn almak zaman geldi zannyla, suba -nn kedhuds mer'e dncesini amak ihtiyatszlnda bulundu; yaplacak i, subamn her trl kt ahlk ile muttasf olan olunu yakalayp, babasna da Badd kaplarn kapamaktan ibaretti. Efendisine sdk olan kedhuda, bu mfsidne harekete ancak bu ite kurbn edilecek olan haber vermek zere giriti. Azablar aas, Allah Allah! sadlaryle bayraklar ele geirmek zere grnd zaman, mer'in tbi'leri onun zerine hcum ederek Badd kalesi kaplarna kadar tkb ettiler. Belerbei Ysuf Paa -ki hdiselerin cereyanna gre bu tertiblerden habersiz olmas gerekir- azablar aas aceleci tabiatndan dolay ceza vermek zere hapsetti. Bekir Suba'mn olu mteakiben Badd'n byk meydnnda (-kale'nin karsnda) grnerek, ve toplarn
Re\ Pnrthorum Pacorus Jdaea politus interfetusque a ventidio. Tasit (Tarits) Trihi. 5, s. 9. Nam Medos Pacorus anteceparat., TasH Trihi, S''ne S, s. 2. 16 Fakat Fth-i Sn-i Bagdd tnvnyle ondan ayrlr. (Mtercim) (Sultn IV. MurArl gibi. btn kusurlarna ramen byk bir devlet adam ve pdi -nbi. Nron* gibi manyak bir Romalyla mukayese etmek lim bir tarihi mantyla dogil. yobaz bir Trk - slm dman cenletiyle badatmlabi-lerek bir dnce tarzdr. Hazrlayan) 17 Badd'n onikibin yerli kulna ve azablan zerine aa olan s* -ba (Eski yaz ile kelime oyunu yapm : Kt ba mnasna S'-ba, ayn zamanda zabta grevlisi olan s-ba). Nam, s. 266. (Mtercim). 18 fritr milites Rotrani quasi vologesen aut Pacorum avito Arsacldarum solio depulsuri. - Tasit Trihi, kjitap : 1, s. 40.
15

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Ol diyar scrvrrl erimlin Etvend ogh Artan Paa nUmmda brini B rkir Smii- mofid ile getirtip, kendisine muavin idinmidi. NamS'dan, 269. Mtercim. 20 Naimada neft s. 270 Sonra Bekir Subann da byle yanaca aada grlecektir. (Mtercim)
19

Sayfa

15

kaleye doru evirerek, mahbs olan aay teslm etmekten imtina eden vlyi muhasara etmek azminde bulunduunu iln etti. Semvt'ta galebe etmi olan Bekir Suba, Badd'daki ahvli haber alnca, ilerinde hasm Mehmed'in de olu bulunan 500 azab kltan geirdi ve Badd'a dndnde, mdfaada srar etmekte olan vlyi muhasaraya devam etti. Ysuf Paa birok gnler kah ramanca mukaavemet gstererek, azablara gnderilen bir zahire kaafilesini ele geirdi ve Arslan Paa'mn19 bir olunu kendi eliyle dm etti. Nihayet topularn ta'lm etmekte olduu bir srada bir kurun tesadf etmesi zerine, birka saat zarfnda vefat etti. Hamisinin veftyle dayana kalmam olan Mehmed Aa, serbest kabilmek iin mzkereye giriti; buna izin verildi. Ancak hynetkr Aa'nn, iki olunu beraber alarak, boaznda mendil, ^nnlibin 113'ana kapanmas beyhude oldu. Merhametsiz Bekir, kadm kinlerinden baka bir ey dinlemiyerek, merhamet dilencisini kkrt ve zift ile20 dolu bir kaya koydurup, celldlar ate verdikten sonra, kay Dicle'nin dalgalarna terkettirdi. Her yan tuturan knyk bedbahtn yeis dolu vzeleri arasnda nehirden aa& do tu indi; Vah Bekir ise, bunlar dalgalar iinde kayboluncaya kadar sahilde tem ile megul oldu. Suba, bir koro kaleye, hazneye, tersaneye malik ve valinin taraf darlarn bandan defe nmvnflYk olunca. B^dd valiliinin kendisine verildiini bildiren Hb - Hnnyn nmna sahte bir yaz ibraz eyledi. Bir Inraftnn da, ehri slerin elinden nasl kurtarm ve Ysuf Pan'nm hilelerinden nasl kurtulmu olduuna dir Pdih'n bir arza yazarak, mkften Bndd valiliini istedi. Vezr-i zam Mc-ip Hseyin Paa, bu mhim me'mriyet Diyrbekir'den azledilmi olnn Sleyman Pan'ya verdi. Sleyman Paa, Al nmnda bir adamn. Bndd hkmetini eline almnk zere mtesellim nvnyle ale'l-noelo gnderdi. Ali Aa Badd'a giremedi. Bekir Shnr.Vm "Bize paa.mn lzumu yok cevabiyle geri dnmeye mecbur oldu. Bu hnhnr mtpAkiben Sleyman Paa'ya ulaarak, o da Bb- Hmyn'a bildirdi. O anda. Diyrbekr Vlsi Hafz Paa, snin zerine yrmek emriyle serdr tyn olundu. Mar'ns. Sivns, Musul. Kerkk vleri askerleri ve Krd mers ile birlikte Hafz Paa'ya iltihak edeceklerdi. Kapc-bn tdrs Aa, Sleyman Pna'nn Badd eyletinde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

vazifeline devam etmek zere brakldn belirten hatt- hmyn ile serdra kl, kaftan gtrd. O zaman Diyrbekir hazinesi defterdar olan mverrih brahim (Peev). Hafz Paa'ya, bu tcselhpn ne kndnr cr'etkrne olduunu, ekseriyeti i olan Ba-dd h.lkmn ehir kaplarn mezhebdnslnr bulunnn Acemice a-vonolorinrlen no kndnr korkulmak lzm geleceini Hafz Paa'ya ihtar etmeye cesaret etti. Lkin Hafz Paa, sdk bendesinin dncelerine yalnz Bu mmkn deildir szyle cevp verdi. Defterdar, Budin'in isyan eden muhafzlar vl Ferhd Paa'yi dm ettikleri zaman, III. Murad'n, slerin te'dbini emrettikten sonra, vezir Sinan Paa'mn akllca nasihatleri zerine, hududun dmana teslim oldunduunu grmek korkusuyla emrini geri aldn ihtar ettiyse de faydas olmad ve Hafz Paa bir daha Bu mmkn deildir diye cevap vermekle iktifa etti.21 Badad zerine Sefer Hafz Paa Diyrbekir'den Musul'a ynelerek, belerbei Kr Hseyin Paa'mn emri altnda toplanm olan Krdistan askeri Mu sul'da kendisine iltihak etti. Sivas Vlsi Tayyar Mehmed Paa da eyleti askeriyle birlikte katlmakta gecikmedi. mdiye Hkimi Seyyid Hn sefer erefinden hissedar olmak zere davet edilmi olduundan, oluyla beraber hareket ederek, Ninova harabeleri yaknnda Ynus Peygamber'in mezar civarnda adr kurdu. Sleyman Paa o zaman Kerkk'te bulunuyordu ve Kerkk Vlsi Bostan Paa asker topluyordu. Serdr Musul'da Mar'a ve Urfa sancaklar askerini beklerken, orduda kan hastalk telefat mcib olmaktayd. Bulac hastala tutulan Tayyar (Mehmed) Paa, Abaza zerine yrmekte olan serdr Mahmd Paa'ya yardm etmekle vazifelendirildi. O srada Hafz Paa, stanbul'da kendi hakknda fena rivayetler dolatn ve snin parasyla kazanlarak Badd zerine yrmek iin tereddd gsterdii
Nam (c. 2, s. 271) Badd halknn i olmalar cihe-tiyle, Bekir Suba aleyhine hareket edilmesi halinde Badd'n elden kmasna sebep olaca bz erbb - vukuf tarafndan sylendiini yazdktan sonra, Hafz Pa-a'nm bu sz doru bularak, imdilik Badd'n Bekir'e tevcih olunmasn stanbul'a i'r etmise de, red cevb alm ve bunun zerine hareket etmi olduunu bildirmektedir. Lkin Hafz Paa'nm yannda bulunan Peev, bundan bahsetmiyor. Onun ifdesine gre, (Pe -ev, c. 2, s. 392), Hafz Paa'nm, Badd'n imdilik Bekir Suba'ya tevcihi hakknda Peev, tarafndan yaplan ihtarlarn cmlesine Hi kaabil deildir szlerinden baka cevap vermemi olduu halde, sonralar stanbul'da, sadrzam iken ve Peev'nin huzurunda -te u mslman hidimdir, Badd' kzlbaa verdirmeye sebep oluruz diye feryd ettim, szm dinlenilmedi diyerek, Mere'den ikyet etmitir. (Peev u szleri ilve eder: Amma, hakikat, o sz syleyen fakr idim; muraza iden kendisi idi.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/16-19.
21

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Hu nvfinlnr (Ettil, Palu... illi) kendi adr-dlerince kk rs aileler gster-(Vu'\ cihrMn nvn- dkkaftir(Fl'azo, eldeki matb Nam nshasnda Me-7.f)ur. Mtercim)
22

Sayfa

17

yolundaki kanaatlerin umm surette yayldn haber ald. erefinin muhafazasnda hrsl olan serdr, bu haber zerine, Sehrn beleri Mustafa ve Abdal Beler ve Bostan ve Sleyman Paalarda birlikte ileriye hareket etmesi iin Kr Hseyin Paa'ya emir gndererek: kendisi de Kerkk'e doru yola kt. Kr Hseyin Paa frkas Behrz'a ilerledi ve oradan birka gn iinde Badd'a vard. Bunlar tmm- zam Eb Hanfe Trbesi c-vnnda adr kurdular; Suba Bekir'i meydn muharebesine ekmek iin vki* olan tahkir edici davetler cevapsz kald. Mteebbis olduu kadar da hlekr olan Bekir, askerinin galeyan hlindeki hiddetini teskin resini buldu; Paalar da beklemekten usanp, Dicle'nin bat sahillerinde adr kurmaya gittiler. Bekir, dmann ric'atinden frsat bularak, btn muhafzlar alp ehirden kt. Askerini nehrin dou sahillerine yerletirerek, toplaryla Osmanl ordughna bozgunluk verdi. Paalar, Dicle'den geri ekilmeye mecbur olmalar zerine, dndnde Badd kaplarn kapal bulur korkusuyla ehirden uzaklamaya cesaret edemi-yen Bekir Suba, gnlller aas Mustafa Aa'y 3.000 kii ile ayrp tkblerine gnderdi. Ertesi gn vukua gelen bir conkte Sleyman Paa'nm pidar malb ve dalmaya mecbur oldu, Krdler'in kmnndnn Mustafa Be. barb meydnnda maktul dt. Bu bozgunluu ve Sonran Bei'nin vefatn haber almas zerine, bu na kadar Kerkk'te kalm bulunan Hafz Paa sr'atli bir yryle imdada kotu. Hasta olmasndan dolay adrndan kamayan S-lnymn Paa, kodhudsm serdra gnderdi. Bostan, Kr Hseyin, Abdal Paalarn askeriyle Krdistan'in rs emirleri olan yedi be, yni: Hnzo Bpi (eref Hn), Eil Bei (Mii'min Hn), Tercil Bei (brhm Be), Palu Bei (Hasan Bo), Ergani Bei (Babyk-zdo Al Be), Harput Bei (brahim Be), mdiye Bei (Seyyid Hn)22 Diyle'nin te tarafnda adr kurdular. Kadri Aa ve Bostan Paa, yedi topluk bir batarya ile ehrin karsnda nehrin muhafazasna me'mr idiler. Hafz Paa, Kr Hseyin ve Bostan Paalarla mdiye beine, baka bir geide kadar nehirden yukar kmalarn emrederek, ken disi de ordusuyla yakndan onlan tkb etti. Badd askeri, nclerle muharebeye girimi idiler. Lkin serdr, harb meydnnda grnp de, evvelce Abdal Paa ile

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kararlatrld gibi, bayraklarn aarak iaret verince Abdal Paa'nn toplar muzafferiyeti te'mn etti. Drtbin s harb meydannda kald; balar gaalibin ayaklar altna atld. Kr yhud Yek-em (tek gzl) Hseyin Paa, korkuya kaplan ahlnin kaplan aacandan phe etmiyerek, ser dr firarilerin Badd'a kadar takibine tevik etti. Lkin bu m-dobbirno nasihat, biraz evvel defterdar tarafndan ileri srlen mtala gibi, istihkar olunarak, muzaffer ordu istihkmlara ekildi. H-fiz Paa, ordu belerine mkellef hil'atler giydirdi ve askere her ba iin 3'ton 10 altna kadar bahi datt. Esirler, balar kesilmek iin hemen siyset (idam) mahalline gnderilmiti ve gnein douundan batna kadar 1.700 ba. Hafz Paa'nn nnde ylmt.23

ran'n Badd' stils Ertesi sabah, ordu Badd zerine yrmek emrini ald srada, anszn, segbnlar, Bostan Paa'nn tahrikiyle ayaklandlar ve adam bana 10 guru bahi almadka gitmiyeceklerini sylediler. Hafz Paa, ordu Badd'a dhil olunca askere dirlik24 tevz etmek ve askere daha ok mkfat vermek vaadiyle askeri ikna edeceini md ediyordu. Asler, kendi bayra altna gelenlere onar guru vaadini mutazammn Bekir'in bir beyannmesini gstererek, evvel imtina ettiler; lkin nihayet beer gurua kanat ettiler, Badd Vlsi olarak tyn olunan Sleyman Paa, ertesi gn vefat etti. Yine o gn Hafz Paa btn ordusuyle Dicle'yi geti ve Kular Kalesi tarafndan ehri muhasara etti. nadnda srarla direnen Bekir, nmsuyle teslm olmak iin vuku bulan her trl teklifi reddetti. Dtan kuatanlar ve ten ktlk ile tazyik edilerek, nihayet h Abbs'a, kendisini Osmanhlar'n elinden kurtarrsa, Badd' teslm edeceini vaad eden bir kd yazd. O kadar mhim bir eyleti zabt etmek iin frsat gzeten ve Hanlar Hn Kargay' 30.000 kii ile ehrbn semtine gndermi olan h, Sofu Kul-Hn ile Abbs Aa*-y, Bekir iin mektup ve Acem kavuu25 ile Badd'a derhal gnderdi. Bununla beraber Bekir Suba,

18
Sayfa

1;i<m vt> tuK?!r (tr.kfiil ve eRril olanlara altondan ona kadar virildi - Dillerin cmle boyunlar unld. Baddiyndan akama kadar bin yedi yz adam dahi kati olund. Nam'dan, s. 276 (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/19-20. 24 Dirlik kelimesi, ngilizler'in Living kelimesinin tam karldr. (Burada dirlik, iredr -i maet, tahsisat demektir. Hafz Paa, askere dirlik, zabitlere sancaklar vaadetmiti. Mtercim) 25 Tac ve rakam Raima, Rakam mektup, yaz, iaret demektir. (Mtercim).
23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hareketini aktan aa ortaya koymadan, Badd' bir belerbeiyle birlikte mterek dmana kar mdfaa teklifiyle Hafz Paa'ya bir adam gnderdi. Hafz Paa'nn divnnda eli hazr bulunduu halde, Bostan Paa Badd valiliini bana verin! diye bard. Eli merde Seni kabul etmez ler! cevbn verdi. fkelenen Bostan Paa klcna el uzatt halde, Hseyin Paa kan dklmemesi iin aralarna girdi.26 Ertesi gn Bekir'in elisi orduya dnerek, dvnn tekliflerine efendisinin cevbn getirdi. Bu cevap, artk bundan sonra belerbei kabul olunamyacandan, Badd'n, caiz ise kendisine verilmesinden ibaretti. Yine o zaman. Badd iine bir Acem sefaretinin geldii orduda y' olarak, mteakiben Kargay'n27 elisinin Hafz Paa'ya bir mektupla ordu nne geldii grld. Bu mektupta, Bekir'in nh'a tbi olduu ifde edilerek, Osmanl ordusu sulhun inkitasma sebep olmak istemedii takdirde, Badd nnden uzaklamaya davet ediliyordu. Serdr cevaben dedi ki: - Biz ran lkesinde deiliz; buraya ancak bir syi te'db iin geldik; me'mriyetimiz iki hkmet arasndaki sulhu ihll edemez. Eli: - Aa giren ku, avcya iddir. diye cevp verdi. Serdr elini klcna gtrerek: - Dediiniz ku, bizim kafesimizdedir; sizin anza kaarsa biz tkb etmeyiz. dedi. Eli serbest bir tavrla: - Beyhude sz brakalm, Badd nnden uzaklasnz; yoksa Knrgay Hn sizi tard etmenin yolunu bilir. cevbn verdi. Hafz Paa: - Eer sulh bozulursa, bu bozulmann cezas sizin banza der. Dedi.28
Hseyin Paa, Edebinle otur, dvnda eliye kl olmaz demiti (Mtercim.) Knreay, Trke'dir, yrtc bir ku olacaktr. (Mtercim) 28 Bu m Oka1 rmenin asl udur: Karay'n mektubu Bekir Hn, dahildedir: sulha imieflyr yaz' olmamak in Badd'dan ?ip gitmelisiniz, ve ill sulh bozulur - mealinde idi- Hafz Paa der ki: Biz onlarn lkelerinde deiliz: pdihn bir kulu s oldu, hakkndan gelmee geldik; sulh ne ye bo'ilncak? 'i : .Bekir Suba nh'dan stimHAn ftdi; bir ku bir alya sgnsa kornur; bu ise h - Acem'dr. El'n. o ku bzm kafesmV dedir: eger kurtilup sizn almza varrsa, hfz fdun. biz de tlib olmayalm. (Klini kltcnn gtfrdiign bilmiyoruz). Eli buna cevap bulamayp hrmftn 3$ik*re didi k : .Vallahi, szn dorusu (yni akas) budur ki. ya kalkar gidersniz, yhd hnlar hfln Kareay otuz bin kii ile ze-rinze gelmelc mukarrerdiir: hl Sehrbn'a gelmldr, vaktinze h^tr oh -nz- nhfz Pssa : .Onlar sulhu bozarlarsa. l- Osman mukabeleden fidz degiMtir cczAJarnt grrler. Nam'dan. tclhs. s. 278. (MOtercm)
26 27

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Serdr, bunlar syledikten sonra eliye ruhsat verdi; o da efendisine avdet etti. O srada yz ranl'nn gizlice Badd'a girdiini. Sofu-Kul Hn'n lk emirde kendi zerine yrmeye hazr bulunduunu Hafz Ppa istihbar etmiti. Korkulu haberlerden ztrba gark olan serdr, Badd' Acemler'den kurtarmak iin, Bekir'i vl yapmak sretiyle, isyanna kabul edilebilir bir ekil vermekten baka re kalmadn harb rasna beyn etti. Bekir'in adam Al Aa tekrar arld ve matlb olan cevp ile iade olundu. Lkin Hafz Paa syi baka bir anlama ekline raz klmak midiyle, iki ferman yazdrmt, ki bunlar Bekir'i Rakka valiliine, olunu da Hille sancana tyin ediyordu. Bu haberle giden mdiye Bei Seyyd Hn, evvel byk bir ihtiramla kabul olundu; fakat me'mriyetini ifdeye balaynca, Bekir, serdrn tasavvurunu anlayarak, hiddet ve iddet gsterdi. Hn'n hemen huzurunda tevkif olunarak, bann kesilmesini emretti. Defterdar mer Efendi, bunun kendi hanesinde gz altnda bulundurulmas iin birok istirhamlarda bulunarak, muvafakatini salayabildi. Ertesi gn Hafz Paa, hilesinin nasl bir elem verici neticeye yol atn renerek, muhasaray yeni bir iddet le tekrar etmeye hazrland. O srada orduya iki mhim haber geldi: Biri IV. Mu-rd'n clsuyle29 serdrn ran aleyhine gnderilen ordunun bakumandanlnda brakldn iln eden, dieri Badd'da h hesabna vl ln edilen Bekir'in sikkeyi yeni efendisi nmna darbet-tirmekte olduunu bildirmekte idi. Uzun uzadya oyalanmalarndan nadim olmaya balam olan Hafz Paa, derhl fevkalde bir meclis toplayarak artk reddedemedii durumu kabule karar verdi. Bunun zerine Harput Bei, Bekir'in IV. Murd Hn nmna ehrin valiliine tyn edildiine ve Dr's-Selm nmyle yd edilen bu eski beldenin muhafazasnn kendisine tevdi olunduuna dir bir fermanla Badd'a gnderildi.30 Bekir Suba -bundan sonra Bekir Paa diyeceiz- Osmanl memuruyle mlakat zerine, Acemler'i davet etmi olmasndan dolay nadim oldu. Kat' cevap vermesi iin sktran Sofu-Ku Hn elilerine fevkalde

20
Sayfa

ir olan Hafz Paa. o zaman zahiri mesrryyet ile : Taht- sftadetde safft Sultn Muradndr bugn' gazelini sylemiti. Nam'nn eldeki matbu nshasnda, s. 280, .bugn* kelimesinin drlm olduu Fezleke'nin^matbu-uyla (c. 2. s. 44. stanbul basm) karlatrlnca anlalr - Hlbuki Fez-leke'nin yine o satfesinde ve az yukuradi dah birka satrn drldB vak'alnrm - akndan anlatlr. FesubhSnallah: (Mtercim) 30 Nam. Fezleke. Peev, Hasanbe-zde.
29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ikramdan sonra, kendilerine u yolda szlerle ruhsat verdi: -- h'm ve Hn'n mrleri mzdd olsun! Bizi Osmanllarn tazyikinden kurtardnz; aramzda komuluk hakk malmdur. Komuya yardm pdihlarn mrvvetleri gereidir. Biz ahn edn bendesiyiz; fakirane hediyelerimizle haznemizi h'a ulatrnz ve ubudiyetimizi arz ediniz. Sofu-Kuh Hn, snin bu edebsizee istihzasndan fkelenerek,31 Bekir'in Pdih ile uyutuunu efendisine bildirmekte acele ettii bir srada, yeni paa. Acem ah tarafndan gnderilen onur verici tac hmil 300 kiiyi huzuruna artp, h'm bu tevecch nianesini ayaklar altna alarak hakaretle horlad. Ondan sonra, hepsini bn-nag burcun duvarlarna astrd. Bir taraftan da valiliini Bngdd sokaklarnda iln ettii gibi, halkn emniyetini artrmak iin, Bngdrd'dan uzaklamasn rica etmek zere, Hafz Paa'-ya istirham ile dolu bir nrza gnderdi. ki kymetli pantalon32 ile iki gzel at da arzas ile birlikte yollad. Ertesi gn Hafz Paa Musul'a mteveccihen hareket etti. Ancak mnm Ms Trbesi civarndaki ordugh henz terketmi idi ki, Kargay, Badd nnde grnerek, yeni vlyi szn yerine getirmeye davet etti.33 Bekir, ilk verdii cevb tekrar etti. Acem-lerMn mecbur olduklar yol masraf iin on katar deve ve 0.000 gu-ru teklif etmekle beraber. Badd' on Acem ah gelse bile yine vermeyeceini ilve etti. stihkmlar zerinden atlan birka top, Iranlar' uzaklamak zorunda brakt. Bekir Pja'nn, kendisini tehdd eden taarruzu Hafz Paa'ya bildirmesi zerine, serdrn kapc-ba Osman kumandasnda gnderdii bir knafile erzak. ran ordusunun varmasndan evvel ehre girebildi. Sr'atle gelmekte olan h, hareketinin ondrdnc gn Badd nnde grnd. Bekir bunu hemen Hafz Paa'ya, o da sadrzam Kemanke Al Pna'ya bildirdi; fakat Al Paa hi ehemmiyet vermedi.34 Bekir'in i'nn tekrarlamas zerine, Hafz Paa Kr Hseyin'i muhasara altna alnm olan ehrin
Nama .Safi-Kth. der. Mtercim. Hammpr'in iki pantalon- dedii iki donluk k-dlfedir. Don (ton) el biso drmrkh'r: nasl ki Att, donlu efendi- denilir ve libs- fhr giydirmek mflnSsma donatmak kullanlr. Mi7eyyen, Mcehhez demek olan donanma dah bu asldandr. (Mtercim) 33 Acemler .Rrkfr sminden holanmadklar iin. Suba'nn adm deitirmelerdi. NamA'ya pnre (s. 282), Karsay. Bekir'e syle bir kStd gndermi : (Vnb- emftret-mMb Atfl Hfin, dflmetfl devtetfh, mukaddema gzelce Sflh'a damnz RPOp BaffHfld' size virrem. adam gnderiniz di mefclp. bM ta'yfn eyledi; M]H ffeldk. zinfize l -i Osmfln'dan grl^n asker dah! b7hn gpl^cpffiimiiri haher alttp, havfmurdan kalkm firflr itmiler: gelip. bizmte ma^erref olup Radfid* trslm desi?! (Mtercim) 34 Naima, Fezleke.
31 32

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

imdadna gnderdi. Kendisi de Diyrbekir'in Abaza tarafndan muhasara edildiini renerek, Mardin'e yneldi. Kr Hseyin, Kargay birliklerinin n bir hcumuna urayarak, Kzl-Hn'a kapand, ki Dicle'den uzak olduu gibi, ortasnda kazlan kuyudan da ac bir su kt. Kargay, Osmanllar'n belerbei olmak sfatyle kendisiyle sulhu yenilemeye hazr olduunu Hseyin Paa'ya bildirdi. Ar derecede i'timd gsteren Hseyin Paa,35 bu habere aldanarak, eyasn Musul'a gnderdi ve balanlan mzkereden serdr haberdr etti. Hafz Paa, mevkiinden kmamasn ve hi olmazsa gece ter-ketmesini derhl cevaben bildirdi; fakat bu ihtar ge geldii iin bir te'sri olmad. Zavall Hseyin Paa, keml-i emniyet ile mzkere mahalline gitmekte iken, adamlarnn eksersiyle beraber ldrld ve balar Acem h'nn ordusuna yolland. Lkin h, hakkaten veyhud rol icb hiddet gstererek, sa braklan 15 esri zd etti. Bu zc haber, mteakiben Mardin'e ulat gibi, Bekir Pa-a da mahsurlarn ellidrt lm bulmu olduklarn ve fakat ehirde yiyecek azaldn yazd.36 Hafz Paa buna dir olan mektuplar sadrzama gnderdiyse de, evvelkiler gibi te'srsiz kald. Serdr da, cevb beklemek zere, Mardin'de kald. Muhasarann nc ayj balamakta, ehir ehli hayvanlarn yenmesine mecburiyet grmekte idi. Ahlden bir takm Acemler tarafna gemilerdi. Bunlardan vlye akrabal olan Dervi ve Rahman nmnda37 iki kii kalenin mdfaasna memur bulunan Subazde Mehmed ile Acemler arasnda gizli bir mnsebete araclk ediyorlard. Hin Mehmed, gnderilen Badd eyleti menuru zerine, Badd kaplarn ertesi gecenin balarnda Acemler'e aacan vaad etti (5 Safer 1033 - 28 Kasm 1623). Ertesi sabah kale bedenleri zerinde Acem ksleri alnmakta, bir taraftan da dellllar yle barmaktaydlar: - Memleket h'ndr; askerden, ehirliden, halkdan, kimse Serinden kmldamasn. Gaalib umm af ihsan ediyor. arlar alacak, snn, i hibir kimse mezhebinden dolay rencide edilmiyeHakkaten bu byk beldenin iinde sknun hkm ferma olmas gecikmedi. Bekir Paa ile kardei defterdar mer, gaalibin huzuruna

22
Sayfa

Hseyin Paa eci' ve naml bir erke idi. SdediHi dhetiyle herkesi kendi gibi yalan sylemez sanrd. Nam'dan, s. 284. (Mtercim) 36 Bbil ehri 25000 ranl tarafndan kuatlmtr. Bbil'in kuatlm olmas rivayeti te'yd ediyor. Kafis (Hafz Paa) roalb olmutur- ran'a harb iln olunduu Acem elisine bildirilmitir. - ubat 1624, Venedik Hulsas. 37 Dervlg Suba, Rahman! blk bas- Nam, s. 286 (Mtercim).
35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

gtrlerek, Mehmed'i h'n yannda oturur buldular. 38 Evldhk hissini kaybetmi olan bu oul babasn, alaka hakaaret -Jere hrdef tutarak, verdii szde durmamasndan dolay paylad ve haytn kurtarmak i sterse, haznelerini teslim etmesini nasihat etti. Bekir bu mlakattan knca zincirlere vuruldu (35). Ertesi gn btn ahalnin nfs saym (yazm) yapld; s -ysjn salanmas bahane edilerek btn silhlar toplanld. ki gn sonra silhlan alnm olan asker, gaalib Acemler'in muhafazas altna konularak, hanelerin kaplar mhrlendi, btn mallarn defteri (listesi) tertb edildi, sahipleri hapishaneye atld. Yedinci gn, ehrin knplar kapatlarak, h'n bir beyannmesi, mallarn ortaya karmalar iin yedi gn ikenceye konulmalarn emretti. Esirlerin ekserisi ikence altnda ruhlarn teslim ettiler. Haytta kalanlarn da azasna noksan gelmiti. Gaalib, Badd' ahlsinin ka-, nyla bomak istiyordu. Lkin Badd nakb'-refs ve Immi* Hseyin Trbes'nin muhafz Seyyd Drrc'm merhamet isteyici szleri bu vahiyne niyetin icrasna mni oldu. Bu fazilet sahibi ranh, ilerin affetirmesi zerine,39 gaalib iin bunlarn umm bir defteri tanzim edilerek, birok snneri de Hz. Al muhibbi olmak zere listesine dhil etti. Deftere girmeyenler ise son ferdine kadar katl-i idam edildi. Badd kads mer Nr Efendi ve Cmi-i Kebr vaizi Mehmed Efendi, Hz. mer ve Hz. Osman'a sebb etmeleri teklif olunduu halde, bu iki byk slm halfesinin nmlarn tahkir yerine, h'a lanet eylediklerinden, gaalib gazaba gelip bunlar ekelerinden geirttii bir ip ile hurma aacna astrarak, btn Hz. Ali muhiblerini de bu dallet -rehnlerin zerine kurun atmaya davet etti. ki ehd, mteakiben, vcdlar tfenk dneleriyle delik deik edilmi olarak ruhlarn teslm ettiler. Bekir, bir demir kafese konularak alt gn alt gece faslasz ikence edildi. Yedinci gn haznelerinin sakl olduu yeri syletmek iin byk bir atein zerine uzattlar. Alak Mehmed, gaalibin yannda, elinde bir kadeh, babasnn ikencesini seyrederdi. Nihayet celldlar, kurbanlarm zift ile dolu bir sandaln iine balayarak, ate iinde bulunan bu sandal Dicle'nin akntsna braktlar. Hyaneti, Badd' Osmanllar'n elinden karm olan
Sh. Bekir Sba'ya : Nii'm byle yaman i itdn? didkde. Suba : -hum. yamfin ii ben itrr.edm, bu veled-i zina itdi cevbm virmidi.. Na-m'rian. s. 27. (Mtercim) 39 Seyyd Dirro CDrac?), h'a r Be alt bin askerin mallarm aldnz, bu kadar b.tlk (asker ve ehirli) ne yapacaksnz?, diyerek ldreceim ce-vSbnt almas ttzerlne. Bunlarn tcfnde prkcr if vardr - ;*emir vt* onlarn terkino muvafakat ahni's Mi pfftfri Hr.frvH 'cvm' Mrrok nrmk'?
38

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bekir mel'nu, btn Baddllar'n karsnda, Meh -ncd Aa hakknda yapt ikencenin ayniyle haytn tamamlad. Olu Mehmed'in tabu duygulara aykr hareketi h'i da kendisinden nefret ettirdiinden, Horasan'a srlerek, firar iin yapt semeresiz bir teebbs zerine ldrlmesi gecikmedi. Gaalib, tmm- zam Eb Hanfe ve eyh Abdlkaadir Geyln'nin -trbelerinin yklmasn emretti. Bunlarn gmten yaplm kandillerini, msmrlarn, kaplann, dier tezyinatn hep ald.40 Badd hkmetini San Hn'a verdi, civardaki Krd ve Arablar', teh-dd edici nmelerle itaate davet etti. Kargay Hn da Mardin'e ka dar keif yapmaya memur oldu. Kargay'n svarileri Nusaybin vadisine inerek, akak airetinden ikibin koyun aldklar srada Tayy kabilesinin (ki, Arabistan'n en semhatli kahraman olan Htem Tayy'n mensb olduu airettir) Arablan, 100 kadar gssde svarileriyle Acem ordusundan ikiyz kadar deve ve dier yk hayvanlar alp Mardin'e getirdiler.41 Bu aralk h, imm Al ve Hseyin Trbelerini ziyarete gitmiti. Merkad- Hseyin'in karsnda bir kse arb ister, ancak tr-bedr Seyyd Drrc'm huzurunda islm eratine aykr harekete cr'et edemiyerek, kseyi bir mddet elinde tuttuktan sonra iade eder.42 - Bu taraflarda snn var mdr? suline, Seyyd: - Yalnz Konya'dan gelme bir ihtiyar vardr. cevbn verdiinden, h istihfaf ile: - Bir kii ne yapabilir? diyerek ona ilimedi. Hafz Paa, Badd'n zabt haberi zerine, Mardin'den Diyr-bekir'e doru ekilmi olduundan, h, Kaasm Hn' Kerkk ve Musul'a kar gnderdi. Kerkk belerbei Bostan Paa, kalenin mu-knavemet edemiyeceini bildiinden, Diyrbekir'e ric'at etmi, Musul da ksa bir mukaavemeti mtekib Kr Hseyin Paa'nn kardei tarafndan teslim edilmiti. Kaasm Hn, Diyrbekirliler'in sadkatlerini sarsmaya alrken, Hafz Paa kaleye top sokmakta ve Da Kaps'ndan Rum Kaps'na43 kadar yeni bir istihkm in ettirmekteydi. Bu vak'alar srasndayd ki, stanbul'dan Mardin voyvodaln alm olan Kk Ahmed nmnda ecatli bir Arnavud geldi. Hafz Paa da vezr-i

24
Sayfa

Nam, Fezleke. Peevi. 42 Sakisinden -akr, ister ki bu kelime .arb kasesi.dir Nara'dan. Galiba -anr-keyf tbiri bir akr imi demek olacaktr (Mtercm) 43 Hammer, Diyrbekir'in bir kapsnn ismi olan bu kelimeyi Grek mnsna olmak zere tercme etmise de, Rm Kaps Anadolu tarafna alan kap demek olacaktr. (Mtercim)
40 41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

azamdan, Musul zerine yrmek iin emir ald. Ahmed Aa 500 segbn ile nden gitti. Acemler onu grnce katklarndan, ehri sakince zabtetti. Sincr Bei Hac Be, mahsurlarn imdadna ge yetimi olduundan, Ahmed Aa Hac Be'i kale bedenine asarak Sincar'n yeenine verilmesini arzetti. Serdnn 'r zerine teklifi kabul ol undu44 Mverrih brhm de, Hafz Pa-a'dan belerbei pyesiyle45 Rakka hkmetini ald.46 Vezir Mehlmed, Kemanke Ali, Ve Mere Hseyin Paalarn Katli Badd, imdd yetitirilmedii iin dman ellerine dt srada, sadrzam tehlikeli bir rakibi olan Mehmed Paa'y ortadan kaldrmaktan baka bir ey dnmyordu. Sultn Osman zamannda bostanc-balkta, yni saray muhafzlnda bulunarak, sonra Msr valiliine tyin olunmu olan Mehmed Paa vak'a-i Osmniye'yi (Gen Osman hdisesi) mtekib Msr Valiliinden azledilmesi zerine, eyasn Karahisar- Shib'de brakp gizlice stanbul'a gelmi ve Mere'nin sadrazaml mddetince saklanmt. Kemanke vezr-i zam olunca, Biber Mehmed m Valiliine getirildi. Sipahiler, Biber'in eski hizmetlerinde (bostanc-balnda) gsterdii iddeti hatrlayarak, bu tevchden tel eder grndklerinden, yeni vl hizmetkrlarndan ikisini bunlara 20.000 altn datmaya memur etti. Sedkatsiz hizmetkrlar bu miktarn yarsn datp, dier yarsn ceblerine indirdiler. Biber Mehmed'in gazabndan kurtulmak iin vel -i ni'metlerini hince mahvetmekten baka are bulamya-rak, sipahilere, paalarn verdii paralar geri istediini sylediler. Bir ey iade etmemeye karar vermi olan sipahiler vezr-i azama ikyet ederek, Biber'i, kendilerini fitneye tahrik etmi ve tuyanlarndan faydalanarak sadrete kmak arzusunda bulunmu olmakla itham ettiler. Kemanke Al Paa, niyetlerini anlamak zere, kaynpederi Rumeli kazaskeri Bostan-zde'yi hemen Biberfe gnderdi. Bunlar konuurlarken kazasker, imamesinden cifir iaretlerini
Nalmft. Fezleke. Hafz Paa, bu fakfre Karaman pyesiyle Rakka beerbeilin virp, Bd -yz seebn le Mardin muhafazasna gnderdi.- Peev, c. 2, s. 394. Karaman pvesi Karaman begterbeilfi derecesi demek gibi grnrse de, tb-rhtm Efendiye serdnn tevch ettii bu pftye ile paa* tmvm verflme -mi yfthtd rtbei mlkiye muahharan rutbe-i kalemiyeye tahvil edilmi olacaktr ki. sonra efendi unvfimyle defterdarlklarda stihdam olunmutur, (Mtercim) 46 ppov (istanbul basm, s- 95) burada (Mardin'de bulundujh zamann ffO -ln vak'aanndan otnvk zere) bir Kiird karsyla bir Acem arasndaki ftkaanp hlpyi Jikflye eder: kan Acem'le mttefikan kocamn ldrmek s-trdigi halde, sdk bir kara kpek mflni' olmutur. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/21 -28.
44 45

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tayan bir kd kararak: - oktan beri muvaffakiyetle tahsil ettiim ilm-i ncm ve dfr sizin hdmet-i vezret-i uzmda damadma halef olacanz gsteriyor. dedi. Biber evvel inkr etti; lkin hin ihtiyar tebriklerinde srar ettii iin Biber, sz kesmek zere: - Mukadder ise hayr ola! dedi.47 Vezr-i zam grmenin neticesinden haberdr olarak, askere para datmak suretiyle fitne karmaya alan bir paann izlesi gerektiini Pdih'a vakit geirmeden arzetti. Bunun zerine Mehmed Paa, birlikte huzr- ahaneye kmak zere gelecek divn gn48 sadrzamn konanda bulunmaya davet edildi. Geldiinde, Kemanke'in saraya gittiini renerek kendisi de saraya gittiinde, emrlikle tevkif olundu. Sadrzam, huzr- ahaneye kmadan evvel bostanclar toplayarak: - Pdih, bir mcrimin katlini emretti; bu emri iinizden kim yapar? demiti. Biber Mehmed'in en gayretli raklarndan olan bostanc Kara Mahmd, bu arada kendisinin hasmlarndan Bb - Hmyn'da mahbs bir ahsa mteallikdir zannyle, bu hizmeti zerine ald. Dier birka kii ile birlikte Mehmed Paa'nn nezd-i ahaneye dhil olmak iin kaca merdivenin ayanda gizlenildi. Biber merdivenden knca, vezr-i zam yukar kapdan ortaya karak tahkrta balad ve nihayet Biber'in gsne iddetli bir muta vurarak yuvarlad. Kararlatrlm bir iaret olan bu hareket zerine bostanclar saklandklar yerden ktlar. Kara Mahznud, efendisini grnce tereddd etti; lkin geri dnmeye zaman olmadndan, kanl emir icra olundu (10 Zilhicce 1032 - 5 Ekim 1623). Birka gn sonra yenieriler, -alt ay nce clus bahii taleb ettikleri gibi- mtehakkimne aalarnn azlini isteyerek, syan ettiler. Pdih, muvafakat gstermeye mecbur oldu. Yenieri aas Bayram Aa -ki Sultn Murd'n enitesidir- mansbn kaybetmesinden dolay kendisine zengin

Rue, s- 181. 3 (13) Ekim. Venedik Hulsasnn 9u fkras kfi surette ak olarak gsterir : Kk Bayram'da (5 Ekim) Budin valisi Mehmed Paa'nn boynu vuruldu; nk, gitmesi hususunda ald emre ramen, sadrzam olmak niyetiyle, askeri syana tevik ediyordu. Pdih tarafndan davet edildiinde, kurtulmak maksadyle, 30.000 zekini alarak, huzr- sflhft-neye gitmise de, hemen dam iin pdih irdesi sdr oldu. Yine o gn, ba-defterdr azl ve habs olundu.* 14 Ekins 1623. 48 Kurban Bayram olmak mnsebetiyle; nasl ki aada 1 Zilhicce trihinden anlalr; Hammer'in Franszcasuda 10 Zilhicce yerine 10 ZOka'de denilmesi -Almancasna mugayir olarak yaplm- bir sehivdir. (Mtercim)
47

Sayfa

26

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hasslar verilerek,49 yerine m-rahr Husrev tyin olundu (Reblevvel 1033 ubat 1624). Mft, yenierilere bir nutuk verdi, bundan byle umm asayii bozmayacaklarna dir vaad ald. Sipahileri isyana tevik eden Kavala Bei -zt- hne kafesden temaa etmekte olduu halde50 dvnn ortasnda bn kesildi.51 Bir ay sonra, sadrzam, mft Es'ad Efendi ve Kemanke'in Msr'dan getirtmi olduu eski kizlaraas Mustafa Aa kuvvetiyle ykld. Mft, makaamn Bostanzde'ye vermek iin Kemanke Paa'nn mnsib bir n gzetmekte olduunu pek iyi bildiinden, hasmnn iddet ve irtikbn Pdih'a yetitirmek iin hi frsat ldrmezdi. Hatt bir gn vezr-i zam aeyhine bir dm fetvas yaz-dysa da, kardei Salih Efendi bu fetvay yrtt. Kemanke, eski kz-laraasm celb etmek istedii zaman telhs-nvs bulunan Al Aa nmnda akll bir zt, bunu yapmamasn ihtar ederek, paann srar zerine, ihtiyatl ihtiyar dedi ki: - Dmann Bak Paa'y defterdar yapma dedim, yapdn; si-ph zorbalar iinde bir fitne tahrikisi olan Feridun'u mukaabeleci t'yn etme dedim, etdin; imdi de hin tavyi getiriyorsun; o ise seninle mttefik olamyacak, dmanlarn seni mahv edecektir.52 Al Aa*nm felketi gren kefi tahakkuk etmekte ge kalmad: Vezr, mft ile ho geinemedii gibi, kzlar aasyla da uyuamad; mftnin deitirilmesi arzusunda bulunan AH Paa, Es'd Efendi'nin ekilmek istediini Pdiha m etti. Sultn Murad, durumu tahkk etmek isteyerek, mftnin lisnndan o szn aksini iitti. Her taraftan gelen arz - muhzrlarda Devlet'in hli hzn verici renklerde tasvir ediliyordu. Abaza tam bir isyan hlinde, Msr'n itaati sarslm, Acemler hudd zerinde, Anadolu isyan iinde, payitaht zahresiz, asker intizamsz, para i'tibrsz, hazne harb, gsteriliyordu. Lkin Kemanke Paa'nn son raddelerinde bulunan nfuzu,
Frlrkc'ye nazaran dvn hmynda vezr oldu. Bu Nef'nin katlinden dolay ZivA Paa'nn airane denilemiyecek bir surette tahkir ve Keml Brg'in mdfaa ettii Bayram Paa'dr (Mtercim). 50 Arslan altrlyor- (Mtercim) 51 Yenieriler ayaklanarak, aalarnn azlini istediler. Pdih ukadaruu (si -lhfliirni) tayn etti. Askerin teskini in mft nutuk ird etdi; yenierilerin ve sipahilerin metalinim ve itaate hzr olduklarn tcutazammn br hccet yazd. Kavala Brgi. sipahrleri isyana tevk etmi olmasndan dolay, pencerenin arkasnda bulunan zt - ahanenin gz nnde ba kesitdi.. i? ubat. Venedik Hulsas. Nn imda bu ayaklanma Mu'narretc'de gsterilmitir, ki ay evvel demektir. Venedik Hulsas'mn trihine na zaran, bu ak bir sehivdir. Ancak Venedik Hulsas da Badd'n zabtm, vuku trihinden sonra gsterir. 52 Nam (c. 2, s. 287), yle demi olduunu kaydediyor: nesneyi ben men* etdim; szm dinlemeyiip, rusrr oldun- Biri bu ki Bak Paa dmann iken defterdar itme dedim, itdin; ve Feridun ki, zorba -i siph iinde bir fitne-engzdr, mukaabeleci itene didm, itdin; hl Mustafa Aa'y Msr'dan getrtme didin?, musrr oldun, ben hayr ideyim sandm, eslemedin. (Mtercim)
49

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

byk bir ihtimamla gizledii Badd'n dt haberi Pdih tarafndan duyulunca, son darbe le tamamen ykld. Vezr-i zam o gece saraya davet edilerek, ba kesildi; hazneleri msadere edildi.53 Mhr-i hmyn, Pdih'n eski emr-i hru ve daha sonralar m Vlsi olan ihtiyar erke Mehmed Paa'ya verildi. Mehmed Paa bu muhataral hizmeti isteyerek kabul etti: kendisine, s Abaza zerine serdrlk unvan da sadretle beraber tev-ch olundu (14 CumdeIuhr-1033 / 3 Nsn 1624).54 Yenierilere ba olmak arzusunda bulunan ve kaymakamla gz dikmekle itham edilmekte olan Mere Hseyin boularak ldrlmeye mahkm oldu (Austos 1624); ikaametghmda 50.000 duka, kymetli talarla mzeyyen bir kl bulundu.55 Bu vak'alar zerine, halk memnun etmek iin, para rayici yeni bir emirle tanzim edilerek, duka'nn kymeti 120 ake, guruun 80 ake olmak zere tyn edildi.56 ki gn sonra, Pdih -Boaz'n Kazaklar tarafndan tahrb olunan sa s-hili ahlsinin me'ys vreleri arasndaistanbul'dan kt.57 Avrupa Devletleri Elileriyle Mzkereler Bu zamana doru, Avrupa byk devletlerinin fevkalde elileri, yeni pdihn clusunun teblii zerine metblar tarafndan yazlan cevpnmelerle stanbul'a vsl oldular. Fransa, ngiltere, Venedik, Lehistan, Transilvanya ile akdedilmi olan kapitlasyonlar ve Avusturya
Al Paa sarayda abkonuldu; nakidlerinin ve mallarnn listesi yaplarak 700.000 skodiye vard. dm sebeplerinden birincisi ran ahvaline dir P&-dih'a yanl ma'lnr.t vermesi; ikincisi' Rumeli kazaskerini mft yapmak iin, mftnin tstfft etmek niyetinde bulunduunu an edip, zt - && hne mftden bizzat sorduu zaman, sadrzamn yalan sylediinin tabak kuk etmesidir; Rumeli kazaskeri de azledilerek, yerine mftnin dmd Ga-nzde getirilmitir. Abaza'nn kyam, Acem mes'elesi, Ktlarn ykseklii, para kymetinin dk olmas, Anadolu isyan, Msr'da itaatsizlik ortaya kmas, askerin disiplinsizlii, haznenin boalmas, cebhnelerin bo kald hakknda her tarafdan ma*lmt gelmesi de azil sebeplerindendir. Mhr, erke Mehmed Paa'ya tevd olundu. Mehmed Paa, i'tizr edecek olduysa da, kabule mecbur oldu- 13 Nsn 1624, Venedik Hulasas. 54 erke Paa, dvn hmyn vezirlerinden bulunuyordu, Abaza zerine serdr, Badd fethine spehslr me'mriyeti sadret hizmetine ilve edildi. Nam. s. 298. (Mtercim) 55 Hseyin Mere, kaymakam olmak iin, mcevherat ve para toplamakla tham olunarak, pdih iradesiyle dm edildi. Hseyin, idaresi zamannda birok eyler yapacan vaad etmiti. Hanesinde icra edilen aratrmada 50.000 zekini ile gaayet kymetli bir murassa kl zuhur etmitir. Austos 1624, Venedik Hulfctas, Rue, s. 215. 56 Meskuktn kymetine nizm verilerek, zekinonun rayici 120 asperi, ta -Inronun 70 olmak zere tyn olundu- Asperilerin darb iin drt ay mddet verildi. Bu mnsebetle, zt flhne ahlye ihsanlarda bulundu. Austos, kezlik. 57 ZAt- sabine, Ka?aklar tarafndan tahrb olunan Rumeli ahalsinin feryd ve fificnlar iinde azimet eyledi. 27 Austos Ifi24, Venedik Hlsas, mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/28 -32.
53

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

mparatorluu ile akdedilmi muslehanme resm surette yenilendi.58 byk denizci devletin -ki, Fransa, ngiltere, Felemenk'tir- arzularnn balca bir noktas korsan hkmeti olan Cezayir, Tunus, Trablus muameltna kar Akdeniz ticretinin te'mni idi. Osmanl Devleti'nin zaaf, ne deniz ekyalklarna son vermeye, ne de mttefiklerin zayiatnn tazminine msid olmadndan, XVII. asrn Avrupa diplomasisi -onlarn metbu olan Bb- Hmyn hakk bir istiklle dellet eden bu durumdan ende eder grnmeksizin- bu deniz ekysyle huss muahedeler akdinden utanmad. Fransa, Sultn Mustafa'nn ikinci saltanatnda, ark donanmas byk amirali Dk D Giz vstasiyle Marsilya'da Kral XIII. Lui ve Cezayir Paas arasnda akdolunan bir ahidnme ile buna misl olmutu.59 Ertesi sene ngiltere, Amiral Monso'nun donanmasyle Cezayir'e taarruz etmeye hazrland.60 Lkin onun tehditkrca tasavvurlar eli Sir Tomas Rue vstasiyle Bb- Hmyn ile kararlatrlan bir tazminata mncer olarak, mteakiben Byk Britanya ve Tunus hkmetleri arasnda huss bir ahidnme imzalad.61 Bu misle, on ay zarfnda, 300 tonilato altn kymetinde tahmin olunan 143 sefine kaybetmi olan Felemenk de, mteakiben "uydu Daha sonra Felemenk iin az erefli bir ahidnme akdedilmitir ki, Cezayir bununla spanya aleyhine yardm62 vaad ediyordu.63 Katolik kral aleyhine deniz ekysyle akd olunan bu yz karas anlamaya64 ve Bb- Hmyn'un metbiyyetine ramen,
mparator'un murahhaslanyle Budin Paas arasnda mzkerelerin balca vastalarndan biri tercman Jan Pot Damyani di. Bir taraftan bizim komiserlerimiz ve bir taraftan Bb - Hmyn tarafndan sulh mzkerelerine murahhas Budin veziri aasnda ne mzkere ve takrir olunmas lzm geleceine dir hadimimiz Sir Jan Pol Damyani'ye ta'ltnat ve 9 Mart 1625 trihiyle Budin'de Yuvanni Paulo Damyan'a verilen talimat unvanl vesikalara baknz. (Bunlardan birincisinin unvan Franszca. iM|M^^n*n U* tince olarak gsterilmitir, (Mtercim) 59 21 Mart 1619- Flassan, Fransa Diplomasi Tarihi, 2, s- 249. 60 Morgan, Cezayir Trihi (ng.); Cezayir Hkmetine Dir Vesikalar ve Mlhazalar (Alm-), 2, s. 746; Altona'da 1799'da baslmtr. 61 Rue, s- 35, 60, 119, 129. Kapitlasyonu tasdik eden Pdih ve sadrzam tarafndan ingiltere Kral'na gnderilen mektuplara mracaat, kezlik, s. 260-Naim'da, bir fkra tamiriyle ngiliz elcisi tarafndan ileri srlen ikyetlere hasr olunmu, fakat sefirin smi zikredilmentittr. (Nam, c. 2, s. 401) 62 Striziye, -Eyleti Mttehide (Felemenk) Ummi Trtt>, c. S, s. 489. 490. 63 Felemenk'in Cezayir ve Tunus korsanlaryle son ahidnmesi matbuat tarafndan neredilmitir- Halbuki menfur bir hey'et ile mukaveleye giriilmesi. hu memleketin itibariyle ve yapt mukavele memleketin menfaatleriyle pek do uyumaz.. Rue, s. 172. (Cezayir, ve Tunuslular, ngiltere sahillerini bile vurduklarndan, ngilizler onlar menfur grrlerdi; mahaza bir mu-kivrleye ngiltere sefirinin muvafakati metinde ve aada grlyor- Mtercim) Tunus vo Cezayir hkmetleriyle akdedilen mukavele suretine, ngiltere sefiri de kendi milleti iin muvafakat etti- 20- Austos 1620. Venedik Hat*a*t. 64 ITnniTKT yine taassup gsteriyor. Malta valyeleri Cezayirliler'den geri kalyorlar myd? (Mtercim)
58

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Cezayir ve Tunus korsanlar, Rodos, Kbrs, skenderun limanlarnda Felemenk sefinelerini ele geirirler ve ehirleri tahrb ederek n giliz Felemenk maazalarn yama ederlerdi. ngiltere ve Felemenk elileri, Yes'ler'in entrikalar ile raa-kaammdan mahrum edilmi olan Rum Patriki Kirilos'un yerinde braklmas iin Bb- Hmyn nezdinde falne teebbslerde bulundular. Bunlarn birleik mesasi nihayet Yesler'in i'tibrna galebe etti.65 Bu mes'ele Felemenk elisi ile Venedikliler'e husmet iin Yesler'i himaye etmekte olan Fransz elisi arasnda byk bir ihtilf sebebi oldu.66 Fransa, Venedik': yalnz Kuds ve Beytllahn harimleri, Galata ve Beyolu kiliseleri himayesinden uzak tutmak niyetiyle iktifa etmiyerok, Fransisken rhibleri yerine Yesler'i ikaame etmek ve onlar iin Beyolu'nda kolej amak istiyorlard67 Bu tasavvurlar, yoni Pdih*! tebrik etmek,68 kapitlsyonlar yenilemek ve Rum kilisesini muhafaza etmek iin stanbul'a gnderilmi ve bu grevi de baaryle kml edebilmi olan Venedik'in fevkalde elisi Simon Kontareni tarafndan mdfaa edildi.69 Lehistan, Dk D Zbarav vsitasyle akdettii muslehnn tasdknmesiyle Bb- Hmyn'a bir enternons gnderdi.70 Betlen Gabor'un maslahatgzrlar efendilerinin mparator'la muahedesinden beri stan bul'da hsn-i kabule nail olmaktaydlar.71 Bb- Hmyn siyasetindeki hodbinlii gizlemek bile istemiyen Betlen'e aklanmyordu.72 Bununla
Rue, s. 243. (fi.1) Rm\ a. 184. 67 fialyos, Beyolu mmtkasmdaki ocuklarn ta'Hm ve terbiyesi iin Cizvitler tarafndan mekteb almasna mni olmutur-. 15 Eyll 1623, Venedik Ho-nas. 68 Pnriih'm rlftsunu tebli iin gnderilen me'mr, geen sene Sultn Mus -tTf'nm riil-u mnasebetiyle gnderilen Mustafa avutur- 15 Eyll 1623, Vencrlik Hulsas. 69 Knntarpn ma'rifetiyle akdedilen muahedenin Doe Kamaro tarafndan tas -dkn;\mp<.. Bu vesika, Venedik arivindedir. 70 Hik Dfj Zbnrav vastasyla akdpdilen TrupfilphnnSmenn tasdiknamesini hmil bir LHistnn sefirinin gelmesi bekleniyor.. Haziran 1624; Lehistan en ternonsu zt ahanenin elini pm, ve muslehanmeyi takdim etmitir Temmuz. 1624, Venedik Hulsas. 71 Rue, s. 242. 72 Nam'da Betlen'in dnceleri hakknda gayet garb bir zh yazldr. Nam'nn bu fkrasn yazyoruz: Mez-brun (Betlen) sa'yi ehl-i slama imdd ve hidmet in deil idi; belki kendi nef ve maslahat in idi. Fezleke yazar, Peyl dimi: Nice defa Betlen lisnndan iitdim ki, Benim ehl -i slm'a muavenetim, dnlerine meyi ve kendilerine muhabbetimden deil; ancak kendi maslahatm ve nefsimden zarar def indr. Cmle-i kffr cn ve gnlden slm'a dost olur deildr; mahallinde adavetin izhr eder. Fakir (Nm) dirim ki: Edyn- sireden olan muhlifn, umm zre ehl-i slm'a gelirler idi. Celb-i nefi' bi-def-i zarar in itaat iderler; f-zamnin, cem'-i halkn meyi ve itaatleri hafv ve ricaya mebn olduu kat zhirdr; lkin bu sretde kffrn li-maslahatin inkyd gsterp, hdmetde bulunmalar dah fideden hl ddr. Hazret-i mer ra-dyallah anhn Kfirlerin bir ksmn bir ksmna mahvettiriniz buyurduklar minval zere, mrikinden bir frkay istimlet ile, kula alp, ir kffr zerine taslt ile istihdam itmek re'y~i sibdr, be-art- n ki zuhura gelen sa'y ve hdmetlerine marur olup, i'timd- kll husliyle, err
65 66

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

beraber defterdar son be senelik vergilerinin ba-kyyesini emredici bir uslbda taleb etti; serbeste dedi ki: - Entrikalarnz Pdih'n haznesini harb etmitir; bugn onu doldurmak size der.73 Buna ramen, nihayet, 15.000 dukalk senelik verginin te birini affettirmeye muvaffak oldular.74 Avusturya elisi Senfte Nauli Kr -ki Sultn Mustafa'nn ikinci defa clusunu tebrike gelmiti- Sultn Murd saltanatnn ilk senesi nihayetine doru, yine o me'mriyetle stanbul'a geldi ve sulhun yenilenmesini, Trk-ler'in ahidleri hilfna zabtettikleri Vayen (Va) mevkiinin iadesini mzkereden sonra,75 ertesi sene baharnda dnd.76 Pdih ile ikinci mlakatnda spanya ile bir musleha lyihas ortaya koymutu. Bu hkmet, kadrgalarda zincirli olan 20.000 Mslman esirini brakmay taahhd ediyordu.77 Lkin, Kaahire'ye gitmeden nce mzkerenin ilk taraftan olan kzlaraas Mustafa'nn mesisine ramen, bu mzkereler neticesiz kald. Yine o srada -Papa kadrgalarnn Berberiyye (Tunus, Cezayir) hkmetlerinden srekli olarak gemi gasbetmekte olmalarna ve Floransa Gran-dukasmn Osmanl Devleti'ne kar dima alen isyan hlinde bulunan Drz emri Fahreddn ile ahidnme akdetmesine78 ramen- Dvn- Hmyn Floransa ile anlamay salamaya alrd. Avusturya ile mzkereler bin mkilt iinde gemekte olduundan, ertesi sene iin bir kongre kararlatrld. Gyarmat'da iki devlet ile Transilvanya elileri79 yedi maddelik bir ahidnme imza ettiler. Birinci madde Zitvatorok anlamasn btn mderictiyle yeniliyordu; dier alt madde Vayen'in
ve fesdlarndan gaflet olunmaya. Her hllerinde teyakkuz ve intibah ile muamele lzmdr. (Hammer'in tercmesinden tercme yerine, Nam'dan aynen alnmtr, c. 2. s. 299). 73 A.g-e. 74 Prens Gabor, vergiden bebin duka indirilmesi suretiyle, tfet -i ahaneye mazhar oldu.* Mays 1625, Venedik Hulsas. 75 Rue, s. 181 -192- mevkiin terkedilmesine dir Avusturya imparatoruyla kaymakam arasnda akdedilen anlamann tasdiknamesi Vlyana'dan geldi.* Austos 1624, Venedik Hulsas. 76 Avusturya sefiri, maiyyetinde otu2 kii bulunduu halde, dnd. 10 Mays 1624, Venedik Hulsas. IV. Murad'n ve sadrzamn Kr D Senfte Nav'a cevbnmeleri. 1613. tmp. ve Kraliyet Arvi'nde. Hseyin avus'un Viya-na'da takdim olunan i'timdnmesi, 15 Mart 1624, kezft. 77 Rue, 197 ve 266. 78 Siroz sanca. Bb- Hmyn ile byk-duka (Floransa gran-dukas) arasndaki mnsebetlerin te'ydi iin Fransa'ya terk olunacaktr. (?) Austos 1624. Venedik Hulsas. 79 mparator'un al murahhas unlar di : Kont Misel Altan, Kont Nikola Es -terhazi. Baron Jak D5 Kr, Tnsa Kontu Nikola, Baron Sigisnand Galer, Baron Moiz D iryaki. Osmanhlar'n alt murahhas: Mfit !s, Budin kedhuds defterdar Mustafa Efendi. Kanije Belerbei Yahya Paa. Eri Be -rrbet Ahmod Paa, Novigrad sancak-bei Dervi Paa. Budin Paas n-mna alay beft Bayram. Transilvanya komiserleri de unlardr: Kamot, Volf-eang. Toldalaki, Misel, Tomas Borsus. Trk vesikalarnda Volfgang'm isn Farkne. ve Toldalaki'ninki Teodalaki.ye dntrlmtr. Ltince vesikalar IH Mnn ile Hue (s. 245)'dedir.

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

"iadesinden, Hrvatistan kalelerinin yklmasndan, mnzaal kyler hakkndaki ihtilflardan, son anlamann karlkl olarak bozulmasndan bahsederek, neticeye va-rlamayan noktalarn kararlatrlmasn elinin maharetine ve bunlar iin tyn edilen komiserlerin iyi niyetine brakyordu.80 Abaza Paa'nn syan Anadolu isyannn reisi Abaza, talihsiz Osman'n intikamcs olduunu alenen syleyip duruyordu. Sivas yenierileri, Sultn Osman'n katline itirak etmemi olduklar ve masumiyetlerini er'an isbt edebilecek kanaatinde bulunduklar cihetle, Abaza'nn o taraflara geleceini haber aldklar halde tel etmiyorlard. Abaza'nn Ca'fer nmnda mdhi bir kedhuds gelerek (fakat onun geri dnmeye mecbur olmas zerine 40.000 kii ile kendisi kagelip) yenieri zabitlerinden Krkk Muslu, Hasan elebi, Mehmed nmlarnda n ikencelerle ldrd. nn de omuzlarn deldirerek, bal mumlar geirip, develer zerinde armha gerdirdi; mumlar yan-makta olduu halde ehir iinde gezdirdi. Bir taraftan da dellllar Pdihlarna kyan hinlerin hli budur diye barrlard. Mteakiben, btn yenieriler, topular, cebeciler, acemi-olanlar, hatt asker oullan merhametsizce katlim olundu. Yalnz sipahilerle dier svari askerlerine iliilmedi: Bu hl svarinin piyadeye, Pre-toryonin Lejyonlara, vah askerlersin dzenli taburlara olan eski kiniydi.81 Hunhar Abaza, Sivas'ta Seyyd Hn nmnda birini vl olarak brakp, cenk iin gnderilmiken slere iltihak eden Mar'a belerbei Kalavun Paa ile, birlikte Tokatla Erzurum arasnda bulunan ebinkarahisar kalesine doru yoluna devam etti. 10.000 kii ile mevkii savunmaya me'mr olan Murtez Paa, Karahisar'a hkim olan ve Hac Kayas denilen (byk yekpare) ta zerine ikinci bir kale yaptrmak ihtiyatnda bulunmutu, iki tarafn da byk kahramanlklar gsterdii bir muharebeden sonra mstahfzlar kaleye ekilmek mecburiyetinde kaldlar. Gaalib, Karahisar kalesini muhasara etti. Bu kale dik bir kaya zerine yaplm olup, iinde tarla ve balar bulunduundan, kuatanlarn btn gayretlerini hafife alrm gibi grnyordu.82 Hlbuki kale kumandan, kendisini savunacak
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/32 -36. Romnhlar'in asker snflar : Protorianus. Legionarius, Gregarius mDes, Al et nanipul.. 82 Nam.
80 81

Sayfa

32

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

yerde, teslim mzkeresi iin Abaza ordughna gitti. L kin sipahilerden en cesur olanlar, onun alaka hareketinden nefret ederek, kalede kapanp, kuatanlarn zerine kanl hcumlar yap-tar. Hareketlerindeki sr'atten dolay Tayyar ad verilmi olan Mustafa Paa-zde Mehmed Be Sivas nlerine gelmi, varlyla ahlye gven vermiti. Abaza, orduy-u hmynun tertibini tak-lden, svrlerini alt ble (frkaya) taksm etmi olduu ve ordusunun nnde sekiz tabl-hne alnmakta bulunduu halde stanbul'a yrmek niyetiyle, Karahisar'dan Tokat zerine hareket etti. Ordu, hayl gnler Kazova sahrasnda konup gt; msterih bir ekilde cirid oyunlar ile megul oldu.83 Bu cengverne oyunlarda sipahiler segbnlara o kadar stnlk gsterdiler ki, segbn-lar hasmlarnn maharetini kendilerine hakaret sayarak, silha sarldlar. Abaza, kuvvetinin ancak kumandasndaki askere dayandn takdr ederek, asker arasnda nizm salamak iin elinden geleni yapt ve anlama bir yemn ile te'yd edildi. Bu yeminin icra edildii merasim, ekmek ve tuz ile yaplan kadm ark misafirperverlii rumuzunu hatrlattndan, mverrihin riazar- dikkatine -yndr. iki askeri ayran mesafenin ortasna bir aa dikildi, zerine ekmek ve tuz, bunlarn ortasna bir kl ve bir Mushaf konuldu.84 ki takmn reisleri sralaryle gelerek, dimi ve ihll olunamaz bir ittifak zerine yemin ettiler. Yeminin tbiri muhafaza olunmutur: Hin, klca uram, ekmek tuz kendisine zehir olsun!.85 Bu merasimden sonra sipahiler hasmlarn memnun etmek iin direin altndan getiler.86 Sipahilerin kumandan Ka-lavun Paa87 ve Bektn, sekbanlarn sadkatinden emin olmak iin bu tevazn misl gstermilerdi. Tokat'ta, Abaza, Sivas'n Tay -yar M^hmed Paa eline getiini haber alarak, hatt- hareketini deitirdi. TTIekr Pna. zabitlerinden birini kymetli hediyelerle Abaza'ya gndererek, Bb-i Hmyn*un emrine itaat ediyorsa nefretle itnt ot ti ine ve knlben slerin dvasna bal bulunduuna Abaza'y inandrmt.
Kazova didkleri sahry- vas'a gelndkde -ki b- nflye kttrft ve mezar! var bir ovadur- konup gerek, yiyp erek celaltler oca ve azgnlar yata orum nm diyara gelp (imdi orum en sakin yerlerdendir), anda nzl idp, her gn (Abaza'nn) teskerinde oan fersfin cfrt oyna -yup, at kovarlar idi. Nam, s. 305- Hammer'in nshasnda ftazova'nn noktas dm olmaldr ki Kar-ovas diye tercme etmitir (Mtercim). 84 Mushaf konulmamt, hatt Namft. bu mnsebetle Farsa bfr beyit ird eder. (Mtercim) (B Musbaf - erf nedrend nisbet/RindSn kasem bekab-7- i imir ve nn horend) 85 Nnmn". M. TVOhssnn ^Ormanl Devleti Tnllosn, 7. s. 361 ve 362 (.Birbirlerine paclr ilerlerse sol tuz ve etmek, ki bir arada yirler, canlarna tu-rup. snl kl ffordrnlcrine ugraFim! Nnm. s. 306. Mtercim) 86 DiViion rirrgi Hammor dire sanmtr - Tercmemizde dorusu yazlmtr. (Mtercim) 87 Ah.17,7 Knraht^nr w TokH' zabt etti. Haeb vfllsi Kfiavnn Pn?a. S0.(W) k*i i)o .Ahfiz^'va ittifmk rl'i CieaT Kalnvun aleyhine sevk onrluysa da. prt!t*yn Hnri - Venedik TTnlAsas.
83

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sivas'n kaplar nk, fakat iyi korunmutu. Abaza'nn askeri al voris iin ehre serbeste giriyorlard. Lkin maharetli Tayyar, gece gndz snin kuvvetinin yokedlmesine alyordu. Evvel Ka-lavun Paa'ya. mttefikinin kudretinin kendisiyle kaaim olduunu ve bu kadar cniyne lerin msid bir netceye varmasnn mmkn olmadn mn etti. Hiynetkr ikinci reis, bu telkinlere kulak vermekte gecikmeyip, iki yeni mttefik arasnda bir gece baskn kararlatrld. Birka gn sonra Abaza ve Murtaz Paa -muavinleri olmakszn- mutantan bir ziyafete davet olundu. Hin Tayyar Paa bunlara: - Kalnvn Pn.a, son Hotin seferinde defterdar ve vezr mansbnn bulunmasna marur olduu ve sizi ittifaka yn grmedii rihetle, bir gece baskm ile sizi mahv etmek niyetindedir -o dedi.88 Kalavun Paa'nn dam Mteakiben Tayyar, kendisiyle hcum tertibatn kurmak zere Kalavun'u ard ki, bu suretle ya Abaza'y, yhud ondan korkun dman olmayan Kaavun'u ortadan kaldrmak hesabnda idi. Klc gibi cesur, fakat ocuk kadar saf olan Abaza, cazibeli vezr-i zamlk haylini gstererek kendisini tevik eden Kayserili bir eyhin nasihatlarn kendisini kaptrmt. Tayyr'n ihtarlarna alda-narak, Knlavun'a, i'timd edilemeyecek gizli bir dman gzyle bakmaya balad. Bu srada segbnlar arasnda baskn ayialar yaylmas zerine, ehri atee ve kana bomak suretiyle dmanlarndan evvel davranmaya karar verdiler. Bu rivayet zerine Tayyar Paa. yanna muhafz almakszn Sivas'tan kp, Abaza'nn kuvvetli ordusu iinden geerek, kumandann (Abaza'nn) adrna kadar gitti. Sekbanlarn resi Grz Be'in nasihati zerine, Abaza bunu hab -setti. Ancak mahbs, hi korkusuz ordughna gelmi olan bir dost hakknda bu ekilde da vranmak bir vezr iin deil, merd bir nefer iin bile ne kadar yakksz olacan ihtar etti. Bunun zerine Abaza, ekilip gitmesine msade gsterdi. Tertibatnn bozulmas kendisini korkuya, emniyetsizlie dren Kaavun ise daha gzel bir yer aramak bahanesiyle adrlarn Abaza'nn ordughndan ekti. Ramazan'n son gecesi, birlikte iftar etmek iin Abaza tarafndan yaplan davet zerine, kendisini misafirperverlik prensibiyle mahfuz grerek, icabet etti. Abaza, iftarda kendisini ikrama garliet-ti, fakat gece adrnda dm
rs?l- pir>. (k ?W), NiiHr> ve Knvspr vfk'atnrri! nakleder; Kalavun Paa orada .Kolnl'nn P;^> hmiyli? Gnrlr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/36 -39.
88

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

etti. Birka gn sonra, yenieri ked-huds Mhall Sar Mehmed Aa'nn stanbul'da birok asker yazdn, ve 3TenieriIeri sler zerine yrmek iin tevik ettiini haber almas zerine, ona u mektubu gnderdi ki, milliyet fikrinin tabi alayclyle kark bir hakaareti ihtiva eder:89 Abaza'nn Mektubu tzzptl karndnum yerine kedhuds Mehmed Aa'ya, Selmdan sonra, evvel-bahrda Abaza zerine seferimz var-dur, sadr- zam ile gideniz; bu sefer hemn yenieri seferidr; si-ph ve bejlerden bize imdd yokdur; Abaza'nun derdi bizmledr. Greyim ne kadar yenieri cknr diye oda-balara muhkem tenbh idermissin, berhrdr ol. pdihm ekmei sana hell olsun! imdi gayret ekmeden ise Pdish- mnzm ocanuza dahl ddk-de gayrot kp. Yedkulc'ye gndrmeyp sarayda habs olunsa, siz mttohim olmazdnuz. Behey gayretsiz b-rlar! Kendi aanuz Orta CmFde kati ideler, siz bakup turasz! Eer siph ile karndalarz dirsenz, siph Kubbe alt mansibmdan gayr tevliyyet ve ribfyete varnca bir ey komayup, hep aldlar; size ne dedi? Siz anlara yardm itmesenz, yalumz anlar neye kaadir idi? Ehl-i rzun ve 'yn- devletim hanelerini yama itmei fide mi kys itdinz? Memlik- slmiyye'yi ykmaya sebeb siz odmuz. Sultn Osman Hn srph kapsna varsa, byle olmazd. Eer n'm in eyledk dirsenz, Pdih- mazlum size Ellier altun vireym didi. Gere Sultn Mustaf'mn validesi Abaza olup bizmle karabeti old hay-siyyeten pdihluna biz mesrur olmak grinrdi; kin aynumda deldr. Hakk almdr ki ancak Pdih - mazlumun kan in gayrct-i Hakk galebe ve zuhur eyledi. Hemn ne kadar neferim varsa cem'inde var kuvveti bzya getr! Buhtu'n-Nasr, Hazret-i Yah-yfty- mazlumun kan in Ben sril'den yitmi bin Yahd kati it-di tfibi, ben dah dmen dermeyn idp, Pdih- mazlumun kan in yenieri katlini yitmi bine varnca iridirmek zereyem. Me-sf cengi oldukda dah ver- perde-i gaybdan mukadder olan zuhur ider. Greym, siphdan size yprdm olur m? Anlar sizn imdadmz ile -bir ata kaadir del iken- ifte yedek ve kek sahibi oldlar; behey ahmaklar siz neye vsl odnuz? Ancak kaatil-i sultn oldmuz kald. Benm ruhum, Halil Paa yenieri aas iken ben silnhdr idm. bilrsiz; imdi ma'lmumuzdur ki, aalk yle tursun, ocakda
89

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/39.

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

sz yenieri kedhudsnundur; bu bbda bezl-i mak-dr idp, cmle neferimle gelesiz. Yhd Kaatil Dvid Paa idi, bizm moHhnlimz yokdur dirsenz, ol maddede medhali olanlardan Mehmed Aa, Ahmed Aa, Hasan Aa, neferden Altunc-ol, A Hasan. Duac Mehmed, Grc Al, B..cu Murd, Kur-ol, Kayk Mustafa, avu-o, ve bunlarn emsali ekyay kati idesin, cezalarn groler. ve's-selm..90 Melmrd Kodhud, bu garb mektubu toplanm olan yenierilere okuduu zaman, u alayc mlhazay ilnve etti: - Biz btn yenierilerle yetmi bin youz; bu ne blendper -vz adamdr! Zariflerden hazr bulunan biri: - Sultn Osman merhum, Hotin seferinden avdet itdi za-mnn, nofer, mumct. mtekaaid. korc hepsi yiirmibe bin kii iken, muhntnra gnlerinde (akabe gnleri) krk bine iridiren yitmi bini He tekmil ider. Hemn arada lecei grolm! diye ltife etti.91 Abaza le Ceng Vezr-i zam Hafz Paa, Mays nihyetinde (10 a'bn 1033 -26 Mays 1624) hareket etti. Grc Mehmed Paa, kaymakam olarak, stanbul'da kald. Kapdn Receb Paa, donanma le Karadeniz'e kt. Karaman ve Anadolu belerbei ordunun Bayram iin bekleyecei Akehir'de iltihak ettiler.92 Bu aralk Abaza, opur Bekir nmnda bir adamn Nide'nin zabtna gndermiti. Karaman belerbei Sefer Paa'mn yanma toplad segbnlan zulmleri halk b-zr edince, sipahiler Konya'da erefeddn Cm'ne toplandlar ve zuhur eden grltde Paa'nn kedhuds Mustafa ldrld. Sefer Paa segbnlaryle Konya'dan karak opur Bekir'i def edip Nide'yi kurtarmaya giderken, opur lgarla yetierek, Sefer Paa'y Nide hisarna ast.93 Vezr-i zam, slerle bir anlama yolu bulmaya alarak, yir-mibir gn Konya ovasnda kald. Lkin Abaza, Kayserili eyh'in ifsadna malb olarak,
Ftv.lekt ic. 2. s. 53) ve Nam'dan (c 2. s. 314) aynen atnd (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/39 -40. 92 Fezleke- Abaza zerine cenk kararlatrldktan sonra, Grc ve Hafz ve -zrete (sadrate) terf olunmu olup, Abaza, berikinin yetitirmesi ve tekinin kardeinin damad olduu halde, her ikisi de mnasebeti kesmilerdir. Bununla beraber sadretten azillerinde, erefleriyle yerlerine iade olunmulardr. Abaza, PdiSh'a s olmayp. Pdih'n biraderi Sultn Osman'n kaatillerinden intikam almak istediini, ve onlar kamilen mahv edeceini ln etmitir. Venedik Hulasas, mparatorluk ve Kraliyet Arivi. 93 Bu fkra, Natr.S'ya nazaran biraz tzh edilerek tercme olunmutur. M tercim.
90 91

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

cenge karar vermiti. Sadrzam erke Mehmed Paa, Ereli'den ve opur Bekir'in kapand Nide'den geerek, Kayseri sahrasna yrd. 1 Zilka'de 1033'de (15 Austos 1624) ovann batsndan geen Karasu Kprs'ne vard. Sadrzamn, yenierileri krdrmak iin Abaza ile mttefik olduuna dir asker arasnda yaylan bir rivayet zerine, yenierilerde bir galeyan zuhura geldi. Lkin zabitlerinin ihtar ve nasihati zerine yattrld. Abaza. Trkmen reislerini gizlice birok vaadlerle kendi tarafna celbetmeye alyordu. Bunlar imdada sz verdiklerinden, Abaza da serdra kar Kayseri sahrasna gitti, tki tarafn arhaclar karlatklar zaman akam yakm olduu cihetle, serdr erke Mehmed Paa, kendi askerinin dman zerine yrmesini nledi. Sipahiler mzraklarn akrdatarak ve sadrzam aleyhine tehditler savurarak, serdrn adrna hcum ettiler. Vezr-i zam serdr Mehmed Paa, mzrak seslerini adrndan iitebilirdi.94 Tolgas banda, klc elinde, Nedir afnlnr? diyerek dar kt. Onun huzuru ortal yattrd, dman da geri ekildi, ceng ertesi gne kald. afakla beraber atma balad. Sadrzamn ordusu mu'td ze-rO mevk almt: Yenieriler, toplarla korunmu olan merkezi igal ediyorlard. Sa# conh daa dayanyor ve sol cenah sahraya yaylyordu. slerin ilk hcumu iddetli oldu. Yenieriler ric'at etmek zere iken, yenieri aas Husrev Aga topuzunu sallayarak kp atn diimnn saflarna srdnden, askere yeniden cesaret geldi.95 Ru adan itibaren ceng her tarafa yayld. Abaza, kendi takmn cesaretlendirmeye alrken, bir de grd ki, muharebeyi kazanmak in gvendii Trkmenler, sahrann nihyetinde da zorindon e-Hlip gitmektedirler. Felkete yol aacak olan bu hareketlerinin neden Meri grldigini sormaya tfiden avr-bass, menf bir cevb ile efendisinin yanna dnmekte iken, Murtaz ve Tayyar Paalar, or-Uuy-i hmynla kar karya gelir gelmez, evvelce kararlatrdklar gibi, btn mniyyetleriyle beri tarafa getiler. Abaza, henz cesaretini kaybetmiyordu Ancak, gzel bir yedok atnn acemi seyis elindnn kurtularak, asker saflar arasnda svrsiz komakta olduu grlnce, harbin neticesi belli oldu. Abaza, talihin msndn.siz -ligino emn olunca, her ihtimle kar hazr bulundurduu yrk atna binerek ve hazne
Anadolu muhasebesi akirdlerinden olmak sfatyle o zaman babasyle be r.hrr shrtArlnr arasnda v* sarir7amm yaknnda bulunan Klih olcb, bi77.1t muharebeyi eonmHir; .Mzrak .krrhs ol'Sn Itulfifimdadr diyor--(tsffinbnl hasm c, 2. s. 55) 95 Fnlckr. Nnm.
94

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

sandklarn nne katarak, askerin .enz uramakta olan ksmn terkedip kat. At kuvvetli olanlar da katlar. Segbnnlar ise, yenierilerin amansz intikam penelerine dtler. Btn esirlerin balar kesildi, sadrzamn etrafnda kanl ba tepeleri yk^Mi. Serdr. Kayseri sahrasn btn gece aydnlatarak, zaferini te-hr elti. Daha harb akamndan Anadolu ve Rumeli belerbei, No -gav Vns*. ranl Dvd Hn, Abaza'nn harem ve hazinesini zabt etmek zere, bin svari ile Nide'ye gnderilmiti. Bunlar Nide'ye ynkbttklnrndfl. byk bir karalt eklinde rastlam olduklar Trk-menlor'den. Cnptp Bekir'in lgarla Nide'ye gelerek Abaza'nn haremleri, conuklan, hazineleriye beraber, Sivas'a doru gittiini -rendilor. Ru haber zerine, lyas Paa, derhl atlan seme 300 s-v-tr ile Sivas yolunu tuttu. Krksekiz saatte kaaklara yetiti. Col-ller bizzat sadrzamn arkalarndan yetiti zanmyle pek de md faaya kalkmadlar. lyas Paa'nm tfekisi ve ba-sks,96 drt yenieri yardmyle celldik iini grdler. 300 ba ile birlikte malbun oluu ocuu sadrzama gnderilerek, Sivas valiliinde braklan Tayyar Paa'nm muhafazasna verildi. Abaza, Erzurum'a ekilmi, serdr da Tercan sahrasna kadar tkb etmiti. Lkin mevsimin ilerlemi olmas Erzurum'un muhasarasna msid olmadndan, sadrzamla Abaza tarafndan gelen Kk Abaza arasnda yaplan bir anlama gereince, Abaza Paa, -bir haseki, on blk ba, kf miktarda yenieri Erzurum kalesine konulmak artyle -Erzurum valiliinde brakld. Yirmi gn ikaametden sonra serdr Tokat'a ynelerek, k orada kard.97 Bu sene, Sultn Osman'n kaynpederi olan Mft Es'ad Efendi irtihl etti. Es'ad Efendi, bu mhim mevkii igal eden en faziletli kiilerden biridir.98 Sabk Yahya Efendi, ikinci defa olarak eyhlislmlk mevkiine getirildi.99

Mataracs. (Mtercim) Fezleke- Nam- Venedik Hulsas, bu i'tilf mukavelenamesini 17 Austos'ta gsterir, ve Fezleke'nin cengi Austos ortasna doru gstermesinde hat var gibi grnr : Abaza i!e yenierilerin byk reisleri olan Ysuf le akdedilen kat i'tilf.. Lkin Hlsa'mn bu ibaresinde bahis mevzuu olan mu kavele bir i'tilf teebbsnden ibaret olup. bir netice vermemitir, nk Hulsa yle devam eder : Yenieriler, i'tilfrlan phe hsl etmeleri zerine. ttifak bozulup. Badd zerine hareket edilmitir. 98 Nam. Feileke. 99 Aty'de tercme-i hline mracaat. Mverrih Tayyb Be -zde, Es'ad Efen-di'nin vefat mnsebetiyle, kendisine Mahlasf* mahlasn vermi olduunu yazar. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/41 -43.
96 97

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Krm Hannn Azli Sebepleri Ve Krm'da Osmanllarn Hezimeti Yine bu srada Kapdn Paa, sabk Krm Hn Mehmed Giray aleyhine sevk olundu (1033-1624). Bir hn'm pdih irdesine, silhla kar koymas, ilk defa olarak vuku bulmuyordu. Krn Han-lar'nn isyanlar Osmanl vekaayinmelerinde mhim bir yer tuttuu gibi, biz de bu eyletin I. Gz Giray ve II. Gz Giray zamanlarndaki karklklarn yazm idik. Ancak ilk defa olmak zere gryoruz ki. bir Knm Hn, kendi neslinin Osmanl neslinden daha necb olduunu dva ederek, askir -i ahaneyi mahv etmi ve hkmetini, Devlet'in zaafndan istifde ederek cebren tasdik ettirmitir. Bb- Hmyn'un, Mere Hseyin'in meydana karm olduu Mehmed Giray'dan ve olu Kalgay ahin Giray'dan hondsuzluu-nun sebepleri ok ve mhimdi. Okuyucular unutmamtr ki, bu Mehmed, vezr Nash Paa'nn btn kudretiyle hanlk makaamna gelmi olduu halde, sonralar Sultn Ahmed zamannda Yedikule zindanna atlm. Sultn Mustafa'nn birinci clusu gn kam, Rodos'a srlm, nihayet Mustafa'nn ikinci defa clusunda Can-beg Giray yerine Krm Hant'na iade olunmutu.100 Mehmed Giray'n biraderi ahin Giray -ki uzun mddet h Abbs'm saraynda mlteci olarak bulunmutu- kardeiyle beraber Krm'a giderek kalgay, baka bir deyile velahd tyn olundu. Bir mddet sonra, iki biraderin mezlimi balamt101 Muhalif frkalardan birok mirzalar ve zellikle Gz Giray zamannda srlm olan hn Giray' tkb eden ve ark'm El-Me'mr- ma'-zir darb- meeliyle nefsinin kurtuluunu baaramayan Hac Ahmed, dnm olundular. Hotin seferinden beri Canbeg Giray Hn ile Silistre Vlsi ve Nogaylar'n mirzas Kantemir Paa arasnda yekdierini ekememezlik vard ve seferin sonunda ahin Giray, Kan temir'in Nogay llerindeki yurdunu tahrb etmekle grevlendirilmiti. Meczb Sultn Mustafa'nn ikinci saltanat, iki kardein kibir ve amellerini ziydeletirdi. Pek de hretli olmayan bir mneccim ahin Giray'a demiti ki, lemin sultanl, ku ismi tayan bir adama myesser olacaktr. ahin Giray, isminden dolay, bu kefi kendisine yaktrmt. ki karde Edirne zerine bir teebbs pln yaptlar ki, icras
100 101

Ri! trihin sekizinci cildine baknz. Namfi.

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

muvaffakiyet bulursa, kendilerine Osmanl tahtna doru bir yol te* -mn edecek; muvaffak olunamamas hlinde, ran topra son iltica mahalleri olacakt. Bu niyetle bir Tatar ordusu topland. Mehmed ve ahin Giray'n hkmetlerinden nhonud bulunan Selmet Giray'n ocuklar102 ve Gz Giray'm ocuklar.103 ikinci velahd-lk demek olan nreddn mansbnn, Moldavyal bir kadn esirden dogma bir pie verildiini grerek, dedikoduya baladlar. Bu P (ayn meru ocuk) fkrasn, trih. Koreki'nin zevcesi hikyesinin tetimmesi addedebilir.104 Gz Giray'n kalgay' Feth Giray'a,105 Tatarlann Lehistan'dan aldklar bir gen kz hediye edilerek, Hn bunu, babas olan Boyar'a gndermek zere sdk dostu ihtiyar Hac Ahmed'e tevdi etmiti.106 Bir akam Feth Giray uyumak zere iken, mahremlerinden biri, mtebessimne, Lehistanh es-renin bir oul dnyya getirmi olduunu haber vererek, gen prensin mes'ud doumundan mstehzyne temennilerini sralad: Efendisi buna kzarak pabularn mahreminin yzne att. Valideyi, b-yk-babay, ocuu ldrmek zere emniyetli adamlar gnderildi. Lkin de alelacele firar edip saklanarak, k a ati lerin elinden kurtulmu olan ocuk Mustafa ismiyle obanlar arasnda te rbiye olundu. ocuk byynce Fetih Giray'n olu olarak meydana kard lar; Mustafa ismini Ahmed Giray'a evirerek nreddn yaptlar. Bu tyn bundan byle kadn esirlerin meriyyeti tasdik edilmi gay-nmer ocuklarnn kendilerine tekaddmne rz gstermeye mecbur olanSelmet Giray ve Gz Giray oullarm ziyde infiale uratt. Bundan dolay gen nreddn ile Hsm Giray arasnda iddetli bir grme vukua gelerek, Hsm Giray, hasmna alenen: Bodn oban diye hitb etti. Ahmed Giray, meru slleden tefrik olunmak iin, o zamandan beri oban Giray ad verilen meru olmayan Giraylar sllesinin asl oldu. ki karde aleyhine hsl olan honudsuzluk sebeplerine ilve olmak zere, yeni pdihn clusunu tebrik iin gnderilen iki Rus elisi Krm'dan
Bnhriir Giray. Ahmed Giray. Safa Giray, slm Giray. Es -SeV's-Seyyr. varak : 90. nayet Giray, Hfcam Giray, SaSdet Giray, vaz Giray. 104 Bu trihin sekizinci cildine baknz. lk bakta iki hikye bir grnrse de, bu zanna vak'alann trihleri muhalif olmakla beraber, Koreki'nin zevcesi bir oul deil, kiz dourmutu. (ki fkra arasnda biz hibir mnsebet grmyoruz. Mtercim) 105 Es-SeV^-Seyyr mellifi (varak: 90, satr: 1) Gz Giray'a -Bure Bre Gz unvann veriyor. 106 Es-Seb'&'s-Seyyftr'm slbundaki Trk - Tatar tezyinatndan br fikir vermek zere (varak : 90), bir fkrann aynen tercmesini yazacaz : Fetih Giray semert - dn- hidyet iktiran ve letfet-i hsn n ile resde-i keml olan criye-i mesfreyi fera- sultanye lyk grmedii in, zer- mekk le mbadelesini tensb iderek, r-i sefdi hny- riya ile mesb ve vcd- irel'mm setr iden libs-i sebzi env'- hud'a ve htlekrt le menkus. olup mertebe -i vilyete vsl zann olunan Hac Ahmed Aa nmnda birine tevd* tmi, idi.
102 103

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

geerlerken, beraberlerinde getirdikleri hediyeleri gasbetmek zere, vah ahin Giray tarafndan dm olunmu idiler.107 Aka grlen ahvle binen, Bb- Hmyn Mehmed Giray' azl ve yerine Canbeg Giray' nasb etmiti (1624), Drt devlet kadrgas ile yeni hn Kefe'ye gtrmeye me'mr olan vezir Hasan ve brahim Panlar mukavemetle karlanmalar zerine, Canbeg Giray Knfe'de Al Kadfnn hanesinde kalarak, iki biraderin dvn- hmyn emirlerine kar koyduklar stanbul'a bildirildi. Cezir-i Bahr-i Sefd'e gitmeye hazrlanan Kapdn Receb Paa, Kefe'ye doru yelken amakla grevlendirildi. Ve Krm mftsi eyh Bekir ile Mirzalar vft rn Belere yeni ta'lmt hmil olarak az vakit zar-fmdn Knm'a muvasalat etti. Receb Paa, vezir Hasan ve brhm Paalar, Kefe belerbo Mehmed Paa ittifak ederek iki biradere mektup yazdlar, itaate ve Mora ve Hersek vilyetlerinden birini kabule davet ettiler. ahin Giray marrnne yle cevap verdi: - Mlk-i mevrsemizrle be on gn rm etmeden mfsdle-rin gft gsyle hanlk Canbeg Giray'a verildi; Canbeg bu tarafa geleli, nice bin fukara at aya altnda kald. Bizden ne crm su dur etti ki, bu hakaarete mstehak olduk? Bizi isteyen drt be mr-z iki binden ziyde asker ile; Kantemir kardeleri ve Akkirman'-dan be bin asker ile; mukaddema Rusya'ya giden Ysuf olu mirzalar btn aileleriyle; Al Mrz ve btn Nogay Mirzalar ve Sul-tn-zdeler Taman'dnn geerek bin kadar adam ile bugn buraya geleceklerdir. Bu taraftan da birok top ve tfek ihzar olunmutur. Btn vilyet halk arabalarn koup gitmek zeredirler; bu diyar ecdadmz kffrdan alarak, kl ile tasarruf etmi iken, evlerimizi, kylerimizi atee urup bizi eski yurdlarmzdan grmek insaf mdr? Biz cmleten terk-i vatan edip de Knm kffr eline derse. Kefeniz ve ir kaleleriniz kalr m? Bu ahvl hep vukua geleektir, md ederiz ki bu memlikdeki mescid ve medreselerin harabna sebep olmayp, ahvlimizi

Gecen sene (1623) Bb- Hmyn Moskova gran-dukasna bir eli gnderdi. Bu eliye, dndnde, gran-dukann hediyelerini tayan iki sefir refakat ediyordu. Sefirler hin'in huzuruna gtrld. Geli sebepleri, ve imdiye kadar mu'td olduu zere Tatarlnr'a mracaat etmeyip de, Osmanllar'a mracaat etmelerinin sebebi kendilerinden sorularak, ve Osmanllarla Mos -koflar arasnda Tatarlar aleyhinde mzkereler cereyan ettii isnrf edilerek, her ikisinin balan kesildi. Ahmed avu, (Osmanl sefiri olarak) bu muamelenin Pdih'a kar byk bir hakaaret olacan, ve binenaleyh taraf ahaneden buna tahamml edilemiyecegim beyn ederek, nlenmesine alm ise de, Jin onun da hasm kestirdi ve Pdih'a d hediyelerle elilerin kymetli elbiselerini gasbetti ve bunlarn adamlarndan birini dm etti. Bununla beraber On^iz H^nedm'ndan olup kendilerini daha ne-c.b addeden iki karde tarafndan fMehmed ve ahin) vuku bulan u tah-kr. htrarn p7i tutulmaktadr,, fi Kkim 1fi?j1. Venedik Hulsas. cMoskof elci'e' 'tin irifm habpri burada tn'kd edildi.., Rue. 21 Eyll 1624.
107

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

stanbul'a arz edersiniz.108 Kapdn Paa, ta'lmtna gre, hareket mecburiyetinde olduunu beyn ettiinden, ceng kararlatrld. Muharebe iki aydan beri devan etmekte olduu halde, Receb Paa artk kat' bir harekete mecburiyet grd. Osmanl askeri 100.000 Nogay ve 800 Kazak kar-jsnda bulunarak, oklua malb oldu. Gece metris kazlmaya baland. Lkin askerde kazma ve krek olmadndan, bundan vazgeildi. Nihayet bir zabit, son kurtulu resi olmak zere, Mehmed Hn'a hanlnn tasdiki i'r olunmasn teklif etti. Korku saikas ile zarur olarak gsterilen bu msaadenin utan verici olmasna ramen, bu teklif kabul edildi ve hna yazlan mektup o zabite ve rildi.109 Canbeg Giray Hn ile kardei Devlet Giray Hn Kefe'ye avdet etmilerdi. Dn haberi Nogay ordusunda duyularak, hcuma ba lanlmt. Osmanl ordusunun tamamen hezimete uramasyle neticelendi. Hamisine ho grnmek iin dman saflarna ilk hcum etmi olan oban Giray110 ecaatinin kurban olmu ve onun vefat Tatar ordusunu mukaavemet edilmez bir iddetle igal etmiti. Birok Osmanl askeri muharebe mevkiinde kalarak, ekserisi gaalib-leri eline geti. Bir Trk bir apak boza (amak?) ya satlr oldu. Arabalar, eya, ordu hazneleri Tatarlar'n elinde kald. Hasan Paa, zabitlerinin eksersiyle birlikte ceng meydnnda maktul dt, brhm Paa yaraland ve Kefe'de vefat etti. Bin gemici ve on-yedi ar top dman eline dt.111 Kurtulabilen donanmaya kat. Ertesi gn Kefe Tatarlarla mlml olarak, ahin Giray gn zarfnda gemilere binmelerini Osmanl ahlye iln etti. Bunlar hep birden donanmaya doru gittilerse de, kabul olunamadlar. Nihayet Kapdn Paa, hi olmazsa Kefe'nin muhafazas iin subalarmdan112 Mehmed'i gaalibe gnderdi. Mehmed Giray, Osmanl Devleti'nin kendisine gsterdii hakszlklardan uzun uzadya ikyet
108

Bu cevap, Hammer'den tercme yerine Fezleke ve Nam*dan (s. 333) tel -hsen alnmtr- (Mtercim)

Natr.. Fezleke. Hasanbe zde'den naklen Nan- Nom, biraz yukarda mechl bir men-bdan naklen, gaynmer oban Giray' Mehmed Giray ve hn Giray'a karde yaparak, Sultn I. Ahmed saltanatnda ve Nash Paa zamannda vuku bulan, bir cengde maktul gstermi olduu halde, burada daha mev suk grnyor. Es-Soh''s-Seyyar-n mufassal ifdesi olmam olsa, Nam'-daki bu tenakuzun iinden kmak mmkn olamazd. Lkin Es-Scb''s-Sey.vr, Osmanhlnr'n Canbeg Giray aleyhine talihsiz seferini derin bir sktla ge-er. (Nam'nn ilk fkras, c 2. s- 327*dedir.) 111 Ccm'fin yirmi yedi top ve beyz havan. Rte'ye. nazaran Trkler'in ifdesi, s - 2?73. 112 orbac, ynj yenieri zabitidir. Hammer'de suba denilmesi Nam'mn bir ibaresinden gelen hatdr. (Mtercim).
109 110

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ederek, fkeyle ilve etti ki: gzden dmesine asl sebep, bu hainlii yapmak iin Canbeg'den 200.000 guru alm olan Msr'dan avdet ettirilmi kzlaraas Mustafa Aa'dr. Gnderilen me'mr, sknetle dedi ki: - Pdihm, hiddetinizde haklsnz, benim bu bbda bir ey sylemeye me'mriyetim yoktur. Lkin imdi i Kefe'de kalmtr, ki, iade olunmamas sizin iin pek felketli ahvlden baka bir eyle neticelenmez. Artk yeniden Krm Hn oldunuz; kudretli Osmanl Hnedn'nn nazar- tevecchne avdet ediniz; toplarmz, esirlerimizi iadeye muvafakat gsteriniz; Kefe kalesini de sel gibi hcum eden Tatarlardan Kazaklar'dan kurtarnz.113 Mehmed Giray, kardei ahin Giray'a bakt; o da Tatar bele-rinden, Nogay Mirzalarndan bir umm meclis toplamak fikrini ileri srd. Birok acb'-ekl adamlardan meydana getirilmi olan bu meclis, Kapdn Paa'nin teklifini kabul ettiinden, eli bu haberi donanmaya ulatrmak zere geri dnd ve mteakiben Mehmed Giray, ahin Giray ile balca res iin hiVatlerle geldi. Bir sultn kumandasnda 300 svariden mrekkeb bir muhafz alay bert- hmynun istikbline me'mr oldu. Mehmed Giray ferman pd, bana koydu, kaftan giydi. ki tarafdan karlkl olarak uurlu olmas ve mes'd bir gelecok iin dualar edilerek, meclis dald. 67 yenieri, 70 cebeci, 33 azab esiri, gaalibin ihlsm arzettii bir mektupla Kapdn Paa'ya gnderildi. Sokiz gn sonra Mehmed Giray Kefe'den kt, Kapdn Paa stanbul'a doru yelken at. ki karde, mukavemetlerinin iyi netice vermesinden cesaret alarak, zulmlerini iki kat artrarak hkmrn olmakta devam ettiler. Krm'n en gzkara adamlarndan Mirza Be Kedhud nmnda biri, cebinde Canbeg Giray'm bir mektubu bulunmu olduu iin, merhametsizce dm edi ldi. Kantemir ailesinin hepsi katlim olundu, hmile zevcesi ie sokularak atete kebb edildi.114 Mtekiben, ahin, Tatarlar'yla Tuna,115 Akkirmn, Kili, smail, Yer-kk (Yerkyi) sahillerini talan etti. Baba Da'na taarruz niyetinde iken, Kantemir 30.000 svr ile Dobruca Tataristan'ndan yetierek, yle kanl bir ceng yapt ki, Tuna Tatar kanndan kpkrmz kesildi. Malblardan az bir miktar te tarafa kaabildi. ahin Giray da bir sandalla
Nam, (s- 338) Namft: Vrnedk Hnls:s 20 TVn-.muz trihiyle Kapdn Paa'nn felketli tp^ohb hakkmd. iiylp diyor : .Kaymakam, mft ile dier vkelnn m 115 Rue, s. 289 : Yeni prens (Krm Hn) Bodan' yama etti. 362 s. ye de mracaat
113 114

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi kurtulabildi.116 Boazii'nde Kazaklar

Cilt 9

Joseph von Hammer

Osmanl Devleti vekaayinmelerinde defalarca dikkate deer bir devr-i senevi ibtids olan 21 Temmuz'da Kazaklar, ilk defa olarak stanbul nlerinde grndler. Boazii her birinde yirmi kreki ve silhlar mkemmel yirmi cenki bulunan elli uzun ve hafif sandaln akn sahas oldu* Bu sandallarn ba ve klar olmayp, evirin eksizin ileri ve geri harekete msid olduklarndan,117 mparator Vitelius zamannda Trabzon sahillerini harb eden Pont barbarlarnn sr'atli gemilerini hatra getirirlerdi.118 Beyz sene sonra, Bizans mparatoru Anastazi saltanatnda, Vitalianus Trakya ve Muzi'yi itaat altna aldktan sonra, Hun ve Bulgarlar'dan mrekkeb nne durulmaz bir ordu ile Sustenius (bugnk Sedeyna) (Is-tinye) Krfezi'ne kadar gelerek orada sulh akdetmiti.119 Bu vakadan, iki asr sonra da Bardanes Pilippikus zamannda Bulgarlar Se denya'ya kadar gelerek, Kostantiniyye'nin Altnl Kaps'na kadar zkerelerinde. Pdih hkmetinin haysiyyetini muhafaza hususunda daha nce Pdih tarafndan gnderilen yeni kraln (Krm Hn Canbeg) kabul ettirilmesine karar verilerek, bununla beraber, yolunda devam etmesi Bayram Paa'ya emrolundu. Mehmed Giray,- ve kardei, maiyyetlerinde yfizbin Tatar ile. Pdihn yenierilerinin harektna mni olmay kararlatrdlar. Kefe, an'n (Canbe) ileriye gitmesine muhalefete karar verdi. Kapdn Paa, ve daha sonra Bayram Paa, Kefe'ye kara yoluyla vsl oldular- Mehmed Giray ve kardei, kendilerinin hanedannn Osmanl hanedanndan daha eski ve necb olmas sebebiyle, saltanatn kendi lerine id olmas muhkk olacan dva ediyorlar. Venedik Hulsas, mparatorluk ve Kraliyet Arivi her yere hasar vermilerdi.120 Bir asr sonra Ruslar, Dir ve As-kold kumandalarnda 200 sandalla ilk defa olmak zere Boazii'nde grnerek, Kostantiniyye'nin ma'mr ovalarn ate ve kana gark ettiler (712).121 Sedenya, daha sonra mparator Romanus zamannda
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/43-49. Adpositis utrimque gubernaculis conrersa ut repente hine vel lline adpelle -rent Tasit (Tacitus), Kronik, c. 1, s. 2. 118 Quin et Barbari contemptim vagabantur fabricatis repente novibus Camaras vocant, pari utrimque prora et mutabili retniglo, quand ohinc vel lline appelere indiseretum et et innoxium est Tasit, Trih, 1, 3, 3 - W. 119 Zedernos, 1, 448. 120 Karamsin, 1, s- 96. 121 Teofanes, sene 23; Anastazi, s. 137, sene 712.
116 117

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tekrar Bulgarlar tarafndan yama edilerek (921),122 20 sene sonra da gor kumandasndaki Ruslar tarafndan talan olundu (942).123 Bu defa da Kazaklar Sitler'in, Bulgarlar'n, Ruslar'n izinden gidip kendi nbetleri olmak zere Boazii'ne yaylarak, Avrupa sahilini tahrb etmekte ve Bykdere'yi Yeniky', Sedenya'y atee vermekteydiler.124 Bu mdhi istily durdurmak iin stanbul'dan 500-600 sefine kmt. Fetihten beri muhafaza edilen mehur zincir, kanaln azn kapatmak iin Boazii kalelerine gtrld: Devletin payitahtndan karlan 10.000 cengver, tehdit edilen sahile yayldlar. Kanaln ortasnda yanm dire eklinde dizilmi ve yamaladklar eylerle dolu olan Kazak donanmas, Karfadeniz'e dnmek iin gecenin girmesini bekledi. Birka gn sonra, bu korkun mstevliler, daha fazla bir miktarda yine Boaz'n medhlin -de grnp yedi asr evvel gor kayklarnn, nnde demir atm bulunduklar- Fener'i yaktktan sonra, Osmanl Devleti payitahtn titretmi olmak iftihryla muzaffer bir edayla ekildiler.125 Cezayir Ve Tunus Arasnda htilf Bb- Hmyn, Arko kalesinden dolay kan bir anlamazlk iin mracaatlar zerine, Tunus ve Cezayir emaretleri126 arasnda hakem olmak suretiyle, zaafna kar bir teselli bulmu oluyordu. ki belerbeinin memurlar127 bu mhim mes'ele iin stanbul'a gelmi olmalaryle, mft ve kazaskerlerin de hazr bulunduu bir alen mecliste, dva halledild i. O zamana kadar Tunus emaretine vergi te'diye etmi olan Arko kalesinin bundan sonra Bb- Hmyn memuruna 2.000 guru vermesine ve
Leo Gramatikos, 921. Simon Logoteta, Kayser Rmnanos 28. Saltanat Senesi, 952 senesi. 124 Karamsin, 1, s- 121. Rigo'nun Osmanl Devleti Trihi (ngilizce) eserine Knolles'in zeyli, s. 4. izmir konsolosluunda bulunmu olan bu ztn Seden-Asiam side Stenia. Fezleke. Nam. 125 Fezlek'nin ve yalnz bir iki kelimenin deitirilmesiyle on yazlmak suretiyle Nam'nn bu konudaki ifdesi undan ibarettir : -Donanma Kefe maslahatna megul iken Ten (Don) Kaza Karadeniz'i hil bulup yz elli kt'a ayka ile evvalin (1033) drdnc gn Boaz Hisan'na gelp, Yeniky' gret ve birka dkkn ihrkyle hasret itdkleri ma'lm oldukda, stanbul'dan Bostanclar ve segbn -ba nefertyle gemilere binp, hcum i'Iicok. Kazak ckjfs bir an tunmayup. gir denize firar itdiler Melnin hu mertebe ikdam ile Boaz'a hcumu bir trihte mesm* deildr. (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/49 -50. 126 fanmr'in -Ergence tbirine mukabil emaret denilmitir. Lkin o zama nm bizce i'tibnna gre emaret deil, her ikisi de eylet idi. Bu tabiri, tasallut vesilesi olarak kullanmak iin Avrupallar karmlardr- (Mtercim) 127 Tnus'dan: Mf eyh Eb/1-Hasan, eski yenieri aas Abdurrafamn Aa, Sleyman Kapdn; Cezayir'den: Azledihni iki yenieri aas, iki blk ba, iki yayabai, iki odaba, birka nefer gnderilmiti. (Mtercim)
122 123

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

akenin her sene Mekke ve Medine fukarasna tevzi' olunmak zere saraya ilveten gnderilmesine karar verildi.128 Anadolu'da vezr-i zam ordusunu takviye iin tehizatlarma faaliyetlerine devam edilmekte idi. Muharremde (1034) Erzurum muhafazasna 2.000 yenieri konuldu, Diyrbekir valisinden 40.000 kei derisi tulum, mhimmtyle 10 (bedluka) top, 400 kelek, 120.000 kile arpa, 40.000 kile buday ile yenieri iin peksimet, Aziz, Kilis, Trkmn voyvodalarndan 225 katar deve, 50.000 koyun istenildi.129 Sadrazamn Vefat (Mildi) senenin son gnlerinde vezr-i zam erke Mehmed Paa, uzun bir hastalktan sonra vefat etti (18 Reblevvel 1034 - 29 Aralk 1624).130 Yenieri aas Husrev Aa ve defterdar Bak Paa, serdrn irtihlini Reis Turak Efendi vstasyle stanbul'a bildirmekle beraber, stanbul'dan yeni serdr gnderilmesine kadar vakit geeceini, Diyrbekir Valisi Hafz Paa'nn byk bir asker kuvvete mlik, eski ve Badd' ahvline viuf bir vezir olduunu ilve ettiler. Sadret mhr, serdrhk emriyle beraber kapclar ked-hudsyle Hafz Paa'ya gnderildi. stanbul'da Husrev Afa sadreti niin kendisine istememi? yolunda szler olduundan, Husrev Aa yle yapmam olmasndan pimanlk duymutu. Ona da vez-ret verilerek, Murat Suyu'nda bert kendisine yetiti.131 Sekin ve ehliyetli kiilerden olup, mliye hizmetinde ihtiyarlam olan Bak Paa da, mteakiben irtihl etti.132 Onun makam Tokat defterdar
Bu hkm, Lfonten'in stiridye ve Dvalar> hikyesini hatrlatr. (Galiba istiridyeye hkim efendi kendisine htom etmi olacaktr. Lkin bu hkm onun gibi deildir. nk eyhlislm ve kazaskerler ve yenieri aas (zra yenieri aal kalelerin ilerine bakan merc idi) huzurunda akd -i meclis olunup, tarafeynin temesskti grldkde, mezbr kal'a arz-i Cezayir hu-ddna elli atm merhale bad ve Tunus eyletine on merhale karlb olup, imdiye kadar rsumum Tunus haznesine teslim idegelmekle bu hesb'-er* ve'1-kaanun Tunus eyletine hkm olunduktan sonra, husmet ve riz'n ortadan kaldrlmas iin Tunus belerbei zabt edip, mahsl iin her sene varan mbaire ikibin riyal guru vererek, bunun saraya ilve olunmasna tarafeyn vkels karar ve rz vermilerdir. Nam, s. 342. Es -Sulh Sey-yidi'LAhkm. Mtercim) Sar Abdullah Efendi'nin Mneatnda (Nu : 4) Mekke erfi'ne 1032 (1622) tarihli bir'pdih mektubu. Nianc Mehmed Efendi kalemiyle yazlm 1033 (1623) tarihli dier bir mektub- hne vardr. 129 Nam (c 2, s. 343) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/50-51. 130 Bu vefatn haberi stanbul'a ancak haftada gelebilmitir. Zr Venedik balyosunun raporunda syle okunuyor: ubatn sekizinde Tokat'tan Dvn- Hmayn'a gelen haberden, sadrzam Meimed Paa'nn ta illetinden vefat ettii anlald- Mehmed Paa en nde alrsa da, yenieriler kendisini sevmezdi- Onun yerine tyin olunan Hafz Paa altm yandadr., tab'nda huunet ve gurur vardr. 131 Nam- Bu paa ziyde namus ve hamiyyet gste rdi >, Rue, s. 376 132 Ravzat'l-Ebrr, Mudhka unvnyle nakleder ki: Defterdar Bak Paa Kemanke Al Paa'nn emvali
128

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Osman Eendi'ye,133 Tokat defterdarl mverrih Begki-liseli (Fnfkirhenli Peev) brhnr Efendi'ye verildi.134 ran'n Grcistan'da Malubiyeti Mays balarnda (27 Receb 1034 - 5 Mays 1625) yeni sadrzam Hafz Paa, Diyrbekir yaknnda lek sahrasna ordu kurdu: sefer davetiyle ilgili emirler neretti. Husrev Paa dah yenieri askeri ve alt blk aalaryle Tokat klandan karak, Ramazan balarnda sadrzamla birletiler. Bu srada Karamn belerbei erke Hasan -ki Hsn- Keyf (Hasankeyf) taraflarnda klamaktayd- Acem ordusunun Krdistan'da Altunkpr ve Kerkk taraflarna gelen bir frkas zerine yryordu. 10.000 Acem 4.000 Osmanl'ya malb oldu ve Kerkk'ten tardedilerek Kerkk Bostanpaa tarafndan zabteddi. Bu aralk Acem Hn Kargay Grcistanda, Mar -grau Hnn ranllar'a hynetiyle, kanl bir hezimete uruyordu. O vakitler Zakm (Zekm) Ham, eski Grcistan hkmdar ailesinden Tahamurs Hn nmnda bir adamd, ki bu mhim memuriyete h Abbas tarafndan tyn olunduu halde, Van belerbei Trke-bilmez Hseyin Paa'dan yardm istemi ve onun yardm zerine Osmanl saflarna gemiti. Bu hareketinden fkelenen tran ah, Grc Margrau Hn'a, isyan eden eyleti tahrb etmesini emretmi, Tahamurs da Akba'a (Mingreli-Mekril Hkimi) snmt. Bu mdhi intikamdan sonra, h Abbs, Zakm ehrini yeniden 'mr etmek ve sene vergiden muaf tutmak emriyle, Peyker Sultn' Grcistan Vlilii'ne tyn etti. Ksa bir mddet zarfnda o taraf ahlsi o kadar oald
kabza me'mr olmasyle, sarayn su be-su cst cu ederek, b-teh hareme vaz'- kadem eyledi, Bostnzde kermesi (maktul vezirin dul brakt) tesettr murd edince. Baki Paa b -ih-tiyr, A canum bizmle n-mahrem muamelesin itmek ne indr? Bizden hod sizn hakkmuzda henz ne tatlik ve ne ta'lk vki' oknidur; bu muamele Al Paa ile gerek di diye Iatfe eylemi. (Bak Paa'nn -Burun Kasm fkrasnda olduu gibi- nkteli szleri varsa da, ldrlm, ve t haremine girilerek emvali msadere olunan bir sadrazamn zevcesine byle szler sylemesi kfe deil, en byk kabhadr. Hammer fkray tammyle anlamam olduundan, biz aslndan naklettik- Bak Paa, Nam'nn Eedd erbb-i istf idi szne u fkra ile liykatini isbt eder. Galiba Naim daha sz syleyecek idiyse de Ezkr... emrini hatrlamtr Nef, Bak Paa'nn bu sefere defterdar oluunda : te oldun yine hl sefere defterdar stikaamet yoluna gitmee himmet eyle! demiti. Bak Paa'mn selefi fstikaamet Efendi seferde vefat etmiti. Naim, Bk'nin Isttkaaroet Efendi'ye iktifa etmesi zerine, NefTnin tevriye ettii lm duasn airane bir kehnet sayar. Mtercim) 133 Nam'da Osman denmise de, mtekib fkraya nazaran Abdlkern okunmas lazmdr. 134 Peev. Sadrzamn vefatndan nce Tokat darbnnesisde bulunup, mil yon hlis ake kesdirmitir. Peev, ihtiyarl bahanesiyle badefterdrh kabul etmediini syler. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/51 -52.

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ki, vl bunlar nasl zabtedeceini bilemiyerek, endesini efendisine arz etti. h Abbs, koruc-ba-s Kargay Hn' ve Grci Margrau' birka bin kii ile birlikte -saraya gen kz almak bahanesiyle- gnderdi. Koruc-basna verdii zahir emir, her ite Margrau (Magrav) ile istiare etmesini bildiriyordu. Bu emir mucibince 12.000 Grc'yi (in*m tevzii iin) tantanal bir resm-i geid icrasna davet edecekti. Fakat gizli ta'Im-tnda, toplad Grcler'i son neferine kadar, Margrav' bile istisna etmeksizin, kite hlinde dm etmesini emretmiti. Bu mektubu gtrene, kd Margrav'a gstermeyip, koruc-ba- han'a vermesi tenbh edilmiken, mektubu gtren yanl anlya -rak, Margrav'a tebli etmesi zerine, o da Grc reislerine haber verdi. efler, Kertil (Krtil, Krdnel) Hkimi Margrav, Zakm Hkimi Tahamurs ile Guriel (Guril), Ddyn (Kolhis), Akba (Min-greli), Karakalkan beleri idi.135 Bunlar mektuba inanmak istemediler; Margrav, askerini -fakat byk bir ihtiyatla- geit resmine sevketmeye mecburiyet grd, ncler, sahrada dar boaz gemekte olduu srada, Acemler bunun zerine hcum ettiler. 400 Grc para para edildi. Asl ordu boaza ric'at etti. Artk Kargay'm Grcler'e hyanet ettiine phe kalmad. Grc beleri Kargay'a: Hanm, ne durursun? Tahamurs geldi, bast. diyerek onunla muharebeye tevik ettiler. Acemler kendilerine sra geldiinden boaza girince, intikam hrsyla tutuan Grcler'le mlml oldu. ran ordusu mahv ed ildi. Bunun mrekkeb olduu 30.000 cengver-den ancak onda biri hals oldu. Kargay ve olu, Emirgne, Kazgan Han olu, irvan Hn Ysuf, Mehmed ve Sleyman Hnlar ordunun balca sultnlarndan (yni zabitlerinden) on kii ile birlikte muharebe meydnnda kaldlar. Alt-yedi bin ba Diyrbekir yaknndaki ordugha gnderilerek, Grc mzraklar zerinde zafer almeti olarak dolatrld.136 Margrav Hn hemen vezr-i azama yazd ki, Grcistan'da grnr grnmez, Gence, Karaba, irvan, Erdebil decektir. Lkin mverrih Peevfnin iddetli ihtarlarna ramen, Hafz Paa, Bada d'a gitmeyi emreden ta'lmt hricine kmamakta srar
ranllar tarafndan kendisine sahip kldktan sonra hyanet ve hakaret grm olan Grc prensleri tarafndan eli gelmesi her gn beklenmektedir. O prens tarafndan idare edilmekte olan batin millet... Rue, s. 429. Fedeke, Peev, Nam. 136 Bir Grcbei, cengde maktul olan alt bin Acem ba e gelerek, balan divnda tehir olundu. Gre! beg pdihn elini perek, hil'at ald- 19 Eltic 1625, Venedik Hulsas, fenparatorluk ve Kraliyet ktphanesi. .Grc ve Acemler arasnda muharebe vuku bularak, ranllar'dan yirmibirbin kii, ve balca reislerinden c maktul dmtr. Venedflc Hulsas. Bir Krd bei tarafndan vz Acem'in kesik ba dvana geldi. 28 Aralk 1625- Ke-zlik. (Nam, ldrlen reislerin balarnn al yaftalara sarlp, sancakla r, kerrenylan, ksleri e serdra gnderildiini yazar. s. 347)
135

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

eyledi;137 yenieri aas Husrev de, sadrzamn muhakkak grnen muzafferiyete nail olmasna hasedinden dolay, Hafz Paa'nn plnn destekledi. Bununla beraber Margrav Hn kendisini mstakil hkim ln ederek ahin bendesi Magrav (Margrav)138 diye sikke darbettirdi. Bu vak'alar zerine h Abbs, koruc-ba smk (?) Hn e Emrgne Hn' s dedii Margrav zerine yollad. Acem ceng-verlerinden pek az Grcler'in klcndan kurtulabildiler. Emrgne ald yaralardan ld. Gaalib, brda* (??) iklimini talan ve Gence*-3T atee verdikten sonra, kendi eyletine dnd. Grcistan ihtilli haberi zerine, dima Kars eyletinde serseri gezmekte olan Tahamurs Hn, ikaametght olan Zakm'a dnmt. Grcistan'n hkmdarlar sllesinden olmayan Margrav, Tahamurs'a kymetli hediyeler gnderdi. Lkin Tahamurs'un, kendisini tehlikeli bir rakb grmekten baka bir ey yapamyacan bildiinden, entrikalarna yenilerini ekleyerek yardma davet etmek zere, sadrzam ordusuna ekilmeyi kararlatrd.139 Cennetolunun dam Sadrzam Badd'a kadar tkb etmeden evvel, payitaht kaplarnda cereyan eden ahvle bir gz atacaz. Karesi sanca, Truva sahralarn ve da Da kylerim harb eden Cennetolu140 nmnda bir snin sna olmutu. Cala (Caala) kardelerin ked-huds bunlarn zerine gnderildii halde, 2.000 zyit vererek geri geldiler.141 Bu haber zerine, sadrzamn kedhuds Kanl Mehmed, Dilinin olu Hseyin Paa e birlikte
Hasanbeg-z&de. Peeev'nin kanaatine mtihattf olarak. Grcistan'n ele geirilmesi Badd'n geri alnmasn bir saat bile ta'cl efenivecegi cihetle. Hafz Paa'nm o mntkaya girmek stememekte hakl olduunu ihtar eder. 138 Magrav (Margrav), Natmfl'mn tbirince Mslman olmazdan evvel rfrf iarm ittihz ederek, ve ahlk iddiasna kalkarak Bende-i h-i vilyet Magrav-h diye sikke kazdrimt; Hammer, h- vilyet'den maksad Haydar cenahlar olduunu bilemeyip, Magrav' Acem h'na bende yapmtr. (Mtercim) 139 Nam. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/53 -55. 140 Nam'nn .Cennet Kan olu demesine gre, bu Cennet'in bir kadn olduu anlalr. (Mtercim) 141 Fezleke, Ravzatfil-Ebrr, Nam. Bir siph olan Cennetolu svarilerle Bursa'ya doru yryor. Hazrn 1625- Cennetolu yeniden zmir zerine gitmitir^ Kahya bin kii e mukabelesine gelerek, bir sahrada kahramanca harb etmi ise de, khyann ve maiyyetinden ikibin kiinin telef olmas zerine, Cennetolu galebe etmitir. Rue, s. 431. Cennetolu zmir'e be mil mesafede bir mahal olan Tire'de bulunmaktadr. Sancak mutasarrf Cala kardelerin iki khyas, Cennetolu'nun zerine yrdler. CennetoJSlu binaltyz piyade ve bin svari toplayarak Triyan -dde mukabeleye kt. Khyalarn ikisi de, adamlarndan ikibin kii ile maktul oldular- 0 Temmuz 1625. Venedik Hulsas.
137

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

snin zerine harekete memur oldu. Cennetolu Manisa sahralarnda hezimete urayarak, ikence iinde can verdii gibi, balca taraftarlar kaza vuruldu. Bu srada stanbul'un asyi sipahilerin bir isynyle bozularak, tama' ve hrstan dolay Yahni-kapan lkab verilmi olan defterdar Abdlkerim Efendi'nin ikence altna ahnmasyle karkln nne geilebdi. Selefleri Ekmeki-zde ve Bak Paa kadar talihin msadesine mazhar olamyan Yahnikapan, byk serveti kendisinin felketine sebep olarak, ikence iinde can verdi.142 Kazaklarn Karadeniz'de Malubiyetleri Kazaklar'la muharebe etmek zere Kapdn Paa kumandasnda gemilere bindirilmi yenieri ve cebeciler, sipahilerin gsterdikleri cr'etten rnek alarak, Varna'y aralarnda kan kanl bir anlamazlk ve atmann grltsyle dolduruy"orlard. Cebeciler, kaleye ekilerek hasmlar zerine ate atlar; her iki taraftan birka kii ld (10 Zilhicce 1034 - 13 Eyll 1625). Mcrimlerin ileri gelenlerinden ikisi dm edilerek, Kapdn Paa Kilgrad, Balk, Mankalya. Kara-harmn, Soluna, Kili, Akkirman yoluyla z'de bulunan Klburun'a mteveccihen yelken at. Klburun'a varldnda, sahil boyunca -yz Kazak kaynn (ayka) Trabzon'a doru gitmekte olduklar grld haber alnarak, Kapdn bunlar tkb etmek arzusunda bulundu. Lkin z ahlsi, onlar behemehal bu tarafa gelecekle rinden, pek uzaklalmamasn ve geceleri kenara yakn yatlmamak-la beraber hazr durulmasn ihtar ettiler. Alt hafta hareketsiz vakit geirildikten sonra, Kazaklar yine istanbul'a hcum ederler korkusuyla, donanma Rumeli sahillerinde gezmeye balad. Karada yedi sekiz mil alargada iken, Grcler dmann yaklatn habfer verdiler.143 Donanmay tekil eden 43 kadrgadan -dokuzunun iinde yenieri bulunan- yalnz 21'i Kapdn Paa ile birlikte idi. Dierleri su

Kapdn Pasa gemisinin direk banda olan gzc Kseler grndi. diye haber verdi. Onlarn stlahnda Kseler, eyka ve Kazak*dr. Cmle-i halk ayaa kalkd, sefinelerin atak.lanm adlar, levendier soyunup cenge ha-ar oldular.. Nam, s. 3CT (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/55 -56. 143 Yahnikapan talebeden idi; Byezd maretine mlzemeti srasmda, yemee hcumundan dolay o lkab almt. Sonra hatlb ve nihayet Ekmeki -zde\e intisb ile mal memuru olduu. Hakknda Ekmeki -zde kld dnyy nna muhtc/Ahir sirat-i devlet yahni kapann old. demilerdir- Defterdarlnda nezaret de almt. Malim ikence ile syletip kamilen aldlar.. (Nam'dan s. 355 ve 356) (Mtercim)
142

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

itmelerinden ve hasar grmelerinden dolay geri kalmlard.144 Kazaklar denizin sknetinden'istifde ederek, mteferrik gemilerin zerine krek kuvvetiyle hcum ettiler.145 Herbir kadrga yirmi-otuz kaya mukabele mecburiyetinde idi. Her kaykta 50 Kazak bulunuyordu, gemilere yanamak iin vahiyne bir iddetle ilerliyorlard. En iddetli ceng, fenerinden tannm olan Kapdn Paa kadrgas etrafnda oldu. Birka yz Kazak, dilerinde kl146 gemiye yanaarak, byk diree kadar geldiler.147 Hemen hemen tammiyle Kazaklar'dan ibaret olan krekiler krekleri brakarak, cenge itirak etmi idiler.148 Dman glkle def ediliyordu. Nihayet ktaki toplar, etraftaki kayklar batrarak, gemiyi kurtard. Tersane kedhuds Memi Be'in kadrgas az daha ele geecekti. Piyle'nin kadrgas da iddetli bir hcuma urad. Muzafferiyet belki Kazaklarda kalacakt, ancak ceng esnasnda bir rzgr koparak, kadrgalar etrafndaki kayklarn dehetli hcumundan kurtard.149 Kayklar pek haff eyler olduklarndan, bunlar batrmak hemen hemen muhal denecek derecedeydi. Ceng btn gn boyunca devam etmi ve kayklarn ancak yetmii batrlabilmiti. Ertesi gn yzyetmiiki kayk tutulmu, 781 Kazak esr edilmi olduu anlald. Bu galibiyet, u korkun dmanlar zerine Osmanl bahriyesinin kazand en parlak muzafferiyet id. Balk yaknnda donanmadan drt sefine bir frtnada zayi olarak, bakiyyesi stanbul'a girdi (Safer 1035 - Kasm 1625).150 Veba

Krekeri zebn, rzgr yok, geri kalup, henz ilimediler.> Nam, (Mtercim). Rzgr var iken bir kadrgaya yz ayka atamaz; limanlk havada bir ayka bir kadrgaya sarlmak mmkindir. Nam, (Mtercim) 146 Canlarn dilerine alup tbirini Hammer byle anlanutr - NamS'da Ka-zaklar'n kllan olduuna dir bir iaret yok. (Mtercim) 147 Fezleke, Nam, Hac Kalfa'nn Esfrl-Bihr', Tayybbezde. 148 Bereket versn ki ayaklar bal idi, onun in yalnz krek ekmei brakarak, cenge kanansam idiler(Mtercim) 149 Tayybbe-zde ve Rue, s. 426. yzelli firkate (kayk)'dan rorekkeb bir ince donanma cenge giridi; bu kayklarn her birinde krk elli tfek-endz var idi. Otuz kayk batd ve yedi sekiz yz kii denizden toplanld. ki taraf-dan muharebe pek iddetli oldu; yenieriler hemh kamilen mahv oldular (Bir rzgr zuhur idp, kadrgalarn yelkenleri doldu: gya ki her biri mrde iken zinde old. Nam. Nam'nn bu deniz cengi ile ilgili olarak verdii zhat ve tafsilt hatt Fezleke'nin ihtiva ettii mddet boyunca trihinin mnderictnn ekserisini Ktb Celeb'den aynen istinsah ettii unutulmamaldr. Fezleke, c2, s. 73 ve 74). 150 Nara; EsfrflT-BihAr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/56 -58.
144 145

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

O yaz istanbul ve havlisinde dehetli bir tn zuhur etti.151 lm miktar bine vard zaman, mu'td olduu zere, Tersane arkasnda duaya kld.152 Msr vekaayinmelerinde Bayram Paa tnu diye yd olunan bu fetten dolay Msr, vergisinin ancak yarsn153 gnderebildi.154 Veba duasn mteakiben, vezr-i zam Hafz Paa'ya tevdi olunan Badd seferinin muvaffakiyetle neticelenmesini iin du olundu.155 Hafz Paa'nn Badadi Muhasaras Az nce iaret edildii gibi, sadrzam Mays'ta Diyrbekir'in -lek sahrasna adr kurmutu. O zaman Diyrbekir vlsi, eski Ha-leb belerbei olup, uhdesine vezret tevcih edilerek, yerine m Vlsi Mustafa Paa tyin olunan Murad Paa idi. Badd muhafzlarndan bir ksmnn Mehed-i mm Al'yi ziyarete gittikleri haber alnmas zerine, vezr Murad Paa serdr tyn olunarak, Anadolu belerbei lyas Paa, Abdal Paa, birka sancak bei 15.000 askerle Hille ve mm Ms semtlerinden Badd' muhasara etmek, ziyarete giden muhafzlarn dnmesine mni olmak zere, ileri gnderildi. Yenieri aas da tularn gnderdi. Toplanan bir asker mavere meclisinde, Hafz Paa yalnz drt kt'a hafif top (bada luka topu) ile Badd zerine yrmeye karar verdi. Vezr-i zam, tecrbeli bir kumandan olmaktan ziyde iyi bir irdi; yol esnsnda askerin ecaat ve heyecann artrmak iin beyitler ind ederek giderdi.156 Ordu, Mardin'den sonra, eski Musul altndan Dicle'yi geerek, Byk ve Kk Zap (Zabatos ile Kapros) sularn da geerek, Kerkk'e vsl oldu. Bir
Temmuz'da leU mstevliye o derece ziydeledi ki Trkler umm bir duaya ktlar. Hayvan tta bir hastalk olduu, yhud veba onlara da sirayet ettii iin, yine o gn ehirde hi hayvan kesilmemesi emredildi.. Rue. 152 Okmeydan kesinde, Beyolu semtinde ve suyun te tarafnda bir kk cami., Rue, s. 420153 Sheyl, s. 64, yalnz ildyzbin altn tenks olunduunu yazarsa da, Venedik Hnlsas'nu u ifdesi buna muhaliftir: Kaahire'den, her vakit gelen haznenin yans olmak zere, ancak yzbin duka gelerek. Pdihn ziyde teessfn mcib oldu.. Eyll 1C25, mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi. 154 Muhammed bin Ysuf, Msr Trihi. 155 Badfid'n istirdad iin birok haBnn toplanmasyle umm dualar edildi. 13 Eyll, Byk frtua, Venedik Hnfsasi. htiml ki Karadeniz'de drt gemi kaybettiren frtna, u nakledilmi olan barede bahis konusu olan frtnadr. Eyll 1625. Dfistrfil-tns'da, bu senenin Trihiyle, Mevlev eyhlerinden birine verilmi bir bert dercedmistir. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/58. 156 Nam, s. 354- Hafz Paa'nn, kendi grlerinden aadaki ki beyit! okuduunu yazar, fakat bunlar askerin anlayaca ey olmamakla beraber, kendisinin lf fi gzf. Oe uramaa alk olduunu belirtir: Bizimle Kerbel vadisine hem-derd olan gelsin Snansn arsa-i ferznelerde ferd olan gelsin! Advden intikam almak in azm itdk, ey Hafz Ko bu lf gzf, iste meydn, merd olan gelsin! (Mtercim)
151

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

meclis daha toplanarak, Murad Paa'nn mesisine ramen, Saru Hn ile Mir Fetth'n yedi sekiz bin ranl ile ieri girmi olduuna gre, Badd'a topsuz hcum edilmesi mn-sib olup olmayaca mzkere olundu (Muharrem 1035 - Ekim 1625). En cidd tirz -ki mevsimin ilerlemi olmasdr- yaz scanda harbetmenin imknszlna nazaran, kuvvetsiz kalverdi. Bu aralk bir Acem elisi gelerek, mektup getirdi. Bunda mstehziyne157 Badd kendi memleketinizdir; harb etmezden evvel h'a mektup yazarak isteyiniz, belki verir. deniliyordu. h'n nerede bulunduu eliden sorularak, Yirmi gne kadar sizinle mlakat eder cevb alnd. Musul Vlsi zahire toplamaya ve Bostan Paa Kerkk muhafazasna memur edilerek, vezr-i zam Badd hisar altnda mm- Azam Trbesi civarnda kondu (10 Safer 1035 - 11 Kasm 1625). Muhasara toplarnn yokluu hissedilmeye balanyordu. Diyr bekir*deki meveret meclisinde, Hafz Paa Badd'm anahtar cebimdedir demi olduundan, ordu halk sadrzam ile istihzadan geri kalmyorlard.158 Mevcud olan drt top, etrafna sepet evrilerek, batarya hline konuldu. Safer*in 12*sinde asker metris inatn tamamlad. Haleb Vlsi nehir kenarn, yenieri aas Karanlk-kap'dan Acem Burcuna kadar olan mahalli igal ediyordu. Rumeli Vlsi Grc Mehmed Paa, Anadolu Vlsi Hac llys Paa, Mar*a Vlsi Nogay Paa, Sivas Vlsi Tayyar Mehmed Paa, Karadan Vlsi erke Hasan Paa dah segbanlaryle daha tede metrse girdiler.159 Hafz Paa geceleri metrislerde kalarak, askeri szleriyle, ihsnlanyle tec' ederdi. Alt blk usl-i kadme mucibince gece metris beklerdi. ki ay zarfnda muhsrlar elli iki lm kazm idiler. Muhafzlarn ihtimmyle hepsi kef olundu. Gece gndz, kale, ran ordusunun gzide askeri olan Mzendernllar tarafndan muhafaza olunmakta, binlerce me'ale btn gece Ak-kapTya kadar nehir sahillerini aydnlatarak, karakollar mu'td olduu zere Yekdir Allah!160 vzesiyle, duvar
Maksad, istihzadan ziyde bile He vakit kazanmak olduu anlalr - beride dahi h'a buna benzer bir az kulland gmlecektir. (Mtercim) 158 Serdr alay le giderken, kal'adan b -hadd toplar atldka, Ala, Badd'n anahtarlarn!, diye serdara IsjtdirirlerdL Nalna, c. 2, s. 36l! (Mtercim> 159 Paa (Hafz Paa) altm bin azab, on bin yenieri, yirmi bin siph e, muhasara in Badd altndadr. Kaplarn brine Rum-ili belerbei Meh-med, birine Anadolu belerbei lys, ncsne Sam Valisi Mustafa Paa tyin olunroudur. Lm kasnak vazifesi yenieri aasna verflmidir, s ekiz bin siphsiyle g itaat etznekde olan Diyrbekir vlsi Murd Paa ile aralarfbozukdur. 12 Ocak 1626, Venedik Hulsas. 160 Karakollarn bu sads, Mslflmanlar'la harb etmi, yhud -1800 senesinde Hodos'da bulunan mverrih
157

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

boyunca yava yava yrmekteydiler. Mu-hsrann toplaryle alan hafif gedikler derhl al ile doldurulu-yordu. Osmanl ordusunun, hendekleri doldurmak iin kesmi olduu hurma aalarn ahl alp gtryordu. mm- zam Trbe-si'yte Karanlk Kap arasndaki mesafeden bir gece birka yz Acem atls kaleye girmeye muvaffak oldu.161 Muhasarann yetmi ikinci gn lmdan birka zira gedik almas zerine, umm bir hcum emredildi. Osmanllar Allah! sa -dsn tekrar ederek, duvara doru yrdler; lkin Acemler istihkm arkasnda olduklar ve derin bir hendek ile mahfuz bulunduklar cihetle, derhl yaplan hcumun iddetini krmaya muvaffak oldular. Yenieri aas elinde kl, firarilerin nne atld ise de, bir faydas olmad. Ertesi gn gedik, hurma dallanyle doldurulmu olarak bulundu. ran ah 30.000 kadar askerle bizzat Badd zerine ynelerek, ehrbn'a geldii gibi, Zeynel Hn kumandas altnda 10.000 kiilik nc kuvvetleri Diye'yi geerek, Osmanl ordusuna zahire getirenlerden 3.000 kiiyi ehrbn taraflarnda ele geirdiler. Vezr-i zam Badd ordughnda bir meveret meclisi kurdu. Ha-leb belerbei, artk Badd almamyaca cihetle, ya h zerine gidilmesi, yhud geri dnlmesi lzm geleceini syleyerek, kendisinin ikinci kkn seilmesinden yana olduunu syledi ve fikrinin Pdih huzurunda dah mdfaa edilebileceini ileri srd. Lkin yenieriler ric'at szn dinlemek istemediler: - Biz hep knlsak, Badd alnmaynca metrsden kmak ihtimlimiz yokdur cevbn verdiler. Sipahiler dah: - Siz metrisleri muhafaza ederseniz, biz dah darda durmak-dan geri kalmayz dediler. Bunun zerine muhasarada devam edilmesi kararlatrld. Ordughn arkas istihkmlarla, hendek ve burlarla evrildiinden, mstahkem bir ehir hlini almt. stanbul'dan top, mhimmat ve imdd taleb olundu. Basra'dan 49 okka (110 livre ve bir eyrek) ta atar byk topla, oradan ve dier yerlerden mhimmat getirmek iin adamlar gnderildi. Tayyar Mehmed Paa, iki intizamsz siph blyle Zeynel Hn zeri ne sevkolunduysa da, ncleri olan Tatarlar ldrlerek, Paa, dnmeye

54
Sayfa

gibi- bir Trk kalesinde gecelerini geirmi olanlarn hepsi tarafndan bilinir. 161 Bunun zerine Badd tammiyle muhasara olunmadka alnamaz diye lmn> Azam semtinden att kenrnca adrlar kurularak, Badd kusa-t&h. Ve kar yakaya kpr kurularak Kular Kalesine de biraz asker konuldu. Nam'dan, s. 363. Mtercim.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

mecbur kald. O esnada bir delinin szleri btn orduda karklklar mcib olarak, defterdar mer Paa'nn haytna zarar gelmesine de ramak kald. Diyrbekir'den oniki kelek cebhne, yirmidrt kelek zahire gelerek, mm- zam kalesine konulmutu. Ertesi gn orduda defterdar mer Paa'nn Badd'a barut vermi olduuna dir bir ayia kt. Hin zannedilen defterdar, evvel ordu kadsnn, sonra sadrzamn huzuruna getirtilerek, Badd'a verildi denilen eylerin Hafz Paa'nn adamlany-le nakledilen mhimmtdan ibaret olduu anlald. Yalan szn sahibi dm edildi. Lkin defterdarn haysiyeti zedelendiinden, m-sm olmasna ramen, azledilip yerine Tokatt Osman Efendi tyn edildi.162 h Abbs'm Diyle kenarna ordu kurulduu haber alnd gece (Receb'in ilk gecesi), btn Badd muhafzlar, saylarnn okluu ve cesurca hareketleriyle kuatanlar korkuya drmek niyetiyle, duvarlar zerinde grndler. Badd'm muhasaradan kurtulmakta olduunu ln iin gn gece toplar, tfekler atarak enlik yaptlar. Sadrzam bir mavere meclsi toplayarak, burada yenieri aasn kaymakam sfatyle orduda brakp, kendisi Diyle'nin bu tarafnda bulunan Zeynel Hn zerine hcum etmeye karar vermi olduunu beyn etti. Bu tasavvur uygun grlmedi. Murd Paa ile lys Paa, yedi top ve birka bin azab ile ileri gnderildi. Lkin bunlar intizamsz bir halde ric'at ederek, kendilerini tkb eden ranllar istihkmlara kadar geldiler. Hafz Paa geceyi hendekte geirdi. Tercil hkimi Telli brahim ile Diyrbekir avular kedhuds bu cengde telef olmu idiler. O esnada bir gece h'm en - iyi mhendislerinden163 Berhurdr, Kk Ahmed Aa tarafndan esr edildi. Berhurdr, Badd'a para ve zahire kaafilesi gtrmeye memur olduu halde, ordunun me'alelerini ehrin me'aleleri zannetmiti. Kendisinin ve maiyyetinin attan, adr iplerine arpp adrlar ykldklarndan Osmanllarn eline dt. Adamlar dm edildi ve kendisi Musul kalesine gnderildi. Orduda para azaldndan, mm- zam kalesine darbhne kurularak, Badd iaretiyle dinarlar (Ba-dd hsi) kesilmeye balanld. Muhasara alt aydan beri devam ediyordu. lk ceng u suretle vukua geldi: Hafz Paa, bir sabah (2 a'bn), mm- zam'da iken, Diye sahilinden bir toz kalkt grlerek, jntekiben Acem alaylar zhr etti.164
Nalmfi (s. 365. Mtercim) Lmc ve topu. Nam, s. 368 (Mtercim) 164 Riko (Knolles'in zeyli) 1626 senesinde Bekir'i hl Badd'a sahip addetmekle byk bir yanl yapar; buna dir ifdesi : .Abaza'nn isyan, Bekir hadisesiyle birleti -, s. 5, Fezleke'ye de mracaat.
162 163

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Osmanllar atlandlar. Hafz Paa, ald haber zerine gelmekte iken, h tarafndan bir piyade gelerek, elindeki kd Paa'ya verdi. Paa, kd okuduktan sonra, yanndaki atllara cirid oynamalarn emretti. Bu emrin homurtulara yol amas sebebiyle, Paa fkeli bir halde gelerek: - Bir belerbei ona cevab verir, biz lemimizden kalmayz, cevbn verdi, ve aheste aheste cirit oynayarak geldi. Serasker adrna geldiinde, mektubu getirenin cevab istemesi zerine: - Cengden sonra seninle gnderirim dedi. Asker muzkas (mehter-hne) de askeri silh bana davet etti. Paa'nn maiyyeti halk, Abdal Paa ile arhacla gnderildi. Karaman vlsi erke Hasan Paa, ve Murad Paa sadrzamn sa yannda, Sivas vlsi Tayyar Paa sol yannda idi. Sa cenhda silhdarlarla Rumeli ve Ha-leb askeri, sol cenhda Anadolu askeri dah bulunmakta idi. Bu ter-tib, nu'td tertibe uygun deilse de, askerin mevkiine nazaran byle dmt.165 O gn arhada biraz ceng edilerek bir ka kii ld, birka da esr alnd. Bu aralk Basra'dan ceng sallar166 ve bir byk top geldii gibi, stanbul'dan da ar toplar gelmiti. Diyle sahiline hkim olan dman, muhasara ordusundan mtemadiyen at ve adam almakta olduundan, vezr-i zam Arnavud mer Paa'y Tekrit taraflarn muhafazaya gnderdi. mer Paa'y Acemler evirdiler. Adamlar kaybolarak, kendisi de ancak atnn yrkl sayesinde kurtulabildi. Vezr-i zamin yirmidokuz katar devesi kendi iftliinden zahire almaa giderken ranllar'n eline dt. Fil-ce iskelesindeki zahire maazalar da tahrb olundu.167 h'n Elisi Ve Mektubu Mteakiben h'dan eli ve mektup geldi: - Ben Badd' bir cell elinden aldm; Pdih hazretlerine eli ve mektup gnderip, oluma rica ederim, eer vermezse, yine size teslim ederiz; imdilik siz ceng zahmetine katlanmaynz! denilmiti. Hafz Paa: - Pdih'h vekl-i mutlakyz; onlarn cevb bizdedir, kendilerine

56
Sayfa

Nam, Fezleke. Bunlar grb. idi. Grb'i Ktib eleb yle tarif eder: Kadrga tarznda, nihayet kanadlan yok; yukar yksek tahta kaldrup, mazgal de likleri koymular, krekleri de deliklerden ekilir, direi, sereni kadrga gibi u hlde, bunlara sal denilemez. Bu gemilerle hayl burma da getirilmiti. (Mtercim) 167 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/58-63.
165 166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

nme gndermee hacet yokdur. Byle szlerle Badd'dan el ekmeyiz. Pdihn ferman budur ki, h mm Al ziyaretine gelmi, biz de Erdebl'de eyh Saf'yi ziyarete gidelim. yolunda cevap verdi.168 kinci ceng, Acemler'in zahire koymak istedikleri Ku Kalesi duvarlar altnda oldu. Yalnz Karaman ve Rumeli belerbeilerinin dhil olduklar birka arpmadan sonra, iki ordu akama kadar kar karya bulunarak, ancak gece vakti istihkmlarna dndler. Ertesi gn Bolu bei (sultn-zde) Osman Be, Hafz Paa ile birlikte mm- zam Trbesi'nden geri dnerken, top ile vurularak vefat etti. Badd kaplarn neft ile yakmak isteyen Murd Paa'nn delice teebbs (gece atein aydnlatmasndan dolay ieri girmee hazr bulunan levendlerden yz kadar segbn Acemler'in vurup drmeleri zerine) Paa'nn deliliini meydana karmaktan baka bir netce vermedi. Birka gn sonra, bir yenieri, Badd valisine pek yaknda zahire gnderileceini haber veren bir mektupla bir posta gvercini ele geirdi. Zahire iki tarafta da az idi; lkin bir mddetten beri mahsurlar hurma yapraklarn yemee balam, Badd'-daki hurma aalar (Nam'nin tbiri vehile) seren direkleri gibi giryn bir ekl-i hazn arzetmekte bulunmutur. Zahire ile dolu gemilerin birka muhsrlar tarafndan tutularak, geri kalanlar mahsurlarn imdadna yetiti,* nc ceng (12 Ramazan 1036 - 27 Mays 1627)169 Osmanl istihkmlar eteinde vukua geldi.170 Bu kavgada, 1.500 kiilik bir ran frkasnn ecaati grlmtr. Bunlar, elinde kadeh,171 kendilerini tec eden h'n huzurunda y gaalib gelmek yhud lmek zere yemn etmi idiler. Bu kanl yemne iaret olmak zere, dirseklerine kadar krmzya boyanm kollarn -dman kanyla boyanmak zere- plak bulunduklar halde172 ilerlemekte idiler. Acem ordusu, nehirle istihkmlar arasnda mevki tutmak zere, taraftan birden hcum etti. Yenieriler, bir dizlerini yere koyarak, her taraftan tfek kurunlan yadrmakta, sipahiler uzun nze (mz rak, karg) leriyle cesrne harbetmekteydiler.173 Anszn h'n adr
Sh'in nmesi ve sadrzamn cevb mealleri Nam'dan alnd (s. 372) -Mtercim. Bunun dorusu 12 Ramazan 1035-7 Haziran 1326 olacaktr. (Mtercim) 170 Ktib elebi bu cengde hazr bulunmutur : Sabah yeri aarmazdan nce dman askeri su kenarndan Rumeli koluna yrd- Vezr- azama istim-dd iin adam vardnda, borular alnd, btn asker dar kt- Rk-m'1-hurf (mellif) silhdar kulu ardnda bir yksek kule zerinde idim.> Fezleke'den telhis, c. 12, s. 83- (Mtercim) 171 h .elinde kse, hn- hnn ile tolu ierdi, Naim, s - 375. (Mtercim) 172 Nam'ya nazaran bunlar sa ellerine, kollarna kadar, hna (kna) yakm idiler, ki eer yeminleri hilfna firar ederlerse, inkra mecalleri olmasn. (Mt ercim) 173 Yenieri zan zere gelp, brn- bahr-s suff-i dman zerine merg-i br, ve svrn nze-gzr, 'dy fevc fevc rehr- drtt-bevvr eylediler. Naim, c. 2, s- 376. (Mtercim)
168 169

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

topland. h, kendilerine yemn ettirmi olduu 1.500 ceng-verle ric'at eder gibi grnd. Sadrzam bunun Osmanlilar' tehlikeye atacak bir hle olduunu ihtar ettiyse de, te'sr ettiremedi. Mu-rad Paa, frkasyle dman zerine yrd. Lkin yeminli alayn mukaavemet edilemez savunmas zerine ric'ate mecbur oldu. Acemler, askerlerinin ortasnda bir nevi teskere bulundurarak, llerini -edilen yemn urunda ehd saymak zerebu teskerenin zerine alrlard.174 Sipahiler bozuldular. Sar bayrakl silhdar bl, kahramanca bir mukaavemetden sonra, istihkmlarna kadar ric'at ettirildiler. Daha nce yenierilere korkaklk isnd etmi olan Rum Mehmed, bunlarn saflarna snmaya mecbur oldu. Asker Mehmed'in tahkirini hatrlayarak, evvel kendisim ldrmeye kal-ktlarsa da, utanmadan kamasna vsta olan ayaklarn kesmekle iktifa ettiler. Bu sekin frka dah, sarsnt geirmeye balad halde, sadrzamn ahs kahramanl ve elinde harbe: - Yoldalar! Merdiinizi bu gn iin deil de, hangi gn iin saklyorsunuz? diye yksek sesle hitb eden yenieri aas Husrev Paa'nm szleri, yenierilerin krlm olan cesaretlerini iade etti. Nihayet, Anadolu belerbei lyas Paa askerini toplamaya muvaffak olarak, yeminli alayn zerine hcum etti. Bunlar, hemen hemen son neferine kadar, hepsi canlarm feda ettiler. O zaman Osmanl ordusu kurtularak, her iki taraf byk zyit verdikten sonra, ric'at borusu alnd.175 ran ah'nn Yeni Elisi Be gn gemiti ki, rn ah, mzkerelere balanlmasn ta-leb etmek zere, sadrzama yine bir eli ve mektup gnderdi. Selm avuu Mustafa ile siphdan silhdar mlzim-bas brahim eleb, dman ordusuna doru yola ktlar. Ertesi gn Mustafa avu Tohta Hn nmnda
Acemler aralarndan denleri yerde brakmazlard; evgn eklinde temr engelli aa le ekp alarak, bir ki kii ile arkada ordughlarna gnd. rrlerdi. Naim. Bu, byk bir intizam eseridir (Mtercim). 175 El-hsl serdr yannda asker kalmayup, ancak bir ka sancakdr ve i -olan bir de yenieri aas kalm idi. Bunlar toz iinde nihn olmala, dman askerinin hakkat-i hlden haberi olmayup, kendileri mnhezim oldular i'tikadyle, h giriye rc' itdi - Beri tarafdan perian asker, sancaklar ve serdr toz iinde turur grnce, herkes yerli yerine geldi. Toz ald. Bizim asker evvelki yerlerinde kalarak, leker -i dman ekildi- Hafz Paa bu ma'rekede sebat gstermi, ve elinde ok yay olduu halde, barmadan sesi kslm idi- Toz imdada yetierek, askerin inhizmn dmana gstermedi ve ill-hl mkll olurdu. ki tarafdan zyit- kesre vuku' bularak, ba'de'z-zuhr adrlara dnlmdr. Ktib eleb'den (Fezleke, c. 2, s- 84) telhis, (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5 /63-65.
174

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

bir dier eli ile dnd. ran elisi ihtiramla kabul olundu: Tekliflerini dinlemek iin drt mutantan dvn toplants yapld. Birinci dvn, h'n mektubunun eli tarafndan sadrzama verilmesiyle geti. ki gn sonra toplanan ikinci dvnda, eli, efendisinin Badd hakkndaki eski ta-leblerini tekrarlad. Tekrar toplanan dvnda, eli Badd'n Me-hed-i Al mukabilinde iade olunabileceini beyn etti. Sadrzam: - Onun her tana bin ba fedadr; biz de Badd' onun iin isteriz diye mukabele etti. Eli mm Al, Hille, Cuvzer, Filce ile nehrin btn sol sahilini talebde srar gstermesi zerine, ^ezr-i zam, bu trl tekliflere kendisi rz gstermi olsa bile ordunun muvafakat etmiyeceini ileri srerek, toplanty datt. Lkin ertesi gn, dn reddettiini kabul etmekle beraber, u szleri de ilve etti: - Araz sahihleri vermeye raz olmadklar takdirde, bizim mm Al topram vermemizden ne hsl olur?176 Tohta Hn'n beraberinde bulunan days: - Siz h'a id olan h'a veriniz, tesini biz dzeltiriz. cevbm verdi. Iranllar'n araz sahipleri ile uyumalar karar altna alnarak, eli, efendisinin cevbn beklemek zere, orduda kald. O esnada bir gece sadrzam eliyi ziyafete davet etmiti. Ertesi gn sadrzam otann etrafnda keli, ake kadar karklm bd kdlar bulundu ki, her birine bir n () harfi yazlm idi. Eliyi sihirbazlkla itham ettiler. in () harfi Kur'n'n Ftiha'smda bulunmayan bir harftir ki, ranl Baheddn mul'nin kitabnda iddetli te'-sri isbt olunmutur.177 Hle pek ak olduundan, dvn, ii derhl anlayarak, bycnn gen eklindeki varakalar alenen yakld.178

Nm, Fezleke. ranllarn mukteds olan nn ve helva sahibi Baheddn mul havss -i hurfa mteallik bir risalesinde Ftiha-i erfe'de bulunmayan hurfun -ki sevkit- Fatiha derler- havssn zikr edip, bu makle kaa- err ve fitneye mteallik nice 'ml dere etmitir.. Nam'dan, s - 384. Nam, Tohta Hn'n h tarafndan ta'lim olunarak, Hafz Paa ordusunu ifsd iin bu ii yapm olaca ihtimlini ilve eder. Ktib elebi, her birine bir in yazlm gen eklinde kdlar bulunup, Sihirdir - diye toplanp yakldn zikretmekle iktifa eder- (Mtercim). 178 Nara- Bu ark sihri Pizon tarafndan Yermatikus aleyhine yaplm olan hileden daha garb deildir, bu hileyi, Tasit yle yazar : -Semiusti cineres ac tabe obliti aaque mateficia, quibus creditur animas numinibus infernis sacrari. Tasit (Tacitus), Kronik, 2, 60. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/66 -69.
176 177

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi Orduda Karklklar

Cilt 9

Joseph von Hammer

Ertesi gn orduda bir isyan zuhura geldi. Asker Yiyecek cinsinden bir ey yok; at ve eek kalmad. Daha ne kadar burada duracaz?)179 diye bamyorlard. Sadrzamn ota para para edilerek, kendisi, Acem elisinin gzleri nnde, hapsedilmek zere mam- zam Kalesine gnderildi. Murad Paa tarafdrlar Alem-i erfi onun ota nne gtrp de oraya dikmek istediler. Lkin ecatli bir adam olan Alemdar Osman Aa: - Veziri pdihdan baka, kim azl edebilir? Bu ota pdihndr; ben haytda olduka Alem-i erif buradan kalkmaz. Vezir kim ise bu otaa gelir.180 dedi. Mukaavemetine galebe etmek mmkn olmadndan, sler kl darbesiyle ellerini keserek, Alem'i muzaffer bir edayla gtrdler.181 Bununla beraber, birka ihtiyar nefer, galeyanda bulunan askerin nne geerek, ve: - Bu nasl habs olunur? Dman hcum ederse, ba yok; kim cevb verir? diyerek, sadrzam yoldan evirdiler. Derhl yeniden ota kurularak, Hafz Paa oraya getirildi. Vezr-i zam, kuvvetli bir sesle dedi M: - Yoldalar! Muradnz nedir? Badd hisar altnda ya gale-bet etmek, yhud lmek isteyen ecatli cengverler nerededirler? Paa'mn szn kestiler. Ordu, feryd ederek ric'at talebinde bulundu. Yine Hafz Paa dedi ki: - Askerler, iki gn daha sabr ediniz, eli gnderdiimiz Mus-. tafa'nn dnmesini bekleyiniz... Yenierilerin istihkmlarda ekserisi telef olduu gibi, kalanlarn da ou ayak szma uramlard. Hafz Paa Tohta Hn'dan Mustafa avu'u sorduunda: - Artk klcnz var ise Badd' alabilirsiniz; ve ill Acem-ler*e yalvarann, sizi incitmesinler de kalkp gidiniz. demeye balad. Szn te'sri kalmadndan, nc gn dnlmek zere karar verildi. Son bir md kalmt ki, o da yz torba barut konulmu ve gece gndz

60
Sayfa

Nam'dan (Mtercim). Kezalik. s. 385 (Mtercim). 181 Nara ve Fezleke'nin burada ibareleri muztaribdir. Bizim anladmza gre Osman Aga'nn e kesilmi deildir; kavga arasnda (seyirci (dan) Acem elisinin atna klla vurulup drlm, kendisi bayg n halde adrna gtrlmtr. Bu akramn ba ve balangc da asli me'haza mracaatla, ona gre yazlmtr. (Mtercim)
179 180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kazlmaya allm olan byk lmda baar gs-terilmesiydi. Yenieriler dn iin istihkmlardan kmakta ve seg-bnlar vezr-i zamin etrafnda toplanmaktayken, lm, ameleden birinin ihtiyatszlndan dolay, geri tepmek suretiyle patlad ve lmcilar telef oldu. Bu vak'a umm bir karkla sebep oldu. Yiyecekler yama edildi, ar eya yakld, toplar mm-i zam Kalesine gtrld. Sadrzam da oraya gitti.182 Badad Muhasarasnn Kaldrlmas Bu isyan balad srada, h, Hafz Paa'ya yazd mektubu vererek, Mustafa'ya ruhsat vermiti. Mustafa ordudan ayrld e snada birka-svari gelerek, kendisim" tekrar h'n huzuruna gtrdler. h Abbs istihfaf ile: - Geri ekilen bir orduya Badd' teslim etmek anmza yakmaz diyerek, vermi olduu kd yrtt. avu efendisinin yanna dndnde, birka gn daha beklenilmemi olduu iin teessf etti. Hafz Paa: - bana kalsa aylarca beklerdim; lkin tuyana, sihre kar uralabilir mi? cevbn verdi. adrlar kaldrld. ntizamsz bir halde Musul zerine ric'at edildi. Ordunun birlikte gtremedii eya yaklm yhud Dicle'ye atlmt. Toplar paraladlar. Sultn Sleyman'n gzel bir topu -ki alelacele kuma gmlmt- dman tarafndan derhl bulunarak, Acemler'in zafer armaan olmak zere, sfahan'a gnderildi.183 Ric'at evvel tehlikesizce yapld. ektikleri uzun straptan cesaretlerini kaybetmi olan gaalibler, eyalarnn bakyyesini kaldrmak iin kollanyle yardmc olarak ve hrslarn celbeden eyay cebir gstermeksizin alarak, malblarla kardee karrlard.184 kinci merhalede bir Acem mfrezesi geldi. Tohta Hn' istedi. Sadrzam, dmann civnmerdliini tahrik eder midiyle, Tohta Hn' ve Acem esirlerinin geri kalanlarn gnderdi. Lkin
Ric'at evvl'in sekizinci cum'a gn vuku bulmu idi- Nam'dan, s. 386 (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/66-68. 183 Bir musanna e-hne Sultn Sleyman topu -ki otak ardnda turur gaayet uzun ve mnakka, arlj kadar altun deer bir b-nazr top idi- asker iinde bulunan bir h-seven defn olunduu mahalli haber verdi. Nam; % s. 388 (Mtercim) 184 Ordu mm- Azamda iken, rnier kup, hsn-i muamele gsterdiler; hatt Irnler bizim orduda ve bizimkiler onlarn ordusunda gezerleridi. Ba'z Acemler bizim adrlara girp grdkleri eyaya yaparak Gaaz, h! un apanr msn? dinlendi. Eer sahibi gtrrm derse, Pes, apar, apar diye ref ve tahmiline yardm iderleridi- Eer sahibi Bana gerekmez, senin olsun! derse, Pes. mum men apanram, ziydebd! diye gtrrlerdi-Nam'dan, s. 388. (Mtercim)
182

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

vak'alar mdini boa kard. nc geceden i'tibren Acemler ordunun arkasnda idiler. Murad Paa, at kenarndan hendek gibi bir yarn le doru uzand bir menzilde, ordunun arkasn muhafazaya memur olduu halde, sadrzamn emrini dinlemiyerek, ileri gitmi olduundan, Hafz Paa dmanla muharebeye mecbur oldu. Orduda kalm olan yedi top dizilerek, dman saflarna karklk verdi.185 Murad Paa'nn dam Bu engin ertesi gn, ordunun Badd'dan ekilmesinin balca msebbiblerinden olan ve bu defa da gsterdii itaatsizlikle askerin selmetini tehlikede brakm bulunan Murad Paa, Hafz Pa-a'nn emriyle dm edildi. Kzlhan'dan zahire ile dolu birka kelek Urban tarafndan yama edildi. ntizamszlk ve ktlk son derecede idi. Bir okka peksimet 10 gurua alnamaz, bir eng (inik?) arpa 100 filoriye bulunmaz oldu. Kalm olan beygirler kesilerek, alk birka gn onunla hafifletildi. Askerin ou palamuta benzer yemilerden baka yiyecek bulamad.186 Biroklar bir hafta yalnz birka damla su ile iktifaya mecbur oldu. Altunsu nehrinin te tarafnda Zap kenarnda ordunun ztrb biraz un ve et datlmak suretiyle teskin edildi. MusuTa varldnda, oraya gelmi plan hazneden askere maalar verildi. Bu srada siph mlzim-bas isyan eden asker tarafndan para para edildi. Musul Valilii Basra'dan ordunun imdadna komu olan Kara Bekir Aa'ya verilerek, erke Hseyin Paa bu mhim mevkin muhafazasna tyn olundu. Diyrbekir'de, vezr-i zam m Valiliini Grc Mehmed Paa'ya ve Rumeli Valiliini Sleyman Paa'ya tevcih ettikten sonra, orduya ruhsat verdi. Ric'atini Hadm Al Aa vstasyle Pdih'a arzetmiti. Sultn Murd, ordunun Ba-dd nndeki uzun ztrablarm Al Aa'nn lisnndan iittikten sonra, hadm, Haleb'de klamasn emreden bir hatt- hmynla Hafz Paa'ya iade etti. Seferin felketle neticelenmesine ramen, kahramanlnn mkfat olarak vezr-i azama hil'at gnderildi. Bununla beraber md olunmayan bu iltifat, Pdih'm ahs temayllerinden ziyde, vezr-i zamm kayn validesi olan Valide Sultn'n te'srli
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/68 -69. Bir cins maz ve kestane gibi hrde diken ucnda biten yemileri me'kl del iken - nr yirler idi. Nam, (Mtercim)
185 186

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

himayesinden kaynaklanmt.187 Hafz Paa'nm hasunlan, kendisini mnhal olan timr ve zemeterUadamlarna tevz etmekle itham ettiklerinden ve ordunun Badd nlerinde urad perianln ilk msebbibi olmak zere gsterdiklerinden, onlarn telkinlerine galebe etmek iin, Valide Sultn'n messir nfuzunu kullanmak lzm gelmiti. Pdih'm Hafz Paa'ya infiali, muhasara esnasnda yardm talebini bildiren gazele cevaben, gnderdii gazel ile pek ak bir ekilde iletmiti. Macaristan seferinde Krm Han Gaz Giray tarafndan sadrzama gnderilen manzum bir arzadan bahsetmitik. Ancak bu defaki nazm, gazel eklinde yazlm asker bir raporun ilk misli olup, satran oyunundan iktibas edilmi temsil bir ekil verilmi ve buna yine onun kaafiyesiyle cevab yazlmtr. Vezr, kendisine Svariler getirecek bir kralie (general) (ferz) yok mudur? diye sormak hatsnda bulunmutu. Buna cevaben, IV. Murad da, Hafz Paa'nn h' mat etmeye kudretinin yettiini iln edip du rurken, imdi at oynatmaya yer mi bulamadn sormutur.188
Bu fkraya bizim trihlerde tesadf edemedik- Mtercim. Avrupa satranclanmn yanl olarak kralie dedikleri ta arkllar indinde ferz yni ba-geseral yhud vezr-i zam ismini hizdir. Bu ferz den Franszlar viyerj yapmlar ve fil kelimesini f (Mecnn)'a evirmilerdir. Harbi temsil etmesi lzm gelen bir Sark oyununda balca vazifeyi bir kadna tahsts etmee, hangi fikri sapklkla varldn anlamak mkdir. Tor. (kaleler) hakkaten te'v olunabilir- nk, bu ta, aslnda Rt denilen bir ceng arabasdr, ki zerinde bir kule bulunurdu. Acemler, Hnde rut lfzm ruh kelimesine tebdil etmilerdir ki, hem hayli byk bir ku, hem de kahraman mnsna gelir. Avrupa lisanlarnda roquer (ruh fle fa'n yerlerinin deitirilmesi, atlatma) tbirini cd etmi olan bu kelime mnsebetiyle, &lu&ae'de 12 ruh, yhud kahraman hikyesi bu lunduunu ve Tablravend-n 12 valyesinin bundan geldiini beyn ederiz. Rusya'dan gelen bn satran oyunlarnda ruhlarn yerine filler konulmutur. Bu da baka bir hatdr. nk Hnd ve Acem satran oyunlarnda filler AvruDaldar'n klavuzlar, deliler adan verdikleri bayraktarlardr. $ark isim lendirmesinden batida yalnz piyade (piyon) ve svari kelimeleri kalmtr. En garlb olan temsil, hi phesiz ki, vezr- zamin kralie ve fillerin tngflizler'de olduu gibi piskopos (pishop) olmasdr. Hafz Paa'mn gazeli (Hammer'in Almancasnda bunlarn manzum tercmeleri yazldr; Franszcasnda kaldrlmtr) : Ald etraf advv, imdada asker yok mudur? Dn yolunda ba verir merdne, server yok mudur? Hasm bir kii oyunda ruh-be-ruh ehmt ider Cengde at oynadr ferzne, bir er yok mudur? Ne aceb girdaba ddk, aresiz kaldk, meded! inlar zmresinden bir inver yok mudur? Cengde hempamz olup ba alup ba vermee Arsa-i lemde bir merd-i hnerver yok mudur? Def-i bdda tekslden garaz ne, bilmezz Derd-i mazlmn sul olmaz m, maher yok mudur? te-i szn- 'dya bizmle girmee Dehr iinde imtihan olnu semender yok mudur? Der ki Sultn Murd'a nmemz sline Bd- sarsar gibi bir bk kebter yok mudur? Sultn IV. Murd'n cevb: Hfz, Badd'a imdd itmee er yok mudur? Bizden istimdd idersin, sende asker yok mudur? Dmem mt itmede ferzneyem ben dir idn, Hasma kar imdi at oynatmaa yir yok mudur? Geri lf urmakda yokdur sana hempa, bilrz Lk senden dd alr bir dd-gster yok mudur? Merdiik da'v idersin, bu muhanneslik neden? Havf idersen, bari yanunda dilver yok mudur? Rfzler ald Badd', teksl eyledin;
187 188

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

stanbul'da syan Badd muhsarasndaki elm neticeden dolay kan isyan Kap -dn Paa'nn tahrik etmekte olduu sznn istanbul'da asker arasnda yaylmas gecikmedi. Siph ve yenieriler, Grc Mehmed Pa-a'y ake rayicini deitirmi189 ve orduyu Badd'da yardmsz brakmakla itham edip ban istiyorlard. Zorbalar Sultn Mehmed Cmii'nde toplanarak, arzhllerini, Pdih'm o srada bulunduu stavroz Saray'na gnderdiler. Gayrmemnnlarn talebi Pdih' ve Validesini byk bir endeye drd. Grc Paa ile kendi kuvvetlerinin en metin dayanann kaybolacam hissettiklerinden, hi olmazsa haytn muhafaza etmek isterlerdi.190 Grc Mehmed Paa'nn dam Derhal kaymakam tyin edilen Receb Paa, nhondlan teskin etmek iin camie gitmeye memur oldu. Zorbalarn Grc Mehmed Paa'nn azli ve mallarnn msaderesi ile memnun edilecekleri zannediliyordu. Lkin Sultn Murd', Sultn Osman'n hline urayacan syleyerek tehdd etmeye
Sana hasm olmaz m Hazret, rz- maher yok mudur? Bu Hanfe ehrin ihmlimle vrn itdiler; Sende ay gayret-i dn peygamber yok mudur? B-haberken saltanat ihsan iden perverdekr Yine Badd' ider ihsan, muka dder yok mudur? Rvet ile cnd-i islm' perian eyledn! idilmez mi sanrsn, bu haberler yok mudur? Avn-i Hakk'la intikaam almaa 'ddan meer Bende-i drn, vezr-i dn-perver yok mudur? Bir AH sret veziri imdi serdr eyledm Hzr peygamber mun olmaz m, rehber yok mudur? imdi hli mi kys eylersin ay lem? Ey Murd, pdih- heft-kiver yok mudur? Nam, Hafz Paa'nn gazelinin vusulnde tehdd-miz cevb- bitb irsal buyurulduunu zikreder. Pdih'm gazeli serdrn deitirilmesini i'r etmekteyken, Hafz Paa, bu merenin zamanna rastlayan Badd muhasarasndan hayli zaman sonra azl olunduuna gre, bu airane tehdidin o vakit icra edilmedii anlalr. Bu sralarda Sultn Murad henz onbe yalarnda olduundan; bz beyitleri, ince bir fikir sahibinin tecrbeli kaleminden km grnen cevba, bakalarnn da yardm olmadna hkmedilemez.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/69 -70. 189 Nalm'nn ztrettiji bu ryic deiiklii, atann 120 ve guruun 80 akeye ndirilmesinden ibaretti. Nasl ki Venedik Hulsas'nda u szler dercedfl. mistir,: Kaymakamn arzu ve tasavvurlarna aykr olarak, zekino (altn) 120 ve talero (guru) 80 aspero (ake)ya ve Osmanino (para) dah, bsbtn lv olunmamak iin. 3 aere (?) drld. 25 Kasm 1624. Daha aada, 1626 trihinde dah unlar okunur : Raguzablar, vergilerini, bir buuu bir zekino hesabiyle riyal (guru) olarak te'diye ettikleri halde, kaymakam zekinonun kymetini 128 ve riyalin 80 olmak zere muhfazasyle iktifa ettiinden, ehrin bn Ermenler'i, zeknoyu accio e deitirdiklerinden dolay ceza grmlerdir. 190 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/70 -71.

Sayfa

64

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

balam olan zorbalar Paa'nn mutlaka dmn istiyorlard. Grlt o derecelere vard ki, Pdih'm ve Valide Sultri'm hayat bakmndan da endeler hsl oldu. Grc Mehmed, yetmi seneden beri dokuz pdihn191 saltanat zamannda Devlet'e hizmet etmi iken, bu ihtiyarn ak salar kendisini kurtaramayp, deliye dnm olan ekavet erbab tarafndan' dm olundu.192 Kapdn-paalk, kzlaraas Mustafa Aa'nm saralndan balayarak, matbah-emni ve daha sonra avu-ba olan ve imdi m-rahor bulunan Hasan Aa'ya verildi; Sultn Murd'u hemiresi Aye Sultn da ona verildi. Bu isyan, alt bin kadar yenieri ve sipahinin ii olup, Pdih taleb ettiklerini kabule mecbur olmutu.193 Birka gn sonra, limana, yenieri le dolu iki kadrga girdii grld: Bunlar Gr-c Mehmed Paa'nn katlinden dolay hiddetlenerek, segbnba Mi-halil Sar Mehmed'in bam istiyorlard. Bir fermn- pdih, istediklerine muvafakat ettiinden, segbnba 16 zorba ile beraber cellda teslim edildi. Fitnenin balca tertiplerinden olan Lofal mer ile Camc-zde Ahmed gece ele geirilerek, boulup denize atldlar. Segbnbala Hseyin Aa getirildi.194
Kaann, n. Selim, IH. Murad, m. MehmedJ. Ahmed, L Mustafa, II Mustafa, IV- Murad olmas gerekir. (Mtercim) 192 Natm. (Nam'da Grc Mehmed Paa'nn. zorbalarn talebi zerine karlan ferman mucibince, saraynda mahnukan lem-i hirete gtperdiSi yazldr, s- 3M). Trke'nin Nam'da derceden lem- hirete gnderildi tbiri ngilizce'nin Launched into eternity. (ebediyete Htihak etti) tbirine mudildir193 Kaymakam yenierileri, mahv edip de, Devlet'i bunlarn elinden kurtarmak iin (sadrzam) ikna etmiti. Yenieriler, onun mektuplarn grerek ve aralarnda byk nfuz sahibi olan segbn-bn Mehmed Aa'y tevik ederek Pdth'la birlikte kendi aleyhlerine hareket eden kaymakamdan intikam almak iin sipahilerle ittifak ettiler. Mftnin nezdine giderek, kendilerini mahvetmek iin entrikalar evirmeye alan Grc'nin azlini o aralk skdar Saray'nda bulunan zt- hne-ye sylemesini teklif ettiler ve cevab beklemek zere Sultn Mehmed Cmii'ne gittiler. Bu teklif ve srar, P -cKh'a ve validesine ho geldii gibi, hkmetin balca medr- istinad olan bir adam kaybetmekte olduklarn bildikleri halde,. bostanc-bay Grc'nin habsi-ne ve sipahilerin yama etmek istedikleri emvalinin msaderesine me'mr eylediler. Pdih, enitesi olan kap-dn Receb Paa'ya hemen asker arasna giderek ve Grc'nin azlini bildirerek, onlar teskin etmesini syledi. Receb Paa tersaneye gitti; Sultn Mehmed Cmii'nde -ki slerin yanlarna uramad. Daha sonra hanesine dnd. Yenierilerin byk bir ksm Grc'nin mahbs bulunduu saraya doru gittiler. Heceb tehlikeyi grd. Zt - hne yetmi seneden heri alt (sekiz) pdih zamannda mhim hizmetlerde bulunmu ve doksan yana varm olan Grc'nin katline ve emvalinin msaderesine muvfnkat gstermeye mecbur oldu vp yenierilerden kk bir aznln fanrak althin) zorlamasyle, ma'rf bir adamn idamna mecburiyetinden dolay, zamann ahvlini dnerek alad. Pdih, biraderi (Sultn Osman) hakknda vukua gelen ve yenieriler arasnda vnme vesilesi saylan hlin elim te'srlerin-den dolay, stanbul sarayna gidemedi. Venedik Hu-lsas'ndan. 194 stanbul'un Beikta tarafnda bulunan arkadalarnn ekserisiyle uyumu olduklar halde, 20 kadrgaya binerek gelmi olan yenieriler, segbnba Mehmed ile Gr -c Paa'nn dmna sebep olan isyann dier muharriklerinin balarn Pdih'dan srarla istediler. Zt - hne buna muvafakatle, skdar'dan stanbul sarayna gitti ve dvn akdettirerek segbn-ba Mehmed le dier onalt kimsenin yenierilere teslim edilmesi iin bir hatt - hmyn gnderdi. 20 kadrga ile gelmi olan yenieriler, dm cezas icra olunmadka gitmeye raz olmadklarndan ve birok zulmlerde bulunduklarndan, isyanda en
191

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ntizam Usulnd Ta'lik Edilen Bir Tedbir Bu srada, siph ve yenieri mlzimlerine kolaylkla tevcih olunmakta olan emvl-i ummiyye iltizamlarnn bundan byle verilmesi men' edildi. Hafz Paa, bunlara emnet, mukata't, tev-liyyet, evkaafa mteallik nezret kitabet ve cibyet tevcih eyledii vakit, ad geen iltizamlarn er senelik olmak zere kefil ile verilmesi hakkndaki kanun- kadmeye riyet etmemiti. Bu hizmetler keflsiz verilir, mddet alt aya indirilirdi. Bu suretle Devlet'in hakk varidat bilinemez olmu, hazneye dir olan ilere byk karklk gelmiti. Varidat bu yeni mltezimlere ihale olunan birok camiler, ibdet edenlere kapal kalmt. Pdih, stanbul sokaklarnda atla yapt bir gezintide bu yakksz hle vkf olarak195 vezirleri davet etti ve teessrlerini beyn etti. 196Sadrzama iddetli bir emir yazlarak, yeniden mlzim tahrri ve mliye hizmetlerinin yenierilere verilmesi yasakland. Hizmette bulunan yenierilerin defteri dvna gnderilmek, mnhal olan sipahilikler, evvelki gibi hleye deil, istihkaka verilmek lzm geliyordu. Bu fermann asker karklklardan dolay gecikmi olan icras, daha sknetli bir zamana talik olundu.197
ziyde medhali bulunan seksen kiinin hemen gsterilmesini emrederek, sipahiler aasna hatt - hmyn geldi. Venedik Hulsasndan. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/71 -72. 195 Zt- hne bz cmfleri ziyaret iin atla ehirde gezmee karak, sipahilerin zulmlerinden dolay, bunlardan birounun kapanm ve muattal oL duunu grd.. 30 Kasm 1626, Venedik Hulsas, tmp. ve Kraliyet Ktphanesi. 196 Hafz, irde-i seniyye (pdih irdesi) hilfna olarak, camilerin idare. sini yenierilere tevd ettiinden, zt- hne btn vzery anszn Arz Odas'na davetle ve adliye nazrnn (avu -ba?) da hazr bulunmasn emrederek, onlar, ve zellikle zikredilen hizmetlerin siphlere ver ilmesine muvafakat etmekte olan kaymakam azarlad. Kasm 1626, Venedik Hu-Usasi, 197 Bunun tafsili Nam'nm, bz ibareleri melen alnan aadaki fkrasndan daha gzel anlalr: Serdr Hafz Paa'ya gelen emirde Seferden avdet esnasnda siph taifesinden bu canibe gelenlerin ellerine birer ikier rs ile hdmetler kadimden mlzimne mteallik olmayup, kimi mansib ve emnet, kimi mukata't ve tevliyyet ve evkaafa mteallik nezret ve kitabet ve cibyetdr. Ml mukataalar kadmden er sene, birbirinin zararn beslemek zere, men'am (muktedir) kefl ile men tarafndan deruhde olunurken, mlzimne her alt ayda bir hdmet olmak zere mukata'ta vaz' - yed edilmekle, bir senenin mahsfli ma'lm olmayup, ml-i mukat'at bilklliyye telef ve hazneye klli noksan terettb itmidr. Evkaaf mukataaan dah! er sene bir tahvil ile verilirken, onlar ve merutalar bir elden bir ele fruht edilmekle, ml-i evkaaf zayi' ve cevim" ve mescid muattal olmak mertebesine varup, bu hl nms saltanata muhali olmala, ba*de1-yevm kadmden ziyde mlzm yaz-mayasn; hdmetlerin bundan sonra mlzimne verildiine kat' rzm yokdur. Tevch edenlere ve alanlara env - akaab olunmak mukarrerdr; bu hkm-i hmynu kendilerine okuyasn; sefere tevecch esnasnda blk halk ve yenieri ve ir kul taifesini ve ba'deh mrdelerini defter idp, rikb- hmynuma gnderesin; min ba'd blk ve yenierilik ve ir dirlik tevch itmeyp, muhkem zabt idesin diye buyurulmasyle, zabitleri davet ve hkm -i hmyn ilm olundu. Lkin mlzemet vech-i merh zere yazlmak ve zikr olunan hdmetler memnu* olmak sefer zerinde mmkin olmayup, ba'deh stanbul'da icra olundu. c. 2, s. 396.

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Mft, Sultn Mustafa'nn dm hakknda taleb olunan fetvay vermedi. Yenieriler hal'edilmi sultnn nc defa tahta karlmas teebbsnde bulunmalanyle beraber, mft, aklen zaaf iinde olan bir adamn idamna fetva verilmesinin er'n caiz olmadm beyn ederek, reddinde srar ediyordu. Bu mukaavemeti, hakkndaki tevecch-i pdihnin zevaline yol at.198 Haleb'de syan Yenierilerin istanbul'da isyan, Haleb'de sadrzam ordusunda da yeni bir kyama rnek ve iaret oldu. Asker, yenieri ktibi Malko Efendi'yi paralamak istediler. Malko, hemen kamak suretiyle ellerinden kurtulabldi. Kara Muzak -ki Sultn Mustafa nmna birok hatt- hmyn yazm olan fitnecidir- sler tarafndan dm olundu; cesedi tehiz ve tekfin edilmedi.199 Hafz Paa'nn Azli Bu iki isyan ile Abaza'nn Erzurum'da yeniden harekete gemesi, sadrzamn azline yol at. (12 Reblevvel 1036 - 1 Aralk 1626), eyhlislm Yahya Efendi'nin ve ulem ve vzernm hazr bulunmas suretiyle kaymakam Receb Paa'nn saraynda akdedilen bir dvnda, eskiden kendisiyle mnsebeti bulunan200 Abaza'y itaat ettirir midiyle, sadrazamln Hall Paa'ya verilmesi kararlatrld. Yenieri aal, mu'td hilfna, avu-ba Al Aa'ya verildi, defterdarlk da Bekir Paa'ya tevcih edildi.201 Eski sadrzam Hafz Paa ve sabk yenieri aas Husrev Paa, kubbeal vezirleri olmak zere, istanbul'a amldlar. Hafz Paa'nn geldiinde, evvelce kararlatrlm olduu zere, Pdih'm gen hemresiyle evlen-dirilmiti.202
Amcas Sultn Mustafa'nn katli iin mftden fetva istedi mft aklen zayf olan ahslarn dma mahkm olmasn eriatn tecviz etmiyecei cevbn verdi.* Kasm 1626, Venedik Hulsas. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/72 -73. 199 Yenieri bun dah kati murd iderler, firar ider, ardndan irip bak Ue kellesini hurd idp, hendek mezbelesine aesini atdlar. Sultn Osman ve cmi' - Eb'1-Feth vak'alarmda etdii fesdtn cezasn buld Nam s. 397 (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/73. 200 Hall Paa. Abaza'nn efendisi idi. (Mtercim) 201 Bekir Paa stanbul'da defterdar bulunduu halde, sefer yni ordu defter, dn olmutu. (Mtercim) 202 Peev. Hafz stanbul'a vsl oldu; kendisine tezvci kararlatrlan pdihn hemiresinin sarayna gitti. Ve onunla izdiva eyledi. 13 Mart. Venedik Bnlsas Sir Tomas "Rue, spanya mzkere memurunun
198

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

zbek Elisi Yine o sene Buhr Hn ve zbekler Pdih Bahdr mm Kul Hn'n kardei Al Muhammed Hn,203 stanbul'da huzr- ahaneye kabul oklundu. Bu zt, sekiz senedir Acemler'in elinde esr iken, Badd muhasaras mnsebetiyle bir frsat drerek, hrriyetine kavumutu. Bir sene stanbul'da kaldktan sonra, Hacc'a ve oradan memleketine gitmek zere, zbek hkmdarna ve Hind Pdih Selim Hn'a nme-i hmyn alarak, payitahttan ayrld.204 Krm Elisi Ve z Kalesinin Tekrar ns Bu srada Krm Hn'nm emr-i huru Zlfekaar, zt- hne-ye efendisinden bir ballk arzasn hamilen, stanbul'a geldi.205 Hn, Kazaklar'n istilsna mni olmak iin Sultn Sleyman tarafndan Doan Geidi Boaz'nda yaptrlarak sonralar harb olan Oakof (z) kalesinin Devlet tarafndan tekrar insn i'r ile, teki sahilde dah kendisi tarafndan ikinci bir kale yaplmasn taah-hd ediyordu. Bu mnsebetle, Bosna Vlsi Mehmed Paa, z kumandanlna tyn olundu; Kefe belerbeine Krm tarafndan gelerek z nnden akmakta olan nehrin yatan kurutmak iin, her kyden kazma ve krekleriyle on kii gndermesi emredildi.206 imdiye kadar ml idaresi Tuna defterdarlna bal olan z ehrine dah ayr bir defterdar tyin edildi. Mehmed ve ahin Giraylar taraf- pdihden kl ve hil'at aldlar. mn zevcesi olan pdih hemiresini, ve onun vstasyle dier iki hemirenin zevcesi bulunan Receb ve Kapdn Paa'Iaria sabk yenieri aas
entrikalar hakknda yle sylyor: Bdern kap-aasn, Badd'da bulunan sadrza. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/73. 203 Bunun ismi Nalm'da Ay Muhammed Hn dr. Fezleke'ye nazaran, Buhr Hn'nn amcasdr. (Mtercim) 204 Nam. San Abdullah Efendi'nin mneatnda Sn Selm*in .Mool pdih h Abbs'a bir mektubu (Nu : 23) ve h'n cevbnmesi (Nu: 24) dere edilmitir - h bu mektubunda Ahmed-i Gln'ye muzaffer olduunu tebli ediyor. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/74. 205 Nam. Tataristan hkmdarnn ba mrhoru, Pdigh'n elini pmek iin. Hasan Kapc -ba ile birlikte stanbul'a geldi.. Venedik Hulsas. 206 Evvelbahrda donanma fle o tarafa giderek, Hzr gn kalenin binasna balamas iin Kapdn Paa'ya emir verilmi, levazmn hazrlanmas Eflk ve Budan voyvodalarna, ve hizmette bulunmalar Tatarlar'a i'r klnm idi. Nam'dan telhis. (Mtercim)

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bayram Paa'y kendini taraftar yapmt. s. 452. u halde. Sultn Murad'n drt enitesi Hafz, Receb, Bayram ve Kapdn Hasan Paalar olduu anla lr. (Hafz Paa bu defa ikinci vezr olmutu)207 Lehistan Ve Krm Elileri stanbul'a Geliyor Uzun bir mddetten beri Krm ve Lehistan'n menfaatleri birbirine ziyde temas eyledii iin!, Krm ileri Lehistan ilerinden ayrlamaz olmutu. Geen sene son Lehistan elisine hsn-i kabule ramen,208 Krm Hn'na bir fermn- hmyn yazlarak, Lehistan' istil etmesi emr olundu.209 stilc kuvvetlerin ric'ate hazrland srada, mdhi bir frtna intizamszla sebep olarak, Leh* ler'in iddetli bir hcumlar da hezimeti ikml etti, 40.000'den fazla Tatar muharebe meydnnda kald.210 Bu felketten sonra kaymakam Grc Mehmed Paa, malblann hareketlerini takbih ederek, mzkerelere balanlmasn taleb etmek zere, Lehistan'a bir avu gndermiti.211 Bunun zerine, iki tarafn karlkl taarruzlarna nihayet verilmesi iin, stanbul'a bir Lehistan nonsu (elisi) , bir de Krm elisi geldi. Yine bu srada, 60 Kazak kay yeniden z havalisini ve evvelce takibe gnderilen Osmanl donanmasndan kurtulmu olan kayklar Karadeniz sahillerini tahrb etmekteydiler. Bununla beraber iki Krm Hn (Hn ve Kalgay), elileri v-stasiyle, eer Lehistan senede 40.000 ek (guru) vergi vermeyi taahhd etmezse, kendilerinin anlamaya dhil edilmesine muvafakat etmiyeceklerini ileri sryorlard.212 Nons (eli), ilknce ak surette, Lehistan'n hi deilse yazl
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/74. 5 Ocak (1625) dvnnda Lehistan elisi kabul olunarak, yemee dvet ediL mi, ve bundan Lehistan ile bir anlamaya varmann ziyde arzu edilmekte olduu netcesi karlmtr.* Venedik Hulsas. 209 Tataristan hkmdar, Lehistan kral nezdinde ma'zeretini isbt etmek zmnnda, Lehistan' istil iin Pdih tarafndan ald emrin asimi krala gSndermitir.* Ekim 1626, Venedik Hulasas. 210 Tataristan hkmdar, Mehmed'in 64-600 kii ile hibir hasar vermeksizin Lehistana girdii haberini te'yd ediyor.* ubat 1626, Venedik Hulsas. Tataristan hkmdarnn kardei ahin Giray, zannedildiine gre, Badd muhasarasnn neticesini bekleyerek, dier bir ordu ile Tataristan'da bulunmaktadr. Venedik Hulsas. Tatarlar, Podolya'dan kbklanda Lehler tarafndan byk malbiyete uratlm, ve mdhis bir frtnaya tutulmu olmalar zerine. 75.000'den ziydesi telef olmutur. Mehreed Bodan'a kam, ve Eflk prensi Pimohi'den 5.000, Radul'dan 20-000 taler almtr.* 1626. keza-Tatarlar'n Lehler'den grdkleri byk hezimet; Lehler, byk ganimetler elde etmi olan Tatarlar ta'kb ettiler; Borittoe Geidi'nde 40.000 Tatar ldrlerek, pek az kurtulabilmitir. Venedik Hulsas. 211 Son stUanm taraf- ahaneden verilmi br emre dayanmam olduunu beyn etmek, ve Lehler tarafndan gnderilecek bir eli fle mzkerelere balanlmasn taleb etmek zere, Grel Mehmed tarafndan gnderilen avuun dn- 1626, Venedik Hulsas. 212 Kazaklar'n Lehistanllar'a ve Kazaklar'n Karadeniz'deki tecvzlerine son vermek zere, Lehistan
207 208

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

olarak, bu trl artlara rz gs-termiyeceini ne srd.213 Ancak muahede, teklif edilen esslar diresinde akdedilerek, Hn'a dah mteakiben sureti tebli edildi. Kazaklarn teebbslerine kar ihtiyat olmak zere, Karadeniz'de Boaz'n giri ksmnda bulunan Bykdere Kalesi istihkmlarnn tamamlanmasna emir verildi.214 Abaza'nn Paalar Bozmas Yeni sadrzam Halil Paa, stanbul'da fevkalde iddetli bir k hkmrn olmakla beraber, tyin ediliinden gn sonra, skdar'a geti (15 Reblevvel 1036 - 4 Aralk 1626).215 Unsurlarn gsterdii bu iddet, Osmanl ordusunun urayaca felkete iaret idi. Halil Paa, ilk azlinde nezdine iltica etmi olduu skdr eyh Mahmd Efendi'nin muhlisnndan olduu cihetle, skdar'a gein ce, eyh'i ziyarette kusur etmedi. eyh ise Hall Paa'ya: Bir defa daha serdr olmutun szlerinden baka bir ey sylemedi. Vezr-i zam me'ys bir halde dnd. Maiyyeti, eyh'in bu ksa kelmn pek de msid grnmeyen bir ekilde tefsir ettiler. Kapclar ked-hudsnin Haleb'de Hafz Paa'dan alnmasna me'mr olduu mhr-i hmyn, Konya'da Hall Paa'ya teslim edildi. Adana'da Vl Kk Hseyin Paa, s Abaza ile gizlice mnsebette bulunduu zan-nyle dm olunarak, yerine Bostan Paa tyin olundu (20 Cumdel-uhr 1036 - 8 Mart 1627). Sadrzam, Adanadan hareketinin ondr-dnc gn Haleb'e dhil oldu (7 Receb 1036 - 24 Mart 1627). Ha-leb'de silhdrlar aas Mustafa Aa'y dm ettirdi. Mustafa Aa'-nn yegne cinayeti, Hall Paa'nm itimdna mazhar olamamasyd.216 Haleb'de ay kalndktan sonra, vezr-i zamin adrlar Haleb hricine kurularak, orduya hareket emri verildi (20 evval 1036 -4 Temmuz 1627).
elisinin ve bir gn sonra -hediye olarak gnderilen erke ocuklarn ihtiva eden iki kadrga ile - bir Tatar elisinin gelii; eer Lehler tecvzlerini ta'tl etmek iin 40.000 taler demeyi kabul etmez lerse. Tatarlar Osmanl Devleti ve Lehistan arasndaki anlamaya dhil olmak istemiyor. 18 Ekim 1626. Venedik Hulsas. 213 Nons (elci) alenen beyn etti ki, Tatarlar'n haracgzr olmaa -hi olmazsa tahriren-- hibir vakit muvafakat etkiyeceklerdir. 18 Ekim 1626, Venedik Hulsas. 214 Karadeniz medhalinde, ordunun bulunduu mahalde in olunan kale, Ka -zaklar'dan korkulmasndan dolay, bir kat daha tahkim edilmitir.- Venedik Hulsas, 1626; FavzatfiT-Ebrr. Ravzatft*LEbrr, yalnz Kazaklar'in Avrupa sahilinde stinye'yi ve Anadolu sahilinde Beykoz'a hasar verdiklerinden sz eder. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/75 -76. 215 Souk ve kn iddetinden her taraf karla kaplanm, gyft kara k yere inmiti. Hatt alaylar dizilp vezir Hal Pasa skdar'a getiinde, yenierilerin ve ir niformal olan alay mensuplarnn sakallan kar ile kan. arak donup, gy ki bir buz paras olmutu-* Nam'dan, s. 402. (Mtercim) 216 Askeri ifsd etmek thmetiyle-, Nam, s- 403 (Mtercim)

Sayfa

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Yenieri aas Al Aa hastalanarak vefat ettiinden, aalk, svr mukabeleciliinden usle aykr olarak blk aalna tyn olunmu bulunan Demirkazk lkabyle anlan Hall Aa'ya tevcih olundu. Hall Aa'nn bu defaki memuriyeti usle muhalifti. Sultn Osman'n hal'ine kadar yenieri aas olmak iin byk mrhor, mr-i alem, yhud kapc-ba olmas lzm gelirdi.217 Uhdesine vezret verilen sabk Anadolu belerbei Dilenk H seyin Paa'nm getirdii asker, Haeb'de sadrzam ordusuna iltihk etti. Zi'lka'de banda (14 Temmuz) ordu hareket etti. Yedinci gn Frat sahiline ulalarak, yirmibeinci gn Diyrbekir nne adrlarn kurdu (25 Zi'lka'de 1036 - 7 Austos 1627). Ahsha'nn ranllar tarafndan tehdd olunduuna dir alnan haber zerine, Diyrbekir, Haleb, Mar'a, Rumeli valileri ve alk Mehmed Aa maiy-yetinde drt-bebin asker, Dilenk Hseyin Paa serasker olmak zere, derhl Ahsha'ya gnderildi (5 Zi'1-hicce 1036 - 17 Austos 1627). Yine o zaman, Bostan Paa'ya da, mtereken hareket etmek zere Abaza Paa'nm yanna gitmesi iin emir verildi. Abaza, Bostan Pa-a'y ihtiramla kabul etmekle beraber, sadrzam ve serdr- ekrem Hall Paa'ya u mealde bir mektup yazd: Ben pdihn bir kem ter bendesiyim; lkin levendlerin askerden, zellikle yenierilerden korkmakta olduunu bilirsiniz. Siz ltf edip kapkulu ile Mu canibinden tevecch ediniz ki, mutmain olunlar. Ben de bu taraftan paalarla Ahisha zerine gideyim. Seraskerlii de bana ihsan ediniz. Sadrzam, bu cevaptan pek memnun olmayarak, Abaza'ya yle yazd: Asker senin ser-asker olmaklna raz deildir. Sana emredilmi olduu vehile sefere kp, bir hizmet gstermeye al; t ki nezd-i pdihde makbul olabilesin.218 Abaza itaate mecbur olarak ve fakat ele geirdii mektuplardan kendisinin mahvna karar verilmi olduunu anlayarak, ihtiyatl bu lunuyordu. Ahisha zerine yrmek bahanesiyle, Erzurum yaknnda (iki saat mesafede) vki Ilca'da ordusunu kurarak, Erzurum kadsn paalarn ordusuna gnderdi. Dilenk Paa cesur bir muharip olmakla beraber, tab'an
Bu devre gelinceye kadar yenieri aal kh mr-i aleme, kh kapuc baslarn nmdrlanna ve ekser mrhor- kebire veregelmiken, byle ol-di. Sultn Osman vak'asndan beri, ihtill-i ahvl ve tasallut- edn ve er-zil sebebiyle, asla tark- istihkak gzedilmeyp, kimi rvet ve kimi ef'-i mcbir sebebiyle tekaddfim ider old.. Nam. s. 404- (Mtercim) 218 Abaza'nn ve sadrzamn cevaplar ncelen Nam'ya da mrcaatle yazlmtr. (Mtercim)
217

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hadd ve fkeli olduundan, kadya u yolda bir hitbda bulundu: - Bu Abaza dedikleri kimdir ki bu kadar zamandr itaat etmiyor? Git efendine syle, ki ben Cennetolu gibi mlk sllesinden olduunu iddia eden bir adamn hakkndan geldim; efendimiz olan pdih iin kl ekmek iktiz ederse, Abaza gibi mehul bir snin hakknd an gelmek bence pek kolaydr.. Abaza zahir bir itatkrlk gstermeye karar verdi. Erzurum kaplan, ehir nnde adr kurmu olan yenierilere ald.219 Dilenk Paa'nm ordugh da Ilca havlisinde idi. Abaza, casuslar vstasyle, Ahisha zerine yaplacakm gibi tertblenen bu seferin, hakikatte kendi aleyhine tertb edilmi olduunu ve sadrzamn, h-lekrca tasavvurlarn icra etmek iin msid zamann girmesini beklediini anlamt. Daha evvel davranmak lzumunu hissederek, karanlk bir gece iinde yenierilerin zerine hcum ederek, byk ksmn ldrd ve kalanlarn esir edip, Dilenk Paa ordusu zerine yrd. Dilenk, Abaza'nn hareket tarzndan phelendiinden, ertesi gn Diyrbekir'e dnmeye karar vermiti. O gece bir Krd cengveri ordugha gelerek, ser-askeri hemen grmek istedi. Dilenk'in adamlar sabah vakti gelmesini syleyip reddetmeleri zerine, Krd olduu zannedilen ahs siyah sarn karp yere vurarak: - Paamza syleyiniz ki, hin Abaza'nn klcndan kurtulmu bir yenieri gelmitir. dedi. Hemen ser-asker adrna gtrld. Ser-asker hareket emri verdi. Ertesi gn sabah zaman, Ilca'dan Diyrbekir'e giden yol zerindeki boazn giriine varld. Dilenk Paa dur emri verdi. Mar'a mutasarrf Ziver Paa, boazn te tarafnda adr kurmann daha ihtiyatl olacan hatrlatmas zerine, Dilenk: - Olum mahfede hastadr; istirahata muhtacdr. Burada adr kuralm. diye srar etti. Ziver Paa: - Sizi Allah'a smarladk diyerek, adamlaryle beraber gitti.220
Abaza ile ittifak vifka mbeddel old diye stanbul'dan sekiz yz yenieri sabk ta'lmhneci-ba olan aa maiyyetinde kadrga ile Trabzon'a gnderilmi idi. Bunlar, birlikde Ahsha'ya gitmek zere. Erzurum'un Grc kap-smda Abaza ordusunun br canibine alarga konmlard. stanbulun ve sadr. zamin murad Abaza'y hile karup, ldrmek idi- Nam'dan. s- 406. Hammer'in bahsettii yenieriler bunlard. (Mtercim) 220 Nam, Husrev Faa'ya hizmet eden Sleyman eleb'nin -Trib-1 Nam'ya me'haz olan- eser sahibine verdii ifdesinden nakleder- (Mtercim)
219

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Btn gece yamur yamt. Serasker btn elbiselerini karm, bunlar adrda kurutmakta iken, Abaza'nn svarileri byk bir sr'ae Dilenk Paa takmnn zerine hcum ettiler. Dilenk zrhsz, yeil bir ipek zbn ile atna srad; Abaza'nn hazinedar silhsz cengverin zerine hcum ederek, mzran boynunun bir tarafndan te tarafna geirdi.221 Dilenk ve Husrev Paalar'n oullar birka paa ile beraber ceng meydnnda kaldlar. alk Mehmed, atnn sr'ati sayesinde kurtuldu. Trabzon belerbeiyle Bostan Paa esr oldular; dmann klcndan kurtulabilenler Hsn- Keyfe iltica ettiler. Abaza, ser-askeri kan iinde grnce atndan indi; can ekimekte olan ser-askerin ban dizinin zerine alarak, efkatli bir sesle: - Paa karda, a gzn; ite olun sadr. dedi. ,Paa'nm cevb derin bir ah ekmekten ibaret kald. Dilenk Abaza ile birlikte Erzurum'a gitmek zere, ata bindirildii halde, yolda ruhunu teslim etti. Erzurum'da ktal balad. Yenieri zabitleri para para edilerek, vcdlannm kanl paralan ehrin mazgallarna asld. Belerbei Husrev Paa ile esr olan paalar, beler cellda teslim edildi. Yalnz Bostan Paa ldrlmedi. Yenieriler her ne kyafete girerlerse girsinler, kurtulamadlar; bilinmek iin stlerinden elbiseleri kartlyordu. Yenieriler, silh atmak iin diz ktkleri zaman serbest hareket edebilmek maksadyle, diz yerleri karlm akr giyerlerdi. Bu karlm diz yerleri kendileri iin lm iareti oldu.222 Birok ma'sumlar da, dm mahkmu olan asker gibi elbise kullan dklar iin, onlara kartrldlar. Celldnn merhameti sayesinde kurtulmu olan bir yenieri, ordunun urad fec vaziyetin kederli haberini stanbul'a ulatrd.223 Hall Paa'nn Ric'ati

MahalLi cengde Abaza'nn hazinedar kar cnibden irip, elinde olan mzra havale eyledi. Hseyin Paa silborlukda ve svrlikde piyade olmala, tedrik idemeyp, mzrak boazndan girp, ensesinden bir kar yelmn gsterdi. Hazinedar nizeyi ekp aldkda, Dilenk Hseyin Paa ykld. .Nam, s. 408 (Mtercim) 222 Rast geldikleri adam, yenieriliini nkr itdkde, yeminine i'titnd itme -yp, ayandan akr ve entiytn karup, dizlerine bakarlard. Eer dizge yeri mhid ise tahkik yenieridr diye mn virmeyp, kati iderler idi. Yenieri ekseriya diz akr giyroeel, bu almetle istidlal iderleridi -ir nssdan yenieri olmayup, diz akrna i'tiyd idenlerden kat ok kimse dizge yeri beidr diye meccnen kati olundlar. Nam, s. 410 (Mtercim) 223 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/76 -80.
221

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Utan verici olan bu hezimet ve Ahsha'nm ranllar tarafndan zabt, sadrzamn vaktiyle ErdebiTde uram olduu malbiyeti hatrlatarak, hakknda iddetli istihzalar davet etti. Sadrzam, umm bir me'ysiyyet arasnda askerini Erzurum yaknndaki Ilca'ya sevk ederek, Erzurum tepelerine ordu kurdu (1 Muharrem 1037 - 12 Eyll 1628). Lkin eski silhdr (Abaza) Erzurum Kaplar'n kapatt. Halil Paa'nn topu yoktu. Evvel Tortum'dan ar apta birka top getirtmek lzm geldi. u srada Grc prensi Magrav Han'n gelii, cesaretini kaybetmi olan orduya, biraz g verdi. Magrav'n yannda byk bir muhasara topu bulunduu gibi, mteakiben Oltu'dan da iki top geldi. Yetmi gn neticesiz muharebeden ve metris amak iin uraldktan sonra, muhasara ilk gnden daha fazla ierliyememiti. Kesretle yaan bir kar; kuatanlar ric'ate mecbur etti (16 Reblevvel 1037 - 25 Kasm 1627) Osmanllar kar ve buz ile rtl yollardan Tokat zerine yonelip, yirmi be gn trl zorluk ve musibetlerle merhaleleri kat ederek, nihayet bu ehre vsl oldular (11 Reblhir 1037 - 20 Aralk 1627). Hibir Osmanl ordusu kn bylesine iddetlisine uramamt. Hatt Evba Yolu224 denilen dalk yerden geilirken, takm takm asker souktan telef oldular. Yalnz soukla ala mukaave-met edilecek deil, uurumlar ve lar arasnda mehul bir yolun muhtaralanyle de uralacakt. Ordunun hareketinden dolay yerinden oynayan buzlar, byk ktleler hlinde harekete gelerek, btn taburlar, hibir selmet mdi olmakszn, etraflar bunlarla evriliyordu.225 Tokat'a gelindikten sonra, ikisi de Abaza tarafdn olan Erzincan muhafz Pr Solak ve Bayburd muhafz Atullah gelerek, itaatlerini arzedip, hizmet taleb ettiler. Sadrzam tarafndan hsn -i kabul gsterilerek, bir svr frkasna kumandan tyn edildiler. Bu atfet misli, iyi neticeler vererek, ordugh, af talebine gelmi slerle "batanbaa doldu. Yine o srada Abaza'nn stanbul'da ele geirilen iki adam, ikence edilerek dm olundular. Erzurum seferinin elem verici neticesi Halil Paa'nn azlini gerektirerek, drdnc vezr olmak zere, stanbul'a arld (1 a'-bn 1037 - 6 Nsn

74
Sayfa

Bizim nshada Evba Beli.dir, ve dorusu bu olacaktr (Mtercim). Nam. Trabzon'dan itibaren sahilden Grcistan ve Krdistan'a kadar uzanan da silsilelerinin lar hakknda dikkate yn tafsilt verir (Bu . kelimesi Meniski'nin lgatinde yoktur). Nam, Tokat ve Sivas'a yapt bir seyahatinde lardan birinin altnda kalmak tehlikesi atlatmtr. (stanbul basm, c. 2, s418-419).
224 225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

1628).226 htiyar, bu dknlkten sonra ok zaman yaamayp, skdar'da defn olundu. Halil Paa, sadrzam makaamma gelmi zevat iinde en mu'tedili, en insafls olmakla mruf bulunanlardandr.227 ran Elisi Halil Paa'nn sadretinin son gnlerinde, stanbul'a Tahmasb Kul Sultn nmnda bir eli gelmiti. Getirdii mektupta Badd valiliinin, h'n velahdi olan oluna verilmesi ve Kaann zamannda iki hkmet arasnda akdedilen muahedenin yenilenmesi taleb ediliyordu. Mzkereler sadrzama havale edildi.228 Bir Hindistan Timurolu ehzadesi'nin Gelii Bu sralardadr ki, Mool hkmdarlarnn birincisi ve en mehuru olan Ekber h'n evldndan Danyal'm olu Hind Pdih Baysunkur (Sungur Be) payitahtta grnmtr. Hind Pdiah Selim Cihangir, 20 sene saltanattan sonra, bu sene vefat ederek, yerine geen olu ehryr'n ilie meyyal olmasndan phelenilerek, aradan be ay getikten sonra dm edilmiti. Ekber'in torunu olup ehryr'a halef olmak zere, hkmdarlk makaamma davet edilen Baysunkur, her trl s-i istimale mbtel bir ehzade idi. Sekiz ay saltanattan sonra, Cihangir'in olu Hurrem Sultn (h- Cihan) eliyle, tahtndan indirildiinden, bir ilticgh aramak zere stanbul'a gelmiti.229 Saray- hmynda umduu tevecch ve ianeye nail olamadndan, Arabistan ve ran yoluyla Hindistan'a dnmekte gecikmemi
Haa Kalfa, Takvimt-Tevrh. Defter-i vzerda (s- 178), Halil'in' azlini Receb'de yni vukuundan birka gn evvel gsterir. 227 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/80-81. 228 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/81. 229 Hindistan'la ilgili bu malmat ve Baysungur Mrz'nn stanbul'a gelii haberine birok kaynakta yer verilmemi olmakla beraber, Nam bunu zikreder. Ad geen Baysungur Mrz, Ekber h'n torunu olup, Danyal'in oludur. Cihangir ah (1605 _ 1627) ile h - Cihan (1627 -1658) arasnda. aha Cihan henz Hindistan Timuroullan tahtna salam bir vaziyette oturmadan nce kan ehzadeler aras atmalar esnasnda, Sehryr ile birleip Lahor'da ordunun daresini ele alan ve h - Cihn'n tahta gemesi iin alan ricalden sf Hn' bozguna uratan, fakat h - Cihan karsnda dier btn ehzadeler gibi tutunamayan bir hanedan mensubudur. h- Cihan, bu taht mcdelesinde, ehryr dhil olmak zere, btn ehzadeleri dm etmitir. kinci bir nokta da udur: Ekber h, Hindistan Timuroullar devletinin birinci hkmdar deil, nc hkmdardr- Birincisi Bbur h. (1526.1530) ikincisi olu Hmyn h (1530-1540 + 1555-1556), ncs Ekber h (1556 -1605) olmak zere devam eder ve 4.12.1858'de L Bahdr h'n ngilizler tarafndan Delhi'de tahtndan indirilmesiyle bu Trk devleti sona erer. (Hazrla yan E-K.) (Aynca bk. Deguignes ve Nam, stanbul basm, c. 2, s. 414)
226

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ve Hindistan'a varnda kati edilmitir.230 Mekke erifi Zulmleriyle hret bulan Mekke erifi dris, nakledeceimiz sebeplerden dolay bu srada azledilmiti. Sadrazam Ferhd Paa k lelerinden olup, sonralar Trnak Hasan Paa'ya da kedhuda olan sabk Habe belerbei Grc Ahmed Paa, Yemen belerbeiine tyin olunarak Msr'a vardnda, valileri Bayram Paa'dan hond olmayan ahl, onun Msr'da kalmasn teklif ettiler. Tehlikeli bir rakbden kurtulmak arzusunda bulunan Msr Valisi, Ahmed Paa'y Svey'ten bir an evvel gemesi iin acele etmekle beraber, katli hakiunda Mekke erfi'ne kd yazd. erif de, yeni belerbeini, hazineleriyle birlikte Yemen'e ulatracak olan geminin reisine emir verdi. Sahile yakn bir yerde res, gemiyi karaya oturttu, gemideki mallar tammiyle mahvoldu. Lkin iindeki insanlar kurtuldu. Ahmed Paa, gemi reisini ldrmek istedi; reis, erifin kendisine yazm olduu mektubu gstererek kendisini temize kardndan, Ahmed Paa, keyfiyeti stanbul'a yazd. Bunun zerine Mekke erifinin yerine Zeyd bin Muhsin nasb olundu. Ancak, yeni erif dah, selefinin tahriki zerine, Ahmed Paa'y mutantan bir ziyafette zehirledi. Bu crm, mesafeden uzaklndan dolay cezasz kalm ise de, dvn- hmyn, hkmet merkezine daha yakn olan yerlerdeki intizamszlklar hakknda icrtta bulunmutur. Eskiden yenieri aas ve sonra Msr valisi olup, dvn vezirlerinden iken, asker toplamak zere Anadolu'ya gnderilen Kara Mustafa Paa, memuriyetini Hamd sancanda Glhisan taraflarn yamaya vesile ittihaz ettiinden, ahlinin ikyetleri zerine, derhl stanbul'a arlarak dm edildi.231 Husrev Paa'nn Abaza le Cengi, Abaza'nn Teslim Oluu Sadrzam Hall Paa'nn yerine, nceleri silhdr ve sonra yenieri aas ve vezr olan Bosnal Husrev Paa geldi. Husrev Paa, Diyrbekir valisi sfatyle Erzurum ordusu kumandanlna tyin edilmiti.232 Mhr-i

76
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/81 -82. Nam (412 ve 413) ve Fezleke. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/82-83. 232 Abaza'nn Osmanl mverrihleri tarafndan yeni ktlkleri Venedik vekaa -yi-nmesinde yazldr:
230 231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hmyn, Hall Paa'nn azli zerine, vezirlerin en kdemlisi olan Receb Paa'ya terchan, sadrete tyn olunmazdan az nce zmit zerine giderken, kendisine gnderildi.233 Haziran balarnda, vezr-i zam Tokat'a girerek (27 Ramazan 1037 - 1 Hazrn 1628), idare tarznn iddeti oradaki kanl icratyle meydana kt. Hamd muhassl Emr Defterdar, ordu niancs Tokatl Osman Efendi, Manisa bei sultn-zde Hac Paa Husrev'in ilk kurbanlan oldular234 vezr, emrettii idamlar, adr nnde kurdurduu sandalye zerinde oturarak seyrederdi. Celld, sul -tnzde olmasndan dolay Hac Paa'nn idamnda biraz tereddt gsterdii iin, insafsz Husrev Paa celldn ayann altna beyz denek vurdurdu. Birka gn sonra mkfat, mczt tkb etti. Kargay'a galebe eden Grc Magrav (Margrav) Hn ihtida ederek, kendisine m-beyncilik (kapucbalk) rtbesi verildi. syn etmi olan sipahiler, yeniden bir miktar mlzim yazlmak suretiyle yattrlarak, mehur Malko ailesinden Mehmed Efendit ikinci defa olmak zere, yenieri ktibliine tyin olundu. Mehmed Efendi, gitmek iin ruhsat almak zere huzr - ahaneye girdii zaman, Pdih: - Senin ayrlmandan beri yenierilerin esm defteri intizamszla, karkla uradn biliyorum, lleri defterden kar, ve benim irdem olmadka yeniden isim yapma; emre mugayir hareket edecek olursan ban cevb verecektir. Dedi. Malko kdemli bir memur idi. Sadrzam iin bir milyon guru alarak, derhl Tokat'a gidip vazifesini ifya balad. Bu aralk Samsun'a karlan orta boyda oniki top Tokat ve Sivas'tan Erzurum yolunu tutuyordu.235 Rumeli, Anadolu, Mar'a, Sivas, Karaman belerbeeri de Erzincan'a varmlard. Sadrzam, Erzurum'da Badd'm hline urar korkusuyle azimetini ta'cl eyledi (20 Zi'1-ka'de 1037 - 22 Temmuz 1628). Sivas'da askere yiyecek datlarak, ordu, Trkmenler'in
Abaza ile yenieriler arasnda akdedilen 'tfn icrasnda, Abaza'nn ordughna iyi niyetle gitmi olan yenierilerin kt muamele grm olmalarndan dolay, yenierilerin, cr'etkrca tavrlaryla inkta' vukua gelmitir- Abaza, bu srada intikam alamyacagun grerek, baka bir 'tilaf teklifine kulak vermeksizin, ve zannolunduuna gre ran. Ularla birlemek zere, adamlanyle birlikte, valisi bulunduu Erzurum'a doru ynelmitir. Venedik Hulsas. 233 eyhul-islm Yahya Efendi'nin teklifi zerine Halil Paann azliyle Husrev Paa'nn ta'yni takarrr idp, lkin yakn bir zamanda vezir olmu bulunduundan, kudemay-t vzer, hussiyle Receb Paa gcendirilmemek in, evvel uhdesine Diyrbekir eyleti tevchiyle tzmide gnderilmi, rauahha -ran mhr-i hmyn sal edilmitir.. Nam, c 2. s. 420 (Mtercim) 234 Nam (s. 421); Fezleke; Trh-i Abdurrahmn. 235 Tophaneden on iki badaluka, gemiler ile Samsun'a kup, andan her biri yiirmier ift camus ile Tobad ve Sivas zerinden Erzurum'a tevecch it -di. Nam, s- 423 (Mtercim)

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

reisi olan mfsid Kour Be'in d-myle etrafa dehet sat. Husrev Paa, bayram merasimi iin Ko-hisar'da bekledi (10 Zi'1-hicce 1037 - 11 Austos 1628). Ordu Afar sahrasna vardnda, Haleb Valisi Nogay Paa, ateli silhlar ve Msr'dan gnderilen bin kantar barutla iltihak etti. ki hafta sonra, sadrzam, Abaza tarafndan Hasankale'de iddetle sktrlm olan Ysuf Paa'dan bir mektup, ki silerin askerin ancak yirmi gn sonra gelmesini beklediklerini, ve hemen Erzurum nne gelinirse, kolaylkla muvaffakiyet kazanlacan bildiriyordu (26 Zilhicce - 27 Austos 1628). Bu haber zerine, vezr-i zam, kendisi vardktan gn sonra toplar Erzurum'a yetimedii takdirde ban cellda vereceini topu kumandanna haber vererek, haff askerle hemen yola kt.236 Osmanh ordusu amurlu ile Mama Htun'u sr'atle geerek, Mama Htun'dan Erzurum'a kadar olan drt gnlk mesafeyi237 iki gnde katedip, Erzurum nne vard. Abaza, bu sr'atli harekete kar gaafil bulunarak, ne kaleye girmeye, ne de ehir iin zahire tedrik etmeye vakit bulabilmiti. Bu defa slerin mavir i olan Kayserili eyh de, kalenin mukaavemet edecek bir halde olmadn aka beyn etmiti.238 Toplar gelince, sadrzam ordughn Deveboyunu Tepeleri'ne kurdurdu; Erzurum muhasara edildi (6 Muharrem 1038 - 5 Eyll 1628). Varo tarafndan yedi topluk bir batarya kurularak, Ahmed Paa Knbed tarafndan, Magrav Mehmed Paa Grc Kaps tarafndan gedik atlar. Bu srada ehirle ordu arasnda da Abaza'nn hemehrilerinden biri vstasyle mzkerelere giriildi. Muhasarann ondrdnc gnyd ki (19 Muharrem 1039 - 18 Eyll 1628) Kayserili eyh ile me-yhden dier alt kii, kefenleri boyunlarnda, vezirin huzuruna gelerek, atfet talebinde bulundular. Abaza, ordunun balca zabitlerinden ve sadrzamn sdk adamlarndan Musliheddn Aa, mn verilecein e delil olarak kaleye gnderilirse, ehri teslime hazr olduunu beyn ediyordu. Bu talebi yerine getirildiinden, Abaza, mteakiben gaalibin huzurunda arz - vcd eyledi. Sadrzam kendisini mteveccihne kabul etti ve hil'at giydirdi. Aalarna blk ve maiyyetinin en mmtaz olan 600 kiiye cebecilik verdi.

78
Sayfa

Fezleke, Peev, Rarzat'l-Ebrar. Ordunun arl ile gitmesi i'tibriyle drt gnlk olabilir; normal olarak iki gnlktr. Mtercim, dier bir ad Tercan olan Mama Htun'dan Erzurum yaknna Nsn sonlarnda bir gnde gelmitir. 238 Abaza'nn kendisine inand Kayserili eyh Erzurum kalesinin bedenlerine kp, Husrev Paa ile gelen askeri seyrederek Abaza'ya : Bu "gelen asker bu kaleyi alrlar; gayr re yokdur diye sret mkefede mkiller hal eyledi. Nam'dan telhis, c 2, s. 435 (Mtercim).
236 237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Btn hazneleriyle birlikte ehirden km olan Abaza, adrn sadrzamn adr yanma kurdu. Sadrzam kaleyi tftslm alarak Tayyar Mehmed Paa'ya verdi. Msr valiliinin yenieri aas Halil Aa'ya verilmesini stanbul'a yazd. Lkin her ikisine de msade edilmedi. Msr Valilii Kzlar-aas Mustafa Aa'nm yetitirmesi olan Mehmed Paa'ya verilerek, Erzurum Hall Aa'ya tevcih edildi, Bak Paa kedhuds Mehmed Aa yenieri aalna tyin edildi. Bu vak'alar zerine haber alnd ki, Erzurum'un -fakat pek ge olmak zere- imdadna gelmekte olan ems Hn, Kars Vlsi olupda arazsine ems Hn'n taarruz etmi olduu Kse Sefer Paa tarafndan malb ve esr edilmitir. Mkften taleb ettii Ardahan ile dier sancaklar ona ve Kars ibrahim Paa'ya verildi. Hasankale muhafz kahraman Ysuf Paa, mhim in'amlara mazhar olarak, Ahsha ehrini zabtetti ve hududu muhafaza etmek zere oraya bir de belerbei gnderildi.239 Husrev Paa'nn kbli Ekim ay ortalarna doru (15 Safer 1038 - 14 Ekim 1628) sadrzam, seneden beri payitaht grmemi olan orduyla birlikte stanbul yolunu tuttu.240 Abaza ile ranl ems Hn beraber olduu halde, Aralk ay balarnda skdar'a vsl olmutur (13 Re-blhir 1038- 9 Aralk 1628). Yolculuk esnasnda Abaza dima hrmet grm ve Husrev Paa, btn devlet erknna bir sadrzamn bir sye verdii yemine dk kalmas eklindeki grlmemi misli gstermitir.241 . Husrey'in muzafferiyeti ne ganimetlerin zenginliiyle hret buldu, ne de ark gaaliblerinin mu'td debdebesiyle; zaferinin en gzel armaan -bu kadar zamandr yenierilere dehet vermi, bu kadar zamanlardan beri kendisini Sultn Osman'n intikamcs olmak zere ln etmi olanmalbun ahs idi.242 Sadrzam, sarayn bahe kapsna vard zaman, onun nnde bulunan Abaza atndan inip, nde girdi. 243 Husrev Paa huzrNaira, Fezleke, Peev. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/83-86. 240 Nam'mn burasnda byk bir basm hats vardr: . yerine otuz denilmitir (Bizdeki basmda bu hata aynen grlmektedir. Mtercim) (c. 2, s. 440). 241 Riko, Abaza'nn bu son teslim oluunu, sinin erke Mehmed le teslm mukavelesiyle kartrmtr. zmir'de konsolos olarak bulunmu olan Rko'-nun htralarna daha ziyde intizam vermemi olmas teessfe ayandr. 242 Nam. (s. 440). 243 Bahe kapsndan, Abaza nde olduu halde, girilerek Ksk'n altna va. nldkda, sadrzam kere
239

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ahanede, Abaza'nn affn alm ve kymetli hediyelere mazhar olmu olduu halde kt: Parlak muvaffakiyetine mkften, cevahir ile mzeyyen muhteem bir kl ve mcevher ineli iki sorgu hsn olunmutu.244 Birka gn sonra, Abaza -Tamvar' Kk Asya slerine vermi olan eski politikann cb olarak- Bosna Valiliine nasb edildi. Bununla beraber, yeni Vlnin idare edecei yerler hakkndaki kesin cehaletine nazaran, Bb- Hmyn'un bu hareketi ve akllca gveni yerinde idi. Bu hususta kanat hsl etmek iin, Abaza'nn mparator elisi Baron D Kefetayn ile bir grmesini hatrlatmak yeterlidir. Abaza sefire, byk bir ciddiyetle, Lehistan ile Viyana Macaristan hududunun iki kalesi deil midir? diye sor mutu.245 Mstakbel Bosna Valisinin corafya bilgisi ite bu mertebede idi.246 snin tarafdrlar da kendisinden aa hsn-i muamele grmediler: Kayseri'deki doum yerine gitmi olan Kayserili eyh yevmi yzelli ake ile vazifeye nail oldu.247 Husrev Paa, geliinin drdnc gn (16 Reblhir 1038 - 13 Aralk 1628), vezirlerin srasn tertb etmekle megul oldu. nk dvnda o zamana kadar bu kadar ok vezr grlmemiti.248 Kaa-liun Sleyman zamannda, vezirlerin adedi evvel drt olduu halde, sonralar altya karlmt. Onun halefleri sekize ykselttiler. imdi ise, nianc ve defterdar dhil edilmemek zere, dokuz idi.249
selmladktan sonra huzr- ahaneye gitti.. Na. m'dan. (Mtercim). 244 ki toplu mcevher sorgu ki, mcevvezesnin biri sa ve biri sol tarafna konulmu olarak, elmaslarnn parlay gz kairatmrd. Natmftdan (Mtercim) 245 Baron Kfetayn'n sefret-nmesi Viyana ark Akademisi Mecmuas'ndadr. Bu sefret -nme, Akademi'nin ilk mdri olan II. Jozef e mrebblik etmi olan Cizvit Fran-suva'nm terekesinden alnmtr. 1748 senesinde, Fran-suva, Viyana'da bir Osmanl sefirinin bulunmasndan istifde ederek, rencisine o sefret-nmeden kraat retmitir. Bunun okuma kitab olarak seilmesi, II. Jozef in ark'a dir tasavvurlarnn nereden kaynaklandn ksmen zh eder. 246 Viyana Arivi'nde 1630 trihiyle Abaza'nn bir mektubu vardr ki, Strezia del Sangiaco di Lacisna (Lin sanca arazsine) asker evkinden ikyette bulunmaktadr. 247 Abaza, stanbul'da ikaameti esnasnda Atmeydan'nda harb ta'Imi yapar; Pdih da Osman'n kannn kahraman davacs olan bu adamn cengverlik oyunlarn brhm Paa Sarayndan seyrederek mahzz olurdu. Garez ve kin ile dolu olan kalemi ekbirden ve vzerdan kimseyi esirgememi olan Neft Husrev Paa hakknda bir istisna yaparak, onun stanbul'a dnn br kasidesinde dile getirmitir. (Neft bakalarn da medh etmitir: fakat hem zemm, hem de medh ederdi. Husrev Paa'y zemm etmee meguliyeti msid olmam olmaldr. Hammer'in bahsettii kaside Afern ey alem-i efrhte serdr- dflr Safder-i kal'a-g, saf-iken-i kiver-gr raatlandadr, ki vaka en gzel kasdelerndendir. Mtercim) 248 Nam'da Reblhir yerine rebulevvel grlr, halbuki Husrev Paa'nm 12 Reblhir'de duhln evvelce yazmt. 249 Vezirlerin tertibi u idi : Vezr-i zam, Husrev Paa; ikinci Vezr Receb Pa^a (pdihn enitesi); nc vezir Ahrced Pasa (eski sadrzam ve pdihn enitesi): drdnc; Hall Pasa; besinci, Mahmd Pasa: altnc. Bavram Paa (pdihn enitesi), yedinci. Ken'n Pasa. sekizinci, Hseyin Paa; dokuzuncu, Kapdn Hasan Paga f pdihn enitesi); tevk' Ysuf Paa; defterdar Bekir Paa. Nam (c. 2, s. 441).

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bu srada, evvelki bir fermana mugayir olarak, sipahilere ml-zimlik verilmesi usln getiren bir ferman sdr oldu; bundan yal -mz pdih vakflar istisna ediliyordu. Bu kadar muvaffakiyet ve ikbl, sadrzamn gururlanmasna sebep oldu. Artk hkmdarca yetkileri varm gibi tavrlar taknd. Emrine en kk bir muhalefetin cezas dm idi. Szleri fermn- hmyn kuvvetindeydi. Pdih irdelerine, onun irdelerinden az itaat edilirdi. Vergi toplanmasna dir emirlerinin bir ou mft Yahya Efendi'nin talebi zerine karlan fermanlar Osmanl Devleti kanunlar arasnda kalmtr.250 Ummun itaatkrca davranlar arasnda, trih, yenieri ktibi Malko Mehmed Efendi'nin cesrne istikllini unutmamaldr. Mehmed Efendi, vel-i ni'meti olan Pdihn emirlerine sadkatle, ikbl sahib i vezirin irdelerine iddetli bir mukaavemet gstermeye cesaret etti. Bir gn marur vezr: - Yaz, hizmetkr; Pdihn vekl-i mutlak, kendisinden sonra devletin en byk adam deil miyim? Yaz, diyorum sana, emrettiim vehile. dedi. htiyar, sadrzamn eteini hrmetkar bir ed ile perek, u cevb verdi: - Devletli vezr! Elin yazdndan ba mes'ldr; ltfen beni me'mriyetimden azl ediniz. Ben bunu ni'met telkki ederim.251 Pdihn emri mucibince isimleri defterden karlm olan asker, ihtiyar ktibin bu icratn haber alarak, Mehmed Efendi'nin adrn evirdiler, ve onu adr kapsnda dm etmek istediler: - Zlim, efendimiz Pdih'a yaranmak iin ekmeimizi kesmek ve aylklarmz kendi hesabna geirmek252 istersin; lkin biz intikammz alacaz. dediler. Sadrzam'n, yenierilerin ktiblerini istemediklerini Pdih'a arz etmesi zerine, drst bir adam olan Malko Mehmed Efendi'nin grevi, Husrev Paa'nn adamlarndan olup efendisinin szn Pdihsn sznden muhterem tutan Osman Efendi'ye verildi.253
Bu emirler, Sultn Sleyman'n byk kaanun-nmesinde (1034.1624) ve (1038-1628) yazldr. Nam"ya nazaran (s- 442), (vezirin bz isimleri kaydetmesini emretmesi zerine) Mehmed Efendi, Devletli vezfir, ben kulunuza Pdih hazretleri yle emir buyurdlar ki : Kendilerinin malm olmadka, deftere vaz*- kalem itmeyeyim. dedi- Vezr gazab ederek : Bre harf! ben pdihn mutlak vekili ve veziri de nyem? Elbette yaz!, dedikde, Mehmed Efendi hemn isti'f eyledi. (Mtercim) 252 Nam'da esmi 'almak' tbiri yazldr. Hammer buna hrszlk mns vermitir. Hlbuki esmi almak sirkat (hrszlk) deil, defterden dmektir. 253 Nam, yenieri ktibi Mehmed Efendi'nin istifa ve te -kdl semi olmas hususunda u mtly yazar: Haf olmaya ki her asrda byle istikaamet satup, cumhura muhalefet iden, huss vzerya ve
250 251

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Son Msr Valisi Bayram Paa ile son defterdar vekli Prevezeli Mustafa Efendi Yedikule'ye hapsedildiler. dareleri esnasnda halk-dan gasbettikleri paralan fidye-i necat olarak vermedike kurtulamadlar.254 Arabistan Ve Krm Abaza'nn itaat etmesi, Osmanl memleketlerinde skneti balatm iken, Bb- Hmyn, Krm ve Arabistan ileriyle megul bulunuyordu. Hakknda birka sz sylediimiz Zeydiyye tmm Emr'l-M'minn unvanm alm, Kevkebn'da kendi nmna sikke darb ettirmeye balamt. Yemen Vlsi Haydar Paa, San' hisarnda mahsur ve ktlk felketine mruz kalarak, stanbul'dan iddetle yardm talebinde bulunuyordu. Sabk Habe Valisi olup Yemen Valiliine me'mr olan Grc Ahmed Paa (daha nce yazld vehile) Mekke erifi tarafndan zehirlendiinden, onun yerine Msr'n en ec, belerinden Kansu Be tyn olunmutu. Bir taraftan da stanbul'da baldnplak takmndan onbin kii asker yazlarak, biri krmz bayrak, dieri san bayrak altnda iki frka olmak zere, gnderildiler. Bunlar, Muha'da Kansu'ya iltihak edecek idiler. Aydn Paa, Haydar Paa'ya yardm etmek zere Yemen Vlli-' ne tyn olunduu halde, bu da birok tacirlerden dn para alarak, kendisiyle beraber gelen zengin tccar zehirlemi olmakla itham ediliyordu.255 Emr Kansu, Rumeli askeriyle Muha'ya vsl olunca, belerbei Aydn Paa'y bodurarak ie balad. Ondan sonra bir mddet Ye-men'de kalarak, San''y yeniden Zeydiyye mm'na terk edip Msr yolunu tuttu. Cidde'ye geldiinde, Mekke erifi Ahmede halef olan erif Mes'd'un yerine, az zaman sonra erif Zeyd geldi.256 Yine bu srada, Felemenk korsanlannn Kzldeniz'deki hasarlarnn tazmini iin, selefi Fazl Paa'nm alm olduu yzbin guruu257 Haydar Paa'dan taleb etmek zere, ingiliz gemilerinin himayesinden istifde etmi olan birka Felemenk gemisinin cr'eti, ngiliz
nfiz'l-kavl vkelya kar koyanlar, mansbndan mahrum ve mahzun ve mell olagelmilerdir. Byle umr- mki-lede hsn-i tedbr ile muamele, ve hiyel-i hekmne ile re-szlk mmkin iken, izhr- salbet dp, istikametini izhr ve azlini ihtikr itmek de egeri nk-nm tahsili mutasavverdir; lkin nice mahzrt ve mahz-rt (yasaklanm eyler ve saknlacak eyler) mstel -zim olduu emr-i mukarrerdir. (Hammer'in tercmesinden tercme yerine aslndan aynen alnmtr,*c. -2, s. 443). (Nam'mn ahlk ls msadelicedir! -Mtercim) 254 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/86 -89. 255 Nalm- (s. 446). 256 Nara. 257 Felemenklilerin bu husustaki muameleleri Yavuz hrsz ev sahibini bastrr meseline tamamen muvafk olduu, Nam'nn metnin bu sahfesinde zetlenen szlerinden anlalr.

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

elisi Sir Tomas Rue hakknda iddetli ikyetlere sebep oluyordu: Hatt bu hususta Pdihsn ngiltere Kral'na huss bir mektubu vardr.258 Kinm dah bir inklba sahne oluyordu. 1037 Ramazannn sonunda (1628 Haziran ay balan), Kapdn Hasan Paa kumandasnda bulunan donanma ile vezir Ken'n ve Banalukal Hseyin Paalar kumandasnda bir ordunun yardmyle Mehmed Giray azledilip yerine Canbeg (Canbeg) Giray nasb olundu. Silistre Valiliinden azlinden sonra Gmlcine beliine tyn edilen Kantemir Mrz, hanedannn zevale urayan kudretini ihya iin Nogaylar iine dnd. Bununla beraber Mehmed ve ahin Giray Hnlar Kazaklar'a snarak, daha sonra Krm iin rakbleriyle ekimek zere, 20.000 kiilik bir ordu ile ortaya ktlar. Canbeg Giray, kardei Kalgay Devlet Giray, Kantemir, onun akrabasndan Selmn Mrz fevkalde bir ecaatle muhsamay balattlar. Tatar ve Mool cinslerinin ta-b vaheti bu kanl cengde grld.259 Mehmed Giray, bir kurun mermisiyle vurularak, can verdi. ahin Giray kat; Kazak Hat-man'nn ba Kefe burlarna asld. Bu mhim muzafferiyetin neticesi olmak zere Krm'da syi yerine geldi.260 Ken'an Paa ondrt sancak-bei ve Dobruca'nn btn akncs ve askeriyle, ahin Giray'n firar eden taraftarlarn tutup stanbul'a gndermek zere, Oakof (z) muhafazasna memur oldu. Ken'n Paa, Kazaklar da te*db edecek olduu gibi, Kapdn Paa'nm donanmas dah bu maksatla Karadeniz'de gezmekteydi. Klburun'a gelmi olan Canbeg Giray, z Krfezi'nde Anadolu sahillerini tahrb iin hazrlanm 14 gemi bulunduunu Kapdn Paa'ya haber verdi. Hasan Paa, kedhudasn 30 kadar Tuna kayiyle takibine grevlendirdi. Bunlar az bir mddet sonra 400 esirle muzafferne stanbul'a girdiler.
Nam (c. 1, s. 449). Onun ifdesi eli Rue'nin Jnrnal'i (s. 602 ve 641) ve Pdih'n 15 Cumdelul 1036 (1 ubat 1627) tarihli mektubu ile tamamen muvafktr. (Naim'nn bizdeki tab'nda c. 2, s- 412'deki ifdesi telhisen udur : Yemen belerbei Haydar Paa'dan arz ve vilyet ahlisinden muhzr geldi. Mukaddema Yemen muhafazasnda olup vefat eden vezir Fazl Paa zamannda Filandra Kral'na mteallik burunlar (sefin) ahidnmeye mugayir, Hind'den gelen tccar gemileri zerine dp, ceng ederek gemilerini alp, alt kere yzbin guru zarar eylediklerini Fazl Paa'ya lm ettiklerinde, tazmin iktiza etmiti. Fazl Paa burtonlann shiblerinden ancak yzbin guru tahsil ve sahiplerine teslim edip, beyzbin guru daha zimmetlerinde kald halde, onlar bu defa dahi yedi burton donatarak, Hind'den Yemen iskelelerine gelen tccar gemilerinin ondrt tanesini basp, sahiplerini esir ve mallarn yama ettikleri, ve ngiliz tifesiyle Muha skelesinde demir brakp, mteveffa Fazl Paa'nm aldifc yzbin guruu taleb ederiz diye behne eyledikleri m olunmutur. Devletten Filandra (Felemenk) Kralna yazlp irsal olundu (Mtercim). 259 KavmJ MoBul ve Tatar, cibflletlerinde komlan hunrtzligl eblag vech zere izhr dp. Nam (c. 2, s. 427). 260 mparatorlk ktDhnesnin 184 numarasndaki el yazmasnda Krm'n ahvline dir Wr cedvel vardr ki, ad sudur: Gecen Sene TRimn7mida Mehmet GIrav Hn ile Sflh Giray Snltan'm (Hn ve Kalgay) Jtfikflmetten nwlu rftmfyetl zerine, Icfode bnlmdfninz senede (1887) Caahef Giray Hn Te Devlet Giray Saltan'in dareleri altnda bulunan Kmmm Ahvali.
258

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Mteebbis bir vezir olan Hasan Paa, zevcesinin ve kayn validesi olan Valide Sultn'm himayeleri sayesinde, donanmann slh iin her trl gayreti gsteriyorlard. Kbrs ve Mora eyletlerinden on sanca ayrarak Cezir-i Bahr-i Sefd eyletine ilhak ettirmek tasavvurunda idi. Bu tedbrle donanma 38 kadrgadan 51'e kacakt. Lkin taifesinin tahsisatn demekle mkellef bulunan sadrzamn ve kaymakamn mukaavemetleri yznden, bu tasavvur uygulanamad.261 Hristiyan Elileri Krm vak'alar ve ahin Giray'm Lehistan'a ka, bir Leh el-isiyle262 bir Rus elisinin gelmesine vesile oldu. snin karlmas iin Lehistan'a bir avu gnderilmiti. avu Kral'n huzuruna ktnda, yalnz, Lehistan'n ahin Giray'a hibir ekilde yardm etmemi olduu cevabiyle iktifa olundu. Kral ve Kazak Hat-man tarafndan tngiliz elisine tavsiye edilmi olan nons (eli), sefirin nezdinde seleflerinin mazhar olduu mzahereti gremedi. ngiliz diplomasisi, Tatarlar'n kudretten dmelerinden dolay, Lehistan'n, Betlen Gabor'u veyhud sve KraU'n endielendirecek bir hle gelebilmesinden korkuyordu. Rus elileri k ve ilkbahar stanbul'da geirdiler.263 Fransz elisine gelince, onun btn politikas, Yes'leri, Devlet'in payitahtna sokmaktan, Rum ve Roma Kiliseleri'nin eskiden beri sregelen anlama teebbslerini ihya iin, yedi madde zerine yazlm bir tlmt ile Kardinal Bandini tarafndan stanbul'a gnderilen propagandac bir Rum'un mesisini desteklemekten ibaret idi.264 Bu talimatn ikinci maddesinde yle deniliyordu: Roma Kilisesi, btn kiliselerle, ale'l-huss mukaddema Katolik hemiresi hakknda pek msid
Kapdn Paa, Kbrs'ta kara livalarndan olan yedi sanca deniz livalarndan yapmak (yni bunlarn askerini kara snfndan deniz snfna naklet-inek) ve Mora'da ve ir mahallerde on livay bu hle dntrmek tasavvurunda bulunuyor. Bu suretle, Badd (??) korsanlarnn tecvzlerine son vermek iin. kadrgalarn mikdn otuzsekizden eHibire karlacaktr. Lkin bu kolay olmayacaktr. Zr sadrzam bu tasavvura muhaliftir. Kaymakam, askerin tahsisatlarn demekle grevlendirilmitir. Halil, Kapdn Paa'nn vftlide-sultndan grd destekten dolay, birok hususlar kendi idaresi altna aldndan ikyet etmitir. > Bu szler, Namft'nn sehdetine uymaktadr: .Hakkaa ki re'y ve kiyaset stbi vezir idi. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/89 -91. 262 ahin Giray'n stanbul'a gnderilmesini taleb etmek zere Lehistan'a avu, gnderilmitir. avu'a, ahin Giray hakknda asla muavenet edflme-difti cevb verilmitir.- Natm'mn bu sefaretten bahseden fkrasnda Lehistan nonsunun ad Korik olarak gsterilmitir (s. 428). 263 Moskof elileri btn k istanbul'da geirdiler. Eyll 1627 Venedik Ha -Usmst. 264 Rum kilisesiyle Papa'yi anlatrmay taahfad eden Kanakio Rossi isminde bir Buma verilen ta'lmt Sir Tomas Rue'nin Mzakereleri, talyanca nshasndan (asl nshada), s- 470.
261

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

bulunmu olan ark Kilisesiyle sulh ve ittifak hlinde bulunmay her vakit arzu etmitir; Cenb- Hak hiddir ki, yalnz gemi asrlarda deil, hatt son olarak Patrik Yeremi (Peremi?) zamannda, Roma, arzu edilen bu neticeye ulamak iin ne zahmetten, ne masraftan hi ekinmemitir. Dima bu maksdda bulunarak, gen Rumlar iin kolejler te'ss etti ve bunlar gnmzde byk bir i'tin ile idare etmektedir. T id, bu necb ve zek millet, dn ve ilimce, mazideki erefli zamannda, olduu kadar, feyiz verici olsun. Fransz diplomasisi tarafndan desteklenen ve ngiltere ve Venedik sefirlerinin mesasine ramen, stanbul'da yerlemek isteyen be Yes, Rum Kilisesi'ne 12.000 ek masraf ykledikten sonra, nihayet kalevyer (kilise mtevellisi) Metaksa'mn hanesinde kuru-an Rum matbaas aleyhinde bir grlt kmasna ve matbaann, iindeki kitablann cmlesiyle birlikte zabt edilmesine sebep oldular.265 Bununla beraber, ki elinin mdhalesi sayesinde Me-taksa, mteakiben braklarak, kitablar da sahihlerine iade edildi.266 Btn bu karklklara sebep olan Yesler ise, hemen stanbul'u terk ederek gemiye binmek zere ihtar aldlar. Kardei Asil D Harley'e halef olan Fransz elisi Filip D Harley, eer kendilerinin himaye ettii bu kimseler uzaklatrlrsa, pasaportlarn isteyecei tehdidini ileri srdnden, zt- ahanenin Fransa kraln sdk ve kadm bir dost olarak bildiini, ve bu kadar eski bir dostluun birka hinin te'dbinden dolay yklacana inanmadn sadrzam ve kaymakam cevaben sefire ifde ettirdiler.267 Yesler'in tertibi, Akdeniz adalarna ayak atmak ve Kuds Kilisesi yaknnda yerlemekti.268 Naksos'da Koca-balan (?) kazanm iseler de,
inde matbaa kurulmu olan Kalviyero Metaksa'nn evi baslarak matbaa daki kitaplar ve Metaksa'ya fiit eya msadere edilmitir. 22 Ocak, Ve. netfk Hulsas* cBurada yerlemek isteyen Yesler karlmtr. Matbaadan dolay kardklar gurultu zerine, Rum Patrikhnesi 12.000 dolar te'diye ve istikrazna mecbur olduu gibi, Patrik'in hayat ve namusu tehlikeye uramt- Bundan byle Patrikhanenin bunlardan zde kalmas umulmakdamr.* Rue, s - 742. 266 Metaksa braklm, ve eyas kendisine iade edilmitir. Btn bu kank -Iklara sebep, Cizvitler olmutur ubat 1626, Venedik HnlftsaS. 267 Zt-i ahane, Fransa kraln hakkaten eski ve iyi bir dost bildii ve birka hinin te'dbine mecburiyet hsl olmasndan dolay, hkmdarlk kaidelerine aykr olarak, bu dostluun ihll olunacan zannetmedii cihetle- Rue. 268 Cizvitler'in asl maksadlan, bu ehre (Haleb) ve Kbrs'a girmek, ve inde pek ok altn bulunmasndan dolay, ve fakat gy kendilerinin mukaddes mahallere muhtc olduklar bahanesiyle, bu mukaddes mahallere girerek orada yerlemektir. Mukaddes mahalleri igal etmekle mhirne entrikalar sayesinde btn Hristiyanlk leminden menfaatler salamak emelindeydi -ler. Bundan dolay ad geen memleketlerden kendilerinin uzaklatrlmasna her suretle almak gerekir. 27 ubat 1627, Venedik Hulsas. Cizvitler'in stanbul Patriki Grillos aleyhine entrikalar ve uzaklatrlmalarnn sebepleri
265

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sakz'da hapse atldlar.269 Tardlarndan bir mddet sonra stanbul'a gelen Avusturya elisi Baron Keftayn'a mracaatla, Viyana Anlamas'nn yedinci maddesinin mhirne bir tarzda yorumlanmasna istinaden, kendilerinin tekrar Osmanl memleketlerine kabul ettirilmesini istediler. Bu madde, Hristiyanlarn kiliselerini tamir etmelerine ve papaslanmn mezhebleri mucibince ncil okumalarna msade edildii hakkndadr.270 Yesler anlama metninde yazl sev kelimesini alarak, bu maddenin an cak kendileri hakknda olduunu iddia ediyorlard. Lkin btn gayretlerine ramen, spanya casusu olarak, kat' surette Osmanl lkelerinden karldlar. Osmanl Devleti ile hibir hkmet spanya kadar sk mzkerelere girimemi ve fakat hibir hkmet de maksadna erimek iin, onun kadar karanlk bir yol tutmamt. Buna ramen Yesler'in, Yahdler'in, kadnlarn elbirlii ile gsterdikleri gayretler, spanya'nn srarl siysetini, bu hkmete hasm olan hkmdarlarn siysetine galebe ettirememiti. Bahsimize mevzu olan zamanda, spanya ile anlama mzkeresinde bulunmak zere, Napoli hdivi, .tarafndan gnderilmi271 ve mparator se-fri ve mukm elisi Kur ve Lostriye taraflarndan desteklenmekte olan Bolonyah Civvoanni Batista Montalbano'nun 272 memuriyetini neticesiz brakmak iin, dier btn sefirlerin birletiklerini gryoruz.273 Montalbano, Pdih'm hediyeler ve vaadlerle kazanlm olan hemiresinin nfuzuna ve bunlarn kocalar olan sadrzam Hafz, Kapdn Receb, sabk yenieri aas Bayram Paalar'n kuvvetine istind ediyordu. ngiltere sefiri sadrzama bir nota vererek, bunda ispanya muahedesinin be maddesini gln ve yalan bir nok-ta-i nazardan gstermeye alt: (Onun zhna gre) Evvel, spanya'nn btn slm esirlerini zd edebilmeyi taahhd edebilmesi imkn d bir eydi; zr Malta ve Floransa tarkatleri, kendi esirlerini brakmaya asla msade etmiyeceklerdi. kinci
hakknda kronolojik hulsa. Rue, s. 758. 269 Fransz sefiri, Sakz'da hapsedilen Cizvitler'in salverilmeleri iin kaymakam nezdinde mdhele ediyor. Cizvitler, Naksos leri gelenleri tarafndan msade grerek, orada yerlemilerdir.. Haziran 1628, Venedik Hlsas. 270 Memlik-i mahrsede olan sever ve papaslar, kiliselerin meremmet idp, detleri zere ndilerin okuyalar. Namft. 271 Napoli hdvi, her trl fitneci tahriklere alet olmak zere, dier iki asil zade ile bir Yahudi (Kormaro) gnderdi. Rue, s. 422. 272 Bu arahk, mzkerelere girimek zere, stanbul'a Napoli Kral tarafndan bir asilzade geldi. Bu asilzade Civvoani Batista Montalbani ismindedir. Maiy-yetinde, Cizvitler tarafndan terbiye olunmu Kanak nmnda bir Rum genci vardr ki, buna Fratello Antonyo Paoli ismi verilmitir - 20 Temmuz, 1625. 273 Venedik Hnlsas'nda bu hususa dir tafsilt vardr.

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

olarak, spanya, Tarikat kadrgalarnn teebbslerine kar Akdeniz'in em niyetini te'mn edebilecek halde deildi. Ar idhlt resmi vererek Osmanl memleketlerine Kzldeniz yoluyla bol mikdrda Hind mallarnn girmesi bahsine gelince, spanya'nn Surat'ta, Goa'da, Hrmz'de malb olarak, ngiltere ve Felemenk hkmetlerinin kendilerini Hindistan adalar sahillerinden attklar bir srada, bu da mnsz idi. Trkiye'nin spanyol fabrikalar mahsulleriyle ihtiyalarnn karlanmas da daha az mnsz deildi; nk bu mahsller, spanya'nn Hind ve Brezilya mstemlekelerinin ihtiyalarna bile ancak yetebiliyordu. Lkin en garibi Katolik Kral'm (spanya Kral'nm), Osmanl hududunu Kazaklarn tecvzlerine kar te'm-ni taahhd etmesiydi.274 Mzkereler kesildi ve Montalbano'nun gitmesinden bir ay sonra, onun ve Napoli hdivinin (kralnn), Kazaklar' Osmanl memleketlerinde yeni bir akma tevik iin yazlm mektuplar ele geirildi.275 Betlen Gabor Bu esnada sve, Patrik Kiril'in zt- ahaneye bir mektubuyla stanbul'a gelmi olan Pol Strasburg vstasiyle, Osmanl Devleti nezdinde Betlen Gabor lehine alyordu.276 Geen son yedi sene zarfnda, Avrupa'nn Osmanl Devleti'ne kar politikasnn balca maksad, bu Betlen Gabor'un domakta olan hkmeti idi. sene nce akdedilen Gyarmat Musalehasna kadar, onun tarafndan giriilen teebbsleri tkb etmitik. Osmanl Pdih'nn metbiyyeti altnda, Transilvanya Prensi ve Macaristan'dan bir ksmnn hkimi olan Betlen Gabor, nihayet bu unvann mparator'a da tasdik ettirmiti. Kilise hrriyetinin gy m-dfi ve iinin balangcnda aleyhlerine hizmet arzettii silerin en muktedir istindgh, harb ve ihtillin yorulmaz bir san'atkn, cd fikri ve iktidar hrsyle dolu olan Transilvanya Prensi, Avusturya eyletlerini yutmakta olan bu felketle fetretin ruhu idi. Macaristan tacn arzu ettii halde, bunu giymeye cr'et edemiyerek, tam' -n sahte bir dn hrriyeti perdesi altnda gizlemekte olan Betlen Gabor,
spanya ile zt-i hne arasnda ittifak akidnmesi hakknda, sadrzamla 2 Ekim 1625 tarihli grmem. Rue, s. 455. 275 Fratello Bazinin, gei srasnda, Silistre bei Dayak Mehmed Beg tar afndan tutularak, Trkiye eyletlerine gittike artan derecelerde tecvz et. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/91 -94. 276 11 Temmuz 1632 tarihini tayan bu mektubun sureti, mparatorluk kanlaryas evrak arasndadr.
274

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Mslmanlarn tevecchne nail olmaktan baka bir ey dnmyordu. Asker iktidar ve bir dereceye kadar da siys mahareti grnyordu. Ancak ahdine vefas ve sebat olmadndan, dima mparator ile sler, itatkrlkla ihtill, sulh ile ceng arasnda mtereddid, hem dostlarn, hem dostlarnn pheleri altnda dmanlarn srekli talebleri ve tasavvurlanyle, dmanlarn nihayetsiz faaliyetleriyle bitkin drmekteydi. stanbul'da en byk gzeticisi ngiliz elisi Sir Tomas Rue idi ki, bunun uzun memuriyeti Transilvanya Prensi'nin iddialar hakknda daim bir mdf likten ibaret kalmtr.277 Bu kadar dikkate yn hususiyetin imdiye kadar Macaristan mverrihlerince grlmemesi hayret vericidir. Betlen Gabor, murahhas Toldolaki278 vstasiyle, Zitvatorok MuhedesPni yenileyip de, mparator meleri iin para vaadiyle Kazaklar' tevik eden, zerinde Montalbano'nun ve Napoli hdivinin mektublan bulunmu olduu haberi tahakkuk ediyor. 14 Aralk 1625. Bir i'tilf akdi iin gnderilmi olan Montalbano, kaymakamla grme bile nail olmakszn, geri dnyor. 16 Kasm 1625, Venedik Hulsas* ile Gyarmat'da ikinci sulhu akdeder etmez,279 stanbul'a bir sefir (Pol Kerestesi) gndermi, ve Avusturya'ya hasm olan hkmetlerle ittifak etmek iin msade istemi, Brandeburg elektr-nn hemiresi K a terin a ile nc izdivacnn tensibini taleb etmitir. Kerestesi taleb edilen msadeyi280 ve kaymakam paann hediyelerini hmil olan Ysuf Mutahhar ile birlikte geri dnd (25 Aralk 1626).281 Bununla beraber, Betlen Gabor'un hareketlerinden an derecede phelenildii iin, mttefiki olan drt hkmet (ngiltere, Fransa, Felemenk, Venedik) elileri, muahedelerle te'mn edilen aylk 40.000 ek
Sr Tomas Rue stanbul'a 1622 Ocak aynda ve halefi 19 Mays 1628 trihinde gelmitir - Venedik Hulsas: Yeni ng. sefiri. 278 ngiliz ve Venedik elileri d&mft Teodolaki derler. 279 Gevenholler, Ferdinand Vekaayl, kitap : 10, s. 509. Muahedenin kat'I olarak akdi Viyana'da 8 Mays'ta olmutur. mparator ile Betlen Gabor arasnda akdolunan musalehanm bu devlet (Osmanl Devleti) iin ne yn-i emniyet, ne de faydal olmad kanatini verecek sebepler- Rue, s. 304, Gabor isleri Buda Musalehas (Gyarmat Muslehas mkaddemt) hakknda kaymakam ve Dayakmat (Dayak Mehmed) (?) Paa ile grme. Ocak 1624, Rue, s. 339 ve 342. 280 Gabor'un taleb ettii vehile, Hristiyan hkmdarlar aleyhinde ittifak etmesine msadeyi ihtiva ederek Venedik sefirinin tashhiyle kendisine n-me-i ahane yazld.. 17 (27) Austos 1625- Rue, s. 434. 281 Gabor'un mukm elisi, nihayet, efendisinin Hristiyan hkmdarlar aley hine ittifak etmesine msadeyi mutazammn bir nme_i hne istihs l eyledi, ki bu nme Ysuf Mutnfhar Aa vstasiyle gnderilmitir. Eyll 1625, Venedik Hulsas. .zdiva dnnde bulunmak zere hediyelerle gnderi len Ysuf Aa ile birlikte, Transilvanya elisi efendisine dnd. Aralk 1629.
277

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ianenin denmesine pek g muvafakat ettiler. lk olarak Fransz elisi kendi hissesini demeye hazr olduunu syledi ve fakat Transilvanya Prensi'ni hkmdarlar ittifaknda dhil grmekten imtina etti. Betlen, mukm elisi Bornemisa'nn entrikalany-le, sulh taraftar olan Budin Vlsi Sofu Mehmed Paa'y azl ve onun yerine sava taraftar olan Bosnal Murtaz Paa'y tyin ettirmeye muvaffak oldu. Transilvanya Prensi, yeni vlden yardm grerek, 8.000 kii ile Notra Paltinlii (eyleti) arazsine girdi; yirmi alt ky yakt ve ahlsini soydu. Lkin Verbeli'ye vardnda, Azz Dimitrus Gn282 bahanesiyle Murtaza'mn adrna hcum eden, muhafzlarn ldren Mslmanlar'n bu isyanndan dolay, zaferin semerelerini kaybetti (15 Ekim 1626). Bununla beraber Betlen, o nda, klc elinde, slerin arasna gelerek, bundan sonra Azz Dimitrus Gnn kendisinin tyn edeceini283 beyn etti. Murtaz Paa, Bdin'e dndnde, mttefikinin telkinleri zerine, Eri belerbei Ahmed Paa ile Budin, Eri, Alacahisar zeamet ve ti-mr sahihlerinden bzlarn fesad tahrikisi olmak thmetiyle, d-ma karar verdi.284 Bu srada Betlen Gabor, kaymakam Grc Mehmed Paa'nn d-miyle, stanbul'daki en gl dayanan kaybetmiti. mparator da, Transilvanya Frensi'nin muhbertn dvna tebli ederek, Betlen'-in itibrn mahv etti.285 Lkin Transilvanya elisi Toldolaki tekrar stanbul'da grnerek, Budin valisine taraf- ahaneden talimat gnderilmesini, spanya ile muharebenin kesilmesini, Tatarlar'n yine Lehistan eyletlerine girmeleri hakknda emir verilmesini istedi (Temmuz 1626).286 Avusturya ile yakn bir zaman nce yenilenecek muhede-nmeye Betlen'in dhil edilmesi hakknda Budin valisine kat' emir verilmesini salayarak dnd (Kasm 1626). Betlen'in maslahatgzar Tomas Borsos, 10.000 altn vergiyi

Kasm en ordunun klaya dnmesi mu'td olduundan, grlt. Aya Di_ milrs yni Knsrn Giin'nn tyininden deil, o gn kglaa dnlmek istenilmesinden kaynaklanm olacaktr. (Mtercim) 283 Yni klaa dnme zamann. (Mtercim) 284 Buda (Budin) vlsi. Eri belerbei Ahmed Paa'nu hyanetine ger't usller diresinde kanat peyda ederek, onu botine ger' usller diresinde kanat peyda ederek, onu bodurdu. 19 Kasm 1626, Venedik Halsas, Rue, s. 565, 572, 579285 mparator, Osmanllar aleyhine ittifak iin tahriki mutazammn olarak, Gabor'un kendisine yazd -ya gerek, ya sahte- mektuplar, kaymakamn ve dier vezirlerin ellerine ulatrarak, onu Bb - Hmyn'un gznden drmee alyor. Nisan 1626, Venedik Hulsas* 286 5 Temmuz'da Teodolaki buraya vsl olarak, su hususlar taleb etti: 1) (Pomeranya'da) Harekta msade, 2) Budin muhafzna bir emr-i pdiht, 3) spanya ile i'tilfn kapanmas, 4) isve kral aleyhine hareketlerin men' iin Lehliler'in hududu zerinde hazr bulunmalar hususunda Tatarlar'a emir verilmesi. 5 Temmuz 1626, Venedik Hulsas, imparatorluk Arivi 282

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

getirmek iin senenin sonunu beklemedi.287 Ta'lmt, nc defa olarak Prensburg'da mparator ile Transilvanya Prensi arasnda nakdedi-len muahedeyi hakl gstermeye (yni efendisini ma'zr addettir-meye) almasn mutazammn idi. Felemenk elisi bu muahedeyi dikkate almyarak, aylk 30.000 ek ianeyi te'diye etti. Lkin ngiliz elisinin ikn o kadar kolay olmad.288 Betlen, Prensburg anlamasn imza ettii zaman bile mttefiklerinin elilerini yeni harb plnlanyle aldatmak istiyordu.289 Ancak, tecrbe, kendilerini ekimserlie sevk etmiti. Bununla beraber onlar, Zitvatorok muahedesinin yenilenmesine Osmanl Devleti'nin dostu olan hkmetleri dhil etmek ve Almanya'nn dn hrriyeti te'mn olunmadka, muvafakat etmemeyi taahhd etmi olan P-dih'n vaadlerini yerine getirmesi talebiyle megul oldular. ngiliz elisi bu muamele tarzna, Betlen Gabor'dan ziyde i'timd ettii Brandeburg elektrnn290 yazmalaryle imle olunmutu. Bu esnada Betlen'in memuru Mikoferen, stanbul'da, efendisinden sonra, Transilvanya tahtnn zevcesi Brandeburg prenseslerinden Ka-terina'ya intikalini taleb ederek, bu hususta bir bert ald (8 Receb 1036 - 25 Mart 1627).291 Entrikac Betlen, Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki m zkerelerden hissedar olmak zere Sona elisi Toldolaki'yi gndermi ise de, stanbul'daki entrikalaryle bu mzkereleri ihll etmeye alt. Sulh akdedildiinde, Todolaki, Moldavya ve Eflk beli-inin Daya Kral nmyie efendisine verilmesini taleb etmeye memur oldu.292 Nihayet, ldrc bir istiska (karnda su birikme eklindeki hastalk) Transilvanya

Gabor'un elisi el pt ve 10.000 zekino vergiyi getirdi. 30 Kasm 1626, Venedik Hulsas. Gabor'un elisi mparator ile akdolunan 'tilf ve sulhun akdini dnmeksizin, memleket byklerinin gndermekte tereddd etmedikleri otuz bin taleri ald. Ocak 1627, Venedik Halsas. 289 Rue. s. 615, 616. 630, 631, 640: burada Toldolaki -Toldsalari. adiyle kaydedilmitir- s- 655. 656. 665. Betlen'in Sir Tomas Kue'ye mektubu, s. 681. 290 imdiki Almanya tmparatorluu'nun (Hammer andaki) menei. (Mter cim) 291 Macaristan vekayiUeri, Nam'da trihi gayet ak olan bu bertta n ve Transilvanya prensinin istid'ftlanndan bahsetmezler. Sir Tomas Rue, Miko-feren'den az miisaid bir lisanla bahs ediyor : Byle bir seffet iin iyi seilmi bir adamdr ki, ne sa'ya inanr, ne de Yehv'ya (yni ibran \L sannda olduu zere, Allah'a), s. 724; daha aada, s. 694: muhtelif mezhebe yni biri Papa, biri Kalvin, biri Aryan mezhebine tbi olmak zere, benim zamanma rastlayanlarn ncsdr. Fransisko Mikoferen'in mzkereleri 7 Kasm 1627, Sir Tomas Rue'de. s. 707 : Transilvanyahlar benimle dahi stihza ettiklerinden Rue. s- 708. (Buna dir Nam'nn fkras udur : Betlen, vilyetine vardktan sonra, kapu kedhudsn mektb ile Knderp. olu olmamakla. Erdel hkmeti, milletin ittifkyle, kendden sonra menkhas olan Katarina Brandeburg nm avrata tevcth olunmasn murfid idinp. mficebince sene -i mezbre (1036) Recebinan sekizinci Cni ahid-nme yazhp gnderildi- c 2, s. 415) 292 TransHvnnya elisi Teodotaki, 1628, Venedik ffalasaa.
287 288

Sayfa

90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

prensinin hrsl tasavvurlarna son verdi.293 Avusturya le Sulhun Yenilenmesi Murtaza Paa'nn Macaristan'daki son akn, Gyarmat'ta ksa bir zaman nce akdedilen muahedeye ramen ve alenen ihll edilen Zitvatorok muahedesinin bir daha yenilenmesinin ne kadar gerekli olduunu kf surette gsteriyordu. stanbul'da Avusturya mukim elisi (zt- ahaneye Gyarmat Musalehas tasdiknamesini ulatrmaa memur Sebastiyen Lostriye),294 o zamana kadar spanya mzkerelerini .desteklemi ve Transilvanya prensinin entrikalarm tesirsiz klmaya almt. Zten, sulhun son yenilenmesinde ihtilafl kalan noktalar kat' bir ekilde halledilmedii gibi, Bosna Valisiyle Hrvatistan umm kumandannn insiyatifne braklm olan Bosna hududunun tanzimi mes'elesi de dzenlenmemiti. Bu madde, tm-parator'un mavere meclisi reisi Kont Altan ile Bosna'ya birbirini mtekib vl olan Sofu Mehmed ve Murtaza Paalar arasnda sk bir yazmay icb ettirdi.295 Nihayet Kornom Paltnliinde bulunan Son'da296 toplanan murahhaslar.297 ihtilafl noktalan, yni iki tarafn sahip kt kylerin hangi tarafa id olduu mes'elesini, Va'n iadesini ve Bosna palankalarnn yklmasn elilerin grlerine ve hudud komisyonu nmn alan zel bir komisyonun almalarna brakarak, Zitvatorok, Viyana, Kornom ahidnmeleri esaslar zerine, yirmibe sene iin sulhu yenilediler (13 Eyll 1627). Akidlerden her biri tarafndan tyin olunan eliler, muahedenin birer suretini almakla grevlendirilder. Tasdiknameler huss memurlar vstasiyle drt ay zarfnda karlkl olarak alnp verilecekti. Byk sefaret
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/95 -98. 16 Austos 1626, Sefirin sefret-nmesi. 295 Reslkttb Mehmed Efendi'nin. sulhun bozulmasndan ikyet ettii hakknda, Kont Altan'a mektubu, 29 Receb 1035 (26 Nisan 162(0; Murad Paa'nn Kont Altan'a mektubu; Receb Paa'nn mektubu; 28 Receb (25 Nisan), Ah-med Kedhuda'nn Kont Altan'a mektubu; Budn valisi Mehmed Pasa'nn mektubu, 27 Receb (24 Nisan), Ariv; Betlen'in Macaristan ve Transilvanya Kral olmak zere tannd sahih olup olmadna dair Murtaza Paa'nn Son ordugahndan Doc'a mektubu, 1 Safer 1036 (26 Ekim 1626), Trkiye yazmalar, kezlik; Venedik'le iyi geinmeyi emreden, Sultan IV. Murad'n Bosna belerbeine fermam, 30 Zilka'de 1035 (25 Austos 1626), Arv. 296 Bizim trihlerde Sonbur yni son kasabas*. (Mtercim). 297 Trk murahhaslar unlard: Eri belerbe Mehmed Pasa: Budn cttf -ttsi sft Efendi; Estergon sancak-bei Ahmed; Solnok bel Muharrem; Bu-din azablar-aas Cihan Aa ki, Ltince evrakda Gzrihan Fosab aa bu-densis. denilmitir. mparator murahhaslar: Mavirlerden Va piskoposu Etiyen Senyey DSvegtey, Gerard D5 Gnstenberg, Baron Dantel Ester -hazi. Baron Piyer KoharI; Betlen'in murahhas Misel Toldolaki. Natmft, Arv'de Trkiye evrak.
293 294

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ve hediyeler, zikredilen bu muamelelerden sonra gnderilecekti.298 Alnan bu kararlara uygun olarak, slm elisi Mehmed Be ve Macar Bolog Istvan, Son ahidnmesinin asllarn hemen stanbul'a ulatrmak iin seilerek, byk sefaretler ertesi sene banda vuku buldu. Osmanl Devleti, Bolog stvan refakatinde olduu halde Receb Paa'y gnderdi. Avusturya da, eli olarak, Aa Avusturya Nib-ler Meclisi reisi Baron Keftayn'299 seti. mparatorun hediyeleri 10.000 ekden ziyde tahmin edilen gm zerine altn yaldzl bir sofra takm idi. Yeni sefirin ta'lmtnda Fransisken ve Cizvit papaslarna mteallik birka madde vard: Birincilerin namlarna olarak, Avilak'da Rumlar'n eline dm olan Sen Jan Ka-pistra'nn na'n, ikincilerin nmna da, Viyana ahidnmesinin yedinci maddesi mucibince Osmanl memleketlerine kabullerini istiyordu. Eli gerek bu iki hususta, gerek iki kilisenin birletirilmesi teebbsyle bir Rum matbaasnn te'ssini men* etmek hakknda stanbul Patrik'i nezdindeki mesisinde baarszla urad. Avusturya Lippa (Lepve) ve Va hakkndaki taleblerinden de bir netice karamad. Mslmanlar, bu ehirlerden birincisinin zabtnn muahedeye aykrln inkr ettiler ve ikincisi Bulundvr'a karlk tuttular. Anlamazlk konusu olan kylere dir mzkereler de neticesiz kald. Sefaretin stanbul'a davul alarak, bayrak aarak girmesi msadesi -ki imdiye kadar yalnz Baron ernin'e verilmiti- yeni Avusturya sefareti iin de reddedilerek, mparator da, misilleme olmak zere, Mslman elisi Receb Paa hakknda ayn muameleyi yapt. Bir Katolik Patriklii'nin ihdas hakknda, mparator'un i'ti-rf rahibi Lamorme'nin telkinleri zerine, sefirin ta'lmtna yazlm olan talebinde dah, Avusturya muvaffakiyete nail olamad.300 Viyana'daki Osmanl ve stanbul'daki mparator elileri gnde yzonar ek tahsisat aldlar (Temmuz 1629).301 Ertesi sene bunlar avdet ederek, Kuds'e gnderilen Avusturya elisinin yerine mukm eli olmak zere, Rudolf mid gnderildi.302
Onbir maddeyi ihtiva den ahidnmenin asl. Aa Avusturya Saltanat Naibi. 300 Baron Keftayn'n Seyahatnamesi, Encmen-i Dni-i ark. 301 Baron Keftayn, alt aylk sefareti iin ayda binaltyz ek maandan ve Ikibin ek zamime (denek)'den baka yirmi bin riksdaler almtr. Yzon ek yevmiyesi 9000 akeye mudil idi. nk 110 ek 9.900 krayer tutar (1 krayer 3 liyar hesabiyle) - u halde 1 ake, 1 krayer ile 1 krayerin onda birine mudildir. (8u fkra Franszca'da yanltr; Almancasfna baklarak dorusu yazlmtr- Mtercim) 302 O zaman stanbul'da mparator'un tercman Askiye idi; birinci terc man Damyani, ikincisi Maryan id- Tercmanlk kirdleri arasnda Yuames Diye bulunuyordu ki, tmparator'a 12 Nsn 1623 tarihli raporda zt- ha-jret-neblarnn ark lisanlarn incelemek iin stanbul'da bulundurduklar genlerden biri* diye tarif edilmitir. mparatorluk Ktphanesinde el yazan, 585. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/99 -101.
298 299

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sultan Murad'n Tabiat Hakknda Sultan Murad'm bu birinci saltanat dneminde -ki Abaza'nn itaati ve Zitvatorok Anlamas balca vekayiin dendir- imdi 17 yana gelen gen hkmdara bir nazar atfetmek faydasz deildir. Mu-rad uzun boylu idi. ehresi, rkna mahss zeytuni bir renk (esmer) almt. Gzleri kara, ehresi iddetini gsteriyordu. Kabul zamanlan muntazam, her eyi renmeye merakl olup, kendisi iin yeni olan her eye ehemmiyet verir ve etrafnda cereyan eden her trl ahvli renmek isterdi.303 Kardei Osman gibi, tebdl-i kyafet ederek, payitaht sokaklarn dolamay severdi.304 O vakte kadar en srekli itigl mevzuu timr ve zeamet tevziatnda slhattr ki, bu hususta iln edilen emirler, Sadrzam Husrev Paa'nm veyhud defterdarn himmetleri eseri olmakla beraber, Murd- Rbi Kaa-nunu ismini almtr.305 Artk gen hkmdar, o zamana kadar -himyesi altndaki kz-laraas Mustafa ile birlikte- kendi nmna saltanat eden validesinin vesayetinden bkmaya balamt. Bunlarn iltifat ettikleri yeni kii. Sultn Murad'm hemirelerinden biriyle evli bulunan Kapdn Hasan Paa idi. Bunlarn Hasan Paa'y alkadar eden dedikodular ve ona sahip klar, Pdih' kzdryordu.306 Honudsuzluu-nu izhr etmi olmak ve onun taraftarlarn korkutmak iin, Sultn Murad, Kapdn Hasan Paa'nn elinden gen zevcesini ald. Bu vak'a, Pdih'n -Anadolu viyetlerindeki zulmlerinden dolay dm olunan - ikinci enitesi Kara Mustafa'nn ldrlmesinden az evvel olmutur.307 Harem, mukaddes bir
Zt_ hne onyedi yandadr; uzun boylu, iri kemiklidir; gzleri siyah, rengi zeytunidir; ehresi, daha ziyde, sert ve iddetlidir. Kabul srasnda metanet gstermi, ve balyosu mtecessisne nazar-i dikkatten geirmitir-Kabul zamanna tammiyle riyet eder. Denilebilir ki, kabul vaktinde bulunabilmek iin, safsn terk edip, mteakiben safa srd yere geri dner. Fikri dima Devlet ilerinin idaresiyle meguldr; hereyi bilmek, her-eyden haberdr olmak ister- Bundan dolay byk muvaffakiyetlere nail olmas kuvvetle cfd olunur. Venedik Hulsas, Mays 1628, mparatorluk ve Kraliyet Arivi 304 Zt- hne, birfderi gibi. tebdLi kyafet ederek istanbul sokaklarn ge -zerdi> Eyll 1628, Venedik Hulsas. 305 Bu emirler. Kanunlar mecmuasnda Sultn Sleyman kanununa lahika te kil eder. 306 Valide Sultn, Pdih iin mutantan bir elence yapm, bu uurda 10.000 zeklno sarfetmltir . Bundan baka Pdih ile barabilmek ijn, murassa eerler vurulmu atlar hediye etmitir - Pdih, VftUdeSultn'n Kapdn Ha-Snn Paa hakknda gsterdii tesfihbden nefret etmektedir. Bundan dolay, Kapdn Paa'nn zevcesi olan suKan onun elinden almtr {tatille etmitir, bosandrmtr).* 2 Eyll 1628, Venedik Hnlftsasi307 .Pdih'n enitesi Mustafa. Asya'da iledii zulOm ve ktlklerden dolay tdm olunmutur.* Venedik Hulsas, 1627 Aralk ay.
303

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

snak saylarak, mttehimin haytn muhafaza etmesi lzm gelirken, bu defa Sultn Murad'm gazab bu hrmete dah riayet etmemitir. Bu mdhi gazab teskin iin, Valide Sultn, oluna bir enlik yapt ki, masraf onbin altn buluyordu. Valide, mkellef surette donatlm atlar da hediye etti. Yine bu sralarda, gen pdihn haytn iddetli bir hastalk tehdd etti.308 Sultn Murd, kt yaayyla hastal davet etmi olduu halde, tbbn tedavilerini de reddediyordu. Shhatine kavutu.309 skdarl Azz Mahmud Hudy Hz.'Nin Ve Veysinin rtihalleri Fakat o sene zamann en mehur siys adamlarndan ikisi irti-hl etti. Biri, hayt- mtehayyirne tarkatinin en byk stdla-rndan olan skdr eyh Azz Mahmd Efendi'dir,310 ki, birbirini mtekib mderris ve kad olduktan sonra, ryasnda birok kadlarn cehennemde ateler iinde kaldklarn grerek, skdar'da inzivaya ekilmiti. eyh'in kuds! hretinin nezdine iltica eden birka vezr ve defterdar nasl kurtarm olduunu okuduk. kincisi, veys, yhud Veys'dir ki, Alaehir kadlarndan birinin olu olduu halde, kazaskerlik makaanuna ykselmi, Mnet' ve Si-yer-i Veys nmndaki eseri ile kazand hret, siys hicivleri ve kendinden nce yaam bykler arasnda mkleme tarznda kaleme alnm siys ihtrt ve Devlet'in inhitat sebeplerine dir derin mlhazalarn iine alan Hbnme'siyle kazand hrete mudil bulunmutur.311 iddetli ve hunn
PAriisAh'dan iki defa kan alnmtr. Hayatndan pheler hsl olmutu, rt vflcfldlurir; maieti ntizamszdr. Kendi heves ve arzusuna gre mr srer. Genlii sayesinde saftl&na kavumu, ve artk stanbul saraynda kntmnkla ktifa etrnstlr. 30 Eylffl 1R28, Venedik Hulsam. 309 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/101 -102 310 1038'de (Cenk lff?8) irtihal rtmftlr. AtM'de ve Ferfeke'nin o sene vekaayiin -defcl tercfimeJ hftlfne baknz. Tasavvufla Hftfll eserleri Bnlonya (Bologna) Klliyesi Ktphanesinde vardr. 311 Vka-nme, Veys, darenin slh hakkndaki tasavvurlarn o zaman saltanat tahtnda bulunan Pdih'a (I. Ahmed'e) arz etmek arzusunda bulunduu halde, bir gece ryasnda kadm zamanlarn bz bykleriyle ms-tebidlerinden mrekkeb bir meclis huzurunda bulunduunu syleyerek, aadaki isimleri sayar: dem, Hbil, t, Hd, Salih, brhm, Ms, Muhammed (Peygamberimiz Efendimiz), Kelb bin Vil, Eb-Bekir, mer, Osman, Al, Muviye, Amr, mer bin Abdlazz, Yezd, Ved, Haccc, Me'mn, Mansr, Mu'tasm, Hkim bi-Emrillah, Cengiz, Kaytbay. Vkanme'siyle birlikte yazlm olarak mluk olduum ny- Veys'de ancak on-drt mektup vardr. Hicviyyt ark Simalar eserinde dere edilmitir. (Hammer'in bu ifdesi zha muhtatr: Ktib e-leb'de yle yazl olduundan Vka-nme dedii Hbnme-t Veys dir. Hb-nme'nin zeti udur: Veys, Sultn Ahmed'e, bir tesadf ettiinde, lemin perianlndan, zamane ekyalarnn zulmlerinin son dereceye geldiinden bahsederek, memleketin slhna dir bz tedbrler arzetmek tasavvurunda buunurmu. Bir gece lem -i menmda, skender-i Zlkaraeyn bata oturmak zere, gemiteki Osmanl sultanlarndan mrekkeb bir meclis huzuruna karlm. Sultn Ahmed gelerek, o da skender'in karsnda bir tahta oturmu. Sultn Ahmed ile skender konumular: Sultn Ahmed, III. Murad zamanndan beri krk senedir ark ve Garb'a sefer yaplarak rey ezilmi, askerin intizm bozulmu olduunu, ve kendisinin mkil durumlar iinde saltanat tahtna geldiini syleyerek, zntsn belirtmi. skender -i Zlkarneyn, cevaben Dny eer benim bildiim
308

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

(kanl) olan hicivleri zamann bozulmu ahlkn samimiyetle tasvir eden bir levhadr. Her trl cinayetlere, her trl fetlere sahne olan bu Onye -dinci Asrn ilk senelerindedir ki, Avrupa payitahtlarnn ekserisini isyanlar tehdd etmi, taassubun haneri hkmdarlar ldrmek iin knndan karlm, stanbul ile Fransa ve ngiltere'de312 binlerce adam veba alp gtrm, Union ve Li313 ordular Almanya'nn kalbini paralam, Fransa ve Trkiye pek mhim birer mevkilerini (Badd ve Roel) kaybetmi, kanla lekelenen Osmanl taht -saltanat pek felketli iaretlerle balayan- bir intikamcnn eliyle eski metanetini bulmaya balamtr.314

dny ise. ne bir pdih zamannda bdn olmutur, ne de lem halk onun errinden bir vakit mn bulmutur. Zamanmzda harb dediimiz dny, ne vakit ma'mr ve bdn idi? mukaddimesini syledikten sonra, dem, t, Nh, Hd, Salih, brahim, Ms, uayb, Yahya, A'iy, s Peygamberler hazertyle Hazret -i HatemiT Mrseln Efendimizin zamanlarnda ve Eb-Bekir, F-rk, Osman, Al hazertyle Muviye, Emev melikleri, Abbas ve Fatm halfeleri, Hrezm ah Sultn Muhammed asrlarndaki fitne ve ihtillleri ve bz zlimleri ve ezcmle Kaabil ve evld, Al-i Semd, Nemrd, Ms zamannn Firavunu, Buhtu'n-Nasr, Kelb bin Vil, Mseylemet'l-Kezzb ve emsali, Mugire bin i'be, Yezd, Veld, Haccc, bn Alkam Hkim biEmrillh, Cengiz taraflarndan yaplan ktlkleri zikreder ve her vak'ay yd ettike O zaman m lem ma'mr ve bdn idi? sulini sorar. Zlkarneyn nihayet, Musibetler ve bellar, her asrda reayann fesd niyetlerinden zuhura gelmitir; pdihlarn bu hususta medhali yoktur; nitekim Cenb - Rabbillemn Kur*n- Bhirl-Br-hnnda buyurmutur: fnnellahe l-yugayrin mbekav-mi hatt yugayyir binefsihim dedikten ve bunun aret ettii gereklik bakmndan, pdihlarn er -i erife skca tutunmalar, mansblan ehline vermeleri, kadlarn ehlini semeleri lzumunu syledikten sonra, bu konumann tafsiltl olarak yazlmasna rya sahibini memur eder.) 312 1611'de istanbul vebas, ki 200.000 kiiyi telef etmitir; 1625'de ngiltere vebas; 1628'de 60.000 kii gtren Lyon vebas. 313 Sml Be Kaamns' birinci kelimeyi tlttihad, kinciyi *l't&f kelimesiyle tercme etmitir. (Mterdm) 314 (NOT: 8) Riko, Osmanl Trihinde ay zarfnda imparator (hnkr), yedi sadrzam, iki kapudn paa, drt yenieri aas, defterdar, alt Msr valisi demekle hat eder. Lkin Sir Tomas Rue ki Riko ve ondan naklen dier Avrupa tarihileri bu ifdesini iktibas etmilerdir yle yazar: Sultn Osman'n vefatndan beri be aydr bir inklb (ihtill) safhas grlmekteydi. u zaman iinde ben imparator (hnkr), yedi sadrazam grdm. Ve sonra yukardaki gibi devam eder. Bununla beraber onbe ay zarfnda, birbirini mteakiben; hepsi ayn zamanda deil. Lkin Rue de bir yerde aldanr; nk o zaman Msr'da ancak drt kii vllik etmitir ki unlardr: Biber Mehmed, vllie oturuu 21 Reblevvel 1031 (3 ubat 1622); brhm, Kara Mustafa, esteci Al. eteci Al Paa, mansbna gitmedi; Kara Mustafa 1035 (1625)'e kadar valilii idarede devam etti. Hac Kalfa'nn Takvm't -Tevrh'ine bk. s. 220. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/102 -103.

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

96
Sayfa

KIRKYEDNC KTAP ................................................................................................... Husrev Paa'nn Hemedan Seferi.............................................................................. Mihriban1n Fethi; Hasan-Abad Ve Hemedan'n Tahribi...........................................

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Mihribann Fethi; Hasan-bd Ve Hemedn'n Tahribi........................................... Badd'a Hareket ..................................................................................................... Badad Muhasaras .................................................................................................. Badad Muhasarasnn Kaldrlmas.......................................................................... Osmanllarn Hille Ve ehri Zordan karlmas ........................................................ stanbul'da Frtna - Mekke'de Seylb ...................................................................... ems Hnn Firar ..................................................................................................... dareciler Arasnda Deiiklikler Ve Prevezeli Mustafa Paa'nn Tedbiri .................. Transilvanya, Moldavya, Eflak le Mnasebetler ...................................................... Kazaklar, Tatarlar Ve Lehler ...................................................................................... Kapdan Hasan Paa'nn Ve Azmzde Haleti Efendi'nin Vefatlar ............................. Husrev Ve Hafz Paalarn Azilleri ............................................................................. Yeni syanlar .............................................................................................................. Hafz Paa'nn Hunharca Katli ................................................................................... Yeni syanlar .............................................................................................................. Askeri Fetret ............................................................................................................. Tiz u Hinin Ban Kesin! ................................................................................... Sultan IV. Murad Han Dizginleri Ele Alyor ............................................................... IV. Murad Han'n Ayak Divan ................................................................................... slerin Elebalarnn dam Edilmesi ........................................................................ Dereli Halil Ve Deli (Yayc) Hasann Katli................................................................... s lyas Paa'nn Sonu .............................................................................................. syanclar Ve Zorbalar Teker Teker Temizleniyor ..................................................... Arabistan'da Karklklar .......................................................................................... stanbul'da Byk Yangn.......................................................................................... Kahvehanelerin Kapatlmas ..................................................................................... Ttn Yasa.............................................................................................................. Kad-Zade'nin Vaaz................................................................................................... Karaelebizde Mehmed Efendt'nin Vefat .............................................................. ran zerine Sefer ..................................................................................................... Mfti le Aslerin dam ............................................................................................. Haleb'de Yenierilerin Kyam ................................................................................... Lbnan Emiri Fahreddin'in taati .............................................................................. Abaza'nn Bosna Valilii ............................................................................................ Rus Tahririyle Lehistan zerine Sefer ....................................................................... Lehistan le Anlama ................................................................................................. ir Nef''nin dam.................................................................................................... Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Abaza Hasan Paa'nn dam .....................................................................................

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

KIRKYEDNC KTAP Husrev Paa'nn Hemedan Seferi Baharn ilk gnlerinden itibaren, sadrzam Hemedan seferi hazrlklarna balad. Ordu adrlar skdar'da kurulmakta (9 Ramazan 1038 - 2 Mays 1629), Receb Paa stanbul'da kaymakamlk makaamma geerek. Kapdn Hasan Paa'nn donanmas Akdeniz'e kmakta idi. Mteakiben, askerin tahsisatlarnn denmesi sipahiler arasnda bir isyana sebep oldu: Bunlar ake yerine u-ru istiyorlard.315 Sadrzam, 6n-ayak olan Rum Mehmed, Dalar Delisi, Mtesellim Mehmed ile emsalini dm etmek istedi. Mukabele defterlerini huzuruna getirterek, bunlarn isimlerini bizzat ib-tl etti. Lkin zorbalar birbirleriyle mttefik olduklarndan, ele ge-irilemeder. Husrev Paa, yenierilerin honudluunu kazanmak iin, sipahileri mahvetmeyi hayli vakitten beri arzu ediyordu. An* cak, sefer almak zere olduu iin, tasavvurunu te'hr ederek, hat t ibtl ettii isimleri bile yerinde brakarak, sipahilerin telifine mecburiyet grd. Kandkc Husrev Paa'nn byle bir davranta bulunmas sdece durumun yle icbettirmesinden dolay olmas sebebiyle, vahyne tabati hkmn icra etmekte gecikmiyecekti. Yeni sadrzam, sebat ve ecaat sahiplerinden ise de, efkate bigne olduundan, herkes kendisinden korkar ve nefret ederdi. Hatrna bile getirmezdi ki, kibir ve hiddet saikasyle alan yaralar ancak merhamet ve atfet merhemiyle hafifletilebilir ve tama' ve denet, tatllk ve tevazu perdesine muhtatr.316 Bununla beraber btn gnller aleyhinde idi; skdar seferinin ilk admlarnda da felket nianeleri grld. iddetli bir frtnann birka adr ykmas zerine, umm i'tikad Halil Paa'nn uursuz seferini hatrlamak iin bir vesile buldu. Halil Paa zamannda kar yamas, orduyu ihata edecek lar sukuutuna dellet sayld gibi, bu defa da, zndhi skdar frtnas Osmanl ordu iin uursuzluk sebebi saylabilecek yamur sellerine bir almet gibi grnd.
Badefterdr Bekir Paa'nn askere verdii mevcib zyf ve mau ake olduundan siph zmresi kabulnden imtina edip guru ile hlisl-ayr ak-e isteriz diye cem'iyyet etdiler. Nam, c. 2, s. 447 (Mtercim). 316 Bu mlahaza Narc'nndr. (Nam, Husrev Paa'nn Ferhd Paa ve tb-rhim Paa emsali serdrlar gibi semahat gstermediini, ve kendinden nceki hikmet sahiplerinin kanaatler mucibince gazaba uramlarn ve kzgn bulunanlarn ihsan sahibi, ve d ve alaklarn mtevaz ve yaltak olmalar lzm geleceini tafsil eder. c- 2, s. 449- Mtercim)
315

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bununla beraber, askerin sarslm olan cesareti ran'n byk hkmdar ah Abbas'in vefat haberiyle yerine geldi. h Abbas, 44 sene hkm srdkten sonra, kendisinin torunu ve Saf Mrz*-nm olu bulunan Sam Mrz'ya tahtm terketmi ve bu mrz, h Saf unvnyle bykbabasnn yerine gemitir. Abbs, parlak saltanatn lekeleyen katiller, cinayetler olmam olsa, byk bir hkmdard.317 Tahta clusu sralarnda, o vakitte saltanat iin seme hakkm hiz olup da, kendisine itaat etmeyen Krd ve Trkmen reislerini katlim etmekle yetinmiyerek, adnn erefini olunun d-myle, kan dkc taassubuyle mahv etti. O asrn ve gelecek asrlarn (ta'lk yazda) en byk hattat olan md'lHseyn, mer mezhebinden olduu iin318 byk hretine ramen, h Abbs'm emriyle ldrlmtr.319 skdar ordugh Temmuz balarnda kaldrld (18 Zilka'de 1038 - 9 Temmuz 1629). Ordunun gzerghnda uzun bir dm silsilesi grlmtr M, Husrev Paa, muamele tarznda efendisine nc olmaktan baka bir ey deildi.320 Akehir'de Kad Avn Osman Efendi hapsolunmu, ve hapisten karld gn korkusundan vefat etmitir. Konya'da altm sene nce Kanun Sleyman zamannda. hizmete girmi ve sonradan Rumeli'nde Mehd nmna zuhur eden bir adam, kendi eliyle ldrm olan Arnavud Koca Durmu Be hiTat ald. Lkin, mteakiben, Husrev Paa'nn Abaza seferinde arkada ve Durmu Be'in hasm bulunan Ysuf Paa'nm iftiras zerine, servetinin hesabn vermek iin vezirin huzuruna arld. Durmu Be, cevaben: - Devletli! Ben bu kadar levend ve asker sahibiyim; bende para m kalr? Bugn gelen yarna durmaz. dedi. Sadrzam hiddetlenerek: - Maln ver, yoksa ban gider demesi zerine, ihtiyar be
.(h Abbas) krk sene ahlk srdi; 1038 Cumdelulsnda Mzendern'da istiska'dan helak olup, Erdebtl grhnesinde (makberesinde) eyh Safi Tr -besi'ne defn olund- Sini yetmiden mtecaviz idi. Kendi olum kati ifeni idi. Olunun ogh Saf! Mrz, yerine gedi.* Nalm, c. 2, s - 450- Nam. nc Cd'in balarnda Saf Mrz'mn, h Abbs'm nebresi olduunu (kz torunu?) yazar. (Mtercim). 318 Snn, demek olacaktr. (Mtercim) 319 kiyzei sekiz ressam ve hattat tercme -i ahvH eserinin mellifi Al'den daha sonra olduu cihetle, tmd'n tercme-i hli bu eserde bulunamazd. Ancak bendeki nshann kitab ikml eden fkras sonunda mad'l-Hsey-nl> smi okunmaktadr. 320 Nam, Husrev Paa'nn Hacccne bir bir tarzda gittiini, sulu susuz korkarak: Gelir ol vezr-i hnl klc elinde kanh Savul ey gnl yolundan ki yaman gelmidir bu! mealindeki beyti tekrar ettiklerini, ve errinden kurtulanlarn sadakalar verip, kurbanlar kestiini hikaye eder. c. 2, s- 36 Hammer'in Almanca'smda bu beytin manzum tercmesi yazldr. Franszca'sndan beyitten bahsetmez. (Mtercim)
317

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

(Nam'nm tbirince pr-i dilr) skn ile yle cevap verdi: - Ecelim gelmedi ise, senin tehdidin beyhudedir; eer n -hak olarak benim kanma girersen, rz- maherde iki elim yakandadr. Yam seksenden ziydedir, vcdumda da dn ve devlet yolunda alm o kadar yara vardr; senin gibi kana susam bir zlimin zamannda lmek, yaamaktan iyidir. Keskin kl, ihtiyarn vakarl cevbn kesti; plak vcdu zerinde saylan yara izleri sznn doruluunu isbt etti. Sadrzam Konya'dan gemi olduu hlde, Kargay'n gaalibi olup, Grcler'le birlikte Konya etrafnda her trl ktl icra etmekte olan Magrav aleyhinde bir takm ikyetler kendisine geldi. Husrev Paa, Anadolu belerbeini ve Nide beini Magrav'm mezlimine nihayet vermekle grevlendirdikten sonra, Haleb zerine yolunda devam etti. Mteakiben Magrav, olu ve 40 Grc ile beraber Haleb'de sadrzamn cadn nne getirildi.321 Magrav, orta boylu fakat gayet kav bnyeli bir ihtiyar olduundan, kendisine Boa derlerdi.322 Gemi hizmetlerine baklmyarak, talihsiz ihtiyar cellda teslim edildi. Olu ve 40 arkada da ayn akbete uradlar. HalebMe 17 gn kaldktan sonra, ordu hareket etti. O zamanlar Urfa ve Birecik civarnda bulunan Bigdeli (Bedili), Trkmenleri aleyhine, sol cenah ulfecilerle birlikte, sevk olunan Anadolu V-lsi Zor Paa, 10.000 koyun ve 100 katar deve getirdi. Bu muazzam ganimet orduda bolluu te'mn etti. Antika trihinde Birte nmy-le mehur ve Roma ve Bizans vekayiinde birok defa zikredilmi olan ve Frat'n geit yeri durumundaki Birecik'e varldnda, sadrzam toplan ve zahireleri tsa (Aysa) nehrinin, yni eski Anaep-rakta kanalnn mansab bulunan Filuce (kadm Tilota) iskelesine kadar ulatrmak iin, 100 sefine insn emretti. Diyrbekir*de orduya maa ve zahire datld (15 Reblevvel 1039 - 2 Ocak 1629). Diyrbekir belerbei Halc-zde Mustafa Paa, arhac frka-syle
Magrav', olunu, beraberindekileri balayarak, 14 saferde Haleb'e getirdiklerinde, sadrzam, ota nn ap iskemle zerine oturdu. Magrav ak sakall, orta boyluydu. Elinde bilekcik, san kaftan giymiti. Bir beygire buu dinnileni. (Nafenfi'dan telhis, c 3, s. 7} (Mtercim) 322 Nam, uhdesine Karaman eyleti tevch olunan Magrav'n gaayet ecT, cfls -sede fSe benzer olduunu, fakat hkmet islerinde rcil (bilgisiz, yaya) ve taaddlye (zulm ve ktle) mail bulunduunu beyndan sonra, hakknda baz zarif kiilerin lisnndan u kt'ay nakleder: Meykesem bade, meyhram be-pilv Hayfttum gedftzn sebeb cn gflv Men ne gebrem, ne raslimem, ne chd Mtr-i mtrfin-1 Karaman Magrav Magrav, mnasib hizmette istihdam olunmamt. Fezleke ve Nam, onun katlini Husrev Paa'ya byk hat savarlar. Ve Pasa'nn bu hareketiyle Iran ftht'nm Magrav'dan intikamn aldn syle rler, Haromer'in Alman-ca'snda bu kit'a nazmen yazldr. (Mtercim)
321

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ordunun nnden Mardin zerine sevkedildi. Ruha (Edessa) ile Nusaybin arasnda bulunan Kohisar kalesinde ordunun en ihtiyar ve en muhterem vezirlerinden olan defterdar Bekir Paa, kazasker huzuruna getirtilerek, ksa bir soruturmadan sonra, Mardin kalesinde hapsedildi. Bekir Paa'nn bu duruma dmesinin sebebi udur: Cebeli Drz hkimi Manolu tarafndan orduya gnderilmi olan 80.000 gurutan defterdar 30.000 guru alarak, sadrzamn kedhuds Hac Ayvaz Sleyman Aa'ya vermiti. Kedhudann telkinleri zerine, sadrzam 30.000 guruu Bekir Paa'dan isteyerek, o da kedhudaya verdiini syledi. Sleyman Aa, kendini temize karmak iin defterdara iftira ederek323 sadrzamn gazabn tahrik etti. Mardin'den Musul'a gnderilen Ebbekir Paa, yolda dra edilerek mallan msadere olundu, makam Rumeli belerbei Nideli Mustafa Paa'ya verildi. Musul'da, son olarak Payas'tan karlan ve Kohisar ve Nusaybin yoluyla nakli iin birka bin kz kullanlan toplar orduya vsl oldu.324 iddetle yaan yamurlar Beyne'n-nehreyn (Mezopotamya) knasn bir deniz hline getiriyordu. Dicle ve Frat, mecralarn birletirerek, bu iki nehri birbirinden ayran sahraya yaylmakta olduundan, btn blge, batan baa su altnda kalyor, en ykseklerde kurulmu kyler dahi su stnde yzyordu. Dalgalar ekilince, o kadar kaln bir balk brakt ki, bir adrdan bir adra gitmek muhal oldu. Bununla beraber, bu felketli k iinde, bu memleket iin hi iitilmemi iddetle balamas gecikmeyen bir k geirmek lzm geliyordu. Musul'da kar yad; ehrin en yal adamlar mrlerinde byle bir ey grmemilerdi. Diyrbekir'de dahi kar sokaklar kapamt. Sahrada dokuz kan kalnlnda kar vard. Askere mevcib (maa) tevzii, sipahiler arasnda bir kere daha isyan kmasna vesile oldu: Sipahiler, silhdr mlzim-basnm zulmlerine tahamml edemiyerek, onu hanerlerle pare pare ettikten sonra, sknetle adrlarna ekilip gittiler. Musul'da, yetmi gn yamur yamasna devam etti. Ancak Ocak ay nihayetine doru hava ald ve (oradan hareket edildi) (13 Cumdeluhr 1039 -28 Ocak 1630). Osmanlar'n yaklat haberi zerine, Delk (Delik) ve Kerkk kalelerinin ranl muhafzlar Badd'a ekildiler. O havalinin Krd airet

102
Sayfa

Ebbekir Paa hderot- mstakime sahibi ve eyhT-vzer mesabesinde olduundan, Husrev Paa kendisini istirkaab ederdi- Kedfaur, defterdarn orduyu tahrik eylediini sylemek sure tiyle iftira etmidir. Nam'dan (Mtercim) 324 Mukaddema istanbul'dan topu-bas toplarla Payas'a gnderilmidi. Toplar Payas'dan Frat' gedikten sonra, Kohisar ve Nusaybin yolundan Musul'a kadar sli iin birka bin camus telef oldu. c. 3, s - 10. Nam'dan (Mtercim)
323

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

beleri de, el pmek zere, ordughda grnmekte gecikmediler. Sultn Sleyman zamannda, belii hanedanna mrs olmak zere nasb olunan mdiye hkimi ihtiyar Seyyd Hn ve Suh-rn Krd aireti resi Mre Be ile Krd Trk ve Arab karm325 olan Baclan airetinden 40.000 kii Osmanl ordusuna gelenler arasnda idi. Ordu, toplarn nakli iin gereken gemilerin mltyle faal bir ekilde megul oluyordu. Sadrzam, Zab Suyu sahiline geldii zaman, bu nehir o kadar kabarmt ki, asker ancak yardmc Krd-ler'in alelacele yaptklar keleklerle geebildiler. Buna ramen bu gei, birka insan ve yk hayvannn dnda, ordunun eyasnn bir ksmnn zayi olmasna sebep oldu. Zab geildikten sonra, nc merhalede, Husrev Paa ve Krdistan beleri byk bir asker ra topladlar. zellikle ordunun arkas Erdeln ve Suhrn Krd airetleri resi Ahmed tarafndan tehdd edildii br srada, nehirlerin tamasnn Badd muhasarasn imknsz braktna karar verildi. Binenaleyh, askerin ehr-i Zor zerine yrtlmesi ihtiyata muvafk grld. Biri emniyetsizlik gstererek ordughdan ayrlm ve dieri aktan aa ran'a tarafgirliini ln etmi olan Krd airetleri reislerinden Mre ve Bistam Belerin arazsi merhametsizce talan edilerek, ordu bunlarn hayvanlarn ganimet olarak ald. Et o kadar boldu ki, kimse bir koyunu 10 akeye almak istemezdi. Lkin buna mukabil, Zab ve Altun Suyu arasnda zahre ktl o derecede idi M, arpann okkas 10 gurutan fazla fiata sa tlrd. Nihayet Ahmed Hn'n emmizdesi Murd Hn alt -yedi hn-zde ile birlikte ordugha gelerek, bir zahire kafilesi de getirmi olduundan, ktlk bertaraf edildi. Ahlsi ranllar'a meyyal olan Hoy sancandan326 alman 10.000 koyun327 ordu iin kymetli bir ganimet tekil etti. Bunlarn derilerinden Altun Suyu'nu gemek zere tulumlar yaptlar. Bu ihtiyata ramen, birok yk ve binek hayvanlar nehrin sular altnda kald.328 Altun Suyu geilirken ilk olarak geirilen cebeh-neyi kar yakada yksek bir yere yerletirmesi sadrzam tarafndan kendisine tenbh edilen cebeciba Hamza Aa, bunlar
Bacln Krdi didkleri tifedr ki Krd ve Arab beyninde mtecnisdr.> Nam. s. 13, (Mtercim) Hoy sanca deil, Ky sancak kyleri. Nam, c- 3. s. 15 (Mtercim). 327 Amma laarugndan ekle kaabil olmayup. her biri fnsa benzedi, ishn ile derisinden gayr nesne yogidU Nara (Mtercim) 328 Asker slif'z-zikr tulumlar ve dalardan kesdikleri aalarla kelekler yapdlar,. ol b - dery-itbdan. onlarla getiler. rp ksann yldfmala (yni yzdrerek) geirdiler; lkin bir ok hayvant ve svari olarak ubr eden kimseler gark oldu. Bir yenieri delikanls keresteden bir kayk yapt; zift bulunamadndan, zerine birka sr postu ekti, vezlr -i zam ve ekbir Altun Suyunu bununla mrur ederek, yenieri de hayil altun kazand. Nalma (Mtercim)
325 326

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

nehir kenarnda brakmt. Gece esnasnda su ziydeleti, btn cebhne sandklarn su alp gtrd. Cebeci-ba, bu ihmlinin cezas olmak zere bam kaybetti. O gn, o saatte stanbul'da dah hanesi alev lere lokma olmutu.329 Altun Suyu geildikten sonra, ordu, Logan ve Sebz-nar yolundan Erdeln ve Suhrn airetlerinin arazsine tevecch etti. Erde-ln hkimi Ahmed Hn, kardei M'min Hn ile birlikte gelip de itaat arzetmekte gecikmedi. M'min Hn, Snn olduu iin, hussi iltifata mazhar oldu. Yine o srada Suru hkimi Timur Hn ile Hazo hkimi b rahim ve Mehmed Hnlar da el pme erefine nail oldular. Zab Suyu'ndan ehr-i Zor'a kadar Erdeln'n otuz dokuz sanca mukaavemetsiz itaat ettikleri gibi, Krdistan'm yirmiden fazla hnlar istekli veya isteksiz itaat ettiler. Bu fetihler zerine, Osmanl ordusu ehr-i Zor'a (kadm Zia-zoros) adr kurdu. ehr-i Zor, Krdistan'n en eski payitahtdr. Azerbaycan (Tebriz) ile Medyin'in ortasnda olduu iin, vaktiyle Nm-rh (Yan-yol) diye isimlendirilirdi. Kurucusu olan Ssn hanedanndan Kubd bin Frz ehr-i Frz nmm vererek, sonra bu isim ehr-i Zor diye anlmtr. Sonralar, Sultn Sleyman, ehrin kaplarnda vki mnferit bir tepe zerine bir kale yaptrmt; valilerin ikaamet merkezi olan bu kale Glanber nmn almtr.330 Yirmi sene nce h Abbs'n yktrm olduu bu kaleden henz birka kule, ve mevkiin haric istihkmlarn evreleyen nehir boyunca birka duvar paras kalmt. stihkmlarn insn mzkere etmek zere, bir dvn toplanarak, mzkere neticesinde, eer burada kale ins faydal olmasa, Sultn Sleyman bunu yaptrmam ve dman iin tehlikeli olmasa h Abbs ykmam olaca cihetle, ihys lzm geleceine karar verildi. Yedi hafta zarfnda ikml olundu (23 Ramazan 1039 - 6 Mays 1630). Giri ksmnda ehr-i Zor'un bulunduu boazn nihyetinde Ezrak
Asker slif'z-zikr tulumlar ve dalardan kesdikleri aalarla kelekler yapdlar,. ol b - dery-itbdan. onlarla getiler. rp ksann yldfmala (yni yzdrerek) geirdiler; lkin bir ok hayvant ve svari olarak ubr eden kimseler gark oldu. Bir yenieri delikanls keresteden bir kayk yapt; zift bulunamadndan, zerine birka sr postu ekti, vezlr -i zam ve ekbir Altun Suyunu bununla mrur ederek, yenieri de hayil altun kazand. Nalma (Mtercim) 330 Cihn-nm, s. 445. Nam Glanber yerine yanllkla Kelgr* yazar (Nam'da, c. 3, s. 17, Kelgr matbu'-dur ki Glanberin tertb hatsna urad anlalr. Mtarcim). Peev Gl -ahmer yhud KelAhmer adn verir. Fezleke bu mnsebetle, beleri Hus rev Pa-a'ya itaat arzeden Trk (Krd?) kalelerinin isimlerini derceder: Havar, Kesne, Kel, ehripazar, Demrka -pu, nar, Hosper, Hezrmrd, Lhavrn, Merkade, Ha-rr, Dpz, Yenal (Yenel veya Yinel), Tv, Zincir-kapu, MenziM Acem, Erivan, Pelengn, Bseki (Baski?), Ve-dn, Kzlca Kale, Pavabrend (?), Kal'a-i Gz, Kulb-Parl, nar Gedi, Mihribn. (Fezleke, c, 2, s. 119. Bu isimlerde istanbul matbuu biraz farkldr. Lkin bu basm pek dikkatsiz olduundan, itimda yn deildir. Yalnz, ona nazaran, Vednn Davan ve Nult (?!) PanHn L'l-i Leb-Parl olmas muhtemeldir.)
329

Sayfa

104

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Cadu Maaras nmyle mehur bir maara vardr. Maarann nnde dik bir kayann zerinde bulunan ve Zlim Kalesi ad verilen kale, Sultn Sleyman zamannda byk mkiltla fethedilmiti. imdi bu kalenin hkimi olan eyh Abdullah, sadrzama itaat arzederek, olunu rehin brakt. Glanber Kalesi'yle Zlim Al Kalesi arasnda arh Kalesi'yle ehr-i Zor rmann menb olan da zerinde Yezdicrd'n harb kalesi bulunur. ehr-i Zor yaknnda dier bir harab maara vardr ki, adn tayan ehre nakl olunmazdan evvel Byk skender'in na'nn gmlm olduu rivayet olunur. Husrev Paa, bu vahetler blgesinde bir kaleler silsilesi kurmak istedi. Lkin hi mmr bulunmamas ve amelenin cehaleti, bu teebbs akl-d olduu kadar, faydasz da brakt. Duvarlar toprak zerine kar kmaz yamurlarn meydana getirdii sellerden yklrd. Beler, belerbei dizlerine kadar amur iinde ameleye nezret ederlerdi. Sefer iin kymetli olan zamanlar, bu suretle Krdistan'da beyhude inatlarla geirildi. Sadrzam, ehr-i Zor hatlarnda kapanp kalmakta iken, ran kumandan Zeynel Hn, Hemedn blgesine yerlemekte, ve hududun mdfaas iin hazrlanmakta idi. Karmatler*den (Fedyler) 42 kii, tarikat reisi Ahmed Dezd kumandasnda emrn arkasnda Nefsd331 kalesinde birlemi idiler. Bunlar gece vakti tebdl-i kyafet ederek, birer birer kp Osmanl ordusuna girip kati ve yama ile megul olurlard. Nihayet biri Hindu kyafetinde tutularak, zerinde haner, bak, ipler sanatlarna mahss ir letler bulunduundan, dier arkadalarnn yerini syletmek g olmad. O anda ordunun en ec zabitlerinden sipahi Rm Mehmed332 70 svari ile Nefsd boazn temizlemeye memur edildi. Gece karanlnda yaplan ceng bir gece baskn karkl verdi. Gnein douu srasnda Ahmed Dezd, beraberinde 36 kii ile tutuldu. Rm Mehmed 30 svari ile dnerek, bunlar zaferlerinin mkfat olmak zere blklere kaydedildiler. Rm Mehmed'in asker hreti, hatrlarda kalm olan bu geceden balar.333 Mihriban1n Fethi; Hasan-Abad Ve Hemedan'n Tahribi Bu srada Trablus belerbei Parmaksz Mustafa Be, maiyye-tindeki Haleb ve Diyrbekir yardmc kuvvetleriyle Musul'a gelmi ve sadrzam ordusunun yolunu deitirdiini bilmediinden, Dicle'nin sa sahilinde
Nam'da Tefsd.. c. 3, s. 21. (Mtercim) .SipSh taifesin n namdfir zorbalarndan silfihdar blnde Rm Mehmed* Nama (Mtercim). 333 Hammer, (Baron Joseph Vo n Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/104-112.
331 332

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ilerlemiti. mm Hseyin'in ehdeti vak'asyla mehur olan Kerbel karsnda ve mm'n trbesi yaknnda, kendisine mukabele iin gnderilen 600 kiilik bir Acem frkasn hezimete uratt. Dier taraftan Arab emri Mhenn-olu (Mehn-o-lu?) Badd sahrasnda dman taciz ederek byk zayiat verdirdi. Bu galebelere dir alman haber zerine, Husrev Paa Necefe doru, eskiden Abaza'nn silh arkada olan Gen Osman nmm-daki cengveri gnderdi. Gen Osman Mehed-i Al'yi, Hlle'yi, Ra-mhiyye'yi aldktan sonra. mm Hseyin kasabasnda mevk ald.334Nihayet sadrzam dah o zaman Hasan-bd ile Ahmed Hn'n ikaametgh olan Ba- Cinn zerine yrmeye karar verdi. Akkoyunlu hanedannn byk hkmdar Uzun Hasan'n yaptrd ehir olan Hasan-bd, ehr-i Zor ile Hemedn'm ortasnda ve her ikisinden sekizer merhale mesafededir, ehr-i Zor'dan Hasan-bd'a giden yolda Mihribn kalesi vardr ki, sadrzam Haleb be-lerbei Nogay Paa'y 10.000 kii ile kalenin zerine gnderdi. Rumeli, m, Sivas, Adana belerbeileri Deli Ysuf, Kk Ahmed, Halil, Shte (Softa) Sevndk Paalar'la ta'lmhneci-ba ve imdi turnac-ba olan Mustafa Aa kumandasnda bir yenieri frkas Nogay Paa maiyyetine me'mir edildiler. Kale teslimiyet gsterdiinden, turnac-ba, muhafazasna memur oldu; belerbeileri, sadrzamn gelmesini beklemek zere, civardaki sahrada adr kurdular. Zeynel Hn ise, 40.000 kii ile Mihribn zerine yryordu. Osmanl ordusunu anszn basmak zere, doru ehr-i Zor'a komasn tavsiye eden opur Bekir'in akllca szne kulak vermedi. ki ordu karlatlar; ceng. aldran muharebesi kadar kanl oldu; belerbeileri, kendi kuvvetlerinin drt misli olan dmana kar fevkalde kahramanlklar gsterdiler ve bu unutulmaz gn Hall Paa'ya Demir-kazk erefli lkabn vermi ve Paa bu unvan bundan sonra da muhafaza edebilmitir. Husrev Paa'nm Mihribn kalesi imdadna gnderdii bir Paa, muzafferiyeti Osmanllar'* te'mn etti. Her noktadan geri srlen Zeynel Hn, 3.000 maktul ile, 2.000 esr vererek, geri ekildi.335 ah'n Beparmak'taki ordughna vardnda ba cellda teslim edifdi ve uhdesindeki hn- hnn unvan Rstem'e verildi.336

106
Sayfa

Nam. s. 20 ve 21. Serdr Paa bu esirleri de ldrmtr. Nalma der ki: Kyma mana, men bir ocak olyam, latifesi o zamandan kald.> Esirlerin ricalarna baklmamak, trih nazarnda latife mehaz deil, takbih edilecek bir stir. (Mtercim) 336 Bozulan Acem ordusunu Tayyb be-zde ellibin tahmin eder.
334 335

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sadrzam, kumandanlarnn kahramanlklar sayesinde zafer kazanmakta iken, ehr-i Zor ordugh zahire ve iki kat ulufe isteyen sipahilerin yeni bir isyanna sahne oldu (14 Ramazan 1039 - 27 N-sn 1630). Bununla beraber, bir kat ulufe ve nefer bana iki ake terakki verilerek fitne bastrld. Sadrzam, ehr-i Zor'da 53 gn kaldktan sonra, Nihayet Mihribn zerine yrd (22 Ramazan 1039 - 5 Mays 1630). Altnc gn Mihribn'a varld.337 Ertesi gn dvn kurulup, hil'atler tevzi edilmiti. Halc-zde, kibir ve gururu kendisini fkelendiren Hazo hkimi Krd Mr Mehmed'den defalarca ikyet ettii gibi, verilen vazifeleri lykyle yerine getirmediini ileri srerek, yeni sadrzam nezdinde onu itham altnda brakmaya alyordu. Husrev Paa, Mr Mehmed'i dm ile tehdd ettii ve be sadrzamn szn icra eder bir adam olduunu bildii cihetle, huzuruna ktka, elbisesinin altnda zrh bulundururdu.338 Husrev Paa, yeniden ald ikyetler zerine, boaza girildiinde. Mir Mehmed'i huzuruna getirterek azarlad ve nihayet celld ard. Be, gizledii silhlar kard; otak stunu altnda bir krs zerinde oturmakta olan sadrzamn zerine hcum etti. Vezirin kedhuds Sleyman Aa, Husrev Paa'y tehdd eden darbenin nne atlmak iin, ancak vakit bulabildi. Kl, sdk hizmetkrn parman drdkten sonra, stunu ikiye bld. -aalan kaatilin zerine yryerek, haner darbeleriyle para para ettiler. Efendilerini mdfaa iin kllarn syran yedi Krd cengver, Mr Mehmed'in akbetine urandlar. Otan nne atlan sekiz cesed, serdrn kanl adaletinden orduyu haberdr etti. Ertesi gn, ordu boaz geti; eyh Ayyr deresinde adr kurdu. Husrev, en mehur belerinin katlinden dolay infial gsteren Krdler'i yattrmak lzumunu hissederek, Diyrbekir belerbei-nin dmn emretti. Diyrbekir eyletini Demirkazk Hall Paa'ya. onun mansb olan Sivas', Snbll (Nam'da Besnili) Al Paa'-ya verildi.339 Mihribann Fethi; Hasan-bd Ve Hemedn'n Tahribi

337 338

339

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/112 -114

Sayfa

Zeynel Hn'n bozgunluu haberini sadrzam kinci merhalede almt. (Mtercim) Krlci ve abas altnda haner sakland. Nam, s. 29 (Mtercim).

107

Osmanllar, mteakiben, Erdeln aireti hkiminin (Halo Hn olu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Ahmed Hn) ikaametgh olan Hasan-bd340 nnde grn-dler. Hlekr Ahmed Hn ordu yaklanca kamt. Muhteem saray yama edildi. O gnn akam, Hn'n ziynetler iindeki ikaa-metghndan bir harabeden baka bir eser kalmad. Ahmed Hn'n biraderi M'min Hn -ki Osmanllar'n alen taraftar idi- Pelen-kn kalesini zabt etti ve on Acem esirini ordugha gnderdi. Bunlar da Mihribn'dan alnan 2.000 esrin hllerine uradlar. Acem-ler'in muhafz bulunduklar Naysir kalesine iliilmedi. Ma'mr ve kalabalk kyler iinden geen bir yol, orduyu Hemedn'a341 ulatrd (28 evval 1039 - 10 Hazrn 1630). lka trihinde Akbatan diye yd olunan Hemedn -ki Herodot zamannda yedi kat duvar olduu halde Polip zamannda bize duvarsz ve kalesi?, olarak gsterilmi ve ran mparatruu'nun en ma'mriyetli zamanlarnda uzunluu 2 fersaha varmtr- birbirini mtekib istilya ma'-rz kalmt. Bdeyl bin Verka, Deylem hkmdar Merdvc, nihayet mdhi Cengiz Hn duvarlarn ykarak, ahlisini katlim eylemilerdir. Ondan sonra, o harabelerden tekrar vcd bularak, meydana km ve gelen seyyahlar parlak duvarl saraylarn ve -eski bir keif iktizs ne a ehrin mukadderat kendisine bal bulunan- binbir direkli camiini hayret dolu gzlerle seyretmi idiler. Osmanllar'n varndan az nce, Camiin byk stunu krlarak, C-mi'inde yklmasna yol amt.342 Binbirdirekli Cmii'nde stuNatir.fi tHasan-bd (s. 32) yle tavsif eder : 'Tarafeyni hafif bayr. Kft -gdhne vadisi gibi bir latif ve vas' vadi, ki vasatnda zlLndsl bir nehri sagr akar; B- Cinn nmnda bir saray, ki kule eklinde murabba''Ler-kn murtefi* bir bindur, nf azm bahe; kavak ve dier syedr ecfir ile mzeyyen bir muazzam havz, ki su bir tarafndan mansab olup, taraf- ahardan cereyan ider gider; kasnn ki taraf kde, eyvn- sukf b- zer ve lciverd ile mnakka hurde-i hllkrt; tahtnisinun ortasnda bir mseddes oda ve kuelerinde birer murabba' kane; fevkaantsi mteadrld odalar, ki revzenleri etrafna ve baeye nazr, birbirinn fevkinde tabaka; oda-larun direv divan beyaz kfur! mermer ve alc ve yumurta srilmi bir cins berrak ve ltif kagd sval, ki badt kad gibi effaf mirta benzer: kiminn dvftrlan ser-levfa misl hude-i env'- elvan ve nttkuu ile mnakka ve musavver, kiminde ceng ve harb tasvirleri ve kiminde env&'-i raecftlis-i fl ka a ne tasvir olnm; her dtvan rek -i erjeng- ln ve nigarhane4 bukalemun idi. 341 Azam bild-i lrn olan Hemedn Nalmfl, s- 33. 342 Nalm'dan telhis olunan u fkradadan karlan bu rivayet daha ok efsneye benzer: Seyyah zmresinden bir Horasanl natt eyledi: O sene ihtidasnda o vilflyetde idim; Hemedn'da eski bir mesdd var idi, ki ku. demy- Fars'dan bir haktm-i MmIHn binas imi. Sakaf bin attan faerti bnyd olunmu, o bin stunun da ayaklan bir stvane erine tasnif olunarak, sakat bir stn zerine durdurulmutu. Ve buna Menctd. hezftr-yak stn derlerdi. Halk lisannda mtevatfcr idi d, ne zaman bu mesdd yku hrsa, bu ehir de harb olur. Gyft mescidin banisi bir vakit htiyar ederek. muktezivyat - fenni hikmet (1) ve hendes! kaideler zerine, fiyle Ur bin* kurmu ki. onun yklmasna illet dan semavi deffl, ehrin de tamamen harabna delalet eyteye. O sene stn krld. Mesdd ykld; mt eakiben Husrev Paa gelerek, Hemedn harb oldu. c. 3, s. 34- Burada sfir edilen hikmet, felsefe veyahud hikmeti tabyye dejdir; NefTnin |u beytinde tarif eti eydir: Hikmet ger o Um se kJ ahkam- fetekden Endie-i akL beeri ba-baber eyler. Eskilerin bir ksm buna as ok vficfid verirlerdi d, NaitA da bu zmredendir. (Mfiterdm)
340

Sayfa

108

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

nu, kadm ran Devleti'nin byk beldesi olan Sus, Akbatn, Babilon'da in olunan mehur Anaitos (Vens, Zhre) mabedinin hretinden daha az deildi.343 Bu byk camide, Yahudiler Ester ile Merda'nn kabirlerini, Mslmanlar da byk tasavvuf iri Eb'1-Al Hfz'n trbelerini ziyaret ederlerdi. ehrin rate-bessim baheler ve ma'mr kyler iine tesadf eden mevkii gnl okayc bir ikaametgh tekil ederdi. Ahlsi dima her zaman oyunlarla, elencelerle vakit geirirlerdi. Hemedn'n yazn iddetli scaklnda ltif serinlii Arab ve Acem irlerine ebed bir vg sermyesi olmakta iken, knn iddeti birok ire ikyet konusu olmutur.344 Arabistan'n dima hretli olan iri Harri'den sonra, bilinci tasavvuf iri olan Bed''z-zamn- Hemedn, Hemedn'da ocuklar, ihtiyarlar kadar bilgili ve ihtiyarlar ise ocuklar kadar yaramaz diyerek, hicivdeki kudretini hemehrileri aleyhine sarfetmitir. Her ne hl ise, ahlsi kendilerini tehdd eden felkete kar ihtiyatl davranp Osmanllar yaklatnda firar etmi ve bu zengin ve ma'-mr belde galibin penesine dm, bu ihtiras Trk Husrev Paa'y, trihte Tatar Cengiz Hn'n yanma kaydetti rmitir. Balta aalar kesti ve alevler evleri yuttu; ve o bl genin zerine hayl uzaktan bir toz ve kl bulutu reklendi.345 Yangna mukaavemet eden duvarlar balta ve ekile ykld; kendilerini muhafazaya yeter zannettikleri snaklarnda ele geirilen talihsiz ahl, saylan binlere ulat hlde cellda teslim edildi. Tahrb, muttasl drt gn devam ederek, Husrev Hn- b-mn ismini tran'n en uzak hududuna kadar duyurdu.346 Yedinci gn, ordu Kazvn'e gitmek zere Dergzn'e yneldi. gn sonra Dergzn'e347 varlarak, oras da Hemedn'a benzedi348 Kazvn'e henz on merhale vard; yolda ise hibir su yoktu. Bundan dolay bir asker ra topland. Kazvn'in fethi, seferin asl maksad olan Badd fethine dorudan doruya taallk etmedii cihetle, Kazvn'den vazgeilmesi
Akbatn Mbedi'nin altndan sfitnlan, gmten kiremitleri vard. bni Halveyh Hemedn hakkmda yazn cennet, bsm udmnm* der* 345 Hac Kalfa, Husrev Paa ile birlikte bulunduundan, bu tahribattan tarafsz bir mhid gzyle bahseder. Cihnnm s. 300 ve Takvmfi't-Tevrih'in balarndaki tercme-i hline baknz. . 346 Serdarn hreti rn lkesini tutup en uzak gark memleketlerine kada* Acem lkesinde Husrev Hn- b-mn diye n sald. Naim'dan (Mtercim) 347 Ravzat-EbrSr bu tahribat Nihvend'e atfeder. Fezleke ve Cmn -nm'ya (s. 301) mracaat. Hac Kalfa ehrin Husrev Paa tarafndan tahrb ediliinde hazr bulunmu olduunu syler. 348 .Dergzn de Homedn gibi akar sul, bal baeli dz yirde bir ltf ka_ sabadur; ortasnda bir cami var; halka ekseri snndr; mnend-i Hemedn hk ile yeksan itdiler Bu iki ehirden nakli mirkin olmayan ganim-i nakli mmkin olmayan ganim-i bi-nazr, Acem nihlleri. mnakka ar kepe ve bist fhire mnkulesi tefrik-i z-kymet ve emtia-i nefise pete pete ylarak ate ile yakarlard. Nam(Mtercim)
343 344

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kararlatrld. Bz kumandanlar ran hlar'mn mezarlarnn bulunduu Erdebl'e gidilmesi fik-rindeydiler. Reslkttb Muslu Efendi Badd'n muhasarasn emretmekte olan Pdihn irdesine uygun olarak hareket edilmesi lzumunda srar ederek, bu fikre muhalefet gsterdi. Bunun 'ze rine geri dnlerek, Beparmak yoluyla Badd'a hareket edilmesi kararlatrld. Ordu bu karar mucibince yola kt (10 Zilka'de 1039 - 21 Haziran 1630).349 Badd'a Hareket Dergzn'den, serdr konayla altm merhale olarak tyn edildi. Ordu Elvend (Orvent) Dalar boyunca gittikten sonra, Serbd ve Gecova'ya, daha sonra Sicilyal D,iodor'n Bistn dedii350 Bstn Tepesi'ne, nihayet eski ran hkmdarlarnn -imdiki Acem irlerinin hikye tarzndaki eserlerinde mahir heykeltra Ferhd'a ind ettikleri hayret verici bir eser olan- kabirlerini htiva eden Tk- Bustn351 denilen mehur maaraya varmakta gecikmedi. An'aneye gre, Ferhd, rn'e olan akna ebedlik vasf vermek isteyerek, da dikine olarak yarm, byk divanhaneler, garlar, kanallar yerletirmitir. I. Semiramis, Akbatn Da sularn getirmek iin Orvent (Elvend) i delmi, ve Bistn (Bstn) Da arasndan bir gzergh amak gibi gayet byk bir fikri gz -nnde bulundurmutu. Daha sonra, bu eski zamanlarda memleketin bereketi, pek mehur idi. Yeni iire gre, Semiramis'in kanal, sevgili rn'in dudaklarna kadar st rma getirmek zere, Fer-hd'n at bir st mecrasndan baka bir ey deildir. Sahrann o gzel narlar da ferhdin kazmasnn krklardr ki, kayann ze-jinden frlatlarak, henz stadn kaniyle karm olan topran ii-ne\ gmlm ve her dnesi bir kalb-i giryn (gzya dken bir kab) olan o ltf meyveyi istihsl eylemitir.352 Yine ayn an'aneye gre,

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/114-116. Bayistani, Sicilyal Diodor, kitap: 17. 351 Tk- Bustn Bistn. kelimesinden mi bozmadr, ve hi olmazsa deil midir, bunda ittifak edilmi deildir: Bustn, aa bahesi; bistn, zm kt bahesi. (Bostan Kasr demek olmas lzm gelen Tk- Bustn baka, ve Bistn' baka olmaldr. Bstn da *b> yni by (koku) lfzna nazaran aslnda iek bahesi olacaktr. Trke'de bsbtn de-ritir. Mtercim) Bistn denilen bideyi, kendisine medfen olmak zere, Keyhusrev muazzam bir kayann ortasnda kazdrm ve kapsnn etrafn Zerdt'n ve kendisinin hayatlaryla ilgili trihle sslettirmi olduundan, bunun heykelleri, sair temsilleri ve Keyhusrev'in hayt ile ekil ve vaziyeti iti bariyle ne kadar mhim olduu ve direksiz mnsna b-stn kelimesinden ismini ald aikrdr. 352 .rn, l'r 1 Hayftl (Romantik iir), Leibzig, 1809.
349 350

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Konkubr (Kengver) deki353 Diyan Mabedi, gzel rn'in kocas olan Husrev-i Pervz'in saray olduu gibi, Artemida ve Destacerd harabeleri bugn o melikenin ismini tarlar ve Kasr- rn diye yd olunur. Hemedn'n Kirmnh'na, Bstn ve Tk- Bustn'a, Orvent'den Zaros Da'na Kasrilss (Konkubr)'dan Kasr- rn'e (Artemita) kadar btn mntka gzel bir baheden ibaret olup, eski rn esatirinin ve yeni Ac em iirinin ananelerinin cilveghdr. En vakarl trihler bile, bu byleyici te'sri zikretmekten kendini alamaz.354 Sadrzam yolda iken. Baba Hn ile Lristn hkimi Hseyin Hn Lri'nin 8.000 svari ve 4.000 Mzendern tfekileriyle Der-tenek ve emhal sahralarnda adr kurduklarn haber alarak, Rumeli, Anadolu, Adana, m beglerbeilerini bunlarn zerine gitmek zere ayrd ve Karaman belerbeini de daha sonra 6.000 kiilik bir kuvVetle gnderdi. Hseyin Lr g kurtuldu. Baba Hn esr oldu. Lkin gler yzl ve ak szl olmas kurtuluuna sebep olarak, Husrev Paa'nn yannda ho-sohbet bir refik olmak zere kald.355 Sadrzam, vaktiyle Sultn Sleyman'n getii h-kprs-n geerek Badad'a otuz merhalede Det-i Mh sahrasnda adr kurdu. Ordu, bereketli ve ahlsi ok bir memleketten getii cihetle, pirin, srpa, buday olduka bol ise de, dier yiyecekler kat'-iyyen yoktu.356 Hrnbnd'da, Husrev Paa Trablus belerbei-n! 500 yenieri ile Dertenek muhafazasna ayrd. Nihayet Osmanllar Kasr- rn ve Hilvn' arkalarnda brakarak sahraya girdiler ve orada klliyetli imdd buldular; toplarn da Musul'a geldiini haber aldlar. Bundan sonra Nu'mniyye Kb'prs'n geerek, mm- zam yaknlarnda ve att sahilinde Badolap mevkiine ordu kurdular (28 Muharrem 1040 - 6 Eyll 1630). Asker iki mevcib ve sipahilere onbirer guru gulamiyye verildi, toplar da geldi (12 Safer 1040 - 20 Eyll 1630) Vezr-i zam, toplarn tabiyesini beklerken, mm- Azam Trbesi'ni ziyaret etti, camiinde cuma namaz klnarak, hutbesinde Drt
zidor'un Konkuvar-s- Kneir'in Htrflt', s. 129. Dpre, Acemfstftn Sey -. hatt, s. 254. Ut conqureYe fabulosa et fictis obletare legenb'um animos procul gravi... tate coeptt operis erediderim. ita vulgavis traditisque fidem demere non misim.. Tasit (Tacitus) Tarffa, 2, s. 50. 355 fth ve Bagdd'a mteallik nice esrar syledi. Birok eyler taahhd etti, amma h birinin asl kmad. SerdSr'n iltifatn ah*a yazarak, olunu da getirtmi di. Husrev Pasa bir defa bunu elilikle h'a da gnderdi. Nal. rnA'dan, s. 40 hlsa, (Mtercim) 356 Bu yollarda her en tarlalar, kyler geilir, ekinler biilirdi. Tarla-lar'n iine konulurdu. Arpa. buday, ok; herkes menzile vard zaman, adrn nnf harman edip. arpa ve buday dger, el delrmeniyle ekerdi. Bngdad'a kadar rjtMre bakmndan sknt duyulmad. Lkin bir giyim (takm) nal drt gunsa. bir okka kahve bes gurua, bir oMta et yanm guru -sa. peksimet iki gurusa idi. Ktib eleb. Ferieke, s. 125. (Mtercim)
353 354

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Byk Halfe ile Sultn Murd'm isimleri zikr olundu. Saferfn 20'sinde mm- Azam'dan kale tarafna nakledildi. Metris, ayn ancak sonlarnda357 (28 Safer 1040 - 6 Ekim 1630) ald. Neticenin iyi olmasn ay balarna tahsis eden ark'n yldzlarla ilgili ftikadlarna gre, musbetli bir tesadf.358 Badad Muhasaras Osmanllar'm yedi byk topu,359 mm- zam kalesinden att kennna kadar Sultn Sleyman Kulesx*ne ve saraya kar yerletirildi ve Kular Kalesi tarafndan ate ald. Osmanl toplar ehre gnde be yz top mermisi gnderir, ieriden ranllar da mdfaadan geri kalmazlard. Mevk, Badd Vlsi Saf Kul ve eskiden tsfahn damgas bulunan Emr Ceml ve Emr Fetth taraflarndan kahramanca muhafaza edilmekteydi. Sadrzam, yapt hcumlarn hibir netice vermediine fkelenerek, ordugh kanuna ve harb uslne aykr olarak- metris kennna nakl ettirdi. Toprak dolu tulumlarla yaplm bir duvarn arkas mukaabele kalemi ittihaz olundu. Bu haff istihkmn arkasndadr d, sonralar Hac Kalfa nmyle hret kazanan ve o zaman mukabele kaleminde mstahdem bulunan mehur tarihi ve corafyac Ktib eleb, ordu defterlerini tutard. Bu mverrihin, muhasaradaki ileri bizzat hid olarak nakl ettiini grmekteyiz.360 ehrin toplar, artk istihkmlarn ateine mruz kalan Osmanl saflarnda byk karklklara yol ayordu. Geceleri, kuatanlar (kuatlanlar olmal) o kadar ok me'ale ve fanus yakarlard ki, karanlktan istifde edip de metrsde bir teebbste bulunmaya imkn kalmazd. Bir ay zarfnda onyedi lm, Acem mhendislerinin ma-hretiyle ibtl olundu. Bununla beraber, eridekilerin toplan fenalamaya balam, Trklerin atei hemen her tarafta ehir istihkmlarn hendek seviyesine indirmiti.
Nama, sadr^amn r.ftm- Aznm'a varisim 28 Muharrem'de ve toplann ge-Hsinl 12 Sflfrr'de gsterdikten sonra, burada ordu naklini 20 Muharremce gsterir ki. bask hatas olacaktr. (Bu yanllk, elimizdeki basmda da vardr, s. 50 Mtercim.) 358 Halkn inancna gne. iyi netice ayn banda ise balamaa bal degU isa de, o gn ayn son gn olduundan uursuzluk delilleri var Ims. Nat-m (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/114 -115. 359 .Kfl-i mnakka le yaplm Sultan Sleyman kulesine ve saraya kar yedi bedaluka topu kuruldu.Natm, s- 50. (Mtercim) 360 Herkes adr nne metris yapup, ukur kazd. Kelek tulumlarn yiup, mukabele defterlerini ardnda aar, otururduk; ve kabir gibi ukur kazup, gice iinde yatarduk. Topdan orduda ok at ve adara helak old. Rz-named Mansr Efendi, erkesinde yatarken, gice urulup. vefat Itd. Rebt*CLfthlr bu hl zere gep, Rebt'u'1-hr gurresi ROz- Kaasra oJd. Ktib elebi, Fezleke, c. 2, s. 129 (Mtercim)
357

Sayfa

112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Umm bir hcuma karar verilerek (3 Reblhir 1040 - SKasm 1630>, Osmanl ordusu ilk boruda (yni ceng-i harb alndkta) Badd hisnna doru Allah! Allah! sadlaryle hcum ettiler. Lkin, hcum edenler iin kolay bir yol olmas gereken istihkmlarn bakiyyeleri, ayaklar altnda kerek ve askeri takm takm birlikte kntnn iine drerek, bunlar mdafaasz bir halde kaledekilerin darbelerine teslim etti. Bu srada gemilerle hisara yaklamak zere nehirden istifde etmi olanlar da, oralarn slndan dolay, istihkmlara kadar gidemiye-rek, yzlercesi Acemlerdin sk atei altnda telef oluyorlard. Hsl yle bir tehlikeli durumdu ki, bunda ecaat bir fayda vermezdi. Ce-beci-ba Abaza (Kk Abaza) bir top gllesiyle vuruldu. Gen Osman, bir kurunla topuundan yaralanarak, nehrin dalgalan arasnda bouldu. Zor Murtaza Paa, istihkmlara bayrak dikmek zere, birbirini mtekib gnderdii iki alemdarnn vurulup dtklerini grdkten sonra, hanerini duvarn talarna saplayarak ve bunun zerine basp karak, Osmanl sancan muzaffer elleriyle Badd hisarna dikecei srada gsne bir kurun isabet etti. Sadrzamn muhafzlar (karakullukular) ve me'alecileri dima ilk saf ta bulunarak, bir teki kalmayncaya kadar semeresiz bir ecaat evkiyle telef oldular. Ahmed Paa da ar surette yaraland. Artk gece yaklam, ric'at zarur olmutu. Husrev, kudurmu gibi kpkler saarak adrna girdi. Hiddetinden baka bir ey dinlemiyerek, evvel mahbs ve mahremi olan Baba Hn'n'ba-m kestirdi. Baba Hn, bu felketli gnde hayt terkeden Osmanllar in kurbn edilmi oldu. Arnavud skenderiyye'si (kodra) be-i ceng esnasnda: - Eer burada kalrsam, beni mm Ms toprana defn ediniz! diye vasyyet eylemi olduu iin, sadrzam: - Bu hin i midir; ba nmde yuvarlansn! diyerek, onu da dm ettirdi.361 Badad Muhasarasnn Kaldrlmas Naklettiimiz felketli hcumdan be gn sonra toplanan bir harb rasnda (8 Reblhir 1040 - 14 Kasm 1630) ric'ate karar verildi. Kendinden ncekilerin tecrbelerine ramen, Husrev Paa muharebenin bandaki hatsn tekrar etti. O vakit, en kymetli vakitleri ehr-i
361

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/119-120.

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Zor\etrfndaki faydasz inatle heder, etmi olduu gibi, bu defa da ordusunun byk bir ksmn Hal Paa kumandasnda ayrarak, Araplarn telkinlerine aldanp, Hille ve Cevzer tayflarna sevkettiini grmekteyiz.362 Osmanllarn Hille Ve ehri Zordan karlmas Mteakiben vezr-i zam Dicle'yi geti. Arkasnda kalan kprleri de yktrd. Toplarnn byk ksmn-bu memuriyetleri iin altar ake ile sipahi blklerine yazlan- bin kiilik muhafz kuvvetiyle Musul zerine gnderdi. Ordu bir ay yrdkten sonra, Musul'a varlarak (7 Cumdelul 1040 - 12 Aralk 1630), askere yol yorgunluunu karmalar iin, istirahat etmek zere ruhsat verildi. Bu aralk Erdeln hkimi Ahmed, 30.000 kii ile ehr-i Zor zerine hcum etti ve zafer kazand. mer Paa, Abdal Paa, Parmaksz Mustafa Paa, Bekir Paa, Kr Hazinedar unvmyle mruf 1b-rhm Paa bozgun hlinde Musul'a gelerek, alelacele firar etmi olduklarndan dolay, bz sebepler ne srp mazeret dilemeye kalktlar. Husrev, bunlar gler yzle kabul ve hilkatlerle taltif eyledi; bu merasimden sonra baka bir adra davet olundular. Mteakiben, sadrzamn delileri, ellerinde kl ieri girdiler. Mustafa Paa, kendini atnn sr'atine teslim ederek, kurtuldum sand, lkin derhl yetiilip talihsiz arkadalarna iltihak ettirildi.363 Tarabulus- m (Trablusm) eyleti erke Dilver Paa'ya verildi. Dilver Paa, ba korkusuyle kabule mecbur oldu. ranllar muvaffakiyet cereyanlarm tkb ediyorlard. Diyrbe-kir Vlsi Halil Paa, Adana ve Karaman belerbeileri birbirini m-tekib Hle'den, Felce'den, Cevzer'den karldlar. Bu malbiyetler, Husrev Paa'y, Osmanllarca Acemler arasnda dima m-tereddid bulunan Arab emri Eb R (olu) Mdlic364 zerine bir frka asker gndermekten men' etmedi. Bu emir, cengde atndan derek lnce, emr Sa'd bin Feyyaz, Bdiye Urban emirliine tyin olundu. Husrev Paa Diyrbekir eyletiyle Musul muhafazasn Tayyar Mehmed Paa'ya vererek, Sincar, Hatuniye, akrpazan yoluyla "Mardin'e tevecch etti. Ruha (Urfa) ve Diyrbekir

114
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/120. Sadrzam kedhuds Macar AH Aga'mn curada biraz teneffs ediniz! > diye paalar kk bir adra aldn, sonra sadrzam delilerinin, berftt- necat saydklar MTatleri arkalarnda olan paalar nasl ldrdklerini -Muhcbr Kara Alt Aga'dan naklen- Nam, s. 59, 60'da tafstyle yazar. (MOterchn) 364 Nalna, bunlarn ABahu ynsuri'l-gaalib!. dediklerini nakl eder. c S, s. Ot (Mtercim).
362 363

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

istihkmlar inat iin Musul'a birok amele gnderdiler. Sadrzam da Adana ve Mar'a'dan hayli kz satm aldrd. O srada, gelecek bahar mevsiminde, yardmc olmak zere bir Tatar ordusu gnderilmesi talebiyle stanbul'a bir mektupu gnderildi. Osmanllar Mardin'i klak yaptlar. 365 stanbul'da Frtna - Mekke'de Seylb ran seferinin ilk iki senesi esnasnda Husrev Paa'y tkib ettikten sonra, mehur Badd seferi srasnda, stanbul'da ve devletin dier kelerinde cereyan etmekte olan vak'alara bir gz atmamzn zamandr. Bu mddet zarfnda iki byk ve fevkalde tab hdise zuhur etmitir ki, bunlarn trih neticeleri mverrihin btn dikkatini celbetmeye ayandr. Mekke'deki byk sel felketiyle, btn stanbul'u dehete veren korkun frtnadan (14 Zilka'-de 1039 - 29 Haziran 1630) bahsetmek isteriz. Sultn Murad, Beikta yazlk saraynda Sultn Ahmed K-k'nde Nef'nin Shm- Kaza unvanl hicviyytn okumakta iken, birden bire, ayaklan dibine bir yldrm dt. Maiyyeti halk taht - hmyn nnde hareketsiz, yz-st kaldlar. Murd, dehete kaplm bir halde, o kitb- kfirneyi para para etti ve gklerin gazabn yattrmak iin birok sadakalar dattrd.366 Bu defa-ki yldrm,367 irin bam bir kazaya uratmadan getiyse de, dahn sonralar bana isabet edecektir.368 Bir ay sonra, korkun bir frtna, Kabe'deki Beyt-i Mkerremi su altnda brakt (19 bn 1039 - 3 Nsn 1630).369 Nakb'l- eraf Seyyd Mehmed

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/121 -122. Sultn Murad, 14 Zilka'de Sah gn, Beikta'ta Sultn Ahmed Kk'nde idi. Elinde NeTInin mecmua-i hicviyyt var idi. Ser-tabb Emrl elebi huzurda idi. Meclis-i hmyna sifce nzul idince, Enderun aalan yz stne derek meclise havli azm geldi. Pdih mecmuay paralad; NefTyi tevblh ile, tevbe ve istifar iMi, sadakalar virdi. O asrn zrefftsndan biri, NefTnn tevbih olunduunu m in Gkden nazfre ndi Slhftm- Kaz&'sma Nef'I diliyle urad Hakk'n belsna! beytini syledi. Nam'dan hulsa, s. 43 ve 44. SO&ra - Kas'ya nazre.i sumn nzia Nen iin ne byk vn vesilesidir! (Mtercim) 367 Beikta kkGne yldrm sabet etti.. Venedik Hulsas, 30 Haziran 1630. Pdihn mahremlerinden olan dilsiz Rodos'a srlmtr. Mft zt- -hneye. dilsizin ktlkleri ve yldrmn isabeti hakknda bz beyanlarda bulunmutur. Venedik Hulsas. 368 (Mverrihin Almanca nshadaki bu notu, o zaman Nef iin zamann zarif kiilerinden biri tarafndan ird olunan beytin tercmesidir. O beyit, metinde, bu notun bulunduu paragrafa it dipnotunda mtercim tarafndan yazlmtr.) 369 19 aban 1039 aramba n. Mekke civarndaki dalarda Hicaz* mntkasnda enAH grlmemi surette gk grlts, imek ve srekli yamur zuhur ederek. Mescidtt'l -Harnm'a seyU arim gibi su hcum etti ve Kabe'nin kilidi hizasndan iki arn yukar su kt. Mirt'l-Harameyn'den hulsa, c. 1, s508, (Mtercim)
365 366

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Efendi, Mukaddes mahallin duvarlarn tamirle vazifelendirildi.370 Msr Kbt haznesi lzm gelen mebl deyecekti. Bu huss me'mra verilen emirler mucibince, Kabe'nin ess olan Yeil Ta371 grnnceye kadar toprak kazld, mteakiben yeni duvarlar Beyt-i Mbrek'i ihata etti. tslm mverrihlerine gre, Kabe'nin bu ins, onbirinci defadr.372 An'-aneye nazaran, Beyt-i Mkerrem, evvel, Beyt-i sumn'ye misl olarak. Iyd-i Melike ile in edilmitir.373 dem (Peygamber), meleklerin Cibl-i Hamse'den (Be dadan) yni, Lbnan, Cd, S-n, Zeytn, Hra dalarndan topladklar talarla bina eyledi. Bina tamamlannca, semvt mi'mrlar, Ar-i zam- lh gibi Kabe'yi de yedi defa tavaf eylediler.374 Birinci insan olan (hz.) dem'in Kabe'si, kendisiyle beraber gk yzne kaldrlnca,375 t (Peygamber), ta ve balktan bir yenisini yapmtr ki, bu da btn yeryz binlaryle birlikte Tfn altnda kalmtr. Kabe'nin drdnc mmr olan brhm (Peygamber) sumn bina etrafndaki tavafn tecdd eyledi.376 Ondan sonra, Mekke etrafnda sakin olan Amlika ve Cerhime in ettiler. An'ane bu surette olup,377 trih de yle syler: Kabe'nin ve Arab kabileleri arasmda en necb olan Kurey'in yeni mimar olan Kusayy bni Kellb, Beyt -i Mkerrem'in muhfazasyle hacca id378 iftihar edilecek vazifeyi Kurey'e tevd etti. Bu vazifeler, anahtarlarn muhafazas (Hicbet), sulara nezret
Sfc Emir dimekle ma'rf nakb'Lerf Ankaral Seyyd Mehmed Efendi. Medine mollalyle Beyt - erfin mceddeden binasna me'mr olda. Nal-m, s. 44. Ankara'nn sflar o zaman dahi mehur olduu anlalr. (Mtercim) 371 seng-i salb-i ahdar Naim (MtercTm) 372 Ravzatii'l-Ebrar. Fezleke ve Nam, dokuzuncu defa derler; fakat bu bir hatdr; Trh -i Abdurrahmn (varak: 70) onuncu der. Trh-i Msr mellifi Sheyl Kabe'nin onbir defa insn tafsltyle yazar. Onun eseri be bb'a taksm olunmutur: 1) Kabe'nin onbir defa binas; 2) Kabe'nin selleri; 3) Kabe'nin ashb - hayrat; 4) Kabe'nin civarndaki mebn; 5) Kabe'nin pudeleri. (Kbe -i Mkerreme'nin ka defa tmr olunduu muhtelif suretlerde rivayet olunmutur. Metinde, bu nottan az sonraki ksmda, mtercimin dipnotuna baknz.) 373 Yeryz halk iin, asumandaki Bevt -i Ma'mr'un hizas altnda melflike -nin bir buk'a bina etmeleri taraf lhden ferman buyurulmudur-. Mlrfit, c. 1, s. 137 (Mtercim) 374 Zikredilen dalarn isimlerlndeki ihtilf ile Beyt -i Mkerremn Adem aley -hisselm tarafndan binas ve melike tarafndan tavaf edilmesi hakknda Mh-fttfl*l-Haranwy'e mracaat (Mtercim) 375 Kendisiyle beraber deil- Asumn'a ekilen haymenin yerine tt aleyhis -sem tasdftn bir bevt yapmt. Mirftt, s. 152. (Mtercim) 376 Bunun dorusu : -Hazret! brhlm Kabe'yi tecdd eyledi. (Mtercim) 377 Mh-ftHn-ir*rnmeynMe dah tafsilt yazb olduu vehile. Beyti Muazzamn onbirinc defa ins rivflvetine gre, su terttb zere buft olunmutur: 1) Melflike tarafndan. 2) Eb'l -beer. 3) Stt ve evMd. 4) lbrhtm. 5) Amal lika. (t) Cerahn, 7) Kusavv bin Kelb. 8) KableTbaise Kurey. (Fahr m.mOrspnn efendimiz bu defa Hacer_ Esved' mevkiine vaz' buym*dular), 9) Abdullah bin Zbeyr. 10) Haccc. Tt) Sftfln TV. Murfld. Sekiz defa tecdtdi rivSyetme gre. siylef'ir: MelflOte. brhm. AmAKIcv. Cerfthlme. Knreys. ht Zbeyr. Hnccflc. IV. Mtrfld. Mirftt, s- 135- brftMm Aeyhsse-lSm'm Bevt-i Munz*flm'tn kn'ftidelerini y*selttiff ve in eyledii Kr'n'da -ki nass- celli ile sabittir. Hammisr'm ifdesi, kendi zatmdr. (Mtercim) 378 vazifeler Hac mevsimine mnhasr deildir - (Mtercim)
370

Sayfa

116

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

(Sakayet), yiyecee nezret (Rifde), dr- raya riyaset (Nedve), alemdrlk (Liva), kumandanlk (Ki-ydet)'tr.379 s'dan sonra VII. asrda, Kurey, ate ve sudan harb olan Kabe'nin yeniden insyle megul iken, gkten nzul etmi olan me -hir Hacer-i Esved'in konulmas erefinin kime id olacanda aralarnda ihtilf kt. Safa Kapis'ndan ilk girecek olan zt hakknda karar verildi. Bu zt, islmiyet'in messisi olacak olan gen Mu-hammed (Peygamberimiz sallellahu aleyhi ve'sellem efendimiz hazretleri) oldu.380 Mteakiben, Abdullah bin Zbeyr, Yezd bin Muviye'nin essndan harb etmi olduu Kabe'nin tekrar insn zerine ald. Bu takva sahibi mimar, Emev halfeleri valilerinin en kan dkcs olan ve efendisi halfe Abdlm elik'in emirlerine sadkatle, Kabe'ye Kurey zamanndaki erevesini vermek zere, bn Zbeyr'in binasn ortadan kaldrm bulunan Haccc - Zlim Mekke'den ihra edildi. Beyt-i Mkerrem'in son yapl, essndan yenilenmeye mhtc olmakszn 937 sene381 kalmt. Hakikatte , halfeler ve sultanlardan bzlar, ksmen tmriyle megul olmu olduklar gibi, Osmanl hanedan tarafndan dindrne messeseler te'ss edilmitir. I. Selim, Kanun Sleyman, IIL Mehmed, I. Ah-med zamanlarnda Beyt-i Mkerrem muhteem tezyinatlarla renklendirilmitir. Ancak bu halfe ve pdihlarn hibiri, Kabe'nin ta-mmiyle yenilenmesini dnmemiler ve onbirinci Beyt-i Mkerrem bnsi olmak erefi IV. Murad'a kalmtr. Sultn Murad'n Allah korkusundan kaynaklanan nedametine tf olunacak bir vak'a olmak zere, kaydedelim ki, Kayseri ahlsinin, mezlimine tahamml edemedikleri sancak beini ldrm olmalarndan dolay teftie gnderilen (rikb kapc-balanndan) Nash Paa-zde'nin ahlden .cerime olarak alp stanbul'a gnderdii 70.000 guruun -vaiz Kad-zde Efendi'nin ihtarlarndan dolay- iadesi hakknda ferman sdr olmutur. Para gnderildi, lkin bir ksm sahiplerine verilerek bakyyesi kadya, mbaire, ehrin ileri gelenlerine kald.382
Kusayy, hlcfibet, sakayet, lv, nedve, nezret.' shib'I -kubbe, yhud rek-zfi'Unbbe, ezlm, hzin'lemvt. rifde, kiyde mansiblann kendisinde cem' etmiti. Mirftt. s - .VI2. TafsiMh iin oralara mracaat, (Mtercim) 380 Vakt- muayyende Bb- Saf'dan, ve br kavle gre Bb -i Ben eybe'den girecek Atn, sret -i vaz'- Hacer hakknda hkm-J intihab kararladirda-rak. Hozret-I Peygamber diihTlI buyurmulard. Peygamberimiz. Hacer-i Es-ved' fAte gibi bir eye koyarak, ve ularn drt kabile resfne vererek, zemnden rer He, bizzat mevkne vaz* buyurdular. Mrt. s. 35S (Mtercim). 381 Kaccr'n binas 74 ve Sultn IV. Murd'n ns IMO'da olduundan, arada flfifi knmpr rene vardr. Son yapl? .Ref'ulah kavftidfl-beyt tflrih-i tamdr. (Mtercim) 382 Kayseri mutasarrf olan bir muteseyyid, makaasd - ahlkyyesiyle vcibl-katl olmu idi. Mehur Kadzde o zaman Sultn Murd nezdJnde hiz- htiram ve i'tibr idi. Nalm'diu, s. 47 (Mtercim)
379

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ems Hnn Firar Bu sralarda, Kars Vlsi Sefer Faa'nn son muharebede esr etmi olduu tranl ems Hn, dier alt Acem esriyle beraber, mahbs bulunduklar stanbul Boaz kalesinden (Rumeli hisar, Boazkesen Kalesi) bir Ermen'nin arb dolu bir varil iinde gndermi olduu ip vstasylefirar etmilerdi.383 ems Hn, derhl muhafzlar tarafndan yakalanarak, kaymakam paann huzuruna gtrld. Firarnn sebebi "sorulduunda: - Biz tutsaz; bize den kamak, size den arayp bulmaktr,384 demekle iktifa etti. Cesur firari, Yedikule'ye nakledildi ve iddetli bir surette hapsedildi. Cinayet orta olan Ermeni, mahbslarn kam olduklar pencere nnde asld. stanbul ahlsini megul eden dier bir yenilik, kaymakam Re-ceb Paa'nm hallesi (Gevher) sultnn dourduu ocuk iin yengesi olan Pdih'n hallesi tarafndan hediye edilen mehur Elmasl Beiktir.385 Kaymakam paa, bundan dolay btn devlet byklerinin tebriklerine mazhar olmutur. Bir vezirin ocuu iin byle bir ey hediye edilmesi ve bu suretle tehniyet (mbrekleme) yaplmas ark vekaayinmelerinde imdiye kadar grlmemi bir-eydi.386 dareciler Arasnda Deiiklikler Ve Prevezeli Mustafa Paa'nn Tedbiri O zamanlarda idare memurlar ve kadlar seviyesinde byk deiiklikler yapld. Saray hademesi seviyesinde yaplm olan mhim terakkileri de zikr etmek lzm gelir: Bunlardan 20 kadar mteferrika, anigr, blk sipahilii ile karld. Mehur Haleb ssi Canpulad Hseyin Be'in olu -ki saray hademesi arasnda terbiye olunmutu- byk mirhor tyn edildi. Bosna ve Budin valileri deitirildiler. Acem Hasan Aa, z'ye gnderilen Murtaz Paa'mn yerine Budin'e tyn olunarak, Murad Paa

118
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/122-125. 383 $ems Hn siyah kaba bykl, sakal krkk, ak ehresi kini idi. Firar in sakaln uzatm olduundan, tutulup da kaaim-makaam Receb Paa huzuruna getirildii zaman, ajj sakal kuana kadar inmi idi. Natmft, s. 49 (Mtercim) 384 Nam'dan aynen, s- 49- (Mtercim) 385 Nam'da (s. 48), kehvre-i murassa'a*y vlide-sultnn gnderdii yazldr. (Mtercim) 386 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/12 5.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

dahi Bosna valiliini bir Rum papasnn olu olan Mehmed Paa'ya terket ti.387 Bu deiiklikler, umm bir honudsuzlua yol at. Mat-bah emnliinden defterdarla terf eden Prevezeli Mustafa Paa'ya vezret verildi. Bunun ilk icrtndan biri harc kdlarn il-zm etmek oldu. Bu zayf bir tedbr ise de, ahlnin fakirlerini (Hristiyanlar kastedilmitir) menfur ktlkleri iin dima yeni simler bulmakta mahir olan mltezimlerin tahakkmlerine tes-lm etmek demekti.388 Transilvanya, Moldavya, Eflak le Mnasebetler Bb- Hmyn'un vergi verir emaretleri olan Transilvanya Mold avya, Ulahya (Erdel, Bodn, Eflk), Betlen Gabor'un lmyle hkimlerini deitirdiler. Prense, evvel kardei Etiyen Betlen389 halef oldu. Mteakiben, Transilvanya mill meclisi tarafndan seilmi olan Rakoi390 onun yerine gemi ve Rakoi ailesi bir asrdan fazla Macaristan'da (Avusturya'ya kar) her isyann ruhu olmutur. Transilvanya ahvli Viyana ve Budin arasnda hareketli bir yazmay gerektirdi.391 Moldavya ve Ulahya Daya tahtna gz diken Rum serserilerinin entrikalarna teslim edildi. Ulahya prensi Leon Etiyen ismindeki Rm, stanbul'dan getirdii hemeh rilerine gsterdii menfur msadelerle, memlekette ikyetlere yo-at. Ulahya prensliine geen Radul'un Moldavya'dan ekilmesi zerine, bo kalan Moldavya taht, ikinci defa olarak Aleksandr t l-yas (Aleksis tlia) adndaki Rm tarafndan igal edildi, ki bu adam stanbul gmr veznedarlarndan iken, 20 sene nce, Gratiani'-nin halefi olmak zere, Moldavya'y idare etmi birka ay da Ulahya prensliinde bulunmutu.392 Hlekr Rum, tac iin 60.000 ek (gu-ru) vermi olan gen Radul'u393 ve altn kuvvetiyle bu tac olu in satn almak midinde bulunan Messinah
Papas-oglu dimekle ma'ruf Belindi Mehmed Paa- Naim, c. 3, s. 48. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/126. 389 Transilvanya prensliine selln-J bulunan Stefar Betlen Osmanl Devle -U'ne itAat paad etti.. 17 Eyll, 1630, Vene^tk Hulasas. 390 .Transilvanya prensliine seilmi olan Rakoi, Kap'dan (Bab Hraa -yn'dan) tasdik olundu- 6 Ocak 1631. Katona'da tasdik bertna mracaat, 1, b. 468. 391 u evraklara baknz : Budin paan Murad'n 25 Ocak 1629 ve halefi Hasan Paa'nn 5 Kasm 1630 tarihli mektuptan, bir de Bosna vls Asi Ab -| zft'ran LAfcne sancanda Strezya'ya yaplan taarruz hakknda mektubu. Vi* yana Arivi. 392 Engel'in Moldavya Trihi, s. 263: .HUekr bir Rum .. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/126. 393 Keftayn'n siys muhabereleri; bu eli lmparator'un bu eyletleri zab. tetmek in frsattan istifde etmesi lzm gelecei fikrindeydi.
387 388

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ikala'y394 mahrum brakt. Bu suretle, imdiye kadar yerliler tarafndan idare edilmi olan bu iki emaret, vezirlerin tamma ve Saksonyal, Hrvat, Leh, Rum, talyan ve birka yabanc serserinin395 ihtiraslarna oyuncak olmak zereydi.396 Kazaklar, Tatarlar Ve Lehler Rusya ve Lehistan ile olan musleha, Kazaklarla Tatarlar tarafndan bozuldu. Kalgay'n Kantemir ile yeeni Selmn h Mr-z'mn kumandas altnda ve Rus topranda malb olan Tatarlar, intikam almak iin hazrlanmakta iken, sadrzama imdd iin ran yolunu tutmak zere emir aldlar. z'nn yeni valisi Murtaz Paa, Lehistan ile yedi maddelik bir ahidnme akdetti. Lehistan hkmeti, Adalar' talan eden Kazaklardn defini, Tatar esirlerinin iadesini, bunun iin gnderilen mbair Al Aa'ya yardm ve himaye gstermesini, ordusuna ruhsat vermesini, Krm Hnna rau'-td verginin denmesini taahhd ediyordu. Bb- Hmyn da Tatarlar'in zabtn ve Kantemir, Aytemir ve Ovak Mirzalarla Akkir -man ahalsine bu hususta emirler karmay vaad ediyordu (1 Safer 1040 - 9 Eyll 1630).397 Kapdan Hasan Paa'nn Ve Azmzde Haleti Efendi'nin Vefatlar Kapdn Hasan Paa, donanmasnn bir ksmn Kefalonya ve Santa Mavra'da zy etmekte iken, vezr Ken'n Paa, Kili, Meydi-ye (Midye), smail, Balk, Varna, Suzeboli limanlarn ve btn Karadeniz sahillerini vurmakta olan intizamsz Moskof askerini te'-db iin 14 kadrga ile dolayordu. Herbirinde 50 kii bulunan 300 dman gemisi Manastr adas
Don Karte ifcala, sadrzamn himyesi ve para kuvveti ile Ulahya fe Moldavya prensliini kayd hayt zere olu iin istihsl etmek midinde idi- 13 Ekim 1630, Venedik Hulsas. mparatorluk ve Kraliyet Arivi. 395 Moldavya'da Sakson Yankol (1585), Hrvat GraUani (1618), L eh BernavsU 396 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/126 -127. 397 Muahedenin hulsas Natm ve Fesfeke'de ve btn tafsilt le sureti bu cildin banda dercedilen menblar arasndaki ms'da yazldr. (NancA, c ^ s. 69) Tuna mansablanndaki Kazak ve Tatarlar hakknda Murtaza Paa ile mzkere etmek zere. Lehistan Kral tarafndan bir ahs (kendisin, de sefir sfat yoktur) stanbul'a vsl oldu- 14 Austos 1630, Venedik Hulsas. mparatorluk Arivi'nde Vladisls'n Ferdinand'a bir mektubu vardr ki, tmparator'dan bir mektup alnmas hususundan, yeni h'n clusundan dolay tebriklerini arzetmek iin ran'a bir Lehistan seftri gnderilmi almasndan bahsedilmektedir- 29 Ocak 1630. ah Sf (Saf) kendi el yaz-siyle yazlm bir mektupla clusunu II. Ferdinand'a tebli etmiti. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/127.
394

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

karsnda grndler. Lkin bunlar alelacele batakla doru ekildiklerinden, Osmanl donanmas yalnz 8'i ile cenge tutuarak, bunlarn yedisini muzafferne ekilde stanbul'a getirdi. Ertesi sene, Kapdn Paa bizzat z'ye giderek, Vl Murtaz Paa'ya ve Kantemir Mrz'ya hil'at giydirdi. Bu taraflarda Mslman donanmas Kazaklar' tammiyle datt. 25 gemi ile 800 esir, galib tarafndan payitahta getirildi. Kapdn Paa* -nn bu seferi esnasnda, Fatma Sultn'm kocas bulunan bacana Kaymakam Receb Paa ile z muhafz Murtaz Paa, onun mahvna alyorlard. Kuyucu Koca Murad Paa zamannda boulmu olan Sarc -zde Ahmed Be'in kardei olup, Hasan Paa'mn kap kedhuds bulunan Konyal Abdlfetth Aa, fesada dhil oldu. Lkin Abdlfetth, kendi fesadna kurbn olduu gibi, Murtaz Paa da hemen Akkirman'a kamakla yakasn kurtarabildi.398 (Haz-reti) Peygamber'in doum gn (12 Reblevvel 1040 19 Ekim 1630) Hasan Paa kapdnlktan azledilerek, mansb, geni malmat sahibi ve zellikle hsn-i hattyle mehur olan byk-mrhor Canpulad-zde'ye verildi. Bu aralk bir ehzade douran Hasek-Sultn399 nezdindeki itibrna ramen, herkesin aknl arasnda, gzden dm olan sabk kapdn, asker toplamak memriyetiyle Rumeline gnderildi. Ancak Yeniehir'den Trhala'ya giderken, Doan Kprs merhalesinde anszn vefat etti. Umm zanna gre, bacana Receb Paa tarafndan zehirlenmitir (1 Austos 1631). Yine bu iarlarda byk ir Azm-zde Haleti Efendi ile hey'et-ins ve mneccim Mehmed Efendi vefat eylemilerdir. Birincisinin mneat ve dvn, ikincisinin Eyyam ve Takvnui hl makbul eserlerdendir. Azmzde, kendi eserlerinden baka, hepsi kalemiyle tahsise edilmi (tashih edilmi) 4.000 cilt kitap brakm-tn.400
Nafm (s. 42 ve 70). mparator'un mukim elisi Rudolf, mparator'a 9 Temmuz 1632 trihiyle takdim eyledii takrirde vezrde ve Receb Paalar yle tasvr eder : .1629 senesinden bugne kadar Devlet hemen dima iki kii tarafndan idare olunmutur. kisi de Bonak olduklar halde, sarayda terbiye grm olan bu iki ahsn biri Osref (Husrev) Paa ve dieri Regeb (Receb) Paa'dr. Birincisi mdhi, ratekebbir, gaddar, buna ramen d-vnmerd, eliaktir. kincisi hrsl, kiyzl, kt kalbli, hasistir. mpara torluk ve Kraliyet Arivi ve mparatorluk Ktphanesi. 399 Pdihn olunun validesi olan sultn, bz devlet byklerini ve zellikle son. isyan kendisine isnd olunan Kapdn Paa'y himaye etmektedir. Mart 1631. Hasan Paa vlide -sultmn nfusuyla kaymakam olmaa alyor; lkin kurduu dolap anlalmtr. Mehmed Aa, defterdar olm ak isterken ban kaybetmitir. > Nisan 1631, Venedik Hulsas. 400 Fezleke btn ulemnn vefatlarn byk bir tin ile zabt eder. Namft bunlardan hi szetmeden geerken, Azm-zde Haleti hakknda bir stisna yapmtr. Bu byk shib -i kalemin grlerinde hzn verici olmasn, kadlk mesleinde pek az muvaffakiyete nail olmasna atfeder. Aanl -zde'nin balca eserleri unlardr Divan* n, Rublyt, Dfaer'e ve Menr'a haiyesi, Mustdl-lebib'e erh. ffid&ye ve
398

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Husrev Ve Hafz Paalarn Azilleri Geen senenin km Mardin'de karm olan Husrev Paa, yaz mevsiminde Mardin'den Kohisar'a geldi (Zilka'de 1040 ortalar Hazrn 1631 ortalan).401 Badd l medhlinde, Erzurum tarafna m dnmek, yoksa Musul cihetine mi gitmek lzm geleceinde tereddd ederek, bir mddet Tatar ordusunun gelmesini bekledi. Bu ahmaklk rnei beklemelerden kzan siph ve yenieriler, alenen isyan ederek: - Geen sene bu kadar sefer ettik; bu yl da u sahrada aylarca kaldk. imdi ,Musul ve Badd'a gidilse yorgun asker ne ie yarar? Bu sene rahat etmeli, gelecek sene gitmeli dediler (9 Safer 1041).402 Sadrzam mecburen muvafakat gstererek, askerini Di-yrbekir'e tevcih etti (12 Reblevvel 1041 - 8 Ekim 1631). Diyr-bekir kylerinden ankl*da ordu hayl vakittir beklemekte olan Tatar yardmc kuvvetini grd. Osmanl askeri, yar plak, yar giyimli ve elbiseleri kaba, tertb ve intizma da yabanc olan ve o blgeye ykc bir sel gibi yaylan bu adamlara aknlkla bakarlard. Kasm ay balarna yakn, Husrev Paa Diyrbekirl kendisine klak ittihz ederek, Tatarlar'a da, klak olmak zere, Erzurum'a yakn Hasankale'yi gsterdi (13 Reblhir 1041 - 8 Kasm 1631).403 Sadrzam bu yeni tedbrleri Bb- Hmyn'a arzettii srada, sipahiler, silh arkadalar nmna, eski sadrzam Hafz Ahmed Paa ile defterdar Mustafa Paa'nn -ki ikisi de Husrev Paa'nn ve o vakit hkmet dizginlerini elinde bulunduran Kaymakam Receb Paa'nn hasmlar idiler- orduya gnderilmesini dvndan istirham ediyorlard404Hafz ve Mustafa Paalar,
Mifth'a ta'lkler. (Hle Efendi. Azmi Mehmed Efendi'nin olu olup, babas gibi kazaskerlie kadar yk selmitir. Hem lim, hem irdi. Robiyftt' kendisini Osmanllar'n Hay -ym' yapmtr. fdesinin akcl* birok szlerini zamanmzda sylyor gibi gsterir. Bakma y Rb suvd- defterime Onu yak tee benim yerime! beyti bunun delilidir. Mneccim Mehmed Efendi'nin eserleri hakknda Nalm yle der: Takvim ve Ahkm dstr. zamane idi. Trk Ahkm kitab vardur, bfirc ve kevkibn mensbt ve ahvli tli* 1 yazmd ur.- Metinde -Eyyam ve Tak-vim. denilen kitfiblar, bunlar olacaktr. Sultn Ahmed'in lm ylnda takvimine Pdih slnun kuvvetine diye yazm, fakat kafin bir noktasn krmz mrekkebi koymu; vukuundan sonra gstermitir! Nalm, c. 3. 75 (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/128 -129. 401 Nam (c. 3. s. 67 402 Nara (c 3, s. 75) 403 Narr.'mn istanbul matbuunda, s- 76, <3 Reblhir (Mtercim) 404 Asker, tahsisatlar kendilerine denmedike ve Husrev'in rakb ve dmanlar def edilmedike, muharebede devam etmemee yemn ettiler. Sipahiler stanbul'a gitmek, evvelce istedikleri adamlar atlp uzaklatnlmadka stanbul'dan kmamak, hatt cb ederse zU ahaneyi hal1 etmek iin

Sayfa

122

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Husrev Paa'nn gizliden gizliye yapt teviklerden kaynaklanan bu talebin kendi balarn uurmak iin kurulmu bir tuzaktan baka bir ey olmadn anladklarndan, onlar da mftnin ve pdihn musahiplerindeden Hasan Halfe'nin yardmiyle sadrzam aleyhinde tahriklere ba-' ladlar. Pdih'a, Husrev Paa'nn kan dkc bir zlim olduunu, asker tedbrlerinin delilikten ibaret olduunu, askeri ehr-i Zor'dan Hille'ye, Dertenek'ten Musul'a datmak suretiyle, bu e-catli ordunun ksmen inhizma ve Badd muhasarasnn kaldrlmasna sebebiyet verdiini arz ettiler.405 Bu mruzttan endieye kaplan Pdih, sadrzam azlederek, Devlet'in bu en byk makamna, ikinci defa olarak enitesi Hafz Paa'y getirdi (29 Rebil evvel - 25 Ekim).406 (Mushib-i ehryr) Hasan Halfe, yenieri aas,407 Mustafa Paa ba-defterdr, baka bir deyile mliye nazr oldu. Bir avu, Husrev Paa'nn azli emriyle ordugha gitti. Dy&r-bekir'e vardnda dvn toplayarak, emirlerin okunmas kararlatrlp, kdda azil yerine gelindiinde, yenieriler: - Bu kadar bel ve mihnet ekip de dmandan intikam alacamz zaman senin azline sebep olan kimdir? Biz senden bakasn istemeyiz! diye grlt kardlar ve: - Bu emri getiren kimdir? diyerek, paralamak zere avuu aramaya baladlar,408 El altnda ihtilli tevik etmekte olan Husrev Paa, askere mutedil bir slpla hitb etti: - Pdiha s olmaktan ihtiraz edelim; sizi gcendiren emir omin tarafndan gelmitir. Pdih istediim nasb ve azl eder. Vazifeniz erevesine avdet ediniz. isyanclar reisleri: - yle ise biz pdiha bir arz- hl yazarz dediler.
mzkere ettiler. Arz, yni umm nmna biristJdnrce tanzim edildi, ki bunda, kumanda etmek ve fikir vermek iktidarnda olan bz zevat. zellikle, stanbul'da az hizmet grmekle itham ettikleri, ba -defterdr ve simleri zikredilmi olan devletin byk memurlar taleb olunmaktayd. Bu adamlarn bir an evvel orduya gnderilmesine Pdih tarafndan msade buyu-rulmas. istirham tarznda ifde ediliyordu. Avusturya elisi imid'in Ve_ kai'.vinmcsl. imparatorluk ve Kraliyet Arivi ve Ktphanesi. 405 Nalm, Husrev Paa'nn zulm ve ktlkleri hakknda tafsilt vererek, kendisinden gikyet eder(Husrev Paa'nn rctekebbir ve mtehevvir. kand -kcq olduu malm se de, gaalib Natmda patann dknln frsat saymtr- Mtercim) 406 Hliz Paa'nn faa 2. sadretine drt trih tesadf ettirilmitir: .Batini. (1041), Be -Hafz ftmide. BezU- Hakk* Mahfz-bad* (1041). Ne are ki, du karn-i icabet olmam. Hafz Paa az vakit teinde asker elinde maktul dmtr. Husrev Paa'mn azlinde ahvalin akn beenmeyen ir, bilahare bir fitne kopacan, hatta Pfidi&h'a kadar erimek stidadn gstereceini hissetmi olman ki, yle bir duaya fizm grmtr. (Mtercim) 407 Natm- imld'n Vekaayn&me'sinde Hasan gah musahfb, gah muharrtn. gah muallim gsterilmitir. 408 NamA, (s- 80).

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Husrev Paa'nn istedii bu idi. Hazneyi mhrledi, muhafaza altna ald. Diyrbekir Valiliini Tayyar Mehmed Paaya, Musul Valiliini Bekir Paa'ya verdikten sonra, yeeni Al Aa ve eski kedhudsi Sleyman Aa ie birlikte ordudan kt. Malatya'da Frat'tan gemeye hazrlanrken, kapclar kedhuds Ahmed Aa, fermn- hmynu hamilen,409 mhr-i pdihyi istirdada geldi. Husrev Paa, birka dakika dndkten sonra, elini gsne koydu, vezr-i zamlk kudretne almet olan mhr-i hmynu: - Pdihmn emrine mut'im! diyerek, kapclar-kedhud-sna teslim etti. Memuriyetinden dolay henz titremekte olan ked -hud, bir samur krk, bir kese altn (birka keselik altn), kymetli eyer vurulmu bir at ald. Bir fermn- pdihyi hmil olan memur, gerek ikbl, gerek idbr, gerek hayt, gerek memat getirsin, ikram ve ihtiram grmelidir. Zr ban kurtarmak isteyen kul, yalnz kendisine vuran eli deil, bu elin vurmak iin kulland denei de pmelidir.410 Yeni syanlar Husrev Paa'mn azli Dyrbekir'de ve Kk Asya'da btn or-unun umm bir isyanna iaret oldu. Dyrbekir'de asker, defterdar mer'den mevcib isteyerek, kendilerini hond etmek iktidarnda olmamasndan dolay onun firar zerine, taknlklarn hanelere, arya ynelterek, her taraf yamaya koyuldular. Beeh-ri, Seydiehri, Bozkr, Lrende sipahileri Orta Anadolu'nun eski zorbas olan Dalar Delisi Sleyman nmnda ihtiyar bir sipahinin akrabasndan Deli lhnin emri altndaydlar. (Abaza'nn muhasaras zamannda) ehre kapanp da teslim etmemi olan Konya'nn gl mdafii Ktib Mustafa eleb hayt macerasn tamamlamt. Onun zevcesi ile evlenen Rm Mehmed, eleb'nin haznelerini eline geirip, saray gibi konana kurulmu, Konya'da mir -i mutlak kesilmiti. Karahisar'da Baba mer, Aydm'da Kmal-olu, Eskiehir ve nn'nde Kr Al, skilip'te Kse bn isyanclar tarafna geerek, Husrev Paa'y sadrazamlkta braktrmadka, rahat durmamaya yemn etmi idiler. Pdih, her taraftan kp gelmekte olan istida sahiplerinin rzsn kazanmak iin umm bir dvn akdettirdi. Bu dvnda ehr -i Zor, Hemedn,
409 410

Sayfa

124

imid'in yazd gibi bfytik mrfihor deil. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/129 -132.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Badd seferlerini icra ederek yorulmu olan askerinin stanbul'a getirilmesi kararlatrld. Yenierilere dn emri gelmesi zerine (23 Reblhir 1041 - 18 Kasm 1631), ihtillciler bunu ve mevcib verilmemi olmasn bahane ederek, taraf taraf stanbul yolunu tuttular.411 Darbhne civarnda Kurunlu Hn'da ve dier mahallerde yerleerek, Han' toplanma merkezi yaptlar. Bir mddet gizli tahriklerde bulunduktan sonra, A receban, ter acebn darb- meselinin garb vak'alara mazhar olacam beyn ettii Receb iinde fitne zuhura geldi (15 Receb 1041-6 ubat 1632). Sipahiler gn srekli olarak Atmeydan'nda toplaarak, sadrzam Hafz Paa, mft Yahya Efendi, Mustafa Paa, yenieri aalna tyin olunan Hasan Aa, pdihn nedimi Ms eleb ile dier yaknlarnn balarn istediler. Dkknlar kapand. ehir, saray dehet iinde kald. kinci gn, isyanclar sarayn kaplarna kadar nfuz ederek, taraf- ahaneden: Bugn sabr eden, yarn ce-vb verilir denilmedike ekilmediler. Ertesi gn, sarayn birinci avlusu daha sabahtan slerle dolup tat. Vezr Bayram Paa, fitne baslncaya kadar saklanmas iin sadrzama haber gndermi idi. Hafz bu haberi, dvna gitmek zere yolda iken alarak; - Bama gelecei ben bu gece ryamda grdm; lmekten korkmam! dedi, yoluna devam etti.412 Hafz Paa'nm at saraya girince, halk, gya yol verecekmi gibi aldlar, fakat bu hareket, zerine p de ldrmek iin plnlanm bir hareketti. Yamur gibi ta yadrdlar, Paa'y attan dsrdler. Satrlar hemen koltuuna girerek hastalar odasndan (?) sarayn iine kardlar. Sipahiler iki sdk hizmetkrnn zerine hcum ederek, birini ldrdler ve dierini yaraladlar. Hafz, karklk esnasnda resm kavuuyla (mcevveze)
Nalm, s. 84. istanbul'da toplanan isyanc elebalarn sayar: Saka Mehmed. Cin Al!, Mahmudaa-olu, Salih Efendi, Emir Halife, Cad Osman, B -ak.ou, Ktahyal Kalem Be, Nazl Musl, Rum Ahmed ve emsali. Bosna ve Arnavudluk slerinin liderleri Salih Efendi ile Saka Mehmed idi. Yaknda stanbul'a gelmi olan sipahiler byle sylyorlard; dierleri, Husrev Paa'mn vusulnde maublanna nail olamazlar ise, korkduklan darbeyi icraya hazrlanyorlard. imid'in Vekaayinmesl. 412 Bayram Paa'mn gnderdii adam, Arslanhne nnde sadrzama tesadf ederek, yanaup, ihtar tebli itdkdfe Hafz Paa glerek -Git, benden selm syle. Zuhur idecek kaz-i mbremi rf'ymda grdm; lmekden gam ekmem didi- Nam, s. 86, bunu yazdktan sonra, bu trl zorlu durumlarda reszlik etmek lzm gelen sadrzamn vezirlik debdebesyle saray - hmyun yanma geldikten sonra, htem-i vekleti teslim etmeden sarayna dnmesinin lmden beter olacan syler. Vaktiyle Badd'n anahtarlarn elinde bilmi olmasndan da anlalaca zere. Hafz Paa biraz marur ve vnme ve kendini medhetme duygusuna meyyal ise de, encSm-i hl de is_ bt eder ki, gzn ateten saknmaz derecede cesurdu. Nasl k sr slbu da yksek perdedendir. Eer saklansa, ve bulunduu yer bilinmemi olsa, fitne alevinin saltanat tahtna kadar sarmas ihtimli vard. Aada grlecei zere. Hafz Pasa, Pdih urunda ekinmeden cann feda etmi. er_ bb - fitne onun ehdetiyle gayz duygularn yattrarak, IV. Murad mahfuz kalmtr. (Mtercim)
411

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kaftann (st kaftan) kaybetmiti. Bostancba'dan yenilerini alarak, mhri hmynu vermek zere, huzr- ahaneye kt. Sultn Murd, Hafz Paa'nm ehresindeki tedhi almetlerini grerek, kendisi de mahzun olduu halde... - Haydi git, Allah muhafaza etsin! diye gitmesine izin verdi. Bunun zerine Hafz Paa, skdar'a kmak maksadyle, (tebdl-i kyafet) bir kaya bindi. Bu srada isyanclar, sarayn ikinci avlusuna girerek, dvn od asnn kapsna kadar ilerlemi, Pdih'm grnmesini mirne bir tarzda stemeye balamlard. Saray muhafzlar, Sultn Osman'n hal'indeki facialar tekerrr eder endiesiyle, silhlanm idiler. Nihayet Pdih dar kt. Bir ayak dvn yapt. syanclardan ne istediklerini sordu413 isyanclarn cevblar pek edebsizce oldu. ki gnden beri kendilerine verilmekten imtina olunan 17 ba isteyecek: - Bunlar veriniz, paralayalm; nk devlete ve pdihmza dost dellerdr. Eer devlete hayrhah olsalar, Musul'da dmen aznda bulunduumuz vakit, bizi dadup da bu kadar m -himmt- seferim telef olmasna sebeb olmazlard.414 dediler. Pdih mkl cevap vermek istedike bardlar; nihayet teh -ditkr bir slpla: -r Elbette virrsinz; yoksa i bakalar demeye kadar vardlar ve. Pdihn zerine doru hcum ederek, el uzatmak derecesine ktlar. Sultn Murd: - Siz sz anlar adamlar deilsiniz; beni nin dar ardi-nuz? diyerek, endern aalar etrafm evirmi olduklar halde, sarayn i tarafna dnd. Zorbalar, azgn bir sel gibi Pdih'n arkasndan yrdler. Lkin harem-i hss hademesi, Bb's-Sade'yi bunlarn yzne kapamaya vakit buldular. Grlt, sesler korkun bir tehdd hlini almt. Her taraftan: - Ya hinlerin ba! Yhud biz iimizi biliriz! diye bararak, Pdih' tahttan indirmek niyetinde olduklarm gsterdiler.415 Hafz Paa'nn Hunharca Katli

126
Sayfa
413 414

Fitnenin gizli tahrikisi olan Receb Faa, ihtille son vermek iin
Natm, Pdih'n vakirflne sulini Syfo yazar: Nedr kullanm, murtmz?. (Mtercim) Matm'dan alnd, s. 87. (Mtercim) 415 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/132 -134.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

zorbalarn szne muvafakat etmenin zarur olduunu Pdih'a nasihat ederek, kadmden beri asker kumandanlarnn isyana mecburiyet tahtnda kurban olduklarn, zincirden boanm kullara Pdih'n ban vermektense, sadrzamn ban vermenin herhalde evl olacan syledi.416 Sultn Murd,417 mecburen, Hfz' geri getirmek zere, Bostancba'y skdar'a gnderdi; bostancba yolda yetiti. t dire kaplar ikinci defa olarak ald; Pdih yava yava tahtna kt. Bir iaret yapt; ikisi siph, ikisi yenieri olmak zere ilerinden drt kii yaklatlar.418 Sultn Murd kendilerine hitb ederek, kanl tasavvurlarnda srar edip de nms- hilfete halel getirmemelerini rica etti.419 Bu aralk Hafz Paa i kapnn arkasnda olup abdest alyordu. Merd ihtiyar, Pdih'n szlerinin dinlenilmediini grerek, huzr - ahaneye yaklat ve dedi ki: - Pdihm; Hafz gibi bin kulun tahtnn selmeti iin feda olsun. Yalnz istirham ederim ki, beni sen ldrme; bu azgnlara teslim et ki, ehd olaym; ma'sm kanmn gnh onlarn zerine olsun. Na'm da skdar'a defn edilsin. Ondan sonra yeri perek ilve etti: - Bismillahirrahmnirrahm, velhavle vel kuvvete ill bill-hi'l-aliyyi'la2m; innallhe ve inn ileyhi rci'n. Bu szleri ikml eder etmez, o celdlara kar metin admlarla ilerledi.420 Pdih alyordu.421 Hademe-i hssa gzyalar dkyorlard, vezirler buulu gzlerini yere doru evirmilerdi. Yalnz sipahiler,
Nafrn, Receb Paa'nn riyakrca nasfhatlara yle yazar : (s. 88) : Sultn Murad'un ayana dp, *Pdifthum bu mfsldleri teskin itmek lzm-dur; ve ill bir vech ile cevblar mtnkin deldr; eer ben kulum da isterlerse vir; kul, efendisi yoluna kurban olagelmidr; kul, stedklerini alrlar; eslfmuzdan dahi alagehnilerdr; birka bendenz gitmee blrey lzm gelmez, amma, Hakk saklasn, bu huysuzlar teskin olunmazsa ahvl mkil olur, nlzm- Devlet bozulur' diye hayli ntyflz eyledi. (Mtercim) 417 Receb Paa'mn szlerinden cmlesinin yek -dil olduklarm ve u hlde haklarndan gelinenayeceini anlayarak> Natm (Mtercim) 418 Pdih, parmagyle aret ve tyin ederek, drt kiiyi mOcavebe in huzuruna istedi ki, kisi sipahi, ikisi yenieri ocandan orbac idi. Nalmft'dan telhis. (Mtercim) 419 Asker Devietinze bed-hfthlar virmelisinz; yoksa bu deryy - bt-pfiynun ekilmesi mmkin degldr. diyerek, srar itdiler. Nafm'dan telhis. Kad -zde krsfde nakl eder ki, o esnada Receb Paa huzr- hmynda Hafz Pasa'y Pdih nmna, saka Mthmed Aa'dan rica edelm, belki makbul olur> diye n- saltanata mugayir szler syledi. Fezleke'den telhis, s. 140. (Mtercim) 420 Hftfz Paa, Pdihn sz gemediini grnce, hemftn Bbssafide*den karak, huz r- hmyna geldi; Hezr Hafz gibi kulun yoluna feddur, ancak bunu ricft iderem, ki beni sen ldrlme! Bu zlimler hn- n-Hak-kum akdarak ehfd itsinler. Beni skdar'a defn itdir, yetimlerime ina yet buyur!, diye yer perek, ve (metinde yazl olan yeti kermeyi okuyarak, arsa-i Kerbal'ya mShend olan meydna yridi. Kezlik. 421 Pdih, makremesini (mendilini) yzne tutup alad, Nalm, s. 89. (Mtercim)
416

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kurbnlarnn zerine yrmeye cr'et ettiler. Hafz Paa, ehd o larak haytna son vermeyi kararlatrm olduundan, ilk nne geleni bana vurduu kuvvetli bir darbe ile ortaya serdi; o zaman dierleri hanerleriye zerine hcum ederek, 17 yerinden yaral olduu halde, Hfz' yere drdler. Bir yenieri, lnn gsne diz-st oturarak, ban kesti (18 Receb 1041 - 9 ubat 1632).422 Saray hademesi -daha sonra vasyyeti zerine skdar'a defn olunmak zere- na'ma bir ipek setre rttler. Pdih: - n'llah, dehetli bir intikama urayacaksnz, Allah'dan korkmaz, Peygamber'den utanmaz hin kaatiller! diyerek harem diresine gitti. Zorbalar, Pdih' brakmazdan evvel, suistimlleri, mansbla-: rn satlmasn men' etmek, susuz olanlar azl etmemek, timr ve' zeametler bo braklmamak (sepete girmemek, yni mstehaklar-dnn bakasna verilmemek, satlmamak) halk bzr eden vergiler kaldrlmak zere, yemin ettirmilerdi. Bu azgnlara, btn ktlklerin birinci sebebi kendileri olduu halde, hepsini vaad etmek zorunda kalmt.423 kinci bir kyamda, zorbalar: - Mft, lys Paa'nn havadar ve kap kedhudsdr (yni onun tarafn tutar) diyerek, onun da dmn istediler. eyhlislm, azledilerek, yerine Ah-zde Hseyin Efendi nasb edildi. Anadolu kazaskeri em Efendi, Rumeli kazaskerliine getirildi. Lkin Anadolu ve Rumeli kadlar, irtikblarndan ikyet etmeleri zerine, mteakiben azl olundu. Defterdar Mustafa Paa kamt; sipahiler yenieri aas Hasan Aa'nn bam istedilerse de, ocak tarafndan kendisi savunuldu ve bundan dolay iki takm asker arasnda ekime vukua geldi. Pdih, btn bu isyanlarn gizli tertbcisinin eski sadrzam Husrev olduunu bildiinden, onun yok edilmesine karar vermiti. Ancak itham altndaki kiinin uzakta bulunmas, nfuzu, bu teebbs mkil vaziyete sokuyordu. z Vlsi Murtaz Paa, Pdih nezdine davet edildi; Pdih Diyrbekir valiliini ona verdi ve Husrev'in dm emrini de teslim etti.424
HSftz Paa, emfinettllat olan rhn, iktidarn son derece -i mOsaidesfne kadar muhafazas vecibden olduunu bildii cihetle, ibtid gelen siphyi yle bir .mttt - kahrmn- ile urd ki harf yere serilerek, destan yuvarland... (Onyedi yerinden vurulduktan sonra) henz ramak bak idi. Bir yenieri gsne ckup, bayla boazn kesti. Namfl'dan telhs (Mtercim) 423 Sadret Receb Paaya verildi. (Mtercim) 424 1632 senesinde Murtaza Paa stanbul'a gelmi, pek tantanal ve parlak bir alayla ehre girmitir. 6 top getirtmitir ki, bunlarn zerinde Kont Mans-feld'in armas ve unvan yazl olup, Murtaza Paa Buda valisi ken Kont tarafndan ona hediye edilmitir. Kont Mansfeld, geen yl Venedik'e geerken Bosno'da vefat etmitir- Rudolf rJd. ve Kraliyet Arivi.' .Murtaza Paa, istanbul'da bulunduu az mddet zarfnda, Hus rev
422

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Paa'nn dam maksadyle ilfflt- ahaneye mazhar olup ve Husrev'i ldrmek zere hatt erif almtr. Kezfllfk.

Sayfa

129

Murtaza Paa, Husrev'in muazzam serveti, dm emrini uygulayacak kimse hakknda yanl zanlarn kmasna sebep olur korkusuyla, i'tizr eyledi. Pdih; - Ben onun yalnz ban isterim, serveti senin olsun! dedi. Lkin entrikalaryla Devlet'in en byk makamna gemi olan Receb Paa, kendisini tehdd eden muhataradan Husrev'i haberdr etti. Tokat'ta nikrsden hasta bulunan azledilmi sadrzam, daha nceleri kedhudhnda ve yenieri aalnda bulunmu olan Sleyman Aa ile imdiki kedhudsi Macar AH Aa'y, Murtaza Paa'y sret karlamak zere gnderdi. Murtaza Paa'mn gnll levend-leri, bunlar s-i niyetle geliyorlar sanarak, zerlerine iddetle hcum etmeleri zerine, kanl bir ceng vukua geldi. Murtaza Paa'nn arkasndan ikinci bir dm ferman ile gnderilen bostanc Lz Ah-med, bu emri Tokat kadsna verdi. Bostanc ile kad Bedev ar da denmekle mruf Tokat kalesine karak, Husrev Paa'nn konduu (misfiren kald) haneye top atmasn dizdara sylediler. Dizdar tereddd ettiyse de, hatt- hmyn gosterilince, emri icra edildi. lk top seslerinde ahl silhlarn teslim ettiler ve Murtaza Pa-a'mn askeri Husrev'in hanesini kuattlar. Adamlar mukaaveme-te almakta olduklarndan, Murtaza Paa: - Husrev Paa'nn ba Pdih'm; mal yama edenin! diye barttrd; Sleyman Kedhud'nm hanesi hemen yama edildi; Macar Al Aa, Murtaza Paa'nn yanna geldii srada, hademeden biri onu ldrmek istediyse de, Paa men* etti. Husrev Paa, Pdih'm emrini kabule hzr olduunu hcum edenler vstasyle Murtaza Paa'ya tebli etti. Lkin Murtaza Paa'nn gelip de eve girecei srada kap arkalarnda adam saklad. Murtaza Paa, tesadfen y-hud ihtiyaten, emri, kedhuds Zlfekar Aa ile gnderdi. Husrev bunu okuduktan sonra, sknetle: - nnallahe ve inn leyhi rci'n. Emir Pdihn! diyerek ve yavaa: - Yolsuz ndn, nk hakknda hat getirdin, niin bana gstermedin? mrmn sonunda beni s gstermek iin evimi topa tutmakta ne ma'n var? Maazallah, Pdih'a isyan -m edeceim? Lkin in'allah sen de sa kalmazsn; daha ok balar kesilir. diyerek, abdest ald, namaz kld. Ondan sonra keml-i nedametle kbleye dnerek, boynunu kemende teslim etti. O gn namaz klnarak, byk camie defn edildi. Murtaza Paa, Husrev'in

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

mallarn mhr altna ald. 80.000 altn,425 100.000 guru, btn mallar, Fe-rdn Efendi ile stanbul'a gnderildi. bn aynn banda Husrev Paa'nn ba gizlice huzr- pdihye getirilmiti. Hafz Paa'dan dul kalan sultnn tezvciyle mkfatlandrlan Murtaza Paa,426 eyletinin merkezi olan Diyrbekir'e doru yoluna devam etti. Erzurum'un muhafazas Hal Paa'ya verilmiti. Karaman Vlsi erke Ahmed Paa'nn yerine Dilver tyn edildi. Dilver Paa Konya'da adaletle icrtta bulunarak, ahl zerindeki vergileri hafifletmitir.427 Yeni syanlar Husrev Paa'nm bann stanbul'a geldii bn'n 19'unda duyularak,428 ertesi gn (20 bn 1041 - 12 Mart 1632) yeni bir isyan kt. arlar gn kapal kald. Sadrzam Receb Paa'nn gizlice tahrik etmekte olduu asker, Husrev Paa'nn haksz yere ldrlmesinin kefareti olmak zere, defterdar Mustafa Paa'nn, yenieri aas Hasan Aa'nn, Pdih'm has nedimlerinden gen M-s eleb'nin dmm istediler (22 bn 1041 14 Mart 1632).429 Ertesi gn yaan kesf kar, kalabal datt. Daha ertesi gn ise, zorbalarn azgnl d bir isyan hududunu at. Verilmesine muvafakat olunmayan kiinin balarndan baka, Pdih'm karde lerinin, hayatta olduklarnn anlalmas iin, kendilerine gsterilmesini taleb ettiler. Pdih yine grnmeye mecbur oldu ve bizzat hitb ederek, Hasan Aa'nn ve Mustafa Paa'nn bilinmeyen bir yere gizlenmi olduklarn syledi. Halk: - Biz ehzadeleri isteriz! cevbn verdiler. Kar koyulmasnn bir faydas olmadndan, drt ehzade d-rssade
Murtaza, ftt-i sfthne tarafndan sktrlarak. Husrev'in terekesi olmak zere 80.000 zekini gndermitir- Lakin Pdih bununla kanat etmiyor. Venedik Hulasas. 426 Hfifz'dan dul kalan sultn, Murtaza Paa'ya verildi; sadrzam olaca syleniyor.. Mart 1632, Venedik Hulsas. 427 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/135-138. 428 Husrev Pasa'nn katli haberi gelince o gece aksamdan halk arasmda "bir r ve gavga ve bir nugallata ve fitne hfiveyd oldu. Gyft stanbul bir kovan sepedi di, kse kse vzlt ve her cnibten bir trl sznt kesilmedi. Yenieri odalarnda (klalarda) ve sokak baslarnda vesftir mecm'nftss olan yerlerde aikr, hatt yksek ses ile: Hursev Paa'nn dirisinden korkardnz; baknz, size ls ne yapacak?, derlerdi. Husrev Pasa bir cesur adam olduundan, halkn gnlne girmi idi; katline kOfik byk herkes dilgtr oldu.. Peev'den telhis, c 2, s. 426. Fakat Peev, Husrev Pasa'mn katli haberinin geliini Hafz Paa'nn ehfidetinden nce gsterir, d bu Fezleke, Natm ve Hammer'ln nakline aykrdr. (Mtercim). 429 Receb Pasa, Husrev Pasa'mn katlinden mesrur idi; lkin temiyyet - garaz On zorbalara dil sokup* onlar tahrik eyledi.* Natm&'dan telhis, c. 2, s. 96. Nalm'mn bu vak'a iin Fezleke'ye atfen Mh -j slftnm yiir-mi ikinci gn di ki> demi olmasndan dolaydr ki Hammer, bu trihi gsteriyorsa da. Fezleke'de a'bftn*n yirmisi tarihi yazn olduunu ve vak'amn cuma gn olduu Nalm'dan da anlaldna ve cuma, 30 $a'-bftn'a rastta&na gre, bunun dorusu 20 a*b4n v 12 Mart olacaktr. (Mtercim)
425

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

nnde grndler ki, Sultn Byezd,430 Sultn Sleyman, Sultn Kaasm, Sultn brhm idi. tki byk ehzade ilerleyerek, halka yle hitb ettiler: - Bizden ne istersiniz? Bizi kendi hl-i inzivamzda braknz; adlarmz lisnnza almaynz, bu bizim hakkmzda bhe cel-betmektedir. Siz ne Allah'dan korkuyorsunuz, ne de Pdihnzdan utanyorsunuz. Bize sizin cmleniz lzm deildir. Zorbalar, ehzadelerin hayatlarna iliilmemesi iin, srarla ke fil istediler. Mft Ah-zde Hseyin Efendi ile sadrzam, byk bir ihtiyatszlk ederek, Pdih'n szlerini te'mn iin kendileri de sz vermeleri zerine, ehzadeler sarayn i diresine dndler. Bu vaValar zerine, mel'nca tasavvurlar henz tamamlanmam olan Receb Paa, tehdd altnda bulunan kiinin kurtarlabilmesi iin, Ms eleb'nin kendi hanesine gnderilmesini Pdi-h'a ihtar etti. Onun dncesine gre, Musa'nn grlmesi askerin hiddetini teskin edecekti. Hatt fesdclara defterdar ile yenieri aasnn da bunun gibi getirileceklerini syleyerek, bunlarn da hakikatte hkmetin elinde bulunduunu gsterip, bylelikle Ms eleb'yi tekilerin haytm kurtarmak iin kullanabileceini zannediyordu. Sultn Murd, pek sevdii bu delikanldan431 ayrlmak iin epey tereddd gsterdi. Lkin sadrzam, kapdn Canpu-lad-zde'yi de kendi fikrine imleye muvaffak olduundan, bunlarn -nedimin haytm kendi hayatlanyle garantiye almak arty-le- vki olan ricalar zerine. Pdih muvafakat gstererek: - Sizin muhafazanza tevd ediyorum; lkin bir kl zayi olursa, banz cevb verecektir dedi.
Cmlesinin by olan Sultan Bftyezld Bir ten-aver-l mltehl civan di.. Nalroft. Kasfn (Hadn)B eterinde manzum Byerid trajedisinin mevzftn olan tehstdartfe. (Mtercta) 431 Msft eleb gaayet gzel idi. NefTnin buna dir kt'an Mtercim'in lvelerinde grlr. Her trl merdlik vasflarm hiz olan Sultn Murd- RSbi'nin eleb'ye muhabbetinde ahlka aykr bir duygu aramak lzumsuz bir gayret olup, bunu Ms eleb'nin yz gzeigiyle beraber ifde gzelliine de sahip edb bir nedm olmasna atf etmelidir. (Mtercim) Nef 'den: Kt'a-i der ta'rif-i Ms elebi Ysuf- s iyem Ms Aa kim tal'ati Gn gibi bir u'ledir gy er- Tr*dan Tynet-i pkinde yok asla kdretden eser Cismini halk eylemi Br -i Tel nurdan Byle zb-sret ve pkize-sret grmedim Bir melekdir gyiy itmi tevelld hurdan Cebhe-i berrak ile ol gerden kfr- kevn Zahir olduka girbn-i siyeh samurdan Seyr iden kimse tul' itdi kys eyler hemn fitb - lem-ry eb-i deycrdan Hemdem-i h- cihan olsa aceb mi rz eb Zt bir mecmadur ahlk- n-mahsurdan Mnderic ztnda env'- mekrim ol kadar Fark olunmaz tab' bir gencne-i mesturdan Cebr-i hatr itmedr ltfiyle dim deti Budur amnn du ana dil-i meksrden Kurb-i sultn cihanda ola dim kmrn Hakk vcdm hfz ide asyeb-i devrdevrden Ms eleb'nin gzel ahlk, Sultn Murad'a pek ed-bne nedmlik ettii, Pdih'n elebi iin, lmnden sonra pek ok zamanlar alayp gzya dkt Evliya e -leb'nin Seyhat-nme'sinden anlalmaktadr. Nef', eleb'nin bir Asyeb-i devrdevre urayacan glib ir-ne bir kehnetle anlamgtL
430

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Ertesi gn, fesadclar, sadrzamn saray nnde toplanarak mirne bir tavrla nedimi taleb ettiler. Receb Paa, Ms eleb'ye: - Evldm, Pdihn haytn kurtarmak iin, senin ve benim gibi bin kiinin hayt bir ey deildir;"bununla beraber, ne yaplmak lzm gelirse imdi yaparz. diyerek, -kendi adamlarna delikanly arkasndan itip, merdivenden drmelerini gizlice ten-bh ettikten sonra- (merdiven bana) getirtti. Merdivenden d-rlr drlmez, bin haner yarasyle yaraland. Receb Paa ise, hinne bir me'ysiyete: - Durunuz! Ben onun haytna tekeffl ettim. diye baryordu.432 Bebek'teki muhteem sarayn i taraflarna ekilmi olan yenieri aas, sakland mehterhaneden alnarak, bir beygire bindirildi. Zorbalar yumuatmak iin yapt btn niyazlarna ramen, At-meydam'nda dm olundu. Ayandan bir aaca aslm olan cesedi unun bunun tahkirlerine mruz kald. Vefa meydan yaknnda bir evde yakalanan defterdar Mustafa Paa, Atmeydan'nda sadrzamn sarayna getirildi. Receb Paa, pdih huzuruna giderek katline ferman ald. Mustafa, elleri arkasna bal olarak, meydana gtrld, celld marifetiyle ba kesildi. Sipahiler, lnn ayaklarn balayp bir aaca kadar gtrdler ve bre Hasan gibi, bunu da astlar. Sleymniye'deki hanesi oluna braklarak, hazineleri msadere edildi.433

Eclfm Receb Paa saraynda .Ms eleb gelmi; elbette steriz* diye hcumlar zerine Ms eleb Receb Paa'nn yanna glrp, Y sultnm, efaat itmei taahhitd tm? idiniz bana kymak reva imdir?- dedikde Receb Paa Oftnl. ne isleyelim? Pdihn vcdunu muhafaza iin senin ve benim gibi hezar huddm feda olsun! Hele grelim, belki def mmkin olur diye kendisi eriye girdi. Ms eteb 'yi nerdib&n bana ardlar. Receb Paa i -aalanna ta'lim eylemi: Breye br omuz urup, nerdibn -dan aa ddkde, Bre, elinizi ekin taraf ahaneden benim kefaletim ile, gelmidir; bu ne olmaz idir? diye ca'l bir iki feryd eyledi. Musa'nn zahm- hanerden srflh srh olan cesed vezir saray divnndan At meydam'na atld. Pdih Msft eleb'nin katlini iidince, bir h - tein ekerek, Yrb! 8u mazluma kyanlarn hakkndan gelmee sen iktidar ver! diye zr zr alad - (Sultan Murd, Msft eleb*yi Receb Paa'ya teslim ettii zaman da alamt. Mtercim). tiklerinden, ihtille sarayla birlikte engel olmakta tereddd gstermediler. 433 Yenieri aas Hasan'n ve bas, -defterdar Mustafa Pa-a'nn mallarnn msaderesine me'mir olan Peev, bu mnsebetle alon dman olan Mustafa Paa'nm dmndan onbegn nce, kendisini pek ar hakaretlerle rencide etmi olduunu hikye eder: Mustafa Paa, ba -defterdr bulunmasndan dolay Peev birka zt ile birlikte ballklarn arzetmeye gitmiti. Mustafa Paa, herkese glbeeker tevz ederek", hademesine bile verdii halde, Peev'ye hi iltifat etmemi. Mustafa Paa henz saklanmaktayken, geride braktklarnn sat iin grevlendirilerek, otuz krk kavanoz ekerleme defter etmi ve ik i kavanoz glbeekeri Bu bizim inkisarmza Allah indinde bir mkfattr diyerek, kendisine alkoymu. Peev u mlhazay ilve eder: Hliy on seneden mtecdr ki (trihini 1642/1052 senelerine doru yazm demektir) bu vak*a vki olmudur, henz bakyyesini teberrk in hfz itmiem; her tenvl it -dkce (alp yedike) ve htra geldike Hazret-i Hakk Tel'ya kr ve hamd itmekdeym, ve bin yl mrm olup da baum secdeden kaldrmasam krini f ide-meyeceime mu'terifem. (Peev, c. 2, s. 424). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/138 -141.
432

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi Askeri Fetret

Cilt 9

Joseph von Hammer

Artk zorba askerin edebsizliine nihayet yoktu. Sultn Osman'n saltanatnn son gnleri tekrarlanacak zannedildi. Sultn Murad'-n hal'i, sipahilerin belli bal reisleri tarafndan alenen ortaya atld. Duruma gre, yenieri aas Kse Mehmed434 ile siph Rum Mehmed'in iddetli muhalefeti olmam olsayd, bu i de o dereceye gelecekti. Zorbalarn en te'srli reislerinden olan bu entrikac Rum, kendi istikblini Sultn Murad'm biraderlerinden birinin tahta geirilmesiyle tehlikeye atmaktansa, Pdihn iktidarn kuvvetlendirmek suretiyle ikblini garantiye almay ihtiyata daha muvafk buldu; nk, Sultn Murad'n tabatmdaki sebat tecrbe etmi ve bu sebata hakl olarak istind etmiti. Kse Mehmed ile Rum Meh med, halkn ihtillci tasavvurlarna mni olmak hususunda birletiklerinden ihtilale sarayla birlikte engel olmakta tereddd gstermediler. bn ay kp Ramazan girmiti. Malm olduu zere, gndzn oruca karlk, her trl nefsn nazlarla dolu olan Ramazan gecelerinde zorbalarn yaptklar hareketler, btn hududlar gemiti. Her trl hayvanlar temsil eden kd heykellerle uzun maskara alaylar eklinde ve uzun me'alelerle msellh bulunduklar halde, sokaklar dolaarak, ev ev gezip, bu garb tem iin her haneden vergi isterlerdi. Azck muhalefet gsterilse me'alelerle ah-ninleri tututururlard. Salncaklar kurdular. Ve ekbir elencelerinden hissedar olmaya davet etmek zere, her tarafa nahllar gnderdiler. Her nahlda bir tezkire bulunur, herkes tyin olunan salncaa, istenilen ake ve eyay gndermeye mecbur olurdu. Bayramdan sonra ulufe tevzinde, Receb Paa'nn el altndan tahrik etmekte olduu birka yz fesadc yerine, birka bin zuhur ettii grld. Mlzimlikler tevcih olunduu gn de yeni namzed-ler ve ba-mlzim olmak iddiasnda bulunan adamlarla birlikte" birok halk ortaya kt. Bu kalabalklarn ne kadar grltl eyler olduklar undan anlalr ki, komu komusunu tanmayarak, herkes Menem dger nst dvasnda bulunurdu.435
Kse Mehmed Aa akbet endne hareketle, clusa rz vermedi; harfiy -yen Pdiha ilm- keyfiyyet ile,, fitnenin asl mrettibi Receb Paya olduunu, Canpulad-olu Mustafa Paa ile muvazaasn tafstlen bildirdi. Kse Mehmed ile Rum Mehmed ademi msftideleri sebebiyle bal'~ ve iels mevereti btl oldu.. Nalma'dan hulsa, s. 106. (Mtercim) 435 Natmfi'nm bu durumu tasvr eden makaleside zetlenmitir. Ramazan gelince stanbul'da siph klnda ekya ve reziller oalmt. Geceleri takm takm m s eli h gezerler, iretler ve her trl enatler yaparlard. Cemmller (glib bu kelimenin dorusu nahllar olacaktr? Mt.) devler, garib heykeller, mahyalar tertb etmi olduklar halde, dalga dalga davul zuma
434

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bu durumlarla beraber, birka eleba da, Rum Mehmed gibi imle edildi (Pdih tarafna kazanld). Bu Rum Mehmed, Mevlevi tarikatine girerek, daha sonralar gizlice yapt hizmetlere mkfat olmak zere Mar'a belerbei olmutur. Lkin her gn yeni tahrikilerin ortaya kt grlmekte ve imdiye kadar yenieri ve siph saflarnda kalan isyan, Devlet'in dier askeri snflarna da sirayet edeceinden korkulmaktayd. Son fitnede kurbn olan iki ahsn na'lan henz Atmeydam'nda asl bulunduu halde, cebeciler de yine o cesedlerin asld aaca, kendi balarndan katletmi olduklar birini asmak istediler. Ancak sipahiler buna msade etmeyerek, mstehzi bir ifdeyle: - Cebeciler orbacs yn- hrmet bir adam ise de, bu ztlara refakat edecek derecede deildir.436 dediler. Cebeciler bu istihzadan kzarak: tr Biz adam deil miyiz? Onlar gibi ehemmiyetli erbb- fe-sd olamyacak kadar ciz miyiz? diye bartlar. Sipahilerin cinayetlerine duyulan hasedi ifde eden bu edebsiz -ce gbta
alarak ve Allah Allah diye bararak, me'alelerle btn stanbul sokaklarm dolarlard. Halktan seyir paras topladklar gibi, vezirler, ulem, erkn, ekbir ve zengin konaklarndan her birinin nnde, cemmllerini davullarla, nekkarelerle oynatarak, uka, kuma, ake surreleri (knlan, keseleri) alrlard. Yz gu-rua kanaat etmiyerek bin'e kadar karlard. Az verilir, yhud geciktirilirse, me'aleleri ahniinlere doru kaldrarak, saaklar tututururlnrd. Bir gruh geer, teki gruh gelirdi. Bykler ve zenginler yle dursun, mehul ahslar bile byle hakladlar; bu suretle pekok servet edindiler. Bayramda dah geni sokaklarda salncaklar kurup, sadrzamdan itibaren btn devlet byklerini balmumlary-le, dne arr gibi, salncaa davet ederek, sa n -myle birok mal alrlard. Her mumun zerinde hangi salncaa id olduu ve ne kadar ey gnderilecei yafta ile yazlm olduundan, her devletli taleb olunan yk yk kuma ve ukalan, kese kese akeleri gnderirdi. Gnderme -yenlerden cebren alnrd. Ramazan gnleri alenen oru yedikleri, zikrinden haya olunacak eyler yaptklar gibi, bayramdan sonra da ulufelerini alarak, ve nice mekruh ilere yeltenerek, vaktiyle pabu almaya kudreti olmayan heriflerin her biri bir kaa-run oldu. Vak'adan sonra siph zorbalar otuzar krkar kii ile dvna ve devlet erknna teklifsizce giderek, dediklerini yaptrrlar, i sahiplerinden para alarak onlarn da ilerini grdrrlerdi. Bunlarn kkrtcs olan Receb Paa, ktidar orta -be kii iken bin olduunu grd. Haznede ne kadar kesilmi ulufe var ise. nakden aldlar; bereket versin ki Mehmed Efendi nmnda bir mukaabeleci bu hususta tedkkt yaplmas iin sadrzamdan me'zniyet ald da, defterden dlenlerin yalnz altyz kadarnn isimleri iade olundu. Bu adam olmasa -drt bin nefer (sanki defterde kayd devam ediyormucasma) dorulanm olurdu. u bir iki sene iinde eskilerden baka, birok yeni zorbalar ve aalar peyda olmutu; her biri Menem dger nst dvasnda bulunarak, kendisini mlzim-ba yazdrr, voyvoda mansblanna gz dikerdi. (Nam'dan telhis, c. 3, s. 106-109). 436 Cebeciler de faaliyetten kesilmi bir orbaclarn ldrerek, o aaca asmak istediler. Sipahiler 'Cebeciler orbacs bir adam imdir ki, bunlar gibi kibar ile birlikte aslsn diye iren' ettiler. Zurefdan biri nakl eder ki, o vaktt yenieri ve sipahilerin bu kadar 'yn kati ederek, kesb -i stikll ettiklerini gren cebecilerde bir takm erbb- tuyan Bre canm biz adam deil miyiz? Biz de zabitlerimizin hakkndan gelip, kulluumuzu isbfit etsek ne olur? diye birbirini tahrik ile oraklarnda Mehur Sfthib namnda br aann hanesine hcum ile kati etmiler. NalmA'dan telhis, c. 3. s. 104. Hammer, baz farklarla nakletmitir; asl budur. (Mtercim).

Sayfa

134

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

zerine, aalar olan Salih Aa'nn hanesine grlt ile hcum ettiler; onu cansz vaziyette ayaklarnn altna serdiler. ki ay mddetle bu asker ihtill payitahtta devam etti, ve yattmlmasma teebbs edilemedi. Nihayet Sultn IV. Murd, sadrzam Receb Paa'nn idam edilmesini emrederek, ihtill aacnn kkne baltay indirdi. Pdih, gerek payitahttaki, gerek Anadolu'daki karklklarn, zellikle Aydn'da Ilyas Paa isyannn tahrikisinin Receb Paa olduunu bilmez deildi. Nedimi Ms eleb'nin katlinde de Receb'in hinne itiraki olduunu Rum Mehmed'den, Kse Mehmed'den renmiti.. Receb Paa, kapdn Canpulad-zde ile birlikte Ms eleb'nin ve mft ile birlikte ehzadelerin hayt iin kefalet etmiti. Her iki kefalet Pdih'a kar bir cinayet olduundan, Sultn Murad'm intikam arayan dncesi, bunlar unu-tamyacakt. IV. Murad, sevdii adamlarn balarn isteyen fesd erbab arasna gtrmek zere -enitesi Receb Paa'nn kendisini haremden kard srada hlis mn sahiplerinin lme hazrlandklar vakit aldklar abdeste iaret olmak zere-: - Pdihm, abdest aln!437 Demi olmasn affedemezdi.438 Tiz u Hinin Ban Kesin! Bu intikam arzusu, Sultn Osman gibi taht ve haytn kaybetmek korkusu, Pdihn gayretini son derecelerde tahrik etmiti. Bir dvn gn, Receb Paa hanesine dnecei srada, bir mbeynci gelerek, kendisini saraya davet etti (28 evval 1041 - 18 Mays 1632).439 kinci havluya vardnda hadmlar orta kapnn sol tarafnda kk bir kapy gstererek, Pdih'm orada kendisini beklemekte olduunu sylediler. Girdiinde Cenz hadmlardan baka kimse gremeyince, bunlarn korkun ehreleri
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/143 -144. Padihum, abdest alun, dyle tara Hcun> Nalmft (s. 111). 439 Mbeynci, Receb Pasa'y saraya davete geldii zaman, Rudolf nrid bz ler iin sadrzamn saraynda idi. Buna ramen 9 Temmuz tarihli fdesi damn tafsilt doru vermez: nk bunda Receb Paa'y Zend! hadmlara dam ettirdii halde. Nalra. beyaz hadmlar (zlfl baltaclar) sarhen zikr eder. Rudolf mid'in Vekaaynmesi'nden: 18 Mays'ta, sabahleyin erken orada bulunduum halde, vezir (veziri zam) grnd (Haremden kt demek olacaktr). Tercmanm vezirin odasnda iken, bir ka pia basa (kapc ba) gelerek, pdihn kendisini istediini sylemesi ze rine, Receb hemen ata binip saraya gitti. Vezirin ikinci byk kapdan girmesi mu'td olduundan, oradan girmek istediinde, kapnn muhafazasnda bulunan birka hadm, dier bir kapdan girmesini, ve zt hne ye mlki olacan sylediler. Pasa dnp, gsterilen kapdan girince, pdih hizmetinde bulunan aalardan, yni Zencilerden bir ounun orada bulunduunu grd.- mparatorluk Arivi, ve mparatorluk Ktp.
437 438

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kendisine pek fena endeler verdi. Kendisine ztrab veren nikrsden dolay, oraya bitiik olup Pdih'n bulunduu salona kadar topallayarak gitti. IV. Murad, Receb Paa'y grnce: - Gel beri, topal zorba-baU dedi. Sadrzam gnahsz olduuna dir bir takm kelm etmeye balad halde, Pdih: - Bre kfir, abdest al! kelm- mdhiiyle, Receb Paa'mn szn kesti ve bu emre uymasna vakit vermeksizin: - Tz u hinin ban kesin! fermann ilve etti.440 Celld hazr bulunmadndan, onun vazifesini ak-aalar441 grdler. B}'k bir ksm Receb Paa ile birlikte saraya gelmi olan zorbalar, maktuln -saray- hmynun kaps nne atlan- cesedini grr grmez ararak daldlar.442 Sultan IV. Murad Han Dizginleri Ele Alyor Receb Paa'nn son nefesini vermesiyle, artk zorbalarn boyunduruundan kurtulmu olan Sultn Murad'n hakik saltanat devri balar. On senedir IV. Murad, validesinin ve sadrzamlarnn vesayeti ve zorbalarn demir boyunduruu altnda iktidarn ancak bir glgesine mlik idi. Lkin ocuk byd, bizzat hkmet etmek istedi. Uzun mddetten beri tazyik altnda kalm olan gelimekte olan bir ruhun pek derin ve yok edilmesi mmkn olamyacak derecede kklemi intikam arzusu IV. Murad', Osmanl tahtn kana boan mstebidlerin en korkuncu hline get irmesi gerekirdi.443 Pdih, -vaktiyle kzlar-aa Mustafa Aa'nn himyesi altnda olup saraydan byk-mirhorlukla km ve sonralar vl bulunduu Msr'dan getirtilmi olan- Arnavud Tabanyass Mehmed Paa'y kendisine sdk bir hizmetkr buldu. 29 Mays, IV. Murad'n kudret yldznn isyan bulutlarndan syrlarak, daha saf bir ufuk ortasnda parlad, htralarda kalacak bir gndr (10

136
Sayfa

Bu naklolunan szler hep Nalm'dan aynen alnmtr. (Mtercim) Nam'da (s. 111). zlfl baltaclar.. (Mtercim) 442 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/143 -144. 443 IV. Murad'n iddeti malmdur; lkin hal* ile bsbtn gemi azya alm olan yenieri ve sjpbtleri yola yatrmak baka trl mmkn deildi. Ondan evvelki pdihlara gelince bunlardan lzumsuz kan dkenler olmam deilse de. meslekleri umumiyetle mlhaza olundukta, Hammer*n ifdesi tammiyle hakl grlmez, (Mtercim)
440 441

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Zilka'de 1041 - 29 Mays 1632).444 Sipahiler, zorbalkla ele geirmi olduklar hizmetlerin tevchtn taleb etmekteydiler. Bu taleblerin arzn isteyen, sadrzamn takdim etmi o-duu telhis, pdihn el yazs ile yazlm olan u: Min ba'd ecdd- izamm zamannda mdhale etmedikleri hizmetler verilmeye iradesiyle zuhur ettiinden, bu hizmetlerden men' olu nduklarndan haberdr olan sipahi takm, Atmeydara'nda toplandlar. Pdih, derhl saray- hmyn sahilindeki Sinan Paa Kk'nde ayak dvn akdini ferman eyledi. IV. Murad Han'n Ayak Divan Sadrzam, mft, iki kazasker -ki biri Karaeleb-zde Mehmed EfAhdS ve dieri Hoca-zde Abdullah Efendi'dir-, nakb*l-erf Al-lme eyh Efendi, Ayasofya vaizi Kad-zde, dier ulem, yenieri aas ve zabitleri, alt hassa svari blnn aalar, huzr- -hnede toplandlar. Sultn Murd, kendisi iin hazrlanm olan tahta karak, u szleri syledi: - Sipahilerim bana mut ve mnkaad iseler, aralarndan birka ihtiyar buraya gndersinler.f Bu irde-i hne, Atmeydan'ndaki sipahilere tebli edildi. Su ilemi olanlar gelmeye cesaret edemiyerek, nihayet birka nefer siph intihb olundu. Bunlar tahtn karsna geldiler. Sahildeki d-vnhne halkla dolmutu. Her taraf kuatan yenieriler sadkatlerini taahhd ediyorlard. Pdih yenieri aasna, ihtiyarlara, ocak aalarna hitaben: - Allah'a, Peygambere, iinizden uTl-emr olanlara itaat ediniz mealindeki yeti okuyup aklayarak, Kur'n- Kerm mucibince, Pdihlarna itaat etmelerini nasihat etti. Yenieriler Pdihn uzun mrne ve saltanatnn mes'diyetine dualar ederek, sadkatlerini te'mn ettiler. Sultn Murd, daha sonra: - Emir, bir Habe kle de olsa, ona itaati emr eden ha-ds-i erifi bilirsiniz;445 u halde zorbalar himayeden vaz geiniz, t ki pdihnz
Nam'da (s. 112), sipherin bu defa W grltleri in mkerreren 20 Z1 -ka'de trihi gsterildii gibi, cereyan eden mnkaa zerine alnan husmetin kapanmas hcceti dahi, Nama (s. 119), ayn tarihle belirlenmi olduundan, dorusu bu olacaktr. Zikredilen tartt & Haziran * 1632'ye rastlar* (Mtercim} 445 Velev abeden habeiyyen..
444

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Devlet'in urad musibetlere nihayet verebilsin, ve siz de babalarnz gibi sadkatinizle iftihar edebilesiniz. demesi zerine, btn yenieriler hep bir azdan: - Biz pdihn kullaryz; zorbalar himaye etmeyiz; onun dmanlar bizim de dmanlarmzdr. diye bartlar. Hemen bir Mushaf- erif getirildi; yenieriler bu Mukaddes Kitb zerine Vallahi, Billahi, Tallahi! diye yemn ettiler.446 Yeminleri tescil olundu. O zaman Sultn Murd, si-phlerin -tannm fesad erbabndan gndermi olsalar hapis ve tevkf olunurlar korkusuyla - en akl banda ve skn perver takmdan seip dvna gnderdikleri447 temsilcilere dnerek, dedi ki: - Siz sipahiler, garb bir askersiniz; size doruyu anlatmak mmkin deildir; krk bin kiisiniz; hlbuki btn hizmetleri istiyorsunuz ki, onun mikdn da btn devlette beyz bulmaz. Haddini tecvz eden istekleriniz Devlet'i alt st etmi, taaddiytnz her taraf tah -rb etmitir. Bu hizmetlere gemek arzusu aranzda n-hondlan artrmtr. Bu adamlar, sizin gibi ihtiyarlan, killeri dinlemiyerek, halk bzr ve evkaaf bel' etmekle (yutmakla), nefret edilecek bir zlim ve s hreti kazanmakla vakit geiriyorlar.448 Sipahiler yle cevap verdiler: - Biz s nmn kabul etmeyiz; biz senin dostlarn dost, dmanlarna dmanz. Pdihn emirlerini hafife alan edebsizleri tahsn etmeyiz; lkin bunlar zabt etmee iktidarmz yoktur. Pdih, yle devam etti: - Hakknz var; Yaramazlarn kesret-i mikdnna gre hkm edecek kuvvetiniz yoktur. Sznzde sdk seniz, onlar aranzdan karnz; bundan byle hizmet (mevki) istemeyiniz, yenieri kardeleriniz gibi, siz de bunun iin Kitbullah zerine yemn ediniz.
Pdih bizzat Vallahi mi? Billahi mi? diye btn yenieriyi tahlif etti. Nata . s- 114 (Mtercim) Allame eyh Efendi elinde kalem ve kSd tutard; Pdihn emri zerine bu Ruhfltabfit, bu yeminleri kazaskerler ve erkn- dvn huzurunda tes-cl eyledi. Nam. s. 115. (Mtercim). 448 Pfldifthn nutku Nama'da biraz daha nafassaldr. zetle yledir: Siz ne aclb taifesiniz. Size sz anladlmaz ki, inkyd edesiniz. Sizin muhlefeti nizden, ftneclunizdan dolay Devlet'e zaaf geldi, teklif- roalayukatnza tahamml edilmez oldu. Hem kuluz dersiniz, hem de hizmet nmyle btn v&ridt- devlete istila edersiniz. Aranzda hakka kaail olmayanlar himaye ettiiniz iin serke, nsafsz ekya oald; sizin gibi htiyar ve fitilleri dinlemez oldular - Raiyyeti (yni btn tebeay) soyup dattnz; raiyye t olmaynca hazine nereden toplanr? Ulufe nasl verilir? u denizden mi Ulu fenizi vereyim? Bununla da kanat etmediniz: Ecdadmn ve ir ashab - hayratn evkaaf tevliyyetlerine istil ettiniz; bunlar da yetimedi. Btn ehl-i cihann cihetlerini hizmet diye size vereyim, yine yetimez. Dnyada si olmaktan, fthirette gazab- tlflhl'ye uramaktan kortanuyormusmuz. Nama, c 3. s. 115 ve 116. (Mtercim)
446 447

Sayfa

138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Yenieriler, fitne olmak ihtimaliyle o mflfsidleri kapup havaya kaldrdlar; halk yazmak romJdn olmadndan, balan terinden elma gibi elden ele vererek, medlsden Aardlar. Natma, s. 116 (Mtercim) 450 Hcceti er'iyyeye, -zt ahaneden baka- zikr olunan zevat hid yazlmlardr. Pdih tarafndan imza olunmu deildir; oras Hammer'in yanldr.
449

Sayfa

139

Yenieriler kadrosu ierisinde bulunan siph ihtiyarlan itaatten baka bir ey yapamazlard. Kalabalk arasna karm olan birka mfsid muhalefet zemininde sz syleyecek oldularsa da, pek byk ekseriyet, kendilerini meclisten dar kard.449 Nakibl-erf sipahileri tahlif etti (onlar nmna yemn etti). Ondan sonra kadlar Pdih huzuruna davet edildi. Rumeli ve Anadolu kadlarnn en eskilerinden birka tahtn ayana kadar ilerlediler. Pdih onlara u ekilde hitb etti: - Siz rvetle hkm vermek ve tebea-i Devleti harb etmekle itham olunuyorsunuz; buna ne cevab vereceksiniz? Onlar dediler ki: - Cenb- Hakk hiddir ki, hibirimiz adaleti satmaz, ve halka zulmetmez. Lkin hkm-i adalete serbest ve mstakil bir cereyan vermek esbabna mlik deiliz. Eer tebeanz, sipahilerin, tahsildarlarn mezlimine kar himaye azminde bulunsak, rvetle halka tarafdarlk ettiimiz iddia olunur; bil-tahkikat azl olunuruz. Fesd er-bbma mukaavemet edemeyiz. Rumeli kadlarndan biri, u szleri ilve etti: - Sipahilerin taaddytna mukaabele etmek istediim iin mahkemeyi bastlar, emvali yama ettiler. Pdih: - Bundan ma'lmtn var. cevbn verdi. O srada Arab asll olan bir Anadolu kads klcn ekerek: - Pdihm, bu s'-i istimlta re kltan ibarettir. dedi. Bu iddetli sz zerine, Pdih ve hazr bulunanlar kadya f keyle baktlar; kad, baka bir sz syemeksizin, klc knna koydu. Kadlarn szleri de, tahliften sonra, tescil olundu. Sipahilerin tevliyyet (vakf mtevellilii), nezret, cibyet, kitabet hizmetlerine mlzim yazlamamalarn ve ummun asayiinin muhafazas iin sipahiler, yenieriler tarafndan yemin edilmi olduundan, hilfna hareket edenler Hakk Tel'nn, Peygamberlerin, melikenin, mmet-i Muhammedin lanetine mazhar olacan mutazammn bir hccet tanzim olunarak, Pdih, vezr-i zam, mft, vezr Bayram ve Bahdr Hseyin Paalar, nakb'l-erf tarafndan imzaland.450

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

slerin Elebalarnn dam Edilmesi gn sonra, Pdih silhdr ve sipahilerin kumandan (blk aalarndan) olan Ca'fer ve Ahmed Aalar' dvna getirterek, slerin reislerinin teslimini taleb etti.451 Ahmed'in emre uymamaktaki srarndan dolay, celld eliyle cezasn grmesi zerine, arkada itaat gsterdi. Bir iki gn sonra, yine bir takm siphler Atmeydan'nda grlt yaptlar. Ertesi gn vezirler, ulem, yenieri ihtiyarlar sadrzamn saraynda toplanarak, mft Hseyin Efendi, sipahileri vazifeleri diresine sokmak iin ne yaplmsa faydasz kaldndan, bu fitneci asker srsnn kamilen mahv lzm geleceini beyn etti. Yenieri ve siph ihtiyarlan, onlarn bu hl lerine kendilerinin rzlar olmadndan, Pdih her ne ferman ederse muhalefet etmeyeceklerim sylediler. Bu sz zerine bir tel-hs yazlarak Saka Mehmed, Grc Rdvan ile emsali zorbalarn sa-ray- hmyn kapsnda balarnn kesilmesi iin hatt- hmyn kt. Derhl sadrzam huzuruna arlan Saka Mehmed, iddetli bir muamele greceine ihtiml vermiyerek, byk bir gurur ve emniyetle geldi. Hemen yakaland. Sadrzama hitaben: -- Devletli paa, kavi karrmz byle mi idi? diyecek olduysa da ,vezr: - Tz hnzr boun, syletmen!452 diye emredince, Cin Al ile birlikte hemen katledildi, tki cesed denize atld. Kad Osman hanesinde arb ierken453 tutularak, o da bouldu. Yemii Mustafa kayboldu. Salih Efendi Msrla kam ve sonra (Sultn brhm devrinde) isyannn cezasn grmtr. Mahmud-ou, San Mustafa, Kel Abd tkbttan kurtularak, saklanmaya muvaffak oldular. Bakolu Mehmed, doum yeri olan Ilbasan'a kat. Kumn dedikleri ak asld. Bu zorlu tedbrler zerine Devlet en korkun zorbalarda n kurtulduu gibi, mruf ve mehur olmayanlar da reislerin mahkmi-yetleriyle ortadan kalkt.454 Bu defalk ehemmiyetsizlerinden krk-elli hizmet sa ve sol cenah
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/145 -148. 451 12 Hazrftnda mteaddid karklklar vukua geldi. Birok siphler byk bir meydana toplanarak, kendilerine verilmesi mu'td hizmetlerden bakalarm istediler. Saraya malftmt verildi. Balca vkel saraya davet edile-. rfk sipahilerin isteklerini i M de etme* zere reislerinin huzr - hneye a-ftnlmas kararlatnld- I-kln balan, yni lm korkusuyla kimse gchno -di. midin raporu. Ariv. 452 Saka Mehtned ve sadrzamn szleri Nam'dan, s. 123, alnd. (Mtercim) 453 Cad Osman Gelibolu'dan di; ardak kasabasndaki hanesinde tutulmutur. (Mtercim) 454 Mehir-i erbb- fesd cmleten ta'rae -i emr-i hunriz old; zorba im unuduld. Kaaklar ile ride

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

blklerine tevz edildi. Lkin cizye defterleri teslim edilmiyerek, ulufeden baka bir ey verilmez oldu. ite IV. Murd, on sene saltanattan sonra, bu suretle tahtn zorbalar elinden tekrar fethetmi ve Osmanl Pdihlannn en heybetlisi unvann almtr. ktidnnn ilk admlar gl fakat kanl olmutur. O zaman, Hicret'in onbirinci asrnn ortasnda bulunulmaktayd.455 Zorbalarn en nfuzlularndan biri, Deli lh idi ki, Badd ordughnda isyana n-ayak olarak, muhasarann mahcubiyet verici bir surette kaldrlmasnn balca sebeplerinden olan Dalar Delisi* nmndaki ekya reisinin yeenidir. Sipahiler hcuma hazrlandklar srada Dalar Delisi bunlarn nne karak: - Nereye kouyorsunuz? Osmanllar Badd' aldktan sonra size ihtiylar kalmayacaktr; hepinizi mahvetmekte ge kalmya-caklardr. diye barmt. Bu hainne szler sipahilerin gayretini krm, ordunun ric'atiy-le neticelenmiti. Deli lh, amcas Dalar Delisi'ne lyk bir yeen olduunu gsteriyordu. craatnn merkezi olmak zere, Seyd-ehri ile Beehri'nde ikaamet ederek, btn Karamand zulm altnda titretiyordu. Kendisi hem hkmeder, hem de hkmn bizzat icra ederdi. Kedhuds San Mustafa Seydehri'nin muteber ailelerinden Hoca Receb'i: Sen bana ayaa kalkmadn! diye ddr-mt. Del lh de ayrca 1.000 ake crmiyyeye mahkm etti. Bir yenieriyi, skf banda, astrd. snin kuvveti o kadar md-hi bir dereceyi bulmutu ki, Karaman belerbei erke Ahmed P4$a vergi tahsli iin onun ltfn a mracaata mecburiyet grd. Deli lh frsattan istifde ile, btn vilyeti devr ederek456 mu*-td

birer birer tutuld; bundan sonra, defter ir.ce -,. bince ekya ve erftzil tedri ile zale edildi.* Nam&'dan, s. 124 (Mtercim) 455 Shib-i mi'e-i ehadd aer, Onbirinci asrn sahibi (Sultn IV. Murad) Nam (c. 3, s. 124). Nam bu mnsebetle Btl ancak bir mddet savlet gsterebilir; sonra pern olur kavlini rd ile, isyan msebbiblerinin kan iinde bastrmak lzumunu belirten bz mlhazalardan sonra, Buhtu'n-Nasr*n mhrnde mahkk idi derler ifadesiyle, u mealdeki Araba beyitleri rd eder: Allah'n lemde birka htemi vardr ki, makdrt onun nakna gre cereyan eder. erri gml olduu mezardan karma, karacak olursan, kendine ona tutulursun, syn, bir savletiyle sultn tahtndan ayrr. Ko, bbrei yalannca azacak olursa, ba barsann iine sokulur (ba barsakla balanr). Onu bayla beraber piirip yerler. (Yni azgnlk, helake sebeb olur.) Eer biz bundan korkmayacak, yhud ekinmeyecek olursak, tabuta konulmu l hline geliriz. 456 Natma. eyletin beldelerini sayar: Konya, Seydehrf, Beehri, Bozkr, Llende, Nide, Aksaray, Herafcllye (Ereli). Karapnar. Kski-i. Kayseri, tsakl, Akehir (ve ir yakn ve uzRk) kasabalar), (istanbul basm, c 3, s. 128).

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

olan verginin iki mislini istedi. Ancak bu kaba Trk457 eski arkada Rum Mehmed'in akllca nasihatlerine kulak vermiye-rek, bir mddet sonra, kendi umudunra hizmetlerinin mkfatna nail olmak zere, stanbul'a gitmeye karar verdi. Payitahta vsl olur olmaz, vilyeti ahlsinden onun zulm ve ktlklerine mruz kalm olan birok adamlar, hepsi birlikte etrafn evirerek, haklarm aramak zere dvna gtrdler. Kazaskerler huzurunda, usl mucibince muhakemesi grld. Lkin alacakllarn paralarn demedii gibi, verilen hkmleri f edemediinden, dmna karar verildi.458 Sipahiler bu hkmn gndz icra olunmamasn istediklerinden, suba, gece hapishaneye gtrerek kanl vazifeyi yerine getirdi.459 Dereli Halil Ve Deli (Yayc) Hasann Katli Seydehri'nden pek uzak olmayan ve Bozkr'a komu bulunan Dere Ky adl mahalde, daha Sultn Osman460 zamannda alenen isyan bayra kaldrm Dereli Halil nmnda bir zorba vard ki, Deli lhi'nin barmaz dman olmutu. Deli llh'nin izlesi zerine, Trke'nin Humarn mevti kelbe dndr461 darb- meseli tam bir tatbik yeri buldu. dm haberi Dere Ky'ne gelir gelmez, Dereli Halil, maktuln Hidyet ismindeki olunu emvalinden mahrum etmek zere, Deli lhi'nin ev ve arazsini gasbetti. Hidyet, babasnn adamlarndan h Unsur, avuplu Sleyman, Nrullah ve emsali haert ile bir snak bulmak zere -henz dvnn gznden dmemi olup, Mar*a valilii emrine muntazr bulunan- Rum Mehmed'in ikaamet etmekte olduu Konya'ya gitti. Rum Mehmed, delikanlnn urad bu felketten mteessir olarak, babann hatsndan oul mes'l tutulmamas iin, dvna bir arza gnderdi. Hakkaten, Bolvadin'de beklemekte olan Karaman Valisi Ahmed Paa, Dereli Halil'in zerine yrmek iin emir ald. Deli lh'nin tarafdr olan h Unsur ve dierleri, eski efendilerinin dman ile cenge km bulunuyorlard. Seydehri
Bu tabir, Nftfm'mn kulland ve Hammer'in haiyede aynen gsterdii Trk- stflrg (iri Trk. byk, Trk) tbirinin metinden kaynaklanan tercmesidir. Nafmft'fmn -o devrin bir gaflet eseri olanbu tbirini b-tn Trklmzle reddederiz. (Mtercim) 458 Katli iin verilen er'i hkm Bz kaba yhndan bir ka dem. sabit olmasndan dolaydr. Yoksa alacak ve emsali eyler dm cezasna evrile-ezdi. Namfl'ya mracaat, s. 130. (Mtercim) 459 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/148-151. 460 Namfi'ya nazaran Sultn Ahmed zaman. (Mtercim) 461 Nam'dan menkldr. Glib bunun Trke'si Eein lm ite dn dr olacaktr. Halebl Nam, kelimelerin Trkesini beenmiyerek, darbmeselin tadn bozmutur. (Mtercim)
457

Sayfa

142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

dellUar minarelerin stnden yle bir nidada bulundular: Hall Aa Ka vak'da h Unsur avuolu'yla ceng etmee gidiyor. Btn ehir halk silhlarn alarak beraber gitmelidir. Kim gelmezse kendi kfir, kars botur. Bu vak'ay nakleden Osmanl mverrihi o zaman Seydehri'n -de amcalarndan birinin evinde bulunarak, Hall ile birlikte gitmeyen kimsenin kfr ve talka mbtel olmas hususunun hangi ki-tabtan kan fetvaya dayandn sormu, ihtiyar amca glerek... - Haydi git, bu sz kendisine syle! demi.462 Yeen, Konya'ya gitmek suretiyle yakasn kurtarm, amca Halil'in tehdidine uram, bu tehdidin gecesi Ahmed Paa, eh re gire-Jrek, asker, snin hanesini evirmi ve kendisi drt para edilerek, her paras arnn, ehrin ortasna atlmtr. Arkadalarndan Yayc Hasan dah o anda tutularak, bir muhakemeye lzum grl-meksizin, ba kesilmitir. Ahmed Paa, zorbann hazneeriyle beraber zevcesini de almtr.463 s lyas Paa'nn Sonu imdiye kadar durumlan anlatlan zorbalar sipahilerden, seyislerden, yhud hi kadri olmayan kimselerden ibarettir. Ancak Osmanl lkesinde sipahilerden daha tehlikeli, korkulu bir s daha vard ki, bundan sipahiler de titrerlerdi. Karesi Vlsi Vezr llys Paa'dan bahsetmek istiyoruz. lyas Paa Balkesir'de domu, So-lakolu nmyle mruf bulunmu olduu halde, genliinde Karesi zorbalarnn tenkilinde askerlik etmi, daha sonra Anadolu beler-beiliiyle ilk Badd seferinde bulunarak sadrzam Hafz Paa'ya parlak hizmetler gstermiti. Husrev Paa'mn sadrazamlnda gz den derek, maiyyetine ekmi olduu bir takm levend askeriyle; Pergam (Bergama) havlisinde vki Karesi ile da Da'na ekil-' misti. Daha sonra istanbul'da hkm sren asker fetret srasnda g kazanarak, tulu vezr unvnyle, bu rtbenin mu'td almetleri olan altn zincire nail olmutu. Muvaffakiyetinden cesaret alan lyas Paa, Kara Mahmud ve San Osman isimlerinde iki adamn birok levendle Midilli'ye gndererek, aday
Nam, ekseriya Hac Kalfa'y, Hasanbezde'y". Pecev'y aynen istinsah la beraber, fthid dknak zere nakleden ztn kim olduunu tasrih etmediinden, sylenen Nalma mdr, yoksa bu mverrihten biri icidjr, bunu anlamak iin asl mehazlarla tatbik etmek IktitA eder. Bu fkra ihtiml kj* &rH81-Mei&rz&de'nindir. Zira Hasanbezade'nn eseri bu trihe kadar gitmez; Peevt e Fedeke'de de buna dir bfr bahis yoktur. 463 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Ne riyat: 5/141-152.
462

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hkm altna almak istemiti. Lakin ahl mukaavemet gstererek, lyas Paa'nn iki adam btn maiyyetleriyle ldrld. Bir emrine itaat etmemi bulunan Manisa bei Bakolu brhm aleyhine ise daha baarl oldu. Vezirin askeri Manisa'y muhasara ve zabt ederek gn yama ettiler. Hatrlanmaya deer olan bu gnden sonra, lyas kendisini malb olmaz sand. Geceleri hnme ve Timur Trihi okudurdu, yhud tercme ettirirdi. Mft Yahya Efendi, lyas Paa'nn haytn tehdd eden bir hastal esnasnda, tedv etmek iin stanbul'un mehur tabble -rinden mer Efendi'yi gndermiti. lyas Paa hastalktan kurtulduktan sonra. mer Efendi'nin dnnde Mft'ye ve birok devlet byklerine ar hediyeler gnderdi.464 Bu durum, stanbul'da askerin mft aleyhine dedikodusunu davet etmi ve azledilmesi mevzuu konuulduunda da kendisi iin en byk thmet addedilmitir. Sonra lyas Paa m Valiliine tyn olundu. Lkin bizzat Dmk'a gidecek yerde, idareyi kendi nmna eline almas in adamlarndan Ysuf nmnda birini mtesellim olarak gnderdi. Bu haber zerine, Kk Ahmed Paa ile Karaman Vlsi erke Di-lver Paa s aleyhine yrmek iin emir aldlar. lyas Paa, L-in isminde bir aasna, haznelerini saklam olduu Bergama'nn savunulmasn emnet etti; kendisi ve arkadalar,465 Sanca ve Atl Segbn adndaki tblerinden baka, cebeli adyla 10.000 kadar adam yazarak, Alaehir sahrasnda ceng etmeye gittiler. lyas Paa, Anadolu ve Karaman belerbeilerinin hcumuna mruz kalarak malb oldu ve en sdk taraftarlanye Bergama hisarna kendini atmaya mecburiyet grd. Bu suretle Antik a*da Sklab'n ilticgh olarak mruf bulunan Bergama ehri -ki Osmanl an*anesine gre Nemrd'un ikaametghdr- muhteem harabelerini, kendilerine savunma eddi yapan slere smak olmutur. ki vezr, kalenin zorla ele geirilmesinin mmkn olmadn grerek, haberleme ve yazma yolunu tercih edip, lyas Paa'ya kale iin de bulunmayan kiraz ve dier meyveler, lezz yiyecekler gnderdiler. stanbul'a da bir ulak kararak, snin affedilmesini mutazammm bir ferman getirttiler. paa birleerek, bir szlemeye imza ettiler ki, bununla Anadolu ve Karaman VUleri, Pdih nmna olarak, lyas Paa'ya, mznin

144
Sayfa

Gfilba Neft bu hediyelerden hissedar olmutur ki, lyas Pasa'y bir kas -deslyle ver, ve .Kerm ve kflmver var ise ger llyas Paa'dur der. Bu-nunla beraber Farsa'da sar mnasna gelen ger kelimesinin kullanl' mis olmasn gizli bir maksada balayanlar vardr. (Mterdm) 465 Koca Hzr kedhud. Mh Hfttun olu diye meshftr Hasan Aa, KuteH Sefer Aga, Mehmed Zaman Aa, ems Paja o|lu Murftd. Natraft, Fezleke, Kavzfttftl-Ebr&r.
464

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tammiyle unutulmasn garanti ediyorlard. Bu anlama, Manisa, Karesi, 1da Da (Kaz Ca) taraflar, Bergama, Balkesir, Edremit (Adramitum), Alaehir (Fdelfi), Menemen (Maynomenus), Foa (Fuea) beldelerinin s-yini iade ediyordu. Firr slerden birou,466 Bolvadin'de ikaamet eden Ahmed Paa'nn eline derek, mstehak olduklar cezay acilen grmlerdir. Dilver Paa Karaman'a gitti. Kk Ahmed Paa da, llyas Pa -a'y Pdihn atfetine arzetmek zere, onunla birlikte stanbul'a gitti. IV. Murad, Boaz'in Anadolu sahilinde stavroz Saray'nda467 idi. Orada huzuruna kabul ederek, lyas'a hitaben: - Bre kfir, sana m eyletini verdim; niin gitmedin? dedi. s, zr olmak zere, o zaman hasta bulunduunu sylemesi zerine, Pdih: - Mel'n yalanc, ecdadmn ikaametgh olan Manisa'y tah-rb etmek iin hasta deildin! Bu hinin ba kesilsin! diye bard. Bostanclar suluyu yakaladlar; ilerinden Tuluzc lkabyle anlan biri bakla boazn kesti. Tutuklunun haytn te'mn etmi olan Kk Ahmed, imdi kendi hayt iin korkarak, titremeye balamt. nk Germiyn ahlsinin kendisinden yksek seviyede ikyet etmi olduklarm biliyordu. Birka dakika skttan sonra, Pdih ona u yolda hitb etti: - Kfir, senden ikyetiler geldi; niin tebeamza zulm edi-yorsun?> Kk Ahmed de u yolda cevbn arzetti: - Kerametli, inyetli hnkrm! Cenb- Hakk vcd- ahanenizi muhafaza buyursun! Vk, bz teklft (vergiler) tarh ettim, crmm Ttirf ederim; lkin aldm orduya hare ettim. Eer bu para olmam olsayd, asker toplayamazdm, bu s de huzurunuzda cezasn grmezdi. Halktan aldm paralardan baka hl 60.000 guru borcum vardr ki, bunu da orduya sarfettim. Beni ister ldr, ister affet; ikisi de elindedir. Ferman evketli hunkn-mindr. Nutuk, baarl oldu. Sultn Murd, ilerisi iin bz ihtarlardan sonra, hil'at giydirdi ve hizmetlerine mkften m eyletini tev -ch eyledi. Bu
Natm (stanbul tab'. s. 141} nakleder ki: Bu firarilerden kr ata binmi bir ah, tfcfb ohmdutonu (rerek, ata: . gndr senn titandaym; greyim seni, kr at, eer kOheyln isen beni hasm eline virme! diye hitb ile atn boyununa dp mahmuz urur. kaar; koalayanlar bu sz tdecek ka dar ilerlemi olduklar ve atlan daha kuvvetli bulunduu halde, o kadar gayret gsterdikleri halde, yetimeleri kaabil olmaz. 467 Namfl'da .stavroz bacesl k. bugn Belerbei Saray - hmynunun bulunduu yerdir. Bunun ismi Sultn II. Mahmud zamannda deitirilmitir, (Mtercim)
466

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tevcih zerine, eski sadrzam Husrev Paa'nn kedhuds Hac vad468 Sleyman Aa Tamvar Valiliine, Dilver Paa Sivas Valiliine tyin olundu; Ahmed ve Nogay Paalar Karaman ve Haleb Valiliklerinde brakldlar. Yine bu sralarda, Eflk ve Moldavya voyvodalklarnda mhim deiiklikler oldu. Eflk'da, isyan daha nce anlatlm olan Abaza -ki Bosna valiliinden z valiliine getirilmiti (25 Ekim 1633)- kendi himyesi altnda bulunan Eflkl Matyas Besaraba'ya, dvn- hmyndan prens tyn olunan tliya olu Radul'a kar alenen mzaheret gstermiti. ki taraf byk bir cengde birbiriyle tutuarak, bunun neticesinde Radul Moldavya'da snacak yer aramaya mecbur olmu, galib dmanna gnderilen belik almetlerini eline geirerek, kendisini Eflk voyvodas ln etmitir. Moldavya'da, aslen Leh olduu halde, artk Moldavyal halini alm olan Miron Bernavski -ki sene nce prenslik makamna gemiti- Aeksandr lliya nmndaki Rum'dan hkmeti koparmak iin mesa sarfetmiti. Miron, harsne tasavvurlarn tkb etmek zere, stanbul'a geldii zaman Yedikule hapishanesine atlarak, fesadlkla dolu olan ba celld tarafndan kesildi.469 syanclar Ve Zorbalar Teker Teker Temizleniyor Gerek payitahtta, gerek vilyetlerde kl ve kemend, zorbalarn yok edilmesi iin srekli olarak ilemekteydi. Siph reislerinden erke Al Aa, Atmeydam'nda Arslanhne karsnda asld.470 Yeni defterdar Nideli Mustafa Paa, maiyyeti hakknda gsterdii kt muameleler yznden Pdihn gznden derek, bir gn Hss-Furun nnde471 maktul bulundu (12 Zilhicce 1042 -20 Hazrn 1633). Sadrzam Hafz Paa'nn katlinde medhali bulunan Mahmud-olu boularak cesedi denize atld. Yenieri aas Mehmed Aa'nn herkes zerine sald korku o derecedeydi ki, huzuruna davet edilenler abdest almadka gelmezlerdi.472 Her sabah
Daha nceleri yazld zere, Hacvd Trkler'in pek holandklar in'den gelme glge oyununun ahslann-dandr ki, ahlk dzgn, iyi, hereyi tasdik eder, ma1-lmt sahibi, fakat aldatlmas kolay bir insandr. 469 Nalm'da bu Miron Bernavski .Bodn ban Bertuska. diye geer, dorusu Hammer'in yazd gibi olacaktr. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/152 -155. 470 erke AH Aa samur krkyle aslmt. Nalm'dan (Mter). 471 Hs-Funn Dfvnyolu'nda bulunduundan, dvnda grevli zevat sabahla beraber bu manzaray grm idiler. (Mtercim) 472 Ahtrete abdestsiz gitmemek iin. (Mtercim)
468

Sayfa

146

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

deniz, geceleri dalgalarna braklan cesedleri atar ve bunlarn yenieri yhud sipahi olduklar kolayca anlalrd. Pdihn ahs cesareti ve iddetli siyseti, fesd erbabna (mlk iin) selmet demek olan, bir dehet vermekteydi. Her gn -mkemmel silhlarla mcehhez olduu ve i'timda yn bir takm svari maiyyetinde bulunduu halde- sokaklar dolaarak, atn, arbede karacakm tarznda toplanm bulunan sipahilerin arasna cesurca srer, bu topluluklar mevcudiyetiyle datrd. Ekseriya Atmeydan'nda o\ ve cirit tlimi yapt grlrd. Bizzat iyi bir kemanke (oku) olduu gibi, iyi ok atanlar ulufe terakksiyle mkftiandrrd. kisi de byk fitnecilerden olan Kse Al ile Feridun Efendi, mazideki sularnn cezasn ekmekte gecikmediler. Feridun, Diyr-bekir Vlsi Murtaza Paa'ya al hediyesi gtrmeye memur oldu; allardan biri, getirenin dmn emreden bir hatt- hmynu ihtiva ediyordu; emir merhametsizce icra olundu. m Vlsi Kk Ahmed Paa, Cebel-i Lbnan Drzleri'nin isyann bastrmakla grevlendirilerek, yolu zerindeki Suriye geitlerini isyanclardan temizledi. alk Dervi, Ladik (Laodise)'de ldrld. Kayseri havlisinde Trkmen slerinden Boynu nce Bei Hac Ahmed ve olu mer, Erci (Argz) dalarndaki snandan hle ile ekilerek, Haleb'de develer zerinde hakaretle gezdirildikten sonra, armha gerildi. Karahisar- Shib'de zorbalk eden Baba mer'in ba orada kesilerek, stanbul'a gnderildi. Rum Meh-med'in izlesi daha g grnd. Sipahilerin isyannda en nde grdmz bu ekya resi, eski arkadalarna hyanetinin mkfat olmak zere, Mar'a belerbeiliini almt. Eskiehir taraflarnda Keskin Kynden olan bu Rum Mehmed, vaktiyle bir defterdara hizmetkrlk ettikten sonra, muhassl Karaka-zde maiyyetinde Alaehir'e gitmiti; daha sonra, Husrev Paa zamannda, balca fesd erbabndan biri oldu. Husrev Paa, hizmetlerin bir takmn si -phlere tevz ettii vakit, Rum Mehmed Zile voyvodaln ald. Oradan Kastamonu bakr mdenleri idaresini eline geirdi. Bu memuriyetle Kastamonu eyletini tahrib etmitir; Kastamonu taraflar, savunmasz, bunun taraftarlarnn elinde kalmt ki, bunlardan Oru Gaz! nmnda biri, 70-80 kii le uzun mddet btn memleketi dolaarak, heryerden vergi alrd. Sadrzam Hafz ^asa'nn katlinden sonra, Rum Mehmed, -eski arkadalarnn Sultn IV. Murad' tahttan indirmek tasavvurlarna iddetle kar koyarak, sonunda umm tenkilden kurtulmu bir takm slerle Konya'da kapanmt. stanbul'a yakn bulunan bu

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tehlikeli adam uzaklatrmak iin Mar'a eyleti verildi; Rum Mehmed, Aymtab' kendisine karargh yapt. m valiliine tyin olunan dier s Deli Ysuf Paa, Karaman hududuna yaklanca, Rum Mehmed, levendler arasnda arpma kmamas iin, gidi yolunu deitirmesi hususunda, ona bir grmeci gnderdi. Ysuf Paa, bu ihtiyatkrca ihtar kolayca yuttu; daha sonra Suriye'ye gitmek zere yolda bulunan Kk Ahmed Paa'ya da yle bir ihtarda bulundu. Ahmed Paa, bu ihtn vesle ittihz ederek, eer Rum Mehmed'in izlesi isteniyorsa, ran seferinde mm Hseyin kasabas enginde iyi bir hret kazanm ve Baytarolu nmyle mruf bulunmu olan cesur muhrib Behsnili Al Be'in bu vazifeye tyininin pek mnsib olacan stanbul'a bildirdi. Al Be, bu tehlikeli vazifeyi zerine ald. ki paaya tebli edilen ihtarn aynn alm olan Al Be, kendi adamlarndan iki kiiyi, yattrc ve dosta szlerle gnderdi. Mar'a vlsine, kendisini hibir surette rahatsz etmeksizin Behsn'ya gitmekten baka bir niyeti olmadm sylyordu. Rum Mehmed haber getirenleri idam ederek ie balayp, sr*atje Ayntab'da kendisini takviyeye giriti. Mteakiben Al Be, o taraf ahlsinin yardmlaryle, Rum Mehmed'i muhasaraya geldi. ehir alnd; s ile btn taraftarlar ldrld. Gaalib, hizmetine mkften, Rum Mehmed'den boalan Mar'a valiliini ald. m valiliinde Kk Ahmed Paa'nn, yerine gemi olduu Deli Yusuf Paa, bu aralk stanbul'a gelmiti. Ysuf Paa cesur bir cengver idiyse de, zulmleri ikyetlere yol at gibi, Husrev Paa'nn raklarndan olmas sebebiyle, Pdih kendisinden nefret ederdi.473 Bir Ramazan gecesi saraya getirtilerek, cellda verildi (7 Ramazan 1042 - 18 Mart 1633). Gasli ve kefenlenmesi iin cesedi Ayasofya Cmii'nin harmine gtrenler, ehr-i Zor*da Lr Hseyin Hn ile cengde kolunda alan tfek yarasnn hl ilemekte olduunu grdler.474 Arabistan'da Karklklar stanbul ve Kk Asya'da sler imha edilmekte iken, Arabistan dahil muharebelere mruz kalarak, hem Yemen, hem Hicaz ate iinde kalmt. Habe valiliinden Yemen valiliine naklolunarak, Zeydiyye mm erif Kaasm bin erf Muhammed ile muharebe etmek zere Muha'da kaleye
Natmft, s. 153. Dell Ysuf Faa iin .paalar iinde byle contt'1-vech. adam grlmediini yazar. (Mtercim). 474 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/155 -157.
473

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bu siperler <sahfe> ve harbeler Rantook tesmiye olunur - Natm (Kurs-i nn kadar balk derisinden siper ki, sahfe dirler; ve birer harbe d ana rankok dirler c 3, s. 156).
475

Sayfa

149

kapanm olan Aydn Paa, Arablar tarafndan terkedilmiti. Ahmed Paa'nm erf Ahmed'i Mekke emaretine tyn ettikten sonra, Msr belerbei Bayram Paa'nm hy-netiyle haytm kaybettiini yukarda anlatmtk. Ahmed Paa'nn, ortadan kalkmasyle hmsiz kalm olan erf Ahmed, yeni Yemen Vlsi Kansu Paa tarafndan dm edilerek, onun yerine eski erif geti. Kansu, Aydn Paa'y da ldrdkten sonra, Zebd'e doru hareket etti. mmn askeriyle Kansu kumandasnda bulunan Osmanl ordusu Cinn vadisine yakn bir yerde karlatlar. Arablar 100.000'i buluyordu; sa cenahlarna Zenc Snbl, sol cenahlarna mm'n Hasan ve Hseyin adlarndaki iki biraderi kumanda ediyorlard, mm merkezde yer almt. Kansu Paa, sa cenaha ked-hudsi Ysuf Aa'yi, sol cenaha siph mlzm nmiyle stanbul'da yazlan askerin resi drs Aa'yi koymutu. Osmanl generali de, merkezi bizzat idare ediyordu. Harbin neticesi Osmanl ordusu bakmndan felketli oldu. Ysuf Kethda, Zebd'e kat. Kansu, kedhudsnn kendi yerine gemek istediinden phelendiinden dolay, arkasndan gnderdii bir katil vstasiyle onu hanerle ldrtt. Ysuf havadarlar bu haber zerine ayaklanarak, Paa'y Zebd kalesinde hapsedip, katil olarak sulanan del i bass ile ktibinin balarn byk bir iddetle taleb ettiler. Paa, bunlar teslim etmek zorunda kalm iken, stanbul'dan gelen siph mlzimleri onlar himayelerine alarak, haytlarn kurtardlar. Siph mlzimleri nin kardklar grlt de, Paa'nm he-diyeleriyle bastrld, drs Aa'nn veftiyle yerine krmz bayrak aalna geen Kr Mahmud, piyade ve svariden mrekkeb kalabalk bir birlikle -uzun harbeler ve balk derisinden siperlerle msellh olarak harbe giden- Zeranik aireti Arablar zerine yrd.475 Arablar hezimete uradlar. Gaalib Zebd ile Ta'iz'i zabtetti; lkin Kansu, San''y ele geiremedi. sene neticesiz harblerden ve emsali grlmemi yorgunluklardan sonra, srph mlzimlerinden ancak 900 kii kalmt. Kansu Paa bunlarn aylklarn vermekten ciz kalarak, kendilerini, vaad edilen hizmetleri istemek zere stanbul'a gnderdi. Kr Mahmd, bu 900 kii ile karadan Hicaz'a gelerek, Cidde gmrks elindeki emvali yama ettikten sonra, Hacc iin Mekke'ye yneldi. Osmanl askeri yaklatnda erf Zeyd bunlardan korkarak, 20 -30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

150

bin Arab ile bunlar karlamaya kt. Cidde'den Mekke*ye olan yol zerindeki kuyularn hepsi erifin emriyle doldurulmutu. Kr Mahmud Aa ile yanndaki 900 asker bu kuyular bulup da ancaya kadar helak olacaklarndan, kuyularn doldurulmas onlar iin bir felket ojmutu. Nihayet umm bir cenge giriilecek iken, Arablar*n tecrbesizliinden dolay, barut mhimmatlar berhava oldu. Patlama, erif Zeyd'in sa kolu mesabesinde bulunan erif Muhammed'in vefatna sebep olduundan, erif Zeyd, le kamay tercih etti. Mekke'ye gaalib bir ekilde giren Kr Mahmd ve muhribleri, ehri yama ile ie baladlar. Bu cidal 1631 Martna rastlayan 1040 abannda vuku bulmutu. Zilhicce'de bunlar dnlerinin ahkm mucibince Kabe'yi yedi kere tavaf ettiler. Bu vak'alar zerine Kr Mahmd, eriflie, kendisiyle birlikte gelmi olan Yemen erifi'ni nasbetti ki, onun eriflii nc defadr. Mahmud Aa Mekke'nin yama edilmesinin stanbul'da kendisi iin iyi kabul edilmiyeceini bildiinden, yalnz kafadar olan drt yz askerle Basra yolunu tuttu. 300 kii de Mustafa Be ku-mandasyle stanbul'a gitmek zere aalarndan ayrlm ider. Arabistan karklklar haberi zerine Msr Vlsi Halil Paa, erf Zeyd'i Mekke'ye iade etmek zere, Msr mersndan Koca (htiyar) Kaasm Bei bir frka askerle grevlendirdi. Tecrbeli bir cengver olan Kaasm Be, Mustafa Be'in maiyyetindeki 300 azimkar kahraman ile harbetmek istemediinden, m emr'l-hacc b-rhm Be*i onlarla anlamaya gnderdi. Mzkereden sonra Mustafa Be hil'at giyerek, Suriye yoluyla stanbul'a doru yoluna devam etti; erf Zeyd de eriflik makamna dnd. Kr Mahmud Arablar tarafndan tkb edilerek, Vad'l-Abbs'n ortasndaki trbe kalesine can atmt. Maiyyetinden bir takm daha Mustafa Be'e iltihak etmek .zere ayrldlar. Emr'1-Hacc b-rhira Be, 600 kadar olan bu Mustafa Be takmna rehberlik ederek, bunlar selmetle am'a vardlar. Eski kumandanlar ise, Basra yolunda devam etmek istedii halde, Arablar tarafndan evrilmesi gecikmiyerek, esr olarak Mekke'ye gtrld. Taraftarlar dm edildi; kendisi de ikence ile ayaklar krldktan sonra, maktele476 brakld (Muharrem 1041 - Austos 1631). O srada bir erif, bir-deriyle birlikte, Cidde Bei Mustafa Be'in kaatili olmak zere ksasa mahkm oldu.477
476 477

Namfi'da .Muallfl.. s. 1 (Mtercim) Nalm, bu erifi *Nm!> diye isimlendirir, s- 160. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Mustafa Be kumandasndaki Osmanl askeri Suriye'ye gelirken, hac kaafilelerine hcum eden l Arablanna kar byk yardm gsterdiler. Urban kuyular doldurarak ve yollan mugayln (devedikeni) aalaryle kapatarak, haclar durdurmak istemilerdi.478 Asker Urbn' perian etti; aalar da yakt. Bu gzel hizmetleri Yemen'de ve Mekke yamasndaki eski crmlerini unutturmaya sebep olarak, resleri Mustafa Kastamonu sancak-beliine tyn edildi.479 Bununla beraber askerin geri kalan, Arabistan'a sevk olunmadan nce kendilerine vaad edilen sipahilikleri taleb etmek zere, stanbul'da grndkleri zaman, sadrzam Mehmed Paa bu istekleri hi kaale almyarak, istek sahiplerini dvndan kovdu (1043 -1633). Daha sonralar Kansu Paa da stanbul'a gelerek, Yemen mdfaa edilmeksizin tamamen Zeydler'in eline brakld.480 stanbul'da Byk Yangn Devletin muhtelif eyletlerinde bu vak'alar cereyan ederken, stanbul, bir ehzadenin doumundan dolay sevinle couyordu. 481 Lkin bu enlikleri, o zamana kadar stanbul'u tahrb eden yangnlarn en mdhilerinden biri tkb etmekte gecikmedi. Ate, Ci-bli kaps hricinde techz edilmekte olan bir gemi kalafatsnn dikkatsizliinden zuhura geldi (27 Safer 1043 - 2 Eyll 1633).482 Yangn, oralardaki gemilere sr'atle sirayet etmi ve Aya Kaps'-na kadar sahili tkb ederek, Mustafa Paa arsn, Kara Ms Efendi'nin ikaamet ettii Hamza Paa Saray'm, ona bitiik Yahya Paa Saray'm, k Paa'da em EfendPnin muhteem sarayn yakt.483 Oradan dehetli kola ayrld; biri Sultn Selm C-mii'ne doru gitti; biri sahil boyunca yaylarak Haydar Paa'ya (Ftih civarndaki Haydar), skbl Cmii'ne, Unkapan'na, Zeyrek Cmii'ne yneldi ve yol zerinde Kuruncuba-zde Mustafa Pa-a'nn deerli ikaametghn yuttu. ncs k
Urban, haclar geceleyin iine dsnler diye kuyular kazarak, mugayln aalaryla zerlerini rtmlerdi. Nam s. 161 (Mtercim) 479 Balan Mustafa Be Kastarooniyye salhasna gitdi. Nam (Mtercim) 480 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/157 -160. 481 Safer 1633 evflilinde Kandilli baede bir ehzade vcda gelmekle, deryada ve kenr-t bahrde mum donanmalar ve fisenkler Ue azm senlikler iddi.- Nam, s. 166 (Mterc.) 482 Yangn, 27 Safer cum'a gn sabah vakti zuhur ve o gn, sndrlmdr. Oldt bin krk cde ahrek -i kebir msra trih drlmtr. Nam'dan, -s- 167. yn- dikkattir ki msran sahibi, trihe uydurmak iin, ihrk'n elifini de feda ederek iml kasidesini, mnft'y, vezni bozmaktan ekinmemitir. (Mtercim) 483 Nam. bu saraylarn berbirinin drt be tabaka kadimi binalar olduunu, ve zellikle em Efendi Saray'mn tavanlar zer4 lciverd ile pervz bulunduunu kaydeder. (Mtercim)
478

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Paa'dan Sultn Mehmed Camii yolunu tutarak, Cmi-i erifin sanda ve solundaki iki caddeyi, saraylar, Byk ve Kk Karaman', Sarachne*-yi yakt, Sargrz'e (Sangzel) yrd. Pdih, bostanclar ve vezirler maiyyetinde bulunduu halde, Sultn Selm Camii tarafnda yangnn sndrlmesine alrken, ate onlarn arkasndaki yenierilerin yeni ve eski klalarn (odalarm) ve asker ihtillin daim merkezi olan Orta Camii istil ediyordu. Tahribat, oradan da uzunluuna limandan Molla Grn'ye kadar -ki btn stanbul demektir- ve geniliine Fener kapsndan Balipaa ve Ltfi Paa Camilerine, h Hban Saray'na, Un-kapan yanndan Atpazarna kadar uzand. Yalnz iki mahalle iki hne kurtuldu. Yanan ev says 20.000 olarak tahmin olundu.484 Kahvehanelerin Kapatlmas Bu byk felket halk arasnda hondsuzlua yol aarak, kah vehanelerde alenen hissiyatn izhra baladlar. Umm efkrn bu temayl yeni bir fitneye bahane olur endiesiyle, hkmet btn kahvehanelerin derhl kapatlmas hakknda bir emir kard (Re-b''l-evvel 1043 - Eyll 1633). Emir iddetle icra olundu. Daha nceleri Sultn III. Murad ve Sultn I. Ahmed zamanlarnda dah bu trl emirler karlm, lkin yalnzca birka gn iddetle icra olunmutu. Bu defa ise, bilakis, payitaht ve devletin ehirlerinin kahvehaneleri; Sultn Murad'm ve halefi Sultn brahim'in saltanatlar boyunca kapal kald. Nihayet Sultn IV. Mehmed devrinde almalarna msade alnabildi.485 Ttn Yasa Kahvehanelerin kapatlmasndan sonra, ttnn -hilfna hareket edenler dm cezasna uramak zere- kullanlmasnn yasaklanmas hakknda bir emir kt. Yeni bir yangn kar dncesi bahane ittihz edilmiti. Lkin hakikatte, isizlerin toplanmalarn nlemek, ummu ilgilendiren ilerden bahs olunabilecek toplanma yerlerini kapatmak zere

152
Sayfa

Bu tahmin Riko'nundur; ancak bu mellifin dier ifdeleri gibi bu da ihtiyatla karlanmaldr. Riko, yangn lKH'te, hakki olu trihinden biraz sonra gsterir. Riko. Knolles'de, s. 25. (Ktib elebf, o zaman istanbul'un bete birinin yandn sylyor. Fezleke, . 154.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/160 -161. 485 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/161.
484

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

yksek zabta ile alkal bir tedbr idi. iddetle korunan bu inzibat tedbr, sebebiyet verenler hakkn da bedhhne szlere, birok hicviyelere yolat. Halk lisan, Geceleri uykumuzu karan zenc hadmlar def ediniz; zencyi (kah veyi) men etmezden evvel mazlumlarn kalblerinden ykselen kanl duman datnz diyordu.486 Bu trl szler dolaadursun, kl, yeni emre itaat gstermeyenler hakknda iddetli almasna devamdan geri kalmyordu. Pdih bizzat kola kyordu. Sokakta fenersiz tutulan, bir ubuk ve-yhud bir fincan kahve ile yakalanan kimse cellda teslim ediliyordu. Her sabah, sokak zerlerine braklan mazlum cesedleriyle, gecenin merhametsiz siysetine (idamlarna) ehdet ediyordu. Edirne'de, emir hilfna hl kahvehane bulunduuna dir alman haber zerine, bunlar kapatmak ve sahihlerini astrmak iin, bostancba- derhl Edirne'ye gitti. Her gn yasaklanm olan bu eylere mb-tel olanlardan birka, bu felket getiren tiryakilikler urunda balarn verirlerdi. Sultn Murad, gece gndz tebdl-i kyafet ehri ve kylerini dolard. Bir yerde toplanm adam bulunsa, Pdih' grnce dalrlard. Bir gn eyh'-yh, hretli mutasavvf Si-vs-zde, Kdhne'de Mrhor Kk'nde bz muhibbnyle tasavvufa dir sohbet etmekteyken. Sultn Murad anszn sandalla gelmi ve hazr bulunanlarn kitblann, toplantdaki eyalarn istemiti. Ki tablan, ortada bulunan tebihleri gtrdler. Pdih bir cildi ap Yahya Efendi'nin Dvn' olduunu grnce: - Bu bizim efendinin (yni eyhlislmn) dvndr. demi ve teki kitblan ve eyleri grdkten sonra: - Kitblanyle seyre giden ulemya, tesbh ve seccade ve ridsyle giden dervna, divt ve kalem ve levzm- kitabet ile giden kttba bizm szmz ve bir vehile taarruzunuz yokdur, lemlerinde olsunlar!,487 szlerini ilve etmitir.488 Kad-Zade'nin Vaaz

Nnmfi'da yalnz bir beyit yazldr ki, udur: Zararsz bir dhn hakknda neyler bunca dikkatler Dhn- h- mazmt men* eylen, hner oldur Namfi'ntn bir tnbk ki Trke ttn didkler yapra mekruh demesine baklrsa, o zamann lisnnda ttne 'tonbeki' de denildii anlalr-s. 1R9. Mtercim. 487 Nalmfl. s. 172. (Mtercim) 488 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Ner iyat: 5/162-163.
486

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

eyh Sivs-zde Efendi, eyh-i Ekber skdri Mahmd Efendi'nin vefatndan beri stanbul'daki tasavvuf erbabnn resi olduu gibi, Kad -zde mtekellimn (ilm-i kelm limlerinin) resi idi. Kad-zde, srf ahkm- eriat nairi, dieri erl hkmlerin daha az iddetle tefsirine tarafd r olan tasavvuf erbabnn savunucusu di.489 Mevld- (Hazret-i) Peygamberi mnsebetiyle (12 Rebl-evvel 1042 - 27 Eyll 1632)490 birbirine muhalif olan iki frkann reisleri, biri dierini tkben, Atmeydan'ndaki Sultn Ahmed C-mii'nde vaaz ettiler. Evvel Sivs-zde krsye kt. Ondan sonra -Fdisfth'n huss iltifatna mazhar olan- Kad-zde krsye gelerek, bu iltifattan istifde ile, serbestne bz szler syledi, zellikle devlet bykleri aleyhine konumak suretiyle canl bir konuma yapt. Krsnn zerinden (Mslmanlarn Ezop'u olan) Nas-reddn Hoca'nn bir latifesini nakletti: . . Hoca bir gn bir byk ve bir de kk kz ile tarla srerken, arkadann saban iyi srmemesinden dolay, byk kz dmeye balar. Bu garb hareketinin sebebi sorulduunda: - Byle yaptm unun iindir ki byk kz hareket etmedike, kk kz hareket edemez! cevbn verir. Ekbirden ve ulemdan bzlan vaazin szlerinden alnarak, krsden indirmek istediler. Lkin Kadi-zde'nin hasm491 olan eyhlislm, huzr- ahanede byle bir ey yaplmasnn mnsib ola-myacan syleyerek, duruma mni oldu.492 Karaelebizde Mehmed Efendt'nin Vefat ay nce493 (6 Zilhicce 1042 - 14 Hazrn 1633), III. Mu-rad zamannda Rumeli kazaskeri Karaeleb-zde Hsm Efendi'-nin olu olup yine Rumeli kazaskeri bulunan Mehmed Efendi'nin veftyle, ilmiyye tariki en mmtaz erknndan birini kaybetmiti. Hsm Efendi'nin pederi, kad
Tasavvuf erbabna dair szler Hammer'in kanaatidir. Sivftst -zfide ve Kad-zde, Natm'nn tbiri vehile mtebaz. (yekdierine buz besleyen) idiler. (Mtercim) 490 Bu tarihin dorusu 12 Rebllevvel 1043 - 18 Austos 1633 olacakta-. (M-terdm). 491 .Dman, demek olan bu kelime Hamncer' sagtrtarak, hasm kelimesini hsm zannettirmitir. (Mtercim) 492 Fkrann nettcesindeki latifeyi Hanvner anlayamam^ olacaktr ki, gemitir. Kfltib elebi'nin ve ondan naklen Natm'nu lvesine gre, bu men'et-me meselesini Kadzftde'ye naklettikleri zaman vaiz efendi .fesbti'l-md-det (dftv sftbit oldu) demitir. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/163. 493 Metinde, az yukardaki 12 Reblevvel 1042 - 27 Eyll 1632 trihine nazaran, ay nce deil, sekiz buuk ay sonra olacaktr. Hammer burada, 1042 Zilhiccesini, 1041 Zil-hicce'si sanarak, hat etmitir.
489

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Karaeleb idi, byk pederi Mev-ln Hsmeddn Efendi, Ftih Sultn Mehmed zamannda sadrzam olan Rum Mehmed Paa'nn biraderi olduu gibi, Karaman'n en muteber ailelerinden biriyle de akraablk kurmutu. Hsmed-din Efendi'nin iki olu vard ki, birincisi Rumeli kazaskeri olan zikrettiimiz Mehmed Efendi, ve ikincisi mftlik makamna kadar ykselen ve bu trihin daha aadaki sayfalarnda defalarca kendisinden bahsedilecek olan Abdlazz Efendi'dir. Mehmed Efendi, Zu -hr mahlasyle bir dvn brakmtr. Hanesine bitiik bir camii ve Bursa ve Edirne'de birok hayrat vardr.494 ran zerine Sefer Saltanat merkezinde bu hdiselerin cereyan ettii sralarda Di-yrbekir Vlsi Murtaza Paa, segbn-ba Ms Aa'nn yardmy* le, Musul kalesini ikml ediyordu. Ms Aa'ya Van eyleti verilerek mkfatlandrld.495 Muazzam bir eser olan bu Musul kalesi ikml edilince, Murtaza Paa Mardin civarnda kin Sultn Yay-ls'nda asker toplamakla megul oldu. ranllar ise kendilerine mu-kaavemete muktedir olmayan Tahamurs Hn' Grcistan'dan ihrc ediyorlard.496 O zaman ran, dahil ihtilflarla alkalanyordu. rz Vlsi mam Kul Hn, yirmi sene nce byk ah Ab -bs'dan hediye olmak zere bir criye alarak, mteakiben bu cariyeden doan ve Abbs ad verilen ocuk saltanatn tabi vrisi (yni h Abbs'n olu) olarak hret bulmu olduundan, bu defa mam Kul ve Abbs, mam Kul'nin yirmidrt evldyle beraber hep birlikte katledilmitir.497 Devletin
Nam. Fezleke. akaalM Nn'mnlyye'de mevln Karaelebfnin ve At'de olunun tercme-i hllerine mracaat Son zikrolunan zt, At'de Kad Hsmeddn Hasan Efendi ile kantjnmamahdir. Bundan sonra da At'de Ka-raelebz&de Mehmed Efendi'nin (Karaeleb'n torunu) tercme -i hline mracaat. Karaeleb-zde Mehmet Efendi'nin biraderi mft Abdlazz Efendi, 1006 (1597) senesinde ceddi Kara eleb'nn ve 1042 (1632) senesinde kardeinin vefatndan hayl tafsilt ile bahseder. (Bendeki nshalarda, s. 328 ve 399). Bu hretli ilim hanedannn silsilesi udur: 1) Byk ceddi Hsmeddn, n. Mehmed ve I. Selm zaman. 61. 920 (1514); 2) Kara elebi, Kaanun Sleyman zaman: 3) Karaeleb -zde Hiisfimeddn Efendi, m. Murad zamannda kazasker, do. 940 (1533): l. lOOfi (1597); 4) Karaeleb -zde Mehrced Efendi. IV. Murad zamannda kazasker ve biraderi jnft Abdlazz Efendi. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/164. 495 1032 vekaaylinden. Nam, s- 144 (Mtercim) 496 Nim. 146 (Mtercim) 497 Hamtner, bu fkray pek sk hulsa ettiinden, biraz aklamak gerekir : h Afabs'in vefatnda, kz tarafndan torunu olup h Safi nmyle ran tahtna geen Sn MrzA, meirJeketinde kendisine si olanlarn fzatesiyle meguld. Dedesi Abbs Mrza'mn rz hkimi nam Kul Hn'a hediye ettii b ir cariyesi hmile imi. mam Kuh'nun hanesinde bir erkek ocuk doar, adm Ab -bfts korlar. ocuk simaca h Abbs'a benzediinden, onun olu olduundan phe edilmez, neseb ddiasyla ayaklandndan, bu defa
494

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kuzey hududundaki Gln, vaktiyle mstakil ve trendzlanyle hretli bir eylet iken, Kanun Sultn Sleyman'n ilk Acem seferinden beri (iranllar tarafndan) Osmanllarla mnsebette bulunmakla sulanyordu. Bu eyletin son Hn' Sultn III. Mehmed zamannda zincir altnda vefat ederekt hkmetin idaresine birbirini mtekib iki birader gemitir ki, birincisi Garb h, ikinci Adil h'dr. Bir gn h Saf, Gln'm en mahir tirendazlarndan 400 kiinin orta parmaklarn kestirmiti. Buna sebep olarak: - Bir aacn arkasnda on tanesi 10.000 ranh'ya kar muvaffakiyetle savunma yapabilen bu tirendazlar (okular) bu dmanlar niye saklamal? diyordu. h'n Gln (Geyln) vlsi bulunan Arslan Be, bir dervii dm ettirerek, dil h' ortadan kaldrm olduunu yaymt.498 ranllar'n Van'a doru yrmekte olduklar haberi zerine, ve-zr-i zam Mehmed Paa, hemen hududa doru hareket etmek iin emir ald. Kapdn Canpulad-zde, Rumeli eyletine tyn olunarak, Sofya'da askeri toplamakla vazifelendirildi. Bayram Paa rikb- hmyn kaymakam, eski kaymakam Ca'fer Paa kapdn, mer Efendi defterdar tyin edildi. Ekim ortasna doru, vezr-i zam skdar'a geti (11 Rebl-hir 1043 15 Ekim 1633). Kavak'da, ran ah tarafndan firar ederek bu tarafa gelmi olan irvan Hn 200 svr ile grnerek, evvel Kengr, daha sonra Aliye sanca verilerek kendisine ikram edildi. Maltepe'de Pdih, son defa olmak zere resm-i gei d icra ettirerek, orduya kf miktarda ve istenilen tehizatta asker getirmemi olmalarndan dolay, drt vezir499 gazab- pdihye uradlar. Bostancba, mallar msadere olunan bu drt veziri bir kadrgaya bindirerek, srldkleri yerlere brakt. Bunlardan Mahmd Paa, azl edilip, Hacc'a gidip gelerek, mtekaaid oldu. Mehmed Paa Rodos*a srlerek, daha sonralar affolunmutur. Mustafa Paa'-ya Silifke sanca, Ysuf Paa'ya (Bosna hududu mntehsmda) Kilis sanca tevcih
h Saf, fedailer gndererek, mam Kuh ve onun yirmi evld ile birlikte, 6trrctr. Na -ro, s. 162 (Mtercim) 498 ranllar, Osmanllarla mttehid bulunmalarndan dolay, Gln pdihlarn mahvettikten sonra, Gnblar *-tl Acemler tarafndan Geyl. ad verilir- ittifakla Gllftn meliklerinin neslinden Garb nmnda bir oban pdih tandlar- ranlla'- tarafndan bunun dahf ldrlmesi zerine kardei dil h zuhur etti. O6a malb olup dervi hrkas giyip saklanmas zerine, Arslan beg, Jjfrofc dervii dm ettii srada, birini de te hu dil h'dr diyerek kaza vurmutur* Bu vak'alar, 1042 trihlerinde di. Nalm'dan, s. 164. (Mtercln) 499 CaalazAde Mahmud Paa. nianc Ysuf Pasa, Mostarl Mustafa Paa. Civan Kapc-bap diye maruf Stmln Mehroed Paa. Nsm'dan, s. 175. <Mtercim.

Sayfa

156

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Hammer, bu frkray yanl nakletmitfr: Zt- ahane, zmit'in mevkiini gzel bulmu olduundan, sur, kale, bir de kasr yaplmasn emretti ve az vakit inde. bunlar yapld - Gm-zde'nin hizmetinden memnun olarak, mr boyunca memuriyetinde kalmas iin hatt - hmyn yazd. NaknA'-dan, s. 188... (Mtercim)
500

Sayfa

157

edilmitir. O srada bdlk-aas Ca'fer Aa'ya Kbrs eyleti ve yenieri aalndan kan hattat Hasan Aa'ya Bosna eyleti verildi. Yol esnasnda, Acemler'in Van'dan ekilmekte olduklar haberi gelerek, ordu, evk ve meserretle cotu. Zt- hne, izmit'ten tede Kazkli'ya kadar orduya refakat ederek, askerin disiplininin muhafazas hakknda iddetli emirler verdikten sonra, stanbul'a dnd (25 Reblhir 1043 - 29 Ekini-1633). Yeniehir'de hayl yenieri ile be sancak askeri klaa gnderildi. Daha sonra Konya'da, Rum Mehmed'n eski arkadalarndan Yrtk Hasan ve zorba Grc Al Aa dm olunduu gibi, Karapi-narh tslm Be korkusundan lmtr. Vezr-i zam, stanbul'dan ayrldktan iki ay sonra, Haleb'e girdi (15 Cumdeluhr 1043 - 17 Aralk 1633). Haleb belerbei No-gay Paa, Bakras'a kadar karlamaya gelmiti. Mehmed Paa'nn Haleb'e varnn yedinci gn Haleb'de, stanbul'daki gibi mutantan bir dvn topland. gn sonra, Nogay Paa'nn katli hakknda karlm olan hatt- hmynun hkm icra edildi, Nogay Paa, slerin takibinde ve mallarnn msaderesinde ihml gstermekle sulanyordu (25 Cumdeluhr 1043 - 27 Aralk 1633). Devlet hizmetinde salar aarm olan ba stanbul'a gnderildi. Haleb v-lli, vezret rtbesi ile, bu defa saraydan karlan Silhdr Ah-med Paa'ya verilerek, Anadolu belerbei Tayyar Mehmed Paa, Diyrbekir belerbeiliine tyin olundu; eski Diyrbekir Valisi Murtaza Paa stanbul'a arld. Sultn IV. Murad, Aralk ay balarnda kapdn Ca'fer Paa'y, vezr Grc Mehmed Paa'y, byk mrhor Yeniehirli Hseyin Aa'y, kapclar kedhuds vezr-i zam Nash Paa-zde Hseyin Aa'y maiyyetine alarak, zmit'e ve oradan Bursa'ya gitmiti. zmit'ten geerken, ehrin kalesiyle oradaki sarayn tmrtndaki ihtimamndan dolay hondluunu gstermek iin, zmit kads G-m-zde'ye mr boyunca bu memuriyetten azlolunmamak zere bir hatt- hmyn verdi.500 Ancak znik taraflarnda yollar fena bulduu iin, Grc Paa ile Nashpaa-zde'yi gndereek, znik kadsnn aslmasn ferman eyledi. Bu husustaki ihtarlarn faydas olmad; hatt zt- ahanelerini muhafaza

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

etmeleri hakkndaki ma'rzt da Sultn Murad' men' edem edi.501 Fermann icrasndan evvel, madur olan kad, yzn toplanm olan halka evirerek, alenen u szleri sylemitir: - -Mslmanlar, ma'smen terk-i hayt ettiime sizi ihd eylerim (ahit gsteririm).502 Zavall kad, gn, kavuu ve me'mriyet almetleriyle ehrin kaps nnde asl vaziyette kald. Drdnc gn indirerek ykayp kefenleyip defn ettiler. Mazlumun kan, hayret ve zdrap dolu halkn baklar altnda, ma'sniyetinin kat'5 almeti olmak zere, mezara kadar dinmemitir. Sultn-Murad'n negl'den geerek Bursa'ya varnda, halk parlak bir surette kabul gsterdi. Evvel ecdadnn ve ondan sonra Emr Sultn'n trbelerini ziyaret ettii gibi, kaplcalar da grd. Bursa'da bulunduu srada, Mehmed-i Hsmkeyf (Hasankeyfli Mehmed) nmnda servet ve tamyle uzun zamandan beri halkn kskanlna ma'rz bir tacir, dmanlar tarafndan murabahaclkla itham edilerek, dm cezasna lyk grld. Bunun Osman ismindeki kardei, dost edinmek ve kapclar kedhuds Nash-zde'-nin iltifatm kazanmak iin para sarf etmi olduundan, hayatna dokunulmad.503 Mfti le Aslerin dam Bu srada znik kadsnn dm haberi stanbul'a gelerek, ulemnn heyecanna ve ileri geri birok sylentilere sebep olmutu. Mft Ah -zde, zellikle son hdiseden beri umm efkrn bulunduu hl iinde, ulemnn nefretim ekmenin ne kadar tehlikeli olacan Pdih'a hissettirmek zere, ihtarlarda bulunmas iin, V-llde-Sultn'a hemen bir tezkire yazd. Mft iin bir felket sebebi olmak zere, nakblerf Allme Efendinin vermi olduu ve anlama maksad gdlen bir ziyafette, sez bu fec kad vak'asna intikal etmi olduundan, Ah-zde'nin iHidlsiz bir surette kelm ederek, hatt hail szn vehmettirdii bedhhlar tarafndan Valideye duyuruldu. Vlide-Sultn, Mft Efendi'nin mektubunu: - Arslanm, abuk avdet et; hail' szleri oluyor mealinde bir muhtasar
Nalma'ya nazaran, kimse efaate cr'et edememitir- (Mtercim) Hammer, aslm olan tznik kadsn, yanl, olarak, zmit kads olup i ltifata mazhar edan Gmgt-zde zanneder. Tercmemizde dorusu yazld. (Mtercim) 503 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/164 -168.
501 502

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kdla Pdih'a gnderdi.504 IV. Murad, validesinin kdn ald zaman, avdayd. Zihni karmakark oldu. Kimseye bir ey sylemeksizin, ehre de dnmek-siziri, birka bostanc ile,505 hibir yerde durmayarak, Samanl yaknnda bir kye kadar geldi. Orada birka saat istirahat etti. Ertesi gn Katr'ya gelerek, kadrga bulamad iin, bir kaya bindi; iddetli bir frtnaya ramen Gegbze'ye geti. nc (cumartesi) gn akam zeri skdar'a gelip de bir gemi ile saray- hmyn bahesine (Hasbahe'ye) getii saat, bostancbay da mft ile stanbul kads bulunan olunu derdest edip Kbrs'a srmekle grevlendirdi. Emir gece icra olundu. Bu iddetli tedbr zerine, Yahya Efendi, nc defa olarak eyhlislmlk makamna ve Kara-eleb-zde Abdlazz Efendi stanbul kadlna getirildi. Ertesi sabah bostanc-ba, eer boazdan km iseler, tkbden vazgeerek geri dnmek; daha evvel yetitii takdirde dm etmek emriyle, srlenlerin arkasndan gnderildi. Bir karar ki, erat'in en byk memuru hakknda icras bu zamana kadar devletin vekaayin-melerinde grlmemitir ve gen pdihn gadr ve intikam hrsndan baka bir yolla tefsiri mmkn deildir! Sultn Murad, tahtn tehdd eden son isyanda mftnin, Receb Paa ile birlikte eh zadelerin hayt iin kefalet arzetmesini affetmemiti. Mftnin olu Emr eleb tliin msaadesine mazhar olarak, bu emrin yerine getirilmesinden nce alm bulundu. Lkin babasnn kay rzgrn muhalefeti ile Ayastefanos civarnda alkalanp kaldndan, bostanc-ba ona yetiti. Pdih Yedikule kapsndan karak, sahili tkb etmek suretiyle geminin durduu yere gelmiti.506 Eliyle bostancbaya gelmesi iin iaret ederek, geldiinde emri te'kd ve tacil etti. Zavall mft, bir saman arabasyle Ayastefanos'tan Kalabraya (Kalatarya?) kyne gtrlerek, bir yenierinin hanesinde hkm yerine getirildi. Na', sahil kumlan ine defn olunarak, Ah-zde'nin stanbul'da (medresesi civarnda) yaptrm olduu kabir, ahvl-i lemin kararszlna ve insanlarn nereye gmleceklerini bilemediklerine yeni bir dell olmak zere, bo kalmtr.
MOtf efendinin tezkiresi su mazmunda di: .Ulem ve kuzt, vcib'r -riye ve lnm'r-riye dleridr; cenb- celdet-meb- pdih, anlar hakknda mflcmele ile muamele buyurup, izhfik - rh jnisill hlt zuhur itmek ve ecdfid-t kirmlan itmedii krdan ictinb buyurmatnak n -mn-sibdr. Kendilerini bedduadan saknrz; me'mldr W, siz nasihat buyurup ulemann hayr duasn alasnz! Zrft henz lemn herefl merci indifa'a yflz tutmu. ken, kl kaale mOeddl olacak ahvlden cenb - hilfet-pen-hty syftnet ideriz* Valide Suttftn Byte yazmt: Benfrn Arslanum, acele Kelesiniz. Clus tedbri in szler ve cem'iyyetler ohnakdadr.. Pdihn tezkireyi aldft gn persenbe di. Nam. s. 192 ve 193. (Mtercim) 505 Bostanc-ba Due'y klaguz derek Natm (Mtercim) 506 O srada karaya km di. Natm. s. 195 (Mtercim)
504

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bununla beraber Ah-zde, bir pdih emriyle dm olunmu yegne mftdir. En byk eriat memurunun bu suretle vefat, Sultn Osman'n katlinden sonra, Osmanl devleti vekaayi-nmelerini lekeleyen ahvlin en kanllarndan biri olarak grlebilir (1 Receb 1043 - 1 Ocak 1634).507 Haleb'de Yenierilerin Kyam Bahar balarnda Suriye taraflar yeni bir asker ihtille sahne oldu. Haleb yenierileri, mevcibleri iin ake yerine guru almak508 bahanesiyle ayaklandlar ve yenieri aasnn, kedhud-snn, ktibinin azlini istediler. Fesdcar aann evini kuatarak: - Biz seni istemeyiz! diye bartlar. Haneden de: - Biz de sizi istemeyiz! diye cevap vererek, birka ok attlar. Bunun zerine hiddetlenmi olan asker, sadrzama gittiler. Sadrzam resm kavuk ile (selm ile) dvna giderek, bunlar uygun szlerle yattrmaya altysa da, faydas olmad. Her taraftan Bu hinleri istemeyiz diye barldndan, sadrzam siph oca aasn yenieri aalna, zaarc-bay kedhudla tyn etmeye mecbur oldu. Asler bununla iktifa etmiyerek, Drt adammz ldrdler iddi siyle azledilmi olan aa ve kedhudnn balarm istediler. Sadrzam: - Onlar kamlar; lkin aratacaz. diye cevap verince, onun zerine bir ta yamuru yadrdlar. Ertesi gn yenieriler tekrar toplanp, firarileri istediler. Bu defa sadrzamn adamlanyle sler arasnda kanl bir grlt koptu, ki taraftan elliden ziyde adam ld. Bununla beraber kavga, fesad erbabnn bozulmasyla basld. Btn ocak halk sadrzama mracaatla, kendilerinin bu ilerde medhalleri bulunmadn yemn ile te*mn eylediler (1 Ramazn 1043 - 1 Mart 1634). Sadrzam, bir taraftan firarinin maln msadere etmekle beraber, bunlarn katklarm vak'ann tafsltyle arzetti.
Menkldr ki. pdih hazreeri bir gice (nakbl-erfif) eyh Efendi'nin hanesine ugrayup, dan kararak ve piyade nne katarak O gice me-veretde ne syledinz? diye. elinde ht (mzrak), sul itdl, ve dunnayup yrrdt. $eyh! ETendi, rlkbna dp, evkett pdihura, bizm o ka-ayyeden haberimz yokdur, da'vetimz stanbul kads De sf olmak n ' idi. diye hikyeyi tafsil Idp. hezftr yemn ile g nandrabild. Hem syleirler, hem giderlericH. eyhi Efendi rikbda mesfe -i ba'lde gidp, b-tb kald. Pdih stanbul sokaklarn bre pire doladrup nefes almaa takati kahnadkda vftfr tehdd dp, Kocaman (htiyar adam), yurt var git. sana zin virdns.. diye geri dndrdi. Seyhl Efendi nak derdl W: O gice. Sultn Murad. elinde ht, ben rikbnda giderdm; havfumdan zeh -rem ak olayazd (Korkumdan az daha dm kopacakt); yapm satde al-dgm mesafeyi g ile ki buuk sflatde kat* idp, haneme geldm, ve o hafvun te'slrlnden bir ka gn mahmm ohp yatdum. Natmfi, s. 196 (Mt.)507 508 Ayan bozulmu olan ake ve daha kk paralar yerine, daha hlis olan sikkesi abnak in. (Mtercim)
507

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Nam, (c. 3, s. 185) bu mnsebetle Fenalk etmi isen mutlaka bir belya urarsn; zr tabiatta hereyin bir karl vardr mealindeki farsa beyti ve Zlim yeryznde Allah'n dmandr; Cenb- Hakk onu intikamna vsta eder, sonra ondan da intikam alr kavlini rd eder.
509

Sayfa

161

Firarilerden yenieri aas Kse Mehmed Aa, gerekten zorbalar korkutmu ise de, birok .kimselerin ve zellikle orta avuunun gnahsz yere idamna sebep olmutu. Pdih, Kse Mehmed Aaf -nn izlesini mnsib grerek, kapcar-kedhuds Nash-paa-z-de*yi, her nerede rast gelirse ldrmek emriyle Anadolu'ya gnderdi.509 Bununla beraber mahkm, yapt hizmetlere mkf-ten Pdih'in kendisini dm ettireceine bir trl inanamyarak, kapclar kedhudsm kendisini stanbul'a sa salim ulatrmak iin ikna etti. Ramazann 21'inci gecesi -ki ertesi gn jievrz (21 Mart) idi- stanbul'a vsl olarak, hemen huzr- ahaneye karld. Aa, hizmetlerini sayarak, gzlerinden yalar dkerek, * kendisinin dm edilmesinin adalete uygun olmad gibi, byle bir mkfattan sonra hi kimsenin pdih hizmetine vcdunu vakfetmiyeceinden bahisle, bu muamelenin maslahatn gereine de muvafk olmayacan arzetti. Lkin IV. Murad, byk bir fkeyle: - Bre mel'n! Hem fitneyi karrsn, hem de imdi zeytn ya gibi zerine karsn! Tz kfirim ban kesinz, syletmeyinz! demesi zerine, celld, vazifesini if etti. Kedhuds Mustafa, Sa -manl'da tutularak, aann hline urad. Ba, stanbul'a gnderildi. Ktib, ba zerinde asl duran kltan bu defalk kurtuldu. Husrev Paa kedhuds Hac Ayvad (Hacivad) Sleyman, efendisinin sadretindeki kyamn tahrikisi sayldndan, Haleb'de serdr tarafndan idam olundu. stanbul'da, Hafz Paa'nn kaatillerin -den San Mustafa -ki Pdih bizzat hatrnda tutmutu- cellda teslim edildi. Hafz Paa vak'asnda Pdih'in huzurunda Biz aay istemeyiz! diye barm ve kk mrhoru, koltuuna girerek, aa olmak zere yenierilere arzetmi olan siph Eki Uzun Hasan'n boynu vurulduu gibi, aay istememek feryadnda arkada olan Kel Abd, sa brakarak skdr Mahmd Efendi tekkesinde inzivaya ekilmi olduu halde, Bayram Paa tarafndan tutturularak, dm edildi (Ramazan 1043 - Mart 1634). Osmanl edebiyatnda eyh nmyle mruf olan nakblerf Allme Efendi, mft Ah-zde'ye vermi olduu felkete sebep olan i'tilf yemeinden dolay Mekke'ye uzaklatrlarak, Yenbu'da vefat etti. Pdihn arzusuna muvafk hizmet etmek maksadyla ttnn haram olduuna dir verdii fetva, payitahtta ikaamet edebilmesini salayamad gibi, yasak olan iki (kahve) yerine

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kar- menk'a (halanm kabuk)510 yi cd etmi olmas da haytm muhafazaya yetmemiti. Bu srada bir mddetten beri gzden dm bulunan Galatal tabb Seyyd Mehmed -ki oniki fenne dir kk bir muhtl-ulm (ilimler ansiklopedisi) sahibidir-511 yine Pdih'in yaknlarndan biri oldu. stanbul, skdar, Galata, bir ehzadenin doumundan dolay, gn aydnlatld. Lkin bebein mteakiben lmesi umm sevinci sona erdirdi.512 Lbnan Emiri Fahreddin'in taati Ocak ay ortalarndan sonra (19 Receb 1043 - 19 Ocak 1634), m Vlsi Kk Ahmed Paa Haleb ordughna gelerek, Drziler ve Lbnan Bei olup otuz seneden beri alen isyan hlinde bulunan Maanolu Fahreddn aleyhine yapaca sefer hakknda son emirleri ald. Fahreddn, Canpulad'n isyanndan ve kendisinin Toskana Byk-dukas'yla ittifakndan sonra, Lbnan ve Floransa hkmetleri arasndaki balan kuvvetlendirmek iin bizzat Floransa'ya gitmi ve Avrupa hayt ve dabn kabule almt. O zamandan beri Baalbek sahrasnda ve Anti-Lbnan Dalan'nda513 hkmetini takviye iin, ran muharebelerinden ve istanbul'daki asker isyanlardan istifde etmiti. Olu Al'yi yerine tyin etmi ve kendisi de Lbnan'daki Deyrl-Kamer (Mondkloster) ikaametgh ittihz etmiti. Fahreddn'in, sadrzam Husrev Paa tarafndan Suriye'de klamak zere gnderilen sipahileri dmanca kabul ederek hepsini katletmesi, Pdih'm gazabna sebep olmutu. Binenaleyh m vlsi ve krk gemiden mrekkeb bir donanma ile kapdn paa bu yeni syan bastrmaya gitmek iin emir aldlar. Kk Ahmed, ked-huds brhm ile bir miktar asker ayrarak, Fahreddn'in aleyhine gnderdi. Bunlar Mzeyreb'de malb ve kumandanlar esr oldular. Bu malbiyet zerine, asker frkalarn kumandanl emr*l-hacc Feraholu'na verilerek, bunlar mteakiben Fahreddn'in olu Emr Al kumandasnda onbin514 kiilik bir kuvvet karsnda bulundular (15 Ekim 1634) Arablar malb olarak, reisleri a r surette
Allll-mizc olmala. mdvfita itigli ziyde ve roeTrit ve merubata 'tlnfls fevkalade di- -Kahve, yerine .kagve peyda idp. tabhu terkibine dir mahss risale yazd. Fedefce, s - 162 (Mtercim) 511 Hektm-ba tdl; -Eomfaec- Ohlbi olup, mahlas -Veffct- di. Fedeke'den, s. 162 (Mtercim) 512 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/170-171. 513 .Krk yldan beri emareti Arab' tasarruf idp, nhiye -i Zeydn maverasnda Baalbek Dalar'ndan akaasl-t m*a kadar Ciblu'1-Yetm ve Nedm ve bir ok nevaht ve kl&'a tegallb eylemlidi.* Nalmfi'dan, s. 176. (MOtr.) 514 Nalma'da Oniki Hn.. s. 177 (Mtercim)
510

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

yaraland halde, harb meydannda ba kesildi. Bunun ban kesen aml yenieri Deli Hseyin 100 altn, 100 ba hayvan ile Tarabulus- m (Trabusm) hkmetini almtr.515 Ked-hudsnn muharebede ldrlmesinden kederlenen Kk Ahmed Paa, bizzat Safed'de Fahreddn zerine yryerek, Maanolu'nu bozdu; Drzler'den bir ouyla ihboullan telef oldu. Malb, ele geirilmesi ok g olan f Maaralarna iltica etti. Ahmed Paa da geldi; muhasara etti. Mslman generali kayalar arasndan yol amak iin Annibal'in usln-kulland: Talarn kesilmesini kolaylatrmak iin atele kzdrdktan sonra, zerlerine sirke dktrd.516 Nihayet kayalar ald; dalardan kesilen allar yaklarak, maaralar duman iinde kaldndan, s itaate mecburiyet grd. Ahmed Paa, Maanolu'nun haznelerini msadere etti; kendisiyle Hseyin ve Mes'd nmnda iki olunun haytna ilimiyerek, bunlar muzafferiyet haberiyle stanbul'a gnderdi. Fahreddn Pdihn huzuruna getirtildiinde, huss bir nezrete alnarak, iki olu Galata Saray hademesi arasna (glmn - hssaya) kaydedildi. Hseyin Be daha sonra Hasoda'ya girmi, hazne kedhuds olmu, IV. Mehmed zamannda (Kprl Mehmed Paa zamannda) elilikle Hindistan'a gitmitir. Muhdarttan (Faydal bilgilerle dolu hikyeler serisi) Temyz nmnda bir eseri vardr.517 htiyarlnda mverrih Nam'mn dostu olmu ve Nam, Sultn brhm ve Sultn IV. Mehmed zamanlar vakalarnn byk bir ksmn onun lisanndan dinlemi ve zabt etmitir. Trihin vekaayiini zabtetmekten hayl zaman nce ismi Hamilton'un Drt Fahreddnler unvanl hikayeleriyle Avrupa'da tannm olan Fah-reddn'in son olunun sonu, ite bundan ibarettir.518
Emir Al'nn hayli tutanna nail olmu bulunan bu Dell Hseyin, Ali'yi mecruh grnce. Ya Emtrel Arab! Senn baun mfib&rek bir badur; onun sebebiyle bir adam nl - devlet olur. Bu kadar ihsanm grdm, bamdan gelecek ihsana,da ben nftil olaym!> diyerek Drzi beinfin basura midr.> Nalma'dan. s. 177 (Mtercim) 516 Nam'nn rivayetine nazaran, maaray evreleyen yekpare ta zerine bir ok odun yp, yaktlar. Kaya epeyce kzdktan sonra, pek ok cerftr ile (Harmer'in tercmede harf ettii bu kelimenin .firar. (?) yni ctve (ava) olmas htra gelir) sirke dktler; sirkeden rehavet kesbeden tam zirvesini balta ve klnk le krdlar; evvelki ameliytda devam ile, nihayet maaraya delik adlar. s. 178. (Mtercim) 517 Namft, bu kitabn, cevhir -i hikmet ile meml bir hazne -i bl-nazir olduunu, mellifimn dakaayk- ulma vkf ve Bermekt-haslet bulunduunu yazar, s. 180. (Mtercim) 518 valye Darvio'nnn Hatrat (Paris, 1735, c. 1, s. 3 57 ve 359), bu hususta Maritti'nin Diirziler'in Byk Emri Fahreddn'in Trihi adl eserine me'haz olan Toskana Konsolosu Veraio'dan daha ok olarak, mmkn ve doru tafsilt verir. Gota Salnamesi, 1791. Ma -ritti, zel isimlerdeki pekok bozuklarndan baka, stanbul'da erefli bir ekilde yaamakta olan Fahreddn-zde Hseyin'in ban am'da tehir ve Emir Mansr'u dm ettirmekle, bijyk yanllar yapmtr. Maritti'nin, Hseyin'in kk kardeleri olup da bodurulmu olduunu syledii Hasan ve Dadara dir.(galiba Dadar*-dan maksad Dder yni birder'dir. Mt.) Osmanl trihlerinde hibir iaret yoktur. Arovio da Fahreddn'in, olunu
515

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Abaza'nn Bosna Valilii Bu zamanda Fahreddin ismi Avrupa ve Asya'y -uzun sren isyanna mkften Bosna valiliini alm olan Abaza adnn daha evvelce yayld derecede- tutmutu. Yeni Bosna vsi ise vaktiyle Erzurum yenierilerine gsterdii iddeti devam ettirmekle beraber, kanlarn dkmekten ekiniyordu. Bununla beraber Talca, Hersek, Prepol sancaklarndan bir takm yenieriler haksz vergiler tarh etmek ve baka zulmlerde bulunmak gibi muamelelerle Abaza'nn idaresini mkilta brakmaya alyorlard. Lob-olu Sleyman Aa nmnda yerliden biri de zorbaca hareket etmekte idi. Bir gn Abaza Gaka taraflarnda avlanmakta iken, Lob -ogul-lar'ndan Mustafa Be ile Osman nmnda cr'etli bir yenieri anszn Abaza'nn zerine atldlar. yi kemanke olan vl ve maiy-yeti, hcum edenleri bir ok dolusuna tutarak, ric'at ettirdiler. Yenieri Osman, Abaza'nn okuyla ld. Lob-olu kat; btn mallar msadereye urad. Prepol yenierileri son derecede iddetli muamele grdler. Abaza, uyuup kaynamak hakknda evvelce taraflarca verilmi olan ahdin bu suretle bozulmasndan memnun olarak, intikam hrsna revc vermek zere frsat buldu. Bu esnada Mustafa Be'in kardei Lob-olu Hac Sleyman No-vi kalesinde kapanmt. Abaza, hince entrikalar ve Bosna'nn en nfuzlu ailelerinden bnllar'n yardmyle Hac Sleyman' az zaman iinde oradan kard. bnllar, dmanlar olan Lob-oul-lar'n mahvetmek artyle, Novi askerinin mevcibi olan 500.000 akeyi Abaza Paa'ya vermilerdi. Sleyman'n olu mer'i ele geirmi bulunan Abaza, onu ve babasn kendilerine ilimiyeceine ve bil'akis dost saylacaklarna dir vaadlerle o kadar ikna muvaffak oldu ki, mer, babas Sleyman, amcas Mustafa, de Abaza'nn huzuruna geldiler. Bunlar saklandklar yerlerden knca, kendilerinin zulm ve zorbalk yaptklarna dir iki yalanc hid tedrik edilerek, Abaza tarafndan dma mahkm edilmeleri hususunda mkilt grlmedi. Sleyman Aa, olu mer eleb'nin gz nnde dm edilmek zere bulunmasndan mteessir olunca, mer pederine: - Ne alyorsun, baba? Bu gn Muharrem'in on'u (Hseyin'in ehdetinin yldnm) deil midir? Dn ki biz de Yezd gibi bir zlimin
Hseyin yerine Hasan eklinde isimlendirerek, bu suretle snin olunu torunuyla kartrmtr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/172 -173.

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

darbeleri altnda terk-i hayt ediyoruz szleriyle teselliye alt (0 Muharrem 1040 - 19 Austos 1630).519 madurun idamndan ve mallarnn msaderesinden sonra, Novi muhafzlar bnli Hac Hasan'dan birikmi maalarn istediler. Bu paray valinin aldn syler sylemez, kendisini ta altnda bodular. Bir mddet sonra, Abaza, Zara yaknnda -eskiden nehan'in muhasara ettii- Klis520 nne giderek, Venedikli kumandan kaleye ziyarette bulunmak zere msade istedi. Bu tehlikeli ziyaretten korkmakta olan kumandan, muhalefet gsterdi. Abaza, bunun zerine Zara'y521 muhasara etmi olduu halde, stanbul'daki Venedik balyosunun ikyetleri zerine harsne tasavvurlarn terke mecbur oldu. Bu ikyetleri mtekib memuriyetinden azlolunan Abaza Paa, Belgrad'a giderek bir mddet orada ikaamet eyledi. O sradadr ki, Belgrad'n gneyinde Hnkr Tepesi denilen yerde *Abaza Kk nmndaki kasr yaptrmtr. Budin valiliini almak iin hayli altysa da, muvaffak olamad. Nihayet Silistre ve Oakof (z) hududunda toplanm bulunan askerin kumandanlyla beraber Vidin valisi sfatyle Tuna sahillerine gitti.522 Rus Tahririyle Lehistan zerine Sefer Memuriyetinin ilk gnnde, Lehistan zerine byk harb hazrlklar yapld. Rusya elisi, Almanya mparatoru'nun yardmna muktedir olamad bu srada, Osmanl Devletimin Lehistan'a taarruz etmesini teklif ederek, onun talebi zerine dmanla balad (1633).523 Pdih, Rusya hkmdar Mihail Romanofa yazd cevbnmede, sve ile dosta muharebelerde devam etmesini ve kendisi yardm edecek bir halde bulununcaya kadar Lehistan ile zahiren sulh erevesinde hareket etmesini tavsiye ediyordu. Osmanl Devleti, ite bu sralarda, sve ile ilk diplomatik m NalmA'nn stanbul basmnda dahi, c. 3, s. 200, 1040 Muharremi gsterilmise de, vafe'alann geliine gre, 40'dan sonra 1, *2>, 3 rakamlarndan biri unutulmu olmas muhtemeldir. (Mtercim) 520 Natmfl'nn kaydna gre, Klfs serhaddinde daha eskiden nehn Be'in muhasara ettii .Zadre. kalesidir; Klis zaten bizim tarafta idi. (Mtercim) 521 Nafm&'da yine .Zadre (Mtercim) 522 Nalmft, s. 201. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/175 -177. 523 Smid'in vekaayinmesi: Osmanl Devleti'nin Lehistan aleyhine yardmn taleb etmek zere kymetli hediyelerle bir Rus elisinin gelii. 14 Haziran 1632.
519

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

nsebetlere girimitir. Geen sene stanbul'a gelmi olan sve en ternonsu Pol Strasburg524 eer sve Kral Macaristan tacn alacak olursa, Osmanl Devleti ile Macaristan arasndaki kapitlasyonlar muhafaza etmeyi taahhd ile beraber, stanbul'a bir sefaret gnderilmesine msade verilmesini, efendisi nmna taleb etti. Enter-nonsun mzkereleri mparatordun mukm elisi tarafndan sekteye uratlm, Krm Hn nezdine gnderilen dier bir ahsn memuriyeti de, yine onun messiyle faydasz kalmtr. Bu vak'alar srasnda Abaza Paa, memleketinin timr ve zemet sahibi svarileri ve sair askeri Dobruca Tatarlar, Moldavya ve Eflk yardmc kuvvetleri Mrza Orak ve Hseyin ve KantermVin nogaylan ile Lehistan'a girerek, Sultn Osman'n Kamyenyak (Ka-mieniak) muhasarasnda adrlarn bulundurmu olduu yere ordu kurdu (15 Reblhir 1043 - 19 Ekim 1633).525 gn sonra, fCamyeniak tepelerinden birinde bulunan Konyekpolski mstahkem ordughna taarruz etmek zere eysz ve topsuz Dinyestr nehrim geti.526 Hcum edenler evvel 5.000 zayiatla Moka v-dsine kadar ric'at ettirilmi olduklar halde, yeni bir iddetle h cum iin dndler (18 Reblhir (Nam'da Reblevvel) 1043 - 22 Ekim 1633). Sa cenah Tatarlardan, sol cenah Moldavya ve Eflk-llar'dan mrekkebti. Abaza, zamleri ye timrllarla merkezde bulunmaktayd. Tatarlar be saatlik bir hcumdan zayf derek, Prens Viyesnovyeki tarafndan ric'at ettirilmi ve Osmanllar Konyekpolski nnden ekilmitir. Abaza, almalarnn sonusuz kaldm grerek, muhafz kuvvetleri Osmanl ordusuna telefat verdiren Studzienyek palangasna doru Dinyestr nehrinin sa tarafna yneldi. Bu nehrin bir adas iinde bulunan palangann sekiz kulesi derhl grnd.527 Kazaklar ilk yedi kuleyi terketmek zorunda kalarak, sekizincisinde iddetle mdfaaya devam ettiler. Bunlar oradan
mparatorluk Arvi'nde. eli Pol Strasburg'un getirmi olduu yazmalara cevaben Patrik Kir'n sve Kralna 11 Haziran 1632 tarihli bir mektubu vardr. 525 Tuna kenarnda Hotin kalesinin sag tarafnda Kamanie kalesi mukabelesinde Sultn Osman'n ceng ettffci Eski Tabur denilen mevzie ordu kurulmutu. Nattna'da trih 15 Rebfevverdir. s. 202 (Mtercim) Osmanl menblanmn ve zellikle Nam'nn Lehistan kaynaklanyle ve bilhassa Dzeje narodu Polskiego zapa-novvania Wladislavva 17 Krto Pol. unvnyle 1823 senesinde Varova'da baslm olan eseriyle karlatrlmasndan anlalr ki, Nam (c. 3, s. 202), 15 Reblhir yerine 15 Reblevvel demekle yanlr. Nam'nn zikredilen sahifesinde Mh- mezbrun on sekizinde, ki yevm's-sebt (cumartesi) dir denilmi olup, hlbuki 22 Eyll'e rastlayan 18 Reblevvel, cumartesi deil perem -be'dir. Lkin 22 Ekim 1633'e rastlayan 18 Reblhir cumartesi idi. 526 Natm'da Turla Suyu. (Mtercim) 527 Nalma sekiz kuleli palangay Istori diye adlandrr ki, Studzinyek. den bozulmu olsa gerektir. (Mtercim)
524

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

karmak iin (Abaza'nn sabk kedhuds) Sleyman Aa ve (hemrezdesi) Ipr Mustafa Be ok miktarda saman toplamakla grevlendirilerek, toplanan samanlar palanga kenarna ylp atelendi. eriye kadar girmi bulunan Osmanllar, mevkii mdfaa edenlerin kahramanlk-lanyle nc defa ric'at ettirildi. Edirne yenierileri kedhudyeri Paa Be maktuller iinde kald. Drdnc gn Abaza birok ganimetler alm bulunduu ve Tatarlar' yama ve evreyi yakmak iin her tarafa gndermi olduu halde, ekildi. Dinyestr'in te tarafnda bulunan Yeni Palanga ile Rakova palangasna taarruz iin hazrlanmakta iken, Lehler bar teklifiyle stanbul'a bir sefaret hey'eti gndereceklerini Moldavya ve Eflk voyvodalar528 vstasyle vaad etmi .olduklarndan, mzkerelerin neticesini beklemek zere bir mtreke akdedildi. O srada Abaza, stanbul'a 100 esr gnderdi ki, bunlara gurur verici elbiseler giydirilmi ve Abaza tarafndan Leh asilzadeleri olarak gsterilmiti. lerinde bulunan bir gen kz Abaza, Hatman'n kz olarak bildiriyordu; lkin Hatman'n hi evld olmamt. 100 esr Pdihn huzurunda dm olunarak, balar, dmanln balangcnda ordudan gnderilen kesik balarla birletirildi.529 Lehistan le Anlama Lehistan elisi Aleksandr Terzebinski, Moldavya voyvodas Moiz Mogliye tarafndan iyi kabul edildiyse de, Abaza Paa, zt - hne iin hediyesi olmadka yoluna devam edemiyeceini ve Sultn Sleyman zamannda akdedilen muahede essna gre deil, Sultn Osman zamannda vergi te'diyesini mutazammm akdolunan muhe -denmeye gre, anlama yaplmak lzm geleceini beyn ile, eliyi alkoydu. Buna ramen Terzebinski, seyahate devam etmek zere, ferman almaya muvaffak oldu. Abaza dah stanbul'a arlm ve Sultn Murd mft Ah zde'nin dm emrini vermek zere Ye-dikue kapsndan kt zaman, pdihn yannda bulunmutur (1 Receb - 1 Ocak 1634). Terzebinski nihayet huzr- pdihye kabul olundu. Pdih niin gelmi olduunu sordu. Sefr, Sultn Sleyman zamannda akdedilmi olan
Eflk ve Moldavya prensleri Lehistan ve Trkiye arasnda afcd-i sulh in tavassut ettiler. Kasm 1633, Venedik Hulsas. 529 Abaza tarafndan gnderilen 81 esirin de pdihn emriyle balar kesildi 11 Aralk 1633, Venedik Hulsas. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/175 -177.
528

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ahidnme esaslarna uygun olarak, eski ittifak yenilemek maksadnda bulunduunu beyn etmesi zerine, Pdih fkeyle szn kesti: - Sulhden, ittifakdan deil, sefer ve harbden bahsetmelisiniz. Lehistan Kral vergi vermeye muvafakat ve Dinyestr istihkmlarn tahrb ve Kazaklar' imha etmedike, onunla bizim aramzda dostluk olamaz. dedi.530 Eli bu kadar aalayc artlara raz olmaktansa, harbetmeyi tercih ettiini sylemesi zerine, Pdih elini klcna gtrerek: - Klcnn nnde milletlerin titredii bir pdih olduumu bilmiyor musun? dedi. Sefr yle cevp verdi: - Senin byk bir hkmdar olduunu biliyorum; fakat beni gnderen efendim de senin gibi bir hkmdardr531 (Ramazan 1043 - Mart 1634). Bunun zerine Sultn Murad: - O halde saysz askerlerim Lehistan' istil ile kan ve atee gark edecektir! dedi. Terzebinski: - Ordularnn hkimi sensin; lkin zaferin hkimi Allah'dr. Kral Vladislas da muzaffer klcn ekecektir; Hotin'de kendisini brakmam olan talihe i'timd tamdr. szlerini syledi. Sefirin necb vakarna hayran olan Pdih, hazr bulunanlara dnerek: - Ben de byle hizmetkr isterim! demitir. Pdih, Lehistan aleyhine harb hazrlklarn hzlandrmak iin Edirne'ye gitmeye karar verdi. Daha nceleri Budin ve z valiliinde bulunmu olan Diyrbekir Vlsi Murtaza Paa, Lehistan hududu hakknda geni bilgisi olduu iin, stanbul'a getirtildi. Mhimmat ve kprler tedriki iin Belgrad'a kapclar gnderildi. skdar saray bahesinde in olunan kkn tamamlanmasndan sonra (20 Ramazan 1034 - 20 Mart 1634) tulu sancak cebehne nne dikildi: hafta sonra da Pdih Terzebinski'ye, harb ilnn bildirip gitmesine ruhsat verdikten sonra, Edime-Kaps'ndan karak payitaht terketti (9 evval 1043 - 8 Nsn 1634). Kenan Paa kaymakam sfatyle, Karaeleb-ztfe Abdlzz Efendi kad
Lehistan mverrihlerinin ifdesine gre. Sultn Murad, k art olmak zere Kral'tn ve btn tebeasnm slm' kabul etmesini teklif etmitir. Hlbuki cizye ancak gayrimslimlerden alnabilecei cihetle, ikinci art bu rivayete aykr der. Sultn Murad'n, bu birbirine zt iki art birden teklif etmesi uydurmadr. Riko'nun ifdesi daha dorudur: Btn Hristiyan Krallar ya Osmanl kaanunlarm kabul etmek, yhud vergi vermek lzm gclir. s. 24. mid'in Vekaayinmesi'nde, 15 Mays 1634, okunduuna gre. Sultn Murad eliye u cevb vermitir : .Kanunumuz mucibince, senin kralndan vergi isterim.* 531 Tlammer'in Almanca'snda bu konumann me'haz Nacn grnyorsa da, ki NnmMa bu szU r yok!ur. (Mtercim)
530

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

sfaty-le istanbul'un asayii iin grevlendirildiler. Maiyyet-i hne, Bayram, Murtaza, Hall, Ca'for adl drt vezirden, mft ile kazasker lerden, defterdar mer Efendi ile segbn-ba Mustafa Aa'dan, bir de Abaza Paa'dan mrekkeb idi. Abaza, Pdihn huss emniyetini salamakla ereflendirilmiti. Zt- hne 1634 Nisannn 15'inde (16 evval 1043) Dvud Paa'dan harekeletti ve ayn sonuna doru Edirne'ye ulat.532 Sultn Murad'n Edirne'ye giriinden az evvel, Lehistan'a elilikle gnderilmi ve Terzebinski'nin geldii sralarda vasl olmu bulunan eski mrhor bn Aa dnerek, dmann Ruslar tarafndan iddetle taarruza uramalar sebebiyle, hemen anlamadan baka bir arzulan olmadn ifde etti.533 Temmuz nihyetinde Murtaza Paa,534 20.000 kii ve Sleyman Paa kumandasndaki Bonak askeri ile Lehistan'a doru yrd. Canpuladolu vezir Mustafa Paa da Rumeli askeri ve 25 top ile onlar tkb etti (1 Safer 1044 - 27 Temmuz 1634). Rusuk'ta Murtaza Paa Tuna zerine kpr att; Curcuh (Yerkk; Yerkyi)*da Eflk voyvodas ltihak etti. Ancak Lehistan tarafndan grevli olarak gelen Etiyen, hkmetinin yine sulh akdine hazr bulunduunu ifde etmesi zerine, Murtaza Paa orada durdu. Devletin eyletlerinde birok ve sr'atli deiiklikler oldu. Kap -dn Ca'fer Paa Selanik taraflarnda Ksendire'de hezimete uramasn mtekib535 azledildi ve yerine byk mrhor Yeniehirli Hseyin Aa getirildi. Nashpaa-zde Hseyin Aa byk mrhor, baltaclar kedhuds Hasan Aa, onun yerine kapclar kedhuds oldu. Silhdr Hseyin Budin Valiliine gnderilerek, silhdrik P-dih'n hussi emniyetini kazanm bulunanlardan Bzirgn-zde Mustafa'ya verildi. Bir mddet sonra yeni Budin valisi Bosna'ya gnderilerek, Budin valilii vezr-i zam Bayram Paa'ya tevcih klnd. Hseyin Paa Bosna mansbndan memnun olmad ve Budin valiliine de dnmeye muktedir olamad iin, arpalk nmyle Kastamonu sancan ald. Bu srada stanbul'a dnen Ca'fer Paa Bu -din valiliine tyin olunarak, Bayram Paa dvn-i hmyn vezirleri arasna

Orduda mkemmel altm tane top olduunu Nalmft kaydeder. (Mtercfer) Nam. mrhor ahin Aa'mn Leh tfesinn Moskov ile cengi ve niza' olup beri canibe itaat ve inkyad old haberini getirdiini yazar- (stanbul basm. 3- 3, s. 206). 534 Hammer'de Murtaza. yerine yanb olarak Mustafa* yazlmtr. (Mtr.) 535 Nam: Esffirtt'1-Bilar, s. 51- Nam, 200 l ve 200 yaral olduunu ve amiral gemisinin battn syler Nalm'nn o taraflarda fesd De megul olduklarn zikrettii iki pare gemi Vilyam. ve -Hektar- ismindeki Od ngiliz gemisi idi. Knolles'de Riko: s. 21. Riko'da bu vak'ann hikyesi, fadele rinin i'timada ayan olmadnn yeni bir delilidir. Kapdn Paa'y, bizzat ldrd, diyerek, bu atmada Kapdn Paa'nn zayi olduunu yazar. Riko. Osmanllardn zayiatn 1.200*e karr.
532 533

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

geti.536 Sultn Murad stanbul'a doru yola kmakta gecikmedi. Vezirleri ile Abaza refakatinde olduu halde, Edirne-Kaps'ndan mutantan bir surette stanbul'a girdi (5 Austos 1634).537 Resm kavuu (mcevveze) mcevherlerle parlamaktayd. Elinde bulunan krba altn yaldzl ve kabzas inci ile mzeyyendi.538 Byk kk btn ahl, Silivri'ye kadar Pdih' istikble ktlar. Dnnden sonra, arab iilmemesi hakknda bir irde kt. Meyhaneler kapand, tahrb olundu. Kahve gibi arb da dm cezsyle men1 edildi.539 Sultn Murd, orb ienleri gece gndz t-kb eder, sarholar kendi eliyle ldrrd (Cumdelul 1044 - Kasm 1634).540 Lehistan elisi Terzebinski'nin Murtaza Paa nezdinde bulunmasna mukabil, Paa tarafndan da Lehistan'a gnderilmi olan eli ahin Aa, yedi madde zerine Lehistan ile akdolunan anlamann tasdiknamesini almak zere Ekim aynda stanbul'a geldi. Bu ahid-nmeye gre Osmanl Devleti, Kantemir'in emri altnda Bolgorod llerinde yerlemi olan Tatarlar' oralardan kaldrmay, Lehistan Kral da Zaparog Kazaklar'm zabtetmeyi taahhd ediyordu. Din-yestr zerindeki kalelerin yklmas talebinden vazgeilmiti; imdiki Moldavya ve Eflk voyvodalar yerinde braklyorlard. Her iki taraftan esirler karlkl olarak mbadele ediliyor ve eski ticar mnsebetler tekrar salanyordu. Mu'tad olan verginin de Tatarlar'a denmesine devam edilecekti.541 ahin Aa, Lehistan'da yedi sene esaretten sonra, Murtaza Paa'nn tavassutu zerine hrriyeti geri verilen Tatar Prensi slm Giray' beraberinde getirdi. slm Giray Yanbolu'ya gnderildi.542 Daha nceleri Krm'da karkla sebep olan ve nihayet af
Nam : Bu suretle birka hafta zarfnda Budin'e drt vali tyn olunduu grlyor: Ms Paa, Hseyin Paa, Bayram Paa, Ca'fer Paa. 537 Pdih Safer aynn birinci gn Edirne'den hareket etmiti. Naim stanbul'a giri trihini gstermez. Hammer'in gsterdii 5 Austos 1634 trihi 10 Safer 1044'e rastlamak gerekir. (Mtercim) 538 Pdih keml-i azamet ve ihtiam ile mlebbes idi; mcevvezesinde ca -gal (ca'l??) sogu var idi; sa elinde kabzas incden saf ilenmi tal-baf bir tziyne tutarlard. Nam, s. 224 (Mtercim) 539 M. D'Ohsson, 4, s. 68, doru olarak 1043 senesinde arabn yasaklanmasna dir olan kanunlar yemledi der; Kantemir ise Meyhanecilerin alenen arb satmalarna izin verdi demekle aldanr. 540 Bizzat kendileri gice gndz girp, bulduklar serho kati iderlerdi. Hatt birini bizzat ok ile urup, deryaya ddkde, helak old diye gediler. Ba'-dehu o bre kup, hals buld- Nam. s. 234. Fakat son fkraya nazaran evvelki fkraya bizzat ldrd mns verilmemelidir. (Mtercim). 541 IV. Vlariisias Zamanna Dir Trih (Lehe), bb. 87. Fezleke. Nam'ya nazaran bu anlamann yedi maddesi Murtaza Paa'nn 1630'da akdettii muahedenin yedi maddesinin ayndr. Bu yedi r -adde Nalm'a yazldr; Res Mehmed Efendi'nin tn'snda dah, t627*de akdedilmi muahedenin balca maddeleri olmak zere mevcuddur. Bahsedilen maddeler bu defaki muahedelerde dah mezkr ve u kadar ki, vergiye dir olan yedinci madde 7,eh vesikalarnda yoktur. Riko, Knolles*de, 2 -_ s. 27. 542 Ravzatfl'l-Ebrr. Nam'da (st. b-, i. 3, s. 233) grlyor ki, Lehistan'a gnderilen ahin Aa, hudud zerinde kalarak, bilvasta elilik edip. Kral ile karlkl grmemitir. Murtaza Paa bunu Pdih'a duyurmami. yedi seneden beri Lehistan'da esr iken. ahin Aa ile birlikte gelen slm Giny Hn da,
536

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

taleb etmeye karar vermi olan ahin Giray da, Rodos'a gitmek iin emir ald. Murtaza Paa stanbul'a davet edilerek, sadrzam Nash Paa'dan dul kalan sultan kendisiyle evlendirildi. Lkin sultn, bu yeni nikha nefretle muvafakat etmitir.543 Pdih'n Edirne'ye gitmesi ve Lehistan ile anlamann yaplmas vak'alarna sahne olan bu sene, Osmanl Devleti ve Eylt - Mttehide (Felemenk) arasnda dah kapitlasyonlar yenilenmitir.544 Son defa yaplan Son anlamas tasdiknamesinin mpa-rator'a ulatrlmas iin Kanije Paas grevlendirilmiti. Ancak mft o kadar mhim bir ztn seilmesine i'tirz ettiinden, Vya-na'ya eski sadrzam Receb Paa'nn kedhuds Rdvan Aa545 gnderilmitir ki, eski sadrzamn adamlarndan haytm kurtarabilmi olan yalnz budur. Macaristan halk meclisi maviri Kont Jan Rudolf Poemb, Osmanl Devleti nezdine sefir nasb olundu.546 Onun ta'lmt -s-ve Kral Kristin ile yapt yazmalar mukm eli mid tarafndan dvna tebl olunmu olanBudin valisinin azlini taleb etmesini; Zitvatorok anlamasnn onbeinci maddesi mucibince, F-lek, Somakov, Seen, Gyarmat kalelerinin ele geirilmesinden beri Osmanl Devleti'ne vergi vermeleri lzm gelmeyen kylerin terki iin srar gstermesini; hududu huzursuz eden yamaya ve esr alnmasna bir nihayet verdirilmesini mir idi. Tam selhiyetli murahhas olarak Viyana'dan 1634 senesinin ikinci pn hareket eden Avusturya elisi Osmanl elisiyle Son'da -tasdiknamelerini mbadeleye me'mur olduklar ahidnmenin akdedildii yerde- kar karya geldi. Budin'de, hudud zerinde karlkl olarak vukua gelen aknlar ve arada ekime konusu olan kylerin terki hakknda, mu'-tad olduu zere faydasz uzun szler sylendi. Maamafih Avusturya elisi ehir ve palangalar, bayra alm ve bandosu nde, geerek yoluna devam etti. Ancak mihmandarn ve tercman Raabl Arnst Hazi'nin talebi zerine payitaht kaplarnda bayran toplayp, bandosunu susturmaya mecbur oldu (26 Mart 1634). Venedik, Fransa, Hollanda, Lehistan elileri kendisine huss memurlar gnderdiler. ngiltere elisi, adamlarnn biraz evvel silhlar alnm olduu cihetle, gerekli ekilde
azndan bir sz karr diye, Pdih ile grtrmeyerek, Yan -bolu'ya gndermitir. Lehistan elisi pek memnun olmayarak avdet eyledi, Kasm 1634, Venedik Hulsas. Rusya'nn Lehistan ile Sulh akdetmesinden dolay, Rus elilerine serzenite bulunuldu Venedik Hulsas. 543 Byle all bir koca verilmesinden dolay, hemiresi olan sultna ikyet etmitir. Venedik Hulsas, Mart 1635. 544 20 ubat 1634, Martens, Diplomasi Rehberi, a rk Akamisi Vesikalar Mecmuas. 545 Kapitlasyonun tasdiki iin sefr Rdvan Aa Venedik Hulsas 546 Riko, kinci Ksm, s. 25, bunu Kont Busen diye adlandrr.

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

172
Sayfa

hazr bulunamyacaklanndan bahisle, zr beyn etti. Kont D Poemb, dvn- hmyndan kendinden ncekiler gibi, kendi yiyecei iin gnlk 9.000 ve ondan fazla olarak hayvanlar iin 1.000, ki cem'an 10.000 ake ald. Geliinden sekiz gn sonra (4 Nsn 1634) huzr- hmyna ka-bl olunarak, Almanca bir nutuk rd etti. Josef Barbatti tarafndan da tercme olundu. Getirdii hediyeler altn yaldzl araba ile mutantan bir surette dvnn avlusuna nakl edildi (8 Nsn 1634). ki gn sonra Pdih Edirne'ye mteveccihen yola kt. Sefirler gidiinde hazr bulundular. Bu mnsebetle, Osmanl vkelsndan biri Fransz elisi Marvil'i. bam aarak kendisini selmlamas lzm geleceini beyn ederek, apkasn karmaya mecbur etmitir. Fransz, diplomatlara has bir tarzda glerek, kendisini kz etmi olmasndan dolay teekkr etmitir. Yine bu Fransz elisi, urbasna nazaran, mparator'un elisi deil. Macaristan Krallnn d bir memuru gibi telkki olunabilecei bahanesiyle, kilisede Kont Poemb'e tekaddrn etmek istemitir. Poemb tarafndan reddedilen bu yeni ddia. Marvil hakknda kaymakam paann tevbhini celbedrrek, Fransz elisi Iyd j Fesah pazar Avusturya elisinin te-kaddm etmesi lzm geleceine dir bir avu ve alt yenieri marifetiyle tebli olunan kat' emre itaat etmemi olmamak iin, hastaln bahane etmeye mecbur kalmtr. Kont Poemb. vezrleri ve beraberindeki elileri ziyaretten sonra. Edirne'de bulunan Pdihn nezdine giderek, on madde zerine yazlm bir lyiha ile ikyetlerini arzetmitir.547 Az bir zaman sonra vuku bulan veda mlakatm mtekib zt- ahanenin Edirne'de bulunmasndan dolay mzkasz ve bayraklarn amakszn Edirne'den kt (16 Mays 1634). Gayet bar te'mnatla, fakat hakikatte, kat' bir eye nail olmakszn dnd.548 Sultn Murad'm Edirne'de bulunduu srada bir takm ekya zmit, znik, Zemlik Krk-geit yollarm tutarak, Koca ili sancan istil etmi idiler. En sonra da Karamrsel yaknnda bir frka yenieri kumandann (serdrn) mab etmilerdi. Bostanc-ba Due kumandasyle gnderilen bir bostanc mfrezesi, bunlarn errinden mntkay temizledi. O esnada stanbul'da sade yan az bulunmas halkn honudsuzluunu ve Pdihsn stanbul kads olup, memuriyeti icbndan olarak narh ii de uhdesine
Tafsilt ve cevb iin Ferdinand Vekayii ne mracaat, 12, 1634. mparatorun mektubuna cevaben Poemb'in Edirne'den getirdii 15 Mays 1634 tarihli mektubun talyanca tercmesi Iparatorluk Arivi'ndedir. - Bu-din vlsi Ca'fer Paa'mn 18 Temmuz 1633 ve Hseyin Paa'nn 1634 tarihli mektuplar iin de oraya baknz.
547 548

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

braklm olan Karaeleb-zde Abdlazz Efendi hakknda infialine sebep oldu. Ka-d'y bir gemiye bindirerek, adalardan birine gtrp denize atmas hakknda bostanc-ba Due'ye hatt- hmyn karld. Gemi Kzl Adalar'dan birine yaklamakta iken, Abdlazz Efendi'nin h -msi vezir Bayram Paa'mn karmaya muvaffak olduu ikinci bir hatt- hmyn, kadnn mes'd talihinin eseri olmak zere, vaktinde yetiti. dam cezas, Kbrs adasna srgn ekline evrildi.549 Ksa bir mddet sonra, Bosna Valisi bulunan sabk Kapdn Hattat Hasan Paa, Pdih'n gazabna urad. Bosna tacirlerinden birinin olu olup, vaktiyle pdih nedimlerinden bulunan Ms e-leb gibi makam tevzinde nfuzu te'srli ve unun bunun dmna veyhud dm cezasndan affna muktedir olan silhdr Mustafa, Hattat Hasan Paa aleyhinde telkinlerde bulunmu idi.550 Mustafa br zamanlar Hattat Hasan'a hizmet etmi ve her nedense efendisinin mahvna yemn etmiti. Hattat Hasan Paa'mn dm ve Bosna valiliinin Sleyman Paa'ya verilmesiyle. dmn da icras hususunda grevlendirilmesi iin bir irde ald.551 Hasan Paanm bn adnda bir hizmetkr, Sleyman Paa'mn gidiinden sonra, Efendisinin ne trl tehlike iinde bulunduunu anlayarak, onu haberdr etmek zere, Sleyman Paa'nn arkasndan kotu. Lkin hangi mahalle varrsa, Sleyman Paa'mn oradan kalkp gitmi ol duunu renerek, daha ileri geip de ondan evvel yetiememekten me'ys olmuken, Bosna sarayndan evvel son merhale olan Glasine Ky'nde yakalamaya muvaffak oldu. Ramazan olmas cihetiyle, Sleyman Paa, bir sipahinin srar zerine, orada kalmt. Sdk hizmetkr, Bosnasaray'nda efendisini camide teravih namaznda bularak kulana doru eilip, idamna irde km ve ic rasna me'mtr olan ahsn neredeyse gelmek zere olduunu syledi. Hasan Paa, bir dakika kaybetmeksizin, hemiresinin hanesine kaarak sakland. Bir saat sonra Sleyman Paa geldi. Vl sarayn bo bularak, hazneyi, zabtettiyse de, Hasan Paa'yi ele geiremedi. Hemiresinin hanesini aratrd. Lkin Hasan Paa kadn klna girerek kurtuldu. Bununla beraber kendisini orada emniyette gremedii cihetle, kadlardan Res-zde Al Efendi'nin hanesine gizlendi. Sleyman Paa'nn adamlar oraya da gelince, kad kapy aarak:
Abdlazz Efendi o zaman u beyti sylemitir: Hatt mensOh gelmedi amele Hatt - nftsih an giderdi hele (Mtercim). 550 Sleyman Paa. Bosna Paasn dm etmek zere krk kii ile gnderildi. 24 ubat 1634, Venedik Hulsas. 551 Nam'nm derler ki diye yazdna gre, bu Hattat Hasan Paa haremi
549

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

174

- Aradnz kimse burada deildir. sterseniz ieri giriniz; lkin dvn- hmynda vezirler, kazaskerler huzurunda ikyet hakkn muhafaza ediyorum; elbette onlar bir kadnn hanesine cebren girildiini lkaydne tecviz etmezler. Bakalm, zlimler, o zaman Sultn Murad'n gazabndan yakanz nasl kurtarrsnz? dedi. Kad'mn cr'eti ve hazrcevapl himaye eden ve edilenin haytn kurtard. Askerler haneyi aramakszn ekildiler. Bir mddet sonra Hasan Paa Argan Da'nda bir maarada saklanrken, tesadf eseri oradan gecen bir Eflkl tarafndan haber verildi. Eflkl kendisini tkb edenlere klavuzluk etmek zere geri dnmt. Dima gzetlemede bekleyen Ha?an Paa bir okla Eflkl'y ldrerek, ormann en sk yerine kat. Kn aynda daim tehlikeler iinde serseri dolatktan sonra stanbul'a gelerek, btn aratrmalara ramen saklanmaya muvaffak oldu. Avn elinden karan vlnin ihmline ceza olmak zere. Pdih u mealde bir hatt - hmyn kard: hftssda iken SultSn Mustafa devrinde Toraman Hasan nmnda bir drs-sade aasnn ehzadeleri dm etmek kasdmda bulunduunu haber alarak, brka arkadaryle birlikte Toraman Hasan' ldrm, fakat bu hizmetiyle fazlaca gururlanlm. Bundan dolay. Sultn Murd'a fitlemiler. (Mtr.) Sen ki Sleyman Paa'sn, yiirmi binden az adam ile gelirsen ban keserem; yedi yandan yukar Bosna askeriyle gelp Edirne sahrasnda ma'asker-i hmyna mlhak olasn.552 Hakkaten Sleyman Paa, daha fazla asker getirerek, vlmeye yolaan bir alay gsterdi. Hattat Hasan Paa'mn ortalktan kaybolmas Danyal'n553 olu ve Ekber h'm torunu Hindistan ehzadesi Mrz Baysungur'-un gybette bulunduu zamana rastlar. Danyal'n vefatndan sonra Mool tahtna Cihangir lkabyle anlan Selm h clus etmiti ki, kendisinin ve veziri Hoca 'timd'd-Devle'nin faziletleri ir rf-i rz ve Tlib-i Amul ve dier irler tarafndan manzumelere konu olmutur. Sem h, Lhor'u ikaametgh ittihaz etmiti. Oullar Husrev Mrz ve Hurrem Mrz Agra ve Behrmpr*-da vl idiler. Husrev'i, byk babas Ekber h ziyde sevdiinden, velahd olmasn vasyyet etmiti. Hurrem b* terchden
552 553

Nalm'dan aynen, s. 222. (Mtercim) Moollar Danh. adm verirler.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hond olmayarak, (Selm h zamannda) askeriyle biraderinin zerine h cum edip, onu hezimete uratt. Husrev, Nehr-i Mehrn denilmekle" mehur olan Sind suyu kenarnda ele geerek, babasna gnderildi. Hurrem, esri istedi. Selm evvel buna muvafakat etmedi; lkin bir zarar gelmiyeceine dir verilen vaad zerine nihayet tes-lm etti. Fakat bu szde durulmad. Hurrem, biraderini ldrmek cinayetine, babasna isyan suunu da ilve etti. Pederinin Kemir ve Kabil dolaylarnda bulunmasndan istifde ederek, Behrmpur'un zabtna teebbs etti. ki sdk emrin mukaavemetiyle ehir kurtuldu; s, Sind suyunun te tarafna gemek mecburiyetinde kald. Baba, oulu tkb ederek hezimete uratt. Bununla beraber, Selm h oluyla bararak, 30 seneye varan saltanat syi iinde geti. Yukarda sylediimiz vehile, onun yerine ehriyr tahta oturdu. Fakat ordunun bir ksm Danyal'n be olundan birini tahta geirmek istediklerinden, bu cr'etkrca teebbs, drdnn haytn kaybetmesine sebep oldu. Beincileri olan Baysungur Mrz, birka aylk bir saltanattan sonra, kamaya mecbur olarak, tekrar pederinin tahtna geebilmesi hususunda asker ve para yardm istemek zere Sultan Murad nezdine gelmiti. Lkin garb istekleri ve Timur'un hanedanndan olmas dolaysyle ahmaka gururu,554 Pdih/m tevecchszlne sebep oldu. Resm mlakatnda Pdihn verdii ihsan, giderken, Enderun aalarna, baltaclara, kapclara datt. Pdih'm huzuruna ktka, bir hizmetkrna getirttii ceyln postunun zerine otururdu. Bu hller zerine Sultn Murad, kendisini ayakta karlamaz oldu. Nihayet Pdih, Hurrem h'n iki devlet arasndaki iyi mnsebetlerin korunmas iin bir iki defa kymetli hediyelerle sefirler gndermi olduunu ve bu derece pheli bir muvaffakiyet umdyle o kadar uzak bir hududa Osmanl ordusu gnderemiyeceini kendisine anlatt. unu da ilve etti: - Elbise verilmi olsa, onu giyecek vcd nerededir?555 ehzade bu ifdeden hatr krlarak, huzurdan kp, bir daha grnmemitir.556 Bzlarnn rivayetine gre, dervi olduu halde vefat
Huzr- ahanede ceddi Timur'u anp Shib-krn- zaman diye yd ederNam'dan anlaldna gre. Pdih bu szleri bizzat Mrz'ya sylemi deftitdir; metinde belirtildii gib. Hurrem h'n iyi niyetini arzetmesi ve-o kadar uzak bir yere asker gnderilmesi mnsib olmayacan, tenhlarnda yni bz mahremlerine sylemi ve Farz edeyim ki, Allah Iibfis vermi; endam nerede? mazmununu sylemitir. Nam, s- 225 (Mtercim) 556 $eh7ftde, Pdth'm -kendisine sylemi olmad- o szden deil, szlerinin yerine getirilmemesinden gcenerek gitmitir. Nam, s. 216 (Mtr.)
554 555

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

etmi, bzlarnn rivayetine gre de yolda giderken, gnderilen adamlar marifetiyle dm edilmitir. Gerek harb ve sulh zamannda, gerek stanbul ve Edirne'de IV. Murad'n iddeti devam ediyordu. Yeknesak bir kati ve ikence grlyordu ki, vstalar muhtelif olsa da, hepsinde netice bir idi. Tem-kn ve hiffet, akllca ve ihtiyatszca hareket, cinayet ve ma'smi-yet, iktidar ve zaaf hep kl ve kemend ile mkfatlandrlyordu. lm bzan bir kiinin dmyle, bzan katlim suretiyle dima yldrm gibi seri, dima veba kadar iddetli olarak hkmn icra etmekten geri kalmyordu. Pdih Edirne'ye seyahatinde bir kprden geiyordu; otuz Hindli dervi, zt- ahaneyi grmek arzusunda bulunarak, hssa askerleri ve dilencilerle Serseriler tarafndan zaklatrlmamak iin, kprnn kemerleri altnda gizlenmilerdi. Sultn Murad yaklanca, bu zavalllar gizlendikleri yerden birdenbire ktklarndan, Pdih'm at rkp, svarisini drd. Birka di. Narr.a. Osmanl memleketinde ve Osmanl Pdih huzurunda Topal Timur'dan bahs ve yle bir mel'n- gaddar le iftihar itmek byk mnasebetsizliktir. (Mtercim). dakika sonra otuz derviin ba yol zerine konulmutu (Haziran 1634).557 Gmlcine naibinin zulmlerine dir bir ikyet geldiinden, Edirne bostancbas sulunun ban getirmek zere gitti. O srada nib deitirilmi olduu halde, haksz yere ve baka biri tahkikat yaplmakszn dm edildi. Pdih, stanbul'a dndnde bostanc-bann aratrmalarn, bizzat beraber bulunduu gece gndz kol dolamasn, kahve, ttn, afyon, arb hakkndaki emirlere aykr hareket ederken yakalananlarn idamm mevk-i icraya koydu. Sarayda bir elmas kaybolduu iin, bir avu bunu alm olmak zannndan dolay kaza vuruldu.558 Hassa hizmetkrlarndan biri cirid oyununda Pdi-h'n bir darbesini savuturmu, ondan sonra da gazabndan kurtulmak zere gizlenmi olduu iin, stanbul kaplar, firar bulunup da dm edilinceye kadar kapal kald.559 Galata saraynda yangn kmas zerine, aa (saray muhafz) daraacna gtrld; Galata voyvodas, yangndan doan zarar tazmin etmek zere lmden

176
Sayfa

Zt hne, Edirne'de iddete dayanan metoduna devam etti.-Birka Hind hacsnn ortaya ktvermesi zerine Pdih attan dt.. 24 Haziran 1634, Venedik Hulsas; Riko, s. 38. 558 Bir avu, bir elmas kaybolmasndan dolay sarayda boulmutur. Venedik Hulsas. 559 Pdih'm bir cirid darbesini savuturmu olan "bir delikanly ele geirmek in stanbul kaplar kapand.. 8 Mart 1635, Venedik Hulsan.
557

Byk Osmanl Tarihi kurtulabildi.560 ir Nef''nin dam

Cilt 9

Joseph von Hammer

Hazran'da skdar'da yeni bir yangn kt; bir de zelzele oldu (14 Haziran 1632). Eer bu defa u iki tabiat hadisesi yeni ikencelere sebep olmamsa, Murad'n saltanatn kanla lekeleyen ve en ok dikkati eken iki dmn mukaddimesi saylabilir mverrihin nazar- dikkati, yalnz balca katlimlar, yhud madurun isminin hretinden dolay nazar- dikkatleri celbetmi olan katiller zerinde durabilir. ir Nef ile vezr Abaza'nn idamlar bu son kategoriye girdiinden phe yoktur. Hasankale'de domu olan Nef' ki OsmanlIar'n en byk hicviye airlerindendir- Pdih'n huss mahremiyetine nail olmutu; t o zamana kadar ki, bir gn Sultn Murad, irin Sihm- Kaz'sm okurken, ayaklarnn dibine den yldrm semav bir ihtar sayarak, sarayndan uzaklatrd. Bununla beraber Nef' ok gemeksizin dvn- defter'de (mliye nezretinde) bir memuriyete geerek,561 yine Pdih'n huss meclisine dhil olmutu. Sultn Murad'n Edirne'ye gidiinde srlen dier vezr ile beraber, bu defa Rodos'daki menfasndan dnen Bayram Paa hakkndaki iddetli bir hlcviyyesi, zamann en byk Trk irinin haytn kaybetmesine sebep oldu. Saldrya urayan zt, tarziye istemesi zerine, sulunun ba kendisine ihsan edildi.562 Hicivlerinin oklarna ekseriya kendileri hedef olmu bulunan ulem, Nef '-nin katline sevinle fetva verdiler.563 Onlara gre, evvelce te-i asumn (yldrm) tarafndan tehdd edilmi olan bu hicivcinin -ki son derece tesirli bir kl olan kalemi istisnasz btn vezirlere
Ravzatttl-Ebrftr. Acemt-olam saraynda yangn; muhafz aa Pdihn iadesiyle asld. Galata voyvodas Al eleb, dm cezasndan kurtulmak iin yangndan doan hasarn tazminine mecbur oldu. 14 Ocak 1635. skdar'da baka bir yangn, zelzele. Venedik Hulsas. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/177 -187. 561 Cizye, baka bir tbirle harc defterdarl ki. gayrimslim kavimlerden alnan nakit vergiyle lgili muhasebe ubesi demektir. (Mtercim) 562 Taht- hmSyn yanna yldrm dtnde. Pdih Nef''yi me'mriyetin -den azlederek, hidve tvbe ettirmi idi. Sonra yine mflttefit olup, pdigh yaknlarndan oldu. Bir gn Bayram Paa'y uzun bir kasde ile hicvetmiti. Pdih, huss meclisinde Neft, tre bir hicvin yok mu? diye azn arayp. Bayram Paa hicviyesini vermesi zerine, bunu paaya gstererek Nef''yi katlettirmitir. Nef', Bayram Paa'y Sultn Murad'n emriyle hicvettii halde. Bayram Paa'mn srar zerine katline izin verdii hakknda halk arasnda dolaan rivayetin asl yoktur. Nam'dan telhs, c. 3, s. 235 ve 239. (Mtercim) 563 An ir-i hecg ki nftm- ost Nef' / Katle becr mezheb vcis katli efil (Bir hiciv airi ki ad Nef''dr / Drt mezhebe gre onnn ylan gibi katli vcibdir) mefhmu zere ulemy - vaktin ibha- demini tecviz itdikleri -Nef'... Nafm, s- 236 (Mtercim)
560

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

isabet ediyordu- katlini emretmek iin bir hakkaniyetti.564 Bedbaht ir saray odunluunda565 hapsedilip, orada dm olunarak cesedi dalgalara brakld. avu-ba kendisini siyset mahalline (dm edilecei yere) gtrrken: - Nef, beni tkb et, oklann kesebilecein (Sihm- kaza; yni kaza oklar tedrik edilebilecek) bir ormana gideceiz. demiti. Nef: - Mel'n! Sen de mi hicve karyorsun? diye cevp vererek,566 vezr hakknda bir kfr seli dktrmeye baladki,567 ancak son nefesini verdiinde sona erdi.568 Abaza Hasan Paa'nn dam Abaza'nn dm, Osmanl memleketlerinde daha ziyde yank yapmtr. lim ve irfandan behresiz, fakat tavrlar bahadirne olan sabk Bosna Vlsi, Tuna'dan dnnden beri Pdih'n olduka itimdna mazhar olmutu. Sultn Murad, Abaza yannda olmadka, ne piyade, ne svari olarak darya kmazd.569 Zt- h-ne ve ondan sonra btn saray halk elbise biiminde, kl balamakta, kavuk sarmakta Abaza'y rnek tutarlard. Kaftanlar, kavuk* lar, at takmlar hep Abaza -vri idi.570 Abaza,
Fakhler, Nefnn katli hkmn Nef nmnda olan o ir-i heccvn katli, ylann katli gibi, drt mezhebde caizdir demek olan: n ir-i heycg ki nm- nm- ost Nef Katle ber mezheb vcib katl-i ef Farsa beytiyle te'yd eylediler. (Nam (c. 3, s. 236), beyt-i mezkr mefhmu zere ulema-i vakt, ibhet-i demini tecviz itdikleri Nef demi olduundan, Hammer, fakhlerin, o beyitle irin katline ceVap verdiklerini zannetmitir. Hlbuki, er1! hkmn Farsa beyitle te'ydi mmkn olmad gibi, Nef hakknda dm karar erhi dah karlm deildir. Nam'nn maksad Bu beyit mefhumunca, Nef f-nin katlini mbh addedenler bulunmu ki, bunlarn iinde ulem dah vardr demekti, tslm erati, hiciv iin adam ldrmekten mnezzehdir. Mtercim) 565 Bayram Paa saraynn odunluunda. (Mtercim) 566 Bu konumann Hammer'in yazd gibi zarfne olmamas teessfe ayandr. Cavu-ba boynu eri bir kaba adam olduundan, Nef'nin nne dp, gtrrken Gel, odunlukta hicv edecek biri var demi ; o da Yr, bildiinden kalma, mel'n!. cevbm vermiti. (Mtercim) 567 ZIr ve blya vfir tm- galza itmi Nalm, s. 236 (Mtercim) 568 .Ah kim kyd felek Nef gibi stada!. 1044 (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/187-189. 569 Abaza, Pdih'a bir derecede takarrb hsl etmi di ki Pdih her ne vakit seyr tarikiyle bir tarafa gitse Abaza elbette haber alarak, yoluna kard; beraber giderlerdi. Nam'dan, s. 229 (Mtercim) 570 Fetva emn eyh-zde efendi rivayet eder ki, Abaza Eflk tarafnda serdar iken, mezliminden ikyet edildiinde. Pdih katline yemin etmi olduundan, muahharan aman verilerek, getirilmesi zerine, yemin yerini bulsun diye, klla ensesine vurmutu- Yaras kapandktan sonra, aralarnda bir yaknlama husule geldi. Abaza bahdr, ekil ve emaili gzel bir adamd. Libas ve destarda (elbise ve sark hususunda) latif ihtirlan olup kendisini ve atlarn tezyn ederdi. Elbisesinin tenasb, yiite tavrlar Pfidih'a ho geldiinden, Abaza nasl giyerse Pdih da yle giyerdi. Hatt bir gn kisi birlikte giderlerken, ikisinin de
564

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

moda hkm* daryd. ran aleyhine dnlen muharebe hakkndaki pln Pdi-h' tammiyle cezbetmiti. IV. Murad'a diyordu ki: - Pdihm, Acem ikliminin btn yollarn bilirim; g kolay btn hududuna vukufum vardr. Zt- ahanenizi bin sv-r ile Ejderhn ve Demirkap semtlerinden irvan'a karaym; mu-td olduu zere ordu dah Erzurum'dan gelsin; az mddet zarfnda irvan' ve btn ran' zabt ederiz. Bu dnceler Pdih'n tabiatna muvafk grnd kadar, kaymakam Bayram Paa'ya, mft Yahya Efendi'ye, Pdih'n nedimi olan silhdar Mustafa Aa'ya, uygunsuz grnyordu. zellikle Silhdr, Abaza aleyhine ancak lmyle skn bulacak derecede kin balamt. nk Abaza, Bosna Valisi iken, byk servetinden dolay Mustafa Aa'nn babas hakknda her trl basky reva grmt. IV. Murad'n dima kanl olan klc glgesinde hkmn yrten l koalisyon, mzc itibariyle s-i zanna mail bulunan Pdih', o koalisyona hasm grnen Abaza hakknda tahrikte hibir suretle kusur etmediler. Zt- ahanenin pheleri, ma'-tf olduu ahsa emniyet verici olmayacak bir tarzda aleniyet kazand. Pdih bir gn Topkap civarnda mutad vehile dolarken. Abaza Erikap'da tesadf ederek, eteini pmek zere atndan inmek istedi. Pdih at zerinde kalmasn emrettiyse de, bir mddet sonra az bir mesafeden kendisini tkb etmekte olan bostanc zabitini: - Tiz buraya gel! diye ararak, Abaza'y hemn atndan indir, klcn al! emrini verdi. Abaza derhl attan inerek, klcn kendisi teslim etti. Bostanc: - Pdih'n yannda kl ile gitmek usle mugayir olduunu bilmez misin? dedi.571 Abaza bu szlerden endeye derek, Anadolu'ya firarn a buklatrmak zere, skdar'a gizlice 50 at gnderdi. Mhim bir tasavvurla megul olduu vakit mutad olduu zere, geceleri tenh bir yerde enine
aba cepken giymi olduklarn grdk. Abaza'dan sonra da Abaza kesimi kaftan, Abaza -vrl kavuk. Abaza tarz rant ve kl halk arasnda birok seneler srd. Natm'dan telhis, s. 231 (Mtercim) 571 Bostanc oria-bas, sonra blk aas, daha sonra avuba olan Acem brfihm Aa nakleder ki: Br gn Pdih yalnzca ata bindi: ben beraber gitmee me'mr idim; baka kimse yoidi. Topkaps'ndan kt. Topular tarafna tevecch eyledi. Meer Abaza Paa, deti vehile haber alm; E -rikap'dan karak, selma durmu. Pdih iriince Abaza atndan indi; ri -kftb pmek istedi. Pdih inmemesi n and virdi. Dizgin beraber gidiyorlard. Biraz gidildikten sonra, Pdih Abaza'ya bakarak Bre bostanc. ttz gel! diye beni ard. Buyur, hunkrro diye vardm, Tz Abaza'y atndan indir, klcn a!, sen kuan! dedi. Abaza ft'hl atndan inp, klc belinden zerek, bana verdi. Devletl Paa! Pdihlarla klc belinde hem-inn olmak olmaz, bu kaadeyi bilmez misiniz? diyerek klc aldm; PHflh Sakn virme!. dimis olduu iim. tuhfe- rzgr olan o klc temellk eyledim. Nam'dan telhis, s. 229230 (Mtercim)

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

180

boyuna gezer, elindeki sedef tebihi ekerdi. P-dih'a naklolunan bu tafsilt, tabi olan emniyetsizliini ve hakkndaki bhelerini artrd. Ermenler'le Rumlar'n Kuds-i* erif de Kamme Kilisesi'nin temellk mes'elesi572 Abaza'ya son darbeyi vurdu. Ermeniler, Abaza'y kazanmak iin 20.000 guru gndermilerdi. Sultn Murad bundan haberdr olarak, Abaza'y artp da, onlara yardm iin ne kadar para alm olduunu sorunca, Abaza kekeliyerek, 12.000 guru aldn syledi. Bu yalan, Pdih'n gazabn son dereceye kard. Mukaddes mahal hakknda Dvn- hmynda kaymakam Bayram Paa ve kazaskerler tarafndan ka rar verilecei gn, gne domadan evvel, Sultn Murd -bostan-cba Due'nin ikaametghnda geceyi geirmi olduu- Anadolu Kk'nden, Due ile beraber ikisi yalnzca Rumeli Kk'ne mteveccihen kaya binmi idiler. Sahilden stanbul'a gitmek zere ata bindi. Beikta'ta bir kylye rastladlar ki, kz koulu araba-syle yolu kapatmt. Sultn Murad derhl bir ok att; kylnn dtn grerek, bostancbaya bam kesmesini emretti. Bostan-cba: - Pdihma uzun mrler! Terbiyesizin can daha ok dedii zaman bedeninden ayrlmtr cevbm verdi. Bu ibitirici sz, yalnz yaralanm olan kylnn haytn kurtard. Sultn Murad gne domadan nce, Ayasofya Camii kapsnda idi. Dvna gelecek Ermener'in hepsini dm ettirmesini kaymakam paaya tebli etmek zere, tebdil-i kyafet ederek Dvn'a girmesini Due'ye emretti. Due tesadf ettii bir Rumeli neferiyle elbisesini deitirerek ve nefer sk bir muhafaza altna alarak, derhl bir arzhl yazdrd. stidanamesi elinde, Rumeli neferi urbasy-le Dvn'a girdi. Bostancbay pek gzel tanm olan Bayram Paa, ehemmiyetsiz bir tavrla arzihli alarak tezkireciye verdi. Tez-kireci istidanameyi okumakta iken, Due'den saray dilsizleri lisa-nyle gz ucundan sr'atli bir bak atfederek, Ne var? diye sordu. Die dilerini skarak; yine o lisnla cevap verdi ki: Pdih pek hiddetli demekti. Bunun zerine Bayram Paa, nefer kyfe -tndeki Due'ye yanma gelmesini iaret ederek, o da ald kanl emri ona syledi. Bayram Paa, bunu hemen kazaskerlere tebl etti. Onlar da dehetle dinlediler. Daha sonra celld ve subaya dvnda hazr bulunan birok Ermenler'den birkann ban kesmelerini emretti; emir derhl icra
Nam'ya nazaran Ermenler'le Rumlar'n mnazaas Kzl Yumurta Gn' -ne mteallik idi. O gn tftyn iin Kuds-i erifte Kamme Kilisesi'ne adam gnderilip, onun dnne kadar beklemee karar verilmi ken, Ermeniler daha nce Abaza kuvvetiyle ii bitirmek istemilerdi. (Mtercim)
572

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

olundu. Bu srada Pdih saraya vsl olmutu. Abaza'y artp, Gvercinlik yaknnda bir bahede hepsine emir verdi. Due, dvndan dndnde, Pdihtan Abaza'nn dm fermanm alarak, bir bostanc ile kendisine gnderdi. Sultn Osman'n necb intikamcs tam bir teslimiyetle: - Pdihmun emridr573 cevbn verdi. Bu sz zerine, namaz klarak, ruhunu Cenb- Hakk'a, cismini cellda teslim etti (29 Safer 1044 - 24 Austos 1634). Ertesi gn na' kaldrlarak, vezirlere mahsus resm kavuk ile (mcevveze) tabuta konuldu: Mft, vezirler, btn devlet bykleri cenazeyi tey ettiler. Sultn Byezd Camii avlusunda namaz klnarak, tbut, Kuyucu Murad Paa'nm trbesine gtrld. s Canpulad'n askerleri arasndayken, Halil Paa'nn efaatiyle574 kuyu iinde can vermekten kurtulmu ve nihayet ebed ikaa-metghnda Kuyucu Murad Paa'ya komu olmas mukadder bulunmu olan mehur Abaza, sonunda bu suretle ortadan kaldrld. Sultn Murad dah, biraderinin intikamn alan, yenierileri ldren, ran ve Lehistan'a kar Devlet'in yerinden oynatlmaz mdafii olan bir adama ancak bu kadar mkfat verebildi. Mstebid hkmdar, isyana kar isyan ile zafer bulmak eklindeki iktidar prensibini, bu suretle klla para para ediyordu.575

KIRKSEKZNC KTAP ................................................................................................. Sultan Murad'n Erzurum zerine Kanl Yry ................................................... Revan'n Fethi ........................................................................................................... Padiah'n Kardelerinin Katledilmesi ....................................................................... stanbul'a Dn ....................................................................................................... Tercmanlarn dam................................................................................................. Kamame Kilisesi'nin Durumu .................................................................................... Sar Ktib le Defterdarn dam ................................................................................ Kad-Zde'nin Vefat.................................................................................................. Revann Skutu ........................................................................................................ Yenieri Katibi le Canpulad-Olunun dam .............................................................
Abaza, hatt okuyunca. Allaha hamd ederek, ve Dnyda bir muradm kalmad; emir pdihn, hi gam deildir diyerek, itbmn muhafazasn P-dih'a sipari etti, namaz kld, sonra bostanclar kemend attlar. Nam, s. 229. (Mtercim). 574 Halil Paa, o vakit yenieri aas, ve Abaza gen bir yiit idi. (Mtercim) 575 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5 /189-192.
573

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

Kk Ahmed Paa'nn Kahramanca lm ............................................................ Belgrad Ve Budin'de nemli Vak'alar ....................................................................... Rakoi'nin Zuhuru ..................................................................................................... Sadrazam Mehmed Paa'nn Azli, Bayram Paa'nn Sadreti ................................... Krm Han Canbeg Ve nayet Giraylarn Ardarda Azilleri......................................... Azak'n Ruslar Tarafndan Anszn Zabt .................................................................... ran Sefareti .............................................................................................................. Veba Ve Sultan Kaasm1n dam ............................................................................... Sultan Murad'n Badad Seferi ................................................................................. Sakarya eyhi Mes'elesi ............................................................................................ Yen damlar .............................................................................................................. Emir elebi'nn lm .............................................................................................. Ttn enlerin Takibi ............................................................................................... Sadrazam Bayram Paa'nn Vefat, Tayyar Mehmed Paa'nn Sadreti ................... Hnd Elisi .................................................................................................................. Yenierilerde hsan Tevzii Ve Top Nakli .................................................................... Tmar Kavgas ............................................................................................................ Badad'n Muhasaras Ve Fethi ................................................................................ Sadrazam Tayyar Paann ehadeti ......................................................................... Urmiye eyhinin dam.............................................................................................. Sultan IV. Murad'n stanbul'a Girii ......................................................................... Sultan Mustafa'nn rtihali ........................................................................................ Sefirlerin Kabul ....................................................................................................... Kaymakam Mehmed Paann dam ......................................................................... Sadrazamn ran Hududundaki Harekt................................................................... ran le Kasr irin Anlamas ..................................................................................... Sadrazamn Dn .................................................................................................. Piyale Kedhuda'nn Kazaklar'la Muharebesi ............................................................. Mehed Trbedar le Bir Kimyacnn dam ............................................................. Arnavudlar'n syan .................................................................................................. Bosna Hududunda Karklk ..................................................................................... Venedik'le Barn Bozulup Tekrar Salanmas ......................................................... Sultan Murad Kk: Revan Kk ....................................................................... Sultan Iv. Murad'n rtihali ........................................................................................ Sultan Murad'n ahsiyeti ......................................................................................... Griceli Ko Be'n Tesiri..........................................................................................

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

KIRKSEKZNC KTAP Sultan Murad'n Erzurum zerine Kanl Yry Sultn Murad, saltanatnn ilk oniki senesindeki yrylerinden Bursa ve Edirne'den te tarafa gememiti. Lehistan muharebesi hazrlklarn kendisi ordunun bana gemeksizin- sratlendirmekle iktifa etmiti. imdi ise, Devlet'in hudud kalelerini ranllardan kurtarmak iin alan byk seferi bizzat idare ettiini greceiz. ubat aynda (4 Ramazan 1044 - 21 ubat 1635) Pdih'n ota skdar'a kuruldu. 48 cemaata ve 600 esnafa ayrlm olan istanbul ahlsi Pdih' ve orduyu teye ktlar. Bu sava manzaras yksek bir siys maksad gsteriyordu. Bu suretle ahlnin hakk kuvveti ve vaziyet mkilt kazanp da mecburiyet grld takdirde, payitaht cemat ve esnafndan ne kadar yardm grlebilecei anlalmak isteniyordu. Esnaf576 uslnn te'ssi Osmanl Devleti'nden daha eski olup, Hlfet'in bahtiyar senelerine, yni -an'anelerin Peygamber zamanna ve onun ashabndan ilk Drt Halfe zamnlanna kadar kard- uhuvvet-i dniyyenin (dn kardeliinin), ehirlerin esnaf ksmnda tarkatlere id emirler derecesinde messir olduu bir devreye tesadf eder. Her cemat, bir peygamberi, yhud bir velyi std bilmi ve Mi'rc gecesinde Cibril tarafndan Peygamber'e takdm olunan beyaz ipekten dokunmu nle fakat kabaca- bir iaret olmak zere, esnafn deriden yaplm nlkleri dn cemiyet ve tarkatlerin kemer ve seccadeleri kadar mukaddes bir itima almet saylmtr.577 Sultn Murad, esnaf, asker, hassa askerleri, vezirler, ulem, En -, dern ve Brn aalar refakatinde, stanbul'dan ayrld. Ota- hmynun skdar'a kurulduunun onyedinci gn, Pdih, kararlatrlan hedefe doru hareket etti. O zaman Mart balar idi (22 Ramazan 1044 - 11 Mart 1635).578 Bayram Paa kaymakam sfatiyle
Almanca'ran Zunft ketitnesi Araba'nn Snf kelimesinden bozmadr ve Esnaf demektir. 48 cemat ile 600 esnafn ne sra ile tertb edildikleri hakknda Evliya elebi Seyahatnamesi'ne ve mverrihin (Hammer'in) stanbul ve Boazii eserine baknz, c. 2. s. 394 -425. Dikkate ayandr ki, Evliy'da zikredilen 48 takmdan I5'i cemat ve dier 33' esnaf diye isimlendirilmitir. htiml ki bu bir sehivdir. Evliya elel Scyhatnmesi'nn baslm olan birinci cildinin 511. sahjfesinde istanbul ve tevbiinde bulunan askir ve esnaf hakknda tafsilt balar. Ulem, meyh, askerin her snf, hsl her trl meslek erbab dhil olmak zere 57 faslda 1100 snf yazldr. Bu tafsilt incelenmeye ayandr. 578 Nam (c. 3, s. 237), Ramazann yigirmi ikinci sebt gni diyor; lkin 1635 Mart'nn onbiri cumartesi deil, pazar'd. (Ramazan bann er'at sbt, takvim hesabndan bir pn sonraya teehhr etmi demektir) (Mtercim).
576 577

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

184

stanbul'da kald. Yenieri aal -birbirini mte-kib drt defa Abaza nezdine gnderilerek, Abaza'nn bundan byle yenieri ldrmiyeceine dir onunla anlama yapm olan- Mus-liheddn Aa'ya verildi. Yol esnasnda, bundan sonra zt-i ahanenin malmat olmakszn, hibir yenierinin mtekaaid (oturak) ve me'zn (korucu) nmyle ordudan geri kalamyacan bildirir iddetli bir irde karld. zmit ve znik arasnda kin Kazkl Der-bendi'nde, bu emre muhalif ilk hareket, ordunun en iyi ve en eski neferlerinden Galatah eleb'nin drmyle merhametsizce cezalandrld.579 Aslerden Karaylan-olu nmnda Tiki karde dm edildi. Bu ki kardeten Sefer Be orduya gelmek zere emir alarak, Pdihf uzaktan grr grmez bahadrln gsterip de merhamet-i ahaneyi tahrik etmek iin soyunmaya balamt. Lkin Pdih iki parmayla katlini iaret etti. Dieri olan Hamza da ldrld.580 Bardakh'da, eskiden Karaman belerbei ve imdi Manisa sancak-bei olan Ttci (Duducu) Hasan Paa, mkemmel ekilde tehiz edilmi ve muntazam hareket eder 2.000 asker ile orduya iltihak etti. Ancak Ttci, son Manisa karklklarnda istenilen ekilde ha* reket etmemi olduundan, Sultn Murad kendisim grnce: - Bre mel'n! Birka dmann hakkndan gelemedin, imdi bana alay gsterirsin! Kesilsin ba! dedi ve emir yerine getirildi. Ordu, Eskiehir'den te Ilgn'a vsl olduu zaman, Karaman belerbei Celebolu Al Paa karlad. Daha nceleri isyanclar takmndan bulunduu iin, o da Argdhm'nda dm edildi. Bolvadin'de Grc Mehmed Paa'nn olu Hamd Be ile Aydn Bei No-gay Paa'nm olu ayn akbete urayacaklarken, Pdihn yaknlarndan bzlarnn te'srli efatleriyle kurtuldular (1 Zilka'de 1044 - 18 Nsn 1635). Lkin Karaaa kads, yalnzca ilgisizliinden phe edilmesi yznden, tshakl'da cellda verildi. Konya'ya bir merhale kala, Sultn Murad ileri geti. ehre vardnda, kalede mahbs olan Arabolu Mustafa ile hapishane arkada katledildi. Maktullerin cesedleri, ho geldin dercesine Pdi-h'm atlarnn ayaklan nne konuldu. Sultn Murad Konya'ya girer girmez, Ahmedek (Ahmedin) ad verilen kaleyi ziyaret etti, ki Seluklu Keyhusrev'in olu zzed-dn Keykvus

Galatali elebi solak-balardan idi; bir ihtiyar yenieriyi stanbul'da bi -raktrmt. Nam'dan (Mtercim) 580 Nam (c. 3, s. 238, st- basura).
579

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tarafndan yaptrlmtr.581 Ondan sonra, byk tasavvuf iri Mevln Celleddn-i Rm Trbesinin yannda bulunan ve Osmanl memleketlerinde ilk defa olmak zere te'ss edilmi bulunan Mevlevihane'yi ziyaret etti. eyh*in hazrlam olduu sofraya mteekkiren, Sultan Murd, hankaaha yeni varidat ve zellikle Sula voyvodas tarafndan te'diye olunmak zere 1.000 guru ilve etti. Nogay Paa'nn oluna kedhudlk eden Koca Arslan Aa'nn ban getirmek zere, smil Aa mbair unvmyle Beehri'ne gnderildi. Siph Grc Osman, Sultn Osman'n katlinde medhal-dr olmak zere, dma mahkm oldu. Bor yaknnda Nekkaarezen ayn'nda zemetli avulardan Cevher-zde, bir ubuk ttn imi olduu iin, merhametsizce katledildi. Kayseri'de, Kad Gkde-reli-zde, zahire tedarikindeki kusurundan dolay, iddetle azarland; lkin hakknda gsterilen iddetten alen ikyette bulunduu ve azna geleni syledii iin klla susturuldu. Beehri sancak-bei Keskinli Al Paa ktlk ve zulmlerinin cezasn grd. Sultn Murad, Develihisar'dan araba ile giderken, bir yaban keisinin atlarn nnden olanca sr'atiyle kamakta olduunu grd. Derhl at istedi, gz ap kapayncaya kadar atma bindi, keinin arkasndan kotu ve bir okta vurdu. Hayrete den ordu hep bir azdan Aleyke avnullah! diye bartlar,582 Sultn Murad'n beden gc fevkalde ve en zorlu pehlivanlarla greebilecek derecede idi. Bir gn, ordunun en iri csseli ve en kuvvetli adamlarndan biri olan vezr Ms Paa'y kemerinden tutarak birka dakika havada bulundurmutur.583 IV. Murad, asker arasna iddetiyle ne kadar korku ve dehet verirse,
Sultn Murad, .Ahmedek (veya Ahmedin) diye mehur olan bu i kaleye yalnz bana giderek, hendek zerindeki aa kprye at srmesi zerine. Hrtiyr bir Arnavud olan kale muhafz: -Bre Aa! Attan fn, pty&de yrt Bu pdih kal'asdur; at le klmaz! diye barm di. Pdih muhafzn bu hareketinden pek mahzflz oldu. Nafm'dan, s. 239 ve 240 (Mtercim), 582 Peevt, bizzat gren ve bu srada silhdar, daha sonralar Budin vlsi olan Ms Paga ile b u seferde ota- hmyn hizmetine me'mr olarak, sonradan br anlama iin Budin'e gelmi bulunan Osman Aa'dan rivayet eder ki : Pdih Kayseri'den Develihisar sahrasn gidii esnasnda arabada di. Bir gebe-i det kt. Hemati Bre at! buyurdu. Ata o kadar sr'at-le siivr old ki, sanki evvelden at zerinde idi. Eline bir mzrak ald. Berk- htf gibi iridi, mzra gebee o kadar iddetli urd ki. bir taraftan bir tarafa gep yire sapland. B -pyn olan asker-i slm Aleyke avnullah. diye bandlar. Telhsen, c 2, s. 431-432 (Mtercim). 583 Ms Paa nakl eder ki: Ben harem -i hmynda silhdar iken. Pdih nice defalar .Gel silhdar! diyerek, ve sa eliyle kuaumdan tutarak, bir eliyle banun zerine kaldrr, sarayda ise hsoday, ve baelerden birinde ise bulunduu safy bu hl ile devr ederdi. Yksekden mermer merine brakverir, diye korkardm. Kaldrd gibi brakrd. Ms Paa Rumeli tbirince kemikli bir adam idi. Peev'den telhis, s. 432 (Mut.)
581

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

seferin btn zorluklarna itirak etmekle de o kadar emniyet telkin ederdi. Birka ay atnn eyerinden baka yastk, atnn giyesinden baka rt grmemitir.584 Zilhicce'nin 6'smda (23 Mays 1635) Sivas sahrasna inildi. Kurban Bayram'nda silhdar Mustafa Aa, ikinci vezirlie ykselmesinden dolay, ordu halknn tebriklerine nail oldu. imdiye kadar hibir silhdnn vezreti ilve mansb olarak ald grlmemiti. Yine Sivas'ta bir bostanc, hatt - hmynu takld ederek beler-den, belerbeilerden para arpm olduu iin derisi yzld. Na-sh Paa-zde Hseyin Aa Budin valiliine tyin olunarak, me'-mriyet ve vezret bertyle beraber, selefi Ca'fer Paa'nn katli iin hatt verildi. Sabk vlnn ba ksa bir mddet sonra rikb-l hmyna geldi. Konya kads ehl Mehmed Efendi, huss bir memur gnderilerek, Konya pazarnda asld.585 Sivas'ta ondrt gn kalndktan sonra, ordu Erzurum'a yneldi. Pasin sahrasnda geit resmi ve byk bir asker tatbikat icra olunarak, Pdih da itirak etti. Bayram Paa'nn stanbul'da kaymakam olduu gibi, rikb- hmynda dah sadrzamn bulunmamas sebebiyle kaymakamlk grevini f eden Murtaza Paa, zmir kads Tevk-zde'nin o aralk katline emir ald.586 Pdih ota skdar'a kurulduu gn, Drz emri, iki olu Mes'd ve Hseyin ile beraber, esir olarak stanbul'a gelmiti. Yukarda yazld vehile, kendisi muhafaza altna, oullan Galata Saray hademesi arasna alnd. Pdih'm gidiinden iki ay sonra (13 Nsn 1635), kaymakam paa, emri ve iki olunu ortadan kaldrmak zere bir kapc-ba587 vstasyle emir ald. Orduda haber alnmt ki, Fahreddn'in torunu Mlahha, m Valisi Ahmed Pa-a'y588 hezimete uratarak, Sayda, Beyrut, Akk, "Ur (Sr) ehirlerini yamalamtr. Fahreddn'in ba, bir mzran ucuna saplanlarak s Fahreddn'in badr kitbesiyle saray kapsnda tehr olundu. Byk olu Mes'd bouldu, denize atld; dier olu
Ayluca atnn eerinden baka yast, giyesinden baka rts yok idi. Riko. s. 30. ehl Mehmed Efendi'den ikayetiler, gelmiti. Bu dtn ve katiler ekseriya ikyetlere istindendir. Vaka tahkiksiz, bilhassa crm ile nisbeti olmayan cezalar ho karlanamaz; fakat bu cildin sonunda mverrihin muhakemesinde dah grlecei zere, Sultn Murad bu iddetiyle Devlet'te intizm geriye getirmitir. (Mtercim) 586 znrar kadsnn Murtaza Paa fle eski dmanl olduundan, bu defa onun da ikyetileri geldii zaman, Paa frsat ganimet bilerek eski dmann tdftm ettirmitir. Nafm'dan s. 243. (Mtercim) 587 Maritti, s. 283, .kapc-ba yi kapudan paa yapar. 588 Malb, fakat Maritti'nin (s. 263) yazd gibi maktul deil nk bir ay sonra, bu Ahmed Paa'mn Erzurum valisi olduunu Nam'da gryoruz. Onun am'da halefi de Silhdar Paa'dr. Maritti'niri dedii Alif. paa deil, zten .Alin Trk smi deildir.
584 585

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Hseyin, sonralar Galata Saray'ndan stanbul saraynda Enderu n hademesi arasna gemitir. K Haleb'de geirmi olan vezr-i zam Mehmed Paa, Pdi-h'n skdar'dan hareketi esnasnda oradan km ve takn hlinde bulunan Murad ay'ndan gemek iin kprler yaptrmaya mecbur olmutu. Mays nihyetinde -en son olarak Lehistan'a eli giden- ahin Aa, Erzurum beerbei Halil Paa'mn idamn emreden bir irde-i ahane ile sadrzam nezdine geldi. Rikb kaymakam Murtaza Paa, geen sene kendisiyle Erzurum'un kahraman beerbei arasnda ortaya kan ihtilftan dolay intikam almak iin, bu irdeyi istihsl etmiti. Geen sene Halil Paa, Erzurum Vlsi sfatyle ranllar zerine serdr tyn olunarak, Murtaza Pa a'nn da Diyrbekr'de ikaameti emr olunmutu. Murtaza Paa, zevcesi olan sultnn himayesine ve stanbul'daki hamilerinin nfuzuna gvenerek, kendisine yazlan emri saklayp, orduya, bakumandanln uhdesine verildiine dir sahte bir ferman okudu. Askeri bu tevcihin doruluuna inand. Mustafa Paa da, hiylesine meru bir ekil vermek zere, serdrlk emrini almak iin stanbul'a hemen zel bir arza gnderdi. . Ordu dman karsnda bulununca, muharebe gn, iki rakb gerekte Hall Paa'ya it olmas lzm gelen- serdrlk unvanndan dolay birbiriyle ekitiler. Ceng esnasnda idi, ki Murtaza Pa-a'nn, gasbetmi olduu serdrlm tasdikini bildiren emir geldi. Hall Paa bu defa, irdenin muhatabn savan sonuna kadar tevkif etmekle beraber, Dvn- hmyna zafer mjdesini ve Murtaza Paa'mn serdrlk dvasnda bulunmasndan gizli entrikalarndan ikyeti hv arza yazd. Sultn Murad, o kadar gazb etti ki, sevdii kimselerin messir mdhaleleri olmam olsa, Murtaza Pa-a'nn ba kesilmi gitmiti. Pdihn hiddeti geitirildi. Daha sonralar Murtaza Paa kaymakam olunca, rakibini mahvetmek iin hi frsat kaybetmedi. Hall Paa'mn idamna me'mr olan sadrzam, mteakiben Erzurum'a vsl oldu. Beerbei Hall Paa, hibir phesi olmad iin. sadrzam karlamaya kt. Sadrzam, ertesi gn sabahla beraber, bz ileri gizlice sylemek zere. Hall Paa'y bir adra ard: girer girmez, sadrzamn adamlar hcum ederek uursuz kemendi boynuna geirdiler. Kapclar kedhu-ds maktuln mallarn msadere etti ve ban PHih'a takdm eyledi. Erzurum v1lii Fnhrpddn'in gnnlib Kk Ahmed Paa'-ya. nm valilimi Silhdr (Rezirgn) Mustafa Paa*ya verildi. Bu emrin icrasndan sonra, sadrzam kendi kedhudsyle yenieri

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kedhudsn orduda brakarak, zahire tevzii iin, generallerle (blk aalar ve ocak aalan) birlikte hafife Bayburd'a gitti (28 Zilhicce 1044 - 14 Haziran 1635). Arpann kilesi 20 ake, unun kilesi 30 ake olmak zere tyn olunarak, her nefere be kile arpa, iki kile un verildi. gn sonra (2 Muharrem 1045 - 18 Haziran 1635), sadrzam, Pdih' karlamak iin Sinr ovasna kadar gitti. Mu-harrem'in nde Sadak menzilinde, Canpulad-zde Hseyin Paa, kapclar kedhuds ahin Aa tarafndan Silhdr Paa'nn adrna gtrld. Huzr- hmyna karak, Bayburd'a dnmek emrini ald ve oradan Erzurum'a geldi. Pdihn Erzurum nnde Ilca'ya vard esnada (16 Muharrem 1045 2 Temmuz 1635), ota- hmyn karsna bir taht kuruldu. Dvn erkn, asker generalleri, belerbeileri, beler rtbelerine gre takm takm taht nnden geerek, selm alp selm verdiler. Sadrzam, sancak- erf alemdarnn nnde olduu halde gelince, zt- hne drt be adm ilerliyerek, sanca birka dakka kendi elinde tuttuktan sonra, Enderun aalarna tevdi ederek, yine tahtna oturdu. Sadrzam, Pdihsn ayan perek, birka dakka yzst kald; daha sonra Pdihn memnuniyetinin ifdesi olarak hil'at ve krk alp, kendi otana gitti. Mft, kazaskerler, m teferrikalar, avular, Pdih'm ferman mucibince, resm kavuk-lanyle sadrzam karlamak iin bir saatlik mahalle kadar km idiler. Pdih'Ia bulutuktan sonra yine sadrzamn nne derek otana gtrdler. Ertesi gn (17 Muharrem 1045 - 3 Temmuz 1635), Pdih mutantan bir surette Erzurum'a dhil oldu. Ilca'dan ehre kadar iki saa tlik mesafede yenieri ve sipahiler Pdih'm iki tarafnda birer saf tekil etmi idiler. Belerbeileri ve beler, eyletleri askeriyle onlarn arkasnda idiler.589 Ertesi gn, bizzat Pdih askere kumanda ettiinde verilmesi mu'td olan sefer bahii tevzi edildi. Adam basma 1.000 ake verilmesi lzm gelirdi; ancak gerekte yans verildi; nk i'tibr kymeti hakk kymetinin yans derecesinde olan bir para ile deme yapld (18 Muharrem 1045 - 4 Temmuz 1635).590 Muharrem'in 19'unda hediye-i kudmiyesini takdim etmeye me'~ zn

188
Sayfa

Bu seferde bulunmu olan Hac Kalfa On sene li Osman askeriyle seferlerde ge2dim, bu mertebe kesret ve cetn'iyyetl bir daha gtmek n-sb olmad. Lkin bu menzilden sonra byle gsteri iresine pek ok a lld se de. olmad. Zira ondan sonra asker dalm ve Pdihsn adem-i iltifatndan rkp kimi gitmi, kimi alaya gelmez olmu idi-, diyor. (Aslndan telhis, c. 2, s. 170) 590 Natmfl. Binenaleyh bu zamann rytcine gre en asandan 5 altn; M. D'Ohs -son'un (7, s. 412) dedii gibi 1 atm deil.
589

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Alt Paa. ledii crmlere karlk olarak dm olunmutu; bu suretle Ahmed Paa da korkutulmu oldu- Nam, s. 252 (Mtercim) 592 Bu tabir njriHzce'nn Lauched into eternity. tbirine mudildir. 593 Nafm'da Meshiyye ise de, Ferteke'de Meshme.dr. (Mtercim)
591

Sayfa

189

oldu. Bu hediye (50 kese akahk altn), drt murassa rahth (eyerli) at, otuz drt dier at, otuz be boha uka kuma, iki murassa haner ve sireden mrekkeb idi. Ertesi gn (20 Muharrem 1045 - 6 Temmuz 1635), yeni Erzurum Vlsi Ahmed Paa merasimle Pdih'm elini pmeye kabul edildi ve mahbus bulunan Sivas belerbei Bosnal Al Paa da cellda teslim olundu.591 Sivas eyleti kr hazinedar brhm Paa'ya verildi. Siph zorbalarndan Tk Yahya -ki zorbalarn salncak vergileriyle fstanbul ahlsini bunalttklar srada fitneye karmtr- o gn alay gstermiti. Mkfat beklerken Byk hiret yolculuu icrasna me'mr592 oldu. Yenieri ocandan sakaba avu-zde yine o gn ldrld gibi, birok mazlumun kanna girmi olan Behsnl Al Paa da dm cezasna arptrld. Yeni Erzurum vlsi -ki Silhdr Paa'ya 20.000 altn verdii halde, eski eyleti olan am'n uhdesine geri verileceine dir (Pdih tarafndan) mda bulunulmutu- bu paray verip de orduy-i hmynun felketli erevesinden hri bulunmay canna minnet bildi. Pdih'm Erzurum'dan hareketle (24 Muharrem 1045 - 10 Temmuz 1635) Revan'a yneldii gn, Ahmed Paa, esr almak zere nc (pidar) tyn edildi. Yedi gn sonra, orduy- hmyn Kars nlerine inerek, iki gn orada kalnd. Burada her belerbei drtbin sepet ubuk, yirmi kazk hazr bulundurmaya me'mr oldu (1 Sa-fer 1045 - 17 Temmuz 1635). Ertesi gn, rmaktan geildi, fakat daha ertesi gn bir defa daha geilerek te tarafa dnmek lzm geldi ve bu yanl hareket, otakba'nm idamna sebep olacakt. Mes-hiyye593 geidinde, Pdih otak kuruluncaya kadar hafif bir s-yebn altnda kalmaya mecbur oldu. Sadrzam, vezirler, kazaskerler, mteferrikalar, anigrler, avular at zerinde bulunduklar halde, zt- ahanenin etrafn evreleyerek, bunlarn arkasnda da alt blk aalar, sancak- erif muhafzlar kendi askerleriyle yerlerini alm idiler. Ordunun geri kalan Pdih'm otann kurulmas ikml edilinceye kadar askeri mzka ile tepelerde manevra yapt (5 Safer 1045 - 21 Temmuz 1635). Ertesi gn Guriel (Guril) Prensi'nin hediyeleri geldi. -Kilise'de, asker birok ubuk kesmek zere emir ald (10 Safer 1045 - 26 Temmuz 1635) ve Revan yaknna konuldu. Ertesi gn Gk-Knbed'e

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

varlarak, Revan kalesi toplar altna gelindi. iddetli bir rzgrn kaldrd kaln bir toz ehir ile orduyu setrediyor-du. Osmanllar istihkmlarn eteine vardklarnda, Pdih'm nnden gitmekte olan klavuz: - evketli Pdihm, Revan kalesi bu vadidedir; pek yakn geldik; dumandan grnmyor. Tevakkuf buyurunuz (durunuz) ki asker gelsin diyerek, durdu. Sultn Murad: - Bre korkak, ne durursun, insan ecelsiz lr m? cevabiyle karlk verdi (11 Safer 1045 - 27 Temmuz 1635). O srada idi ki, iddetli bir rzgr duman kaldrd; istihkmlarn toplar, hepsi birden atld. Top mermileri solaklarn ve Pdi-h'a ait atlarn bann zerinden geiyordu. Sultn Murad geri dnmeye mecbur olarak, orduya iftihak etti. Zeng Suyu ayaktan geilerek, hisardan biraz uzak konulmu ken, Pdih daha yakn varlmasn emrettiinden, ertesi gn (12 Safer) Hnkr Tepesi denilen mahalle konuldu. Burada Pdih btn askere kazma, krek, barut, fitil dattrd. Safer'in onikinci gecesi mehtbda met ris almaya balanld; ertesi sabaha kadar i bitirildi. Metris alrken yaralanan birka yz yenieriye Pdih tarafndan otuzar guru ih san verildi.594 Revan'n Fethi Revan Hisar stanbul'daki Eski Saray'dan (imdiki stanbul niversitesi Merkez Binas) daha geni olmadndan, kuatanlarn att glleler ekseriya ehrin te tarafna derdi. Kalenin kumandan Emr Gne idi ki, Acemler'in Vilyet-i rn adm verdikleri bu eyleti babasnn vefatnda irsen almt. h, Badd' Os-manlar'a kar kahramanca savunan Mr Fetth kumandasnda 12.000 Mzendern tfekisini yardmc kuvvet olarak gndermiti. Kapdn Hasan Paa ve m Vlsi Ahmed Paa Gzctepe denilen yksek mevkiden kaleye yldrm gibi glle yadrdlar. Revan'n ku zeyinde nehir sahilinin muhafazas Erzurum ve ldr belerbei-Jerine tevd olundu. Kprnn muhafazas Rumeli askerine verildi. Sadrzam'la yenieri aasnn kuvvetleri sahil boyunca uzanyorlard. teki sahili zaarci-ba
Pftdish, bazlarnn yaralarn cerrahlara huzr- hmynlarnda balattlar. Nalma'dan (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Ner iyat: 5/193-201.
594

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

595 596

Sultn Murad'n bu hitahlarn hemen hemen aynen Natm'dan alyoruz. (Mtercim) Bak. sz yerine kullanlmtr. (Mtercim)

Sayfa

191

igal ediyordu. Anadolu askeri ard (dmdr) idi. Murtaza Paa Sivas, Mar'a, Adana askeriyle Toprak Kalesi denilen kaleye gedik amakla grevli idiler. Muhasarann yedinci gn (19 Safer 1045 - 4 Austos 1635), serdr suyu geti. Gzc Tepesi'nin te tarafndaki boazda bulunan kpry znbtederek, o tarafta kaleden suya doru kaya arasnda bulunan yar kapamak iin, bir sed in edildi. Pdih bir dvn toplayarak, kumandanlarndan her birine ayn ayr hitb etti.595 Evvel Kk Ahmed Paa'ya hitb ederek: - Baka,596 Kk Ahmed! lyas'i tuttuun ve talan delerek Maanolu'n kardn bir ey deildir; erlik zaman bu gndr. Greyim seni! Dn-i mbn hizmetine uur- hmynumda nasl merdrtS alacaksn. dedi. Ahmed Paa yer perek: - Ba zerine, Pdihm! Ahmed kulun cmle askeriyle uurunda cann, ban feda etmekden kamaz. cevbn arzetti. Pdih ondan sonra Canpulad-zde'ye dnerek: - Baka Krdistan bezdesi! Canpulad-oulluu vakti imdidir; erlik hkmn verip de nmus- vezreti ikml edecek gn bu gndr. an'n pulad (elik) gibi olmaldr. dedi. Ondan sonra Murtaza Paa'ya dnerek: - Murtaza! Zahire ve ulaf iin giden genlerin burunlar bile kanamasn! Eyi dikkat et! Greyim seni, hizmet vaktidir. diye tevik etti. Nihayet yenieri aasna hitb ederek: - Baka, aa! istanbul'da kol gezip de ehirli, serho dmek hner deildir. Erlik bunda belli olur. Btn yenieri kullarmla metrisde nasl ceng edeceksin, Revan' almakda ne kadar hizmet edeceksin, greyim seni! dedi. Sultn Murd. askere kar baka trl bir belagat kullanyordu, ki tarafnda altn ve gm keseler atrd. Asker, getirdii her dman ba iin otuz-krk guru alrd. Altlarnda atlan telef oanlar ellier altn, yarallar yirmibe guru (yarallar huzr- hmyna getirenler onar guru), dman toplannn att glleleri toplayanlar birer altn alrlard. Pdih: Koman (Durmayn) kurdlarm! Gayret vaktidir, ahbazlarm! diye

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

evk verir ve cmertlii szlerine yeni bir kuvvet ilve ederdi. Hademe -i hassa, ba getirenlere, hararetlerini yattrmak iin vermek zere, eker erbetleriyle pdihn etrafnda idiler. Cerrahlar, yarallara mesleklerinin gerektirdii yardmlar bol bol yapmak zere, takm takm ayakta bulunuyorlard. Bir hafta, kuatanlarn toplan ehir ve istihkmlar zerine glle dolusu yadrdlar. Byk kule yklm, her taraftan geni gedikle almt ki, ordugha Tahmasb Kul Hn'n bir adam gelerek, sekiz gnlk bir mtreke akdini teklif edip, bu mddetin sonuna kadar imdd gelmezse, kalenin teslim olunacan bildirdi. Bu haberden Pdih fkelenerek, gelen adamn katlini emretti, lkin sadrzamn efaatiyle kurtuldu (21 Safer 1045 - 6 Austos 1635). ran-llar gedikleri doldurmaya hararetle almakta iken, hcum edenler de ayn derecede gayretle hcuma hazrlanmaktaydlar. Ertesi gn, Emr Gne'nin kedhuds Murad Aa, Ahmed Paa*ya gelerek, onun tarafndan sadrzama, oradan da huzr- pdihye karld. Derhl umm bir dvn (byk, kalabalk dvn) topland. Pdih eliye: - Niin kaleyi teslim etmediniz? diye hitb etti. Hlekr bir Acem ve kalben snn olan Murad Aa u yattrc szlerle cevap verdi: - Biz ciz kanncalann zamann Sleyman'na mukaavemeti-miz, Pdih'n vze-i celdeti h'm kulana varmak, velvele-i kahramnsi ran'n en uzak kelerine kadar ulamak iindir. Pdih, hakimane bir seda ile: - Affmzi isterseniz kaleyi hemen teslm ediniz! dedi. Ertesi gn sadrzam, kale muhafzlarna bah olunmas mnsib olacak teslm artlann bir daha mzkere etmek zere huzr- ahaneye geldi (23 Safer 1045 - 8 Austos 1635). Nihayet, Revan kaplar ald, Emir Gne Hn'n kaleden karak -derinliine yedier kii olmak zere, iki saf dizilen askerin arasndan- ota- hmyna kadar geldii grld. Tahmasb Kul Hn, Mzendern tfekileri resi Mr Fetth, khlann boyunlanna asm olarak, Emr Gne Hn' tkb ediyorlard. Sultn Murad, Emr Gne Hn'a ml-tefitne: - Mteallktm (adamann) sana baladm dedi. Emr Gne'nin mahcubiyetini arzetmek yollu sz sylemesi zerine, Pdih tarafndan birbiri zerine hil'at, vezret payesi ile murassa bir sorgu, kl ve haner ihsan edildi ve Ysuf Paa unvan verildi. Pdih grme esnasnda:

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

- Ben drt aydan beri seferde bulunduum halde, h'nzn kadn gibi saklanp kalmas neden lzm geliyor? dedi. Yeni Paa: - Pdihm, nki sizin klcnz keskin, atnz yrktr; h, shib krna nasl mukaavemet edecek? cevbn verdi. Mr Fetth'n zel muhafzlarn tekil eden 1.500 tfeki, reislerinin eyas ve drt haremi ile birlikte ekilip gitmek msadesini aldlar. Oluna da bu izin verilerek, silh ve eysyle 2.000 kii alp gtrd.597 Emr Gne, otuz seneden beri ehirde toplanm olan mhimmat ve hzinelerin defterini gaalibe takdim etti. O gn yenieriler kaleyi idareleri altna aldlar. Vezr Gne Ysuf Paa, Ha-leb eyletine, kedhuds Murad Tarablus- am beliine tyin olundu. Her ikisi mansblarn idare iin mtesellim gnderdiler, kendileri de aheste aheste gittiler. Herkese aikr id ki, Revan Emr Gne'nin hynetiyle tes-lm olunmutu. Bununla beraber, birok adamlar ranllar'in silhlaryla ve eysiye ekilip gitmelerine msade edilmesini mnsib grmiyerek, Pdih'a malblarn katlim edilmesini tavsiyeye cesaret gsterdiler.598 Sultn Murd, bu merdlie yakmyan telkinleri evvel reddetti. Lkin daha sonra, ranllar'm ekildikleri esnada, memleket halkn katlettiklerini ve atlarn gasbettiklerin haber almas zerine, m ve Karaman valilerini tkblerine gnderdi. Bunlar dmana bir boazda taarruz ettiler; ancak tam bir hezimete urayarak, byk zyit ile599 ordugha dndler. Revan'n fethini tkb eden Cuma gn, kapclar kedhuds Salih Aa ve mushib Ber Aa, orduy-i hmynun muzafferiyeti erefine ehrin yedi gn aydnlatlmas emriyle stanbul'a gittiler (25 Safer 1045 - 10 Austos 1635). Bu iki haber gtrc, alen resm grevlerinden baka, kaymakam Bayram Paa ile bostancba Due'ye, ehrynden istifde ederek ehzade Byezd ve Sleyman'n dm edilmesi hakknda gizli talimat da hmil idiler.600

Nam'da tfenk-endzlar oniki bin denilmi ise de, biraz sonra iki bin gsterilmitir- Dorusu bu olsa gerek. Mr Fetth'n kendi askeri ve adamlar da Nafm'da 500 kiidir. 598 Kale fetihlerinde tfr olan kanun, kan askerin hepsinin silhlarn almak iken, bu defa yle yaplmamas itiraza yolarmt, (Mtercim) 599 Bu hezimet. Kk Ahmed Paa ile Beehri beg Rdvan Beg'in yaralanmasndan ve zyit da 15 kiinin yaralanm olmasndan ibarettir. Fakat Acemler, mevkilerinin elverili vaziyetinden istifde ederek ekilip gitmi diler. (Mtercim) 600 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/201 -205
597

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Padiah'n Kardelerinin Katledilmesi Kardelerinin ihtill hlinde bulunan asker tarafndan istenilmi ve sadrzam ile mftnin onlarn emniyetine kefalet etmi olduunu unutmamt. Yalnz madurlarn feryad muzafferi-yet sevincinin lklar iinde kaybolacak zannyle, baarl olduu ve dolaysyle arzusunun salanmasn daha emn ve daha tehlikesiz yapacak bir zamann girmesine kadar intikamm geciktirmiti. Ancak aldanmt: ehzadelerin dm haberi umm evke stn gelerek, herkes keder ve zntye gmld, Yzlerinden istikble dir md klan parlayan iki gen ehzadenin felketli sonlar, cel-ldlanna bile gzya dkdrerek, ehryn, mateme dnt.601 Bu kanl tedbri emreden ferman hmillerinin gidilerinden sonra, Sultn Murad ota nne kurulan yksek syebn kararak, mftnin, sadrzamn, Rumeli ve Anadolu belerbeerinin, kapdn paann, nianc paann, kazaskerlerle ordu kadsnn, ba-defterdr-la Anadolu defterdarnn, alt blk aasnn, azledilmi olan be -lerin tebriklerini kabul etti. Bunlar terifat usl mucibince sra-syle Pdih'n elini ptler. Btn asker, de el perek, ksler alnd; Acem memleketinin geri kalan ksmlarnn fethi iin du ve Fatiha okundu. Bundan sonra Murtaza Paa ota- hmyna arlarak, Revan muhafzlna memur oldu. Pdih bu merasimden sonra, Cuma namaznn edas iin Camie gitti ve hutbe Sultn IV. Murad nmna okundu. mm- ehryr Evliya Efendi birka gn nce vefat etmi bulunduundan, imamet vazifesi Mft (Yahya) Efendi 602 tarafndan f olundu. Revana varcak Sultn Murd Hn- mer heybet Myesser eyledi ana Hudy-i Msten fethin
Ravzal'I-Ebrr; Nam. Sezi'nin raporunda Rasin tarafndan Bajazet (Byezd) facias mukaddimesinde efsne hline konulmu olan iki ehzadenin idamnn tarih gereklii budur. hretli ir, vak'alan ve ahslar bilmediinden, gzel fakat trih kymetten ri bir nazm yazmtr. O zaman (Rasin'in dedii gibi) Akomat (Ahmed) nmnda bir sadrzam yoktu. Sadrzam Ta -b a m yass Mehmed Paa ordughda idi; stanbul'daki sadrzam kaymakam da Bayram ismindeydi. Sadrzama sylettirilen u msra': Viens, suis-moi, la sultane en ce ilen doit serendre. (Gel, beni tkb et, sultan (kadn) buraya gelecektir.) Harem'in ve Saray'n her trl protokolne aykrdr. Bundan baka, iki ehzadenin dm ilk ran seferinden, yni Revan fethinden sonra vuku bulmu olup, (Rasin'in zannettii gibi) Badd fethiyle neticelenen ikinci ran seferinden sonra deildir. Bundan dolay Sultan Murad' -n: Je laisse sous mes lois Bobylone asservie (Badad', emrime mahkm olarak, terk ediyorum) szlerini ihtiva eden mektubu pek garb dmtr. Yalnz Venedik raporu yle yazyor: Zt- ahanenin byk kardelerinin dm iin kapcba ile kaymakama gelmi olan mektup, 7 Eyll 1635. 602 Yahya Efendi Revan fethine u trihi sylemi idi:
601

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Cemt'-i ehli snnet, asker- slm d old Did Yahyft amin trihini: Grdk Revn fethin (1045). stanbul'da Mslman ve Hristiyanlar tarafndan edilen ummun dualarn nasl yerine getirilebilir olarak kabul edebilirdi!603 Sultn Murad camiden ktnda, yaya olarak, Emr Gne'nin sarayna gidip, gnn geri kalann orada geirdi. Otana ancak akam dnd. Ertesi gn metrisler doldurularak, gediklerin tamirine balanld. Hisarn evresi ondokuzbinyediyzaltm zira' uzunluunda idi. Dokuzbin ikiyz seksen zir'i Rumeli ve Haleb zerine, silhdr ve sipahilere; sekizbinbeyz altm Anadolu askerine ve yenierilere; bindokuz yz yirmi zir' Erzurum, Kars, Karaman askerine verildi.604 Sekiz gnn sonunda i de tamamlanarak, Pdih kaleye zahire, toplar, mhimmat ile birlikte 12.000 muhafz braktktan sonra, Revan'dan hareket etti (6 Reblevvel 1045 - 20 Austos 1635). Erzincan'a br merhale mesafede bulunan Ke Han menzili fec bir vak*aya mruz oldu. Sarho ve ahlksz bir Acem iken Pdihn iltifatna mazhar olmu bulunan Emr Gne, Murad Paa nmyle Tarablus beliine tyn olunan eski kedhudsna hakaretler etti. Hatt Revan'n teslmine sen sebep oldun! diyerek, Murad Paa'y ldrd. Sultn Murad, aceleci olmakla beraber, cnyi hemen cezalandrmad; fakat af da etmedi. Tarablus sanca, ukadarlktan kma, Kastamonu sancak-bei Mustafa Paa'ya; Hateb eyleti eski vlh Ahmed Paa'ya verildi. Ahmed Paa, dier irdeyi beklemek zere, Emr Gne ile olunu Izmit'.e ulatrmaya da me'mr oldu. Pdih, Tebriz havalisini yamalamak zere, Ara nehrini geti. Su, atlarn gsne kadar kyordu. Su akntsnn alp gtrmekte olduu bir solak, bizzat Pdih'm yardmyle haytn kurtarabildi. Sultn Murad, dalgalara mukaavernet edebilmesine yardmc olabilmek iin elini solaa uzatmt.605 Nehrin kar shillerinde Zeynelli airetinden 1.000 aile
Pdih'n mi'diyeti temennisini rrutazammn olarnk Trke, Rumca, Franszca Beyolu taraflar halknn Usannca dualar tertb olundu. Venedik Hlasas, 21 Temmuz 1635. 604 Namfi'ya nazaran birinci rakam 8-800, ikincisi 8.560, ncs 1920'dir ki. yeknu 19.280 olur. Nalm. c. 3. s. 264 (Mtercim) 605 Peev, bu vak'ay Revan'n muhasarasndan evvel gstererek, u tafsilt verir: Kale (Revan kalesi) yaknnda bulunan Zeng nehri -ki byk nehirlerdendir- o zaman, ziyde tuyan zere idi. Kpr kurmak mmkin olmadgndan, btn asker-i slm ayakdan ubra kdam etdjler- Sadetl pdih, bindikleri at ile gemee altktan esnada ir.evkeb -i hmynlarnda giden solaklardan biri nehrin bir sa*b yerine tesadf eder- Su alup gtrr ve gark olmas muhakkak bilinirken. Pdih bu hli grnce, atn mahrrcuzlayarak, suyun ortasnda eriir; sa eliyle solan yakasna yapr, bir elma imi gibi sudan karr ve bir daha brakmaz. Solagm aya karaya basnca. Pdih kendisine bir avu da altn verdi. Asker
603

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

196

kaldrlarak, meskn olmayan Erzincan, Tercan, Pasin taraflarna yerletirildi. Ordu, Baku'ya vardnda, bir ehzadenin doduu haberi alnarak, buna Aleddn ad verildi. Ara geildikten sonra, Pdih yoluna devam ederek Crs ehrine kadar mntka tahrb olundu. Bu ehrin hisar Osmanllardn darbesiyle ykld. Kalenin kaps o kadar sert bir aatan idi ki, balta ancak oduna niane brakabilirdi.606 Beden tlimlerle gc ve kuvveti gnden gne artmakta olan Sultn Murad, birka kiinin glkle getirebildii bir aac alarak, kapnn zerine o kadar iddetle vurdu ki, kap para para olup dt. Crs'den Kumla ve Merend zerine hareket edildi. Ordu burada hereyi bol buldu. nk meyve mevsiminde bulunuluyordu. O taraflarn btn aalar krld, yakld. Pdih haff surette rahatsz olduundan, bir tahrevn ile Hoy'a gtrld (7 Reblevvel 1045 - 21 Austos 1635). Rstem Hn Murtaza Paa'ya sulha rabetini bildirmek zere Hzr Be vstasiyle bir kt gnderdii gibi, Sofyn'm te tarafnda Hacharm mevkiinde Rstem Hn'dan Ahmed Paa'ya bir mektup geldi ki, sulh mzkeresi iin adam gnderileceini iaret ediyordu. Ordu yoluna devam ederek, Tebriz nlerinde Sa'dbd sahrasna indi. Pidar hattnn mdfaas Kk Ahmed Paa'ya tevd klnd. Yenieriler mteakiben haber getirdiler ki, h, orduya ancak be merhale tededir ve Rstem Hn'n sulh teklifine dir olan szleri hileden ibarettir (28 Reblevvel 1045 - 11 Eyll 1635). Ertesi gn Sultan Murad Tebriz'e girdi. Uzun Hasan Camiini ziyaretten sonra, h'n sarayyle btn ehrin yklmasn emretti. Evlerin lciverd ile, altn suyuyla nakl ahb sslemelerini asker, adrnn deliklerini kapamakta kullanr yhud bunlardan ate yakard. Tatar (lhanl) hkmdar Gzn Hn'n mezarnn bulunduu enb-i Gzn -ki Sultn Sleyman zamannda sadrzam tb-rhm Paa orada bir kale yaptrmt- batan baa ykld. Sultn Murad, Uzun Hasan'm gzel camiini de yakmak isterdi; lkin eyhlislm Yahya Efendi, bu camiin bir snn tarafndan yaptrlm olduuna dir ihtarlarda bulunmas zerine, vazgeildi. Eyas yama edilen binalar, alevlere yem oldu. Yangn btn saraylar, haneleri yuttu. Sanki btn Tebriz etraf bir ate ve duman deryas iinde kalmt. Bununla beraber asker, o kadar iddetli davrand halde, Tebrz civarndaki
balarm aarak ve bir ksm gzlerinden sevin yalan dkerek, Pdihn urunda canlarn, balarn feda etmee peymn ettiler.. Telhtsen, c. 2. s. 436. (Mt. 606 Natm, bu aacn taban-gern nev'inden olduunu yazar (c. 3, s - 266). (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

bahelerin ancak onda birini tahrb edebildiler. Sulh teklifi zerine Riistem Hn'a gnderilmi olan Osman Aa, Acem kumandannn refakatine verdii Kmrn Aa ile birlikte orduya dnd. Fakat bunun bildirdii artlar kabul edilemez grldnden, reddedildi. K yaklamakta olduu gibi, Osmanl ordusu, tahrbtyle btn zahire menblarm mahvetmi olduundan, Sultn Murad dnmeye karar verd i (2 Reblhir 1045 - 15 Eyll 1635). Ordu, ebster denilen byk ky geerken, ahlsi mid-sizce ceng ettiler. Ondan sonra Gzeknn ve Benuy karyelerinden geildi. Pek dalk olmasndan dolay glklerle dolu bulunan Selmas yolunda (9 Reblhir 1045 - 22 Eyll 1635) hayl adam ve hayvan kald. Bu zamanda ran snrn tekil eden tepe geil-diRten sonra, Albak ve Koyun Kalesi zerinden Kotur'a gelindi. Lkin kar yamaya balamasndan dolay, muhasarasndan vazgeilerek, Van'a inildi (17 Reblhir 1045 - 30 Eyll 1635).607 stanbul'a Dn Van Vlsi Dilver Paa Pdih' istikble karak, Pdih tarafndan iltifat ile kabul edilip birka yk ake ihsan buyuruldu. Rumeli valilii Canpulad-zde'den alnarak, arpalk nmyle sadrzam Mehmed Paa'nn mansbna ilve edildi. Sadret makam ile Rumeli valiliinin birletirilmesi daha nce de, zellikle Sultn Sleyman zamannda vuku bulmutu. Pdih, yenierilerle drt blk halknn ve tmarllarn yoklama edilmesini sadrzama emretti. Van'da birka gn kalndktan sonra, zt- hne Diyrbekir'e hareket etti. (21 Reblhir 1045 - 4 Ekim 1635). Onsekiz gnde Diyrbekir'e varld (9, Cumdehl 1045- 21 Ekim 1635). Sultn Murad bu ehirde iken Msr vllii Kapdn Hseyin Paa'ya verildi. Silndr Paa tarafndan m mtesellimi bulunan Osman Aa ile ho geinmedii iin hakknda ikyet edilerek, Pdihn gznden dm olan m eski kads Mantk'nin dm hakknda Hseyin Paa'ya hatt - hmyn verilmi olduundan, Hseyin Paa m tar raflarndan geerken adam gndererek, Mantk'yi dm ettirdi.608 iddetli bir nkris darbesi Pdih' ondrt gn Diyrbekir'de alkoydu
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/205 -208. Nef', medhiye tarznda bir kasidesinde ada irlerden bzlarn hicve giritii srada -Mantk hakknda: Bu gna kfirin katli nin muhtac fetvdur? demi idi. Nef''nin arzusu -fakat kendisi de onun gibi dm oldunduktan sonra- yerine gelmiti. Mantk, asrnn en sekin irlerinden idi. (Mtercim)
607 608

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

(13 Cumdela 1045 - 4 Ekimi 1635). h'm elisi Kmrn Be'e dnmesi iin ruhsat verildi ve 4.000 guru ihsan edildi; Duka-kin alay-bei de mektupla onun refakatine verildi. Vastn menzilinde Pclih, Zeynel Be'e ocaklk suretiyle, Hakkri hkmetini vererek, Revn'n muhafazasna me'mr etti. Sadrzam Malatya'nn iki merhale altnda bulunan Hsn-i Patrik'e609 kadar P-dih'a refakat ettikten sonra, Diyrbekir*e mteveccihen dnerek, Kasm ay nihayetlerinde oraya vard) (14 Cumdeluhr 1045 - 25 Kasm 1635). Sultn Murad Malatya'da iken, mehur zorbalardan Nh Halfe yakalanarak dm olundu. zmit'te Emir Gne olu rikb- hmyna yz srerek, bu suretle hakknda Pdih'in hsn -i nazar avdet etti. Revan'm fethinden sonra Ahsha'nn zabtna me'mr olarak, orasn ve civardaki kk kaleleri ele geirmi olan Ken'an Paa, Pdih zmit'te iken mevkeb -i hmyna iltihak etti. Birka ay nce Kbrs'a srlm olan Karaeleb zde Abdlazz Efendi, o srada affa urad. 1045 Recebinin onbeinci gecesi -ki Aralk 1635 Noel gecesine tesadf eder- Sultn Murad zmit'ten stanbul'a mteveccihen gemiye bindi. Ertesi gn skdar'a geldi. Tebrik merasiminin icrasndan sonra, daha ertesi gn muzafferne stanbul'a dhil oldu.610 Pdihn etrafnda bulunanlardan yalnz kaymakam paa mahrt ekilli resm kavuu giydi. Dier vzer ve vkel Pdih'n huss emri mucibince ipekten ve kemr alndan d kavuk giymilerdi. Yenieri aas, arkasnda zrh, miferinde sar ipekten bir kavuk bulunduruyordu. IV. Murad, batan ayaa silhl vaziyette, tam bir evketle geliyordu. Altn miferinin etrafnda tc eklinde haf if bir kavuk vard; kavuun zerinde parlak siyah renkte, altn ine ile tutturulmu'bir sorgu grnyordu.611 hnme kahramanlarndan iktibas olunmu ve o zamana kadar Osmanolu slalesince n-mruf bulunmu olan bu cengverne heybet, ondan sonra da tekrarlanmamtr.612
Nam*da .Hasen Badrk>. Hamtner'in imls dorudur; nasl k Fezlekc'de dah Kb eleb byle yazmtr. 610 Sadetl pdih hd Kaps dimekle ma'rf lan dervzeden alay - ce-ldet-nm le stanbul'a dhil oldlar.. Nam. s. 271 ve 272 (Mtercim) 611 Zt ahane, geni bir st libas giymi batan ayaa demire mstarafe bir halde, ehre zrh iinde girdi- Banda altn mifer, onun etrafnda ran biiminde kk sark, sangn zerinde sorgu vard. At da demir iindeydi.* mid. 612 .Etar Gne olu kaymakam Bayram Paa e hem -inn idi. Yalnz Bayram Paa (Kaymakam) mcevveze giyp, ir vkel ve vzerya tenbh-i hmyn olmala, cmlesi tayrz ederek hartavi destrlar, ekserisi reng-miz gl ve harrden serbendler sannirjglard. Yenieri aas Mustafa Aa, zrh ve zer klah giyinmi olarak, demirden tolga zerine bir san harr -i mukaddem sarnm di. Cmle i aalan kezlik harr-i mukaddem sarnm diler. Pdih hazretleri ise, bizzat zrh ve henne mstarak olarak,
609

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Pdih'n kahraman ve civanmerd silhdr Mustafa unutulmamt. Sultn Murad, dnnden nce, has nedimi iin iki bra him'in (birincisi Sleyman zamannda, Badd Ftihi; ikincisi III. Mehmed zamannda Kanije Ftihi) saraynn hazrlanlmasn emretmiti. Pdih irdesinin tam mnsyle infaz iin altn ve kymetli ark hallar bol bol kullanld. Kaymakamla vezirler Pdi-h' saray kapsna kadar gtrdkten sonra, bahtiyar nedime refakat ederek, yeni muhteem menzilinden dolay tebrik ettiler. Son derecede vakarl paa, Roma ftihleri gibi krmz manto ile rtl bir zrh giymiti. Altn miferinin zerinde krmz bir kavuk olduu gibi, sava kyafeti elik, altn, erguvan renk iinde parlamaktayd.613 Pdih'n dnnden dolay yaplan enlik ve donanma, yedi gn yedi gece srd.614 Payitahtn, Ftih Hkmdn'n bayram kyafetleri ile karlamas iin, Sultn Murad, ehrin duvarlarna beyaz boya vurdurarak, tamir etmesini kaymakam Bayram Paa'ya Revan'dan emretmi, Bayram Paa bu emrin icras iin, duvara yakn emlk sahipleri ile btn vakflar bir vergi altna almt. Memleketlerinin dhili ihtilllerden canlarn kurtarmak iin otuz krk seneden beri stanbul'a yerlemi bulunan Kayseri ve dier Anadolu eyletleri ahlsinin eski yurdlanna dnmesi hususundaki mehur emri Sultn Murad, ite bu ran seferi esnasnda ne-retmiti. Emrin yerine getirilmesi Bayram Paa'ya braklarak birka ay olduka tahamml edilemez ve faydasz zulmler ve teftiler vuku buldu. nk neticesi, ehrin sakinlerini azaltmad gibi, bu ie memur olanlarn keselerini doldurmaya yol ayordu.615 Tercmanlarn dam Sultn Murad Hristiyanlar'a, Frenkler'e, Beyolu ah-lsiyle ecnebi
toulga (tolga) zerine beyaz dlbend sarnm, bana bir siyah sorgu mcevher sokmu, ziyy-i Keyhusrev ile (Keyhusrev kyafetiyle) arz ddr etmi idi - Ol gnedek ecdd- kirirJanndan hi birinin ol ziyde (kyafette) alaya binmesi mesmu1 deil idi- Nam, s. 272. Fezleke, IV- Mu-rad*n stanbul'a giriini 9 Receb'de gsterir. (Mtercim) 613 SilhdSr Paa dah al (?) giyp gal zerine kabay - l bana zer-en-rid mifer koym ve zerine ibriimden bir al al sarnup keml-i bbe-het ve icll gstermi di. Kendisinin bin kadar mahss segbm varidi, ki cmlesi tfenk-endz bir muhtera' (yeni cd) grh-i n-sz idiler. Nam (Mtercim) 614 Peev. Peevi'nin bendeki nshas burada sona erer- Ulmo (Uknoltz) h yfik piskoposhanesi ktphanesindeki nshann daha birka sahlfesl bulunmaktadr. 615 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/208 -211.

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

elilerine bulamakszn duramazd. Bunlar Pdih'n ' mrnn uzun olmas iin umm mhiyette dualar etmekte olduklar srada, haytlar, srekli olarak, Allah'n koruyuculuunu temenni ettikleri kimse tarafndan tehdd edilmekte idi. Fransz elisi Marvil'in bir tercman, bir Fransz gemisinin haksz yere hacz edilmesinden ve sefirin olunun hapsedilmesinden dolay, muahedelerle te'mnt altna alman haklar ve muafiyetlerini iddetle mdfaa etmi olduu iin kaza vuruldu.616 Sultn Murad skdar'daki sarayna gidecei zaman emrin icra olunduunu haber almadka kaya girmek istemedi (1632). Bir Venedikli tacir, ikaametghnn balkonundan saraya, yakn gsterir bir gzlk (drbn olmal) tevch etmi olduu iin, Sultn Murad tarafndan, haremin gzel kadnlarna cr'etkrca bakm olmakla sulanarak, aslarak dm cezasna arptrld.617 Bedbaht, gmleiyle balkona asld; arkadalar olan baz ngiliz ve Fransz tacirlerinin maazasnda, onun nmna birka balya bulunduundan, bunlar da tutuklanarak, hangi millete mensup olurlarsa olsunlar, hazneye 40.000 guru demedike kurtulamadlar. Ralf ve Hektor isimlerindeki ngiliz gemilerinin Vula Krfezi'n -de Osmanl gemilerine verdikleri hasardan dolay da ayn miktarda para alnd.618 Bu defa da Fransz ve Venedik tacirleri para vermekten mstesna tutulmadlar. Sultan Murad'n adalet anlayna gre, istisnasz btn Frenkler, ilerinden kendisinin gazabn celbedenlere kar, mal ve ahslar itibariyle zincirleme olarak mes'-l idiler. Alnacak 40.000
Biko (Knolles'de, s. 20), stanbul'da bulunan tercmanlar hakknda, o zamanki gibi imdi de doru olan u szleri yazar: Hakikat udur ki, stanbul'daki ecneb sefaretleri tercmanlarnn terbiye grm, cesaretli olmalar, Trk e'ye, Rumca'ya, Araba'ya vkf, Farsa'ya, da olduka in bulunmalar, bu lisanlar seri ve fash syleyebilmeleri gerekir. Hristiyan hkmetleri elilerini kabul ettikleri vakit, tpk bizim hizmetkrlarmza, klelerimize kar kullandmz hl ve tavn andracak surette, pek marrne ve souk bir vaziyet almay alkanlk hline getirmi oan hkmet mensuplar ve devlet erkn le grmelerinde, tercmanlarmz dima metanetli, akllan baslarnda olmas elzemdir. Tercmanlarmz ise. bu vasflar hiz olmadklarndan, imdiye kadar sefirlerimizi, konsoloslarmz temslen, bu vkel ve ricalin huzurlarna ktklar zaman, tel ve cebnet gstermekten baka bir meziyyetleri grlm deildir. Herhalde bunlar vki olan beyant ve ifdelerinde o kadar armak, szlerini o kadar deitirmek hatsna dmlerdir ki, metanet ve cesaretten mahrum olan bu trl konumalar ve haller ile, mantk ve hakkaniyet diresine sokulmas istenilen bir Trk'n zerinde hibir faydal neticeye ulamak ihtimli olamiyaca aikrdr, tte bu sebeplerden dolay, kendisinden beklenilen vazifeyi hakkyle yerine getirebilmesi iin her sefirin bizzat Trke okuyup anlayabilmesi, yhud hi ol- , mazsa maiyyetinde ngiliz tbiiyyetine mensup ve Osmanl resm muhtleriyle lfet peyda etmi bir gen bulundurarak, Osmanl tebeasndan olanlar vstasyle tebli edilmesi kendileri iin mahzuru davet edecek bz mes'eleleri, o gen vstasyle zh edip neticelendirme si kat' art olduu kanaatindeyiz. 617 Anlaldna gre. Venedikli tacir -belki merak sftikasryla- sarayn ini grmek zere dOrbln le bakyordu. (Mtercim) 618 Bu gemilerden birisinin Kesendire taraflarndaki haydutluu daha nce grlmt. (Mtercim)
616

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

guruun tahsiline silhl olarak mukaa-vemet ederler bahanesiyle, yalnz tacirlerin hanelerinde deil, elilerin ikaametghlarma kadar aratrma yaplarak, kanunlar ve ahidler hilfna, btn silhlar zabtedildi. ngiliz elisi Sir Petervi'-den, ngiltere Kral'nn valyelik almeti olmak zere verdii kl alnd. Selefi Msy D Sezin'in, borlarndan dolay henz b raklmam olduu bir srada stanbul'a gelmi olan Marvil, Sakz'da sancann kapdan paa tarafndan tahkir olunduunu grm, ve amiralin hareket tarz ikyetlere sebep olmutu.619 Karadeniz'de birka Kazak alopas alarak dndnden beri fevkalde tevecche nail olan Kapdan Paa,620 eliden intikam almak iin bu yeni tevecchden istifde etmekten geri kalmad. Sultn Murad, kendisini memnun etmek zere Fransz tercmannn ban vaad etti. Birka saat sonra bedbaht tercman, samur kalpa banda, daraacna aslmt. Elinin istei, Pdih'n -Fransa Krah'nn yahut elisinin evvelce me'zniyetini taleb etmeksizin - kendi memleketlerinde adaletin hkmnn icrasna serbest bir mecra vermek hakkna mlik bulunduu ifdesinden baka bir cevba nail olmad. Fransz elisi, o saatte saraydan karken, evine dnmeksizin, beraberine hi kimseyi ve eyasn alamadan yalnzca zerindeki elbise ile gemiye bindirildi. Muhalif rzgrlardan dolay hareketsiz kalan gemi, iki kadrga ile ak denize kadar karld.621 Kamame Kilisesi'nin Durumu Marvil, ark'taki btn Katolik kiliselerinin himayesinin kendisine mnhasr olduu hakkndaki iddialaryle, mparatorun mukm elisi Rudolf mid'in de husmetini celbetmiti. Btn elilerin ilki olmak zere, kiliselerde efendisi olan kral iin dua ettirmek mislini gstermiti.622 mparatorun elisi de onu takld etmek istediinden, Fransz elisi, kendi efendisinin ark kiliselerinin yegne hmisi olduunu iddia ederek, protesto etti. Daha sonralar mid'in Eflk zerinden stanbul'a Fransisken papaslar
Hlbuki ecnebiler buna benzer muamelelere kar ark ile mnsebetlerini kesecek veyahut en az bir seviyeye indirecek yerde, peyderpey genilettiler- Maamafh Hammer'in bu mlmtda istediklerine gre kalem oynatan Frenkler'i irehaz edinmi olduu hatrdan karlmamaldr. (Mtercim) 620 Namfl, 1(M4 (1634) senesinde Kazak donanmasnn Giresun zerine neticesiz bir teebbsn kaydeder. 1045 (1635) senesinde dah z'den kp Kefe taraflarn tahrb eden oniki gemiden birkan tersane kedhuds Piyle tarafndan zabt olunduunu yazar, (c 3. s. 245 ve 276). 621 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/211 -212. 622 Yine bu Marsvil, IV. Hanri'nin vefatnda, ilk defa olarak, Beyolu'nda bir katafalk yaptrmtr: 1637*de ikinci Fenfinand'n vefatnda dah irid bu misle uymutur.
619

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

gnderdii srada, Marvil, Fransiskenler'in yerine Fransz Kapuin rhiblerinin ikaamesi lzm geleceini iddia ederek, Fransiskenler'in gnderilmesine kar koymak iin btn mesasini sarfetti. Hristiyan devletleri memurlar arasndaki bu ihtilf, Hristiyanlar'm ve zellikle Katolikler'in hakknda felkete sebep olmaktan geri kalamazd. Daha nce kaymakam Receb Paa bu hlden istifde ederek, stanbul'daki Azra ve Aziz Yahya (Sen Jan) Kiliselerini kapatm ve bunlar camie evirmek niyetini alenen beyn etmiti (1634). Kuds'de, Rumlar Kamame Kilisesi'ni, sa'nn doum yeri olan Beyt'l-Lahm', Nsriyye zaviyesini, Jetsmana Bahesi'ni ellerinden almak suretiyle Fransiskenleri Mukaddes Mahaller'in tasarrufundan tard etmilerdi (Nsn 1636). Hakkaten iki sene sonra, bir bert- hmyn623 mutantan bir ferman, Fransiskenler'e gasbedilen haklarn iade etti. Ancak ertesi sene de Rumlar bir ferman almaya ve Mukaddes Mahaller'in muhafazasn mnhasran kendilerine iade eden kat' bir imtiyaza nail oldular. uras garbdir ki, gerek bu ferman, gerek hasmlarnn nail olmu bulunduklar evvelki ferman, Halfe mer (Hazretleri) tarafndan verildii iddia olunan bir muafiyet mektubuna istind ediyordu. Pdih'n irdesi de, kendi eliyle yazlm olarak, ^Emr-i erifim mucibince amel idesin, hilaf hareket idersen ban keserem, yle bilesin eklindeki kat' tbiri ihtiva ediyordu.624

Bu ferman. Sultn T. Sleyman (Kaann)' tarafndan 972 ve 973 (1563 ve 1564) senelerinde verilen muafiyetnmelere ve 1041 ve 1042 (1631 ve 1633) senelerinde yazlm er' vesikalara mstenid olup, sz edilen evraklar dah Msr sultanlarnn Mukaddes Frenkler'in sahip olmalarn te'mn eden fermanlar mbeyyindir. Bert, zikredilen Makamlar' u ekilde sayar: Rumlar tarafndan bz dzenbazlk ve tahrifat ir -tikb edildii malmumuz bulunduu halde, buna benzer sakat muamelelerin dnda bulunan Frenk ruhbannn Prezepiyo nm verilen ve Hazret-i sa'nn doum yeri olan Beyt'1-Lahm maarasyle bu maarann anahtarlarna, yni bat cihetindeki iki kapnn anahtar lanna ve maarann sair mtemiltna tekrar sahip olmalarn irde ve o Frenk rhiberinin Kamme denilen Byk Kilise'de mevcd olup, zerinde Hazret-i lsA'mn Zeyt-i Mukaddes ile yalanm olduu ta ile aslm olduu tepede bulunan kemerler ve Meryem'1-Azr Kii-sesi'nin kemerlerini ve merkad-i mbrekini rten byk ve kk kubbelere teden beri sahip olduklar cihetle, imdiye kadar hibir taraftan i'tirz ve engelleme yaplmakszn yine idarelerinde kalm olan Kuds -i erif de kin Mnc-i Mukaddes Manastr'yle mtemiltna ve Nsriyye beldesindeki kilise ve manastrlara tammiyle ad geen ruhbann sahip olmalarn ve Rumlarca Ermeniler ve sair Hristiyanlar tarafndan zinhar mdhele edilmemesini ferman ederim. (Hammer*in aynen naklettii talyanca tercmeden tercme ettirilmitir. Bu vesikaya, Feridun Be Mneat'nda rastla-nlamad. Mtercim). Fransiskenler, baarl zamanlarnda mukaddes tasvirlerle sslenmi, ve Zt- akdesn ocukluk devresinde geen haytn gsterir matbu ve byk ebadda bir varakay her tarafa datmlardr. Bununla i lgili mektuplar, Kuds'ten 12 Austos 1636 ve Galata'dan 9 Nsn 1636 tarihleriyle trihlenmilerdir. 624 Bu emrin CumftdelulA 1047 tarihli Trke sureti mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi Vesik -i Devlet (Ostnanl-Trkiyesi Vesikalar) arasndadr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/212 -213.
623

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sar Ktib le Defterdarn dam Bir Fransz tercmannn kaza vurulduunu, bir arkadasnn da asldn grdkten sonra, Eflk Bei'nin kedhuds Kurd nmnda bir ahsn, Nam'nn deyiiyle Kurd nmnda bir kelb -i zeminin, irde-i ahane zerine625 daraacna ekilmesini acib karlamayz. Yine, gmrk emni Mehmed eleb'nin de, sipM ulufelerini nakit yerine eya ile demek istemi olmasndan dolay626 boynu vurulmas artc deildir. Yine o zamanlarda anam resmi tahsildar (koyun ktibi) Sar Ktib -ki daha nce de iki milyon ake tahmin olunan btn mallarnn msderesiyle Rodos'a srgn edilmiti- eer defterdarlk mansb Pdih tarafndan kendisine ihsan olunursa bakaayada olan 50 milyon akeyi nakid mevcudundan tesviye edeceini arza cr'et etmi olduu iin idam olundu.627 Buna benzer bir tama* da defterdar Ibrhm Efendi (Paa) yi mahv etti. Ibrhm Efendi, sadrzamn ordughnda bulunduu halde, sipahiler aas Matarac Mehmed ile ittifak ederek, vezr-i zam-l almak in klliyetli para arzetmiti. Sultn Murad, iki mcrimin arzalarn sadrzama gnderdi. Vezr-i zam Mehmed Paa bu kdlar alr almaz, ikisini de davet ederek, huzurunda dm ettirdi, idamdan sonra Mehmed Paa, defterdarn mahremi ve muhibbi olan muhasebeci Al Efendi'yi ararak, dostunun arzasn, gsterdi. Al Efendi, uursuz varakay iade ederek: - istemi, bulmu cevbm verdi. ^Fikir ve hret sahiplerinden olan defterdar babasnn, kardeinin ecel-i kazaya uram, validesinin de kendisini doururken vefat etmi olduunu bir gn sylemi ve szn oracnda skt etmesi kendisinin de ece-i kazaya urayacana dellet eder gibi grnmt. Nam der ki: Herkes, kendiye tefe'l eyledii ma'n-ya elbette mazhar olmaldr.628
Maslahat- mlke bnfien.... Nalma, c. 3. s. 276. Seferden gelen sipahilerin bzlarna gmrk mahslnden eya verilmesi emr olunmutu. Mehmed avu eyay vermekten taalll etti; iki katna vermek stedi. Sipahiler rikb - hmyna nk'a (yaz) sundular; Mehmed avuVun Bb- Hftmyn'da boynu vuruldu. Nam'dan (Mtercim) 627 .tbrfttm MesM-zde unvanyle ma'rf olan Sar Ktib defeftt ile koyun kitabnda bulunarak, yiirmi yk akeden ziyde bel' etmiidi. Celeb esnafndan biri ma'rifetiyle i anlald; Bayram Paa on iki yk akeye bedel emvalini msadere ile Rodos'a nefy eyledi. Muahharan dier bir defa daha Rodos 'a nefy edildi. Bayram Paa hakknda Pdiah'a bir ikyetname vererek, .ml memurlar immetlerinde be yflz yk ake vardr, beni defterdar ederseniz cmlesini tahstt ederim ve daha nice menafi' gsteririm diye yazm olmas zerine, kd Bayram Paa'ya verildi: o da Mest-zarie'yl huzr- hmynda astrd. Nam'dan. s. 278 (Mtercim) 628 Natm. (c. '3, s- 290).
625 626

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Kad-Zde'nin Vefat Edirne kadsnn naibi Yahya elebi, stanbul'a kreki gtrrken, vazifesinde ihml gstermi olmak, thmetiyle dma mahkm olarak, bostanclar tarafndan tutukland halde, Bulgar oban kyafetiyle kamaya ve stanbul'da gizlenmeye muvaffak oldu.629 Koyun Dede nmnda bir dervt stanbul kads Karae-leb-zde Mahmd Efendi'ye gelerek: - R'yda grdm ki, Ayasofya vaizi Kadzde mnkir-i evliya olduu in (Hazret-i) Peygamberin emriyle boyunum urd-lar. Bum mutlakaa sicile kayd et! deyip srar ederek tescil ettirmiti. Alt gn sonra (26 Reblhir gecesi, 1045), Kadzde eyh Mehmed Efendi vefat ederek, halka tavsiye eyledii usl vehile, cenazesini tekbr ve tehllsiz gtrp defn ettiler. Bir mddet sonra Abdlaziz Efendi'nin yeeni olan Mahmd Ef endi Anadolu kazaskerliine tyn olundu. Bu Anadolu kazaskerlii Rumeli kazaskerlii ile birletirilerek, Ahmed-zde Nh Efendi'ye verilmiti. Mahroud Efendi'den mnhal olan stanbul kadl, vezr-i zamin nfzuyla, onun iltifatna mazhar olan Mud Ah-med Efendi'ye tevcih edildi.630 Revann Skutu Sultn Murad'n zafer alayyle. stanbul'a girdii gnlerde Acem ordusu Revan nlerinde grnd (14 Receb 1045 - 21 Aralk 1635). Evvelce Dilver Paa tarafndan, h'n Tebriz'e geldiine ve Revan zerine geleceine dir alman ma'lmt zerine, stanbul'dan drt vezr, asker toplamak iin eyletlere gnderilmiti. Son haber zerine de sadrzam, Anadolu, Karaman, Sivas, Mar'a, Haleb, m, Tarablus, Erzurum, Trabzon, ldr, Kars eyletlerine, askeri klalarndan kararak Erzurum'a gelmek iin emirler kard. Kendisi de Diyrbekir'den Erzurum'a gitti (22 bn). Yol esnasnda, Revan'n muhasarasna balanldn bildiren mektup ald. Ancak yirmi-otuz svari ile Harput, Portuk (Pertek), emikezek, Kemah, Erzurum yolundan Hasankale'ye gitti (9 Ramazan - 16 ubat 1636). Lkin
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/213 -214. 629 Yanuk, oban fissyle kamsd. Nam, s. Z79. Efendi olan Edirne kads da nefy olunmutu(Mtercim) 630 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/215 -216.

Sayfa

204

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sivas ve Trabzon taraflarndan gelen bir miktar askerden baka kimse bulamad. Mart banda Karaman ve Anadolu paalar yalnz yirmier adamla gelebilmilerdi. Erzurum yenierilerinden imdd iin gnderilenlerden dokuzu souktan dondu kald; bir takmnn da elleri, ayaklar donmuta Bu srada birka Acem hn ve sultn Selmas'tan 6.000 kii top lamlard. Birka bin ranl Byezd'de kaleye kapanarak, Rstem Hn'n kardei de 4.000 muhrible Hoy'u igal etmiti. stanbul'da yenieri aalna tyn olunan ahin Aa, askeri toplamak iin her trl mesayi sarfetti. Hatt Parmakkap'da engeller yaptrlarak, birka yenieri, aann emrine itaat gstermedikleri iin asldlar. Mart'n sonundan bir gn evvel (22 evval 1045 - 30 Mart 1636), sadrzam. Sivas ve Anadolu belerbeileriyle bir maveresi neticesinde, derhl Kars zerine yrmeye karar verdi. Ertesi gn leden sonra haber geldi ki, Revan'n be-on gnden ziyde dayanmaya tahamml olmad gibi, Murtaza Paa, ald yaralarn te'-sriyle irtihl ederek, kumanday kedhuds Zlfekaar Aa'ya brakmtr. Anadolu ve Karaman paalar derhl yola ktlar. Lkin bu aralk, Revan ehri her taraftan grd tazyik zerine teslim olmutu (24 evval 1045 - 1 Nsn 1636). Murtaza Paa'mn na' res'l-kttb Bekir Efendi ve kedhuds Mehmed ile stanbul'a gnde rildi. Muhafz askerleri btn k, mevsimin grlmemi iddetine ramen, kahramanca mdfaa etmiti. Gaalib olan h, Zlfekaar, Sevindik Paa'y, Memi Paa'y ve daha birka yeni, birka nam-dr ahslar alkoyarak, geri kalann serbest brakmt. Sadrzam Erzurum zerine ric'at etti. Haeb Vlsi Hasanka-le'de kald. Sultn Murad, Revan'n teslimi hakkndaki felketli ha-bpri zahiren sknet gstererek ve hi ehemmiyet vermiyor gibi grnerek karlad. Hatt sadrzama iltifat dolu bir mektup yazarak, hibir surette kendisini azarlanmaya lyk grmediini ve vki* olan malbiyetin me'mriyetinden ekilmek gibi bir dnceyi aklna getirmemesi lzm geleceini bildirdi.631 Yenieri Katibi le Canpulad-Olunun dam Revan'n sukuutundan az nce (Ramazan ba 1045) yenieri ktibi^ Osman Efendi dm olundu. Yenieri aas tarafndan huss tezkire
631

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat : 5/216-217.

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

206

gelmedike lenlerin yerine kimsenin yazlmamas Pdih tarafndan defalarca tenbh edilmiken, ocuklara kadar bir takm kiiler yenieri yazlmaktaydlar. Pdih, ktibin doruluunu snamak iin, bir adam gnderdi. Bu adam, eer kendisini yenieri yazarsa y* guru vereceini syledi. Ktib biraz mukaavemet gsterdi; Pdih bu defa o adam ile yz altn gnderdi. Altnlar reci* dedilemedi. Pdih derhl yenieri aasn saraya artarak, defteri istedi ve yeni yazlan ahsn kim olduunu sordu. Aa bu hususta malmat olmadna yemn etti. Yenieri ktibi derhl getirtilerek, bir Osmanl mverrihinin fde ettii gibi, nm dest-i celld ile sahfe-i hestden silindi. Yenieri ktiblii, evvelce de defa bu hizmette bulunmu olan ihtiyar bir ktibe verildi. Msr'dan azledilmi olan Kara Ahmed Paa, Msr askerini ge gndermi ve neferlere terakki vermemi olmasndan dolay Pdih'n gazabm zerine ekmi olduundan, stanbul'a geldiinde bostanc -banm muhafazasna verildi. Mallar msadere,olundu, hazneleri hakknda sorulan sorulara da marrne cevp verdiinden, celld eliyle az kapatld. Ancak buna mukabil, Pdih'm geen sene ttne mteallik bir crmde bulunmu olduklar zanmyle biri Gmlcine'ye, dieri Kbrs'a srlm olan, Haleb ve Edirne kadlar632 affa mazhar oldular. Sadrzam onyedi mahalde yetmier, yzer deve almak zere deve ahrlar insna emir ald. Binalarn st kat devecilerin ikaa -metgh olacak ve bunlarn her tarafna arpa ve saman anbarlar in olunacakt (10 Muharrem 1046 - 16 Haziran 1636). Payitahtta bu vak'alar olurken, Erzurum'a varm olan Canpu-lad-zde Mustafa Paa, yenieri aas tarafndan Sultn Sekisi denilen yerde mutantan bir ziyafete davet edildi. Bu, bir lm ziyafetiydi; dm hakknda km olan Pdih irdesi derhl icra edildi. Pdih'n hassa nedimlerinden Ms eleb'nin zorbalarn ekavetti penelerine verilmesi iin Mustafa Paa'mn Receb Paa ile birlikte kefalet etmek suretiyle, Pdih'a kar iledikleri affedilemez hakareti, asker hizmetleriyle ve son olarak* Hasan PaaMan dul kalan Aye Sultan ile izdivacna ramen, Sultn Murad bir trl unutamamti. Canpulad-zde'nin Karaman'da birok masumu yok etmi olduuna dir vuku bulan sulama, Pdih'n uzun
Haleb kads Bahay Efendi, idi. Val paa. .Elinden ttn ubuu dmez diye srgne gndermiti. NalmA'dan (Mtercim)
632

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

mddettir geciken intikamnn alnmasna bahane olmutu (28 Muharrem 1046 - 2 Temmuz 1636).633 Kk Ahmed Paa'nn Kahramanca lm Krdistan'da Acem hn Rstem 20.000 kii ile ehr-i Zor ve Kerkk zerine yrmt, tran ah ise, Revan hkmetini Kelb AH Han'a tevdi ettikten ve irvan ve Gence hanlarna 4.000 kii ve 10.000 tuman (tmen) para vererek, bunlar Revan istihkmlarnn tekrar insna memur eyledikten sonra, sfahan yolunu tutmu idi. Hotin nnde yenieri kumandan sfatyle defalarca anl bir lme arz- vcd etmi,634 ondan sonra da Mardin voyvodas ve Trkmen resi sfatlanyle tehlikeli bir s olan Ilyas Paa'y ve Kay-seri'de Hac Ahmed olu mer Be'i mahvetmi, m Vlsi iken Suriye'de Drzi Emri'ni itaate mecbur eylemi ve bu parlak hizmetine mkften tulu paalk alm olan kahraman Arnavud Kk Ahmed Paa, Musul'dan Eyyb Krdleri'nden Erdeln Krd -leri Bei Hallo Han-zde Ahmed Hn ile dosta yazmaya devam etmiti.635 h Abbs, hemre-zdesyle evlendirmek suretiyle Ahmed Hn ile akrabalk kurdu . Lkin h Saf, byk babas tarafndan ikaame olunan belerin yokedilmesiyle srekli olarak urat gibi, Ahmed Hn hakknda da o kadar entrikalar evirdi ki, nihayet bu zt Osmanllarn kucana atlmaya mecbur oldu. Zeynel Hn'n Hindistan'dan ah'a getirmekte olduu bir filin ele geirilmesinden dolay, Ahmed Paa aleyhine be Acem hn gnderilmiti. Ahmed Han, bunu vaktinde renerek, Ahmed Paa'ya bildirdi. Ahmed Paa'nn iareti zerine, Ahmed Hn'a, Osmanl Devleti tarafndan belerboi pyesiyle iki hil'at, iki tu, murassa bir kl verildi. Ahmed Hn Ahmed Paa ile birleerek, Rstem Hn karlamak zere ktlar ve kuvvetleri dman kuvvetinden az olmakla beraber, Mihribn Sahrs'nda cenge giritiler. ki gn iki gece sren kanl bir muharebenin neticesinde Osmanl ve Krd ordusu bozuldu. Hastalndan dolay at zerinde duramayan Ahmed Paa, bir pralk yere inerek, kum zerine oturmaya mecbur oldu. Abdest aldktan sonra, tekrar atna binerek, ceng arkadalarna:
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ Natmft'nn tftbirince .hyz-i mevte gavs etmiti (lm havuzlarna dalmt). 635 Kk Ahmrd Paa. en sonra yine am valisi bulunduu halde Musul muhafazasna gnderilmiti. (Mtercim)
633 634

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

- Ben ehdete muntazram; cihanda ehdetden baka bir arzum kalmamdr. Siz banuzun tedrikini grnz! dedi. Adamlarnn ekserisi dalmt. Ahmed Paa, at zerinde olduu halde, alemdarn yanma gelerek sancan direine dayand, durdu. Bir Acem neferi, bir kl darbesiyle alem ve alemdar drd. Bayrnk, mecalsiz vaziyetteki Ahmed Paa'y da atndan drd. Acemler derhl Paa'y ldrdler. Ba Hn'a gtrlerek, o da bir ipekli kuma iinde h'a gnderdi. h, bu kadar kahraman bir cengverin kesik bana hrmet gstererek, elilikle o tarafa giden Sarca brhm Aa*ya verdi; onun ma'rifetiyle am'da trbesine defn olundu. Ahmed Hn, Mihribn'daki uursuz gnden sonra Musul'a dndyse de, ok zaman yaayamad. Salhaddn Eyyb ahfadndan olmaya liykatini isbt eden bu gayretli yiit, kederinden vefat etti. K iddetli olan Ermeniye mntkasnda sonbahar ilerlemi olduundan, sadrzam Ekim ay balarnda (6 Cumdelul 1046 - 6 Ekim 1636), Erzurum'dan Diyrbekir klana mteveccihen hareket etti ve Kasm ay banda oraya vard.636 Belgrad Ve Budin'de nemli Vak'alar ayet nazarmz bir dakka tran cengi safhasndan ve stanbul'dan ayrarak Macaristan eyletlerine evirirsek, yeni matem ve taz -yk safhalarna tesadf ederiz. Bosna ve Macaristan'da, Kazak kayklarna kar asker hizmet bedeli olmak zere yeni bir vergi konulmutu.637 Bosna'da ahl iddetli bir mukaavemet meyli gstererek, defterdarn hiddet sikasyle halka kar kl ekmek ihtiyatszlnda bulunmas zerine, bir ihtill zuhur etti. Bu memurla kad azledilerek, defterdarlk, stanbul'da ikinci defterdar bulunan mverrih Peev brhm Efendi'ye ve kadlk rihiTl-Menr-zde unvmyle mruf mverrihin babas rih'l-Menr Efendi'ye tevcih olundu. Ni taraflarnda da karlan bu yeni vergi iddetli muhalefetle karlanarak, Rana (Rajne) palangas yaklmt. Bel-grad'da Kan emesi denilen638 hapishanedeki Macar esirleri zincirlerini keserek, ve muhafzlarn ldrerek, istihkmlarn toplarn ehre evirmeye baladlar. Belgrad mtesellimi mer Aa, Macarca'ya vkf olan Budinli
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ Natm'da verginin ismi ayka (gemi) akesi, dir. (Mtercim) 638 Nain'da Kanlu ve harami habs tdikleri h (kuyu) diye yazldr; Kan enesi unvan Hamrner'n yanl tercmesi olsa gerektir. (Mtercim)
636 637

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kad Mustafa Efendi'yi bu mahbus-larla grmeye gnderdi. Bunlardan ikisi grmenin nereye varacam dnerek, ve teslm szn iitmek istemiyerek, nehre atldlar. Biri yzerek Sava nehrini geti: Sirmi'ye ulaabildi; oradan bir ata binerek kat. Dieri Tuna'da yakalanarak, kaza vuruldu. Kaleyi teslm eden sekiz mahbusdan da ikisi kaza vurulmu, al tsnn balar kesilmitir. Nash Paa'nm olu Hseyin Paa, Budin valiliine gitmek zere yoldayd. Bu Belgrad vak'asm haber alnca, kyafet deitirerek yolundan dnd; kale kumandan -ki eskiden babasnn hizmetkr idi- kendisini kabul ettikten sonra, merhametsizce, dizdar (ka le muhafz) ve mtesellimin idamn emrederek, kendisi Budin'e gitti. Nasuhpaa-zde, eylet merkezine vardnda adamlarndan birini Budin yenieri aalna tyin etti. Hlbuki o mansb stanbul'dan Bosna-sarayl Homo olu Osman'a verilmiti. Val, bir sancak vaadiyle, Hono-olu'nu susturmak istedi; Honoolu, kendisine verilen hizmeti istemekte srar gsterdi ve hakkn aramak dv-syle stanbul yolunu tuttu. Lkin takibine gnderilen bir mbair vstasyle, ikinci merhalede durdurularak, tutuklu olarak Belgrad'a gnderildi; Nashpaa-zde'nin emriyle orada dm edildi.639 Rakoi'nin Zuhuru Yine o sene, Macaristan ve Transilvanya, Rakoi'nin entrika ve ihtirsiyle mhim karklklara urad. smi Trke'de Rakoi 640 yazlp okunan bu ahs Osmanl Devleti ve Avusturya trihinde kanl bir yer tutmaktadr. Macaristan ve Transilvanya eyletlerine dahil harb tohumlan ekmitir. Betlen Gabor'un vefatndan sonra. Pdih tarafndan Viyana'ya mteferrika Ahmed Aa derhl gnderilerek, onunla gnderilen mektupta Transilvanya Kral ve Macaristan hkimi Betlen'in vefatndan dolay641 bu mntkalara yeni bir hkim tyini hususunun Dvn- Hmyn'a it olduu
Natmft (c. 3, s. 300), bu hususta u mlhazay yazar: Her halde vzery- zama, belki ir hufckma karu komak haty- azmdr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/219 -220. 640 .Ra yahud .Ray. hflkiidr demek olan Hinde Rc kelimesinden gelir. Ko erkek koyun demek olan Trke kelimedir. (Kelimenin Erdel lisnna nazaran Trke telffuzundaki fark . harfine aittir ki, asbnda le s. arasnda bir telfruzu olacaktr (Rakoczi). (Mtercim) 641 Erdel Krnl ve Macar Hakimi. Ariv'de 15 Rebffilhir 1389 (2 Aralk 1629) tarihli mektuba mracaat Mteferrika Ahmedv bu mektupta mektubun hmili olarak gsterilmitir. Ancak tercmenin aslnn 7-arf zerine Alm.m harfleriyle yazlan bir kayt, mektubun Mustafa Bey vstasiyle verildiini beyn eder.
639

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

210

mparator'a ihtar olunmu ve: - Bir zaman gelir ki gln bir haset byk fenalklara sebep olabilir; bil'akis zahir bir fedkrlk kymetli faydalara menb' olur szleri ilve edilmiti. O vakit - de ecneb nfzuyla himaye edilmekte olan- Transilvanyal rakb, memleketlerinin hkmetini ele geirmek iin birbirleriyle urayorlard. Etiyen Betlen Osmanl hkmetine, Segel Mozes 'sve'e istind ediyordu; Rakoi, Viyana saraynda balarnda Anibal Konzaga bulunan nfuzlu bir frka tarafndan des teklenmekteydi.642 Rakoi'nin elileri kymetli hediyelerle Bb- Hmyn'a gelmilerse de, dier sefirler hakknda mu'td olduu vehile, Pdih'n eteini pmek erefine nail olamadlar. Yeni terifat kanunu gereince, tahttan adm tede yer pmekle yetinmek zorunda kaldlar. Rakoi, Osmanl hkmeti tarafndan kf derecede desteklenmediini hissettii gibi, mparator tarafndan da kuvvet bulamadndan, Etiyen Gabor ile bir dostluk anlamas akdetmiti. Ancak memleketi rakibine terk etmesi gerektii srada, onu yakalamaya teebbs etti. Etiyen evvel Eri'ye, sonra Budin'e iltica ederek, Budin Vlsi Nashpaa-zde'yi kendisine hm buldu. Nashpaa-zde, Bb- Hmyn'a durumu bildirerek, Etiyen Bet-len'i silh kuvvetiyle Transilvanya'ya yerletirmek iin ald. Ta-mvar Vlsi Bekir ve Bosna Vlsi Salih Paalar davet ettikten sonra, onlarla Gyula sahrasnda bulunan Solnok zerine yrd. Oradan Tamvar ve Bosna belerbeini 12.000 svari, 12.000 yenieri, birka sahra topu ile Transilvanya hududuna gnderdi. Osmanl ncleri yer yer gller ve bataklklar iinde bulunan bir memlekette zahmetli bir yryten sonra, Rakoi'nin Gyula ve Tamvar arasnda Saltina mevkiinde toplad askerle karlat. Macar askeri, mu'td usle gre, saflarn yarm ay eklinde tertb ederek, ya galebe etmek yhud lmek karryle hcum ettiler.643 Betlen 600 Macar'n dman saflarnda harb eden vatandalarndan ayr-dedilebilmek iin, sa kollarna bir mendil balamalarn tenbh etmiti. Rakoi bu ihtiyattan haberdr olarak, kendi Macarlar'ndan o miktarna yle bir iaret takdrmt (3 Cumdelul 1046 3 Ekim 1636). Bu harb hilesi, Betlen'in askerine tehlikesizce yaklap da

Riko'da (s. 29), Konzaga'nn bu hususta mparator'a arzettigi dncelerine mracaat. Nam, bu hususta, Trk tarihilerine has bir zerfet ile ngrs resmi zere kz boynuz alay tertb idp hnzr srisi gibi oradlar diyor.
642 643

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

onlar datmasna sebep oldu: Gece de intizamszl, karkl artrd.644 Hakkaten Nashpaa-zde, mhirne bir hareket sayesinde Ra-koi'nin ordughn zabtetti ve yamalad; lkin yine Budin zerine ric'ate mecbur olduu gibi, Bekir Paa Tamvar'a ve Salih Paa Banaluka'ya dndler. Nashpaa-zde stanbul'a gnderdii arzada ilk bozgunluun hatsn Bekir Paa'ya yklemiti; Bekir Paa bir kapc-ba ile payitahta arld. Dvna girdii srada ba yere yuvarland. Buna ramen aleyhinde sulamalarda bulunan Nashpaa-zde de azledilerek, Budin valiliine ikinci defa olarak M-s Paa tyin edildi. Zeamet sahiplerinden Belgrad te Mehmed, TransilvanyallarMn Rakoi'yi istediklerine dir Transilvanya meclisleri tarafndan yazlm bir istid-nme ile birlikte son olarak Na-shpaazde'nin bir arzasn getirmiti. Dvn tercman Zlfe-kaar'n -yalan, gerek- bu istid-nmenin sahte olduunu beyn etmesi zerine, te Mehmed muahharan Pdih'm gazabna uramtr. Bu vak'alar zerine Rakoi, Osmanl Devleti tarafndan Transilvanya hkmeti makamnda tasdik edildi. Bosna Vlsi Salih Paa, ksmen yeni kayk resminin tahsilinden dolay kan karkln ve Saltina'daki son bozgunluun kendisine yklenmesi ve ksmen, Pdih'n izni olmakszn ahliden tfeki akesi ad altnda bir vergi tahsil etmesi sebebiyle, azledildi. Onun yerine, -Sultn Murad'n o zaman kanl emirlerinin infaz iin grevlendirdii zek ve sessiz bir icrac olan- Bostanc-ba Due getirildi. Salih Paa istanbul'a dndnde haytn g kurtarabildi. Mallar m sadere olunmakla beraber kendisinden 40.000 guru istenildi; muktedir olduu kadarm verdi; stne de senet yazd. Daha sonralar, bir merhamet olmak zere, ebinkarahisar! sanca verilerek, umm zanna gre zehirlenerek, orada vefat etti.645 Sadrazam Mehmed Paa'nn Azli, Bayram Paa'nn Sadreti Roma imparatoru Tiber gibi, Sultn Murad da, daha sonra mahsln toplamak zere, intikam tohumunu evvelden ekmek i'tiy-dnda idi. Zahiren pek iltiftkrne affolunmu olan sadrzam da, Revan'm kayb
Nafcn'ya nazaran, (c. 3, s. 313), gndzn galebe Osmanllar tarafnda kalm iken, geceleyin dman baskn edecek diye yaylan bir sz zerine, Paa'nn ric'ate kalkmasyle, ordu, yok yere daihvermitir. Fakat Nashpaa-zde'nin geliinden sonra, dman ordusu da yine yle bir ayia ile bozulmutur. Galiba o ayiay Nashpasa-zde ner ettirmitir. Hammer n iki satr sonra yazaca mhirne hareket den maksad bu olacaktr. (Mtercim) 645 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/
644

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hatsnn cezasn ekmekte gecikmedi. Byk emr-i hur Halil Aa, mhr-i hmynu almak ve hazne sandklarn646 mhrlemek memuriyetiyle Diyrbekir'e mteveccihen yola kt; kaymakam Bayram Paa, sadrazamla getirildi (7 Ramazan 1046 -2 ubat 1637).647 Azledilen sadrzam Mehmed Paa, stanbul'a vardnda648 Nam'mn tbiri vehile msfirhne-i vzer olan Sra Saray'da649 muhafaza altna alnd. 10 evval 1046 (7 Mart 1637)'da yeni sadrzam Bayram Paa, tularyle skdar'a geti. On gn orada kaldktan sonra, Haleb'e yneldi. Alt ay Cezir-i Bahr-i Sefd'te dolatktan sonra, Girit adas aklarnda ele geirdii iki gemi ile stanbul'a dnen kapdn (Mustafa Paa) huzr- ahaneye ktnda, kapdnla ilveten kaymakam nasb edildi.650 Krm Han Canbeg Ve nayet Giraylarn Ardarda Azilleri Eski sadrzam ay muhafaza altnda kaldktan, Diyrbekir'-den gelen eya ve paras msadere edilerek hazne-i hmyna alndktan sonra, affa urad (17 Muharrem 1047 - 11 Haziran 1637). Birka gn sonra da Krm'daki son karkln, faal bir adamn varlna ihtiya gsterdii z valiliine tyn edildi, iki sene nce, o zaman kapclar kedhuds bulunan hn Aa, mu'td zere 40.000 altn izme parasyle, ranllar aleyhine cenge davet etmek zere, Krm Hn Canbeg (Canbeg) Giray'a gnderilmiti.651 Kadn tabatli ve harbden ekinen Canbeg, emre itaat etmiyerek, paray reddetmiti. Muhalefetine ceza olarak azledilip Rodos'a srgne mahkm edilerek, yerine Gz Giray'n byk olu nayet Giray tyn edildi.652 inayet Giray'n kk kardei Hsam Giray kalgay, daha kk kardei Saadet Giray nreddn, yni ikinci ve-lahd oldu. Genliini slimye'de geirmi bulunan yeni Hn, md edildii gibi kmad. Acemler
DeflorhAnryi. Nam. s. 300 (Mfiterdm) Mehmed Paa bu trihte sadretten azl olunarak, Halil Aa 21 Ramazan' -da Diyrbekir'e varm, sabk vezr- zam otuzkrk atl ile hemen o gece stanbul'a lgar eylemi. Bayram Paa'nn geliine kadar muhafaza ii Di-yr.bekir valisi Tayyar Paa'ya tevd olunmutur. (Mtercim) 648 12 Sevvl 1046 (Mtercim) 649 Sra Saray, Saray-i Hmyn dahilindeki Caml Kk demek olduu halde, Hairmer bunu Sra Kular Kuhanesi anlamtr. Biz tercmemizde dorusunu yazdk. (Mtercim) 650 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 651 Reis Sar Abdullah Efendi'nin Mneatnda, nu: 87, Budin valisinin Canbeg Giray Hn'a tevikte bulunduu bir mektubu ve nu: 88'de cevb der-cedilmitlr. 652 Nam'da (c. 3, s- 234) -Selmet Gray'n olu nayet Giray, yazyor. Halbuki Selmet Giray'n olu deil, yeenidir. Nam (c. 3, s- 301) nayet Giray iin -Gazi Giray olu der, ki bu dorudur. Es-Seb'Ss-Seyyftr ve Tay-yibbe-zde. ,
646 647

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Nafm bunlar yle sayar: Selmn h Mirza, Orak Mrz, Velt h Mrz, Nebrd (?) (Nrterk?) Mrz, Kutlug flh Mrz, tnyet h, Ali Be, Aytimr, Kelem Be. 654 Mektup, Nam'da tafslbyle yazldr, (s. 304).
653

Sayfa

213

zerine yryecek yerde Nogay Bei Kantemir ile mnazaalar kararak, hudud ahvlini bozdu. Nogaylar frkaya ayrldlar: Biri Byk Tataristan'da bulunan Ulu Nogaylardr ki, hibir Pdih'a tab deillerdir. Dieri olan Kk Nogaylar zahiren Krm Hn'na tbi iseler de, onlarn hkmetine barmaz dmanlardr. nc frka Mansrler dir ki, btn Tatarlar'm en ecidirler. Bunlarn bei olan ve son Hotin muharebelerinde cengverliiyle hret kazanan Kantemir, Krm Hnlar ile daim dmanlk hlinde bulunuyordu. Krm'da Mansur-oullar'na muhalif olanlara rn Beleri denilmitir ki, bunlar Giray hnednyle akrabalk kurarlar, hn sefere gittii zaman 30.000 svariye kadar karrlard. Hnlar bunlarn yardmyle Mansrler'i zaafa uratrlard. edd, abuk fkelenen ve marur, bir gen olan yeni kalgay Hsm Giray, Hn' Kantemir frkas aleyhine o kadar tahrik etti ki, Krm ordusu Acemler zerine yryecek yerde, Akkrman'a giderek, oradan dman olan Nogaylar' mahvetmek zere Dinyester nehrini (Turla Suyu'nu) getiler. Kantemir, kuvveti kuvvetle ric'at ettirmek iin, stanbul'dan ruhsat istedi. Ancak Lehistanhlar, tam bu srada, Nogaylar'm muahedeleri ar surette bozduklarndan ikyet etmeleri zerine, Kan-temir'in istedii ruhsat verilmeyerek, stanbul'a gelmesi emredildi. Hazneleri, ailesini Kili'de brakarak, hemen emre itaat gsterdi. Mteakiben kardeleri Selmn ah ile Orak Mrz ve ailesinin dier mirzalar653 Krm Hn'na tebaiyyet etmee mecbur olmalar zerine, Hn, Akkirman havalisini merhametsizce tahrib ederek, Kili'den Kantemir'in haznelerini ve ailelerini ald gibi, Kefe'yi hcumla zabtederek, belerbei bulunan Bak brhm Paa'y ve kad Hmid Efendi'yi dm etti ve ehri yamalad. Gaalib, bu muvaffakiyetlerle iktifa etmiyerek, Bucak (Besarabya) Tatarlar'm Krm'a naklederek, Krm Hnlar'ndan bakasna itaat etmiyecek-lerine dir kendilerinden yemn istedi. nayet Giray, kolayca nail olduu muzafferiyet gururuyla, mft Yahya Efendi'ye yazd mektupta, Kantemir'in kendisine teslimini, Osmanl askerinin ekilmesini, sulhu te*mn iin bz Osmanl ulemsnn rehin olmak zere gnderilmesini i'ara cYet etti.654 Bu edebsizce istekler derhl azline yol at. Krm Hanl Selmet Giray'n olu Bahadr Giray'a verildi. O da kalgaylk ile nreddnlie kardeleri slm Giray ile Safa Giray'

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

nasbederek, Kk Sultan denilen nc kardei Kerm Giray' yannda alkoydu.. Bahdr Giray Krm Hnl'na tyini haberinin gelmesi zerine, nayet Giray sahile indii gibi, eer yeni hn Krm'a karadan gelecek olursa engel olmak iin, kardeleri kalgay Hsam Giray ve nreddn Saadet Giray, z yaknnda ordu kurdular. -3u vak'alar srasnda -itaatleri ancak zahir olan- Kantemir'in kardei Selmn ve Orak Mirzalar yedi-sekiz bin Nogay ile Tatar-lar'a hcum ederek, kalgay ile nreddni ldrdler ve maiyyetle-rindeki askeri katlim ettiler. Bu haber, 5 Zilhicce 1046 (30 Nsn 1637)'da stanbul'a ulat. nyet Giray kuvvetsiz kalarak, yegne kurtulu resi olmak zere, Kantemir'den ikyette bulunmak iin stanbul yolunu tuttu. ki hasm, Pdih'm huzuruna karld: IV. Murad, Hn', kfrn- ni'met ve hyanetinden dolay, paylad. Yakt ktlkleri saydktan sonra, bostancbaya bir iarette bulundu. Hn'n cevb dudaklarnda kald. nyet Giray'n na' gmld yere kadar vezirler ve kazaskerler tarafndan gtrld. Kantemir'e Karahisar sanca verildi. Oullarndan Tortemir Mrz ile Cell Mrz, Nogaylar arasnda kalm, nc olu ba-basyle stanbul'a gelmiti. Bu delikanl sarholukla bir mslman ldrm olduundan, Sultn, kssen dmm emrederek, na' babasnn hanesine atld. Mteakiben Pdih, Kantemir gibi bir cen-gverin, olunun dmn uzun mddet intikamsz brakmyacan dnerek, onun da ldrlmesini emretti (11 Safer 1047 - 5 Temmuz 1637). Kantemir'in dm Nogaylar iin keder ve Krm Hnlar ailesi iin sevin vesilesi oldu. Mansroullar, kudretli ve sebatl reislerinin idamndan dolay, Hn'a itaat ettiler ve sdk duracaklarna and itiler.655 Azak'n Ruslar Tarafndan Anszn Zabt Krm karklklar Azof (Azak) kalesinin kaybyle neticelendi. Hsm Giray'm Tatar ordusuyla hududda bulunduu srada Kazaklar656 bu ehri anszn zabt ettiler ve muhafzlarn ldrdler. Yeni Hn, kendinden nceki Canbeg Giray ve nayet Giray Hnlan
655 656

Sayfa

214

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/223 -225. Miokioiv kral imHSHylf K^nlc ekyas. Nam, r- 3, s. 322 (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

taklden, clusunu iln iin II. Ferdinand'a, Lehistan Krah'-na, Rusya ar'na eliler gnderdi, l'timd-nmeler Hn ile kardeleri kalgay ve nreddin ve nn bir olan valideleri nmna yazlmt.657 Pdih'm vehim essna dayanan siysetine kurbn olduunu grdmz iki byk Tatar beinin idamn takiben baka idamlar da vukua gelerek, erat me'murlanyle dier me'mrlar arasnda znt ve mateme yolat. Haseki Sultan'n pamakl olan Menemen kazas naibi, voyvoda ile geinemediinden, voyvoda, sultn kedhuds Kara Abdi'ye ikyet etmiti. Nam der ki: ikyet-n-me gnderp ba'z iftira itmele gazab- pdih alevgr olup hkm-i hmyn mucibince nib-i fakr Menemen'de selb olund.658 Aslen Msrl ve tefsire dir miteber bir eser sahibi olan G -mlcine kads Arab ahb, hmisi Kara Mustafa Paa vstasyle, te'lfini zt - ahaneye arz ederek, Senk kadlna me'mr olmutu. O zaman Selanik vergi tahsildar, nceleri zorba lyas Paa'nn taraf darlarndan olan ve daha sonra sadrzam Bayram Paa'ya in-tisb eden Kuleli Sefer adh ahst. Yeni kad ahb Efendi, tahsildar tarafndan iddetle hakarete uradndan, onun hakknda P-dih'a bir arza takdim etti. Kuleli Sefer*i yakalamak ve stanbul'a gndermek emriyle Selnik'e mbairler gnderildi. Mahbs, payitaht kapsna vardnda, ehre bal girmemek iin zincirlerinin almasn niyaz etti; serbest braklr braklmaz eline bir top uz alarak mbairlerin nne dt; topuzunu sallayarak bindii at srd. Bu vaziyette Hasbahe nne gelince Pdih haberdr olarak. Kuleli Sefer'i huzuruna getirtti ve Bayram Paa'nn gelip de efaatine meydan kalmakszn: - Kesin u kfirin ban! diye emretti. Mcrimin, hsnhline dir Selanik ahlisinden ald muhtra koynunda kalarak, ban uurdular. Kayseri eyhi bir mddetten beri stanbul'a gelmi ve daha nce
Viyana Arivi'nda (Cz: 46), 1633 senesinden 1680 senesine kadar mparatorluk saraynda grlen birok Tatar elilerinin i'timdnmeleri ve i'timdnme cevblan vardr. Bu evrakn birinci takm 1633 senesinde Cambeg (Canbek) Giray'n murahhas Karagz'e aittir. Karagz, u i'timdnmeleri hmil idi: 1) Hn tarafndan; 2) Hn'n kardei Nreddn Gz Giray tarafndan; 3) Nazr Kaytaa tarafndan; 4) Bahaznedr Mirza tarafndan, tkinci sefaret, 1636'de nayet Giray; nc Bahdr Giray tarafndan gnderilmitir. (Dier) Eli Karagz, Hn ile, kardei kalgay islm Gray'n, dier bir kardei Sefer Giray'n, Vlide-Sultn'm mektuplarn hmil idi. Bunlarn hepsi 15 Safer 1047 (9 Temmuz 1637) tarihliydi. Hn bu mektuplarda Krm Tataristam saltanat ve Det -i Kpak ve muharrib ve felket-ver Nogay ordusu hkmdar, yzonbin erke ve Kafkas Dallar t-fek-endz mparatom unvanlarm kullanyordu. 658 N.nx c. 3, s. 317. (Mtercim)
657

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

taassup sikasyle bedbaht Abaza'y fitneye tahrk ettii gibi, imdi de Pdih*! korkutucu ryalarla tcz ediyordu. Yenierilerdi mahvetmenin mmkn olamyacana kanat getirmi olduu iin, bu askerin serpularn deitirerek, yeni bir ekle koymak istiyordu. Fitneci pir, kanl tohumlarn ancak iki asr sonra alabilecek tasavvurlarna kurbn oldu.659 ran Sefareti Az kald ki, IV. Murad'm deheti, beynelmilel hukukun en mukaddes prensibini ihll ederek, ran sefiri Maksd Hn' da dam edecekti. Eli sulh teklifi ve kymetli hediyelerle payitahta gelmiti. Pdih'a takdimine me'mr olduu hediyeler unlard: Gayet ar kymetli sekiz Hind at, krk hecin devesi, keseleri h'n mh-ryle mhrlenmi halde hlis nevinden yflzelli mskal misk ve o kadar da hlis anber, otuz yk zerdve krk, altn ve gm ilenmi sekiz kale, birok ipek kaieler, dlbendler, muslinler, Kemir allar, dier kymetli kumalar, gayet musanna ilenmi sekiz ok. Dvud Paa Saray elinin ikaametine tahsis edildi ve birka gn sonra huzr- ahaneye kabul olundu. Lkin elinin skdar'a varnda (17 Reblevvel 1047 - 9 Austos 1637) teklifleri kabul edilebilir gibi grnmediinden, bulunduu direde hapsedildi ve esaret altna alnd. Kaplar, pencereler, ocaklar byk bir dikkatle kapatld. O suretle ki devletin saray eli iin hakik bir dr'z-za-lm660 Buna ramen, yeni Hleb Vlsi Mehmed Paa, me'mu-riyeti merkezine gittii zaman, eli, kendisinin adamlarndan ikisini levend klnda paann hademesi arasna sokuturmaya muvaffak olmutu. Mehmed Paa bunlar meydana kararak, elinin h'a yazd mektuplarla birlikte kuvvetli bir muhafaza altnda stanbul'a gnderdi. Sultn Murad, eliye kzd; lkin milletler hukukunun mukaddes hkmlerini elinin ahsnda nakzetmeye cesaret ede-mediinden, intikamn mektup hmillerinden ald. Bu bedbahtlar, burunlar ve kulaklar kesildikten sonra, elinin ikaametgh karsna asldlar. Felketli mektuplar ksmen kesilmi yzlerine dikilerek, bu cezaya uramalarnn sebeplerini ln eyledi. Milletler hukukunu cesurca ayaklar altna alan bu mstebid Rum kilisesinin ruhan reisine nasl riyet edecekti? Ciz-vitler'in byk
Nam, s. 323. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/226 -227. 660 Teofan, sene 17. Harakli, rann Kadim Adeti.
659

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

dman olan Patrik Kiril cebren makamndan alnarak, Yedikule'de bouldu. Perhiz Bayram'mn pazar gn, gndzn, ruhan almetleri hiz bir mahkm grmek isteyen halk karsnda vuk gelmedi. Bu an istibdd ve tahkir, baka bir zamana ve baka madurlara kalmt.661 Cizvitler'in alen hmisi olan Yeni Patrik Karfila, me'mriyetiyle ilgili bert iin hazne-i hmyna 50.000 altn vermeye mecbur oldu.662 Sultn Murad, ran sefirini huzuruna kabulnde, Badad muhasarasnn kararlatrlm olduunu beyn etmiti. Bizzat bulunmak istedii bu seferin hazrhklaryle yakndan megul oluyordu. Sadrzam Bayram Paa, ileri gitmeye emir alarak, zmit, znik, Akehir yoluyla Tokat zerine hareket etti. Bolu sancak-bei bulunan -Abaza tarafdarlar artklarndan ve yenierilerin uzlamaz dmanlarndan- Sarho Mehmed, sadrzamn yanna gelmesi zerine, hemen boynu vuruldu. Ordu Amasya'da durdu. Bayram Paa, bir su yolu ins iin kendi kesesinden 15.000 guru verdii gibi, daha, sonra 5.000 guru daha ilve etmitir. O zaman bir guru 9 dirhem gm tutard. Bundan baka bir Mevlevihane te'ss ve eyhine yev-m 70 ake tahsis eyledi. Dervilerin yemek masraflarn da cmerte tyin etti. Nide'de civnmerd sadrzam, harb olan bir hn kendi masrafyle tmr etti ve bir pazar ihdas eyledi. Ordu, 1047 hicr senesi Muharremini (Mays, Haziran 1637) Sivas'ta geirdi. Orada ulufe verildi. Sonra Ayntb zerine hareket o lundu (1 Saf er 1047 - 25 Haziran 1637). Sadrzam ordudan evvel sVatle Birecik'e (kadm Pirta) giderek, iki byk topu muayene etti ki, bunlarn orada dklmesi iin cebeci-baya 18.000 altn verilmiti. Bayram Paa, Kars ve Erzurum hududunu te'mn eyledikten sonra, Reblhir'de (Eyll) Amasya'da klamaya dnd. Budin ve z belerbeiliklerinden azledilmi olan Nashpaa-zde Hseyin Paa ile Ken'an Paa, Dvn- Hmyn veziri tyn olundular. Eflk voyvodas Matyas Besaraba Eflk voyvodal iin kendisinden ziyde ake teklf etmi olan rakibi Radul Stridya'nn burnuyla kulaklarnn kesilmesi iin stanbul'dan emir almaya muvaffak olmutu.663 Ancak z Valisi Mehmed
Hammer'in baka zamana kalm dedii rr.uee. Yunan ihtillinin balca mrettib lerinden olan Rum Patriki'nin dm meselesidir. Bir hkmet, te -beasn fiilen ifsad edenler hakknda ne yapar? Ruhnyet kisvesi, ne masumiyet bert ne de her crm cezasz yapabilmee mezuniyetin almetidir. (Mtercim) 662 Riko, s. 38. Sagredo'ya nazaran, s. 634: -Rum patriki tarafndan 40.000 ek verildi. (Bert - me'mriycti iin 40 000 duka takdm eden Patrik efendinin nihn idaresinde bulunan halktan ne kadar para ald dnmeyi ge-rHtrmez. (Mtercim) 663 Nam'da bir tertb hats olarak yanl yazlmtr (s. 326).
661

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Paa, Besaraba'y dm etmek iin emir ald, Paa, Besaraba'y ele geirmek iin kendisini Tol'ya davet etti. Lkin anlaldna gre, Besaraba yol es nasnda, hakknda kararlatrlan muameleden haberdr olarak, ge ri dnmek ihtiydnda bulundu. Bunun zerine Mehmed Paa, Be -saraba'ya me'mriyetinde braktn bildiren bir bert gndererek, kendisi de k karmak zere Silistre'ye gitti.664 Kbrs Vlsi Ysuf Paa, yapt zulmlerden dolay, adann kads Acem-zde Mustafa Efendi ile birlikte istanbul'a getirtildi. Koz bekisi keyfiyetin aratrlmas iin Kbrs'a gnderildi. Silhdr Aa Eski Ysuf Paa'nn hmisi olduundan, onun tarafndan Koz bekisine yaplan tenbh zerine, kabahat Acem-zde'ye yklendi; Ysuf Paa serbest brakldktan baka, Kefe Valiliine de nail oldu. Bu aralk asker idarede byk bir canllk grlyordu. stanbul'da yenierilerin miktar bebin nefer artrld gibi, Hristiyan delikanllardan devirme toplamak iin memurlar gnderildi. ki seneden beri birok yerlerde dne (mermi) dkmekle megul olunuyordu. Bosna Vlsi yirmibeer okkalk, yni ellier livrelik 5.000 glle dktrmek ve Badd muhasaras iin hazr bulundurmak zere emir ald.665 Veba Ve Sultan Kaasm1n dam Sonbaharda veba zuhur ederek, ilkbaharda dah, genci ihtiyar, zengini fakri ayrdetmeksizin isabet etmekteydi. Sultn Murad ise, madurlarm seerken emsali grlmemi bir hava estirmitir ki, Bu defa da muttasf olduu zekdan dolay666 korkmakta olduu Sultn Kaasim nmndaki biraderini dm ettirdi (2 evval 1047 -17 ubat 1638).667 Sultan Murad'n Badad Seferi Sultn Murad'n, kardeinin dmyle endelerini def ettiinin yedinci
Engel'de buna dir hibir ey grlmyor. Peev, HM5 (1635)'de, enirin kt srada Bosna defterdarlnda bulunduu cihetle, bunu bizzat hid olarak rivayet eder. Daha sonra Musa Paa Budin vltsi bulunduu zaman Peev'ye otuz alt okkala kadar yni 80 vrelikten 90 livrelie kadar glleler gstermitir ki, bunlar Budin'in son muhasarasnda Almanlar tarafndan atlmt. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/227-229. 666 Bizzat fihid olmak zere rivayet eden Tayybbe -zde'ye mracaat- Tayyib-befc-zftde o zaman saray hademesindendi. 667 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/229 -230.
664 665

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

gn (8 evval 1047 - 23 ubat 1638) tu- hmyn Cebe-hne ve Tersane nne dikildi. Ondan sonra da sefere me'mur paa ve aalarn kaplan nne dikildi. Birka gn sonra Kdhne yaknn daki baruthanede 20 kantar barut ate alarak, baruthanenin dam utu; alt kii telef oldu, on kii de, kimi hafif kimi ar, yaraland. Budin Vlsi Ms Paa kaymakamlkla istanbul'a davet olunarak, onun yerine z muhafazasnda bulunan Mehmed Paa tyn olundu. Nashpaa-zde. onun yerine Silistre Vlsi oldu. Pdih'n tuu, istanbul'da dikildikten bir hafta sonra, skdar'a ge ti (15 evval 1047 - 2 Mart 1638). Zilka'denin 23'nde, zt- hne, btn saray memurlar ile birlikte skdar'a geti.668 Sultn Mu-rad demire brnm bir ata binmiti. Banda bulunan demir tolga zerindeki sangn iki ucu Arab usl zere arkasna doru sarkmt.669 Ordu yirmidokuz gn skdar'da kald; kapdn paa ile geen seferde kudm uurlu saylan mft efendi de askere refakat emrini aldlar. Rumeli askeri, Rumeli eyletine tyn olunan Arslan Paa-oglu Al Paa ve Anadolu askeri. Anadolu belerbei Vardar Al Paa kumandasnda idiler. Tersane kedhuds Pyle, donanma ile Karadeniz'e kmaya memur oldu. 23 Zilhicce 1047 - 8 Mays 1638 Cumartesi gn ordu skdar'dan Badad'a tevecch etti. Aradaki mesafe 110 merhaleye taksim olunmutu. zmit beinci merhale idi. Pdih buraya kadar uurlamaya gelmi olan azledilmi mevlevler ile mderrisler ruhsat alarak, istanbul'a dndler. Bunlarn gitmelerinden nce, kadlara sorular sorarak ilm derecelerini ve liyakatlerini tahkik etmek itiyadnda bulunan Pdih'n huzurunda kadla namzed birka ztn imtihanlar yapld. Bursa'dan azledilmi iki kad ile Msr ve Yeniehir'den ma'zl dier iki kad, mnhal olan Edirne kazas iin korkun imtihancimn huzurunda boy ltler. Sultn Murad bunlara u iki suli sordu: mn cevher midir, araz mdr? Ve Mak -lt- aere (on kategorinin) 'nin hangisindendir?- Ekl-i lahm terkine yemin eden balk yemekle hnis olur mu?670 Namzedlerden kitaba mracaat etmek zere ruhsat istediler;
Natmfl bu 23 Zilka'de'nin persenbeye rastladm yazyor. Fakat yukarda 8 evvel'n 4 ubat ve Carsanba gnne tesadf ettiftini bildiriyor ki, bu yanlktr. 8 evval, 23 ubat'a tesadf eder ki aranba deil, saldr. Bu 23 ubat yeni tarzdr, eski tarz hesabnca da 4 deil, I3'tr. 669 Kendileri bir esb-i ejder peykere gcim ve bir ldstvn (?) givdirmilerdi. Balarna migfer - hentn koyarak, zerine bir krmz ali imame sarm. ve taydanm menkib -i eriflerine rsal etmilerdi. Bu hey'etde resmi Arab zere fersn- sahhe-i kirama tebh kasd evlenilerdi. Miferi hennle -rine sotru-i hasrevfln ve ntaka- sShib-krant takup kemli mehabetle p-der-l ritib olmulard.* Nam'dam s. 327. (Mtercim) 670 Sul ve cevab Narr'dan alnmtr. (Mtercim)
668

Sayfa

219

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

drdncleri olan Edhem-zde, ikinci sule u cevb verdi: - Eymnda (Yeminlerde) rf mu'teberdir; rf-i nssda lahm denilse balk murd olunmaz ve zihin ona mnsk olmaz (onu kastederek yemn etmi olmaz); ekl-i lahme yemn eden balk yemekle hnis olmaz (yeminini bozmu olmaz) Birinci sul iin de bir risale yazarak mnsib cevb verdi. Namzedin mdekkane cevb Pdih'n tebessmne yol aarak, mnhal olan mansb ona tevcih olundu. Edhem-zde'nin bu yolda idre-i kelm etmesi Anadolu kazaskeri Ahmed Mud Efendi'nin kat ve dosdoru oluuna dellet eden szlerinden ziyde, Pdih'n tab'na muvafk idi. Ahmed Mud Efendi mftnin himaye ettiklerinden ve medrese mlzimlerinden birini hakl olarak tekdr ettii srada, devlet byklerini asla gzetmeksizin, adam kayrma ve rvet aleyhinde ar szler sylemidi. Silhdr Mustafa Paa ve Pdih musahibi Hseyin Paa, bu szleri deitirerek, Pdih'a arz ettiklerinden, kazaskerin Belgrad'a srgn hakknda irde karld. Ondan sonra da IV. Murad otandan karken, mahkmun adrna gz ilierek fkesi bir kat daha artt. Hseyin Paa'ya hitaben: - unun adrn bana yk da bir an evvel kp gitsin! dedi. Derhl ipler kesildi, adr ykld. Kazasker adr altndan kar kmaz, srld yere gnderildi.671 Pdih zmit'ten gittikten sonra, oraya kadir beraber gelmi olan bir sultnn o ehirde bir ehzade dourduunu bildiren bir mektup ald. Lkin doann olan olmasnda aldanlmt. Bedbaht haberci, haberin tahakkukuna kadar muhafaza altna "alnarak, hakikat anlalnca, cezen kaza vuruldu.672 skdar'dan itibaren ondrdnc merhale olan nn'nde, Konya'dan Pdihn istikbline koup gelmi olan vezr-i zam mevkeb-i hmyna ulaarak, Sidhdr Paa'nn adrna indi. Altn zencir, mkerrer samur hiPat, murassa eyerli at, murassa haner ihsanna mazhar oldu. Maiyye-tinden yirmidrt aaya hiPat giydirildi. Eskiehir'de -ki Hal trihinde pek mehur olan Dorom'dur- Sultan Murad, kz gzel Mal Htnu devletin kurucusu Osman Gz'ye vererek, Osmanl hanedannn ana tarafndan cedd olan eyh Edebal'nn kabrini ziyaret etti.

220
Sayfa

stanbul kads ts Efend. Anadolu kazaskeri ve onun yerine Krd Kaasm Efendi tyin olundu. Nafm, Fezleke, Tayyibbe-zde, Ravzatl-Ebrr. 672 Sagredo, bu muameleyi vahet almeti grerek tenfcd eder. Sagredo. s. 706. Rko (s. 41). (Riko'daki) mustalufe- kelimesi rnfijdelik- olacaktr. (Nam'da. s. 329, bir ehzadenin doum haberi geldii kaytlysa da, do-ftan ocuun olan olmad anlaldna ve bu haberi getirenin ldrldne dfr bir rivayet yoktur- Mtercim).
671

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Seyydgz'de dah, Kk Asya ve stanbul'da Rumlar'a kar mchedeleriyle mehur olan korkusuz kahraman Seyyd Battal Gz'nin trbesini ziyaret etti.673 Kzl Kilise denilen mahalde Husrev Paa'mn yaptrd handa Silhdr Paa'nn kedhu-ds iftelerli Osman Aa Pdihla ziyafet ekerek, kymetli hediyeler takdm etti. Bir mddetten beri arkas kesilen dm cezas Bolvadin'de tekrar balad. Bolvadin -krmz benekli mermeri, eski rivayete inanlacak olursa rengim Atis'in kanndan alm674 olan Sinada mmttkasmdadr. Miha naibi hakknda ikyetler olduundan, hu-zr- ahaneye getirilip, mdfaas dinlenerek, dma mahkm oldu. Osmanllarn Kzop'u olan Nasreddn Hoca'mn medfn bulunduu Akehir'de ordu iki gn kald. Pdih, ehrin civarnda kin ve san'ath bir alayan ihtiva eden tekyeyi ziyaret etti. Sultn Murad. mevkiin letafetinden ve suyun safvetinden mlhem olarak, bir pencerenin zerine drt mtsr yazd ve mft efendiye tanzrini em retti. Efendisinin honudluunu kazanmaya ihtimam gsteren mft, gurb- pmsden evvel. Sultn Murad'n medhini ileyen birka beyit yazarak, emri yerine getirdi.675 Ondan sonra durulan Akd ayr mevkiinde hademe-i hassadan ikisi bir miktar para alarak firar etmi olduklarndan, ikisi de tutulup ordugha getirilerek dm olundular. Ertesi gn ordu Ilgn (lgun)'da adr kurdu. Seluklular zamannda, Ilgn, Eskiehir gibi Abgerm yni Scak Su nmyle anlrd. Sultn Aleddn'in babas Sultn Gyseddn, suyun zerine mzeyyen kubbeler yaptrmt. Bunlardan henz ayakta duranlar Pdih mushibleriyle birlikte ziyaret etti.676

122 (759) senesinde harb meydranda kalmtr. Hac Kalfa. TakvmS't -Tevarih. Yunan mitolojisine gre, Atis, kadm Frigya'nn gen ve gzel bir oban olduu halde, Yer tanrs Kbel buna k olmu; sonra vefaszlndan dolay ldrm ise de tekrar hayt vermi; o taraflarn mermerlerindeki krmzlk bunun kanndan gelmi oluyor. 675 (a") Sultn Murad'm beyitleri: pihitden kfadir bakkaa M b sretgeh-I sb Buna dhil olan tnrde olubdur zevk le hya Murdt feth-i ran'dan kaan kim gitdi Bagdd'a Tene'm eyledi, idi bu kevserden arfib -fts. eyhlislm Yahya Efendi'nin naziresi: Zeh cy- ferahbh- safa gster, hayt-efz Nebatndan yise bir murg, olur tOtf gibi gyfi. Binitin kt'as dirdirc velt refc-i bihit olmu Kudm-i pdih ile bu nzhetgh- bf-hemt Suyn kevser diy nazmnda gmj ol seh- dil Hoa pkize nazro- rh-bahg, fib- hayt efz lh Hazret-i Sultn Murad'a fimr-i sermed ver Msahhar ola ana t ebedi dny ve m fihft Diye hlfis ile yerde beer gkde melek min Duft etdike ol h- cihna sdk ile Yahya. Natm (c 3, s. 334); Fezleke, c 2, s- 195. Nalma 9u fkray ilve eder: Mahall-i mezbr bir nice tadan yaplm sedler zere bir nitmen, her bir eddin.kenrmda nice Izftb gibi firfivftn b -i zll revn olurferttC me-<lre idi. Bu mahal, Bftktekyt nmyte mruf imi. (Mtercim) 676 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/230 -232.
673 674

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sakarya eyhi Mes'elesi Ilgn'da, Eskiehir kads orduy- hmyna gelerek, Mehdlik iddiasnda bulunan Sakarya eyhi denilen mutaassb bir derviin hezeyanlarndan hsl olan karkl Pdihla arzetti. Silhdr'n kedhuds ile drt belerbei eyh*in zerine gnderildi. eyh Sakarya, Mudurnu, Kocaili taraflarndan dervi nmyle yedi-sekiz bin kii toplam, evvelce Anadolu belerbeiyle cenge girierek, Trha-la ve Karahisar sancakbeleri muharebe meydannda kalmt. Bunun zerine Silhdr'm kedhuds, Silhdr Paa'nn kaps halk ve drt bin sanca, segbn ve ire ile beraber muharebe ederek, s yi malb etti; ve oniki adamyle birlikte tutuklayarak orduy- hmyna getirdi. eyh'e silh ilemez diye mrdleri arasnda yaylm olan 'tikd ortadan kaldrmak iin, celldlar vcdundan deri paralar kardlar, ondan sonra birer birer parmaklarn kestiler. eyh asla ikyet etmiyerek, cellda: - Cclld aa, ivme (acele etme)! demekle iktifa etti677 Sultn Murad: - Sen Hazret-i s'ym, der imisin; gerek midir? diye sorduunda Sakarya eyhi: - H, ben mmet-i Muhammed'denim ve s aleyhi's-selm bekleyenlerdenim. cevbn verdi.678 Yen damlar Pdih'n Konya'ya vsl olduu gn (4 Safer 1048 - 17 Haziran 1638), Bolu bei Abd Paa ile Yeniehir bei emspaa-zde, haklarndaki ikyetlerden dolay, dm edildiler. Konya Mevlevhnesi postnin Bekir elebi -ki Sultn Murad'n Konya'dan ilk geiinde iltifata nail olarak, matbah masarifi olmak zere Sula varidatndan da 100.000 ake tahsisat almt- Sula ahlsine yapt zulmlerden, vakfiye gelirlerini vakfedenin art mucibince sarf etmi-yerek kendi sandna koymu olmasndan dolay, hakl olarak efendisinin gznden dt. Sultn Murad Bekir eleb'nin dmn emredecei srada, mft ile dier devlet byklerinin efaatleri zerine, dm cezas srgne evrildi. Bekir eleb'nin yerine Karahisar'-da bulunan Arif elebi postnin oldu. Bekir eleb'nin dmanlar ve onu
677 678

Sayfa

222

Namfl'ila aynen alnd, c. 3. s. 337. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/233 -234.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Prorupere concepta pridem oda et sununum Vekaayin&me, 6, 3. (Roma trihinden bir fkradr).
679

supplicium

decernebaturs Tacitus (Tasit),

Sayfa

223

ekemiyenler. evinde birok hazneler saklam olduu sulamasnda bulundular. Sultn Murad, gerei anlamak iin, eyh'in irfan sahibi olan zevcesi irzd Htun'u huzuruna getirterek, kendisinden sormas zerine, karim, hemen gzel bir cevb bularak: - Her nesi var ise Pdihmn manzru oldu; Revn seferine azimet buyumldng vakit, sandetli hnkrmn verdii krkler vardr, ferman bu vurulur ise onlar da verelim. dedi. Pdih skt ederek, affetti. eyh istanbul'da sadrzam Bay ram Paa'nn konanda skn iinde hatm-i hayt, eylemitir. Ordunun Konya'da bulunduu bir gn, Fahreddn -zde (Nam onun lisnndan rivayet eder), yenieri orbaclarndan Husrev Suba ile ordugha yakn bir mevkide idi. Bu srada Pdih, kyafet deitirip oradan geerek, bunlara doru gazabla bakt. Husrev Suba bir avu ile yenieri kechuds Bekta Aa'nn adrna arld. Vakitsiz davet edilmesi, o gn Pdih'n korkun bir srette bakm olmas Husrev'in bhesini celb etti ki, daha sonra vak'a dah zannndaki isabeti gstermitir. Hakkaten bir hatt hmyn Husrev'in dmn emretmi ve yenieri kedhuds bu ii uhdesine almt. Husrev Suba, akllca bir ihtiyat olmak zere, urbasnn altna demiri ksa bir kl (koltuk grdesi) alarak, ked-hudnm dvetine icabet etti. adra girdii zaman avular toplanm bularak, selm verdi. Ancak bir ikisi selm alarak, dierleri, ktye almet olmak zere skt ettiler. nk bir Mslman mu'-td olan Es-selm aleykm szne cevaben Ve aleykm's-se-lm demezse, kardei hakknda bir felket temennisinde bulunduunu, yhud onun haytndan md kesmi olduunu gsterir. Husrev, bir dakika bile kaybetmeksizin, klcn kard; baavuun felketli emri verecei srada ona bir darbe yetitirdi. adrn perdesi arasndan kendisine bir yol aarak -arm olan avularn kendilerini toplamasna vakit brakmadan- dar kt. Gecenin karanl ve birka sdk dostunun yardm kamasn kolaylatrd. Bu Husrev, vaktiyle Receb Paa'nm mataracs idi. Byk ve kanl fitne sahnelerinden beri kendisini grmemi olan Pdih, bu defa yanndan geerken grm, tanm ve gemii hatrlayarak dmn emretmiti.679 akt Ham menzilinde, -Drz beine galebe eden Kk Ah-med Paa'nn yetitirmesi- sabk Tarablus bei Bulgar Ahmed Paa orduya iltihk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

etmek zere gelmiti. Pdih'n ayan pecei srada idi ki, dehetle gzleri alan arkadalarnn karsnda ba yere yuvarland. Belii zamannda zulmlerde bulunmakla itham edilmiti. Sadrzam Bayram Paa, akt Hm'nda yaptrm olduu handa Pdih'a ziyafet ekerek, han da efendisine takdim etti. IV. Murad Adana'ya vardnda sekiz kii, Ada^a bei Ca'fer Paa'mn mezliminden bzr olduklarn gstermek iin, kale duvarndan nehre atladlar. Ca'fer Paa huzr- ahaneye arlarak, me'mriyeti-ni kaybetmekle -kurtuldu. Payas limannda Msr valisinin sefer iin gnderdii hediyelerle dolu iki gemi Pdih'n gelmesini bekliyordu. Antakya'da Auront (s) nehri kprs zerinde Pdih' beklemekte olan kalabalk bir halk bulunduundan, Sultn Murad -ihtiml ki Adana vak'asnn tekerrrnden ekinerek- nehrin baka bir tarafndan at ile geti. Zt- ahaneden ayrlmamalar lzm gelen alemdarlar, rikb aalar, solaklar, hayatlarn tehlikeye koyarak getiler. Pdih'm gzerghnda kimsenin bulunmamasna dikkat etmekle grevli olan avu-baya o akam denek vuruldu. skdar'dan ellibeinci menzil ve yolun ortas olan Haleb'e 11 Reblevvel (23 Temmuz)'de varld ve onalt gn burada kalnd. Burada bulunulduu srada, Karamsar mtesellimi Saraolu, or-dy- hmyndan dnerken, Silhdr Paa'nn hanesinden kam gayet gzel bir delikanly beraber gtrm olduu iin, huzr- ahaneye arlarak, mbtel olduu bu crmnden dolay dm edildi. Yine Haleb'de bz kadlklarn tevciht icra klnd. I. Se-lm'in Sultn Gr (Gavri) ile olan mehur muharebesinin vuku bulduu Merc-i Dbk'n alt tarafnda ve Dvd Peygamber'in kabri olduu rivayet edilen yerde Ohri sancak-bei Deli Pr Paa cezalandrld. Pr Paa. orduy- hmyna ge kalm olmasndan baka, birok zulmlerle de sulanyordu; zellikle Atl Be-zde Zlfekaar Paa'y haksz yere ldrmt.680 Emir elebi'nn lm

Sayfa

224

Nizib'de Sultn Murad, hekimba Emr eleb'yi fazla miktarda afyon yemee mecbur ederek, ldrd. Silhdr Paa, bu mansb kendi adamlarndan birine tevcih ettirmek isterken muvaffak olamad iin, Emr
680

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/234 -236.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

eleb'nin can dman kesilmiti. Hekimba-'y* Pdih nezdinde, afyon tiryakisi olmakla sulad. Hakkaten, hekimbamn Pdih ile satran oynad srada, abdest almak bahanesiyle huzr- ahaneden her knda afyon yediini bir hizmetkrndan haber almt. Sultn Murad, evvel Silhdr Paa'ya inanmak istemedi; lkin Nizib menzilinde hekimba yine abdest almak zere kalknca, Silhdr Paa, afyon yemeye gittiini syledi. Emr elebi dndnde Pdih -gsnde sakl olduu hizmetkrdan tahkik edilmi olan -afyon hokkasn karmasn emrederek, hokka meydana knca: - Bu nedir? diye sordu. Tabb: - Zararsz bir afyon tertibidir diye cevp verdi. Sultn Murad: - yle ise ye! emriyle karlk verdi. Hekimba birka tane yedikten sonra durarak, bu kadar kfi olduunu ve daha fazlas, panzehir de olsa zehir te'sri yapacam syledi. Ancak geri kalann da yemeye zorlad gibi. bir mahzziyetle seyretmek zere, kendisiyle satran oynamasn teklif etti. oyundan sonra, ruhunu teslim etmek zere olan tabb, hanesine nakledildi. kirdleri kendisine illar hazrlam idiler. _ Bana il lzm deil, Silhdr gibi gl bir hasm zamannda lm salktan iyidir. diyerek ve ok miktarda alnan afyondan sonra zehir tesiri yapan bir kse buzlu erbet ierek, byk bir sknet iinde ruhunu teslim etti. Silhdr*n himaye ettii Zeynel-bidn tabb-i ehriyr oldu. Birecik'te ordu nehri krk para gemiden oluturulmu bir kprden geti. Zt- hne ayrca bir kaykla geti. Huss bir hrmet olmak zere mft Yahya Efendi'yi beraberine almt. Birecik'te cebeci-ba, ikisi 50 ve 40 librelik* (20 ve 18 okkalk) glle atan be byk top dktrmt. Felce iskelesinde dah zahire nakli iin 800 para gemi yaptrlmt.681 Ttn enlerin Takibi Ttn ienler hakkndaki kanl takibatn arkas kesilmemiti. pna r'da ondrt, Ruha'da on, Haleb'de yirmi, HaccagVde alt ttn tiryakisi dma mahkm oldu. Birtakmnn balar kesildi, birtakm asld, birou para para edildi, birtakm da elleri ve ayaklar ekile krlarak ota- hmyn

681

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/236 -237.

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

medhaline asld.682 Ruha'da Tarablus- m Valisi ahin Paa tarafndan ttn ier ve sihir yapar diye itham olunduu cihetle, getirtilmesi iin mbair gnderilen Tarablus kads ns Efendi, mbair ile birlikte orduya geldi. Pdihsn seferde bulunduu esnada ve me'mriyetinin ilk gnlerinde, ahin Paa, vaktiyle o taraflarda byk nfuza sahip bulunan mehur Seyf-olu'nun iki olundan Mr sf nezdine getirterek, maiyyetiyle birlikte katletmi ve maktule sdk bulunan Arablar* datarak, bu suretle Devlet'e mhim bir hizmet grmt. Kad ns Efendi, yeni vlnin bz iddetli tedbrlerini takbh eylediinden, o da kady ttn tiryakisi ve byc olarak gsteripde, Pdih'n gznden drmek istemiti. Sultn Murd tarafn dan gnderilen mbairle birlikte (Paa), kadnn hanesine anszn girdiinde ttne dir bir eser bulamadysa da, pi tahtas iinde, bir hanesi ak 683 braklm bir vefk- murabba (drt ke, du yazl bir muska) ele geirildi. Bunu, kadnn kitblar huzr- hmynda alnca nazar- dikkati ekmek maksadyle hince, kitab sandnn en stne koydurdu. ns, yle bir zamanda geldi ki, on-sekiz ttn tiryakisinin cesedleri ota- hmyn nne konulmutu. Sultn Murad, elinde bir kam, otann iinde enine boyuna geziniyordu. Mbair ile kadnn geldii haber verilince, bir tebessmle Silhdr'a: - Herif korkmutur, h! dedi. Silhdr: - Pdihm, korktuunda bhe yoktur; belki can azna gelmitir; onsekiz na' dehet iinde brakmaya kifayet derecesinden ziydedir dedi.684 Pdih: - Yarn gelsin! dedi. Ertesi sabah kadnn sandklar getirilerek, kitab sand aldnda, Pdih'n nazar- dikkati vefka (muskaya) takld. Pdih: - Acaba bu vefk kimin iindir? dedi. Silhdr Paa derhl: - Pdihm vefk sultanlara mahsustur; siz sefere gidiyorsunuz, sizin

226
Sayfa

Nam burada su fkray ilve eder: .Defterdar be merhum naH etmi, bir gn bir ar raht ve z -kymet busat ile zbinde bir yedek boalup, ta orduya pdihn ota yanma geldi. Tuttular, ve Sahibi gelsin - diye nida ettiler. Benimdir, der kimse zuhur etmedi; meer yedein zerinde bir du -hn llesi ile bir kese ttn var mi, sahibi bandan korkup yedee sahip kmad, c. 3, s. 348 -349. (Mtercim) 683 Kutub hanesi. Namfl (Mtercim) 684 Pdih bu stiz zerine kahkaha ile glmt. Bayram Paa, bunu haber alnca Etendi, alflme t-i hayrdr- diyerek, kendisine adr tyin etmiti. N.mAVlan (MHrrciml
682

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

iin tertb ederek, bir armaan olmak zere gndermek istemitir. Bir hanesini (kutub hanesini) ak komu ki, altn hull ile nm- pdihyi yazacaktr szlerini sarfetti. Sultan Murad vefk' Silhdr'a vererek: - Yazsn, gndersin! dedi. ns, Pdih'n ismini yazd ve Badd seferine beraber gitti. Badd'n fethi myesser olmas zerine, Pdih'n o kadar tevecchn kazand ki, Sultn Murad stanbul'a dndnde taun (veba) zuhur etmi olduundan: - ns Efendi, kzlarma vefk yazsn! diye emretmi, getii farzedilen hizmetlerine mkften 200 altn vermitir. Bu suretle Tarablus kadsna sulama sebebi saylan bahane, kbline vesile olmutur.685 Sadrazam Bayram Paa'nn Vefat, Tayyar Mehmed Paa'nn Sadreti Vezr-i zam Bayram Paa, Clb'da eceliyle vefat etti (6 Re-blhir 1048 - 17 Austos 1638). yn- dikkattir ki Bayram Paa tedbrlere alen dman ve iddetli dm cezalarnn hafifletilmesi-ne her zaman hazr idi.686 Zeydiyye tarkatinden idi.687 Bu tarikat iin bir tekke ile bir de medrese yaptrm ve onlarn yaknnda defnedilmitir. Sultn Murad, vefatndan sonra sadrzamn otana giderek, konaklanacak yerlerin isimleri yazl hayli sandk buldu ki, bu mevkilerin her birine ulaldka, Pdih'a takdim olunacak krkleri, silhlar, elbiseyi ihtiva ediyordu. Bunun zerine teessrnden gzya dkerek: - Emsali ndir bulunur bir sadrzam kaybettim! diye teessf etmi ve ona rahmet okumutur. Bayram Paa'mn veftyle boalan sadret makam, Kapdn Mustafa Paa'ya tevcih edilmek lzm gelirdi; ancak o zaman Pdih nezdinde pek ziyde makbul olan rznmeci brhm Efendi ile Silhdr'n entrikalar, onun hakkm ibtl ederek, mhr-i hmyn, kapclar kedhuds vstasyle

ns, byk irlerdendir. Nef'i hakknda bir kasidesi vardr ki, bununla NefTye en ok yaklam bir irdir denilmee hak kazanmtr. (Mtr.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/237 -239. 686 Bayram Paa'mn Nef''yi dm ettirmi olasndan dolay. Ziya Paa: Bay ram gibi har- zamane kyd o yegne-i cihne demitir. Hammer, bu konuda Keml Be'in mdfaasn te'yd eder. cizane kanaatimce. Bayram Paa eek deil ise de, Hammer'in dedii kadar da insaniyetli deildi; Pdih'n mizacna uygun hizmet etmeyi bilir bir sadrzam idi. (Mtercim) 687 .Styye- NOriyye-i Zeyniyye'den eyh Ahlal'ye mu'tekd idi. Nam, s. 349. (Mtercim)
685

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Musul Vlsi Tayyar Mehmed Paa'ya gnderildi.688 O srada eski Erzurum Vlsi Grc Mehmed Paa'mn Curd689 taraflarnda icra ettii bir aknda alm olduu be esr ve yzon ba orduya geldi. Esirler sorguya ekildikten sonra dm edildiler. Karacada'da iki ttn tiryakisinin karnlar deildi. Diyrbekir'de on gn konaklanldi. Yeni sadrzam byk bir debdebe ile orduya iltihk etti. Pdih tarafndan kendisine hayme ve hargh, ota ve bargh ihsan olundu.690 O gn bz eylet valileri arasnda deiiklikler yapld. l hkimi olan Arab emr Eb-R olu ile Ha-leb ve Tarablus- m paalar asker harekta nc tyn edilerek, Diyrbekir Valisi Dervi Paa kumandasnda Musul'a doru sevk olundular. Pdih yenierilerin ihtiyarlarn bizzat gzden geirerek, gnde drder ake ile tekad etti. Cerrhl mevkiinde -ki Nusaybin'den sonra ilk merhaledir- Ruznmeci brahim Efendi vefat etti. brhm Efendi, gerek kendisinin, gerek Silhdr ile Pdih musahibi olan Deli Hseyin Paa'nn nfuzu sayesinde onbe seneden beri Pdih nezdinde i'tibra hiz olup, dvn hcelii payesinde iken, btn mhim mzkerelerde kafi sz hakkna sahipti. - Gsteri yapmaktansa mevcud bulunmak ve byk bir mevkide halkn nazar- istirkaabn (ekememezliini) celbetmektense, mechliyet iinde yavaa i grmek daha tercihe ayandr diyerek, hocalk unvmyle kanaat edip, ilerisini arzu etmemiti. Sultn Murad'n maviri olmas sebebiyle, onun faaliyetlerini btn zorbalarn imhas iin ynlendirir, ve herkese Pdih'n mahremi ve tahtnn istindgh691 olarak telkki edilirdi. Keferzamn menzilinde Dicle, koprsz geildi. Burada Mar'a belerbei Bykl Mustafa Paa vefat etti. Beehri bei Abazal Kk Be de zulmle sulanmasndan ve belki Abaza'ya olan eski yaknlndan dolay dma mahkm oldu. Asker Musul'a vard gn (29 Cumdeluhr 1038 - 7 Kasm 1638), yenierilerin ikinci derecede kumandanlarndan turnac-ba Dervi Aa, meru olmayan yollardan para toplamasndan dolay katledildi. Dervi Aa, Hristiyan genlerinden devirme toplamak iin yaya-ba Kazganc-zde ile beraber Rumeli hududuna gnderilmiti. Dervi Aa sa kolda, yni Tuna

228
Sayfa

Nama. Trlh- Nuri'de nasbna dir olan hatt hmyn vardr. Tayybbeg -zde Nam'da urs kaVas- (Mtercim) 690 Hayme. di bedev cadn, hargh. ahrl adr, ota. byk adr, brgh resm adr. 691 Mu'temed'd-devle*, -Rknii's-saltana. Na!m (352). Ravzat'l-Ebrftr s-. hibi, brahim Efendi'nin aleyhinde bulunur. Hac Kalfa da yle. Nam onlarn sulamalarna karg savunmada bulunur.
688 689

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

sahilinde; Mustafa Aa ortada, Bosna ve Arnavudluk'ta; Deveci Mustafa Paa sol kolda, Yunanistan'da devirme topluyorlard. Turnac-ba grevinden dnerek Pdih huzuruna ktnda, Pdih: - Bre mel'n! Nedir bu senin zulmnden gelen ikyetler! diyerek Ala, bre khya! emrini vermiti. Yenieri kedhuds Bekta Aa, bu emrin kendisine verildiini anlamayp hareketsiz kalmsa da, ocak erknndan birine kedhu-ddan bakas el uzatamyaca cihetle, muhatabn kendisi olduu etraftan iaret edilmesi zerine, Bekta, turnac-bay tuttu ve Pdih'n emri gereince cellda teslim etti. kinci memur Kazganc-zde'nin dm iin stanbul'a emir gnderildi. nc memur, ancak sadrzamn efaatiyle haytn kurtarabildi. Hristiyan genlerinin bu toplan, Osmanl trihinin son kaydettiidir.692 Bu ocuklar babalarnn i'tikadndan ayrp da -dn ayrl ailelerini unutturduundan dolay- sdk kle yapmak eklindeki693 detin terkedilmesi, vukua gelmitir.694 Hnd Elisi Musul'da, efendisinin Kandehr zerine yrdn belirten bir mektup ile695 bir Hind elisi geldi. Getirdii kymetli hediyeler arasnda 150.000 guru deerinde murassa bir kemer le fil kulandan yaplm ve zerine gergedan postu geirilmi, tfek ve kl kr etmez diye i'tikad olunur bir siper (kalkan) vard. Sultn Murad bu siperi nne koydurarak, hat (mzrak) ile yle kuvvetli bir darbe vurdu ki, hat siperin bir tarafndan br tarafna geti. Siper, iine 500 altm konularak, eliye gnderildi. Hind sefiri, Mekke fukaras iin epeyce sadaka da getirmiti.696
Bu vahiyfine det ile onu uygulan tarznn nasl sona erdiini Tutto Mog-lio u ekilde anlatr: -Bugn (1669) bu hizmete (yenierilie), delikanllar tedrik etmee mecburdur- Bri Bosna'ya, ikincisi Yunanistan^, ncs Anadolu'ya aga gnderilmitir. Bu usl Sutlan Murad zamanndan b u vakte kadar tekerrr etmemitir. 693 Zamanmzda en meden olarak kabul edilen memleketlerin, Mslmanlar birok yalanlarla muharebeye gndermeleri ve en hinne muamele olmak zere bunlar ilk saflara koymalar, devirme uslnden geri kalr bir durum deildir. Bununla beber, vaktiyle yenierilik pek rabet edilen ve stn bir hizmet olduu iin, Hristiyan ocuklarnn yenieri olmaktan pek de nefret etmediklerini de dnmek lazm gelir. (Mtercim) 694 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/239-241. 695 Hind pdih, mektubunda demi ki: Pdih Gzfnin Bagdftd tarafna tevecch ve azimetini iitdikd.e biz dahi Kandehflr' eyd-i rafazadan almak n asker gndermek zereyiz; mddir ki. Cenab Haf ck iki memleketin dahi teshfrini ihsan eyleye. Filhakika, kisinin dah fethi kuvveden fiile gelmidir.. Nam, s. 357 ve 358. (Mtercim) 696 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/241 -242.
692

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Yenierilerde hsan Tevzii Ve Top Nakli Musul'dan klmadan nce yenieri ve sipahilere biner ake ihsan olundu. Toplarn ne ekilde nakledilecei hakknda toplanan bir asker mavere meclisinde, ordunun yirmi topu beraberine almasna ve bakiyyesinin de Dicle'den gnderilmesine karar verildi. Glleler zeamet ve timr sahiplerine datld. Mar'a belerbei dm-dr (art) kumandanlna tyin edildi. Pidrhk (nclk) Diyr -bekir valisinde braklarak, Nogaypaa-zde toplara nezret etmekle grevlendirildi.697 Tmar Kavgas Musul'dan bir menzil beride, bo bulunan bir zeametin tasarrufundan dolay iki ihtiyar arasnda iddetli bir kavga kt: Kavga o kadar byd ki, sadrzam huzurunda dah bir neticeye balana-myarak, Pdih'n huzuruna kld. ki ihtiyar kimizden biri bu dnydan gitmedike, aramzda anlama mmkin deildir dedikleri iin, Pdih ikisini de dm ederek, bunlar kabir asayii iinde birletirdi, Ali Hamam karsnda bir ahsn zerinde iki zeamet bulunduu tahkikat neticesi anlalarak, bu ahs dm cezasna arptrld. ubuk-Kpr mevkiinde ordu ubuk toplamaya me'mr oldu. Bu duraklama esnasnda bir muvaffakiyet haberi geldi: Ahsha hkimi Sefer Paa, Revn zerine yrynde, Osmanl askerine hcum etmek zere kaleden kan Kelb Al Han askerini bozmu ve Hn yaralanmt. 400 ba ve bir miktar esr muzafferiyet hediyesi olarak orduy- hmyna gnderildii gibi, Acemler'in kerreny ve ksleri de harb meydnnda kalmt. Birka saat sonra da ehr-i Zor havalisine gnderilen frkann biraz esr ve byk bir mhimmat kaafilesi ele geirdii haberi geldi.698 Badad'n Muhasaras Ve Fethi

Sayfa

230

Kerkk'te bulunulduu srada, tular, an'ane gereince, ancak dman hududuna kadar orduy- hmynun nnden, ondan sonra arkasndan
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/242. Nnm (s. 36! ve 362), his<W bir b/iMa Knnm valisi Ken'an Pasa'nn da Tatar askeryle bu kavgada brrher bulunduunu yazar. (Bu haberler ubuk Kprde deil, Bagdd nnde gelmitir. Mtercim).698
697 698

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

gelmesi iktiz ettiinden, ordunun ilerisinden gde-rilmekte tereddd edildi. Lkin Kapdn Paa, Husrev Pasa'nn Ba-dd seferinde dman grlnceye kadar tulan geri braktrmam olduunu ve imdi eski dete uygun hareket edilmesinin korkaklk ve ekingenlik olarak yorumlanacan zt- ahaneye arz etmesi zerine, alemdarlara ona gre emir verildi. stanbul'dan hareketin yzdoksanyedinci gn, 110 konaktan ve 86 gn de konak yerlerinde kalndktan sonra, orduy- hmyn Badd altna adr kurdu (8 Receb 1048 - 15 Kasm 1638).699 Badd'n Byk Sultn Sleyman'n saltanat zamannda br ahim Paa tarafndan ilk fethinde, bu mhim beldenin kurucusu ve ftihlerinden, saraylarndan, orijinalliklerinden hayl tafsiltla bahsetmitik. imdi ehrin mevkii, duvarlarnn muhiti, kuatanlara gre kaplarnn nerelerde bulunduu hakknda malmat vermekten baka bir eye lzum yoktur. Dicle'nin dou sahilinde kurulmu olan Badd, nehre bakan tarafndan dah, duvar ve kulelerle evrilidir. stihkmlarn bu ksm o vakit 97 kule bulunduruyordu, dier ksmnda da 114 kule bulunduundan, hepsi 211 'i buluyordu. Badd muhasaras mverrihi Ziyeddn-olu Nuri'nin ifdesine gre, bir kuleden dierine alt mazgal ve her mazgal arasnda bir adm mesafe farz edilerek, duvarlarnn evresi 10.000 kadem tahmin olu nabilir.700 Dicle'nin bat yannda ve ehrin karsnda Kular Kalesi mahallesi vardr. Daha uzakta sa sahile doru baklrsa mm Kzm Trbesi grlr.701 Bu binann karsnda, nehrin sol sahilinde ve bundan dolay Badd tarafnda Sultn Sleyman'n in ettirdii tmm- zam Kalesi702 bulunur ki, mm Eb Hanfe'nin kabrini iine alr. Bu taraftan ehrin ilk kaps zamiye ismiyle yd olunur; bunun yannda, kalenin
Nalm (s. 362). Bu fkrada bir matbaa yanll ar bir hesap yanllna sebep olmutur. Nam, 110'u yry, ve 86 yerine 66's konaklama olmak zere 197 gn der - (Nam'mn ibaresi udur: cskdr'dan hareket olunduu gnden yzdoksanyedinci gnde varld ki altm alts oturak di. Burada yry gnleri gsterilmemitir. Fakat Nafm (s. 328) skdar'dan Badd'a kadar yzonbes konak yazldn, yn! tertfb olunduunu gsterir. Yzdoksan yedi gnden yzonbe gn yry gnleri karlnca, seksen ki gn konaklanlmi olur. Lkin Hammer'ln zannettii gibi, konaklama gnleri miktar olan 66'da hat edilmi olabilecei gibi, 115 merhalenin tertibi de yol esnasnda artrlm olabilir. Fezleke'de 66 yerine 76 yazlmtr. Kbnafc ve tevakkuf (durma) gnleri toplam, Nam'ya mutabk olarak, Feifeke'de de 197-dir. (Mtercim) 700 Trih-i Nr, varak: 140. Mellif 211 kule, 52 mazgal, sayar, t ki mazgal arasndaki mesafeyi bir adm hesb ederek, tammn 10.972 yerine 28.309 adm olarak bulur. Niebuhr'un plnna gre, ehir yalnz hatve-i hendes-dir. 701 Niebor'da mam Kadem.- Kineir'in Corafya Muhtras'na nazaran (s. 252), Badd muhiti bugn be saattir. Nehrin her tarafnda erden alt kaps, onyedi byk ve yzon kk kulesi vardr. Sultan Murad'm girdii Ak-Kap kapatlm olup Tlsm Kaps diye yd olunur; bu taraftan alan kap .Vastn ismiyle mruftur. 702 Niebor*da yine Maadem.
699

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kuzeybat zaviyesinde Vl Kona vardr. Kapnn hizasnda, Badd'm gneybat zaviyesinde Karanlk Kap grlr.703 Nihayet Dicle'ye mv-zi olan nc tarafta Ak-Kap, drdnc tarafta nehre nazr Kpr Kaps vardr. Burada ehri Kular Kalesi'ne balayan bir kpr bulunduu iin, o kapya Kpr Kaps denilmitir. Hafz ve Husrev Paa-lar'n her ik muhasaralarnda Badd, kuzeybat mntehsnda zamiye Kaps'na doru ve sonra gneybat mntehsnda Karanlk Kap'ya doru taarruz grmt. Osmanl askerleri tarafndan alm olan gedikler, o zamandan beri kapatlm ve duvarlarn bu iki ksm, hi hasar grmemi gibi, t amir edilmiti. Sahraya alan Ak-Kap taraf ise, bil'akis ihml edilmiti. Sultn Murad, iki kardeiyle birlikte tutulmu ve onlar gibi dm kararlatrlmken Silhdr Paa'nn ricas zerine hayt ve hrriyetini kurtarm olan tranh Mr Mehmed'den bu tafsiltn tammn almt.704 Pdih'm ota Dicle'ye yakn bir tepenin zerinde, mm- zam Kalesi karsna dikildi. Sultn Murad, Badd' fethetmeden evvel mm- Muhterem'in trbesi eiinden atlamaya kendisini lyk grmyordu. O gn (otak kurulduu gn), otaa girecek yerde, her frkaya igal edecei mevki gstermek zere, asker arasna kart. Akam, hemen o gece gedik almak zere, orduya kazma, krek vesir muhasara levazm datld.705 Sadrzam, yenieri aas, Rumeli belerbei Ak-Kap nnde yerlemi idiler. Ak-Kap*dan Karanlk Kap'ya706 kadar Kapdn Paa, Sivas belerbei, krk zabit (yenieri orbacs) ile samsoncu-ba (yenierilerin yenieri aasndan sonra gelen ikinci derecedeki mersndan drdncs), Kstendil ve Avlonya beleri, Msr askeriyle beraber Anadolu belerbei, dier krk zabit ile zaarc-bai (mernn ncs) dizilmilerdi. Pidar mevkilerinin muhafazas Grc Paa ile Nogaypaa-z-de'ye verilmiti. Badd'n muhafazas Vl Bekta Han'a havale olunmutu; 12.000 gzide svari ile tfeki kumandan Halef Hn ve Revan fethinde
Niebor'da Karaulug kap. Badd'n ekser ahvlini ve Ak Kap semtinin tedrikden hl olduunu Mir Mehmed haber vermiti; vezr-i zam bunu hu2r- hmyna arz edip Ak Kapt semtinden muhasara olunmak babnda fermn- pdih! sudur etti.-Nam'dan, s. 362 ve 363. (Mtercim) 705 Ota pdih. mm zam ziyretgh nne kuruld, d Dicle suy otann cnib-i yemininden cereyan derd- Bir yksek tepe zerine temy- cengi hisar in kasr- seferi fcurdlar, ve ol vakit krk kurbn zebh olunup fukaraya tasadduk itdiler. Pdih hazretleri Ser -i mezhebimiz ziyaretine blfethu zafer duhl itmekden hayft derem. diyp tmm - zam hazretle rinin merkad-i mbareklerine girmeyerek, ve ota hmyuna dah inmiye-rek, don kasr- seferiye gitdiler. Nam, s. 363. (Mtercim) 706 Dluvar.n Paris'te 1654'de baslm Franszca seyahatnamesinde Osmanl trihlerine mutabk tafsilt vardr.
703 704

Sayfa

232

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sultn Murad'n serbeste ekilip gitmesini te'-mn ettii Mr Fetth, Bekta Hn'n emri altndaydlar.707 tik gece gedik aldndan, ertesi gn gelen toplar u ekilde tevz edildi: Sadrzama 10, kapdn paaya 6, Hseyin Paa'ya 4 top verildi. taraftan derhl atee balanld. Drdnc gn Silhdr Paa ile Tarablus- m belerbei ahin Paa 12.000 kiiyle Dicle'yi geerek, narlarnn bykleri mehur olan ehribn topran vurmaya gittiler. Bu narlardan 400 dirhem eker bir adedi Pdih'a getirildi. Silhdr Paa, ehribn aknndan sonra, ehri o cihetten topa tutmak zere, Dicle'nin dou sahilinde bulunan Kular Kale-si'ni zabtetti. Hcum tertibatn kedhudsnn himmetine brakm, Pdih'm yanndan aynlamaz olduundan, ilk gnlerde, vekilinin tertibatm teftile iktifa etmiti.708 Muhasarann sekizinci gn (16 Receb 1048 - 23 Kasm 1638), metrisler hendek kenarna kadar vard, kuleler Osmanl toplarndan sarsld; kuatlanlar gedikleri hurma dallanyle, toprakla doldurdular. Acemler zerine kazanlan galebenin armaan olarak Ken'an Paa'nn orduya gnderdii 12 esirden sekizinin ba kesildi. Bunlarn hepsi mzkac takmndan idiler. Maktuller, Pdih'm huzuruna kerrenylaryle getirildii gibi, henz ldrlmeyen drd de gece kerrenylann alarak, arkadalarnn malbiyetlerini haber verip mahsurlar dehete drmek iin metrise gnderildiler. Ondan sonra bunlar da dm olunarak, 12 ba metris nnde te-hr edildi. Mahsurlarn iddetli ateinden muhafaza etmek iin askerlere koyun postu giydirilerek, gah civardan hurma dallar
Nr, trihinde, ran ordughnda cereyan eden hallere, Osmanl ordusu vekaayiinden ziyde vkf grnr. Lkin iran'dan gelmi denilen mektuplarn ekserisi Trke yazlm olduundan, pek de i'timda yn deildirler. Bununla beraber, Sultn Murad'in Badd zerine hareketini h'n haber aldn bildiren birinci mektup, sancak altna arlan onalt Trk aireti hakknda ihtiva ettii malmattan dolay, bir dereceye kadar dikkate ayandr: Tekeli ve Ustaclar, ekerli ve Kapanl -lar, Kararl ve Rustaler, am, Bayat, (Suriye'de Pa-yas Trkmenleri) ve Zulkadiriyyeliler, Soanl ve Al -pakllar, Kozakllar (Trk aireti olmak zere Kazaklar) ve Akkoyunjular (Trkmen), inizlerve Kumlular, Bed-reddnliler (Sivas'n eski hkimleri) ve Paydarllar; Revan, Gence, irvan, Nahcuvn, aldran, Derbend, -mah askerleri, Tatarlar zerine yrmek iin emir alyorlar; ondan sonra, Azerbaycan, Kazvn, Erdebil, Hor-sn, Gln, rz, Isfahan, Kandehr mntkalarnda asker toplanmasna emir veriliyor. Nr (varak: 75), emri altnda tfekle msellh yirmibebin (Nam, bu mik-dfirm yarsn syler) ile hn ve onyedi sultn bulunan Bekta Hn'a, h tarafndan yazlan bir mektubu derceder ve aada gsterilecek olan be mektubun okunduu bir ran mavere meclisinden bahseder: 1) Badd'dan Mr Fetth -zde'nin bir mektubu; (varak: 98); 2) Revan'dan yazlm dier bir mektup (varak: 101); 3) Azerbaycan'dan gelmi bir mektup; 4) Kande-hr'dan Korucba ile gnderilmi bir mektup; 5) Ga -rk'dan gelmi bir mektup (s. 106). Stuschvech l'Otto -man (Osmanl Pdihlarnn Muhtasar Terceme-i Hlleri) (Amsterdam, 1655, s. lll'de). Vezirin eht 19 Ekim trihinde muhasara etmi, fakat Pdihsn ancak Ka-sm'da varm olduunu yazar. Birinci fkra doru olabilir; ikincisi, eski tarza gre yanl bir hesaba dayanr. 708 .Silhdr Paa gnde ki defa Kular Kal'asna gep, askerinin ahvlini yoklard. Nalm. s. 365. (Mtercim)
707

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

naklinde, gah metrislerde isti9hdam olundular. Btn ordu, daire eklinde hatlar yapmakta ve bunlar toz bulutlar iinde, asumani bulutlar iinde dalar gibi ykselmekte idiler.709 Sadrazam Tayyar Paann ehadeti Sadrazam Ak-Kap kulesinin ve Kapdan Paa Caalann hkmeti zamannda yaplan kuleyi ykm idiler. Dier iki byk kulede Hseyin Paann toplaryle yklm, sekiz yz arn mesafede duvar yerle bir olmutu. Bunun zerine umumi bir hcum emredildi; lakin bu tasavvurdan vazgeildi; nk dahilde hanelerle istihkamlar arasnn metrisler ve hendeklerle dolu olduu haber alnd. Bundan dolay yeni bir gayretle metrislerin daha ileri srlmesine karar verildi. Sonunda Dicleden gelen 9 top muhtelif bataryalara tevzi olundu. ranllar ise ahn 12.000 kii ile Diyaleye geldii sevindirici haberinden dolay enlikler yapyorlard. l emiri Ebu Ri, erzak yzl 10.000 deve ve mhim bir esir ile, yani Ali Han ile Osmanl ordusunua dnd. Arab adetlerinie gre, cengaverlerin mzraklar ortasnda bir tahtrevana binmiolduu halde, vasl oldu (2 aban 1048 9 aralk 1638). Sultan Murad birka adm ilerliyerek, hususi bir ihtiramla kabul etti ve maiyetinden 47 kiiye hilat giydirdi. Drt gn sonra orduya 260 torba tevzi olundu. Bunlara kum doldurularak, toprak ve dallarla dolu olan hendeklere konuldu ( 6 aban Murad Haleb ve Tarablus valilerini, l hkmdar ile birlikte, ranllarla ceng iin Diyaleye gnderdi. Bunlar yaklanca, dman ekildi. Ertesi gn kanl bir msademe oldu; serdengeti agasyle irmen alay-bei harb meydannda kaldlar. Padiah bu malubiyetlerden fkelenerek, hendekler doldurulmuken umumi hcum iinde yava davranmasndan dolay, sadrazam iddetle azarlad ( 16 aban 1048 23 Aralk 1638 ). Vezir-i azam: - Tayar kulun lmekle bir ey olmaz; heman Ceanab- Hakkalay ihsan buyursun! Diyerek, ertesi gn umumi hcum kararlatrld. Btn gece Osmanl kahramanlarnn gzne uyku girmedi; gne doar domaz. Allah Allah! Sadalaryle yrdler. Vezirler, yenieri meras belerbeileri hendeklerden karak, en nde kuleler tarafna gittiler. Sadrazam daima ilk
Sen dalar durgun grrsn, fakat o bulutlar gibi yrr hkmn dorulayarak Naimadan s. 366. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/243 -246.
709

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

safta olmak zere, klciyle Acemlerin balarn uurmakta iken, alnna bir kurun isabet ederek, ensesinden kt. Aalar hendek kenarnda gnll adrna gtrdler ( 17 aban 1048 245 Aralk 1638 ). Naima bu zat hakknda: Mrg- rh kafes-i bedenden glzr- bihit cnibine tayyr old ve Sa d olarak yaad, ehd olarak ld cmlelerini kullanr. Tayyr, mm zam Trbesinde, eskiden Badd Vlsi olan pederinin ayak ucuna defn olundu. Elinde silah, harb meydannda can vermi olan ikinci Osmanl sadrazamdr.710 Sultan Murad: - Ah Tyyr! Badad gibi bin kaleey deerdin! Diye teessr gsterererk, rahmet okumutur. Bu szlerden sonra mhr-i hmayunu Kapdan Mustafa Paaya tevdi ederdek: Greyim seni! Cenab- Hakkn inayetiyle Badad fethini senden beklerim. Bu hizmet iin can ile almalsn! Allah muinin olsun! Dedi. Mustafa Paa yer perek: - Padiahn tevecch-i kalbilerini ve hayr dualarn isterim, dedei: alayarak kt. Tayyar Paann dmesiyle hcum edenhlerin bir an iin kesilen kahramanlklarn yeniden alevlendirmek iin hendek rzerine yrd. Mustafa Paann, levendlerinin ve aalarnn nnde bu ekilde lme doru komakta olduunu grnce, btn ordu: milli bir haykrla: - lmek ne gn indr? Diyerek, bir sel gibi arkasndan akp gitti. Sadrazam dahiliye nazr demek olan kedhudasnn ve Enderun ve Birun aalarndan birounun kendi etrafnda dp, ruhunu teslim etmekte olduklarnn grrken,btn kuleler alnncaya kadar duraklama eseri gstermedi. Ertesi gn ( 18 abana 1048 25 Aralk 1638 ) ki muhasarann krknc gn ve 116 sene nce Kanuni Sultan Sleymann Hristiyanla ve Arab valyeliine snak olan Rodosu fethetmesinin yldnm gnyd Sultan Murad, ran hududuna ve Hilafete sedd-i sedid olan Badadn muzaffer silahlarna teslimiyet arzettiini grmtr.711 Bu mhim belde,
Birincisi Ysuf Sinan Paa iidi ki, Msrda Reydniye (Ridaniye) muhrebesinde ehd olmu ve Yavuz Sultn Selm onu esefle takdr etmiti. Bu trihte bundan sonra da emsli grlecektir. (Mtercim) 711 Ba&dad'n bu fethine Sultn Murad Gazam (1048) lfzm trih drmtr- eyhlislm Yahya Efendi'nin trihi: Hazret- Sultn G&rt Hn- Murd- cmyb Eyledi n ferh-i Bafcdd'a sadetl hcum Halele Tefll Hazret an myesser eyledi.
710

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

onbe sene tran tahakkmne zebn olduktan sonra, Osmanl Devleti'nce geri alnm ve zamanmza kadar (Devlet'in son zamanlarna kadar) memleketin paralarndan biri olmakta devam etmitir.712 Badd Hn, muhafzlardan bir Acem vastasiyle Sultn Mu-rad'a teslm olmay teklif etmesi zerine, avu-ba (Torak Aa) ve Nide mutasarrf Hasan Aa, Hn' orduya getirmeye gittiler. Hn geldiinde sadrzamn adrndan -iki sf sjlhdr ve sipahilerin arasndan geerekota- hmyna alnd. Sultn Murad bir altn taht zerinde oturuyordu. Banda levendvr bir Kemir al bulunmakta, onun zerinde murassa ine ile tutturulmu bir sorgu grlmekteydi. Dizlerinin stnde murassa bir kl vard. Sanda ve solunda kymetli talarla mzeyyen altn kemerli gen hademe el balam idiler.713 eyhlislm, vezirler, ir erkn muayyen mevkilerinde durdular. Dvn'n muhteem manzaras, nn feteh -n sresinin (adet) tefsri idi.714 Vezr-i zam, Bekta Hn' huzr- ahaneye getirdi. Hn, uzun sren mukaavemetinden dolay i'tizarda bulunarak, Pdihn ayam pt.715 Sultn Murad byk bir evketle: - Bugn kuleyi boaltmak artyle mn verdim; daha evvel gelmi
Didi trihin lisn- feth -Gl Hflkan- Rm (1048) (Mtercim) 712 Muhasara 15 Eklm'de balamt. Krknc gn 25 Aralk, yni 18 aban idi. Natma'da (s. 371) grld vehile 8 deil. (Nam'nn eldeki basksna da intikal eden bu hata, hesab edilmek suretiyle aka grlr.) Mteakiben yine ar bir hata grlyor ki, fetih gnnn Curra ertesi, yerine Cuma gsterilme sidir. Muhasarann krknc gn (dan 25 Aralk 1638, cumartesiydi, cuma deil. Nuri'de Bagdd'n 17 abn'da teslim olunup 18'de zaot olunduu yazldlr. Nrt, Badd fethi hakknda dokuz irin dokuz trihini yazar. Sagredo: Veldet- mukaddese gn diyor, s. 714. (Glib Bert gecesi dercek stivecek; fakat o da doru deil-) Mezere, yanl olarak, 6 Ekim1-den 22 Aralik'a kadar diyor. 713 Ota- hmynda rz- hasrden nian bir dvn akd olunmutu - Pdih Gfirf droe- llln le taht- zerrin zerinde karr edip, levendne destr zerine cevahir le mzeyyen otogalar sokmu, ve dizleri zerine bir sera-tr-i bdr konulmu di- Mehbet-i Rstemne gsteriyorlard. (Ntn'dan telhfs, s. 372, Mtercim) 714 NMmft. (Nam'mn baresi udur : (Erkn - devlet) bI8y- serlerinde cr-vh-I riclullah Inn fetehn hn idi.. (Devlet erknnn balar zerinde Allah'n sevgili kullan tnn fetehn okuyorlard.) (s. 373). Nam Lisan halk bu ebyfti ile mterennim ve ratb'l lisn olduunu da yazar ki, beyitler unlardr: (Mverrihin tercmesi yerine aslndan): h hm-sye ki simurg- feth Beyzfi-i tlnan olur aikr Arsa-I lemde dahi em-i arh Grmedi bir byle klc ehryftr Secde-geh-t gzt-i emlridr Kelle-i hn- husmet-lr Bu beyitler, Sultn IV. Murad'n nedimlerinden, iiri NefTnin takdirlerine roazhar olan Sabr'nin bir kastdesindendir. (Mtercim) T cevr-1 dehr ide bin yl seni Pdiha lem-i bejden hezflr Olsun o emlr per ez der neym Gedi kldan flten- rzigftr (Bu beyiOer de o kasidedendir- Kasideyi Receb Paa ve emsalinin dam sralarnda tanztrn ettii zannedilen irin. vell- ni'metine kan dkmekte biraz imsak edilmesini zartfftne htar ettii grnyor. Mterdto) 715 Natm, su beyitleri de Bakta Hn'a sylettirir:

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

olsan bu kadar zahmet ekmez idin. Amma vel-i ni'metinin urunda bu kadar almakta ma'zrsun. dedi. ranh hn, bir murassa sorgu, sersere kapl bir samur hil'at, bir mcevher haner hsan ald. Sultan Murad yine sze balayarak: - Hanlar, sultanlar hemn bu gn kaleden ksnlar; isteyen h'a gitsin, isteyen bize tbi* olsun, kimseye cebrimiz yoktur. dedi. Bu sz zerine, Bekta Hn sadrzamn adrna giderek, Mr Fetth'a, Yr Al ve Halef ve Nakid Hanlar'a, kumandan ve zabitlere kd yazd, kalenin leden evvel teslimi lzm geleceini bildirdi. Sadrzama da, dhilden altlarna lm konulup da, gaalib-lerin aya altnda berhava olur korkusuyla, kulelere dikkat edilmek lzm geleceini haber verdi. Hlbuki muhafzlar metrisleri brakmak istemediler.716 Kuleler ve duvarlar zerinde muharebe balad. O gece Mr Fetth ile Yr Al ve Halef Hanlar Narin Kuleye iltica ettiler. Osmanllar her taraftan ehre giriyorlard. Karanlk Kap'dan kacak olan ran-llar717 bu dar yerlerde birbiri zerine ylmakta, gaalibler ise saraya ve bezazistana yrmekteydiler. Malblarin can ve maln te'mn eden teslm artna ramen, mukatele ve yama ummleti. Sadrzam, asayiin iadesi iin bizzat geldiyse de, gayretleri neticesiz kald. Mahsurlar daha birka kulede, elde silh savunmada bulundular. Reslkiittb sml Efendi bir ok isbetiyle sadrzamn ayaklan nne dt. Bir ranl Silhdr Paa'nn zerine kl syrm olduu halde, Paa bir delikanlnn gayretiyle haytn kurtard. Badd bu kanl vak'alara sahne olmaktayken, Rumeli askerinden bir gen, Sultn Murad'n huzuruna karak: - Pdihm, siz mn verdiniz; lkin biz mn vermeyiz dedi. Pdih bunun cr*etne hayret ederek: - Ne demek istiyorsun? deyince, delikanl szne u ekilde devam etti: - Pdihm, ka yldr Badd'a sefer ediyoruz.718 Ake,, pul yle
Bekta Han'n mektubu ieriye vsl oldukta. Mir FettAh, Yr Alt Hn, Halef Hn havflanndan Bu gn hamama girmek isteriz; yarn seher vakti i-kup gelelim diye taalll ederek, gece kabnlard.> Nmft'dan, s. 3*0. jgt bu taalll (bahane) dr ki, sonraki roukateleye ilk sebep olmutur, (fcj 717 Osmanl tarafna geecek olanlar mSm -1 zan\ Kaps'ndan, tran'a, gidecekler Karanlk KapMan kacaklard. (Mtercim) 718 Sefere emek, muharebeye gitmek demektir. Nitekim eskiden bir snf askere ekinci denilirdi. At hakknda ekini yok ve ekini ak tbirleri hl kullanlr.
716

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

dursun, ne babam kald, ne amucam, ne de kardele^m; "hepsi bu uurda gittiler. imdi frsat bulmu iken, niin inti kammz almayp da mn verelim? Dorusu budur k vermeyiz. Delikanl bu szleri syledikten sonra kp gitti. Pdih kahkaha ile glyordu. Badd meyihinden birinin zincire vurulmu iki tranl getirmesi zerine, Pdih hiddetle: - Ben onj,ara mn verdim; sen niin baladn? dedi. eyh: - Bunlar testimden sonra, kendilerine verilen mn reddederek, tekrar silhlandlar cevbn verdi, Sultn Murad bu c&vb iitince, ehir iindeki ahvli grp de haber getirmek zere, klfck bir tatar ocuunu ata bindirerek gnderdi. ocuk dndnde, fcqranlk Kap'dak cengi, res efendinin ldrldn, Silhdr Paa'hjn tehlikeye dtn anlatt. Sultn Murad. ranhlar' durdurmak- ve mukaavemet ederlerse son nefere kadar hepsini katlim eylemek ^zere, Anadolu belerbei Hseyin Paa'y gnderdi. Hseyin Paa ile Silhdr Narin Kule'de kapanan hanlar teslim olmaa davet ettiler. Mir Fetth ile Halef ve Yr Ali Hanlar'n mukaavemetsiz teslim olmalar zerine, hu-zr- ahaneye gtrlerek, Silhdr'm muhafazas altna verildiler. Mir Fetth'm iki olu mdfaaya devam ettiklerinden, Osmanl topular ranllardan birounu mdhi surette katlettiler. Diri tutulanlarn, son nefere kadar, Pdih'n ota nnde balar kesildi. Sultn Murad, Mr Fetth'n iki oluna mnnme gnderdi.719 Bu defa da mn-nmeyi kabul etmemeleri zerine, Anadolu belerbei Narin Kule'ye girerek, ranhlar' topuz darbeleriyle oradan kard nlerine gelenleri ldrdler. Birka yz ranl Karanlk Kap'dan firar ederek, Diyle kenarna kadar katlar. Msr askeri bunlar tkb ederek ekserisini para para etti. Bir takm ehribn'da geni bir maaraya sndlar. Maara anszn yklp, onlar da altnda kaldlar. Badd muhafzlarn tekil eden 30.000720 cengverden ancak 300' h*n ordusuna varabildi. 10.000*i muhasarada telef olmutu; bakiyyesi kapitlasyon (teslim) gn katlim olundu.721
Mr Fetth'n oullan mn istemilerdi. (Mtercim) Sagredo, (s. 712), seksen bin diyor. (Bu sz mbalaadan ibarettir. Mtr.) 721 Kapitlasyon* sznn umm! olarak testim mnsna da geldii lgatlerde yanl ise de, ekseriya mukaavele ile vuku bulmu teslimler hakknda kullandr. Badd tesliminde mukaavelenme yaplm deildir- Kale o gn teslim olunmak artiyle, Sultn Murad Bekta Hn'a mn vermiti. Hlbuki ran kumandanlar, kaleyi teslim etmiyerek. Narin Kule'ye kapandlar, ve ranllar savunmalarna devam ettiler. Bunun zerine. Sultn Murad'n arzusu hilfna, mukatele vuku buldu. Bu tranllar'n kltan geirilmesin de asl sebebin kendileri olduunu grmek iin. vak'anm cereyanna yukardan aa tarafsz bir gzle bakmak
719 720

Sayfa

238

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sadrzam, ehir Osmanllar'n eline geince, Badd beldesini ahlden hl brakmamak iin, kendi hlindeki ahlnin can ve malnn korunmasna dir bir emir iln etti. Sultn Murad, zaferin salanmasndan sonra tmm-i zam'n Trbesini ziyaret ederek,722 orada bir zafer dvn toplad. Fethin mjdesi iin stanbul'a gnderilen byk-mirahor Halil Aa'nn arkasndan, z muhafzl me'mriyetiyle vezirlik rtbesi gnderildi. Handnaa -zde, fetihname ile Viyana'ya gitti.723 Aslen Ermeni olan Bekta Hn, kocas ile birlikte stanbul'a gitmek istemiyen kansi tarafndan zehirlenerek, anszn vefat etti.724 Suluya btn hazneleriyle birlikte, Diyle'nin te tarafnda Men-deli topra hkimi olan babas Lr (Lr) Hseyin Hn'a teslim olundu. Teslim gn, Bekta Hn, Krd Kargay vstasiyle Sultn Murad'a, altn hamiliyle birlikte gzel bir Acem klc gndermiti. Kargay, hamailin kymetine kaplarak, ustaca deitirmiti. Silhdr Paa, bu klca mnsib bir hamail olup olmadn sordurmas zerine, hle meydana karak, hrsz cellda teslim edildi.725 Badd Valilii yenieri aas Kk Hseyin Aa'ya verilerek, yenieri kedhuds Bekta Aa 8.000 kii ile726 Badd muhafazasna me'mr oldu. Silhdr Paa*ya kapdnlk verildi. Melek Ahmed Paa silhdr mansbna getirildi; kendisiyle evlendirilen Kaya Sultn, Osmanl trihinde yegne saylabilecek bir cihaz, Msr varidatnn iki misli olarak 80.000 altn727 getirdi. Krk gn sonra (20 bn 1048 - 27 Aralk 1638), Melek Ahmed Aa -ki sonralar sadret makamna ykselmitir- Diyrbekir Valilii ve tulu vezret ile Harem-i Hmyn'dan km ve onun yerine, Sultn IV. Mehmed devrinde iki defa sadrzam olan Siyvu silhdr olmutur.
kfidir. (Mtercim) 722 Pdih enam hazretleri te imdi ser - mezhebimiz mnt- zam Hazretlerini ziyaret borcumuz oldu diyerek, varup ziyaret etti. Namfl. s. 378-(Mtercim) 723 Rets San Abdullah ETendi'nin MBneftt'mda m: 6, fetihnamenin asl vardr. 724 Hac Kalfa bu zehirlenme hakknda bir ey yazmyorsa da, Nrt, huss br tafsilatla bahsediyor, s. 96 ve 97. (Nem .Bekta Hfln kend saraynda ba'-de'l- fccetet vefat, eylediini yazyor. Zehirleme, doru olsa gerektir. Mtercim) 725 Hammer bu fkray ok ksa gemitir. Bekta. Hn'n fetih gnnde ~ -g-zel sz sylemesi yznden affolunarak. Pdihn roushibleri arasna dhil edilen- Krd Kargay vstasiyle gnderdii klcn hamaili Kargay tarafndan deitirilmiti- Pdih Silhdr Paa'ya: Gzel kl! Keski h-mfiilt de klcna uygun olsa idi! Bekta Hna haber gnder, mnsib hamaili varsa gndersin.* demi; ite bunun zerine Silhdr Paa haber gndermi; Bekta Hn: Klcn kendisine mnsfb hamaili var idi, var ise tebdil olunmu!* cevbn vermesiyle, Kargay fd cezasna uramtr. Ceza, crm ile mtensib deil ise de, Pdih'n estetik dikkati gze arpyorj (Mtercim) 726 Nuri'de onikibin kii. 727 Bu 40.000 altn cihto deil, mihr-i muaccel ve mecceldir. Saltanat hanedannda mihirler alnp verilir birgey deil. isn>l b-mserom kabilinden-dir. Bununla beraber Msr vergisi 40,000 altndan ok daha fazla idi. (MBt,}

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Badd'n fethini tkb eden gnlerde -rivayete gre bir derviin evvelce haber verdii- n bir tuyan vuku bularak, btn muhasara sedlerini alp gtrm, Osmanllarn dnn ta'cl etmistir. Mft Yahya Efendi, mm-i zam ve Abdlkaadir Geyln (Hazretleri) trbelerinin tmr edilmesiyle grevlendirildi. Trbeler altn ve gm kandillerle sslendi; sandukalar zerine yeil ukalar, kymetli imameler konuldu. Sultn Murad'n arzusu Badd muhafzlarnn katlim ve birincisi Rafz ve ikincisi ad bir irtikb bhesi altnda bulunan sabk Badd kad ve defterdar gibi birka kiinin dm ile skn bulmu gibi grnmyordu,728 Ancak bu zahir sknet, kaplann uykusundan baka bir ey deildi. Sultan Murad, mteakiben Badd baruthanesinin yanmasyle uyand. 800 kz ile o kadar adam telef olmu veya yaralanm, birok evler yklm yhud tahribata uramt. Kzgn mstebid, ranhlar'n hepsinin idamn emretti. Delillar ordughda her kimin adrnda Acem var ise ldrsn; ldrmeyen onun yerine ldrlr, diye nida ettiler. Bu bedbahtlarn biro u, tam bir emniyet bulmak midiyle, ordugha snmlard. Birok esr ile fetihten sonra mm Musa'ya gitmek yhud mm Al'den gelmek zere bulunan 300 kadar da ranl ziyareti vard. Sultn Murad, bunlardan 1.000 kii getirtti. lme mahkm olan bu adamlarn* ota nne dizilmesinden sonra Pdih kt; celldlar hepsinin birden balarn kestiler. Osmanl mverrihleri, irde-i sultan ile ehirde ve ordughda dm edilen ranhlar' 30.000'e karrlar.729 Badd'da bu defa vukua gelen dehetli manzarann emsali, ancak Timur ile Cengiz Hn'n katlimlarnda grlr. Lkin mverrih, kapitlasyon ile teslim olunmu ehrin fethinden sonra, 30.000 kiinin damn ve sndrlmek bilmeyen kati ve yama arzularyle yhud mill nefret ve din kinden kaynaklanan cinnetler sikasyle yaylan kan sellerini, kendi varlnda bir titreme hissetmeksizin tasavvur edemedii halde, iki sene sonra rlanda'da 40.000 ingiliz'in Katoliklik taassubuyla ldrldklerini tel'n iin ne sz bulacaktr730 Otuz Sene Muhrebesi'nin vuku bulduu asr yalnz Avrupa
ah tarafndan Badd kads olan Rafz ete girp kati olund. Musul defterdar olan Baddh Abbs'n irsl-i mhimmtda hmli ve rafza mteallik ahvli katline bis oldi. Nam, s. 381 (Mtercim) 729 Trihi Abdnrrahmftn, son cild, varak: 78: Yevm -i mezkrda otuz bin kzl-ba bed-mafin kelle-i bdevleti dendn- t-i sertfs ile terrg olund. (Badd'da Iranhlar'n btn zayiatnn 30.000 kii olduu dier mverrihlerin fdelerinden anlalmaktadr. Mbalaal grnen nakledilmi olan fde dier rivayetleri tekzibe kfi deUdlr. Mtercim) 730 En mu'tedil ve belki hakikate en yakn bir tahmine gre, krkbin raddelerine karlmaktadr, eer buna da her zaman grld vehile mbala karmam ise (n-giliz trihlerinden alman bir fkrann ingilizce'den tercmesi). Hume, trihinde, (bb: 55, 1641 Vekaayii), diyor ki: Henz herhangi bir tehlikeye
728

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

iin deil, Asya iin de kanl bir devre olmugtur: isyan, zulm, dahil muharebeler, dn muharebeler ldrc seli ark ve Garb'in havasn zehirleyerek, bir kan deryas gibi Dicle kenarlarndan anon sahillerine kadar gelmekte idi. Ocak ay ortalarna doru Sultn Murad, Badd'dan Diyrbe -kir'e mteveccihen hareket etti ve 22 Ramazan 1048 - 27 Ocak 1639'-da Musul'a vsl oldu. Muhasaradan evvel gelmi, zafer-nmeyi birlikte alp gndermek zere orada beklemi bulunan Hindistan sefiri, Tekrit'te huzr- ahaneye kabul olunarak, eli sfatyle yanna katlan kapc-ba Arslan Aa ile beraber Hindistan'a gitti. Evvel skdar'da hapis ve sonra Payas'da tevkif olunmu olan Acem elisi Mnksud dah Musul'da huzura kabul edildi. Sultn Murad, elinin ekilmesine ruhsat verdii srada, hil'at ihsan etmekle beraber, efendisine ulatrmak zere ah Saf Bahdr ersedhul -lahi'lkaadir hitbyla balayan bir nme de verdi. Bu mektubunda henz ranllar elinde bulunan mahaller .Osmanl belerbeilerine teslm olunmad takdirde baharda yine muharebeye balanlmak iin orduy- hmynun hudid zerinde klayacan bildiriyordu. Hakaretle biten son ksm, ba ksmna uygun olarak: - Er isen meydne gel, serverlik dvasnda olanlara perde-ninlik nsezdr; attan korkan, ata binip kl kuanmak hatdr. Ezel-i zldc mukarrer olan zuhura gelir, elem ekmeyip, kar gelesin. Ve's-selm al mine't-tebe'I-Hud. szleriyle son bulmaktayd. Ramazan {geTrie*i semne ve erbain ve elf (1048-1639) trihiyle trihlenmiti.731 Urmiye eyhinin dam Ordu bayram merasimi iin Diyrbekir'e yakn Mderris kynde durdu. (1 evval 1048 - 5 ubat 1639). Yine o gn Diyrbekir'e girildi. Diyrbekir kuyumcularnn mahareti mehur olduundan, tmm- zam Trbesi iin gmten kaplar, pencereler, kandillerle dier tezyinat smarlanld. Byk-emr-i hur Mustafa Aa'ya Budin vllii, kapclar kedhuds Hseyin Aa'ya byk-mirhor-luk verildi. Diyrbekir'de
mruz bulunduklarnn farkna varmakszn, yhud nefislerini mdfaa iin bir ehre yhud bz mahfuz binalara snmaya fr-^ sat bulmakszn, kati olundular (rlanda'da ingiliz mez-J hebinin mutaassblannoa dm edilen Katolikler hakknda). 731 Nama'dan alnd, c. 3, s- 384. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/2546 -254

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

bulunulduu srada Mahmd- Urmev nmnda ad (yni, kendisini bakalarndan ayran bir sfat olmayan) bir eyhin dm,732 otuz-krk bini bulan tarafdarlarnm -ki o miktarda ranl'nn katlimna kar te'srsiz kalm idiler- ayaklanmasna yol at.733 eyh Mahmud, Tebriz, Revn, Erzurum, Musul, Ruha, Van mntkalarnda kutsal vasfl bir zt olarak mehurdu. Kendisinden hibir itaatsizlik emaresi grlmedii iin, vefat onu ehd addettirdi. Lkin en iyi malmat olan iki muasr tarihi, Hac Kalfa ile Fahreddn-olu iki gizli hat isnd etmektedirler.734 Fahreddn'in ailesi Suriye'de dm olunduu srada, bir kz kurtularak Urmiyeli eyh'e iltica etmiti. Revan seferi esnasnda eyh, bu kz -ister haytn kurtarmak iin olsun, ister hakkaten kza aldanm bulunsun- altn yapmak san'atnda pek mahir olmak zere Sultn Murad'a tavsiye etti. Pdih bu gen simyacya, imaltna sermye olmak zere 1.000 altn ve kendisine harlk olmak zere 1.000 guru verdirdi, imlatna nezret iin bir de mbair tyn etti. Lkin kz, vadeddii altm yapacak yerde, Diyrbekr'in yeni yetme msikinslaryle sefasna bakt. Mbair, simya letlerini mhr altna alarak, vaziyetten Pdih'a malmat verdi. Kz, Sultn Murad'm emri mucibince suya atld. Hiddetinin eserleri, Pdih' kasden yhud kasdsz olarak aldanm olan eyh'e sirayet etmekte gecikmedi. Bununla beraber asl dm sebebi, avam zerinde nfuzunun te'sri ve Osmanl saltanatnn ilk zamanlarndaki Brklce Mustafa ile daha yakn zamanlarda Kk Asya'y isyan atei iinde brakan Sakarya eyhi'nin izinden gitmesi endesi olmak gerekir. Zten eyh Tmert, eskiden Marib diyarnda bir hkmdar ailesi ve bir asr nce eyh tsml ran'da Safev hanedann te'ss etmemi miydi? te eyh'in ba, bu trl harsne tasavvurlar dourmas muhtemel olduu iin drld (kesildi).735 Sadrzam, ranllarla sulh akdetmek iin hududda kalmt. Sultn Murad stanbul'a doru yolunda devam etti. Malatya'da, giderken
Natrc ranllar'n katlimn birka satrda ya7rn iken, Urmiye Seyhi'nin katli iin birok sahfcler (384 392) tahsis eder. 733 eyh Mahmud-u Urmev'nin o taraflarda byk bir hreti, kendisi bir taraftan da ticretle megul olduundan misafirlerinin ve sadakalarnn okluu sebebiyle, dm pefcok kimselerin can gnlden krlmalarna yol amg se de, taraflarnn ayaklanmas vki olmamtr. Bu ayaklanma, gnl kalmasndan ibaret olacaktr. $eyh*in pederi -Ko Baba. unvnyle mruftu. (Mtercim) 734 Ynt dam iin iki sebep bulmaktadrlar. Yoksa eyh'e kt bir davran isnd etmezler. (Mtercim) 735 Peevi, Ulmo (Ulmoltz) imparatorluk Ktphanesindeki nshada (stanbul raatbuunda da vardr), Harezm Hn'n felketine, fevkalde gzellik sahibesi olan validesini (Hanefi mezhebi zere, yni kendisinin velayet hasebiyle, ms'zniyetini almakszn) nikh altna alan rgen vaizinin (Mecded dln) katlinin sebep olduu gibi. Sultn Murad'n da ok gemeks izin vefatna Unriye eyhi'nin katlini sebep gsterir (Peev, c. 2, s. 464).
732

Sayfa

242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Pdih'm grd ve bnsi Silhdr Paa tarafndan ikml olunan byk hn Sultn Murad'm takdirini celbettiinden, kran ve mnnetdrlk nianesi olmak zere, Silhdr, hn, lutuflar sayesinde in ettirmi olduu ehriyra armaan etti. Sivas yaknndaki Ilca'da, o zaman Amiyazin736 taraflarn vurmakla megul olan Ken'an Paa'mn gnderdii 15 ba ile 3 esir Pdih'n eiine vsl oldu (3 Muharrem 1049 - 6 Mays 1639). Byk-mrhor br Mustafa Paa'mn Budin Valiliine tyininde selefi Tabamyass Mehmed Paa'mn acilen gelmesi emr olunmutu. Ankara'da rikb- ahaneye vardnda kaymakam tyn olundu (17 Muharrem 1049 - 20 Mays 1639).737 Ankaral olan eyhlislm Yahya Efendi, Pdih'a mutantan bir ziyafet ekti. Ankara'nn l-tf orman kebab738 bu ziyafetin balca yemeklerindendi. Lala aym'nda Nashpaa-zde Hseyin Paa Erzurum valiliine, Kastamonu'dan ma'z defterdr-zde brahim Paa defterdarla nasb olundu.739 Sultan IV. Murad'n stanbul'a Girii zmit'te ulem ve stanbul'un ileri gelenleri Pdih' istikble gelmi idiler (6 Safer 1049 - 8 Hazrn 1639). Pdih'a refakat etmi olan halle-i sultn (pdih zevcesi), kadrga ile zt- ahaneden evvel Sinan Paa Kk'ne geldi. Badd muhasara olunurken bu sultan Diyrbekir'de kalm ve Osmanl silhlarnn muzaffe-riyeti zerine ehrin fakirlerine otuz kese altn datmt. Ertesi gn, olunu istikble km bulunan Vlide-Sultn, saraya girdi. Maiyyetinin binmi olduu on iki arabann nnde, muhteem atlarla vezirler ve ulem gidiyorlard. Vide-Sultn'n arabas srmal kumalarla kaplanm, tekerlekleri gmle sslenmiti (7 Safer 1049 - 9 Hazrn 1639). Yine o gn Sultn IV. Murad, 48 kadrga ile zmit'ten stanbul'a gelerek, ertesi gn alayla saraya girdi (8 Safer 1049 - 10 Hazrn 1639).740 Yz kadar ranl, Acem msik aletleriyle (kerranay) mill havalar alyorlard; 22 han, zincire vurulmu olarak, rikb- hmynda yryorlard. Zt- hne ran silhlaryle msellh idi ve bir pars derisi
Nalm'da Kars'dan te -Kilise*. (Mtercim) San Abdullah Efendi'nin MfinseCmda Mekke'ye hediyelerle gnderilen mu' -td mektuplar arasnda Kaymakam Mehmed ve Ms. Paalar'n mektuplar da dercedilmitir. Trke mneatta, nu: 10, ve Araba mneatta Nu: 5. lbir Paa'mn me'mriyet fermam iin yine o mneatta 90 numaraya m -rftcaat. 738 Orman kfbftbf stanbul'u ziyaret eden seyyahlarn hepsi tarafndan bil inen bir ytsnektir. 739 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/254 -256. 740 Riko. s- 44, Dluvar, Venedik Hulsas bu trihte mttefiktirler. u halde Nam'daki 10 Safer trihini 8 okumak lzm gelir. (Fezleke'de de 10'dur. Mtercim).
736 737

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

giymiti. Hazneler alayda deildi, 10 kadrga ile saraya gnderilmiti.741 Sultan Mustafa'nn rtihali Sultan Murad'n stanbul'a giriinden nce, meczb Sultn Mustafa, gerek bir hastalktan dolay olsun, gerek -hkmdarlarn ir-tihli bahsinde dima en fena rivayetlere rabet etmeye hazr bulunan halk arasndaki dedikodularn belirttii gibi- zehirlenerek olsun, irtihl etmiti (Ramazan ortalan 1048).742 Sefirlerin Kabul Pdih'm stanbul'a geliinden 12 gn sonra, ran ile sulh akdolunduu haber alnd. Sultn Murad, iltifatlarn bildiren bir hat ve muras sa bir kl gndermek suretiyle, sadrzama honudluunu teb -l etti. ran elisi Mehmed Kuh Hn Eyll'de stanbul'a geldi (21 Cumdelul 1049 - 19 Eyll 1639); Badd zerinde hibir hak iddia edilmemek kaydyle Revan'n h'a terkini mutazammn anlamann tasdi knmesiyle geri dnd. Elinin huzr- ahaneye kabul gn bir zafer dvn kuruldu. Pdih, Msr743 askerinin me-vcibini tevz ettirdi. Dvnda hazr olan yabanc devletler elileri arasnda, mparator'un enternonsu Baron Kinski'ye744 tekaddmn 15 kese altna745 satm olan ngiliz sefiri746 nazar- dikkati ekiyordu. Enternons ile yeni Venedik sefiri, Badd ordughmdan mparator'a, Venedik Doc'una fetihname gndermi olan P dih'a, muzafferiyetini tebrik iin gelmilerdi. Sultn Murad iin altn levhalar ve drt gm stn ile mzeyyen bir taht kurulmu, bu tahtn zerine ir Cevr'nin Badd fethine dir kasidesi, hattat Mahmd eleb'nin gnl okayc nefis hatt ile yazlmt. Pdih, gayet kymettar bir surette inciyle sslenmi bir yasta yaslanyordu, mmesinin etrafnda
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/256 -257. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/257 -258 743 Nam'da Msr mevcibi denilmi olup, bundan mak-sad, Muharrem, Safer. Reblevvel aylan maalar demek iken, mverrih Msr askeri mnsna hamletmitir ki. ayn iml ile yazlm kelimeler olduundan, bir ecnebi iin ma'zr grlecek hatlardandr. 744 Huzura kabulnde, lyk olmayan tarzda yaplan icbar dolaysiyle. yere kapanmtr. Enternons tsdansi'ye verilen ta'lmtda Kinski hakknda yle yazlyor: -nsaniyet ve nezkete muhalif bir surette kabul olunarak, el kuvvetiyle, yere kapanmaa mecbur edilmitir-* Kinski, 25 Kasm*da vedft etti. SenFransuva Kitisesi'nin inaas iin 600 ek getirmiti. 745 Riko (s. 47), bu pazarl inkra alrsa da, Sagredo tarafndan te'yd. olunmutur, s - 724. 746 ran elisinin kabul gn halk karsnda hsn- muamele grd, mid'in Hulsas, 1 Aralk 1639.
741 742

Sayfa

244

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

bir altn zincir vard. Elinin i'ti-mdnmesini muhteemne bir tarzda ehemmiyetsizce alarak -g-y ran sefiri af ve merhamet talebine gelmi gibi- kmseyici bir bak atfetmekle iktifa etti.747 Kaymakam Mehmed Paann dam Bir mddet sonra Silhdr Paa ile eyhlislm ve Hseyin Pa-a'dan mrekkeb olan l gcn devam etmekte olan iktidar, Sultn Murad'dan kaymakam Mehmed Paa'mn dm hkmn ekti, ald. Pdish'n gzdesi durumunda olan bu zt, stanbul'a dnn kendi iktidarlar bakmndan tehlikeli olarak grdkleri sadrzam Kara Mustafa Paa'mn azlini planlamlard. Bundan dolay Mustafa Paa'y -ran ile yaplan anlamay Devlet iin ansz, ve faydasz gstererek- Pdih'n gznden drmeye altlar. Yaradl i'tibriyle vesveseli olan Sultan Murad, kaymakama bu yolda sz aarak, sadrzam dndnde ldrmek mi, yoksa Yemen'e gndermekle iktifa etmek mi lzm geleceini sordu. Drst ve ayn zamanda sadrzamn dostu olan kaymakam paa, akdedilmi olan anlamann maslahata muvafk olduunu isbta ve zt- ahanenin kanl tasavvurunu deitirmeye alt. l hey'et, Sultn Murad'n niyetini deitirdii emarelerini grr grmez, zavall Mehmed Paa'y: - Kara Arnavud'un stanbul'a dnnde sen bizi, ellerimiz, ayaklarmz bal olarak, ona teslim etmek istiyorsun! yolunda tak-rata bodular. Dier taraftan sadrzam, dmanlarnn hinne entrikalarn hissettiinden, kaymakam paaya bir mektup yazarak serzenite bulundu. Mehmed Paa, cereyan eden ahvli en kk tafsiltna varncaya kadar anlatan mpktuplarla kendini temize kard. l hey'et, bu haberlemeden gizlice haberdr olarak, yeni bir tuzak kurup da kaymakam, sahte bir muhabbet gsterisiyle o tuzaa drmeye karar verdi. Mehmed Paa'mn, Eflk voyvodalm Moldavya, voyvodas T,eopo'n olu olan ve kendi himyesi altndaki br adam iin arzu etmekte olduu malmlar idi. Kaymakam Paa ifale ka plarak, ikinci mrhor Siyvu'u, Matyas. Besaraba'y azletmek emriyle Eflk'a gnderdi. Matyas ise, kendisinin azl olunmamas hakknda Boyarlar'n -kymetli hediyelerle birlikte- bir istidnme-siyle Siyavu'un
747

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

iadesi iin ler hey'etinden hafif bir nasihat ald. Mirhor ile birlikte seyahat eden kapc-ba Sleyman, Silhdr'-dan Voyvoda Matyas'a gizli bir tlmt da gtryordu. Siyvu vazifesini if edemeden geriye dnnce, bu hin mavirler, mhi-rne bir surette Pdih' gazaba getirdiler. - Byle neticesiz kalm bir azl teebbsnn Besaraba'y Misel veyhud Rkoi gibi s yapmasndan korkulura diyorlard. Mteakiben, kaymakam paann Yedikule'de habsine emir verildi. Mehmed Paa'mn elinde, Besaraba'nn azline tevikine dir Silhdr tarafndan yazlm bir mektup vard; kendisini tevkifle grevlendirilmi olan mbair vstasiyle bunu Pdih'a takdim etmek isterdi. Lkin Silhdr'n korkusu herkesin kalbinde yle yer tutmu idi ki, ne mbair, ne de bakas mektubu alp da gtrmeye cr'et edemedi. Silhdr ise Mehmed Paa'mn katlini abuklatrmak iin skdar'da huzr- ahaneye kt; bostancbanm dm emrini icra ettirmek zere gnderilmesi gecikmedi. Kaymakam bouldu; onun ev halkndan Bergamal Fazl Aa, kedhuds Macar Al Aa, reslkttb Kadr Efendi, hazinedar, ktibi tevkif edilerek btn mallan msadere edildi. Lkin yalnz Fazl Aa velinimetine sadkatini hayatiyle dedi ve tekiler salverildiler. Mustafa Paa'nn stanbul'a gelmesini beklemek zere, Hseyin Paa kaymakam oldu (20 bn 1049 16 Aralk 1639).748 Sadrazamn ran Hududundaki Harekt Pdih'n hkmetteki son faaliyetlerinin hikyesine girimeden evvel, sadrzamn Asya'daki harektna ksaca bir gz atmak mnsib olur. Kara Mustafa Paa, askerin mevcibini dedikten sonra (14 Ramazan 1048 - 19 Ocak 1639), Mar'a belerbeiliini Nogay Paa'nm olu Arslan Paa'ya, Karaman belerbeiliini Nide mutasarrf Hasan Paa'ya vermiti. O zamana kadar orduda mevcudiyetini hissettirmi olan fiatlarn ykseklii, l develeri ve kelekler vsitasyle nakledilen zahire sayesinde ortadan kaldrld. ran elisi, Musul taraflarnda huzr- ahaneye kabul olunduktan

246
Sayfa

Nam, Hac Kalfa'ya, sadrzamn mhrdfin VecH, 5ar1h'l-Menr-zdcfye atfen kaymakamn tdtm hakknda hayli tafsilt verir (s. 421-428). mid'Jn raporunda ise unlar okunur: Kaymakam Mehmed Paa, S Aralk'ta dm olundu. Adam Fazl Aa, sadrzamn aleyhinde bulunduu iin dm edildi (Mehmed Pasa'mn .mstear ve cmlete'l irIki (??) Fazl Aga. Sultn Murad'n huzuruna getirilerek, boynu vuruldu. Nalnt'dan telhis, c. 3, s. 428. Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/258 -259.
748

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

749

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/259 -261.

Sayfa

247

sonra, Badd'a geldii vakit, Hamza Paa-zde kendisinin refakatinde idi. Ordu, Badd duvarlarn tamirden sonra, Mart ortasnda hareket ederek Badolab'a kondu (10 Zilka'de 1048 - 15 Mart 1639); burada kapclar kedhuds orduya gelerek sadrzama hatt- hmyn, kl, kaftan ve 15 milyon ake (150 yk ake) getirdi. Zilka'-de'nin 18'inde (23 Mart 1639) ran'a doru ynelinerek, Lokman Hekim Menzil'ne doru hareket edildi. O gn 12.000 Badd askeriyle 8.000 muhafz yenieri, 1.000 kadar siph mm- zam Kaps'y-la Sultn Murad'n muzaffer bir ekiJde giriinden beri Tlsm Kaps denilen Ak-Kapi arasna dizildi. Sadrzam sana, soluna selm vererek, asker saflarnn nnden geti. Mteakiben, ubuk Kp-r'de duruldu (28 Zilka'de 1048 - 1 Nsn 1639); Diyle zerine kpr kurulduktan sonra, ordu ehribn'a doru yrd (10 Zilhicce 1048 14 Nsn 1639). Msr erke belerinden Mustafa Be ile dier bir ahs, zirat yaplm araz iine konmu olduklar iin, dm edildiler. ehribn yaknnda Rstem Hn'n mektuplarn hmil ran-l geldi. Mteakiben, h'n byk-mrahoru Mehmed Kul Hn ile Hamzapaazade'nin gelmekte olduklar anlalarak, elinin karlanmas iin Revye mevkiine kadar yalnz avular gnderildi (19 Zilhicce 1048 - 23 Nsn 1639) Kzl Ribat'ta vezr-i zamin dvnna kabul olunan ran sefiri. Sultn Sleyman zamannda yaplan hudud anlamasnda Kars'n ran'a terki yhud tahribi yazh olmasna sz getirerek, byle yaplmasnn arzu olunduunu sylemesi zerine, sadrzam: - Bu muhaldir; sen de Dertenek anahtarlarn beraber getir-mediysen, beyhude gelmisin. Eer sulh zerinde isen, Dertenek anahtarlarn getir, Rstem Hn da Badd hududundan ekilsin; ve ill biz yine muharebeye balamaya hzrz. cevbn verdi. Mustafa Paa, Rstem Hnn'a ve bizzat h'a bu mealde mektup yazd. Klt Rstem Hn'dan gne, h'dan alt gne kadnr cevap gplr -ceine sz verdi. Sadrzam, ileri gitmek isteyince, eli l-tfe voilu: - Bir elimizi klavuz ederek Badd zerine yrdnz, g-ib bu defa da bu kulunuzu klavuz ederek, sfahan fethine gidiyorsunuz. Lkin mukaavele ettiimiz (szletiimiz) vehile, h'mn cevbm bekleyiniz. dedi.749

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ran le Kasr irin Anlamas Sadrzam bu sz dinleyerek, ordunun harektn durdurdu. 1 Muharrem 1049 (4 Mays 1639)'da Rstem Hn'n Dertenek'i terket-tii haberi geldi; ertesi gn, sadrzam Hankah-Kk mevkiinde Badd belerbei Hasan Paa'y Van belerbeiliine tyn etti ve Badd belerbeiliini Mehmed Paa'ya verdi. Ordu Badd muhasaras srasnda h'n bulunduu yer olan Rahr (Zehb?) sahrasnda vki Kasr- rn mevkiinde iken (5 Muharrem 1049 - 8 Mays 1639), Dertenek'in tahliye olunduunu ve sulh akdiyle grevli Sar Hn'n yaknda geleceini bildiren Rstem Hn'dan bir kd geldi. Hakkaten San Hn, alt gn sonra orduya iltihak etti (11 Muharrem 1049 - 14 Mays 1639); avularla bir miktar Msr ve Rumeli askeri tarafndan karland. ki ran elisiyle bunlarn krk elli kiiyi bulan maiyyetlerine dvnda hil'at giydirildi; askere de onlarn huzurunda son aylk maalar datld. gn sonra, btn belerbeileri, beler, aalar, ordunun eskileri hazr bulunduu halde, sadrzamn otanda anlama ii neticelendi. Bu yeni anlama mucibince, Badd eyletinden Hassan, Bedre, Mendelcin, Deme, Dertenek ile t Sermedi! denilen yere kadar aradaki sahralar, Caf airetinin Ziyddn ve Hrn kabileleri, Zencir kalesinin bat tarafndaki kyler ve ehr-i Zor yaknnda Zlim Al kalesinin yukarsmdaki dalarn kaleye bakan taraflar ehr-i Zor*a kan gedie kadar, bir de Kzlca Kale ve ona bal yerler Pdih tarafndan zabt olunarak, bunlardan baka Ahs-ha, Kars, Van, ehr-i Zor ile Badd ve Basra'nn ir yerleri dahilindeki kaleler, mntkalar, nahiye, araz, da ve tepelerine h tarafndan asla mdhele olunmamas, Mendelcn'den Dertenek'e varncaya kadar olan kaleler. Bre ve Zerduv -ki Zmrd-i Me'v dah denilir- Zencir kalesinin dou tarafndaki karye ve kaleler, orman ve ona bal olan karyeler, Mihribn ve taallukt h tarafndan zabt edilerek, bunlara da Osmanllar tarafndan mdhale edilmemesi; dag tepesinde bulunan Zenoir kalesiyle Van serhaddin-de Kotur, Makr ve Kars canibinde Magazberd adl kalelerin iki tarafa yklmas kararlatrlmt. Bu ahidnme Muharrem'in 14'nc750 gn saat 4'te (zevali) Kasr- rn yaknnda bulunan Sehb mevkiinde imza ve tet olundu (14

Sayfa

248

750

Hammer'V Muharrem'in drdnc gn yazlm olmas yanltr; dorusu gsterildi. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Muharrem 1049 - 17 Mays 1639).751 gn sonra, h'a gnderilmi olan ahidnme, el yazsyle imzalanm ve mhryle mhrlenmi olarak gelip, stanbul'a ulatrmakla grevlendirilmi bulunan Mehmed Kul Hn'a tevd edildi. San Hn iran'a dnd; sadrzam Diyle'yi geerek, Kerkk'e yneldi. Kerkk Paas A Mehmed, hakknda iddetli ikyetler olduundan dolay, kalede hab-sedildi; Msr askerinin memleketlerine dnmesine izin verildi. Ordu Zab nehrine kpr atmakta iken, Ayntb bei Osman Be hap sedilerek mallan msadere edildi. Seyyd Hn memleketinin idaresi, oullarndan birine verildi. Ordu, Musul'dan Diyrbekir'e doru yoluna devam etti.752 Sadrazamn Dn Sadrzam Kara Mustafa Paa 27 Safer 1049 - 29 Haziran 1639'-da Musul'dan kmt. Eski Musul'da, Receb Aa vstasyle, akdedilmi olan muahedenin Pdih'ca makbul olduuna dir bir hat ald. menzil tede, Badd'n fethi haberini ulatrmak iin Eflk ile Bogdn'a gnderilmi olan vezr-i zam mftteferrika-bas' (orduya dnd; ve bu eyletlerde753 zulmler yapm olmasna dir haber alndndan, hemen dm edildi. ReblevvePin 15'inde (15 Reblevvel 1049 - 16 Temmuz 1639) ordu Diyrbekir'e kondu. Tarabls, Mar'a, Haleb askerine yolda izin verilmiti. Dokuz gn sonra, Dervi Paa'mn Badd eyletine me'mriyetini tasdike ve Anadolu eyletinin mirhor Hseyin Aa'ya verildiine dir, stanbul'dan iki bert geldi. Lkin vezr-i zam, Grc Mehmed Paa'ya merhameten, bu son bert bir ay meydana karmad. Bu vak'alar srasnda idi ki, sadrzamn Diyrbekir taraflarnda beklemesinden endeye kaplan h tarafndan,754 ahidnme-nin kat'
San Abdullah Kfendi'nin Mttnet'nda (nu: 34), Sultn Murad'n tasdiknamesine baknz. Bunda simlerin yanl bakmndan bz ihtilflar vardr: Bilhassa Serdin denilen mevki bu tasdiknamede Dizli diye adlandrlm, Caf airetine <Cak>, Sermenil mevkiine erhini denilmitir. Asl isimler aca ba nedir? Bunlar ileride seyyahlarn bulaca eylerdir. Bendeki Farsa Mneftt'ta -ki ahidnameyi btnyle iine almaktadr, nu: 134, varak: 104- akld mahalli b> gsterilmitir. Sermenil, Nam'nn bizdeki nshasnda Sermene! eklindedir; bunun dorusu Serml olmahdr, Ml, bir yere dikilen iarettir: Fuzlt'den: Mezflrm zre mfl koyman, eer kynde cn vrsem Koyun bir saye dsn kabrime ol serv -kaametden. 752 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/261 -262. 753 Hainmer. bunu kendi nshasnda .lerde, okuyarak, ve mnsz grerek, l lerde, eklinde dzeltip bu eyletlerde, mnsyle tercme etmitir. Bizdeki nshada yollarda, eklinde baslmtr. (Mtercim) 754 ran tarafndan ahde aykr bir vaziyet kacandan endie edildii in, ordu, hareketinde ar davranmay tercih etmiti. Naim'ya bkz: c- 3, s- 432. <Mterciro)
751

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

tasdiknamesini almak memuriyetiyle yeni bir sefir geldi. Daha nce Revan'da esr dm olan Murtaza Paa kedhuds Zl-fekaar, Urfa'dan azledilmi Memi Paa, ldr*dan ma'zl Murtaza Paa, birka sancak bei, 200 kadar asker, anlamann salamlna medar olmak zere, sefr ile iade olunmutu. Eliye pek ehemmiyet verilmedi. Ati Krd aireti hkimi Al Paa, Pdih'n Badd'a gidii esnasnda itaat muamelesi gstermemi olduu iin, bu defa huss bir tedbrle orduya getirildi ve katledildi. Hakkri hkimi Mr m-meddn de Van belerbei Hasan Paa'mn sevkedilmesiyle ortadan kaldrld. Ekim ay sonlarnda, sadrzam stanbul'a gelmek zere emir ald (1 Receb 1049 - 28 Ekim 1639). Sivas ve Tokat arasnda olup harb olmu bulunan Mehmed Paa Hm'mn tmri iin me'mr brakldktan sonra, Bolu sahrasna gelindiinde, acele etmesini bildiren bir emir geldi. Gynk'de stanbul'dan dnmekte olan ran elisi Mehmed Kul Hn'a tesadf olundu. Ocak ay balarnda (11 Ramazan 1049 - 5 Ocak 1640) Kara Mustafa Paa skdar'a vsl oldu. Vezirler, ulem yan merhaleden kendisini karladlar. Sultnn imrhoru murassa eyerli bir at getirdi. eyhlislm Yahya Efendi ile vezirler Alay Kk'ne kadar sadrzama refakat ettiler. Kara Mustafa Paa, Livy- Sadet'i (sanca- erifi) bizzat Pdi-h'a teslim eyledi; hk-i py-i ahaneye yz srdkten sonra, ellerini balayp, huzr- hmynda durdu. Sultn IV. Murad sadrzam: - Lala, ho geldin! Ekmeim sana hell olsun! szleriyle ve birok hil'atlerle taltif etti. Mustafa Paa, saray- hmyndan kendi sarayna gitti. El pmeye gelmi olan btn me'mrlara hil'atler giydirerek, iltifatlar gstererek, ruhsat verdi. Bilhassa kaymakam byk vgye nail olmutu. Tabanyass Mehmed Paa'nm idamndan, yni yirmi gnden beri kaymakaml idare eden Hseyin Paa, defterhneyi a-myarak ve mhim devlet ilerini sadrzamn geliine brakarak, sdece gnlk ilerle uramt.755 Piyale Kedhuda'nn Kazaklar'la Muharebesi

250
Sayfa

Bu senenin yaz mevsiminde ve Badd seferi esnasnda, tersane kedhuds Piyle, 40 kadrgadan mrekkeb bir donanma ile Karadeniz'de
755

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/262 -264.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Kazaklar zerine bz zaferler kazanmt. Tatarlar' ve Krm Hn Bahdr Giray' Tamn adasnda Han Geidi denilen Saba Boaz'na kardktan sonra, Piyle Ker'e (Ker) ekilmiti. 1.700 Kazak' tayan 53 kayk (Sinob'u vurmak zere) Taman nnden Tuzla Burnu'na gelerek, oraya adam karmlard. Lkin tesadf eseri orada bulunan Kefe belerbei Ysuf Paa frkas, Piyle kedhudnn da yardmlaryla bunlar defetti. Malb Kazaklar Kuban'n denize kart yerde Arhon Krfezi'ne sndlar. Yorulmak bilmeyen Piyle, Krfez'in azn kapadktan sonra, Ker'-ten 40 nakliye gemisi ve 40 sandal getirterek, bunlarla dmana h-cm etti. 500 Kazak'tan bir ksm ldrld ve bir ksm bouldu, be kayk Osmanar'n eline geti; geri kalanlar Kuban ayndan yukar ktlar. Piyle, 20 para yeni gemi ile dmandan alman be kaya asker ve top koyarak, dehete kaplm olan Kazaklar'm zerine yeniden hcum etti (4 Reblhir 1049 - 4 Austos 1639).756 Kazaklar, nehrin denize kart yeri sandallarla kapanm bulduklarndan, sahil kenarndaki bataklklara katlar; bu son katklar yerde dah tkb edilerek, 250 kii esir ve geri kalanlar ldrldler. Gaalib, 60 kay (ayka'y) beraber ekerek, esirlerini stanbul'a getirdi ve zt- ahanenin gelmesinden nce limana girdi.757 Mehed Trbedar le Bir Kimyacnn dam Badd'da Bekta Hn'n yaptrd saray ikaametgh ittihz eden yeni Vl Dervi Paa. Mehed-i mm Hseyin trbedn Sey-yd Dtrc' dm etti. Seyyd Drc, kendisi i olmakla beraber, h Abbs'n Badd' fethinde, pek ok Snn'yi kurtarmt. Daha nceleri eski Tarabltis beglerbegi ahin Paa tarafndan tkb olunan Seyf-olu Emr Sleyman lo kardei bt defa yine oralarda ayaklanm olduklar halde, o taraf mersndan Hseyin Paa v.stasiyle tenkil olundu. Sultn Murad, Diyrbekir'de Fahreddn'in kz tarafndan arz edilen haylperestne vadlerin hakikatle alkaszln grm olmakla beraber, stanbul'a dndnde Marib'nin, yni Afrika'nn garb (bat) taraf
Bu muharebe, Nam'da 1048 vekaayiinde yazldr; Na-m'mn 3. cildinde 397. sahfeden kaynaklanm olmak lzm gelen bu trihin dorusu 4 Reblhir 1048 - 16 Austos 1638 olmak gerekir. Muharebe, Hammer'in yazdndan daha mhimdir. Sultn Murd'm stanbul'a dnnden sonra, Piyle Kedhud Karadeniz'e bir sefer daha yaparak, z Kalesi'ne kadar gitmi ve oray salamlatrm, dndnde Osmanl memleketlerine hasar veren 10 aykay tutmu, iindeki Mslman esirleri memleketlerine gnde rerek, kendisi 1049 - 1639 Kasm gnnden evvel stanbul limanna gelmitir. Nam. c. 3, s. 420 -421. 757 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/264.
756

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

ahlsinden birinin altn yapmak san'atna mlik olduu hakkndaki iddiasna kapld (Receb 1049 - Kasm 1639). Simygere her ne lzm ise tedrik edilmesini bostanc-baya em-rettinten sonra, bir gn bizzat Sinan Paa Kk'ne giderek, Marib'yi aletleriyle ve kuyumcu-bayla beraber getirtti. Marib potaya bir miktar gm atarak, zeri altn ile kapl bir mden kard. Lkin bu mden lye vurulunca, hlis altn olmad anlal dndan, simyagerin ikinci bir ameliyede daha iyi bir netice alnaca hakkndaki te'mntma ramen, Pdih, silhdr celld getirmesini emretti. Celld sofa merdiveni yannda hazrd. Marib'yi kertti; boynunu vurdu. Maktuln ba ve cssesi bornosu-na sarlarak Kk'n penceresinden denire atld.758 Ksa bir zaman nce zt- ahane Diyrbekir'de Urmiye eyhi*-nin idamndan sonra759 iddetli bir nkris darbesine ma'rz kalarak, bu ztrbnda eyh'in haksz yere urad durumdan m-tevellid semav bir gazab eseri grlmek zanmnda bulunulmutu. stanbul'a geliinden sonra ve Boazii'nin Anadolu sahilinde Beykoz'da bir av sonrasnda, hastalk yeniden o kadar iddetle nkzetti ki, on gn kadar Pdih'n hayt bakmndan endeler hsl oldu.760 Arnavudlar'n syan Badd seferi esnasnda Arnavudluk hududunda asayisizlik zuhur ederek, Venedik hududunu tehdd etmiti. Evvel, Selanik ile skb arasnda Arnavudluk sleri ve Klemantin Dalan761 ekyas tarafndan meydana getirilen karklklar beyn etmek lzmdr. Yenipazar, Vigrad'dan Rogona Boaz ile ayrlmtr ki, o boaz Tulyane ve Selnik Kavakl'ya gider. Arnavud ekyas bu tehlikeli geide hkim olarak, kervanlar yama ederlerdi. Mteakiben Bosna hududunda bulunan Podgorie Arnavudlar da isyan bayran kaldrdlar. kodra mutasarrf, isyan balar balamaz sndrmekte ihml gsterdii gibi, Ohri beinin de kuvveti yetimediinden, bir vezirin gnderilmesine ihtiya duyuldu. Daha
Nam; Fahreddn (Maan-olu) o zaman hademe-i hassa arasnda bulunarak Maribi'nin dtn vak'asnda o nakl etmitir. Nahnft der ki: Maan-zade Sultn Murd Hn hazretleri vefat etdikten sonra, hazne kedhudfts oldukda, merhum Sultn Murad'n kendi ekmecesinde ol maribinin ma' -mfll olan terkibi bir kut iinde buldum, hiddet ve harkatle zarfn rt -mi idi. diye hHtyet iderdi.- s. (392). 759 Nam ve EvByfl'ya nazaran. Evliya. eyh'in ehdetini byk bir incelikle yazar. Ancak Evliya, topografik tafsilttan kp da, tarihi tafsilta girdike olduu gibi. bu hususta dahi tamfimiyle i'timda ayan deildir. 760 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/264-265. 761 Nama'da Klemnete. s- 399. (Mtercim)
758

Sayfa

252

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

evvel bostanc-ba ve imdi Bosna Valisi olan Due Paa, Tatarlar'n teh -dd ettikleri Tuna hududunda asayii salam bulunduundan, mhim bir hizmet olan Arnavudluu yattrmak iine me'mr oldu. Due Paa, Edirrte'den hareketle Filibe'den geerek, Yenipazar'a vard. Orada Zr ile Sebeniko'yu762 ele geirmi olan Venedikliler otuz iki ky istil ettiini ve hudud muhafazasna memur askerin kumandan Burak-olu Mustafa'nn bu hususta dvn- hmyna verdii malmat zerine stanbul tarafndan tahkikat yaplmasnn kararlatrldn haber ald.763 Due Paa, bir mddet sonra, Bosnasaray kads ile birlikte bu tahkikatn yaplmasyla va zfelendirildiine dir, Ysuf avu marifetiyle ald emr zerine, doruca Bosnasaray'na gitti. Ancak vardnda, Molla Efendi'yi, evvelce ald emir zerine, tahkikat iin Klis'e gitmi bulmas zerine, Ysuf avu'u Zr'ya doru yoluna devam ettirerek, kendisi Klaftuz-sfide Bahesi denilen ayra adr kurdu. Bosna Saray ileri gelenleri tarafndan verilen bir ziyafette, dou tarafndan ehre bakan Tirepoyek764 Dai'ndan korkun bir frtna kt; adrlar devrildi, syebn (glgelik) altnda paa iin kurulan sofray rzgr alp gtrd. Bu h Due Paa'mn bu mansbdan istifde edemiyeceine delt sayld. Ysuf avu ise Zr'da Venedik Vlsi (general Prokrotar) tarafndan tevkif olunmu idi.765 Bosnasaray kads, Geruh (Kerova) (Krasua) nahiyesinde Peince zerinden yoluna devam etmiti. Mu'tedil miktard a tuz ihtiva eden766 bir mden suyu menbn grdkten sonra, Yenihan, Neter, Akhisar, Yebke ile Kpr Yayla denilen yksek da getikten sonra, Klis belerbe-inin ikaametgh olan Ehlne sahrasna vsl olarak, orada yirmi gn mddetle, kadm misafirperverlii ihya eden iki karde tarafndan ziyafetler verildi. Kad Efendi, Ysuf avu'tan bir haber almad cihetle, Klis kalesine ve
NataA'da Zadre. ve .ebenik. (Mtercim) Venedik balyosu hayli mal arz i der ek, Burak-olu'nun dm ettirilmesine alm idi, fakat msmir olmad.. Nam'dan. s. 400. (Mtercim) 764 Sesli harfler mevcud olmad takdride. hibir arkl zel ismin telffuz eklini bilemez; meer ki iitmi ola. (Bu kelime Natm*da Tirpovik eklindedir; cTre-po-vik olmas da muhtemeldir. Mtercim) 765 Nam, Venedik hkmeti hakknda u malmat verir: Resm -i kabinleri budur ki, ilerinde mlk, irs ile ol-mayup, istihkaak- arz ile *Docluk' yni melik'lik rtbesine vsl olurlar. Konsoloslarn balyos, general (prokratore, generale), ve generallerin 'doc* rtbesini aldklarn beyn ederek, ilve eder ki: Ba doc olan hmzr mrd oldukda, ceneral doc olur (Nam'dan aynen alnd). Anlaldna gre doc olan Venedikliler, Nam'nn tevecchn kazanmlardr.) 766 EDci-Su didikleri yn- hamz anda temaa idp. Katma (402). (Memle ketimizde mahalli halkn ve genel olarak ticret erbabnn yzlerini gpld-recek birok eki sular vardr ki, Frenk sularndan l olduklar !alde bosyere akp gitmektedirler. Mtercim).
762 763

Sayfa

253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

oradan derya kenarnda Visite767 kasabasna geldi. Vaktiyle Ferhad Paa,;ki sonralar Budin'de bir asker ihtillde telef olmutur- burada deniz kenarnda durarak, topuzunu havaya atm ve topuzun beri tarafnda kalan yerlerin Osmanl Devleti'ne ait olacan syleyerek, hududu bu ekilde tyn etmiti. Venedikliler, tahkikat komisyonunun Kerka (Karka) sanca tarafndan (Odovina ve Derlika Trkleri bu cihetten hududu tecvz etmilerdi) vazifesine balamasn istemi idiler. Cumhur, bu suretle vakit kazanmak ve otuz iki kyn arada ekime konusu olduu768 Klis tarafna Trk memurlarnn gitmesini geciktirmek arzusunda idi. Molla Efendi, birka defa Due Paa'ya kd yazd; Due Paa ise (Venediklilerdin ne hlekr olduunu bildiinden) bu can skc memuriyetten yakasn kurtarmak iin sek valiliini istemi, ve nail olmutu. Bosnasaray'nda yirmi gn bekledikten sonra Visoka nahiyesinde Dravandak kalesi zerinden Banaluka'ya ve oradan yeni me'mriyetinin merkezi sek'e gitti. Ysuf avu ise nihayet esaretten kurtularak, hududun ahvlini, Venediklilerin ne cevap verdiklerini Kotar (Kataro) ve Klis kadlarna tescil ettirmi ve bu evrakla komu eyletler ahlsinin muhdrlarn alarak Bosnasaray yolunu tutmutu. Due Paa, sek'e gider gitmez Arnavudluk slerini tenkile memur oldu; Gacka sahrasnda Hersek, zvornik, Karka sancaklarn askerlerini alarak, sek'ten Banaluka'ya gitti. Podgorie'ye vardnda Bidlobalk769 ve Pr nahiyeleri itaatlerini arzettiler. K ortas idi; Arnavudluun dalktan ibaret olan bu havlisinde ancak bu mevsimde yaplacak bir asker harekttan netice md edilebilirdi. Due, Karka tfekilerini Klemantin Dalarna gnderdi. Bu dalar drt kola ayrlr ve ortalarndan Cem Nehri denilen ve suyunun letfetiyle mehur olan su akar. Oralarn ahlsi bir nevi vahdirler; aralarnda hkmet ve intizam bilinmez. Harbe ve sapan kullanmakta, me tbir olunan iki yzl kl kullanmakta mahirdirler; en dik kayalardan trmanp ktklar gibi, yle uurumlardan yuvarlanrlar ki, bir bakasnn bunu yapmas muhaldir. Da keisi gibi eviktirler. Bunlar, btn mallarn, hayvanlarn maaralara koyarak ve pusular kurarak, sava

254
Sayfa

Nalm'da Verine, s. 402 (Mtercim) Ferhad Paa'mn topuzunun vsl olduu yere nian konulmu ken, Venedikliler beri tarafa geerek. 'Sultn Sleyman'n tayin eyledii eski stnur diye otuz iki pfire kye tegallfb etmilerdi.* Namft,v403. (Mtercim) 769 Bizdeki Nalm'da (s. 406) -Bilonadlik.. (Mtercim)
767 768

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

iin beklediler.770 Gnderilen tfekilerin resi Halil Be, Due Paa'nn bizzat imdada geleceini md ederek, o dalara girmekte tereddd etmemiti. Lkin Due, eyasn kedhudsyla Podgorie'de brakarak, Ikodra'ya gitti. Oralarda bir i gremiyerek, Hall Be'le birlemek zere dndnde ise, Klemantin Dallar her taraftan yollar kapadlar. Boazlarn stnden Due'nin maiyyeti zerine byk talar yuvarladlar. Ancak vuku bulan bir muharebede Knezleri olan Vukododmn771 vurulup ldrlmesi zerine, Dallar cesaretlerini kaybettiler. Bir ksmnn eski gibi harc vermek ve dalardan inip yurt tutmak artyla, itaatleri kabul olundu; geri kalanlar dald. Klemantin ahlsi, dalarnn drt ksma ayrlmasna benzeterek, salarndan drt perem yapp bunlar gm zincirlerle klakardaki kpeleriyle istanbul'a gnderdi. Sultan Murad bunlar grnce, ilerinde asllar Arnavud bz saray bykleri dahi bulunan huzzra: - Bu zencirli Arnavudlar Duene772 kyafete koymu, grdnz m? demitir. Due Paa'nm bu suretle devlete hizmeti ve k ortasnda ve zahresizlik iinde gsterdii kahramanl Pdih nezdinde takdir olunduuna dir kendisine mektup yazld. zdemirolu Osman Pa-a'nn Kafkasya'daki muharebelerinden beri bu kadar mkltl sefer grlmemiti. Due Paa bile zeytin yayla piirilmi pirinten baka bir ey bulamazd.773 Tirgona kazsndaki Rozay kalesi harb olduundan, Arnavudlar'n oradan Tirgona, Voletrin, Yenipazar, Dukakin taraflarna ve Alacahisar'a kadar her tarafa hasar verdiklerinden bahisle, kalenin tamiri hakknda Due Paa tarafndan vki olan i'r iyi karland. Mbtel olduu nikrse ramen, kimsenin gzne kestiremedii kayklara iviler akarak kmaya alm olan Due774 muharebeyi kahramanca bir darbeyle bitirmeye azmetti: Hota namyle

Nam'da. s. 399-407- (Mtercim) .BibdmJe.yi hatra getirir; zellikle ki bz lisanlarda vav ile ba'nn ibdli yaygndr. Nam. bunun bann kesildiini tkben u fkray ilve eder: Yasam am denilen mel'undur ki, gm araba ile meclisinde kadeh dev-retdirir ve -Kimseden korkmayz: bu cebeli azmin sahibiyiz, dye lf urur imi.* (Mtercim) 772 Hammer Due lfzm hop c ile yarar: Narr.'da bzan -Duce., bazen -Due olarak grlyor. Bizim tercih ettiimiz ekil daha doru olsa ge-rrktir. (Mtercim) 773 K sebebi ilr ziyde kaM olup, bir kurs ekmek elli akeye, o da ta ahi 1i ek! d'ffil idi. H.kkaa ki, asker ol seferde merhum zdemir olu Temr-kapuda ekdiin ekdiler. Paa zeyt ile pilv piirdp, gayri n~.at'mt bulunmaz di. Natm, s. 407 (Mtercim) 774 Nam, askerin kamad bir kayalktan, Due'nin bir kz nasl tutup getirdiini nakleder (s. 40&-409).
770 771

Sayfa

255

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

anlan Knezlerini anszn ele geirdi,775 ldrd; karsn ocuklarn, ahlnin birounu -kendisine me'zniyet verilmi olmad halde- esr olarak satt. Mteakiben, Rozay kalesini* yaptrd ve iine kfi miktarda muhafz koyduu gibi, ulamn emniyeti iin Izlip Tepesi zerine bir ka -rakolhne yaptrd (Muharrem 1048- Mays 1638). Bu zincirleme icrttan sonra Podgorie, Certice, Gaka yoluyla me'mriyeti merkezine gitti.776 Bosna Hududunda Karklk Due Akodya'ya777 vardnda, kapcbalardan Dvudpaa-zde Mustafa Be eliyle bir fermn- hmyn ald ki, meali bz izahlara muhtatr. Karlovi kumandan Gaspar'n olu Tire, hu-dud muhafazasnda bulunan bir miktar Macar ile Sava nehrini geerek, nehrin sa sahiline yakn Bihke (Beha) kalesi etrafnda aknlar yapmt. Bihke muhfzlaryle bir muharebesinde sarho olarak atndan dt; Osmanllar dman kardklar srada, yerliden cenk meydannda bulunan birka kii, Macarlarn ba olan Tire'yi yakalayarak, evvel Korvovya'ya sonra Sazine, oradan Kos-tanie'ye ve nihayet Una'nn te tarafnda Bazin kalesine gtr dler. Bihke kumandan drs, esri Korovya (Korvovya)llardan istedi. Lkin bunlar onun talebine kulak vermediler; sylediimiz dier kale muhafzlarna mracaat olunduysa da, bundan da bir netice kmad, tdrs ise Bosnasaray'na gelerek, defterdar ile mtte-fikan, tutulan esrin mparator'un birinci alemdarnn olu ve 40.000 kiinin kumandan olduunu ve bundan dolay deerinin pek ok olacan m etti. Bu yanl malmat zerine, bir tarafdan Budin Valisi Ms, bir taraftan da Bosna Vlsi Due, bu ehemmiyetli esrin kendilerine teslimini taleb ettiler. Korovya ahlsinin muhalefeti zerine de stanbul'a mracaat ettiler. Pdih bu keyfiyyeti anlaynca, byle byk esirler tutulduu zaman dvn- hmyna gnderilmesi kanun gerei olduunu syleyerek, esiri kendisi iin istedi. Hlbuki Due Paa, Ms Pa-a'nn malmat olmakszn, esrin babas Gaspar ile pazarla girimiti. Fidye-i necat 12.000 guru ve

256
Sayfa

Pr nahiyesi Arnavudlar, askerin ekdigi meakkatlere bakarak Due'nin alkdan soukdan dileri, penesi kalmad; meer ki bundan sonra av kuy -ruguyla vursun!, demi idiler; Due bu szden fkelenerek, ve -Baknz, kurd kuyruuyla nasl arpar! diyerek, son darbeyi vurmaa yazld vehile azmetmi, ve Hotas'i tutmazdan evvel Pir nahiyesini vurup, ba knez -lerinin ban kulanda altn kpesiyle Pdh'a gndermiti. Nam'dan, s. 409. (Mtercim) 776 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 265-269. 777 NnfmA'Hnn Hersek, s. 413 (Mtercim)
775

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

NaimaDya gre krkbe saatlik yolu sekiz saatte almt. Hammer bunda mbalaa grerek, dzeltmitir. (Mtercim)
778

Sayfa

257

btr miktar gm evn olmak zere kararlatrlarak, esr brakld. Bihkeli drs ve Bosna-saray defterdar bu hileden dolay fkelenerek, stanbul'a, Kosta-nie ve dier kaleler ahlsinin esri 40.000 gurua satm olduklarn yazdlar. Zt- hne bu ie ehemmiyet vererek, Korovya, Ostroni, Kostanie ileri gelenlerinden alt snin ban kesip, 40.000 guruu da stanbul'a gndermesini Due'ye bildirdi. Kalelerin muhafzlar bu adamlarn balaryla paralar vermeyecek olurlarsa, Du-e*nin btn memleket yerlilerini toplayarak (nefr-i mm tarikiyle) zerlerine varup, muhafzlar kltan geirmesi, yerlerine baka asker yazmas emrin gereklerindendi. Sultn Murd fermana kendi eliyle u szleri ilve etmiti: - Eer balar ve krkbin guruu gndermezsen, ve emrime muhalif hareket olunursa cmlenizi krarm (yni dm ederim). te Due Paa'nn Akodya'da kapc-bai Mustafa'dan ald emir, bu idi. Due, hatay, o yaknlarda azletmi olduu ve henz Mostar'da bulunan kedhudsna ykt. Ancak Rz-nmeci brhm Efendi'nin adamlarndan olan kedhudy cebren yakalamaya cr'et edemiyerek, yanna armakla iktifa etti. Kedhud, davete icabet etmemek iin hastalk bahanesini ileri srd . Bu srada Pdih'in kanl irdesi her tarafta duyuldu ve tehdd olunan kaleler ahlsini tela drd. Due, byk bir sr'atle Bosnasaray'na giderek, defterdar Mahmd'u beraberine ald ve Banaluka'da brhm Paa Sa ray'na indi (Muharrem 1048 -Mays 1638). sleri korkutmak iin fermn- hmynun suretini kendileriyle gnderdi. Lkin be-alt bin kii toplanarak, ferman suretini getiren adam tard ettiler ve hatt zerine top attlar. Askersiz, yalnz kendi maiyyetiyle gelmi olan paa, segbanlarna zinhar taarruz tememelerini ihtar ederek, saraya kapand. Kapc -ba Mustafa, Sofya Valisi iken vefat eden Hseyin Paann kardei Banaluka mftisi Beir Efendi, Banaluka kads Murad Efendi, ehrin ileri gelenleri Duenin yannda idiler. Mteakiben asiler saray istila ederek, Padiaha kendilerini ekitirmi olan defterdar Mahmudun teslimini taleb ettiler. Due Paann, eline bir mektup vererek, gece brakm olduu defterdar, iki gn ve iki gecelik bir mesafeyi on saatte alarak778 evvela doumyeri olan Visinceye, sonra Bosnasarayna iltica etmiti. Asiler ubunun katn haber alnca, drt taraftan Duenin bulunduu saray tututurdular. Paann maiyeti halknn hemen cmlesi katlar. Birtakm da sarayn nnde akan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

258

Verbas rmana atlp bouldular. Due, evvelce ekimeden uzak tutmak maksadyle ahrda habsetmi olduu segbanlar karp da, onlarla birlikte hcum etmekten baka bir are bulamada. Yesuki Dervi namnda bir blk-ba, Paann sancan alarak ileri vard; due de onu takib ediyordu. Bunlardan bir nefer kurunla vuruldu. Lakin cesur segbanlar yle tfek serptiler (kurun yadrdlar) ki, asiler birka dakika iinde daldlar. ehir ahalisi derhal yangnn sndrmeye gittilerse de, sarayn matbah ve Paann krkleri yanmt.779 Duze Bdosnasaray kadsna birmektup yazarak, saray halkn derhal nefir-i amm ile kaldrp imdadna gelmesini dbildirmiti. Kad, Paann emrine uyarak, hemen Gorie Tepesine kt, ahali ve esnaf da geldi ( 1 Safer 1049 3 Haziran 1639 ). Ancak halk toplannca defterdarn aleyhinde ileri geri konuarak, yrmekten imtina ettiler. Skunun iadesi iin ne yayldysa faydas olmad. Ertesi gn Husrev Paa Camiine ekilmi olan kad, az kald, halkn hiddetine kurban olacakt: -Bizimle gel, defterdar elimizle tutalm; kavga bertaraf olsun! Diyorlard. Kad, atee zeytinya atmann akl kar olmadn bildiinden: -Meraknz ne ise onu izah ediniz; tescil edelim; ondan sonra er-i erifin muktezasna gre size cevab verelim szyle mukabele etti. Halk biraz skn buldu. O gece Banaluka'dan bir ulak gelerek, sler dalm, nefr-i amma hacet kalmam olduunu haber verdi. Bu gzel netice ile kad efendi ztrabdan kurtuldu. Due Paa, Banaluka saraynn henz ttmekte olan enkaz zerine adr kurdu. Mft Ber Efendi ile dier birka kiiyi fermn- hmyn mealini serhad ahlsine hatrlatmaya memur etti. sler akllarn balarna toplayarak, defterdarn iftiralarndan ikyet ile 12.000 guruu vermeyi, yhud mahbusu yeniden ele geirmeyi teklif ettiler. Bu suretle syi salandndan, Due Paa Saraybosna yolunu tuttu; ahl de kendisini muzafferne ehre girmek zere istikbline ktlar. Biraz sonra Pdih irdesinin ban istedii slerden Dizdar mer ile slerin balca nderlerinden Nash Aa, vak'ann cereyan ekline dir kad tarafndan yazlan hccet-i er'iyye ile ahlnin istidanamesini ve vlnin arzn hamilen istanbul'a gitti. Sultan Murad, Badd seferinde iken bu
Padiahn bizzat arkasndan karp da verdii ve Paann tebrrken saklad birka kaftan yanmt; Due en ziyade bunlara yanyordu. Naimadan, s. 416. (Mtercim)
779

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

kdlan alnca, evvel Du-e'yi Bosna valiliinden azl ederek, onun yerine ahin Paa'y t-yn etti. Due de bir taraftan slerin ileri gelenlerini mahv etmi, fakat defterdar Mahmud, Silhdr Paa*nm himyesi altndaki ki ilerden olduu iin, ona ilimemiti. Badd fethinden dolay Bosna'da yaplan enlikler sona ermek zereydi ki, Due Paa, kendisinin azl olunduunu, Bosna'nn eleb-Pazar ahlsinden olan halefi hn Paa'nn yaknda geleceini haber ald. mer arasnda car olan bir i'tikada gre, Bayrak direinin zerindeki hilli deitiren vl azl olunageldinden, Due Paa da, azil midiyle aleminin mahesini deitirmiti. Bosna taraflarnda vki Radne adl mahalde her sene kurulan panayrdan gelen tacirler, Abdurrabmn Voyvoda nmnda bir ekya sergerdesiyle arkada Zoko tarafndan vurulmutu. sler 19 mslman ldrdkten sonra, Akhisar yolunu tutmu idiler. Orada bunlardan yirmidrt yk alnm eya geri alnd. ahin Paa ilk icrt olmak zere Akhisar'da aratrma yaptrd. Bu ise ahliden birounun maduriyetine sebep oldu. Ondan sonra yeni vl Bos-nasaray'na yneldi.780 Podgorio'ce bir dvn toplayarak, marur ve nfuzlu defterdar Mahmd'u dnm etti ve bu muamele herkesin memnuniyetine yol at (14 Rebtevvel 1049 - 15 Temmuz 1639). Osmanl mliyesinin en menfur adamlarndan olan bu adam, Devlet haznesini doldurmak iin bin trl zulm yapmt. zellikle Mft beyt*l-ml nmyle bir memuriyet ihdas ederek, o mftden ald fetvalarla hkmet menfaatna trl trl zulmler yapar ve birok terekeleri zabt ederdi. Bu zorbaca tedbrlerle zten halkn gayz ve kinini davet etmi olduu halde, serhad ahlsinin ahvli hakknda iftira yollu imlarda da bulunmutu. Bununla beraber, bunun idamnda, Avlonya vak'alaryle trihiyle huss irtibat olan bir sebep daha vardr.781 Venedik'le Barn Bozulup Tekrar Salanmas Geen sene (1637), Cezayir ve Tunus gemilerinden mrekkeb Ali Pienino kumandasnda 16 gemilik bir donanma, Loret haznesini yama etmek kasdiyle Adriyatik Denizi'nde grnmt. Teebbste muvaffakiyet
Akhisar kads Sm-zde nrfri ftmm rkararak. haydutlardan birkan tc -pelemig, birkan diri tutmu, gasbedilen eyadan yirmidrt yk alarak, . fsShiptmne iade etmiti. ahin Paa, *teft nmiyle Ibfidillaha bel olmu idi. Naiin'dan, s. 4.T7. (Mtercim) 781 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/269 -273.
780

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

grlemedi: Berberiyye donanmas Polya sahillerine asker kararak, Nikona (Nikota) havalisini tahrb ve Ka-taro nnde bir Venedik gemisini zabt ettiler. Malta, Floransa, s-panya harb gemileri o zaman muhtelif mahallerde bulunduklarndan, 28 kadrgadan mrekkeb bir Venedik filosu korsanlardan intikam almaya kalkt (1638). Berberiye gemileri iddetle sktrlarak, Osmanl liman olan Avlonya'ya sndlar ve muahedeler hilfna kabul ve himaye grdler.782 Ali Pienino'nun toplar Venedik gemilerinden birinin direini krd; Venedik donanmas da ehrin bir minaresini ykt.783 Venedik donanmas kumandan Ka-pello, Berberiyye donanmasn bir ay mahsur bulundurduktan sonra, Avlonya kalesinin toplar altnda zabtetti.784 15 Berberiye gemisi Korfu'da batnld; amiral gemisi, harb armaan olarak, Venedik tersanesine gnderildi. Sultn Murad, Badd seferi esnasnda bu vak'ay haber ald; Osmanl memleketlerinde bulunan Vene-dikliler'in hepsinin dmm emretti. Silhdr ile sadrzam, on gn bu kanl itfdeyi gtrmeye memur olan ula alkoydular; nihayet dm hkmn mahbusluk hkmne evirmeye muvaffak ol dular. Balyos Luii Kontareni, evvel sadret kaymakam kedhu-das diresinde, daha sonra, Avrupa elilerinin elbirliiyle taleb etmeleri zerine, kendi hanesinde drt avu ma'rifetiyle gz habsi-ne alnd.. O srada bir taraftan da Spaletro785 limannn kapanmasna ve Venedik ile Bosna arasnda her trl ticar mnsebetlerin kesilmesine emir verildi. Bosnasaray defterdar, Spaletro gmrnden hazneye en az be milyon ake salandn hatrlatarak, bu tasavvura iddetle muhalefet gsterdi. Pdih, buna dir takdim olunan arza okunduu zaman: - Venedik mel'unlarundan intikam almak murdmdr; ben o paradan gedim; byle bir eyi bana kim arz ederse, huss menfaa-tna hizmet eyler ve dma mstehak olur. cevabiyle iktifa etti. Bu tehdide ramen, defterdar, bir kere daha kaymakam paaya kd yazarak, bu yanl tedbrin Bosna ahvlini bilmeyen acemi bir belerbei oan ahin Paa'nn i'rmdan dolay alnm olmas lzm geleceini

260
Sayfa

Hammer bu ftkray ksmen Avrupa trihlerinden almtr- Cezayir donanmasnn kabulnn ahidlere aykr olmas, kendi zanndr. Asl muahedeye aykr olan ey, ileride grlecei zere, Venedikliler tarafndan Osmanl limannn ve Osmanl limanndaki Berberiyye gemilerinin vurulmasdr. (Mtr.) 783 Natm'da spelet-. s. 440- (Mtercim) 784 ttalyanlar'm selefleri olan Venedikliler, yalnz .kalenin minaresini deil, birok yerlerini de yTonlard. Nam'dan, s. 440. (Mtercim) 785 Maribler, yklerini esirlere ykleyerek karadan Selflnik'e gittiler. Kezlik. (Mtercim)
782

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

bildirdi.786 Defterdar, Pdih'm be milyon akeye ehemmiyet vereceini md ederek, dncesizce birok jihtarlarda bulunmutu. Mektup ahin Paa'ya gsterildiinden, o da defterdara kzarak, Bosna serhadlilerinin ikyetlerini destekleyerek, defterdar hakknda dm fermam ald. Berberiye donanmasnn kayb, Cezayir'de endeye yol at. AH Pienino orada dma mahkm olarak, stanbul'a iltica etti. Pdih 10 kadrga yaptrp da bunlara Maribleri bindirmek isterdi. Lkin Pienino, daim surette donanma hizmetinde kalacandan korka-. rak, bu teklfe muvafakat gstermedi; kendi akesiyle iki kadrga in ettirdi. Maribler payitaht ortasnda mu'tdlanndan vazge-miyerek, stanbul limannda bile hrszlk ve yamaya cesaret ettiler. Geceleri Yahudi hanelerini yama eder, Rum ocuklarn alp gtrrlerdi. Cr'et o dereceye kardlar ki, kolundaki bilezii almak iin bir Trk kadnnn elini kestiler. Balyos, bu kt hallerden frsat ganimet bilerek, zten iyi Hristiyan olmayan bir takm mhtedlerin ancak her iki dne dman fena mslman olacaklarn ortaya koydu. Balyos: - Bu deniz haydudlan hrszlktan baka bir eye tapmazlar; dvna bir elleriyle verdiklerini teki elleriyle alrlar. diyordu. Balyos, mahbs olmakla beraber, XIV. Lui'nin doduunu Fransa elisi Kont Sezi'den evvel haber almt (5 Eyll 1638). Bu mjdeyi eliye haber vermesi zerine, o da hemen bir Tede'um duas okuttu, top attrd. Bu allmam grltden endeye kaplan sultanlar (kadnlar) bostancba vstasiyle sebebini sordular. Bostan-cba sefirin oluna tesadf etti; bu delikanl Trke olarak: - Pdihmzn (Kralmzn) ilk ocuunun doumunu ln ediyor dedi. Bostanc-ba: - Nasl nevzd? Nasl pdih? Dnyda ancak bir pdih vardr, o da Osmanl Pdih'dr diyerek, sefr-zdeyi birlikte gtrd. Lkin mteakiben eli bizzat gelerek, ya olunun verilmesini, yhud kendisinin de birlikte habs edilmesini ve bu takdirde efendisi nmna Devlet'e harb ln edeceini beyn etti.787
Bosna defterdar Bu sfl'-i tedbr, brglerbegi ahin Paa'nn olmak gerek; o acemi beglerbegi bu tarafn ahvl'ni ne bilir? Hazneye bu kadar zarar olfft, siz ltfen zt ahaneye arz ile. bir re bulunuz! meali' e kaymakam MW Papaya uzun kgd yazmt. Nam. c 3, s. 'JO. C .tercim) 787 I. Fransuva'nn isttafanmesi o trihlerde bsbtn unutulmam olduundan, Fransa elisinin byle kahramanlk gstermesi hayal olsa gerekdir. (Mtercim)
786

Sayfa

261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sultnlar, Pdih'n stanbul'da bulunmasn gerektirecek bir deniz muharebesini ho grdklerinden, Venedik mes'elesini arlatrmak iin ellerinden geleni yaptlar. Bununla beraber henz Badd'da bulunan Sultn Murad, tazminat kabulne hayl msid grnyordu. Binenaleyh Venedik'e, Badd fethinin haberi ve i'ti-lfc mektuplarla bir avu gnderildi.788 Pdihn dnmesinden ve balyos ile Ms Paa arasnda bz mzkerelerden sonra, ihtilf dzeltildi ve bir mukaavele-nme imza olundu: Eski kapitlasyonlarn ahkm tammiyle muhafaza olunacak, Marib gemilerinin Venedik tebea ve gemilerine ilimiyecekleri te'mntna istinaden bu gemiler Osmanl limanlarna kabul edilecekti. Muahedeye mugayir hareket edecek kumandanlarn cezalandrlmas kararlatrlmt. Venedikliler ak denizde korsanlara taarruz edebilecek olup, tazmnt dah sekizer akelik be milyon sikke, yn 250.000 altn olmak zere tyn olunmutu789 Venedik ile Dvn-i Hmyn arasnda bu suretle mnsebetler eski hline dndrld.790 Sultan Murad Kk: Revan Kk Dvn, bu senenin banda yanan Galata Kilises'nin tekrar ins iin Hristiyanlar'a msade etmedi (15 Reblevvel 1049 - 16 Temmuz 1639)791 lkin, buna mukabil, stanbul iki kkn tamamlandn grd, ki Pdih Badd'a azimetinde saray iinde Enderun odalar yannda byk havuzlar karsnda yaplmalarn emretmiti. ki kkn en gzeli ve en by, Sultn Murad'n Revan seferinden dnnde ilk tan koymu olduu iin Revan Kk ad verilen kasrdr ki, sarayn en yksek noktasnda yaplm ve iki denize nazrdr. Duvarlar altn levhalarla ve oymal minelerle sslenmi; stanbul'un birinci hattat Tophaneli Mahmd Efendi Kur'n - Kerm'in bz yetlerini ve bilhassa Ve iz yerfeu brhm'l-kav'id792 kelmyle balayan yeti yazmaya me'mr olmutu.
Gerek Badd fetihnamesi, gerek 1034 (1624)'de balyos Kornaro'nun timd nmesi cevabiyle Sultn Mustafa'nn 1032 (1622)'de ikinci ve 1026 (1617)'da birinci clusuna dir mektuplar in Venedik ktphanelerine mracaat. Viyana mparatorluk Ktphanesinde Trke Vesikalar Mecmuasnda Sultn IV. Murad'n tarziye talebi hakknda (15 Zilhicce 1046 - 10 Mays 1637) nme-siyle hudud mnazaalarna mteallik (1047) nmelerine mracaat. 789 Riko (s. 46), Be milyon diyecek yerde, Beyz bin sikkelik, ki ikiyz elli bin altn zekiniye mudildir diyerek, byk bir hesap yanll yapar. 790 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/273 -276. 791 SaRtvdo, s. 724. Riko, s- 4fi. Hor ikisi, yanl olarak. 15 Reblevvel hicri trihini Eyll'e rastlam gsterirler. 792 NnifnA, r. 3. s. 447 ve UR. (Mtercim)
788

Sayfa

262

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sultn Murad, bu kkn tezyinine bylesine mesa sarfetme -sinin, pek yaknda Osmanl tahtnda kendisine halef olacak olan kardei brahim'in zevklerine hizmet olduunu hatrna getirmiyordu.793 Sultan Iv. Murad'n rtihali IV. Murad, Badd'dan dndnden beri arak'n -nis (siya-tik)'dan pek muztarip idi; bu marazdan ilk hissettii darbenin, eyh Urmev'nin haksz yere dm olunmasndan dolay, bir gazab- su-mn olmak zere telkki olunduu zikredilmiti. Tabblerin nas-hatlarmdan dolay drt aydan beri perhizkrne hareket ediyordu. Bununla beraber Ramazan esnasnda daha iddetli bir darbeye dr olarak, haytndan korkuldu. Bayramda (1 evval 1049 - 25 Ocak 1640), shh vaziyeti, Devlet byklerini el pme merasimine kabulne msid oldu. Merasim son bulunca, mu'td vehile Sinan Paa Kk'ne giderek, hassa hademelerinin asker oyunlarn ve cirid oyunlarn seyretti. Ondan sonra Silhdnr Paa'mn Atmeydan'ndaki sarayna giderek, salna dnmesinin kran olmak zere, bermu'tnd, beraberliklerinden haz duyduu kimselerle bir sefhat - ebne (gece sefahati)794 icra eyledi. Bu kimselerden biri eski Revan Hn olan Emr Gne idi: Sultn Murad, ran'a ilk seferinden beri bunu huss meclislerine kabul etmi, hs-hr yannda bir sarayla Istinye Krfezi'nin nihyetinde, vaktiyle Kiparo-dos denilen yerde ve kadm Hekat Ma'bedi'nin bulunduu mahaldeki Feridun K'k'n ihsan etmi idi. Emr Gne, vatannn zevkine gre tezyin olunan ve bugn nmn tayan (Emirgn) bu sarayn iinde, uzlete ekilmi, Acem algclar arasnda sefhne ve rez-lne bir mr srmekte idi. Pdih Badd fethinden dndnde arkadalarna birok ihsanlarla tevecch gsterdi: Emirgne on kese, Acem Al Yr Hn be kese altn aldlar. Az evvel Pdih'n kzma nianlanm olan Silhdr Paa, Biyanki nmnda bir Venedik mhtedsi, Emr Gne IV. Murad'n ahane meclslerinde bihakkn yerlerini alyorlard. Tuzu ok yemeklerden, bol baharattan aldklar harareti malovaz ve rozoglio zmlerinin sarho edici usreleriyle teskn ederlerdi.795
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/276. Nam'ya nazaran Sultan Murad kkte gndz kalarak saraya gelmi olduundan ebne. kayd doru grnmez. (Mtercim) 795 Rosoglio, aslnda .Rosaselis., Riko, s. 47. Osmanl mverrihleri. Sultan Murad'n sekkert kullanmasndaki ifratn teslim ederler. Lkin zarfane bz tabrlerle. zellikle Nam der ki. (s. 445): (Atmeydam'ndaki kkte ziya-fet gn) SUhdr Paa ve ba'z mahreman- sohbet-i dilr. tahrk-i evk ve
793 794

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Bu son iret gecesinden beri Sultn Murad'n shhati bozulmaya devam etti. Geen senenin yaznda doumunun rastlad burta vukua gelen bir ksf (tutulma) da evhaml korkularn tahrik etmiti. Bu gk hdisesini lmnn yaknlna almet olarak telkki etti. Ne saray mneccimlerinin, ne de mm- sultannin szleri, kendisini daha ma'kl bir fikre irca ettiremedi. llardan bir fayda grmediini mahede ederek, doktorlar eer kendisini kur-taramazlarsa ldreceini syleyip tehdd etti. Bunlarn mesasinden . phelenmeye balayarak -Osmanl tahtn Osmanl hanedann ta-mmiyle bitirilmesiyle nedimi Silhdr Paa'ya teslim etmek azminde bulunmasndan yhud karanlk tabiat te'sriyle Dev-let'in tahtn kendisiyle birlikte mezara gtrerek, arkasnda here mereden baka bir ey brakmamak istemesinden dolay- kardei brhm'in de vcdunu ortadan kaldrmak istedi. htimlki haytnn sonunun o kadar yaklatn zannetmeyerek, hastalnn yeni tasavvurlara bahane ve brahim isminin Devletinin dmanlar iin bir alem olabilmesinden korkuyordu. Belki de yeni bitmi olan kknde kardeinin ismini ihtiva eden yet-i kermeyi hvi olan kitabeyi hatrlyordu. Yhud biraderinin dm hkm kendisini mahvetmekte olan ateli bir hummann sarsnts eseriydi. Herne hlise. Sultn IV. Murad'm son saatleri, saltanatnn son yedi senesi gibi geti. Sultn brahim, Vlide-Sltnn muhfazasyle kurtulabilmiti. Lkin Sultn Murad'a, irdesi icra edildii bildirilerek, ehresine iltica eden lm karanlnn memnuniyet verici son bir ulesi ile mukabele etmeye almtr. Hasta kardeinin na'im grmek istiyordu. Bu arzusuna muhalefet olunduu ve tabbler bu manzarann hastalnn iddetlenmesine yol aacan sylediklerinden, yatandan frlad halde, Silhdr Paa, zaafndan istifde ederek kollan arasnda tutabilmitir.796
net ve isticlb- inirah ve inbist kasdyle, yine- ctn- glfme ni-gh-endz obualarm rica ve niyaz etdiler; referrah- kuvy- nefsniyye, ve muharrik- hiyye (ba...?) ve harret- azztyye olmak zu'myle, kenr.iy-yet- sebk-1 seyr-i sahby meydn- rabete sevk eylediler. Ravzat8*l-Eb-rr'da dah yle kaytldr (s. 608): Sultn- Cem-haem hazretleri fte-i k u muhabbet ve dildde-i ireti olduklar duhter-i rez sohbetinden te-neffr ve tevbe ve inabetle izhr- nedamet ve teessr buyurup, bir ka sene minnasa- safa-i safda cflve-s&z olan sfigir-i sahb, drt aydan ber mir't- nazar- rabet ve iltirtlannda rnm olmam iken, ycvm-i evveli yd-i evvalde Atmeydam'na nazr Silhdr Paa Saray'nda galiba ba'z mahremn sohbeti hass'1 -hs recslyle ol fahie ver-1 cm- bill-rnden pertev-endz- reclis- hne olup, belki sktyfl- slmnber ibr-miyle bs-i leb-i la'Hni cm- glfme dah ikdam buyurulrcu idi. ki rzi dier derd-i ser-i hurcr-i tevbe-keni pdih cemtd-tneni gl-i pirfiheni ftde-i bister-i bmr idp, akbet virdi mutray- ry- zjblan te'slr-i bdsarsar- fenft ile hemgflne-i berki hazn ve sahn- sarayl lemiven ve mtem-i girn ile nice eyyam beyt'l-ahzn old. (Hammer'n tercmesi yerine asllarndan alnd. Mterchn) 796 DustfrfiM-tna, m: 92. Sultan Murad'm bir hihe?ine dir 1040 (1639) tarihli bir vesikasn mildir. Bu hibe Silhdr'n Pdih ile birlikte bytlm olmasna dayanmaktadr.

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Saray mm Ysuf Efendi -ki hastalnda birka defa Sultn Murad' tevbeye tevik etmeye cesaret gstermitir- son hizmetini f etmek zere dimi surette giriteki odada hazr bulunmaktayd (16 evval 1049 - 9 ubat 1640). Hastalnn onbeinci gn797 gne battktan sonra can verme hline gelmesiyle, hepsi gzya dken hademe, imam, efendilerinin yata yanna gtrdler. Murad, ruhunu teslim edinceye kadar Ysuf Efendi, lmek zere olanlara okunan Y-Sn Sresinin kraa-tiyle megul oldu.798 Sultan Murad'n ahsiyeti Sultn Murad, Orta boylu fakat kuvvetli idi.799 Salar kara, sakal siyah ve gr, gzleri siyah ve parlakt. ki kann arasndaki derin izgiler, ehresini bir kat daha mdhi gsteriyordu.800 Kalar hareket eder etmez, binlerce kol yukar kalkard, bu tehddkr hatlarn skmasyle binlerce ba topraa derdi. Emsali ndir derecede kuvvetli ve evik olduundan, ok ve yay oyunlarnda fevkaldeydi. Demirden pazusu oklar tfek kurunundan daha ileri gtrrd. Bir cirid darbesiyle drt parmak kalnlkta tahtalar ve kuvvetli topuzu (haset) ile fil derisinden yaplm ve gergedan derisiyle kaplanm Hind miferini delmeye muktedir idi. Geyik, karaca, tavan, yaban domuzu, kei, yaban kei avn severdi; fakat en ok hazzettii yirmiSulln brahim'in clusu teblt pden namelerde Sultan Murad'm litm trihi . Plnrafc yazlm olan 16 evval 1049. 9 ubat 640, persenbeve tesfldtif eder -Hastal 26 Oeak'tan 9 Subat'a kadar, yni 15 gn srmtr. Bundan dolay Doluvar'n u iki ifdesi yanltr: 1. s. II: Hastal onbir gnden faz la srmedi.;.. 2, s. 118: ubafn ve hastalnn onbirinci gn haytnn otuzaltnc senesinde akam saat altya doru ruhunu teslbn^etti... (Ancak yirmisekiz yandayd). Venedik balyosu da Pdih'n l0m gnnden ve yandan daha ok haberdr deildi: tSultn Murad, 7 ubat'ta 32 yadnda vefat etmitir. mid'in eserinde vefat trihi 8 ubat gsterilmitir. (Sultn Murad, evval'n onbeinci aramba akam ve perembe gecesi yats vakitleri irtihfil ederek, ertesi perembe gn Sultn brahim'in clus me rasimi yaplmtr- Natm. c. 3, s. 450 ve 452. 16 evval 1049, 9 ubat 1640 ile ayn gne rastlar. 9 ubat gecesi 8 ubat akam dernektir. Mtercim) 798 Sultn Murad'm son hastal ve lme kar insann elinden birey gelemi -yecei hakknda Nam, ran irlerinden (birinci beyit Mesnev-i erif beyitlerinden, ikincisi Kaan'den) iktibas olunmu beyitler kaydeder k birisi udur: (Melen): O grdn adalet diyar harb oldu O iittiin kerem rma da serb old. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/276-279. 799 Devletin en gzel adam, en eci neferi idi: zr bnyev kuvvete mlik olduu gibi, ehresinden evket ve mehabet nmyfin idi.. I. Osman'dan IV. Murad'a kadar Osmanl Pdihlarnn Muhtasar Tercftme -l Hli, Amster-dam, 1666. 800 Sultan Murad, orta boylu, kaln kemikli, mlahham fakat evik, koyu kumral sal, sakal (siyah), adet byke gaga burunlu idi; bzan kalarn attt vakit tehdd saan latif kara gzleri, atk ve geni aln, beyaz teni ile ir zas, endam o kadar mtensib idi ki, bunlarn tekl ettii hey'et-i mecmuaya (vcd kadrosuna) cidd ve mdhi tbiri pek yakr. ok mahir binici olan Murad, icbnda, yere inmeksizin, bir eyerden baka eyere sramak suretiyle at deitirebilirdi. stanbul Venedik Sefarethanesi Vekaayinmesi'nden. Ariv.
797

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

Sayfa

266

otuz bin kii ile srgn av idi. Bu iddetli mmrese (askeri oyun) ran seferinden getirmi olduu arak'n-nis (siyatik) illetini unuttururdu. Her sznden, her hareketinden korkulur; her sz, her hareketi hkm -i kaza gibi- karsnda itaat edilirdi. Frtna yaklat zaman kular susup yap raklarn arasna gizlendii gibi, o yaklarken herkes skt eder, kaard. Sultn Murad'n huzurunda zellikle meramn hissettirmek ihtiyc, dilsiz lisnn son derecede geniletti. Gz krpmalar, dudak kmldatmalar, di gcrdatmalar sz yerini tutmutu. Casusluun mkemmellii de, IV. Murad zamanndadr. Kovuculara en parlak mkfatlar kfi grlmezdi.801 Sultan Murad at ile ktka, yenieriler halk denek ve ta darbeleriyle yolundan uzaklatrrlard. Hademe-i hassas, maiyyeti halk, vaktiyle eyhl-Ce-bel karsnda Haler gibi, en hafif iaretine dikkatle bakarlard. Bir gn Sultn Murad, bulunduu balkondan zemne bir kd drd. Hademesi birbirleriyle yarrcasna merdivene doru kotular; lkin ilerinden bri daha ksa bir yol buldu: Pencereden atlad: Her ne kadar bir baca krldysa da, kd muzafferne getirdi; hasret derecesinde gsterilen bu gayyrne sadkat, kendisine devletin en yksek mevkilerine kadar yol at. IV. Murad , enitesi Receb Paa'nn idamnda br milyon altnn maktuln haznesinden kendi haznesine intikal ettii zaman uyanm; nediminin katli suretiyle ortaya kan sipahiler isyan dah kan dkmeye olan meylini iddetlendirmiti. Rica ve istirhamlarn, kanun ve adaletin alamad eyi. Devletin sahibinden bir mikdr hediye salayabilirdi. Altn ve gm evn, erkeklere ipek kullanlmasn yasaklayan eriat hkm, Tiber asrnda olduu gibi, iddetle cri idi. Raks eden kadnlar; lubl tavrlar houna gitmedii iin, suda bodur-mutu. Dier bz kadnlarn da arda pazarlkla uratklarn grerek, bundan byle kadnlarn arslnra kmalarn yasaklad. kadnlar bulunan bir kayk, sarayn duvar kenarna pek yakn gelmi olduu iin batnld. ran hududuna gitmeden nce, Devlet dmanlarnn ecaatini ven bir Acem arks sylemi olmak bahanesiyle, bir saray mezzininin, huzurunda ban kestirdi. Hlbuki kendisine mhim bir sr syleyeceini haber veren h Kul nmnda bir Acem algcsnn canndan vazgeti. h Kul Sultn Murad'n huzuruna getirilince: - stirhamm, kendi haytm iin deil, benimle beraber lah-de girecek
Stc delatores, goms hotrinum pnMion exito rppehm et poenis qui<tem nun -quam eoercitum, per proemia eliciaeantur.. Tasit. Vekayf. 4. 50. Kendisince hibir ey mehul kalmamas iin. her ehirde casuslar vard. Sagredo, 12. s. 750.
801

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

olan san'at iindir dedi; alt kirili bir msikaar isteyerek, bununla evvel hzn verici bir iir, sonra Badd katlim ve fethi hakknda bir zafer manzumesini tegann etti. Sultn Murad, san'atkrn hnerini takdir ederek, beraberinde stanbul'a getirdi. Acem msiksinin Osmanl payitahtna girii, h Kul zamanndan balar. Sultn Murad, arb kullanlmasn men* eden irdeyi yeniledikten az bir mddet sonra, bir gece kol gezerken, halk arasndan Bekr Mustafa nmnda802 birine tesadf etti. Bekr Mustafa, sarholuk sikasiyle stanbul'u ve criye-olunu (yni bir erkes kzndan doduu iin Pdih) satn almak teklifinde bulunuyordu. Ertesi gn Pdih, Mustafa'y huzuruna getirterek, gece yapt teklifi hatrna getirdi. Bekr, koynundan bir ie arb kararak, bir dilenciyi cihangir ve en nasbsz bir ahs Zlkarneyn803 yapan bu zeheb-i myi'in (altn suyunun) cihnm btn haznelerinden stn olduunu te'mn etti. IV. Murad, sarhoun et-retli szlerine ararak, ieyi boaltt. Bekri Mustafa bundan sonra Pdih'n bata gelen iret arkadalarndan biri oldu. Gnde bin -beyz kiinin lmne yol aan byk tn (veba) srasnda Sultn Murad, gecelerini nedmleriyle iret meclisi tekil ederek geirir, ve: - Bu yaz. Allah ktlerin cezasn veriyor; bu k da iyilere sra gelecektir diyerek, her trl kederli dnceyi terketmek iin, Beyolu'nda bulunabilen en byk kadehleri boaltrd. Sultn Murad'n son yedi senelik hayt mddetince, huss iradesiyle 50.000 kii telef olmutu.804 Saltanat sresince ldrlenlerin umm yeknu 100.000 tahmin olunur. Ve bu trihte grlen yz bin maktul805
Trke'de yhud Araba'da -Bekr. keliesnin sarho mnsna geldii doru deildir; bil'akis bu kelimenin mns perhzkr mefhmuna mudildir. 803 skender-i Zlkarneyn, iki asrn sahibi, yni (banlarna gre) I. Byk Alek-sandr (Byk skender)'dr. Oziris Yhud Baks Comua addit puaperi.* 804 1632*den 1637'ye kadar tahmtn olunan 25.000 ve Badd'daki 30.000 zten 55.000'i bulur. (Badd fethinde ldrlen ranllar, kendilerinin mukabele ve mukatelesinden dolay ldrlm olduklarndan, onlar karld ve mbalaadan sarf- nazar olunduu takdirde, bu 100.000 rakam olduka eksilir. IV. Murad*m kan dkc olduu ma'lmdur- Fakat onun bu iddetinin Dev-let'in bnyesini salamla*.rd, bir iki sahife sonra, bizzat mverrih tarafndan da itiraf edilecek olmakla beraber, 100.000 adedinde pek byk mbalaa vardr. Mtercim) 805 (Mverrih bu haiyede, Murad zamannda dm olunan ve trih metninde zikr edilen ahslardan yznn isimlerini sayarak, Almanca nshadan anlald zere, bunlardan her birini Karaeleb-zde'nin Ravzot'I-Ebrr-nda tabi surette vefat ettikleri, yhud ldrldkleri kaydedilmi olan tannm Mslman kiilerden yzne tekabl ettirir, ve bunlarn her birinin vefatn, yhud katlini hner gstermek iin ssl bir slb kullanan Karaeleb-zde'nin nasl ifde etmi olduunu nakleder. Ancak, Murad asrnda dm olunan adamlarn, sltn trihinin byklerinden mverrihin setii adamlarla ekseriya hibir mnsebeti yoktur. Mesel Biber Mehmed Paa'yi, Emr'l-M'minn Hazret-i mer ile, Kavala Be-i'ni Osmn- Zi'n-nreyn hazretleriyle karlatryor ki, bu kyaslarn hakikatten r olduunu beyna bile hacet grlemez. Karaeleb'nin ssl slbu ise bizce ma'-lm ve Ravzat'l-Ehrr baslm ve mevcud
802

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

balarnda kardeleri ve kuvvetli ihtimle gre amcas Mustafa806 bulunanbu yzbinlik maktuller ordusundan bir numunedir. Sultn Murad'n, Trke'ye tercme edilmi olan807 Makya-vel'i okumu Makyavel'den kalan: ntikamn sa sakal aarabi-lirse de, kocamaz sznde yn- hayret bir surette tasvir olunmutur. Murad'n taht zerinde geirdii 17 sene zarfnda, bizzat saltanat, son yedi seneden ibarettir. Vlide-Sultn ve vezirlerin idaresiyle, yenieri ve sipahilerin kanl vesyetiyle dolu olan dier seneleri ocukluunda, yhud bedenen ve fikren gelimekle megul olduu devrede geirmitir. iiri sever, kendisi de iir sylerdi. Arabaya, ata da pek merakl idi. Sultn Murad'n atlar, altn eyerli dokuz attan, silsileleri mazbut ve en asl 40 Arab atndan,808 -drt yz kou hayvanndan az deildi.809 Bu ihtiam, sonra merasime mteallik emirlerinde bile muhafaza etti.810 Her sefere gittike, ahrhk at, bayraklarla beraber ordunun nnden gider, dier ahrlk at da ordughda bulunurdu. Her ahrda yedi sekiz tavla at vard. Pdihn ahrlarndan ekserisinde yemliklerle atla-.rn balandklar zincirler gmtendi. Bundan baka, Sultn Murad'm -drt yz yenieriler, sekiz yz hazne iin olmak zere- 1.200 katar devesi ile 700 katar katr vard;

olduundan, ayn mny ihtiva eden yz ifde eklinin naklinde trih ve edeb bir fide yoktur. Yalnz nmne olarak, birkan, mezkr trihin metninden aynen nakl ediyoruz: Hz. mer hakknda: Haner-i zehr-bdr ile zahm-dr ve ser-nihde-i baln ihtizr oldu. (Ravza, s. 134) Hz. Osman hakknda: Hazret-i Zi'n-nreyn ehd, ve flk-i. vcd- mes'deleri deryy- rahmetde n-bedd old. s. 138. Hz. Al hakknda: bn Mlcem... vcd- mes'de-lerine al gafletin zahm- emr-i zehr-ld iridirp, ehdet ile ehd-km eyledi. s. 140. Rubbiyyet (Allahk) iddia eden bn Mukanna* hakknda: Ol bedgirdr, def -i r kasdna kendyi ve evld u ayalini semm-i s*a ile (derhl te'sr eden zehir ile) ihlk ve vcd- bedbuudndan arsa-i hki pk eyledi. s. 164. Hammer, bn Mukanna'y Receb Paa'ya tekabl ettirir; Topal zorba marur bir hlekr ise de, ulhiyyet dvasnda bulunmu deildi. Murad zamannda ldrlm olan yz mruf zt, aadaki ekilde icmal eder: 3 ehzade, Sultn Murad'-n biraderleri: Byezd, Sleyman, Kaasm; 5 sadrzam: Kemanke, Mere Hseyin, Husrev, Receb, Mehmed Pa alar; 6 defterdar; 5 yenieri aas; 1 siph aas; 1 mf -t; 1 ir; 16 paa; 7 sancak-bei; 10 kad; 4 khya; 20 mehur zorba; 2 ktib; 3 vergi muhassl; 1 tabb; 3 eyh; 1 Drz bei ve 1 olu; 1 Nogay bei ve 1 olu; 1 patrik; 1 Krm Hn; 1 Grc hn; 1 Moldavya voyvodas; 2 Fransz tercman; 1 Eflk voyvodas kap khyas; 1 Venedik taciri; Yekn 100.) 806 Bu ihtiml zayftr. Meczb olmasndan dolay iki defa halledilen Sultn Mustafa'nn, ikinci hal'inden 17 sene sonra nc defa tahta karlmasna ihtiml verilebilir mi ki. Sultn Murad onu dm ettirsin? Sultn Mustafa hal' edildikten sonra o kadar yaad: akln feabl edebilecei en kuvvetli ihtimle gre, ihtiyar saylacak bir senede ve maluliyet iinde eceliyle vefat etti; acaba hi mi lmeyecekti? (Mtercim). 807 Makyavel'den mrs kalan kitb, Trke'ye tercme edihnitr.. Sagredo, 1, 12. s. 734. 808 Cirid at. 809 YeHcendest 810 Sultn IV. Murad'm binip de gazaya gittii at, oenze alaynda tersine eyerlenerek, tbutu nnce gtrlmtr. Nafm. c. 3, s. 453- Galiba mverrihin maksad buna iaret olacaktr. (Mter cim)

Sayfa

268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

hademe-i hassadan her birinin yirmi-otuz hayvan bulunuyordu.811 Griceli Ko Be'n Tesiri Kabe'de sel felketi vukuuna ve askerin umm isyanna doru, Murad'n Nef'nin Sihm- Kaza'sn okurken ayaklarnn nne yldrm dmesi zerine, baygnlktan uyanr gibi silkindiini grmekteyiz. Beikta frtnasndan sonra, mftnin nasihati zerine, dilsizleri ve iltifatna mazhar olan dier kiileri uzaklatrd. Ertesi sene, Pdih'n mahremi Griceli Ko Be, Devlet'in ve messeselerin inhitatna dir kymetli bir eser yazmtr,812 ki Osmanl edebiyatnda, Monteskiy'nn Roma Devleti inhitatna dir olan lmsz eserinin yerini tutar. Mellif, Devlet'in kanl yaralarn aktan aa gsterir; ondan sonra, Osmanl hkmetinin eski kuvvet ve ma'mriyetinin sebeblerini sayar ki, ona gre, sadrzamlarn mutlak iktidarndan, mansb sahihlerinin azledilemez olmasndan, adaletin (emr-i kaz'nn) serbeste uygulanmasndan, gerek maa, gerek timr ve zeamet ile istihdam olunan asker saflarnda mutlak itaatin muhafazasndan ibaretti.813 Griceli, bu fikrinin tafsilini, h Abbs'm clusunu mtekib etrafna davet edip toplam olduu Acem hanlarnn lisnna vaz' ederek, ondan sonra, h Abbs'm tezyinat bakmndan uygulad tasarruflar sayesinde 12.000 kiilik ve maal bir muntazam ordu tedrik etmi ve hanlarndan 40.000 kiilik ikinci bir ordu istemi olduunu zt- -haneye arz ederek,814 paalarn
1637 seferi srasnda kendisine malmat veren Hall Paa'dan naklen Pe -ev. (Peev'nn -c. 3, s. 422- fdesinin meali udur : -Merhum Pdihn ciridcilikte stad ve Badd seferinde emr-1 huru olup. ben Tamvar defterdar iken, vezretle Tamvar muhafz olan Halil Paa nakl eder ki: Sultn Murad'n hademesi, hayvanlar hesabsz di. Hademesinin de hademe ve hayvanlar bulunurdu - Osmanhlar'u yerlemi deti mucibince mevkeb- hmynda ekilmesi mutd olan altn ve murassa takml dokuz yedekten baka, cirid at nmyle ata ve baba tarafndan ecereli krk at vard. -drt1 yz de yelkendest* denilen seme atlar saylrd ki, cirid oynadklar vakit onlara binerlerdi. Bunlar gneten, rzgrdan, yamurdan muhafaza olunmak iin konak yerlerinde ahr, nden giden tu- hmynun inecei yerde dah ahr tertb edilirdi. Her ahrda yedier sekizer tavla at dururdu. En has atlarn yemlikleri gmtendi- Pdih atlarn o kadar severdi ki, ota- hmynun syebn nnde gm zincirli yirmi otuz hayvan bulundurmak mu'td idi. Bin ikiyz katar devesi vard; bunlarn dortyz katan yenierilere, ksuru hazine ve levazm ve mhimmat ve ire nakline tahsis klnmt. Yedi yz katar da ester bulunurdu. Bunlardan mada, i halk tbir olunan haremi hmyn hademe ve aalarnn yiirmier otuzar at, ona gre maiyyetleri vard. Mtercim.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/279 -283. 812 Ko Be Risalesi, Berlin Ktphanesinde Diez el yazmalar arasnda, nu : 17, varak: 37. Beiktag saikasnn ve Mekke sel basknnn ertesi senesi, yni 1040 -.1630 senesinde yazmtr. (Birka defa baslmtr. Birisi, ta-basmasdr, stanbul 1294, s. 70. Bir de ince hurufatla Londra ir.atbuu var-dr. Sonralar merhum Ebuzziy basmtr. Mtercim). 813 Mverrih bu fkray Risle'nin muhtelif sahfelerinden hulsa etmitir. (M tercim) 814 Ko! Be* FIsAles, varak : 31. (1284 Tabasmasmda 48. 49, 50).
811

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

huss muhafz askerleri, aylkl askerden alnmayp, kanun mucibince, gayrimslim milletlerden m-byaa edilir ve alnan esirlerden terkb edilir, timr ve zeametler, evvelki gibi belerbeiler tarafndan tevz edilir, ilmiyye hizmetleri iltimasa gre deil, ehline verilir, rvet ortadan kalkarsa, Devlet'in eski evketinin tekrar avdet edeceini ifde eder.815 Dier bir fkrada kendinden nceki pdihlarn yattrmaya muvaffak olduu byk gailelerden birok misller nakl eder. II. Mehmed zamannda, krk bin kiilik bir kuvvete mlik olan s Mustafa'nn Dobruca Tataristan'nda Ahmed Be tarafndan nasl ten -kl olunduunu; II. Byezd zamannda Bosna Vlsi Ykb'un Hir-vatlk kumandannn isyann nasl bastrdn; III, Murad zamannda Knznklar'n Gz Turhan Be tarafndan nasl itaat altna alndn: ITI. Mehmed zamannda Hasan Paa'nn stanbul kaplarn kapayarak ve balca mcrimleri yakalayarak, yenierilerin isyann nasl yattrdn Pdih'a ihtar eder.816 Griceli, eserini, ran seferi ve Badd'n kurtarlmas hakknda akllca nasihatlerle bitirir: Dmana, gerek Kars tarikiyle Revan zerine yryerek, gerek Udr'dan doru Tiflis zerine giderek, iki suretle hcum etmenin mmkn olduunu; ne suretle hareket olunursa olunsun, ordunun Badd'da klamas lzm gelmeyip, Diyrbekir ve Erzurum taraflarnda klak tertb edilmesi iktiz edeceini; ser-askerin harektn nazar- dikkat altnda bulundurmak iin, vezirlerden birinin kedhud olarak yanma verilmesinin ihtiyat gerei olacan isbt eder.817 te Ko Be'in bu akllca nashatlar ve Rznmeci brhm Efendi'nin ma'rzt zerinedir ki, iki sene sonra mlzimlikler lv edilerek, timr ve
Bu da muhtelif sahfelerden hlsa edilmitir. (Mtercim) Ko TV#. sancak hejIerinin ve be&lerbeglerinin, istkaametle uzun vakitler mansblarnda bekaalarmdan May. pek kuvvetli bulunarak, etrf- mere-Hkfe d-jman zuhur etse, bunun haberi gelmeden, dmanlarn rus- mak-tus geldiini ve ezcmle BAvezfd-i sn zamannda, Bosna henz sancak iken, Bosna vlsi Ykb Be'in. ale'l-gafle taarruz eden Hrvat hkiminin muknabelesine itb ederek, onu mnhezim eylediini: Eb'l-megaaz Sul-tfln Sfilpyntftn- Kaann. asrnda (Hammer'in bunu Tl. Mehmed asrnda demesi yanltr, vak'a bu tariftin altnc cildinde Sleyman zamm vak'alannda gsterilmitir) Dobruca'da otuz krk bin kii ile zuhur eden Dzmece Mustafa'y Render mirlivas Ah-med Beg'ln perian ettiini; Selm-i sni asrnda spanya ve Venedik donanmal donanmay - hmyna galebe ede-rok. Ay.mvra'y muhasara ettii vakit., Oz Turhan (Turahan) nSlu Mu stafa TVj?'in dman donanmasn ners.An ederpk. kaleyi kurtardn; Mn -rad t s!is zarrntnda dah yfne o Mustafa Bfg'in, Akkrman zerine yrii -ym Kaz;klnr"i tenkil ettiini beyn ecler, 12fl4 Tagbasmas. s. 7 ve 8. Ye mii Hasan Paa Yenieri ocan kola alup yni taltif ile gnllerini cezb edip, ale'lgafle stanbul kaplarn kapadktan sonra, ekya ve errni bir anda ifna ile haklarndan geldii halde, paann erbb- hased ilkaasyle dm edilmi bulunduunu da, bu trl erbb- istikaamet ye hidmetden ba'-zlarnn urad avkib-i vahmeyi ta'dd srasnda tezklr eylemitir, s. 18 (Mtercim) (195) Bu fkraya eldeki nshada rastlamlamad. (Mtercim)
815 816

Sayfa

270

817

Bu fkraya eldeki nshada rasdtlanlamad. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

zeamet ve askerin esm defterleri yoklanm ve bu ztlarn gizlice yaptklar te'sr Sultn Murd'a, hkmet dizginlerini kuvvetle ele almak azmini telkin etmitir. Mutantan surette icra edilen bir yemin ve daha ziyde kl korkusu askeri itaat diresinde tutmutur. Badd seferinden az evvel, zeamet ve timr defterleri kamilen yoklama edildi. Tezyinatn men'ine mteallik kanunlar icra mevkiine konuldu. Ulfeli, ulfesiz, muntazam ve gayr muntazam askerin miktar 200.000'e karld: u suretle ki, 162 yenieri ortasnda 30.000 kiilik ve 60.000'i bulan cebeciler arasnda 1.000 kiilik sekin bir frka tekil olundu. Devletin varidat sekiz milyon altna, timr ve zeametlerin varidat alt milyona karld.818 Harem'de, her ikisi de aslen Rum olan Vlide-Sultn ile Hasek-Sultan hkm srmekteydi. Haseki, Sultn Murad nezdinde, yksek fikirli ve siys dnceye sahip, ihtiama meyilli ve cmert olan Vlide -Sultn kadar nfuzlu deildi.819 Vlide-Sultn, zeks, gzellii, bei erkek, bei kz on ocuk anas olmas sayesinde, zevci I. Ahmed nezdinde elde ettii nfuzu, olunun saltanatnn ilk be senesinde muhafaza etmitir. Sonralar, nfuzunu Si-lhdr Mustafa'ya terk etmeye mecbur olmu, Silhdr ise IV. M-rad'n son nefesine kadar iktidarda kalmtr.820 Sultn IV, Murad, ne kadar bir istibdd icra etmi olursa olsun, trih onun hakknda u ekilde ehdette bulunmaktan istin-kf edemez: Sultn Mur&d, zayf olan kendisinden ncekiler zamannda paslanm olan slm klcna kan iinde yeniden su vermi; ihtill ejderini ldrm; Osmanl memleketlerinin
Msr varidat 600.000 zekino (altn); m 60.000; Ta -rablus 50.000; Diyrbekir 120.000; Haleb 50.000; Kbrs 50.000; Erzurum 105.000 Zekino; Anadolu, 325.000 hne itibariyle ve her haneden takriben 3 zekino demek olan 3 sultanino vergi alnmak hesabiyle 975.000 zekino; Rm mntkasndan (Sivas eyleti) Karasu 430.000; ondan maada (yine Rm mntkasnda) her biri 3 sultanino verir 130.000 hne bulunduu rivayet olunduundan, bu da 390.000 zekino tutar; Karesi'den 150.000 sultanino ve dier memleketlerden 836.000 zekino; ksacas, dier vergiler, r, mdenler hslat, zahre bahs, rsum vesaire btn lkede 10.000 yk ake'yi bularak hepsi 8 milyon sultanino'ya varr ve her sultanino 15 cioi ky -metindedir. Timrlar hslatna gelince, bunlara mutasarrf olan sipahiler kl bana bir adam karmaya mecbur olup, her kl iin 50 riyal varidat tahmin olunduundan (Timrlar hslatndan her 5.000 akesi veyhud yerine gre buna yakn mikdr iin bir cebeli karlmak hesabiyle demek istiyor. Mtercim), Timarlar'm toplam hslat 6 milyon sultaninodur. mparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'nde Venedik Hulsas. 819 Vlide-Sultn aslen Rum olup, takriben 45 yandadr. Gayet gzel, tavrlar nazikne, iyi tabiatl, tenezzh ve elenceye meyli ziyde, faziletli, akll, ihtiyatl, son derecede lcenb ve cmerd, btn parasn sarfetmeye alk, istisnasz her trl hayr ilerine rabetkrdr. Benim zamanmda iki defa hapishaneleri (mahbus borlular) tahliye ettirmitir. 820 IV. Murad'n has nedimidir. Bu Trk, uzun zaman Venedik ehrinde ticretle itigl eden babasnn halen oturmakta olduu Saraybosna'da domu ve henz pek gen iken bence malm olmayan bir suretle saray- hmyna intisb ederek, silhdrlk mertebesine kadar ykselmitir, Yirmialt yan ikml etmemi olduu halde, ve-zret rtbesini hizdir. Merdne tavrl, olduka ok ve Itmral bykl olup, yrrlkteki dete ramen, sakal koyvermemitir. Sadrzam olmas kendisi bakmndan pek kolay iken, vazifenin arlndan ekinerek, o makama gemeye heves etmemitir. Venedik Hulsas (talyanca'nn o zamanki ivesine gre yazlm olan mulak aslndan melen tercme ettirilmitir. Mter cim).
818

Sayfa

271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 9

Joseph von Hammer

serhadd-i kadmi olan Badd', yni slm'n selmetini ve hi olmazsa Devlet'in ark hududlarndaki emniyetini muhafaza eden Dr's -Selm iade etmi, birok s-i istimalleri ortadan kaldrm821 vrid-t artrmaya ve orduyu glendirmeye muvaffak olmu; sipahilerden vakflarn idaresini, dier hkmet hizmetlerini alm; yenieri esm defterlerine ve timr ve zeamet shibleri arasna fuzl olarak geenleri kayttan drm; kahvehaneleri, meyhaneleri, ttn iilen yerleri kapatmasyle her vakit tehlikeli olan isiz adamlarla bid'at erbab iin toplanacak yer brakmamtr. Valilerin ve vergi muhassllarmn balarna inmeye hazr bulunan Pdih'n klc, halk gaddarca ezmekten onlar men* etmitir. Ksacas, Sultn Murad'n kanl saltanat devresinde, kendinden ncekilerin zaaf ve ehliyetsizlii ile kuvvetten den, III. Murad'n atleti, III. Meh-med'in iktidarszl, I. Ahmed'in tecrbesizlii, Mustafa'nn bel-hati (meczbluu) ile harb olan, dahil muharebelerle, halkn ve askerin isynyle her taraftan yaralanm bulunan Osmanl Devleti yeni bir hayat buldu. imdi bu Devlet'in -hakk knn balangcna, yni felketli Karlofa Muhedesi'ne kadar kudretli ve her taraftan hrmete mazhar olarak, iki asr daha, mevkiinde kaldn (durumunu muhafaza ettiini) greceiz.822

Sipahileri intizam ve itaat altna almak ve fesd karmak arzusunda bulunanlarn toplandklar yerler olan kahvehaneleri tamamen kapattrarak emir hilfna byle yerlerde toplananlar dma mahkm etmek suretiyle asayii te'mn ve yenierilik tahsisatnn una buna peke ekilmesi tarzndaki kt alkanl kaldrarak yenierilerin ahvlini slh eylemitir. Varidat artrmakla beraber, Enderun haznesinde hesaba smayacak derecelerde para birikmesine muvaffak olmutur. Ancak iddetli mu ameleleri yi e umm nefreti celb ettii gibi, askerden bir takmnn dm korkusuyla urada burada saklanmasndan dolay, ordunun kuvveti azalmtr, Kendisi son derecede cimri olduu gibi, gerek ahs, gerek ailesi efrad hakknda halkn ihtiras ve dmanlm celb edip, tehlikede kalmamak iin, klelerinin bile giymek istemedikleri derecede pejmrde esvb ile gezer ve iinde yaad kark zamanda ihtiya duyulduunda can kurtarabilecek yegne vstann para olduunu bildiinden, servetini byk bir ihtimamla muhafaza ederdi. Venedik Hulsas. 822 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 283-286.
821

Sayfa

272