Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

NDEKLER OTUZYEDNCl KTAP.................................................................................................... 6 nhitat Almetleri ................................................................................................. 6 3. Murad Han'n ahsiyeti .............................................................................. 13 Sultan III. Murad Han'n Clsu ................................................................... 15 Clus Bahii ....................................................................................................... 17 Avrupa Devletleriyle Sulh Mzkereleri .................................................. 22 Bosna Ve Macaristan'da Yeni Sancaklar Kurulmas ............................ 32 Moldavya, Eflk, Transilvanya, Lehistan Vergilerinin Artrlmas . 33 Venedik'le Mzkereler .................................................................................. 37 Floransa le Mzkereler ............................................................................... 38 spanya Ve ngiltere le Mzkereler ........................................................ 39 Fransa Ve svire le Mzkereler .............................................................. 40 Vad's-Seyl Muharebesi Ve Portekizlilerin Hezimeti ........................... 41 Kuyruklu Yldz Grnmesi Ve Rasadhanenin Yklmas ................... 42 Sokollu Mehmed Paa'nn Katline Doru: Feridun Be'tn Azledilmesi .......................................................................................................... 42 Ahmed Paa'nn Katli ....................................................................................... 43 Mft Hmid Efendi Ve Pyle Paa'nn rtihali ..................................... 43 Kantakuzen le Budin Valisinin dam ....................................................... 44 Sokollu'nun Katli ............................................................................................... 46 OTUZSEKZNC KTAP ............................................................................................. 50 ran Elisi stanbul'da ...................................................................................... 50 ah Tahmsb'n lm ................................................................................... 52 randa Taht Kavgas Ve Airetlerin Rekabeti ......................................... 53 h II. smail ........................................................................................................ 54 ran Seferi ............................................................................................................. 55 Mustafa Paa'nn Serdarl ........................................................................... 56 ldr Meydan Muharebesi ............................................................................ 58 Grcistan Hkmdar Ailesi ........................................................................... 60 Grcistan'n Tanzimi ........................................................................................ 62 Tiflis'in Fethi ....................................................................................................... 62 Koyun-Geidi Muzafferiyeti .......................................................................... 63 ranl Ara Han Malubiyeti .......................................................................... 67 Erzurum Vlis Kaytas Bein Malbiyeti, Adilgiraytn Esareti ....... 68 Kars Kalesinin ns ........................................................................................ 69 Tiflis'in Safevlerce Muhasaras ................................................................... 70

Lala Mustafa Paa'nn lm ....................................................................... 72 Sinan Paa'nn Serdarl................................................................................ 73 Revan le Dier Kalelerin Tahkim Edilmesi ............................................ 78 Yenierilerin Huzursuzluu Ve Ferhad Paa'nn Durumu ............... 80 zdemir-Olu Osman Paa'nn Me'aleler Sava ................................ 82 Yeni Krm Han'nn Tyini ............................................................................ 84 OTUZDOKUZUNCU KTAP ....................................................................................... 89 Avrupa Ve Asya Devletleriyle Diplomatik Mnasebetler .................. 93 ehzade Mehmedin Snnet Dn ........................................................102 Veliahdin Manisa'ya Hareketi ...................................................................113 brahim Paann Msr Valilii ....................................................................114 Drz silerinin Tedibi ..................................................................................115 brahim Paa'nn stanbul'a Dn Ve Dn ................................118 Avusturya le Anlamann Yenilenmesi..................................................120 Anlamann Bozulmas ..................................................................................122 Lehistan Ve Rusya Sefirleri..........................................................................125 Rusya Elileri ....................................................................................................128 Eflk Ve Budan'da dari Deiiklikler ...................................................128 Fransa, ngiltere, Venedik, spanya, Toskana Elileri........................129 Grcistan Ve zbek Sefirlerinin stanbul'a Gelileri .........................132 Papa'nn Asya Hristiyan Cemaatlerine Elisi ......................................132 Krm Ve Arabistan Vekay .........................................................................135 KIRKINCI KTAP ........................................................................................................140 Tebrz Seferi ......................................................................................................140 Sadrzam Ve Mftlerde Deiiklikler.....................................................148 Asker Abasnda ntizamszlklar ...............................................................151 Sikke Taii Ve Yenierilerin syan .......................................................156 zmit Krfezi le Karadeniz'i Balatacak Kanal Teebbs ............160 Hicr Xi. Asrn Balamas Ve Sipahiler syan........................................161 Yenieriler Voyvoda Tayin Ettiriyor ........................................................163 Geylan ah.........................................................................................................164 Hicr Xi. Asrn lk Senesinde Vefat Eden Ulema ...................................164 Haric Mnasebetler .......................................................................................165 Uskoklar Meselesi ...........................................................................................169 Avusturya le Harbin Patlak Vermesi ......................................................174 Vesprim Ve Paluta'nn Fethi .......................................................................176

Raab'n Geri Alnmas ....................................................................................180 Erdel, Eflk Ve Bodan Prenslerinin hanetleri ...................................181 Hz. Peygamber'in Sancann Macaristan Hududuna Gtrlmesi ................................................................................................................................183 Hall Paa'nn Dn ...................................................................................184 Caala-Zde'nin kbli ...................................................................................185 Sultan II. Murad'n rtihl ...........................................................................185 III. Murad Hann ahsiyeti Eserleri Ve crt .....................................186 III. Murad Devri irleri Ve Ulems ........................................................187 Tarikatler............................................................................................................189 Hariciye Tekilt ............................................................................................189 Sultan III. Muradn rtihlinde Devletin Hududlar ...........................189 KIRKBRNC KTAP .................................................................................................192 Sultan nc Mehmed'in Clusu ............................................................192 Sadrazam Sinan Paa'nn Azli .....................................................................195 Yenieri Sipahi-Olanlarnn syan .........................................................196 Eflak Ve Macarstan zerine Sefer............................................................197 Eflak Ve Budan'n Statlerinde Deiiklik...........................................198 sinan paa'nn tekrar sadarete getirilmesi ............................................199 Ferhd Paa'nn dm...................................................................................199 Aknc Oca'nn Mahv..................................................................................201 Estergon'un Dmesi .....................................................................................202 Sinan Paa'nn Vefat......................................................................................205 Valide Sultan Ve Hoca Sa'deddn ...............................................................207 Eri Seferi ...........................................................................................................209 Eri Fethi ............................................................................................................211 Caala-Zade'nin Tedbirsizlikleri ...............................................................215 Sultan III. Mehmed'in stanbul'a Girii ...................................................217 ran Ve Avrupa Elileri ..................................................................................218 Hasan Paa'nn Sadreti ...............................................................................222 Yankn Dmesi .............................................................................................224 Budin'in Macarlarca Muhasara Edilmesi ...............................................226 Damad brahim Paa'nn Yeniden Sadrazam Olmas ........................226 Neticesiz Mzkereler ...................................................................................230 brahim Paa'nn Tabiat ..............................................................................231 Kanije'nin Alnmas ........................................................................................234 Avrupa Devletleriyle Bar Mnasebetler ..........................................235

h'n Elisi ........................................................................................................237 Valide Sultan Ve Vezirler ..............................................................................237 syanlar................................................................................................................239 Yahd Kira'nn Katli ......................................................................................240 Karayazc syan .............................................................................................240 Hoca Sa'deddn, Gelibolulu Al, ir Bak Nin Vefatlar ....................242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

OTUZYEDNCl KTAP Osmanl kudretinin inhitatnn balangc. . Mur&d Saltanat; bu pdihn tabiat. Sokollu'nun. nfuzunun krlmas. Venedik, Fransa, Lehistan ve Avusturya ile mnsebetler. Auersburg hezimeti. Avrupa hkmetleri tercmanlar hakknda milletler hukukuna aykr taarruzlar. Avusturya ile sulh muahedesinin yenilenmesi; bu ahidnmeye aykr durumlar. Bosna ve Macaristan'da yeni sancaklar kurulmas. Moldavya, Eflk, Transllvanya, Lehistan vergilerinin artrlmas. Venedikliler, spanyollar, ngilizler, Ploransallar, Franszlar, svireliler ile mzkereler. Donanma gnderilmesi; Afrika sahilinde Cezayir ehirleri. Kuyruklu Yldz grlmesi. Feridun Be'in azli. Arab Ahmed Paa'nn katli. MfU Hmid Efendi e vezir Piyle Paa'nn Ir-tihli; Yahudi Don Jozefin lm. Kantakuzen Bu-din valisinin dam. Sokollu'nun katli. nhitat Almetleri Ar derecede sefhata nefsini teslm etmi bir pdihn gsterdii kaytszla ramen, vezr-i zam Sokollu'nun muazzam nfuzu Devlet'i Kanun Sultn Sleyman'n ykseltmi olduu azamet ve iktidar derecesinde sekiz sene mddetle nasl muhafaza edebilmi olduunu, bun dan evvelki iki kitapta gstermitik. Eer Sokollu'nun nfuzu lmne kadar devam etmi olsayd, Osmanl Devleti'nin inhitat III. Murd'in clsuyla balamayacak, be sene daha gecikmi olacakt. Sultn Sleyman'n devlet ilerine verdii dzen ve genilik, memleketin saadeti bakmndan salad daim terakki, onun hayatiyle son bulmad; halefinin btn saltanat boyunca ve hatt halefine ramen devam etti. Sokollu ise II. Selm ile sona eren nfuzundan sonra da bir mddet haytta kald. Vaka . Mrd'n clusunda Sokollu vezr-i zamlk makamnda brakld; lkin yalnz kat'iyetle dmanca olan bir takm temayllere deil, asab buhranlar iinde bulunan bir pdihn zaafna ve kadnlarla nedimlerin entrikalarna kar da uramas lzm geldi. Bundan dolay So-kullu'nun nfuzu tabiatyle mahdd kald ve idarenin dizginleri lfzen onun elinde ise de, fiilen haremin ve dhil ve hriteki saray memurlarnn ellerindeydi. Sleyman Peygambere id olup bu trihin son devresi hakknda tatbik ettiimiz ark vilyetleri buraya dah uygun decek ve u ikinci devrenin vekayiini aklayacaktr: Sleyman Peygamber taht zerinde oturur vaziyette ve arslanlar-la

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

evrili olarak irtihl etmiti; fakat na' saltanat almetleriyle rtl bulunduka insanlar, hayvanlar, cinler, eytnlar byk pdihn hayat tayken muhafazasna mecbur bulunduklar mesafe (uzaklk) sebebiyle l dn gremediler ve mu'td zere arz- ta'zmta geldiler. Sleyman Peygamber'in dayanmay i'tiyd hline getirdii snn kurtlara yem olup da toz hlinde dmesinden sonra na'mdan dmesi zerinedir ki, hakikat anlalm ve dny azm bir karkla dmtr. Sadrzamn hu-ddsuz iktidarnn asas zerine istind eden Sleyman'n azameti de II. Selm'in saltanat mddetince devam etti; fakat III. Murd'm clusunda vezr-i zamin iktidar perian olarak, Sokollu'nun bu sretle zu-hra gelen siys lm Devlet'in inhitat srrn ortaya kard. Ve bu hl, evvel sarayn, sonra payitahtn, vilyetlerin, en sonra da Hristiyan hkmetlerinin grlerine ulat 1. Okuyucu, Ftih Sultn Mehmed'in siys te'sslerini, dhil ve hri medreselerinin tertb edililerini, zellikle vezirlerden, kazaskerlerden, defterdarlardan, nianclardan mrekkeb olan Devlet'in drt snf erknm hatrlar. Mverrih l hakikate uygun olduu kadar isabetli bir tenkd fikriyle Osmanl Devleti'nin bu drt stindghna, kadn tabiatnda bulunan III. Murd zamannda sadrzamn nfuz ve kudretini elinden alan ve aralarnda paylaan drt nedim ile drt kadn tekabl ettirir. Bu ahslarn III. Murd zerinde byk te'srleri olduundan, onlara dir bz tafsilt, bu hkmdarn saltanatmdaki olaylar daha yakndan anlatmaa yarayacaktr. Drt nedm: II. Seln devrinde kendisinden bahsettiimiz ir ems Paa; allagelmi terakki kaaidelerine aykr olarak kadlktan defterdarlk ve paalk rtbesine karlan veys; hce-i ehryr (pdih hocas) mehur mverrih Sadeddn; Macaristan'dan gelme kap-aas hadm Gazanfer Aa idi. Seluklu mparator-luu'nun taksiminde Karadeniz sahillerinde hkm sren Kzl-Ahmedli ailesinin sonuncu ferdi olan ve silsile-i nesebini Halfe Osman'n serdr Hlid bin VelcPe karan ems Paa 2 gzel konumas, hazr-cevap- blg, en ve akrak bir adam oluu
Ali ve ona atfen Pecev, Hasan Be-zde. Solak-zde vezir-l zamin nfuzunun azalmasna yolaan sebepleri tafsil ederler. Sadrzama l vazifelerin taksiminden doan mnasebetsiz durumlara dir mverrih Alt tarafndan yazlan dnceler bilhassa ayn- dikkattir. nk li'nin Sokollu'ya vg yazmaa foir mecburiyeti olmayp, <bil'akis Sokollu'nun dman olan kzlar-aasnin himyesi altnda di. 2 emsi Paa Vcaaye unvanl manzum eserinde silsilesini syle gsterir: Hlid b. Velld, Nreddn, Semseddln, Ya'kb, Ali, Byezld- Veli, Is-fendiyr (Kastamonu'da ikaamet etmiti), tbrhlm, Kzl Ahmed, Mh-med Mlrz, Ahmed emsi Pasa, emsi Paa, Sgetvar seferinde ihtiyar olarak Sultn Sleyman ile birlikte bulunduundan hicri X. asrn basinda domu farz olunsa, Hicret'in 40. senelerinde domu farz edilebilen Nreddn'den Mehmed MJrz'ya kadar dokuz ztin -babalarnn ldkleri salda domu olmak artyle- 96'ar
1

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

sayesinde Sleyman'n iltifatna maz-har olmutu. II. Selm'e av arkadal ettii iin, o daha ok severdi; lkin III. Murd'a Trkmen veys tarafndan tavsiye edilerek, onun zamannda ikbli son dereceye vard; vey, Pdih'm her defa camie gidiinde yadrlan arz- hlleri ve bu kdlarla beraber verilen akeleri toplamakta ems Paa'y istihdam etti. Mverrih l, bu hususta bir hikye nakleder ki, gerek o zamandan beri idareni n her ubesini ihll etmee balayan rvetin trihini, gerek ems Paa'nn tercme-i hli hakknda pek manidardr. l, nedimin odasnda idi; ems Paa Sultnn diresinden dnerek kethdasna sevinle: Nihayet Osmanllar'dan Kzl Ahmedliler'in intikamn aldm; eer Osmanllar bizim harabmza sebeb oldularsa, ben de onlarn harb olmalar iin sebepler hazrladm.. Dedi. htiyar kethda zntl bir tavrla: Nasl? diye sordu. Pdih', bizzat yapt iyiliklerin satna ikna ederek. Vaka kendisine arzettiim cazibe ok messir idi; 40.000 altn az ey deildir; bugnden sonra Pdih bizzat rvet yiyici olacak ve rvetilik devleti mahv edecektir. l, ihtiyattan ziyde serbestlik gstererek: Zt- lniz erefli ceddiniz Hlid bin Veld'in lyk olan halefisiniz: Trihin haber verdii gibi, Hlid, Halfe Osman'n hcibine iki altn sikke vererek hasmndan evvel Halfe'nin huzuruna girdi ve bu suretle slm'da birinci olarak rvetilii cd etti. dedi. ems Paa ban sallayarak: ok eyler bilirsin, l. demekle iktifa etti 3. ems Paa ekseriya, arzhalleri toplamaktan rvet olarak alnan pa ralan avlamaktan ibaret olan me'mriyetini telmih suretiyle kendisini Arzhl ahini diye isimlendirirdi 4.
sene yaamalar -gerekir; bu ise htimlden uzak olmakla, silsileye doru nazaryla toajalamaz (Mtercim). 3 Bu rivayetin Al'den nakledilmi olan asl udur: Bir n emsi Pa -a'nun halvet-t hssnda dm ki sadetl padshdan mfftrekat itmi, keml-1 srr ile geldi; kethdas Koca Kethud'ya Bu n Kzl Ah -medl intikaamm l-i Osman'dan aJdum. Anlar foizm ocaumuza su koyduklar gibi ben dah anlarun ocagun sndrecek bir mukaddime tertlb itdm. didi. Koc Kethdas munkatoz old, ve Ne vehile? didl. rtiaya dadandrdum: Krk bin altun bir bycek lokma idi, yut -durdum. Bundan sonra bunlar rtia almakdan fari olmazlar, ve rtia ile devletleri sebat bulmaz. didi, ve gayet ferah zbr eyledi. Benttm dahi htrama geldi, ltife yzlnden didm ki: btid, devlet -i sl-miyyede neslinden olmakla tefahhur itdiginz Hlid bin Velld hilfet-i Hazret-i Osman'da hasmndan mukaddem huzr- halifeye duhl n bavraba iki altun vlrd^i ve devlet -i Islamiyye'de ihtida virilup alnan artia bu idi kelm- ek&blr ile stot ve ba'z tevrlhde musarrahdur. Siz dahi ceddinz tarikna gitmi ve onlarun smnet- seyyi'eslnl cra it-misinz. emsi Paa gayet mnfall old, ve biraz turup ban sallad; Ho, ok toMrsn, li dldl. (Peev, c. 2, s. 39; Mtercim). 4 Peev (stanbul basm, c. 2, s. 11) ems'nin bir manzumesinden Kzl Ahmed olu (Kzl Ahmedli), yhud

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Kaba bir Trkmen olan veys, ems Paa'nm tam bir zdd olmak zere, ne terbiye edilmi bir zekya sahipti, ne de en akrak bir surette musahabeye muktedir idi. Tire'de kad iken, avda Manisa vlsi Murd'a tesadf etmek bahtiyarlna mazhar olarak, ehzde'nin houna gitmiti. Bir mddet sonra ehzade, pederinin muvafakatiyle veys'i defterdar tyin etti ve devletin dizginlerini eline almak zere Manisa'dan stanbul'a giderken, beraberinde bulundurdu. veys, bu yolculuktan istifde ile sadrzamn nfuzundan endielenmemek zere Sultn Murd'-dan vaad almaa muvaffak oldu. Yine bu frsatla ems Paa'y Pdi -h'a ziyde vm ve ok gvenilir ve kendinden nceki pdihlarn da emniyetini kazanm bir adam olmak zere arz etti. Sultn Murd'n stanb ul'a geliinden az sonra, vezr-i zam, sonralar nc defterdar tyin edilenveys'in ald paralar hakknda tahkikat almasn taleb etti. Pdih bir hatt- hmyn ile buna mni oldu ve veys'i ikinci defterdarla ve daha sonra da Lle-zr Efendi'nin yerine birinci defterdarla tyn etti. veys, bu sfatla kadlklar ve valilikler verilmesi iin Pdiha ma'rztta bulundu. Hlbuki o zaman bu trl ma'rzt sadrazama mnhasr idi. Sokollu'nun bu husustaki ihtarlarn Sultn Murd reddetti. Eskiden fevkalde durumlarda mhim sebeplerden dolay sdr olan hatt- hmynlar, bundan sonra
sfendiyr denilen hanedann erefine dir bir paray dere eder. ems'nin bu manzumeyi iinde bulunduran beyz beyittik eserini, Peev Ebussud tarafndan imzalanm olduu halde istanbul'da bir delll elinden krk akeye satn almtr. Ebussud'un bu manzumeye dir bz tenkdleri dikkate deer olup, manzumedeki imzas zerine u ibareyi yazmt: Kadd mlki'l-memliki'l-irfniyye be-hkmi'1-fazT ve'l-mahrethu kem mlk'l-memliki's-sultaniyye behkmi'l-emrethu ve'1-vezrethu. (ems Paa'nn bu eseri bu cildin ilk kitabnn 2 numaral dipnotunda beyn edilen Vikaaye unvanl manzumesidir. Hanedann erefine id paras Ssile-nmesidir ki, bundan mezkr dipnotta bahsedilmiti. Ebussud'un imzas zerindeki yazy Hammer Sultnn memleketlerin irfan kanunlarn fazileti ve ehliyyet ile temin edilir, eklinde tercme etmitir. Teessf olunur ki, Araba ibarenin doru tercmesi bu deildir; ems Paa'nn hkm-i emaret ve vezret ile me-mlik-i sultniyye (Sultnn memleketlerine) shib olduu gibi hkmi fazl ve maharet ile memlik-i irfan (memleketlerin irfan) a tasarruf ettiini belirten bir d bir sitayiten ibarettir. Hammer iyi niyetine aldanp gzel ibare diyerek yazld gibi yanl tercme etmitir. Peev'den anlald vehile, Ebussud'un bu manzumede tashht vardr: ems Paa Vikaaye'sine Besmele'yle olur inyet-i Hakk; sm-i Ztn bize hidyeti ok diye balam; Ebussud ems Paa'ya yazd bir tezkirede yle diyor: Besmeleyle olur inyet-i Hakk, hamdillahile bulur shan revnak sm-i Ztn tottifldyeti ok; utf var dna nihayet yok. Diy nazm ohnmiken san'at- ihtibke riyet olnm; mhelhil hemiresine gndrdii haber-i slb zerine her beytn birer msra yazlup glib bizi imtihan in gnd-rilmi ola, fehm ohnur. Tezhm-i igal ve terkm-i ahvl sebebiyle bu makle rmz- hafiyye idrkine kudret ve takat kalmamdur. Bizi teklf -i ml-batakdan synete himmet bu-yurasn. Ketebehu el-hakr Ebu's-sud af anh. Afi anh unutmayan Mft, ems Paa'nn irfanna vgde bulunmakla beraber, mektupta Paa'nn beytinde kaafi-ye olmadn mstehzyne bir surette tenkd etmitir. Ham -mer'in dikkate deer grd tenkd, bu olacaktr. Peev, manzumeden otuz krk yerde daha tashih bulunduunu, Ebus-sud'un bz kelimelerin zerini izdiini ve bz kelimelerin imlsn tashh ettiini ilve eder. Mtercim).

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

sradan iler iin ve sebepsiz yere karlmak gibi kt bir usl dodu. Bununla beraber veys, ems Paa kadar ahlkszla msid olmayp, Peev onu vme babnda u vak'ay syler: veys Budin valiliinde bulunduu srada Peev'nin 5 babas, oullarndan boalm olan umarlarn tevcihini isteyerek, maksadnn desteklenmesi iin binbeyz guru gndermiti. veys bu akeyi geri gn derdi ve oullarnn kaybna, parasnn kaybn da ilve etmenin zlim-ne bir hareket olacan syleyerek, Umarlar tevcih eylemitir. 6. Murd'n clusundan bir sene nce ehzde'nin muallimi Ibrhm vefat ederek, bu mansb evvelki kitaplarda defalarca mverrih sfatyle zi kri geen ve bundan sonraki kitaplarda mft ve devlet ricalinin en nfuzlularndan biri olmak zere grnecek olan mderris allme Sa' deddn (Sa'd'd-dn)'e verilmiti. Bahsimizin konusu olan zamanda Sa'deddn, kazasker Kadzde'yi Sokollu'ya kar himaye iin Pdih ile mahremiyetinden mhirne istifde etmi ve mft Hmid Efendi'nin ve fatndan sonra ilmye mertebelerinin son kademesi olan hizmet -i iftya (fetva verme makamna) onu geirmiti 7. Kadizde henz kazasker iken, yukar derecedeki kadlklarn verilmesini arz etmek suretiyle, sadrazamlk vazifelerinin bir ksmn gasbetmiti 8. Sokollu ile Kad-zde arasndaki iddetli nefret, fakh Sarho Ba'mn cenaze namaznda yeni bir alevlenme vesilesi bulmutu. Sadrzamn maiyyeti halk namazn ed olunduu Ftih Cmii'ne kazasker takmndan evvel gelmi olduundan, Sokollu'nun seccadesini Kad-zde'nin namaz kld yere sermilerdi. Kad-zde, bu riayetsizlie kzarak, seccadeyi kaldrtt ve Sokollu'nun adamlarn kovdu.
Peev bu esnada henz ocuk olduunu ifade ediyor. veys I579'dan 158I*e kadar Budin valiliinde bulunduu cihetle, Peev 1570 senesine doru domu olmak lzm gelir. 6 Mustafa Paa'nun katlinde Bdn eyleti ba-defterdr olan veys Pa-sa'ya virildi. Ben pek kk dm; amma hayl ve hab gibi hfttrumda-dur: tkl taze tir z kardaum birden vefat Itdi; foirinn zeameti, birl-nn de on alt bin akelik timn mahll oM. Pederm, veys Paa*ya varr, zeamet ve timr In yalvarr, bin fces yz guru caize virir; veys Paa dah hsan ider. Merhumun lisnndan mesm'um olmudur: O gice toa 'de'1-aa kapuclar blk-bas ayniyle virdim klselerl birka larlfe ykletmi geldi, ve Sahi'b-i saadet size gndrdl didi. nki cizemz alnmad; zahir timr ve zeamet ahara virilmidr diye sabaha kadar gzne uyku girmedi. Ale's-seher huznna vardum, ve aya-una yz srp yalvardum; Ocagum syndrme, beni azl teine g-yndrme didm. Buyurdlar ki: Y ne old? Zeamet ve timn virdk > -Zahir sultnm, hediyemz red olcak hara virilmidr didm. Yok, vallahi virgmzden dnmedk. Senn ki yiit oulun de, ben dan Ibu kadar mln alam! Bu mrvvetslzlli kfir tmez; insaf tdm, pa -racum gndrdm. didi. nsf olmsun, -bu asrda bu lfcf ider var m? Hakk Teal gark- rahmet ide, cennet ile ivazlar vire! (Tarih-i Pee-vt'den, 1283 Istanfbul basm, c. 2, s. 8. Mtercim.) 7 Solak-zde, varak: 123. Hasan Be-zde, varak: 135, AtTnln Kad-zde tercme-i hlindeki ifdesine gre, Sokollu -Kadzde'nin kadlklara kendi adamlarn teklif etmesinden dolay- ondan kurtulmak iin bu tevcihe yardmc olmutur. 8 Vezretde itirak etmisdr, Peev, varak: 133; Hasan Begzde.
5

Sayfa

10

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Kendinden nceki kazasker ve mftlerden daha az lim 9, fakat daha cesur olan Kad-zde, mftlik makamna o zamana kadar grlmemi imtiyazlar verdirdi. Kadzde'ye kadar belerbeileri kazaskerlere tekaddm ederlerdi; lkin Kad-zde'nin Pdih nezdindeki nfuzu sebebiyle Rumeli ve Anadolu belerbeilerinden mada belerbe-leri, kazaskerlerden geri kaldlar. Sultn Ahmed zamanna kadar bu usl devam etmi ve o zamann Rumeli kazaskeri Abdlazz Efendi kazaskerleri Rumeli ve Anadolu belerbeilerine de tekaddm ettirmitir. Kad-zde'den evvel dvn taamndan sonra yalnz vezirlere leen ve ibrik getirilerek, kazaskerlere ancak pekr verilirdi; Kadzde vezirlere has olan bu ihtiram (protokol) kazaskerlere de temil etti. Saray kap-aasyla haremde Pdih'n iltifatna nail olan drt kadn ems ve drs'den ziyde nfuz sahibi idiler. II. Selim zamannda esr olarak snnet edilmi olan Ca'fer ve Gazanfer nmnda iki gen karde, II. Selm'in o kadar emniyetini kazanmlard ki, bunlar hadm ettirdikten sonra, hasoda'da hareme almt. Parlak ve ilenmi bir fikre mlik olan Gazanfer, Selm ve Murd zamanlarnda derece derece oda-bala, ondan sonra da o zaman mbeyn mirlii demek olan kapi-aal'na kadar ykselmiti. Oda-balk'ta pdih zaman yirmi sene ve kapi-aalmda otuz sene kalmtr. Mverrih l ki kap-aasmn himyesi altnda olduu iin ehdeti tarafdrlk aibesinden vk hl deildir Gazanfer'in bu elli senelik hizmetinde kimseyi incitmemi olduunu te'mn eder. Gazanfer, limler ve irleri lcenbne himaye etmitir. Bunlarn birou eserlerini onun nmna yazmlardr. Faydal ve edeb eserler veren melliflerin istindgh olan Gazanfer, l'nin ifdesine gre recliyyetten (erkeklikten) mahrum olmakla beraber, lemde kendisinden sonra semere verecek birok ma'rifet tohumu (takdire maz-har olan eserler) neretmi ve birok torundan ziyde nmn kendinden sonrakilere intikl ettirecek bideler brakmtr 10.
Hldaye'ye erh, Teftaz&nTnn Mlfth'na, Sadr'-Serlft-ya, Telvlh'e, Tec-rld'e, Mevafcf'a haiyeler yazmtr. stanbul'da ukurbostan'da (eski Mu-izia Su Hazinesi) olan hanesi yannda bir cn ve bir medrese bina et tirmitir. Atal 10 Al 1005 (1596) vekaayiini yazarken, Gazanfer hakknda bu ekilde ehdet eder; o trihte Gazanfer henz btn nfuzuna sahip idi. l'nin says elliyi bulan mensur eserlerinin bir ksm Gazanfer'in tevik edici cmertlii sayesinde yazlmtr. Ahmed bin Sehl Belh'nin Arabca Corafyacn (Ci -hannm, s. 13 ve 14) tercme ettirmesinden dolay Osmanl Devleti corafya ve trihinin bu Macar'a (Gazanfer'e) ok medyun oldu unu sylemek gereksizdir. Bu Corafya'nn bir nshas Bologna niversitesinde mevcuttur. (Cihnnm'nm zikr edilen sahifelerinde yazld zere Meslik'I-Memlik isminde olan bu corafya kitab Anadolu ulemsndan erf Efendi mderris iken Gazanfer Aa'nn va-zfelendirmesiyle Eri Ftihi Sultn Mehmedre Trke tercme etmitir. Lkin Ktib elebi, erf Efendi'nin fenn ile alkas olmadn bildirmi olduunu beyn etmesine gre, eser iyi tercme edilmemi olacaktr. Mtercim).
9

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Saray kadnlarnn bilhassa drd Sultn Murd zerinde nfuz ka zanmlard. Evvel validesi Nr-bn 11 ile Venedik'in Bafo asilzade ailesinden birinci zevcesi Safiyye. Safiyye henz pek genken Venedik'ten babasnn Vl olarak bulunduu Korfu'ya giderken yolda Osmanl korsanlarnn eline gemi ve ehzade Murd'm haremine alnmt 12. Bu ehzade Safiyye'ye o kadar nalb oldu ki, tahta kn dan evvel ve sonra olduka kadn dkn olmakla beraber Safiyye'ye muhabbette sabit kalmtr. Murd'm vlidesiyle Sadrzam Sokollu'yla evlendirilmi olan hemiresi smihn kendi nfuzlarnn Venedikli Sa-fiyye'nin nfuzu altnda mahv olacandan korkarak, veyhud daha ziyde ehzade dourmak suretiyle muntazam bir tevars ihtimlini artrmak isteyerek, Sultn'n haremine iki criye sokmaa muvaffak oluncaya kadar, rahat etmediler. Bunlardan asl Macar olan, daha fitneci ve dilber 13 olan biri, bir mddet Venedikli'yi efendisinin aklndan ve yatandan uzaklatrmaa muvaffak oldu. Lkin sonradan Sultn Murd, bir gecede, iki, kadn deitirmek derecesine varnca 14, ilk ehzade Mehmed'in 15 anas olan Safiyye'nin te'sri, zellikle Valide - Sultn Nr-bn'nun vefatndan sonra dierlerinin nfuzundan -dima daha ar basmtr. Nr-bnu lm deinde iken pek ok ve kuvvetli bir el altnda bulunmaa pek muhtc olan harem halkna nezret vazifesini evvelce Eski Saray hizmetine naklettirmi olduu Can-fed'ya vermesini oluna vasyyet etmiti. Can-fed o vakitten itibaren Haremdin ba-mdresi demek olan kethud-kadnlk mansbna geti; geri sultnn yatana girmediyse de, terbiye ettii cariyeler vstasyle Pdih zerinde o kadar1 nfuz kazand ki, yalnz harem diresinin ilerine deil, btn haric idare ilerine de messir bir surette itirak eder oldu 16.

Minly (Mlnio), s. 222 sehven: Valide Sultn'n ismim trih zikr etmez der. Hlbuki bunun smi trihte tasrh edilmitir. Yalnz Ali ile Osmanl mverrihleri deil, M. D'Ohsson dahi zikreder, c. 2, s. 512. 12 Sagredo, s. 421. Geras (Gerlache)'n **"*, s. 71. 13 cUna schiava unghera piu scaltro e vlvace che bella, Sagredo, s. 421. Gerlahe'a nazaran bu kz Macar deil, Bosnal idi Eserinin dier bir yerinde (s. 77), Moldavyal olduunu syler. Bu birbirini tutmayan ki ifdesinin ikisi de doru deildir. Bundan baka Gerlahe, zanneder ki, Sokollu'nun zevcesi olan Sultn tarafndan deil, Mustafa Paa'nn hareme tarafndan hediye edilmitir. Bu da l'den alnm, olup yanltr. 14 <E principio a compiacersi in modo della varieta, che n una sola notte con un ao due e sino con fre sfoava l'intemperajza. Sagredo, s. 422. 15 Sagredo: La prese in odio ripudio per sempre i di lei abbrac ciamenti demekle bir hat daha yapar. 16 1594 Senesi VekaayilnJn Hikyesi (Rank adl mellifin su esernden-dir: Fttrsten und Vlker von Sttd Etrope im XVI and XVII Jahrhun-dert), Canfeda ve Kahy-Kadin nmlarn kartrarak (Kacianahdona) yapar. Mellif, saray cariyelerinin byk memurlarla evlendirilmesinin o vakit det olduunu zanneder. Halbuki daha, evvel cari idi.
11

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

3. Murad Han'n ahsiyeti Sultn Murd'n kadnlara jneclbiyet ve malbiyeti, sadrzamn hne denilecek bir suretteki nfuzuna kar vehimli rekaabeti, Sokol lu'nun fevkalde selhiyetini o zamana kadar yrrlkte olan idare uslne aykr olarak liyakatsiz nedimlerin te'srleriyle karlamaa almaktan baka bir yolla deitirememek eklinde tezahr eden acziyle ilgili ifdelerimizle, bu kadn ahlkndaki Pdih'm tabiatn gsterecek bir resmin ilk taslan yaptk. Bu suretle tesbit ettiimiz izgilere, bu hkmdarn ahlk, vasflan, umm ve huss faaliyetleri hakknda ada olan mverrihlerin ve sarayna gnderilen sefirlerin bildirmi olduklar izgileri ilve edeceiz, III. Murd bir dereceye kadar fikr terbiyeden mahrum deil idi 17. Tasavvufla ilgili iirlere rabet gstermi, birka gazel

Venedik balyosunun Avusturya imparatorluk ve Kraliyet Ar-ivi'nde 746 numarada mevcud olan 1575 tarihli (talyanca) raporu, III. Murd'n ahs hakknda unlar yazar: Sultn Murd takriben otuz yandadr; ksa boylu, uzun burunlu, zayf bnyelidir; (insana) uzun mrl olaca kanaatini vermez; tabiat hzne meyyaldir; haz duymasna sebep olan yegne ey dne ve kendinden ncekilerin icrtlarnn trihine dir kitaban okumaktan ibarettir. ehvan zevklerden pek az holanr; kendi zevcesiyle iktifa eder; baka kadnlardan uzak durur; arb imez. evld vardr ki, biri onbir yanda bir kz, dierleri Mehmed ve Selim isimlerinde ve birincisi dokuz, ikincisi sekiz yanda iki erkektir. Kendisine takdm olunan istidalar kabul ederek, kendisine verildiini iaret edip istidamn yerine getirilmesini irde eder. Bundan dolay birok kimselerle Mehmed Paa (Sokollu) arasnda mnazaalar kmtr. Bu durum Mehmed Paa'nn gzden dmesine yol amtr. Babalar yalnz Mehmed Paa'nn re'-yi ile iktifa ettikleri halde, bu Pdih i sahiplerini bizzat dinliyor; 700 sancaa mliktir; 130.000 svr tedrik eder ki, 80.000 neferi Rumeli'den, ve 50.000 neferi Anadolu'dandr; 200 kalyon ve 200 mauna ordunun kuvvetini ziydeletirir. Sokollu yetmi yandadr ve gayet mltefit bir zttr. Fevkalde maharet sahibi ve gayet tedbirlidir, kendi efendisinin ilerine vkf olduu gibi, ir hkmdarlarn durumlarn da bilir. Mafey Venieri'nin 1582 trihiyle, mparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'nde 9 numarada mevcud Rangun el-yazilan arasnda bulunan (talyanca) seyahatnamesi yine bu pdih hakknda yle sylyor: imdiki imparator 33 ya nda bir gentir; orta boyludur; teni beyaz, fakat biraz sarya maildir; salar ve sakal sandr; sakal enesinin altndan geerek bir akandan dier akana kadar uzar, yznn dier ksmlarnda birey yoktur. Byklar azdr; dudaklar kaln, burnu kvrktr. Gzleri mvdir. Kalar kavisli ve ksadr. Alnn her ne kadar sark rterse de herhalde genitir. Mahzun tabiatl, iyi bir Trk'tr. Pek kibirli deildir; ha-ss ve inaddr. Biraz iirden nasibini almtr. Bu seyahatnamede, Bragadino'nun celld Mustafa Paa da yle tarif edilmitir: Mustafa 80 yandadr; fakat bnyesi kuvvetli ve dintir. Boyu pek uzun deilse de, btn tavrlarndan gaddar ve kan dkc olduu anlalyor. Kalar pek uzundur, deta gzlerini rter; salar seyrektir; tavr ve hareketlerinde canllk aka grlr; grnte hli mlyimcedir. Elbisesi mkelleftir. Hazr bulunanlar byk bir nezketle kabul eder, gayet sr'atli selm verir. Maharetli, tedbirli, akll, riyakr, fash ve belidir. Mafey, Devlet'in varidatn sekiz milyon tahmin ederek, masraflarn bu mikdrdan ok fazla olduunu beyn eder; o vakit orduda 145.000 kii ve donanmada 300 kadrga bulunuyordu. 3.500 akeye kadar timr shibleri birer at beslemee mecburdular. Bundan fazla olan timr ve zeamet sahihlerinin, bu mikdn geen akenin her bin akesi iin bir at tedrik etmeleri lzm geliyordu. Yenieri (Acem olanlar) saflarna Hristiyan ocuklar kaydedilmesi uslden idi, ki ancak Ermeniler mstesna idiler. Acem olanlar yirmibe sene sonra Yenieri olurlard. (Halbuki Ko Be, III. Murd zamanndan bahsederken yle diyor: Dergh- l yenierileri ve cebecileri ve topcar ve ir ocaklarda olan kullar umm zere devirmeden olup gayr taifeden olmak memnu' idi. Devirme dah Arnavud ve Bosna ve Rm ve Bulgar ve Ermeni taifesine mahss olup gayr taifeden olmak memnu idi. Acem olanlarnn yenieri olmalar ise, yirmibe sene sonra deil, drt-be sene sonra olduu Ko Be'in ifdesinden de anlalr. Mtercim).
17

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

tanzim etmek tecrbesinde bulunmutu 18. Yaradl i'tibriyle halm ise de, abuk hiddetlenir ve o zaman merhametsiz olurdu. Raks ve msikyi severdi. Mukallidlikten, ho szlerden hazzetmez deildi; asma saatilie, ressamla huss bir meyli vard 19. Asrnda iirin tasavvufa temayln tevik etti; rakkaslarla, ccelerle, maskara (soytar) larla evrili olmay sever ve bunlara avu dolusu altn atard 20. Btn fkra mecmualarnda yazl bulunan u vak'a, sz edilen soytarlardan biri hakknda cereyan etmitir: Bu maskara bir gn Sultnn diresine girerek o gn yz altn deil, yz denek istedi. Murd istediini alrsn dedi. Elli denek vurulunca maskara bararak durunuz! dedi, teki yars benim deil; beni aramaa gelen ve bugn alacamn "yansm kendisine vermem iin bana bask yapan bostancnndr dedi 21. Hakkaten bostancya da elli deynek vurulup maskar bu garb dncesine mkfat olarak o kadar altn ald. Murd, ikindi namazna kadar vaktini bu trl arkadalarla, bu trl meguliyetlerle geirmeyi i'tiyd etmiti. kindi zaman kalkar ve: Gnmz byle geirdiimizden dolay Cenb- Hakk'a hamd edelim. diyerek, hareme girerdi.
Riyz. Sultn Murd, muasr olan Osmanl uar tercme-i hallerinde Murd yhud Murd nmyla gsterilmitir 19 Ungand, 31 Mart 1575 tarihli raporunda diyor ki: Es st ein teutscher Renegat, dess Sultani Tmjgohsess mit Namen Mehumet von Gratz gebr-tlg, der zu Sigeth knabenwels gefangen, und zu lernung des enverbs ist gehalten wurden, der bel mir die tag gewesen, und mir angezetgt , wie dieser Sultan grosse Lust, habe zu knstllhen Unrwerchen die des Him-mels Lauf zedgen, aber er hat die werkh gern gross und mit Gewicht, gle-chwol, dass m PUdwercb und Thierwerg nlcht misf ailen, -hat kelne scheuch vor Plguren. Er sagt mir auah wle der Sultan sehr einzig und elfeminatus sel, und frei slctb. sehr mit narren und- Zwergen, wle dann iblshcr zu sehen, dass er dem MehmethBassa d&s Regtment f(lhren und er wart elner erlustigung ab. 20 Avu avu altun, Peev, varak: 164. Bununla beraber Knolles diyor ki: More sparehanded than was for ttoe greatness of !bis state. Bu fde, u eserdeki iki Venedik raporuyla hayl! uyumaktadr: Rank'm G ney Avrupa Milletleri ve HfUcttmd&rlan, s. 44; u Kadar ki, Murad'n mermerden bir hendek yaptrarak buna senelik kibutk milyona kadar bir mebla gmdrdne ve yatan bu hendein zerine kurdurduuna dir olan rivayetine efsne nazariyle baklmak lzm gelir. (Hammer* n kayna olan Peev'nln bu husustaki ifdesi aynen udur: Tab' ve kadleri gayet zlrek ve arif, rh- kelm ve hamna muttali* ve vkf di; ebyt ve e'rlarnda ve evz1 ve etvrlannda cnlb-i tasavvufa m, her ke^m-i drerbrlar vahdet-i vcd lsbtna kaail, sellka-1 latifeleri ol blhr- n-mtenhde sftmlfa ve sil olmakJa uary- zemneyi tetebbu* dn irsal buyurduklar gazelleri ekser ol vdde idi. uary- afin dah letafet ve tab'- hmynma kaalller idi, ve ekser-i eyyam memlik-l mahrsede belki Arato ve Acem'de olan ho elhn ve name-gzr ve s-endegn-i mmtaz, ve rnftrn ve kssa-perdz, ve erbb- iu'b ve tarab ve eshb- lehv ve sagaib al tark'l-mnvebe dhll-i meclls-i hmynlar olup her biri zhr- kadd-res ve maharet ile nezket ve etaretler idp avu avu altun insaniyle memnun olur giderler idi. Pecev, c. 2, s. 3. Mtercim) 21 Masharanun biri etaret ve maharetini itmam idp pdsh in'ftm 1de -cek mahalde Yok, munkftrum, bu n altun istemem; yz denek Iste-rem. dir. Sebebi sul tmyunhcak: Hele ellisini urun; ondan sonra su l buyurun.> dir. Urulsun diye ferman tderier. Denek elliye kar. Turun; bir ortaum var, ellisini ona urun dir. Orta sul olmdukda Her n 'beni da'vete gelen lx>stanc n'm alup giderken 'Seni ben gtrdm; nsf foenmdr1 dlyp nsfn eltimden alr; bugn denein da-h nsf onun hakk olmak lzm gelir cevbm virir. Pd&h bu latifeden hazz idp hsanm taz'f, bostancya elli denek uruldukdan sonra min ba'd 'byle yaz' itmemee tenibh buyunrlar. Peev, c. 2, s. 4. Mtercim.
18

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Harem elencelerinde o kadar az i'tidl gsterdi ki, hasekilerin (ocuk validesi olan gzdeler) mikdr krka, ocuklarn yz'e, cariyelerin beyz'e km ve criye fiyat stanbul'da yz misline kmt. Murd'n valide ve hemiresi Venedikli Bafo'nun yerine iki criye gndermek suretiyle, oul ve kardelerini o kadnn penesinden kurtarmak istedikleri zaman, arzular iktidarnn derecesini aan Pdihlar geici bir mddet iin iktidarsz kalmt 22. Valide Sultn, olunun bu hlini Safiyye'nin sihrine hami ederek ve birka Yahudi ile birka cariyenin bu hususta ibirlii yaptklarndan phelenmi grnerek, cariyelerin bzsn hadmlar vstasyle ikenceye ald; bir ksmn denize attrd. Birounu da Rodos'a srverdi; sonradan bunlar Dersa-det'e (stanbul'a) getirilerek nedimler ve angrlerle evlendirilmilerdir. Murd orta boylu idi; san ehreli olup szk gzlerinin zerinde kara ve kavisli kalar grnp, gr ve kumral sakal gsne kadar inerdi 23. Afyon imesine hami olunan sarl ve zayfl 24, bu zehiri terk ederek arb imee balad vakit kayboldu. Ancak, haremdeki su'-i istimlt sar'a darbelerine uramasna sebebiyet verdi 25. Sultan III. Murad Han'n Clsu 1574 Aralnn 21'inde (7 Ramazan 982), Sultn Murd, 28 yanda bulunduu halde Manisa'dan 26 Propontid sahilinde bulunan Mudanya'ya vsl oldu. Orada tesadfen Nianc Feridun'un onsekiz kreki eker bir kadrgasn bularak 27 drt mahremi ile, yni silhdr, ukadr, rikbdn,
Al, (varak: 387) Murd'n bu durumu hakknda tercmesi mmkn olmayan birka beyit syler. Hilye-i erifleri: Kasrden belrek alak 'boylu, beyaz tenli, ela gzl, brleri ve mehsin -i letafetnmnlar kumral, laim ve almda va-sat'1-hl idi. Peev, varak: 3. Kalar kara demekte Hammer aldan m grnyor (Mtercim). 24 Ungand, 3 Knn- sn (Ocak) 1575 raporunda, Sultn Murd'in ahs hakknda su tarifi yazar: Der Sultan st von person nicht gross, seh Leib geschwankh, gar gelb, bleich, hat einen rotfarbnen Part, nasum agu-linum, polkhete Augen, hat mer eines Sc3ulverwan<Iten als krlegerischen Herrn Gebaerde und Anschen, die Bleichlgkeit soll daher kommen, dass er viel Opy vormals gegessen, iez wollen etUch, damit er sich des Opy enthalte, das er. doch gar maesslg pflege wein zu trinkhen; man ruembt in so grosser Hberalltat das er das Geld nlcht achte. Knolles Murd' civnmerd gsterecek yerde hasis olduunu syler ve hakikate aykr olmak zere sarho yapar: Yet-it Is reported that ne would offentimes himself drlnk plentifully of wormwoodwine. (s. 251). Mezere, s. 146, renginin deimesi hakknda yle syler: <nk sonunda iman olduu, ve renginin kzllat rivayet edilir. 25 He was much subject tho te falling sickness, Knolles, s. 651. 26 Baudier (Bodiye) Trklerin Ummi Trihi Klavuza (Rehberi) (Paris, 1628, s. 442) adl eserinde yanl olarak pederinin vefatnda Amasya'da idi diye yazar. 27 Sagredo, Koridor primo Sigillator diyerek Feridun'un ismin i tahrif eder.
22 23

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

muallimi ile birlikte bu gemiye bindi. Yedi saat yolculuktan sonra stanbul'a varp, Sultn Byezd kk yaknnda sahile kt. Kendisini deniz tutmu olduundan ykanmak zere su istedi; tatlsu bulunamayp, deniz suyu kullanmak mecburiyetinde kald. Bu hlin htras olmak zere sonralar buraya bir eme in olunmutur. Hasan avu ile kadrgann klavuzu Ahmed, Pdih'n geldiini haber vermek zere sadrzamn sarayna gittiler. Sokollu fener tutan adamlanyle birlikte, yeni efendisinin elini pmek ve validesinin yanna gtrmek zere kotu. Murad'n gece ilk olarak verdii emir henz balayan saltanatna rakb olmalarndan korkduu be kardeinin dm oldu 28. Seher vakti vkel ve ekbir-i devlet (devletin .yksek rtbeli memurlar) siyah kavuk giymi olduklar ha|de, Ayasofya Cmii'ne toplanarak sabah namaznn edsmdan sonra sarayda dvn salonuna gittiler. Saat yedide siyah tezyinat ile mzeyyen mor atlas dolama ve ba na siyah kavuk giymi olduu halde tahta kt; ilk olarak sadrzam yeni Pdih'n ayaklarna kapand 29; ondan sonra dier be vezr, yni Sakz ftihi Piyle, Ahmed, Mahmd, Lefkoa ftihi Mustafa, Yemen ve Halku'1-Vd fatihi Sinan Paalar ile kapdn Kl Al Paa, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri Abdurrahmn ve Mehmed Efendiler, defterdar Ca'fer, Llezr ve Mehmed elebi Efendiler, Nianc Feridun Be, mft, stanbul kads, btn ulem kadrosu, yenieri, siph, cebeci ve bostanc aalan, nihayet mbeynciler, muhafz askerleri ta'zmtlann arz eylediler 30.
Selnik, li, Peev, Hasan Reg-zade, Avrupal mverrihlerden Sagredo, Knolles, Mezere, Bodiye (Baudier), Gerla (Gerlaeh) ve dierleri. Venedik elisinin raporu yanl olarak Murad'n drt kardeinden bahseder: 4 fig lio andati al macello, costume antico di questa casa benche crudele. Osmanl mverrihleri bu Idfimn, Murd'm vard gece cra olunduunu yanl olarak sylerler. Binenaleyh Relaifone di Const. e gr. Turco eserinde (Rank, CMiney Avrupa Hkmdar ve Milletleri) Murad'n kardelerinin damna muhalif ve icrasn te'hir etmi olduuna dir olan ri-vyet srf uydurmadr, (Saadeti pdh hazretleri dahi leyle -i mezbre-de (vard gece, 7 Ramazan 982 Sah akam ve 8 Ramazan aramba gecesi) be aded ehzdenn llv-i haytlarn ser-nign dp... Selnlkt, s. 126. Mtercim) 29 Kendileri (III. Murd), lbas- mtem-pde, taraya kncaya kadar vzer ve erkn - devlet dyn-hnede tevakkuf eylediler. O gnn (aramba, 8 Ramazan) nci saatinde bb- hmyun nnde taht kunlp ve azameti pdh hazretleri uzun yenli, ep -rstl nimtene ve mor atlas dolama ve memmel (basna siyah kavuk giymi olarak) kup yemin ve yesnnda aalar, anigirler toulund halde vzerya. selm virerek taht - hmyna cluslarnda lbtid sadr- 'zam selm yirine tu-rup hallfe-i ry-i zemini ta'zlm i t di; sadr- 'zam dmenlne yz srln-oeye kadar pdh aya zeri bulmarak ihtiram gsterdi. Seianiki'den telhis, s. 127. Mtercim. 30 Selnik, clusu tebrik eden zevat su tertible zikreder: cVezr-i 'zam, ikinci vezir Piyle Pasa, nc vezr Ahmed Paa, drdnc vezir Mah-md Paa, beinci vezir Lala Mustafa Paa, altnc vezir Sinan Paa, sonra Rumeli belerbegi Slyvu Paa, Kapdn Kl Al! Paa, Rumeli ka zaskeri Abdurrahmn ve Anadolu kazaskeri Mehmed Efendiler, Lala Ca'fer Be, defterdar Lle-izr-zde, Anadolu defterdar Mehmed elebi, kk - snl defterdar Snbl Efendi, ehr-eminl, reis efendi, cebeci-bas; bunlardan sonra (kazaskerler dvnda bulunduu cihetle, mlkiye me'mur-larndan addedildikleri anlalr; mlkiye'yi mteklb ulem balyor) eyhlislm Hmid Efendi, stanbul kads, hzr olan dier ulem; (bundan sonra maiyyet -i hne ve asker balyor) rikb aalan,
28

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Pdih bu merasimden sonra, hareme ekildi; hadm-aalar ellerini kavuturmu olduklar halde Sultn Murad'n kendilerine hitb etmesi iin bekliyorlard. Deniz tutmasndan sonra itihs yerine gelmi olan Murd, bunlara: Karnm a, yiyecek veriniz. dedi. Bu sz, bir ktlk iareti olmak zere telkki olunup, hakkaten o sene iinde ktlk kt ve bu suretle tesadfen sylenen szlere husus bir ehemmiyet atfeden halk i'tikadm takviye etti. Bz msid olmayan al metlerden fl bakarak ktye yorumlamak, Peygamberin hadsi ile men edilmi olduu halde, halkn bu gibi zanlarda bulunmas 31 Osmanl-lar'a Yunanhlar'dan, Romahlar'dan gemitir. Cenaze namaz Pdih hzr olduu halde klnd; ondan sonra ve zirler II. Selm'in na'n Ayasofya Cmii'nin bat tarafndaki avlusuna gtrdler 32. Bir gn sonra da dm olunan be ehzadenin cenazesi kaldrlarak, babalarnn ayak ucuna gmldler. Saray krk gn matem tutarak, bu mddet zarfnda Sultn Murd babasnn, kardelerinin ruhlar iin Kur'n okutturdu, sadaka datt. Clus Bahii gn.sonra, (25 Aralk, 11 Ramazan), Pdih hazneden clus bah ii kard. Her biri onbin dukalk yzon kese altn ki cem'n bir milyon yzbin altn eder askere tevz olundu. Yalnz yenierilerin her-biri 50 altn, yni, cem'n 70.000 altn aldlar 33. Ertesi gn Sultn Murd vezirlere ve
blk aalar, enidirler, mteferrikalar, avular, blk kethdalar, blk halkyle yenieri aas, segbn-bas, kul kethdas (Harbiye mstear), ktib efendi (yenieri ktibi, harbiye muhasebecisi), cmle -i erknyle ale'ttertlb ha-sektler, yaya-baslar, solaklar, yenieriler, kapuclar. s. 127. Mtercim. 31 Vaktiyle sadrzamlarn da ilk szlerinden f&l kannd. (Mtercim) 32 Sultan III. Murd'in clusuna emsi Pasa u msra ila .trih drmtr: imdi buld Murdn devran (982) (Mtercim) 33 Selanik!. Bu hesaba gre o zaman 14.000 yenieri vard. G-riceli Ko Be'in istatistik! rakamlarna gre bunlarn hakk mikdr 13.599 neferdi. (Mtercim'in ilvesi: Hammer burada ulfeli asker ve saray hademesinin o zamanki mikdrna dir Ko Be'in verdii malmat yazm ve bunun yeknu, Ko Be'in yanl olarak yazd gibi 36.153 deil, 37.288 olduunu beyn etmitir. Halbuki Ko Be Rislesi'nin matbu nshasnda gsterilen rakamlarn yeknuna muvafk olduu ve Hammer'deki rakamlarn birkana hat bulunduu anlaldndan, mezkr risalenin bu hesab gsteren cedveli aaya aynen ikti-hs edilmitir: Nefer 124 Dergh- l mteferrikalar 40 Cemat-i angrn 290 avun- dergh- l 4 Kttb- defter-i hkaan 31 Kttb- dvn- hmyn

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

devletin byk me'murlarna kymetli hediyeler ve matem libs nmyle krkler ihsan etti. Sadrzamn hissesine 6.000 altn, beyaz atlas kapl samur krk, daha az kymetli kuma demek olan sersire kapl dier iki krk, kymetli talarla ssl bir kl dt. Dier be vezirin her birine 4.070 altn, iki hil'at verildi. Nianc ile defterdarlar kaftan alamadlar, yalnz 500 altn ihsana nail oldular. Saray erknndan bir takm tekad edilerek, bir takm yeni mansblara ykseltildiler. Bunlardan iki mbeynci sancak-beliine ve bir anigr s-vr kumandanlna tyin edildi. Murd'a clus haberini gtren Hasan avu'a avu-balk verilmek suretiyle mkfatlandrld. Ancak bu adam sert ve kaba tabiatl olduu iin kapclar -kethds (Ferhd Aa) tarafndan terbiye edilmek lzm geldi. Bir mddet nce tekad edilmi olan Rumeli kazaskerinin (Kad-zde) tahsisat artrld. Kadlardan ey-hulharem Hseyin Efendi su yollarnn ve Harem-i erifin tamirinde istihdam olunmutu. Bu defa Medne-i Mnevvere kadln rica edip, evvel uygun bulunmadysa da, Mekke erfi'nin i'r zerine arzusu yerine getirildi. Pdih, clusu erefine Kara-kule'den drtyz mahbsu, bu arada Halku'l-Vd'm cesur mdafii Zerbeloni'yi serbest brakt. 1574 senesinin son gn (17 Ramazan) Sultn Murd ilk defa olmak zere Cuma namaz klmak iin Ayasofya'ya gitti; 5 Ocak (22 Ramazan) btn saray halkyle Eyp
17 Kttb- ahkm- mliyye 51 Kttb- hazne-i mire 10 Haznedr- brn 356 Cemat- bevvbn- dergh- l 2210 Cemat-i ebn-i siphiyn 2127 Cemat-i silhdrn 400 Cemat-i ulfeciyn-i yemin 407 Cemat-i- ulfeciyn- yesr 406 Cemat-i gureby- yejnn 407 Cemat-i gurebSy- h 13599 Cemat-i yenieriyn ve segbnn ve piydegn ve zaarcyn 7495 Cemat-i glmn- acemyn der stanbul ve Edirne ve Geliboh ve hadaayk- hssa 4396 Cemat-i stabl- mire 489 Cemat-i matbah ve kilr 625 Cemat-i cebeciyn 1099 Cemat- topcyn 400 Cemat-i arabaciyn- top 229 Cemat-i mehtern- hayme 158 Cemat-v mehtern- alem 115 Cemat-i teberdrn 27 Cemat-i peykn- hssa. 18 Cemat-i sakayn 6 Cemat-i mezzinn- hssa 537 Cemat-i ehl-i href 54 Cemat-i suyolcyn ve konc 26 Cemat-i etibb ve cerrhn- Yehd 36.153 Cem'an yekn.

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Cmii'ne giderek, orada kl kuand. Edirne-kapsmdan Aksaray'a dnerek srasiyle I. Selm, Ftih, ehzade Sultn Mehmed, Byezd, I Sleyman i le II. Selm'in ve dm ettirdii be kardeinin trbelerinde, gzyalar dkp du etti. Kur'n nazil olduu gece, yni Kadir Gecesi'ne 34 tesadf eden gecenin ertesi gn (27 Ramazan) mevcib (maa) datld. Yenieri ile birlikte sipahinin mev-cibi de verildiinden Bu det deildr, sipha bir gn sonra virilir diye homurdanmalar olduysa da Bayram ulufesi byle virilir cevabiyle geitirildi 35; Ramaznn 28'inci gn Pdih, kafes arkasndan dvn mzkerelerine nezret etti. Ondan sonra vezirlerin arzlarm dinlemek zere Arz Odas'na gitti. Bu srada bir grlt koptu. Muntazam svariden en son i'tibr olunan drt blk halk, ulufelerinden geri kalm akeyi ve c luslarda mu'td olan terakkinin bakiyyesini istiyorlard 36. Sadrzam dosta yanlarna gelerek ve eski silh arkadalaryle konuur gibi hitb ederek Ftih Sultn Mehmed'in kanunu mucibince, yeni bir pdihn tahta sulusunda sipahinin yalnz ilk iki bl be ake terakki alarak, onlardan sonra gelen iki blk azablann drder ake ve eri sonra gelen iki blk garblerin er ake aldklarn isbt etti 37. Bu deliller ve zellikle denmemi maalarn te'diye edilmesi ve siph aas Vel'nin ordu hesaplarnda yapt suiistimallerin tahkkna defterdarlarn me'mr edilmesi n'honudlan yattrd 38. Bayram esnasnda 39 nianc Feridun Be Pdih'a kymetli bir eser takdim etti. Fevkalde malmat sahibi olan bu zt, saltanatn balangcndan beri Devlet arivinde te rtiblenmeksizin toplanm olan btn siys evrak ve Osmanl ordular
Pdih Kadir Gecesi Ayasofya'da namaz klmt. Selnikl. (Mtercim) Verilen resen (yenieri mevacibtain son -ayl) mevcibi idi. Askerin maa demek olan mevcibin bir senelii drt <kst> (pay) ile verilirdi. Muharrem, saf er, rebl'-evvel mevacibine masar; rebi''1-ahir, cemaziy'l-evvel ve cemziy'l-ahir mevacibine receo; receb, a'bftn ve ramazan mevacibine resen; evval, zilka/de, zilhicce mevacibine le-zez mevadbi tbir olunurdu. (Mtercim). 36 Aalarmuz bize ulfelerimzi kusur zere ve terakklerimzl eksik vir-mek sterler diye ikyet itdiler. Selnikl, Mtercim. 37 Sadrzamn vrdu zerine aa blkler Bizm toanigi dier blklerle beraber alup da terakkiyi naks anamuza sdbeb nedr? diye bandlar. Sadrzam ki ba blk beer, dier iW drder, son iki blk er alr; Sultn Meiemmed Gaaz'nn defterlerine baknua! diye azubet -i lisn ite cevp virdi. Selanik'den telhis, s. 135. (Mtercim) 38 Kk mirnor Veli Aa sipahiler aas iken Ha lku'1-Vd seferine me'mr olup da itmemi bulunanlarun ulufelerini alm di. Bu tobda ikyet vki olduundan Sultn Selm mderrislerinden Abdlgan mttbseretiy -le badefterdr l*le-zr-zde hanesinde hesabnn teftiine ihtida olundu. (Gurre-i evval). Selrki'den telhis, s. 136. (Mtercim). 39 Birka gnden beri kar ve yamur erkn- devletin birbirine gitmesini mkilta drm ve arefe olan perembe gn pek souk olmu olduu halde. evvalin lk gecesi frtna sakinleserek kuvvetli ncima d (don) olduunu ve muyedeye (bayramlamaya) suhuletle gidildiini ve o gttn leden sonra lodos eserek frtna ktn Selnikl kaydeder. Feridun Be'in Mttngeat - takdim etmesi 9 evval'dedlr.
34 35

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

seferlerinin merhil-nmelerini vgye lyk bir sebat ve gayretle bir-araya getirip, herbiri bir pdih zamanna id olmak zere onbir ksm da tasnif etmiti. Bu eser 1.800 para yazmadan mrekkep olup Mn-et- Seltn nmyle 40, byk boyda 3.000 varakay iine almaktadr. Feridun, bu teebbsn hmisi olan sadrzam Sokollu vstasyle kitab atebe-i pdihye ulatrd 41. Yine bu ay iinde (6 ubat - 24 evval) Macarl Ferhd Paa (mtekaid vezir) vefat etti. Vzer trihinde bundan gzel yaz yazan yoktur 42. Ferhd, Sultn Sleyman'n sevgili ehzadesi Mehmed'in kz olan Hm Sultn'la evlendirilmiti; ondan be olu ve kz kalmtr. Bir Frenk tabibi Ferhd Paa'nn tabibi Koca c'y vezirin vefatna sebep olmakla itham ettiinden Pdih'n tabibi Gyseddn 43 bir tezkire-i hmyn ile tahkkna me'mr oldu. Koca c', Ferhd Paa'nn iki seneden beri tatan muzdarip olduunu ve mtridddan baka il 44 vermediini isbt ederek, kurtulabildi. Sadrzam kk mrahor Vel ile defterdar veys'in haklarnda baka trl tahkikat atrd: Vel, haksz olarak alm olduu 150.000 akeyi iade etti; lkin vezirlerin Sa'deddin tarafndan mhrlenmi ve ehzadelii zamanndan Sultn Murad'a id olan bir para torbasn izin almakszn am ve iindeki paray alm olmakla itham ettikleri veys; efendisinin himayesine istinaden marrne ve kaba bir tavrla u cevb verdi: O vakit de imdiki defterdar bulunduum cihetle hazneyi ap kapamak hakkna mlik idim; eer biraz para aldm ise, fiz mhim iler iin aldm; s-i istimalim bulunacak olursa bin mislini te'diye etmee hzrm. Sadrzam avu-bay tahkikata devam etmesi iin yardmn taleb etmek zere Sa'deddn'e gnderdi; lkin Sa'deddn Muro?n clusundan beri nfuzunun krlm olduunu sylemekle iktifa etti. Sokollu'nun te ebbs bir neticeye ulaamayp, yalnz tefsirinin kalmadn ortaya koy du
cMnet's-Seltm terkibi, takdim edildii trih olan 982'yi gsterir. Mtercim. Sonralar yine bu unvan ile, bu eserin 267 yazmadan baret bir nshas tanzim olunmutur. Her ikisi de Osmanl (tarihinin en mhim kay-naklanndandr. 42 cBeyne'l-vzer 'Merhum Ferhd Paa gibi ehl-i ma'rifet kimse vezrete gelmemidr diye nakl olnur.> Selnikl, s. 138. Mtercim 43 II. Selim ve III. Murd'n tabibi olan Gyseddn Mehmed. Sultn Sleyman'n son tabibi Kaysn-zde'nin vefatndan sonra (976/1568) bu hizmete tyin olunmutur. Tababet lminde de mtebahhir olup tarkat- ilmiyyede bulunan seyh-i lim Gyseddtn'ln olu di. At'I, Teracim-i Ahvl, s. 237. Buna ramen Gerlach, Sultn Sleyman'n son tabibi saatilikten tabb olinus &k* ZencI'dir, derken hat eder; fakat Tablb gnde c yz ake alrd demesi dorudur. 44 Mhrdd tarafndan Icd olunduu rivayet edilen bir panzehirdir. Selnikli, bu ilc mitravitus diye yazar. Mtercim.
40 41

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

45

Cilt 7

Joseph von Hammer

. Sadrzamn o zamana kadar orduda hiz olduu hrm et de sarslmaa yz tutmutu. Bunun delili, aada yazlacak vak'adan anlalacak ve bu mnsebetle, ordunun intizamszlnn Pdih'a ramen bile devam ettii grlnce, sadrzamn nfuzunu kaybetmesine pek fazla taaccb edilmiyecektir. Murd bir gn kadrga ile bir Rum meyhanesinin nnden geerken sarho birka yenieri kendisini tanyarak: Shhatine iiyoruz diye pen cereden kadehlerini gsterdiler. Pdih bu kaba hitbdan kzarak, Mslmanlar'n arb imesini men eden bir irde neretti. Bu emrin iln zerine 300 siph toplanarak suba'y hiyle ile aralarna getirip fena muameleye urattlar. Sadrzam grlty yattrmak iin geldii halde, ona da denek gsterilerek, pdih gibi (?) tehdd olundu 46. Murd korkarak, neferlerin her trl intizamszlktan uzak kalmak artyle arb imelerine msaade ettiini bildiren yeni bir emir neredip, birinci emri ibtl etti; bununla beraber yenieri aas azledilerek, bu mansb, Cerbe muhrebesnde esr edilen Ceneviz asl-zdesi ikala'nn olu mhted (Mslman olmu olan) Cala (Caala)'ya verildi. te bu suretle, kara ve deniz kuvvetlerinin en byk iki rtbesi olan yenieri aal ile kapdnpaalk iki talyan mhtednin, yni Ceneviz ikala ile Kalabral Oiali'nin (Kl Al) elinde bulunuyordu. II. Selm'in vefatndan az evvel 3.00 duka kymetinde bir kl alm kapdn-paa merhum pdihn asl Iskalavonya'dan, yhud Hrvatistan'dan olan Rumeli belerbei Siyavu Paa'ya va'd etmi olduu sultnn sadlna me'mr oldu. Sadc'm bir yzk ile bir ift pa-budan
evvalin onsekizlnde, pdihn ehzadelii zamanndaki umuru defteri dlvn - hmyna gelerek uka kise iinde basdefterdara teslim olundu. Ertesi gn defterdar Kara veys dlvn - hmyna ihzar olunarak te taraf dan (yni ehzadenin, hkmet merkezinden) gelirken Lala mhriy-le mahtm, sanduklar a.up iinden ba'z levazm In pare karmsn; 'ba'z kimselere de emirsiz ulufe virmissim szleriyle ttab olundu. Ber-mu'td vzer huzuruna kahce denip husemsjyle beraber oturdu. Kazaskerlerle sadrzam isticvb ettiler (sorguya ektiler, cevap stediler). Kara veys: cBen defterdram; hazlne -i hmyn benm ma'rifetmle alr; kapanr. Adum; ne ise mesllh- mhimme lzm old zere gr-dm. Zayi' olmg nesne var ise beyn onusun, yirlne bin vtreym. diye cevp verip kalkdktan sonra vezlr-i zam, kendisini avus-bas le La-la'ya gnderdi. Lala demi ki: <Cls- hmyn haberi gelince blzm vazifemz kalmad. Defterdara ve irlerine hkmmz sktdur; vek-let-i mmeye me'mr olan sadr- /zam hazretlerinn re'ylerl olmaynca bir i yaplamaz, diye tembih itdm. Sanduklarun almasna lzum yo-idl; bundan sonras da kendilerinn irdelerine mfevvizdur. (Selanik!' den telhis, s. 141). Haminer, Lala Gazanfer Aga'y muallim Sa'de'd -dln diyerek yanld gibi, aann cevbm da yanl tercme etmitir. Fakat bu tahkikatn -Kara veys'in mensubiyetinden dolay- neticesiz kald dorudur. Mtercim. 46 Gerlach'n Jurnali: cWeil er Ihnen den wein verbaten, so soll dle lange Hubr (so rennen sie den Bassa selber) und der Kalzer zusehen, wann sie in den Krelg zichen, wle sie bestehen werden, sle wellen zuvorderst auf zween zuschlagen Askerin tahkirlerinin ve isyankrlklarnn cezasz kalmas yenieri aasnn ne kadar ktidarsz, sadrazamn ne kadar nfz-suz olduunu gsterir.
45

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ibaret olan hediyesi 50.000 ake ve gveyi hediyesi bunun iki misli tutmu idi. Avrupa Devletleriyle Sulh Mzkereleri Bu kadar uzun mddet gzlerimizi Murd'n saray dhiline ynelt tikten sonra, artk Devletin Venedik, Fransa, Lehistan, Transilvanya, Avusturya hkmetleriyle ve Avrupa'nn dier devletleriyle olan mnsebetlerine sz getirmenin zaman gelmitir. Vilyet valilerine mu'td olduu zere cls- hmynu bildiren muharrert 47 gnderildii srada Mustafa avu eski kapitlasyonun 48 elli alt madde olarak yazlan yeni nshasn Venedik'e gtrmee me'mr oldu. Doc da bilmukabele valye Jak Suranzo ma'rifetiyle teb -rik-nme ve sulh ahidnmesinin Senato'dan tasdk-nmesini stanbul'a gnderdi. III. Murd, Lehistan Kral olduu halde tahtn Fransa tahtyle de itiren Hanri d'Anju'dan holanmad ve sadrzam Fransa maslahatgzr olan Ak piskoposuyla uyuamadndan, Fransa sarayna eli gnderilmedi, Maslahatgzar da stanbul'dan ayrlmaa mecbur kald. Lehistan elisi Taranovski Sultn Murd'a clusundan dolay Lehistan'n tebriklerini arzetti; Pdih, Manyat'lara yazd cevap-nmede, Lehistan Krall'na sve Kral'n, yhud Transilvanya Voyvodas'n semelerini tavsiye etti. Sadrzam da Lehistan'n Avusturyal Maksimilyen veyhud Rusyal Korkun Jan aleyhinde bulunmas iin Taranovskf ye ifahen tevikte bulundu^ Pdih Transilvanya voyvodas Batori'nin seilmesinde nfuzunu kullanmay ancak az bir zaman nce kararlatrmt. Zr uzun bir zam an 49 bu voyvoda ile stanbul'da adamlar Emerik Antalfi ve Aleksandr Tinodi ma'rifetiyle Transilvanya Prenslii iin mzkerelere girimi olan onun rakibi Bekes arasnda mtereddid kalmt. Lkin Batori, yalnz Maro nehri zerinde bulunan Zent-Pal mevkiindeki asker muvaffakyetiyle deil,

Ktib Mehmed'tn tarihinin sonunda (CmTttt -Tevarfh; bendeki nshada s. 298) sadrzamn talebi zerine Selm'in lrtihaline ve Murd'n clusuna dir Diyrbeklr, Badd, Musul valiliklerine hitaben kaleme ald bir mektup dercedilmistir. nfty- Ali'de, 13. para, li tarafndan -hutbenin Murd namna okunmasn mir- valilere yazlan ferman vardr. 48 mparatorluk ve Kraliyet Arlvi'nde Suranzo'nun raporu. Bu ahidnme-nin 1 Cumdel-ulft tarihli asl Venedik Arsivi'nde mevcuttur. Bu trih 10 Austos'a tesadf ettii gsterilmise de, bunda hat vardr. Zira 1 Cumde'1 ul 8 Austos'a rastlar. 49 Ungand'm Kanije kumandanna mektubu -ki bu olaylar reddedilmesi ka-abil almayacak surette gsterirGerlach'da bulunur, s. 135. Antalfi ve Ungand'in grmelerine de baknz, kezlik.
47

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

stanbul'da elileri Piyer Begrod 50 ve Aleksandr Kendi'nin mnsebetleriyle rakibini galebe etmiti. Kendi, mu'td olan verginin artrlmasn arz etmeksizin, efendisinin Transilvanya Prenslii'nin tasdikini Pdih'dan taleb etti. Osmanl Devleti bu talebi yerine getirmek yle dursun, bil'akis Ahmed avu 51 vsta-syle Zent-Pal muharebesinde esr edilip, haklarnda s muamelesi gsterilmi olan Balassa ve Misel Sergeosin'in oullarnn braklmasn tebli etti. Batori buna dir olan mektub ile birlikte Lehistan Krall'na seildii haberini ald. Yagelonlar ailesinden Prenses Anna'nn kocas olmas, Manyatlar'n kendisini semelerine sebep olmu ve bu suretle Lehistan ve Transilvanya hkmdarlklarn birletirmiti 52. Selm'in vefatndan sekiz gn nce tercman Mahmud, Sonnek Ba ronlar 53 Destenbeg ve David Ungand vstalaryle sekiz sene iin yenilenmi olan ahidnmeyi hamilen, sefir sfatyle Viyana'ya gnderildi (4 Aralk 1584) 54. Selm'in irtihalinden on gn sonra da Murd'n clusunu tebli iin alelacele giderek Mahmud'a iltihak etmek zere bir avu gnderildi. mparator Maksimilyen'in sefirleri, Noel Yortusu Gn iki tercmanlarm Sultn Selm'in veftyle hkmsz kalmas muhtemel olan kapitlasyonlarn yeniden tasdikini taleb etmek zere, dvna gnderdiler. Bu tasdik vaad olunmakla beraber clus hediyesinin gelmesine brakld. Mahmud Prag'da vefat etti ve na' kalaydan bir tabut iinde Gran'a kadar nakledildi; hediyeler ise ancak ertesi sene Temmuzunun 6'snda Baron Preyner vstasiyle getirilmitir ki, gm saatlerden, altn kadehlerden, 9.000 ek altnndan tertiblenmi ve sulhun yenilenmesi talebinin kabuln mutazammn idi; bu paradan baka fevkalde hediye olmak zere sadrzama 9.000; ikinci vezire 2.000; der vezirlere 1.000'er, Budin valisine 3.000, Devlet tercmanna 1.800 ek gon -derilmiti. Derece derece daha aa olmak zere dier belere, aalara da akeler armaan ediliyordu. Pdih'a takdim edilen hediye de 45.000 ek veyhud o
Bethlen (s. 294) bunu Grui diye isimlendirir. Avusturya elilerinin raporlar yle sylyorlar; cAdvenlt agense transylvanus nomlne Peter fig-rud, non cum trlbuto, sed exteaordlnarlus.> 51 Quare ratione mandati nostri nulla ejtcusatione ad -hibita cum praedlcto - Ohausio (Ahmed) nostro praedicta, mancipia ad Portam nostram exelsam mlttere nequaquam recuses et negligas, secus n fecerls. Gerlaeh'm s tanbul'dan 17 Aralk 1575 tarihli Jurnali. 52 Bettolen, c. 2, s. 409. Bethlen'in toiraz yukarda bir avula gnderildiini bildirdii mektup 1 Nsftn 1575 trHU olup bir avula deil, Gerlach' in fdesinden anlald zere Taranovski ile gelmitir. Bu mektupta yle yazldr: <Sed cum Rex Suecorum habeat sororem ajnici nostri Si-gismundi Augustl aut hunc ellgite aut allquem vestra Regia dignltate dignum, aut vero Woiwodam Transylvanensem Stephanum Battori de SomUo.> 53 imparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'nde 537 numarada, Rim (Rym)'ln stanbul seyahatine dir 27 Temmuz 1584 trlh Felemenkce bir rislecik vardr. 54 Gerlach'm jurnali, s. 68, bu trihi gsterir.
50

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

zamann rayicine gre 30.000 Macar altn idi. Tasdiknameler sefire ancak ay sonra verildi 55. Sokollu'nun o zamana kadar srarla taleb ettii ve Teis nehrinin te tarafndaki belli bal mdfaa noktalarndan olmas yzden Macaristan Meclisi'nin 56 dima reddettii Kalo kalesinin yklmas, artk sz konusu edilmedi. Lkin, aka zkrolundu ki, Trkler'in o sene iinde zabtetmi olduklar Keke, Dive-ni, Smske, Fonyod (Funiud) isminde drt kale, onlarn (Trklerin) ellerinde kalacaktr 57. fmparator Maksimilyen, Macarlar'm Tit-liov'u olan Nikola Istoanfi'yi Budin Valisi Mustafa Paa'run bar zamannda elde etmi olduu kalelerin iadesini talebe gndermiti. Mustafa Paa yle cevap verdi: Bunlarn zabt olunduu haberi stanbul'a kadar gitmitir; bundan dolay huss bir pdih emri olmadka iade edemem. Bekes'e edilen yardmlarla bir-iki kale deil, btn Transilvanya Pdih'm elinden alnmaa allp dururken, ne hakla o kalelerin iadesi taleb olunuyor? Atmacann mecbur olmadka avn penesinden brakt hibir zaman grlm mdr? 58 Gran bei de ayn istil fikriyle o sene 600 svari Obvar nne gitmi ve muhfizlar birka el mzrak atmaa davet etmiti. Drezeli ve Novigrad kumandanlar Pohanzi kalesini anszn almak teebbsnde bulunduklar gibi, tuhlveysenburg bei Palota zerine atlmt 59. Ka-o civarnda Trkler Hilo-Gardo, Vandek, Lantu, Zilas isimli drt ky yaktlar. 4.000 Aknc ve 3.000 piyade Papa ve Duten civarnda Kuyra-inis'e kadar
Gerlach, s. 131: Den 22 hat der Bassa dle Bestaettigung des Friedens tlberschikt, den 30 sind Bartolomeus und Stephan Grutner mit der Frl-edensbestaetUgung an Sr. k. k. Majestaet abgefertigt worden. mpara torluk ve Kraliyet Arsivl'nde Ungund'm raporuna da bakuz. 56 Ungand ve Bethlen, 2, s. 323, Gerlach (s. 139) diyor ki: Zwel n der Nachbarschaft au den Bergstaedten dem ungarischen Frelherrn Wala-slan zustraendlg, Dlvln und Blattenstein, Zluni jenselts der Donau und Tunnot in Crabaten. 57 Ekim 1575'de Ungund Trklerin de Blondvar, Segesd, Ya -Bereny, Ze-eni (Szeeseny) kalelerini ykmalar artyle Kalo (Kallo) kalesinin yklacan sadrzama fde etti. Sokollu sulhun bozulmas hususundaki ha -tnin Balassa'ya, Peges'e, Bogdan'a atfetti. Ungand'm mparatorluk ve Kraliyet Arjivrndeki raporuna baknz. Bu raporda Sokollu'nun Receb 983 (Ekim 1575) tarihli mektubuna da mracaat olunmaldr. Bunda ve -zr-1 zam, Sultn Mehmed'in irtihline dir mparatora yazd mektubun cevbna cevap olmak zere Kalo'nun yklmasn aka taleb etmektedir. Ramazan tarihli ikinci bir mektup o zamana kadar sulhe mn! olan sebeplen sayar. 58 Istonafl (Kolonya 1622, s. 147) Bethlen'den (c 2, s. 323) daha az tafsilt veriyor. mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde mparator Maksimilyen'in mektubu vardr: 5 Nisan tarihli birincisi sadrazamn, Sultan Selm'in rtihalinden nce sulhun yenilendiinin tebliine dir yazd mektuba cevbdr. 24 Nisan 1575 tarihli ikincisi, zt- ahaneye gnderilen hediyelerin hmili Baron Preyner' Budin valisine tavsiye ediyor. ncs, buna benzer bir maksadla, Gran paasnn eli Ungand'n yanma verdii Al avu hakknda memnuniyetini bildirmek zere yaz-mistir. 59 Selnlk (s. 128), 20 Ramazan 982 (3 Ocak 1575) tarihinde, Novigrad bei tarafndan gnderilmi onbe esirin geldiinden bahseder. (Bunlar Budin serhaddinden Novigrad begl Ferhd Be'ln dil in gnderdii yazldr. stanbul basm, s. 132. Mtercim.)
55

Sayfa

24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ilerleyerek Dubra boyunca Kulpa'ya kadar btn o havaliyi tahrb etmi ve 400 esr alarak dnmlerdi (Aralk sonlar). Ancak bu aknlarn hepsi Karniyol'un kahraman kumandan Herbart Do Erperg*in ay nce vukua gelen mdhi hezimeti derecesinde mhim deil idiler 60. 22 Eyll 1575'de Bosna Saray Huveyna, Pozaa, Pakariz sancak bele riyle Vellayi alay-bei Vihi kalesini zabt etmek zere 2.000 kii ile yedi topa varan btn kuvvetlerini Kroya zerinde toplamlard. Umm kumandan olan Auersperg Baronu Herbart hasmnn geliinden haber alarak yerli askerin (milis) Kk Radonya rma civarnda RodanskT-de toplanmalarn emretmiti; lkin Herbart'n kuvveti Osmanllar'n kuvvetine nisbetle ancak yan derecesindeydi. Yaplan muharebede Ferhd Be'in 1.000 kiiden ibaret ilk frkas Voykovi kumandasnda bir blk Hrvat Husarndan ibaret olan Herbart'm nclerini malp ederek, Voykovi'i yaral olarak esr ettiler. Piyadeler bu hli grnce ormana daldlar ve yalnz Hrvat ve Alman svarileri kahramanca savatlar. Auersperg ile 22 yandaki olu Volf Engelhard ve Kapiten Veyk-zelberg fevkalde cesaretler gstererek ve de hibir tarafa bakmayarak dman zerine srdler. Auersperg'in altndaki at bir mzrak darbesinden telef olarak kendisi Veykzelberg ile beraber Osmanllar'n eline dt ve ikisinin de balan kesildi. Volf ile Kristof Purgstaller, Serin ve Krastovi sergerdeleri esr oldular. Auersperg'in zevcesi defn edilmek zere kocasnn cesedinin kendisine verilmesini Ferhd Be'den rica etti. Cesed teslm edildi. Karniyol eyletinin payitahtnda bir umm matem havas iinde son merasim f edildi. Ferhd Be, Ba da size verilecektir; fakat benim stanbul'a giriimde yaplacak alay iin doldurularak zafer armaan tekil etmek zere evvel derinin yzlmesi gerekir demiti 61. Ahidnmenin tasdikinden 14 gn sonra mparator'un elisi Ungand'a ilk gsterilen manzara Ferhd'n kesilen balan tehir etmekte olduu muzafferiyet alay idi. Alayn nnde uzun ve krmz Bosna k-lhlan giymi Martolozlar bulunuyordu; ondan sonra Auerperg ile Veyk-zelberg'in iki
Mnet-X Ali'de, il., Bosna Bei Ferhd Be tarafndan Auersperg'n (Aschperghar) 24 Ramazan cuma (16 Ocak 1575) vuku bulan bir malbiyetine dir mverrih Ali'ye yazdrlan bir mektup vardr. Bunda Auersperg'n yaral ve hayat ve memt mehul bulunduu yazldr. Mektubun hmili Zalm Mustafa enzftr- tfet-i ahaneye tavsiye olunmu tur. Mneatla Auersperg'u yedi ay sonraki hezimetinden bahs olunmamasna baklrsa, o zamn Al'nin Ferhd Paa ile birlikte bulunmad anlalr. 61 Valvasur, 4, s. 486-498, Mejizer'den naklen; Istoanfi, bu muharebeye dir Kftisl de Kaltenbrunn tarafndan yazlp 1575'de Lapal'de baslan Ltince bir eser. Hayli garlbdir ki, Osmanl mverrihleri bu muzaffe -riyete dir hibir ey yazmazlar; Hristiyan mverrihleri de daha evvel 7 Ekim'de yaplan ve tn- Ali*de yazl Bosna beftlertoefinin raporunda bahsedilen muharebeyi zikretmezler.
60

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

26

sanca ve bunlann balan geliyordu; balar, onlan kesen Deli Pervane ve Deli Receb nmnda iki kiinin ellerinde idi. Daha sonra drt Avusturya timarhs, Mehliyot isminde bir Hrvat sergerdesi, Karniyol eyleti idarecisi, Trn Senyr, Auskok'dan be alay kumandan, iki trampete, boazlarnda ar zincirlerle yirmi kadar esr vard. Purgs-tallar asl ailesinden olduu iddiasnda olan Torn Senyr, Brunsvik modasndan geni kollu bir gmlek giymi ve bana yeil ve mavi tylerle mzeyyen bir apka geirmiti. Esirler davul ve zurna sadlaryla sadrzamn nezdine gtrlerek, ertesi gn huzr- ahaneye kanldar. Bunlardan drd dvnda celld tarafndan snnet edildi; imparatorun elisi, Auersperg ile Veykzelberg'in balarnn kendisine teslm olunmas iin cellda bavurmaa mecbur oldu. Celld evvel seksenbin duka istedi; bu para ok grldnden dolay celld bunlan yere attrd; sadrzam bundan dolay onu dodurdu. Nihayet Ungand balan 50 ekye satn alarak bir postacyla Karniyol'a gnderdi ve orada ernambel kasabasnda defn edildi 62. Avusturya muahedesinin yenilenmesiyle alan yeni safhann ilk vak'as oan u vahyne muzafferiyeti, ecnebi devletlerin tercmanlan aleyhine taarruzlar ve huduri^zerinde daim karklklar tkb etti. Daha nce tercman brahim'in (Lehistanl Strozeni) telkinleriyle sadrzam tarafndan Kefe'ye srlen ve sonra buradan getirtilen Dominik papas Musbah D Tobing Fransz tercman Jan Batist onun hanesine iltica etmi olduu iin boynunda zincir, dvna getirildi ve elli denek vurulmaa mahkm oldu. Venedik tercman denek darbeleriyle dvndan kovulmu ve ismini sylediimiz Fransz tercman ancak Mslman olmakla haytn kurtarabilmitir. Nihayet Sokollu tercmanlarn ve paalarn adamlarnn dvna kabilme haklarn kaldrd. Bu hususta gsterilen sebep tercmanlarn ecnebilere casusluk etmeleri, paalarn adamlar dvnda bulunduu mddete, valilerin ktlk ve mezliminden ikyet edeceklerin korkmalan idi. Bavyera'nn Pasau ehrinde domu olan tercman Mehmed'in Prag'da vefat zerine, Macar y-hud Transilvanyah, Ner trihinin mtercimi ihtiyar Murd ile Al Be, nm - dierle Frankfurtlu Melhiyor Tierpuh tercmanla tyn edilmilerdi. Devletin hemen byk memuriyetleri mhtedler (dnmeler) de bulunuyordu. Bilhassa unlar zikre yndr: Aslen Bosnal olan Sokollu, asl Macar olan
80.000 altndan ine ine 50 altna satlan ba hikyesi -ki rae'haa da anlalamyor- Avrupallar'n Hristiyanlk taassubuyla Trk aleyhine okuduklar efsanelerdendir, MOterclm.
62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ikinci vezr Piyle; stiryal olup mparator'un elisine Gra'da doduunu ve btn vatandalann Mslman etmek zere oraya gitmek istediini syleyen nc vezr Ahmed; Karniyorun Laybah ehrinden drdnc vezr Mahmd; skalavonya'nn Kanije kasabasmdan yhud Hrvat olan Rumeli belerbei Siyavu; kapdn Kl Al, yni Kalabral Oiali; yenieri aas Ceneviz ikala (Caalolu); drs-sade aas Karintiyal Velzer; mrahor Gral Mahmud; aerten veya Kenenli (Knenli?) Jan Ferber; mteferrika Marten Osvald; Karintiyal Baron Kamaher (avu); Ari kasabasndan papas Adam Nozer. Devletin en byk memuriyetlerine ykselmi olan bu mhtedlerin hemen ekserisi Almanya mparatoru'nun tebeasmdan idiler. Bunlardan , yni Sokollu, Piyle, Siyavu Pdih'a shriyyet peyda etmi idiler (akraba olmulard). Dier nden Ferhd Paa ehzade Mehmed'in, drdnc vezr Mahmd Paa ehzade Mustafa'nn, nc vezr Ahmet Paa dier bir ehzadenin kzlaryla; yni de Kaann Sultn Sleyman'n kz torunlaryla evlendirilmilerdi 63. Ahmed Paa, 1576 senesi iinde kzn, fevkalde tantanal bir dnle yenieri aas Caala-zde'ye vermiti; sad Siyavu Paa'nn hediyesi 60.000 duka deerinde idi. Yalnz dn nahllan 1.000 duka, gelinin elbisesi 100.000, halka datlan ekerlemeler bunun iki misli tuttu 64. Bu masraf, eski sadrzam Rs-tem Paa'nn zevcesi olup gnlk varidat 2.000 duka tahmin olunan Mih-rimh Sultn tarafndan karland. Saydmz mhtedler bulunduklar mevknin icbndan olarak ilk dinlerinin ve eski efendilerinin amansz dman olmu idiler 65. Bundan dolay son sulh muahedesi bu sene zarfnda Macaristan ve Hrva tistan dhilinde yaplan aknlarla elli defadan ziyde nakz edilmiti, tm-parator Rudolf tahta ktktan (12 Ekim 1576) sonra yaplan bu birok tecvzden ikyette bulunmas zerine 66, Pdih ertesi sene Ocak aynn birinde mtrekenin sekiz sene uzatlmasn kabul etti. Bu kabul, Avusturya ve
B zevatn hemen hepsi kk yalarnda Osmanl eline derek bir edeb mektebi olan sarayda ve yenieri ocanda terbiye edilip nefislerinde Mslmanlk ve Osmanllk'm tammiyle yerlemi olduunu; bununla beraber erefli hizmet mevkilerine ykseltilmeleri ve muvaffakiyet gstermeleri Osmanl terbiyesine ve Osmanlla id bulunduunu unutmamak lzmdr. Mtercim. 64 Bu rakamlarn bazs, yni Siyavu Pasa'nm hediyesi, gelin elbisesi ekerleme paras ake olacaktr. Mtercim. 65 Dnlerine ve yeni vatanlarna sadkatleri bunu gerektirirdi. Osmanl ve Mslman terbiyesi iinde byyerek yksek makamlara ktktan sonra baka trl hareket etmeleri nankrlk olurdu. Mtercim. 66 mparator Breslau'dan 29 Mays 1576 trihiyle gnderdii ibir mektupta Gede, Szeyceny, Hliunay, Masim, Zocol civarnda yaplan tahribattan; Diveny, Kekeo, Somoskoe, Fonyod, Busin, Zezin>, Gorsltsch, Gradatz mevkilerinin zabtndan:, Ostrovaz kalesinin muhasarasndan; And kalesinin tahribinden jlkftyet ediyor
63

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Osmanl Devleti arasndaki anlamann sene zarfnda nc yenileniidir ki, birincisi Maksimilyen ile Selm, ikincisi Maksimilyen ile Murd, ncs Rudolf ile Murd arasnda yaplmtr 67.
Aadaki malmat o vakit Avusturya'nn Trkiye tarafndaki hududunun ne halde bulunduunu gstermee kfidir. Yeni yaplm olan muahedeye ramen, Piyer Norvat, 22 Eyll 1576 trihinde, Osmanl askeri tarafndan yaplan btn hasarlar belirten bir listeyi Budin Paasna vermitir. Ungand 18 Ekim 1576 trihinde, Bulundvar'n tekrar ins talebiyle birlikte, Trkler tarafndan son senelerde yaplan btn hasarlarn uzun bir listesini vermitir ki, sz edilen hasarlarn balcalan unlardr: Jorj Tori, mparatordun memleketi iinde katledilmitir; Gede kalesi Flek Bei tarafndan anszn zabt edilmitir; 1573 senesinde, Bosna belerbeinin Ze-tim ve Klobak'a kadar yapt akn; 1574 senesinde, Budin gnll aasnn yans svari, yans piyade sekiz yz kiiyle Tutis zerine yrmesi; Paluta Bei'nin tuhlveysenburg zerine ve Solnok Bei'nin Koziyet zerine yrmesi; Siget Bei Berzene, Segesd, Babufa askeriyle Kaporna hisnna kadar yryp, orada be ky yakmtr; 1.500 Trk Stanihni-yak ve Budahki arasndaki yerleri batanbaa harb ettiler; Gran Bei Sen -Benedikt zerine yryerek, kasabay yama edip kaleye gn mddetle hcum etti; 1575 senesinde, Kopan Bei sekiz gn Funud kalesini kuatt; Gran Bei Sumusko'yu zabt etti; Kliman, Sokoli, Fetrovi, Galina kuleleri (atolar) yakld. Kladus, Bablinova, Bovi kalelerine hcum edilerek 900 kii esr gtrld; Seen, Kopan, Segesd, Ber -zene beleri akani, Keteli, Konuvar kalelerini zabte altlar, Neograd Bei Karpfen ve Zabrak hisarlarna kadar gitmise de, ric'at ettirildiler; ondan sonra topusuyla emni nne gidip Kerinya'dan ikiyz at gtrd; Pete alay -bei 4.000 kii ile Eri nlerine kadar gitti; vani yaknnda De-lipup esr edildi; Hrvatistan'da Osmanllar Sturlia kalesini ve Kanije'nin alt tarafnda Poloskefey, Dusnak, Kifalud kulelerini (atolarn) ve ondan sonra bz asilzadelere it Sent-bala, Hahut, uvitor atolarn ve Keke kalesini yaktlar; D eveni ve Kek kalelerini zabt ederek Funod ve Sumusko'yu tasarruflar altna aldlar. 1576 senesinde, Siget, Kopan, Fnf -kirhen beleri Kanije stnde on iki ky yaktlar; Estergon Bei pirin tacirlerinin mallarn ele geirmek iin defalarca kalesinden km ve Neitra, Levanhie (Levanie) ile da ehirlerine kadar ilerlemitir. Bosna Bei, Topolska manastrn ve Hotinski kalesini yakmtr; Greda ve Rozva kaleleri de ayn akbete uradlar. Siget ve Fnfkirhen Beleri, Kanije zerine yryp oradan 900 esr gtrdler. Budin askeri Ki-me altnda Forga'a it bir kaleyi yaktlar; sonra Glima zerinde Batna ve Stangova atolarn ve Hora yaknnda Kont D Slon'un kalesini yaktlar ve Priska'ya hcum ettiler. Siget Bei Molnari atosuna hcum etti. Bosna, Neograd, Krup beleri Knia, Kastanovi, Dobia, Gotima kaleleri zerine bir hcumda bulundular; 3.000 Trk Kulpa'dan geerek Karniyo -la'nn birok kylerini hrb ettiler. Bosna ve stirya hududunda 4.660 kii esr gtrld. Btn bu aknlar 1576 'da ak-dolunan mtrekeden evvel vuku bulmutur. Edilen yemne aykr olarak Trkler tarafndan yaplan hasarlara dir tan -zm edilen ve 1577 senesinde bb- hmyna takdim edilen bir cedvelde (talyanca) unlar okunur: Drt kale, yni: Diveni, Kek, Sumusko, Funod ahidn-me maddelerine aykr olarak zabt olunmutur. Gemi civarnda Strigonya kalesi yaklmtr. Pozaa, Siget, Kopan, Seen,' Pokri Beleri 4.000 kii ile Kaprona'ya gelip oray yakmlardr. Bosna Bei Glina, Pozaa, Pokri beleriyle b irlikte 3.000 kii ile Hrvatistan'a girmilerdir. Ausburg (Auers-berg 1575). Sinyoru altm svari ve Uskoklar*la beraber ldrlmtr. Stanisnak ve Kamanski sancak-beleri 1.200 kii esr etmilerdir. Siget, Kopan, Peen beleri Kanije civannda Egers ek'e ve Egervar'a kadar gelip onlt ehir yakm ve 1.000 kii gtrmlerdir. Pokri ve Pozaa beleri 1.000 svr ile vani'e gelerek Apaten kasabasn yakmtr. s-trigonya Bei Uyvar'a ve Stumbeligrad (stolni-Belgrad ki Almancas tuhlvenseyburg) Bei Paluta'ya taarruz etmilerdir; Segesd ve Siget beleri Kotar' sktrmlar ve Ko-tar ve Bayntotfeld ehirlerini yakmlardr. Komaronya ve Tata bile bundan kurtulamamtr. Jan Auersberg 17 Temmuz 1575 tarihli bir mektubunda Karniyola'nn bir kazas komiserlerini Sasina'nm kaybndan haberdar ediyor; 12 Aus-tos'ta yine bu komiserler Aridk arl'a Vihi'in Trkler tarafndan muhasarasn, D Bona ve Mutling/in istilsn, No-vigrad'm yakldn haber veriyorlar. Ostrozi hkimi, Bo-dani Aridk'unun ricalarna ve tehddlerine ramen, Busen ve asen mevkilerinin zabtndan dolay ehemmiyet kazanm olan Ostrozi mevkiine gelmekten ekinmitir. Karniyola'da Sebastien D Lomberg ve Kanije'de Roper kumanda ediyor du. 8 Mart 1578*de Aridk Ernst Budin Paas'na eski ve yeni ikyetlerin (Ltince) bir cedvelini gnderdi: Anno 76. in Croatia Buzin et Sasna, Corsais (Gorschaky), Gradacz subrepta castella: S. Jacob (Szent Jacob) et And (?) prope Canisam exusta. Cum Solnokenses Turcae 5 pagos pro-pe Zatmar <Szathmr) dripuissent nundinas in Sixo (Szikazo) depraedassent, castellum Zedtedor (Soejtoer) prope Canisam exuessere. Recenter Begus sygensis, copanensis et quin, que ecclesiensis 19. Febr. cum 28 vexiliis supra Canisam villas 8 depraedati, oppidum Also Lyndwa (Also Lendva) exuessere, 22, Febr. Begus Sechensis (Szecse"n) cum 500 equitibus et magno peditatu usque ad castellum Zasy penetravit, altro die apud Bakabaniam irruere. 25 Ocak 1579'da Ungand, dvna bir muhtra takdm etti ki, bunda u kalelere taarruz edildiinden ikyet ediliyordu: Budahki, Baroc, Dobova, Lehva, Tuposka, Koprona, Sen Benedikt; keza u kalelerin zabtn -dan ikyet ediliyordu: Ossa
67

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Bu muahedenin akdi trihi olan 1 Ocak 1577'den bir gn evvel Un gand Volf Simih'in getirdii hediyeleri Pdih'a takdim etti 68. Elinin maiyyetini tekil edenler arasnda stirya asilleri Gaspar D Her-bersdorf, Andre Zolmer, Jeremi D uradorf, Kristof Volzogen de bulunuyordu. Bunlardan Gaspar, Aridk arl'm mbeyicisi idi. Hepsi P-dih'n eteini pmek erefine nail oldular. mparator, III. Murd'a mektubunda, hediyelerin gnderilmesindeki gecikmeden dolay zr dileyerek, bunlar Maksimiiyen'in vefatndan evvel yola karlm ise de, Osmanl Devleti'nin Lehistan Kral seiminde nfuzunu kullanmasndan; Transilvanya Prensi'nin menf telkinlerine ar derecede i'tirnd gstermesinden ve nihayet Osmanllardn Hrvatistan'da Jozen ve Bosen mevkilerini zabt etmelerinden dolay hediyelerin hududda alkonulduunu bildiriyordu. Yine bu mektubunda mparator Kuban, Gran (Estergon), Flek, Siget, Novigrad, Solnok, tuhlveysenburg belerinin aknlarndan ikyet ediyordu. Sokollu'nun yeeni Klis bei Al ki Jorj Tori'nin vefatndan sonra azl edilmitir nfuzu gnden gne sarslmakta olan sadrzamn itham edilen ahs azl etmesini kolaylatrmak iin, Ostria elisine Siget kumandan aleyhinde bir ikyet-nme verdirmiti. Binenaleyh hudud belerine bundan byle her trl husmetten uzak durmalar iin emirler gnderildi; Jozen ve Busen'e gelince, sadrzam buralarda camiler yaplm olduu iin, iadelerine muktedir olamadn beyn etti 69. Ungand bu kaleler hakknda vezirler nezdinde ihtarlarda, srarlarda bulunduysa da bir faydas olmad gibi, sadrzam elde etmek midiyle tercman Matya Del Faro vstasiyle 50.000 duka teklif ettii halde, bu da te'sr etmedi. Sokollu, Kl Al Paa'nn btn Berberine sahillerini 50.000 duka armaan karlnda kendi eyletine ilhak ettirmek iin yapt teklifi nasl reddetmi ise, bu defa da
(Avessa?) Diveni, Kk (Kek?) Funod, Samoska, Proviyest, Ostrova, And, Skotue, Serin, B usen, asen, Gersi, Grada, Kordanski; Knin, Velika, Glado, Pogan, Pu, Stelia, Zrahira yklmt. 5 Nsn'da Trkler Ras sen'i ve Kauinak' yakp Ohuva ve lllng isminde iki kasabay yama ve Kr ve Yelenska'ya hcum ettiler. (Trklerin 1576 senesi aknlar hakknda Gerlach'n rznmesine mracaat, s. 286-291). 68 Bundan evvel yedi defada gnderilen hediyelerin gnderili trihleri: 1568'de Gaspar D Minkovi ve Edvar Provizyonali le; 1570'de Desten-bek; 1571'de yine Gaspar D Minkovi, 1572'de Baron Ungand ve Edvar Proviznonali, 1573'de yine Ungand; 1574'de Brkselli Filitoert; 1575'de Baron Preyner vstasiyle. 69 Tamsvar belerbei Ca'fer'e, Flek Bei Hasan'a, Bosna bei Ferhd'a, Budin vlsl Mustafa'ya yazlan fermanlara mracaat. mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde . Pdihn ve sadrzamn 1 Cumdel -ul 964 (27 Temmuz 1576) trihiyle mparator Maksimilyen'e yazdklar mektublarn asllar mevcut olup, bunlarda Pdih'm Lehistan krallna tyin ettii Btiyen Batori'nln hibir sebeple endeye drlmemesi yazldr, tm-parator'un cevab 26 Austos 1576 trihiyledir. Pdih'm ve sadrzamn birer mektubu mparatorun bu cevabnda yazl ikyetleri zetleyerek, Macaristan hududu kaleleri muhafzlarnn tfrata varan davrantan bunlarla karlatrlr. a'bfln avu Pdih'm mektubunu Vlyana*ya, ve mparator'un cevabi mektubunu stanbul'a ulatrmtr.

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

teklif edilen rveti kabul etmemekte o kadar metanet gstermitir. Sadrzam, bu iki kalenin iadesini reddetmekteki iddetini hafifletmek iin Ungand'a, Tran-silvanya voyvodasnn hkm altna gemi isteyen Macar senyrlerinin tekliflerini kabul etmemesine dir voyvodaya bir emir verdiini te'mn etmitir 70. Solnok, Gyula, Yeno belerinin hi haklar olmayan kylerde mparator'un zararna vergi almakta hakknda Ungand'n ikyeti zerine, o zamana kadar hem Osmanl Devleti'ne, hem de Avusturya'ya vergi vermi olan kazalarn mliye ileri bakmndan deiiklik yaplmamas iin Pdih tarafndan emirler yazld 71. mparatorun elisi ahidnmenin tecdidi tasdiknamesini sadrzama verdii zaman (22 Mays 1577) Sokollu, o vakit Bekes'in ne tarafta bulunduunu sordu. Un -gand, sadrzamn bunu kendisinden iyi bileceini sylemesi zerine, Sokollu Bekes'in Transilvanya'da olduunu yeniden renmenin kendisi bakmndan pek naho olduunu beyn etti. Eli tasdikname ile beraber m parator'un bir de mektubunu getirmiti ki, mparator bunda Kek'nn tahribinden, tuhlvensenburg muhafzlarnn Yeno ve Zent-vani arazsinde aknlarndan dolay yeniden ikyet ediyordu. Pdih ve sadrzam, cevap yerine gemek zere mteveffa Flek beinin klesinin karlmasndan dolay edden ikyet etmekle beraber, ilerinde cami yaplm olduu iin Zezen (Juzen?) ve Busen'in iadesine muktedir olmadklarn tekrar ettiler. mparator'un Solnok, Tulna, Segedin, Erda bejleri tarafndan yaplan aknlar hakkndaki ikyetlerine mukabil, Sokollu Gran bei maiyyetindeki Martolozlarm hapsedilmi ve daha sonra Zenk'de mstahkem bir kuleye (atoya) kapatlm olduunu syledi. Ve Pdih tarafndan yazlan bir mektupla bu kulenin yklmas taleb olundu. Elinin, bu mektubun mirne slbundan ikyet etmesi zerine, sadrzam postacnn gidiinden evvel bakasn yetitiremiyecei-ni ve elinin tercmesinde tbirleri hafifletebileceini syledi 72. Birka gn sonra bu tahkir, Raab'da esr edilmi olan 95 kiinin Raab glibinin arkasnda ehre giriiyle arlattrld. Sokollu, elinin her trl hukuka aykr olarak esaret altna alnm olan bu bedbahtlarn salverilmesi hakkndaki yazl taleblerine ve hediye
Bu senyrler Sget'ln dnden sonra Osmanllar taralna gemek stemi ve daha sonra (Ungand'un raporu tblrince) lyk olduu vehile hapse atlp, fakat ldrlmemi olan Jan Balasta ile Etiyen Humani, JorJ Pereney, Gaspar Magoi idi. 71 Trkler aba, Zatmar, Bursud, Aboc, Zemplen, nahiyelerinde doksanbe kyden gayr muntazam bir vergi alyorlard. 72 Pdihn mektubunun lk tercmesinde Seeondo il mio alto comman -damento denilmiti. Ungand'in mparatorluk arivinde bulunan raporu. GerlacJVin 29 Austos Jurnali.
70

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

gnderilmesinin, durdurulaca hakkndaki tehdidine hi ehemmiyet vermedi. mparator, mnsebetlerin kat' surette kesileceinden korkarak bu hediyeyi 1577 nihayetine doru Ungand'n halefi Zinzandorf 73 vstasiyle gndermi ve yeni sefir tarafndan resm bir mlakatta Pdih'a takdim olunmutur (19 Ocak 1578). Hududda ve zellikle Bosna hududunda mtrekenin mtemadiyen ihll edildiine dir Avusturya'nn ikyetleri te'srsiz kaldndan, s-tirya, Karintiya, Karniyola eyletleri ve Gur diresi valisi Aridk arl, kuvveti kuvvetle def etmee azmetti. Baron Jorj D Gevenholler, emri altna 10.000 kiiyle 500 kazmac ve 18 byk top toplam olduundan Avusturya'nn yeni alm olduu tedbrleri Auersperg'e galebe etmi olan Ferhd Be'e 74 bildirdi (21 Austos 1578); malbun olu esr olarak stanbul'da bulunduu halde, 30.000 duka fidye-i necat ile kurtulmutu. Gevenholler Solvin tarikiyle Dermir'in nne giderek, bu suretle asker harektna balam oldu. Trkler, hasmlar yaklanca mevkilerini ter-kettiler. Gevenholler Zezen ve Ostrova kulelerini de ald. Busen kumandanna teslim olmas teklif edildiyse de muhafzlarn kuvvetine gvendii gibi ktlk ve ishal Avusturyallara ok telefn verdirdiinden, tek-lf kabul ettirilemedi. Ferhd Be, ordusunun 30.000 kiiye kadar kmas zerine Zezen ve Ostrova' geri ald; Gevenholler'in yardan aa bir miktara dm olan kuvveti zyit vererek ve hibir eref kazana-myarak ekilmee mecbur oldu 75. Al
Zinzandorf bu sefaretten birok Trk vezirlerinin tasvrleriyle Kbrs Ftihi Mustafa Paa'nn Kbrs'tan getirmi olduu bir ta kseyi tasvir eden bir tablo getirmitir. Bu kse Ce-lle'de bulunan Ken'n lkesi kselerinden olmak zere mruf idi. Tablonun altnda (Ltince) u ibare okunuyordu: Unam ex sex lapideis hydriis in Cana Galileae nuptiis, aquaad sununum impletis, in quibus Christi primo miraculo aqua vinum facta est. Cum Cyprii et omnes in Oriente Christiani Famagostae in aede S. Mariae sacra, vulgo Beat. Virgo d hydriam vocata, per multa saecula religiosissime conservas-sent, hane Mustafa Bassa cum Cyprum insulam armis po-tentiaque Turcarum 1571 occupass et, a Christianis oblatum praetium 700 aureorum pro hydria recusasset, purique auri ad sununum usque impletam non obtinuisset, Constantinopo-lim sua triremi detulit, post cujus obitum multa circumvec-tione disruptam Joachimus a Sinzendarf Rudolphi II. mp. Rom. Consiliarius Imperialis Auclicus et apud Amurathem III. Turcicum Imperatorem eo tempore Byzantii Orator Mag-nus suis sumptibus acquisivit, inscriptas litteras interpretari et Viennam Austriae devehi curavit. Mathias de Faro Rom. Imp. Byzantii Turcius Interpres inscriptas litteras sic est in-terpretatus: Ego pauper, et Turqui dona tempus et cito non punis, tu es Dominus benevolus, dirigas et finias in bonum opera mea. Tablonun altnda az okunakl bir Araba kitabede nne'l-fakr... (Burada mevcud olmas gereken isim okunamyordu) szlerinden sonra Ente el-velyi'r-rahm ibaresi vard. Gerlach, (s. 438), Zinzendorfun Budin Paasna ve sadrzama itimdnmesini derceder. u esere dah baknz: Henrici Porsu, et sacr. caes. Maiestatis ab epistolis in camera aulica, nec non professoris poeseos in Archigymnasis Viennensi, iter Byzantimm. 1583*de Frankfur'ta baslan bir eserde ran muharebesinin bir hlsas vardr. 74 Geveholler Ferttfnand'm VekayH eserinde Ferhd smini garb bir heng -perverlik le Bertthard> ekline sokar 75 Mverrih Gev&nholler bu teebbslerin baarszlm tarafsz bir ekilde yazar ve JorJ'un 1>U hizmetin daha ehliyetli ve daha tecrbeli birine verilmesini taleb etmise de Is'ar te'sirli olmadn syler, tstoanfi, ki tap: 25, s. 52.
73

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Be, Kanije ve Mr nehri man-sabnn st tarafnda Bez mevkiinde bir istihkm insna engel olmak istediyse de muvaffak olamad; Ahmed Be'in ernik'de at muharebede Tomas Ardodi'nin kahramanl karsnda 'gayretleri neticesiz kald. Bu suretle Avusturya ordusu Zezen ve Ostrova'n muhafazasna muktedir olamad gibi, bu iki mevkiin geri alnmas hakknda Avusturya'nn stanbul'daki teebbsleri de akamete uramtr. Bosna Ve Macaristan'da Yeni Sancaklar Kurulmas 15 ubat 1579'da stanbul'a hediyeleri getirmi olan Aridk Ernst'in ba-kanlar UIrih Knisberg'in talebi de bir sene nceki Gevenhol-ler'in silhl teebbs gibi faydasz olmutur. mparator'un sefiri Fer-hd'n aknlar hakknda iddialar ileri srmekten geri kalmad srada Tomas Palfi D Paluta dah Hatvan beinin kendi arazsini zabt etmesinden dolay Budin Vlsi nezdinde ikyette bulunmaktayd. Budin vlsi de Transilvanya'ya gndermi olduu bir adamnn Tokay ahlsi tarafndan ele geirilmesinden ve Kallo'nun insndan evvel itaati altnda bulunan kylerin imdi kendisini tanmadklarndan dolay bir murahhas vstasyle Viyana valisine ikyet ediyordu. Sadrzam btn mektuplarnda imparatorun ikyetlerinden evvel veyhud onun ikyetlerine kar ikyet etmek usln ihtiyar ediyordu 76. Buna ramen Zinzandorf un halefi olan Yiing senyr sene sonuna doru hediyeyi getirdi 77. Macaristan Bosna'da yeni fethedilen yerlerin sancak ekline konulmas, bunlarn iadesinden ne kadar mdvr olmak lzm geleceini gsterdi; Moha Bei Kaasm Be Macaristan ml ileri hakknda tahkkat yapmaa, drs Aa da Ferhd Be'in geen sene Una nehri te tarafnda ve Vihi yannda Kropa, Zezen, Busen, Seren, Ostrova, Top-li, Verkonia gibi kulelerden mrekkep olarak Hrvatistan hududunda tekil edilen bir sancan beliine me'mr oldu. Bu yeni sancaa 200.000 ake tahsis edildi. Dier taraftan Budin vlsi Brezence'nin sancak hline konulmasn dvn- hmyna srarla yazyordu.

32
Sayfa

Avusturyallarn Bosna'da aknlarna ve Gevenholler'in Zezen ve Ostro -va mevkilerine taarruzuna, dir Sokollu'nun a'bn 987 (Eyll 1579) trihiyle II. Rudolf'a yazd mektuba mracaat. Sokollu'nun halefi Ahmed Paa tarafndan evval (Ekim) tarihli ikinci toir mektupta dahi yine ayn ikyetler tekrar edilmitir. Her iki mektup Avusturya Arivi'n-dedir. 77 Yiing Sofya'dan 6 Aralk 1579'da Kont Nlkola D Salem'e, Aridk art hududa asker toplam olduu in Rumeli beglerbeginin o tarafa gitmi olduunu yazar. Avusturya arivinde.
76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Moldavya, Eflk, Transilvanya, Lehistan Vergilerinin Artrlmas Avusturya'nn dmanca tavrna ramen Osmanl Devleti bu hkmete hi olmazsa eklen ve senelik hediye bahsinde emirgzr ve vergi verir bir memleket muamelesi yapyordu; Avusturya'nn 30.000 dukas vergi defterinde Transilvanya'nn 5.000, Zanta iin Venedik hkmetinin verdii 3.000, Raguza'mn 12.000, Moldavya'nn 15.000, Eflk'm 150.000 altn vergileri yanma yazld. Raguza, III. Murd'n clusunda 12.000 duka tahmin edilen altn ve gm bir sofra takm takdm ettii gibi, Sokollu'ya da 5.000 duka kymetinde byle bir hediye gndermiti. Zt- hne gibi sadrzama da vergi verilmek det gerei olduu iin, So-kollu bu sene her vakitten ziyde para ald: mparator 9-000; Transilvan-ya 3.000t Raguza 5.000, Eflk 7.000, Moldavya 3.000, duka gnderdii cihetle toplam Macaristan vergisine denk olup takriben 30.000 dukay buluyordu 78. Moldavya beliinn Osmanllar tarafndan igali de sadrzamn vergisini artrd. ki Mihne'ler, yni Aleksandr ve Ktrm P-yer'den birinci Eflk, ikinci Moldavya Dukal tahtna oturtuldu 79. Aleksandr'm vefatnda 11 yanda olan olu Mihne voyvodalkta ona halef oldu. Aleksandr, hkmranlk hakkn satn alabilmek zere fevkalde hediyeler toplamak iin yeni bir vergi ihdas etti ki, gelat yni kavata vergisi ad verildi. Moldavya'da gen Mihne'nin amcas Ktrm Piyer, Kazak van Podkova tarafndan bir ay mddetle hkmetinden uzaklatrld (29 Ekim 1577). Bu tvan, elleriyle bir at naln krabildii ve mehur tvonia'nn kardei olmak iddiasnda bulunduu iin byle simlendirilmiti. Piyer Mihne'nin Trkler'in yardmyle malb etmi olduu van Lehistan Kral'mn emriyle Lemberg'de idam edildi. Yine Kazaklar tarafndan yardm gren ve onun izinden gitmek isteyen kardei de Piyer'e malb olarak Moldavya tahtnda hak iddia etmesinin cezas olmak zere kaza vuruldu. Kazaklar vstasiyle Moldavya'da bu derecelere kadar hissedilmekte olan Lehistan te'sri Transilvanya'da, zellikle Etiyen Batori'nin, Osmanl Devleti'nin hilekrca tedbirleriyle Lehistan Krallna davet olunmas zerine, bu voyvodal
Avusturya arivi'nde Ungand'n raporu. Gerlach'in Jurnali, 369. Geven -toller, vekayinamesinde 9.000 duka yerine 12.000 kuron yazar. 79 II Sr. manda quel standardo ad uno suo ftgliol di 11 annl Venedik balyosunun 3 Austos 1577 tarihli raporu, Avusturya Arivi'nde Alek-sandr'm Eflk voyvodal toeraU (13 Cumade'1-ula 985 - 29 Temmuz 1577) benim koleksiyonumdadr. Bu bert, miktar tayini olunmayan bir vergi tediye olunmak zere Moldavya begUin 7 milyon ake senelik varidat le tevcih ediyor
78

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

34

kardei Rris-tof'a brakt srada, hkim bir ekil ald. Bu aralk Transilvanya elileri vergi getirmek, komu memleketlerin hkmetleri hakknda ikyet etmek, yhud Macar gayrmemnnlarmn hyanetini pazarlk etmek zere istanbul'da birbirini tkb ediyorlard. Matyas Nagi ve Degi, Yano ilk olarak, 10.000'den 15.000'e ykseltilen Transilvanya vergisini doan ilk gm takmndan mrekkep bir hediye ilvesiyle gnderdiler. Sadrzam, Bekes zerine kazanlan galebe srasnda esr edilmi olan birka kiiyi beraber getirmemi olduklar iin, bunlar kt bir muamele ile kabul etti, Krki, Zakgi, Bayon, Logos, Karanebe kalelerini stedi. Be*-kes'in memuru Antalfi, Tamvar valisinin bir adam tarafndan zincire vurularak muahharan Batori'ye teslim olundu. Ertesi sene Ho kalesinin Batori tarafndan zabtn hakl gstermek zere, Avusturya elisi Volf -ga'n Oyovi stanbul'a geldi. Bu eli, iddiasna rabet edilmesi iin o kalenin, eit ekilde, Bekes, Bornemisa ile Hagimz'ya intikal etmesi lzm gelirken, iki evvelkilerin verasetteki ortaklarn mahrum etmee kalkmalar zerine bu hakszln n alnmak lzm geldiini ileri sryordu. Etiyen Batori'nin evvel tercman, sonra ktibi olan Kristof Dzi-yersk 1577'de, efendisinin biraderinin memuru tarafndan stanbul'da teebbs edilen mzkerelere yardm etti. Sefirin raporunda Vidin adam ve Gerlach'n Jurnalcinde Yeil Piyer diye yd edilen Grono, Lehler'in yardmlanyle Erlau (Eri), Kao, Zatemar, Tokay kalelerinin Avusturyallardan alnmas iin Macar Manyatlar tartndan yaplan teklifleri kabul ettirmek iin olanca gcn kulland. III. Murd, voyvoda Etiyen Batori'yi Transilvanya dukal tahtndan Lehistan krall tahtna ykselttiinden beri bu memeleket hkmdarnn hmisi unvann almt. Eskiden Avusturya ve Osmanl Devleti arasnda akdolunan kapitlasyonlarda -muahedeye dhil olan- Lehistan Venedik ve Fransa'y mtekib krallk olarak yd olunurdu; lkin son muahedelerde yine krallk unvan muhafaza olunmakla beraber, Moldavya, Eflk, Transilvanya gibi vergi veren memleketler arasnda saylmt. Pdih mparator'a yazd ki: Tarafmdan Lehistan Krall'na oturtulan Batori'yi rahatsz etmemelisin; Lehliler'in dier tebeam gibi muamele grmelerini arza ederim. 80 Daha sonra da:
Gerlaeh'n Jnraal'inde, s. 229, Murd'n Makslmllyen'e Cumade'1 -ula 984 (Austos 1576) yazldr.
80

tftrthll mektubu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Lehistan Osmanl Devleti'nin himyemindedir. Manyatlarda, Batori'yi kral intihb etmelerini emrettim; bunun iindir ki Lehistan, Krm Hanlar'na henz bir vergi vermektedir. 81 diye yazyordu. Pdih tarafndan Lehistan asillerine yazlan ve Batori'nin seilmesini kat' surette emreden mektubtan baka 82, sadrzam da, eer yaptklar seim dvn- hmynun dndne uymazsa, kapitlasyonlar tasdik etmemekle tehdd edildi. Birincisi gibi Ahmed ve Mustafa avular 83 ile gnderilen ikinci bir mektup Nikola, Cankirman, erkeskirman, Kanevi, Yaroslay ismindeki Hatmanlar'm Moldavya'deki aknlarndan ikyet ediyor ve mcrimlerin teslimini taleb ediyordu 84. Batori, tc giydikten sonra 1568 trihinde Sienovo Senyr Jan Sienienski ile Huli kalesi muhafz Romanovi Piyer Zabrovoski ma'rifetiyle akdedilen kapitlasyonu Lehistan'a daha msid artlar ilvesiyle yenilemek ve Ta-tarlar'm aknlarna son verdirmek iin 90 hademeden mrekkep bir maiy-yet ile stanbul'a eli gndermi idi (14 Kasm 1576) 85. Sienienski d-vn- hmyn ile 24 maddelik bir ahdnme akdetti. Bunun yedinci maddesi Krm Hm'na ve oluna verilen verginin denmesine devam edilmekle beraber, iki hkmet memleketlerinin korunmasn ve bir taarruzdan dolay meydana gelebilecek hasarlarn karlkl olarak tazmin edilmesini garanti ediyordu. 14. madde Silistre ve Bialgrod (Akkirman) be-lerinin ve Dniester nehri zerindeki btn Osmanl gmrk mfettilerinin Lehli esirlerin hududdan gemelerini men etmelerini ihtiva ediyordu. 24. madde, slm' kabul etmemi Leh esirlerinin memleketlerine dnebileceklerini vaad ediyordu 86. Pdih, yeni muahede ile birlikte ve hmed avu vstasyle gn derilen bir mektupta Kral'a ma'lmt veriyordu ki, Silistre ve Akkirman belerine, Moldavya voyvodasna, Budin belerine Dobruca Lehistan' Tatarlarnn; ve Zpis arazsini Flek belerinin aknlarndan muhafaza etmek
a'bn (Kasm) tarihiyle, Avusturya Arsiv'nde. Bu mektubun Avusturya Arsivi'ndeki tercmesi: Chorrem Cavagliere della prima leeione (mteferrika) et drogomanano di sua A'^ezza diye imza etmekte olan Tercman Hurrem -ki Avrupallarca Avram diy ma' rufturtarafndan yaplmtr. 83 Gerlach'n Jurnali, s. 430. Gonse Mustafa Claua da Polonla Venedik balyosunun 7 Mart 1576 tarihli raporu, Avusturya arivinde. 84 Zilhicce sonu 985 (9 Mart 1579) tarihli olan bu mektubun tpk basm Sankovski'ntn Co Ueetenea, ,Warsszawa, 1824 eserinin 2. cildi sonunda vardr. 85 Bu eliye verilen talimat Torn (TfaornVdan 25 Kasm 1576 trihiyle trihleomltir. imparatorluk ve Kraliyet Arivi Son ahidnme 26 Muharrem 976 (21 Temmuz 1568'de akdolunmutur. Gerlach, (s. 425), eliye verilen ta'llmatn zetini yazyor. 86 Bu ahidnme, Gerlach'm Jurnal'lnde (s. 232 -235) vardr. Knolles'de son maddeler itibariyle baz frkalar mevcuttur, c. 1, s. 656.
81 82

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

zere emir verilmitir 87. Bununla beraber u te'mnta ramen, Lehistan Kral, tasdiknamelerin imzasndan on hafta sonra 88 tnternons Mark Sobiyeski'yi ahidnmenin tamamen icrasn taleb iin elilikle Krm'a gnderilen Taranovski'yi demire vurmu olan Hn'n 89 yeni taarruzlarn dvn- hmyna tebli etmek zere stanbul'a gndermee mecburiyet grld. ay sonra da Batori'nin ktibi Kristof Dziersk, Tatarlar'n Lehistan toprandaki aknlarndan ikyet iin istanbul'a geldi 90. Sadrzamn huzurundan karken iinin abuk grlmesini, efendisi krala iki at hediye edilmesini, kendisine refakat eden avua bir timr verilmesini rica etti. Sokollu sert bir uslbla u cevb verdi: Pdihn cevb tamamen hazrdr; sen avu ile gidebilirsin; kra lna ne at hediye edilecektir, ne de eek; nk Pdih'n ltuflarna kar Moldavya hududunda haydutluk etmek suretinde, kfrn - ni'met gstermitir. sterdim ki Krm Hm'mn yz u saat kmr gibi kara olsun; nk o kadar gzel" bir frsat kararak kral da, btn Manyatlar^ da esr etmemitir. Btn Lehistan'n istils Dniester nehrinde alman atlar ve Baraki kardelerin yapt hasarlar iin kf bir tazminat deildir. La'net olsun senin kralna ki, pdiha byle kr-gzrlk gsteriyor. Bize abuk bu haydutlar teslim etsin; yhud balarn gndersin; aksi takdirde mutfanz hazrlayn ki, misafirler gelecektir. stediin timra gelince, senin gibi bir alan 91 arzularn yerine getirmenin ve kesenin azn sen amak lzm gelirken senin iin para vermenin bu da yeni bir ekli olacaktr. 92. Pdih'n, seilmesini istedii Kral'n elisine, sadrzam ite byle muamele etti. II. Murad Batori'ye olan cevbnmesinde daha az iddet gstererek Tatarlarm Lehistan'daki aknlarnn hatsn tamamen -iki sene zarfnda Bialgrod (Akkirman) sahralarnda 700.000 koyun gasbetmi olmakla itham ettii- Lehler'e atfediyordu. Buna ramen, Taranovski'nin cretsiz tahliyesi iin Sleyman avu'u Krm Hm Mehmed Giray'a gnderdi. Dziersk memuriyetinden, Sienienski'nin bir sene evvelki sefareti kadar muvaffakyetsizlikle dnd (7 Austos 1577) 93; zerinde bulunan
Bu mektub Gerlach'da yazldr, s. 437. Tasdikname Marienberg'de Kasm 1577'de tarihli ve Gerlach'n Jumal'in -de dercedilmitir, s, 443. 89 Bu talebleri ihtiva eden mektup 1 Aralk 1577 t&riihli olup Glach'm Jurnal'nde mevcuttur, s. 442. 90 Kral'n Varsovia (?)'dan 5 Mart 1578 tarihli mektubu ki, Gerlach'n Jurnal'inde mevcuttur, s. 548. 91 Unus malignus nebua. 92 Sobiyeskl'rn tercmannn raporunda bu hitab tammlyle dercedilmis -tir: Uttera Interpretis turcio ad donunum Unen&dfam de negotio polonla, Gerlach'in JurnaJ'i, s. 549. 93 Partito l'Ambassador di Polonla dfcendo che partlva inal sodisfatto, e che non gli era stato fatto lonore sollto.
87 88

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

pdih mektubunda bu kazalarn ahlsi olarak adlan geen Brazlov, Giyov, Kanov, erke, Kirman adl haydudlar hakknda ikyetlerde bulunuluyordu. Ancak Moldavya voyvodaln istil iin 8.000 Kazak'n Baraki kardelere yardmlar zerine bu ikyetleri, sadrzam tarafndan daha mhim talebler tkb etti 94. Kral, cevaben Voyvoda vonia'y Moldavya'ya yerletirenlerin haydudlar deil, Kral Sigismund ve II. Selm zamanlarnda Palatin Laki ve Vizinkovski olduunu bildirdi, unu da ilve ediyordu ki, Kazaklar yz seneden beri llerde dolamakta olduklar halde, bundan dolay sulh bozulmam olduu gibi, kendisinin ban en kudretli imparatordun 95 gsne dayam olmas o kadar kk bir himaye iin deildir 96. Adam Klozparovski in-ternons sfat ile bu mektubu stanbul'a getirdi. Ertesi sene, Tatarlar'n zincirlerinden kurtulmu olan Taranovski, eli sfatiyle stanbul'da, grnd; drt sene nce taleb etmi olduu vehile apklazaklinin 97 Bender (?) beinin .dier bir kalenin yklmasn istemekle beraber, Krm Hn hakknda yeni ikyetlerde bulundu; lkin bir netce elde edemedi. Venedik'le Mzkereler Eli Soranzo Osmanl Devleti ile Venedik arasndaki anlamay yenilemek suretiyle, dvn- hmyna 50.000 duka teslim ve sadrzama 4.000 duka verildikten sonra, Venedik ve Osmanl memleketleri hududunun tyininde hazr bulunmak zere Dalmaya'ya dnd. Ertesi sene memleketin hududu, komu memleketlerin Trkler tarafndan zabtndan nce Cumhur'un Macaristan Krallaryle akdedilmi eski muahedelerin esaslarna uygun ekilde tyin edildi 98. Bu nzik iin iyi ekilde
Balyosun sefretnmesi zeti. mparatorluk ve Kraliyet Arivi. 94 ) 8000 Casacormn cum latrone, qui se Petru mAlexandri fUIum menti -retur per Niestrum transgnessos n Valachlaju venlsse, quos a Valacbo obvlam eunt fractos et latronum pr^eipem captum fulsse. Sadrzamn mektubu tercmesi, Avusturya Arivinde. 95 Pdiah' kasdediyor. (Mtercim). 96 Lehistan Kral'nn meali metinde anlatlan mektubunun asl udur: Tempore Sigismondi non latrones aliqui, sed Lasky et Visnicovsky Palatini Podoeliae Voivodam in Valachia creant; imo Antonius Siculus bello Caes. Christ. despotam in-duxit, et Suleimanus Magnus vexillum e dedit, ab annis cen -tum aut pluribus. Cosaki solitud nes incolunt, amicitia nun-puam interrupta fuit; nunc a me (Stefani Batori) petitur, ut campos vastos purgem, ita ut nulU fures inveniantur. Sapi-entes judicent an hoc fieri posait Certe non eo fine caput meum in sinum Caesaris potentissimi inclinaveram, ut tam tenuem habeam susceptum, aut ut tam leviter benevolentia Caesaris potentissimi erga me ate. 22 Eyll 1578 tarihli olan bu mektubun sureti Viyana'da mparatorluk ve Kraliyet K -tphnesi'nde mevcuttur. (Metinde sz edilen II. Selmin I. Sleyman olaca bu vesikadan anlalmaktadr. Mtercim). 97 Ungand'm raporu bu kaleyi gah t>u simle, gah Kpcafc nmyle yd eder. Knolles, s. 655, Sienov senyrn cthe great Lord Jhon of Senna> (Taranovski) yapar. 98 Sebeniko'da Sultn Sleyman'n bir iradesini buldum ki, Hristiyan vasiyetnamelerinin tslm vasiyetnameleri

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

neticelenmesi iin Soranzo, halefi balyos Ciovan' kurar. Yalnz Bafa ha nedanndan olan Haseki Safiyye Sultn tarafndan deil, Vlide-Sultn ile onun vstas Kira ismindeki Yahd kadn tarafndan huss surette kolaylk grdler. Daha nce sefaretle Venedik'e gnderilip orada ikaamet etmekte olan kzlarnn himaye edilmesinden dolay Doc'a samim ekilde mteekkir bulunan ve bu srada her trl d ilerine mdhele eden Yahd tabibi Salomon Natan Eskinazi tarafndan da yardma mazhar oldular 99. Hayl zamandan beri Yahdler'in -zabtolunan gemilerin yhud esirlerin iadesine id- ileri Pdih'n Doc'a yazd ve b-zan stanbul'daki balyosla, bzan avularla gndermekte olduu mektuplara bahis konusu oluyordu 100. Floransa le Mzkereler Floransa Trkiye ile Kaann Sleyman zamannda huss bir mua hedeye rabtedilmi olan mnasebetlerini yeniledi; nebaht'da erefle harb eden valye Don Bonciani Cianfigliazi Floransa ile Osmanl Devleti arasnda yeni bir kapitlasyon akdetti, istanbul'dan balyos Mormora'yi Dk'n maslahat-gzr sfatyle brakt. Akde imza koyan her iki taraf, ticret ve seyrsefin serbestisini karlkl olarak taahhd ettiler; fakat Sent-Etiyen tarikatna mensup olup ispanya Kral'nm ve Papa'nn gemileriyle birleerek Akdeniz korsanlar arasnda dolamakta olan ticret kadrgalar ak surette istisna edildi. Cianfigliazi, ems Paa 101 ile kapdn Ulu Al'nin himayesinde
gibi kabuln mir idi; bundan baka Sebeniko Spalatro mntkalarnda, eskiden Macar Krallar'yle akdedilmi olan muahede--lerdeki imtiyazlarnn yrrlkte kalmasna msade ettiini belirtmekteydi. 17 Nsn 1576, Venedik Mnsebetleri H-l&as. Bu hlsada Skardona'nn, Sebeniko'nun, Zara'nn hu -dudlarnn tahddne dir 984 (1576) trihinden evrak vardr. 99 Safiyye Sultn'n (Bafa) Venedik balyosuna Venedik dilinde yazlm tezkiresi: La sapra come estata rieeputa la presa de raso (kadife) che ci havete mandato per la Chiera nostra schiava, del che la impartiamo, e piacendo a Dio non sara per-sa. La madre del' Imperator et Conservatore della fede Sul-tano Moamet Kan. Tercmesi: Malmunuz olsun ki, Kira cariyemiz ile gnderdiiniz kadife vsl olmutur. Bundan dolay size mteekkiriz. n'AHah bu hediyeniz zayi' olmya -caktr. ehenh ve Dnn Koruyucusu Sultn Mehmed Hn'n Validesi. Bunun asl Venedik Arivi'ndedir. Aslen Alman olan Yahd tabibinin mektubu Viyana'da mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde Venedik evrak arasndadr. Burada Venedik Hlsas'nn tabibinin hlekrca fikirlerini gsteren bir fkrasn dercedeceiz: Rabi Salomon dice che, avendolo pregato l'Ambassadore del Imperatore che sum CM. sia in-vitata alla circumcisione, desidereva saper s.e ua Signoria havesse auto caro di esser invitata. (22 Aralk 1577). Snnet dnne davet edilmek erefine mazhar olmak zere mpa -rator'un mracaatta bulunduunu Doc'a zannettirmek istiyor ki, maksad Venedik hkmet reisini bu yolda zellne bir harekete ikna etmektir. 100 tFasclcoli delle scrltture turceschede u evrak vardr: 1) Pdih'n Zilhicce 982 (Mart 1575) tarihli mektubu: 2) Hasan avu tarafndan getirilen ve Jirardl'nin talebine mteallik bulunan kinci bir mektup; 3) Pa dlih'n ve sadrzamn Uskoklar taralndan yaptrlan kaleye mteallik yine ayn sene trihiyle mektubu; 4) Pdlah'in ve sadrazamn Zilhicce 987 (ubat 1580) trihiyle Doc'a mektubu. 101 Ungand'n raporu. Gerlach'in Jurnal' ir emsl'nln tesirinden de bahseder. (emsi Faa, sair olduundan Gerlach'in dedii adam, yine Semsi Pasa olacaktr. Mtercim).

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

olmakla beraber pdih huzuruna kabulnde (5 Temmuz 1578) avuba'nn kendisine refakat etmesi erefine nail olamad gibi, vezirler kadrosunun yemeine de kabul olunmad. Pdih'a takdim etmekle grevlendirildii hediyeler, parlak renkleri Venediklileri bile artan ipekli kumalardan mrekkep idi 102. spanya Ve ngiltere le Mzkereler Sokollu, Floransa'dan baka ispanya ve ingiltere ile de mzkerelere balad. Fakat bunlar bitiremeden ld. 15 Mart 1577'de Don Mar-ten Di Gunyaletta 103 II. Felip'in murahhas elisi Milnl Don Marig-liano iin yol ruhsatnamesi istedi. Halku'1-vd kahraman Zerbeloni'nin akrabasndan olan ve esirlik haytnda yannda bulunmu olan Marig -liano da imparatorluk saray memurlarndan Broti ve Raguze'dan ayrldndan beri birlikte bulunan Avlonya beiyle beraber bizzat stanbul'a vsl oldu. Sokollu, Ungand ile bir mlakatnda, II. Felip, Marigliano gibi istanbul'u ancak mahbus olarak grm olan bir adam sefarete memur etmi olduu iin, eli tedriki hususunda arlken'den daha fakir grndn sylemitir. 11 ay sonra, yni 7 ubat 1578 trihinde Marigliano dvn- hmyna bir sulh ahidnmesi takdim etti ki, kendisi, Tercman Hurrem, Yahd tabibi Salomon Eskinazi tarafndan imzlanmti; lkin ispanya pdihyle (zt- ahane Felip'e bu unvan veriyordu) ancak be sene mzkereden sonra senelik bir mtreke imza olundu. Birok teebbslere ramen, spanya bu mtrekeyi ancak iki ay sonra kat' bir sulh anlamasna dntrebilmitir. O vakte kadar Osmanl Devleti'ne yabanc kalm olan ingiltere dah, yine bu zamana doru siys menfaatlere mteallik ilk mnsebetleri kurmutur. 'tikad ve siysetlerinin birbirine zd olmas sebebiyle Felip'in uyumaz dman olan ngiltere Kraliesi Elzabet, Madrid kabinesinin stanbul'daki teebbslerinin hepsine nezret etmek,, ondan daha ziyde tevazu ve muvaffakiyetle . Murd'm dostluunu kazanmak ve Britanya Adalarnn ticretine msid artlar elde etmek hususunda baarl oldu. Vilyam Ha-rebone, Edvar Albon, Riar Stapey nmnda ingiliz mzkere memuru Osmanl hkmetinden Devlet'in limanlarnda ticret serbestisi ve Kralie iin bir nme-i pdih istediler
102

eli pannl portati da quei Fiorentini erano belllsslma robba e bel colott in modo, ehe 11 mercantl venetiani erano rlmastl confusi. Venedik mnasebetlerinin zeti. Temmuz 1578. 103 Ungand'n ve Venedik cicileri raporlarnn bu sefire verdikleri sim byledir.

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

(Mart 1579) 104. Hristiyan hkmetleriyle muahedede ticar menfaatlere hizmetten ziyde kendi kesesine klliyetli para girmesi imknn gren Sokollu, bunlarn arzularn yerine getirdi. Elizabet, Pdih'n mektubuna mnsib bir cevn verdi. Ve Tcif Gabriyel Deziyensin gtrd ikinci bir mektuba cevaben, ngiltere'deki dahil karklklarn hallinden sonra istanbul'a bir sefaret gndereceini bildirdi (Ocak 1581) 105. Fransa Ve svire le Mzkereler Fransa elisi olan si (sel) Papas 106, ispanyol memuru Marigliano'nun varndan az nce gitmiti. Halefi Jak Jermini 12 Aralk 57T-de, 45 sene akdedilmi olan ticar kapitlasyonlar yenilemee muvaffak oldu. Yeni muahedenin Fransa'ya gtrlmesine bir mteferrika memur oldu. Bunun birinci maddesi, Fransa gemileri iin kararlatrlm olan seyir serbestisini Fransa bayra altnda gelmekte olan ngiliz, Portekiz, Katalan, Sicilya, Raguza, Ankona gemilerine de temil ediyordu 107. Divn- hmyndan yardm ve himaye istemee gelen herkes iin ak bu lunmasn salayan Osmanl beynelmilel hukuku, hibir z aman III. Mu-rl zamannda olduu kadar sk sk tatbik olunmamtr. Hristiyan milletleri Osmanllar'la mnsebetten kazanabilecekleri ticar menfaatlere ne kadar fazla kaplmlarsa, d ilerini ellerinde bulunduran vezirlere, mh -tedlere, Yahdler'e rvet vererek msid ahidnmeler elde etmek hususundaki mdleri de o kadar fazla idi. svire bile, memuru bulunan Yahudi Anjeli vstasiyle Osmanl Devleti ile mnsebet kurmaa alt. Sokollu, Devlet tercman Mustafa'y bir mektupla svire cumhurunun mnsebet kurmak hususundaki mektubuna cevap vermee memur etti. Avrupa devletlerinin bu pekok sefaretleri (Asya hkmdarlarnn elilerinden bundan sonraki kitapta bahsedeceiz) Osmanl Devleti'nin ran muharebesi esnasndaki mkiltndan dolay yz grm olduklar gibi, bir
Mezere (s. 803), daha sonra gnderilmi olan ilk Bllzabet elcisini 1579'da gstermekle hat eder. Knolles'in, ifdesi alelade pek muayyen ve lazm gelen tafsilt htiva ettii halde, bu hususta susmas arlbdir. 105 Preniyer*in Baveklet Arivindeki raporu, 1581. 106 Ungand*n 14 Ekim raporu bu sefirin ismim bildirdii halde Flassan bundan sz etmez. Ungand diyor ki: 12 dec. rAmbassador di Franda do-manda llcencla e 11 Bassa gli l'haveva concessa Msebetler hlsa, Venedik, 1577. 107 Flassan'n bu maddenin icab olmak zere: Bu fkra, o onanda P*-dlsfth'n limanlarna ancak Fransz sancann kabul olunduunu gsterir demesi taznftmiyle yanltr. Zira Venedik ve Raguza bayraklar, hatt Sultn Sleyman'n saltanatnn sonuna doru Floransa bayraklar Fransa sancaklarndan hayli zaman nce olmak zere Trkiye limanla-nnda dalgalanyordu.
104

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

taraftan da, Osmanllar'n her sene Akdeniz'e karmakta olduklar deniz kuvvetlerinin yaratt korku, bu sefaretlerin gnderilmesini gerektirmitir. Her bahar mevsiminde Venedik, Malta, Sicilya, talya, spanya sahilleri kapdn-paann krek mahkmlarna denizcilik itiyadn kaybettirmemek ve bahriye neferlerinin gaspetme sevk-i tabilerini yamalarla beslemek iin 50 kadar gemi ile Akdeniz Boaz (anakkale Boaz)'ndan kmasndan dolay tir tir titrerlerdi. Vad's-Seyl Muharebesi Ve Portekizlilerin Hezimeti 1576 senesinde stanbul'da hkm sren veba ve ktlk dah tersane nin ilerine durgunluk getirmedi. Ankona ve Brindesi Trkler'in bir hcumu korkusuyla tahkim edilirken, bunlar Kordona yaknnda Kalabra sahi llerinde Prens Bezinyano'nun atosuna asker kararak mntkay atee ve kana verdiler. Eski hkmdarlarnn karlmasndan beri Osmanl eyleti hline gelmi olan Cezayir, Tunus, Tarablus- Garb, Devlet haznesini dvn- hmynun yalnz fevkalde senelik hediye taleb ettii iin deil, bu eyletler paalarnn semerelerini kendi menfaatlerine tahvil ettii iin de zenginletirmilerdir. Binenaleyh Cezayir vasi Venedik dnmesi Hasan Paa, Sultn Murd'n clus merasiminde hazr bulunmu ve bu srada dvnn bir memuru Cezayir hathesinden 200.000 duka alm ve bu para stanbul'a getirilmitir. Tarablus paas Ramazan, Fs erifi dris hanedanndan Mevlay Abdl-melik'e 108 bir donanma ve bir ordu ile Portekiz'in yardm ettii rakbi Muhammed'l-Mustansr aleyhine imdada memur oldu. Ramazan, yeni Marib sultnnn 200.000 duka altnndan tertbledii hediyesini dvn- hmyna gnderdi. Portekiz Kral Sebastiyan 10.000 svr, 60.000 piyade, 360 top ile Muhammed'l Mustansr'm iddialarna taraf oldu. ki ordu Vd's-seylde kar karya geldiler ve Murbtn trihlerinin bahsettii en hatrlanmaya deer muharebelerden birini yaptlar (1578). 20.000 Portekiz, Mustansr, bizzat Sebastiyan harb meydannda kaldlar; dier 20.000'i gemilere binmee muvaffak olarak, geri kalan 40.000'i esr oldu. Muharebeden evvel hastalanm olan Mevlay Abdlmelik byle bir mu -zafferiyete nail olmasndan dolay mrg-i dye urad (sevincinden ld). Bu suretle
talyan mverrihleri ve zellikle Natale Kontu <c. 2) bu smi kesip bo zarak Emonuco sekline koymu olduklarndan eer Nufabetttt-Tevrl olmasayd dorusunu kefedemiyecektlm.
108

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Vd's-seyl sahras hkmdarn veftyle hret buldu 109. Mustansr'n ou Ahmed, Sultn Murd tarafndan Marib padiahlna getirilerek, hediye ve sefaret gndermek suretiyle Devlet'e balln arzetti. Kuyruklu Yldz Grnmesi Ve Rasadhanenin Yklmas Vd's-seyl felketi (bizim iin zaferi), yine o sene stanbul'da ve talya'da hkmn srdren tn, Pdih'm halas Mihrimh Sultn'la Mahmud Paa'mn zevcesi olan hemiresinin 110, kapdn Piyle Paa'-nn, mft Hmid Efendi'nin irtihlleri, bu muhtelif vak'alann hepsi -----ark ve Garb milletlerinin btl inanlarndan dolay 1577 senesinde grnm olan kuyruklu yldzn uursuzluunun tasdik edilmesi eklinde telkki edildi, llm-i hey'et (astronomi)'yi seven ve tahsilini te-vk eden Pdih ile Hoca Sa'deddn Tophane hricinde bir rasadhne in ettirdiler ki, bir nevi kuyu demek olan bu binadan gndzleri bile grlmesi mmkn olsun diye, yeraltnda yaplmt. Kaahire'nin mehur rasadcs Takyeddn 3.000 altn maala bu rasadhneye tyn olunarak Selnikli bir Yahud astronomi limi dah Pdih'm byk ehzadesine ilm-i hey'et retmek zere getirtildi. ki hey'et-ins (astronomi bilgini) ile Sa'deddn'in dmanlar, rasadhne bina eden devletlerin yakn bir zamanda zeval bulacan Sultn Murd'a bildirdiler ve Asya'nn muhtelif trihlerinin bu hususta arzetmekte olduklar misllerin bir yenisini gsterdiler. JPdih'a telkin edilen korkuya binen ins iin o zamana kadar 10.000 altn sarf edilmi olan rasadhnenin tahribine emir verildi. Sokollu Mehmed Paa'nn Katline Doru: Feridun Be'tn Azledilmesi Sokollu iin hazrlanmakta olan frtnaya evvel mahremi olan Nianc Feridun tutuldu. Byk Sultn Sleyman'n Siget nndeki vefatndan az nce bir hatt- erif 111 ile mteferrika rtbesi vermi ve mhim
Tre re occisi, Natale Kontu. 2, s. 564. Abdlmelk'n mrg-i &dTden' vefat Hac Kalfa'da yazldr. Takvfrnti't-Tevarh 986 senesi Veft- Abdlmelik ez zlydet-i srr. 110 MihrLmh 25 Ocak 1578'e vefat etmitir; lrfahmud Paa'mn zevcesi de 2 Ekim 1577'de. Gerlach'n Jurn ali, s. 402, 393, 448. R^'lEbr 111 974 Safer'inde Sigetvar muhasarasnda okollu ile beraber Feridun Betin dmana arslanca hcumu huzr - Sleymna arz olununca, karlan hatt - erif: tMin toa'd sen kendn ol asl-i marekeye varmayup umr- din devlet ve nizm- adl-i intizm- saltanat babnda kaaim ve dim olasn ve nr- ddem Selm Hnum ve asker-1 tslm ve seni Hudya smarladum; ve k&tibn Feridun, zeametine terakki le dergh -i ali mteferrikalarndan olsun. Zeyl-i Atl, c. 1, s. 336, Tercme-i Hl- Feridun. (Aslndan, Mtercim.)
109

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

hizmetlerinden dolay Sokollu'nun. niancla karm olduu bu zt, sultnlarn mektup ve yazlarn (mnet- seltn'i) toplam olan bu devlet adam kethdasnn birdenbire sdr olan br hkmle Ye-dikule nnde boulduunu grdkten sonra sancak-bei sfatyle Bel-grad'a 112 gnderildi. Ahmed Paa'nn Katli Feridun'un mevkii Ftih'in sekiz medresesinden birinin res'1 -mderrsn'ine verildi. Bu tevcih, bsbtn yolsuz ve imdiye kadar da emsali yoktu. nk ilmiyye meslei, dvn yelii ve sancak-belii mesleinden tammiyle ayryd 113. Sultn Murd, sadrzamnn tahakkmnden ve validesinin devlet ilerine yapt te'srden b-zr olarak bizzat hkmet etmek istedi; ems Paa ve Kbrs Ftihi Mustafa Paa, ikisi de Sokollu'nun dman olduklar iin sadrzamn nfuzunu krmak ve Pdih' hkmet dizginlerini ele geirmee tevik etmek iin bu frsattan istifde ettiler. Yenieri aas Caala-zde, askerlerinin ehirde yedi Ermen'yi yakt ve asl sulular bir gemiye koydurarak verilecek cezaya kar muhafaza ettii iin azledildi. Sokollu'nun kendi harem diresinden bir criye vererek Premecilikten 114 birbirini mtekib res kethudlna 115, Galata zabta memuriyetine, Rodos beliine, Cezayir valiliine, nihayet Kbrs belerbeliine ykseltmi olduu Zenci Ahmed Paa'nn kt idaresinden dolay askeri isyan ederek kendisini para para ettiler. Sadrzam bu haberle beraber himyesi altndaki ztn kl darbeleriyle yrtlm elbisesini alnca, ikyet etmee cesaret edemiyerek: Allah rahmet etsin, kimbilir ne kadar zahmet ekmitir! demekle iktifa etti. Mft Hmid Efendi Ve Pyle Paa'nn rtihali

Gerlach'n Jurnal'i, s. 175 ve 375. Ungand'n raporu. Ungand raporunda diyor ki; Feridun, ocuklarnn hocasnn sa ve sakalm kestirmi, ka-1 drgalardakl Hristiyan esirlerini demirhanesinde iletmi olduu in azledildi. Ulemdan birinin olu olan hocaya, babas vstasiyle atebe- ahaneye hlini arzetti. 113 Solak-zde (varak: 133), bu tevcihi iddetle tenkld eder. (Solak -zde, Sokollu'nun mahremi olan Ferdn Beg'n azil ve kethdasnn aslmasnn yalnz sadrzama cef maisadyle olduunu ve yerine asla dsnlemezken mderris Muallim-zde'nin anszn tyin olunduunu yazar. stanbul basm, 596 Mtercim). 114 Preme (Perme) talyanca pramadan gelir ve bir nevi sandal demektir. Premeci kayk demektir. 115 Gemi kapdnnn lerine vekleten bakan memur.
112

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Mft HmidEfendi'nin 116, vezir Piyle'nin 117 veftyle Sokol-lu iki istinadghm daha kaybetti. Rumeli ve Anadolu kazaskerlerine onar, stanbul, Edirne, Bursa payitahtlar kadlarna beer, dier ehirler kadlarna ikier mlzm verilmesi uslnn vz Hmid EfendT-dir. Drt cildden mrekkep olan Mecraa-i Fetv's stanbul'da in ettirdii camiden ziyde kendisine eref kazandrmtr. Tolna'da bir kunduracnn olu olup Sakz ftihi ve Sultn Sleyman'n yeni tersane insna memur ettii drt vezirden biri olan Piyle, Tersane mahallesini bir cami ile sslemitir. Bu cami, granit stunlar zerine oturtulmu olan. 12 kubbesiyle Okmeydanna bakan bir vdnin ucunda ykselir. Mihrb ve minberi gayet sdedir; pencereleri d demir ile deil, dme ile mzeyyendi. Hristiyan an ve toplarnn eri -tmesiyle yaplm tun levhalar zerine yazl levhalar mehur hattat Karahisri'nin kaleminden kmtr. Piyle'nin bu camii yaptrrken yedi sandk altn bulmu olduuna dir halk arasnda dolaan rivayet, Ce -zir-i Bahr-i Sefd'deki aknlarndan salanm olup, sarf ettii parann mikdr hakknda bize bir fikir verebilir. Bu aknlarn semereleri II. Selm'den beri kapdn-paa ile Trkler'in Lefkoa, Paros, Antiparos ve Dier Kiklad Adalar Dukas Don Josef Nassi adn verdikleri Portekizli Ciovanni Migez; Senyr Andrus 118, dier ismiyle Sumariva 119 arasnda taksim ediliyordu. Somariva'mn vefatndan sonra Sleyman avu sene mddetle kendisine devredilmesi iin hazneye onun verdiinden 40.000 altn daha fazlasn teklif ederek aday iltizm etti. Sokollu'nun aktan aa hasm olan Migez'in vefat, sadrzam iin yeni bir malbiyet sebebi oldu. Sadrzamn, Migez'in mirasn vermi olduu defterdar suistiml yapmakla sulanarak hamilerinin vefatndan az evvel me'mriyetlerinden azledildiler. Kantakuzen le Budin Valisinin dam Sokollu, Lefkoa dukasnn vefatndan istifde edemedii gibi, birka ay nce, himyesi altnda olan ve ktlk ve zulmleri Rumlar b -zr eden Misel Kantakuzen'in dm, kendisi iin mdhi bir darbe olmutu. eytan-

44
Sayfa

a'bn 985 (16 Ekim 1577)'de vefat etmitir. Terctoa-i Ahval-i Atat. 20 Ocak 1578'de vefat etmitir. Gerlach'n Juman. 118 <I1 Sr. di Andro faaveva ottenuto la isola, Mnasebetler Hlsas, Venedik 4 Ekim 1579. 119 i governo della sola delPArcipelage concesso ad un Suledman Caus, che aveva offerto per tre annl 40.000 scudl di pl di quel, ebe doveva pagar Sommariva., ayni yerde, 5 Tesrtn - evvel (Ekim) 1579.
116 117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Gerlach, s. 354. Scheweiger'n Seyhatnme'si, s. 70. Krosius'un Ttt*k -Rum eserinden: Per qual causa e come e stato impiccato Mlchael Cantacuze-no a di 3 marzo a Achlo davadti la porta di caza sua. Puryel'in derc -ettii eski bir Rum arksnda vefatna aman Zengin MIhl namnda Rum zengini, Misel Kantukezen olacaktr.
120

Sayfa

45

olu lkabn alm olan Misel Kantakuzen, entrikalar sayesinde rakibi Paleolog'a galebe ederek, Karadeniz sahilinde kin Ahi-yoli iftlik ve tuzlalar ba-lnfettiliini almt. Metropolidleri papaslar keyfine gre deitirdi, tmparator'un elileri Busbek ile Vis'e kymetli el yazmalar tedrik etmi olan Patrik Metrofanus, Kantakuzen tarafndan Sokollu nezdinde elilere Devlet'in btn ilerini ihbar etmi olmakla itham edilerek, bu ihbar zerine azledilmiti. Patrik, Kantakuzen'i dvna getirttirerek 8 sene patriklik memuriyetim f iin vermi olduu 16.000 dukay iade etmesi iin dva etti. Ancak ihtiml ki bu parann byk bir ksm sadrzamn menfaatine kullanlm olduu iin, Patrik bir ey alamad. Kantakuzen, kanunsuz olarak ald paralar Sokollu ile paylaarak, yalnz Piyle ve Ahmed Paalara aynyt ile ald vergilerden vermekte ve kendi hasimlanyle sadrzamn dman olan Sinan ve Mustafa Paalar*a birey vermemekte idi. Bundan dolay bu iki paa Kantakuzen'in zincire vurularak Ahiyoli'den Yedikule'ye getirilmesi iin Pdih'dan irde almaa muvaffak oldular ve Kantakuzen bu hapislikten 55.000 duka deyerek kurtulabildi (1577). Tuz iltizm hazneye brakld. Bu mansbn gnde yalnz 1 altn tahsisat olduu halde, sahibi saraya senelik 60.000 dukalk krk vermekle mkellef olup, u kadar ki, getirecei ticar eya iin vergiden muaf idi. Kantakuzen, varidat azalm olmakla beraber, sadrzama gittike, nnde sekiz avu ile yenieriler bulunurdu. Nihayet Moldavya'daki karklklarn, Moldavya beinin validesinin iki oluyla Haleb'e gnderilmesinin, Piyer ve Alek-sandr ismindeki iki kardein Eflk ve Moldavya beliklerine oturtulma-syle, son olarak yenierilerin urad malbiyetin sebebinin hep bu adam olduuna dir vezr Mustafa Paa'nm Krm Hn vstasiyle vk olan ithamlarna kar, Sokollu, Kantakuzen'i muhafaza edemedi. Al Be, Sultn Murd'n kard bir emirle Ahiyoli'ye giderek Kantakuzen'i saraynn kapsna astrd (26 Ocak 1578) 120. Bu sarayn ins iin Kan-takuzen 20.000 altn sarf etmiti; Al Be burada bir o kadar da nakit buldu. En sevdii adamlarn musibete uratlmasyle gnl krk olan sad rzama en te'srli darbe, Budin valiliinde bulunan yeeni Mustafa Pa a'nn, yine o sene iinde dm olmutur. Mustafa Paa bu memuriyete Siget muhasarasndan evvel Kaann Sleyman tarafndan tyn olunmutu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Kahramanl, cmertlii, imrcl, umm menfaatlere dir yaptrd messeseleri nmn Budin ve Macaristan trihlerinin zikrettii en byk vller-arasma geirmitir. Kazand erefin hakll, sulh hlinde Flek 121 ve dierleri gibi dman kalelerini almakla deil, timr ve zeametleri ancak mstehaklarma vermesi, dullar ve yetimleri himaye etmesi, Siget, tuhlveysenburg, Begrad kalelerini tahkim etmesi, Budin kasabasn duvar iine almas, kale iinde baruthane, hamamlar, camiler, medreseler yaptrmasyledir. Sultnn mrahoru Ferhd 122, zahirde, son olarak barut mahzenine yldrm dmesinden dolay meydana gelen hasarlarn teftii me'mriyetiyle Budin'e gnderildi; lkin asl maksad Mustafa'y dm etmekti. Dima yannda bulunmas mu'-td olan elli kii, kendisini talihin bu beklenmedik darbesine kar muhafaza edemediler (10 Ekim 1578). Sultn Murd'n iltifat-gerdesi olan veys Paa ki yukarda zikri gemiti Mustafa'nn vrisi oldu 123. Sokollu'nun Katli Umm devlet ileri hakkndaki gayreti sebebiyle dvn gnlerinde her sabah bb- hmynda toplanan dvna riyaset etmekle kanaat etmeyip, akamlar da bir dvn toplamakta olan Sokollu, yeeninin vefatndan bir
Peev, Mustafa Paa'nin tercme-1 hli, s. 172. Peevi bu mnsebetle hikye eder ki, Flek muhasarasnda Tak Hasan nmnda bir nefer kaleye girmek iin burca kadar kmaktan baka yol bulamayp, du vardan merdivenlerle karak 20 kiinin ancak yerinden oynatabilecei kadar ar bir topu bayle iterek arkadalarna yol amtr. (Peev'nin Mustafa Paa tercme-i hlinde ifdesinin hlsas udur: Sokollu'nun amu -cas olu idi. Bosna'da mirliva ken Kropa ile dier bz kaleleri fethet-mlsti. Sultn Sleyman Sgetvar'a gelirken Arslan Paa'nm yerine Bu-dln'e tyin edildi. Selim zamannda vezr oldu. 13 yl Budln'de kald. Bar zamannda bz kaleler almtr. Bir sahre-i samm (kaya ktlesi) zerindeki Filek kal'as bunlardandr. Krk gaaz bu kalenin hendei yannda bir dln kayadan iki nerdebn (merdiveni) birbirine rabt ederek krk ayak bir merdiven yapp bir mazgal derleslnden (penceresinden) ieri girerler. yle ki: Mazgalda yiirmi kiinn eke-mlyecei bir balyemez var idi. Ban Hasan (veya Bak Hasan) nmnda bir gaaz mazgaln iki tarafnda ta sralarna ellerini rabt ederek si-nesiyle topu srer. Yerinden tahrik edemeyince ban dayayp iter. Top bu kuvvetle yerinden o ynar. Mustafa Paga'nin sehs Htem'de yoidl. Ata bindike drt beyz mlzlm suvar olur ve bunlara o gn iki kise n'm ederdi. Den timr ve zeametleri meccnen verdikten baka, harcrah, harc- bert diye ake Ihsn ederdi. Arz- hl eden dullar, yetmeleri kocaya verir, kocalarna sebeb -i maiet gsterTdi. Budin varounun suru, baruthane!, kaleye bz kuleler lvesi, Sigetvar'n, Istoni. Belgrad'n kuleleri ve byk brolar gibi eserlerine nihayet yoktur. Budln'de lcalar, camileri, medreseleri, yollarda hanlar ve imaretleri vardr. Budin saraylarna ve barut mahzenlerine saika nzul (yldrm dmesi) bahanesiyle mrahor- kebr Ferhd Aa gelp dm ettirdi. 986. Mtercim.) 122 10 ottobre il Bassa, di buda strangolato dal Imbrahor mandato dal Slg-nor, e gli era stato trovato 300.000 scudi. Venedik Mnsebetleri Hlasas, 1578. 123 mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde birok yazmalar bulunan veys Paa, kendisine (Macar lisannda) su unvan verir: My Weiss Passa az Hatalmas istemek io et Kariatiabil Toeroek ezyazernak foe hel tartora Boudan ez gand my reble Megiar Orzagnek dl.> (Trkcesi: Biz, veys Paa, Allahm inyetiyle Osmanl pdihnn Budin valisi ve Macaristan vekili. Refik Ata tere). veys Paa'nn mhrnde selefi Mustafa Pasa'n mhrnde olduu gibi bir arslan resmi vard.
121

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

<I1 Sr per consolar Monammet-Bassa della perdlta del ttgo locrea Bassa n Aleppo. Venedik elisinin 27 ubat 1572 raporu.
124

Sayfa

47

sene sonra, yine byle bir akam dvn akdetmi olduu srada, dervi kyafetinde bir adam arz- hl verecek gibi gelip kalbine bir haner saplad. Sokollu kendi hanerini belinden karabildiyse de, mteakiben dp haytn terketti. Sokollu gibi Bosnal olan kaatil, ti-mrlaraun. azaltlmasndan ikyeti idi; bu cinayete, dilekleri yerine ge tirilmemesinden dolay ahs intikam sikyle cr'et etmi yhud, ihtiml ki Mustafa Paa'nn Sokollu hakkndaki kinine let olmutur. Kaatile ikence ile bir sz syletmek mmkn olmayp, ertesi gn drt para edilip atlara srdd. Sokollu lecei gnden bir gn evvel mrahoru Hasan Aa'ya Osmanl trihinden Kosova muharebesini okutmutu. Hu -dvendigr'n Kabilovi'in haneriyle irtihli fkrasnda Pdih'n ruhuna Fatiha ithaf ederek: Allah bana da byle bir ehdet ihsan buyursun! demiti. Sokollu iddetli idi, fakat gaddar deildi. 14 senelik sadretini saraydan kaan 20 kle mstesna olmak zere maksadsz idamlarla lekelemedi. Mteveffa Bosna belerbeinin tabibini ldrm olan Ferhd nmmdaki kle mazeret olarak tabibin efendisini Sokollu'nun emriyle ldrd zannna kapldn sylemise de, SokoUVnun haytnda bunu doru gsterecek hibir vak'a yoktur. Sokollu'nun iki cariyeden iki olu vard; Pdih'm hemiresi ki cssesi kk ve pek irkin bir kadnd kendisiyle izdivaca rabet gstermesi zerine, cariyelerden ayrlmaa mecbur oldu; oullarndan Haleb valiliine tyin olunan birincisi pederinin salnda vefat etti; Bosna sancak-bei olan ikincisini Sokol-lu'yu urad musibetten dolay ta'ziye iin Pdih, kardeinin yerine tyin etti 124. Harem-i hmyunda terbiye grm olan Sokollu, sadreti mddetince gsterdii ilim ve edebiyat zevkini orada kazanmtr. II. Selm zamannda yazlan eserlerin en dikkate deerleri, sadrzamn nmna ithaf olunmu, Sokollu, Osmanl memleketlerinin birok ehirlerindeki inatyle de bekaa bulmutur. Bu binalarn balcalar stanbul'dan Edirne'ye giden yolda bulunan Burgaz kasabasnda ve Kilik-ya ehirlerinden istihkmlarn tamir ettirmi olduu Payas civarndaki medrese ve mekteb ve imaretlerle Mekke'deki hayr eserleri ve stanbul'da Eyp kasabasndaki trbesidir. Osmanllar'n en byk vezr-i zami olup pdihn zamannda 14 sene devletin en byk makamnda bulunan, Sultn Murd'n enitesi olan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Siget ftihi Sokollu Mehmed Paa, bu suretle bir kaatil eliyle vefat etti. Hemen hemen 50 sene nce saray hademeliinden mbeynci -lik (kapucbalk) ile karak, birbirini mtekib kapdn-paa, Rumeli belerbei, vezr, nihayet sadrzam olmutu. Kaann Sleyman'n tam emniyetine mazhar olduktan, II. Selm zamannda hududsuz bir iktidara mlik bulunduktan sonra, III. Murd zamannda nfuzunun gittike azald grlmtr. Osmanl Devleti'ni Selm'in btn saltanat mddetince1, hatt Murd'm clusundan beri onun idaresiyle gemi be sene zarfnda, Kaann'nin dehsyle ykseltmi olduu kudret mertebesinde tutan Sokollu'nun kuvveti, Sokollu'nun hakimane tavrdr. Sokollu, Devlet'in inhitat almetlerinin hibirinin haricen grlmesine meydan vermedi. Lkin hkmet, kendisini harb olmaa gtrecek olan inite durduran kudretli elden mahrum olunca, herkesin nazarnda sr'atle inhitat yolunu tuttu.

OTUZSEKZNC KTAP ............................................................................................. ran Elisi stanbul'da ...................................................................................... ah Tahmsb'n lm................................................................................... randa Taht Kavgas Ve Airetlerin Rekabeti .................................................. h II. smail .................................................................................................... ran Seferi ....................................................................................................... Mustafa Paa'nn Serdarl ............................................................................ ldr Meydan Muharebesi ............................................................................. Grcistan Hkmdar Ailesi ............................................................................. Grcistan'n Tanzimi ....................................................................................... Tiflis'in Fethi ................................................................................................... Koyun-Geidi Muzafferiyeti............................................................................ ranl Ara Han Malubiyeti ............................................................................ Erzurum Vlis Kaytas Bein Malbiyeti, Adilgiraytn Esareti........................ Kars Kalesinin ns........................................................................................ Tiflis'in Safevlerce Muhasaras ...................................................................... Lala Mustafa Paa'nn lm ......................................................................... Sinan Paa'nn Serdarl ................................................................................

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Revan le Dier Kalelerin Tahkim Edilmesi ..................................................... Yenierilerin Huzursuzluu Ve Ferhad Paa'nn Durumu .............................. zdemir-Olu Osman Paa'nn Me'aleler Sava .......................................... Yeni Krm Han'nn Tyini ...............................................................................

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

OTUZSEKZNC KTAP rn elisi h Tahmasb'n vefat, rn ile muharebe. ldr Muharebesi. Grcistan hkmdar ve ailesi. ldr'n, nm- dier Kanak zerinde blis kalesinin fethi, bu rmaktan Osmanllar'in geii. Grcistan'n tanzimi ve seferin sona ermesi. Ara Hn le Kaytas Be'in malbiyetleri, Adil Giray'm esareti. Kars istihkmlarnn tekrar ins. Tiflis muhasaras. dil Giray'm ldrlmesi. Mustafa'nn azli ve vefat. Sinan Paa'nn sefer mahalline gnderilmesi. Revan e dier kalelerin tahkim edilmesi. Osman Paa'nn Dastan seferi. Yeni Krm Hn'nin tyini. Osman Paa'nn stanbul'a dn. lk yedi seneden sonra az bir mddet ara ile yedi sene daha devam etmi olan rn seferi, Sokollu'nun irtihlinden iki sene evvel balamt. Geriye doru ksa bir bak, bu seferin ilk yars hakknda bizi tam -miyle aydnlatacaktr. Evvelki kitaplarda Safev Hnedm'nn kuruluundan, ilk hkmdar h smail'in saltanatndan, sarayna iltica eden ehzade Sultn Byezd ile evldnn kanlaryle kendisini lekeleyen h Tahmasb'n hinne siysetinden bahsetmitik. imdi syleyeceimiz, Tah-msb'n Murd'm clusundan bir sene sonra vukua gelen vefatndan ve hanedann deimesi hdisesine kanl bir ekil veren ve ksmen muharebe sebeplerinin tekil eden vahetlerden ibarettir. Geri rn trihi bize bu memleketi bir taraftan muntazam ve mutlak bir hkmetin ve iyi tanzim edilmi idarelerin beii olarak gsteriyorsa da, bir taraftan da en hududsuz istibdadn, en menfur cinayetlerin vuku bulduu yer olarak gsterir. Bu dnce, bu memlekette hrsl kleler, kudretsiz zlimler tarafndan meydana getirilen karklklarn hikayesiyle pekitirilmi bulunacaktr. Bu karklklar, imdiye kadar hibir Avrupal mverrih tarafndan tammiyle yazlmamtr 125. ran Elisi stanbul'da Tahmsb'm vefatn tkb eden vak'alarn hikyesinden evvel, Murd' clusundan dolay tebrik etmek, ran'n Selim ve Sleyman ile dostluk
Malcolm (Malkolm), eserinin 14. babnda Farsa Zttbdett -Tevrh'i kaynak edinerek, NnhbeJtUt-Tev&rlh ve Cmi''t-TeYrfta gibi ranllarn sktla geitirdii vak'alar yazan ada Osmanl tarihlerinden stifade etmeyerek, bu vekayli eksik bir suratta yanmatr.
125

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Cimi''t-Tevarth sahibi ve Sokollu'nun kttbi Mehmed Kat, varak 311, rn sefirinin i'iim&d -nftmesi mndericfttn, bunu okumu olanlardan rivyeten dercedr,;
126

Sayfa

51

mnsebetlerini onunla yenilemek, dier evldnn mahrmiyetiyle beinci olu Haydar'n saltanatnn dadaaszca intiklini te'mn etmek zere, bu hkmdarn gndermi olduu byk sefaret hakknda bz tafsilt vereceiz. 4 Mays 1576 trihinde ki Sultn III. Murd'm clusundan 16 ay sonradr 9 sene nce Edirne'de II. Selm ile sulh ahidnmesini imza eden h-Kul Hn'n olu bulunan rn sefiri Tokmak Hn 126, 250 kii ile 500 deveden mrekkeb bir maiyyet ile skdar'a geldi. Ertesi gn Rumeli belerbei ile avu-ba, ekserisi altn eerli atlara binmi, balarna sorgutu kavuklar giymi olan ve gml asalarn sallayan 2.500 mikdrnda avu, mteferrika, sipahi ile eliyi kabule geldiler. Kapdn Paa 30 kadrga ile istikble km ve bunlarn en bynde sefr ile balca maiyyeti memurlar iin altn ilemeli rt ile kaplanm, bir sofra hazrlanmt. Tokmak Hn ilk lokmay azna gtrd n, kadrgalarn btn toplan birden atld ve deniz ortasnda mnferid bir kaya zerinde bulunan Leandr Kulesi (Kz Kulesi), bu iarete 100 defa top atmakla cevp verdi. Eli sahile knca yenieri aas Caala-zde tarafndan kabul olunarak, solunda yenieri aas, sanda Rumeli belerbei olduu halde stanbul'a girdi. Bu trl ihtiram, imdiye kadar hibir Asya hkmdarnn elisine gsterilmedii gibi, Avrupal sefirler de buna'mazhar olmu deillerdi. Alayn nnde kymetli giyeler vurulmu dokuz at yedekte gtrlmekte ve zerlerinde insan ve arslan, kaplan ve at resimleriyle desenli elbise giymi 24 zenc bunlar tkb etmekteydi; bu ise, canl mahlk tasviri er'n yasak olduu cihetle Snnler nazarnda pek fena grlyordu. Elli piyade hizmetkr ile kuaklarna ngraklar aslm svr sefirin nnde gidiyorlard. Tokmak Hn, eeri altnlar iinde cins bir ata binmiti; krmz kadifeden yaplm kaftannn eteklerinin gzel ilemeleri arasnda srmal yapraklar grnyordu. Alt elbisesi, her trl resimlerle ilenmi, kavuu srmal ve kymetli talarla murassa idi. Arkasnda bulunan seyisten biri klcn, ikincisi yaym, ncs altnl ve murassa ok glfm (tirke'ini) tayordu. Be gn sonra (10 Mays 1576), payitahta girdii zaman Osmanl saraynn zenginlik ve ihtiamn Acem sefirine gstermek iin frsat icdetmek maksadyle avdan dnn iki hafta geciktirmi olan Pdih,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

12.000 kii ile stanbul'a vsl oldu. Vezirler at ve silh gsterisinde birbirine rekabet ettiler. Sefr, geliinin dokuzuncu gn resmen huzr- haneye kabul olunarak, Sultn Murd'a hediyelerini takdim etti ki, bunlarn arasnda kymetini tahmin etmek kaabil olmayan bir Kur'nC- Kerm), bir h-nme, ran irlerinin dvnlarndan 60 cild, drde paralanm ve orta direi altn ve elmas kakmal bir aa gsterir ve ipek tanablarla alr bir adr 127, 40 kalie, elmas, zmrd, l'l, frze, inci ile dolu 40 ekmece, Horasan kl demirleri, a yaylan, Irak keeleri, Yezd ve Kum ipekli kumalar, nazar- dikkati celbediyordu. Alt vezrin her biri bir gn sefire ziyafet ve hediyeler ithaf etti 128. 21 Mays'ta Tokmak Hn Pdih'dan ruhsat ald ve 5.000 duka ile ar takm vurulmu iki at ihsanna n oldu. ah Tahmsb'n lm Tokmak Hn'n stanbul'da ikaameti esnasnda h Tahmsb 129", 54 sene saltanattan sonra zehirlenerek vefat etti. htiyr h'n ancak lfzen idare etmekte olduu hkmetin dizginleri, hayl zamandan beri Grc, erke, Krd, Trkmen airetlerinin kudretli reislerinin eline gemiti.
Gerlach'in Jurnal'!, s. 192. Selanik! 40 ve CAmi'l-Tevrth 32 daireli der. Selanik!, s. 137. Vezirlerin hediyelerini sayar, ngand, raporunda: Eliye oyunlar sterildl, dairesinde Ebtoekir, mer, Osman erefine kasideler tegannl olundu diye yazar; kasideler ranlar'n bu halifeden ziyade ta'zim eyledikleri Ali erefine olmad iin, eliyi ululamaktan ziyade kzdrmak ve hakaret etmek maksad gdyordu. 129 h Tahmasb'n saltanatnn nihayetine doru Vensanzo De Gli Alessandri, Venedik sjefri sfatyle ran'a gitmitir; memuriyeti yinnib$rj r devam etti. h Tahmsb'm onbir olu, kz vard. Viyana mparatorluk ve Kraliyet Ktphne-si'nde 746 numarada kaytl raporunda Vensanzo, bu hkmdar hakknda u fikirleri beyn eder: h 64 yandadr; 13 yanda tahta clus ettiinden saltanatnn ellinci senesinde -dir. Boyu orta ve bnyesi salimdir. ehresinin rengi koyu, dudaklar kalmcadr; sakal uzun ise de pek ak deildir. Mizac hzne meyyaldir (Halkn byk apta bir honudsuzluuna sebep olmak zere, alt seneden beri sarayndan kmamt). ehvan gcn artrmak iin ziyde mcn kullanr. Hasetlidir. Hindistan'dan gelen kervanlara ilimemek iin zbek'e drtyz tmen, yni sekiz bin Askodi altm vermee mecbur olmutur. Rapor sahibi (varak: 368), h'n oullar hakknda unlar yazar: Hudbende 45 yandadr;" tabati sakindir; dn ilerle pekok uramaz; Horasan'daki mlkyle iktifa eder. kinci olu smail 41 yandadr; bnyesi metn ve tab'-an kavidir; cesur ve sava taraflsdr; Osmanllarla ve bilhassa Erzurum Paas'yla yapt muharebelerde meziyyetini isbt etmitir (Bu aknlarndan dolay hapse atlmt). nc olu Sultn Haydar Mrz 18 yandadr; babasnn yaveridir; boyu ksa, ehresi gayet gzeldir. Lisnnn dzgnlnden ve asker eitiminden dolay h kendisini bilhassa severdi. Sultn Murtaz Emr Hn, emit (Chemit; ?) (Cemd olmas muhtemeldir, Mtr.) Mrz cmleten 14 -15 yalarmdadrlar; yi ahlk sahibidirler; tahsil iin Horasan'da bulunuyorlar. Vensanzo Nahcvn Ermeni Piskoposu'nda kendinden ncekilerin birok patentlerini (tbiiyyet hususunda verilen kdlar) bulur: Ktib Tesko'nun 16 Haziran 1561 ve eli Loredano'nun 23 Nsn 1569 tarihli varakalar. Hris-tiyanlara tarh olunan vergi, hne bana be duka ve 40 hayvan iin yirmi best talyan akesi hesabiyle lira ve 15 soldi idi. h'n varidat 3.000 aded altna varrd. Masraflar pekok deildi. Yalniz 5.000 korucu (koruc), yni muntazam hassa askeri aylk alrd. h'n 11 olundan herbirinin bir saray vard. Harb zamannda herbiri 500'den 2.000'e kadar svr karan 50 sultan, 70.000 svarilik bir ordu tekil ederlerdi. Yedi kar uzunluundaki tfekleri onalk (onsluk?) kurun atard.
127 128

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Veraset usln deitirmek iin Ustaclu Hseyin Be ehzade Behrm, ve Haydarn daylar Grc Hnlarndan Al ve Zal 130 ile birlemiti. Bunlar Tahmsb'n olu Haydar'a brakmak istedii tc ve saltanat, kardei Behrm'a vermeyi kararlatrmlard. Bunun zerine Hay-dar*in validesi babasnn mirasn oluna te'mn etmek zere h' ortadan kaldrmay dnmt. Kocasn gy kl dker bir il ile hamamda zehirledi 131. Tahmsb, kaatili hakknda lanetler yadrmakta iken, Haydar daha o gece tahta kt. randa Taht Kavgas Ve Airetlerin Rekabeti Lkin h'm bir erke hareminden domu olan Prenses Percn Hn ki Acem Kraliesi Parizatis'in (Perzd) yalnz ismine deil, vasflarna ve hrsl tabatine de ortak idi h'ra veftyle hkmetin Grc Hnlan eline dm olduunu ve saltanat onlardan almak lzm geleceini days erke Prenslerinden amhTe -bildirdi. amhal, yeni h'i mahvetmek iin derhl Krd ve Trkmen airetleri emirleriyle ittifak etti. Grc Hanlar nasl Ustaclu airetine istind ediyorlarsa, erke Prensi de Afar airetinin desteinden emindi. amhl, daha o gece iinde taraftarlarn toplayarak bahe kapsndan saraya girdi. Ustaclu idaresinde olan Grcler de bir taraftan Alakap 133 denilen byk kapdan girmee altlarsa da, kapy kapatlm buldular. Haydar, dmanlar olan erke ve Trkmenler'in sarayda bulunduklarn renince kadn rubasyla kamak istedi. Lkin amhl bunu anlayarak.Hay-dar'n yamam yznden ald ve klelerinden birine hanerle ldrtt. Bu srada ise Ustaclular, Grcler byk kapy zorla aarak hareme girmilerdi; amhl, hanerle ldrlm ehzadenin ban girenlerin nne att. Bunun zerine girenlerin cesaretleri krlarak katlar. Sabah olunca biri yarm asr ve biri yarm gece saltanat srm olan iki bedbaht ahn cenazesi, ikisi birden saraydan karlarak ebed sknetgh-larna gtrld.
132 Mlnadoa ve Knolles'de Zalchan. Nresne Ozb katlup, Selftnik, s. 144. Yani: Beden temizlii in kulland <nre> (nevre) denilen terkibe tlzab kartrarak zehirlemlg-tlr. Mtercim. 132 Minadoi ve onlara bakarak Bizarl ve Knolles ba smi Peri Concona yaparlar. (NuhbcAt -T^rrll'de, s. 130, Perihan Hnm diye yazldr. Halbuki Perihan Hanm olamaz; zira han lafz manasz tekerrr eder. Fakat chnn mOenncsi olarak hnm denildiinden, en dorusu Perihan Hnun olsa gerektir. Mtercim). 133 Dervaze- divn dnekle mehurdur, Nnhbet't-Tfev&ilh, s. 130 (Mtercim).
130 131

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Tahmsb Hn'n dier bir Grc cariyeden domu olan iki ehzadesi Mustafa ve mam Kul'y daylar Ustaclu Hseyin Be haremden kararak, bu yeenlerinden birinin ahln iln etmek zere, onlarla birlikte Kum ve Kn taraflarna gitti. amhl ile tarafdrlan erke kanndan bir ehzadeyi tahta karmak iin var kuvvetlerini sarf ettiler. Lkin Tahmsb Hn'n meru vrisi olmak zere sevdikleri ve bal bulunduklar ehzade Haydar'n katlinden dolay, Acemler onlardan nefret ettiler. amhlllar her ne kadar maksadlarna muvaffak olmularsa da, bundan nasl istifde edeceklerini bilemediklerinden arp kalarak, babasnn emriyle yirmibe seneden beri Alamut kalesinde mahbs olan ehzade smail'e mrcaatle, rakibi olan ehzade Haydar' ancak saltanatn kendisine intikalini salamak iin ldrm olduklarn sylediler. h II. smail Kadm ran kraliesi Rdugne gibi ata binmekte, silh kullanmakta maharet kazanm olan Prenses Percn Hn ki dmann hcumunu haber alnca, salar henz yar taranm olarak ata binmi ve ancak zaferden sonra endamnn ziynetini tamamlamt ehzde'ye clus mjdesi hizmetini bizzat zerine ald. Kazvn ve Tebriz arasnda bulunan ve eskiden Haler reisine, baka bir deyile eyh'l-Cebel (Dalarn Kral, eyhi)'ne ikametgh olan Alamut (Kartal Yuvas) kalesine utu. Iran ahlar girilemez olan bu kaleyi Keyhusrev'lerin Dr- Zal-m 134, baka bir tbirle Lete Kalesi gibi saltanattaki rakblerini dimi hapis iinde zaafa uratmak iin kullanrlard. ehzade smail, genlik ateiyle kervanlar vurmu ve Osmanl hududunda aknlarda bulunmu olmak bahanesiyle, hakikatte ise Snn Mezhebe tarafdr grnd iin babas tarafndan Alamut'a konulmutu. smil hrriyetini kaybetmesine mukabil alabildiine beng kullanarak kendini teselli etmek istemiti. Afyonlarn en te'srlisi olan bu eye o kadar almt ki, bir zararn grmeksizin gnde 47 dirheme kadar alabilirdi; lkin bu zehir usaresinin vcdunda meydana getirdii te'sr, tabatmdaki iddeti vah-yne bir gadre ve karanlk bir mahzniyete dntrmt. Esarete karlk saltanat kudretine nail olunca kardelerini ve babasnn ahlnda kendisinin hapsini tavsiye etmi olan devletin byk memurlarn ldrmekten baka, bir ey dnmedi. ran hlar'nn eski
134

Sayfa

54

Teofanls, sene: 17, Heraklhs.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

detlerine uygun olarak kardelerinden sekizini 135 ve hkmet byklerinden 17'sini kurtuluuna kurbn etti. Yalnz anadan doma hemen bsbtn kr ve ayn zamanda kendisi iin muhataral olmaa liyakatsiz olan biraderi Muhammed Hudbende ile onun iki olunu alkoydu. Bu iki ehzadeden biri ki Hamza'dr babasyle rz'da yaamakta ve dieri ki Abbs'dr (sonralar Byk Abbs) henz ocuk olmakla beraber Al Kul Hn vesyetiyle Horasan valiliinde idi. Herkesten nefret eden ve herkesin nefret ettii smail, artk halk iine kmaa cesaret edemiyerek, zamann sarayn iinde bz mahrem -leriyle beraber afyon sarholuuyla geirdi. 18 aydan ibaret olan saltanat mddetince dima sarholukla madur akrabalarnn intikam kor kusu arasnda gitti-geldi. Kendisini taht zerinde emin grmeyerek yalar zulm ve vahetinden uzak bulunduracak derecede kk olmakla beraber kardei Muhammed Hudbende'nin oullarn ortadan kaldrmaa karar verdi. Binenaleyh Ramazan'n 12'inci gn idi ki, Hert ve rz'a bunlarn dm hakkndaki emirleri geldi. Gen Abbs'n lalas olup talebesi nmna Horasan'da hkmet etmekte olan Al Kul Hn, smail'in irdesini dn mlhaza sebebeyile Ramazan'n bitmesine ta'lk etmiti. Zlimin vefat haberini vaktinde ald (13 Ramazan 985 / 24 Eyll 1577); rz'a da ehzade Hamza'nn dm iin tyin olunan vakitten bir saat evvel yetiti. Hrriyet ve saltanat kendisine birinci olarak mjdelemi* olan Percn, kadn kyafetine soktuu onbe celld vsta* siyle zlimi bodurarak Acemler'i bu canavardan kurtarmt 136. ran Seferi h smail'in vefatndan 12 gn evvel gkyznde bir kuyruklu yldz grnm ve buna benzer durumlar siys inklblara, yhud kuvvetli bir hkmdarn lmne iaret sayan umm i'tikd takviye etmiti. Mft ile Galata'daki yeralt rasadhnesini bina ettirmi olan hey'et -ins (astronomi limi) Takyeddn, bu kuyruklu yldzn 11 defadr dnyya, mhim vak'alan haber vermek zere gelmi olduunu hesb ettiler. Onlarn dncesine gre, tamamen eit olmayan aralklarla zuhur etmi ve birbirini mtekib
Minadoa ve ondan iktibas eden Baari ve Knolles bu hususta Saik m -verrihleriyle tamamen mttefiktirler. Cenb, s, 137. Makolm, burada Zbdet't-Tevrh ile ayn fikirde deildir. Bununla beraber iki rivayet telif edilebilir; nk (Malkplm'un rivayetine gre), afyon sarholuundan aylm ve h smail'in cesedi yannda bulunmu olan ekercinin bu katide parma olmas mmkndr. Malkbft'un gsterdii 13 Ramazan trihi bhesiz ki, Cenb'nin gsterdii 3 Ramazan trihinden daha dorudur.
135 136

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Hbil'in vefatn, Tfn', Nemrd'un br-hm'e zulmn, d ve Semd kabilelerinin zevalini, Firvun'un lmn ,Becr engini, (Hz.) Osman ve (Hz.) Al'nin ehadetini, Yezd'in saltanatm ihbar etmiti 137. Necm-i gsdr (kuyruklu yldz)-yalanc karmamak iin Van vlsi Husrev Paa bb- lye takdim ettii arzalarla ran memleketinin karkln, airetlerin htilflarn, ahlk hkmetinin zaafm arz ederek, Pdiht Acemistn seferine tevik etti. Sadrzam Sokollu, bu trl teebbslerin ekseriya kudsiyetini beyn eden fetvalara ramen 138, ran harbini arzu etmiyordu; nasl ki, yedi sene nce Kbrs Adas aleyhine alan sefere de tarafdr olmamt; lkin Yemen ve Halku'1-Vd ftihi Sinan Paa ile Venediklilere galebe eden Mustafa Paa'nn gelecekteki muzafferiyetlerini gemiteki muzaf-feriyetleri ile te'mn ederek ve her ikisi ba-kumandanln arzu ederek Pdih' bu yeni sefere daha ziyde tevik etmelerine, Sokollu'nun harbe tarafdr olmamas da bir sebep tekil etti. Mustafa Paa'nn Serdarl Bu iki hrsl vezir arasnda bir muvzene bulmak ve birinin nfuzunu dierinin nfzuyla hkmsz brakmak isteyen Sokollu, Badd (Beyne'nnehreyn; Mezopotamya) kumandanln Mustafa Paa'ya; Erzurum hududu (Ermenye) kumandanln Sinan Paa'ya verdi. Lkin, iki rakibe id sancaklarn taksimine gelince, inad bir Arnavud olan Sinan Paa o kadar mkilt kard ki, onun azliyle ba-kumandanl Mustafa Paa'ya vermekten baka hl resi bulunamad 139.
985 Ramazan' basnda grlen kuyruklu yldz iin o zamann airlerin -den S'l elebi su tarihi yazmtr (SelanikI'den, s. 142) : Gurre-1 mh- siyama nazr iken bir glce Grdller bir necm-1 gsdr dogm kinat Sandlar kim bir gl-efan yakd tebaz- arh Ruen old me'al-i tbendesiyle ses ciht! Sald ark'a gatfbdan pertev, gr p ehl-i hred Dldller mlfc-1 Acem bulmaz sekaametden necat Srh-ser banda bir te yanar Kim ark'da Kim serarm syndirmeye Ceyhun ve Pirit Han- Murd'un devletinde alup nat'- zemin Vaktidr ferzaneler h'un evine sre at Sa'-i d't o dem lham- Rabbani ile Didi tarihin Acem ah ola na-gh mat Selanikrnin trihinde ola lafznn son harfi gzl ne le yazlm se de hesap erei elif olmas lzmdr. Galiba musahhih tashih etmitir. Mtercim. 138 Ali, Nnsret-ntone'sinde, buna dair verilmi bes fetva sayar. 139 Peevl, c. 1, s. 38-39, zetlenen su malmat verir: Sokollu muharebenin mahzurlarn beyn etti (Mevclb artar, te -bea ezilir, sefer masraflarma varidat yetimez; Acem diyar fethedllse de ahlisi itaat altnda tutulamaz; Sultn Sleyman kn seferlerinde neler ekmi, sulhun addedilmesine kadar ne kadar zlmtr! Acem seferini telkin edenler, attan ayrlp da kze binmilerdir) yolunda szler syledi; te'slr ettiremedi, nc vezir Mustafa Paa Erzurum tarafndan, drdnc vezir Sinan Paa Baftdd canibinden serdr olmak re'y olundu. Lkin Arnavud Sinn Pasa askerin bahadrlar Mustafa Paa'ya, e yaramazlar kendisine verildiinden bahisle htilf kard. Sadrzam, birinin bal bana serdr olmas lzm geleceini arz etti. kisinin re'yle-rlnln sorulmas irde buyuruldu. Sokollu evvel Mustafa Paa'y ard. Mustafa Paa Inyet-i tlhiyeye msteniden gideriz, hududa vusulmzde ehl-i vukuf ile mavere ederek muktezy-
137

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Mustafa Paa'nn emri altnda 5.000 yenieri, siph blkleri, sancak beleri ve siphleriyle birlikte Diyrbekir valisi Dervi, Erzurum valisi Behrm, Zlkadiriyye valisi Ahmed, Haleb vlsi Mehmed, Karaman v-lsi Gzelce Mahmd Paalar ve bunlardan baka sabk Diyrbekir be-lerbei zdemir-olu Osman Paa ve.pidar tekil eden svarileriyle beraber Krm Hn toplanmt. Mustafa Paa ihtiyat ve maharetle hareket ederek bakumandanla tyinini btn kuvvetleriyle kendisine iltihak etmeleri tebliiyle bu saydmz valilere ve Pasin ve avad san-cak-belerine yazdktan baka, niyetlerini anlamak 140 ve desteklerini kazanmak iin Grcistan hudud belerine de oniki mektup gnderdi. Bu mektuplar, Mustafa Paa'nn ktibi olan ve Nusret-nme'sinde bu frn seferinin huss trihini yazan mverrih l tarafndan in edilmitir. ran'n kuzeyinde Karadeniz ile Hazar Denizi arasnda bulunan irvan, Dastan, Grcistan, erkezistn gibi memleketlerin o vakit hkmetlerini paylam bulunan birok prenslere; irvan eski hkmdarnn olu ahruh Mrz'ya; Kumuklar ve Kaytaklar bei amhl'a; Dastan'da Hazar Denizi sahilinde Tabsern valisine; Revn ve irvan arasndaki mntkann hkmdar Levend-olu Aleksandr*a Ba-ak (Jmiret; me-rethi) nahiyeleri hkimi Jorj'a (II. Giorgi), Guriel (Guril) hkmdarna, Mingreli (Mingrelie) prensi Ddyan'a dah bu yolda mektuplar yazld. 31 Mart 1578 (22 Muharrem 986)'da stanbul'da haber alnd ki, Osmanl askeri trn hududunda ar bir malbiyete uramtr. Krdistan' -n idare merkezi olan ehrizr belerbei muharebede devam* edememi ve askerini kalelere ekmee mecbur olmutu; Badd havlisinde hayvantn cmlesini Acemler telef etmilerdi. Bu durum, ser-askerin hazrlklarn hzlandrdi; lkin Sultn Sleyman'n sevgili ehzadesi Sultn Mehmed'in kznn olu ve kendisinin dmd olan Mehmed Be'e 400.000 ake hslat ile Nide sancan ve kyl bir aileden kaba bir adam olan himyesi altndaki dier bir Mehmed Be'e Baehri (Beyehir) sancan verdirmedike hareket etmedi. 5 Nsn (27 Muharrem) Mustafa Paa vezirler ve belerin nde ge lenleriyle birlikte huzr- ahaneye karak, Pdih'n ayan pp ruhsat
hle gre hareket ederiz zemininde fikrini beyn etti. Ondan sonra arlan Slnn Paa se fail -pervzlik ederek, birinci sene Tebriz ve irvan lkelerini, kinci sene Remedn ve Isfahan taraflarnn fethini taahhd etti. Bu cevabla-rin huzr- ahaneye arz olunmas zerine serdarhk Mustafa Paa 'ya verildi. Sevvl 985. Sokollu'nun ran seferi hakkndaki re'yi, o zaman iin doru idi; nk devlette Sultn Sellm'in ttihd - slam siyasetini idftre edecek azim ve metanet kalmamt. Mtercim. 140 Ali'de, s. 394, u tabir yazldr: Her birtnn nabz ttlup.

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ald; ondan sonra vezirleri ve maiyyeeri halkn tayan 14 kadrga bir alay tekil etmi olduklar halde skdar'a gitmek zere gemiye bindi. Biri krmz, dierinin yars krmz, yars sar olup Pdih'n seraskere verdii iki sancak kadrgann pupa direinde dalgalanyordu. 27 Nsn'da ordu skdar'dan adrlar kaldrd; lkin yeni serdnn yaval o derecede idi ki, skdar ile tzmid arasnda iki gnlk mesafeyi almak iin bir hafta geti. zmit'te yenieriler byk bir ziyafetten sonra Bolu yoluyla Erzurum'a gitmek msadesini aldlar; ser-asker, ordunun geri kalanyla Konya yolundan gidecek ve Erzurum'da birleilecek-ti. Mustafa Paa Konya'da Celleddn Rm'nin trbesini ziyaret etti ve irin mehur mutasavvfne eseri olan Mesnevimden fal atrd: skender'in Kh- Kafa (Kaf Da'na, Kafkaslar'a) seferi tesadf ettiinden, zaferin sarh bir delili sayld. SivasMa ikaameti esnasnda Van, Erzurum, Haleb valilerinden mektuplar ald ki, Van vlsi Acemler zerine kazanlan birka muvaffakiyetten ve dierleri o taraflarda zuhur eden ktlktan malmat veriyorlard. Yine o srada Guriel ve Mingreli erke beleri ikincisi Dadyn kraliyet unvan sahibi idi (Bunlar erke deil, Grc beyleri olacaktr. Hazrlayan.) serasker*e itaat arz ettiler. Kohisar'da ordu byk bir frtnaya tutuldu. Mustafa Paa, daha cidd bir muhataray, yni Zlkadiriyye eyletinden Elbistan'daki ni piyade Trkmenlerinin isyann bastrmak iin mnsib tedbirleri alarak, sleri nas tenkil ettiine dir Pdih'n musahibi ems Paa'ya ve Hoca Sa'deddn'e mektuplar yazd. Bolu yolunu tutmu olan yenieriler, memleketleri askeriyle Diyr bekir, Sivas, Karaman, Zlkadiriyye beleri; svarileriyle zdemir-olu Osman Paa ermik sahrasnda orduya katldlar. Kars saricak-bei Ysuf'un, Canbaz-ukuru'nda kazand zaferin armaan olarak bin Acem ba Dastan Bei'nin, Kaytak ve Kumuklar resi amhL'n, Karadeniz sahillerinde Taberistn kumandan Gaz Red-olu'nun Avar vlsi Tucalavik (Tucelav)'in. irvn-hlan neslinden ahruh'un, Ba-Ak (me-reti) taraflar bei Grc Greguvar'n itat-nmeleri orduya vsl oldu. Mustafa Paa, bunlarn hepsine orduya katlmalarn bildiren iltifatl ce-vblar yazd. ldr Meydan Muharebesi

58
Sayfa

Van belerbei Husrev Paa, kethdasn orduya gndererek bir be lerbei ve birka sanca bei gnderilmek suretiyle yardm gnderilmesini rica etti. Zeynel Be*in kendisine mzahereti olmamasndan ve Acem -lei'in

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Aslna baklamad. Mtercim. Bu tbir, mehul bir mverrihin Tarh-i Osman Paa adl eserinde gemektedir, varak: 229. Clh-nmi'da (s. 408-409) bu isimde bir beglik dercedilmise de, bu isimde bir kale zlkredilmemltlr.
141 142

Sayfa

59

kalesinde muhasara etmi olduklar Selmas beine de imdd etmemesinden ikyet ediyordu. Mustafa Paa Zeynel Be'e yazd mektupta "bu ekilde hareket etmesinden taaccb ettiini bildirmekle beraber sert bir muamele gstermedi. Daha nceleri istanbul'da sefr olarak bulunmu olan ve imdi Osmanl hududundaki ran ordusunun bakumandan bulunan Tokmak Hn, Erzurum valisine yazd bir mektupta, Pdih ile h arasnda muharebenin kesilmesinden habersiz grnerek, Osmanhlar'n Canbaz-ukuru'na taarruz etmelerinin sebeblerini soruyordu. Vl de yazd cevabda ayn ekilde bilmemezlikten gelerek, zuhur eden son dmanln tammiyle vezirlerin suu olmas lzm geleceini bildirdi. Ancak Tokmak Hn, 30.000 ranl ile o zaman ve imdi (Hammer'in zamannda) Devlet'in Grcistan tarafndan kuzey hududunu tekil eden ldr sancan istil ve Ardahan sancan tahrb edince, Mustafa Paa, Acem h'na, mektup eklinde tahkrt dolu bir beyn -nme gnderdi ki, u ekilde balyordu:' Sen ki rfz ve mlhidlerin resi, muannidin ve abede-i eytnin atsi, nesl-i dzahye mensb eirrnn hmisi, s ve balerin zahiri, ef li hep yz karas, rsvy- maher, alaklk binasnn messisi ve ind stunlarnn istindgh, b-maz mufillerin sergerdesi, mahzl ve mecnnlarn rehberi, tarlalarn muharrebi, cehenneme mstehak ve azb-i ebedye lyk Tokmak Hnsn (bi'se limen it'a), bil ki... 141. Mektubun btn mnderict bu balangca uygun olup, Mustafa Paa'mn ran'a kar sevketmekte olduu kuvvetlerin saylmas ile sona eriyordu. Ordu, her biri yedi deveden mrekkep 400 katar devenin gelmesiyle ermik'ten adrlarm kaldrd; 26 katar hazne, 150'si mhimmat, 150' -si yenieri eyas, geri kalan ksm dier askerin eyasnn nakline tahss olunmutu. Mustafa, ermik'ten hareketinden 14 gn sonra Ardahan kalesi duvarlar nnde yerleti (18 Cumde'1-ul - 23 Temmuz). Orada iken, Van valisinin, rn generali Emir Hn'a ald galebenin habercisi olarak gn derdii mzrak ularna saplanm balar, davul zurna sadlaryle ordugha vsl oldu. 9 Austos'ta (5 Cumde*l-uhr) Mustafa Paa Ardahan ordughn brakarak Grcistan hududuna yrd. Ertesi gn bls ka lesi 142 de denilen kk bir kale olan ldr nnde Tokmak Hn ile kanl bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

muharebe vuku buldu 143. Muzafferiyet Osmanllar'da kald; lkin birok kahramann kan bahsna ml oldu ki, yedi Krd begi de ller arasnda idi. Vele (yhud Vile; Vale), Yenikale, Aka kale, ldr derhl galibe itaat arzettiler 144. Mustafa'nn verdii zayiat Osmanl mverrihlerinden ziyde gsteren delil, muharebeyi mtekib serdr tarafndan Tokmak Hn'a yazlan mektubun ifde tarzdr. ran kumandanna birok iftihar unvan veren bu mektupta Mustafa Paa, huss bir mlakat arzusunu aa vurarak, Sultn Sleyman'n seferinde Osmanl sanca altna gelip de inayete gark edilmi olan Zlkadiriyye Bei'nin olu Mehmed Hn' ve Acem Ulama Paa'y misl gstererek, Pdih hizmetine girmesi hlinde trl ni'metlere mazhar olacan bildiriyordu. Grcistan Hkmdar Ailesi Osmanl ordusunu Grcistan'da adm adm tkb edeceimiz cihetle, bu mntkann asker gemesine mukavemet gsteren drt beini tantmamz gerekiyor. Gerek Avrupal, gerek Grc mverrihlerinin 145 bu husustaki sktlarnn trihte brakt boluk bu seferin vakalarn bizzat grenlerin lisanndan nakleden Osmanl ve talyan mverrihlerinin

ldr Meydn Muhrebest'ni Peevi yle yazar: 5 Cumde'1 -uhr 986, Ardahan'dan gilp Vile kal'as kurbne nzul olnd, ve kal'a alnd. Ir -tesi gn, ki da arasnda ve yksek bir tepe zerinde vki' Yeni Kal'a etrafna konlup leye kalmadan ceng-i azim ile teshir dildi. Meer Acem serdr Tokmak Hn, tmm -Kul Hn, Karahn otuz bin gzide ran askeriyle gelp ldr kal'asna ve bir t eteine arka virerek konnular. Krk elli Osmanl ora'arda tolariken bunlara tesadf idince b -mehb oraa (savaa) girerler. Serasker haberdr olmca arhac I>erv Paa'y gndrr, Dervi Paa gen bir bahdr olmala <Dmen azdur, ok -dur> dimez, kendisini ta'kilb idecek askeri de beklemez, hsl kabna samaz, yanndaki drt yz adam ile o k adar iddetli hcum ider ki Acem'n bir iki alayn sndrr, yzlerini dndrr. Lkin dmen gayrete gelerek bir ka alay birden hcum dp otuzdan ziyde nmdr aasn ehd lderler, kendisini de atdan drerek bana nerler. Adamlan tekrar hcum ile paay atlandrrlar. Pasa kendi eliyle trn -l ldrdkten sonra mecrhen atndan der. Serdr bu srada Osman Paa'y yetidlrir. O da fevkal'de di?verlikler ider. Sonra Erzirm be lerbel Behrm Paa, Mytb-zde Ahmed Paa da yetierek kindiye kadar azm ceng olur. Bir tarafdr yamur yaup gz adrmad cihetle topa tfee el urlamayup hep kl cengi dilir. Nihayet vakt -i gu-rbda rnlern malbiyeti anlald, be alt bin ba gndrlere dikildi: Gemlerini srkler bir ok at ve ester, katar katar deve, nihayetsiz hayme ve hargh ve ire itinm olnd. rtesi gn, dvnda serdra gelen balar sayldkda temam be bin zuhur itmi, be yz de esir alm-mdur. Daha irtesi gn esirler de ba dildi (yni: balar kesildi). Dervi Paa bu muharebede Irtihl itmidr. Sokolovik hanedanndan olup sadr - zam Sokollu'nun amucasnin olu ve Peev'tbrhm Efen-dl'nln days di. Gayet eci' ve sehl idi. El arkas kadar yirde at oyna -drd. (Telhsen alnmtr, c. 2, s. 40-41) (Mtercim). 144 Aka kale AhaDtelek denilen yerdir, dhn -nm, s. 419. MInadoa, a, 81, Arhikelek; Gamba Ahalaklaki der. 145 Osmanl mverrihleri Al ve Feevt'den, talyan mverrihleri Mdanoa ve Senato'nun iran'a gndermi olduu Tatale Kontu, 1, 27, varak: 311) Venedikli ktifo Vincenzo degli Alessandrl'den C&ardin, Gamba, Guldenstdt, Reineggs, Brettenbaeh, Klaproth istifde etmemilerdir.
143

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

rivyetleriyle bir dereceye kadar doldurulmu bulunmaktadr 146. merethi, Kartl, Kaheti, isimleriyle anlan eylet Ba-Auk, Levan, Lristan isminde ailenin hkm altndayd. Yalnz bu hanedanlar eski Grc hkmdarlar neslinden olmak zere mrufdurlar ki, iddialarna gre byk Kralie Tamar'n, Seyis David (Bagration)'dan olan olundan gelmektedirler. David, Kralie'yi uykuda ve muhafzlar baka yerde iken ele geirmit i. Tamar, bu cr*etinden dolay David'i trl tehlikelere atarak ldrmek istedi. Lkin David, her tehlikeden muvaffakiyetle kurtulmu olduundan, Kralie nihayet onunla evlendi 147. Ahsha (Ahska) dier adyla Ahalck kalesi batsndaki Altun Kale beleri Grc neslinden deil, rn neslinden olup, silsile-i neseblerini Acem Prensi pk'a karrlard. Antik-ada beri, Acemler'in Grcistan, Ruslar*n Grozi adn verdikleri Georgia (Grcistan) lkesi en gzel kadnlarn vatandr. Bundan dolay bu memleket, kadnlarn nfuzu en messir olmas lzm gelen yerdir ve hakkaten trihinin karanl iinde aydnlk grnen noktalar sdece kadnlardr. Azize Kralie Nino, B yk Kostantin zamninda Grcistan' Hristiyan yapm ve salanyle ha eklinde balad iki asma fidanyle mucizeler gstermitir. Bu ha, uzun zamanlar Vahtang Hnedn'nm gzel eyalar arasnda kaldktan son ra, kymetli bir dn yadigr olmak zere mparator Aleksandr tarafndan Grcistan'a iade edilmitir. Kralie Tamar, merde tavrlarndan dolay mill dilde kralie mnsn ifde edecek huss bir kelime bulunmakla beraber Hefe (Kral) unvan alarak Grcistan'da XII. asrn nihayetine doru saltanat srltr. Saraynn ileri gelenleriyle, k -leleriyle ak maceralarndan dolay Arab mverrihi Eb*l-Fid'nn fahielikle sulad kz Rusd'nn gzellii izdiva teklifi reddedilmi olan Hrizm hkmdar Celleddn h Mengbirti'nin ? defa Grcistan zerine silhn davet etmitir. Grcistan, kadm rivayetlere gre, Fars iirinde kadn gzelliinin idel tipi, nih hayli olan rnsin vatandr 148. Bundan dolay her zaman
Ali, varak 398. Peevl, varak: 175. MInadoa, 1, 2, s. 53; ondan naklen Bizar ve Kn olles. Yedi sene Suriye'de taib&bet etmi sonra Grcistan seferi esnasnda stanbul'da bulunmu olan Mnadoa Trkler'den tant Canbolad-olu Hseyin Be'den ve bir alay^beginden ve Haleb'dekl Ve nedik konsolosundan vak'alan naklederler, 1, 3, s. 101. 147 Peevl, David hakknda bir hikye nakleder Jd, Ali bunu bilmiyor grnr. David Bagration'u birok muhataralara koymu olmakla kanaat getirmemi olan Tamar, bir gn donmu bir le bir doan brakmt. Da vld bu doan, her dakika ayann altnda buzlarn krlmas tehlikesi olduu halde avlamaa mecbur oldu. Peevl, varak: 178. Alt, 29. Vak'a. kisi de zannederler ki Bagraton'un doum - yeri Van yaknnda Ba-rai (Bagaraln)'dlr. 148 rnin vHdest Mehn Bn (Byk Kadn, Byk Hanm) II. Sem-ramis nmyle yd olunduundan, Acem irleri rln'In vlldesiyle Ta-mar-Mefeyi ayni kadn zannetmi grnrler.
146

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Grcistan, siyset sahnesinde kadnlarn kt ve gzelliklerinin, yh'ud zeklarnn mukaavemet kaabil olmayan nfzuyla erkekleri idare ettikleri grlrse, buna amak lzm gelmez. Bu byk kralieler arasnda Keyhusrev'den dul kalm olan Altun Kale hkimini de saymak icbeder ki, Dedes-mid 149 nmn aml ve Minihr 150 ve Greguvar isminde iki prens dourmutur 151. Grcistan'n Tanzimi Altun Kale eyleti Osmanl toprayle hem-hudud olduundan, Mustafa Paa ldr Muhrebesi'nden birka hafta nce iki memleket prens lerinin en genci olan Minuihr'e bir mektup gndererek, gerek kendisini, gerek kardeiyle validesini o zamana kadar sdk kalm olduklar rn ah tarafn terketmee davet etmiti. Minihr itaatini bildiren ce-vabnmesinde bir ahidnme ile hkmetini tasdik eden bir bert iste di. Mustafa bu arzuyu yalnz ksmen yerine getirerek, kendisine Aagur, kardei Greguvar'a Oltu sancan verdi; vlidesiyle dier akrabasna tmarlar ve kyler tahsis etti 152. Tiflis'in Fethi h Tahmsb'n kaym-pederi olmasndan dolay rn menfaatlerine hizmet etmekte olan Tiflis hkimi David Hn, emanl itaatini kabule o kadar meyyal grnmedi. Mustafa Paa'nm kendisine yazd mektubu cevbsz brakarak, Osmanl ordusunun ldr Muhrebesi'ni mte -kib Tiflis zerine yrd srada firar yolunu tuttu. Eski Grcistan hkmdarlar hanedannn dier iki ubesi prensleri ki biri merethi bei Jorj Ba-Auk ve dieri Kaheti bei Aleksandr Levan'dr ikisi de Mustafa
Dedis-tmedi Debora: oruh boyundaki Samstkhe Hristiyan atabeyll-inin.bakyyesi olan Altunkale'nin son beyi ve kinci Kayhosro'nun kars; kocas ldkten sonra oluyla beyliin banda kalmtr; Osmanl menfalarnda oullarna Kar-oullar denir (Oullarnn simleri: Baka (Beka), Manoutchar (Manuar) ve Qwarqwr) (1 Osmanl Tarihi Kronojis, t. Hami Dnimend'in eseri, c. IV, s. 507) Hazrlayan. 150 Natale^Kontu Minihr smini Manoehiato yapar: Kitap: 1, 3, s. 375. . 151 Minihr Grcistan meliklerinden Keyhusrev'in oludur, babasnn vefatnda kendisi ve Gorgor (Greguvar) nmndaki karda kk bulunduklarndan hkmet analar Dedesimide kalmt. Hatt Altun -Kale Melikesi nmyle hret bulmutu. ki ocuk bydklerinde bil -itirak memleketlerine hkmettiler^ Nnhbet'tTevarih'den telhis, s. 136, Mtercim. 152 Minihr ve kardei huzr- serdrda kabM slm eylemeleriyle MIi-ihr Mustafa tesmiyye olunarak ona Azgur ve kardasna maskat- re'sle-rl (doum yerleri) olan Olt sanca ve validelerine karye verilerek ir memleketleri havass- hmyna zabt olundu. Kezalik.
149

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Paa'dan Tiflis eyletini istediler. Biri irsen intikal etmek zere olu iin, dieri de kendisi iin istiyordu. Mustafa Paa ise, daha Tif -ls'i feth etmeden nce bu ehrin idaresini slm'a davet maksadyle yazd bir mektupla Aleksandr'a va'd etmiti. Lkin Aleksandr'in babalarnn dnine sdk kaldm grnce yalnz Sakoni ve Krm (Krm?) kalelerini vererek Tiflis sancak olmak zere Solak Ferhd Paa'nn olu Mehmed Be'e tevc ih eyledi. 300 yenieri, yeni yazlm 100 svari, 200 ulfeci (aylkl svari), 250 muhafz, 300 gnll, 15 azab, 200 tfeki 153, -drt yz topu, cem'an 2.000 kii ile 100 top Tiflis'in mdfaasna tah-ss olundu 154. Tifls ki ismini Tebriz gibi scak su menb demek olan tebile (tbile)'den alm ve Grcler'in kadm rivayetlerine gre Bidls ile beraber Byk skender tarafndan yaptrlmtr mverrih l'ye nazaran Budin ile Pete'ye pek benzer, Tiflis'in zabtnn ilk gn Mustafa Paa ilerinde cuma namaz klnmak suretiyle iki kiliseyi camie tahvil etti 155;. Koyun-Geidi Muzafferiyeti 29 Austos 1578 (25 Cumde'1-uhr 986)'da ser-asker Kanak nehri sahiline vsl oldu 156. Bu nehir ri beldesinin biraz yukarsnda ve Kur (KrKra) nehrinin Gence (Kurak ay) ile birletii-mahallin alt tarafnda Kur nehrine akar. Kanak'tan gei, ordunun Tifls'den buraya kadar ormanlardan ve bataklklardan gemesi yorgunluktan ziyde b -tb dmesine sebep oldu. Ktlk o kadar iddetlendi ki, arpann ki lesi 6 dukar un'un okkas yarm duka tutard. 10.000 kii orak bimek iin gnderildi. Lkin bunlar Tokmak, Emr, tmam-Kul Hnlar'm kurduu tuzaa derek ekserisi telef oldu. Mustafa Paa oraklar tkb ederek Osmanl ordusuyla Kanak ve Kur nehirlerinin tekil ettii yarmadaya girmi olan Acemler'i kendisiyle muharebeye mecbur etti. Der-v Paa'y sol, Behrm Paa'y sa
Nuhbe atl tfeki diyor. s. 137. Mtercim. Al'nin trihi, varak: 399. Minadoa (kitap: 3, s. 83), Tiflis muhafazasna memur olanlarn adedini 6.000'e karr. Mustafa stihkamlara konulan toplar 200*e karr. Ghardin. 155 Nusret-nme. Evliya, dhn-nm, s. 394. Chardin, 2, s. 158, Tifls'de hi cami yok di. demekle bata ediyor. Onun zamannda yoktu. Tifs fethi 1578'de vki olmu iken, 1586'da gstermekle de hata ediyor ve Davld'i kardei Slmon ile kartryor. 156 Nnbbe'den anlaldna gre Tiflis'in muhafzlar, mhi mmat ve zahireleri ikml olunduktan sonra Nehr-I Kr geilip irvan tarafna azimet ve nc gn Nehr- Kaibur kenarnda istirahat olundu; o vileyetln hkimi ve Grcistan hkimlerinin en gls olan Levend (Lenvan) Hn olu Aleksandr Hn ki h TahmWn kayn idi orduya gelip itaat etti, fi Cumde'1-uhr 28. Bunun eyleti beglertoeilik olmak zere irsi olarak kendisine verildi. Aleksandr Hn, irvan serhaddi olan Kank kenarna ulalmcaya kadar ordu le iberber geldi. Recebin besinci gn <bu nehir kenarna varlarak, takn sebebiyle birka gn stirahat edildi. (te bundan sonra bir muharebe vuku bulmutur. Nuhbe'de trihi belirlenmemi ise de, Receto'in 10'una, doru olacaktr.) Mtercim.
153 154

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kola koymu, kendisi de merkezin kumandasn eline almt. 3.000 Acem muharebe meydannda kald (8 Eyll / 6 Receb) 157. Malblar iddetle tkb edildiklerinden, nehrin te tarafnda bir snak aramak zere Kanak Kprs giriinde izdiham yarattlar; kpr yklp ranllar'dan birou suda bouldu 158. Bu malbiyetten sonra Hnlar Gence, Revn, Nahcivn 159 gibi kendi hkmranlk dairesindeki beldelere ekilerek, Kazvin'de bulunan h'dan gelecek emirleri beklediler. Dnbll airetinden olup iki sene nce Pdih'a hyanetle ran ah tarafna gemi olan Krd Bei Hac Be bu muharebede ele geirilerek, her ne kadar yaral idiyse de dm olunmutur. Acemler zerine kazanlan muharebenin hemen akabinde orduya, Aleksandr Levan-olu'nun Osmanl sancak-bei sfatyla ve Osmanl Devleti hesabna olmak zere, Kafkas'n kuzey-dousunda bulunan Seki kalesini zabtettii haberi geldi. Ancak bu muvaffakiyetler, orduya, kpr krldktan sonra, yamurlardan kabarm olan Kanak nehrinden geme tehlikesini gze aldramad. Yenieriler mrldanmaa baladlar ve kendilerine res olarak setikleri Zlkadiriyye belerbeinin kumandas altnda geri dnmek istediler. Lkin Zlkadiriyye belerbei kendilerini itaat diresine sokmaa muvaffak olduu gibi, Mustafa Paa Byk skender'in Dicle'den geerken yapt gibi ilk olarak rmaa atldndan, onun gayreti askeri de gayrete getirerek, paann arkas sra gitti-lerse de, birka bini dalgalar arasnda kald 160. te taraf bulabilmi olanlara mkfat ve tevk iin, ser-asker, beyaya-ba*y avu nasb etti; yz yenieriye svr tmarlar verdi; altmn solak, otuzunu korucu yapt; Kanak nehrini gemi olanlarn oullarn da toptan acemi-olan unvnyle yenieri kaydederek, yevmi birer ake tahsis etti. ran hkmeti tarafndan terkedilmi olan Seki ehri Mustafa Pa -a'ya itaat arzetti. Bu beldenin Osmanllar tarafndan fethinin ilk cu* -ms (15 Eyll / 13 Receb), 50 seneden beri imam olmayan camide Sultn Murd

l, Nusret-nrae, (varak: 88) Acemler'in zayiatn 20.000 tah-mn eder; lkin Osmanl ordusunun Kur Nehri'nden geerken verdii zayiatla orak bimee gnderilen 10.000 kiiden vukua gelen telefat hakknda sktu tercih eder. 158 8 Eyll/6 Receb tarihinde vuku bulan bu muharebe Osmanl trihlerin de Koyon-ffeldt nruzafferiyetl olarak zikredilir (Hazrlayan). 159 Mlnadoa'da Gence, Reivan, Naslvan. 160 MInadoa (s, 94) 8.000 Kii olduunu syler. Natale Kontu, s. 377, 5.000 der. li, ancak birka bin kiinin boulduunu zikreder. Natale Kontu Kanak nehrini Chinlsco eklinde yazar.
157

Sayfa

64

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

nmna hutbe okunarak tekke iri eyh Vlih 161 ki mverrih l'nin ahbbndandr te'sirli bir vaazda bulunarak, bundan dolay daha sonra gnde 150 ake ile Semah mderrisliine nail olmutur. Kafkas ve Grcistan'a kar mhim bir mdfaa mevkii olan ri'de ah Bahesi metn bir duvar ve 5 zira' derinliinde bir hendekle evrildi; Kanak Kprs tamir edilip inatn bitmi olduu ve memleketin kesin ekilde devralnd top atlanyle Un edildi. Ondan sonra ser-asker mutantan bir dvn toplants yapt ve henz zabtedilmemi olan Grcistan' drt eylete taksim etti, herbirini bir belerbeine verdi 162. Byk ksm henz fethedilecek olan irvan eyleti Diyrbekir belerbe-i Dervi Paa'ya. onun kabul etmemesi zerine Yemen Ftihi zdemir-olu Osman Paa'ya senelik 2 milyon ake ile verildi. Tiflis de senelik bir milyon ile Mehmed Paa'ya verildi. Mustafa Paa Kaheti'yi malikne eklinde Levan-olu'na ve Sonum eyletini 800.000 ake tahsisatla Haydar Paa'ya verdi. Yeni irvan valisi bu mntkann geri kalan airetlerini tenkl etmek zere yola karken 60 top, 180 sandk mhimmat ve 3.000 yenieri ald ve bunlarn alt aylklar pen verildi. ran h'nn irvan'dan harr r ve tuz, pirin, neft resmi olarak varidatn ki 25 milyon 200 bin akeyi bulurdu tyn olunan mliye memurlar marifetiyle Pdih nmna tahsili kararlatrld. irvan eyleti 14, Derbend eyleti 7 sancaa taksim olundu 163. Mustafa Paa, mverrih l'nin kaleminden Pdih'a yazd arzn sonunda, fethedilen sekiz ehir 164 ile tevch olunan eyletleri saymakta ve nyet-i lhye sayesinde Osmanl memleketlerinin hududlarm iki fetihle, yni Kbrs ve Grcistan'n zabtyle geniletmi olmasndan dolay kendisini tebrik etmektedir. Ser-asker, seferin balangcnda salad muzafferiyet iin her tarafa mektuplar yazmakla gsterdii ihtiyat, muzafferiyetten sonra da gs tererek ran'la hudud olan kalelerin vlsi bulunan Gln (Geyln) Hn
Teafcire-i ltfft'de dercedf mistir, s. 303. ki Vli'h'den sonuncusu. Diez'in el yazlar (Berlin Kraliyet Ktbhnes, 45, 57) arasnda mu -za/feriyetlerlnde devam etmesi hakknda Reis Hasan Be kalemiyle Mustafa Pasa/ya yazlm bir emir mevcuddur. 163 l, trihinde (varak: 402), irvan'n ondrt sancann isimlerini yazar: Lhenc, Akta, Kabale, Salna, Derdav, Seki, B-k, Olt, Havuz, Sder (Sdr), Mrhn, Ahani, ri, Mahmd -bd. Dastan'n yedi sanca unlardr: Derbend ve Habora-ni Ohti, Kba, Misker, Kura, aprak, Reste. 164 Arlzada zikrolunan bu ehirler unlardr: 1) Ar, 2) Semah, 3) Kabala, 4) Baku, 5) Saburan (atorn), 6 Derbend, 7) MafcmdJbd, 8) Sliyn (Salyan). Arizada bunlarn herbiri rz', sfahan', Horasan', Azerbaycan', kskandracak derecede gzel olduu beyn olunmaktadr. Nosret -nme (varak 96 ve 104) (Pecev, va: 179) beratlarnn sretleriyle bera-(ber sancaklarnn ve Yelerinin simlerini zikreder. Artzay mteakib Al her biri sekiz msra'dan mrekkeb olmak zere toe bendi ihtiva eden bir zafer iiri derceder. Her Ibend bir beyitle sona erer ki, tercmesi sudur: h- Hud&bende uzun mddet mukaavemet eder ise Allah tarafndan bende olarak teslim olunacaktr.. Hudabende> kelimesi zerine cinas yaplmtr.
161 162

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Cemd Hn'a pdih hizmetine celbetmek ve daha nceleri pederi ran h'nm hizmetine gemi olan Semah Han eref Hn'a da affn teklif etmek zere, mektuplar yazd. Vki olan istei zerine, Seki civarndaki muharebede len Seki ran vlsi Ahmed Hn'n oluna, babasnn hizmeti verildi 165. irvan vlsi zdemir-olu Osman Paa'ya s Ndn Halfe'nin idamndan sonra ahlsi itaat arzeden Derbend valilii de verildi. Ser -asker, itaat arzetmee gelmi olan (5 Ekim 1578 - 3 aban 986) Dastan Bei emhal'a zel bir protokolla brn sancan ve kardei Burhn - Melikddn'e Ohati sancan ihsan etti. Mverrih l emhal ile uzun uzadya grerek Kafkas kavimlerinin ve zellikle t tili denilen 166 dille konuan kavmin detleri hakknda ma'lmt almtr. Onun rivayetine gre, bunlarn dilleri kpek havlamasna benziyordu ve aralarnda ok-kocalhk geleneklemi olduundan, bir kadnn kocalarndan hangisine mensup olduu bilinemeyen bir elmay sevk-i tabi ile hangisine verirse, onun ocuu olduuna karar verilmekteydi 167. Mustafa Paa Tifls'den Erzurum'a dnerken Guri (Guria)'da me -rethi (Ba-auk) hkiminin kardei Jorj (Georg)'un ve Guril hkiminin olunun ubudiyetlerini kabul etti. Tiflis vlsi Mahmud Paa'ya Alek-sandr Levan ile iyi geinmesini bilhassa tenbh etti. Tiflis hkiminin kardei Simon Lavarsab'n rn ah tarafn terketmesine mkfat olarak Guri kalesini malikne olmak zere tasarrufunda brakt ve sancak bei unvanm verdi. uran Boaz ahlsinin hyanetlerinden dolay byk mkiltla yoluna devam ederek, Keyhusrev'in terketmi olduu Dedes-mid (Dedis-lmedi)'nin ikaametgh olan Azgur nnde adr kurdu. Kadn da olu Greguvar ile birlikte ballk arzma geldi. Mustafa Greguvar ile kardei Minihr'i 168 istanbul'a gtrp de Pdih'a tak-dm etmek zere yannda alkoydu.
Hammer bu simde yanlmtr. Peevl (e. 2, s. 45, 46) Seki fethini ve bu tevcihi aynen yle yazar: Sene 986, Mukaddema Aleksandra Hn, itaat eyledfei ayanda, Seki fethine namzed knup blk halkndan ki yz sipahi Ve merdan Mirza Ali Be ve Lagos Ahmed Be ki ol diyar kadim kend yaralar ve kendleri ol memleketin knan arslan-Jan ve kurdlarj di maan rsal olnmlar di; lakin yollarnda olan nehr-i Kanak gayet tajkun ve bulank akmagla bir kac gn tellr it misler di. Ba'dehu frsatla ubr ve Seki karasn mahsur iderler, ve bl Fazlullahi Tel devlet-i pdhde feth ve teshr iderler. Eyleti babasnn bu hidmeti mukabelesinde Levendolu Erekla. Mirz'ya tevcih ve ta'yln olnup kad ve dizdar (kale muhafz) ve sair levazm ne se h zar olmdukdan sonra memlik-i pdgahye zamm ve ihk olnd. Mtercim. 166 Aittir yhud Attel kelimesi uzun bir zamandan beri Avrupa'da Attila yhud AeMn ismi olmak zere mruftur. Ancak, acaba Attila, bu ismi o kavim sebebiyle mi almtr, yoksa Kafkasya Ittler/i Hunlar'n bakyyesi midir, buras dikkat ekicidir. 167 Nusret-nam,e, varak: 107 (Hazret-I) Peygamber'den evvel Arablar pederi mehul olan bir ocuun nesebini tyin etmek iin tavrlanndaki benzerlie ve azalarnn ekline bakarak nesebi tayin hususunda ehl-i hibre sayla ahslara gtrrlerdi. 168 Nusret-nme. Ali, bu iki prens hakkndaki mu&meleden bahs etmez. Ml-nadoa (3, varak: 164), bu hususta ok tatollt verir.
165

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Valideleri, bu mecbur refakat alnmadan hissettii elem iinde, oullarnn anszn bir kazaya uramalar korkusuyla kederlenirdi. Azgur'dan hareket edildiinin beinci gn Ardahan'a varld. Kpr ba denilen mahalde eski Beehri bei Gllzde Mehmed seferin tafsiltn bildiren bir arza ile stanbul'a gnderildi. Bu eref, arzann ktibi mverrih Al'nin hakk ise de, bb- hmyn ile muhaberesi iin ser-askere ok lzumlu olduundan, yanndan' aynlamad. Ordu, Oltu ve Pasin yoluyla devam ederek, k geirmek zere Erzurum'a vard. s tanbul'dan Erzurum'a kadar 65 ve Erzurum'dan seferin son merhalesi ri'e kadar gidi ve dn 69 merhaledir. Bu suretle, ordu sekiz ay zarfnda 134 169 defa adr kurmutur 170. Bu seferde Trkler'in z-yit ranllar'dan fazla olmutur 171. ranl Ara Han Malubiyeti Mustafa Paa'nn iran'a gndermi olduu bir casus dnerek, drt Acem ordusunun, kaybettikleri memleketleri tekrar ele geirmek zere yrmekte olduklar haberini getirdi (4 evval 986 - 5 Aralk 1578). Birincisinin banda h'n zevcesiyle Mirza Abbas'n vesayeti iin ekimekte olan Ustacl ve Tekeli airetlerinin Abbas'n kkl zamannda hkmeti kendisine tevd etmi olduklar Selms adl ranl bulunuyordu. kincisine Osmanl tarafndan te tarafa geen Nahcvn v-lsi eref Hn kumanda ediyordu. Her iki ordu da irvan zerine yryorlard. Badd Solak Hseyin 172 kumandasndaki nc ordu tarafndan, Erzurum mntkas da Tokmak Sultn'n 173 Horasan'da toplad dier ordu tarafndan tehdd edilmekteydi. Eyll'n 9*unda, gn sren bu muharebe neticesinde irvan v -Hsi Osman Paa, emh eski vlsi Ara (Ere veya Oros eklinde de gemektedir^ Hazrlayan) Hn'a Kur zerinde galebe ederek, 10.000 ranl'nn ba kesilip, bir o kadar da yaral veyhud esr olmu; bizzat Ara Hn
skdar'dan irvan'a ve irvan'dan Erzurum'a kadar gidip gelmek iin 134 menzil hesb olundu. Lakin eyym tevakkuf taunda dahil deildir. Nuhbe, a. 140. Mtercim. 170 l, Nusretr.me (varak: 115), bu yzotuzbe merhalenin isimlerini yazar. 171 Porsus (tran Muharebeleri Trihi, s. 116), Trkler'in zayisini 70.000 ve ranllar'mkini 25.000 olarak gsterir. 172 stanbul'daki Avusturya elisine bir dostu tarafndan tebl 1 olunan bu malmat Osmanl mverrihlerinin verdikleri m-lmtla tamamen birbirine uygundur: ran'n drt ordusu olup birincisi Solgagsa (Solak Hseyin) kumandasnda 40.000; ikincisi Tokmak Sultan kumandasnda 20.000; ncs ran h'nn kardei kumandasnda 30.000; drdncs bizzat h'n kumandasnda 100.000 kiiden mrekkebdir. 173 ran kumandanlarna verilen sultan unvan' byk Osmanl sultanlarnn unvanndan ayrdedilraek zere bazan eski trihlerimizde olduu gibi deiik ml ile yazlmtr. Hammer de Franszcasnda pdihlarn unvann Sultam, burada sz edilen Acem kumandanlarnn unvann se Soltan eklinde yazmtr. Mtercim.
169

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ile tabllar, bayraklar gliblerin eline gemitir 174. Muzafferiyet gn ortada kalm, nihayet Tatar Hn'nn yardm kuvvetiyle gelmesi zerine Osmanllar tarafna gemitir. Bu yardm kuvveti, Moskova ftihi Devlet Giray'n vefatyla boalan Krm tahtna bir sene nce oturan Mehmed Giray'n biraderi kalgay dil Giray kumandasnda tam vaktinde yetimiti. dil Giray'n kardeleri Gz Giray ve Saadet Giray, olu Mbarek Giray, Sultn Burhneddn'in olu Ebbekir Mrz da be-rberindeydiler 175. Ser-asker, Osmanl ordusunun bu zaferini haber alnca, Osman Pa a'ya ve onun emri altndaki kumandanlara mektuplar yazarak 176 memnuniyetini bildirdi. Dier taraftan bb- hmyna da bildirdi ki, Sultn I. Selim'in ranlar'dan zabtedip de 10 sancaa 177 taksim etmi olduu Krdistan belerini sadkatte tutmak iin, te tarafa gemi bulunan eref Hn' yine bu tarafa alarak, Bitlis sancan tevars essna gre ona ve oullarna vaad edip tevcih etmitir 178. Erzurum Vlis Kaytas Bein Malbiyeti, Adilgiraytn Esareti Bununla beraber ehzade Hamz Mirza ile merdlik dncesine mlik olan validesi ki hemen bsbtn kr denilebilecek bir halde bulunan Hudbende'nin yerine hkmetin dizginlerim idare ediyordu ri zerine yrdler. Bu mevkie varmazdan evvel Erzurum belerbei Kay-tas Be ile bir muharebe ettiler ki, bu savata Trk ordusu pern ve* Kaytas maktul olmutur. irvan hisarlar iinde kalan zdemir-olu Osman Paa gn mahsur kalarak, onun imdadna gelmi olan dil Giray da dman eline

Peev'ye nazaran Ara Hn 25.000 Acemle irvan'a geip Semah zerine der, Ramazan'in 9'uncu pazar gn muharebe olur, gn devam eder, sal gn, bizimkilerin sabrszlkla bekledikleri Tatarlar, krk -elli bin kiilik bir kuvvetle yetiirler. 7764 ranl ldrlm, 10.000'den fazlas suda 'boulmutur. Esir edilen Ara Hn dahi Osman Paa'nn huzurunda dam edilmitir. Alnan ganimet ise hesaibszdr. Mtercim. 175 dil .Giry'n gelmesiyle muzafferiyetin Osmanllarda tecellsi Avusturya elisinin raporunda u ifde ile gsterilmitir: 5000 Totarorum Syrvano appropinquantes sonitum tormen -torum audierunt, quo audito clerius pergunt, sex persicis do-matis occurunt, quorum unum vivum capientes, pugnari, in Syrvan intellexerunt, quem statim Adilgirei Sutthano vivum Mittentes rem significaverunt, quo audito Adilgirei ulthan statim euo insidens bellum instruxit et recta Syrvan versus iter suum direxit, quo perveniens ex equo Ozmanum saluta* vit, et estatim manus cum Persis conseruit. dil Giray'n kardelerinin ismi bunda zikredilmemise de Nusret -nme'de yazldr (varak: 118). 176 Ser-asker'ln zdemlr-oglu Osman Pasa'ya mektubu Nusretname'nln II. varakmda mevcuttur. Bitlis valiliinin tercihine dir ser-asker'in stanbul'a yazd arlzada ayn yerdedir. 177 Mustafa Pasa arzasnda u on sanca zikreder: Hoy( Mak, Selmas, Su -, ba, uri, Urmlye, Ovack, Bayezld, Diyadin, aldran. 178 Ser-asker'In eref Han'a mektubu, Nasr*-nine'nln 124. v berat 123. varakdadr. Ali'ye de mracaat, varak: 405.
174

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

dt 179. Osman Paa irvan' terketmee mecburiyet grerek, Kafkasya'nn iddetli kn geirmek zere Derbend'e ekildi. Kars Kalesinin ns Sultn Murd, devletinin bu ksm hududlannda talihinin hzla deitiini grerek, hkmranln sarslmaz esslar zerine te'ss etmek istedi. Hoca Sa'deddn'in gzel szlerle ssledii bir mektupla ser -aske-re, Kars kalesini sr*atle in etmesini emretti 180. Mustafa Paa, derhl, byk bir pln zerine kalenin yapmna balayarak sk bir alma ve gayretle ertesi senenin Austos'unda tamamlad. Yukar kale ile aa istihkmn evresinin uzunluu 40.000 arn idi 181. Yedi be ve paann her biri yedi burcdan birinin insn zerine aldlar. Ser-asker iki kiliseyi camie evirdi ve ayrca yeni bir cami yaptrd. Bu camide Hasan- Harkaan'nin medfn bulunmasndan dolay o zamandan beri mehur bir ziyretgh olmutur. Cam'in temeli atlrken ele geen mermerden bir levha o zamandan 500 sene nce yaam olan Kars'n eski kurucusunun ismini meydana kard. Levhadaki kitabenin tercmesi udur: Melik tzzeddn'in saltanat zamannda veziri Frz tarafndan ve onun muhterem zevcesi Kermddn kznn yardunlanyle 182. Kostantih Porfirogenet'in, bugnk ismiyle mlm olan Kars, son ralar Pagratid'lerin 183, hkmet merkezi olmu, Timur tarafndan tahrb olunmu ve III. Murd tarafndan tekrar in edilerek zamanmza kadar bir Osmanl vilyetinin merkezi ve Grcistan hududunda Devlet'in mhim bir
Osmanllarn malbiyetini ve dil Giray'n esaretini Avusturya elisi 21 Kasm trihiyle, yle yazar: Carahamus Beglerbegus Principis Persarum et Begus item Syrvaniensis 20 vel 30 nllibs hominum Syrvanum invadens duos dies et totidem noctes cum Osman Bassa pugnavit, et magnam vim hominum nostratium fudit, uti duo etiam Beglerbegi nostri seciderunt, Mustafazade nempe Beglerbeg is Marasensis (Mar*-a) et Quitas Beglerbegus Syrvaniensis, et nostrates in inhi-lum redacti fuissent, si de Tatarorum superventu confirmati non fuissent, sed frater Principis Tatarorum 30.000 Tatarorum superveniens et Ozman Bassam salutans statim pugnam cdepit. Eli Zindendorf un mahremi olan kimsenin 31 Aralk 1578 tarihli raporu kendi raporuna ilve edilmitir. 180 Ali, varak: 407. Cahid fl'Uahi hakkm clhftde, VallaJ cnd's -se-mavat ve'l-ard, clza azemetn fetevekkel aletlfth ayat- kerlrneelnl lk le szlerine son verir. 181 Al, varak: 408. 1578 senesi Birinci ran seferinde sona erejt Nusret-na-me'de bu inat, hakknda hibir ey yoktur. 182 Ali, varak: 49. Evliya, .Araba kitabeyi kamilen yazar ,c. 2, varak: 409 (Peev'nin kaydna gre kitabe 548 tarihli idi). 183 Evliya, (c. 2, s. 378), ayr ayn Kars olduunu retir: 1) Silifke yaknnda Karatalk Kars; 2) Mar'a yaknndaki Kars (Dlkadiriyye Kars); 3) ran hududundaki Kars istihkm. Avusturya elisi 1579 tarihli raporunda Kars istihkm hakknda: Bir dan tepesinde bina olunmu ve duvarla evrilmi bir kuled ir ki, Galata Kulesi byklnde bir kare tekil eder. diyor. Knolles (1, s. $6), bu binann 25 gn iinde tamamlandn m eder.
179

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi mevkii olarak kalmtr 184.

Cilt 7

Joseph von Hammer

Tiflis'in Safevlerce Muhasaras Mustafa Paa Erzurum'da klad srada Tiflis kalesi susuzluktan ve Osmanl ordusuyla irtibatlarnn kesilmi olmasndan dolay, zaruretin son derecesine gelmiti. Dier taraftan Imam-Ku Hn ve eski Tiflis hkimi Simon Luvarsab kumandasnda 10.000 kiilik bir kuvvetle muhasara edildi. Ktlk o derecedeydi ki, buday ve arpann kilosu bin ve sekizyz akeye kadar kp, mahsurlarn mikdr 700'e kadar dt. Bir at 7.000 duk aya ve bir-eek 2.000 dukaya satld. Belerbei fakirane bir geim iin 50.000 dukadan ziyde sarfetti 185. Nihayet Kapdn-Paa'nn 30 kadrga ve kalyonla stanbul'dan Trabzon'a getirmi olduu zahireden bu kaleye de yiyecek yetitirildii gibi, Kars'n tekrar insna yetecek malzeme de getirildi. Sokollu'nun olu Hasan Paa Tiflis'i kurtarmaa memur oldu. Seraskerin bu hususta verdii emirden iki gn evvel babas: Ben yle zan nediyorum ki, Tiflis'e imdd yetitirmek sana havale olunacaktr diye yazyordu. Hasan Paa bu memuriyetini muvaffakiyetle yerine getirdi. Dastan'da zdemir-olu Osman Paa, emhl'm kzyla dnnn yaplaca gn tyn etmiti. Lkin izdivcdan evvel, kendisinin mahv iin fesd tertb eden kaynpederinin ban kestirdi, emhl'n olu mam-Kul Hn, Tiflis'i muhasara ve tazyik ederek babasnn intikamn ald. te taraftan da Osmanllar Anadolu belerbei Ca'fer Paa ve bu hususta emir alan dier belerbeileri vstasyle Revn cihetlerini tahrb ediyorlard. Esr edilen Ermeni ve Acemler rn tebeasnn ve Ermen-ler*in esaretinin caiz olup olmad mes'elesini meydana kardlar; bu mes'eleyi ise mft Keml Paa-zde'nin fetvalar kat' surette halletmiti 186. Bu sevkyat srasnda ran, kadnlarn entrikalar ve hassa askerinin
Krm muharebesinde uzun bir muhasaradan ve kahramanca *blr mdafaadan sonra Ruslar'm eline gemi se de, Paris Ahidnamest'yle iade edilmitir. 1293 (1877-78 OsmanU-Rus) Muharebesinde de ksa bir muhasaradan sonra dt, Ayastefanos Anlamasyla elden kt, bilahare 1. Cihan Harbi sonrasnda 30 Ekim 1980'da Kazm Karabekir Paa tarafndan geri alnd, 13 Ekim 1921 tarihli Kars ve 16 Mart 1921 tarihli Moskova anlamalar le Kars tekrar Trkiye'ye katlm oldu. Mtercim. Hazrlayan. 185 Yutanda kilomun dorusu ekile olacaktr, dukalar da ake olmaldr. Mtercim. 186 Bu fetva Peev ve l'de yazldr. (Bunlar'm Hammer'in tercmesinden tercmesi yerine, Peev'den (c. 2, s. 58) aaya alnmtr: 1) Mes'ele: Ermenyl-asl olan Zeyd'in (yni: Herhangi bir kimsenin) kul olup er*an istihdam caiz olur m? El-Cevb: Crmi olcak (1) olur. 2) Mes'ele: Mrtede olan avreti dr'l-harbe lhk olmadn esr itmek caiz idne mm- 'zam'dan nakl olman rivayete binen Kzlba avretleri esr idilmek ile asker-i slm'a keml-i kuvvet ve evket gelp 'dya temm- zaaf ve zillet gelr olsa ol rivayet ile amel olnmak er'an caiz olur m? El-Cevb: Cizdr. 3) Mes'ele: Esr olan avretlerim dnini taakkul eylemeyen ev -ld- sigar dah analanyle esr idnmek er'an caiz olur m? El-Cevb: Olur. Mtercim).
184

Sayfa

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

galeynlaryle yeniden ihtill tehlikesine mruz kald. Sevimlilii kadar da cesur olan Adil Giray ki irvan muhasarasnda Iranllar'a esr dmt h'm valide ve hemiresini cezbetmi ve h'n hemiresi ile kane mnsebetleri artk kimse iin sr olamyacak bir hle gelmiti. Roma'nn pretorienleri (yni, Roma imparatorlarnn hassa askerleri) demek olan koruclar ayaklanarak, h'm hareminin intikamn almak iin, bu sulular h'm gzleri nnde bodular 187. h, bu cr'et cezasz brakmad. Komclar*a bir geit resmi yaptrdktan sonra, tahsisatlarn almak zere birer birer sarayna gnderdi. Bunlar saraya geldike idam ediliyordu: 1100 veya, dier mverrihlerin ehdetine gre 2700 korucu bu suretle ldrld. Bu katlim, h'm mahremlerinden birinin bu kadar kan dklmesine daha fazla tahamml edemiyerek Mehmed Mrz'ya h'm, artk yeter demesine kadar devam etti. Saraya girmi olan korucann hepsinin cellda teslim edildii haberi duyulunca, dierleri kaarak kurtuldular 188. Pdih emri mucibince Krm Hn Mehmed Giray ki bir taraftan da kardeinin intikamn almak istiyordu 26 Haziran 1579'da 2.000 Tatar'la Bahesaray'dan hareket etmi ve bir ay sonra Derbend hisarlar nnde grnmt. Osman Paa kendisim ihtiramla kabul etti ve Tatar ordusunun ncs olan Azof beine 80.000 ake tahsisatla Bahr -i Hazar kapdnpaas (Hazar Denizi kaptanl) unvann verdi. Osman Paa ile Hn'n toplam kuvvetleri irvan'a kadar olan yerleri tamamen harb ettiler. Lkin Mehmed Giray' Dastan'da klamaa ikna edemedi; Mehmed Giray, kardei Gazi Giray' brakarak kendi kol-ordusuyla ekildi. Onun bu hareketi Pdih'n gznden dmesine sebep olmu ve ileride grlecei zere, bilhare mdhi surette pdihn gazabna uramtr.
...Gzc olan komalar (yukarda fde edilen akane vaziyetten) pheye derler, hatta kanaat getirirler. Blrgttn umm askeri gruhu h'n harlmine girerek koltuunun altna sman zevcesini ekip alrlar, ve l drrler. Ondan sonra ah'm kzkardeini dam ederler. Han -zade'nin muhafazasnda bulunanlar da ortadan kaldrarak Adil Glray'tn odasna girerler. Hn -zade urar, hatt yedi koracy katlederler. Nehayet yaralanr, tfekle bandan vururlar. Fecevlden telhis, c. 2, s. 50. 188 . Peevl'den telhis, c. 2, s. 60. cVezIr-1 azam Murad Paa zamannda ran'dan bir esir gelmiti. Grel be -zadelerinden olup kklnde tiazne-1 hye girmi, mazhar- 11-tift olmu, nice yllar hazlnedr-balk etmi, Yusuf Aa sminde olan ve Murad Paa'nn verdii bir zeametle Rakka'da kalm bulunan bu adam hikye eder ki: h, validesinin ve hemiresinin intikamn almak in bir tedbir kurar. Koruclan yoklama bahanesiyle birer birer yoklar, her gelen korucdan Tonlu (ef'.*e tahsisat namyla ald maa) ne kadardur? Ne ylrden yoldalk tmi (Nerede hizmete girmi)? Nerelerde tahsisat terakki ltmldr?> buralarn birer birer sorar ve yarasna, nianna bakar. Bu koruc ieri gider; ieride c el, di ar ban kesip cesedini kuyuya atarlar. h beri tarafta bakasn istinta eder. Bu suretle blnyediyz, y&hud kiblnyediyz adam ldrlnceye kadar kimse bunu sezmedi. Nihayet h'n yannda bulunan bir ehl-1 hl Aam, ahm, yeter old, nsaf hogdur dimeslyle anlalp, dier koruclar kadlar. Maktullerin atlarn, libaslarn h zabtetti
187

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

te bu aralk vezr-i zam Sokollu Mehmed Paa, bir kaalin haneriyle ldrlmt. kbl ve n itibariyle rakibi olan Arabistan ve Tunus ftihi Sinan ve Kbrs ve Grcistan ftihi Mustafa Paalarm kskanlk ve hasedle ekitikleri sadret makam ikinci vezir Arnavud Ah-med Paa'ya verildi. Lkin bu da sadrazaml alt aydan fazla muhafaza edemedi. Sinan Ahmed Paa'nn zaafndan istifde ederek, irvan'daki muharebenin kt neticelerinden ve Mustafa Paa'nn zulmlerinden dolay ikyet ede rek hasmnn azledilmesine ve makamna gemee muvaffak oldu. Mustafa Paa Tokat'ta, defterdar Llezr-zde Ahmed ile nianc Tczde'yi tevkif etmek zere Erzurum'a gitmekte olan ba-mbeynciye (kapclar kethuds'na) tesadf etti; defterdar ile felket arkada Yedikule'ye atlarak uzun bir istintakdan sonra, Mustafa Paa'nn ikinci vezr hizmetine tyn olunduu zaman kabilder 189. Lala Mustafa Paa'nn lm Vezr-i zam Ahmed Paa'nn az vakit sonra vefat etmesi zerine, Mustafa Paa, 14 seneden beri takip etmekte olduu maksada nail oldum zannnda bulundu. Lkin mhr-i hmyn, o zaman Grcistan zerine yrmekte olan Sinan Paa'ya gnderilince, ne kadar yanlm olduunu anlad. 7 Austos 1580 (25 Cumde'(l-uhr)'da, Bragadino'nun kaatili 190, hastalktan, yhud bz muasr mverrihlerin ifdesine gre kendisini zehirleyerek vefat etti. Sokollu gibi Bosnal olan Mustafa Paa, birok zamanlar aktan aa Sokollu'nun makamna tlib olmu ise de, kendisiyle kardei Byezd arasna soktuu nifak ve savaa mkfat olmak zere clusundan evvel II. Selm'in vaadini ald halde dahi, maksadna ulaamamt. Sokollu hayatta olduka Mustafa'nn nfuzu stnd; lkin Sokollu'nun vefatnda Ahmed Paa'ya malb olarak, Ahmed Paa'nn
Arnavud Sinn Pasa hod-lrs, hodbin, and, pek zengin, lntikam-c di. Lala Mustafa Pasa le kendisinin birer koldan serdr olmalarna, So-kollu'nun mni olup da Lala'n serdar olmas zerine, dalma Mustafa Pa -sa'nin aleyhinde bulunurdu. Ez-cUmle Tokmak Hn muharebesinde La-la'nm bataetle hareket ettiini, kendisi bulunmu olsa Tokman vcdunu ortadan kaldrm olacan iddia ederdi. Sokollu'dan biraz ekinirdi, ondan sonra dili bsbtn uzad. Sadrazam Ahmed Fasa da halim bir adam olduundan onunla muraza etmedi. Bu aralk Sinn Pasa bir hayli para da sarf etti. Nihayet serdar oldu. Ve selm avuunu hussi mirlerle Erzurum'a gnderip Van beertoegl Husrev Paa'y kendisine kaymakam yapt. Lala Paa'nn stanbul'a gelmek zere Tokad havalisi ne vusulnde kapuclar kahyas Kurd Aa gelip Erzurum'da mal defterdar olan Lfilezr-zde Ahmed elebi ve res'l-kttb makamnda bulunan Tc-zde'yi habs ve mameleklerim zabt eyledi. kisi de lgar le stanbul'a gnderilerek Yedikule'ye konuldularsa da eyalarna iliilmedi. Birka gn sonra I^Ia Paa gelince afv olunarak biri reis'l-kttb, dieri defter emini nasb olundu. Lala Paa da veztr-i sflnt makamna kaaim oldu. Feevden telhis, c. 2, s. 63. Mtercim. 190 Hammer, Bragadino'nun katlini bir trl unutamamstr. Mtercim.
189

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

mhim bir mevkii bulunmamasna ramen ona terch edildi. Mustafa Paa, sadrete tlib olmadm ve bu hizmeti para ile satn almak istemediini alenen sylemek suretiyle aa vurduu hased-den dolaydr ki, rakibine stnlnden istifde edemedi. u kadar ki, ktibi ve meddah olan l'nin de takbh ettii hasedine ramen, haznelerini umm menfaatlerle alkal inata sarf etmitir. Erzurum'da byk bir cami, lgn'da (Ilgun) bir imaret ve bir han ile beraber byk bir cami, am'da 300 odaya ayrlm ve Bursa kaplcalar eklinde bir kaplcay iine alan kervansaray, Dmak yaknnda Kantara (Ku-neytara) adl mahalde bir cami ve imaret, Kuds'e merhale mesafede bulunan Cenn kalesinde bir cami ve imaret yaptrmtr. te En derun hizmetinden ehzadeler lalalna nail olmu, Msr erkesleri Sulta nlan'nd an sondan bir evvelkisi Kansu Gur'nin zengin vrisesini ve daha sonra Pdihn kermesi olan Hmy Sultn' tezevvc etmi, Kbrs ve Grcistan'a kar Osmanl ordular serdrlma (ba-kumandan-hna) tyin olunmu, ikinci vezr makamna kadar ykselmi olan Mustafa Paa'nn ihya ettii bideler bunlardr. Sinan Paa'nn Serdarl ran zerine memur ordunun kumandanlnda Lala Mustafa Paa'ya halef olan Sinn Paa, ermik'e vardnda 191, ran daruga'larmdan (hakimlerinden) olup eli sfatyle gnderilmi olan Maksd ile karlat. Sinan Paa, elinin gz nnde btn kuvvetini gstermek iin ertesi gn bir resm-i geit tertb etti. Yedi belerbei, yni Anadolu, Rumeli, Karaman, Haleb, Zlkadiriyye, Diyrbekir, Erzurum belerbe-ileri timarllar ve muhfzlanyle alay gsterdikleri gibi, 10.000 yenieri ve 3.000 muntazam svr (siph) dah getiler. Maksd, Mustafa'nn vefatndan birka gn nce ve ksmen memuriyetinde bir muvaffakiyet elde etmeksizin istanbul'a vard. Sinan Paa Tomani Boaz kalesinin inatyle megulken ba-mbeynci Yemii Hasan Aa, sadret hizmetine tyin edildii haberini getirdi. Sinan Paa, Tomani'ten Tiflis zerine yneldi 192. Safed sancak-beiyle m
Serdar, 988 banda adet olduu zere skdar'a geti ve menzil menzil hareketle Erzurum'dan geerek Dlyrbekir'e yakn ermik'e vard. (Pe-evl, c. 2, s. 64. (Mtercim.) 192 Venedik elisinin 1580 senesi raporlarnda bu sefer hakknda bir Venedikli mhted tarafndan dostlarndan bir Alman mhtedye yazlm bir mektup vardr ki, u fkras dikkati ekmektedir: Ahmed Veronasko'dan Ahmed Be Todesko'ya. Erzurum'da tevakkufumuzdan sonra hareket idp 170 kt'a top ile evvel Hasan K al'a'ya, sonra Kars'a, daha sonra Tif-lis'e vsl olduk. Zahiremiz yok"dur, arpanun kilesi yirmi duka ve dakkn on okkas bir
191

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

yenierileri odabas ot tedriki iin hizmet arzet-mi olduklar halde, birka bin kii ile 193 Simon Luvarsab'in gizlice haberdr etmi olduu tranllar'm eline dtler. Tifls'de Sinn Paa, ahlnin ikyetleri zerine, bu ehrin idaresini Hac Be olu Ahmed Paa'dan alarak Luvarsab'n olu Greguvar'a verdi. Greguvar, pederinden intikal edip de bir zaman biraderinin eline gemi olan memleketleri Osmanl belerbei sfatyle idare etmek fikrine kaplarak, h'n bayran terkedip Osmanl bayra altna snd ve ihtida edip (slm' kabul edip) Ysuf adn ald. Yine bu srada Dedes-md (Dedis-tmedi) olu Minihr, Mustafa adn alp snnet edilerek, Greguvar muhafz sfatyle maiyyetine verildi. h'n 60.000 kiilik bir ordu ile ilerlediine dir alman bir haber ve Grcistan prenslerinden Kaheti hkimi Aleksandr Levand'n sadkatini pheli gsterecek ekilde ele geen mektuplar, ser-asker paay ric'ate ikna etti. ilikiden Minihr adyla ldr hkmetinde bulunmu olan Gre Mustafa 10.000 kiiyle ot tedrikine gnderilmiti. Tokmak Hn ile Simon Luvarsab anszn zerine hcum ederek tamamen malb oldu ve bebin telefat vererek ordugha geldi 194. Serasker bu malbiyeti unutturmak iin Tebriz zerine yrmek emrini verdi. Ancak ordu bu na uymayarak, kumandann emirlerine ramen sekiz gn ldr sahrasnda kald ve bu mddetin sonunda yeni bir Acem elisi geldi. lk defa olarak stanbul'a, muharebeden evvelki hl zerine sulh ta leb etmek iin gnderilmi olan Maksd Hn, u marrne cevapla geri gnderilmiti: Pdihn atnn ayann bast yerler, pdiha iddir. 195 Maksd, ran'a dnnde evvel iyi kabul edilmi ve hatt h tarafndan mbeyneilie tyn edilmiti. Lkin sonradan hasm olan Emir Hn tarafndan hakknda ylesine iftirada bulunuldu ki, Maksd Hn ,
duka eder. Orduda ikiyz bin kii vardr, bir mikdr da svaridir; Grcistan kt'asnn ba'z mahallelerini harb ettik; lkin mukaddema Grc olup muah-haran Mslman olan Mustafa Faa'y (daha sonra irtidd ettii metinde yazldr. Mtercim) malb edemedik. 15 Eyll trihinde (1580 bulunduumuzu zannederim. Sleyman Aa btn Almanlar'a sammi -duygularn arzeder. 193 Minadoa (kitap: 5, s. 170), Oamanlilar'in zayiatn 2.000 gsterir; Ali ise 200'e indirir. (Peevl, ah askerinin zahireciye, otcya ulamaldan, bizim ordunun etrafn dolasmakdan hali olmadn sylerse de, telefata dair birgey yazmas. c. 2, a. 67. Mtercim). 194 Mnadoa, kitap: 5, s. 174. l (varak: 418), bu zayiat sktla geitirir. li, Minihr'in snnet edildiinden beri adnn Mustafa olduunu tasrh eder. Su halde Minadoa bu Mustafa'nn Haleb hkmetinde bu lunduu srada kendisinin tabib sfatyle tedavi etmi olduu Mustafa-zde'den baka biri o:madn beyn etmi olmas hatadr. 195 fil Sgnor accettera la pace quando lj sia restituto tutto il paese, eh eha cavalcato l suo eserclto. Venedik elilerinin 1580 tarihli raporlar. mparatorluk ve Kraliyet arivinde. Entrato pomposa del Sr. per rispetto del Ambascladoro Agente Persiano.> Venedik raporlar.

Sayfa

74

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Osmanllar tarafna gemee mecbur kald. Bu srada h, Sinan Paa'ya, Kars kalesinin bir bedel mukabilinde kendisine terkedilmesi artyle sulh teklif etti. Sinan, bu teklifin evvel zt- ahaneye arz olunmas lzm gelecei cevbm verdi, bunun iin stanbul'a bir eli gnderilmesini bildirdi 196. Ser-asker, vardnda, orduya resmigeit yaptrdktan sonra ahl ile anlamak arzusunda bulunarak, orduya verdikleri levazm ve ire be delinden her ne alacaklar varsa ortaya koymalarn emretti. Ancak zerinden 15 sene gemi olan alacak dvalar dinlenmiyecekti. Bu dilne hareket ise ordunun sylenmesine yol at. Ser-askerin bu suretle dmanla deil, kendi askeriyle cenk etmekte olduu sylenmee balad. Sinan, orduyu Erzurum klana ekti. K mevsiminin mecbur ve monoton megliyetsizliini ancak biri ranl, dieri Grc iki elinin gelmesi bozdu. Grc elisi, Tiflis'in eski hkimi Luvarsab nmna, vaktiyle ecdadnn tasarruf etmi olduklar memleketlerin senelik 100.000 duka (?) vergi verilmek ve olu rehin sfatyle bb-x hmyna gnderilmek zere rs sancak ekline sokulmasn mzkere iin gelmiti. Sinan Paa, Grcistan'da ceng etmekten yorulmu olduu iin, stanbul'a gelmek zere msade istedi. Ertesi sene ehzade Mehmed'in snnet dnnde bulunmak zere yola kan ve kabul edilebilir tekliflerle gelecei zannedilen ran'n yeni sefiri brahim'i beklemek zere, atmalara ara verildi. brhm, maiyyetinde senenin gnleri saysnca ahs bulunduu halde, stanbul'a girdi (29 Mart 1582) 197. Lkin Grcistan istil edilmi ise de, henz itaat altna alnmamt. Tiflis de byk bir iddetle zahre ve imdd istiyordu. Pdih, mevkiin muhafazas hakknda sadrzam Sinan Paa'nn teklif ettii tedbrleri tasvb ederek, levazm naklini Mustafa Paa'mn yeeni Mehmed'e verdi ve Diyrbekir valisi Hadm Hasan ile Mustafa (Minihr) *y onun maiyyetine memur etti 198. Haleb ve Mara Paalar da Mehmed ile birlemek zere Van'a gitmek emrini aldlar. 1582 Austosu nihyetinde asker ve kafile Kars ve Ahalkelek'e 199 gitmek zere Erzurum'dan hareket etti; orada Mustafa (Minihr) ve kk orduya katld. Mehmed Paa, Mustafa'ya bir kl ve
Peev, bu elinin Sleyman zamannda stanbul'a gelen ihtiyar Tbut olduunu syler, Ali Ustaclu adn ve rir. (Ustacu Tbut Aa olabilir; fakat Tbt'un sefr ismine yakk almad evvelce yazlmt. Mtercim). 197 Almanya elisinin raporu yle yazar: 105 Gentiluomlni, 65 Leibbedi -ente, 72 Karnenle fr den Bothschafter, 250 Pferde und Mauller, 42 Karnenle fr das Gefolge, in ailen 365 Personnen und 419 Lastthiere. 198 Kantemlr, Mnihr>i Mlneojehir> yapar. 199 Miadoa'da Areles.
196

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

bir hil'at verdi ve o zamana kadar tkb olunan Tomani yolunun terkedilerek, daha ksa olan Altun Kale, Kara Kale, Guri (Guria) yolunun tutulmas hakkndaki teklifini kabul etti. Tiflis'in irsen intikal eder sancak hline konulmasna dir olan teklfi-nin reddedilmesinden dolay intikam almak zere Simon Luvarsab'n toplam olduu bir Grc ve Acem ordusu, Osmanllar' Guri sahrasnda bekliyordu. Mehmed, muharebeden ekinerek Kur sahiline doru kat; bu manevra btn kafilenin dman eline dmesine ve askerden birounun rmakta boulmasna sebep oldu. Tifls muhafzlarnn artk ne yiyecekleri, ne de paralan kalmadndan, kaleyi brakmak istiyorlard. Mehmed Paa, Zagum (Zegm) hkimi Aleksandr Levan'n getirecei mhimmat beklemee kendilerini glkle ikna edebildi 200. Mehmed Paa, ric'ati esnasnda, dmanla mnsebetlerde bulunduundan phelenmesinden yhud mstehak olduu bir cezay veriyor gibi grnmek suretiyle urad malbiyetin mes'liyetini ona yklemek istemesinden dolay, Minihr Mustafa'nn idamna teebbs etti. Lkin Mustafa, Mehmed'in tasavvurlarn hissetmi, yhud haber alm olduu iin ihtiyatl bulunuyordu. Dvn'da kethda, evvelce kararlatrld zere kendisini tevkif etmek isteyince, dlcyle onun ban yard, Diynbekir paasnn kulan kestii gibi, Mehmed Paa'y da be yerinden ar surette yaralad. Bu kanl sahneden sonra btn adamlaryle ordugh terkederek, kendisinin ne suretle dmna kalkldna dir stanbul'a bir ariza takdim etti 201. Pdih, Osm a rhlar'in Guri nndeki malbiyetleri ve Altun-Kale vak'as hakkndaki dncelerini sormas zerine sadrzam, vakrne bir ekilde, Grcistan muharebesini evvelden beri tasvb etmediini, son olarak Mehmed'in tyinini de tasvb etmediini ve zt- hne bizzat sefere kp Diynbekir veya Haleb'e ve hi olmazsa Amasya'ya kadar gidip de askerin ecaatini kendisinin huzuru veyhud yaknlyla tevik etmedike, daha gzel bir netice md
An (Varak: 417), Minadoa, (s. 171) Zagum yhud Sagum smini Zagen ekline sokar. Sadrazam serasker Sinan Pasa'ya yazlm bir padiah mektubu Berlin KUtuphnesl'nde Dlez el yazlan kollekslyonunda 69. vara kadadr. 201 Minadoa, s. 196 ve 197. Selanik! (s. 162), Mehmed Be bir tarafa atala -rak lmden kurtulmutur diye yazar. u halde Minadoa'nm (s. 197) zannettii ve ondan naklen Mezere'nin (s. 724) ve Knolies'in Cs. 677) ve Sagredo'nun (s. 195) yazd gilbi, Mehmed'in yaralarnn ar olmamas cb eder. (Selniki'nln ifdesinin zeti sudur: Minihr Mustafa Pasa irtidd ederek (slmiyetten dnerek) Simon'un damad olmutu. Orduda toplanm olan belerbeileri iyi tedbir alamayp Mtnihr'in derdest edil -' mesl hakkndaki tedrikleri duyulduundan Diyrbekir belerbeinin' kula dt, Erzurum belerbei Mehmed Pasa Mlncihr'in elinden <ces t> hals oldu. Greller Tiflis'e giden mevclbl yama edip Minihr de ucuz kurtuldu. Bunun zerine Erzurum belerfceUii Solak Fernad Pa-a-zde Mehmed Paa'ya ve Diynbekir belenbeilil Kubd Paga -zde Sleyman Paa'ya verildi. Mtercim).
200

Sayfa

76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

edilmemesi lzm geleceini bildirdi. Bu cesurca cevp, Pdih'm ve daha ziyde zt- ahanenin stanbul'dan uzaklatrlmas tasavvurunda kendisinin te'sr diresinden karma niyetini gren harem nedimesinin hondsuzluuna yol at. III. Murd ran elisinin stanbul'a geliinin, sadrzam tarafndan ancak muharebenin te'hri maksadiyl* saland zannna kapld iin, bundan doan krgnlk da o honudsuzlua eklendi. Snnet dnnden sonra trn elisinin takdim ettii i'timd -nmede md ettii sulh tekliflerinden birey gremeyince, sadrzam hakkndaki kzgnln aikr ederek, evvel Dimetoka'ya, sonra Malkara'ya srgn etti 202 . md edilen hilfna ortaya kan u durum, Pdih o kadar gazablandrd ki, eli bile bunun tefsirlerinden masun kalamad. III. Murd, sefiri, bu mektuplardan stanbul'a geldikten sonra malmat vermemi olduu iin ar szlerle azarlamakla beraber kendisini tevkif ettirerek, maiyyetini belik kadrgalara gnderdi 203. Macaristan veyhud Hrvatistan'dan Kanije'li Siyvu Paa sadrete getirildi (5 Aralk 1582 - 20 Zilka'de 990) 204. Rumeli beglerbei Ferhd Paa'ya vezirlik rtbesi verilerek Iran zerine gidecek ordu kumandanlna tyin olundu. Ferhd Paa 60.000 yenieri, 400 avu, 300 top, 2 milyon nakid, Revan kalesini yeniden in edecek 10.000 amele ile hududa gitti. Ferhd'n memuriyeti Anadolu beglerbei Ca'fer Paa'ya, Anadolu belerbeilii eski Krzurum beglerbei Rdvan Paa'ya verildi. Erzurum, Ferhd Paa-zde Mehmed Paa'ya; Diyrbekir de Kubd Paazade
Minadoa, Malkara'y Marmara Ue kartm, s. 201, Selnlkl, s. 161. (Sinan Paa h skdar baesinde, ga ciltliinde kalarak h ekerken 'stanbul zahiresine sklet vlrmesin, Ma'Ikara otlu sulu ylrdr, anda karr eylesin' diye ferman olmd. Selnlkl, s. 170. Mtercim.) 203 Dnden sonra Pdih Sinan Paa'dan sulh ahvlini sordu. Sadrazam Padiahmzn istedii memleketleri h rizaslyle verecek cevbn verdi Tbut Aga'dan sonra elilikle gelen ve Sinan Paa tarafndan bekletil meksizin stanbul'a gnderilip bir seneden beri payitahtta bekleyen ve dn temftsyle megul olan Trkmn brhhn Hna Me'mrlyetin tettt et> diye ferman olunduunda, Sadrzamnz an'mzdan sulh grmesi iin mutemed bir adam istemiti; Padiah'n sulh ricas ne yzden se h'a bildirmek zere gnderildim. Me'mrtyetim bundan barettir. Mukadder olan, bir yldan ziyde bekleyerek sadetl padiahn nlam- bisyrna mstarak olmam iml.> dedi. Pdih Sinan Paa'dan ah'm nmelerini steyip serp gzden geirdiinde , bir neticeyi mutazammm olmadna ve elinin gnderilmesinin Sinan Paa'-nm ihramndan ne'et ettiine kaani olarak Sinan Paa'y hemen azl etti. Bels'l-kttb Mollack Efendi'yi de Sen asllb-i kelma vkf ken bu nmelerde bir netice olmadn nin serdra sylemedin? diye sadrzamn selm avuu ve birka maviri ile birlikte ta gemisine gnderdiler. Peevlden telhs. c. 2, s. 75. te grlyor ki, ta kadrgasna gn derilen sefirin maiyyeti deildir, Hammer yanl anlamtr. Peev'den, (s. 76) anlald vehile tran elisinin tevkifi, h'in irvan'a gnder, dii Mehmed Hn'n bizim taraftan Zal Mehmed Be' h sulh iin stanbul'a brahim Han' gnderdi diye ifal te istikbline karak Idm etmi olduuna dir Osman Paa taralndan vrid olan yaz zerine sonralar vuku bulmutur. Mtercim. 204 990 Zilka'desinln 28'inci enbe (pazartesi) gn dlvn -i muallda ka-puclar kethdas mhr-i erif-i sadret-i uzmy getrttp Siyvu Paa'ya teslim eyledi. SelniK, 170. (Mtercim).
202

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sleyman Paa'ya verildi. Ferhd Paa'nn Grcistan'a gitmesi, Mi-nihr Mustafa'nn irtidd ederek Osmanl sanca altndan firar etmesinden dolay mstaceliyet kazanyordu. Revan le Dier Kalelerin Tahkim Edilmesi Ferhd Paa, Revan ehri istihkmlarna ok mesa sarMti. Bu bel de ran tarafndan vl olan h-Kul Hn ve Tokmak Hn zamanlarnda pek ma'mr olduu halde, Grcistan seferinden beri harb olmutu 205. Timur'un himaye ettiklerinden olup pirin zirati yapmak zere o taraflarda yerlemi olan bir tacir bu beldenin ilk temelini atm ve o zamandan beri Trkiye, Rusya, ran arasnda vukua gelen muharebelerde huss bir ehemmiyet kazanmt. h smail'in emri mucibince Revn* yhud Erivan Hn, ran'n bu hudud mntkas zerine bir istihkm in etti ve kendi adn verdi. Ferhd Paa, Tokmak Hn'n sarayn duvarla evirdi. kalede sekiz, d kalede krk kule yaptrarak, i kalede 700 ve d kalede 1.726 mazgal delii at. stihkmlar zerine 53 top karld. Btn inat 45 gnde tamamland 206. Ferhd Paa, Revn hkmetini Caala-zde Ysuf Paa'ya verdi. Bu mnsebetle ordu, mzyi hatrlayarak, Sultn II. Selm'in as olan Ferhd'n cebeci-bala tyn olunup da Sokollu'nun yeenini idam etmek zere Budin'e gnderilmesine kadar o zaman yenieri aas olan Ysufun diresine devam eylediini ve sonralar Vlide-Sultn*n tevec205

Haleb'de birinci defa 1577 senesinde, ikinci defa 1583 senesinde ikaamet eden Venedik konsolosu Ciovanni Mieli'nin raporu mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi Rangun El Yazlar nu: 9'da, varak: 165-205'de mevcuttur. Raporun sahibi sz edilen senede in edilen Revn istihkmlar hakknda yle diyor: 83 senesinde Ferad General (serdr Ferhd Paa) gnderildi; maiyyetinde 200.000 asker bulunduu halde Revan'a geldi. Revan kk ve ahlsi az bir kasabadr. Ara nehri sahilinde ve Turis'in gneyinde drt gnlk mesafededir. General, btn evlerin talarn aldrarak krk gn zarfnda kasabann ekline gre mdevver bir istihkm in ettirmitir, stihkm dhilinde de bir kale yaptrmtr, tki paa tarafndan mhim nakd yardm almtr ki, biri ikala'nn oludur (Caala-zde). Bu kasaba Toma (Tokmak) Sultan'n memleketlerinden olup, Trkler'i dima megul ederse de, kendi hkmdarndan bir himaye emaresi grmemitir. Yalnz Simon Be ile Simon Be*in zevcesi Desdemit'in Gfcleri tarafndan mdfaa olunmutur. Kars istihkmlar hakknda yle yazyor: Kars ve Revan arasnda birok inat vuku bulmutur. eytan Kalesi ve Kildirm (ldr) mevkilerinde iki kale ins iin generale stanbul'dan emir verilmitir. Bu kalelerin biri Nahcvn ve dieri Tomanis'de olup Tiflis'e iki gnlk mesafededirler. Bunlar Trkler'in idaresine geince Desdemt stanbul'a eli gndermitir. Demirkap, Tiflis, Kars, Revan, Kildirm, eytan Kalesi, Kaurdar cmleten bu muharebe esnasnda yaplmtr. Sofi'nin (rn h'nm) nmna olmak zere biri Nahcvn'-da Anal Kalesi ismiyle, dieri ele geirilmesi imknsz bir kayalkta iki kale de in olunmutur. 206 Mtnadoa (s. 219), 45 yerine 15 gn der. Knolles, 681. (Nnhbet*-Tvftrth yle yazar: Takmak Hnm nefari ZengI zere nazr kasrn ortaya alup etrafna sr ekmee mbaeret Itdiler ve bl'l -cm'e 8 kulesi, 725 beden, bir cami' ile i kal'ayyapdlar, 43 kule ve 1726 beden tertibiyle tara karasn dahi itmam ldp elli ahane top kydlar. Bu zikr olman hdemt- smlyye yalnz krk be gn inde zuhura geldi. s. 150. Mtercim).

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

chne nail olmas zerine, imdi eski hamisine emirler vermekte olduunu nazar- dikkate ald 207. Revn belerbeinin salynesi (yllk maa) 900.000, defterdnn 73.890 ake olmak zere tyn olundu. 550 mteferrika, 1.400 sa-garibler, 1.000 so-garibler, 500 svr arkebzc, 400 erke, 1.000 siph olan, 500 lmc, 500 azab, 200 arabac, 200 topu, cem'an 6.250 kii 208 kalenin muhafazasna tyn edildi ve ulufeleri in 25 milyon akeden ziyde tahss olundu 209. Belerbeinin, defterdr ile aalarn tahsis atlaryla arpa bahs 26 milyon akeden fazla tutmakta olduundan, ulufe ile beraber yeknu bir milyon dukay (?) geiyordu. Mntkann dier kalelerine muhafz konuldu 210. Ferhd Paa bir tarafta Revn belerbeiliinin tekiltyla megul olmakla beraber, Tiflis'e de Hasan Paa kumandasnda 1.500 kiilik bir muhafz kuvveti ile 40.000 altn ve zahire gnderdi. Rdvan Paa 6.000 muhrib ile kendisine gnderilen avu ve kapcy dm etmi olan mrted Minihr'in ikaametgh olan Altun Kale'ye gitmekle grevlendirildi 211. Ferhd Paa klamak iin Erzurum'a gitti. 1584 bahn balarnda ordu, Pdih'n emrine uygun olarak Toma ni, Lri, Gur (uriye) yoluyla Nahcivan'a yneldi. Sultn Murd, bu ehirlerle Grcistan'n balca kalelerine istihkm yaplmasn, memleketin gelirlerinin askere tahsis edilerek ml idarenin tanzimi iin bu yolu belirlemiti 212. Hasan Paa, Lur yaknnda bir ekya frkasn perian ettii
Ali (varak: 482) ve Peev (varak: 193), bu mnsebetle orduda ed^en stihzay yazar'ar. (Serdr Ferhd Pasa Revn belenbeiliini vezret ileSultn Sleymn'un haremi perverdelerlnden Vn beterbei Caala-zde Ysuf Paa'ya virdi. Bu mahalde hezrn kimseler bundan bret aldlar; Cagala -zde, Sultn Sleyman'n makbul ve manzr ve Ferhd Pasa ehzade Se'm'in ascs di. PeevI, c. 2, s. 87. Mtercim.) 208 Mndoa, s. 222; 8.000 der. 209 Muhafzlarn tahsisat 25.O35.072 ake, mernn 26.406 972 ake idi ki cem'an 51.444.044 akedir. Bu rakamlar, timar defterdar olmas cihetiyle i'timda yn olan H tarafndan zikrolunmustur. (Kal'a - Revanun dizdar ve be yz nefer merdmn- hisar ve kiyz nefer topclan ta'yln klnd. Ve bi'1 -cmle tokuz kere yuz bin ake salyftne be'erbeglsine ve yzylirmi bin ml defterdarna ve yetmi bin seklss yz ake vaclb'r-rey belern arpalna muayyen oldkdan sonra yto toksan nefer ul fel mteferrikalar ve kanun zere beglerbei avular kayd- defter klnd. Lkin bunlara ve ba'z blklerine Amid gnllsnden ve mteferrikasndan beyz elli adam hrac le sa'y gsterildi. Bin drt yz nefer gnllyn- yemin bin nefer gflnllyn- yesr, yine beyz nefer tlr-endz svr!, drtyz nefer erkise, bll nmmdakl zmre, hu -ss bin nefer kul karda, be yz nefer gureb, lkiyz nefer cebeci mukarrer olup glman- drl-mlk Revan besbln alt yz nefer ve vazf- seneviyyeleri lkiyz elli yk ve otuzbe bin ake hesabnda mukarrer ol -di. NuhbettTevrth, s. 150. Daha sonralar IV. Murd'in tekrar fethetmi olduu Revn kalesinin ehemmiyeti ve bunun da Ruslar eline gemesi felketinin bykl bu tafsilttan da anlalr. Mtercim.) 210 uregl kalesinde 50 muhafz vard. Nlin'de 49 muhafzla 70 azab, Akakale'de 50 lamc, Srmeli Kale'de 49 muhafz, Bici (Becey?)'de 205 kle, yz tahsil memuru (?) ve yz azab ki cem'an 673 kiidir; bunlarn senelik tahsisat 1.852.036 ake idi. Alt, varak: 432. 211 Minadoa, kitap: 6, s. 224. MIna4oa*nn bu kitapta naklettii vekayl, Osmanl mverrihleri tarafndan tamamen sktla geilmitir. 212 li, varak: 433. avsad sancanda bulunan atbin kalesine altmsekiz muhafz konuldu. Levane sancanda abrin kaleine elli kii; Mcil sancanda Varsihan'a otuz kii; Emrhu' -ya yirmidrt kii; Salinca'ya krkdokuz;
207

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

gibi, ehrin iine 2.000 kiilik bir muhafz kuvveti ve 22 top brakarak muhafaza altna ald. Tomani'i de 1.700 zira uzunluunda surlar olan bir kale ile tahkim etti. Rdvan Paa 20.000 kii ile Tiflis muhafzlarna imdd iin grevlendirilmiti; bunun zerine Simon Lu-varsab'n hcumuna urad. Simon'un kardei David, Osmanllar tarafna gemiti. Simon takm, azlk olmalarndan dolay malb oldular. Simon da ancak Rdvan Paa askerinin bir yanll sayesinde kurtuldu: Bunlar imddlarna gnderilen Karaman ve Zlkadiriyye belerbe-ileri frkalarn Acem askeri zannederek, zaferlerini tamamlayamadlar. Ordu, Tomani'den geerken Hasan Paa oraya vl tyin olundu. Yenierilerin Huzursuzluu Ve Ferhad Paa'nn Durumu Btn bu ahvl srasnda Ahalkelek'deki ordughnda hareketsiz kalm olan Ferhd Paa, atletten hond olmayan neferlerin kardklar grlty pek g teskin edebildi. Hatt inzibatn salanmas iin koup gelmi olan Rdvan Paa'y da ar ekilde tahkir ettiler. Ardahan'dan Erzurum'a gidilirken Ferhd Paa'nn harem arabalar gasb olunarak, Grclerin mi, yoksa yenierilerin mi ald anlalamad. Ordunun honudsuzluu Ferhd Paa'nn Pdih'm gznden dmesine sebep oldu ve muhafzlarn para veya hle ile ifal etmi olan Al-Kuh Hn'uv firar da dn abuklatrd. Ferhd Paa'nn Grcistan'daki son iki seferinde zdemir-olu Osman Paa kendi askeri ve yeni askerle Dastan'a ve Tataristan llerine nfuz etmiti. Dastan'n kahraman ahlsini itaat altna almak zere Kafkas'da Derbend Boaz giriinde ordu kurmu idi ki, Hazarlar, Alanlar, Kaymuklar, Kaytaklar o boazn arkasnda bulunuyorlard 213. Mustafa Paa, Grcistan'dan geri arld zaman, Dastan'daki ordu ser -drl Knm

Lri'ye beyz sipahi olu, bin yerli muhafz, ikiyzotuz azab, yirmi cebeci, krk topu; yekn 30 17; Sinado'nun (s. 229) dedii gibi 8.000 deil. Bu muhtelif Grcistan kaleleri muhafzlarnn senelik ulufeleri 157.500 akeyi buluyordu. Tomanis'e muhafz olarak 500 siph, 1.000 sipahi olu, 203 yerli muhafz, 203 azab, 23 cebeci, konuldu. Bunlarn ulufesi 6.457.550 ake idi. Lu-ris'e 471 piyade, 104 svr, 412 siph olu, 360 yerli muhafz konuldu. 213 Trihin en eski devrelerinde Derbend Boaz Gog ve Magog (Ye'cc ve Me'cc) kavimlerine, almas mknsz bir engel tekil etmitir. Boaz mdfaa eden byk sed kadm ark rivayetlerinde skender nmn lk olarak kullanm olan Arab ftihi skender'e (Z'1-karneyn) vey-hud Msr ftihi skender'e ve trihte Justlnien ile Byk Nslrevn (N -irvn)'a isnad olunmutur. slm'n kadm bir rivayetine gre Derbend 70.000 ehidin makberidir. Al, (varak: 402), burada Kur'n'dan bir sre okunmasnn, baka bir yerde TeVrat, Zebur, bcfl le Kur'n'm batanbaa okunmasna bedel olduunu beyn,eder.

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Hn Mehmed Giray'a verilmiti 214. Lkin kardei dil Giray'n esaretinden sonra Knm Hn Kafkas'da yeni bir muharebeye girimekten kesinlikle ekindi; Dastan vlsi Osman Paa'nn defalarca yazd mektuplar Hn' kararndan dndremedi. Yukarda zikrettiimiz iki ran sefirinin gelii mnsebetiyle olan mtrekelerde Kabala 215 sancak-bei Zal Mahmd'un ran hnlarndan Mehmed'in bir entri-kasyla ldrlmesi zerine, Osman Paa, mtrekenin bu suretle bozulmu olduunu dvn- hmyna arz etmek ve henz itaate alnmayan dalk yerlerin ele geirilmesi iin imdd istemek vazifesiyle Budak Be'i stanbul'a gndermiti. Osman Paa'nn arzas Acem elisi brahim'in hapsine yol aan sebeplerden biri oldu. Pdih derhl Ferhd Paa'y Grcistan ordusu serdarlma tyin etti ve Derbend zerine Karadeniz ve Krm zerinden byk kuvvetler gnderdi. Rumeli belerbei ay zarfnda be-leri, tmarllar, 3.000 yenieri, sipahiler, zimler, sa ve sol cenah garib -leri, zellikle Kstendil, Sistre, Nibolu beleriyle Kefe'ye yetimee m emur olarak, kendisine 86 kese altn, baka bir hesapla sekiz milyon alyzbin ak verildi. Ordu Kefe'ye varnca, o beldenin belerbei Cafer Paa sefer serdarlma tyn olundu. Bunun zerine Budak Be ile silhdr kethdas Sinan'n kumandas altnda 600 silhdrla Rumeli askerinin semelerinden 6.000 kiilik bir kuvveti keif kolu olarak kard. Ca'fer Paa ordusu Don nehri yoluyla Kar'dan (Ker) Tuman'a ancak iki haftada geerek, yarmadann kalesi olan Temruk'da dah drt gn istirahat edildi. Kuban'dan gemek iin erkesler'e at bana be ve araba bana oniki ake verildi. Osmanllar Kaymuk ve erke kabileleri tarafndan srekli olarak iz'c edildikleri halde, bu nihayetsiz l iinde yollarna devam ettiler 216. lde gayet iri dolu tanesiyle birlikte gelen frtnaya tutuldular ve doludan birok at telef oldu. Kefe'den klarnn yirmibeinci gn Betepe'ye otuzuncu gn Terek sahillerine vardlar. Ondan sonra derin ormanlar iinden Karnayi'ye vsl olarak erke belerinin sekiz muhtelif yerde kpr atm olduklar Terek ve Aksu nehirlerinden getiler. Nihayet seksen merhale gidildikten sonra, Ca'fer Paa Derbend'e girerek, Osman Paa kendisini karlad (14 Kasm 1582). Asker, bir hafta daha adr altnda
Mehmed Giray'n Dastan serdarlna memuriyeti bert Berlin Kraliyet Ktp. Diez'in el yazlan Nu: 45, va: 60'dadr. 215 Kabala begl. Nuttfee, s. 148. Mtercim 216 Ali, ordunun llerde birok gazal srlerine tesadf ettiini ve bu hayvanlarn nerede hem-cinslerinin boynuzlarn grrlerse oraya brak malt l'tiydnda olduklar boynuzlarndan tepeler teekkl etmi olduunu yazar.
214

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kald; lkin k mevsimini sazlarla rtl ahb kulbeler iinde geirdiler 217 . Budayn fiyat o kadar ykselmiti ki, okkas yz akeye kadar satlr, arpa da daha ucuz alnamazd. nsanlar, atlar pirin ile yiyecek ihtiyalarn karladlar. zdemir-Olu Osman Paa'nn Me'aleler Sava Bahar mevsiminin ilk gnleri girdiinde iran'n Gence hkimi tmamKul Hn 3.000 koruc, drt han, otuz sultn, dier asker ki, cem'an 50.000 kiilik bir kuvvetle yola kt. Rstem Hn ve Zanki (?) Be kumandasnda 6.000 kiiden mrekkep olan pidar bran yannda Niyz-bd nm mevkide Silistre sancak-bei Ya'kb Be*e hcum etti. 29 Nsn'da (6 Reb'1-hir) Osman Paa, Acemler zerine yrmek zere ordusuyla Derbend'den kt. Birbirini mtekib gn zarfnda ehir karsndaki sahrada askerine resm-i geit yaptrp, drt gn sonra Samur nehri kenarlarna vard. Nehirden glkle geebildi. Ertesi akam Betepe 218 ileri karakollar Acemler'in yaklatn haber verdiler. Daha ertesi gnn sabah iki ordu harb nizm kurdular. Osman Paa arln, arkasn muhafaza eden nehrin sahillerine brakt. Merkez kumandanl kendisi alarak sa kolu Sivas belerbei ersbars (?) (erke olmal) Haydar Paa'ya ve sol kolu Kefe belerbei Ca'fer Paa'ya verdi. mam-Kul Hn rn ordusunun merkezinde bulunarak sa cenah Rstem Hn, sol cenah Osmanl tarafndan firar etmi olan Burh-neddn kumandasnda idi. Osman Paa, otuz seneden beri sdk cenk arkada olan ve kine mesi
Kefe'den Demirkap'ya kadar olan asker yry, pek mhim sevkyattandr; Vuhbett-Tevrlh (s. 151) bunu yle yazar: Kefe belerbeisi Ca'fer Paa ve ir dillrn-i kiver-gs Kefe'den ki gdiler,. drdinci gnde Kere Boaz'na nzul Itdiler; ve Azak canibinden gelp Karadeniz'e akan ve ylirmi mil mkdr arz olan nehri kadrgalar ve at gemileri ile ol mahallden gc ile on be nde gecdller; ba'deh drdinci gn menzilde Tuman adasnda vki' Temrk karasna varup drt gn istirhatdan sonra gp besinci gnde Kubn nm ne -hir- revana vardlar. erke taifesi sallar dzp at bana beer ake ve arabaya ontkiser ake alup leker -i slam' getirdiler. Ba'deh drdinci menzilde Kemereki nm mahalle, andan Heyhat sahrasna varld. De -resiz, tepesiz bir yir ve yaban grndi M iyh ibriime benzer, h-lar ise sr srt gezer yiglrmi gn ol sahrada su kennyjfi tdiler, hr andan dah ayrup be gn tolrke ve deryaca sularn ieren Bedepe nm mahalle yetdller. Andan dah gp besinci menzilde Terek nm suyun kurbine kondlar. Bu suyun kenarnda ormanlar var ki aalar evc - felee ser ekmi, Ba'dem Kr nm mahalle vanldukda erklse beleri gelp Terek suy ve Aksu stine sekiz yirden cisrler kurdlar; gnde ol ma'berden gediler. Akafoince emhl vilyetine Tlmrkapu'ya tor azmet klnd. Bi'I cmle asker-i tslm Kefe'den seksenince gnde Ti-mrkapu'ya vardlar. irvan Iekeri le Osman Pasa anlara kar ckup v-fir dmnhklar eylediler. Bir hafta mkdn herkes adrl adrnda geindi, ba'deh klak tedriki grlp kudreti olan evler yapd. Nicesi Meker (Mkr?) inam nahiyeye ve ba'zran Kba nahiyesinde Havl' -ye varup yerlesdi. Gice sazlklar inde adrlarn kurup kladlar. Ve niceler krk-1 rbh misl srhlara girp Ayn nlz foe-gzered dly birl-birinl sitayiler eylediler. Mtercim. 218 Nuhbe-de, s. 152; <Ba-tepe> (Mtercim)
217

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

219 220 221

Vulbe, s. 162 (Mtercim) Nuhbe, s. 153, 12 Cumftde'1-ul (Mtercim) Nuhbe'de Kanl Sunc Suyu (veya Kanl Sevnc Suyu), s. 154. (Mtercim)

Sayfa

83

kendisi iin muhakkak bir zafer iareti saylan yaz atna binmiti. Acemler ve Osmanllar btn gn vurutular; gecenin balamasyle bu kanl savaa ara verilmedi: Birbirini boazlamak iin her iki taraftan me'aleler yakld ki, ite bundan dolay bu cenk Me'ale Sava 219 nmyle adlandrlmtr. Ertesi sabah harbe daha bir iddet verildi; lkin zafer henz bir tarafta takarrr etmemiti. u kadar ki, ranllar Os-mnlar'n etrafn kuatp, her taraftan sarlm bir halde bulundurduklarndan ve yksek mevklerle nehre hkim olduklarndan, kendilerini muzafferiyetten emin sayarlard. Ertesi gn (nc gn), Osmanllar rn saflar arasndan gemek zere iddetle hcum ettiler. Geri ekilmee balayan Ca'fer Paa frkasnda intizamszlk grlmee balamken, Kstendil alay-beiyle Rumeli askerinin kahramanlklar muharebenin neticesini tyin etti. tranllar'n hezimeti yaygnlk kazanarak; ne krba, ne mahmuz firarileri gliblerin kllarndan kurtaramad. Osman Paa bu byk muvaffakiyetten sonra brn beldesine gi derek, bir hafta bu ehrin duvarlar nnde kald. Oradan orak yoluyla emah'ya gitti (6 Haziran, 15 Cumdel-ul) 220. Askerine, 45 gn zarfnda, bu son mevkiin kalesini tekrar in ettirdikten sonra, yaknndaki neft kuyularndan dolay yn- dikkat olan Baku'da ordu kurmaa gitti. zdemir-olu Osman Paa, seferi byle anl bir surette ikml ettikten ve Kafkas cihetlerinde Devlet'in hududunun asayiini saladktan sonra, Ca'fer Paa'y Dastan valilii kaymakamlna tyin ederek dn iin hazrland. Bayramn sonunda ordu ncesu nmmdaki kk rma geerek, emhal arazsinden geti, iki merhaleden sonra Koyun Suyu, yhud Aksu denilen nehre ve bundan iki gn sonra Kanl ad da verilen Sunc (Snc Sunca-vey Sevnc) nehrine 221 vsl oldu. Ruslar, stanbul'dan gnderilen ake kafilesini ele geirmek arzusuyla Sunc nehrinin te tarafndaki muazzam ormanlar iinde pusu kurmu idiler. Osmanl ordusunun te biri nehirden geince Ruslar iddetle hcum gsterdiler. Geri Osman Paa nehirden geebildiyse de, gn boyunca dman kendisini taciz ederek epeyce telefat verdirdi, zdemir-olu, Terek nehrini byk mkiltla getikten sonra Betepe'de ordu kurdu. Ruslar btn lde bulduklarn ylesine yakmlard ki, atlar iin hi ot bulunamad; iki gn de ordu susuz kald. Osman Paa, burada emh bei

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

olup ake kafilesinin nakline memur bulunan eski kethdasna rastlad. denmemi tahsisat ve maalarn denmesi, yiyecek azl ve zellikle gnde sekiz yzden bine kadar hayvann telef olmasna yolaan otsuzluk felketlerine kar askere biraz teselli oldu. Osman Paa, Kuban sahillerine vardnda nehri donmu buldu; lkin byk ormanlar, orduya soua kar koymann vstalarn verdi. Nihayet Temrk, Tamar, Kere yolu, kendisini muvaffakiyetle Kefe'ye ulatrd. Yeni Krm Han'nn Tyini Osman Paa'nn Krm'da yeni seferini tkb etmeden evvel, III. Murd zamanndan beri bu lkede hkm sren hnlar tantmak lzmdr. defa Rusya ierlerine asker gtrm 222 Moskova'y yakm, Volga ve Don nehirlerini bir kanalla birletirmee alm olan Devlet Giray, Sultn Murd'n saltanatnn nc senesinde irtihl etmi, ve Bahesaray'da husus olarak in edilmi, olan trbeye defn olunmutu. Devlet Giray'n 18 olundan en by olan Semiz Mehmed Giray babasnn yerine geerek kardei dil Giray' kalgay, yni vezr ve ve-lahd- saltanat tyn etti. dil Giray'n ran'da vefatndan sonra, Hn, hanlk makamna ulatracak olan kalgayl gen kardei Saadet Giray'a vermek emelinde bulunduysa da, Cengiz'in kanunu, Mehmed Giray'n semesi iin biraderlerinin en by olan Alp Giray' gsterdiinden, kalgay mansb ona verildi. Bununla beraber Mehmed Giray Saadet Giray'a elinden geldii kadar ltf etmek istediinden, nreddhlik, yni ikinci velahdlik mansbn ihdas ederek, liman ve tuzlalarn varidatndan tahsisat verdi. Saadet Giray'n mahlas olan Nreddnden kaynaklanan bu makam, o zamandan beri Karun'da devam edip gitmitir 223. Mehmed Giray'n kendi kendine yapt bu cd, bb - hmynun tasvibine mazhar olacak bir mhiyette bulunmad gibi, ranllar zerine seferinde Derbend vlsi Osman Paa'ya yardmc olmamak iin or taya koyduu sonu gelmez bahaneler de stanbul'da hondsuzlukla kar lanmt. Melned Giray, sadkatini arzetmek iin payitahta birbirini mtekib sefirler gndererek yar-resm bir surette 250.000 at vaad etmi

84
Sayfa

Birinci defa 1553'de ki, o vakit Ruslar'm mttefiki lr Merd tarafndan mahsur edilmiti, kinci defa I568'de, yni Don nehrinin Volga nehriyle birletirilmesi tasavvuru srasnda, nc defa Moskova nnde, 1571. Cenabl, s. 124. Nnbbe ve Sab''s-Seyy&r, Devlet Glray'm vefatn 985 (1577)'de gsterirler. Lkin <Knnnes Tftiifal 1671'e gsterir. 223 e-Seb'ti's-Seyyar.
222

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

slm Giray'n Konya'da bulunduu srada oradan gemi olan Minadoa, bunun grnteki takvasna aklanarak (kitap; 8, s. 257) syle yazmtr: Con una esterlore innocente pareva ch'egi senza alcma vana speran -za altro non ceroasse che a prepararsi una lodevole e buona morte.
224

Sayfa

85

olduu halde, Dastan'a bir adam gndermedi. te bunun zerine kendisine yardm edilmemesinden dolay defalarca stanbul'a ikyette bu lunmu olan Osman Paa, Derbend'den Kefe'ye giderek s Hn' tahtndan indirmek zere taraf- pdihden emir ald. Osmanl generali Krm'a vardnda Mehmed Giray'n hal'ini iln etti ki, Tatar detleri gereince kalgaylkta bulunan Alp Giray'n ona halef olmas lzm geliyordu. Lkin Mehmed Giray bu karara itaat etmek niyetinde deildi. 40.000 svari ile Kefe mntkasn talan ederek, Osman Paa'y muhasara altna ald. Osman Paa ak sahrada mukabele edecek kadar kuvvete sahip olmadndan, bb- hmyundan acele yardm istedi. Bunun iin toplanan bir dvnda Kl Ali'nin imdd kuvvetleri ve 30 kadrga ile on gne kadar Kefe'ye gitmesine karar verildi. Mehmed Giray'n yerine de 25 yanda olup Konya'da o zamana kadar derghda oturan ve hkmet etme arzusunu Mevlevi dervii 224 kyafeti altnda gizlemekte olan kardei slm Giray nasb olundu. slm Giray, kardei Dervi Giray ile beraber dvn hmyuna karak pdih tarafndan belerbeilii almeti olmak zere bir kl, bir at, altn kitbeli bir krmz sancak ihsan olundu. Nisann 24*nde vezirler yeni Hn' ve beraber gitmekle grevli olan Kapdn Paa'y, Osmanllar'ca emr'1-bahr (Denizlerin kumandan, hkimi) ad verilen Hayreddn'in mezarna kadar tey ettiler. Orada bir veda ziyafetinden sonra, slm Giray gece yansndan sonra Krm'a doru hareket etmek zere gemiye bindi. Halkda pek tabi olan deiiklik arzusu, Mehmed Giray'a btn taraftarlarn kaybettirmiti. Tatarlar'm yeni hn grmek iin evkleri o derecede idi ki, slm' getiren donanma sahile yaklat zaman, Hn'n dar kmasn beklemiyerek, yeni efendilerine ballklarn arzetmek iin atlarn denize srdler. Mehmed Giray, oullarndan ikisi ve ancak 60 svariden ibaret maiyyeti ile kad. Alp Giray, onun takibine karak, yetiip iki oluyla beraber ldrd. Alp Giray ile Saadet Giray kalgaylk ve nreddnlikte brakldlar. Eski Hn'n dmyle sona eren bu Krm vak'as, Grcistan Osmanl ordusu ser-askeri Ferhd Pa-a'ya, Pdih tarafndan byk bir zafer olmak zere bildirildi. Osman Paa stanbul'a dndnde Pdih tarafndan pek ok iltifat ve inayete nail oldu. Vk gemiden kd zaman vezirler kadrosu tarafndan istikbl olunmad (bu ululama sadrzamlara mahsstur); l kin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

yenieri aas ile rikb- hmyn zabitleri ve kumandanlar kar ktlar. Geliini tkb eden sal gn (2 Receb 992 - 10 Temmuz 1584) zt- ahanenin Yal Kk'nde kabul etmesiyle seferinden ve zaferlerinden .dolay byk mkfat grd. Sultn III. Murd, Osman Paa'mn girdiini grnce detler ve protokol hilfna: Ho geldin, Osman, otur. dedi Osman, yeri ve pdihn eteini perek Pdih'n hitabn bekledi. Pdih tekrar: Otur, Osman. dedi. Osman oturdu, sonra yine kalkd. Pdih'n emri yerini bulmu olsun diye bu oturma ve kalkma defa tekrarlandktan sonra, Sultn Murd, drdnc defa olmak zere, oturmasn ve cenglerini anlatmasn emretti. Osman Paa, arzy- ahaneye uydu ve son seferinin hikyesine balad. Ara Hn'n hezimetine geldii zaman, Pdih serdrn szn keserek: Gzel hareket etmisin, Osman! dedi ve murassa bir ine ile sarna sokulmu olan sorgucu kararak, kendi eliyle Osman'n basma takt. Paa, hikyesine devam etti: Hamza Mrz zerine kazand galebeyi anlatt zaman, Pdih yine szn keserek: Onlarn semerelerini toplayacaksn dedi ve murassa hanerini kendi belinden karp Osman'n beline soktu. Sultn Murd, mam-Kuh Hn'n Gence yaknndaki hezimetini dinledikten sonra, birincisinin daha alas olmak zere sarnda bulunan dier bir sorgucu karp zdemir-olu'nun bana takd. Nihayet Osman Paa, Krm Hm'nn muhasarasna -drt bin kii ile kar koyduunu ve Hn'n katlini hikye ederek szlerine son verince, Pdih ellerini ge kaldrarak: ki cihanda yzn ak olsun, Allah senden raz olsun! Her nereye gidersen muzafferiyet refikin (yoldan) olsun, Cennet'de nmdasn Halfe Osman bin Affn ile bir kkde ve bir sofrada beraber bulun! Bu dnyda uzun mddet "eref ve iktidar ile yaa! dedi. Pdih'n bir iareti ile kap-aas bu grd Pdih iltifatlarndan dolay hayrette kalm olan Osman Paay Kk'n dna gtrerek, gmleine kadar elbisesini kard ve Pdih'n elbiselerinden giydirerek, kemerine ihsan buyurulan kymetli haneri ve yeni sarna murassa ineli sorgular soktu. Paa bu suretle mzeyyen olarak mstarak olduu Pdih ltuflanndan dolay kranlarn arzetmek iin tekrar

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

huzr- ahaneye girdi. Drt saat srm olan bu grmeden sonra IH. Murd, hareme gi rince kzlar-aasma dedi ki: Artk Osman'n afyona mbtel olmadna bhem kalmad. nk yle bir ibtils olsa drt saat yorulmakszn konumakta devam ede mezdi. Osman Paa'mn Devlet'in en byk hizmetine tyinine o zamana ka dar mni olan, bu bhe idi. Osman afyon ile mest olmazd; lkin arb ierdi. Nasl ki, Pdih'n klelerinden olup sonralar Budin ve tuhl veysenburg (tstoni Belgrad) paalarnn hazinedarlnda bulunan ve m verrih Peev'ye eski efendisinin gece toplantlarn nakleden Kk Mustafa'nn 225 b-taraf ehdetinden byle anlalr. Osman, delikanllarla, hanendelerle evrili olduu halde dokuz-on kadeh ierdi; daha sonra mest olunca bir yastk isteyerek ban koyup iki saat kadar uyurdu. Bu suretle sarholuu zerinden atarak, sonra abdest alr ve gzlerin-den nedamet yalar dkerek du ederdi. Mlkt- ahaneye nail olduktan hafta sonra (20 Receb 992 - 28 Temmuz 1584) Osman, Devlet'in mhrne (sadrazamlk makamna) nail oldu. Pdih'n mhr, kadm teaml mucibince, sarayna gtrlmeyip, sadrete tyinine daha ziyde revnak vermek iin, kapclar kethdas ma'rifetiyle dvnda kendisine tevdi olunmu ve orada vezirler tarafndan el pme merasimi yerine getirilmitir 226 . Serasker Ferhd Paa Grcistan'dan arlarak, Sultn ni. Murd'n fethini tasavvur etmi olduu Azerbaycan lkesinin payitaht olan Tebriz seferi ordusunun ser-askerlii unvan da, sadrazamla ilveten, Osman Paa'ya verildi.

OTUZDOKUZUNCU KTAP ....................................................................................... Avrupa Ve Asya Devletleriyle Diplomatik Mnasebetler ............................... ehzade Mehmedin Snnet Dn .............................................................. Veliahdin Manisa'ya Hareketi........................................................................ brahim Paann Msr Valilii ......................................................................... Drz silerinin Tedibi .................................................................................... brahim Paa'nn stanbul'a Dn Ve Dn ............................................
Mustafa, Budln'de idam edilen Ferh&d Pasa'nin nedimi olduktan sonra hazinedar sfatyla -tuhlveysenburg nnde vefat eden- Hasan Paa'nn hizmetine girmiti. 226 Ali, varak 131, Peevl,,varak: 196. Hmisi olan Mustafa Pasa'nin vefatndan beri herhangi bir hizmette istihdam edilmeyen Ali, Osman Fasa tarafndan Erzurum defterdarlna tyin olunmutur.
225

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Avusturya le Anlamann Yenilenmesi .......................................................... Anlamann Bozulmas ................................................................................... Lehistan Ve Rusya Sefirleri ............................................................................. Rusya Elileri ................................................................................................... Eflk Ve Budan'da dari Deiiklikler ............................................................ Fransa, ngiltere, Venedik, spanya, Toskana Elileri ..................................... Grcistan Ve zbek Sefirlerinin stanbul'a Gelileri ....................................... Papa'nn Asya Hristiyan Cemaatlerine Elisi.................................................. Krm Ve Arabistan Vekay .............................................................................

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

OTUZDOKUZUNCU KTAP Pdlh'n zaman zaman vezirlere, sultanlara, eyhlere, imamlara, bocaya, mttftfye kaplmas. Avusturya, Fransa, spanya, Portekiz, ngiltere, Venedik, Lehistan, Rusya, Transllvanya, Bo dan, Eflk, Krm Han, zbek Han, Pas Sultn ile mnsebetleri. Snnet dn. Veliahdn Manisa'ya, brahim Pasa'nin Msr'a hareketi. Drzller'le cenk. brahim'in stanbul'a zafer alayyle irisi ve dn. Avusturya le anlamann yenilenmesi. Bu anlamann Sehsuvr ve Torzo taraflarndan bozulmas. Lehistan ve Rusya sefirleri. Bodan ve Eflk'n idare uslnde deiiklikler. Fransa, ngiltere, Venedik, spanya, Toskana, Grcistan, zbekler'le mnsebetler. Papa'nn Asya Hristiyan cematlerine elisi. Arabistan ve Krm vekay. Asya muharebesinin, yni geen kitabn mevzuunu tekil eden Gr cistan seferiyle bundan sonra nakledeceimiz ran seferinin ilk yans arasnda Devlet'in dhili ve hrici siyseti bakmndan mhim epeyce vak'alar olmutur. Birbirine paralel olarak gelimi ve karlkl te'sr-leri grlm olan vak'alar birbirinden ayrmamak iin, hepsini burada zikredeceiz. Binenaleyh, muharebe meydnn terkederek, Sokollu'nun vefatndan ran ile sulh akdine kadar geen on sene zarfnda meydana gelen durumlarn hikyesine balayacaz. Evvel, III. Murd zerinde manev nfuz kurarak Devlet'i aralarnda taksim eden vezir ve sultnlardan bahsedelim. Sadrzam Ahmed Pa-a'ya daha nce grdmz gibi Arnavud Sinan Paa halef olmutu. Lkin Sinan entrikalar sayesinde ald bu mansb, hareket tarzndaki kabalk yznden kaybetti. Bu zamanda, Osman Paa'nn da hiye -rarik terakki gereince sadrazamla hakk vard, lkin dmanlar Osman Paa aslen Hristiyan olmadndan, yni bb- hmyn hizmetine girmek iin dn ve vatann terketmi bulunmadndan, sadkatine tammiyle gvenilemiyeceini, sarayda terbiye grm olmadn, abuk fkelenen ve mizcen hiddetli bir adam olduunu, arba ve afyona mb-tel bulunduunu ortaya koyduklar cihetle, ondan vazgeildi. Osman Paa'nm iki rakibi vard: Birincisi III. Murd'n yeni nedmi brhm idi ki, mirhor hizmetine ykseldikten sonra harem-i hmyndan karak yenieri aas, vezr, daha sonra Sultn Murd'a dmd olmu ve Sultn Sleyman'n sadrzam olan ada gibi mnhasran Pdih'n

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

din 227, iki kadn ynetici de Razye ve Yahudi Kira idi. Rziye, istikble dir verdii haberlerle Sultn Murd' daha ehzadelii zamannda bylemi ve sarayn bahvan olan c adl olup korumas altn da bulunan bir ahs eyhlie karmt. Yahudi kars da saray iin tezyinata mteallik eyler tedrik ederdi 228. O vakit, huss te'srieriy-le kocalarn, himyesi altndakileri Devlet'in en byk mansblarna karm ve bu makamlarnda muhafazaya ve hi olmazsa azilleri zamannda hayt ve mallarn kurtarmaa muvaffak olmu prensesler (Pdihn ve III. Mehmed'in zevceleri tabityle hesaba dhil olmamak zere), II. Selm'in kz ve III. Murd'n hemiresi olup Sokollu, Piyle ile sadrzam Siyvu'un zevcesi olan sultn ve bunlardan sonra Byk Sleyman'n kz, Rstem Paa'nn dul kars ve vezr-i zam Ahmed Paa'nn kayn-vlidesi olan ihtiyar Mihrimh Sultn'dr. Mihrimh Sul-tn'dan doan Sleyman'n iki kz torununun her ikisi de Cenoval mh-ted Caala Kapdn-Paa'nn izdivac altna verilmitir. Caala, evvel byyle evlenmi, onun vefat zerine kn almt. Sokollu ile Piyle'den dul kalan sultnlar yalarna ramen ikbl hrs tadklarndan dolay, ikinci defa evlenmedike rahat edemediler. Kocasnn geerken boynunu okam olduu iin, cariyelerinden birini kendi eliyle hanerlemi olan Piyle'nin dul kars, nc vezr Mehmed Paa'ya vard. Sokollu'dan dul kalan Esma Sultn ki kk yapl, irkin, fakat faal bir mfekkire gcne mlikti Osman Paa ile evlenmek arzusunda bulunduu halde, buna muvaffak olamamas zerine Kalaylkoz Al Paa ile izdiva etmitir. Al Paa Budin belerbeiliinde veys Paa'nn halefi olup engin her trlsnde ec ve mahir ise de, Pdih'n halas-olan bir sultn almak iin karsn, ocuklarn terketmi olduundan, herkesin nazarnda hrmetten dmtr. Peev'nin ifdesine gre bu kadn, Budin kayalarm rikkate (merhamete) getirecek kadar gzya dkm ve bedduas Al Paa'nn fazla yaamamasna sebep olarak, bir sene sonra vefat etmi ve Budin yaknnda bir trbeye defn edilmitir 229. Sokollu Mehmed Paa'nm halefi olan Ahmed Paa'nm ki sadrazamAlt, varak: 388. Venedik ffaitlcl Mnsebe^er; Hlsas diyor ki: La Chogia Cadun che ha il gover no di tutto il Seraglio delle donne favo-ritissma del G. Signore egoverna la Sultana madre. 228 Gerlach, (s. 266), yevmi 2.000 duka varidat olduunu sylyor. (Duka deil ake olacaktr. Mtercim). 229 Kalayl-koz AH Pasa gayet silhor ve vakur bir adam di. Sokollu'nun zevcesi Esma Sultan kendisiyle zdiva zere bulunarak att- erif v-rld olmasyle ba'de't-talk zevcesinden ve ailesinden iftiraknda kadmn feryd fign Bidun'un tan, tan alatd Usftn - halkda mehurdur. Muta Kakasn un bedduas Sultn'un mrlnl ifna dp Ali Paa tekrar Bidun'a talib old ve orada vefat jrledt Mezn Btun varoun da bir tepe uzerlndedr. Peevl, c. 2, a. 26. (Mtercim)
227

Sayfa

90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

lk mansbna yalnz kdem ve hizmetiyle deil, zevcesi Mihrimh Sul-tn'n te'sri sayesinde ykselmitir Caala'nm evlendii iki kzndan baka bir ncs daha olup, bunu gayet zengin olan Hasan Paa'ya vermiti 230. Rstem Paa ile Aye Sultnn 231 kz olan bir yeenini de Feridun Be'e vermitir. Feridun Be nianclk makamnda bulunduu halde gzden dmesi zerine sancak-beliiyle Semendire'ye, sonra Ks-tend'e gnderilmi ve bu izdiva zerine evvelki i'tibr ve makamna kavumutur. Niamclkta halefi olan Hamza Be ise Feridun Be*in yerine Kstendil'e tyin edildii halde, mansbsz kalmay tercih etmitir. Valideleri sayesinde Sokollu'nun olu vezr ve Piyle'nin Klis sancakbei 232 olmutur. Sokollu'nun dmd Ca'fer Paa 60 yanda olduu halde Anadolu belerbeiliine, sonra Rumeli belerbeiliine ykseltilmitir. Sultnn haremindeki kadnlarn te'sriyle yaplm olan bu idar deiiklikler esnasnda Sultn Murd, criyeleriyle, zellikle valide ve hemresinin vermi olduu ikisiyle inelerin yapt dmlerin mni olduklar veya sebebiyet verdikleri byl te'srlerin incelenmesiyle itigl ederdi. Alt Trk ve Yahudi kadn, Pdih'a iktidarszlk ve sar'a getirecek surette by yapm olmak thmetiyle denize atldlar (1583). Murd, gndzleri skdar'daki Yeni Saray'n bahesinde vakit geirmek alkanlnda idi. Akamlar fiek attrarak elenir ve ekseriya ehzadesi Mehmed'i elendirmek iin Karadeniz istihkmlarndan iki, yz defa top attrrd, nk ocuk bu trl elenceyi ok severdi. Pdihn inat ilerine ziyde merak vard. Yukarda sylediimiz gibi ran zerine gnderilen ordunun ser-askerine Kars, Ari, Semah mevkilerinde kaleler yaplmasn emretti. Edirne'de, Kbrs'da, Manisa'da camiler, mektepler, imaretler yaptrd. Saltanatnn ilk senesi Mekke'de bir su taknndan doan hasarlar, emri gereince drt sene zarfnda tamir olundu. Kbe-i Mukaddese'yi gelecekte bu gibi durumlardan muhafaza etmek iin, fazla gelecek sular toplamaa mahss mahzenin derinliini artrmak zere Ahmed'in idaresi altnda 110.000 altn sarfetti. Bu su basknnda Kabe'nin ii ve hatt Hacer-i Esved yirmidrt saat su altnda kalmt. Pdihn zihnini ve Devlet'in idaresini igal eden u sekiz kadndan
Assan bassa rlchissimo piglla per moglie la figlio del prlmo Vezir e spende fin a 100.000 Zecchini per haver il governo d'Egitto. Venedik Harici Mnsebetleri Hlsas, 1581, Kraliyet ve mparatorluk Arivl'nde. 231 La Sultano fa moglie di Piale ora di Mohammedbassa terzo Vezir, ha ottenuto dal Sgr. 11 sanglaco di Clissa per 11 secundo suo figlio con Piale. Venedik Hftrkl Mttn&M&otkel Hlasas. 232 La Sultano fa moglie di Piale ora di Mohammedbassa terzo Vezir, ha ottenuto dal Sgr. 11 sanglaco di Clissa per 11 secundo suo figlio con Piale. Venedik Hftrkl Mttn&M&otkel Hlasas.
230

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

drd sarayn hricinde, drd dhilinde idi: Hritekiler Pdih'n kz kardeiyle Sultn Sleyman'n kz olan ihtiyar halas, dhildeki-ler VlideSultn, hasek sultn, kethda kadn, vekil-harc Rziye idi 233. Bu kadnlarn Pdih zerindeki te'srine sadrzamn nfuzu iin daha az zararl olmamak zere ulemdan be mdr (idareci) ve ruhannin 234 ayn istikametteki te'sri eklenirdi ki, bunlar da hce-i sultan, mft, saray imm, mm Kad-zde, saray vaizi eyh c' idi. lmiyle mehur olan Hoca Sa'deddn dahil ve hrici siyseti eline ald. Saray vaizi eyh c' ki Manisa'da d bir bahvan iken nedme Rziye'nin himmetiyle khin ve mneccim sfatyle Pdih'm tevecchn kazanm ve ondan tahta oturaca zaman haber vererek hakkndaki iltifat artrmt sefhne bir maiet ile vakit geirir, undan bundan arzhl ve para alrd 235. Saray mm Krd-zde Abdurrahmn elbise tezyinat, mft Kad-zde gzel ahlkn terk edilmesi aleyhinde vaaz verirlerdi. Her ikisi de Hristiyanlar aleyhinde gayret sahibi idiler. Saray mm, Hristiyanlarn Yahdler'in, Ermenler'in ipekten ve san ketenden, mv yhud rengrenk serpularndan ve Mslmanlar'm byk sarklarndan pek nefret ettiklerinden, bunlar huss emirlerle men' ettirdi 236. Bir gn maymunlara Yahdler'in giydii gibi krmz takye giydirerek, mft Aziz Efendi'nin ifdesine gre, bunlar Yahd menzilesine indirmek istemitir. Yahudiler, Ermeniler uzun mddet gln, biimsiz, gayr mnsip bir serpu tadktan sonra 40-50 bin altn deyerek eski kisvelerini kullanmaa balamlardr. Zabtann serpular hakkndaki ihtarlarna aykr hareket edip de haklarnda karlan hkmleri Hristiyanlar gibi para ile satn almayan Mslmanlar eyh c'-dan fena szler iitir, fena muameleler grrlerdi. Hatta rsd (astronom) Takyyeddn'in sarnn byk olmasndan dolay eyh hiddetli hiddetli azarlamalarda bulunmu, mezzin ba'nm sarm da kendi eliyle bandan karmtr. Maymunlar bile bu adamn kendilerini kt grmesinden kurtulamamlardr: Hiddetli bir
Al!, (varak: 390, Drdnc hdise) hepsinin simlerini zikr eder. M. D'Ohsson, Sultan Mehmed'Jn validesine SzafflyS adn verir 234 slm'da mdr ve ruhan yoktur. Hammer'in byle demesi HrsU-yan?arta mahss bir zandan ibarettir. Mtercim. 235 At, TerAchn-i Ahval-1 UletnA, (varak: 214), l'nin Sflc'a hasm olduunu syler. M. D'Ohsson (1, s. 393), c'n lk hallerini taislltyle nakleder. 236 Prolblto at Christiani e Gludei di portar pani di sede e di ane fine e turbani. Venedik elcisinin 17 Mart 1580 tarihli raporu. RavzaitH-Eb-rftr, varak: 312. Hac Kalfa, Ta*vlm*-Te***lh 988 (I58G). (Tftife-i Y/e-hd, nftrencl mkevver destrlar le kendlere (hayli vak' ve 'tibr vl-rp taraf-i nihrda, huss ft'ytn-1 eshb- a'zftrda mbtely- duhftn ve maglflb- zenftn olan bneyftlarn shank- Imftmeterlyle iltibas mukarrer o'inagm mam- maymnke lhtlmamile krmz uka tklyyeye tahvil olundu. Raviata'B-EbrT, s. 492. Mtercim.)
233

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

zamannda bu hayvanlardan arda rastlad birkan ldrtt. Fakirler iin adalet nmna icra olunan bu hareketin ertesi gn, dvnda, saray immyla ldrlen maymunlarn sahibi olan iki kiiyi muhakeme etmek gibi, teessfe yn olduu kadar gln bir hl grld. Kendilerinden ikyet edilen bu iki kiiden aslen Arab olan biri sadrzam Siyvu Paa'ya muttasl: Vezir, Allah'dan kork diye kulaklarn patlatacak kadar bard cihetle, sadrzam bunun elinden kurtulmak iin kendi kesesinden 50 altn verdi. Maamafih bir taraftan da ktib ve avular maymunlara husmet iln eden imm aleyhinde sylenmekte idiler. c ile mft, kt me-rebli kadnlarn hepsinin Boaz hricine srlmeleri hakknda Pdih'dan emir almaa muvaffak oldular. Bununla da kanaat etmeyip, tam1 mnsyle bir engizisyon tekil ettiler ve bu trl kadnlar, sokak sokak aratrlp, haklarnda zabtann kararna gre muamele olunmak zere, bir kad ve bir emr huzuruna gtrldler (15 Haziran 1577). TrklerMe pek yaygn olan hilf- tabiat bir en'iyye hakknda da pek iddetli bir emir neredildi 237. Nihayet mft ve Hoca ile kazaskerlerin tevikleri zerine, Sultn Murd stanbul'un btn kiliselerini camie evirmee kar ar verdi. Tasavvurunun icrasna bunlarn birinden balad ve sebep olmak zere Sultn II. Mehmed zamannda bu kiliseler iin bahedilen imtiyazlar, ehirlerin bo ve sekeneye muhtc olduu bir zamanda verilmi olup, imdi ise Mslmanlar oalm olduklarndan imtiyazlarn sebebinin hkm kalmad gibi, imtiyazn da kaldrlmas lzm gelecei ortaya konuldu. Lkin Hristiyan cematlerinin feda ettikleri paralarla Avrupa sefirlerinin mracaatlar sayesinde bu tasavvurun ikmlinden vazgeildi. Avrupa Ve Asya Devletleriyle Diplomatik Mnasebetler ehzadesi Mehmed'in snnet dnn imdiye kadar grlmemi bir tantana ile btn Dou ve Bat hkmdarlarnn ve hi olmazsa elilerinin huzurunda yapmak iin Sultn Murd'n iten ie besledii fikir ile trn seferleri ve her kapitlasyon akdolunduka hazne-i ahaneye gelen paralar Trk diplomasisinin ecnebi hkmetleri hakknda kulland vahyne slbu bir dereceye kadar deitirdi. Asya ve Avrupa
Fece publlcare n tutto 11 suo lmpero un saltttlfero e lodevollsslmo dec-reto, ehe sotto gravlssne pene nessuno nel avenire e con femlne o con masehi la sodomia usaae, etsendo quast pecullare Quel vltio della natlone turcbeaca.> Nata* KMrta, kitap: 25. varak: 233.
237

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

hkmdariaryle Almanya mparatoru II. Rudolf, dnde bizzat bulunmak zere bir sene evvel davet edildiler 238. Lkin bu hkmdarlarn sefirlerini, ark rivayetlerinin (Hz.) brahim'e kadar ulatrdklar bu merasim iin hazrlanm olan Atmeydan'na sevketmezden evvel, bb - hmynun o zamanki haric mnsebetlerini beyn etmek gerekir: Osmanllarn diplomatik mnsebetlerinde birinci mevkii tutan hkmetler: Avrupa'da Venedik, Avusturya, Rusya, Lehistan, haracgzr olan Transilvanya, Bodan, Eflk, Raguza; Asya'da ran, Grcistan ile zbek memleketi; Afrika'da Cezayir, Trablus, Fs, Merke idi. Bu hkmetlerden Avusturya ve trn en ziyde nazar - dikkatimizi davet ederler; nk dima tehdd edici, yhud tehdd olunmu durumda bulunduklarndan, birisiyle anlama, mutlaka dieriyle muharebeyi icb ettirirdi. Sokollu'nun vefatnda yeni sadrzam Ahmed Paa selefine akrabalklar olan hudud kumandanlarnn hepsini deitirmi, zellikle Solnok, Lippa (Lipve), Bosna, Hersek, Gyula belerini tebdil etmiti, mparator'un elisi Sinzendorf 239 son olarak sancak hline konulan Berzence'nin igaline mni olmaa altysa da, muvaffak olamadktan baka, Budin belerbei 359 Macar kyne vergi tarh etmek teklifinde bulundu. Bu ihtilf sebeplerine ek olmak zere Hatvn ve Sam-bk vak'alan zuhur etti. Bu iki mevkide Macarlar eskiden vuku bulmu olan aknlar ve hasarlardan dolay Trklerden intikam alm idiler. mparator askeri tarafndan Hatvan civarnda 3 Nsn 1580 trihinde vuku bulan bir tecvzden sonra Solnok sancak-bei ehsuvr Be de o sene Temmuzunun 17'sinde Macarlar tarafndan Nadudvar sahrasnda ma -Ib edilerek, yannda bulunan askerden 300' ldrld ve 400' esr olduu gibi, kendisi de yaraland. Budin belerbeinin kethdas Al Voyvoda esirler arasndayd ve 11.000 altn fidye-i necat demek zorunda kald. Kbrs ve Grcistan ftihi Mustafa Paa Osmanllardn Sambk civarndaki aknlarndan ikyet etmekte olan sefir Preyner'e, Kbrs'n fethi esnasnda Bragadino'nun basma gelen hli hatrlamas lzm geleceini syledi. Tercman bu tehdidi tercme ederken vezr, avuuna dnerek: Bu eli henz Yedikule'yi grmemi sanrm dedi. Jorj Zirini, Fransuva Nadasdi ki Trkler iin mdhi ismin

94
Sayfa

mparator bu davete cevpnmeslnde yle diyordu: cBenevole gratlula-mur -adtempus constitutum Us, quae nostrarum viciasim erunt partlum, non decrimus.> Prag, 10 Eyll 1581. 239 Sizendorf raporunda Trkler'ln son olarak yeni na dilen Kanlje, Ve. ovar, Karstor, Vyotvar kaleleri hakknda hibir vehile mes'ele karmayp, yalnz Hrvatistan hududunda Kurana le Dlka arasnda (hti mal U Debrova) ina olunan bir k*JJ bahsettiklerini yazar.
238

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

sahipleridir^- btn Pozaa mntkasn harb ettiler. Ulama Paa'nn olu olan Pozaa sancak-bei skender Be iki bin kii* ile bunlar karlamaa kt. Lkin cenge tutumadan nce oullarn harbin muhtelif ihtimllerinden masun bulundurmak iin bir mahremiyle gnderdi. Uzun mddet taraflar arasnda ekiilen muzafferiyet skender'in aleyhinde zuhur ederek, kendisi de bir mzrak yarasyla maktul dt; kaymakam olan Kalender, siph aas Osman, Atina kalesi kumandan Hseyin ile 430 kii, 20 bayrak, trampeteler, davullar ile beraber dman eline geti. 249 ba kesildi. skender'in zerindeki eya gasb edildiyse de na' bir kilime sarlarak harb meydnnda brakld. Bu vak'a stanbul'da Hatvn aknndan ziyde sylentilere yol at. Pdih sulhun bu suretle iki defa bozulmasndan dolay mparator'a huss bir mektupla ikyette bulunduu gibi, Gazanfer avu Budin belerbeinin taleblerini Macaristan hudud kumandam Aridk Ernst'e tebli etmekle grevlendirildi. mparator Osmanllarn ikyetlerine sulamalarla mukabele etti 240. Yerine Baron D Preyner tyin olunmu olan eli Baron D Sinzendorf 241 Sinan Paa'nn vezr-i zam sfatyle kendisine verilmesi lzm gelecei zannda bulunduu paray dememesinden dolay stanbul'dan karken selefi gibi sekiz deil, ancak drt at hediyesi gtrebildi. arabdr Al bu elinin refakatine verilerek snnet dn iin yazlan dvet-nmeyi mparator'a verdi ve poli zerinde kin Hunt eyleti paltini Etiyen Nyari D Bedey ile birlikte stanbul'a dnd. Etiyen Nyari bir takm hediyeler getirerek geliinin ertesi gn (14 Mays 1581) Pdih'a takdm etti. Dier taraftan, sulh anlamalarna aykr olarak her iki hkmetin in ettirmi olduklar istihkmlar hakknda Budin paasyla Aridk Ernst arasnda bir yazma vuku bulmaktayd 242. Sadrzam ile eli arasndaki
13 Temmuz Gyula Bei 27 esr ve hayli ba gnderdi; Haziran aynda Paluta yaklmt; Hatvan ve Eri Beleri Talya, Mak-lar, Fenement kalelerini anszn zabt etmilerdi. 17 Temmuz' -da Sasvar (ehsvr), 500 adam esr ve 6.000 hayvan ganimet almt. 19 Temmuz'da Kropa Bei 1.000 hayvan ve 300 esr almt. 27 Temmuz'da 500 Trk Uuna sahilindeki mntkay tahrb ettiler. 241 Sinzendorf 7 Eyll 1580. tarihli raporunda Sultn Murad (hakknda yle syler: <Der Sultan aber allermassen zeltlicher Bre und Gelts glerlg, zornig, bewegllch, llederlich; das Regiment bel den Eunucfaen und Wel-bern, aile Aemtr den Metsbtetenten verkauft. Sawus der Kaimakam von, wentger Autorltet. Sinan der Peldherr gegen Fenlen und Oberster Weslr hochtrabend, unbedaechtig, martialisch, dem Christenthumhoechst gram, wlrd nach persiscber Waffen suspenslon nicht felern den Sultan wider dle Chrtsten zu bewegen. GaM woelten nll altein wle Polon et Venet Confederati, sondem Fratree sein Hlspanlbaben eln set stuckto der Chrls -tenhelt n hre vermelnte tregua elnverleicht. England bat auch Verstand mit des Pforten das es endllcb auf dle privat communitafces und Frsten la Florana und gar awidtewelaeriactoa Gauen nactoerucken woUe.> 242 Ali Paa, 22 Temmuz 1581 trihiyle mparator'a yazd mektupta tpoli yaknndaki kalenin ticreti himaye in na olunduunu beyan eder. L kin mparatorun Verebelide <blr kale yapmasna msaade olunamyaca -i ve
240

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

96

mzkerelerin vstalar tercman Al ile aslen Macar olup Ne-r'nin mtercimi olan ihtiyar Murd idi. Sinan Paa bu mzkerelerde mtd olan sertliini ve gururunu muhafaza etti; bir mlakatta eli Nya-ri'ye dedi ki: mparator Rudolfun shhatinin bozulduu doru mudur?. Niin Macarlar kendi milletlerinden hkmdar semediler? Almanlar Macar atlarna benzerler; lkn Macarlar kuvvetli aygrlardr. Sen Macarlar' ifsd edebilirsin; fakat setikleri hkmdar makamnda te'yd etmek zere ben Macaristan'a gitmekte gecikmiyeceim. Hunt paltini skt ettiyse de Baron Preyner, cevaben, mparator'-un salnn yerinde olduunu, Macarlar'n meru hkmdarlar olmak zere, bedenen ve ruhen kendisine sdk bulunduklarn beyn etti. Preyner sadrzama 3.000 dukadan ziyde hediye verilmesinde muhalefet gsterdiinden, Sinan Paa eliyi diree balatacan ve bundan canl olarak kurtulamyaeam bildirerek tehdd etti. Me'mriyetiyle mnsebeti olmayan msadelere nail olmak iin Preyner'den ziyde uysallk gstermi olan Nyari ise, bu hareketinin neticesinde, hak etmi olarak utanca dr olmaktan ve maan kaybetmekten baka birey kazanamad. ehzade Mehmed'in snnet dnnden bir sene evvel, Fransa, eli Jak Jermini vstasyle kapitlsyonunu yeniledi. Devlet tercman Al Be, snnet dn iin bir dvet-nme ile beraber, ahidnmenin Trke nshasn Fransa sarayna gtrmekle grevlendirildi. Bununla beraber sadrzam Sinan Paa ile eli arasnda bz mkilt ortaya kmas ge cikmedi. Bu uyumazln ilk sebebi, Jermini'nin sadrzam Ahmed Pa-a'nn haytnda Fransz sefirlerinin sadrzamdan bakasn ziyaret etmemek mtd protokolleri olmas sebebiyle Sinan Paa'ya gelmemesinin Paa'nn hatrnda yer etmi olmasndan kt tahmin olunur. Ga-lata'da Sen-Fransuva Kilisesi'yle Sen-An ve Sen-Sebastiyen Kiliseleri'-nin kapanmas ve bunlarn camie evrilmesi dncesi anlamazln balangc oldu. Hristiyan kiliselerinin kapatlmasn tkb eden pazar gn eli maiyyetine 80 Fransz alarak kilise kapsna gidip kapy alm ve bizzat Attolite portas inferi 243 duasn okuyup, oradan ancak le vakti Trkler'in istihzsyle tkb edilmekte olduu halde ayrlmtr. Yine o sene zarfnda, Osmanl Devleti, spanya murahhas Marigliano ile bir senelik bir mtreke imza etmitir ki, bu mtreke gelecek senelerde
Uyvar ve Kalo stihkmlarna msamaha gsterilmesinin, bu ehirlerin mparatorluk arazisi zerinde bulunmasndan dolay olduu, mektubun mnderictndandir. 243 Kap vurulduu zaman okunan bir dua olduu anlalr (Mtercim).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

de yine o kadar mddet iin birbirini mtekib yenilendi 244. s-panya ile akdedilmi olan bu muahedelere ramen, Pdih bir Portekiz elisini huzuruna kabul etti. Bu sefr, bedbaht Kral Sebastiyen'in gayn -mer ocuu Krato ba-ducs Don Antonio tarafndan amcas kral-kardinal ile II. Filip aleyhine imdd istemek zere sadrzam ve sultnlar iin hediyelerle gnderilmiti. Portekiz elisine ran seferinin zaruretlerine ve spanya ile yalnz bir sene iin akdedilen ahidnmenin mddetinin sona ermesinin yaknlna gre cevap verildi (1581), ve eer Antuvan bir sene daha mukavemet edebilirse bu mddetin sonunda gereken yardmlara mutlaka nii olaca ifde olundu. Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda o vakte kadar hibir dostluk mnsebeti cereyan etmemi ve tabiatiyle hibir ahidnme akdolunmamt 245. Yalnz birka mektup tet edilmiti. ngiltere Kraliesi
Napoli hdivi 19 Ekim 1581 tarihiyle sadrzam Sinan Paa'ya yazd bir mektupta der ki: Juan Marigliano amibachadore y el Hlmo Aohmet 'basa scrvto la carta que VJ3. vera al dicfho 6. Ahmet conformadolo que se havea capltulado de questo anno non salfesso armata d'una parte cantra otra - 7 no presantar le que del parte Rey mi Sennor se ha complido lo capltulado itan puntualmente. 245 Osmanl Devleti ve ngiltere arasndaki ilk dostne mnsebetler 1581 senesindedir; ngiltere parlamentosunun 29 Ocak 1828 ictimnda Byk Britanya'nn Osmanl Devleti ile asrdan beri grmelerde bulunmu olduu beyn edilerek bu mnsebetlere dir Lord Strangford tarafndan ileri srlen ifdeler tamamen hat ile doludur. Bu hususta Lord Strangford ile Holand arasnda cereyan eden tartmada, her iki hatb, ngiltere'nin Burton nmndaki eli vstasiyle Osmanl Devleti ile ilk akdettii kapitlasyonu zikr etmemilerdir. Bu ahidnme ngiltere'nin mverrihleriyle devlet riclince bile pek az mruf olduundan, Elizabet'in Pdih'a birincisi 15 Kasm 1582 ve ikincisi 20 Aralk 1587 tarihli iki mektu -buyle, ngiliz elisi marifetiyle bb- hmyna tevdi olunan dier iki Vesikay aynen buraya alacaz. Bu vesikalarn birincisi 9 Kasm 1587 ve ikincisi 30 Kasm 1588 tarihlidir. Bu mektup ve vesikalarn suretleri Preyner'in stanbul'dan 24 Nsn trihiyle yazm olduu raporlarla, Pezen'in 1583, 1587, 1588 raporlarna ilve edilmitir. 15 Kasm 1582 Tarihli Elizabet'in Pdih'a Mektubu Elisabetha Dei optimi Maximi mundi conditeris et rec-toris unici clementia Anliae, Franciae et Hiberniae Regina verae fidei contra idololatras falso Christi nomen profitentes invicta et potentissima propugnatrix Illmo. viro Mehemetho Magno Turcarum Imperatoris Vesiro Salutem: Scire arbitra-mur Amplitudinem Vestram privilegia quaedam a magno Cae-sare subditis Nostris Anglis muper concessa, quibus tuto et libere in ornnibus Ottomanici Imperii provenciis negociare et mercaturam ex reere possint, eadem plena libertate, quam Franci, Pooni, Veneti, Germani aliique magni Regis Confoede -rati in il is ditionibus se gerere et negociare consueverint. Cum igutur Guilielmus. Harborne famulum nobis dileetum ex corr poris Nostri custodibus unum et virum muta virtute vinc-tum pro Agente Nostro ad inclitam Magni Caesaris Portam mittimus, operae pretium fuisse duximus eum de meliore nota Vestrae Excellentiae commendare, orantes ut eundem cum apd Magnum Caesarem, tum apud ilim. Vice Regem Siau -sum gratia et auxilio juvetis, Anglorumque subditorum Nost-rorum patroeinium ita suscipiat, ut eorum honestae caussae et negocia auctoritate Vestra perducantur ad optatos ejtitus. Multum illi Vae. Exltae ob hane operam navatam debebunt et grati homines erunt, apud quos beneficium dep suisse Vam Excellam nunquam poenitebit. Magnam praeterea a Nobis gratiam inieritis pro Vestra in Nostros benevolena, quam omni ratione compensare studebimus, si quovis modo Nobis liceat rebus Vestris vicissim commodare. Altissimus Deus or-bis conditor Vam. Excellentiam servet incolumem. Datum e Castro Nostro Vindsorii die mensis Novebris 15. anno Jesu Chr. Servatoris Nostri. 1582. Regni Nostri 24. Elisabetha Regina Illmo. Viro Mehemetho Bassae magni Turcarum Imperatoris Veziro. 9 Kasm 1587 tarihli, Bb- Humyn'a ngiliz Elisi'nin verdii vesika. Exemplum libelli supplicis, quem Bailus Angelus ad Sul-thanum seripsit. Placuit Deo Optmo. Maxmo. me principale instrumentum sanetissimi foederis inter Dominam meam Ser-mam. Angliae Reginam et Vestram Caesam. Majem esse, quod ego eo fidelius et Hbentius am octo annorum spatio sum aggressus, quo ad majorem gloriam ipsius omnes ideollatrae, maledieti nostri communes inimici, per maximam potentiam vobis concessam
244

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

penitus extirparentur. Cum igitur a Consi-liariis Vestrae Celsdis. ante quatuor praeteritos annos solea-niter jusjurandum aeccepissem, quod si mea Domina, quae in sununa pace vitam cum Hispano omnium idololatrarum capite degebat, bellum ex illa parte moveret contra Hispanura; Celsitudo quoque Vest ra ex parte sta faceret, nunquam ego Dominam meam orare et exorare essavi, donec ipsa foedus antiquum excutiebat, et attrocissimum bellum terra marique contra Hispanum movebet. Et cum hactenus spatio trium an-norum feliciter bellum Dominae meae processisset, Hipanus variis et iniquis conditionibus pacem a Domina mea postu-lans nunquam Domina mea concessit, eo quod ego semper et contrario cam sim dehortatus, per litteras promittens, Caesam. Mem. Vam. juxta pristinum promissum non plus tardare, sed ex sta parte contra illum tremendam uam protestatem prae-parare, quod cum jam perdiu Domina mea expectavit, nunc prorsus de fidelitate mea dubitare coepit, cum sint multi mei malevoli, affirmantes Dominae meae, Celsem. Veam. illud fa-cere nolle, ita ut quotidie expectem litteras Dominae meae, me revocantes, et plecti capite cum domum ivero. Videat Celsdo. Va. qualepremium iniquum summi mei laboris et fi-delitatis erga utramque Mtem. expecto. Propter Deum Om-nipotentem Celsnem. Vam. oro, parcat innocentiae meae, et saltem si non totales vires suas tremendas in istum Idololat-ram mittere, saltem sexaginta vel actuaginta triremes, in illius detrimentum mittat in partes istas vicinas, ex quibus abstulit totam solitam militiam eontra Dominam meam, quae cum nudae sint, facillime depopulantur et subjiciuntur Im-perio Celsnis. Vs. Provideat obsecro hoc tempus in uam glo-riam et Imperii sui augmentum, cum mea Regina meo exor-tatu, et Gelsnis. Vae. jussu prompta, ita ipsum perstringit, ut nequeat respirare, et non sinat tempus hoc incassum transire, ne Deus, qui Te creavit strenuum virum et omnium principum mundanorum maximum, ad delendum idololatras, si spernis ejus mandotum, guod Domina mea sexu imbecillis mulier strenue exequitur, maxime Tibi irascatur; et praeterea totus mundus juste aceusabit Te maximae ingratitudinis, si deseru-eris fidelissimam Tuam collegam in necessitate sua, quae con-fisa Celsnis. Vae. amicitiae et promisso, vitam uam Impe-riumque suum posuit in tanto periculo pro Celsne. Va. quo majus in hoc mundo esse non potest. Num est nunc Hispani animus, eo quod Domina mea recusavit illi pacem, fretus auxilio maximo Papae, et omnium pricipum ideololatrarum ipsam penitus opprimere: Et postea cum nullum maneat in Christianitate aliud obstaculum, vires suas insuperabiles in Tui et Imperii Tui exitium diriget et solu Monarcha fiet, Cum Papa variis suis prophetii (nendacibus illi persuadere non cesset, qui Deus terrestris ab illis creditur, illum facere posse et fore. Sed si Tua Celsiduto simul cum Domina mea sapienter et fortier, sine procrastinatinatione bellum nunc ma-ri miserit, (quod Deus potentissimuns, fides data, oportunum tempus, fama gloriosae suas Ottominacae suas progenies, uni-ca salus Imperii secure suadent) superbus Hispanus et mendax Papa, cum eorum sequacibus non solummodo a spe concep-tae victoriae dejicientur, sed temeritatis suae poenas persol-vent. Cum Deus solu suos protegat, hos idololatras per nos ita puniet, ut qui superstites erunt, exemplo eorum conver-tentur, una Nobiscum verum colere Deum, et Vos pro sua gloria mitantes, victoria et omnibus caeteris bonis rebus cumulabit. 9 novemb. 1587. 20 Aralk 1587'de Elizabet'ih Pdih'a Mektubu. : Exemplum litterarum Reginoe Anglioe ad Coesarem Tur-carum datarum. Elisabetha, Die Optimi Max. Mundi Condito-ris et Rectoris Unici elementia, Angliae Franciae et Hiberniae Regina, verae fidei contra Ideololatras, falso Christi nomen profitentes, Invicta et potentissima Propugnatrix, Augustissi-mo Iuvictissimoque Principi Sulthan Muratl Chan, Musul-manici Regni Dominatori Potentissimo, Imperiique Orientis Monarchae soli supremo, Salutem cum urama rerum omnium optimarum affluentia precamr. Augustissime Invictissimeque Caesarl Cum aliquot jam annos Generosus Guilielmus Harb-ron (Harborne) fidelis et predilectus famulus noster, apud Implem. Majestatem vestram Legati munere, sununa cum lau-de functus sit, petatque a nobis hoc tempore, ut in Angliam reverti possit, nos ejus postulationi pro summis in nostro ob-sequio impensis laboribus non gravatim annuimus. Ac primum quidem Imperatoriae M. maximas gratias agimus pro summa Vestra in Legatum Nostrum elementia et benignitate toto tempore, quo apud publicam Vestram Portam commoratus est. Deinde rogamus summopere, ut ejus Secretarium istic ad res nostras agendas relictum, regali favore compleeti et protegere dignetur, quo negotia istie felicius administrare possit, donec nos ali um illue legatum m i ta m us, quod statim* ubi Oratorem huc nostrum reversum de rebus, de quibus cupimus edoceri, alloquutae fuerimus, fecere desti nam us. Postremo, cum mu-tua msane inter Nos amicitiam et inter Regua et subditos nostros incoeptum commercium, non solum continuari, sed augeri et amplificari summopere et verifice expetimus, ad Imperatoria ve$$rn Mte. summo studio petimus, ut subditi nostri, qui etiamnum a tempore Hassan Bassae, Algyrae Gu-bernatoris, in illo Regno captiui detinentur, liberari jubeat, quemadm odum nos multos Vestros subditos, a Hispanis cap-tos, et durissime tractatos pluribus eorum expugnatis et cap-tis civitatibus, liberari ac in Regua vestra Uberaliter remitti jussimus. Tum, ut quod Legatus hic noster, ad augendam in-ter Nos amicitiam afferre, et particulatim declarare voluerit, benigne intelligere, eique omnem fidem accommodare velit. ita haec inter Nos amicitia (quod Nos summe cupimus) in dies augebitur, et commerciorum inter Nos et subditos Nostros necessitudo perpetuo florebit. Deus optimus Maximus Mundi Opifex et Rector unicus Impem. Vm. Mtem. in omni florente felictate quam dintissime servet incolumem. Datum in Re-gia Nostra civitate Londini, die mensis Decembris. 20. Anno Christi Servatoris nostri 1587. Regni Vero Nostri trigesimo.

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Elizabet tarafndan ngiltere'nin birinci sefiri olmak zere gnderilen Vil yam Harebona stanbul'a ancak snnet dnnn ertesi senesi vsl olmutur 246. Harebone'nin i'timd-nmesi Pdih'a mtd merasimle takdim olundu. Elizabet kendisine: sa'nn koyduu kaideleri yozlatran putperestlere kar hakk dnin malb olmaz kudretli hmisi unvann veriyordu. Elizabet, bu ifadesiyle, gayr mbhem bir surette, Hristiyan cemiyetinden ayrlyor ve onlarn aleyhine btn Hristiyanlar*! putperest sayan Mslmanlar'la birlemek arzusunda bulunduunu bildirmi oluyordu 247. ngiltere elisi, vuku bulan mnsebetlerinde Lehistan kralnn seimi mes'elesinde dahi nfuz kurarak Avusturya'y hri brakp Fransa lehinde karar aldrm olan hce-i sultan tarihi muvr Sa'deddn tarafndan messir bir yardm grd. Bafa'nn (Safiyye Sultn'm) III. Murd zerindeki tesiri onun hemen btn hayt mddetince Osmanl Devleti ile Venedik arasnda dosta mnsebetlerin devam etmesine sebep oldu. Balyos Pol Kantara-no'nun stanbul'a varndan az sonra snnet dnnde hazr bulunmak zere Venedik'ten gnderilen fevkalde eli Soranzo, stanbul'a tantanal bir. surette girdi. Pdih'n tercman Al vstasiyle bir davetname gndermi olduu Doc, yan ileri srerek zr bildirmiti. Fakat Sultan Murd'n

30 Kasm 1588 tarihli; ingiliz Elisi'nin Bb- Hmyn'a sunduu veska. Exemplum Libelli supplicis Vice legati Reginoe Angloe. Clementatissime ac Potentissime Sulthane! Ternas jam Reginae meae per litteras Celsitudo Va. pro-misit, quod scilicet bellum navale Suum praepararet, et in auxilium Reginae meae contra Regem Hispaniarum mitteret. Cujus promissionis spe Regina mea, quamvis per legatos a Rege Hispaniarum inire voluit, expectans Celstudinem Vest-ram promissis suis satisfacturam. Nullum autem indicium promissionis ad hoc usque tempus apparuit. Quotiescunque Con-siliarios Celsnis. Vrae. adjuverimus, deque promissione vestra* communefecerimus: Capitaneum aptum non habemus, inquien-tes reationem dederunt. Nunc autem laus sit Creatori, Celsdo. Va. Capitaneum nacta est, quo aptiorem, sapientiorem, saga-tioremque natio Turcia nunquam habuit. Educatus in mari hic Capitaneus est, naturam et mores hominus loca invadendi novit optime, tempus autem praesens est optatum, et a multis seculis expectatum, siquidem Celsni, Vae est notum, quid Regina Mea sola, hostibus suis tantis fecerit; quomodo appara-tum quatuor annorum tanti principis, utpote Regis Hispaniae, qui isto aevo omnium pricipum. Christianorum est mayimus parvo apparatu dissolverit et confuderit; quamvis nu lum autem uxilium Regina mea ex parte hac habuisset, procul du -bio non solum apparatum illius d.saipasset, sed etiam Regina plurima illi eripuisset. Quare Celsni. Vae, supplico humillime, ne tepus hoc optatum et occasionem nactam Celsdo. Vra in vanum transire patiatur; sed instructis nn pluribus, quam centum triremibus aestate ftura, Capitaneum atrenuum em it-tere dignetur, quo fiet, cum Hispanus in partes duas bellum suum dividere nequeat, milites Celsnis. Vae praedam infin -tam reportabunt, Celsitudoque Va. Regnis multis potietur. Quid clementia Celsdis. Vae. declarare velit, manifeste mihi, mancipio suo, significare dignetur, ut ego quoque Reginam meam certiorem reddere queam; ex parte autem Reginae meae egs in me recipio, certissimeque promitto, si modo exi-guum auxiium ex parte Celsnis. Vestrae intelliget, nula ra -tione, nullisque conditinibus foedus cum Hispano initura sit Ultima die Novemb. 1588. 246 Bu eli stanbul'a 29 Mart 1583'de vsl olmutur. Preyner'ln raporu. 247 Kralle'n mektubu 18 Aralk 1582. ngiliz sefirlerine Fransz elilerinin, mtiyazlarn salayan padiahn cevab 18 Mays 1583 tarihiyledir.

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

dnn ihtiamna medar olmak zere huss bir mektupla 248 istedii 1.000 okka yn kuma gndermemee cr*et edememiti. Bb- hmyn ile Lehistan tacn en ziyde Osmanllarn mdhelesi sayesinde kazanm olan Etiyen Batori arasndaki mnsebetler dah dostne idi. Batori.; Ruslar'a temayl ettii hakmda bir bhe hsl olmas zerine, vezr-i zam Ahmed Paa'ya Kristof Dzieresek vstasiyle 12 ubat 1580 trihinde verilen br mektupla kendisini mdfaa etmiti. Bu mektupta, Rusya'nn gnderdii memurlarn teebbslerine ramen, hibir zaman Pdih menfaatlerinin hilfna hareket etmiyece-ini bildiriyordu. Binenaleyh Sultn Murd, Lehistan Kral'nn Litvan-yVda kazanm olduu devaml muvaffakiyetlerden memnun olarak mu-ahharan, Batori'nin Pleskov'u muhasara etmekte olduu srada, Osmanl Devlet ile ittihadn Cenb- Hakk'm dima muhafaza etmesi temennisini tebli etmek zere bir eli gndermi ve bu ittifak btn dny bir araya gelse bozamyacan beyn etmitir. Ancak grnteki bu uyuma. Lehistanllar'n, Krm Hn'nm oraya iltica eden iki kardei hakknda Hn'n mracaat ve talebine ramen gsterdikleri himayeden dolay, ksa bir mddet iinde bozuldu. Sadrazamlk makamnda Ahmed Paa'nm halefi olan hiddetli tabiatl Sinan Paa, bu hususta Lehistan sefriyle 249 bir mlakatnda u szleri syledi: Sokollu'ya lanet ki Etiyen'e Lehistan tacn ihsan etmitir! Biz Krm Hm'na yazdk ki gitsin, kardelerini arasn ve klcnn kuvvetiyle fidye-i netsz alsn; bizim ordumuz da bu teebbsn icras iin ona yardm edecektir. Yine bu Sinan Paa iran'dan dnnn ertesi gn Avusturya el isiyle ayn derecede hiddetle konuup yergi denmezse hemen Viyana zerine yryeceini, kendisinin elli sancaklk yer fethetmi olduunu, Acem seferinden henz bir gn evvel dnmse de stanbul'da sklmaa baladn, Acemistan'dan elli sancak ald gibi Macaristan'dan da yirmi sancak feth edeceini beyn etmiti. Batori'ye iki Tatar ehzadesinin iadesini emreden 250 ve Lehliler'in Bodn ve Eflk'da yaptklar aknlardan dolay bz tevbhlerde bulunan bir pdih mektubu gnderildi. Batori,

100
Sayfa

Pdih'n Doc'a mektubu 29 evval 989 (26 Kasm 1561) tarihlidir. m-paratorluk Ariv'nde. Bu elinin Transllvanya mnsebetiyle kendisinden <bahs edeceimiz To-mas DrovloaJ olmas gerekir. 250 Pdih'tan Lehistan Kral'na: Mecessarium est secundum veteris sanctissimi foederis tenorem et eam obedientiam, quam semper ad hoc tempus subditi V. Majestatis regiae erga meam Portam excelsam declaravere, et vicinitatem, ut serenissimi Alpgirai et Selametgirai fratres Principis Tatarorum Moham-met trandantur. Eli'nin raporunun eki, mparatorluk ve Kraliyet Arivi.
248 249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

gerek iki Tatar ehzadesinin kabulnden ve Lehliler'in tecvzlerinden, gerek Tatar Hnlarna verilmesi lzm gelen verginin o zamana kadar denmemi olmasndan dolay, mmkn olduu kadar mazeret beyn etti 251 . ki prens teslm olundu 252; lkin bilmukabele serbest braklaca vaad edilen Marhazi hapisten karlmad. Bu srada Rusya 253 ve Osmanl Devleti'nin karlkl olarak birer sefr gndermeleri, ar'n Rusya'nn telkinleriyle rn muharebesine itirak etmekte ekimser davranan Krmllarla olan mnsebetleri yznden gibi grnyor 254. Transilvanya Voyvodas Kristof Batori, Pdih'n emri mucibince Yankol Podkova'y 255 Bodan'dan kardktan ve bu eyletin vllii-ni Piyer Mihne'ye geri verdikten az sonra lmt 256. Bodan'daki bu deiiklik bb- hmynun Haleb'e srlen Piyer'in yerine tyn etmi olduu Sakson Yankol'un azlini ve onun yeeni Batori'nin vergi artrlmaksizn Transilvanya tahtnda tasdikini mzkere etmek zeref stanbul'a gnderilen Lehistan Kral Etiyen'in elisi Tomas Drovioski vstasiyle icra edilmiti. Sigismund, Pol Marhazi nmndaki serseriyi kendisine korkun bir rakb buldu. ansn deneyen bir asker olan Marhazi Transilvanya'nm en asl ailelerinden birine mensup bulunan zevcesiy-le mnazaasndan dolay alan dvaya bakan hkimler tarafndan mahkm edilmi ve Trklere snmt. Sadrzam Sinan Paa, Marhazi'nin gzel vaadlerine kaplarak Transilvanya hkmetini ona vermee m -sid grnd ve Sigismund'un rakibi tarafndan giriilen teebbsler hakknda ikyet etmek iin gelen Lehistan elisini kabul ettii gn, Mar-hazi'yi de kabul etti. Sinan Paa'nin dier mzkerelerde gsterdii ka-balk bu mnsebetle de meydana kt. Lehistan elisi:
Lehistan Kral'ndan Sinan Paa'ya (26 ubat 1582): Queritur de litteris inhonestis a se das, quod causa latrociniorum in Moldavia et Valachia putaretur. Tempore Sigismundi ipse Rex Palatinos suos adjungens Voivodam in Moldaviam misil An-tonius Sekel belli Regis Germaniae despotam Moldaviae in-tulit, eni S. Suleimanus vexlum misit, cum hostibus meis, qui sunt et Sultani, bellum sit gerendum, an Moldavia defen 251

denda nescio. mparatorluk ve Kraliyet Arivi.

II re di Polonla manda al Signore 11 due fratelli del Tartara fugati in quel regno. Venedik raporu. Rusya elisi FYpovsfci stanbul'a krk kii ile geldi. Muallim sfayle maiyyetlnde bulunan Silvestovski sonralar Internons sfatyla stanbul'a tekrar gelmitir. 254 L'ambassadore Moscovita finalmente glonto voce che ha un grand re-belle. Venedik elisinin 18 Haziran 1580 raporu, mando S. Amurath und Chiausso al Moscovita pregando lasciare che i Tatar! n queU a guerra contra Perslani andassero a servlrlo n vece di rlsposta non solamente il Chiausso ma quaranta Schlavi otiandlo venutl in compagnia del Chiausso fece mprlglonar. Natali Kontu, kitap: 32, s. 440. 255 Bethlen, (kitap: 6 s. 434), Yankol Podkova ile Sakson Yankol'u kart, trr. Bngel, Eflk TfcriM, a.,,227 -230, bunlar sarih bir seklide ayrr. 256 27 Mays 1581.
252 253

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Transilvanyallar MarhazTyi Kral grmektense lmeyi tercih ederler diyordu. Sinan Paa hiddetle bararak u cevb verdi: lebilirler; hatt biz onlar ldrmee hzrz; Transilvanyahlar Lehistan Krah'na istind ediyorlar; lkin kendilerine Kral'n ne yardm gnderebileceini ihtiy nnda greceklerdir. Sinan'n azlinden sonra Marhazi entrikalarnn mkfatn Yedikule hapishanesinde buldu ve .oradan Karadeniz sahilindeki kuleye 257 nakledildi. Lkin slm' kabul ettiinden Lippa (Lipve) sancak-beliiyle hrriyetine kavuarak, orada vatanna bir bel kesildi 258. Bodan'da Sakson Yankol, Voyvoda Ktrm Piyer*i Lehistan Kral Etiyen Batori tarafndan makamna iade edilinceye kadar memleketten karm olduu gibi, Eflk'da da Voyvoda Petrasko'nun olu Piyer ereb (?, erel) iki seneden beri Mihne'den gasbettii taht igal ediyordu. ereb, taca nail olmazdan evvel, sene Fransz sefirinin evinde kalarak lisan renmekle megul olmutu. Lkin taleblerinde sefirin desteini kazanmakla beraber, hazne-i hmyna 80.000 altn taahhd etmemi ve bunun drtte birini dememi olsayd, prenslie nail olam -yacakt. Mihne, rakibinin parann geri kalann bulamyacana kesinlikle inanarak taht terk etti ve midi beyhude olmayp tekrar prenslie geti. ran muharebesi mnsebetiyle Acem sefirleri Maksd'dan, Al'den, tbrhm'den bahsetmitik 259. stanbul'a Tatar 260 ve Grc elileri de 261 gelmi ve snnet dnne yakn zbek Pdih ile Fs ve Mer -ke Sultam tarafndan birer sefir gnderildii grlmtr. ehzade Mehmedin Snnet Dn Snnet dnnn 1582'de yaplmas kararlatrlm ve bir seneden fazla bir mddetten beri hazrlklarna balanlm idi. Dnn zaman
Anadolu Hisar olacaktr. Mtercim. Betihlen, kitap; 6, s. 442. Elcilerin raporlar Marhazi'ye sonralar san-cak-bel olan cHousein Brebey (Hseyin Beg?) ile izna Horskali Andra'yi arkada gsterirler. 259 Tokmak Hn'n sefirlii in. Murad'm clusuna tesadf ederek 1574 senesinde vuku bulmutur. Preyner'n raporunda Musuhali lakab verilen Maksd 1578'de, Al 1581 Eklm'inde, brahim 1582'de gelmilerdir. Preyner'ln raporu,' S*yasi Mnsebetlerin Hlasas, 1582, Venedik mat -<buu. 260 I/ambassadore del re del Tatar! ero gionto con commlssione d'offrlr 150.000 caavllt al Sr.> Nisan 1582. Siy** MfeAbetitor Slftsuu, Venedik. 261 c24 Ocak 1577, bir Grel sefiri el pmtr, Siyasi Mnasebetler Hlasan. 25 Temmuz 1579, Grcistan hkmdar sefiri ki kethda begta kardei olmak zere bilinmitir Atmeydan'nda Snnet dnnde bulunmutur. Gerlach'in JuroaTi, s. 244. vayfefin Seyahati, s. 382. Un-gand'n raporu
257 258

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Asya, Avrupa, Afrika hkmdarlarna bildirildi. Devlet'in btn va lilerine de avularla davetiyeler gnderildi. leri davete icabete mni olanlar birok hediyeler takdim ederek ma'zeret arzettiler 262. Mat-bah- mire emini Kara Bal Be sr-i hmyn emnetine ve sabk nianc Hamza Be nezretine me'mr olarak, Hamza Be*e lzm gelen harcamalarda bulunmak zere Devlet haznesinden yarm milyon ake verildi. Atmeydn ki Sultn Sleyman'n, hemresiyle brahim'in iz-divc ve oullarnn snnet dnlerini yapt yerdir gemi asrlarn en parlak tantanalarn glgede brakacak bir zenginlik ve ihtiam sahnesi oldu. Yaplan muazzam hazrlklarla mtensib bir netice hsl olarak III. Murd'n, ehzadesi Sultn Mehmed'in erefine yapt bu dn, Osmanl Devleti'nin tarihinde gerek azameti, gerek mddeti i'tib-riyle benzersiz kalmtr. 400 adm uzunluu, 100 adm genilii olan Atmeydn dnn ve seyircilerin ihtiyalarna gre tanzim olundu: imdi (Mverrih'in zamannda) Timarhne'nin bulunduu yukar tarafta tahtalarla 100 admlk bir murabba yaplarak mutfak olarak ayrld. Pdih ve velahd ile sultnlar iin brhm Paa Saray'nn avlusunda kkler, st rtl kararghlar (oturma yerleri) yaplmt. Sarayn alt tarafnda ve yine ayn hizada bir bina vard ki, alt kadem yksekliinde olan temeli tatan ve bunun zerinde bulunan kat ahabdan yaplmt: Birinci kat yabanc devlet elilerine, ikincisi Enderun ve Brn (ieri ve dar) aalarna, ncs belerbeilerine, vezirlere tahsis olundu 263. Bu binya ilveten 12 kadem uzunluunda ve 7 kadem yksekliinde bir galeri eklenerek, bu da kapdn-paa ve bahriye kumandanlar iin tertb edildi 264. brhm Paa Saray'nn karsnda, eskiden vezr-i zam Ahmed Paa Saray'nn bulunduu ve sonralar Sultn Ahmed Cmii'nin yapld yerde saray- hmyn muzkas ve dn nahllan bulunurdu. Daha aada ve yine o tarafta Acem elisi iin bir
O zaman Haleb defterdar olan Al, dier defterdarlar gibi huss nmeber (mektupu) ile bir dvet-name alm ve bunu, cevabiyle beraber trihine kaydetmitir (Ondokuzuncu Vak'a, varak: 420). Bu dvet-nmeerden birinin M. D'Ohsson'-da tercmesi vardr (2, s. 296). l), bundan baka Cmi''l-Hubr f Vasfi's-Sr adl eseriyle dn tarif etmitir. Dnn tarifi iin Levanklo*ya da baknz (varak: 24, mparatorluk ve Kraliyet Arizi). 263 clbrahlm Pasa Saray yeniden yaplrcasna tamir edilerek Atmeydam'na alan kapnn yerine l bir kk yapld, ve sarayn ksesinden buna bir kap ald. Mehter -hne de devlet erkn ve leri gelenleri in uzunlamasna kademeler seklinde doksanbe zira <bir divanhane na olunarak, zemin kat Hristiyan elilerin* ayrld. Tatar Ham'nin kardelerine de kars tarafta Leh sefrlerlyle oturmak iin temasagh tyin edildi. Sabah akam Han-zadelere ve Leh elisine kier sofra, Acem elisine ofra bas, ve sofra hare! yemek ekilirdi (Has yemek 15 trl, hare! 9 trl). Meydnn etrafnda erbb - safa oturma yerleri. Aralan Hne semtinde kkler ve taht toendler (sal) yaptrdlar. Selnikl'den telhis, *. 166. Mtercim. 264 Kapdn Kl Ali Pasa, forsa (krek) dlgerlerine kkn nihyetinde ve sabandan aksama kadar bir gn zarfnda mceddeden bir oda yaptrp dnn sonunda Mslman ocuklara Kur'an renmek ze re vakf etti. Selanikl'den telhis, 167.
262

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

104

tem-gh (seyir mahalli, tribn) yaplarak, tavanna birka yz mumlu bir avze aslmt. Acem elisinin yannda Fransz elisinin temgh bulunuyordu. Fransz elisi Avusturya elisine tekaddm ettirilmesini taleb edip, buna muvafakat olunmamas zerine pek Hristiyan olan Kral'n elisi iin putperestlerin yininde 265 bulunmann mnsib olmyaca bahanesiyle, dnde grnmedi. Onun yeri Tatar ve Leh elileri tarafnd an igal olun-dudu. Ondan sonra kapdan-paanm karargh geliyordu. Bunun karsnda erbet ve dier merubatn hazrlanmas iin byk bir adr kurulmutu. Meydann ortasna iki direk dikilerek birine krmz boya vurul mu, tekine zeytin ya srlmt. Bu ikinci direin tepesine, zerine binlerce fener aslm byk bir enber konulmu olup, bir enber Atmeydm'n aydnlatmak iin geceleri indirilirdi. Rumeli belerbei tb rhm Paa dnc-ba unvnyle dn mevkiinin zabta ilerine bakmakla grevlendirilmi, Sokollu'nun dmd olan Anadolu belerbei Ca'fer Faa'ya erbeti-balk verilmi, kapdn Kl Al Paa *m-mrba unvnyle bina inatlarna nezret etmee ve yenieri aas Ferhd Aa muhafzlarn nezretine tyn edilmiti. Meinden kabe elbise giymi 500 kii boyunlarnda hava ile dolu krbeler olduu halde meydan dolar ve intizm bozacak ekilde hareket edenlerin zerine kr -belerini boaltrlard. Bu adamlarn zerine ottan yaplm palan rl bir eee binmi olan balan bu mhim vazifesine ilveten halka soytarlk etmekle de mkellefti. Hazrn'n l'inde zt- hne byk bir debdebe ile saray- hmyndan Atmeydn'nda brhm Paa Saray'na gitti. Alayn nihyetin de srmal elbise giymi avu ve mteferrikalarla saray aalar ve asker bulunuyordu. Ondan sonra snnet nahllan geliyordu ki, 20 zira ve daha ziyde uzunluu bulunan drt tanesinin etrafnda 80 yenieri vard. Da ha sonra altn ilemeli ve krmz renkte elbise ve iki siyah sorgulu bir kavuk giymi olan velahd geliyordu. Sa kulana gayet ar bahl bir yakut aslmt. Belinde kymetli talarla mzeyyen bir kl ve elinde ba elmas gibi tral ve altnla sslenmi billurdan yaplm topuz vard, elzde dn mahalline geldiinde babasnn elini pt. Bu srada snnet nahllan sarayna karsna dikilmi, muzka tarab-fez havalar almaa balamt. gn sonra sultnlar bir ekerleme kervnyle beraber AtraeyPek-Hristiyan> (Tre-Cbretien> Avrupa hkmdarlarndan bzlarnn ftihar unvan di. Sanemperest (putperest) <Idolatre kelimesiyle Mslman Trkler kasdedilmektedir. Halbuki bunun slam'la hibir mn sebeti yoktur; tslam, putlar ykct'dr. Mtercim.
265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

266

Hammer epeyce arlb bir mna vermitir! (Mtercim)

Sayfa

105

dn'na geldiler. Macaristan ve Bosna hududu esirlerinden on, oniM esr bunlar tkb ediyordu. Bu esirler, yapacaklar zor oyunlaryla halk ne'e lendirecoklerdi. Kllarla birbirlerini vurdular; mzraklarla birbirini del-der; hatt biri kendi vcduna bir demir harbe saplad. Bakalar da bollarna oklar saplam, bir takm arkalarna at nallan akm idi; v-cdlanndan su gibi kan akar dururdu. Pdih, bunlann cesaretlerine mkften herbirinin hline gre para ihsan etti. lerinden en ileri geleni 4.000 akelik bir timar ald. Fakat bedbaht esirlerden ikisi alan yaralarn tesiriyle lmesi zerine, insanla yakmayan bu manzara dnn geri kalan gnlerinde men' edildi. ekerden yaplm san'atkrca eyler iinde dokuz fil, onyedi arslan, ondokuz pars, yirmiiki at, yirmi-bir deve, drt zrfa, dokuz mlike-i bahr (deniz canavan?) yinnibe doan, onbir leylek, sekiz turna, sekiz rdek, daha birok eyler grlyordu. ekerlemeler dokuz hayvana yklenmi ve bu hayvanlardan sekizine krmz, yedisine srmal m kumandan giye vurulmutu. ekerleme datlmas srasnda zenc ve dier canbazlar yal direkler, At-meydn'ndaki Dikilita ve amd zerinde yaptklan oyunlarla halk elendirdiler. eker masntn (heykelleri) mtekib byk nahllar geliyordu ki, ilk gelen nahllardan pek byk olup hefbiri 20 -30 zira uzunluunda ve 17 ksma ayrlmt. Muhtelif renkli 7 balmumu topundan meydana gelmi ve hepsi piramit eklinde olup en knn kaaidesi 4 -5 zira' muhitinde idi. zerlerine ku, hayvan, meyve, ayna, her .trl egy resimleri aslm olan bu nahllar beceriklilik gc ve terisl bereket 266 timsli idi. Bu nahllan ehrin her tarafnda dolagtrbilmek iin sokaklar geniletmek, hanelerin bir takmn kesmek, bir takmn ykmak lzm gelmiti. Ertesi gn vezirler hediyelerini payitahta takdim etmek zere hu-zr- hmyna kabul olundular. Vezr-i zam Sinan Paa, Pdih'a, mkellef eyerler vurulmu be at, ehzadeye muhteem libaslar, altnlar iinde ve incili giyeler vurulmu at takdim etti. Hepsinin kymeti 40.000 altn tahmin ediliyordu. kinci vezr Siyvu Paa 20.000 altn kymetinde sekiz at ve srmal kumalar verdi. nc vezr Hadm Mesh Paa ikisi mkemmel eyerlenmi drt atla 30.000 altn kymetinde 150 kat elbise takdim etti. Pdih'n berberliinden vezirlie ykselmi bulunduu iin Cerrah lkabyle anlan Mehmed Paa 15.000 altn kymetinde atlar, libslar, kleler, gm oyuncaklar getirdi. Dhiliye nzn demek olan sadrzam

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

106
Sayfa

kethdas Osman Be 10.000 altn deerinde gm evn, Grc ve erke kleleri it etti. Dnn bu gnleri ile bundan sonraki gnlerinden her birinde yz den ziyde Rm, Arnavud, dier Hristiyanlar Mslman oldular. Saraya getirilip snnet edilmek iin ban aarak bir parman havaya kaldrmak yeterli idi 267. Dn esnasnda her akam meydanda 1.000 tabak pilv ile her tabak iin bir ekmek ve boynuzlanyle, ayaklaryle beraber btn btn piirilmi 268 16'dan 20'ye kadar kz ortaya konulurdu. Halk bu yiyeceklere ylesine rabet gsterirdi ki, meydn, gz ap kapayncaya kadar geen zaman iinde krlm tabaklar, her tarafa dalm pilvlarla dolard. Tersanede bulunan esirlerden 200 kii meydan temizlemee, 50 saka sulamaa memur idi. Gnein batnda 100 aded byk fanus ile ev velce sylediimiz birok kandili hv byk direk tututurulur; yalnz Atmeydam deil, btn ehri gndz gibi aydnlatacak fiek ve may-tablar yaklrd. Hazran'n 6'snda gayet tuhaf ve kaba bir surette giyinmi 600 saka krbalaryla ehrin sokaklarn dolatlar. Gece bir Macar istihkm zerine hcum taklidi yapld. Macarlar mzrak yerine denek, mifer yerine kk yastk tayorlard. 7 Hazran'da Avusturya elisi Baron Prey-ner 12 avu ile dne davet edildi. Acem elisi ile Lehistan elisi Fli-povski iki gn nce kendilerine tahsis olunan yeri igal etmi idiler. Fili-povski evvelce o kadar srarla istenilen Krm Hn'nn iki kardeini sadrzama takdim etti; iki Dog kpeiyle 6 yk samur krk getirmiti ki, bunlarn iinde krkar deri bulunmakta ve her yk 1.000 altn tahmin edilmekteydi. T ransilvanya elisi Ladislas Salani ifte dipli yedi gm kupa, yine gmten san'atkrne ilenilmi yedi tepsi, iki leen, ikisi altnl drt avze hediye etti. Raguzallar'n, Moldavya ve Ulahya voyvodalarnn hediyeleri gm kupalardan, kymetli mensucattan, asma saatlerden mrekkepti. Krm Hn da 10 yk samur, 10 yk dier krk, 5 yk zerdv 5 yk kadnlarn giyecei kakm, 5 aybal dii, 20 Hristiyan delikanls gndermiti. Fs ve Merke sultanlarnn elileri sedef sanduke iinde kymetli bir tesbh, srmal iki seccade, zerine meyve aa resimleri nakedilmi drt ipek seccade, altnl ve murassa bir eyer, murassa bir ine ile sslenmi ve
Yni o zaman gayrimslimlere mahss olan serpuu karp sehadet parmaklarn kaldrrlard (Mtercim). Bizim memlekette hibir vakit kz boynuzlanyle yemezler. Hatta midesi geni olmak bakmndan medeniyetimizin hibir derecesinde Avrupallar gememlsizdir. Bunun asl, getirilen danalarn, srlarn, kzlerin balan ve ayaklan da bittabi temizlendikten sonra piirilirdi demek, olacaktr. Mtercim.
267 268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

269

Bu emlerde yaplm san'ath eyler. Mtercim.

Sayfa

107

balkl kuunun siyah tylerinden yaplm bir sorgu, incili ve elmasl zengiler, birok ipekli kuma toplar, drt top srmal kuma, altn zerine kondurulmu inciler, vergi olmak zere 4.000 kurona altn getirdiler. Gece atele yaplan oyunlar arasnda halkn zerine kuyruklarna me'aleler, fiekler, balanm aylar, kpekler, tilkiler 269 braklarak bu yeni km oyuncularn ahlye sald byk korku bykler iin elence oldu. Bu esnada irler ehzadenin snnet dn iin tanzim etmi olduklar iirleri sadrzamn huzurunda ind ettiler. Afrika zencilerine mahss oyunlar, yahud komedileri bu gnn elencelerini gece yarsna kadar uzatt. Hazran'n 8'inde zt - hne yenieri zabitlerine ziyafet verdi. Herbiri 72 kiilik birok sofralar tertb olunmutu. Sadrzam ve yenieri aas yemekte bulunarak, cebeciler hizmet ettiler. Pdih'm solaklar, peykleri, tirendazlar, baltaclar, ok atma maharetinde birbirleriyle rekabet ederek mzrakla zrh ve mifer delmek sportif yarmalar yaptlar. Avusturya elisi dnde hazr bulunmak zere btn maiyyeti mevcduyle kendisi iin hazrlanm olan yere geldi. 9 Hazrn'da ulem, mft, kazaskerler, nibler, mderrisler, hocalar, eyhler,, imamlar dzenlenen 70 sofralk ziyafete davet edildiler. Ksa zaman nce Edirne sarayndan ra edilerek sipahi yazlm birok hassa hademesi, Sultan III. Murd'm elini pmek iin geldiler. Zt- ahaneye mahss yerin karsnda iki kule yaplmt: Krmz ve san bayraklarla sslenen byk kule bir Mslman kulesini temsil ediyordu. zerinde krmz ve mv ha resimleri olan ikincisi tabiatiyle Hristiyan kulesi idi. Her iki taraftan iddetli bir top atei aldktan sonra, birincisinin hendeinde mevzlenmi olan asker toplanyle ikincisinin duvarlar zerine hcum ettiler. kinci kulenin drt duvar ykldktan sonra, elileri hazr bulunan Hristiyan hkmetlerine ince bir telmih olmak zere, drt domuz kt grld. Bu ma'rifetli elencenin kymetini artrmak iin, mpara-tor elisinin sarayndan getirilmi olan bir beinci domuzun arslana paralattrlmas gerekecei dnld. Dier mahallerde Yahudiler, Zenciler Matezina denilen kaba rakslarla kadm Pirus zamanndan kalma olmak zere, Moreska denilen rakslar icra ettiler. Temmuzdun 10'unda mparatorun elisi zt- ahaneye tamam 40.000 duka kymetinde gerdanlk ile, dier be para elmas, gayet gzel

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

108
Sayfa

iki madalyondan tertb edilmi hediyelerini takdim etmek istedi. Ancak Ve nedik elisinin kendisine tekaddm ettirilmi, olduunu ve 8.000 duka ky metindeki mcevherat ve elbisesini o gn arz edeceini renmesi zerine, hediyelerini dn sonrasna te'hir etti ve o zaman huzr- pdi-hye kabul edildi. Hazran'n ll'i ki sipahilere mkellef bir ziyfet-i hne verildii gndr muhtelif esnafn debdebeli alay gsterileri balad. Bunlar 21 gn zarfnda birbirini mtekib huzr- ahaneden geerek mtd olan tebrik edici lfzlarla Pdiah'n her vehile mes'diyete nail olmas temennilerini yerine getirdiler ve her snf kendi san'atnn bir numunesini takdim etti. Sultn Murd dah karlk olarak herbirine yeni kesilmi birka avu sikke t ettirdi 270. Muhtelif esnaf, alyi hususunda birbiriyle rekabet ettiler. Her biri bir tarkate mensup olan hey*et -i ihvn- dervn (an dervileri kadrosu) Pdih'a tebriklerini arzet-tikleri zaman muallim-i sultan bir du okuyarak, bu merasime de binlerce defa tekrar olunan min sadlaryle son verildi. Kadnlar iin ayakkab ve ba kisvesi yapan esnaf ilk olarak alay gs termiti. htiml ki bu dzenleme, sultnlar iin bir hrmet eseri olmak zere yapld. Bu iki esnaf birok renkte srmal ve klabdnl kumalardan ma'ml bayrak ve baldekenler 271 am idiler. Sultn Murd'a rma ilemeli meinden ma'ml byk bir ayakkab iinde gl yanakl ve srma elbiseli gen bir kird (rak) takdim ettiler. Bunlarn yannda karagzcler, kuklaclar, Alman ve spanyol askeri kyafetine girmi Yahudiler vard. Gece Avrupallar'ca Fisagor'un cd oJmak zere tannan ve Ms Imanlar*ca Sleyman'n Mhr diye isimlendirilen ekilde birok kan dillerden yaplm olan veng (demet) yakld. Hazran'n 12'sinde pamuk iplii bkcleri pamuktan yaplm ars lanlar ve deniz canavarlar ve topuzlar getirdiler. 13'nde haffflar (ka vaflar) ve saralara bir ziyafet ekildi. Haffflar pdihn mevkii karsnda ellerinde bayraklarla kaplanm piramd eklinde salkmlar olduu halde getiler. Bu salkmlardan birinin zerinde de (Hz.) Sleyman'n mhr bulunuyordu. Zt- ahaneye meinden byk bir kundura ve san pabular takdim ettiler. Saralar alt tekerlekle giden seyyar bir iyeri gtryorlard,
Su'tn Murd, esnafn kendisine takdim ettii san'at numunelerine mukabil, kendisine mahss olan sikke darb san'atnn numunesi olmak zere il para datyordu. Mtercim. 271 Badadin Orta a'da ismi Baldaka olduundan, bu isim ondan gelir. (BaldaJken: Bad&d kumasndan ma'ml sayeb&n ve genel olarak sayebn.)
270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ki bunun iinde birok ahs sarala mteallik her trl ii yapyorlard. Kaftanclar krmz ve sar bir bayrak altnda getiler. pek kumalar da ylece alay gsterdiler. pekten ma'ml elbise giymi 100 delikanldan mrekkeb bir kafilenin ortasnda ve bir arabann iinde bulunan bir gen ustasnn ban bu san'at iin kullanlan mermer gibi istml ederek kuma katlyordu. Gece Kapdn Kl Al Paa bir hava fiek attrd ki, (havada) gsterdii yanar gemi, kule, kale, fil resimlerinin gzellii ve eitlilii evvelki gecelerde atlanlarn hepsini geti. Bugn de hokkabazlar, canbaz -lar evvelki gnler gibi halk elendirmek iin kendilerine den hisseyi yerine getirdiler. r.14 Hazran'da sipahiler yar yaptlar. Sokollu'dan dul kalan Sultn'n 900 kadar Hristiyan klesi, Pirus rakslar arasnda Aya~Yorgi*nin ejderle kavgasn temsil ettiler. ki kadrga Atmeydan'nda denizde imiler gibi birbirine rampa ettiler zabtolunan gemi arkasndaki bayrak tozlar iinde srnd halde muzafferne bir edayla ekilip gtrld. Sokollu zevcesi sultnn mezzinleri, huss bir oyun yaptlar. Zillerin, rebblarn, kemanlarn ahengi arasnda bir talyan celld Qupi-don'u (Romallar'n Ak ilh) sembolize eden bir ocuun yanna geldi, evvel yaltaklanarak, sonra zor ile yakalamak istedi. Lkin Diana M-bedi'nin perisi yni Amazon gibi elinde harbe bulunan bir gen kz cr*-etkr saldrgan durdurarak ocuu kurtard. Hazran'n 15'inde srma ve klabdn telcileri ile ekerciler Pdih'a ballklarn arzetmee geldiler. Siph ve silhdr blkleri birbirinin zerine hcum ettikten sonra ayrlp, bir direin zerine konulmu altn dan mamul bir elmaya okla nian tlimi yaptlar. Bunlardan bir takm altn kakmal Rum silhlanyle msellh olduklar halde binicilik gsterileri yaptlar. 16 Hazran'da muhtelif tarkatlerin dervileri huzr - ahaneye geldiler. Yol gzerghnda bzlar vecde gelerek bulunduklar yerde Allah! ve H! sadlaryle dnerler (sem* ederler), ve bunda hayret ve hayet verecek derecede sYat gsterirlerdi. Bir ksm azlarna atete kpkrmz hle gelmi demirler alrlard. Bir ksm da, bak yutar, buna benzer eyler yaparlard, yle ki, bu garb kafilenin getii sokaklara bakan pencerelerde oturmu kadnlar, bu dehet verici manzaralar grdke korkar veyhud dikkat kesilmekten kendilerini alamazlard. Bir dervi ylanlarla dolu bir fnn iine tam bir sknet gstererek girdi, br dieri gsne ancak sekiz kiinin kaldrabilecei arlkta bir ta

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

koydurarak, bunu gs zerinde para para etti. Bir ncs yere saplanm baklarn, kl demirlerinin zerinden haytn tehlikeye koyarak atlad. Gece bir Rum papasnn yapt, orman ve servi aalar dikilmi Ur baheyi resmeden k oyunu yapld. 17 Hazran'da ibriim ve iplik bkenler, kaytan iml edenler acib ekilli takyeler, klahlarla Atmeydan'na geldiler. Sanattan iin gereken her trl edevat kendilerini tkb etmekte olan brekiler, erbetiler giderken brek yapar, halka trl renklerde erbet datrlard. ulhalar pdiha en ince mensucatlarn, debbalar zeri srmal meinden yaplm sofra rtleri ve meinden dikisiz olarak yaplm somaklar (Somak veya sumak: Su iecek kap. Mt.) takdim ettiler. 18 Hazran'da Rumeli beglerbei dnc sfatyle byk bir ziyafete davet olundu. Yemiiler, iplikiler, petemalclar ve onlar mtekib srma urba 300 genle beraber kuyumcular huzr- ahanede alay gsterdiler. 19'unda giyeciler ve em'a-krn (mumcular) grndler ve letfetleriyle mehur olan san'at mahsllerinden takdim ettiler. Kapdn Paa ile donanma kunvndanlanna ziyafet iin tahsis edilen 30 Hazran'da mlekilerle halcJ alay gsterdi. Bunlarn ardndan sra sra krmz, sar, beyaz renklerde drder keli ekiller bulunan bayraklanyle Beyolu ve Galata Rumlar geti. kier ikier gitmekte olan 100 Rum, ubuklu krmz ceket giyinmi; balarna Frigya klah, ayaklarna ngrak takm; ellerine yaln silh demirleri alm idiler. Bir Rum dn ayr bir alay tekil ediyordu: 30 Rum delikanls srmal urbalar, inci ve kymetli talarla mzeyyen kadife baratalar (?) giymitiler; dier 30'u da kz kyafetine girmi, olduklar halde altnda gelinle gvey bulunan bir syebnn nnden gidiyor, arkadan da yine kz kyafetinde birok delikanl geliyordu. Evvelce zikrettiimiz 100 Rum s-kenderiyye'nin kadm ehvetli rakslarna baladlar ki, Mars papaslar-nn ayyne detlerini temsil ediyordu. Gelin-Gvey alay Romaika denilen edbne raks icra etti. Mteakiben cebeciler, yni silh yapanlar ve silh temizleyiciler geldiler. Bunlardan yz kii yaldzl eski zrhlar giymi idiler. Mcellidler, renkli kdlar kddan bayraklanyle, rengrenk kd urbaj 130 gen ile onlan tkb ettiler. Bunlann seyyar bir dkkn vard ki, alt katnda bir ocuk kd hazrlyor, st katnda ocuk Kur'n(- Kerm) okuyordu. Yorganclar srmal elbise giymi, srmal yataklar iinde zerlerine srmal yorgan alm 100 gen gtryorlard. Aynaclarn, cam zerine resim yapanlann beraber bulun-durduklan 150 delikanlnn elbiseleri ayna paralanyla kapl

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

olduundan hazr bulunanlann zerine gnein yakc ulann aksettirmekteydiler. Yirmibir gn sren bu merasimler taraklar'la sona erdi. Daha yksek sany sahiplerinin aaylan da bundan sonra 17 gn devam etti, Temmuz'un 7'sinde ehzade Sultn Mehmed'i Atmeydan saraynda vezr Cerrah Paa snnet etti. Cerrah parafndan alman kk deri paras, bir altn tepsi iinde Sultn Mehmed'in validesi Hasek Sultn'a ve kanl ustura Sultn Murd'm validesi sultna gnderildi. Altn ve gm para datlmas ve bin altn dl ile bir at yans yaplmas 272 bugnn parlaklm artrd. Cerrah Mehmed Paa ameliyesi iin 8.000 duka kadar tiyye alarak mkfat grd 273. Temmuz'un 8'inde dnde yaplan enteresan eyler arasnda, terbiye edilmi bir zrfa ve bir fil na-zar- dikkati ekti. Snnetten oniki gn sonra yenieri ve sipahiler arasnda birka sarho ile bir afte yznden grlt kt. Maiyyetinde -ki yenierilerin kuvvetiyle sipahilerden bzlann te'db etmek istemi ve ilerinden birini ldrm olan suba, sipahiler tarafndan tartaklanarak, elleri ayaklan bal olduu halde Atmeydan'nda ve pdih huzurunda srklendi. Yenieriler, sipahiler birbirlerini kfr ve hakarete bodular. Sadrzam, yenieri aas, Rumeli belerbei tartmay glkle bastrabildiler 274. Pdih'n haznedeki darl bahane ederek snnet dnnde ve rilmesi mtd olan atiyyeyi vermemesi, yenierilerin kzgnln artrd. Yenieriler bu darlk szne inanmadlar. nk atiyye datlmasna msade edilmemesinden birka gn evvel sefhne masraflar etmiti. Yalnz, dn esnasnda Atmeydan bekleme mevkilerini igal eden yenieriler adam bana bir kese ake alp zabitlerine de hi'atler ihsan edildi. Grltnn ertesi gn, ki 19 Temmuz'dur sultnlar kapal tahtrevanlarla Atmeydan sarayndan Saray- Hmyna dndler. Ertesi gn de saray hademesi dnd. 20 Temmuz'da Hnkr, avulara geit resmi yaptmp umm alklar arasnda bunlara ruhsat verdi. Ertesi gn bu
Katedilecek mesafe atalca kynden Edirne-kaps'na kadard. Be yz sikke-i erif ve zer-i saf. Lkin mlbrk ve otuz aded akmse-I serser-i mtenevvl'a virildi.> Selanik! s. 167. Pdih 10.000 altn, Vftli-de-Sultn dahi 3.000 altn, bir ok esvb verdi. PeevTden telhis, c. 2, s. 72. (Mtercim.) 274 Blk halkndan birka delikanl odalarda iret ve sefahat meclisi kurarlar. ehir subas Tengri-bllmez Ahmed avu yenieri ve ases ta-kmyle odalar basar. Fitne kar, Ahmed avu MrIUr. Yenieri aas Ferhad fitneye son vermee geldii srada kavga byr, iki sipahi kat ledilir. Mehter-hane zerindeki, kasrndan temaa eden sadrazam Sinan Pasa Ferhad Paa'ya: Bre kara kdpek, neye geld in ?lki kana sebep oldun der, ve padiaha keyfiyeti arz ederek yerine mr-1 alem Frenk Ysuf Pasa tyin olunur. Sinan ve Ferhd Paalar'n birbirine dmanlklar bu olaydan barlar.* S*vI'den telhis, s. 73. (Mtercim)
272 273

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

merasim asy ve intizm muhafaza etmek ve meydan sulamakla vazifelendirilmi olan sakalar hakknda da ayn muamele cra edildi. Pdih, Saray- Hmyn'dan ktnn elliikini gn (22 Temmuz)1, sabahleyin ehzdesiyle birlikte sarayna geldi. Bu geli, tantana-szd. Zr mtd merasimlerin aralanndaki intizamszlk yeni yat-tnlm olan siph ve yenieri arasnda nizamszlk kmasndan kor-kuldu. Bir ehzadenin doduktan iki gn sonra vefatyla bir yangn bundan evvelkilerin hepsinden daha parlak olan ve bundan sonrakilerle de mukayesesi kaabil olmayan bu dnn sonunda, safsn bozdular 275. Bu yangn, sipahi ve yenieriler arasnda vuku bulmu ve btn devleti megul etmi olan teki manev yangna kt bir manev iaret sayld. Bu dn hakknda biraz tafsilt veriimiz, birka sene mddetle Sultn Murad'n btn dnce ve konumalar buna hasredilmi olma sndan ve Avrupa hkmetlerinin o zamanlar henz korkmakta bulunduu Devlet'in durumuna ve zellikle elbise bakmndan ne trl tekel-lft ve tezyinat ihtiyar olunduuna ve Devlet byklerinin direlerinde birok delikanlnn refhiyyet ve servet iinde beslenilmesinin eref sayldna, halkn neden holanp ne ile elendiine, san'at ve hirfet erbabnn resm-i geitlerinde gsterdiimiz vehile, sanyiin snflar arasnda nasl taksim edildiine dir trihi aydnlatacak malmat vermesinden dolaydr 276.
Ali ve Selftnlkl'nlrt ifdesine gre dn ellbes n devam eder. (Selft -nlkl, dn pek hos bulmaz. Kendinden nceki padiah, dnlerde bizzat toplant tertipleyerek Kur'an -i Kerim tefsir ettirir ve lemaya mbhase (ilmi sohbetler) ettirirken, bu defa buna benzer durumlar grlmediini; Hoca Sa'dedln, mttftl Malliade, Bostan-zde. ivi-zft-de, Molla vaz, eyh Efendi yer kavgasna 4>#*tlklerlnden, dnde sa fa?-! hatr (nl holuu) bulunnuufcnl ^^frfcr . 18. Mtercim.) 276 Snnet dnnn tariflerine dir ismi bilinmeyen bir mellif tarafndan yazlan eserde (bu eserin bendeki nshas Osman Paa'mn Kafkas memleketindeki seferi trihiyle birlikte cildlenmitir), stanbul esnaf gerek alay gsterdikleri trihlerde, gerek esnafn saylar bakmndan Levanklo'ya mu~ vf k olmamak tiBere kendilerini u ekilde gstermilerdir: 1) Takyyeciyn (Hammer'in Franszca'snda kadn tak -yeciler olmak zere tercme olunmutur), 2) Hytn (Ter ziler), 3) Sakayn; 4) Tabbhn (Alar), 5) izmeciyn 6) Mestciyn, 7) Serbzn ve Canbzn, 8) Panbhcyn (Hallalar), 9) bginekrn (Camclar), 10) Simken, 11) Halv -iyyn, 12) Tasbzn (Soytarlar), 13) Bahrfrn, 14) Mey-veciyn, 15) Hatbn, 16) mmn, 17) Gazzn, 18) Serrcn, 19) Culhn (ulhaclar); 20) pekiyyn (pekiler), 21) Ez-hr-frn, 22) Ritekrn (plikiler) 23) Petemlbzn, 24) Bezzistn - atk esnaf, 25) Muytbn, 26) Burybzn (Hasrclar), 27) Galata esnaf, 28) Kilidciyn, 29) Mhreci -yn, 30) Yorgancyn, 31) nefrn (Taraklar), 32) yi -neszn, 33) Trkrn (Okular), 34) Af grn (Ylan tutu cular), 35) n-frn (iznik n ii satanlar), 36) Buhr-krn, 37) Boyaciyn, 38) Nzekrn, 39) Kaftnciyn, 40) ak-rcyn, 41) Semerciyn, 42) Sandukkrn (Sandklar), 43) Satciyn, 44) amdnkrn, 45) Sayydnmh (Balklar), 46) Krekciyn (Sandal ve kayk krekileri), 47) ikciyn, 48) Galafatcyn, 49) Kemnkrn, 50) Ketnfrn, 51) Et -mekciyn,52) Bisterciyn (Dekiler), 53) Dellln, 54) em' -krn (Balmumcular), 55) ekerfrn, 56) Attrn, 57) Msr ars esnaf, 58) neciyn, 59) Keeciyn, 60) Meyve-frn, 61) Destmlfrn, 62) Ab-frn, 63) Binyn (Bina yapclar), 64) Debbn, 65) Bakcyn, 66) Rikb-krn, 67) Giye-dzn (Giye dikiciler), 68) Hayme-dzn (adrclar), 69) Bugsyn (Bugas denilen kuma satanlar), 70) Na'lbandn, 71) Sprgeciyn, 72) Bezzistn - cedd esnaf, 73) Bozaciyn, 74) Destkrn (Sarklar), 75) Dell-kn, 76) Ketigrn (Pehlivanlar), 77) Hokkabzn, 78) Ka -trcyn, 79)
275

Sayfa

112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Yine bu sene iinde saray, iki kk insyle sslendi: Zt - ahane bunlarn birincisini has baheler iinde ve be kere dokuz gn iinde yaptrd. Zr Fisagorcular'a gre be says nasl makbul saylrsa, Tatarlar da dokuz saysn kutlu sayarlar. Sinan Paa da deniz kenarnda ikinci kk yapt ki, uzun zaman Sinan Paa Kk nmyle mehur olmutur. Veliahdin Manisa'ya Hareketi Vellahd *brahim'in erlati mucibince bul a olan onalt yana geldiinden, kendisine bir harem diresi, muhafzlar, hizmetiler tyn olunduu gibi, Sultn Murad'n clusundan evvel bulunduu Manisa sanca da verildi. Gen ehzade, hkmranlk nian (sancak-be-lii almeti) olmak zere sadrzamn elinden alem ve tabi almak sure tiyle tevch resminin icrasndan sonra, huss maiyyetini tekl eden 1.000 svr ve piyade ile Manisa'ya gitti (28 Aralk 1583 - 23 Zilhicce 991). Pdih, oluna Nevl'yi hoca tyn etti ki, bu memuriyette selefleri olan Ca'fer, Haydar, Azm gibi, bu da eserleriyle tannm deildir 277. Sadrzam Siyvu, vedalama srasnda ehzde'ye pdihlara lzm olan faziletler hakknda akllca nasihatler verdi. Lkin sadrzamn gzel nasihatleri pek az te'sr ederek gen ehzade hkmetinin icrtna hatt Manisa'ya varmadan saraynn ba-memuruyla mbeyncisinin boyunlarn vurdurmakla balad. ehzade gitmeden nce babasna bir criye takdim etmiti: Murd, olunun
Na'lacyn, 80) Kellepkrn (Kellep denilen ba kisvesini yapanlar), 81) Arakn -dzn, 82) Kavukc-yn, 83) Kutucyn, 84) Sabun- misk kran (Misk sabunu yapanlar), 85) iftciyn (Ziraatiler), 86) Haddn (Demir ciler), 87) Basmacyn, 88) Grblkrn (Kalburcular), 89) erbetciyn, 90) Bat -bazriyn, 91) Yelpzekrn, 92) Saht-yn-frn, 93) Pamak-bzn, 94) Ahenk-i khne frn (Eski demir satclar), 95) Cmen, 96) Kazgancyn, 97) Delv-frn (Kovaclar), 98) Ntrn, 99) Tabbhn, 100) Muhtesibn, 101) Sebzefrn, 102) Kartaskrn, 103) Kun -dakkrn, 104) Paluzeciyn, 105) Kasaban, 106) Zrhkrn, 107) Kebgebbern (Keklik satclar), 108) Mkrskrn, 109) Likmkrn (?) (Dizgin yapanlar), ,110) Kilidkrn, 111) Rsmnkrn, 112) Canbzn- resen, 113) Tsbzn (Hokkabazlar), 114) Rakkaasn, 115) Destb -bzn (bastoncular), 116) Tekrn, 117) Devtkrn, 118) Mrgbzn, 119 Hamm -yn, 120) Sankcyn, 121) Sazfcyftn (Sahtiyan ml edenler), 122) Ganem-clbn, 123) Turciyn, 124) Basmacyn- halkr, 125) Nakl frn (Nakl denilen eker satclar), 126) Tut-frn, 127) Mezzinn, 128) Miyn^-bend-(kuak) kran; 129) Kebabcyn, 130) Kemhbzn (Kemha: Bir nevi kuma), 131) Kerpikrn, 133) Arabacyh, 134) Hamn, 135) Mkiyn frn, 136) Kahve frn, 137) Sepedkrn, 138) Hakkkn, 139) Kireciyn, 140) Horsncyn, 141) Sarraf n, 142) Dk-krn (mlekiler), 143) Mrekkebciyn (Mrekkebci; yaz mrekkebi), 144) Na'lin -krn, 145) Kalem-krn, 146) Bahr-frn- Msr, 147) Bzergnn- Brussa, 148) Bzergnn- Arabyn. 277 At'de Ca'fer, Haydar, Azm tercme-i hallerine batnz. Az-m'nin olu ki Azm-zde Hlet ismiyle mruftur 26 -bn 1031 (6 Temmuz 1622) trihinde vefat etmitir. Drtbin cildi ihtiva eden bir ktphanesi kalmtr, tbn Melek'in MenVna, bn Husrev'in Drer-i Gurer'ine haiyeleri, Mug-n'1-Lebb'e erh, Hidye ve Mifth erhi'ne ilve ve dier eserler yazmtr. At'de tercme-i hli, nu: 945. (Bursal M. Thir Efendi 'nin Osmanl Mverrihleri'nde (c. 2, s. 24): Etdi Azm-zde Firdevs mekn Rh- pkine dembedem rahmet msrlarnn gsterdii 1040 (1630) trihinin lmne trih drld kaydedilmektedir. Hazrlayan)

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

hediyesini ne derecelerde takdir ettiini bildirmek iin bu cariyeyi hemen hmile brakt; ondan bir kz oldu. stanbul'da Pdih'm ve Manisa'da veliahdin haremleri bu srada ve hepsi de ayn zamanda erkek ocuk dourdular: Mehmed'in olu Selm 278, Murad'n oullan Sleyman ve Cihangir 279 diye isimlendirildi. Murad'n ehzadelerin doumuyla hsl olan sevinci az bir mddet sonra hemiresi Esm'nn veftyle glgelendi. Sokollu'dan sonra Budin belerbei Al Paa'ya varm olan Esma Sultn doum esnasnda vefat etti (5 Austos - 8 a'bn). Elli gn sonra da ocuk vefat ederek Byb'de Sokollu'nun yanma defn olundu 280. Vezr Al Paa Budin'e iadesini istirham etti. ok gemeksizin o da vefat edip 281 yerine Sinan Paa tyn edildi. te Al Paa'nn birinci hanmnn bedduas yerini bulmutu. brahim Paann Msr Valilii Yeni sadrzam Osman Paa, Pdih'n emniyyet ve tevecchn son olarak Msr valiliine tyn olunan brahim ve Rumeli belerbei Meh -med Paa'larla paylamt. Mehmed Paa bir hatt- erf mucibince Pdihn dahil diresine girmek imtiyazna mazhar olmutu, ki bu imtiyaz ems Paa'mn vefatndan beri kimseye verilmemitir 282. Murad'n clusundan beri Msr, Hadm Mesh Paa idaresinde di; Mesih'in zulm o derecedeydi ki, alt sene zarfnda celld elinde binden ziyde adam ldrmtr 283.
A Mahometo flgllo del Sultano un filio nasduto, ene ebfoe il nome Selim; allegrezze fatte.> ubat 1583. <Due figlio maschi nati al Sr. Soulelman et Glhanquir. 280 993 Receb'l evunnda Eski Saray'da kk ehzade Sleyman, birka gn sonra da onunla blrlikde dnyya gelen ehzade Cihangir ve ki yasndan ziydece bir sultan (kz) vefat etdi. a'bn'n sekizinde Esma -Hn bir ocuk dourmusdu. a'b&n'n onunda lrtlhal etti. Bunlarn cmlesi Ayasofya'da H. Selim trbesine defn olundular. Esma Sult&n'm dourduu Mahmd nmndaki ocuk kardeleri Eyp'de Sokollu'non yannda olduu iin oraya gmld.> Selnlkl, s. 191 (Mtercim). 281 Peevl'ye nazaran (varak: 172), Ali Pasa'nin vefat zevcesinin ocuunun vefatndan birka ay sonra vuku bulmutur. 282 Sel&niU Semsi Pasa'nin vefatn 988 (1580)'de gsterir. (Rmllt beg-lerbegi Mehmed Pasa evahir- evval'da zuhur den bir hatt- hmyun mucibince emsi Pasa gibi ikrda pdfihun rtkftbnda bultnmafta v bal bacna arz'a girmefe m'2n old. (Selanlkl, s. 185); dahili dftl -relne girmek bundan ttAmttlr. Mtercim). 283 Mehmed bin Ysuf un Msr Valileri Trihi (varak: 78), S -heyl (varak: 57), el-Minhu'r-Rahmnyye (varak: 60), Nz-het'n-Nzrn (varak: 61); el-Minhu'r-Rahmtyye mellifi Mahmd bn Eb's-Srr III. Murad saltanat balarnda Msr meyhinin en mehurlarndan olan Bekr ailesi hakknda garb bilgiler veriyor. Bu aileden gelen biri, kznn Msr'n Cumhur (Fransz) askeri tarafndan igali srasnda birok Franszlarla yaad ak maceralarndan dolay mehurdur. Franszlar'm dnnde bu bedbaht kz Kaahire'de kalm olduundan, ebeveyninin msamahasna ve kendisinin asaletine marur olmasnn kurbn olarak, Kaahire'nin tah liyesinden birka gn sonra iki amcas tarafndan boulmutur. Yeenlerinin katlini takiben, bu iki amcann intikam teebbslerinin mes'd neticesini haber vermek zere ben de hazr olduum halde Avusturya general konsolosu Rozet-ti'yi ziyaretlerini hi unutamyacam. Denon isminde bir yazar bu hdiseden kk bir hikye
278 279

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Mesih'e, emsali ndir bir mrtekib olan hazne-dr Hasan Paa halef oldu. Hasan Paa'nin harb oluu sebeplerini muazzam servetinde aramaldr, Kaahire tersanesini camie evirmek tasavvurunda olmasndan dolay doan ikyetlerde deil; bu ikyetler ancak azline bahane olmutur. Hasan Paa, stanbul'a arlarak bostanc-ba ma'rifetiyle Yedikule hapishanesine konuldu ki, o gn sadrzam, btn vezirlerle beraber Valide Sultn Cmii'nin temelini atyordu 284. Sultn Murd'n gzde adam olan brhm Paa, evvelki iki vlnin at yaralara merhem vurmaa memur oldu. Eski ada olan Sleyman'n nedimi gibi, Msr'n tanzimine tyn olunduundan, o d a onun gibi Devlet'in en byk mesnedine ulamak mdindeydi. Kaahire'ye vardnda para ve kymetli talar tedrikinden baka birey dnmeyerek, Hasan Paa'nn gizli haznelerim aramaa balad ve bulmaa muvaffak oldu. Lkin Mukattam Da'nda ve Kizldeniz sahilindeki Zm-rd Tepeleri kuyularnda bulunduu zannedilen hazneleri bulmakta ayn derecede muvaffak olamad. 18 ay bu ekilde aratrmalarla vakit geirdikten sonra Pdih'tan, Suriye yoluyla stanbul'a gelmek ve geerken Drz sleri bei Ma'n-olu'nu te'db etmek zere emir ald. Hkmetin (Msr hkmeti) idaresini defterdar Sinan'a brakt. Lkin gidiinden evvel 400.000 altndan ibaret olan senelik vergiyi 600.000'e kard- Ondan sonra Sayda (Sidon)'dan Akk (Ptolemais) 'ya kadar mahallerin sahibi kesilmi olan Ma'n-olu'nu itaat ettirecek 20.000 kiiyle Suriye'ye doru yola kt 285. Drz silerinin Tedibi imdiki adlan Fatm halfesi Hkim Bi-Emrillah'a mensup bir eyhin isminden gelen Drziler Mrid yhud Mardaitt denilen ve dalarda oturan eski ve cengver bir kavmin neslindendirler ki, evvel Hazar Denizi'nin kuzeyindeki memleketlerde bulunduklar halde sonralar Rm mparatorlar tarafndan Suriye'ye ve Mezopotamya'ya nakledilmilerdir 286.
karmtr. 284 SheylI, varak: 57. m&reti, bir de hastahftnesl olan bu camiin ns 991 (1583) seneslndedir. Mnadoa'nin rivayetine gre Hasan Pasa Haleb'e vardnda yanna. 40 kapc konularak, bunlar stanbul'a kadar beraber gelmilerdir. 285 Mlnadoa ki bizzat hazr bulunan Venedik konsolos tercmanndan kymetli vesikalar almtr bu seferin tk'alarm tam bir shhatle beyn eder. Osmanl menbalan ise bu bnJiuta kafi deildir. 286 O zaman Mardaitler Antalya civarna kadar uzanyorlard. u esere mracaat: Constantinus Porphyrogeneta de adam. Im-perii apud Banduri., s. 188. Kendi asln Mardaitler'e karan brhm Aglensis, (s. 156), Mardaitler'in Hristiyan Arab olduklarm yazar: Cognatio Maraditarum ita dicta a Mahrado filio Chaplani, qui regionem Syriae

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Evvelce de bu trihte zikredildii vehile, bu halkn ismi Mezopotamya'da Mardin; eski Mrid (Mrd) kalesinde yam-dr. Mridler'in (veya Mrd'lann) torunlar Gebr, ems, Nusayri, Ye-zd gibi muhtelif rklara ayrldklar halde henz Cd Da'nn yksek yerlerinde ikaametle atee, gnee, aya, kadnn tenasl uzvuna, eytna taparlar 287. Lbnan ve Mardin Mridleri Jd hayalci fikirleri en mnsz efsneleri kolayca kabul eder XII. asrdan beri mstebidlerin en garibi olan Halfe Hkim BiEmrillh', bir ilh olmak zere tanrlar. Bundan daha az hayret verici olmayan birok akideleri vardr M, henz ksmen gizlilik perdesiyle rtldr 288. Drziler iki kabileye Timnler'-le bn Ma'nler'e ayrlrlar. Birinciler Emir ehb ailesi idaresinde olup Emir ehb'n nesli 289 Lbnan'da bulunan Deyr'l-Kamer'de otururlar; ikinci ksmn mensup olduu bn Ma'n hnednlar ise bulunduumuz zamanda en kuvvetli idi 290 . Yemnyye ve Kaysiyye'den, yni Yemenliler ile onlarn hasmlarndan ibaret olmak zere eskiden beri bilinen dn ve siys taksimat ki ikinci mild asr banda Suriye Arab airetlerini birbirlerine kar silhlandnnt o vakit Lbnan ve Bir-yet'-m saltanatm aralarnda taksim etmekte olan be Drzi prensinin de karlkl dmanlklarna yol amt. Drzler'in en kuvvetlisi olan Sayda, Sr, Akk hkimi Ma'n-olu ile Sayda'nn kuzeyinde kk bir kazaya mlik olan erefeddn Yemen> frkasndan olup Kralh diye isimlendirilirdi. Kaysiyye frkasndan olup Akl 291 diye isimlen* dinlen dier : Beyrut ve Tarablus (Trablus) arasndaki mntkann hkimi Kesrevn'da oturan bn Ma'n; hkmranlk sahasn Lbnan'n dou yamalarndan Kuilosiri sahrasna kadar uzatan
inpabita. Ancak Mardaitler, yhud Mardlar, daha eski bir zamanda bir Acem ai reti olarak Hazar Denizi'nin gney sahillerinde bulunurlar. Lbnan Mardaitleri'nin aknlarn durdurmak iin Halfe Ab -dlmelik Rum mparatoru Teofanes'e bir eli gndermitir. Lbnan' 677 trihinde istil etmilerdir. Kostantin bunlardan 12.000'ini 686 senesinde yerlerinden nakl etmitir. Teofaries, s. 295, 302. 287 Makdonald Kineir'in Seyahatnamesi, s. 434. Journal Asiatique'-de Dpon ile Qui'ye mracaat, c. 5, s. 129 ve c. 9, s. 306. Ce-bel-i Lbnan Yezdleri'yle Masis Dalar Yezdleri'nin gizli i'tikadlan arasnda nazar - dikkate arpan mutabakat, gelecek seyyahlarn tedkk ve i'tinsna ayandr. Bz mverrihler bunlarn geceleri yaplan cem'iyyetlerine ilk Hristiyanlarn yeraltnda toplanlar hakknda rivayet olunan ktlkleri is -nd ederler. Napoli'de toprak altnda mahrt ekilli bir bide vardr ki, yazsnn yars Rumca, yans brnce'dir. 288 Drziler hakkndaki en iyi vesikalar Msy Siivestr d Sasl'nh onlarn Mukaddes kitaplarndan ald ve Paris Encmen-i Danl'ine verdii muhtrada tafsil eyledii vesikalardr. Jurjnal Atyatlfc'de dasa yent vesi kalar neredilmitir. 289 Lbnan Prensi Mr ehab' XIX. asrin balarnda 9&r Sldney Smif n <T-gr nmndakl harb gemisiyle Suriye sularnda dolat srada grmek frsatna nail oldum. 290 Cebel- Lbnan'da m hanedanlarla daresi Hammer'in zamanndadr. Ka -vtmlerln dmanlklar yarm asr evvel Lbnan'a dhili dare bakmndan muhtar bir mutasarrflk haline girmesine sebep olmutur. (Mtercim). 291 Chan-nm, (s. 584), Akl diyor. Drrf emlr-I kefem FafcftnUno (Fah-reddtn) Tarihi mtercimi Clhanndma'ya muhali! olarak Ma'n frkasn Akl ve bu prensin hamnjann Kzll diye isimlendirir.

Sayfa

116

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

117

bn Firak; Lbnan ve Anti-Lbnan arasndaki gzel vadide hkm sren, normal artlardaki ikametgh Baalbek olan Al bin Krfs (Hrf) idi. s kabilelerinin hasmlar ve Trkler'in mttefiki olan bu be 6.000 kii ile b-rhm Paa'y Kuds'de karladlar ve ona yardmlarn arzettiler. Dmak sahrasnda Venedik konsolosu tercman Raguzah Boni ile birlikte brhm Paa'y tebrike geldi. Osmanl generali iki s bei, yni erefeddn ile Ma'n-olu'nu yanna davet etti: Birincisi icabet ederek, hrriyetini kaybetmek mkfatm grd; ikincisi, m vlsi Mustafa Paa'nn daveti sebebiyle Cebel'den km olan byk babasnn dm edilmi olmasndan beri, Osmanliar'm dvetine icabet etmemee yeminli bulunduundan bahsederek, zr diledi. brhm Paa Manolu'na tab mahalleri kl ve atele trmr ederek seksen ky yerle bir etti. Lkin bir Drz frkas m ovasnda kalm olan veys Paa'yla olunun zerine anszn hcum ederek, ilerinden beyz kii ldrmlerdi. brahim Paa, seksen gn Ma'n'n ikaametghndan uzak olmayan Antere Tepeleri'nde kald. Ma'n-olu'na Haleb valisi Al Paa ile Mansr'un adamlarndan Gamda (Gumeyda?)'y gnderdi ki, bunlar syi itaat etmee; bu mmkn olmad takdirde para ve silh ve> inee ikna edeceklerdi. Ma'n, kendisini kurtarmak midiyle Al Paa'ya 320 tfek, Antere'nin en gzel ipeklerinden yirmi torba ipek, 50.000 altn verdi. s'nin validesi de bizzat Osmanl ordusuna giderek, olunun sylediimiz sebepten dolay gelemedii mazeretini tekrar etti. brhm Paa iki rt alarak birini Ma'n'n anasnn zerine att, tekini de kendi zerine koydu. Bu suretle mazinin de bylece rtlm olduunu anlatmak istiyordu. Ma'n, ordugha gelmekten ictinb etmekte srar ettiinden Gamda ikinci defa olarak snin yanna gidip 50.000 altn, 480 tfek, 110 kei, 150 at, 150 manda, 1.000 kz, 200 koyun daha kopard. brhm Paa bu mecbur hediyelerle kanaat etmiyerek Gamda'y yine Ma'n'a gnderip altn kakmal iki haner, 10 gm kuak, 10 yk altn ve ipek almaa muvaffak oldu. brhm Drz beinin haznelerini boalttktan sonra ettii yemne mugyr olarak memleketinin geri kalan ksmlarn talan etti. Ma'n'm ikaametgh olan Atere ve 19 ky ateler iinde mahv oldu. 300 kii ile sarp bir daa snm olan Antere Mukaddemdi, yni kumandan, ibrahim'in vaadlerine kaplarak snd yeri terk etti. Hlbuki orada zerine gelenlerin btn mesasini neticesiz brakabilirdi. Yanndaki 300 cesur adam, kurun

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ve kl darbeleri altnda ldrld. 292 Lbnan'da, bunlar olurken, Osmanl donanmasnn Sayda'ya kard 4.000 kii btn sahili yama etti ve 3.000 kiiyi esr olarak aldlar, brhm am'a dnerek, 12 gn orada kald ve Lbnan emaretini, itaat eden emirlerin en kuvvetlisi olan bn Harf'a verdi. Beyrut'ta Tarab -lus ve Beyrut mukatalan mstelzimi bn Mansr'u artp iltizm bedeli olarak Devlet haznesine senelik 160.000 altn vermesini teklif etti, bn Mansr vakit geirmee alt; lkin muvaffak olamad. Ondan daha hlekr olan brhm, Ma'n-olu zerine yapaca bir harekette kendisine rehberlik etmesi iin bir gece yans maiyyetine az bir miktar adam alarak hanesine gelmesini tenbh etti. bn Mansr bu frsattan istifde ederek Beyrut'tan kp brahim'in elinden kurtulacan md ediyordu; ancak tasavvurunu icra etmezden evvel erefeddn hakknda yapld gibi zincire vurularak, brahim'in stanbul'a zafer alayyla giriinde tehir olunmak zere, erefeddn ile birlikte bir kadrgaya konuldu. brahim Paa'nn stanbul'a Dn Ve Dn brhm Paa kendisinden bir ay evvel payitahta 400 kesilmi bag gndermiti; fakat bunlarn kamilen Drz ba olmayp da dmann zayiatn oaltmak, kendi zayiatn azaltmak iin Osmanl ordusundan len askerlerin balaryla ikml edilmi olmas kuvvetle muhtemeldir, tb rhm, Kapdn Kl Al Paa'nn Tarablus'a gtrm olduu 25 kadrga ile sonbahar gndnmne doru stanbul'a vsl oldu. Varnn ertesi gn brahim'in Pdih'a getirdii eya btn saray halknn gz nne konuldu ki, o zamana kadar grlm olan hediyeleri glgede brakyordu. Sultn Sleyman'a, Msr'dan dnnde brhm Paa'mn ve Arabistan seferlerinden Sinan ve Mahmd Paalarn getirdikleri hazneler de bu defa gelen hediyelerle nisbet kabul etmezdi. En kymetli olan ey, altndan yaplm murassa bir taht idi; bunun yalnz altm 80.000 duka kymetinde olup Dervi Be nmnda Msrc bir san'atkr ve kuyumcu Mteferrika brhm Be taraflarndan ilenilmiti; pdihlarn hl ilk cluslarnda oturduklar taht, budur. Msr belerinin hediyeleri 173.300 duka idi 293, brhm Paa kendi nmna unlar hediye ediyordu: Cildli murassa iki
Tagllatemi, disse, il membro, et postolo prlmo nella natura alla moglle deli' nfame Ibrahn, a tti poi ponetelo alla bocca, che cosi sara contento e sa.Ua della, can atfa* Mlnadoa, .290 293 Bu hediyeler, Msr beftlerl nmna deildir; br&hlm Paa'nn toplad eylerdendir. Mtercim.
292

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Kur'n, kymetli bir surette ilenilmi bir Bb- Kabe perdesi, gayet gzel ilenilmi murassa kl, ran haneri ve rn ba, aded murassa siperli mifer, bir tezyinat takm ki, 79 paras altndan yaplm ve 29 paras deiik renkli kadife, 29 para birer renkli kadife, 9 para srmal kuma, 109 para Fransz sateni ve 109 para ir memleketlerin sateni, 1.000 aded kavuk imline mahss muslin, iki yk l ve 105 yk d ipek; 100 beyaz delikanl, 17 Zenc hadm, 10 Habe ve 7 beyaz; 67 Arab at, ki bunlardan ilk 9'unun eyerleri ve silhlklar altnla mzeyyen, rtleri krmz, giyeleri inci ilemeli ve dierleri ise silhlklar gml, rt ve giyeleri saten ve m kumandand; krmz rt giydirilmi bir kk fil ile zrfa ve 25 yk Drz tfei. Bu hediyelerin toplam iki milyon altn tahmin edilmiti. Sultn Murd, kz Aye Sultn' brahim'le evlendirmeyi kararla trmt. Dn ertesi sene (1586) Maysnn 20'si ola*ak tyin,etti. Sultanlarn nikh 100.000 altn zerine kylmas mtd iken, bu defa huss msade ile 300.000 altna karld 294. Bununla beraber zifaf, 9 Hazrn'a kadar te'hir olundu. Kapdn Kl Al Paa sad tyin olunarak, bu sfatla geline 50.000 altn kymetinde hediye verdi 295. Nikh gn 296 Kl Al Paa ile Rumeli belerbei Mehmed Paa'ya hiTatler verildi; defterlerden anlald zere devlet byklerine dah 3.000 hil'at tevz edilmitir. Mteakiben drt gn btn mer ve balarnda yeni mft ivi-zde bulunduu halde btn ulem mkellef bir ziyafete d -*vet edildiler. 29 Mays'ta, dmd, Atmeydam'ndaM saraynda (Sultn S-leymnn sadrzam brhm Paa'nn ikaametgh) sadrzama, beraberinde bulunan vezirlere, belerbeilerine, kapdn-paaya ziyafet ekti 297. Daha sonra Kur'n- Kerm tilvet olundu. O gn leden sonra vezirler sadrzam nlerinde olduu halde gelini almak zere Eski Saray'a gittiler; sultnlara mahss krmz atlastan bir cibinlik iinde brahim'in sarayna getirdiler. Alayn nnde 12'er zira' uzunluunda ve kymetli talarla sslenmi iki nah vard. Sadrzam bir gzel at zerinde sultn tkb ediyordu. Sultn Sleyman, kz Mihrimh Sultn' Rstem Paa'ya ve torunu Hm'y Ferhd Paa'ya verdii zaman sadrzam bulunan Hadm Sleyman Paa ve Rstem
Hftce-i cihan Sa'dl Efendi zn-i hmyn ile yuzbtn altun ile akd-l nikh eylediler; bu zamana kadar sultnlarm mihri yz bin altundan ziyde olmadn yine Hace Sa'deddln syledU Selnikl'den telhis, s. 206. Mtercim. 295 Sad Kl Ali Paa'nun vlrdifti duvak ve oCbinlik li bin altun tahmin ond. keza. Mtercim. 296 Gurre-l cmde'1-uhr 994. Matercim. 297 Al, s. 440. Bu dnn Levanklo'da tafsilt vardr.
294

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Paa Eski Saray'dan sultnn yeni ikaa-metghna ellerinde as gelinin nnde gitmi idiler; ancak yine Sultn Sleyman, torununu Sokollu'ya, yenieri aas Hasan'a, Piyle'ye verdii zaman sadrzam Al Paa gayet iman ve nikrs ile mall olmasndan dolay bu alayda atla bulunmak msadesine nail oldu. Siyvu Paa, gerek kendisi, gerek selefleri iin bu mislden istifde etti. Avusturya le Anlamann Yenilenmesi brhm Paa'nn Suriye seferi esnasnda Osmanl Devleti ile ran arasnda harb yeniden alevlenmiti. te Osmanl Devleti'nin o zaman Avusturya ile olan muahedeyi sekiz sene iin uzatmakta gsterdii kolayl bununla aklamaldr. mparatorun murahhas Preyner, attan dmek suretiyle lmnden birka ay evvel, ahidnmenin esaslarn kararlatrd 298 . ki tarafn da Dobrein 299, Kermend, Unod ile Aa stirya'daki aknlarndan ve bilhassa Budin belerbei veys Paa ile daha nce mrahorluk hizmetinde bulunan yenieri aas Ferhd ve Tran-silvanyal mhted Marhazi'nin da ehirlerinde vukua gelen anszn zabt teebbslerinden dolay, yeni bir mukaveleye lzum grlmt. Siyvu Paa, her ahidnme deitike vezr-i azama verilmesi mtd olan 6.000 altn kendisi iin 10.000'e kard. Buna ve snnet dn mnsebetiyle Avusturya'dan gnderilen kymetli hediyelere mukabil, verginin denmemi olan bir seneliini istemekten vazgetii gibi, mparator spanya'nn bar temayllerini garanti ettii takdirde, o hkmeti de bara dhil etmee muvafakat gsterdi 300. Bununla beraber ertesi sene Novigrad, Solnok, Flek, Zeeni belerinin aknlarndan, Vesprim'de bu ehrin vlsi Pol Istoanfi ile son olarak sancak-beliiyle Kopan'a gelmi olan Hadm Al arasnda vuku bulan atmadan, Trklerin Karniyola eyletine gemelerinden dolay sulh bozuldu. Kopan Bei, bu kalenin beli-aas Hac Aa, Bulundvar kumandan Hasan avu ile birok mmtaz sipahiler esr edildi. Osmanldar* -dan alnan 29 ba ve 5 bayrak, Viyana vlsi Aridk Ernst'e gnderildi. Gra vlsi

120
Sayfa

Preyner 19 Austos 1584 trihinde lm ve Galata'da Sen -Pransuva Ki-lisesl'nde Alber D Vs'k yanna defn olunmutur. Sefaret ktibi Doktor Peze'nln raporu. mparatorluk Arivinde. 299 III. Mur&d'n II. Rudolf'a Rebt''1 -ablr 989 (Mays 1681) trih olup Avusturyallar'n Solnok sancanda Debrein arazisinde aknlarndan ikyetini bildiren bir mektubu mparatorluk Argv'ndedir. 300 Preyner'in raporuna baknz. Dunda, Budin belerbei Ali Paa'nn Sofcollu'nun dul kars sultna tlib olduu ve Rumeli beftlertoelli&ne terfl olunaca da bildirilmektedir.
298

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Aridk arl'a da Ferhd Paa'nn 9.000 kii ile Karniyola'daM aknnda Kont Torn'un Slvin yaknnda Ferhd Paa frkasndan ald 40 esr ve yedi bayrak hediye edildi. mparator, daha cidd arpmalara meydan vermemek iin Lihtentayn ve Nikolsburg senyr Hanri'yi stanbul'a gnderdi (26 Kasm 1584). Sefirin maiyyetinde 66 kii bulunuyordu ki, Hanri'nin kardei Hartmann, arl ve Guiyum Dit-rihtayn, Ulrih D tarhemberg, Sigismund D Pulhaym, Bernar D Lem-bag, Hektor Deli, bir Trkiye Vekayi mellifi Jan Levanklo Damel-boern, bize elilik hey'etinin siyhatini anlatan bir eser brakm olan Melhior Besvelt (Besult?) bunlarn arasndayd 301. Sadrzam Osman Paa ran'a gitmezden evvel Baron Lihtentayn' skdar'da resmen kabul ederek, mparator'un ikyet ettii Neograd, Gran, Zeeni, Siget belerinin azlini vaadetti. Sadrzamn gidiinden son ra sadaret kaymakam Mesh Paa, sefre verilen vaadi yerine getirmeyerek, hatt Kopan beinin braklmasn taleb etmek zere Viyana'ya bir avu gndermek istedi. Lkin hastalanm olan eliye veklet eden ing, dvn - hmyna mtd hediyeleri vererek buna mni oldu. Me sh Paa, vergi dendii cihetle, Avusturya Devleti taahhdlerini tamamen yerine getirdike sulhun korunacan tmparator'a yazd ve Baron Iihtentay'n hastaln da bildirdi 302. Eli, kardei Hartmann'n kendisinden evvel ldn grd. Galata papaslar, Protestan olduu iin defnine muvafakat etmediklerinden 303, Baron, kardeini tahnit ettirdikten (mumyalattktan) sonra Gelibolu'ya gitti; kendisi de orada ld, bir Hristiyan kilisesine gmld. mparator Rudolf, Baron Lihtentayn'n shhatine dir tavsiyeyi mutazam-mn olarak Pdiha mektup yazmt (16 Nsn 1585). Sadrzam Siya-vu Paa Kopan beinin braklmas iin mparator'a Kanbur avu ma1-rifetiyle bir mektup gnderdi. Yeni Bu din valisinin, Tur Panayn'nda yaplan yamadan ikyete memur ettii iki adam avu'a refakat ediyorlard. Kanbur Viyana'ya vardnda Aridk Ernst, mparator sk sk yer deitirdii cihetle onu bulmak mkil olduundan, tad mektubu ken Levanklo'da Lthtengtaam Nlkofatmr* Senyr Hanmtin 1584'de istanbol Seyahati, Melhior Beevelt'ln eseri. 302 Mesih Pasa'nut mektubu 30 Zllka'de 992 (3 Aralk 1584) tarihlidir. 303 mg'm 29 Ocak 1585 tarihli raporu. Aridk Ernst, Protestanlarn sefarette istihdam olunmalarndan dolay 15 ubat 1585'de mparator Rudolf'a yazyor ki: Byle bir sefaret grevinde i'tizl mezhebi mensuplar yerine bir Katolik kullanmak daha mnsib olur. Zt- hametlerine malm olduu zere, u zamanda bu misill kiilerin mevcd oluu yn- dikkat olup, istenilen vasfta ihtiyca uygun decek bir eli bulunmas ne kadar gtr. Katolik olan Strasveldo yerine Doktor Pezen'i teklif etmitir.
301

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

disine vermesini syledi. Tur saldrlarna gelince, ona da u cevb verdi M, hernekadar bu hdiseler mparatordun arzusu hilfna ve onun haberi olmakszn meydana gelmise de, geen sene Flek bei tarafndan Topina'da yaplan hasarlara misilleme olmaktan baka birey deildir. Sadrzam smn Paa'nn vefatndan sonra Baron Ungand D Sonnag 304 Pdih'a ve yeni sadrzam Mesh Paa'ya mparatordan mektup getirdi. Bunlarda Trklerin ve zellikle Bosna vilyetinden Lika bei drs'in aknlarndan ikyet ediliyordu. Alt ay sonra Grnbuhel Ba ronu Jan Frederik Hoffman ve Aridk arl'n nedimi trehard senelik hediyelerle stanbul'a geldiler. Zt-i hne ve sadrzam, Gran'da Tuna zerine kurulan kpr ile Flek, Zeeni, Siget belerinin ve Bosna be-lerbei ehsuvar'n tarrruzlar hakkndaki i'rlann (imlarn) takdir etliklerini; ehsuvr*n memuriyetinden azledildiini 305; bununla beraber Avusturyallarn Tur*u yama etmi, Kostanie'ye anszm saldrm ve Ona zerine kpr kurmu olduklar cihetle, tecvzlerin karlkl olduunu, cevaben, mparator*a yazdlar. 1586 sonbaharnda Siget sancak bei Hasan Tuna ve Mur nehirlerinin tekl ettii yarmaday akatorn civarna kadar talan etti. Avusturyallar, Hrvatistan'da bulunan vanih mevkiinde Trkler'i bir malbiyete urattlar ve tannm bir aileden iki kardei esr ederek bu taarruzlarn intikamn aldlar 306. Noel Yortusu gn Aridk Ernst'e zafer armaanlar yni Zeeni beinin bayle drt bayrak takdim edildi. Anlamann Bozulmas Ertesi sene, sulhun tam ortasnda Kopan'n zabt ve Trklerin bun dan dolay Budin civarnda intikam alma hareketleri meydana geldi. Na -dadi, 1587 ubat'na doru Kopan mevkiini anszn zabt ve yama etti, ksmen de yaktktan sonra 600 esirle geri ekildi. Eskiden Budin valisi Mustafa Paa'nn niancs bulunan Kopan bei Receb Be de esrler arasndayd. Palfi'nin Budin ovasmdaki aknlar farkl netice verdi. Zabitlerden Matyas Husaren nde katndan, askerin klliyetli ksm ve 20 bayrak Trkler'in eline

122
Sayfa

Ungand'n stanbul'dan yazlm raporu, imparatorluk Arsivi'nde. Sag-redo (s. 457) bu eliye Ungand Skmek adn vererek alt ay sonra gnderilen elci le kartrr. 305 Padisah'u ve sadr&samn mektuplar 22 B*fer 993 (22 Ocak 1585) tarihlidir. 306 Bu M kardein kimler olduu hakknda kati bir malmat yoktur. La kin KnoUes'ln zannettii itil Sokollu'nun oullar deildiler. imek (Schimek) de <bu iki kardeten birinin Sultan Murad'm enitesi Ali ol duunu zannetmekle hat eder. Zira Murd'in hemirelerinden hibirinin Ali adnda kocas yoktur.
304

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

dt; 600 esr, zafer almeti olmak zere Bu-din'e gnderildi. Kadnlar bunlara: Kpekler, Budin sizin hince anszm hcum ettiiniz Kopan deildir! diye bardlar. Budin vlsi Sinan da, mparator tarafndan kendisine gnderilmi olan Dalmayah Yorkovi'e daha gzel bir kabul gstermedi: Kpekler, Nadadi'yi niin cezalandrmadnz? Senelik hediyeler niin gnderilmedi? diye bard ve o srada Yorkovi'in adamndan, efendisinin klc ve teber'i (silh gibi kullanlan balta's) alnarak, para para edildi. Esirler stanbul'da brhm Paa'ya muzafferiyet almeti oldu; Kayaner, Rogandorf, Tori hezimetleri mnsebetiyle yaplan muzafferiyet alaylarndan daha vahiyne 307, daha parlak alay gsterildi; velahdin snnet ve brahim Paa'nn izdiva dnlerinden ziyde kalabalk oldu. nde muzka ile dmandan alnan 18 bayrak, 40 davul, 4 trampete hepsi bir zincire geirildikleri ve herbiri silh arkadalarndan drdnn beinin balarm tadklar halde 120 esr vard. Her on safta bi byk bir zafer nahl, yni balarla ssl byk bir srk geliyordu. NalMIarn hepsinde bu korkun harb armaanndan 700 aded bulunuyordu. Zerrini, Nadadi, Batyani Siget bei ehsuvr'dan Be ve Moha paalarn Kanij e ovasnda klliyen malb etmek suretiyle bu muzafferiyetin intikamn almakta gecikmediler. 2000'e yakn Trk harb meydnnda kald, yhud bataklkta telef oldu. Eyerleriyle beraber 1.100 at ve 19 bayrak gliblerin eline geti. Avusturyallar bundan baka 1523 esr aldlar, ki son olarak Receb'in yerine Kopan beliine tyin olunan lasan; ne-baht muharebesinde maktul olan kapdn Al Paa'nn olu olup Bee bei bulunan Mahmd; ehsuvar*n yeeni Hall bunlarn arasndayd. ehsuvr da at vurularak ve kaftanndaki mzeyyen kaplan postunu kanl ayaklarna sarmak zere yrtmaa mecbur olarak geilmez yollardan glkle kurtulabildi. stanbul'a vardnda, bu hezimetinden dolay bir daha istihdam olunmak midini kaybetti; Macarlar'n kllarndan mkiltla kurtard haznelerini vermek suretiyle hayatta kalabilmise de, zehir ierek lmeyi tercih etti 308. Ecdad da
Vaka aada grlecek harb armaanlar nsaniyete mugayir se de, Ar -slduk Emst'in az yukarda syledii gmislUemeden ibaretti. Mtercim. 308 Istoanfi, s. 581. Macarlar'm asvar (Saswar) adn yerdikleri ehsuvr, taarruzlarna sebep olmak zere, Siget'te Sultn Sleyman in dikilen kabir tann Zerrini tarafndan mahv edilmi olmasn ve Berzene ve Sekst kasabalarnn onun tarafndan zabtedilme arzusu olduunu iddia etmitir. Pezen'in Eyll 1587 raporuyla, Yorkovi'in raporu, Inr. Arivi; Selanik!, s. 213.
307

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Memlk Sultnlar yhud Osmanl Pdihlar elinde byle fec bir sona uramlard. Eli Eyng (ng)'in gidiinden az sonra Doktor Pezen erefli he diyelerle stanbul'a gitmiti 309. Sadrzam Pezen ile lk. mlakatnda, mparator'un kendi tebeasm, Pdih gibi, niin cezaya arptrmadn sordu. Pezen, Pdih emri ile kapanm olan Galata Kilisesi'-nin almas ve Maksimilyen'in Lehistan taht zerindeki hakknn tas-dk olunmas zmnnda mzkerelere giritiyse de, bir netice elde edemedi, tfmdnmesine cevaben Eyng*a verilen nme-i hmynda 310 bu kilisenin kapatlmas, Fransz elisinin mfrit taleblerine hamledilmi-ti. Sadrzam da, Pezen'e cevaben, Fransa Kral elisinin uursuzca hareketi devam ettii srece kilisenin kapal kalacan syledi. Pezen'in Lehistan'a dir olan taleblerine gelince, Pdih ve sadrzam, mparatorca, hkmdarl sve Kral'nn oluna vaad edilmi bulunan bu memleketin ilerine hibir ekilde mdhale etmemesi lzm geleceini yazdlar 311;. Son arpmalarda mparator askerinin ele geirdii esirlerin bra klmas sefirle kararlatrld. Kopan beinin fidye-i necat 27.000 taler ile 3 at, 12 esr, 3 m klc, bir adr ve birka sorgu; Fnfkirhen (Bee) beinin fidyesi de 40.000 taler, 3 esr, 2 adr, 3 at, birka doan ve 3 top muslin olmak zere tyn olundu. Lkin bu iin bitirilmesinde ve arl Tetoer D Tetanov ma'rifetiyle mtd verginin denmesinden henz bir ay gemiti ki, Macarlar yeniden sulhu bozdular. Vergilerini demek istemeyen ahlyi te'db iin Siko'ya gnderilen tulhveysenburg sancak bei Kara Al Be 312 Zagile ve Teis sulan arasndaki ovada Misel Sereni ve Sigismund Rakozi
1568 senesinden beri mparatordun Bb- Hmyna gnderdii senelik hediyelerin onyedincisi idi: 1) 1568*de Minkevili Gaspard vastasyle, 2) 1569'da arl Rym, 3) 1570'de Gaspard, 4) 1572'de David Ungand, 1571 senesi iin; 5) 1573'de Ungand, 6) 1574fde Brkselli Filip, 7) 1575'de Baron Preyner, 8) 1576'da imih, 9) 1577'de Zinzandorf, 10) 1578'de Budin beler-bei Mustafa Paa'nn dm elinin stanbul'a geliini 1579 senesine kadar geciktirmitir; 11) Volf De mg 1578 senesi iin tyn olunduu halde ancak 1580*de vsl olmutur. 12) Baron D Preyner 1579 senesi iin tyn olunduu halde ancak 1581'de varmtr; 13) Nyari, 1580 senesi iin; 14) Pol De ng, 1581 senesi iin tyn olunarak 1582'de varmtr; 15) Lihtentaynl Hanri, 1582 iin; 1584'de vsl olmutur; 16) Yo-hans Hofman 1583 senesi iin, 1585'de varmtr; 17) 1587 senesinde Pezen. Pezen'den sonra senelik hediyeleri ulatranlar unlardr: 18) 1588'de Malta valyelerinden Tetauer, 19) 1589'da Mollard, 20) 1590fda varznao Sinyoru Erin Rayh-taynh Streins, 21) 1591'de Hergevi, 22) 1593'de Lubkovili Baron Pupel. Bu suretle 20 sene zarfnda Almanya mparatorlar Bb- Hmyn'a 690.000 duka altn demilerdir ki, vezirlerle ir merya gnderilen hediyeler de eklenirse bir milyon dukaya varr. Pdh'a mahsus senelik hediye 30.000 duka, yhud 45.000 ek (o zamann kuruu) idi. Vezr -i zamin 3.000, dier vezirlerin 4.000 ek; yenieri aas 3.000, ocak erkn 1.500, tercmanlar 800, Budin Paas, 3.000, maiyyeti 600 ek alrlard; Estergon Bei 300; cem'an 70.000 ek. 310 Bu mektup 15 Ramazan 995 (19 Austos 1587) tarihlidir. mparatorluk Arivi. 311 Bu mektuplar Ramazan 995 sona (3 Eyll 1587) ve 30 Zllka'de 995 (1 Kasm 1587) tarihlidir. Kezalik, 312 stoanfl burada yanllkla Ferhd Paa'y zikreder; Ferhd Pasa se stanbul'dan Budin'e ancak W88'de gitmitir.
309

Sayfa

124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

tarafndan tammiyle malb edilerek, maiy-yetinden 2.000'i l, 376's esr oldu. 482 at ile btn bayraklar ve toplan da alnd (l Ekim 1588). Macarlar'n bu muvaffakiyeti bir ay sonra osi'in dmesine yol at (9 Kasm). Gen Torzo'nun anlamaya ramen taarruzu geri o kadar mhim netice vermemi ise de daha hi-nne ve daha nefret edilecek bir surettedir. Torzo; yannda birka arkada olduu halde, Tuna'nn te tarafndaki (bize nisbetle bu taraf)' Macar askeri kumandan Palfi'nin muvafakatiyle Budin valisinden, m-sv bir miktarda Trklerle mbreze etmesine izin vermesini taleb etti. Bu davet kabul olundu. Lkin o mbrezeden sonra Memi Aa'nn Gran havlisinde bir galebesinden dolay intikam almak isteyen Torzo, dnmekte olan Trkler'in zerine hinne bir surette saldrarak yarsn para para etti ve btn atlann ald (14 Mart 1589). Aridk Ernst ve David lJngand, vk, mazeret beyn iin Yorkovi'i Budin vlsi Fer-hd Paa'ya gnderdiler; Macarlar mcrimleri sorguya ekmek iin bir harb dvn da kurdular. Lkin btn bu karklklarn balatcs olan ve dvanda hkim sfatyle bulunan Palfi, kendisiyle beraber Torzo'nun msmiyyetine karar verdirdi. Ferhd Paa, Yorkovi'e izin verdii zaman, hediyeler de verilmi olmakla beraber, bu hyaneti cezasz brak-myacama yemn etti. Ancak ileride nakledeceimiz fec sonu, yeminini yerine getirmesine mni olmutur. Lehistan Ve Rusya Sefirleri Bu zamanda Osmanl Devleti'yle, Avusturya'dan sonra en ok mnsebeti olan hkmet, Lehistan idi. Evvelce taleb olunup da iade edil memi olan iki Tatar prensiyle snnet dnne gelmi olan Lehistan elisi Filipovski zt- ahanenin bu suretle memnuniyeti celbedilmi olmasna . mukabil Marhazi'yi kurtarabileceini md etmiti. Lkin maksad hsl olmadan dnmee mecbur oldu. Marhazi ise 5 Temm uz 1582*de, Etiyen'in arzusuna bsbtn muhalif olmak zere hapisten karlm ve sancak-beiiyle Akkirmen'a gnderilmiti. 1583 senesi iinde Ahmed avu Kral Etiyen Batoru'ye bir mektup gtrd. Bunda zt- hne 1.200 piyade, 600 atl, 4O' altn dolu 100 araba ile Lehistan'a snan Bodn Voyvodas Yankol'un bundan byle himayesini men' ediyordu. Etiyen, Pdih'n mektubuna kaamakl bir cevap yazp Marten Lobomirski ile gnderdi. Pdih, ferman eklinde yazlm ikinci bir mektupla Hasan avu'u Lehistan'a gnderdi. Etiyen cevaben, Sakson Yankol'u Lehistan'da

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kalmak yhud Bb- Hmyn'a itaat etmek hususunda muhtar brakmakta olduunu; Kazaklar'n taarruzlarn nlemek iin elinden geleni yapacan; Ruslar zerine vuku bulan son seferinde Krm Han'nn hi yardm etmemi olduunu; Avusturya ile mtrekenin yenilenmesini kendisi hibir vehile gayr-mnsip grmediini bildirdi. Kral Etiyen'in mrahoru Jan Podladovski Arab at satn almak va zifesiyle stanbul'da Lobomirski'nin yannda bulunuyordu. Podladovski payitahttan ayrlnda, Pdih'n huss emriyle, Edirne yaknnda bir ormanda btn maiyyetiyle beraber ldrlerek, gtrd gzel atlar stab]-i mireye alnd. te Sultn Murd, Kazaklar'n Bodn'da akn larndan ve Tenin yamasndan bu suretle intikam ald. Bununla beraber, ertesi sene bu taarruzdan dolay Etiyen'e Hasan avu vstasiyle zr beynnda bulundu. Hasan avu, baka kt ilerden dolay idama mstehak olmu birka sefl caniyi getirip Podladovski ile arkadalarnn kaatili olmak zere Kral'n intikam arayan ellerine teslim etti ve bilmukabele, Kazaklar'n Bender'deki aknlar iin Nons Silvetovski tarafndan vaad edilen tarziyyeyi taleb etti. Kral, Kazaklar'n ald eyay iade etmekle beraber, bunlardan 33'nn Kamenyek ve Suvrovski'nin Kara-koviya'da balarn kestirdi. te Lehistan Kral bu derecelere kadar alalmt 313. Etiyen'in vefatndan sonra Mustafa avu, Kazaklar'n dima tekerrr eden taarruzlarndan ikyet etmek ve eer yeni kral intihab Osmanl Devleti'nin arzusuna muvafk olmaz, yni Manyatlar sve hkmdarn semezlerse bir Trk istils vuku bulacan syleyip tehdd etmek zere, tekrar Lehistan'a gitti. Etiyen'in vefatn haber vermee memur olan eli yerzek 9 araba ve 50 kii ile stanbul'a geldi (26 Mays 1587); sadrzamn resm kabulne matem elbisesiyle ve hediyesiz gitti. Bunun iin kendisine en kk elilere verildii kadar ta'ynt verildi 314. yerzek, Lehistan'n Transilvanya, Bodn, Eflk voyvodalarndan hibirini semiyeceini Manyatlar nmna bildirdiinden, sadrzam, fkesini gizlemek iin, Lehistan byklerini, l kraln akrabasndan, yhd mem leket aslzdegnndan birini seebileceklerini; fakat bu takdirde evvele -

126
Sayfa

Knolles, s. 588. Preyner'in raporu. Kellerin raporu stanbul'a yeni bir Le -hlstan elisinin geldiini kaydediyorlar. Lkin smini sylemiyorlar: c2 Ocak'ta bir Lehistan elisi geldi. Bethle n, Tr&nsilvanya Tarihi, 1, 6, s. 516. (Lehistan'a gnderilen canilerin Hammer'in ifdesine ramen hakikaten elcinin kaatili olmas ihtimli dnlecek olursa, Lehistan Krah'mn Osmanl Devleti le ho geinmeyi takdir ederek yi muame lede bulunduu anlalr. Gemi asrlarn byk bir yanll Osmanl (Devleti le Lehistan'n menfaat birliini gze alarak her vakit ittifak etmemi olmalardr ki, bu hl Lehistan'n valine sebep olmutur. Mtercim). 314 Drt koyun, alt tavuk, 80 akelik ekmek, 4 l sarfilb; Ayng'in raporu, mparatorluk Arivi.
313

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

mirde Devlet'in muvafakatini taleb etmeleri lzm gelip, bu cihet unutulacak olursa Pdih'u gazabn ve klcm davet etmi olacaklarn ce vaben bildirdi 315. yerzek'in memuriyeti zerine cevaben Manyatlar'a yazlan pdih mektubu Devlet'in mersna yazlm fermanlarn nihyetinde yazld gibi ... Gerekdr ki... 316 tabiriyle balayan emredici ibareyle sona. eriyordu. Vezirler, Lehistan taht talihlerinin taleblerini tedkk etmek zere dvn kurdular. Transilvanya byk-prensi yapt mdhalelerle kral tyn olunabildii halde, sadrzama 40.000, teki vezirlere 10.000'er altn vermeyi taahhd etmiti 317. Floransa Gran Dukas, Yahud Papo v-stasyle, bu tac bir milyona satn almaa tlib olmutu (18 Kasm). Ancak sve prensi Sigismund btn rakblerine stn geldi. Ktibi Jan Zamoas ki'yi Danzig'den stanbul'a gndererek, kendisinin seilmesini ve tyn edilmesini isteyerek, Osmanl Devleti ile kendinden ncekiler arasnda mevcud dostluk mnsebetlerinin devamn, muahedelerin yenilenmesini, Lehistan hududuna riyet olunmas iin Krm Han'na emir verilmesini talep etti. Pdih bu taleplerin hepsini yerine getirdi. Tc giyilmesinden sonra, Sigismund, ktibi Zamoaski'yi tekrar clusunu bildirmee memur etti. Tc giyme treninde hazr bulunan Turgud avu'a Pdih ve sadrzam iin mektuplar vermekle beraber, avu her neka-dar Dvn'dan yalnz Manyatlar'a emir getirmi ise de, ona da kymetli hediyeler verdi 318!. Sigismund, Grandk Maksimilyen'in malb ve esr edilerek (26 Haziran 1588) KrasnostavMa tevkif edilmi olduunu ve hemiresini Maksimilyen'e nikahlamak arzusunda bulunduunu da ntemons Zamoaski ve Moldavya Voyvodas vstasiyle Pdiha bildirdi. Zt - hne, nc defa olarak Mustafa avu'u Lehistan'a gnderdi. avu'a verilen mektuplarda prensesin Transilvanya prensi ile evlenmesi hususu evvelce Sigismund tarafndan vaad edilmi olduundan, bakasna verilemiyecei ve Osmanl
S autem nobls invitis ex amicls aut inimicis nostris Vienna aut Ger -manla, aut Anglia, aut Hispania, aut Gallia, aut Moscovia nostram spe-rantes amicitiam et licentlam Ragem elegerltis, ex his, qui violatores feoderis sunt, eriti; tandem peticulum considerate, erit nutlle pax et foedus. Pdihn mektubu 15 Receb tarihlidir. 316 Opportet ut; fuam ob causam Iegatum Vestrum ad Portam on misis -tls? sine duble non ob aliam causam, quam ratiome eleconis regls, si autem aliam ob causam, nifail a nobis estimatur.> Padish'in i'timd -n-meye cevb. 317 stvan EHek, Transilvanya prensinin ey ve Nagi Yano'tan yazd i ve Sigismund le Mafcslmllyen'in kendisine rekabetlerinden bahsettii ve Teke'den yazd dier iki mektup istanbul'a gelmitir. Eymg'in raporu. 318 III. Sgsmund'un IH- Murad'a Krakovya'dan mektubu, 13 Mays 1588: Praemlttendum, exlstimavlmus hung generosum Joanem Zamoisky auli-cum et Secretarium Nostrum, qul de adventu ac nomine legati nostri ma-jorls Serenltatl Vestrae, nuntiel.> Ayng'in raporunun eki. Moldavya voyvodas Piyer tarafndan gnderilen mektup Eyng'm Haziran; 1588 raporundadr.
315

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Devleti tarafndan muhakkrne muamele gren mparatorun hibir zaman Lehistan'a dost olamyaca m edildi ve Krm Hanlar vergisinden birikmi akenin denmesi ve Kazaklarn inzibat altna alnmas emriyle sze son veriliyordu (Haziran 1588). Rusya Elileri Snnet dnnde hibir Rus elisi hazr bulunmamt. Lkin ondan sonra ikinci ve nc senelerde ar Fedor vanovi tarafndan mektuplar ve kymetli samur krk hediyeleriyle iki murahhas geldi. Bu elilerin birincisi Pdih'a mahremne bir kabulde (24 Mart 1584) Rusa bir mektup takdim etti ki, bunda ar, Sultn Murd'a, ran h'nn Osmanllar aleyhine taleb ettii yardm vermekten imtina ettiini bildiriyordu. Her sene Rusya'dan gnderilen akelerin nasl sarf olunduunu anlamak iin Kuds'e gitmesine de msade istiyordu. Ertesi sene (1585), Pdih'm sarayna intisb etmek isteyen bir Er meni 319, stanbul'a yeni bir Rus sefareti gnderilmesine sebep oldu. Eflk Ve Budan'da dari Deiiklikler Bodn ile Eflk, hududlann Tatarlar' kar savunmak iin 20.000 kii toplamlard. Eflk'dan Lehistan'a kam olan Piyer erel, 400.000 altn ararak tahtn Mihne'ye brakt; Pdih, selefinin borcunu demek artye voyvodal Mihne'ye verdi. Ktrm Piyer, Yankol Sakson'un atlmasndan sonra nc defa olmak zere Bodn dukal makamna kt. Pdih, Kazaklar'n tahrib ettii Bender kalesi duvarlarn tamir etmesinden dolay, Piyer'e srmal bir kaftanla 5.000 altn kymetinde murassa bir kl ihsan etti. sene sonra, 1587'de, Rumeli belerbei, Hosey palangasnn insnda gsterdikleri gayretten dolay Krm Hn'nn voyvodalklara tecvzden uzak duracan iki prense bildirdi. Herbirine altnda mzeyyen bir kl gn dererek, bununla beraber, bunlara mukabil ikisinden de onar bin duka istedi. Yine o sene zarfnda (1587) Papa IV. Sikst, iaelerinin salanmas
Eyrag'n raporu. Venedik elisinin 29 N!san 1585 tarihli raporunda Serbest bir ticret ve yi bir dostluk temin etmek arzusunu bildirmek, sadrazama ve Pdih'a mektup ve itlmdname takdim etmek zere bir Rusya elisi stanbul'a geldii yazldr. Karamsin, bu ki sefaretten bahsetmez. Son Rusya .sefirinin mzakereleri istanbul (Rm) Patrlk'In Moskova'ya gtrmek maksadna dayand aikrdr. Patrik, hakikaten ar' -ux payitahtna gitmi ve Rus mparatorunu lS89'da takdis etmitir.
319

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

temennisiyle Bodan'a Cizvit papaslar gnderdi; bunlar Sakson ve Macar kylerine dald 320. Bodn Bei Fiyer, sadrzama 60.000 ve Pdih'a 200.000 altn takdim ederek, 7 yanda bulunan olunu kendisine halef brakmak hakkn te'mn etti. Pdih, gelecekteki memuriyetinin almeti olarak Piyer'n oluna mr-i alem vstasiyle alem (bayrak) ve tabi 321 gnderdi (1589). Fransa, ngiltere, Venedik, spanya, Toskana Elileri Fransz elisi Jermini, daha nce Eflk beliine tyn ettirmi olduu Piyer erel lehinde mdhale ettiyse de, fayda vermedi. Eli, Kap-dn Kl Al Paa'nn Kefe'den dnnde (1585) Fransa'y tehdd eden II. Filip donanmas aleyhine bir Osmanl donanmasnn yardmn taleb ettii zaman dah muvaffak olamamt. Medii hkmdar Katerna bu hususta Hasek Sultn'a (Venedikli Bafa) (Safiyye Sultn) kendi el ya-zsyle bir mektup yazm ve Hasek-Sultn, mahremi ve haremin kilercisi Kiraze (?) nmndaki bir Yahudi kadn vstasiyle bundan Venedik balyosuna malmat vermiti 322 . Fransz elisi zt- ahaneye takdm ettii bir muhtrada kendi milleti hakknda yeni msaadeler taleb etmesi zerine Pdih, bunun kenarna kendi eliyle: imdiye kadar size ettiimiz inayetler, sizin tarafnzdan da bi'l -mukabele insniyyet ve mrvvet gsterilmesini cb edec mealinde 323 bir cevap yazmtr. Jermini'nin halefi Lanskom bir pazar gn Galata Kiliselerinden birinde mparator'un elisine ayrlm olan eref mevkiini cebren zabt et mesi zerine yukarda grdmz vehile bu kilisenin kapatlmasna sebep
Pezen'in Ekim 1588 tarihli raporu. Pezen bu tafsilt ngiltere ve Lehistan elileri Harbone ile Zamoaski'ye refakat eden avutan nakleder. (Pa-paslar, fukaralklarndan dolay iae olunmak zere deil, ora1 ar halkn ifsd ve Osmanllar aleyhine tahrik in gnderilmi olduklar aikrdr. Bu cihet avuun ifdesine atfedilmise, avu ittiine aldanmstr. Mtercim). 321 Pezen'in 1589 Kasm tarihli raporu. Bu tevcihden bahsetmek bilhassa unun iin lzmdr ki, Engel'in trihinde buna dir bir sz yoktur. Pezen'in raporu, Piyer'n hkmetini 1591'e kadar uzatr. Yine Pezen'e nazaran sabk Eflk voyvodas Petrasko kisinden birinin voyvodaln elde etmek zere Eflk ve Bodan voyvodalarnn azli iin, snd Venedik'ten Bb- Devlet'e mracaat etmitir. 322 cChe la Sultana meglle del gnor, gli haveva mondata per la Chirazza Hebrea una lettera, ohe gli aveva scritto la Sra. regina madre del re di Praucia insieme colla traduzion in turco pregandolo a veder se la traduzlone era fede'mente cavata,> Vftaedifc Hrici Mnsebetleri Hlsas, 2 Haziran 1584. 323 Size ettiimiz inayet sizden Kabul olnan nsniyyet ve mrvvete 14-ykdr (Hammer'ln naklettii bu bare metindeki tercmeye muvafk deildir. Ancak kabul olunan> yerine Umld olunan veyhud eski giyenin msadesine gre, me'ml olunan kelimeleri olaca htra, gelir. O halde yanllk tercmede deg, nakilde olur. Mtercim)
320

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

olmutu. Sadrzam bu mtecvizne hareketten dolay Lanskom' azarlamas zerine eli, cevaben, eer selefi snnet dnnde Avusturya elisi Preyner*den geri kalm olsa efendisi KraTn kendisim dm ile cezalandrm bulunacan ifde etti. . Hanri'nin vefatndan son ra, Osmanl hkmetinin Navar Kral'm Fransa Kral olmak zere tandndan ikyet etti. Lkin, bu hususta ingiltere'nin ve dier hkmetlerin gsterdikleri misle uymaktan baka birey yaplmad cevb verildi. ngiltere'nin ilk elisi Pdih'a 5.000 altn kymetinde bir saat, altn yaldzl 3 gm amdan, 2 kupa, 9 ngiliz dog kpei, vezirlere tlden ve ince kumatan hediyeler takdim etmiti. ngiltere'nin spanya ile muharebesine Osmanl Devleti'ni de itirak ettirmek istedi. Lkin Pdih, is tenilen yardm vermek hususunda, ran muharebesini bahane ederek geitirdi. Sultn Murd, Harbone'ye teslim edilen i'timd-nme cevbnda imdi spanyollar tarafndan alnp da, ileride Osmanllar eline debilecek olan btn ngiliz tebeasm kurtarmay taahht ettii gib i imdi veyhud sonra ngiltere'de bulunabilecek Trk esirlerinin de serbest braklmasn Kralie'den taleb etti. Harbone'nin halefi Edvar Burton, spanyollarn Hind Denizleri'nde tccar gemilerine kar o taraflarda dolamak zere bir donanma gn derilmesi ve Don Antonio'nun Portekiz tahtna oturmasna yardm edilmesi talebini tekrar etti. Zt- hne eliyi iltifata bomakla iktifa etti ve donanmas Kzldeniz'de grnm ve cidd endelere yol am olan ispanya hkmetine ngiltere tarafndan harb ln edilmesi iin eliyi her bakmdan tevik etti. trn muhrebesiyle Safiyye Sultn'm himyesi, Trablus valisi Ramazan'n kadrgasnn Venedik donanmas kumandan Emmo tarafndan zabtedilmesinin aaca vahm neticelerden Venedik'i muhafaza etti. Ram azan, yenierilerin isyannda ldrlnce,- zevcesi 800.000 duka ile 400 Hristiyan kleyi ve 40 gen kz bulan ve kocasndan intikal eden servetiyle stanbul'a mteveccihen yola kmt. Gemisi Zanta'da durarak orada kendisine hrmet gsterildii ve hediyeler verildii halde tekrar yola kt. Lkin Emmo, sonralar Venediklilerdin iddia ettii gibi, taifenin yapt br-iki yamadan dolay intikam almak kasdyla, yhud servet hrs ve sefahat sikasyle, Kefalonya aklarnda kadrgaya saldrd. Geminin 250 Trk neferi ldrld; Ramazan'm olu, anasnn gs zerinde ldrld. 40 kz, bu alaka saldrdan sonra memeleri kesilerek denize atld/Bunlardan en gzeli gen kardeinden rzna dokunulmamasn istirham etti. Lkin ne bu

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Knolles, s. 689. Levanklo, Tfiifcfoe Vekayli, Ve*!; V*fc*ytl, Tr-Uye Yaagmftllan MtcmtiMtn eserlerinde bu e ve Padisflh'n Venedik balyosuna ihtarlarna dir birok vesikalar vardr: La serenisslma Sultana lo advertisce esser stata lettera scrltta al suo Marito, ebe cred ala dal Capltano del maw, nellaquale gU vleo detto ehe la savorra della galera di Tripoli pres* ra tntta di lastro d'oro.> 4 May 1584.
324

Sayfa

131

istirhamn, ne de kzn Hristiyan olduuna ve henz kk iken adann zabtnda Kbrs'tan alndna dir yemininin hibir te'sri olmad. Gen Venedikli'nin arzusunu hibir ey men' ede-miyerek vahetinin madresi olan kz, ismetini mahvettikten sonra denize att. Bu vahyne mezlimin stanbul'da yaratm olduu umm nefret balyosun haytn tehlikeye drd. Bafa'nn himyesi olmasa yedi eli iin Yedikule(nin/kaplar almt. Hasan avu, bu son vak'adan dolay tarziyye istemek zere tehddkr bir mektupla Vene-dik'e gnderildi. Senato felketli bir muharebe balayaca korkusuyla Osmanl Devleti'nin taleblerine muvafakat gsterdi. Piyer Emmo'nun ba kesildi, Ramazan'n zevcesinin kadrgas ve btn serveti Preveze kadsna teslim edildi, serbest braklm olan 400 Hristiyan klenin yerine bakalar (yni baka Hristiyan kleleri) konuldu 324. Venedikliler, daha sonralar Uskoklar*in Bosna ahlsinden gasb yoluyla aldklarn da bu suretle geri vermee mecbur oldular. Sultn Murd, 1585 Hazrn'mda Venedik Docu'na huss bir mektup yazarak Cumhr'un bir kadrgas Zanta sularnda bir spanya kadrgasna hcum edip 39 Mslman esirini kurtarm olduundan dolay teekkr etti. Hemen yine o sralarda yazd baka bir mektupta dah Venedik tebeasnn Os manl hududunda yapt aknlardan grlen zyitm tazminini ve son ahidnmede kararlatrld vehile Skardona tuzlalarnn tekrar almasn istedi. HarenVin kilercisi Yahd kadn Kiraze (? Kira?)'ye Venedik'te bir piyango icad "hakknda verileri zmn imtiyaza mukabil Senato, Kbns'da Venedik ticretine. mhim menfaatler salayan yedi fermana nail oldu. Osmanl Devleti ile spanya arasnda bir sene iin yaplan mtreke (1581) Moden beldesinden oraya ekilmi olan Marigliano'nun idare ettii mzkereler sayesinde sene uzatlmt. Bu sene sona erdiinde, 5.000 duka vererek hce-i sultan mverrih Sa'deddn'i kazanm olan ngiliz elisinin entrikalar, spanya ile bir mtreke akdini bir mddet geri brakt; lkin iki sene iin olmak zere, iki taraf arasnda 1587 senesinde imzaland. Toskana Dukas, eski muahedenin yenilenmesini taleb etmesi zerine, bunun iin bir sefaret gndermesi ve donanmasnn Papa'mn deniz kuvvetine katlmayacan vaad etmesi tebli edildi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Grcistan Ve zbek Sefirlerinin stanbul'a Gelileri Yine bu sralarda Grcistan PatriM memurlarnn 325, evvelce zikri geen rn sefirlerinin, itikdlaryla arazlerinin mevkileri kendilerini Osmanllardn Acemler aleyhine tabi mttefiki yapan zbekler'in murah haslar stanbul'a geldi. Sultn Sleyman zamannda stanbul ile Semerkand, Osmanl Pdih ile Burak Hn arasndaki mnsebetleri Sleyman zaman vak'ala-rmda yazarken beyn etmitik. Burak Hn'n nm- dierle Burhn-h'-n yerine Pr Muhammed eyh geti (3 Austos 1587). Pr Muhammed'in torunu Abdullah tahta knca 326 III. Murd'a tahta kna ve her iki tarafn btn gleriyle ran zerine hcum etmelerinin tam zaman olduuna dir bir mektup gnderdi 327. Abdullah tarafndan iki sene sonra Osmanl Devleti'nin ran hakkndaki dmanca tavrlarnn yerini bar niyetlere terkettii bir zamanda gnderilmi olan, birincisi gibi, msid cevba mazhar olmaktan uzak kald. Papa'nn Asya Hristiyan Cemaatlerine Elisi Burada Patris'in krssne revnak vermi olan Papa'larm en byklerinden birinin, yni V. Sixt'in Ermeniler, Melkler, Ya'kbler, Keld-nler gibi Asya'da yaylm Hristiyan cematlerine gndermi olduu bir sefareti kaydetmemiz lzm gelir 328. Onun maksad, Papalk nfuzunu bu drt kilise zerine te'ss etmek ve mmknse bunlar Katolik mezhebine balamakt. Bu memuriyet Sidon (Sayda) Piskoposu'na verildiyse de, md edilen netceyi vermedi. Ermen Kilisesi iki patrike bal idi ki, bunlarn biri Byk Ermenistan'da Amiyazin, dieri Kk Ermenistan'da Sis 329 beldesinde
Arivo in Constantlnopoll l Patriarca del Georgiani con prometter l'amicitla di questi paesi a sua Maesta, il quale insimle col Alvaro Men-des era stato a baclar la man al Slgnore. Venedik Mttnseflbetjerl Hlsas, 1586. Dan Alvaro Mendes credltore di 12.000 scudi del Re di Francia sopra l'annello di Rucellai venduto al G. Sr. Venedik Mnasebetleri Hlsa, 23 Aralk 1583. Alvaro bir serseri olmaldr, nasl d yine raporda elcimin su fadesinden anlalr: <Quel Spagnol Flghefoa era andato a Iarsl Turco, haveva detto al Bassa, l negozLo del padre Posaevlno dicendo ene per mezzo suo s'era conelusa lega tra il Re di polonla e il Moscovi-ta.> 1583. 326 zbek Ham'nin m. Murad'a 3 Austos 1587 tarihli mektubu Pezen'in raporunda, dercedilmtotlr. 327 Difflc-olta avuta dal uomo del Osbek Tartaro di foaciare la mano del Signore ed havere l banehetto, superata per concigUo del G. Bassa. Venedik Mnasebetleri Hlsas, 24 Mart 1589. 328 Papa, Osmanl lkeleri Hristiyanlarm sftd etmek stiyordu. (Mttter-clm). 329 <Le f amlglie ehe sono sotto questo Patriarcha deli, Armenia magglore pas-sano 260.000, altre i cherlct 11 maestrl e predicatorl Mortablt. Kk Ermenistan Patriklii: Tene sotto la sua a'bbedlenza 24 prelat et sltrl
325

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ikaamet ederdi. Dominik papaslanndan Bar-tolome'nin Roma iin kazanm olduu Katolikler Nahcivan mntkasnda on iki kazada otururlard. Papa'mn vekili, Ermen Kiliseleri'nin Floransa Rhibler Meclisi'nin kararlarna uygun olarak Roma Kilisesi'yle birlemesi iin uzun mddet Sis Patriki'yte mzkere etti. Patrik, Katolik Mezhebi 'tikad-nmesi'ni imza etti ve eer dman olan bir papasn sulamalarna kar kendisini mdafaa etmek zere stanbul'a gitmek mecburiyetinde bulunmasayd, phesiz ki vaaz krssnde dah bunu iln edecekti. Ermen mu'tezesi (yni, Roma'ya tbi olmayanlar)1 Yesu'da ancak bir tabiat, bir irde, bir hareket tanrlar ve ilk Rhibler Meclisi'nden bakasn tanmazlar. Sylenen ilhnin defa mukaddes szlerine ki bizim iin armha gerilmi ibaresini de ilve ederler 330. Cahm-i tathre (Cehennem temizlii yahut Temizlenme cehen nemi) inanmazlar; Yesu'nun Douu Yortusu'nu 6 Ocak'ta yaparlar. O gn kiliseye boynuzlarna elenk ve mumlar konulmu buza ve boa gtrerek mukaddes su serptikten sonra Ermen Kilisesi papaslarmdan Narses'in Mektib-i Riyne (obanlk Mektuplar) ndaki mnya aykr olarak Mitra Mezhebi'ndeki kurbn merasimini tamamen icra ederek hayvanlar ldrrlerdi 331. Papa vekilinin am yannda bir ovada sakin olup Melk, baka bir tbirle Rum Mezhebinde bulunan Hristiyanlarn patrikine Roma Kili -sesi'yte Floransa Rhn Mezhebi'ni ve yeni takvimi kabul ettirmek zere gsterdii gayretler de beyhude oldu. Hatt patrik, mezhebdalann-ca Roma Kilisesi'nin ve Floransa Rhn Meclisi'nin isimlerinin bile mehul olduu cevbn vererek, Katolik akidelerinin ve yeni takvimin kabul stanbul ve skenderiye'deki iki byk-patrik tarafndan kararlatrlmak gerekecei ifadesiyle, grmeye son verdi 332.
12 vescovl, 1 pl vlelni tocca l'eletione del Patriarcha; famigUe 20.000 nelli castell deli Sorlae e Ciiicia, 20 monasterl.> Sayda Piskoposu'nun memuriyetine dair eserden, 19 Nisan 1587 330 cAggtungono nel trizaglo: nvi cruciflsus est pro nobis; conseerano il vlno puro senza aqua. 331 stanbul mu'tezile patriki (Yni Katolik olmayan Ermen Pat -riki?) tarafndan tazyik olunan Ermen Katolikleri tarafndan 1759 (?) trihiyle tanzim olunup Lehistan elisi Kont D P -tk'ya verilen arzada Dou Kilisesi Trihi yazarlarnn hepsi tarafndan imdiye kadar mehul olan bu putperest Litorya yini'nden bahsedilir. Plavi Ktphnesi'nde bulunan bu vesikada (o sefarete it resm Trke evraklar) Ermeniler, Patrik'in kendilerini aadaki hususlarda zorlamasndan ikyet ediyorlar. Evvel, Mukaddes Kitaplar'dan birok fkralarn tahrifine; ikinci olarak, Halkidonya Rhn Meclisim mahkm etmee; nc olarak, cahm -i tatmYi (gnh karma?) inkra; drdncs, Allah'n gnde dokuz defa ld i'tikadnn kabulne, beincisi, faizin meru olduuna inanmaa, altnc olarak, sa'nn Douu Yortusu'nun 6 Ocak'da icrasna; yedinci olarak, saylan putperest yinleri ile birlikte boa kurbam takdmine. .Bu hususta Mtra Mezhebi Hakknda Muhtra eserine mracaat, Paris, 1828. 332 Ragguagllo delil due Patriarchi di Greel n Soria et Palestina dettl Melehiti dal Vescovo di Sidonla a Slsto V.

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

sene nce kendisine iki Yes' (Cizvit) gnderilmi olan Ya'k -blik Patrik'i Frat zerinde Garga yaknnda ve Haleb'e 10 ve Diyr -bekir'e 13 gnlk mesafede bulunan Marbitay Manastm'nda ikaamet ediyordu. Mezopotamya Ya'kbler'i ki takriben 50.000 aileden mrekkep olup bzlar Haleb ve Diyrbekir'de byk ticretle urarlar ilk kiliseleri olmak zere Cizre Manastn'ndaki Mardin Kilisesi'ni tanrlar. Pa-pa'nn vekili oraya kadar giremedii cihetle Trablus, Hama, m, Kud s, Haleb, Urfa, Marbitay yhud Mararbisa'daki Ya'kb kiliselerini ziyaretle iktifa etti. Lkin bahcalar s'nn (Yesu'nun) tabat- uknmiyyesi* ni (hipostaz; Tesls'in uknumu; unsuru) 333 inkrdan, IV. Halkedon-ya Rhibler Meclisine itaat etmekte ekimserlikten, Papa Leon'un tas-dk kudsiyyetine muvafakat gstermekten, Dioskorus, Severus, Makarios, Jk ismindeki mu'tezlleri mukaddes tanmaktan ibaret olan mu'tezl i'ti-kadlanndan hibirini ibtle muvaffak olamad. Diyrbekir ve Siirt taraflarnda bulunan ve Papa III. Jl zamannda Roma mezhebini kabul etmi olan Hristiyanlar Roma'da Keldn, Asr, yhud ark Kilisesi adyla anlrd. Musul yaknnda Aziz Hermes Manastrnda bulunan Nes-ir Patrifci'ni, Papa vekili, Ya'kbye Patriki gibi istikbline davet etti. Lkin Patrik buna muvafakat edecek olursa Trkler tarafndan tkb-ta urayaca bahanesiyle icabet gstermedi. Geri Roma, Asya'daki Hristiyan cematleri iin patrik tyn etmi ve Blbliye'deki sr, yni Musul kiliselerinin kaz ilerini bunlara vermise de, rakbleri olan mu'tezl patriklerin ahl zerinde byk nfuzlar olmasndan dolay, bu patriklerin kiliselerini tesellm edememilerdi. Nestrler, insanlk tabiatnn s'da kemlini 334 inkr ederler, Azize Meryem'i Allah'n anas olarak tanmazlar, I. Efes Rhn Meclisi'ni ve ondan sonrakilerini tasdik etmezler, papaslara gnah kartmazlar, Katolik kilisesinin mahrem sayd derecedeki akrabalanyle Patrik'in msadesi olmaks-' zn izdiva ederler; bir de onlarda kilise riyaseti makam seime tab ol-mayup, bir ailede irsen devam edip gider. Sayda Piskopsu'nun mu'tezl Ermenileri Ya'kbler'i, Nestrler'i Roma i'tikadlarna ekmek iin deki gayreti tam mnsyle semeresiz kald. Lkin gerek onlarn, gerek

134
Sayfa

Dlcono non esser in Chrlsto I*unone hipostastica,, una natura resultan -te da due non personate, benche sogglungono senza mlstione ni con-fusione, di alteazlone, dlcono esser una sustanzla rlsultante da due, una essentla da due, una volunta da due, et tuna operazione da due, agglun-gono nel trlsagio: qui crueifixuiT est pro nobls, non appUcandolo alla santlssima trlnlta. 334 Credonoo che la natura humana, n Ohristo non si& perfetta senza 1* persona humana, e percio dicono in Ohristo esser nue persone, benche non negano che Chrlsto dal prlnclplo della sua coracezione sla perfetto Dio e perfetto uomo.>
333

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Ermenistan, Suriye, Keldniyye Katolikleri'nin kabul sureti ikyet edilecek tarzda deildi. k saylan drt takm mu'tezile kiliseleri Katolik i'tikadlarn tasdikten ve yeni takvimi kabulden istinkf gstermi iseler de, btn Hristiyan kiliseleri anasnn gsterdii alkadan ve dnin yaylmas iin bir medrese ve Roma'da bir ark matbaas kurulacana dir vekilin verdii haberden sammi bir sevin duymaktan da geri kalmadlar 335. Krm Ve Arabistan Vekay rn seferinin hikyesine tekrar balamadan, naklettiimiz sefaretler srasnda zuhur eden deniz vekayine bir gz atalm. Afrika shilleriyle Osmanl eDvleti'nin iki yarmadas ki Arabistan ve Krm'dr nazar- dikkatimizi celbeder. En eski zamanlardan beri gemicilik iin pek elverisiz saylan Karadeniz, 1582 senesinde Kapdn Kl Al Paa kumandasyle Krm'a gitmek zere stanbul Boazndan kan Osmanl donanmasn uratt hasar ile, hretini yeniden te'yd etti. tki sene sonra, yeni kazalar zuhura geldi 336. Bu ikinci kazalarn vukuu senesinde idi ki, Sultn Murd stanbul'da byk bir bastarda 337 yni amiral gemisi in ettirdi. Bu gemi, byklk bakmndan, Sleyman ve Selm zamanlarnda payitaht tersanelerinden kan iki gemi ile rekabet ediyordu. stanbul tersanesinin bu yeni eserinin ne va kit denize indirilecei mneccimler tarafndan tyn edildi. Geminin denize indiriliinde Pdih, vezirler, aalar hazr bulunduklar gibi, hafzlar Kur'n( Kerm) okuyarak eyhler tarafndan dualar edilmi ve muzka cokun havalar alp ahl tarafndan alklarla tezahrat yaplmtr. 1586 senesinde Kl Al Paa Yeni Saray'da zt- hne iin masrafn kendi karlayarak bir hamam yaptrd. Bu hamamla, Paa'nn adn tayan iki cami htrasn te'yd etmigtir. Batarda'nn indirilmesi, hamamn tamamlanmasyle hsl olan pdighn memnuniyetine, Osmanl amirali Sinan Paa'nn' Kzldeniz'de 4 Portekiz kadrgasn zaptetmesi haberi de eklendi.
Non chlamano la B. Veng. Madre di Dio, perchje significarebfoe che fosse madre di tutte le 3 pergone, ma dicono dhe sla madre dt Dio. Verbo e figlio. Ouando si udisse in Levante la elettione che si fa n Roma dello colleglo stampe in tutte le Ungue orientall, tutti 11 uominl da bene si sono ra llegrati.> 336 cUluc Ali avuto grandisslma tortuna nel passeglar pei mar nero nel quale si perdono tre alere e pi de 30 vascelU.> Venedik elisinin 1584 tarihli raporu, mparatorluk Arsivi'nde. Oonferma la rotta deite galie nel mar negro al numero di l^ue. Venedik Mnasebetten Hlasa*, 5 Austos 1586 337 Bizim eski trihlerde besterde imlsyle (eiifslz) grlrse de bastarda okunur. Mtercim.
335

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

136
Sayfa

Ancak, bunun bir nevi karl olmak zere, az sonra, Malta tarikiyle Floransa Dukalmdan dokuz kadrgann Urla sahillerine taifelerini kararak btn memleketi harb etmi olduklar haberi alnd. 27 Haziran 1587'de Kl Al Paa anszn vefat ederek altn ve kymetli ta larla dolu byk bir hazne ve nakid olarak 60.000 duka brakt. 500.000 duka tahmin edilen serveti tammiyle Devlet haznesine alnd. Herne-kadar 90 yama varmsa da, harem zevkine doyamam idi. Bir cariyenin gunda can verdi. Haznesi, cmertlikleri, muasrlarnn iddetli tenkdlerinden htrasn kurtaramam, hatt mevkiine yarar bir defin merasimi yaplamamtr. Kl Al'ye ve kendinden ncekilere tahss edilmi olan Galata, Gelibolu, Limni ve dier adalar varidat, Devlet haz<-nesine avdet etti. Sultn Murd'n nedm ve dmd brahim Paa kap-dn-paaha tyn olunduysa da, b makamda bir seneden fazla kalmad. Kbrs vlsi Ca'fer Paa, tahsisat 200.000 akeye indirildii iin bu memuriyeti kabul etmedi 338; bundan dolay kapdn-paalk Cezayir belerbei bulunan Venedikli Hasan Paa'ya verildi. Hasan Paa memuriyetine balar balamaz, kz kardeine ikaamet-gh olmak zere, Doc'dan Venedik'in Prokrati denilen mevkiinde bir hne istedi 339. Murd'n clusunda Milnl bir mhted, Hasan'n haznelerini, zulm mahsl olmak zere sadrzama haber vermiti; So-kollu, Hasan'n servetinin bir ksm olarak 200.000 duka zabtedip, geri bu muazzam servetin kaynann temiz olamiyacan tahmin etmise de, Cezayir belerbeiliinden azletmemiti. On sene sonra (1586) Kl Al, yine bu Hasan Paa hakknda, ayn ekilde bir tedbr ald. Kl Al, Hasan Paa'nn gzdesi olan gen bir kleyi alp hadm yaparak gnde 100 ake ile bir harb gemisine kapdn tyin etmiti. Hasan, Kapdn Paa'nn bu hareketinden defalarca o kadar ac ikyetlerde bulundu ki. Pdih Kl Al'yi a zletmek istedi. Kl Al, kendisini tehdd eden frtnay atlatmann resinin bir para yamuru yadrmak olacan anlad. Gen kleyi ele geirmekten maksad, Hasan Paa'nn toplad haznelerin yerini renmekten baka birey olmadn, teebbsnn tam neticeye yaklatn, Cezayir valisinin zulmlerinin semeresinin bir hamam klhannda sakl bulunduunu rendiini Pdih'a arz etti. Defterdar brhm, bunun zerine Cezayir'e
GiafferbaSsa di Cipro non ha voluto accettar l'offerta del Capltanato del mar per 200.000 zecchinl. vena& Mnasebetleri, 28 Aftustos 1588. 339 <Cap. del mar prega che sia data a sua sorella una casa dt quelle delle Procuratie. Venedik Mttnasebetltfi, 9 Aralk 1589
338

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Ali, 34. vak'ft, varak: 449; diyor M: Ol mazluma cevr ve foldd klmal umr - devlet-i Osm&nlyye end&n muntazam olmad; Yemen vilayeti hod bl'1-klllyye ihtille yit* tuta 341 Selnik. ivaz Efendi 1 Zilhicce 994 (14 Skim 1586)'da vefat etmltlr. Befrz&vl'nin tefsirine, HHyeye, Mftrt&h'ft, Tetah'e, Mevkif'a ta'Ukat ve dier baz eserler brakmtr. Erlkap diflmda, yaptrd Cami'de med fndur. Atal'nn Teracfcn-i AhTftl'i.
340

Sayfa

137

gnderilerek belirtilen yerde 130.000 duka buldu. Daha sonra kapdn paala getirilen Hasan Paa, Bovania ve Siraks (Serkusta) arasnda bulunan Augusta ehrine be kadrga ile bir gece hcumu yaptktan sonra 20 Eyll 1588*de stanbul'a geldi. Pdih'n elini pmek zere kabulnde 300.000 duka kymetinde hediyeler 30 gen kle, 40'dan fazla criye takdim etti. Yemen'de, II. Selm saltanatnn Arabistan muharebelerini yazarken defalarca kendisinden bahsetmek frsat bulduumuz Zeydiyye re-si Mutahhar, lmnde hkmetini oluna brakmt. Bu da bir md det sonra yeeni Al Yahya'y kendisine halef brakarak uzletghma ekildi. Sekiz seneden beri sknet iinde gnlerini geirmekte olduu halde, Yemen valisi Hasan Paa, duasn almak zere Pdih'n bizzat grmek istedii cihetle stanbul'a ardn bildirdi. Takva sahibi eyh aldand. stanbul'a vardnda Yedikule hapishanesine atld (3 Haziran 1587). Yemen vlsi bu srada Al Yahya'y da ele geirerek, Mutahhar ailesinden dier drt kii ile beraber Kaahire'ye ve oradan stanbul'a gnderdi. te Osmanl siyseti dima serke olan Arabistan (Yemen) ahlsi zerindeki nfuzlarndan hakl olarak ende ettii Zeydiyye res-lerinden bu suretle kurtulmutur. Lkin bu iddet, beklenen neticeyi salamak yle dursun, Yemen'in asayiini mahvetti 340. Zeydler, Ye-men'in gbeinde istiklllerini iln ettiler ve hl orada (mverrih zamannda) hkmetlerini srdrmektedirler. Osmanl mverrihleri bile Zeydler'in ihtillde muvaffak olularn eyh Mutahhar hakknda gsterilen gadrin hakl cezas olarak addederler. Vezirlerinin byle bir hakszlkta bulunmalarna muvafakat etmekle m. Murad'n gsterdii zaaf, yine o sene, mukaddes ryihalar iinde irtihl eden kazasker vaz Efend'nin 341 kabrini ziyaretle yeni bir delilini gsterdii dindrne temayllerle garb bir tezad tekil eder. Krm Giraylar Osmanl siysetine, Yemen'in Mutahharlar'i kadar aldanmadilar. slm Giraydn Osman Paa tarafndan hanla nasbim m tekib stanbul'da haber alnd ki Mehmed Giray selefinin Nogay llerinde vefatndan sonra 10.000 Nogay ile Bahesaray'a hcum etmi, Osmanllarn oturttuklar hn firara mecbur etmi ve Hn muharebede yaralanarak galibinin elinden glkle kurtulmutur. Sadrzam ve serasker

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

138

Osman Paa, mevsimin msadesizliine bakmyarak, Mehmed Giray'n zerine bizzat yrmek istedi. Kl Al, Osmanl bahriyesi kronolojisinde benzeri olmayan bir vak'a olarak, Ekim'de Karadeniz'e kmaa emir ald. Ordunun gzidesi olmak zere 10.000 yenieri, 6.000 muntazam svari, 1.000 avu, sadrzamla beraber Krm'a gitmekle vazifelendirildi. Osman Paa, Kapdn Paa'mn bastardasna kt vakit srmal kumaa sarlm bir hatt- hmyn gelerek selm toplar atld. Pdih, bu hatt- hmyunda ser-askere bildiriyordu ki, Rumeli belerbei Al Paa'ya vezirlik mansb vermi, yenieri aas Mehmed'i Rumeli be-lerbeiine, ba-imrahor Halil'i yenieri aalna tyin etmi, vezr Me-sh Paa sadret kaymakam sfatyle stanbul'un idaresine memur olmu idi, Bu srada Nianc Mehmed'in ktibi bulunan mverrih Selnik, O sman Paa'y turay- hmyn ile damgalanm olup sadrzamn istedii gibi doldurulmak zere ak braklm bebin kd getirdi. Resl -kttb Hamz Efendi, bu seferde sadrzama refakat ediyordu. Mverrih Hasan Be-zde'nin pederi Hasan Be, Hamza Efendi'ye veklete memur oldu. Donanma ile ordu Sinop ve Kastamonu'da klamaa gittiler. Bununla beraber, Bahesaray'dan Kefe'ye kamaa mecbur olan slm Giray, kardei kalgay Alp Giray'n yardmyle gaasb Saadet Girayla No-gaylar' Kefe yaknnda Andal sahrasnda malb etmiti. Bu muvaffakiyet, artk Osmanl ordusunun imdadn lzumsuz brakmt. Bundan dolay, bahar balarnda, Osman Paa ran'a yneldi. slm Giray, ilk defa olarak hutbede kendi isminden evvel Pdigh'm ismini zikr ettirmitir. 1588 Nsm'nda genel olarak zannedildiine gre zehirlenerek vefat edip Akkirman Cmi-i Kebri'ne defn olunmutur. Hanlk, kalgay Alp Giray'n 342 hakk olduu halde rn seferinde Semiz Mehmed Giray'n maiyyetinde ilen esr dp yedi sene ran'da kaldktan Sonra Erzurum'da Osmanl ordusuna ve oradan stanbul'a gelmi olan Gz Gi-ray'a verildi. Gz Giray, kardei Fetih Giray' kalgay, dil Giray'n olu Baht Giray' nreddn nasb etti. Lkin, bir mddet sonra bir ihtill, Alp Giray' hanla, slm Giray'n olu Mbarek Giray' kalgayla getirdi. Pdih, bu fetrete nihayet vermek iin iki Giray' stanbul'a ard: Mbarek Giray, Gz Giray tarafndan erkesler*e ilticaya mecbur kalncaya kadar Pdih'n emirlerine muhalefet gsterdi. Alp Giray ise, fermn- pdihye uyarak 160 kii ile stanbul'a gelip, haytnn geri kalan ksmm Edirne yaknndaki Yanbolu kasabasnda sknetle geirdi.
342

Pezen, raporunda Haleb-Giray diye isimlendirilmitir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

KIRKINCI KTAP ....................................................................................................... Tebrz Seferi .................................................................................................... Sadrzam Ve Mftlerde Deiiklikler ............................................................ Asker Abasnda ntizamszlklar ...................................................................... Sikke Taii Ve Yenierilerin syan ............................................................... zmit Krfezi le Karadeniz'i Balatacak Kanal Teebbs.............................. Hicr Xi. Asrn Balamas Ve Sipahiler syan ................................................... Yenieriler Voyvoda Tayin Ettiriyor ................................................................ Geylan ah ..................................................................................................... Hicr Xi. Asrn lk Senesinde Vefat Eden Ulema .............................................. Haric Mnasebetler ....................................................................................... Uskoklar Meselesi........................................................................................... Avusturya le Harbin Patlak Vermesi .............................................................. Vesprim Ve Paluta'nn Fethi ........................................................................... Raab'n Geri Alnmas ..................................................................................... Erdel, Eflk Ve Bodan Prenslerinin hanetleri .............................................. Hz. Peygamber'in Sancann Macaristan Hududuna Gtrlmesi ............... Hall Paa'nn Dn ..................................................................................... Caala-Zde'nin kbli..................................................................................... Sultan II. Murad'n rtihl............................................................................... III. Murad Hann ahsiyeti Eserleri Ve crt ................................................ III. Murad Devri irleri Ve Ulems ............................................................... Tarikatler ........................................................................................................ Hariciye Tekilt............................................................................................. Sultan III. Muradn rtihlinde Devletin Hududlar .........................................

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

KIRKINCI KTAP Tebriz seferi. ran'da karklklar. Badftd mntkasnda muhasaralar, fetihler. Osmanl Devleti le ran arasmda sulh. Birbirini mtekib sadrzam ve mftl-lerde deiiklikler. Asker arasnda byk intizamszlklar. Sikke taii; askerin dvna hcumu. stanbul'da veba. Anadolu'da bir cedvei inas. Onbirin-cl hicri asr balarnda sipahiler isyan. Voyvodalar nasbi. Gln ah. Osmanl Devleti'nln ran ile mnsebetleri. zbekler, Fas, ngiltere, Lehistan, Transil-vanya, Rusya, Venedik, Avusturya. skoklar. Bosna vekayi. Avusturya ile harb i>atlak vermesi. Vesp-rim ve Paluta'nn fethi. Gran ve Hatvn muhasaralar. Raab'n ldesi. Transilvanya'nm, Bodn'u, Eflk'n hyanetleri. Pdihn sancann Macaristan hududuna gtrlmesi. Halil Pasa'nn dn. Ca-ala'nin ikbli. m. Murd'n vefat. Zamannn mehur binalar, irleri ve faklhleri. Tfertkatler, Reis Efendi. Devlefln vyetlerinln genilikleri ve taksimat. Tebrz Seferi Bundan evvelki kitapta ara verdiimiz ran seferinin hikyesine imdi dnebiliriz. Krm'da, sknet salandktan sonra Osman Paa, 200.000 kiiyi bulan ordusundan yaknda ktlk kaca korkusuyla 40.000'ini brakt. Ondan sonra Kastamonu'dan Erzurum'a hareket etti. ran hudu dundaki Osmanl kuvvetlerinin kumandan Ferhd Paga'yi davet ederek, istanbul'a gitmek zere Tokad'da kendisine ruhsat verdi. Erzurum'da asker, yiyecek azlndan ikyete balad gibi, aldran ovasnda da homurdanmalar artt. Van vlsi vezr Caala (Cala)-zde, 6.000 seme askerle aldran'da orduya iltihak etmiti. Ser-asker, geit resmi yaptrdktan sonra gidi ynn deitirerek Nahcivn yolunu brakt, Tebriz zerine yrd. Merend ve Hoy'u arkasnda brakm olan Osmanl ordusu ncleri Sofyn'da kahraman Iran prensi Hamza Mrz'mn n hcumuna tutuldu; 7.000 maktul verdi. Osman Paa, bu malbiyetin intikamm almak iin Cala (Caala)-zade ile Diyrbekir belerbei Meh-med Paa'y 10.000 kii ile ayrd; lkin bu yeni kol-ordu da Hamz Mrz tarafndan malb edilerek, evvelki ordu derecesinde zayiata urad. Bununla beraber Iran ehzadesi payitahta doru ric'at ettiinden Caalazade ile Mehmed Paa Tebriz nnde enb-i Gzn'a, yni Mool m paratoru Gzn'n trbesi

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

343

Sarden ve Dpre'nln eseri. S, s. 240.

Sayfa

141

yaknma kadar giderek, orada adr kurdula (26 Ramazn 993 -. 21 Eyll 1585). ehrin Al Kul Hn kumandasnda birka bin kiiden baka mdafii yoktu. nk Trkmenler'in reisi Emr Hn'n vefatndan sonra b airetler, alen dmanlar olan Al Kul IJn'n emri altnda hizmetter istinkf etmi idiler. Tebrz kumandannn, Caala-zde ordughna kadar gelmek suretiyle yapt bir hcum, Osmanllardan 3.000 zayiata sebep oldu. Mar'a paas da maktuller arasmda idi. l Kuh Hn ise, gece esnasnda ric'at ederek ehri Osmanllarca brakm oldu. Sadrzam, Tebriz'i kati ve yamadan muhafaza etmek istedi. Lkin birka Trk hamamda Acemler tarafndan ldrldnden, askerin sz anlamaz takm bunu pek ok aradklar bir bahane sayarak, her trl ktl yaptlar. Tebriz'in, Batlamyus'un Gabris diye tesbit ettii ehir olduu an lalr. ark menblar bunun Hrn'r-Red'in zevcesi Zbeyde tarafndan bina olunduunu rivayet ederler. nsndan altm dokuz sene sonra bir zelzele le harb olarak, Halfe Mtevekkil tarafndan yeniden yaptrlmtr. Mool imparatoru Gzn Hn umma it binalarla ssleyip, 6.000 zira muhitinde bir duvarla evirerek, kaplarndan yarm saatlik bir mesafede de kendisine muhteem bir trbe yaptrd. Bu hkmdarn iki sadrzam olan Rededdn ile Tceddn Al h'dan birincisi Tebrz hricinde Velyn mahallesini ve ikincisi hl kendi adyla anlan i ksmda evresi 250 zira geniliindeki byk cm yaptrd. Tebriz'in pazar ve meydan, iran'n en gzel pazar ve meydan olarak tannmtr 343. Sehend Tepesi'nden Urmiye Gl'ne kadar uzanan Tebriz ovas letafetinden dolay, yalnz ark'in drt ovas, yni Sod, a*b- Bevn, Dmak ile Ebleye (?) deil, sekiz ulv cennete benzetilmi ve bundan dolay Sekiz Cennet ad verilmitir. Tebriz ovas en al cinslerinden armut, elma, kays, zm yetitirir; sany ile ilgili mahslleri pamuk ve iplik kumalardr, ki bunlardan kisb - dery denilen ve drt renkli olan nevi, eski AcemlerMn ihr-renkleri olacaktr, iran'n dier beldeleri imamlarn ve evliyann makberi olmakla mehur ise de, trn irlerinden en ma'ruflarmn doum yeri, yhud lm mahallidir. Tebriz'in doduklarn grd, yhud na'lann dinlendirmi olduu kiiler arasnda unlar nazar- dikkati eker: Enver, Hkan, Faryb, Sa'd ile muasr Hce Hemn, Mihr Mteri nmnda ve efsne vadisind eki nazmn sahibi Muhammed Asar; byk mutasavvflardan zt ki byk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

142
Sayfa

Mevln Celleddn'in manev stad emseddn-i Tebrz, ir- rebb Kaasm'l-Envr, Avrupa'da imdiye kadar ancak ismi malm olan Gleni Rz isimli mutasavvfne grlerin sahibi Mafamd- ebster 344. Sadrzam Tebriz'e mlik olunca, ehri tahkim etmeyi dnd. Otuz be gn zarfnda 12.700 zira' uzunluunda bir duvarla evirdi. Osman Paa, hasta olmakla beraber, fethi tkb eden ilk cuma gn Tebriz Cmii'nde namaz kld ve Kaann Sultn Sleyman'n fethi zamanndan, yni 50 seneden beri ilk defa olmak zere minberde yalnz (Hz.) Al'nin deil, ondan nceki halfenin de isimleri okundu. 2 evval 993 (27 Eyll 1585)'de rn h-zdesi Hamza, 20.000 kii ile Caala-zde'nin enb-i Gzn'daki ordughna hcum ederek, yirmi bin tahmn edilen miktarda telefat verdirdi 345. Diyrbekir vlsi Meh-med Paa ller arasnda, Karaman vlsi olup atyla beraber bir kuyuya dm olduu iin o zamandan beri Kuyucu lakab verilen Murd Paa esirler arasnda idi. Bu engin elem verici neticesinden sonra (1 Zilhicce 993 - 25 Ekim 1585) sadrzam, Diyrbekir belerbeiliine Hadm Cafer Paa'y tyn etmitir ki, bu Ca'fer Paa, Suriye'de Trablus hkmetinde bulunurken brahim Paa maiyyetinde Drzi seferine gitmekten imtina gstermiti. Sadrzam, kendisine Budin valiliini ve tulu paa rtbesini (vezirlik) vaad etti. Osman Paa Erzurum'dan hareketinden 85 gn sonra oradan orduya vaad etmi olduu vehile, ric'ate balamak zere ordughn enb-i Gzn'a nakletti. u vekyi srasnda korkun rn h -zdesi Hamza, nc defa olmak zere, 20.000 svr ile grnd. Sadrzam hasta olduu ve ayakta glkle durabildii hlde, muharebeye giriti. Bu cenkte 20.000 Trk maktul derek, Osman Paa da muharebenin sonunda ruhunu teslm etti (29 Ekim 1585). Osmanlar'n Hamza Mirza ile olan drt muharebelerinin drd de Iranllar'n galebesiyle nihyetlenmiti. Caala-zde'nin bakumandan sfatyle ve Osman Paa'nn vasiyyeti mucibince beinci defa giritii muharebede, ranllar ilk defa olmak zere tlinin msadesizliine uradlar, 3.000 kiileri bir bataklkta telef oldu, kald. Caala'nm buna dir yazmalar stanbul'a varnca, Osmanl askerinin muzafferiyetinin tehiri iin enlikler yaplmas emredildi.
Tuluk (Tholuck) bu iirden epeyce paralar tercme etmitir. Lkin mellifin Mahmd'uu ismini ve Tebriz yaknnda, ebster nmnda bir kariye olan doum yerini bilmiyor. 345 Mlnadoa, s. 319. li, Peeyi, Selanik!, Hasan Be-zad bir paann ve birinin esir olduklarn hakikaten itiraf ederler. Lkin maktullerin ve esirlerin miktarn o kadar ok gstermezler. Bundan baka Osmanl m verrihlerinin hemen hepsi bu muharebe le bundan sonra vukua gelen cengi kartrrlar.
344

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Ali, varak: 440. Peevl ve Selnikl bu muhasarann dikkate deer veka -ylinden olmak zere 120 Ilbrellk glle atar bir topun zabt olunmasn ve daha sonra Eri muhasarasnda da kendini gsteren Dell Fik'in birok kahramanlklarn naklederler. 347 Dstnt'I-mel (nu: 109). Caala'nm Turkmenler'e bir mektubunu dere eder ki, ranlar'in hyanetle mahvetmi olduklar Emir Han'dan dolay ntikam almay terik etmektedir.
346

Sayfa

143

Osman Paa'nn vefat zerine Caala-olu'nun Mehmed Be vstasiyle stanbul'a gndermi olduu mhr-i hmyn, 90 yanda ve hemen hemen bunam halde bulunan Mesih Paa'ya verildi. Osman Paa, Pdih'a yazd son arzada mhr'n Caala'ya verilmesini bilhassa tavsiye etmiti. Lkin balarnda hce-i sultan mverrih Sa'deddn bulunan muarz frka, bu tevcihe muhalefet etmek isteyerek, Ferhd Paa'y namzed olmak zere arz etti. Her taraftan birbirine muhalif bin trl entrikalar evrildi. Nihayet Pdih, Caala'y m, yoksa Ferhd Paa'y m tyn etmenin mnsip olaca hakknda, dvn erknnn hepsinin fikirlerini sordu. Reylerin byk ekseriyetiyle Pdih'n kararszl, iki rakibin her ikisine birer hatt- hmyn gnderilmesini gerektirdi. Bu suretle ikisi de ran'daki Osmanl kuvvetlerinin ba-kumanan-lna tyn olunmu oldular. Ferhd Paa, 21 Mays 1586'da 5.000 yenieri, siph ve silhdr blkleri; 1.000 topu, 1.000 cebeci, 1.000 top arabacs ile Erzurum'a m teveccihen hareket etti. Tebriz muhafazasnda braklm olan Ca'fer. Paa ise, Tokmak Hn ve Al Han kumandasndaki ran askeri tarafndan muhasara edilmiti. Ferhd, Van, Revn ye Tifls kalelerinin olduka skk bir durumda bulunduklar iin, Erzurum'dan sonra yolunda dey-ma cesaret edemedi. Tebrz, iki ay muhasaraya mukavemet etti. Bu mddet iinde Osmanlilar'Ia ranllar arasnda krksekiz cenk oldu. Acemler, kaleye 18 defa hcum ettiler 346. Hamza Mrza dah hareketsiz durmad; Selms ve Revn Paalarn malb ve Selms ehrini yama etti. Yine bu srada Grcistan hkimi Simon, Tifls muhasarasn tazyik ediyordu. Ser-asker, ran orduundaki Trkmen beleriyle muhaberesinin te'-sri sayesinde Tebrz ve Tiflis'i muhasaradan kurtarmaa muvaffak oldu 347. Hamza Mrza, Trkmenler'in Osmanllar tarafna meyletmesi ne-tcesinde ldrld. Birbirini tkb eden bu kadar malbiyetlerden sonra neticenin Os manllar tarafnda kalmasn zh edecek ey, ancak birka saltanat iddiacsnn arasnda paylalan ran'n i karklklar ve zbeklerde muharebenin buna eklenmesidir. Krdilerle mnazaalar, daha nce naklettiimiz gibi, rn hkmdarlarn tahtlar zerinde titretmi olan bamsz Trkmen airetleri Tebrz seferinin devam mddetince Hudbende' -nin askerini malb durumda bulundurdular. Trkmenler, Acemlerdin, ne reisleri Emr

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Hn'n dmm affedebilirlerdi, ne.de onun halefi olarak Al Kl Hn'n intihabm; bunun iindir ki, ran ordusuna, cesur airetleri mensuplaryla yardm etmekten istinkf ettiler. h, son raddeye gelerek, bunlarn balca reisleri olan Mehmed Hn ile Halfe Sul-tn' askerleriyle kendisine iltihak etmek zere davet etti. Bunlar kendilerine kumanda etmek zere h'm nc olu Tahmsb' istediler. h'n dier iki olu olan yiit Hamza Mrza'y ve daha yaknlarda Ho-zsn vlsi olarak tyin edilen gen Abbs' mahrum edip de trn tahtna Tahmsb' karmak midinde idiler. Mehmed Hn ve Halfe Sultn 10.000 kii ile h'm ordughna gittiler. h da taleplerine muvafakat gsterdi. Bunun zerine h-zde kendilerine teslim edilince Tebriz'e gidecek yerde Kazvn'e doru hareket ettiler 348. Hamza, Trkmenler'in teebbsnn ne kadar vahm olacan takdir ederek, 12.000 kii ile t-kb etti; onlar yendi ve balan Mehmed Hn ile Halfe Sutn' dm ederek kardeini de Kasr- Nisyn (Kahkaha kalesi)'a gnderip, orada ldrtt. 5.000 Trkmen Badd'a kap Osmanl ordusunun hizmetine girdiler; dierlerini Hamza itaate mecbur etti. Muharebe mevsimi geince Hamza Mrza askerini Kazvn'de klatt. Bir ziyafetten sonra uykuda bulunduu bir srada Cd 349 adndaki dilddesi tarafndan ldrld. Cd, aml aireti resi Esma Hn tarafndan bu cinayete te-yk edilmiti. Mverrihlerin ifdelerindeki ihtilf 350, Hamza'nn katli Esma Hn'n tertibi eseri midir; ve biri kardeinin, dieri olunun mahvndan mteessir olan Abbs Mrza ile h'n bunda katklar yok mudur, burasn tyn etmek iin yetersizdir. Abbs, rzsyle veyahut mecburiyet tahtnda babasnn muvafakatini 351 alarak, henz o hayatta iken rn tahtna tk (Hazran 1587 - Receb 995). Bir sene sonra stad, aml, Ruml, Zlkadiriyye isyanc airetlerinin reislerinin kanlarn dkmek suretiyle, hkmranln salad. Hamza'nn idamndan sonra, h Hdbende, Osmanl Devleti'ne sulh teklifinde bulunmu ve Hamza'nn olu Haydar Mrz'y bar temayllerinin te'mnt olmak zere stanbul'a
Minadoa, kitap- 9, s. 341. Tftrfh-i Ebft'I-Vefa, Makolm'un trn Trihi Hlsas eserinde bu mhim vak'adan sz edilmemitir. arden, bunu sdy-fcrse de daha eski bir zamana atf eder. Mlnadoa, Nuhbett -Tevrih, Zbde*t-XevarIh Hamza'y fth deil, ah-zade gstermek (hususunda mttefiktirler. 349 Cd; Malkolm'un dedii gibi Hoodee .deil. 350 Nuhbett-Tevftrlb'e nazaran bu kati hadisesi, Esma Hn'n tahrikiyle vuku bulmutur. TUhli Ummi Hamza'nm kardei smail'in (Abbas olacaktr, nk H&mza'nm smail nmnda bir kardei yoktur) hesabna geirir. Zbdett-Tevrth bheyi Abbs' zerine drr. Hamza'y, Hristiyanlar'a gsterdii muhabbetten dolay mutaassblarin Idm ettiklerine dir Abbs tarafndan Portekiz misyoneri Govovah Antonyo'ya vki olan ifde se Nohb**nin rivayetini kymetten drecek bir m hiyette deildir. 351 Nahbet't-Terrth hsn.-l rzsyle diyor. Pezen'ln raporu aksini syler.
348

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

gndermek istemiti. Hdbende bu arzusuyla, Abbs'n korkaca yegne rekabeti uzak bulundurmak, yhud daha hakikate benzer olmak zere, gen mirzay amcasnn taarruzuna kar korumak niyetinde bulunmutu. Hudbende'nin imaj zerine yaplan mtrekeden sonra, yeni husmetler ortaya kt. nk ranllar, Osmanllarn istedikleri Gence ile Karaba'n terkine muvafakat etmemilerdi 352. Ferhd Paa, Tebriz muhasarasn bozduktan iki ay sonra Tebriz'den Badd'a giden yol zerinde olup, ada Diyrbekir vlsi Ferhd'n lzumsuz yere hcum etmi olduu Hn- Gherdn nmndaki kaleyi zabtetti. Lkin Badd'a yakn Turna ayn mevkiinde onbe Acem sultn kumandasnda 15.000 kii ile yapmak zorunda kald muharebe, daha mhim oldu. Sultnlar Ferhd'a bir kadn hotozu, bir mifer, bir yay, oklar, bir topuz ile turna avlamaa mahss alar gndererek: Eer bizimle cenk etmek istemezsen bu kadn hotozunu bana geir. Aksi takdirde, bu tolgay, bu yay, bu oklar, bu topuzu, bu a al da* bizi turnalar gibi avlayp avlayamyacam anla! 353 diye yazmlard. Ferhd Paa, sultnlarn gnderdikleri adamlar iltifatla kabu l etti ve giderlerken 1.000 altn hediye etti. Fakat efendilerine tebli edilmek zere tehddkr bir cevap da verdi ki, esas y itaat, ya muharebe tek-lf ediliyordu. Ferhd Paa, derhl toplanlan 6.000 Krd ile kuvvetlerini takviye ederek, sultnlara anszn hcum etti, cenk pek iddetli oldu ve gn gece srd; Acemler malb oldular ve gzel delikanllardan, gzel erke kzlarndan byk bir ganimet galiblerin eline dt. Ferhd bu gen klelerden 15'ini Pdih'a gnderip mkfat olarak bir taltfnme, murassa bir kl, iki kaftan ald. Artk, Caala-zde'nin Tebrz muhasarasndan evvel ve sonraki fetihlerinden bahsetmek kalyor: Hzistn ehirlerinden Disfl 354 kazas bilinmeyen bir zamandan beri sdttan bir ailenin irs maliknesi di. Disfl'un son sahibi olan Seyyd Al'nin vefatndan sonra hkmet, kardei Seyyd llys'a gemesi lzm gelirken, ondan daha kk olan Sey-yd Snbr tarafndan gasb edilmiti; Seyyd lys Caala-zde'den yardm
Pezenln Haziran 1587 raporu, rftn h'nin gnderdii eliyi Ms Han diye simlendirir. Pezen, Selnlkl ile tamamen mttefik olmak zere, Hamza'nn vefatnn 1587 Maysnda yhud Haziran basnda vuku bulduunu, Malkolm'un dedii gibi 1585 Hazirannda olmadn kesinlikle syler. Pezen'in 25 Haziran raporu Hudbende'nin Abbs MIrz tarafndan srgn ediliinin doru trihini de gsterir. 353 Ca'fer Pasa'ya bir deste turna telleri, bir topuz, tir ve keman ye bir nizkeb (?) gndrdller, eer er isen bunlar taknup mukabelemze gelesin, eer gelmezsen, bu nlzkebi basna takup bir bucakda cnk egresin diye yazdlar. Peevl, 2, . 114, (Mtercim). 354 Peevl'de Despl, S; 111. .(Mtercim)
352

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

istedi. Caala-zde, Seyyd'in olunu rehin olarak aldktan sonra btn kuvvetiyle yardm ederek Disfl, Dertenek, Pilur, Nevr kalelerini, Nihvend cehriyle bu beldenin yaknnda bulunan Serahbd'i zab -tetti. Lristan vlsi h-verdi Hn ve Hemedn vlsi h-md Korkmaz iln 355. Hemedn'n zabtndan dolay kendilerini muhatarada grerek btn kuvvetleriyle Caala-zde zerine yrdler. Fakat ikisi de bozuldular. Korkmaz Hn esir dp, sekiz svr ile kurtulabilmi olan h-verdi Hn da az sonra Osmanl ordughna gelerek itaat gsterdi. Bu asker kuvvetin avdetinde Caalazde vl bulunduu Badd hkmetinde mhim slhatlar yapt. Lahs'dan l ortas boyunca giden yolun tehlike ve glklerini stanbul'a iaretle, bundan byle her sene m ve Badd'dan iki ayn zamanda olmak zere birer hac kafilesi karlmasn ve her iki vilyet valisinin emrl-hacc tyn edilmesini bildirdi. Bundan baka, Necef, yn Mehed ile (hz.) Hseyin'in kabrinin bulunduu Kerbel susuzluktan dolay tammiyle terk edilmi olduundan, buralara Frat'tan su getirmek zere bir kanal yaplmasn teklif etti. Byk faydalar salayacak plan bu tasavvurlar hakikatte* uygulanamam ise de Venedikli mhtednin idar liykatine ve becerikliliine delildir. Caala-zde her ne kadar Snn ise de i denilen ran mutezilesinin Mekke'yi ve mamlar (Hz.) Al ve (Hz.) Hseyin'in kabirlerini ziyaret etmelerini kolaylatrmak iin almasyla Snnler'in taassubundan hissedar olmadn gstermitir 356 357. 996 (1588) baharnda serdr Ferhd Paa ve irvan valisi Ca'fer P aa kuvvetlerini birletirip gzel. Karaba lkesi zerine sevkederek, payitaht olan Gence'yi zabt ettiler. Gence, Hsrev ti rn, Leyl v Mecnn, Hamse,
Peevl'de <Korkmas> Hn'dr. (Bekir Ktkolu, Osn^nl -ran Siysi M-n&seebtleii I 1578-1590, stanbul, 1962'de ise amlu Korkmaz Han'dr. Hazrlayan) 356 Hakikaten iranllar, Osmanllarca husmeti polltikajarnn ess bildikleri Sib, bu taraf (Osmanllar) da onlara dmanca davranmlardr. Fakat bu hl Snnllk'ten deil, siysetten kaynaklanan bir tutumdur, fici Devletin uyumas gereini takdir eder Ndir Hn da sonralar hac kafileleri ve emlrl -hacc znes'elesinl baka bir surette ortaya koyduu nattan yeri geldiinde grlecektir. Hammer'in Snniler nazarnda da olduka, saygdeer plan mm Hz. Al! ve mam Hz. Hseyin la SUler'e nlsbetle mamlar demesinin yanl olduunu Isftha hacet yoktur. Mtereta). 357 Res'l-kttb San Abdullah Efendi'nin mecmuas, Badd Vlsi'nin oniki mektup ve raporunu iine alr: 107 ve 108, DizfuTun fethini bildiren iki mektup; 109, htille tevik iin Trkmen reislerine yazlm mektup, 110, zbek hkmdar Abdullah'n Horasan'dan ric'atinden sonra Mehed'in h Ab -bs tarafndan tekrar zabt olunduuna ve h'm yaknda Kaz-vn'e geleceine dir Caala-zde'nin raporu; 111 ve 112, Mekke haclarna ve Necef ve Kerbel su yollarna dir iki rapor; 113, Caala-zde'nin 17 Safer 998 (16 Aralk 1589) tarihli mektubu ki, Dertenek valisinin hyaneti sebebiyle Pilur'un kaybndan dolay ikyeti ve bu hyanetin vezr -i zam Siy-vu Paa'nn himayesiyle cezasz brakldn belirtmektedir; 114, Muharebeye devam edilerek Erdebil ve Kazvn zerine yrnlmesindeki faydalara dir Caala -zde'nin mektubu; 115 Maiyyetinden birine timr verilmesi teklifine dir Ca-alolu'nun mektubu, 117-120, eyletine, idar ilerine ve kendi aleyhine olan sulh ahidnmesinin akdedilmesine muhalefet edeceine dir Caala-zde'nin mftye mektuplar.
355

Sayfa

146

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Bu sefirler be kiidir; isimleri unlardr: Erdebll Haklini Mehdi Kul Hn, &hum -Kul Halife, Mehdl-Kuh Sultn, Alt Can (?Han?), tablb Eb Talib. m. Murad'n &&tx Abbas'a mektubu, Ferdn Befi'de, c. 2, a. lfi7160'dadr. Mtercim. 359 Arlapl, skender'in Scfle<, fcitaj): 1, s. 16.
358

Sayfa

147

Behrmgr, skender-nme manzumelerinin nzm Nizam ile hakl olarak gurur duyabilir. Ferhd ve a'fer, askerlerine Gence'nin, etrafn 6.000 zira' uzunluunda bir duvarla evirtti. nat balandktan henz 40 gn gemiti ki, yeni yaplan istihkmlarn stnden atlan selm toplan bu heybetli eserin bittiini iln ettiler (9 Ekim - 18 Zilka'de). ranllar zamannda ekserisi harb olan camiler de tamir edi-di. Paalar, dnlerinde ehre 3.000 muhafz braktlar. Gence ve Karaban zabt h'n Horasan'da zbek Hn Abdullah ile megul olmasndan dolay Osmanllar iin zor olmamt. zbek Hn, birka ay muhasaradan sonra Hert' istl ederek 'a mezhebinde bulunan ahlyi kamilen dm etmiti. Ertesi sene Horasan'a gnderdii Abdlm'min Hn adl olu Mehed'i zabt edip, hibir ranl'y kltan affetmedi. Abdullah Hn da Nibr, Sebzvr, Esferyin, Mh-lt, Tn, Haybd, Tabes, Hezr ehirlerinde leri katlim etti. Batda. Osmanllarn hcumundan ziyde douda zbekler'in hcumundan sklm olan Abbs h, Osmanl Devleti ile sulh akdine *lzm grd. Bu maksadla, Hudbende'nin Osmanl ordughna gndermeyi teklif ettii Hamza Mrzolu Haydar Mrz, stanbul'a mteveccihen hareket etti. Mrz'nn maiyyetinde eli sfatyle drt hn 358, ki birincileri avul Mehd-Kuh Hn'dr ve binden ziyde ranl bulunduu gibi, kafilede 1.500 at, 360 yk beygiri vard. Siph ktibliinden bir sene nce azledilmi olan mverrih Selnik ran h-zdesine mihmandar tyin olundu. Ecnebiler hakknda her trl misafirperverlik vazifelerini yerine getirmekten ibaret olan mihmandar lk hizmeti, Dou'da en eski zamanlardan beri cridir: Hatt Dr'nn sarayna gelen misafirler hakknda bu vazifenin Omares tarafndan f edildiini gryoruz 359. Mrz'nn stanbul'a geliinde, ahlden pek ok kii h -zdeyi grmee ktlar. Bilhassa her snftan birok kadn grld ki, ya alelade bir merak sikasyle, yhud kane bir grmelerde bulunmak maks-diyle pek ok zamandr bekledikleri byle bir frsattan istifde etmek arzusuyla gelmilerdi. 500'den ziyde kadn Byezd'in hamamnda gecelediler. Birok erkek, sebepsiz olmamak zere, kadnlarn bu garb hz -lhklanndan bheye derek kanlarn boadlarsa da, sonra hemen hepsi bartlar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Pertev Paa Saray Mirza ile maiyyetinin kabulne tahss olunmutu. Pdih ta'ymt- yevmiye (gnlk tayin bedeli) olarak 100 koyun, 100 ekerli rek, 100 mum, o nisbette dier eyler tahss etti. Vezirler, Haydar Mrz'ya verdikleri ziyafette tantana gstermek iin birbirleriyle yartklar gibi, irler de trn sefaretinin bar taleb edici memuriyetini tehir iin her trl vgleri tketmekte kusur etmediler. Uzun mzkerelerden sonra sulh akdedildi (21 Mart 1590 - Nevruz 998)', Bu ahidnme Tebrz ile Azerbaycan'n Tebriz'e bal olan ksmn, irvan', Grcistan', Lristn'i, ehr-i Zr'u Osraanllar'a verdi. Erzurum belerbei ile Mteferrika Hseyin yalnz saydmz memleketlerin terkinden dolay deil, Snnler*le iler arasnda ihtilf sebebi olan dn iler hakknda ranllard yeni kaaidelere uymakla mkellef klmasndan dolay da gayet mhim bulunan akdedilmi olan ahidnmeyi h Abbs'a ulatrmaa memur oldular. Ancak bu art yalnz resm bir muamele olmak ve Pdih' vicdanen msterih etmek iin, yhud daha sonralar yeni bir muharebeye bahane yaratmak iin yazlmt. Bu madde hkmne yrrllk kazandrlmas, ler'i Snn akideleri diresine almak demektir. Bu ise, Rm ve Ltin kiliselerini birletirmekten daha gtr 360. Bu ahidnmede, ashb- gzn ve mctehid imamlar hakknda seb etm (svp sayma) olunmamas, ve iet's-Sddka (Hz. Aye) hakknda kazf edilmemesi (yni, namusu hakknda ileri geri atlp tutulmamas) artyle, sulhun iade edildii bildirilmi ve ashb- kiram ile (Hz. Peygamber'in zevceleri hakknda bz hads (-i erifler) belirtilmi ve bu durumun daha nce h Tahmasb tarafndan dah yemn edilmek suretiyle kabul edildii dercedilmitir 361. Sultn Selim saltanatnda ranla muharebenin alevlendiini yazarken Snn ve ler*in hem dn, hem siys olan ihtilflarndan kfi surette bahsetmitik 362. Sadrzam Ve Mftlerde Deiiklikler

Rm ve Katolik Kiliselerinim I'tikadlanndaki muhalefet, Hristiyanlksn essna aittir. Ekseriyetle dalm olup simdi bafcyyeleri bulunsa da pek nadir olan guit- t'a hrlc olmak zere, Snni ve iiler arasndaki ihtilflar buna benzemez. Mtercim. 361 Bu ahidnme, Sultn IH. Murd'm bir mektubu seklinde olup, Mfin -ftt- Feridun'da vardr, 362 Hammer o vakit kfi derecede bahsetmi olmakla beraber, bu defa ihtilf sebeplerine dir burada bir saftife kadar tutabilecek ifadelere yer verir. Lkln_bu ifdeler islm trihine tamamen aykr -olduu gibi, Kur'nt nasslan da nkr eden akald-i ziga erbab mstesna olmak zere l'a mezhebine d muhaliftir. Binenaleyh bunlarn tenkldslz naklini mtercim doru bulmad gibi, tenkdll tafsilt verilmee muhtc ve meselenin esasi Osmanl Devleti Tarihi konusunun dnda oldu -undan, karlmas uysun grlmtr.
360

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

rn seferi esnasnda vller, defterdarlar, hkimler, ktibler 363' arasnda bir hayl deiiklikler vukua gelmitir. Bunlar tafsilden vazgeerek, yalnz mhim olan sadrzam ve mft deimelerini kaydedeceiz. Osman Paaya halef olan doksanlk Mesh Paa, bu makama getirildikten alt ay sonra azledilerek, sadret, ikinci defa olmak zere, Siyvu Paa'ya verildi. O da yenierilerin, ileride yazacamz bir isyanndan dolay, mevkiini Sinan Paa'ya terketmee mecbur oldu. Sinan Paa, haremin kadnlar ve hadmlar nezdindeki entrikalar ve Pdih'a takdim ettii 100.000 altn sayesinde Malkara srgn-yerini m valiliine evirt-miti. Oradan sadret hizmetine getirildii iin ayrld (Nsn 1589 - Cw mde'1uhr 997). fik defa olmak zere bir sadrzam, yni Osman Paa tarafndan ziyaret edilmek erefine nail olan ve kezlik ilk olarak kazaskerlere ve hce-i sultanye tekaddm eden Mft ivi-zde'nin yerine eyhi tyn olunarak, onun yerine de Trke ve Araba iirleri bulunan Bostn-zde tyn olundu. Bostn-zde'nin zamannda senenin yedi mukaddes gecesi olan Regib, Mi'rc, Kur'n'n indirilmesi (Kadir), iki bayram, Bert geceleri ilk defa olarak btn camilerde kandil yaklmtr 364. Mekke erifi Eb Nmeyy K'be rtsnn yenilenmesi gerektiini bildirmi ve atlas, pamuklu ve bugsden kymetli kumalar, Sukotura ve Kumar od'undan 10 kantar ve Hind ekerlemeleriyle dolu 65 kavanoz hediye gndermiti 365. Drt sene sonra da, slm'n mukaddes beldelerinin hmsi olan zt- ahanenin elini pmek zere bizzat istanbul'a geldi. Eski Karaba vlsi Gericei Ziyd -olu, vaktiyle ecdadnn mlik bulunmu olduklar memleketlerin irs bir sancak hline getirilmesini Bb- Devlet'ten istemek zere gelmi olduu halde, Yedikule hapishanesine atld. Yine bu sralarda, trn seferi esnasnda Osmanllar hakknda hibir dostluk eseri gstermemi olan Gln ah Ahmed, kendisi-rin Gln ahln tasdk ettirmek zere stanbul'a bir eli gnderdi. Fakat ah Ahmed'in elisi dvnda iyi kabul edilmedi, nk
Mverrih Selnikl de birbirini mteftkb' silfthdftr ve sipahiler ktlbli-tae, ve rz-nmecte, Anadolu muhasebeciliine, muteferrlkaha tyin olunmutu. 364 996 Rebl''I-evvelinde Pdih'dan tezkire-i erif gelp veldet-i Peygamberi, Regib, Bert gicelerl minarelerde kandil yaklmasnun i'tiyd dilmesi ferman olnd. (Selnlki'den telhis, c. 1, s. 238). u halde, dier drt gecede kandil yaklmas zaten mu'td olduundan, kandil yanan gecelerin o zaman yediye kt anlalr. Mtercim. 365 995 Ramazn evilinde Meleke erifi Eb Nmeyy'den kisve-1 Beyt-1 M-kerrem'n ici >e d tecdld olnmas lzm geldii hakkndaki mektuplar geldi; Hind ve Sind kumalarnm a'Ilanndan bin kt'. rengrenk atlas ve kemha ve katnl ve bugasl (Hammer'de Bogazin), ir m -nakka ve rengn nefislerinden ve dest&r ksminun ellier zira' 'llarn-dan bin aded, d aacmn maverdl ve kumrlsinden yk ki on kantrdur, Hind ve Slnd meyveleri ve murabblar ve merubat le mli olup her birini bir adamun g kaldrabilecei altm be kt'a fagfrl kavanos, her birini mteaddld adam gtrr sekrl murabba ile dolu drt' kfa fagfrl kp dlvan - aliye sal olnd.> SelnUd'den s. 227. Mtercim,
363

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

150

sefirin ta-leblerinin yerine getirilmesi Iran ile muhaberenin kesilmesine yol aaakt. Hakkaten, daha sonra ran'dan iki eli gelerek Ahmed'in Gln (Geyln) hkmdarl hakkndaki dvasnn asla kabul edilmiyeceine dir h'dan mektuplar getirdiler. Bu elilerden evvel ve anlamann yaplmasndan sonra Kara Ahmed Sultn (Soltan) Abbs h tarafn dan Nihavend'in iadesini, hududun belirlenmesini, Haydar Mrz'ya baka br memuriyet verilmesi hususlarn teklif etmek zere stanbul'a gelmiti. Eliye hsn-i kabul gsterildi. Lkin Nihvend mes'elesinin almasna izin verilmedii gibi, h Abbs'm, yine muhasamata balamak zere Osmanllardn elinde kendi aleyhine bir silh olan yeeninden kurtulmak istediinden phelenildii iin, Mirz'ya baka bir idri vazife verilmesine muvafakat gsterilmedi. htiyat tedbri olmak ve harbin alev lenmesini iddetle arzu eden Simon Levend'in teebbslerine kar Grcistan' mahfuz bulundurmak iin Sultn Murd Tomanis, Lr, Gr, Ah'ska kalelerinin tamirini emretti. Donanma vzernn, bahriye kumandanlarnn harcamalaryla tmr edildi ve sayca artrld. I. Selm zamannda sadrzam da bu ekilde yedi kadrga ve bir kapdn-paa gemisi yaptrm ve vezirler, belerbeileri, beler memuriyetlerinin ehemmiyet derecesine gre, donanmann tehiz edilmesine yardmc olmulard. Sadrzam Sinan Paa, bundan baka Boazii sahilinde sarayn ahr-kaps yannda muhteem br kk in ederek, buna kendi ismini verdi 366. 1591 Hazrn'nn 20'sinde (27 a'bn) Sultn Murd, kymetli kumalar denmi bir yoldan Sinan Paa Kk'ne gitti; hne bir ziyafet, pdih bekliyordu. Ziyafetin sonunda mmr, sadrzam kethdas, ehremini ve harb olan Sultn Byezd Kk'n kendi kesesinden tmr eden kapdn-paann adanlan h'atla taltf edildiler. Osmanl trihinin en mhim anlamalarndan olmak zere, ran'la muahedenin akdedildii sene, buraya kadar ksaca yazdmz vak'alar -dan daha ar durumlar ortaya kmtr. Hakkaten, o sene iindedir ki, yenieri isyanlarnn, temelini kazmakta olduu Devlet'in zaafn rten perde, ilk defa olmak zere dm ve Osmanl hkmetinin dne sebep olacak olan yaralarn derinliini anlamak mmkn olmutur. Lkin kn bu delilini hazrlayan sebepler on sene evvelinden, yni So-kollu'nun vefatndan balar.

366

Sinftn Pa$a Kk 1827'de yklmaktr. Onun yerine Sultan im kk yaplmtr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Asker Abasnda ntizamszlklar Sadrzamn nfuzunun, m. Murd'n clusundan beri ne kadar mah dd bir dire iinde kalm olduunu daha nce sylemitik. Lkin, Sokollu'nun nfuzunun azalmasna ramen kendisinin tahsisatlar eski vaziyetinde kaldndan makamnn haric parlakl, sadrazamlkta kendisine selef veyhud halef olan zevatn hepsinden ziyde bir ihtiamla muhafaza edilebilmiti. Senelik varidat bir milyon altn bulurdu 367. Ancak onun vefatndan sonra sadrzam tahsisatndan birka yzbin du ka indirilerek, yenierilerin maalarna, yhud tmarlar ihdas edilmesine tahsis edilmiti 368. Son pdihlar zamannda Ebussud 30 sene mft ve Sokollu 15 sene sadrzam olarak bulunduklar halde, 10 seneden beri mft 4 defa, sadrzam 7 defa deitirilmiti. Kazaskerlerin memuriyetlerinde dah emniyet kalmamt; bunlar ise eskiden 10-15 sene o makamda bulunur ve ondan sonra gnde 150 ake ile tekad edilirdi. Sadrzamn nfuzu dtke her vakit pdihn huzuruna girmek imtiyazna mlik olan ve devletin btn ilerine mdhale eden nedimlerin, mahremlerin, mbeyncerin ve sarayda grevli ulemnn te'sr-leri artard. Paalara tahss edilmi olan varidat arpalk nmyle bu ulemya ve pamaklk nmyle sultnlara tahss olunurdu. Bununla beraber hkmet yelerinin ve byk memurlarn kaplarnda eskisi gibi para ile alnm kleler deil, asker hizmetler iin ayrlm olan akeden cret verilir hademe bulunurdu. Timr ve zeametler ingenelerde verildi; saraya Yahudiler girip kmaa balad. Btn memleketi saran rvetilikle beraber zulm ve hakszlklar da yaygnlat. Adet bir tazyik usl teekkl etti; defterdarlar, valiler umma it mallan yama ederlerdi; bunlar doyurmak iin halk hahbeslere, ikencelere konulurdu. Mliye idaresi, bask vstalarndan olmak zere tefti ad altnda bir nevi engizisyon cd etmitir ki, bundan trihte defalarca bahsedilmitir. Mansr'dan ve onun mahremi olup tbrhm Paa'nn haznesin i doldurmak iin vsta ittihz ettii Gamz (Gumeyza)'dan bahsetmitik. Mansr, Beyrut ve Trablus arasndaki araznin mutasarrf idi. Gamza ise senelik 500.000 duka vermek zere o taraflarda Devlet'e it varidatn
Peevl, 400.000 guru diyor; o zaman 120 ake yerine geen guru, iki -(buuk duka ve 50 ake bir duka, ve 40 ake bir eifcli kymetinde idi. 368 <tati toltl 100.000 zecefclni della paga oel G.Vezit Mehmet bassa per dar pagha all Oeniaari. Venedik Harici Mnas*ertien Hlasam, 23 Kasm 1679.
367

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

mltezimliini ele geirmiti. Be sene sonra tbrhm Paa'nn bu iki ekavet orta, hizmetlerine mkfat olmak zere Trablus belerbe-i tarafndan dm olundu. Yine o zamana doru, yeni Kuds sancak -bei Suriye piskoposunu kaza vurmak ve kilisesini camie evirmekle hizmet ifsna balad 369. Bedbaht piskopos mdhi ikenceler iinde can verirken, sancak-bei ehrin drt manastrnn duaclarndan onar bin duka isteyerek, ksa bir mddet iin herhangi birisi bu paray ge-tirmiyecek olursa, hepsini ayn cezaya arptracan bildirdi. Tera-San-ta yni Mukaddes Topraklar Katolik Manastn 6.000 duka toplayabildi, dier de ancak o kadar bulabildiler. Bu hususta stanbul'daki yabanc devlet sefirleri, bilhassa Fransa ve Venedik elileri tarafndan yaplan ikyetler zerine, m valisine tahkikat yapmas emr edildi. Vl, Kuds'e bir kapc-ba gnderdi; lkin duaclar sancak beinin kininden kurtulmak iin kam olduklarndan tkbt daha ileri gtrleme-di. stanbul'da Patrikhane Kilisesi, II. Mehmed tarafndan verilen te'm-nt hilfna, camie evrildi 370.
Questo Febraro passato havessimo un Sangiaco U quale enrato nell' offlclo pochl giorni dopo fece impalar U Vescova della chlesa soriana. 15 Austos 158? trIRH rapor, Trkiye Yazmalar, c. 4. 370 stanbul'un fethi srasnda Aziz Petro ve Azz Paolos Kilisesi, Patrikhane Kilisesi idi. Patrikhane oradan Bammakariston Manastm'na nakl olunmutur. (Krosii nm mverrihin Rum Trihi'nde s. 15). Bu kilise ve Patrikhane, limann nihyetinde Blahern Mahallesi'nde idi. Yakovski Rizon'un imdiki Rumca Edebiyat Dersleri kitabnda zannettii gibi Galata'-nn karsnda Gl Cmii'nde deil. Gl Camii, eskiden Ar -giropilus Tiryakontafilus Kilisesi idi. stanbul ve Boazii eserine baknz: 1, s. 382. (Yukardaki Not: 2*den sonraki sahife ierisinde bahis konusu edilen sikke ayarnn drlmesi meselesine it mkerrer not): Osmanl mverrihleri burada ilk defa olarak sikkenin bozulmasndan bahsettiklerinden, XVI. asr ile XVII. asrn ilk yarsnda Trk sikkesinin hakki kymeti (yni mden itibariyle tad kymet) hakknda Avrupa'nn o zamanki yazarlar tarafndan verilen muhtelif malmat buraya almay mnsib grdk. Bizans Akeleri ve daha ziyde altn ve gm Bizans meskukt hakknda tafsilta girimek sizin, (Dukas'da 120, s. 90)', Menavio'dan balayacaz ki, bu hususa temas eden en eski mverrihdir. Dei Commarieri del gran Turco, yni B-yezd-i sn'nin hadm-aalan resi (drssade aas) hakkndaki bbda yle diyor: Kendi idaresi iin gnde yzaltm aspero alr ki, bizim paramz hesabiyle byk altn dukadan fazladr. u halde byk altn duka, 53 asper (ake) ve te biri deerinde (53 tam 1/3) idi. Trkler'in detleri hakknda Kardinal Ridolfi'ye hitaben yazlan raporda (Sansovino'nun Ummi Trihinde, c. 1, s. 77) unlar okunur: Her aspero bizim paramzdan yedi buuk ku -vatrini kymetinde olup Roma'nn Bayoka, yhud Venedik'in eski Marketo sikkesine benzer, fakat biraz daha kalndr. Bu asperolardan bir Trk, yhud bir Venedik dukas (altn) mukabilinde 60 aded verilir. Solak-de'nin 1512'de I. Selm'in clusunda yazd u fl -ra: nki ol trhde altun altm akeye ve gur krk'a geerdi. nceki ifdelerle tamamen uyumaktadr. Sultn I. Sleyman'n btn saltanat mddetince bu kymet sabit kalmtr. Ibrhm Paa'nn Zapolya elisiyle grmesinde duka'y 50 altn tahmin etmesine gelince, ya brhm Paa aldanmtr; yhud Laki Koronatorum, yni kron sikkesi yerine yanllkla dukatorum yazmtr. Vk 6 liv-relik ektiler (yni kronlar) o zaman elli ake tutard. Katona (c. 20, s. 302) yle yazyor: XXVIII argenti sum-mas, at rationem vestramfecit hoc 56 mlia ducatorum. Ka-tona'nn summa (beygir yk) dedii, Trklerin yk, yni 100.000 akeden ibaret olan bir beygir yk'dr; nakledilmi olan ibareye gre 28 yk, 56.000 duka tutmas cihe-tiyle, her duka 50 ake olmu olur. Busbek (Birinci Mektup, 1555); Aspri L coronatum cons -titunut diyor; yni 50 ake'nin, 6 livrelik bir korona tuttuunu beyn ediyor ki, bu korona altm ake deerinde olan bir dukadan 1/6 noksanyle car idi. Yine Busbek (Drdnc Mektup, s. 229): Erant mihi in numerato quinque millia ducatorum quos vocant, ea sex millia
369

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

coronatorun conficiunt ifadesiyle bebin dukann alt bin kuron tuttuunu bildiriyor. O zaman Macar dukas, iki florin onbe krayr (4 frank 99 santim) tutard; bundan dolaydr ki, mparatorun Bb - H-myn'a gnderdii hediyeyi tekil eden 30.000 dukann btn trih eserlerde 45.000 ek tahmn olunduu grlr; zellikle Specificatio honorariorum, sene 1567, adil eserde (Almanca) (Miler, Ferdinand'a Mektup, 1; Pete 808, s. 383) u ibare mevcuttur: Erstlihen Trk mparatoru'na 30.000 duka hediye getirdi; bir duka eski birbuuk taler kymetindedir. Busbek'in arkada Verantius, mparator'a 1 Mart 1554 trihiyle yazd bir mektupta (Katona*da 22, s. 557) yle yazyor: Burada .Macar dukas 140 dnr tutuyor (2 florin 15 krayer yerine, ^florin 20 krayer yhud 5 frank 21 santim); 112 dnrda alelade 56 ake deerindedir. Lkin bu hakk kymetin stnde idi. nk 6 livrelik ek 50 ake tuttuuna gre, duka'nn 60 akesi tutmas gerekir. Sekiz sene sonra Venedik elisi Nsn 1562 tarihli raporunda yle malmat verir: Pdih, beraberlerinde 300.000 aspero, yni 6.000 skodi bulunan ran elilerine buraya kadar rehberlik etmek iin paalardan birini Acem hududuna gndermee karar verdi. Demek olur ki o vakit skodi (skoda) 50 asper, yni 50 ake idi. Verantius'un 1568 senesi sefaretinde ktibi bulunan Pigafetta yle yazar Yzelli yk ake (15.000.000), yzbin sultaniye dukasna mudildir. Burada bahis konusu olan duka, Venedik dukalar kymetinde bulunan byk Trk altn olmayp, bir skoda, yhud 6 livrelik bir ek kymetinde bulunan daha kk altnlardr. Ungand'm 1575 sefretnmesinde (Gerlach'm Jurnali, s. 98) u szler grlr: 300 ake 7,5 ek eder, binenaleyh o zaman ek 63 sene evvel olduu gibi 40 ake tutard. Bununla beraber bu ifde, 214. sahifede kaytl u 100.000 ake senelik rda mlik idi ki, 2.000 ek tutar szyle mtenakz grnr. Lkin burada maksad, 6 livrelik ek'dr, nk, s. 330'da, sar-hen sylyor M: 6 livrelik bir ek 50 ake tutar. Krosius, Trk ve Yunan adl eserinde (s. 64), bir akenin kymeti hakknda aadaki tafsilt veriyor: Mangur cup-rea octava pars asperi. Asper valens apud nos 2 circiter cru-ciatis. 198. sahifede dah yle yazyor: ... sunt 6 millia flo-renorum quindenis Baciis, aut 60 Cruciatis nostrae monetae Constantinum aut 5294 Taleri, donum septenum Baciorum. (Ake 2 krayer, yhud takriben 10 santim tahmin olunmu.) Soranzo ise unlar yazyor: Bir aspero 24 manguri (mangr) kymetindedir; manguri tuntan bir sikke olup nomoloya mu dildir. 5 aspero bir dirhem arlgndadr. 12 dirhem bir tale-ro'dur. 1,5 talero bir Venedik zegino'suna, bu da bir Trk sul-tniye'sine mudildir. Sultaniye altn bir sikke olup, Trk -ler'in en kymetli sikkesidir. Bundan anlalyor ki, I. Selm'in clusundan II. Selm saltanatnn sonuna kadar bir ek (guru) 40 ake tutard; sultaniye dukas, yni skodi (skoda, skodo), baka bir tbirle 6 livrelik ek 50 ake, Macar dukas ise 2 florin 15 krayer, yhud 60 ake kymetinde idi; ake takriben 2 krayer'e geer di, 996 (1587) senesine kadar Osmanl paralar bu halde iken o zaman Selnik'nin (s. 228) beyn ettii vehile, sikkede o kadar ok deer kayb yaplmtr ki, hakk kymeti 40 akeden ibaret olan guru 50 akeye, duka, 120 akeye geerdi. Eli Vrantislav'n 1591 seyahatnamesinde bir mahbusun gnlk maietine mahss olan akenin ancak drt Bohemya krayeri tuttuu, hlbuki eskiden ake iki krayer ve bir eyrek (2 tam, bir eyrek krayer) kymetinde bulunduu okunuyor. Mellif bundan baka 26 mahbuse taksim olunan 8 dukadan her birinin 40 ake aldn beyn etmektedir; u halde dukay altm ake yerine 130 ake tahmin ediyordu demektir. O zamanlar bzan Suriye'de, bzan stanbul'da bulunan Rovigolu tabb Minadoa'dan reniyoruz ki, duka stanbul'da 85 akeye geerken, Kaahire mal sandna 43 akeden ziydesine kabul olunmamtr. Bu husustaki ifdesi aynen udur: Amurat riscotendo nella citt del Cairo il zecchino d'oro per maidini quaranta tre, lo spende poi in Costantinopol nelle paghe de Capigi et Gianizari per maidini ottanta cinque. (Minadao, ran Muharebesi, s. 75). Osmanl hkmetinin Msr ahlsini dukay 43 akeye kabule icbar etmesi, undan dolay daha zalimane olmutur ki, bu sikke stanbul'da 60 akeye geerken, Kaahire'de 80 akeye kab olunmaktayd. Arab mverrihi diyor ki: Bugn 2 dirhem ve iki krat arlnda olan dnr - pdih, stanbul'da 60 osmn (Osmanl akesi) rayicinde iken, Msr'da 80 osmn yerine gemektedir. (Paris'te Mill Ktphne'nin El Yazlar Katolounda, c. 4, s. 454'e baknz). Osmn ve maidini ake ve asper'in dier isimleridir. 40 ake bir" piyaster, yni bir guru, baka bir tbirle bir ek idi; lkin sikkenin hakk kymetine nisbetle 2 ve hatt 3 misline kacak derecede deerce dklk peyda edince, imdiki paralar (mverrihin zamannda geerli olan bir paralklar) ake yerine gemitir. Bir para, ake, bir guru da 120 ake kymetindedir. Sicilyal Ottavio Sapieniya Nucuo Tradodo de Turanla adl eserinde (Madrid, 1622, varak: 28), XVI. asr balarnda Osmanl paralarnn durumuna dir yle malmat veriyor: ark taraflarnda Pdih'n paralarndan bir takmnn ismi aspero (ake),, bir takmamn para, bir takmnn yen'dir; bunlar gmten ise de ekserisi dk ayard, yni gm ile demirden ve bir ksm bakrdandr; bu son ksma mangui (mangr) tbr edilip 12 adedi bir aspero ve 10 aspero bir r> yl kymetindedir. Bir para da 'ake, ve bir yen be akedir. Altndan yaplm dier sikkeler de vardr ki, sultanine (sultaniye) denilir; bir sultaniye 130 asperodur. Umm surette geerli olan bu paralardan baka, altn ve gm ecnebi sikkelerinin dah vezinleri (lleri) itibariyle kymetleri olup Osmanl lkesinin her tarafnda geerlidir. spanyol riyali dier hkmet ve prensliklerin riyallerinden sekiz aspero fa zla

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Her gn yenierilerde, blklerde, timr ve zeametler idaresinde intizamszlk zuhur ediyordu. Kanun iktizsmca timr ve zeametlerin si -ph evldndan bakasna verilmemesi ve her mahllde bunun mdde-sinin nizm gereince iki zam (zeamet sahibi) ve on timarhmn eh-detiyle verasetini isbt etmesi lzm gelirdi. Umar sahihlerinin terakkisi harbte gsterecekleri hizmete gre tyin edilmiti; dmandan ba veyhud dil getiren 371, timrnn kaytl hslatna gre 10 akede 1 ake alrd. Onbe ba veyhud dil, daha byk bir timra yhud zeamete hak verirdi. Ancak vakalarn yazdmz zamanlarda sipahi tmarlar harem dilsizlerine, ingenelere, her snfn entrikaclarna terk edildi. Sadrzam zdemir Osman Paa hriten siph-zde olmayan kimselere, ktiblere, avulara, konak memurlarna er bin ake irdl zeametler verdi. Harem kadnlarnn kendi adamlarna verdirdikleri zeametlere sepete dm tbir olunur ve bz nedimler bunun yirmisine otuzuna birden mlik bulunurdu. Zeamet tevcihleri belerbeilerinin ellerinde bulunduka bir hakszlktan ikyet edecek olanlar istanbul'a mracaat edebilirlerdi; lkin imdi bizzat sadrzam zeamet tevcih ettiinden bir ikyet mercii kalmamt. Bundan dolay Rumeli'nin 12.000 timr ve zeametinden silh mkemmel 40.000 atl karan Siph Oca imdi yedi-sekiz binden ziyde karamazd. Muharebe zamannda zt- ahanenin ve Livy- Sadet'in muhafazasna memur blk halk, yn muntazam svr snfn tekil eden
tutar. Bu ifdeden anlalr ki, o zaman dukann kymeti iki misline kmt. nk altm ake tutacak iken 130 akeye geiyordu. O vaktin akesi 12 mangr (dnr) tutuyordu; hlbuki Soranzo 24, Krosius ise (Trk-Yunan Trihi) yalnz 8 dnr hesap eder. Sapieniya (s. 33), bir yk, yni 100.000 akeyi 1.000 duka tahmin eder; bu hesaba gre 100 ake tahmin olunan bir duka, 60 akeden ibaret olan ilk kymetiyle sikkenin maiyetinden (deer dklnden) sonra tuttuu 130 ake arasnda bir kymet tutuyordu. Bu mellif daha sonra yenierilerin gnlk tahsisatlarndan bahsederken, bir neferin JCastilya sikkesine gre 12 ake aldn yazar. 1006 (1597) se nesinde Osmanl Devleti paralarnn slhn dnnce, Kanun Sleyman zamannda 5 ake ve III. Murd zamannda 12 akeye tedavl eden bir dirhem gmn, bundan byle ancak 8 akeye gemesini emretmitir (Selnik, s. 744). Lkin bu tedbirler icra olunmad; bilakis sikke bir kat daha deer kaybna urad. Zr bir duka mteakiben 180 akeye kt (Selnik, s. 764). Kanun Sleyman zamanndaki sikke rayicine gre (o z,aman duka 60 ake idi) bir altn sikke, 12 dirhem gm kymetinde olup, Arablar'm eski usl paralarndan pek farkl deildi. nk Arablar'da bir dnr (yni bir altn) 13,5 dirhem (gm) tutard. Demek olur ki ake (asper), o zamann, yni sikkenin henz bozulmam bulunduu vaktin kk altn sikkesinin 12'de birine eitti (1). Yine o zamana doru VIII. Hanri tahta ktnda altnn onsu ve gmn livresi ngiltere'de 40 ilin tutard. (Liniard, 4, s. 432); yni altnn livresi, gmn livresinden 12 kat kymetli idi. Buna nazaran gmn dirhemi (bir ons'unun drtte biri) o zaman 40 ilin, yhud 5 pensin 96'da bir ksmna mudil idi ki, 5 ake tutan gm dirhemine eittir. (D O zaman" bir akenin kymeti altnn 60'da birine eit olduundan, bu rada bahis konusu o'an sikke, o' vakte re P&ra birimi demek (dan altn degll, onun bete biri kadar olman gerekir ki, tfieltkle de bu kas tediliyor. Mtercim. 371 Dil getirmek>ten maksat, esr getirmektir ki, bu tarihln baka bir yerinde de hatrlatld gibi, sorguya ekilerek dmana dair bilgiler alnr. Muharebeler hakknda dil kurtulmad tbiri vardr ki, haber ve recek bir kimse dahi kurtulmad demektir. Mtercim

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

10 blk de intizamszlkta siphlerden aa kalmazd. 992 (1546) trihine kadar blklerde iddetli bir intizam uygulanm, bunlar ve timrh sipahilerle yenieriler arasnda kilne bir eitlik muhafaza edilmiti. Timrh sipahilerde intizamszlk grlnce, blk halknn ve yenierilerin stnl umm asy iin muhataral oldu. Timr ve zeamet uslne ilk darbeyi vurmu olan sadrzam Osman Paa, blk halkndan gnde dokuz ake ile kaytl bulunanlarn, yerlerini kendi oullar olarak bildirdikleri yabanc adamlara iki- bin guru mukabilinde satmalarna msade etmekle, blklerin nizmn da ihll etti. Timr ve zeamet mlzimlerinin, yni adaylarnn mikdrn da artrd; o dereceye kadar ki, boalan bir yer iin ekserisi dilenci ve serseri gruhundan olmak zere on rakb bulunurdu. Yine o zamana doru yenieri saflar yabanclara ald. Snnet dnlerinde su tadklarm ve halk, zerlerine su atmakla tehdd ederek asayii saladklarn grdmz akalar 372, yenieri ortalarna yazld. Yenieri aas Ferhd Aa, buna muvafakat etmektense istf etmeyi tercih etti. Halefi mr-i alem Ysuf ise, muhtelif snflardan toplanm olan bi adamlar namzed (aday) olmak zere kaydetmee muvafakat gsterdi. m. Murd'n clusuna kadar blkler her yedi senede bir kere yenilenirdi. Blklerde mnhal olan mevkiler hizmetlerinden en ziyde ba san gstermi yenierilere, cebecilere, topulara verilirdi. Yenieriler her sene delikanllardan toplanr ve bu muamele, kanun gereince yalnz Bos na'da, Yunanistan'da, Ermenistan'da uygulanmak lzm gelirdi. Blkler ancak stanbul, Edirne, Bursa muhafazasnda bulunur, yenieriler ise payitaht klalarndan baka hibir yerde durmazd. Yenieri saflarna hriten adamlarn, hatt Hristiyanlarn 373 kabul, bu ocan intizmn bozdu; yenierilerin serkelikleri o dereceye vard ki, yenieri aasnn pdih tarafndan tyn olunmas hakknda I. Selm tarafndan konulan hakimane usl kaldrlarak, aalarn kendilerinin semesine izin verildi ve bu

eyhlislmlarn tercme-i hallerini lhtlvA eden ve 1280 senesinden sonra baslan Ravzat'l-Meylh'ln 62. sahlfeskde 1081 senesinde vefat eden eyhlislm Abdurrahmn Efendl'nln tercme -i hli haiyesinde bu ztn pederi olup 1055'de vefat eden Tulumcu Koca Hs&m Efendi, Sultn Sleyman'n Atmeydan'nda snnet dnnde seyircileri def iin tulum tbir olunan bir nevi zararsz let cd ettiinden arzusu vehile mlzlm ve daha sonralar mderris olarak Tulumcu lakabnn o bulusundan dolay kald kaydedilmitir. u kadar ki, yalnz Tulumcu'nun vefat tart-toi de gsterir ki, bu dn. Sultn Sleyman zamannn deil, in. Mu -rd zamannn dn olacaktr. Mtercim. 373 Yenieriliin kadim usl gereince, 'bunlar Hristiyan evladndan devirme suretiyle alnd vefakat Acemi Olan klalarnda bir mddet tlim edildikten sonra yenieri klalarna konulduu ma'lm olup, bu ibareye gre, daha sonralar yetimi, tlim grmemi ve ocukluunda slm, terbiyesi grmemi Hrtstlyanlar'dan alnmaa, balad anlalr.
372

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

msade, kendilerini hond etmee yetecek sanld 374. Sikke Taii Ve Yenierilerin syan Btn bu intizamszlklara ramen, 992 (1584) senesinde balayan ve ondan sonra dima ziydeleen ta-i sikke (sikke ayarnn, deerinin dgrlmesi) kaaidesizlii olmasayd, orduda is^n zuhur etmiyecei samlabilir. Bu muameleden dolaydr ki, o vakte kadar kabul edilen ryic gereince 500 akelikten ziyde sikke kesilemiyecek olan bir okka gm 1000 ake ve daha ziyde bir i'tibr deer alarak, gmn dirhemi 2 ake yerine 10 ve 12 ake tutar oldu. Meskukt (para ileri) Yahdler'in elinde idi; bunlarn ise Migez zamanndan beri stanbul'da nfuzlar arttka artmt. Alt sene sonra darbhne mltezimi, l'nin ifdesine gre defterdar Mahmd'a Bir badem aac yapra kadar ince ve bir ebnem katresi kadar hafif bir sikke getirerek mevcib te'diyesi iin byle sikke kabul ederse, kendisine 200.000 ake takdim edeceini syledi. Defterdar, teklifi de, hediyeyi de reddetti. Yahd ise, Sultn Murd'm her eye kaadi r musahibi olup, Pdih nezdindeki ikbli doanclktan balam olduundan Doanc lakabyle anlan Rumeli belerbei Mehmed Paa'ya bavurdu. Mehmed Paa, takdm olunan paray alarak, o sikkenin mevcib iin mkiltszca kabul edilmesini defterdara emretti. te bu karar duyulunca blklerde, yenierilerde gizli gizli mevcd olan honudsuzluk meydana karak, Mehmed Paa'nn dman olan Sinan ve brahim Paalardn tahrikleri isyan ateini iddetlendirdi. Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri ilk defa olmak zere yenieriler vezirlerin dvn odasnda toplant hlinde olduklar bir srada Pdih'u sarayn muhasara ederek, belerbei ile defterdarn balarn istediler. Hnkar vakit kazanmaa alarak, yenierilerin nne birok para dk-tyse de, hibir faydas olmad; asker, belerbei ile defterdarn balar kesilmedike ilerinden mevcib alacak olan ldrmee yemin ederek: Belerbein bize teslim ediniz, yoksa Pdih'a kadar kendimize yol aacaz! diye bartlar. Sultn, hademenin, bekilerin, bostanclarn, baltaclarn, kapclarn sihlanmalarm emretti. Dvn ise ne tedbr alnacana dir Pdih'a
M. D'Ohsson, Tableau d'Ottoman mpire, c. 7, . $14, 828. 1691 senesinden beri Bektai denileri 99. yenieri orin#uu kayd olunurdu.
374

Sayfa

156

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

takdm olunacak arzay mzkere ederek; arza, kazasker Bostan -zde tarafndan kaleme alnd. Sultn Murd, buna cevaben askerin honudluunu salamay emreden bir hatt- hmyn yazd. Kapclar kethuds belerbei Mehmed Paa'ya Pdih'n irdesini tebli ederek, belinden hanerini ald. Mehmed Paa, dvndan karak derhl cellda teslim edilip ba kesildi. Defterdar, her ne kadar msm ise de, o da ayn akbete urad (3 Nsn 1589 - 17 Cumdelul 997). Pdih, bu isyann ksmen musahibinin dmanlar olan vezirler tarafndan kkrtldmdan phesi olmad iin, onlar da cellda tes-lm etmediine nadim olmu, ve: O srada, iktiz ettii vehile iddet gstermekte kusur ettim. demitir. Sultn Murd, vezr-i zam Siyvu Paa'y, ikinci vezr bulunan damadn, nc vezr Cerrah Mehmed Paa'y azletti. Birinci makam, m valiliinden az nce skdar'a gelmi olan Sinan Paa'ya, ikinci vezirlik Nianc Mehmed Paa'ya, Rumeli laelerbeilii Ysuf Paa'ya verildi. Belerbeinin dm gerektiini bildiren arzann ktibi Bostan -zde, mftlik makamna karld. Dier kazaskerin rtbesi ykseltildi. Yenieriler tarafndan defalarca karlan yangnlar, bu vah kuvvetin honuds uzluun un henz yatmadm gsterdiinden, Pdih yenieri aas Hzr Aa'nn yerine mr-i alem Mahmd Aa'y ve onun yerine Saati Hasan' tyn etti. Bu suretle, Osman Gz'nin Sultn AleddnV den alem ve tu ile Karacahisar beliini aldndan 300 sene sonra evvelki padiahlar zamannda dah defalarca isyan etmi bulunan yenieriler, ilk defa olarak sarayda toplant hlinde- bulunan dvna kar silhl bir nmayi yapmlardr. Bu vak'a, Devlet iin felaket sebebi olmak zere, pdihlarn ve vezirlerin kuvvetten dmesine ve yenierilerin stnlne bir balang olmutur. syanc askerlerin dvna kar bu hcumlar ve belerbeiyle defterdarn dmi Sedler Gn'nden bir yl sonra ve III. Hanri'nin dm edildii sene vukua gelmitir. Demek oluyor ki, bu devirde, Ceyhun Nehri'nden Sen sahillerine kadar isyanlar ve dmlar yaygn surette hkm sryordu. Bundan sonra sene zarfnda Osmanl memleketlerinin her tarafnda karklklar kmtr. h Tahmaa.vm olu sml olduunu ileri srerek ortaya kan bir serseri, Ki'da saltanat davasyla ayaklanarak sancak beine galebe etti. Fakat Erzurum vlsi tarafndan malb ed ilerek, tutuldu ve idam edildi (Austos 1589 - evval 997). Senelik vergisi 800.000 dukadan

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

600.000'e indirilmi olan Msr'da mahall askerler veys Paa aleyhine isyan ettiler. Msr kadsnn mdhalesi bunlar glkle yattrabildi. veys Paa'nn bu vak'ada hareket tarzna mk-ften vezret, yni tulu paalk verildi (Aralk 1589 - Safer 998). Bundan baka birok vak'alar, Devlet'in o zaman intizamszln ne derecesine vardn gsterir. Mehd nmnda bir Marib, Dny'nn sonunda beklenilen bu isimdeki onikinci imm olduunu iddia ederek ortaya kp, vaktiyle remil dkerek halka istikblleri hakknda haber verdii B-yezd Camii avlusunda kaza vuruldu. Apostol Hasan ismindeki aalarnn iddetli bir intizam sayesinde itaat diresinde tutacam md ettii yenieriler, zabitlerinden birinin pencerelerini krdlar ve Pdih'n ittrhoru Mehmed, aala getirilmedike skn bulmadlar (Ekim 1590-Zilhicce 998). Dvn ktiblerinden sahte emirler tanzim etmek zere tu-ry- hmynu taklide cr'et eden alt kii asld 375. Avusturya Hnedn'nm alen dman olan sabk Budir valisi Sinan Paa bir gn evinde l bulundu. Bu cinayetin faili olduklar zannedi len iki kle kam idiler. Krk gn iddetli, fakat beyhude aratrmalardan sonra cesedleri ehrin duvarlar altnda bulunarak, bu yeni katlin de byklerin te'srleriyle vukua geldii bheleri hsl oldu. Ancak daha mhim hdiseler, Devlet'in dou ve bat hududlarmda, yni Budin ve Tebriz kalelerinde vuku bulan karklklardr. Pete ve Budin muhafzlar 376 alt aydan beri mevcib verilmeyip birikmi olmasndan dolay isyan ederek vl Ferhd Paa'y ldrdler; defterdar da ldrmek istedikleri halde glkle kurtulabildi. Tamivar paas Budin valiliine tyn olundu. Karklktan dolay tahkikat yrtmek zere gnderilen bir mteferrika ile bir avu mcrimlerden 35 kiiyi 377 emsaline ibret olmak zere astrp, birka aay da azlettiler. Ertesi sene, sadrzam Sinan Paa'nn olu Budin valiliine getirildi. Tebriz'de Ca'fer Paa, isyan mdhi bir surette slerin kanyle bastrd. Ca'fer Paa'nn askeri stanbul'da darb olunan dk deerli sikke ile mevcib kabul etmeyip hazneyi ve aalardan birini ele vezr yaparak idareyi ele geirmi idiler. Defterdar, bu vak'alar hakknda stanbul'a onlarn azlarn-

158
Sayfa

ark seferlerine gnderilen beyaz turalar hin k&Ubler elime getii gi bi, bunlar kdn zerindeki yazlar silinip yerine baka yaz yazlmak zere bir mrekkep cad etmi diler. Divandan ve mliyeden Acduram ve ems Ahraed simli iki ktib asld. Altsnn bir elleri kesildi, yedisi kree konuldu, birka dvndan karld, evst- zilhicce 998. Sel-nikl'den telhis, s. 271 ve 272. Mtercim. 376 Bunlar beli denilen yeril askeri idi. Selanlkl, s. 278. Mtercim. 377 Selnlk'nln rivayetine gre, bunlardan din deitirmek suretiyle Avusturya'ya ltica edenler dahi orada *tfam edilmilerdir. Mtercim,
375

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

dan kt gibi bir arza yazmaa mecbur oldu, Ca'fer Paa, iki ay kimse ile grmeyerek mevkuf kald. Ondan sonra tasavvurunun icras iin o civardaki Krd belerinin yardm edeceklerinden emin olunca, btn Tebriz muhafzlarn grnte barklk hsl olduunu ln etmek zere tertb ettii ziyafete davet etti. Paa, artk gemi eylerin unutulmas lzm geleceini sylyordu. lkin buluma yerine gitmeden evvel askere kendilerinin silhlar teslim edilmedike ve 50 rehin gnderilmedike, savunmasz bir surette aralarna gitmee cr'et edemiyecei eklinde bir haber gnderdi. Asker, Ca'fer Paa'nn arzusuna uygun ekilde hareket ettikten sonra, pusuda saklanm olan Krdler anszn bunlarn zerine hcum ettiler, ilerinden 1.800 kiiyi ldrdler (Mays 1592 -bn 1000). stanbul'da kazaen yhud kasden zuhur eden bir yangn yenierilerin isyanna sebep oldu. Bunlar, yangn kan mahalleye yardm ettikten sonra, kethda Cafed Kadn'n kardei Diyrbekir valisi brahim Paa'nn hanesine giderek Erzurum valisi iken bir yenieriyi dayakla ldrm olduunu iddia etmek suretiyle, intikam almaa kalktlar 378. brhm Paa'nn zt- ahane iin getirmi olduu hazne ve hediyeleri yama ederek, hanesini yaktlar, ondan sonra da idamn taleb ettiler. Sultn Murd bu valiyi Yedikule hapishanesine atmaa mecbur oldu. Lkin bu mecburiyetinden dolay sadrzam Sinan Paa'y azledip yerine Ferhd Paa'y getirdi (2 Austos 1591). Sekiz ay sonra, grlt karacaklar zaman mutdlar olduu vehile, yenierilerin orba imemeleri ve birka yangn karmalar nc bir isyanlarn ln etti. Pdih, aalarn deitirdi ve sadrzam azl ve srgn etmek suretiyle karkln yaylmamasna alarak, yenieri aalna mrhoru Anko-nah talyan mhtedsi Halil'i 379 ve sadrazamla nc defa olmak zere Siyvu Paa'y tyn etti (23 Mart 1592 - 9 Cumadel-uhr 1000) 380.
Yangn Ramazn sonuna doru halk teravinde iken Tophane civarnda vuku bulmutu. Yenieriler varmadan yangn snd. Dvne nmyle l-kablandnlan brhlm Paa ehzade Camii civarnda Perl Peyker Bvle-ri diye mehur evlerde otururdu; yenieriler o gece gruh le ellerinde balta ve nacak, hanesine musallat oldular. Selnlk, s. 293. Mtercim. 379 SelnikTnin (s. 312) rivayetine gre, yenierilerin suna buna lakap koymalar mutdlar olduu cihetle, Halil Aga'nn Kbrs fethinde ele gemesinden ve Rum iken ismi Vasil olmasndan dolay buna da Vasll Aa diye lakab koymular Rumca olmak zere Vasil Ayuya derlermi (Mtercim). 380 Ferhftd Paa sabahleyin dvn- hmyna gelirken yenieriler zerine hcum etmiler; o srada, yenieri aas Mehmed Aa'nirt azliyle sllah-dr Halil'in yenieri aalna tyinine rde sadr olmu. Ferhd Pasa, Mehmed Aa'y Anadolu belerfoeUilne tayin ettirmi ise de Mehmed Aa, yenieri aaln kaybettiine kzarak askerin yarin bll-lttlfflk hareket edeceine dir kelftm- vc&set-engiz (yni hal'e dir sz) arz eylediinden, der-akab Ferhd Pasa azl edilmitir. Mhr, Malkara'da Sinan Paa'ya gnderilecek zannolunurken o ece bir karklk kacak korkusuyla kindi vakti Siyavus Pasa'ya verildi Selanik! bu vak'ann trihini 21 Cumde'l-uhr gsterir ki, dorusu bu olacaktr, s. 310 ve 311. Mtercim.
378

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Bu suretle , drt sene iinde yenierilerin defa isyan, defa sadrzam deitirilmesine yol amtr. *i*i ouykleri arasnda zuhur eden bir ihtilftan dolay mft de sadrzamn deitirilmesinden sonra azledildi. Osmanllardn en byk iri olup o zaman Anadolu kazaskeri olan Bak Bostan-zde'nin Anadolu kazaskerliine biraderini tyin etmek zere kendi hakknda ikyet ettiine muttali' olmasndan dolay kendi dvnnda mft Bostan-zde ile stanbul kads olan kardei aleyhinde birka sz sylemiti. Bu sz ler Bostanzde'ye duyuruldu, o da hiddet sikasyle, Bak makamnda kalrsa kend isi istifa edeceini syledi. Bu durumu Bak sadrzama ve hce-i sultanye, onlar da Pdih'a arz ettiklerinden, mft azledildi, yerine Zekeriyy Efendi tyn olundu (10 Mays 1592). Bak Rumeli kazaskerliine terfi ettirildi, Bostan-zde'nin kardei azledildi. Lkin ay sonra Bak tekad edilmi ve Zekeriyy Efendi dah bir sene sonra P-dih'n elini perken hkrk (hastal) ndan vefat ederek Bostan-zde ikinci defa eyhlislm olmutur (Temmuz 1593) 381. Pdih Zekeriyy Efendi zamannda ulemnn byklerine yazlk elbise tevzii usln koymu ve Bostan-zde vaktinde de, o zamana kadar mftlere arpalk nmyle verilen muayyen olmayan varidat vazife nmyle muntazam maa hline dntrlmtr. Mft Zekeriyy EfenYnin fc-ceten vefat bu sene ve evvelki sene stanbul'da hkmn yrtm olan vebadan sonra alacak bir ey deildi. Vebadan dolay halk tersane arkasndaki Okmeydan'nda ve Boazii'nin teki taraflarnda bulunan Alem Da'nda duaya karak, bu fetin ortadan kaldrlmasn Hu-day- Mtel'den istirham ettiler (10 Eyll 1592 - 3 Zilhicce 1000) 382. Pdih, denizden Boazii kasrlarna gitti. stanbul'da dkknlar kapand* zmit Krfezi le Karadeniz'i Balatacak Kanal Teebbs ki sene evvel de, Venedikli kapdn Hasan Paaki Karadeniz'i Sapanca Glnden balayacak bir kanalla zmit Krfezi'ne balamak gibi gzel bir tasavvurda bulunmutu Zekeriyy gibi anszn vefat etmitir. Plin, Bitini mntkasn idare ederken Trayan'a byle bir teklifte bulunmu ve bu
Zekeriyy Efendi, allme-i asr, srih- Hldly ve Mlftfch ve mubaI-l Sadr'-erta olan devletlidur; dest-tos- hil'at- bahar in saray- sultaniye vardkda ol anda fevk maraziyle vefat etti. 1000.> Namft, c. 1. b. 112. Mtercim. 382 Selnlkl'ye nazaran bu trih evftst- sflfacee olacaktr. (Mtercim)
381

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

mes'ele Karadeniz'den stanbul'a kereste ve ire nakli masraflarn azaltmak maksadyle Sultn Sleyman zamannda dah bahis mevzuu olarak tasvb edilmiti. Vk, daha kanun zamannda Sapan -c?fdan zmit Krfezi'ne kadar olan mesafeden 20.000 zira' (1 zira 7 5-90 cm), Osmanl Devleti'nin en byk mmn olup stanbul'da Sleym -niye ve Edirne'de Selimiye'yi in etmi olan Sinan ve Rm olmas muhtemel bulunan usta Grz Nikola 383 tarafndan tesviye olunmutu. Lkin o aralk Pdih'm nazar- dikkati muharebelere teksif edilmi olduundan, bu kaz iine ara verilmiti. Sinan Paa'nm teklifi zerine zmit'e 30.000 amele gnderildi. (11 Mart 1591 - 15 Cumde'1-ul 999). almalara nezret etmek zere Sokollu'nun olu Hasan Paa grevlendirildi. Bizzat sadrzam da, kapdnpaa ve Anadolu kazaskeri refakatinde olduu halde, bastarda ile zmit'e gidip gn araznin tesviyesine nezret etti. Lkin bu teebbse kar kanlar, buna benzer ilerin halka zararl olacan syleyerek icrasna mni oldular 384. Sultn Murd, bu telknler zerine: Kanallar amaktansa gemiler yapmaldr; stanbul'a kereste nakli, imdiye kadar nasl olmusa, yine yle olur dedi. Bu iktisad dnceye kar vkel: Pdihlarn sz, szn pdihlardr 385 demekten baka bir cevap bulamadlar. Hicr Xi. Asrn Balamas Ve Sipahiler syan 1592 senesi gndnmnde Hicret'in onbiririci asr balad, btn fi kirler byk vak'alar olmasn bekliyordu. nk ark telkkilerine nazaran her asrn ve bilhassa her on asrn (bin yln) ba kudretli de-hsyle zamanna hkim byk bir adamn zuhruyle nazar-i dikkati celb eder. Bu bekleyi, byk h Abbs'n clsuyla ran'da yerini bulmu gibi ise de, onbirinci asrn ilk yars kendisi iin bir harb ve ihtill zamanndan baka birey olmayan Osmanl Devleti'nde beyhude kalmtr. En ok ihtirama, mazhar olan iki Osmanl mverrihi M biri Hac Kalfa, dieri Nam'dr yalnzca yeni bir asrlar silsilesinin balamasndan dolay trihlerine XI. asrn ilk senesinden balayarak, bu azmet noktasnn ihtiyar iin eserlerini byk
Bu std, Selnikrde (s. 5) Grz Nikola smiyle gemitir,' -Rum olacanda &ttbhe yoktur. Mtercim. Venedik elisinin 1 Nsftn 1591 raporu: Opposizlon fatta al primo Vezir nel tagllo di Nicomedia da Fterrat a Capitan del mar. 385 Kelftml-mlk,
383 384

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

bir vak'adan yhud yeni bir trih asr aacak byk bir zamandan balattrmak gibi bir lzum ileri srmek zahmetine girimezler. XI. asrn ilk senesinde sadrzam Siyavu Paa'nn azliyle, yerine Sinan Paa'nn getirilmesine sebep olan isyan, bundan evvelki isyan dan bsbtn baka bir ekil gstermitir. Bu defa yenieriler deil, si-phler isyan etti. Yenieriler ise sipahileri ldrerek, asayiin salanmasna yardmc oldular. Hicr XI. asrn ilk senesi olsa olsa muhtelif asker snflara yaylan ihtilllere balang olduu iin, yeni bir devre am olabilir. te yandan, II. Murd'dan beri 150 sene zarfnda, yni II. Mehmed, II. Byezd, I. Selm, hatt Sleyman'n saltanatlarnda nadiren vukua gelen intizamszlklarla kendini gstermee balayan bu isyan fikri, yenierileri daha cidd ve daha sk ayaklanmalara sevk etmi ve bu hl siph saflarna da sirayet etmitir. Bir mevcib te'diyesi gn (27 Ocak 1593 - 23 Reb'1hir 1001) yenierilerin tahsisatnn hepsi ve sipahilerin tahsisatnn yalnz bir ksm verildiinden, bu ayrm ve rc-hn, bir grltye sebep oldu: Sipahiler dvna hcum ederek defterdar Emr Paa'nn ban istediler. Pdih, mnazaay yattrmak iin derhl i-hazneden 100 yk ake verdi. Sipahiler paray almayp taleb-lerinde srar ettiler. avu-ba ile kapclarkethuds drt defa gidip: Ulufenizi alnz, defterdarn ban ne yapacaksnz? dedike, ta yadrdlar. Kazaskerler kp: te ulufeniz verildi, defterdar l-i ResTdr. erate ramen nasl ldrebilirsiniz? dediler, dinlenilmedi. Nasihati mutazammm karlan hatt- hmynu kazaskerler askere okudularsa da, kulak aslmad. Vezirler karlarna ktlar; onlar da ta ladlar. Sleymniye ve Ayasofya vaizleri sfleriyle (mridleriyle) (?) davet edildi; bunlar vezirlerin nnde iskemle zerine oturup maceray anladktan sonra iki defa sipahilere nasihat ettilerse de, bunun da faydas olmad. Yirmi kadar sdt gelip: l-i Resul gnahsz kati olunur mu? diye feryd ettiler. Onlara da ta atld; birka yaraland. Bilhare defterdar mcevvezesini karp bana yeil sark sararak ortaya atlmak istediyse de, avular ve dvn halk feryd ederek dndrdler. Defterdar sevmeyen Boyal Mehmed Paa, sadrzama hitaben: Devletlm, bu adam daha ne kadar synet edeceksiniz? Bu bir defterdardr, verip fitneyi def edin> diyecek olduysa da, kazasker Bos -tanzde yksek sesle:

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Bu dvn Yezd dvn mdur ki l-i Resl'n ba burada p-ml olsun? diyerek susturdu. Bu aralk, yenieri aas hatt- hmyn ile dvna arld; btn yaya-balar, yenieri avular, neferlerle arlar dolatlar. Saray seyirci ile dolmutu. ekime ikindiye kadar uzad. Nihayet kapclar ilerideki seyircileri, ikyetileri srp rkdrken Bre urun! sesi iitilip, Pdih tarafndan emir kt sanlarak hkmet erkn, mutbah hademeleri odunlarla, bahe parmaklklaryle, mutfak aletleriyle sipahilere hcum ettiler. Bu aralk, saray mutfana odun getirmi olan arabalar yolu kapam olduklarndan, kargaalkta 357 kii haytndan oldu. Bunlar defn edilmeyip, leleri denize atld. Nihayet yenieri aas geldi, dardaki seyircileri datt; yol ald, hkmet erkn dndler. Pdih slerin datlmasna memnun olarak, Siyvu Paa'ya hil'at verdi. Bununla beraber Sultn Murd, yeni karklklarn nn almak iin sipahilerin ulufesini verdirerek defterdar azletti; iki gn sonra da sadrzam Siyvu Paa'y azlederek yerine Malkara srgn mahallinden davet edilen Sinan Paa'y tyn etti. O srada dvnn dier alt veziri u surette tertb edildi: Sadretten azledilmi olan Ferhd Paa, III. Murd'm damad brhm Paa, kap-dnpaalkta Hasan Paa'ya halef olan Cala (Caala)-zde Sinan Paa, Cerrah Mehmed Paa, Boyal Mehmed Paa, Hzr (Hdr) Paa 386. Yenieriler Voyvoda Tayin Ettiriyor Dvna ilk taarruzlar nfuzlarn artrm olan yenieriler, Bodn belii tahtna istedikleri birini kardlar; Aron isminde bir Bodanl ki seyislikten boyar olmutu gsterdii cmertliklerle bu askerin tevecchn kazanm ve bu suretle be olmutu (Mays 1592 - bn 1000). Lkin Aron, vergiyi tammiyle demediinden memuriyetinden bir sene gemeksizin, kapc-ba Mehmed marifetiyle azl edilerek stanbul'a getirildi. Yenieriler, kendilerini gzeten zt hakknda byle muamele edil mesini takbh ederek, voyvodann bu kadar ksa bir srede azledilmesi nin hakl olmadn bildirdiler. Bunlarn tehditkrca hareketi dvn korkuttuundan, Aron yine Bodn beliine gnderildi. Lkin bir mddet sonra voyvoda, borlarna vermek zere milyonla gelip stanbul'da
Yukarda Sipahiler dlvftna hcum ederek..> ibaresiyle balayan tasmdan buraya kadar Hamine? Nalm&'dan tercme ettiinden, bizim tercmemizde aslna mracaat edilmitir. Mtercim.
386

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Galata'da gizlendi. Yenieriler bunun mnzevyne mr geiriini ken dilerine kar bir hats bulunduuna atfederek, bu basit phe z erine evine hcum edip getirdii hazneyi yama ettiler. Osmanllarn Deli diye lakablandrdklar Piyer ki hazne-i pdihye daha ok para gndermek bahanesiyle Bodn'n ihtilline sebep olmutu stanbul'da Balkpazan'nda asld. Eflk'da Mihne, slm' kabul ederek Nibolu sancak-beliine tyn olunduundan ve halefi Radu 387 hal' edildiinden Aleksandr voyvodala getirildi ve mr-i alem Kurd Aa marifetiyle tahtna oturtuldu. Geylan ah Yine o srada h Abbs'n yeeni Haydar Mrz'mn olu istanbuT-da snnet 388 edildi ve snnetinde bir rn elisi hazr bulundu. Pdi-h'a ballklarn arzetmek zere rvn valisi araclyla izin alan Gln (Geyln) Hn Ahmed dah, bu aralk stanbul'a geldi. ark'taki ilimlerin hepsine vkf olan Ahmed Hn iyi karlanarak, mverrih Se-lnik kendisine mihmandar verildi. zbek Hn tarafndan memleketinden karld cihetle Pdih, talebi zerine Kerbel'da ikaametine msade etti ve yevm 285 ake ve senelik 500 kile buday ve arpa tyn etti. Ancak Ahmed Hn, sonralar Badd'dan gizlice irvan'a gitmek istediinden, Gence vlsi kendisini hapse att. Hicr Xi. Asrn lk Senesinde Vefat Eden Ulema Hicret'in XI. asrnn ilk senesi, Osmanl ulemsndan yedi ztn vefat ve Macaristan muharebesinin alevlenmesiyle de hret bulmutur. Bu melliflerden drd tercmeleri, erhleri, lgatleri ile Osmanl, Acem, Arab edebiyatnn karlkl te'srlerini kolaylatrarak, bu lisna byk hizmet etmilerdir: Sd ve em' ran'n en byk ahlk, tasavvu-f iri olan Hfiz', Sa'd'yi, Celleddn-i Rm'yi tercme etmilerdir 389; Van-Kul (kul,

164
Sayfa

Rado stato demesso come uomo di poco gludlzio Venedik Mnsebetleri Hlsas, Mart 1591. Snnet edilen ehzde-I Acem Mrz Haydamn kendisidir. Bu mnsebetle Mehmed Paa Saray denilen yerde byk ziyafet verildi. Nam, c. 1, s. 8. Mtercim. 389 Sdt, Hz. Mevlna'y ve Sa'dyl erh etmitir; Kfiye ve afiye'ye de tercmeleri vardr. Bosnaldr. em', Mesnevimi, Hfz'n Dlvn'ni, GttUstn ve Bratn' Trke erh etmitir. Mtercim.
387 388

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kle manasnadr) Cevher'nin Arab lgatini tercme etmitir 390. II. Mehmed zamannda mehur olan Molla Hus-rev'in neslinden Husrev-zde dah Kutbeddn-i Mekk'nin. Yemen Tri-hi'ni tercme ve Galatt nmyle bir eser tertb etmitir. Bu Galatt, kelimelerin asllarna baklmyarak telffuz suretlerine gre yazlmas gibi hatlar gstermekte olup, smi olan Galatt kelimesi galimatias eklinde birok Avrupa lisanlarna gemitir. Beincisi Kmal-zde Abdur-rahm, yeeni Kmal-zde Hasan'm Tezkire-t'-uar'smda Kirm mah-lsyle zikredilmitir. Altnc ve yedincisi, Mn mahlasn tayan ve Tefsirdi ve Harr'nin mehur eserine erhi bulunan Aydnl Mehmed ve Drt Halfe'nin menkbelerine dir bir eser, bir Mevlid-i Nebevi ile Hest Behit ve dier tasavvf eserlerin sahibi olan Sivash ems'dir 391. Haric Mnasebetler Yenierilerin mtemadiyen yenilenen ihtill fikirlerine ve sipahilerle atmalarna son vermek iin, kendilerini acilen hududda bir muharebe^ ile megul etmek gerekiyordu. Bu gne kadar Osmanl Devleti trihi yazm olan Avrupal mverrihler bu husus iin dvn- hmynda sekiz muhtelif fikir ortaya konulduunu ve sekiz vezirin (aslnda yedi vezr idi) her biri ran, Fas, Malta, spanya, Venedik, Napoli, Lehistan, Macaristan memleketlerinden birinde harb edilmesine taraftar olduklarn yazarlar. Ancak Osmanl Devleti'nin son drt sene zarfnda Asya ve Avrupa hkmetleriyle muharebelerin alevlenmesi esnasndaki haric mnsebetlerine dir verdiimiz hlsa, Avrupa tarihilerinin kanaatine gre dvnda vuku bulmu olan mzkereler ve uzun zadya rd edilen nutuklar hakknda ne hkm vermek lzm gelecei hususunda phe brakmaz. Osmanllar'n kendi emniyetleri iin arzular hilfna olmak zere, zbekler'in ran ile muharebelerinde talihin msadesine mazhar olduk larndan ve Murd'm mttefiki Gln Hn'n lkesinden kararak is tanbul'a snmaya mecbur ettiklerinden beri, dvnda siys menfaatler, dn menfaatlerden stn tutulmaa balamt. zbek Hn'nn rn' hkm
Van-kuh'nm tercme ettii Sihah- Cerhertdlr. lmi eserlerinden Dfi-rer haiyesi ve Terch-f Beyyta&t adl kitaplar ve siyasiyata dir risaleleri vardr. mm Gazli'nin Farsa KJmyAy- Saadetini de tercme etmitir. Mtercim 391 Mehmed, Aydn Akhisar'ndandr. Sivasl ems'nin eserleriden: tfcr* -nm, Menlnb- Hulefy- Erbaa, Glttenbd, Mvld- Nebi, Het Be. hlt, Meorfl, Miriti-AhlAk, Nakatn-Htir. Mtercim.
390

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

altna alp da Osmanl Devleti iin tehlikeli bir komu olmas korkusu, rn h'yle muharebe etmek fibrini gndemden kardktan baka, zbekler'e kar yardm istemee gelmi olan ran sefiri hakknda hsn-i kabul gsterilmesine de yol at 392. Osmanl mzheretiyle tahta kavumu olan ve Osmanl Devleti'nin sdk emrgzn olmakta devam eden Fas hkmdanyle dah bir muharebe mes'elesi ortaya konulamazd. Edvar Burton marifetiyle son ticret ahidnmesinin imzalanmasndan beri de III. Murd'm ngiltere ile mnsebetleri daha az dostne deildi. Klliyetli paralarla ngiliz menfaatleri iin kazanlm olan mverrih Sa'deddn'in muvafakati 393 ve Elizabet'in Katolikleri putperest ve Presbiteryenler'le 394 Hugnotlan 395 bir nevi Mslman 396 addetmek suretiyle Trkler'in dncelerine pek uygun gelen srekli siys yazmalar da bu neticelerin salanmasnda hayl te'srli olmutur. Bununla beraber, ngiliz elisi nin Navar (Navarra) Kral lehinde ve spanya aleyhinde bir Osmanl donanmas gnderilmesi hakkndaki talebi bibir muvaffakiyete nail olmad 397. Fransz elisi Lanskom IV. Han-ri'nin clusunda Marsilya ahlsine kar bir pdih ferman alabilmiti ki, bunda eer Marsilyahlar Fransa tarafn terk edip de spanya tarafn tutacak olurlarsa, kendilerine harb alaca bildiriliyordu. IV. Hanri, tahta kn Osmanl Devleti'ne ngiliz sefiri marifetiyle tebl etmi ve Lanskom'un mttefikler kadrosu nun hizmetinde olduunu beyn ile onun iadesini bildirerek, yerine Msy D Brev'i gndermiti. Ye ni sefr geldiinde Pdih, o zamana kadar kapal bulunan Galata Ki -lisesi'ni atrd. Lanskom spanya casusu olmakla itham edilerek Gala-ta'da
l Ser; di Gilan fu tenuto n prtgione dall' avo del presente He per anni 22, e a preghler di suol parenti lo libero dfendogli la flgliola per moglie con la restltutlon del suo paese, havendo uno sola. flglloja. V -nedtfc Hlsas, 12 Eyll 1591. H Sgr. non perslstera nella protozione del Prlnclpe di Gllan, della quale non e fatta menzlone nella capltulazlonevale pl il rispetto di stato, di queUo di reUglne> Kezallk, 4 Mays 1592. Selanik!:> <n persl -aao Intesa la, untone tf Ptoe*Pe d Gilan con Oeek Tataro era andato senza aspettar rlsposta della risoluzione di quanto haveva trattato il suo Capiglbaschi a quello porta mpatronandosi del suo stato. Kezalik, 13 Haziran. L'ambassadr di Persla licentiato colla promessa che 11 suo Re sara assistito contra Osbeck Tataro. Kezalik, 1 0 Agustoc 1598. Doppo l'arrlvo del Ambassador di Persia s e publicato che U Princtpe di Gilan sia mancato di vita cosl per U molti annl come per il travagllo perso per il cattivo esito della sua negoziazlone. Kezalik, 13 Temmuz 1593. 393 ngiltere elisi Hoca ile ziyade samimiyet peyda etmitir, baka biriyle mnsebette bulunmaz. Yenegt Mnsebetleri Hlsas, 31 Austos 1592. 394 skoya Protestan Kilisesl'ne tbi olanlar (Mtercim). 395 Fransa'da Protestanlara verilen tahkir edici lakab. Mtercim. 396 Sinan Pasa eli Pezeo'e diyordu ki: nglllzler"n Mslman olmalar iin parmaklarn kaldinp Eshed> demelerinden baka bireye lzum yoktur. tmg'n raporu, 1588. Burton, bb - hmyna muhtrasnda zftt- Shne yedi seneden beri her sene Elizab efe bir mektup yazarak n. Pe-Up'e kar yardm vaad etmise de, imdiye kadar mektuplardan baka blrsey grlmediini yazar. 397 Venedik Mnasebetleri Hlasas, 2 Kasm 1591.
392

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

hapsedildi; sonra braklarak Mata'ya gnderildi 398. Osmanl Devleti'nin, Sigismmd'un tahta kndan beri Lehistan aleyhine birok ikyetleri vard. Zamuaski kumandasnda bulunan Lehistan ordusu tarafndan esr edilmi bulunan Aridk Maksimilyen serbest braklmt. Ondan baka, Lehler Krm Tatarlar'n cidd bir malbiyete uratm idiler. Lehistan tnternonsu'Andre Fodere, yaknda bir sefirle geleceini bildirerek, dvn' muvakkaten teskin etti. Vk, bir ay sonra, 12 Nsn 1589'da, Pol Ohanski nmnda bir eli kageldi M, 180 seneden beri iki devlet arasnda mevcut anlamann yenilenmesini taleb etmekle grevli idi 399. Sefirin i'tmd-nmesinde kral, Pdihla Sultn Sleyman ile I. Sigismund, Sultn II. Selm ile II. Sigismund ve Etiyen Batori ile III. Murd arasnda car olan barkl hatrlatyordu. Dier taraftan Ohanski, Lehistan'n Osmanl Devleti'ne vergi vermee ne iktidar, ne de arzusu olmadn bildiriyordu. Bu ifde sadrzam son derecede fkelendirerek, sefr hakknda o kadar ar muamelelere sebep oldu ki, az bir mddet sonra istanbul'da ld. Pdih, Kazaklar'n Biyalgrod, Tezen, Audi taraflarna taarruzlarndan ikyet etmek zere Kral'a uzun bir mektup yazd, Mrz Haydar'n parlak bir sefaret heyeti ile birlikte istanbul'a geldiini ve ran'la muahede akdedilmi ve dokuz sancak ile birok hazneler kazanlm olduunu da o srada bildirdi. ki milyon ake, baka bir hesapla 100.000 duka kymetinde samur krkten ibaret olmak zere bir vergi talebini tekrar ediyordu. Buna muvafakat edilmedii takdirde btn Lehistan' tahrb etmek zere Osmanl ordularnn Tatar ordusuyla birleeceini, Rumeli belerbeinin bundan dolay hudd zerinde klamak zere emir aldn da ilve ediyordu. Bununla beraber Kral'a ne karar vereceini dnmek zere iki ay mhlet veriyordu. Lkin ngiltere sefirinin ve Moldavya voyvodas Bodan'n araclyle 400 sadrzam iin 12.000 guru ve 500 samur krk ve ayrca 100 balya samur 100 kat elbise verilmek ar-tyle anlama oldu (15 Mays 1590).
Lancome vlen spedito e dato u mani del ambassador dTnghilterra con la restltutl on delle magglor parte della roba Lancome ha ottenuto di far suo viaggio n ltberta col gluramento che ha prestato a Navarrlstl di appresemtarsl n termine di mesl6 a Navarra, e restato col Brevi il flgllo suo magglor. 25 Mart 1593, Venedik elcisinin rapora. 399 Bu hesaba gre Tttrkler'in 1492'de Lehistan'a yaptklar byk istillar memleketi sarsntya uratm sayilmad gibi, iki devlet arasnda Hk muahede 1410 senesinde imza edilmi olmak gerektir. Lkin trih, Ya gellon'un hkmranl zamannda 1489 senesinde addolunan muahededen evvel bir ahidname bilinmiyor. Krommer, kitap: 29. 400 Confirmazione della pace con Foloni rlcercata da un Nonsio loro e traU tata per 11 Bogdano (Venedik Mnsebetleri Hlsas, 13 Haziran 1591) ve Partlta del amb. di polonla manda la copla delil capltoll conclusl 31 Ekim 1691.
398

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

401

Lehistan elisi Zamoaski tasdiknamelerin mbadelesine memur oldu

401

Evvelce sylediimiz sefirlerden baka, Kont Stanislas Rzevos-ki'nin bana gnderdii liste dier isimleri ihtiva ediyor: Plok palatini Laki Miskovski'nin ajan diplomatik sfatyle bulunduu srada grevli olarak stanbul'da idi. Sefr Pran-dota D Nyeznya Dziyersk ki 1579 ve 1589 senelerinde grevli olarak stanbul'da bulunan Dziyersk'ten bakadr; tercman Remyz Dziyersk ki ekura muharebesinde telef olmutur. Bb- Hmyndun Lehistan zerinde hkimiyet hakkna dir iddialarm daha iyi gstermekte olan mektubu buraya alacaz. (Mtercim'in lvesi: Bu mektuplarn ikisi Trke'den tercme edilmi olup Mnet- Feridun'da asllar bulunamadndan Viyana Ktphnesi'ni ve o ktphanede Hammer tarafndan hediye edilmi olan kitaplar ve vesikalar biz ziyaret edemediimiz halde, buna muvaffak olacak himmet ahinlerinin lutfunu bekleyerek, tammiyle itimda yn grlmeyen tercmelerinden tercme etmek yerine, hlsalarm yazyoruz: Birinci mektup Sultn . Murd tarafndan mparator. II, Maksimilyen'e yazlm ve 1 Cumde*l-ul 984 (17 Tem* muz 1576) tarihlidir. Meali: Taraf- ahanemizden Lehistan Krall tahtna oturtulan Etiyen Batori bzi fesd erbabnn Lehistan Krall'na hasar vermek tasavvurunda olduklarn yazyor. Bu hkmet memlik -i mahrsemizden ve ahlsi dier tebeamz gibi tebea-i hnemizdendir; bir avu toprana taarruz olunmasna rzmz yoktur. Zten sizinle akdedilmi olan ahidnmelerde de Erdel ve Lehistan hududuna tecvz olunmyaca aka belirtilmitir. Eer dima Lehistan'a gz diken Moskof Kral sizinle ittifak ederek bir ordu gnderecek olup da, siz ona yardm edecek iseniz, ahidnmele-re mugayir ve n-mer bir harekettir. Bir hkmdar sfatyle size lyk olan ahdlere ve maddelerine riyet etmek ve her vakit verdiiniz vergiyi elilerle gndermekte acele davranmaktr. Verginin henz gnderilmemesi sulhun kesilmesine sebep olur. bu mektup ulatnda vergiyi gndermelisiniz; hududdaki kumandannza da kimsenin vazifesi diresinden hrice taaddsne msade etmemek iin emir vermelisiniz. Sulhun ve iyi mnsebetlerin bekaaa arzusunda iseniz, Erdel ve Lehistan hakkndaki iddialarnzdan vazgeip vergiyi gnderiniz; baka bir tasavvurunuz varsa bildiriniz ki hkim-i lem olan himye-i ahanemizi icra edelim. Sokollu tarafndan dah bununla beraber bir mektup gnderilmi ve onun mhr zerine Tevekkelt al Halik ve bunun etrafnda: lh, mbd cda, Muhammed zi -lutf-i re-sl-i Huda beyti yazl olduunu Hammer ilve eder. Halbuki iki msra vezinli olmadndan, beyit: lh mbd Muhammed cda Zi-lutf- Muhammed Resl-i Huda veyhud Muhammed lfz- erifi ortada kalarak: lh mbd cda Zi- lutf- resl-i Huda olmas gerekir. kinci mektup, Sultn III. Murd tarafndan mparator II. Rudolf a yazlm ve 1 Zilka'de 995 (3 Ekim 1587) tarihlidir. Bunda Rudolf a: Viyana ile Almniyn ve Romaniyn mparatoru unvan dah dercedilmitir. Meali: Lehistan Krallar her vakit Asitne-i Sadet'den nasb olunduu gibi, mteveffa kral dah tarafmzdan tyin olun mutu. Onun vefatnda kk byk ahlnin hepsi tarafndan bir kral nasbi hakknda vki olan mracaat zerine be-Iere ve Boyarlar'a yazlan hatt- erifimizde, ilerinde kralla lyk bir kimse olduu takdirde seilmesi ve bize i'r olunmas bildirilmiti. Be ve Boyarlar evvelce msade edildikten sonra sve Kral'nn olunu setiklerinden muvfakat-i hmynum vuku bulmu, ve o, Kral olmutur. Mteakiben sizin kardeiniz Maksimilyen'in kralla seilmesi yolsuz olduundan, ahidlerin ve barn bekaas niyetiniz ise, kardei nizi bu iten ekip yannza abnz, t ki evvelce seilmi olan Kral, makamnda bulunsun; aksi takdirde sulhu bozmu olursunuz; dnnz ve cevbn sr*atli bir ekilde bildiriniz. Bu defa dah vezr-i zam Siyavu Paa'nn bir mektubu beraber olup, onun mhrnde Zi -dergh- Hudy- hatp Mafiret-i dred bende-i Siyvu beyti okunuyor olduunu Hammer yazyor. Bu da beyit olabilmek iin yle olsa gerektin Zi-dergh- Hudvend-i hat-p md-i mafiret dred Siyvu) nc mektup taraf-i ahaneye Lehistan Kral taraftn-dan yazlm ve Krajrovi'den 13 Mays 1588 tarihlidir (Latince); Exemplum Uterarum Rogis Polonioe ad Sulthanum data-rura. Serenissimo ac Potantissimo Principi, Sulthano Chan, im-peratori Maximo Constantinopolitano, Assyriae, Europae, Per-sarum, Arabum, Syriaeque, ac ^gypti Domino et amico et Vicino nostro, carissimo Sigismundus Tertius, Dei gratia Po-loniae Rex, Magn s Dux Lythuaniae, Russiae, Prussiae, Mas-soviae, Samogitiae, Lyvoniaeque, nec non eadem gratia de-signatus Rex Sueciae, Magni Ducatus Finlandiae princeps, Sa-lutem ac perpetuam felicitatem nostrique muttui amoris conti-nuum. Serenissime et Potentissime Princeps; Dnne amice et vicine noster charissime! Cum jam hoc tempore majorem Legatum Nostrum, propter vetustum iliud sanctissimum foe-dus, quol a majoribus traditum, Serenitati Vae. cum hoc Reg-no intercedit* confirmandum veteraque pacta novo jurejuran-do sancienda atque corroboranda. mittere constitutum habe-remus, praemittendum existimavimus hunc Legatum, Gene-rosum Joannem Samoyski, Aulicum et Secretarium nostrum, qui et de adventu ac nomine Legati nostri majoris Serenitati Vae. nunciaret, et nonnulla etiam alia, sibi a nobis commissa, ad Serenitatem Vam. perferrel quid post inaugurationem, co-ronationemque Nostram felicem, ac suscepta a Nobis

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Lehistan Krall tahtna nail olmak iin Padiaha 100.000 ve sadrzama 50.000 duka teklif etmi bulunan Transilvanya byk-prensi, Sigismund'un clsuyla emellerinin beyhda kaldn grmt. Bu taraftan genileme mdi kalmaynca Toskana Gran-dukasmm kzn almak suretiyle hanedannn iktidarn pekitirmee alt; fakat Osmanl Devleti bu tasavvurun icrasna mni oldu (13 Ekim 1592). ran'dan dnerken, Rusya'nn alaca ipek balyalar mukabilinde top ve mhimmat vereceine dir Grcistan beleriyle bir ahidnme akdetmi olan bir Rusya memuru o srada istanbul'a geldi. Zt - ahaneye samur krkler, beyaz doanlar, suaygr dileri takdim ederek camie evrilen kiliseye karlk Hristiyan dni yininin icras iin yeni bir kilise tahsis edilmesini ve Ruslar'n Tatarlar'a verdikleri vergiden vazgeilmesini istedi. Ertesi senenin baharnda (1593) Fedor vanovi yeni bir se -fr gnderdi; bu eli iki hkmetin Kazaklar'la Tatarlar'm tecvzlerine karlkl olarak meydan vermemeleri hakknda bir ahidnme akdin dir olan memuriyetinde muvaffak oldu. Uskoklar Meselesi Uskoklar'n Osmanl memleketlerindeki haydutluklar bir aralk Ve nedikle Osmanllar arasnda harb tehlikesini gsterdi. Lkin her vesile
Regni, more et instituto majrm Regni hujus, sceptra et guberna -ula, in Regno Nostro sit subsecutum, quique proelio supremo exercitus Nostri Duce, Ulustri viro Joanne Samoyski, cum. Maximiliano Archiduce Austriae, aemulo Nostro, commissi eventus faerit, non dubitamus Sereniatem Vam. nonnihil in-tellexisse ex s literis nostris, quas Generoso Durguth Chya-usio ad Serenissimum Vestram Portam perferrendas die 13. Februarii dedimus. Cessit nobis, Deo opto: Max. justissimam nostram causam adjuvante, victoria eo insignior, quod non tantum aemulus et adversarius noster Regno Nostro depulsus sit, ae illius exercitus- ultra Regni Nostri fines, in Silesia, Cae-saris Germanorum provincia, novonm Hungarorum et Ger-manorum auxiorum adventu auctus, at idcirco spei et fi-duciae plenus, opportunoque loco instructa acie, in Nostros superbe signa iuferens in acerrimo confictu, fortissime cons-tantissimeque Nostris depugnantibus, magna caede, non solu mprofligatus, verum etiam ipe, amissis tormentis, fuga cum reiquis in infaustae pugnae oppidum Bicinam illapsus, admo -to exercitu nostro ad muros, potestati Nostrae sese dediderit, atque cum eo etiam plerique ti subditi Nostri, qui Regnum hoc turbaverant, et illi pertinaciter adhaerebant, Nobis autem adversabantur. Agimus itaque gratias Deo, qui Nobis felicita-tem hane, et tam praeclaram de adversariis Nostris victoriam tribuit. Cum au tem majrm Nostromm familiae Jagellonicae, Poloniae Regum exemplo, juxta sanetissimi foederis vinculum amicitiam cum Serenitate Va. bonaeque vicinitatis studia co-lere, constitutum habearaus, mandavimus etiam praefectis et subditis Nostris omnibus, qui Serenitatis Vae. provinciis sunt vicini, ut quamvis nondum per Legatum Nostrum pacta, cum Serenitate Va. confirmata sint, nihilominus tam en foederis sanetissimi inviolabiles et integras rationes conservent,-et ora-ni studio pacate et tranquille vicinitatis officia a sua parte praestent. Caetera hic Internuncius noster, Joannes Samoiski, Serenitati Vae. exponet, cui ut plenam adhibeat fidem; roga-mus, atque Serenitatem Vam. bene et feliciter valere cupimus. Datun Gracoviae die 13. Maji 1588. Regni vero nostr i anno primo. Ex Commissione Hegiae Mtis. propria. mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesinde Mlk Trih Mecmas'nda (Nu: 138, c. 8). Bundan evvel Sigismund'un 18 EMm 1587 trihiyle Danzig'den yazd ve Zt- hne*-ye eli Samueski'nin takdim ettii bir mektup daha vardr.

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

dtke vatanlarnn menfaatine hizmet eden Venedik mhtedsi Hasan ile Bafa (Safiyye) Sultn Osmanl hududunda vukua gelen taarruzdan dolay Pdih-n hissetmekte olduu honudsuzluu, Avusturya mparatoru zerine evirmee muvaffak oldular. Uskok kelimesi Dalma lisnnda kagn mnsna gelir. Trkler'in Hrvatistan'a, Dalmaya'ya, Arnavudlua istillar, bu memleketler ahlsinden birounu girilmesi imknsz saylacak yerlerde snak aramaa mecbur etmiti. Salona harabeleri yanndaki Klis kalesini igal eden Piyer Grosi, XVI. asrn balarnda bu firarilerden birounu kabul etti. Bunlarn Osmanl arazsi zerinde mtemadiyen yaptklar aknlar, Osmanl askeri sevkedilmesini gerektirdi. KUs'ten karlmalar zerine Guarnoro Krfezi nihyetinde bulunan Snya limanna girdiler. Senya'ya kara tarafndan girilmesini dalar ve ormanlar nledii gibi, deniz tarafndan da hafif sandallardan baka birey girmesine birok talklar mnidir. Bu mevkide yerlemi olan Uskoklar, yaamak iin ne ziraat, ne de balklk edebilirlerdi. Hrszl, haydudluu meslek edinmi olduklarndan Trklerin arazsinde yamacla devam ederlerdi. Lkin denizin yakn bulunmas kendilerini baka bir -unsur zerinde talihlerini tecrbeye sevkettii gibi, dima frtnal ve pekok girintili kntl bir sahil dah tkb edilmekten koruyordu. htiya, kendilerini kara haydudu yapmt; denz kenarnda yerlemi olmalar da, deniz haydudu olmalarna yol at. Bunlarn silhlandrlm sandallar, Trklerin gemilerini bulduka musallat olduklar ve iskele ve limanlardaki gemilerim zabta; kadar cr'et ettikleri cihetle, en ziyde Osmanllarca zararl oluyorlard. mparator, Uskoklan alenen muhafaza ederek, onlar gibi hududun btn serserilerinden toplanm bulunan Martolozlar'a mudil tutuyordu. Tatarlarla Kazaklar Lehistan hududunda, Aknclarla Heydkler Macaristan hududunda haydutluk imtiyazna mlik olduklar gibi, Uskoklar'la Martolozlar da Dalmaya we Venedik hududunda bu imtiyaza sahiptiler 402. Venedik hkmeti Osmanl Devleti ile muahedelerinde, VenecoTfc*e tbi memleketlerde Osmanl ticretinin masuniyetini garanti etmi olduundan, Dvn- Hmyn Venediklilere taahhtlerinin muhafazasn, aksi takdirde Adriyatik Denizi'ne bir donanma gndereceini ihtar etti 403.

170
Sayfa

Bu kelimeler hep Trke'dendir: Heydk, hayduddandr; Kozak, Uskok ve Aknc ile mteradiftir. Yalnz Martoloz kelimesi Macarca'dan alnm grnyor. Pokvll Artoli kelimesinden itikak ettirir. (Heydk hayduddan alnm olabilirse de, haydudun hangi dilden olduu mehuld Hele eskiden Hiydld eklinde oulu yaplan bu kelimenin, Araka olmad aktr. Kazak, Kaak, Aknc bizim kelimelerlmlzdlr. Uskokmn Dalma lisanndan olduu yuikanda geti. Mtercim.) 403 mparatorluk Arlvi'nde Xrk Yazmalar mecmuasnda 1 Safer 99 (27 Kasm 1590) tarihiyle Uskoklar
402

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Venedik'in bu tedbrden daha byk bir korkusu olmadndan Us koklar'n Venedik bayrana taarruzlarn ortaya koyup da bu hususta berat-i zimmetini isbt edebilmesini bir muvaffakiyet sayd. Birbirini mtekib stanbul'a gnderilen Venedik balyosu Mor, Zani, Lipomani 404, sulhu korumak iin hibir eyde ihml gstermemek zere emir aldlar. Bu hususta kapdn-paa ile Bafa-Sultn tarafndan messir yardmlar grdler. Dier taraftan Venedik, bu tahribi ekyay memleketlerinden karmasn mparatordan talep ederek, hatt Avusturya'nn Uskoklar aleyhinde iddet gstermesini temin etmek iin Roma SarayVn arac koydu. Hakkaten bunlarn zerine, birok asker sevkedildi. Lkin elde edilen neticeler, Osmanklar'n. honudsuzluunu artrmaktan baka bir eye yaramadndan, bu ekya mparator'un ve Venedik'in arazsi iinde bile Trkler tarafndan tkp edildiler. Bununla beraber Uskoklar Macaristan ve Hrvathk hududundan ve Trkiye ile talya'ya hem-hu-dud memleketlerden birok irretlik erbabn topluyorlard. Az vakit iinde Senya, komu memleketlerin btn serserilerine smak olmutu. Ancak Osmanl* hkmeti nihayet Uskoklar'a kar o nev'iden bir yerli asker tertb eylediinden, Uskoklar karadaki taarruzlarn hemen bsbtn ta'tle ve san'atlarn deniz haydudluuna hasr etmee mecbur oldular. Bundan dolay Venedik Senatosu da o taraflarda mtemadiyen slarda gezebilecek ekdiri ve sandallar bulundurmaa ye ticret gemilerini harb gemileriyle muhafaza ettirmee karar verdi. Artk gasbetmek mkil ve tehlikeli bir ekil aldndan Uskoklar tahrb maksadyla o vakte kadar pek ok satamadklar Dalmaca adalarn setiler: Veglia, Arabu, Pago adalar hasara urad; kyler yakld; kyller ehirlere iltica etti. Venedikliler defalarca Senya'ya taarruz etmei dndler; lkin Trkler mevkii bakmndan mhim olan bu yeri bir daha terk etmemek gizli niyetiyle bu teebbslerinde dima Venediklilere yardm arzettiklerinden, Venedikliler'in bu tehlikeli yardm reddetmeleri zerine haydudluk devam etti. Bosna vlsi Hasan Paa, ne Venedik'in, ne de mparator'un nleyehakknda ikyetleri bildirerek mparator Rudolf'la Doc'a Pdlh'rn ve sadrzamn kier mektubu vardr. Pa disah'n Doc'a yazlm Eyll 1589 tarihli baka bir mektubunda, Uskok -lar tarafndan zabt olunmu birok gemiler taleb ediliyor. Yine ayn mecmuada Sebenlko hududunun tyinini ve Trablus- m saneak-bei Kaasm'm Venedlklller/den zabtettl eyann ldesi ve Bosna valisi Dervi Paa tarafndan Uskoklar aleyhine ileri srlen ikyetler hakknda bir. ferman vardr. Pdihn dier birok mektuplar da mevcuttur. 404 Lipomani, spanya'nn Osmanl Devleti ile bar mzkerelerinde ta'lmftU dna km olduu in, Venedik'in emriyle mahbus sfatyla Girit adasna gnderildi. Navar Krah'yla ngiliz elisinin mzkerelerini fa etmi olmakla da itham diliyordu. Avusturya elisinle raporun mracaat.

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

172
Sayfa

medikleri, yhud nlemek istemedikleri bu dimi yamalardan bkarak Uskok takmn yalnz kendi hkmetinin kuvvetiyle mahvetmee karar verdi. Bebin kii ile Hrvatistan'a geerek ne deniz haydudlarm, ne de Avusturyallar*! ayrd etmeksizin Grz ve Suani arasndaki arazyi ba tanbaa tahrb etti. Tomas Erdodi'nin ailesinden mrs kalm olan Mus lovina kalesini Trkler'in elinden almakta olduu srada Sisek'i muhasara etti. Trkler, Gran taraflarna yaptklar dier bir aknlarda dah o tarafn btn hayvanlarm muhafzlarn gz nnde alp gtrdler (Austos 1591). Avusturya tarafndan denecek 30.000 duka senelik vergi 1589'da Jan D Molard ve Reyner'in ve ertesi sene varzeno sinyoru ve Aridk Ernst'in sakisi Streins De Heranreytayn ma'rifetiyle ulatrlmt. Yine o sene ksa bir mddetle Pdih ile mparator arasnda muharebeye sebep olan esr be serbest braklmt; mparator tercman Ojelin de koyuverilmesin! stanbul'a yazmt. Pdih, bir avu vstasiyle Im-parator'a gnderdii mektupta Bosna ve Hrvathk hududunda bir takm vak'alar meydana gelmi olmakla beraber, sulhh bekaasm arzu ettiini Boganz ve Bakibenia mnferid atmalanyle sulhu ihll ettiinden dolay Feridun Be'in azl edildiini de bildiriyordu. mparator, bb- hm&ynun bu msadekr temaylnden frsattan istifadeyle, Pezen'i, sulhu daha sekiz sene iin yenilemek itere grevlen dirdi. Bu ahidnme (1 Safer 999 - 29 Kasm 1590) 30.000 duka senelik vergiden baka olmak zere, ertesi sene zel olarak grevlendirilecek bir se-tret hey'eti vstasiyle, bir gm sofra takm hediyesi getirilmesi ka rarlatrld. Bununla beraber, Pdih, Senya Uskoklannn haydudlukanndan dolay mparatora iddetle ikyetten hli kalmad gibi, sene nce Pa laton Gl kenarlarnda yaplan kalenin de yklmasn istedi. te taraftan mparator, Osmanllar'n Avusturya eyletlerinde sk sk aknlarda bulunmalarndan ikyet ederek, fevkalde bir sefaret gnderilmesinin geri braklmasn buna isnd etti. Bununla beraber sadrzam Sinan Paa'nn 405 ve Budin belerbeinin acele edilmesini isteyen mektuplar zerine sefareti bir ay sonra gnderdi 406.
Bunlardan Cumdel-uhra 1001 (Mart 1593) tarihli birok mektuplar m paratorluk Kanlaryasndadr. Birinde Sinan Pasa hediyelerin gnderilmesini amirne ekilde s'r ve aksi takdirde hart) olacan ihtar edi yordu, ttalyancaya tercme edilmi dier birlinde Zerrini, Batyan, Na -dasdi haklarnda ikyet ediyor. Budin ve Bosn a valileri Mehmed ve Hasan Paalarn dier ki mektubu 1593 Ocak ve Temmuzu trihlerini tar. 406 19 Austos 1591 tarihli mektubunda mparator, Hasan Paa'nn stilsndan ikayet ediyor: <Quae sane res
405

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

mparatorluk Saray maviri Bohemyah Frederik Hergevi, maiyyetinde elli kii ile stanbul'a gitti. Frederik'in kardei Baron Torn, Baron Malovez, sefaret ktibi Han, tercman Mlik, eczac Seidel, hademe- hassadan Metrovieli Vratislav bunlarn arasndayd. Seidel ile Vratislav, elilik heyetinin seyahatini ve urad elem verici durumu yazmlardr 407. Hergevi, zt- ahaneye 30.000 duka vergiden baka sulhun yenilenmesi iin tyn olunan ve gmten mml kseler, kupalar, eker sepetleri, tepsiler, srahilerle, musanna surette ilenilmi asma saatten ror etteb bulunan hediyeleri takdim etti. Bu saatlerin nde, her alnda birtakm suretler grlrd. Birincisinde birbiriyle cenkleen svariler, ikincisinde bir Trk tarafndan tkb edilen ve yakalanan bir kurt, ncsnde gzlerini, azn, kulaklarn oynatan bir Trk vard. Sefir, Arnavud Ferhd Paa'ya, vezr Cerrah Mehmed, Siyvu, brahim Paalarda, kapdn-paa'ya, Ceneviz mhtedsi Cgala'ya. da hediyeler verdi. Kpelerden, kselerden, billur srahilerden, gzel ilenilmi olmalar Almanya'da Rudolf zamannda sanyiin gelimilik durumunu gsteren asma saatlerden baka sadrzama 3.000 ek, dier vezirlere 1.000'er ek verildi.' Sinan Paa, yakn bir zaman nce sadrazamlktan azledildii cihetle, elilik hey'eti kendisini en sonra ziyaret etmitir. Bu hl ise Pa-a'nn Avusturya hakknda tedenber defalarca eserlerini aka gsterdii kinini artrd. Pezen'den 1.000 ek hediye isteyip alamam olduu iin, ona husmet beslemiti. Bundan dolay ikinci defa sadrete tyin edilince, dvn hey'eti huzurunda kaba bir tarzda kendisine hitb ederek hiddetle: Verginin te'diyesinde niin bu kadar gecikme gsteriliyor? dedi. Pezen, bunun sebebini bilmediini ve Viyana'ya yazacan sylemesi zerine, Sinan Paa yine ayn iddetle devam etti: d bir yazcy (Pezen'i kasdediyor) eli yapmak iktidarn Viyana kralna kim vermitir? Pezen: Pdih bir domuz obann vezr yapt gibi, mparator da bir yazcy sefir yapabilir cevabiyle mukabele etti ki, Sinan Paa'nn o cukluunda Arnavudluk'ta domuz obanln yaptn telmih ediyordu
dublos nos et animo suspensos reddidit, ut neque Oratorem nostrum progredl, neque munus honorarium ulterius quam. Comaram usque perferrl pateremur Signlficatur lnterea nobis eundem Bassam magno cum exercitu confinia nostra ingressum, Minzanth castellum oppugnasse atque incendisse. Zyzeck alteram arcem majoribus machlnis bellicis adortum fuisse, tandem etlam Cucrudellter-que et plane hostlter per lllas partes grassarU 407 Baron Vratislav'n mparatorluk Sefaretinin stanbul'a Seyahati ese ri Lelbzig'de 1587 ve Frederik Seldel'ln mparatorluk Sefaretinin Bab- Ono&nlye Seyahati eseri 171 rde Oerlltz'de baslmtr.

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

408

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sinan Paa bu cevaptan fkelenmedi; hazr bulunanlara kar tebes sm ederek: Kfir benim verdiim paray o cinsten ake ile dedi szlerini syledi. Avusturya le Harbin Patlak Vermesi Son ahidnmede mukaveleye balanan mu'td ve fevkalde hediye lerin Hergevi tarafndan henz takdim olunduu bir srada, Bosna v -lsi Hasan Paa, Harstovi ve Gura'y zabtetmek, Petrina ve Kulpa rmaklar mansabnda Trina palangasn yapmak, IV. Bela'dan beri 350 senedir Macaristan hududunun en mhim mevklerinden olan Biha' ele geirmek suretiyle yeniden sulhu bozdu (Nsn 1592). Mikai Sisek'de gzel bir mdfaada bulunduysa da bu kahramanln vahiyne hareketleriyle lekeledi: Hasan Paa'dan mektup getirenleri hisarn zerinden Tuna'ya attrd ve teslim olacak gibi grnp kale ine ald sipahileri barut flarna balatarak, flara ate verdirdi (19 Austos). Hasan Paa, bunun intikamn alacana yemin ederek, sonbaharn bitmesinden evvel yeminini yerine getirdi: Kendisini muharebeye davet etmi olan Nadasdi'yi malb ederek 409 1.000 esir, 12 top, 7 bayrak ald. 300 esr zafer alayyla Avusturya sefirinin ikaametgh nne getirildi. Alayn nnde vahce sesler karan muzkacar, ondan sonra dmandan alnm silhlar, ganimetlerle dolu arabalar bulunuyordu. Nihayet erkek, ocuk, kadn karmakark bre esirleri d bir hayvan srs gibi deneklerle tkb ediyorlard (19 Ekim 1592) 410. Trkler'in her gn yenilenen ve hemen dima zaferle neticelenen husmetleri, Hristiyanlk lemini o kadar tela drd ki, II. Rudolf Roma ve Macaristan mukaddes devletlerinde Trk an detini ihdas etti: Kiliselerin anlar sabah, le, akam ehl-i mn (yni: Hristiyan-lar'), korkun dmanlarna galebe iin Allaht'an yardm dilemek zere ibadethaneye davet ederdi.

174
Sayfa

<E Sinan ambitioso, n constante, cootumelioso, lnfiato, lmprudente, su -perbo, e mella pratica senza nessuaa sorte di manlera ivile, e anco chl-amato da Turcha maeto aventuroso.> Gftaagr Attuj Hkmdartan * Ahalisi adl eserde Rank'dan naklen Floitan^a ifdesi. 409 Macaristan mverrihleri bu bozgunluk hakknda sktu terch ederler. Hergevi'in raporlarnda Vrantislav'm mparatorluk Sefaretinin stanbul'a Seyahati eserinde, s. 232'de dercedilmlstlr. 410 O zamanlar bu durumlara medeni (!) Avrupallar pek ok rnekler verirlerdi Mtercim.
408

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ay sonra, 1593 Ocak ayndadr ki, evvelce nakl ettiimiz iki vak'a, yni sipahilerin isyan ve Sinan Paa'mn sadrazamla getirilmesi hdiseleri olmutur. Tunus ve Yemen Ftihi olan seksenlik Sinan, Macaristan'da muharebe etmekten baka birey dnmezdi. Pdih' sulhun bo zulmasna ikna etmek iin her vstaya bavuruyordu. Bosna ve Maca ristan'n n-hond Manyatlarndan dmanlk kapsnn almas hakknda umm bir arzhl getirtti 411. Gizli talimat sefaret maiyyetinde bulunan bir mhted tarafndan sadrzama haber verilmi olan Avusturya elisi, Hasan Paa'mn Sisek yaknnda urad malbiyetin haber alnmasn mtekib habse atld. Artk bundan sonra Sinan Paa, Hunkr'n muharebeden nefretine galebe ederek, II. Rudolf ile ceng kararlatrld. Tilli lkabyle anlan Hasan Paa, Siyvu Paa'mn sadrazaml esnasnda Avusturya aleyhindeki teebbslerinde Rumeli belerbei Hasan' Paa'nn yardmclarna istind etmiti. Lkin Sinan Paa, hkmet dizginlerini eline alnca Rumeli belerbeiliine kendi olu Mehmed Paa'y getirdi. Zten Bosna valisi Hasan Paa iin de gizli bir husmet besliyordu. nk ikinci defa sadrete geldii zaman Hasan Paa stanbul'daki konan muvakkaten kendisine vermiken, ayrldnda geri almt. Yeni Rumeli belerbei, Bosna valisini kendi kuvvetiyle babaa brakt. 15 Hazrn 1593'-te Hasan Paa 25-30 bin 412 askerle *Culpa'in sa sahiline adr kurdu. Gece, zvornik bei Memi'nin piydeleriyle nehri geerek, 19 Hazrn'da Blez Gyurak nmmdaki papasn kahramanca mdfaa etmekte olduu Sisek'i muhasara etti. Erdodi, Auersberg, Felemenk muharebelerinde tecrbe edilmi bir general olan Egenberg, Redren, Paradeizer kalenin imdadna kouup Kulpa ve Odra nehirleri mansabnn tekil ettii zaviyede, Hasan Paa ile harbe tututular (20 Hazrn). ki nehrin kenarlarna ric'at
Bu arzhlin ihtiva ettii balca ikyetler unlard: mparatorun Lehistan ve Transilvanya ilerine karmakta gsterdii iddet; Rauber'in Hatvan zerine teebbs; Turpazar'-nm yamas; Kopan Bei'nin esir edilmesi ki, orada Alay-Bei zevceleri ve ocuklanyle beraber diri diri hanesinin mahzeninde tee atlm ve birok imm ve eyhler ldrlmtr; bin gen cebren alnarak esaretle satlmas; Sen-Mar-ton'un yaklmas; Simontorna yaknnda bir kalenin yama edilmesi; Kek mevkii hrici istihkmlarnn zabt; Vesprim ve Tata'nn istil edilmesi ki, bu kaleler vaktiyle Trkler'e it bulunduu halde, Pdihta mektubunda Hristiyan do muzlar tarafndan pml edildii ve Hristiyanlarn istil ettikleri yerlerin herbirinin, btn Acemistan'n fethinden daha kymetli olan da ehirlerine uzanmakta bulunduu bildirilmitir. Buna dir olan ibarenin Ltince'ye tercmesi: in Persia quanta regna Celsitudo Vestra cepit utilitate una fodina omnibus -illis praevalet, fadilime autem fodinae capiuntur; fodinae autem sunt 13 civitates Adrianopoli simi-les: Zolium, Novumzolium, SelmerUbana, Kormizbana, Baka-bana, Zamakonbana aliaeque ad formam harum civitatum appeliatae. Inter civitates praedietas 1700 sunt pagi quorum sin-guli 700 aut 1000 domos habent fodinarum, ete. 412 Nalna, Osmanl ordusu kuvvetini 10.000 ve dman kuvvetini 40.000 gsterir, stoanfl se Turkler'e 30.000, Macarlar'a 8.000 kii der.
411

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ettirilen Trkler, kprler zerine hcum ettiler ve baskya dayanamyarak krldlar, Osmanl ordusundan 18.000 kii ya muharebe meydannda yhud dalgalar arasnda kald. Hasan Paa, zvornik Bei Gaz Memi Ahmed Paa ile Sultn Sleyman'n kermesi Mihrimh Sul-tn'm kznn olu olduu iin Sultn-zde 413 denilen Klis Bei Mustafa, Mihrimh Sultn ile Rstem Paa'mn bir kermelerinin olu Mehmed telef olanlar arasndayd. Trkler'den alnan toplardan 60 libre apnda idi; zerine Maksimilyen'in armas olan birinci top stir-ya hududu kumandan Bon tarafndan kaybedilmiti. kincisi Matyas Kor-vinus zamannn Piskoposu Erdodi'nin armasn gsteriyordu. ncs I. Ferdinand'n armasn tayan Kayaner topu olup Sokollu, Zerrini'-nin ban bunun zerinde kestirmiti. nsanca ve top bakmndan bu kadar byk zyit ile, birok belerin ve iki sultn-zdenin veftyle clib-i dikkat olan sene, Osmanl trihinde Bozgun senesi adn almtr. Vesprim Ve Paluta'nn Fethi Bununla beraber, mparatorun sksi Baron P.upel D Lubkovi 1592 ve 1593 sfeu-lflri hediyeleriyle Prag'dan yola karak Komorn'a varmt. Sinan Paa, gelecek olan 60.000 dukay alp da, bununla askerin ulufesini artrmak zere, harb ilnn parann ulatrlmasna kadar geciktirmek istedi. stanbul'a Hasan Paa'nm bozgunluu haberi gelince, halk paann ve sultn-zdelerin kaybndan dolay yksek sesle intikam istediler. Olunun kaybndan dolay derin znt duyan Ahmed Paa'nm zevcesi ve Rstem Paa'nin kz, Pdih' harbe tevik etti. mparatorluk sefaretinin btn yeleri hapishaneye atld. Bu vak'alardan vaktinde haber alan Pupel, artk sulhun muhafazas iin md kalmadm grerek geri dnd.
Sultn-zde, bir sultn'm (yni pdih kz) kermesinin oullarna verilen unvnd.r Muasr mverrihler, bir sultnn (yni pdih kznn) torunlaryla oullarn ayrmazlar; ancak bunlarn oullar doduklar vakit lmee mahkmdur (Mverrihin bu ifdesi, kendi vaktine olan zamana aittir. Mtr.); nk kanun, gbek hablnn (gbeinin) kesilmemesini emreder. Bundan dolay stoanfi Mehmetes praefactus Herzegovinae e Turcici principis sorore genitus demekle al-danyor; zr Mehmed Be III. Murd'm halasnn kk olu olup Pdih'n hemiresinden domu deil, zikr olunan hala sultnn kzndan domutu. Nam, s. 44. Kampana, Compendio historico delle guerre tin ali' anno 1597. Venezia eserinde Klis Bei Mustafa Bei Hazanet Begi di Clissa diye yd eder. Peev, (s. 206 ve 207) bu mnsebetle Peuylu Dervi tdrs Baba'nn bir kerametini ve Hasan Paa'nn birka ryasn nakleder. Bu muzafferiyet hakknda Viyana'da baslm u esere de baknz (Almanca): Avusturya Aridk Fehametli Prens Ernst Hazretlerinin daresinde Hrvatistan ile Venedik Hududunda Bulunan Sisek Mevkiinde Cenb- Hakk'n Harikulade nyetiyle Bizimkiler Tarafndan Hristiyanln Doutan Zlim Dman Olan Trkler zerine bu 1595 Hazirannn 22'inci Gn Kazanlan Gerek Muzafferi-yetin Yeni Vekaayinamesi.
413

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sadrzam Sinan Paa ordunun ba-kumandanlna tyn olunup 414, Ferhd Paa'y stanbul'da kaymakam brakarak Macaristan'a hareket etti. Derviler raks ederek 415 ve H! ekerek orduya refakat ediyorlard. Bzlar kdlardan yaplm top, topuz ve dier silhlan tayorlard. Bir takm birbiriyle irtibatl ekilde bir zincir tekl etmi ve ay kyafetine sokulmutu 416. mparatorun elisi askerin arkasndan gtrld. Sefirin hanesi halk evvel kree konulmu, sonra Bo-azii'ndeki mdhi KaraKule'ye nakledilmiti. stanbul'dan 12.000 yenieri, kethdalar kumandasnda hareket ettiler; Liv-i erf muhafazasna memur alt blkten drd ordu ile gidip ikisi payitahtta kald. Uzunca -ova'ya varldnda Sinan Paa, ahlnin talebi zerine iki ifte han, bir cami ve imaret, ifte hamam ve dkknlar yaplmas iin kendi kesesinden 30.000 guru verdi. Mhim olan Uzuncaova Derbendinde de iki ky te'ss ederek, Yagodina kazasna tbi' Batm Boaz'nda bir palanga ve bir han yaplmasn emretti. Ordu Belgrad'da 10 gn kald. Hregevi (Hergevi) urad kt muameleden dolay burada zincirler iinde hayt terketti (4 Eyll 1593 - 7 Zilhicce 1001). Sinan, Efendilerinin vefat iin Hergevi'in uaklarn mes'l tutmaktan ekinmeyerek, bundan dolay mparator'a hesap vermeleri lzm geleceini hibir hicb duymadan syledi ve kendilerini Budin'e gnderdi. 27 Eyll (1 Muharrem 1002) tarihinde ordu Essek Kprs'n geti. Dmann Raab altnda mevki tuttuuna dir alman haber zerine Sinan Paa Vesprim ve Paluta zerine yrd. Rumeli belerbei Mehmed Paa'ya da Budin'den sekiz byk topun tuhlveysenburg nne getiril mesini emretti. ki gn tuhlveysenburg ovasnda orduya geit resmi yap trmak ve ulufe datmakla vakit geirildi 417.
Sinan Paa'nn tyin edildii trihi Venedik ve mparator sefirleri raporlarnn karlatrlmas suretiyle tesbit edebiliriz. Nam (c. 1, s. 45), Sinan Paa'nn stanbul'dan kn yanl olarak 12 evval, perembe gn olmak zere gsterir. nk 12 evval, pazartesine tesadf ediyordu. Bu mver rih, askerin azimetini 18 Temmuz'da gstermekle hat eder. Zr, elinin raporuna gre bunlar ancak 29 Temmuz'da hareket etmilerdir. Venedik Mnsebetleri Hlsasnn 3 Temmuz trihinde unlar yazldr: n generale Sinan si elevato elli 29 Luglio con 25 o 30.000 persone, offrettando la parten-za. Venedik Mnsebetleri Hlsas, 3 Temmuz. (Mtercim*-in lvesi: Vk Nam'da ve me'hazlarndan olan Ktib e-leb Fezlekesinde, 12 evval preneenbih denilmitir; per enbe (peneenbih) gn ise ayn 12'sine tesadf etmez; nk 1001 evvaU'nin birinci gn, takvim hesabiyle peren-be'dir. Sinan Pasa'nn hareket gnnn dorusu evvl'in 22'si ve ordunmwketi evvl'in 28'i olsa gerektir. Zr Zilka'de'nin birinci gnnde Karaman belerbeinin Krk -Ki-lise (Krklareli)'de orduy- hmyna mlk olduu Fezleke'-de yazl olup, Kirk-Kilise'ye kadar olan mesafe ancak gnlk kadardr. Fezleke ve Nam'daki 12 evval, 22 evval* olarak tashih edildiinde, perenbe'ye. rastlamas tahakkuk edip, Venedik elisinin raporuyla da yalnz bir gn ihtilf kalr.) 415 MevlevIIer'ln semi'n kastediyor olsa gerek. Mtercim. 416 Arkalarna ve nlerine post alm demek olacaktr. Mtercim. 417 Nam'da (c. 1, s. 84, 1283 basm) Eek: sek; Raab: Yank; Vesprim: Bisperm; Paluta: Bulata; tuhlveysenburg: Ustoni Belgrad seklinde yazldr. Mtercim.
414

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sinan Paa, Bosna belerbeini orada brakarak Vesprim'i muhasaraya gitti. Bu kalenin muhafzlar serbest ekilmek artyle gn son ra teslim oldular (13 Ekim 1593 - 28 Muharrem); sekiz gn sonra da kk Paluta kalesi teslim olarak muhafzlar yaplm olan anlama hilfna dm edildi. Takve Tepesi yanndaki ordughnda anszn bir hcuma uram olan sipahiler aas Hurrem'in bozulmas ve lm zerine (16 Ekim - 1 Safer) 418 Sinan Paa Budin'e giderek, yenierileri orada klatt. Yenieri kethdas, zaarc, turnac Budin kalesi muhafazasnda; cebeci, topu, arabac takm Pete'de kald; dier yenieriler Segedin'e gitti. Aziz Dimitrius Yortusu'na rastlayan ve mu'tda gre karada, denizde Osmanl muhreeblerinin biti zaman olan Kasm'dan -10 gn sonra, asker bu kadar yorgunluktan ftur getirerek sylenmee balad ye ser-askerin adrnn iplerini kesip Belgrad'a dnmee mecbur ettiler. Sinan Paa Belgrad'dan muharebenin baaryla neticelendiine dir bir yazyla Rdvan Aa'y stanbul'a gnderdi. atma baladnda Transilvanya askeriyle Osmanl ordusuna iltihak etmesi gereken Sigismund Batori, sadrzamn hiddetini ancak hediyelerle geirebildi. Sinan Paa, gelecek baharda alacak olan sefer iin hazr bulunmasn emretti. Sinan Paa, Belgrad'da klamak zere yerletii srada, Komorn'da Nadasdi, Pafi, Zerrini, Hardek kumandalar altnda bir Alman ordusu topland, tuhlveysenburg zerine yrd. Kasm aynn 3'nde mparator askeriyle tuhlveysenburg'un mdfaasna komu olan Budin valisi Hasan Paa arasnda bir cenk vukua geldi. Osmanllar muharebe meydannda 6.000 kii ye 44 top braktlar; ferd ferde bir atmada da Yan Tapolani tarafndan yaralanan Hasan Pa 419 istifade etmeyi bilemediler. Gran' muhasara etmi olsalar decei muhakkak iken, bunu yapmadlar. stirya umum kumandan Kristof Tfenbah Trklerin kn savatan nefret etmelerinden istifde ederek, kendi kuvvetini Palf'nn kuvvetiyle birletirip Kasm ay iinde Zabandina Dvin kalelerini ald. Balassa'mn yapt Flek ve Ke-k kalelerini ykt. Forgacz ailesine it Hlk ile Smsk, Devam, Bo -

178
Sayfa

Hurrem blk halkndan cem-i kesr ile Yakve dana gitmi di. Dmen kartb di. Gice orada geirildi. Sabahlayn dmen bizim asker namazda iken hcum idp aay seccadesinde setaid eylediler. Nalmft, c. 1, s. 86 (Mtercim) 419 O zaman dier bir Hasan, Pasa Tamsvar valisi idi. Bu Hasan Pasa birok mektuplarnda Etiyen Batori'ye itaat arzedecek olursa kendisine Kaso valiliini (Prorex) alacan vaad ederek, Anadolu ve Rumeli belerbeileriyle Tatar Han'nin ve Moldavya ve Eflk belerinin kendisini Kao'ya gtrmek zere emir aldklarm bildiriyordu.
418

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

yak, Zeeni Dregeli, Hayask Alman ordusuna teslim oldular 420, Tfenbah'n muvaffakiyetinde devamla Neograd'l almas kolayd 421; lkin buras ancak Aralk aynda Aridk Matyas tarafndan zabt edildi. Sadrzam, mmkn olan mdfaay gstermeyen birka kale kumandann, dierlerine ibret olmak zere habs ettirdi; Neograd kumandan Ka -rakaryeli Mehmed Be yenieriler tarafndan gizlice 422 asld. 4 Mays 1594'de ve alt defa hcumdan sonra sadrzam Sinan Paa'nn nnden geri ekilmee mecbur oldu (1 Haziran 1594). mparator ordusu Tunayi geerek Raab yaknnda adr kurdu; Aridk Maksimilyen de bir taraftan Grastovi, Gora, Petrina, Sisek kalelerini zbt etti. Lkin Maksimilyen gittikten sonra ilk kaleyi Trkler geri aldlar. Bu muharebeyi kardna defalarca piman olmu olan sadrzam Sinan Paa, k iinde istanbul'dan yardm istedi. te ilk defa bu sefer de olmak zere, yenieri aasnn seferde sadrzam maiyyetne memur olduu grld. imdiye kadar yenieri aalar gerek bizzat bakumandanl eline alsn, gerek stanbul'da kalsn Pdih'n yanndan ayrlmazlard. Zt- ahanenin ve payitahtn muhafazas, yenieri aasnn birinci kaaim-i makam (kaymakam) demek olan sekban-ba'ya tevd edildi. Cebeci-ba 1.000 .kii ile aa'ya refakate ve Krm Hn sadrzama yeniden yardm gndermee memur oldu. lkbahar nihayetlerine doru Avrupa ve Asya askeri Sirmi sahrasnda toplandlar. Sadrzamn olu Mehmed Paa topu kumandan, Budin vlsi Hasan Paa arhac, yni avc kumandan; Bosna vlsi ka-rakolcu, yni pidar kumandan yapld. Anadolu belerbei Satra Mehmed Paa sa kola, dier belerbeileri sol kola tyn edildi. Dmdrlk Mar*a valisine verildi. Btn vazifeler bu ekilde datldktan sonra ordu Tata (Dotis) zerine yryerek, Aridk Matyas hzr olduu halde gerek orasn, gerek
Bu mevkiin zabt Viyana Piskoposu'nun verdii vaazlarda dah zikredilmitir. Hiristiyanlara Vaazler nmyle Leonar Formika marifetiyle baslan bir risalede (Almanca) (s. 65), unlar yazldr: Etraf idam ile, kemend attrarak bomakla, celld ve kaatillere mahss fiiller ile fazlasyle evrilmi olup, dalmakta bulunan dnyev saltanatnn muhafazas iin bedeni ve kann saknmadndan ve kardelerinin, babalarnn dah kan dkclkte yemini ve merhameti mefkd olarak zehir ve kemend ile dm ettirdiklerinden dolay yukarda zikr olunan vasflar kf derecede aktr. (Mtercimin lvesi: Grlyor ki bizim trihlerde tesadf olunan bz mutaasspa tbirler, o asrda Avrupallarn kulland lisana nisbetie pek hafif kalmaktadr.) Risalenin yazar, Sabaka'nn zabtn 16 Ka-sm'da gsterir. u esere dah baknz: De expugnatione Filleri et attanm castrorum narratio. Sindromus'da, s. 203 ve 208. 421 Newe Victoria und Zetung,- ete. aus dem Christiehen Feldlager >ei Pet-rinla de 6 und 7 hernaeh de 10 und 12 August. dieses 1594 Jahrs awisirt und zusammengesete. - Brevls rerum tnter Turcas et Caristianos per Hungariam et Croatiam a mense septembrt an 1593 gestarum relatlo.> 422 Gerek Nalm'da, gerek Fri*kede Yenierilerden hafiyyeten selb olundu diye yazldr. HmnWtn metindeki gibi anlamaa hakk yok deilse de Yenierilerden fctt olarak asld demek olacaktr. Mtercim.
420

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

San-Marton' ald. Sinan Paa, yenieri aas Es-tergon ftihi ahin Mehmed olu Mehmed'i fevkalde hizmetlerine ramen azletmee bahane buldu; onun mevkiini Yemii Hasan'a verdi. Raab'n Geri Alnmas 40.000 kii 423 Raab 424 zerine yrmekte olan Krm Hn Gz Giray'm geldii iitilince, Tfenbah Maro'u geip Kao'ya ekildi. Sadrzam belerbeilerini, blk aalarn, mteferrikalar, avular Hn'n istikbline gnderdi; Gz Giray sadrzamn adrna girince, Sinan Paa, altndan bir leen ve bir ibrik, kymetli eyer vurulmu bir at, murassa bir kl, murassa bir topuz, 5.000 duka hediye etti 425.426 Ertesi gn Osmanllar cebren Tuna'y geib Raab nehriyle ayn isimli kale arasndaki ulam temin eden kpry yktlar. Kalenin muhasaras yirmi gn srd; bu srada Budin vlsi Sokollu-zde Hasan Paa ile Rumeli belerbei Sinan Paa-zde Mehmed Paa yerlerini deitirdiler. Kont Hardek, sadrzamn bekleyiine aykr olarak, muhafzlarn silh ve eyalaryla ekilip gitmeleri artyle kaleyi teslim etti; birok top, birok yiyecek ve mhimmat gliblerin eline, geti 427 428. Sadrzam Komorn'a gitmezden nce, Osman Paa*y Raab sancak-beiine tyn ederek, gnde dokuz ake verilmek zere sene iin asker yazlm 2.000 kii, 3.000
Nalm, Macaristan mverrihleri 80.000 diyorlar. Ra&b'n Yank> diye isimlendirilmesinin sebebini Ktib elebi yle lzh eder: Sultn Sleyman Be hisarna (Vlyana'ya) giderken ahalisi gelip itaat arzetmemilerdl Alarga topu atlarak emr -1 pdih ile varou yaklmakla Yank denildi. O zamanda kk palanga di. Sonra ke-ml-i stihkm zere bln etmilerdir. (Alarga topu atlmaktan maksad, nfus 'bakmndan zyit olmamas iin htarda bulunmaktr.) (Mtercim). 425 Hn Zlka'de'nln onunda orduya elp sadrzam ile at zerinde mus -faha etdller, ve yan yana oturdular. Ba'de't-tam bir murassa altun leen ve ibrik gelp el ykanldkdan sonra Hn'n silOdnna verildi; bir murassa semr ve raht- zerrin ve gaddre ve debs le bir mkemmel sb -l maeyyn hediye olunarak hn bu ata svr oldu. Mrden be bin altun tertM kudm i't olundu. Btn belerbeileri, vc h- asker, aalar hnn nne dp barghna sl etdiler. Nalm, s. 96. Mtercim. 426 Al, Fezleke, Nam, Peev Knm Hnlar'nn Sultn Sleyman zammnda kabul edili ekillerinden ve sadrzamn yaya olarak hn'm istikbline gitmesinden tafsiltl eki lde bahsederler. Sadrzam, Hn' istikblden sonra, Hn'n koltuuna girip huzur-1 hmyna karr ve dnnde dah byle yapard. Lkin Peev'nin zamannda Hnlarn haysiyyeti o derecelerde azalmtr ki, sadrzam eteini pmee mecbur olmulardr. Diez'in El Yazlan Mecmas'nda (17, s. 29) mev-cd olan inya nazaran Krm Hn o kadar gzel techz olunmu bir orduda yan plak Tatar askerine ihtiya grlmesine taaccb etmitir 427 Nalm, Kont Hardekl tmparator'un dmd olmak zere zikr eder; Ra -ab'dan kan muhafzlarn adedini iki bin olmak zere tayin edp topun rehin olduu beynyle iadesi taleb olunmu se de erfate mugayir olduu ifde olunarak verilmediini yazar. (Nalm'da bu miktar iW bta deil, on bindir. Mtercim). 428 mparatorluk Ktphanesinde vandner El Yazlan arasnda, (Nu: 875), ateli silhlar ve mhimmatn bir hesab vardr; 5 Ocak 1595 tarihli olan bu varaka topu mahzeni muhafz Jorj Taescher'in imzasn tamaktadr. En knden en byk apa kadar 290 ateli silh (top), 200 kantar barut, 200 kantar kurun, 20.000 zira' lm fitili, 66'ar livrelik 250, 40'-ar livrelik 400, 34 Hvrelik 3001, 15 livrelik 200, 10'ar livrelik 150, 6'ar livrelik 300, 2'er Hvrelik 4000 glle gsterir.
423 424

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

yenieri ile 300 top ve 1.000 cebeci brakt. Papa kalesi silh patlatmakszn Sokollu-zde Hasan Paa ile Tatarlar'a teslim olmutu. Kornom, hisarlarnn salaml, muhafzlarnn ecaati ile sadrzamn hcumlarna mukavemet ettiinden, Sinan Paa mevsimin de getiini grerek ekilmee mecbur oldu. Krm Tatarlar'mn dnnden sonra Sinan Paa Rumeli askerine Budin, tstolni-Belgrad ile Bel-grad' klak olarak tyn edip Sivas, Diyrbekir, Rakka, Haleb, m askerinin gelecek bahara kadar kendi yerlerine gitmelerine izin verdi. Rdvan Aa, bu seferin vak'alarm bildiren arzay Pdih'a takdim etmek zere yine stanbul'a gnderildi; dnnde bir hatt- hmyn ile birlikte sadrzam ve ordu kumandanlarn gsterdikleri gayretlerden dolay taltif iin kllar, sorgular getirdi. Erdel, Eflk Ve Bodan Prenslerinin hanetleri Sinan Paa, Sultn Sleyman zamanndan beri misli grlmemi bir ordunun kumandan ve Krm Hn da imddc olmakla beraber kendilerine ar gelen boyunduruu karmak iin de birer taraftan el lerinden geldii kadar almakta olan Transilvanya (Erdel), Moldavya (Bodn), Ulahya (Eflk) prensleri tarafndan kendisini tehdd altnda grd. Bu prensler mparator'la taarruz ve tedafi bir ittifak yapmlard. Hakkaten maksadlanna kan dkmeksizin nail ol?madlar. nk bu prensliin her birinde Osmanllar'a taraftar bir frka vard. Si-gismund Batori Osmanl Devleti ile mi, yoksa Avusturya ile rni ittifak edeceine dima mtereddid kalarak Jorj Ravasdi ve Yan Buldog vs-t&syle stanbul'da mzkerelere girimek suretiyle vakit kazanmaa alt. Transilvanya'nn muavenetini kaybedeceinden korkmakta bulunan Sinan Paa da, mhted Mehmed (Greguvar Veresmarti) ile ihtida etmeden nce Pol Marhazi adiyle grdmz Lippa sancak-beini Sigis-mund Batori'ye gnderdi. Seniey, Sigismund Batori tarafndan grevli olarak gelmesi zerine sadrzam, Osmanl Devleti'nin kuvvetini tasvir eden bir tablo izerek ve kendisinin Tunus, Arabistan, rn, Afrika, Grcistan taraflarn fethetmi olduunu hatrlatarak, gelecek k da Prag ve Viyana nlerinde ordu kuracan syleyerek Seniey'i korkutmak istedi. Bununla beraber Batori'nin hyaneti ihtimli her gn biraz daha arttndan Mustafa avu, Pdih, sadrzam, Tamvar belerbei taraflarndan Transilvanya beine ve Transilvanya Meclisi'ne hitaben yazlm mektuplar gtrd. Batori bu defa da bb- hmyna sadkatini arz etti. Lkin mteakiben, Papa'nn ve mparator'un

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

elileri Papas Ama-lete ve David Ungand ile Cezvit Alfons Karel'in ikna etmesi zerine, Trkler'le balarn koparacan yemin ederek stanbul'da memurlar olan Kristof Torma ve Etiyen Ovari'yi geri ard. Bunlar bir nme-i hmyn getirdiler ki, mealinde, yaplacak anlama iin Prens'ir. sadrzama ve Tamvar Paas'na mracaat etmesi lzm gelecei ve Tamvar belerbeinin Transilvanya'y hibir vehile tela drmemek iin emir ald beyn ediliyordu. Sigismund, bir karar vermek iin mparator tarafndan sktrldndan, Trkler'le birlemek mi, yoksa alkay kesmek mi lzm geleceini tyn etmek zere Torda'da bir Diyet (Millet Meclisi) toplad. Osmanl Devleti lehine rey veren Aleksandr Kendi, meclisin byk ekseriyetini kendi tarafna ekti. Sigismund burada maksadna ulaamamas zerine, Klozenburg'da yeni bir diyet toplayarak, kendisi de askeriyle birlikte oraya gitti. Etiyen Yesika'nm nasihati gereince Aleksandr ve Gabriel Kendi ile Ban fo'yu Klozenburg pazarnda astrarak, balca taraftarlarn da tevkif ettirdi. Baltazar Batori ile Volfgang Kovaoci Samosi Uyvar'da; Frahsuva Kendi ile Yan Bor-nemisa'y Gyula'da ldrdler. Kardinal Andre Batori, kardei Baltazar'n idamndan dolay Papa'ya ve mparator'a iddetle ikyet ettiinden, Sigismund, 1595 senesi diyetinde Kardinal'in uzaklatrlmasna karar verdirdi; Artk, Avusturya ile Trnsilvnya arasnda anlamaya mni bir hal kalmadndan, bu iki hkmet Moldavya ve Eflk'a mil olmak zere 28 Ocak trihiyle Trkler aleyhine taarruz ve tedf ve aadaki artlan iine alan bir ittifak akdettiler: Transilvanya hkmeti Macaristan'n saltanat hukuku altnda- olmak zere, Sigismund'un erkek evldna dorudan doruya intikal edecekti (hatt- amd); Sigismund erkek vrisi olmadan vefat ederse, Transilvanya Macaristan Kral II. Rudolf a ve onun vekillerine avdet edecekti. Transilvanya millet meclisi bu art kabul ederek, buna uygun hareket edeceine, mparator da memleketin hrriyetini muhafaza edeceine and ieceklerdi. Sigismund Transilvanya'nm pek anl prensi unvann, Tuvazendor Niann, Avusturya Aridk arl'n kzn alacakt. Bundan baka mparator, eer Osmanl ordusu Transilvanya'da muzaffer olursa Sigismund ve btn tarafgirlerine Avusturya memleketinde yer gsterecekti. Moldavya'da Voyvoda Aran, Ya' yakan Kazaklar tarafndan sk trlarak ve yerine Ferhd Paa'mn gzde hademesi gen Bodan'n.ty-ni hakknda dvn- hmynca verilen karardan fkeye kaplarak, Osmanl hkmetine isyan etti. Bodan' makamna oturtmak zere birka bin kii

Sayfa

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ile gelmi olan sabk Mar'a valisi Mustafa Paa Yerkki'de Tu -o&'y geecei srada Aron tarafndan zerine hcum edildi ve maiyyeti ldrld. Eflk Voyvodas Mihal ise daha sr'atli, daha zlimce bir ka rar ald ki, geri kendisine vk haksz olmayarak Gayyr unvan verilmise de, asl hakettii unvan hin ve vahdir; Mihl, Moldavya ve Transilvanya temsilcileriyle taarruz ve tedf bir anlama yaptktan sonra, btn Osmanl alacakllarn Bkre'te bir hana toplayarak, bunlar boazlatmak suretiyle hesaplarn kapatt. Bu suretle 4.000 Trk hince ldrlmtr. Bkre umh katlimnn bir numunesi de Yerkki'de yapld. Mihl, nib Al Can tatfttfthd* alacakllar le tiyisaan syleyerek onlar kandrd ve sonra hepsini anszn ldrmtr 429;. Hz. Peygamber'in Sancann Macaristan Hududuna Gtrlmesi 1594 Kasm aynn nihayetine doru (Hz.) Peygamberce mensup olmak zere tannm olan ve Msr fethinden beri oradan getirilen eserlerin en kymetlilerinden olarak am'da muhafaza edilmi bulunan IA -vy- Saadet, bu defa Suriye yenierileri ma'rifetiyle stanbul'a getirildi: stanbul'dan da 1,000 yenierinin muhafazas altnda Macaristan hudu dundaki orduya gnderildi. Asker bu sanca grp evklenerek cihd esnasnda alp yukar kaldrlmasn istediler. Lkin yenieri aasnn gitmesi sebebiyle askerin moraline gelen halel zail olmad; aa, seleflerinden hibirinin k zamann Pdih'dan uzak geilmemi olduunu bahane ederek, stanbul'a dnd. Ordunun honudsuzluu ve intizamsz lktan doan korkular, Pdih'n hastalna dir dolaan rivayetlerle de ziydeleti. III. Murd'm irtihlinden bahsetmezden evvel, Macaristan seferi esnasnda payitaht ve vilyetlerde zuhur eden balca vak'alan hlsa etmemiz gerekir. . . Kendilerine su isnd edilen valiler arasnda rvn belerbei Hadm Hasan ile Kethda Kadn'n kardei olan Diyarbekir belerbei dikkati eker. Hadm Hasan, vezretle stanbul'a arldktan sonra idare etmi olduu yerler ahlsinin ikayetleriyle azledildi. Lkin tahkikat, sululuunu isbta kf gelmediinden vazifesine iade edildi. Diyarbekir belerbei, hediye kuvvetiyle ye hemiresinin nfuzu sayesinde ancak ahs dman olan
Bu vak'ada 4.000 kfei deffl. Sfl&k'da bulunan Mslmanlarn hepsi kat-le<lmi|ttr. Hemmer pttTOnftt vermek stemiyor.
429

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sinan Paa'nn sadreti kadar kendisini muhafaza edebildi. Sinan Paa'nn srar zerine Boazii'nde Kara-Kule*ye atlp, oradan bir nevi atfet olmak zere Yedikule'ye nakledildi. Birka defterdar ve matbah- mire memurlarndan birka da Diyarbekir be-lerbeinin hline uratldlar. Hazne, askerin birikmi maalarn veremediinden, Sinan Paa, iadesini kendi servetinden te'mn ederek, Pdih'dan be milyon ake dn istedi. Zt- hne bir milyon ake verdi. Lkin bu para haznenin borlarna yetimediinden, yenieriler btn alacaklar verilmezse Macaristan zerine yrmekte devam etmye-ceklerini sylediler. Bu derece ar bir bask zerine Hnkr Belgrad'a, Msr vergisinin bir seneliine bedel 600.000 duka gnderdi. Osmanl ordulanmn zaferi iin Tersane arkasnda Okmeydan'nda dah du edilmesini emretti. Vezirler, eyhler, ulem, dvnn byk memurlar bu merasimde hazr bulundular.' Hall Paa'nn Dn zbek elisinin gelii ve Ankonal mhted Paki'nin (Hall) Pdi-gh'n kzlarndan biriyle izdivac dn (6 Aralk 1593 - 12 Reb''l-evvel 1000) bir dereceye kadar ihtiam gsterisine vesile olmu ve Sultn Murd saltanatnn bu son senelerine biraz parlaklk vermitir. Tam bir hafta dvnn ve hkmetin ileri ttl edildi. Mevlid-i Peygamberi gn nikh Eaki Saray'da Sultn tarafndan drssade aasnn, gvey tarafndan vezr Mehmed Paa'nm vekaletleriyle hce-i sultan Sa'deddn Efendi tarafndan akdedilmitir. Damadn geline verdii arlk, 300.000 duka idi. gn 300 katar hayvan 40 hadm aasnn nezretiyle dn-dn sarayna cihaz naklinde istihdam edilmitir. Eski bir det mucibince Hall, harem mstahdemlerine 180.000 ake tevz'ine mecbur oldu. Eer bu para datlmasa kimse cihaz nakline yardm etmezdi. Ulemya ve devletin byk memurlarna mkellef ziyafetler ve uurlandklannda fil, arsan, at, deve, geyik vesir eklinde ekerlemeler verildi. Prenses, murassa takml bir ata bindirildi. Bann zerinde hadmlar krmz atlastan bir syebn (glgelik) tutarlard. nden 300 nahl giderdi. Bu suretle (5 Ocak 1594 - 12 Reb''1-ahr) damadn sarayna gidildi. Bir ay sonra zbek Hn'mn elisi gelerek efendisinin Hrizm h Mimdr Hacm Hn'a galebesini bb- hmyna arzetti. Hediye olarak Pdih'a iki Mushaf, Nizm'nin bir Hamse'si, bir hnme, samur ve kakm krkleri, Horasan kuzu derileri getirmiti.

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Yine bu srada Diyrbekir vlsi brhm, dvna bir takm hediye-te gnderdi. Bu suretle hakkndaki sulamalardan kurtulacan md ediyordu. Bu hediyeler ile Mushaf ile murassa birer kl ve haner, altndan dokuz srh, dokuz sahan ve dokuz kse, birok kadife ve srmal kuma, krmz renkte yz ve muhtelif renklerde altm destr, 16 Arab at idi. Hepsinin says 1.100' bulmakta, Mahmd ve Sleyman Pa-alar'n Sultn Sleyman zamannda Arabistan'dan getirdikleri ve Mu -fd'n damad brahim'in Msr ve Suriye dnnde kaynpederine tak-dm ettii hediyelerle rekabet ediyorlard. Caala-Zde'nin kbli Kapdn Cala-zde'nin her sene Pdih'a sunmay alkanlk hline getirdii hediyeler bu kadar muhteem deilse de, Akdeniz'deki gezintileri esnasnda spanya, Floransa, Malta Kaguza gemilerinden alnm ganimetlerden olduu iin, mill gururu daha ok okard 430. Cala-zde'nin Pdih'a shriyyetinden dolay hiz olduu nfuz ve ikbl, Napoli'den kendisini grmee gelmi olan kardei iin Moldavya Prensliini, sonra Naksos dukaln istemesine msid oldu 431. Hatt kaynvalidesinin yardmyle, Devlet'in en byk mesnedine (sadrazamlk) bile gz atmaa cesaret etti 432. Sultan II. Murad'n rtihl Sultn Murd, zbek elisini kabul ettikten bir ay sonra irtihl etti (6 Ocak 1595) 433. Bir hiss-i kablelvuku (nsezi) vefat kendisine haber vermi ve ihtiml ki evhamlarn ziydeletirmitir. Srda ve m-rhoru olup saraydan knda Diyrbekir valiliine tyn edilmi ve ksa bir zaman nce
Cap. del. mar ha tardato a baceiar a man al Signor per metter insieme 1 denari cavalli e mercanzie delle navl prese da lui ragusee, che venivamo da Soria sotto pretes to che non erano di naztone amica.> VoedBc M nsebetleiti Hlsas, 16 Ocak 1594; Selnikl. 431 II Sr. Carlo Cicala (Cagalolu'nun kardei) ha domandato il Valvodato di Bogdanla overo il ducato di Nlxia, del primo ha avuto Ta repulsa per esser questa utilita come regale della Porta.> Vndik Mttnasele*le -ti Hlsas, 3 Ocak 1593. 432 II Cicala aspiro ancora Iud al posta del prtmo Veziro fondato nel poter eh' ha la sua suocera dal Signor; e legglero mutatoile, solito a mangiar due volte l giorno, vituperato d'oppio.> 3 Nisan 1592 ve mutedlnin ebeveyni stanbul'a gelip yerletiler. mer aga Eunuco Zaratino uno deltt glovani del Seraglio fatto andar a Costantinopoli la madre e surella. 25 Austos 1591. 433 Pazar, 6 Cum&del-ul 1003, Pecev, c. 2, s. 162. Nalna, s. 106, Cumade*l-ul'nin 5'lnci pazartesi gecesini gsterir. Mtercim
430

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

maiyyet-i ahanedeki eski grevine dnm olan saati Hasan bir rya grd: Bu ryann ahslar kendisi, Sultn Sleyman, eyh tb 434, Sultn Murd idi. Saati ryasn yazp efendisine verdi, efendisi de gn sonra midesinde ar hissederek, bunu yaknda leceine kafi bir almet sayd. Murd, Sultn Sleyman'n ryada Ha-san'a sylemi olduu vehile drd siyah, sekizi benekli, krk beyaz olmak zere elli iki koyun 435 kurbn etmesini mrhoruna emretti. Pdih, bir hl-i hayrete uram olduu halde, Sinan Paa tarafndan deniz kenarnda yaplm olan kke gitti ki, Boazii'nde dolu-yelken giden gemileri oradan tem edebilirdi. Hunkr*n de^, algclar istedikleri havay almaa brakmakt; bu defa i'tiyd hilfna daha k nameleri hzn verici olan bir ark istedi. O srada iki Msr kadrgas gelip liman topla selmladlar; kkn camlan grlt ile krlp dt; Evvelce btn donanmann toplan camlan kramazken imdi bu kadrgalann top sesiyle dyorlar. Gryorum ki, benim haytm harb olmutur dedi. Gzyalan yanaklarndan sakalndan akp gidiyordu 436. Tab'an zayf ve vehimli olmakla beraber gaddar ve zlim olmayan bu pdih, ertesi gece hayta gzlerini yumdu. III. Murad Hann ahsiyeti Eserleri Ve crt Sultn III. Murd, kanunun her pdiha clusunda ykledii karde kaatilliinden ve by yapmakla itham edilen birka cariyenin idamndan baka vezr ve vl ldrmek gibi trih nazarnda leke saylacak hallerde bulunmamtr. Bunlan cellda teslim etmek zere azleden kendinden ncekilerin i'tiydma muhalif olarak, yalnz mevklerinden indirir ve hapse attrrd. Bu suretle, yirmi sene sren hkmdarl mddetinde onbir defa sadrzam, yedi defa mft deitirdi. Fikirlerindeki bu kararszlk, harem
M. D'Ohsson'a baknz, c. 1. s. 399 ve Ali. Ali'ye nazaran drt siyan koyun Murad'n olu olup servet toplam ola ndrt ehzade di. Bekiz beneklisi, servetlerini sarfetml olan diger sekiz ehzade idi. Krk beyaz koyun da haremin krk cariyesi idi. 436 tbtid- nksr- mizalarnda Sinan Pasa kasrna gltmls dler. Hanendeler dhll-i meclis oldufcda filan murabba yhud falan nak-sret okunsun dimeleri ndir olurdu. Bu defa se der-akab tBmaram, ey ecel, fou gice bekle yanm al okunsun buyurdular. O esnada tskenderlyye gemilerinden iki kadrga geldi ve mukabele-1 kar- hmynda adet zere senlik toplan atd. Bu kadar azim donanmalar oraya geldike byk toplarn atarlard; kkn bir canibinde zelzele asan mahede olunmazd. Bu kerre oturduklan pencerenin camlan dkld, hatta Mr nicesi oturduklar mak'ad zerine dd. Defa-1 saniyede toplar atlnca kasra b zelzele virdi ki herkese havf ve hayet arz oldu. Ekser pencerelerin camlar dp tozu kkn ini doldurdu. Bu kfir yoksa yklr m?> de diler; ondan sonra bir mddet dndler, ve Bizm bu kke son ge-lilmzdr! szlerini s&ylediler. Gzleri ya le doldu, ve yzne kat-releri dkld, pek mahzun ve mkedder oldular. Peev'den telhis. Mtercim,
434 435

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kadnlannn kendi zerindeki nfzlannn zarur ne-tcesiydi. III. Murd yalnz Venedikli Bafa'ya (Safiyye) tutkun olduundan, dier hibir cariyeyi yatana almazd. Lkin Pdihn vldesiyle hemiresi Venedikli'ye rakibe karmaktan geri kalmadlar; o andan i'ti-bren bu hkmdar, kadnlara olan tabi meyline o derecede zebn oldu ki, 50 yanda iken 102 defa baba olmutu. Murd, bir taraftan da zevke, tetayyr ve tee'me, tasavvufa ve iire mail olup etrafnda remmller, mneccimler, eyhler, irler bulunurdu. Kendisi birka gazel tanzim ederek Murd mahlasyle meydana kard gibi, Osmanl pdihlar iinde yegne olmak zere riyzet'e dir Ftht-i Siyam ismiyle bir kitap yazmtr. Saltanat zamannda yaplan istihkmlar, dr's-saflar zikretmitik; henz velahd iken Manisa'da bir cami ve bir medrese yaptrm, tahta ktktan sonra bir imaret ile bir hastahne ilve etmitir. Kabe'nin tavann mermer stunlarla takviye Mzb'r-Rahme ile Ha-tm'i tamir ettirdi. Sultn Sleyman'n st kardei Yahya Efendi'nin s-tanbul civarnn en gzel nzhetghlanndan olan Beikta'taki trbesine bir kubbe yaptrmtr. III. Murad Devri irleri Ve Ulems Sultn Murd, kendisi ir olmakla, irlere ve bilhassa pdihn mahremi olan ve fakat bundan dolay nazmna bir letafet gelmig olmayan ems'ye olduka mltefit davranrd. ems'nin Osman'dan Murd'a kadar yazm olduu ve Sultn Murd adna kaleme ald manzum trihinin hibir airane meziyyeti yoktur. ehnmecilikte Sultn Sleyman ftuhatnn nzm ranl Fethulah Arife halef olan ve bu memuriyyeti sfatyle senede 400.000 ake 437, yni 8.000 duka tahsisat olan Lokman'n ehnme'si de ems'nin trihiyle ayn ayardadr. Lokman, bu memuriyette bulunduu yirmi sene zarfnda yalnz kt bir manzum vekayi-n-me ile Osmanl pdihlarnn bir emil-nmesini tanzim etmitir. ehnmecilikte Lokmn'a Kad Talk'nin olu olan ve Takprl-zde'nin Tercira-i Ahvl-i Ulems tercmesinden 8olay, iirinden ziyde hret kazanm olan Mecd halef olmutur. Nm isminde ir kendilerinden sonra eref verecek bir eser brakmadklar gibi, Nigr ismindeki ressamn resimleri de, tekilerin iirlerinden daha kymetli deildi. Sultn Sleyman'n derecesinin yceliini takdir ettii en byk Os437

Al, Lokman lbi adi bir Aiid ehnameci t&y!n ettii iin Sokollu'yu iddetle takbih eder.

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

manl iri Bk'den (III. Murd zamanna kadar hayatta idi) sonra Emri ve Azeri'yi zikretmek lzm gelir. Rif at ir birok irler gibi pek airane olan Ysuf Zelh ve Leyl v Mecnn mevzularn ilemitir. ki Ulv ve iki lh eserlerinden ancak birka beyit kalabilmitir. Lkin bu numuneler geri kalanlar iin teessf gereksiz klar. Knal-zde Hasan altyzden ziyde irin tercme-i hlini yazmtr ki, aile muhabbeti Knal lakabndan oniki akrabasn bunlar arasnda zikretmee kendisini mecbur etmitir. Nasl ki, vaktiyle Ltifi de birok adalarna airane bir deh bahsetmiti. Kaf-zde birok irlerin eserlerinden bir mecmua yapm ve fakat bunlann tercmei hallerini yazmamtr. Nazm de Cmi''n-Nezair unvnyle 270 irin 3.000 gazelini toplam ve bu gazelleri kaafiyeleri i'tibriyle tertb eylemitir. En byk ve en kymetli Osmanl iirinden Semeler Mecmuas, ite budur. Ryz- Cennet isminde bir manzume sahibi olan Mustaf Cenn Garib -i Emsal nmyle bir latifeler mecmuas vcde getirmitir ki, Sultn Mu-rd bu okumaktan pek mahzz olurdu. Sultn Murd'n devri Osmanllarda hsn-i hattm (gzel yaz sanatnn) en yksek dereceye ulat devirdir. Yazlar imdi pek yksek bir kymet bulmakta olan hretli ranl hattat Hseyn-i Tebrz, Murd'n tahta kt sene vefat etmitir. Bu zt birok talebeler yetitirmi olup, bunlardan bir takm Trkiye'ye gelmitir. Gzel bir yaz, o zaman Timur zamannda olduu gibi yksek derecede bir terbiyenin mkemmellik art saylrd. III. Murd'a gnderilen sefr brhm stanbul'da yaayp, stanbul'da vefat etmi olan Abdullah Kirimi, Emir Mehmed, Mevln, Babah sfahan, Kutbeddn Yezd gibi, mehur hattat idi. Evvelce, fakhler arasnda mftlerle rsd (astronomi limi) Takyyeddn'i ve tabb yseddn'i zikretmi idik. defa nianclk makamna ve nihayet vezirlie ykselen Boyal Mehmed Paa iir syledii gibi, fakhleri de pek ziyde sever idi. Hatt be kzm bunlardan en mehur be zta vermitir. Fzl Efendi, mnhasran ilimlere tam bir vukuf kazanabilmek iin fetva mansbn kabul etmemitir. Msr'da bulduu bz kymetli eserleri stanbul'da neretmitir. Abdlkaadir ve Molla Hseyin gibi Takprlzde'nin Tercim-i Ahvl'ini zeyleden Bah-zde, bir Yemen Trihi brakmtr. Cenb gzel bir umm trih yazmtr ki, Avrupa'da ancak ismi iitilmitir. Mverrih Ramazan'm olu, Sangrz, vaz, Kefeli Mahmd, Pervz Efendi, Abdlazz, Lgat yazar Sinan fkh'a dir eserler brakmlardr. Sultn Murd zamannda dn iin, bir kiiden baka, kimse dm olunmamtr. Clusundan az vakit sonra (Hz.) s'nn (Hz.) Muhammed'e

Sayfa

188

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

stnln iddia eden Hamza, mlhid (dninden dnm) saylarak At meydan'nda para para edilmitir. Lkin Atmeydah'nda bu hkmn icras ihtille sebep olur korkusuyla hapisten kar kmaz boynu vurulmutur 438. Avrupa devletlerinin elileri, yukarda grdmz gibi, bz taas -sub erbabnn Hristiyan kiliselerini ve hatt Kuds'teki Kamme Kili-sesi'ni camie evirmek hakkndaki fikirlerine mni olabilmilerdir 439. Tarikatler III. Murd zaman yeni dervi tarkatinin zuhurunu grmtr: Celvet, Uk, ems tarkatleri ki, messisleri olan Celvet Bursa'da, Uak stanbul'da, emseddn-i Sivs Medine'de son nefeslerini vermilerdir. Her riyazeti (perhizi) icra eden bir hkmdarn vaktinde bu tarikatn ortaya k Kanun Sleyman zamannda Glen, Yiitba, mm Sinn tarkatlerinin zuhurundan daha az hayret verici olmak gerekir. Hariciye Tekilt Hriciye nzn demek olan res efendi (reslkttblk) mansb bu devirde byk bir ehemmiyet kazanmtr; bu unvan Kanun Sleyman'dan evvel mevcd olmayp, dvnn yaz ilerine bakan nazrna emn -i ahkm tbir olunurdu. Lkin Sultn Sleyman bu vazifenin sahibine res'lkttb unvann vermitir. Sleyman ve Selm zamanlarnda res efendiler niancdan, yni turay- sultan (padiahlk turasn) vaz'a memur olan zttan sonra ikinci derecede gelirdi; lkin Murd zamannda Feridun'un, Oku-zde'nin, Lm Al eleb'nin iktidarlar sayesinde nianclk'a mudil olmutur. Sultan III. Muradn rtihlinde Devletin Hududlar Sultn III. Murd zamannda Asya'da Osmanl hududu genilemi ve
Animadversum in Theologum scheSch Hamza Bosniensem, qui auondam Pertafbassae dispensator fuerat, Jesum maximi faciefiat Decretum quod n Hlppodromo la pidaretur, sed quia tdmebatur tumultus n egressu car ceris ei gula amputata fuit. Janltzarus ad pedes ejus se projiciens gu-lam slbi aJbscidit, corpus crematum, tertla die post duo ejus asseclae unus inuncatus alter tmcldatus. Ungand'm 1575 senesi raporu. 439 Proposto che la chlesa del S. Sepolero sia cangiata n Moschea. Ve-nedUc Mn. Hlsas, 1 Haziran 1591. La chies adi Stanco liberata per la consegnazione di 30 schiavi Turchi llberati, che costane a Perotl colle spese 230 zechlnl uno.> 6.900 duka. KezaHk, 8 Nisan 1592.
438

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Grcistan, Derbend, irvan, Karaba, Azerbaycan'dan bir ksm vezr-i zam Sinan, Osman, Ferhd Paalar'm himmetiyle fethedilmi olduu gibi, bu muzafferiyetlerle ele geirilen ve maiyyetlerinde bir tulu san -cak-beleri bulunan vezirlere, yni tulu paalara ve belerbeileri-ne, yni iki tulu paalara taksim olunan Osmanl vilyetlerinin daha muntazam bir ekilde dzenlenmesi de, bu Pdih zamannn muvaffa-kyetlerindendir 440. Murd'n vefatnda Devlet, 40 eylet ile 4 vergi veren memleketi iine alyordu. Bu 40 vilyetten sekizi Avrupa'da, drd Afrika'da, yirmisekizi Asya'da idi. Avrupa'dakiler: Macaristan, Tamvar, Bosna, Semendire, Rumeli, Kefe, Kbrs, Cezir-i Bahr-i Sefd (Mora, ne-baht da buna tbydi); Afrika'dakiler: Msr, Cezayir, Tunus, Tarablus -(Trablus- Garb). Asya'dakiler: Anadolu, Karaman, Mar'a, Adana, Kbrs (?), Haleb, Sayda, m, Tarablus- m, Sivas yhud Rm, Trabzon, ldr, Grcistan, Dastan, irvan, Kars, Van, Erzurum, ehr-i Zr y-hud Krdistan, Basra, Bdd, Rakka, Musul, Diyrbekir, Cidde, San', Zebd, erifin karargh olan Mekke, Osmanl Devletfnin himayesinde olan drt vergi verir memleket: Transilvanya, Moldavya, Eflkya, Raguza 441. Binenaleyh Devlet, Avrupa'da btn Yunanistan'la lirya, Muzi, Makedonya, Panoni, Trakya, Daya 442 yni kadm Pirro, Perse, Reskoporis, Desebal ile Tribalyenler'in ve Bulgarlarn 443 krallklarn; Afrika'da Batlamyuslar*n hkmrn olduklar memleketlerle Kartaca ve Nmid 444 arazsini; Asya'da Mitridd (Mihrdd), Antiokus, Attale, Pro-sias, Herod ile Tigra'nn 445 krallklarn, bunlardan daha az tannm olan Kapadokya, Kilikya, Komaj an, Iberi, Siti hkmdarlarnn memleketlerini ve Part devletinin bir ksmn iine alyordu. Ksacas, Atlas Okyanusumdan Kafkas'a ve Habe hududundan Tuna sahiline kadar uzann 20 vilyete ayrlm 20 hkmdarlk memleketler.

KIRKBRNC KTAP ..................................................................................................

M. iyOhsson (c. 7, s. 277) unlar yazmakla hat eder: (Murd) d liva (sancak) beglertnl mlr - mlr&nla (belerbellii), baka bir tbirle paala ykseltti. Sancak -belerbegerinln yalnz bir, vlt beglerbeile- ki tulan bard; Tliler, vezir olduklar takdirde tug alrlard 441 Bizim trihlerde: Erdel, Bodn, Eflak, Dubrovenedik. Geni arazisi bulunan ve civarndaki hkmetlerden vergi alan Knm Hanl da Osmanl memleketlerinle, paras di. Hammer bunu unutmu olmaldr (Mtercim). 442 La Grece, I/Illyfie, la Moesle, la Macedonie, la Pannoole, la Thrace, la Dacle. 443 Pyrrhus, Persee, Rheacuporls, Decftbale; les Trl balens et les Bulgares. 444 Chartace, Numddle 445 <Mlthrldatef Antlochoe, Attale, PrualajfB*rode, Tigranes.
440

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sultan nc Mehmed'in Clusu ................................................................. Sadrazam Sinan Paa'nn Azli ......................................................................... Yenieri Sipahi-Olanlarnn syan ................................................................. Eflak Ve Macarstan zerine Sefer ................................................................. Eflak Ve Budan'n Statlerinde Deiiklik ..................................................... sinan paa'nn tekrar sadarete getirilmesi ..................................................... Ferhd Paa'nn dm .................................................................................... Aknc Oca'nn Mahv ................................................................................... Estergon'un Dmesi ...................................................................................... Sinan Paa'nn Vefat ...................................................................................... Valide Sultan Ve Hoca Sa'deddn.................................................................... Eri Seferi ....................................................................................................... Eri Fethi......................................................................................................... Caala-Zade'nin Tedbirsizlikleri ...................................................................... Sultan III. Mehmed'in stanbul'a Girii ........................................................... ran Ve Avrupa Elileri .................................................................................... Hasan Paa'nn Sadreti ................................................................................. Yankn Dmesi ............................................................................................ Budin'in Macarlarca Muhasara Edilmesi ........................................................ Damad brahim Paa'nn Yeniden Sadrazam Olmas...................................... Neticesiz Mzkereler .................................................................................... brahim Paa'nn Tabiat ................................................................................. Kanije'nin Alnmas ......................................................................................... Avrupa Devletleriyle Bar Mnasebetler .................................................... h'n Elisi ..................................................................................................... Valide Sultan Ve Vezirler ................................................................................ syanlar ........................................................................................................... Yahd Kira'nn Katli........................................................................................ Karayazc syan.............................................................................................. Hoca Sa'deddn, Gelibolulu Al, ir Bak Nin Vefatlar ..................................

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

KIRKBRNC KTAP III. Mehmed'In clusu; Ondokuz kardein ortadan kaldrlmas. Sadrzam Sinan Pasa'nin azil, stanbul'da si' phlerin isyan. brahim ve Sinan'm entrikalar. . Ferhd Pasa'nn katil. Eflak ve Macaristan'a asker sev-kediknesl. Gran'in zabt. Sinan Pasa'nn tekrar sadarete getirilmesi ve azli, tekrar nasbi, vefat. Valide Sitin, ve hac-l sultani Sa'deddln. Erlau (Egri)'nun ele geirilmesi Krestes (Hacova) muharebesi. 8arr&zam Cala-zade'nin felkete yol aan tedbirleri. Sultn Mehmed'ln stanbul'a girii. ran ve Avrupa elcileri Raab'n Palfi tarafndan zabtedlimesi; Grosvara-din ve Budin'in kaybedilmesi. Hafz Pasa'nm bozgunluu. Satrc'nn idam. brahim'in tabiat. Avrupa Devletleriyle dostne mnsebetler. Valide Sultn ve vezirler. syanlar. Yahudi Kira'mn katil Sa' deddln'in, Bak'nln, AU'nin vefat. Sultan nc Mehmed'in Clusu Bir hkmdar irtihlinin halka, ancak halelinin tahta kmasyle iln edilmesini isteyen siys dnceye uygun olarak ve I. Mehmed'den beri bozulmakszn devam eden i'tiyda uygun ekilde (mparatorie Livi ve Agripin dah August ile Klod'un saltanatlar sonunda bu i'tiyda riyet etmilerdir), Sultn III. Murd'n vefat, Sultn III. Mehmed'in ge* iine kadar stanbul'da btn lem iin bir sr olarak kalmtr. Bu ihtiyata son defa olmak zere lzum grlyordu. Zira III. Mehmed, bir vilyet idaresi iin payitaht hricine karlan ehzadelerin sonuncusudur. III. Mehmed'in btn halefleri saltanatlarna bir hazrlk devresi olmak zere devletin bir eyletinde valilik etmeksizin ehzadelere tah-ss olunan kafesten dorudan doruca atalarnn tahtna gemilerdir. Mehmed'in validesi Venedikli Bafa ki Valide Sultn sfatyle te'sri daha da artacakt Murd'n veftm vezirlerden bile saklayp tahtn boaldn haber vermek zere bostanc-bay oluna gnderdi 446. Bostanc-ba Manisa'ya, gidiinin
Sultn Murd'n rtihUnden mukaddem bir ki hafta vezir ve kad -askerlerin arzna girp s grmeleri teehhr itmi idi. trtihar zerine b&btt's-sade aas kimseyi muttali' itmeyp bostanc -bag Ferhd Aa' yi su getirtmek bahanesiyla daVet ve bu srr kesf idp Magnisa'da bu lunan ekber -i ehzdegn Sultn Mehmed'e gnderdi. ki gn sonra ve-zr brahim Paa isi anlayup Sofu Osman nmndaki aasn bostanc -foamn arkasndan gnderdi. Ondan sonra Ferhd Pasa duyarak em-nlyyet hsl tmek zere son divnda iki hccet telhis ve irs eyledi, ve bunlar kd zemn zerlerindeki hatt-i hmynun takld olunduunu anlayarak pdihn irtthl itdifine hi sbhesi kalmad. O gn bil-arz bir ka sancak tevcih eyledi; ta'ziyye ve tehniyye-nme ile Wr aasn ehzadeye gnderdi. rtesi gn zindandan birka vcib'l-izle karup dm itdirerek halk korkutdu. Nalm'dan, c. 1, s.
446

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

drdnc gn vard; Mehmed de pek acele etmeksizin, validesinin mektubunu aldnn sekizinci gn stanbul'a geldi (18 Ocak 1595 - 27 Cumde'1-ul 1003) 447. Sultn Mehmed, Byezd Kk'ne knca sarayn toplar ve del-lllar yeni pdihn clusunu ln ettiler. Sadrzam, mft, vezirler, kazaskerler, ordu ve saray aalar, silhdr, ba-mbeynci (kapclar kethdas), hkmet mektuplarnn ulatrlmasna memur zabitler (yn avular), mbeynciler (kapclar), anigrler, mteferrikalar, sakalar, mehterler Sultn III. Mehmed'in elini eteini perek, taht nnde yzlerini yerlere srerek bat ettiler. Sultn Murd'n cenazesi mu'td olan tan tana ile kaldrld; drt byk memur, yn kap-aas, saray aas, ha-znedr-ba, kilerci-ba tarafndan gtrlerek Ayasofya harminde pederi Sultn II. Selm'in trbesine bitiik huss trbesine defn olundu. Cenaze namaz kaymakam Ferhd Paa'nn muvafakati zerine h-ce-i sultan Sa'deddn Efendi tarafndan klnacakt; mft, Sa'deddn Efendi'den evvel gelip III. Mehmed'in huzruyle namaz kldrd. Sa'deddn tekrar etmek istedi; lkin mft, Pdih'm namaz klm olduunu ileri srerek muhalefet etti. Bu hususta Ferhd Paa'nn Sa'deddn Efendi hakknda gsterdii temayl, mftnin kalbinde kin brakmtr 448. Murd'n 102 ocuundan 27 kz, 20 olan babalarndan sonraya kal mt. III. Mehmed, karde katli kanununu sadkane muhafaza ederek, 19 kardeini dm ettirdi; bunlar yirmdrt saat fasla ile babalarn t -kb ettiler. Osmanl kanun uslnn ehdleri olan bu talihsizlerden drdnn yalan hayl ilerlemiti; muallimleri Nev' tarafndan felketli bir boyun ilmiine deil, tahta namzedmiler gibi byk bir i'tin ile terbiye olunmu idiler. Me'ysne mukaavemetlerinin, kaatil-leri hakkndaki tel'nlerinin dern bir mechliyyet iinde kalmas iin, ehzadelerin dm dilsizlere havale edildi. ehzadelerden en ziyde md verici olan Sultn Mustafa idi ki, edebiyat ve iirle megul olduundan, pederinin irtihli
107. Mtercim. 447 Nam'ya nazaran Sultn III. Mehmed 16 Cumde'1 -uhr 1003 cuma gn sa: vakti stanbul'a gelmi, vlldesiyle grtkten sonra camiden kmcaya kadar emr-i biat hitm bulmutur. Takvim hesab gereince, 1003 Cumde'l-ulsnm 16's cumaya tesadf eder. Bu trihin yeni takvim (tarz- cedd) olan mildiye gre mukabili 27 Ocak 1595'tlr. 448 cHce Sa'deddn Efendi hir hdmetimdr, cenze-l pdsha ed-i namaz ideym dly istlcze ve iltimas itdikde vezir Ferhd Paa arz idp izn -l hmyn sudur eyledi; lkin Sa'deddn Efendi knca (kncaya ka dar) mft Bostn-zde Efendi imamete i' idp tekbir etmi bulunman nr ktid dp tmamndan sonra hce efendi dilgr olup Vell-l meyyit bana izin virmi idi, iade-i salt lzmdur dldlkde mftl efendi ce-vb virp Pdsh-i cih&nun bizzat ktid ibneleri izin dr; namaz temam old; iade lzm deldr diy men' ttdi. Naim, s. 107 ve 108. Mtercim.

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

haberini alnca kendisinin de ne hle urayacan hissederek, bu hle muvafk bir iir sylemiti. Sultn Mehmed'in bul andaki iki kardeinden hmile kalm olan yedi criye, denize atld. ehzadelerin resm kavuk ve sorgularla mzeyyen 19 tabutu ki her-biri drt baltac tarafndan gtrlmekteydi ve vezirlerle sarayn byk memurlar tarafndan tey olunmaktayd babalarnn yanna konuldu. Murd'n 27 kz, haremin btn criyeleriyle kethda kadnlar, hasek sultn, kethda Canfed, cceler, dilsizler ki geen saltanat devresinde te'srleriyle ok zararl olmulard Yeni Saray'dan Eski Saray'a nakledildiler. Mehmed'in st ninesinin kardei Manisa'dan Pdih ile birlikte gelmi olan Lala Mehmed vezirlie ykseltildi. Hce-i sultan Ne-vl daha nce vefat etmi olduundan, Hoca Sa'deddn, Sultn Murd zamannda igal ettii me'mriyeti muhafaza etti. Ancak hemiresi Can-fed'nn te'sriyle Yedikule'de haytn muhafaza edebilmi olan tbrhm Paa'nn dm gecikmedi. Mehmed, clusundan gn sonra bu gibi durumlarda yaplageldii gibi, askere her biri onbin dukalk 136 kese dattrd; fakat bu para, ordunun sknunu satn almak iin sarfedilmesi gereken mebln ancak bir ksm idi; yalnz yenieriler 660.000 duka ihsan aldlar 449. Pdih clusundan sekiz gn sonra btn byk mlkye memurlar ve ordu kumandanlar refakatinde olduu halde, cuma namaz klmak zere camie gitti. ki seneden beri Cuma Alay olmamt. nk, haremin dilsizleri, kadnlar asker tarafndan tahkir olunur korkusuyla Murd' dima halkm karsna kmaktan men' etmilerdi. 4 ubat 1595 (24 Cumde'1-ul 1003)'de her yeni hkmdar clusunun gerektirdii muhtelif terakkiler yapld. Edirne ve stanbul saraylarnn 1.200 gen hademesi, asker ve mlk kademelerde muhtelif memuriyetlere tyn edildiler.
Selnik, yalnz yeni hazneden kan mebllardan bahsediyor; o zaman yenieri ktibi olup btn hesap ve paralar kendi elinden geen l, tevz edilen akeyi u ekilde sayar: Yenieri aas 10.000 ake, sekbanba 30.000, zaarc-baara er bin, ktiblere dokuzar bin ake; Erzurum ve Badd defterdarlklarnda bulunmu olan l bu paray haysiyetine muvafk grmiyerek reddetmitir; l, o zaman muvakkaten yenieri ktibliini f ediyordu. Bununla beraber 50.000 ake almtr. stanbul bostancbas 50.000 ake; Edirne bostanc -bas 7.000 ake; stanbul bahesi kethdas 2.000, Edirne bahesi kethdas 1.500; yenieri kethdas 7.000, Gelibolu ve s tanbul Acemi-olanlar aalar altar bin; Rumeli ve Anadolu aalar beer bin; yzbalar er bin; svr sekbanlar er bin yz krk; her yenieri bin ake, yni 25 duka (o zaman duka, 50 yerine 120 ake tutuyordu). l, Pdih'n clusu mnsebetiyle devlet byklerine verilen hediyeleri de sayar: Sadrzama 300.000 ake, dier vezirlere 200.000'er ake, mftye 30.000, iki kazaskere 20.000'er, mollalara 15.000'er, mderrislerin byklerine 10.000'er, dier mderrislere 3.000'-er, meyhin byklerine 3.000*er, meyhin kklerine 2.000'er, dier eyhlere 1.000'er, defterdar ve nianclara 40.000* -er, silhdr ve kapclar kethdasna 15.000'er, rikb aalarna 10.000'er, defter eminine 5.000, res efendiye 7.000, rzn -meci ve muhasebecilere 5.000'er hazne odas baktiblerine 3.000'er; hepsine paradan baka hil'at da tevz olunurdu ki, bunlarn en kymetlisi iki bin ake tutard.
449

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Mehmed kazaskerleri, defterdarlar ditirdikten, kapdn Ca-la-zde'nin yerine Halil'i getirdikten, yenieri aas Yemii Hasan' azlettikten sonra, Semerkand ve Buhr Pdih Abdullah Hn'a, trn ah Abbs'a, Grcistan Prensleri Levend ve AleksandYa, Mingreli ve Kol-gid beleri olan Akba ile Dadyn'a, ngiltere, Fransa, Lehistan Krallarna, Venedik ve Raguza doclarna, Devlet'in krk valisine clusunu bildirdi. Murd'n vefatndan az evvel h Abbs, Kazvn Hn Kerm Han' yeeni Mrz Haydar'n shhatinden malmat almak zere sefaretle stanbul'a gndermiti. Gen Mrz, clus esnasnda Pdih'm elini pemediinden, Kerm Hn ve muallimiyle beraber bu erefe nail oldu. Sadrazam Sinan Paa'nn Azli 11 ubat'ta kadm detler gereince vezirlere, kazaskerlere, nianc lara, defterdarlara, klk krkler verildi; 16 ubat'ta yn Murd'n ve fatndan ancak bir ay sonra ehryr-i cedd'in (yeni pdihn) mhr sadrzam ve ser-asker Sinan Paa'ya deil, onun rakibi Ferhd Paa'ya gnderilerek, Eflk s prensinin zerine yryecek ordunun ser -asker-liini almak zere hareket etmesi emredildi. Sinan, 300.000 ake ile Malkara'da tekad edildi ki, evvelce de iki defa yine tekad edilerek oraya gnderilmi ve oradan sadrete gelmiti 450. Rumeli belerbei olduu halde Budin muhafazasna tyn edilmi olan olu Mehmed 451 bu makam Sokollu'nun olu Hasan Paa'ya brakmaa mecbur oldu.

Sagredo'nun (s. 497). Lala'nn vefatndan sonra sadret -1 uzmann ki ay ak kaldn yazmas hatadr. (Mtercim'n ilvesi: Esny- cls-da kaaim-i makam- sadr olan Ferhd Pasa hasbe'l-me'mrlyye zat- ahaneye tekarb ile llkatda bulunduundan sadaret kendisine tevcih ve mhr -i hmayun i'ta olundu. Eski mhr almak zere Sinan Paa'ya adam gnderildi. Kendisi Ma'Ikara'y srld. Ptevt'den telhis, c. 2, s. 125. Ferhd Pasa Belgrad taslandan can atup gelirken mhr-i sadaret in gnderilen adam msadif olarak mhr ald, ve Ma'lkara'ya srgn olduu tebli . olundu. Belgrad'da Saturc Mehmed Paa kaal m- makam, defterdar Hac brahim Bfmodl haite ve deftarhflne nftnn ol-muldi. Defterleri mUhrleyttp kal'aja k*Jdttlr> Nalma'dan. c. 1, s. 117) 451 ark El Yazlar Encmen-i Dni-i mparator! ve Kralde, Nu: 6, Budin vlsi sadrzam, Sinan Paa -zde Mehmed Paa tarafndan Sultn III. Mehmed'in clusunu bildiren Aridk Matyas'a yazlm bir mektupla, Nu: 7, Matyas'm cevb vardr. Bu iki veska, iki tarafn birbirini muharebeye dvetine dir acib fkralar ihtiva eder. Mehmed Paa Aridk'e bildiriyor ki, stanbul ftihinin namd olan yeni pdih asker kullarn Viyana'dan tasavvur edilen fethine tevik iin, kendilerine 50 milyon ake (500.000 duka) tevz etmitir. Mat -yas, cevbnda, dier eyler arasnda, Mehmed Paa'ya soruyor ki: stanbul'u Kostantin adna bir hkmdar te'ss ederek nasl bu isimde dier bir hkmdar kaybetmi ise, bir Sultn Mehmed tarafndan fetholunan Osmanl Devleti Payitahtn Hristiyanlarn Ut Mehmed'den alacaklarn bilmiyor mu? lve ediyordu ki: III. Mehmed'in tahta kt gn mparator, silhlanyle feth olunan 18 kalenin reislerini kabul ve Moldavya, Ulahya, Transilvanya prenslerinin ballklarn kabul etmitir.
450

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Yenieri Sipahi-Olanlarnn syan Sinan Paa, Macaristan seferi hakknda gerekli bz bilgiler vermek bahanesiyle, ordunun istanbul'dan giderken ilk merhalesi olan Halkal Pnar'a kadar yaknlat. Kizlar-aas Macar Gazanfer Aa'ya geliinin sebeplerini bildirerek, stanbul'a girmek iin izin istedi. Cevap olmak zere, Devlet ilen hakknda Pdih'a malmat arz etmek mnhasran sadrzama id oMuundan, Malkara'ya dnmesi emri verildi. Ferhd Paa vezr brahim, Cerrah Mehmed, Halil, Hasan Paalar, mft Bostan -zde'yi, kazasker Abdlbk ve Ebussud-zde'yi, nianc Hamsa Pa&a'y, drt defterdar, yenieri aas ve blk aalarn, rikb- hmyn erknn dvnda toplayarak, orduyu Budin zerine mi, yoksa Eflk zerine mi hareket ettirmek lzm geleceini mzkere mevkiine koydu. Mzkerenin neticesi olarak Osmanl ordularnn urad yeni bir malbiyetten dolay intikam almak iin Eflk zerine yrmesi kararlatrld 452. Birka gn sonra (22 Nisan - 12 bn) Ferhd, at ile saray- hmyndan kendi sarayna giderken Haseki Sultn Hamam civarnda kendilerine vaad edilen sipahi mansb verilmemi olan 1.000 siph olan 453 ile clus bahiinden hissedar edilmeyen Martolozlar yol zerinde toplanmlard 454. Paa yaklatnda bunlar, alacaklar olan akenin denmesini bararak istediler. Sadrzam: Hududa gidiniz; paranz orada verilecektir dedi. Bu cevp, homurdanmalar oaltmaktan baka bireye yaramad. Bu nun zerine Ferhd Paa: Ul*l-emre itaat etmeyen kfir, karlarnn bo olduunu bilmez misiniz? diye bard. tsyn eden asker takm sadrzamn kendilerini tahkir etmesinden ikyet etmek ve onun aleyhine fetva istemek zere mftye gittiler. Mfti Kardalar, sadrzam ne sylemi olursa olsun, siz bununla kfir olmazsnz, karlarnz da bo deildir; msterih olunuz. cevbm verdi. Asker, mftnin bu sznden pek memnun olmadklar halde, dalp,
Eflk ekyas Mhl ile beraber o sene Tuna'y buz zerinden gecp Rusuu ve o tarafn kasaba ve kylerini tahrlb le kadnlar, ocuklar esir a1ms ve erkeklerin zenginlerini zincire vurup dierlerini ldrm olduklar rlkb- hmyna arz olunmas zerine Ferhd Paa askere si -pehsalar nasb olunup evvel-bahrda o canibe gitmee me'mr oldu. Pe-cevi'den telhis, s. 165. Mtercim. 453 <Edy- hdmetden sonra ble mlhak olmak zere Gence muhafazasnda sene kapanm olan on bin kadar kul-oullar. Nahn, s. 110. Mtercim. 454 A't varak: 470. Nalma, Fpleke, Pecev, Hasan Be-zde yalnz Tebriz'den gelmi sipahi olanlarndan bahs eder. Selnlkt. Raab'n zabtndan sonra hrtanbul* gelmi 0 Martoloz'un da dhil olduunu syler.
452

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

mft efendinin parasz fetva vermediini bara bara syleyerek, dier blkleri de isyan ettirmek iin almaa baladlar. Ertesi gn askerin ulufesini ve sipahilerin terakkisini vermek zere, hazneden altn ve gm olarak 40.000 duka karld. Mverrih Selnik rz-n-meci sifatiyle keseleri Saray meydanna ydrd. Lkin sipahiler para almaktan imtina ederek, Ferhd Paa'mn kendileri hakknda ve zevceleri iin sylemi olduu szleri bir trl affetmediklerinden, onun ban istemekte srar ettiler. Kazaskerle mft, bunlar yattrmaa altysa da faydas olmad. Mft'yi tahkr ederek vezirleri taa tuttular. Vezr Lala Mehmed Paa elinden, kapdn Hall Paa kulandan, vezr Cerrah Mehmed Paa gsnden yaraland. Lkin yenieri aasnn artk sabr tkenerek, yenierilere sipahileri denekle def etmelerini emretti. Saray bostanclar da silhlanarak bleri datmaa kotular. Vezirler emniyetle evlerine dnebildiler. Ertesi gn yenierilere 100.000 ake datld ve aalarndan on kiiye hil'at ihsan edildi. Sinan Paa le ittifak ederek bu isyan tahrik etmi olduklar zannedilen vezir Cala ve Siyvu Paalar'dan birincisi Karahisar'a, ikincisi Konya'ya srld. Ertesi gn asker tarafndan hibir intizamszlk vuku bulmakszn, vakti gelmi olan ulufeler verildi. Eflak Ve Macarstan zerine Sefer Bu isyan ve Eflk Prensi Mihal (Misel)'in Tuna nehri kenarndaki askeri hareketleri, sadrzamn azimetini ta'cl etti. Ferhd Paa, mutd zere Edirne-kaps'ndan, fakat byk bir tantana gsterisinde bulunmakszn kt. Trkler'in Yerkk'de ve Bkre'te hince katlim edilmelerinden (Aralk 1594) bir ay getikten sonra, Mihal ordusunun bakumandan olan Macar Alber Girali Rusuk ve Nibolu'ya eit mesafede bulunan Filok ehrini ve bril 'kalesini de evvelce d mahallerini yaktktan sonra 1 Ocak 1595'de yakm idi. avu Mehmed ve Mustafa, ahlnin serbeste ekilmesine izin verilmek artyle Girali'ye teslim oldular. Lkin bunlar kaleden knca Eflklar zerlerine atlarak bir ksmn ldrdler, bir ksmnn da eyasn yama etmee baladlar. Kara Mehmed avu Girali'ye hitaben: Yalanclar, verdiiniz sz nerede kald? diye bard. Girali, bu ayplamasna mstehak olmadn ve bu nizamszlklar, kendisinin de dahli olmakszn yapldn gstermek iin birka Eflk -h'y

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

astrd (6 Ocak 1595). Alt gn sonra, Macarlar'la Eflkllar Silistre taraflarn yamaladlar ve Silistre'yi yaktlar. Lkin Silistre sancak-bei Mustafa bunlar firara mecbur etti ve ilerinden 4.000'ini ldrerek, yukarda ldrldn yazdmz Mar'a belerbei Mustafa Paa'nm intikamn ald. Sadrzam Ferhd Paa 27 Nsn (17 bn)'da istanbul'dan karak Dvudpaa'da ordu kurdu. Orada, gece vakti asker, adrnn nndeki tulardan birini yerinden karp ucundaki altn topu krdlar. Bu du rum, bu sefer iin herkese bir uursuzluk almeti saylmtr. Zt - -hanenin enitesi vezr brhm Paa ki yenieri aasyle beraber payitaht muhafaza etmek zere sadret kaymakam tyin edilmiti sadrzama tarafdr grnyorsa da, hakikatte Sinan Paa menfaatine alyordu. Binenaleyh, Pdih'a ordunun Ferhd Paa'y sevmediini ve onun kumandas altnda muharebede gayret gstermiyeceklerini arz ederek, mevcd askerin artrlmasna id her itrl tedbre mni olmaa alt. Mft Bostan-zde, kazasker Bak Efendi, vezr Cerrah Mehmed Paa, Caala (Cala)-zade, hep brhm Paa gibi lisan kullandlar. Ordu yoluna devam ederek, ksa mddet iinde Edirne'ye vard ve orada da 10 gn kald. Edirne'de orduya iltihak eden 400 topu mtekaidi bu ehirde gayet byk bir adr satn almlard. Onlardan evvel yenieriler bunun pazarlm yapm olduklarndan, iki snf asker arasnda ekime zuhur ederek, yenieriler topulara hcum ettiler ve fena muamele gsterdiler (14 Mays 5 Ramazn). Topular, haklarnda reva grlen muameleden dolay sadrzama ikyet ettilerse de bir faydas olmad, bilakis ordudan uzaklatrldlar. Eflak Ve Budan'n Statlerinde Deiiklik O zamana kadar vergi verir bir memleket olmak zere idare edilen Moldavya ve Eflk, ilk defa olmak zere, Osmanl vilyeti hline konularak, birincisi irvan vlsi Ca'fer Paa'ya ve ikincisi Satrc Mehmed Paa'ya verildi ve Yeniehir bei Mehmed Be defterdar olmak zere Sa -trca'nn maiyyetine tyn edildi. Vezr-i zam, stanbul'dan kndan yedi hafta sonra (8 Temmuz 1595 - 1 Zilka'de 1003) Rusuk duvarlar nne vard; Rumeli belerbei Hasan Paa da Misel (Mihal) ile muharebesinde alm olduu 500 esri muzafferiyet armaan olmak zere getirerek Ruscuk'a girdi. Paa, Tuna

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

zerine kpr kurulmasn emr etti. Kendisi de sekiz stn zerine kur durmu olduu bir adrdan inata nezret etti, kpr birka gn zarfnda bitti. brhm Paa ile Sinan'n dier tarafdrlar ise entrikalarn o kadar maharetle idare etmilerdi ki, kapclar kethdas Ahmed Aa Ferhd Paa'y dm etmek zere orduya gnderildi' (7 Temmuz 1595 - 29 evval 1003). Payitahtta sdk ve faal casuslar bulunan Ferhd Paa, Ahmed Aa'nn gelmesinden birka gn evvel stanbul'da kendisi hakknda ne entrikalar tertb edilmi olduunu haber alm olduundan mhr -i hmynu Satrc Mehmed Paa'ya tevd ederek eyas ve kendisine sadakatli olan 1.000 svari ile istanbul yolunu tuttu. sinan paa'nn tekrar sadarete getirilmesi Drdnc defa olarak sadrete geen Sinan Paa, 30.000 ake ver mek suretiyle mft Bostan-zde'den de bir fetva almt ki, asker hakknda ve zevceleri iin syledii szlerden dolay Ferhd' mahkm ediyordu. Askerin Sinan'a rakb olan Ferhd hakkndaki dmanlna pek uygun den bu fetva mes'elesi, Sinan Paa'ya askerin muhabbetini celbet -mekte az yardm etmedi. Yeni sadrzam, ordugha gitmek zere m yenierileriyle yolda bulunduu srada, Ferhd Paa'ya tesadf etti. Ve: Ba benim, hazneleri sizin diyerek, Ferhd'm hasm olan askere hcum etmelerini emretti. Ferhd Paa, dmannn takibinden kurtulmak zere eyasn brakt; bir tepenin zerinde bunlarn yama edildiini grdkten sonra Istranca Dalarna girip, nihayet stanbul civarndaki Litroz'daki iftliine geldi; valide sultnn kuvvetiyle, servetini feda et mek suretiyle bam kurtard. Bir inayet olmak zere iftliine ekilip Oturmasn bildiren bir hatt- hmyn ald. Hatt- hmyn Yahd Sa-lomon Eskinazi'nin tavassutuyla alnm ve Salomon, zt- ahaneye murassa bir haner takdm etmitir. Ferhd Paa'nn dm Ferhd Paa, Sultn Mehmed'in szne gvenerek Litroz'da ikaamet ederek, dostlarnn ziyaretlerini kabule balad. Lkin bir gn bostanc-ba gelerek kendisini derdest edip, Yedikule hapishanesine att. Dmd- pdih ve vezr brhm Paa'mn Oku-zde'ye yazdrd bir arz tezkiresi,

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

zerine, zavall Ferhd'm dmma dir br hatt- hmyn karld. Basilhdr, bu hatt- hmynla Yedikule'ye giderek, sabk sadrzam bodurdu. Na' Eyb Camii, yannda in ettirdii mezara defn edildi. te, II. Murd'm imrhor (emr-i hur)u iken Bafa'nm (Safiyye Sultn) te'sriyle rn ordusu kumandanlna nail olarak Mrz Haydar*! stanbul'a getirmi ve iki defa devletin en byk makamna km olan Ferhd Paa'mn yapt hizmetlerin mkfat da bundan ibaret oldu. Valide Sultn, bu vak'ada onu kurtarmaa altysa da muvaffak olamad. Caala-zde Macaristan ordusuna gitmek iin Pdih'tan ald emir zerine Ferhd'm atlarn satn almak istemi, lkin Valide Sultn, kendisinden intikam alacan bildirerek Caala-zde'yi men' etmi idi. Caala-zde, Pdih'a validesinin kendi emrine muhalif olan emrini gstererek, Ferhd'm felketini abuklatrmtr. Ferhd'm idamndan on gn sonra Sinan, Livy- Saadet ile istanbul'dan kt (17 Austos 1595 - 11 Zilhicce); alkavak Boaz, umnu, Hezargrad, Yerkk (Curcuh) yoluyla yoluna devam. etti. Top mhimmyla dolu yedi kadrga Karadeniz'den Tuna'ya girerek Ruscuk'a kadar kmt. Asker, Sinan Paa'mn Tuna zerine kurulmasn emrettii kpry tamamlaynca (23 Austos -17 Zilhicce) Bkre'e yneldi. Bu ehre drt mil mesafede aalar ve bataklklarla kapl olan Kalogeran Boa-z'nda Eflk.ordusu ile karlatlar. Sadrzam yenierileri bir mee orman zerine yerletirerek, bir tepeye de on toptan mrekkep bir batarya tapydu. Kendisi Kalogeran Kprs civarnda bir bataklkta mevki ald. Drt paa, yni Satrc Mehmed, Haydar, Hseyin, Mustafa Paalar kpry geip sabahtan akama kadar dmanla vurutular; dmandan 12 top aldktan sonra bir batakla d erek, Satrc'dan baka hepsi orada telef oldular. Sinan Paa da bir ba takla dm olduu halde cesur bir neferin yardmyle kurtulmutur M, bu nefer o mnsebetle Batak Haspan diye adlandrlm ve sonralar sadrzam Murd Paa maiyyetinde hizmet etmitir. Gece esnasnda Eflkl bir esr, yenierilerin barut ve mhimmatndan bir ksmn havaya uurdu: Asker dmann hcum etmi olduunu zannederek karmakark katlar. Bununla beraber Misel (Mihal) Bkre ve Targovite zerine ve oradan Transilvanya hududuna ekilmiti. Bu haber zerine sadrzam, askeri toplayarak Bkre'e doru yrd ve bu ehri ald; mutantan bir surette kiliseleri camie evirdi. Bir harb meclisinde Targavite istihkmlarnn glendirilmesine karar verdi. Voyvoda Aleksandr'm

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Bkre'teki saray oniki gn zarfnda kale ekline sokularak, Eflk vlsi Satra Mehmed Paa kumandasnda 1.000 yenieri ve 1.000 kul-olu muhafz brakld. Bir ay zarfnda Bkre ve Targovite etrafnda ahaptan bir istihkm yaptrld. 5 Ekim 1595 (12 Safer) trihinde Misel (Mihal) Targovite nnde grnerek, gn muhasara etti ve mevkii ele geirdi. Al Paa ve Ko Be kumandasnda olup mevkiin mdfaasna memur olan 3.500 kii esr edilerek kaza vuruldu ve reisleri pek hararetli olmayan bir atete 455 kzartld; kale yakld. Sinan Paa Bkre'e ekilip 14 gn orada oturdu ve ahb istihkm yaktktan sonra Bkre'i terk etti. Ordu byk bir karklk iinde Yer kk'ne ekildi. Toplar araba ile nakledildi. Aknc Oca'nn Mahv Vakitsiz yaplan bir ml tedbr de orduda hkm sren intizamszl arlatrd. Yaz aknlarnda asker birok araba, birka bin koyun, birka yz esr alm ve bunlar iin pencik, yni esr resmiyle hazneye it dier vergiler verilmemiti. Yerkk Kprs bana mfetti ve ktibler konularak bunlar, kprden gemek isteyenlerden bete bir (ga-nmetin hazneye it olan bete birlik hissesi) taleb ettiler. Bu mesele ordunun ilk saflarn durdurduu srada, Misel (Mihal), Sinan Paa'nn arkadaki kuvvetlerine hcum ederek, esr ve hayvanlar ald. Bunun zerine vezr-i zam ganimetten alnan bete birlik hazne hissesinin tahsilini ta'til ederek, gece kpry geti. Ertesi gn, Aknclar henz kpry geememi idiler; nk kprnn zerine askerin toplar ve eyas ylm, geli-gidii kesmiti. Misel ise topla kpry ykarak Os-manllar'n zerine ate etmee balad. Bunlar, toplarla eyay, dman eline gememesi iin Tuna'ya attlar. Eflklar, Tuna'y gemekten nledikleri askeri vurarak, Aknclar'n en mmtaz ksmn mahvettiler. Aknclar, burada Miel'in vurmu olduu darbeden bir daha kendilerini toparlayamamlardr. Misel (Mihal) gn sonra Yerkk'n topa tutarak ve mevkie h cum ederek yakt ve muhafzlarn katlim etti (27 Ekim 1595). Osmanl ordularnn urad musibetlere ramen Krn Hn -zdelerinden birine Eflk belii verilirse Misel (Mihal) Voyvoda'y tutup teslim edeceine dir,
455

kenceyi zatmafc iin

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Krm Hn Gz Giray Hn tarafndan yaplan teklifi dvn- hmyn kabul etmedi 456. Estergon'un Dmesi Sinan Paa'nn Livy- Saadet ile stanbul'dan hareket ettii gn, Macaristan'daki mparator ordularnn bakumandan Prens Mansfeld'in Gran' (Estergon) muhasarasnn yedinci gn idi. Almanya'nn, Maca ristan'n, Bohemya'nn, talya'nn, Belika'nn en mruf asilzadeleri Mans feld'in kumandas altnda idi. Almanlar iinde Baron Adolf D varzen-berg ve Herman D Rsorm dikkatleri ektii gibi, Macarlar'da Nikola Palfi ve Fransuva Nadasdi; Bohemyallar'da Treska ve Kinskey; talyan -lar*da Jan D Medici, Vensan D Gonzag, Dk D Manto vard. Bu isimlere Kont D Hohtate'nin neslinden Belikal Harikur ile Mansfeld'in yeenini de ilve edelim. Gran'n muhasaras bir aydan beri devam etmekte olduu halde dmann mesasi Budin ehrini hedef alr zannyla uzun mddet orada kalm olan Sinan Paa-zde Mehmed Paa, ordusuyla Mansfeld'in ordugh nnde grnd. Macaristan'n en ehemmiyetli valileri olan Budin belerbei Sofu Sinan Paa, Tamvar be-lerbei Mihall Ahmed Paa, Siget belerbei Tiryak Hasan Paa, Raab (Yank) bei Osman Paa ile sonralar dm edilen Diyrbekir belerbei brahim Paa'nn kardei olup Haleb belerbei olarak bulunan erke Mahmd Paa, Sinan Paazde'nin emri altndayd. ki ordu traze-berg ve Jorjanfeld arasnda muharebeye tututular (4 Austos 1595). tra-zeberg'den ric'at ettirilmi ve maiyyetinden Nash Aa nmrda bir kahraman kaybetmi olan Osman Paa, drtbin kiilik kuvvetiyle Tepede-len yaknlarnda mahv oldu. Btn ordugh ki iinde kymetli kumalardan 1.500 adr, 39 kalanborne, 27 sancak bulunuyordu gaaliblerin eline geti. Siget belerbei Tiryaki Hasan Paa, Sultn Sleyman'n anl ftuhatlarnn armaan olan byk Varadin toplarn Budin'e glkle gnderebildi. III. Mehmed'in lalalnda bulunduu iin Lala lkabyle anlan Mehmed Paa'nm akrabasndan Kara Al Be, mdfaay uzatma sebepleri hakknda Sinan Paa ile mzkere etmek zere Estergon kalesinden kt; 1.500 svr kaleye dnmek iin kotular. Bolu sancak-bei ems Paa-zde
Nalm. elnlk'ye nazaran, Gzl Giray, Lehistan Kral'nn sz zerine Moldavya'y milyon ake vergi mukabilinde bir Ermeni iin stemi, htlml ki, bu, Jereml Mugila'dr , Zamoeska tarafndan tahta oturtulmutur. Engel'in Moldavya Tftrih*'ne baknz, a. 241.
456

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ve Anadolu belerbei Mehmed Paa bunlarn arasnda idi. Kara Al Be ondan sonra Fransuva Nadasdi ve Nikola Palfi'yi mzkereye davet etti ki, bunlarn her ikisi Macaristan hududunda Trkler iin dehet sayorlard 457. Kara Al Be kaleyi teslm etmektense uurmay tercih edeceini bildirerek, dman askerinin ekilmesini tek-lf etti. tekiler ise, Al Be'in teslm olmasn taleb ettiler, fakat kabul ettiremediler. Mzkerelerin neticesiz kalmas zerine muhasaraya yeni bir iddetle baland. Lkin ehir Avusturyallar tarafndan ele geirilip de kale iinde bir iim su birka dukaya satlacak derecede susuzluk ekilmee balaynca, Kstergon'un kahraman bei Kara Al. Be hendekler zerinde cann verdi ve onun yerine geen Anadolu belerbei Mehmed Paa, Sinan Paa-zde'den yardm istedii halde bir faydas olmaynca, Kuban bei Abdullah Be esr edilerek saldranlar korumak ve Trk toplarn susturmak iin ehrin istihkmlar zerine konulunca, Nadasdi ve Palfi ile mzkereye balanld. zerine gnde 1.500, 1.800 glle atlan kale Trkler'in kadnlanyle, ocuklanyle, eyalaryla kp m-parator'un gemileri iinde Vigrad'a nakledilmeleri artyle teslm oldu. Kadnlar, ocuklanyle birlikte 500 erkek, yarallar, hastalar yaplan anlama mucibince gemiye bindirildiler. Trkler, istillar mddetince antikalara, hatt ehrin tablolarna hrmet gstermilerdi. Onlarn el do-kundurmakszn muhafaza ettikleri kale, gaalibin kabalndan ve barbarlndan kurtulamad. Anadolu belerbei ve Estergon muhafz Mehmed Paa, Hristiyan generallerinin kendisiyle mzkere etmek zere yaptklar teklifleri reddetmi, kendi yerine Kzl Ahmedli ems Paa-zde'yi gndermiti. Vigrad'n da dman eline gemesi gecikmedi. Bu netice ise bir taraftan Medici, Aldon Brandini, Gonzag, Gizlieri kumandalar altnda yaplan mhirne hcumlar, bir taraftan da sabk Budin yenieri aas Osman Aa'nn hem efendisini, hem de dnini terk ederek gsterdii hyanet saPeev (stanbul basm, c. 2, s. 182-188). Estergon'un teslimi mzkeresi bir Macar generalinin mezar yaknnda vuku bulmutur (1). Peev, Palfi ile yapt grmeyi aynen naklediyor ve kendisiyle ems Paazde'ye verilen ziyafeti tarif ediyor. Palfi tebihlerle sz sylemeyi severmi; Peev bunlardan birini hikye eder: Biz, dedi, Mslman kavmini bir kutuya benzetiriz ki, bizden ncekiler bunu amaa cr'et etmemiler; 'Bunun iinde ne var?' diyenlere 'Bu dopdolu ylan, iyn, akreptir; eer bu kutu alrsa bunlar memleketimize yaylr, ve halk sokarlar, ldrrler' cevbn verirler-mi. Birbirinden duyarak o i'tikada gitmiler. Bu kutu almasn, lem benim zamanmda harb olmasn, diye her s-nmz bir kilid daha vurmu. imdi, iktiz ettii iin kutuyu atk; meer bombo imi. Hayf, o iHikad ile geen mrmze! Peev cevaben demi ki: Ya imdi siz o i'tikadda msnz ki, selefleriniz bunu bilmemiler ve hat etmiler? l'tikadmz odur. Selefleriniz hat etmemi, hat sizdedir: Siz henz kutunun zerindeki zarf atnz; kutunun kapan amadnz; bundan sonra alrsa o sokucu mahlkun zararn grrsnz! Peev, Eri'nin fethi ve dman ordusunun hezimeti zerine, Palfi'nin bu konumay hatrlam olacan ilve eder.
457

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

204

yesinde te'mn edilmiti (8 Eyll 1595). Osman, mahsurlarn (kaledeki -lerin) barut mahzenlerinin yerini mparator ordusu kumandanlarna haber vermiti. Onun tarifleri zerine, metaneti yerinde birka kii barut mahzenlerine hcum ederek Osmanllarn mhimmatn aldlar. edilmesinden dolay gzden dt cihetle, azl edilerek Ma'lkara men fasna gnderildi. Mhr-i hmyn III. Mehmed'in lalas Mehmed Paa'-ya verildi (19 Kasm 1595 - 16 Reb''l-evvel 1004). Mehmed Paa, Samban zamlerinden birinin oludur. Genliinde avu olarak, sonralar k -tib sfatyle Mekke-i Mkerreme vakflar idaresine girmi, III. Murd zamannda ehzade Mehmed'in st ninesi olan zevcesinin sayesinde birbirini mtekib defterdarlk, velahde lalalk hizmetlerine nail olmu, Meh med Hn'n clusunda vezirlie ykseltilmiti. Osmanl Devleti'nde bugne kadar saylm olan sadrzamlar iinde hibiri, idarenin en geri hizmetinden en byk mevkiine bunun kadar az bir zaman iinde ulamamtr: tki1 sene iinde avuluktan sadrazamla ykselmiti. Lkin bu byk makama geliinden gn sonra vefat etti. Mehmed Paa'nn vefat, mhr-i hmynun azledilmi olan Sinan Paa'ya verilmesi iin bir semav iaret olarak telkki edildi. Ya sekseni gemi olan Sinan Paa, beinci defa olmak zere sadrete tyn olundu. Sinan, Osmanllarn Marius'udur. Mehur Romal'ya yalnz muzafferiyetleri, cesareti, zikr-i mteebbisnesi, tabatmdaki iddeti ile deil, mukaddertyle de benzerlii vardr. Marius, Romallar'da yedi defa kon solos olmu, buna mukabil imdiye kadar Trkler'de be defa sadrzam olan, Sinan'dr 458. Sinan Paa sadrete geince, Pdih'n enitesi ve-zr brhm Paa'nn alen dman oldu. Ferhd Paa aleyhinde Sinan Paa'ya yardm etmi olan brhm Paa, son deiiklikte Sinan'n ihtiyarln, ehliyetsizliini ileri srerek, sadrazamlktan uzaklatrlmasna almt. Sertlii yznden Hristiyan devletleri elileri hakknda birok defa kt muamelesi grlm olan Sinan Paa, ne dvnda, hatt ne de huzr- ahanede brhm Paa'ya kinini izhr etmekten hi ekinmedi. Bir gn dvn toplant halindeyken: Kaymakamlnzda her tarafa ehliyetsiz kumandanlar gnderdiniz. Bu suretle bu harbin musibetlerine siz sebep oldunuz. demitir. Yine bir gn brhm Paa ile huzr- ahanede bulunarak:
Mverrih'in (Hammer'in) zamanna kadar; sonralar daha cok bulunanlar kmtr. 1332'de vefat eden Sald Pasa, say bakmndan en ok sadarete getirilendir. Mtercim.
458

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Bana ihtiyar, dkn demiler. brhm de byle zannediyorsa saray meydnna gelsin, grelim, mzrak vurualm demi ve brhm Paa'y kemerinden tutup sultnn diresine, hricine karmtr. Sinan Paa, Pdih'n bizzat sefere kmasn ve cedd Sultn Sley man'n misline uygun davranmasn tevik edebilecek derecede cesaret ve nfuz bulmutur. Eer Pdih balarnda bulunmazsa gitmek istemediklerini beyn eden yenierilerin sylenmeleri 459, bu hususta sadrzam ile szbirlii hlinde olan ordunun da, Devlet'in de selmetinin Pdih'n. harb meydannda bulunmasna bal olduunu pek doru ol arak dnmekte olan Hoca Sa'deddn'in tevikleri, hudud kumandanlarnn bu yolda birok ma'rzt, Ayasofya eyhi'nin Eski Saray Cmii'nde Mslmanlar'n dn dmanlar aleyhine tevik edilmesini mutazammm vaazlarda dman eline den cami ve kaleleri messir bir lisanla tas-vr ederek gerekten Mslman olanlarn bunlar kurtarmakla mkellef bulunduklarn beyn etmesi de, Sultn III. Mehmedi'n hamiyyetini galeyan ettirmitir. Pdih'n seferi bizzat amaa karar vermi olduu btn Osmanl lkelerine ve zellikle hudud valilerine bildirildi; bir taraftan da harb hazrlklar byk br faaliyetle ileri gtrld. Vezir Cerrah Mehmed Paa zahire toplamak zere 50.000 duka ile Belgrad'a gnderildi. Sefer masraflarnn yeknu 600.000 dukay buluyordu. Belgrad'da zahire nezretine memur olan Karaman belerbei ile kk- sn defterdar kprler inatna, donanma tmiratna, mhimmatn hazr edilmesi ilerine memur oldu. Nianc Hamza Paa mhimmat umm mfettiliine, ba -imrhor Trnak Hasan at ve yk hayvan toplamaa tyn edildi. Sinan Paa'nn Vefat 1595 - 1596 k btn bu hazrlklarla geti. Bahar balarndayd ki, Sinan Paa, yeni muzafferiyetlere n olup da Halku'l-Vd'm, Yemen'in, Grcistan'n fethiyle mazhar olduu sn Erlau (Eri)'nun ele geirilmesiyle talandrmak midinde iken anszn vefat etti. Sadrzamn vefat yeni ayn ilk aranbasma (3 Nsn 1596 - 4 bn 1004) rastlamtr ki, Osmanllar'n btl itikadlan o gn haftann en uursuz gn olarak te -lkk eder 460. Bu
Selanikl, Venedik elcisinin japoru: Yenieriler padigahsz sefere ttmiye -ceklerinl beyan ile yemek, emekten imtina ettiler. Eyll 1596. 460 Bu gne nahs- mstemirr tbir olunur. Hac Kalfa, Takv'm't -Tevrlh, 1004 senesi. (Hac Kalfa,
459

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

sert Arnavut, ki be defa sadrete gemitir, yalnz Hristiyanlar iin deil, btn medeniyet iin bir kne sahip olup, ulem ve irlerin balarna bir fet idi. Mverrih l Sinan'n kendi eserleri hakkndaki chilce hkmnden ve bir takm chelay kendisine tercih etmesinden mtekidir trihinde bu sadrzam hakknda irlerin syledii hicviyeleri toplamtr: Bu irler, Pasa'nn Parmak-kap yaknnda ve bz ur makberleri civarnda yaptrm olduu trbeyi hiciv vesilesi yaparak, byle bir adamn komuluu sz ustalar iin arzu edilecek birey olmadn ve Sinan Pasa'nn vefat gn me'm bir ses karan kargaya benzer ruhunun kara bir bulut iinde uuu esnasnda Parmakkap'da zuhur eden yangnn bir hafre-i dzhye benzeyen vezirin kabrinden feveran etmi olduunu sylerler 461. Sinan'n terk etmi olduu muazzam servet, yamaclnn ve zamannn israfn gsterir. Mirasn tek eden eyann listesi udur: 20 sandke (kk sandk) zeberced 462, 15 inci tesbh, 30 rze elmas, 20 miskal altn tozu, 20 ibrik, bir satran takm, elmasla mzeyyen meinden yedi sofra rts. 16 siper, 16 eyer, 34 zengi, gzel talarla sslenmi 32 kalkan, 140 mifer, 120 kemer, yine kymetli talarla murassa 16 bilezik, sahanlar, 600 samur krk, 600 vaak krk, 30 siyah tilki krk, srmal ve ipekli 1075 para kuma, 900 dier krkler, 61 lek inci, iki elmas gerdanlk, murassa iki giye, inciyle ilenmi 30 eyer, 600.000 duka altn, 2 milyon 900 bin ake. Sinan Pasa'nn serveti ne kadar imknsz grnrse grnsn, Rstem ve Nash Paalar'n braktklar haznelere dir g^ venilir tarihiler tarafndan kaydedilen listelere nazaran, alacak bir ey olmamas gerekir: Sinan'n faaliyeti, Yemen ve Grcistan fth-tyle Macaristan ve Eflk seferlerinin vesile addedildii yamalar dnlecek olursa, bu derecelerde byk bir servet toplam olmas inanl-myacak bir ey saylmaz. Zt- ahanenin ve dmd yeni sadrzam brhm Pasa'nn mhim
Tafcvm't.Tevrh, s. 177, Sinan Paa'nn beinci defa sadrete getiriliine fi yevm-i nash-i mstemirr terkibinin trih drldn beyn eder; Bunu Hammer yanl anlamtr. aranba meselesine gelince, vaka bizde caranbaya (ve hussuyle ayin lk deil, son aranbasma) .bir tevecchszlk vardr; lkin Avrupa lisanla rnda, kullanlan gn simleri nazar- dikkate alnp da Samedi Satrn gn, Dimanche gne gn, <Lund3> ay gn, Mardi Merih gn, Mercredi TJtarid gn, Jeudi Mteri gn, tVendredl Zhre gn demek olduu ve Merih ile Utarid'in Dnyft'ya yakn olmalarndan ve yrngelerinin nisbeten kk olmasndan dolay ho grlmedikleri dnlnce, bu btln Bat'dan ntikal ettiine phe kalmaz. Buna ben -zer vehimleri en ziyde slm serati meta* etmitir. Mtercim.) 461 l, Sinan Paa'y kt huylu, mnafk, irkin olmak zere tarif eder. Avrupal mverrihler, Kardinal Granvella'ya pek benzediini yazarlard. Sadrzam olunca dvnnn kaps zerine La'nu'llahi'r-r ve'1mrte kitabesini yazdrmsa da, kendisi de irtia yoluna girince bu kitabeyi bozdurmu olduunu ve Min tama*- zll kitabesini yazdrm olsa daha mnsib hareket etmi olacan l ilve eder. 462 Zeberced Ghrysolitshe>dir. Diyez'in dedii gibi Topaze> (Kbrs ta) deil.

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

vak'alan cmlesinden olan yine bu sene zarfnda III. Mehmed'in clusu bir anigr vstasyle kendisine tebli edilmi bulunan Venedik Senatosu, yeni Pdih'a tebriklerini arzetmek ve kapitlasyonlar yeni lemek zere Donado'yu elilikle stanbul'a gnderdi 463. h Abbs, yazdmz zere, elisi Zlfekaar' clusundan dolay III. Mehmed'i tebrike ve zbek ah M'mn Hn'a 464 galebesini teblie memur etmiti. Sultn Mehmed h'n mektubuna Eri fethi hakknda tantanal bir mektupla cevap verdi. Zlfekaar ve onun gibi clus tebrikine gelmi olan bir Rus elisi Grcistan beleri Simon Levend ile Aleksandr'n aralarn bulmak iin ikisi de Grcistan'a gideceklerdi. Lkin Rusyallarla Grclerin Osmanl Devleti aleyhine ittifaklarndan korkulduu iin, bunlar stanbul'da alkonuldular 465. Dadyan, baka bir tbirle Kolhida Prensi tarafndan gnderilen bir eli, 17 gen erke klesiyle doan hediye getirmiti. stanbul'daki ngiliz elisi Moldavya ve Transilvanya Voyvodalar aleyhine Osmanl Devleti ve Lehistan arasnda bir, ittifak akdetmek zere, Kralie Elizabet tarafndan grevlendirildiine dir bir rivayet yayd. Valide Sultan Ve Hoca Sa'deddn Hkmetin ruhu, dima, III, Murad zamannda Haseki Sultn sfat yle hkm sren, imdi Valide Sultan sfatyle hkm srmee devam eden Venedikli Bafa idi. Olunu ordu kumandanln zerine almaktan vazgeirmek iin elinden geleni yapm idi. Bu da Pdih'n bir harbin muhtelif cilvelerine mruz kalmasna analk muhabbeti kaail olmad iin deil, kendisinin birlikte bulunamyaca bir seferde te'srinin azalmasndan korktuu iin idi. Olunun gidiini nleyemeyince, emellerinin geri kalmasndan doan bir fke inde, kendisini babalarnn dnine balayan
itegr (anigr) Venedik'ten stanbul'a vsl oldu, Venedik Mnsebetleri Hlsas, Temmuz 1595. Hseyin, tebl-i clus in, Venedik'e gnderilen zevat listesi. Sultn Murd zamanndaki yedi memur unlard: 1) 1586, 8 Haziran Hseyin avu., huss birtakm isler iin; 2) 1580, 10 Temmuz yine onun mezkr huss iler iin avdeti. Pdih'n Donado'nun itimdnmesine cevb Trkiye Yazmalar meynindadir. 3) 1581, 2 Eyll, Pdihn Fransa Krah'na sefiri ki, Cumhura tavsiye mektubu getirmitir. 4) 1581, 14 Ekim, Doc Hazretlerini snnet dnne davet iin sefir; 5) 1581, eya m -byaas iin yenieri aas tarafndan blk ba; 6) 1589, Austos sonu, ikibin zira' altn zincir mubayaas iin sipahi; 7) 1589, 28 Aralk, huss bir takm iler iin Pdihn ha-znedn. 464 O zaman Abdlm'min Horasan' istils altna alm olduundan, AbdOl-m'mln'in hkmdarlk makamna ancak 1598'de gelmi olduuna dir Sankovski tarafndan tercme edilen el yazsnda bir yanllk oldufcu ai krdr. 465 Gll ambassadorl di Persia e di Moscovia non crano lasciati partir per 11 paese di Giorglani sottoposto ad Alexandro e Simone; voce, si era conchl-usa lega ra Quel Princtpe (Moscovita) 11 Persiano e la Georgla contra II Turcho.
463

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

her trl ba unutarak, Hristiyanlar hakknda bir katlim teklif etti 466. Bu kanl tasavvur btn mutaassplar tarafndan tensb olunmu ve tspanyollar'n Patras' tahrb ettikleri haberi alnmas zerine halkn heyecan artm ise de, Hristiyanlarn katlim stanbul'da bulunan evlenmemi Rumlarn gn ierisinde karlmasndan ibaret kald 467. Sultn Mehmed, clusunda validesine yevmi 3.000 ake varidat tah ss etmiti; her senenin yaz ve k balarnda hediye olarak verdii 360.000 ake de baka idi. Bir mddet sonra pamak (terlik) paras nmyle bir milyon ake daha zam yapt. Sultn Mehmed'in validesi hakkndaki irt'mna, dmd brhm Paa tarafndan da riyet edildi: tbrhm Paa zaman zaman Bafa'mn cariyelerini Boazii'nde Yeni Hisar'n (eski den nianc Feridun'un mutasarrf bulunduu yer) bahesinde ziyafete ekerek, her ziyafet iin 6.000 duka sarfederdi. III. Mehmed, tahta ktktan sonra, pederinin mliye haznesine ve defterdarlklarla drt emnete (cizye emneti, arpa emneti, matbah- mire emneti, tersane emneti) borcu olan mebllar hakknda tefti yaplmasn emretmiti. Bu muhtelif borlarn te'diyesi iin 50 milyon ake tahsis etti 468. Sarayn ba idarecisi Lala Mehmed ki sonralar, yalnz gn iin, sadrzam olmutur bu akenin iki mislim, yni iki milyon duka daha verdi. Bu israflar, bir tahkikat almasn icbettirerek, ba-defterdr ile kapdn Cala-zde bu ile grevlendirildiler. Defterdarlarla Osmanl pdihlarnn vakflarnn idaresi hakknda dah bu yolda tahkikat icras kararlatrlp, bu tahkikat da vezirlere havale edilerek her vezr, III. Mehmed'in seleflerinden birinin evkafnn mfettiliine tyn edildi. Pdihsn iddeti, mliyeyle ilgili tedbrlere mnhasr kalmad; er -at hkmlerine tammyle riyet olunmas hakknda da tedbrler ald grld: slm eratinin emrettii vazifeleri yerine getirmedikleri iddia edilen birka kadn bouldu, arbn yasaklandn bildiren bir emir ne redildi, btn meyhaneler tahrb edildi

208
Sayfa

466

<La reglna madre si dispera, che il flglio deve partir, e fa ognl cosa per sturbarlo, proponendo anco il Vespero Sidliano contra II Chrlsanl. Haziran 1595 467 Ordlna 11 Slgnor che tutti 11 Greci, eh non haono moglle debbono partir di ConstantinopoU oel tennine di 3 Gornl. Chlaus arrtvato co l'avvlso del sacco dato dal Spagnol a Patrasio. 10 Karan 1595. 468 Inquiszione contra il Lafe. per l'esborso fatto da lui di due mllliont d'oro nel pagar 1 debit del padre del Signor, e il Defterdaro principale col lntelligenza del CigaJa ha avuto questo carlco.> Venedik Elileri raporu, Byll 1695.

Byk Osmanl Tarihi Eri Seferi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sadrzam brhm Paa, Macaristan'a sevk edilecek ordunun ser -askerliine memur oldu. Hoca Sdeddn bu seferde Pdih'a refakat ederek, Osmanl Devleti'nin Avrupa devletleriyle mnsebetlerinde faydal olduu gibi, bulunduu meveret meclislerinde dah faydas grlmtr. brhm Paa'nn sadretinden gn sonra, Sa'deddn, oluyla beraber memuriyetini tebrike gittii zamant mft Bostan-zde'yi orada bularak Osmanl Devleti emirgzrln kabul edeceini bildiren Mihal Voyvoda tarafndan gnderilen mektuplar hakknda sohbete girimiti. Resl-kttb imi gibi mektuplar okuyan Sa'deddn Efendi, oullarn rehin gndermek artyle Voyvoda'nn tekliflerinin kabul re'yinde bulundu. Bos -tan-zde, Voyvoda'nn isyanndan sonra Osmanl Devleti ile barmak tek-lfinin kabul edilemiyeceini ileri srd ve kt gitti. Hoca, mftnn bu muamele sinden dolay byk bir hayrete dtyse de, hasmnn ekilmesinden istifde ederek Mihal ile Boyarlar'a yazlmak zere res efendiye bir cevb yazdrd. III. Mehmed stanbul'dan 21 Haziran 1596 (24 evval 1004) trihinde hareket etti 469. En nde humbaraclar, piyade tfekoiler, atl mzrakllar, avular, yenieriler vard. Ondan sonra seyisler yedekte on at gtryorlard ki, bunlarn gemleri, eyerleri, dizginleri murassa olduu gibi, zerlerinde de kalkanlar bulunuyordu. Onlar takiben ata binmi olduklar halde paalar, Pdih'm ikr (av) takmn tekil eden 100 yenieri geliyordu. Bu yenieriler ikier ikier yrmekte, srmal ve klbdnl elbise giymi olduklar halde her biri iplerle bal iki av kpei ekip gtrmekteydiler. Daha sonra solaklar geliyordu. III. Mehmed bunlarn ortasnda idi. Beyaz kadifeden bir st libas giymiti; kavuu birok elmaslar ve sorgu ile mzeyyendi. Ordunun Edirne'de bulunduu esnada Sa'deddn ki her sabah o gn ne yaplacan kararlatrmak zere vezirlerden evvel Pdih'n yanma giderdi henz 20 yanda bulunan olu Es'ad Efendi 470 iin stanbul
Selanik'ye nazaran (s. 293), Sultn Mehmed hazineden 550 deve yk altn ve gm alarak stanbul'da Valide Sultn'in nezreti altnda 400 yk; yni bir yk 40.000 duka tahmin olunduuna gre, 16 milyon duka ve 100 yk rus; yni her yk 10.000 gurus tahmin olunduuna gre bir milyon guru, ve yeni darb olunmu 50 yk <guru brakmt ki, toplam bin milyon ake tahmin edilen 10.000 ykten fazladr. 470 Burada birka senelik bir hat vardr: Es'ad Efendi'nin 978 Muharreminin onuncu persentoe gecesi dnyya geldii eyhlislmlarn tercme-i hallerini bildiren Rava^t'l-Meyihde kaytl olduundan, molla efen di 1004 senesinde yirmibe yanda, idi. Bununla beraber Kaannl Sleyman'n ilmiyyedekl usl bozulmu olduundan, Sa'deddln Efendi-za-de ilmiyye mertebelerinin bir ksmn anasnn rahminde, hatt lem -i Ervah'da Jcat'etmitir. (Mtercim)
469

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kadl'm ald 471. Lkin Sa'deddn'in ikbli her ne kadar zirvede ise de Valide Sultn'n nfuzuna galebe edemedi. Valide Sultn, azledilmi olan Kad Abdlhalm Efendi'yi yerinde braktrarak Es'ad Efendi'yi stanbul'da kaymakam olarak kalan Hasan Paa tarafndan babasnn yanma iade ettirdi 472 . Sa'deddn'in hmisi olan sadrzam brahim Paa Es'ad Efendi hakknda reva grlen bu tahkir edici muameleden dolay ikyet ettiyse de, bir faydas olmad. Pdih bir ferman kard ki, bunda Mehd-i ulyy- saltanat, sadef-i drr-i hilfet Valide Sultn'n iradesiyle her ne yaplm ise onu tasdik ederek Sa'deddn Efendi-zde'ye, oturtulamad mansba mudil bir hizmet verilecei beyn ediliyordu. Bunun zerine sadrzam Es'ad Efendi'ye kazaskerlik tevcih etti. Lkin olu hakknda cmerte gsterilen bu ihtiram eseri, kendisinin stmaya tutulmasna mni olamam ve bundan ancak seferin hitmnda kurtulabilmitir. Pdih drt gn Filibe'de ehir kadsnn Meri kenarndaki kkn de ikaamet ederek, misafirperverliine mkfeten kady kayd- hayt ile yerinde brakt. Pdih'm Batoina'ya geliinde mteveffa sadrzam Sinan Paa'nn olu Mehmed Paa, el pme rsimesine kabul olundu. Lkin Belgrad'da Mehmed Paa ile defterdar Gcdehn Al avu Ester -gon'un tesliminden mes'ul tutularak zindana konuldu ve btn mallan msadere olundu. Al avu hakknda dm karan km olduu halde affedilerek orduda defterdarlk hizmetinde brakld, Sinan Paa-zde'nin de vezreti iade edildi; lkin Sinn-zde'nin msadereden dolay elinde mal olmadndan, Belgrad muhafazasnda kald. Salankamen civnnda Pdih, Komorn'un mu, yoksa Erlau (Eri)'-nun mu ele geirilmesiyle ie balamak lzm geleceim tyn etmek iin bir harb meclisi akdetti. Cala, Kornom zerine yrnlmek fikrinde bulunduysa da, dier vezirler Eri zerine gidilmesini tercih ettiler. Titel ve Petervaradin (Petervardayn) arasnda Tuna kenanna varldnda, Pdih, dubalar zerine kpr attrd. Nehirden geildikten be gn sonra Segedin sahrasna ordu kuruldu 473. Rumeli belerbei Sokollu-zde Hasan Paa
tEdlrne'ye muvasalat olundukda, mahdm- sn! Es'ad Efendi Edime kads bulunmala babasna ta'zmen istanbul kazas ihsan buyuruldu; mev-keb-l hmyn Filibe'ye tevecch idince Ed'ad Efendi stanbul'a gltdl. Nalm, c. 1, s. 144, Mtercim. 472 Kaalm-i makam Hadm Hasan Pasa kad-i sabk Abd'l-hallm Efendi tarafnda bulunduundan Valide Sultn hazretlerinden efaat istedi; stanbul, Es'ad Efendi'nin selefinde ibkaa olundu; Es'ad Efendi'yi stanbul'a koymayup geri gnderdiler Nalma, a. 144, 473 Nama, s. 78. Peevl, varak: 330. Fezleke, varak: 4. Hasan Bezade, va rak: 70. Nuhbetttt-Tevrth ve sonralar kapdan ve sadrazam olan Hain Paa. Bu zat, mlrahor- sultani sfatyle Eri muharebesinde dahi bulunmutur. Bunun Padisah'n damad olan ve Bgr'nln fethi senesi ticari gemilerin te'min -i mevari&t zmnnda stanbul
471

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

hepsi altn ve elie gark olmu olan kaps halkndan m-rekkeb tantanal bir maiyyet ile burada orduy- hmyna iltihak etmi ve Hatvan'n kuatld haberi burada alnmtr. Vezr Cala-zde Hatvan'a imdada memur oldu, lkin o gelmeden evvel dman, kaleyi istil edip muhafzlarn katlim etmiti. Bu im -dd hususunda lzumu kadar gayret gstermemi olan Cala-zde, herkesin taaccbn mcib olduu zere, gzden dmedii halde, yeni senenin ilk rub'u (4'te biri, yni ilk ay) mevcibinin deni eklinden dolay yenieriler arasnda dolaan sylentiler zerine defterdar brahim'in yerine Gcdehn Al tyn edildi (18 Muharrem 1004 - 11 Eyll 1596). Dedikodularn cidd karklklara dnmemesi iin, Pdih yenie rilere, her seferin balangcnda verilmesi mtd olduu vehile, biner ake ihsan etti. Sokollu Hasan Paa Segedin'de toplar Solnok'a gitmek zere Teis nehri zerinde gemilere koydu; Solnok'dan kzaklarla Eri zerine ektirdi. Mhimmatn bir ksm katr arkasnda gtrld; bir ksm askere datlp hedef yerine vardklarnda teslim ettiler. Ordu Sol -nok'tan hareketinden gn sonra, gzel Erlau (Eri) sahras zerine adr kurdu (21 Eyll - 22 Muharrem) Eri Fethi mer'in Kendinden evvel vaad gnder 474 szne uygun olarak, Sultn Mehmed Eri muhafzlarna yazd bir mektupta kendilerini slm' kabul etmee ard ve kaleyi teslim etmek istedikleri takdirde serbeste ekilip gitmelerine msade edeceini Bindiim at, kuandm kl in tabiriyle emniyet ve taahhd altna almaktayd; bu tbir ise imdiye kadar hibir zaman kullanlmamt 475. Bu mzkereler bir netice salamadndan, Pdih, atee balanlmasn emretti. Yedi gn sonra dman askeri ehri yaktlar ve terkedip kaleye ekildiler. Vilhelm D Treka tevikleri ve mukaavemetine ramen, Valonlar kaleyi tes-lm ettiler. Zabitler rehin olarak Osmanl ordusuna gnderilerek, Karaman belerbei Mehmed Paa'nn adr kendilerine ikaametgh olarak gsterildi.
Umanndan 110 kadrga ile km bulunan Halil Paa le kanstrmamahdr. Hac Kalfa, T*k -rt 522 ErfarttlLfilhar, a. 46. 474 Kendin gitmeden dnce tabvif et (Mtercim) 475 Naim'ya nazaran (s. 149), mektubun meali udur: Eri iindeki beler ve ir ahli, biliniz ki niyyetlm Eri fethidr; evvel, sizi slm'a da'vet iderlz; mslman olmazsanz kal'ay brakup memleketimize gidinz. Her kisini yapmayup muharebe idecek olursanuz Allah ve Reslullah hakk in sizi katlim de rem. > (Mtercim).

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Pdih'n yeminine muhalif olarak muhafzlardan 4.500 kiiyi Hatvan katlimna mukabil yenieriler kltan geirdiler. Valonlar Hatvan'da ele geirdikleri Trkler'in derilerini yzerek organlarn para para etmilerdi; yaptklar vahgiyne muameleye onlar da uradlar: Azalan kesildi, diri diri derileri yzld. Osmanl mverrihleri, Erili-ler'in Trkler'e teslim olduklar takdirde bana byk felket geleceini haber vermekte olan bir ark nakaratnn hkmnn zuhur etmi olduunu sylerler 476. Defterdarn adrnda idamdan kurtulmu olan on z Bir Osmanl Pdihnn sebebsiz yere dmandan yz evirdii iitilmi ey deildir. dedi. Bzlar asker harektn idresinin Sokollu Hasan Paa'ya verilmesi fikrini ileri srnce, Sa'deddn u cevb verdi: Bu i, paalarn istihdam olunaca umurdan deildir, bu trl ahvlde Pdih'n huzuru mutlaka lzmdr. Reis efendi, dmann durumunu kefetmek ve esr tutup getirmek zere, "Tatar Hn Fetih Giray Hn'a, derhl bir mektup yazmakla grev lendirildi. Sa'deddn Eri muhafz Mehmed Paa'ya bir tezkire gnderdi ki, bunda yle yazlyd: Her ne kadar Anadolu askeri Eri muhafazasna tyin olunmu ise de, vukua gelecek muharebede sa kolu tekil etmesi gerekir. 477 Dellllar ertesi gn cihd vukua geleceini iln ettiler. Ertesi sa bah Mehmed Paa, Pdih'la birlikte ehirden kt. Yine o gn leden sonra Sultn Mehmed, sadrzama u mealde bir tezkire gnderdi: Benm Lalam, seni burada serdr brakarak benm stanbul'a gitmemde ne mahzur vardur? Sadrzam, res efendiye hemen bir cevap syleyip yazdrd, bunda Pdih' niyetinden vazgeirmek iin, ikna etmee alyordu. Pdih ikisini de huzuruna ard. brhm Paa, byle bir niyetin muhtemel neticelerinden korktuu halde, Pdih huzuruna kabuln beklemek ze re adrn n tarafnda ak-aalar aas Gazanfer Aa ile konumakta iken, Fetih Giray tarafndan gnderilmi 63 esirin kageldii grld. Aridk ile
Peevl. Nalm, u nakarat yazar: Yokdr sizlinle viremz, Egrell, gidi Egreli! (Hammer bu nakarattaki gidi kelimesini doru yazm olmakla beraber kedi diye tercme etmitir, garlb bir hatadr. Bu bahsi Nalm da Pe-evl'den alm olacaktr. Peevl'nin buna dftlr ifdesinin zeti sudur: Egri'den kanlar yenieriler krdlar, zbttlln meni fayda vermedi, ser-hadler de eskiden beri sylenen bir varMg -ki bendi Yokdflr slznle 477 Nam, UsM kadime mucibince diyor. Lakin bu usl Avrupa tarafndaki muharebelerde Anadolu askerinin sol cenahda bulunmas seklindedir.
476

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Transilvanya prensinin birleik kuvvetleri hakknda istenilen malmat alndktan sonra, esirler katledildiler. 24 Ekim 1596'da, Sokollu Hasan, Sinan, son olarak dm edilen sad rzamn olu Ferhd Paa'Iar, sadrzam kethdas Kereste sahrasn (Haova sahras) kat'eden batakln girilerini tutmak zere varven -berg ve Tfenbah ile muharebe ettiler. Her iki taraftan maktul olan birka yz kii ierisinde Ditmar D Knigsberg, Bavyeral Fronsberg gibi mmtaz zabitler vardr. 26 Ekim 1596 478'da, iki ordu kar karya bulunuyorlard: Pdih, Livy- Saadet ile askerin ortasndayd. Arkasnda alt blk halk, sanda vezirler, solunda Rumeli ve Anadolu kazaskerleriyle meveret meclisinde olduu kadar fiiliyata da faydal olan Sa'deddn bulunuyorlard. Ordunun cebhesinde mtd olduu zere zincirlerle birbirine bal bulunan toplar mdhi bir mdfaa hatt tekil ediyordu. Arka tarafta eyalar bulunuyordu ve muhafazas mteferrikalara braklm idi. Sa cenah Anadolu, Karaman, Haleb, Mar'a belerbeileri; sol cenah Rumeli ve Tamvar beerbeileri kumandasnda idi. Diyrbekir belerbei, vezir Cala-zde'nin nezreti altnda pidar sevk ediyordu. Bir batakln geit yerine yakn bir kilise yenieriler tarafndan zabte-dilerek, iine birka top konuldu. leye doru Macarlar ve Almanlar, orduda Pdih'n bulunduu cihete taarruz ederek kargaalk verdiler; Pdih tehlike yaknlat srada, eyann arkasnda mteferrika aas Ynus Be'in adrna ekildi 479. Muharebe Macarlar ve Almanlar tarafndan kazanlm, 109 top ellerine gemi, artk o gnn cengi bitti saylacak dereceye gelmi iken, neferlerin hrs bu (Hristiyanlar iin) erefli neticeyi berbd etti. Aridk yamay nlemi ise de, faydas ol mad; asker, Maksimilyen'in emirlerine ramen Pdih'n adrlar zerine atldlar. Hizmetiler, alar, sakalar, deveciler, btn saray hademesi, baka silhlar olmad iin denek, kepe, balta, bak, i, kazk ile savunmada bulundular. Bu tehlike esnasnda ki Kur'n(- Kerm)'in beyn vehile yrekler boazlara kmtr 480
Macar ve Osmanl mverrihleri 5 Reb'l-evvel (26 Ekim) trihinde mttefiktirler. Trihteki bu uyuma ki Mslman ve Hristiyan mverrihlerinin mukabelesiyle ekseriya grlr San'at Trihi Tedkikleri 16 Temmuz 1622 trihinin yanl olduunda ve De Guignes'in 15 Temmuz trihim koymakla yanlm bulunduunda phe yoktur. 479 Nam, Hasan Be-zde, Pecev. Sultn Mehmed, ne Istoanfi'nln dedii gibi Solnok'a, ne de Janson'nun zannettii gibj Bgri'ye kam deildir. 480 Blgat'l-kulbri-hanaclr.
478

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Hoca Sa'deddn, Pdih'a hekmne nasihat vererek: Nusret sabr iledir; kolaylk gl tkb eder 481 dedi. III. Mehmed, Osmanl Pdihlar haznesinin en kymetli yadigr olan Hrka-i Peygamber'yi zerine alarak Livy- Saadet yannda sebat ile durdu. Macarlar ve Almanlar, yamadan baka bir ey dnmediklerinden ve Osmanl sandklar zerine hal bayraklar dikerek, sandklarn etrafnda muzafferne raksetmekte bulunduklar halde 482, Cala bu karklktan istifde ederek, gizlenmi olduu pusudan pidar svarileriyle kt, dmann arkasndan byk bir iddetle hcum etti. Askerlerine, muharebeler kazandran savlet ve harareti telkin ederek engin seyrini tersine evirdi ve yirmi dakikadan az bir zaman iinde Osr manii ordusunun sa cenahn bozmu olan 20.000 svariyi, bataklklara sokarak mahv etti. Hristiyan ordusuna dehetli bir korku yaylarak, bir an iinde umm hezimet oldu. Bataklklar iinde, yhud h er taraftan firarileri tkb eden Tatarlar'n kllan altnda 50.000'den fazlas telef oldu. Altn olarak 10.000 duka ve Alman toplarnn en gzellerinden 95'i Osmanllar'n eline dt. Osmanl mverrihlerinin Moha ve aldran muzafferiyetlerine kys ettikleri bu parlak zafer cesareti ve belga-tyle Pdih harb meydnnda alkoymu bulunan Sa'deddn'in himmetiyle kazanlmtr 483. O gnn erefi ikinci derecede Cala-zde'ye it idi ki, akam ota- hmyna girdii zaman III. Mehmed tarafndan sadrzam sfatyle iltifata nail olmutur. Paa'nn bu mazhariyyeti, dostlar olan Sa'deddn Efendi ve Gazanfer Aa'nn srarlarna dayanmaktayd. Bu srada sadrzam brhm Paa, firarilerin takibiyle megul idi. Ertesi sabah, ota - hmynda geen ahvlden habersiz, sadrete it vazifeleri her zaman olduu gibi f etti, mhr-i hmyn da geri alnmamt. Sa'deddn bundan dolay bu hususta tammiyle Hoca'nn fikrinde olan kap-aas Gazanfer Aa'ya aknln beyn etmekten kendini alamad. Lkin Pdih'm brhm Paa'y terch etmekte oluundan dolay hibiri zt -
Hadls-1 erf; rae&il: Nusret sabr ile, genilik darlk le beraberdir; bheslz ki, kolaylk glk le birlikte bulunur. Mtercim. 482 Natma ve Fez'eke'de Hac Kalfa bu muharebeyi bsbtn baka ekilde naklederler. Hac Kalfa'ya gre Kereste muharebesi ki gn srmtr; Nalm'ya gre, Macarlar'U) galebesi leden sonra, hezimetleri yine ogn akam vukua gelmitir 483 Peev ve ondan naklen Nam, harb meydnnda Pdih ile Hoca'y tasvir den bir Alman basma resminin o zamanlarda mevcudiyetinden bahsederler. Hoca, Allah'dn mafiret dilemek iin elini ge kaldryordu. Bu iki mverrih, bu mnsebetle, say stnlne marur olmann ne kadar kt bir ey olduundan bahs ediyorlar. nk, diyor Peev, Osmanllar gibi Almanlar da ordularnn byklne gvenmi ve gven her ikisini hem gaalib, hem malb yapmtr. Peev, Osmanl ordusunun miktarn 100.000 olarak tyn eder; muntazam askerler (kapkulu) 50.000, gayr muntazam askerler (eylet askeri, Tatarlar) 50 -0 bin.
481

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ahaneye fikir beynna cesaret edemediler. Bunlarn grmelerinde hazr bulunan mrhor Mehmed Aa, sras derse Pdih'a kendisinin syleyeceini ifde etti. Gazanfer Aa: Bir mnsib zamanda, feth ettiimiz ordugh gezmek iin hangi ata binmek istediini sor! dedi. Mrhor kaba bir adam olduundan, Gazanfer'in tarif ettii gibi sy lemekten korkmad. Sultn Mehmed, dnk muzafferiyeti ve bunun kimin himmetiyle kazanlm olduunu ihtar eden bu szn gizli sahibini anlayarak, biraz dndkten sonra: Kapclar kethdas mhr- alp Sinan'a (Cala-zde) gtrsn! dedi. Kapclar kethdas, Sultn Mehmed'in emrini yerine getirmek zere giderken, orduya dnmekte olan 484 sadrzama tesadf etmi ve azledildiini tebli ederek adrna kadar gtrm, ve Sinan Paa'ya vermek zere orada mhr-i hmynu kendisinden almtr 485. Caala-Zade'nin Tedbirsizlikleri Caala (Cala)-zde sadrete geince, akllca olmayan, iddetli ve zararl bir takm tedbrler ald. Memuriyetinin ilk gnnde orduya resm-i geit yaptrd. Timr ve zeamet sahiplerinden, ulfeli askerden 30.000 kii hzr bulunmadndan, bunlarn tahsisatlarn keserek kendilerine kaak nm verdi ve para cezasna yahut dma mahkm ederek btn Osmanl memleketlerinde kendilerini o sfatla tkb etti. lerinden bzlarnn hemen balarn kestirdi ki, Pdihsn muharebe esnasnda adrna gitmi olduu mteferrika Ynus Aa da bunlarn iindeydi. Mteferrika Ch ve Haleb valisi Shrb gibi birtakmlarnn da kadn urbasyla orduda
brahm Paa, dmann terkettii mevkileri kontrolden dnyordu (Mtercim). Hammer, Gazanfer Aa'ya tevrtyeli bir sz syletmi se de. trihi hakikat byle deildir. Sadaret mhrnn, brahlm Pasa'dan alnarak Stn&n Paa'ya verilmesi, bu hususta Sa'deddn Efendi ile Gazanfer Aann, Ah -med Aa'nn, zat-i ahanenin konumalar hakknda -Hammer'ln ve Na-Im'on da kaynaklar olmas lzm gelenPeevl'nin fadesinin z sudur: Hoca Efendi ale's-seher Padiahn otana geldi; mhr-i sadretin henz brahim Pasa'dan alnmamasnn sebebini sordu. Gazanfer Aa Galiba sadetl pdih o fermanna nadim olmusdur, elenr (yni te-teddd ediyor, duruyor) diye cevap verince, Hooa: Ya bir adam bu kadar asker iinde bed-nm tmee ihtiya ne idi? Ut& her drl fitne ve fesd byle televvnlerden kar dedi. Gazanfer Atfa: Ben bunu pdiha arz etmekden ihtiraz ederim* deyince, bttyflk mlrahor Ahmed Aa: Efendi lisannda sylemekte nehata vr? ftmdi bn tabur seyri in hangi ata bineceklerini sul edeceim. Emrederseniz, ben sylerim demee cr'et eder. Ondan sonra eri girip: cHoca Efendi dardadr; lkin mhr -i sadret henz brahim Paa'da olduundan askerde bir Mi kaal ihtimli vardur> diyor.> szlerini pdiha syler; Kapclar kethdas varup braMm Pasa'dan alsn, ve gtrp Sinan Pasa'ya versin di ye ferman- hmyn sdr olur. Peevl, c. 2, s. 205 (Mtercim).
484 485

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

dolatrlmasn emretti. Zannediyordu ki bu tedbirler, bozulmas yznden az daha son muharebenin kaybedilecei, asker intizam geri getirecek!... Lkin neticesi emeline muvafk kmad. Cala-zde'nin vakitsiz iddeti, Devleti o hle getirdi ki, mahvna ramak kald. Haklarnda fevkalde iddet gsterilen adamlar Anadolu'ya getiler; birka sene sonra isyan bayra kaldrdlar. Macaristan'da Hris-tiyanlar'm nnden kaan bir takm kimseler, Mslman kardelerine kar me'ysne kendilerini savundular. Akbetleri daha az teessfe yn olmayan bir tedbir de, Krm Hn'nn azlidir. Caala, Hn', Eri'ye bizzat gelmemi ve yanna istenildii kadar Tatar askeri koymakszn kardei Fetih Giray' gndermi olmakla itham ediyordu. Fetih Giray, Hn nasbedilerek, dil Giray dah nreddnlikte biraderi Baht Giray'a halef oldu. Bu tedbirler, Krm'da hemen bir isyan kmasna sebep oldu 486. Sultn Mehmed, Solriok, Segedin, Petervaradin, Belgrad yoluyla stanbul'a dnd. Harmanl'ya vardnda henz araba iinde iken Valide Sultann mutemedi olan dilsiz Sleyman Aa vstasyle bir mektup ald ki, bunda Safiyye Sultn, kazanm olduu zaferden dolay kendisini teb rik ediyor ve Caala'nn sadrazamln takbih ediyordu. Pdih arabadan iner inmez, mhr-i hmynu Caala'dan alp brahim'e iade etmesini avuba Kitab mer'e emretti. Sa'deddn ile Gazanfer'in brahim'i azlettirmek iin cr'etinden istifde ettikleri ba-imrahor Ahmed azledildi ve Caalazde Anadolu'da Akehir'e srld. Belgrad muhafz So -ko]lu-zde Hasan Paa da yalnzca brahim'in azli srasnda hazr bulunmu olduu iin memuriyetini kaybederek, yerine Satrc Mehmed Paa tyin edildi. Bu son seferin ruhu olan Sa'deddn, bundan siys ilere, hatt ulem tevchtna karmamak iin emir ald. Kereste (Haova) za-fer-nmesini Caala'nn medhiyle dolduran nianc Lm Al eleb'nin yerine res Murd Efendi geti; onun yerine de tumturakl ifadesiyle mehur Oku-zde 487, tyn edildi 488.
Nalna, s. 90. itaJlnski'nin el yazlarnda Es-Seb''s-Seyy&r varak: 76. Gazi Giray*n clusunda kalgay Alp Giray, Edirne'ye, nreddn Mbarek Giray erkezistan'a kam olduklarndan Fetih Giray kalgay. Baht Gi ray nreddn mevkiini gal etmilerdir. 487 Oku-zade Mehmed h Efendi baka, babas: olan reis Okeuzde bakadr. Mehmed ah! Efendi, gayet muteber <bir in ve bir hadls- erbain erhi brakmtr. Be defa nianc olduktan sonra 1039 (1629)'da vefat etti. Resmi Efendi'nin Seftoet'r-Resa'sma bkz. 488 stanbul'da kaymakam Hasan Paa'ya gnderilen Keresti (Haova; Eri) fetihnamesi Selnik'de ve Trkiye Yazma-lamnda (c. 5) yazldr (mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi). Bunda bz Kur'n yetleri dercedildikten sonra Erlau (Eri) kalesi yle tarif edilmitir: Bu bir kal'adur ki, hisr-lan Demvend, Kafkas, Elvend (Aurunt), Kaf dalan kadar yksek ve n-kaabil-i duhldr; ess Krre-i Arz'n zerinde bulunduu kzn ayaklar kadar metndr; kuleleri Ak-Toros'un mzra gibidr; bunlar bikr gibi el dememidr. (Mtercim'in lvesi: Mnet 486

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

brhm, Sa'deddn hakknda, hakaretlere ilve olmak zere, olunun Anadolu kazaskerliinden karak, yerine Hoca'nn alen dman olan sabk Mekke Kads Ku Yahya'y getirdi. Ku Yahya ile Rumeli kazaskeri dmd efendi ve ir-i zam Bak, rakbleri Sa'deddn'i payitahttan uzaklatrmak zere faaliyetlerini birletirdiler. Bu hususta yeni res Ok-u-zde'nin kalemiyle Pdih'a bir arza yazdlar; bir taraftan da sadrzam, o mealde tezkirelerle Valide Sultn'n ve harem aalarnn yardmlarn salamaya alyordu. Lkin Hoca, aleyhinde tertb olunan entrikalardan vaktiyle haberdr olarak, bunlar bozmaa muvaffak oldu. Sa'deddn'in dostlar, o kadar lim ve o kadar fzl bir zt gcendirmenin mnsip olmayacan hatrlatarak 489 Sa'deddn Efendi'nin bundan byle devlet ilerine ve ulem terakkilerine mdhale etmemesi hakknda karlan irdenin deitirilmesine (yni bu kadarla iktifa edilip, uzaklatrlmasna msade edilmemesine) muvaffak oldular. Bu suretle devlet ileri ve ilmiyye tarkmdaki terakkiler sadrzam ile mftnin inhisarna kald. Sultan III. Mehmed'in stanbul'a Girii Sultn Mehmed'in geldii haberinin alnmas zerine, Valide Sultn, dier harem sultanlaryle birlikte Dvud Paa Saray'na giderek olunu bekledi. Kaymakam paa, Badd ve Tebriz vlleri olup o srada stanbul'da bulunan Hzr ve Mahmud Paalarda birlikte Pdihn elini pmek zere ekmece'ye kadar gitti. ekmece, kadm Atiras yahud Re-giumdur. Pdih geceyi Dvud-Paa'da geirerek ertesi gn stanbul'a dhil oldu 490. Vezirler, ulem nlerinde kaymakam paa ve mft bulunduu halde Dvudpaa sahrasnda saf hlinde dizilerek, Pdih' tebrik ile alay tekil ettiler. Sultn Mehmed'in geecei sokaklarn hepsine kymetli kumalar, rengrenk uhalar serilmiti. Yahd ve Frenk tacirleri yerlere serdikleri, duvarlara mhladklar kumalarn nefsetiyle Osmanhlar* geride
i Feridun'daki Eri Fetihnamesinde: Kal'a-i mezbreye gelindkde evvel mesfe-i ba-dede hem-y kh-i Demvend ve misl-i cibl-i Elburz ve Elvend bir kal'a-i b-misl mnend mahede olnup ba'de-hu yakn vanldukda kh- Kf gibi bir hsn- hasn ve bir kal'a-i metin grindi ki kll ve brci felekl-brca hemser ve biinyn-i merss taht- ferde sevr mhye bir ser pye-i ess- hums ser-i simek ve fark- kule-i bls bir ebr-i simh-felek olup (1) ankay- Kaf- rif at yanndan gese heybetinden kanadn bkerdi ve hmy- evc-i izzet zerinden pervz itse dehetinden bl berin dkerdi ibaresi grlr; lk fkralar Hammer'in tercmesine muvafk ise de, sonu baka olduu gibi, Feridun'daki fetihname (bu trihin metnine aykr olarak) Caalolu'nun ismini ihtiva etmediinden, iki fetihnamenin farkl olmas gerekir.) 489 Sa'deddn 943 (1536)'da doduundan o zaman altm yanda di. 490 Nalna, Padiah'n stanbul'a varm <J Gumde'1-ula 1005 olarak gsterir. Mtercim.

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

braktlar 491. Camilerin ve dier vakflar idarelerinin yollara koyduklar buhurdanlar gzel kokular nerediyordu. Sultnlarn yaptrdklar byk camilerin mtevellileri er kz, onar koyun; dier cami mtevellileri birer kz, beer koyun kurbn ettiler. mamlar, eyhler, mezzinler, derviler her tarafta evke gelmilerdi. Bu merasimde muhtelif esnaf ikibinden, ve tersane amelesi drtbinden ziyde idi. trn elisi olan Erdebil Hn Zlfekar, btn maiyyetiyle, Ftih Camii civarndaki saraynn nnde bulunuyordu. zbek Tatarlar usl zere eyerlenmi yedi at yedekte tutuluyordu. Bunlar yerlerinde duranuyarak gemlerini kemirmekte ve gm takmlarndan sesler karmaktaydlar. Kaymakamn tular arasnda, mukaddes gaalibiyetin kefili olan Peygamberdin sanca dalgalanyordu. Pdih Yeni Saray'a vardnda Osmanl dvn irlerinin en by olan Bak, bu uurlu ve mbarek dnden dolay yazm olduu kasideyi takdm etti. Yedi gn umm enlikler Osmanl ordusunun muzafferiyetini tehr ettiler. ran Ve Avrupa Elileri Clusundan dolay Sultn Mehmed'i tebrk ve ran h'nn zbek Hn'na muzafferiyetini tebli iin iki hafta nce (29 Kasm 1596) gelmi olan 492 Acem elisi, ipekli ve izgili bir kumatan yaplm ve elmaslarla, ku tyleriyle sslenmi olup Acem hkmdarlarnn resm gnlerdeki serpularna benzeyen gayet dar bir kavuk ile nceki elilerden ayrlyordu. Bir hademesi nnde byle bir kavuk gtryordu. Sultn Mehmed'in vusulnden az bir zaman sonra, sadrzamn nezdine kabul olunarak, brhm Paa: h Abbs da cedd h Tahmsb gibi ulma mhibb midir? diye sordu. Sefirin Evet cevbn vermesi zerine sadrzam: Balca hangi ilimle meguldr? sulini sordu. Zlfekaar; Fkh'la cevbn verdi; sadrzam bunun zerine: Filhakika devletlerin en salam temeli adalettir dedi ran saray, eli ve maiyyeti seimi bakmndan, memleketin medeniyeti hakknda ecnebilere yksek bir fikre sahip adamlar gnderilmesini tavsiye eden mill izzet-i nefis kaaidesiyle istiare etmiti. Bu siyset
O zamann reklmcl byle olurmu. (Mtercim) 22 Kasm: ran elcisi maiyyetlnde birok erbb -i necabet oldua halde ihramkarane stikbal olunarak stanbul'a vsl oldu>. Venedik Mtinasebetleri Hlsas, 1596.
491 492

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

gereince, Zlfekaar'm muhafzlar bile san'at ve ilimden bsbtn habersiz deildiler. Karamanl airetinden bir Trkmen olan eli ise, arbal ve sakin tabiatlyd. Zlfekaar, maiyyetinden elli kii ile vezirlerden sonra Pdih'm huzuruna kabul olundu. ti'mdnmesini yedi vezirden en nihayette bulunan zta, o da st taraf mdakine vererek 493, bu suretle i'timdnme elden ele gezerek vezr-i azama geldi ki, o da tahtn yannda ayak zerinde duruyordu. Eli Pdih'm elbisesinin eteini pt ve zt- ahaneye hitaben tebrik ve vg mhiyyetinde birka sz syledi. Pdih birey sylemedi ve sdece kabul ettiini belirten iaretler yapt. Sultn Mehmed, h'a cevp-nmesinde Haydar Mrz'nn vefatndan dolay teessfn ve Kereste (Haova) muhrebesinin anl neticesini, E-ri'nin fethini bildirdi. Yine, clus tebriki ile beraber altn ve gm evn takdim etmek zere Fs Sultn stanbul'a fevkalde eli gndermiti. Veniero'ya halef olan Venedik balyosu Kapello da son seferin zaferle neticelenmesinden dolay stanbul'a Venedik'ten hediyeler, tebrikler getirdi. Kapello huzr - ahaneye kabul edildii zaman eski bir det mucibince vezr ve kazaskerler balyosa ihtirmen ayaa kalktlar; yalnz Sa'deddn'in hasm olan kazasker Yahya Efendi ayaa kalkmad. Selnik'nin rivayetine gre tercmandan mstani olacak kadar Trke bilen Fransz elisi 494 Keres-te muharebesinden dolay Pdih' tebrik ederek, hediyeler sundu ve spanyollara kar Endels Arablan'na yardm iin Osmanl donanmasnn Fransa donanmasyle birlemesini teklif etti (Aralk 1596 ortas). Mek ke erifi, Kbe-i Mkerreme ve Ravza-i Mnevvere rtlerini gndererek Halfelerin ve Seluk hkmdarlarnn cluslarnda kendilerine bu eyadan hediye etmek hakknda, seleflerinden intikal etmi olduklar eski usl yeniledi. Vezirler ve limler mukaddes eyalarn yklenmi olduu deveyi karlamaa karak, Eyp Cmii'nden sary- hmyna getirdiler. Orada huss bir merasimle sadrzam tarafndan tesellm olund. Davul ve trampete sadlaryle zafer alayyle ehre dhil olan mukaddes rtleri grnce emir ve dervilerde hsl olan evk ve heyecan seyircilere o kadar te'sr etti ki, birok Yahudi ve Hristiyan parmaklarn havaya kaldrarak slm' kabul ettiler. Eskiden Msr defterdar ve imdi vlsi bulunan erif
1) Vezlr-i zam brhlm, 2) Cerrah Mehmed, 3) Kapdn Halil Pasa, 4) Kaymakam ( - sabk) Hasan Paa, 5) Tebriz vllsl vezr Mahmd Pa-a, 6) Badd vlsi vezr Hzr Paa, 7) Belgrad muhafz Saturc (Sa -trc) Mehmed Pasa 494 Selnikl, bu eliyi Klasskll diye isimlendirir. 9u halde Savarlo Lansko-me'den baka biri olmaldr. (Lavale'nln Osmanl Devleti Trlhi'ne nazaran, bu Trke bilen Fransz elisi Msy D Brev (de Brevee) olacak tr. Mtercim)
493

Sayfa

219

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Mehmed Paa, eski detlere ball sebebiyle mukaddes rtlerin gnderilmesini hatrlamt. Yine o zaman emirlerin ve eriflerin seyyidliklerinin nianesi olmak zere serpularnn zerinde tadklar almet-i mahsusaya mukabil, yeil renkte bir kavuk ihdas edilmitir. Bu yeil renk zamanmzda dah s -dttan kimselere mahsstur. Mehmed Paa'nn maziye muhabbeti, askere verilen ulufeyi eski miktarna indirme arzusunda bulunmaa evketti. Zamansz olan bu tedbirin yznden bir isyan kt. Paa'nn haytn kaybetmesine ramak kald, tsynn n, zt- ahanenin askere mtd olduu kadar tahsisatta bulunulmasn emreden irdesinin ibraz edilmesiyle alnabildi. Lkin K rm'da, Caala'nn Fetih Giray' hanla tyin etmesi ve brhm Paa'nn Gaz Giray' yerinde brakmasyle meydana gelen dahil muharebeler kolayca bastnlamad. brahim Paa sadret makamna geer gemez bamteferrikay iki hatt- hmyn ile Krm'a gnderdi ki* bu hatlarn biri hanln Fetih Giray'a ve dieri Gz Giray'a verildiine dirdi. Bu memur, ahl kimi isterse, onu hanla oturtmaa memur idi. Hlbuki memurun Gz Giray ile eskiden beri mnsebeti olduundan, onun hanlna dir olan hatt iln etti. Halk iki frkaya ayrld: Biri Caala tarafndan teslim olunan berta istind eden Fetih Giray frkas; dieri yerinde brakldn bi ldiren hatt- hmyna istinad eden Gz Giray frkas. Krm kads Abdurrahmn Efendi, Gz Giray'n yerinde braklmasn bildiren hatt- hmynun trihi Fetih Giray'n bertnn trihinden sonra olduundan, bunun tekini fesh etmesi tabi olduu cihetle, yalnz hatt muteber grd. Kefe mftsi Molla Azak hat ile birlikte bert veyhud ferman olmamas sebebiyle, hatt- hmynun shha-tndan bhelenerek, Pdihsn resm turasna i'timd olunup, yalnzca yazsna i'tibr edilemiyeceini syledi. Bu hkm zerine, Fetih Giray, tarafdrlarmm byk ksmn kaybederek Gz Giray'a itaat arzedip sdk kalacana yemin etmek zere, yeni hna gitti. Biraderinin sarayndan karken birok Tatar mirzalar zerine hcum ettiler; bunlardan biri, bana bir topuz vurarak yere yatrd ve dierleri klla haytna, son verdiler. Gz Giray'n vahlii bununla kalmad; Cengiz kanunu mucibince hkmete kar cinayet ileyenlerin btn aileleri halk son ferdine kadar cezalandrlmak gerektiinden Fetih Giray'n memedeki ocuklar bile ldrld. Sadrzam Caala'nn tedbirinden kan netice, ite budur, istanbul'dan gnderilen mteferrika ki Handan Aa'dr dhil muharebenin Fetih Giray'n ve evldlannn kanyla bastrlm olduu

Sayfa

220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

haberini getirdi 495. 1597 seferi esnasnda Macaristan ne byk ordular tarafndan istil, ne de byk msademeler grd. Pdih, ordunun kumandanln ve zrlerin en genci olan Satrc'ya verdi. Satrc'nn ahs serveti olmadndan sefer masraflar nmyle 10.000 duka ald. 6.000 yenieriye kumanda etmekte olan kethda Al Aa ile ordu defterdarlna tyn edilen Ekmekizde Ahmed, Satrc'nm maiyyetine verilmi ve Ekmeki-zde'ye yz milyon ake verilmiti. 9 Haziran 1597 (23 evval 1005)'de, Satra stanbul'dan kt. Sadrzam ve mft, ilk merhaleye kadar tey ettiler. ay sonra Satrc'nn ordusu Sirmi sahrasna kondu. Anadolu belerbei Belgrad'da Satrc'ya iltihak etmi olduu gibi, Bosna vlsi Hafz Ahmed Paa da Sirmi sahrasnda birleti. Kurtaran'da 496 Budin vlsi Mihalh Ahmed ve Rumeli belerbei Vel Paalar iltihak ettiler. 24 Eyll (12 Safer)*de idi ki, Aridk Maksimilyen'in Papa'y (Papa kalesi) istils, Sigismund D Herbertayn'n skalavonya'da Salatina'y yakmas, Raab'm (Yank Kale) kanl bir muhasarada birka bin kii kaybetmesi, Ttis'in 497 hcumla alnmas zerine, ser-asker, atletten faaliyete geebildi. Btn kuvvetiyle hareket ederek Tutis'i geri ald ve sonra Vayen'e yneldi (10 Ekim - 28 Saf er). Satra Transilvanya prensinin Tamvar^ muhafaza ettiini yolda haber alarak henz orduya ilti^ hak etmemi olan Sivas, Rakka, Adana belerbeilerinin Tamvar'n imdadna komalarn emretti. Kasm aynn birinde (21 Reb''l-evvel) Vayen hisar nne geldi. Lkin Koloni, Nadasdi, Palfi tarafndan hcuma urayarak, 3.000 zayiatla ric'at etti. Yenierilerin isyan, serdr dmanla mtreke mzkeresine mecbur etti. Diyrbekir vlsi Murd Faa, Kad-zde Al Paa, Budin kads Hbil Efendi Vayen karsndaki adada mparator'un memrulanyle grmelerde bulundularsa da neticesiz kald. Anadolu askeri memleketlerine dnd. Muntazam svrye (Siphler'e) Fnfkirhen, Essek, Bac, Zumbor klak tyn edildi. Bu sefer esnasnda anad ile Arad Nagi-Lak kalelerini; Transilvanya Prensi Sigismund Fel-Lak, Marton ile Maro nehri zerindeki Ss- Kerek
Fetih Giray gayet gzel bir taze bahdr, padiahla lyk yiglt iken Sinan Paa'nm n -mnslb himmeti ile yrdan atlup evld 'k&b le mahv oldu. Gazi Giray nanlkda mstakil oldu. erke vilyeti ortasn da ferman le binasna balad kaleyi bu srada itmam eyledi. Handan Aa, ftd-fcm stanbul'a elerek arz- keyfiyyet eyledi. Pdih bl-huzr olduysa da maslahat-i vakte binen ketm eyledi. CNalm'dan telhs, c. 1, s. 177. Mtercim). 496 Nalm'da Cankurtaran. Mtercim. 497 Bizim trihlerde Tata* ki, Haramer yukarda Dtls seklin de dahi yasmt. Mtercim.
495

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

kalelerini zabtetmi idiler. Etiyen Yosika Tamvar' muhasara ettiyse de alamad. Hasan Paa'nn Sadreti Satra, seferin baarszln, orduya katlmas bir mektupla kendisine ihtar edilmiken memleketinden kmam olan Krm Hn'mn bulunmayna atfetti. Satrc'nn bu yolda ma'zeret ileri srmesi Gz Giray' hn yapmak iin Fetih Giray'n btn ailesi halkyla idamna sebep olmasndan dolay brahim Paa'y bir trl affedememekte olan Pdih'n fkesini artrd. Sultn Mehmed yeni bir sadrzam semek iin mft Bostn-zde ile istiare etti. Mft, evvel brhm Paa'dan yana olduysa da, Pdih'm onu mutlaka azletmek niyetinde bulunduunu g rerek, sadretin usl gereince vezir Cerrah Mehmed Paa'ya verilmesi icabettiini syledi. Zt- ahane: Vk yledr; fakat re*yi, ehliyyeti yokdur Diyerek yerine Hadm Hasan Paa'y tyn etti. Hasan Paa, Msr'daki ktlklerinden dolay Yedikule zindanna atlm ve ancak para kuvvetiyle Valide Sultn'in tevecchn kazanarak kabilmiti (3 Kasm 1597 - 23 Reb'l-evvel 1006) 498. Pdihn, vezirlerin en aa mertebesinde bulunan Hasan Paa'y* btn yanndakilere tercli etmesi, ehliyetinden ziyde, Valide Sultn'a takdim ettii klliyetli mebl ile verdii vaadlerden kaynaklanmtr. Lkin makamlar en ok verene satarken salanan mebllarn Valide Sultn'a it olduunu sylemek hafifliinde bulunmas, hakknda felkete sebeb oldu. Kapi-aas Gazanfer Aa'nn mahvna alarak, Pdi-h'a dmn arz etmek hususunda da ihtiyatsz davrand. Sultn Meh-med, Hasan'n teklifini reddetmekle beraber Vlide'sine de bildirdi. O da Gazanfer'e haber verdi. Gazanfer, intikam almak iin, Hasan Paa'nn Valide Sultn', hkmet
Pdih mukaddema hn maddesi itin brhm Paa'ya muber idi; bu defa Saturc'ya asker gelmedii zamirae ve Valide Sultn taralna tbrft -hlm Paa'nm bezl-t emval le tedbiri tetmme oldi. Bir gn ba'de'1 -asr seyhu'l-lslm Bostnzde da'vet olund. Pdih, gz kelm le: Sad -ret-l uzmy bakasna tevcih itmek s terem; kim mnsibdr didikde mfU brahim Pasa kulunuzun mcib -i azl crm var mdur?> diye sord. Zftt- shne Crmine nihayet yokdur; ez-cmle Gzl Giray Hn' ibkaaya ayak basup Feth Giray gibi bir vcdun ifnasna sebeb oldg cnn-i azim degl ndr? buyurdlar. Mftt: Cerrah Mehmed Pasa vezlr -i sndr; yol onun degl midr?> dldt Pdih: yledr; amma tedbir ve tasarru yokdur buyurup Hadm Hasan Paa'y tercih ve stanbul muhafazasnda hsn-1 tedbirini tasrih eyledi. Mftl efendi hnkrn meylini anlamas zerine Hadm Hasan Paa'y pek ok sena etdl. 23 Rebl'l-evvel'de mtthr brahim Paa'dan alnup Hasan Pasa'ya verildi. brahim Paa. skdar'da Salack kurbndekl baesinde ikaamet etdi Hasan Pasa, Valide Sultn'a her hafta mebllg -i azlrae ve hedftyay- vftfire hdmet etmek artyle sadarete nat olmusldi.> Nalraa'dan, c. 1, s. 185. (Mtercim)
498

Sayfa

222

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

idaresinde alm yrm olan rvetiliin menb olmak zere gsterdiini ve irtikblaryle herkesi n-hond braktn zt- ahaneye arzetti. Yenieri aas Trnak'y da ihbarlarna hid tuttu. Hadm Hasan Paa ise Bostn-zde'nin vefatnda Pdih, hocas Sa'deddn'i nasbetmek arzusunda bulunduu halde mf-tlie iki kazaskerden yni ir Bak ile Karaeleb-zde (bu isimdeki mverrihin pederi)'nden birinin tyinini teklif etmek hatsnda bulunmutu. Sadrzamn, iyi uyuamad Sa'deddn'in mft olarak tyin edilmesine kar kmak iin takdim ettii arza. Pdih'n hondsuzluunu artrmaktan baka netice vermeyip 499, Hoca'nn memuriyetine mni olamad 500. Yeni mft, Gazanfer, yenieri aas sadrzamn azli iin ittifak ettiler. Hasan'n ilemi olduu irtikblar ismetli isimleriyle rtmekte gsterdii cVeti, Valide Sultn'a arz ederek, sadrzam hakknda dm emri karlmasna muvaffak oldular. Valide Sultn'm skdar'daki cmiinin btn vezirlerin huzruyle ilk ta atld gn ki 8 Nsn 1598'dir bostanc-ba vezr-i azama azlini tebli etti ve kendisini Yedikule zindanna gtrd. Hasan Paa alt gn sonra dm edilerek, in ettirdii medreseye defn edilmitir 501.Yenieri aas hazne nmna olmak zere Hasan'm saraym ve btn servetini mhr altna ald; lkin maktul sadrzamn hazinedar bulabildiini alarak kam olduundan, umulduu kadar ey ele gemedi. brhm paa'nn nc defa olarak nd ettii mhr-i hmyn, Sa'deddn'in te'sriyle ikinci vezr Cerrah Mehmed Paa'ya verildi ve kendisine: Eer vazifeni yapmazsan para para edilirsin, rz- maherde de bednam olursun mealinde bir hatt- hmy gnderildi.
Hasan Paa, mensb taleblerlne Sizden aldum paray kime vlrirem, bilir misin z ?> dldlinden ol allyyet'^n eIslne-4 nssa drdlgin-den baka bir cum'a gni Ayasofya'da seccade zerinde bulman pdi ha takarrb ederek ba'zi makaasd isndyle Gazanfer Aga'nin katlini ts-tlzn Udi. Bu sz, Valide Sultn'dan Gazanfer'e ntikal tmesiyle Gazanfer Hasan Pasa akre rvet alup beni Valide Sultn kta kesmis -dr, dlyr; maksad ekyy- avmm zerinze rp sizi p&digahdan ayrmak ve kendisi mstakili olmakdur; bunun in evvel-emrde benm kanunu dkmek stiyor ki, bum pdiha s yleyle ek kimse bulnmasn. dldi. Ve Trnak Hasan Aa'y hd eyledi. Pdih nde't-tahklk, Ha- * san Paa'nn erbb- menasba Valide Sultn ismini virdilnl anlad... Ha-san Pasa, mansb- ifty ir Baki Efendi le Kara elebl-zde'ye arz tdl. Zt- hne Hce Sa'deddn'e tevcihini ferman tmi ken Pasa m -nsib grmeyp defa telhis gnderdi. Tekrar Sa'deddln in lrade-1 senlyye sudur idlnce, onun hakknda n-sez kelimat> yazd; lkin pdih haceyi t'yln eyledi; Sa'deddln, hem muallim-i sultani, hem mftl olmala hiz-i rlyaseteyn old. Nalm'dan telhis, c. 1, s. 178. (Mtercim).' 500 II Cogia nlmiclsstmo di Asan creato Mu M, credesi ehe gli sla stato prlndpal nstrumento della oppressione di Asan> Venedik Mnasebetleri Hlsas; Hasan Beg-zfide, v: 83. 501 Feslefee. Nalm, a. 98. Peevt, varak: 237. Asanbassa deposto mprovisa ment e condotto in prigione aile 7 torri. cousa la tranlca sua natura, e aver celato al Slgnor Ji avlsl d'Onghe rIa> Venodtk MOPase&Hler Hlsas, Nsn 1598.
499

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Yankn Dmesi varzenberg ile Falfi 1598 seferini Raab (Yank)'in ele geirilmesiyle atlar. Bu ehrin zahiresi Fnfkirhen'den gelirdi. Her sene oradan iki-yz kz arabas erzak gnderirlerdi. Bu kaafileler ekseriyetle dman eline dtnden, Fnfkirhen taraflarndan iki bin ift kz zy olmu ve Hristiyan kadnlar araba ekmee mecbur kalmlard. Kaledeki yenierilerin kumandannn sefahate dkn olmasndan dolay, askerin intizm bozulduundan, Yank muhafzlarm tekil eden ikibin cebeci, ikibin yenieri devirmesinden ekserisi Fnfkirhen'de, Kopani'de, UstoniBelgrad'da evlenmilerdi; bundan dolay kale ekseriya mdafaasz kalrd. varzenberg ile Palfi, sras geleceini hesb edip, Trke'yi ok iyi konuan Husar svarileriyle birlikte geceleyin kaleye yaklaarak Zahire arabalar geldi diye haber verdiler; yenieri karakol neferlerinden sarho olmayan, bir kiiden ibaretti. Ona da, kendilerinin, pek yakndan tkb etmekte olan Hristiyanlar'n elinden glkle kurtula-bildiklerini ve hemen kapnn almasn sylediler. Bu konuma srasnda kap altna konulmu olan bir fienk kapy havaya uurarak Almanlarla Macarlar'a geni bir gedip atndan, bunlar sr'atle ieri girdi-le. Azdan aza intikal ederek zamanmza kadar muhafaza olunup gelen bir rivayete gre, kalenin zerinde bulunan demir horoz zaman tm ve Su Kaps denilen kapnn yanndaki anlar kendi kendilerine alnmaa balamlardr (29 Mart 1598). Yank Kale paas, iki elinde birer kl, para para edilinceye kadar kahramanca mukaaver met etti. Nihayet ba bir mzran ucuna geirilerek Macar Burcu ae-rine konuldu. Helinberg Burcu'ndaki barut mahzenlerine snm olan 300 Trk, bur zerinde bulunan ayn miktarda dman ile beraber kendilerini uurdular. Yenieri aas bsbtn sarho bir halde tutularak, zerinde 25.000 duka bulunmu olduumdan, Palfi, aann ban kesti> meden evvel, Kostantiniyye Ftihi'nin Grandk Notaras'a dedii gibi: Niin bu paray kalenin mdfaasna sarf etmedin? demi olduu rivayet olunur. Muhafzlardan drt be kii kurtulup Budin'e kamaa muvaffak oldu. Kale paas Belgrad'daki klasnda skn iinde oturmakta olan Satrc'ya, dmann istilsn bildirdi. Serasker, ancak 18 Haziran 1598 (14 Zilka'de 1006) trihindeydi ki, stanbul'dan imdd aldktan sonra Belgrad'dan kt. alk Burun'un alt

Sayfa

224

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

tarafnda Tuna zerine onsekiz gnde bir kpr yaptrp, ondan sonra Pancuh (Pancve?) sahrasna ordu kurdu. Sokollu Mehmed Paa'nn va kflarndan olan Bekerek'de 45 gn Krm Hm'nn gelmesini bekledi. Gz Giray nihayet Austos sonunda (27 Muharrem 1007) Osmanl ordughna gelerek byk bir saygyla kabul edildi. Lippa, Logos, ebe yolu mu, yoksa Grosvaradin yolu mu 502 tutulacan belirlemek iin mzkere olunarak, ikinci yol seildi. Maro 503 zerindeki anad kalesi birka top atldktan sonra teslim olarak, muhafzlardan 150 kiinin serdrn adr nnde ba kesildi. Bundan sonra ordu Maro'u geerek Ekim (29 Safer) balarnda Grosvaradin'i muhasara etti. Kale yedi gn Trkler1-in lmlarna, hcumlarna mukaavemet etti. Tutis, Papa, Vesprim m-parator askerinin eline dt, Hafz Ahmed Paa'nn Nibolu'da Mi-hl Voyvoda'nm anszn hcumuna urayp malb olduu, Budin'in muhasarada ve pek byk muhatarada bulunduu haberi zerine, serasker yry emri vererek Solnok'a yneldi. Sonbahar yamurlaryle kabarm olan rmaklar, kpr inasna memur Tamvar paasnn ihmli ordunun ilerlemesine bin trl engeller kard 504. Irmaklar sallarla geilmee, toplar su mecralarnda bile srklenip iplerle ekilmee mecburiyet hsl oldu. Birka yz kii bataklklarda telef oldu. Diyrbekir vlsi Koca Murd Paa, Haleb vlsi Mahmd Paa, neferlere rnek olmak ve onlar evke getirmek iin bizzat top arabalarna girdiler. Bu suretle, Varat'tan Gyula (Gle)'ye normal zamanda gnde kat' edilen yol trl mkiltla oniki merhalede alnd, Ordu bir gn Solnok'ta kald; ktlk o raddedeydi ki, bir ekmek bir dukaya satlrd. Teis zerinde hibir zahire gemisi grlmediinden yenieriler isyan ederek, serdrn adrnn iplerini kestiler, kendisini de deneklerle ddler. Zabitleri mdhale etmemi olsayd para para edeceklerdi: Defterdar Ekmeki-zde'nin de cadn yama edildi. Bu isyan, serdr, Budin yolunu terke-derek Segedin yolunu tutmaa mecbur etti: Tatar Hn'na Zombor ve Segedin'i klak tyn ettikten sonra kendisi, h ayli hasta olmakla beraber, Belgrad'a kadar yoluna devam etti.

Bizim trihlerde Upve, Logos, gebe, Varat (Grosaradln (Mtercim). Bizim trihlerde Moros, enad (Mtercim). Hasan Be-zde, varak: 86. Naim, s. 104. Bu seferde bulunmu olan Pe-evl, bu bataklklardaki kadar meakkati hibir yerde grmediini yazar. Siget'de medfn Ali Dede ve Satrc'nin hodbinlii hakknda dikka te deer malmat verir. Pecevl bir gn Ali Dede le yanyana giderken, Satrc'nin niin hibir teebbste muvaffak olamadn sorar; Ali Dede: Bu adamda hodbinlik, hodfrluk, hod -re'ylik, hod-pesendlik mctemi' dir. Bunlardan yalnz birine mbtela olan muvaffak olamaz. > cevbn verir.
502 503 504

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Budin'in Macarlarca Muhasara Edilmesi Macarlar'la Osmanllar Budin ve Varat muhasaralarna hemen ayn zamanda balam ve ayn zamanda vazgemi idiler. Macarlar, Budin' -den ekildikleri zaman, nehir kenarna tesadf eden ksmn ellerine geirmi, Gerhard Tepesi'ni zabtetmi, ehrin yukar ksmnn duvarlar lmlardan pek zedelenmi, Trkler birok yaral ve maktul vermi idiler. Mevkiin imdadna koup gelmi olan Istolni-Belgrad paas Semen-dire bei ile Mar'a belerbeileri Sinan Paa maktuller arasndayd. Bunlardan Sinan'n memuriyeti Budin belerbei Ahmed Paa'ya verilmi ve Tamvar belerbei de Ahmed Paa'ya halef olmutur. Semendire bei Mehmed, Bosna belerbei Tiryak Hasan Paa yarallar arasnda bulunuyorlard. Macarlar'n Budin'i muhasara ettikleri srada vl bulunan Mihall Ahmed mdfaada bulunmamaa karar vermise de ran muharebelerinde imtiyazl bir durum kazanan Kulaksz Osman vaktinde yetierek, Mihalh Ahmed'i hemen kap gitmekten vazgeirmi ve bir yere yerletirdii batarya ile dman mevkiinden karmtr. Bir taraftan da mevsim msid olmadndan Satrc'nn Varat muhasarasn kaldrd gibi Aridk Matyas da Budin muhasarasn brakt. Varat'm muhasaras esnasnda Eflk Voyvodas Mihal, tekrar Dev-let'e itaat etmi grnerek Hafz Ahmed Paa'y Nibolu'da bir tuzaa ekmiti. Mjhal'n adam Dimo, Hafz Paan'm ordusunda gy efendisinin itaati hakknda mzkerede bulunurken, 20.000 Eflkl, kendilerinin sayca altda biri kadar olan Trkler'in zerine hclm edip br ksmn ldrdler ve bir ksmn perian ettiler. Hafz Paa Trnova'ya kaabildi. Mihl, askerine elence olmas iin, paa urbas ve bana kavuk giydirmi olduu bir koca kary orduda gezdirdi; bu ince tuhaflk Eflkl-lar arasnda byk bir netice verdi: Hafz yeni kuvvetlerle dnerek, Ni-bolu istihkmlarn yemledi ve Hezargrad'da klad. Payitahttan hududun mdfaasna gnderilen drdnc vezr Mahmd Paa'mn Edirne'ye vardna dir ald haber zerine, kumanday kendisine devretmek zere umnu'ya kadar ilerleyerek, oradan drdnc vezr sfatyle dvnda bulunmak iin stanbul'a gitti.

226
Sayfa

Damad brahim Paa'nn Yeniden Sadrazam Olmas Bu seferin felketli neticeleri serdr Satrc Paa ile sadrzam Cerrh Paa'nm azline sebep olarak, her iki mhim memuriyet yine brahim

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sadrzamlar o zaman o kadar abuk delffirdl ki. 1598 senesinde brahim nc sadrzamdr; nasl ki sene nce, sekiz aydan daha az bir zamanda da Sinan, brahim, Caalazftde'rtfa sadrazam olduklar grlmtr
505

Sayfa

227

Paa'ya verildi (8 Aralk - Cumde'1-ul 1007). brahim Paa, nc defa sadrete geince 505, Macaristan seferi kumandanlnda selefi olan Satrc'y mahvetmekten baka birey dnmedi. Maksadna erimek iin de yzne gayet kara bir riya maskesi geirdi. 23 Mays 1599 (27 evval 1007)'de yeni serasker stanbul'dan kt. Sadrzam kaymakaml kapdn Hall Paa'ya, kapdnlk da Caala (Cgala)'ya verildi. Lm Al elebi defterdar, Oku-zde nianc, Burhan Efendi ordu defterdar, Mehd elebi res (reskttb), son seferde Sa-tc'mn ktibliinde bulunmu ve k ortalarnda stanbul'a gelmi olan mverrih Hasan Be-zde tezkireci oldu. Hoca Sa'deddn ile Valide Sul-tn'm srarlar, sefer masraflarnn i-hazneden verilmesine Pdiht glkle ikna edebildi. brahim, maksadn gizlemek iin Sarc'ya gayet iltifatl mektuplar yazd. Edirne'de, Satrc ile son seferde bulunmu olan defterdar, gaddarca tasavvurlarnda muvaffakiyet salamak iin stanbul'a yazd vehile, maslahat cb bahanesiyle evvel azletti, sonra tekrar yerinde brakt. Filibe'ye vardnda rendi ki, Satrc Silistre eyletini Gz Giray'a vermitir. Bu da muhataral bir usl idi. nk Hn, bu suretle Tuna yallarnda mevk tutabilirdi. Bununla beraber Satrci'nm kararn tasvb etti: Fakat aksini yapacak olursa mhim karklklar doaca korkusundan dolay byle davranmak mecburiyetinde kaldn ve bu ar siys haty dzeltmek iin vaktini beklemek lzm geldiini, yoksa Sarc'nn hmis olan Gz Giray ile firar edebileceini bb- hmyna bildirdi. Bunun zerine Pdiy, Satrc'ya olduka fkelenerek, yenieri aas Trnak Hasan Aa vstasyle onun damn bildiren bir hatt - hmynu orduya gnderdi. Satrc, Belgrad yaknnda Hisarlk'ta dostu olan Gz Giray'n ihtarlarna ramen Trnaki'y Kurban Bayram ziyafetine davet etti. Ziyafet esnasnda Hasan Aa gsnden pdih emrini kard; derhl yaya-balar Satrc'-nn zerine p ldrdler. Hazinedar kat, bu haberi Tatar ordusuna ulatrd. Sadrzam Batoina'da Satirc'nn dm haberini alnca, pek arm gibi grnerek, birok kimselerin huzurunda byk bir hiddetle yenieri aasnn, kendisinin hibir malmat olmakszn, kendi kt kararyla hareket ettiine yemn etti. Lkin memuriyetine ilve olarak celld-bahk vazifesini de gren siph aas Alaca Mehmed'i de artarak, defterdar Ekmeki-zde'nin ahsm, emvalini emn bir yerde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

bulundurmasn emretti ve emri yerine getirildi. Sadrzam kethdas, defterdrn kendi re'yi alnmakszn bahsedildiine gcenerek, alenen ikyet etti. brahim, siph aasnn bu ekilde vazifesini suistiml etmesinden asla haberi olmadna tekrar tekrar yemin ederek, Alaca'y huzuruna ard; yapmack bir hiddetle: Sana defterdarn hapsedilmesini kim emretti? diye sordu. Ala ca'y bin trl hakaretle tahkir ederken, sa elinin ba parman sol elinin kapal olan avucuna koyarak, defterdar zinhar brakmamasn emrederdi. Kethda kp gidince, sadrzam Alaca'y yanna ararak iaretle verdii emri ifahen tekrarlad. Alaca: Pekl, fakat kethdann elinden nasl kurtulacam? dedi. Sadrzam: Brak istediini sylesin; sen benim emrini yerine getir dedi. Defterdar Ekmeki-zde ise, sadrzama klliyetli paralar vaad ederek bu beldan kurtulduktan baka, memuriyetine de dnd. Daha son ra Alaca'nn mallarn msadere ettirerek, sadrzam tarafndan bir maniaya uramakszm, intikamn ald 506.
Bu vak'ay Feev tbrhm Efendi gzel yazm olduundan, onun ifdesi aaya alnmtr: <O zaman slph bl aas olan Alaca [mtelevvin, vefasz ki yz-l, hem o taraftan hem bu taraftan demektir] Mehmed Aa nakl der ki: Vakt ki Saturc'nun katli haberi geldi ,ve brahim Paa'ya nakl olund, Bu yalandur, asl yokdur, bu haberi kim getirdi? diye iddetli gazab gsterdi. Haberi getireni bulup getirdiler; Sen bu haberi kimden sltdn? diye sord. Kimseden itme dettl, kendm anda bululdum dldi. tbrhm Paa Bak u kfire! Benra huzurumda da yalan syler! Pd&hun mbarek ba ttn, bunun yalan old anlalnca seni en iddetli siyset ile kati ideym diyerek herifi habse virdi; gltdike az kprd, mecnn'a dndl, ehli divna hltb ldp: Mslmanlar, bu ne olacak ldr? Bir yenieri aas, pdhun zni yok, benflm habe -rm yok, pdhun syle nmdr bir vezirini kati eyleye! Buna sakn inanmayn, mutlaka yalandur! diye gh yemin der, gh art ider. Deli gibi sylediini kula itmez. Biz karsnda oturduk; iaret tdi, yanna vardum. Kulauma eyltdi: Saturc'nun defterdar Etmekcl-zde'yl bilJr mlsn? Billrem dldm. mdi, var, kande bulursan kaldr, ve adruna gtr, sk habs it! Dar knca kethudyerlnden (yani: Ket -hud beln mracaat sahihlerini kabul eden adam; daha sonraki devirlerde grlen mhrdar ve zel kalem mdr) sul itdm, i mdi ket-hud ben adrna girdi didi; vardum, ve alt yannda oturdum. Kahve ildi, Saturc'nun katline mteallik sz ol di. Etmekl-zde kalknca ben de beraber kalkdum. Msahabet iderek gitdk. Yolumuz ayrlacak -yire gelince Blzm adra buyurun! dldm. Hem&n rotttegayytr old. Ve Sebeb nedr? dldl; Shib -l devlet (yni: Sadrzam; burada devletli mnsna kullanlmtr} yle buyurda dldm. Kethda bege gldeym! didi; Yok suttanum, adam gndern, kendinz varmak zaflm kin degldr> ddm, ve adra gtrp mmkln oldi kadar tesllye yo-lnda mushabete giridm. (Lkin bu mmkin deildi, nk Alaca sadrazamlarn celldbas makamndayd; lecek, ldrlecek kimseler onun habsine verilirdi.) Etmekcl-zde'nin adam Mehmed kethdaya gidince o da te-l mahz olmu, kendi adrnda kaldrup kendisine irb itmedi -me danlm; temam hiddet ile paasna varup <Alaca yle tmi, siz buyurdunuz m?> dlnl. Paa yemin der, Buyurmadum, haberm yok -dur; bu yalandur. Bir blk aas nedr ki senn habern olmaya, be-nm haberm olmaya, yle muayyen bir adam gtrp fuzl habs de! Bu ne olacak idr? dir. Nice murazadan sonra kethda ben br -mndan kurtlamayup beni (yni Alaca'y) arr: Sen neylm bir defterdar adam habs itmisn? Ben mi didm, kethdam m didl? diye sord. Ben se tabiatn bllirdm, nl cevb vlrmedm; baum edum, turdum. O kadar sdi, o kadar tehevvr itd ki hlini bilmeyenler Bu simdi bum kati lder> dlrlerdi. Yine ehl-1 divna hltab ldttp: Grn, MusJmnlar! Ne hle, ne gnlere kalmuz! Bir blk aas adam alkas yoiken kendisine sipari olnmam ken yle muteayyln bir adam gtrr, habs der! Ben bum ne siyset ile (yni: nasl ldrme us -Ilyle) kati Ideym? Mutlaka bunun lml benm elmdendr! diye tam bir saat diline gelen tm - gallzay syledi. Yine yzlme
506

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

te Pdih*a dmd ve sadrzam olan Kanijeli skalavon brahim ki daha nce Msr' yamaladn ve Drz belerini dm ettiini grmtk idaresi mddetinde umm menfaatleri (maslahat- mme, maslahat- vakt) bahane ederek her trl hince icrtta bulunmutur. Satrc'nm idamndan ondrt gn evvel brahim Paa, Avusturya Imparatoru'na yazd bir mektupta 507 (24 Haziran - 30 Zka'de), muharebenin btn mes'liyetini Sinan Paa'ya ykleyerek, III. Mehmed'in clusunda hapsedilen eli Hergevi'in braklmasn Osmanl hkmeti iin bir iyi niyet hareketi saymakta ve mparatordun sulhun iadesi iin bir teebbste bulunmamas zerine ErTnin Osmanl ordusuna mukaa-vtmet edemiyerek ele geirildiini ve kendisinin Belgrad'a ekilmek zere olduunu bildiriyordu 508. Sivas belerbei Mahmd ile silhdr aas, dostu olan Satrc'nn katlinden dolay duyduu fkeyi unutturmak ve kendisini Macaristan'da alkoymak iin Zombor'da bulunan Gz Giray'a gnderildi. Hn, bunlara Viyana'dan sulhe dir teklifler aldn beyn etti. Sadrzam, Gz Giray'a ide-i ziyarette bulunmak isteyerek Adona mevkiinden Tuna'y geti. Bu Adoni'ye Trkler, eski ve aslsz bir rivayete atfen Can^Kur-taran derler. Gy," Sultn Sleyman Viyana'dan ric'at ederken oraya vardnda: arlken'in elinden canm imdi kurtardm 509 demi. Hn, Zombor'dan sadrzam istikbl iin, nehrin sol sahiline geti. stolni-Belgrad yiitleri, dmann kale zerine yapt bir hcumda ele geirdikleri iki aa topu orduya getirerek, bu sefer esnasnda pek ok kullanlan bu neyi silhlara nmne olmak zere brahim Paa'ya takdim ettiler. brhm Paa Eski Budin 510 sahrasnda, Knm Hn da Pete sahrasnda ordu kurdu. Budin ile Pete arasna bir kpr atlarak, drt gn
bakar, Kfir! Kfir !> dlyp ba parman avuc ine skard (Hammer, sa elinin ba parmam sol eline koydurmu idi; dorusu, bir elinin baparman yine o elin arucuna sktrm olacaktr. nk brahim Paa, bu hareketini karsndakilerden gizlemek istediinden, iki eliyle birden aret edemezdi. Mtercim), yni Pek tut! diye aret derdi. Kethda nihayet: Sul-tnum, buyurun da salvirsin! diyince Bsbtn masharalk olur! Bu saat habs olsun, bu saat salvirilsin! Olur m? didl. Mehmed Kethda dar kd; brahim Paa yine beni yanma cairup Bukaya urdun m? didi; Yok! didm; Hele pek tut, sana syleyorum! diye tekrar tenbT he balad. Hay sultanum, ben pek tutaram; lkin siz beni kethda beg-den nasl kurtanrsnuz? didm, O yabana syler, sen beni dinle di-dl. (Alaca'mn szi temam olur.) brahim Paa Belgrad'a gelince Btmekl-de'yi kal'aya urdrdu; lkin Ktmekci-zde sonra fursat bulup derdmend Alaca'y teftie uratd, mamelekini satdurd; basna dnymn bellarm getirdi. 507 Harbin patlak vermesinden beri sadrazam tarafndan mparator'a gnderilen ilk mektup budur. 508 Lberata la famiglia deli' Ambassador Ces. al. Nro. 29 con coodlzlone ene partino col Ambassadore d'Inghilterra chiamato al campo. Venflttt M-nasebet'eri Hlsas, Temmuz 1596. 509 Bu rivayet Ltdnce ItJn. Comltis, Leslie eserinin 20. sn. sindedir. HftlbUr ki Sultn Sleyman Viyana'dan ekilirken Tunay Adoni'den deil, Pete1 den geti. 510 Buda-Oers; Nam'da Grz ys.

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

sonra sadrzam Pete'ye geti ve oradan Estergon yaknnda Scn-Gkern (Parkani) 511'de bulunan dman ordusuna doru yrd. Vayen 512 muhafzlar Osmanllar yaklatnda kaleyi yakp ekildiler, mparator'un Krm Hn ile sadrzama birer memur gndermesi zerine, Mehmed Kethda ile Ahmed Aa birincisi brhm Paa ve ikincisi Gz Giray nmna olmak zere bir anlama mzkeresi iin Avusturya ordusuna gittiler. Fakat birka gn sonra bir ey kararatra-makszn, geri geldiler 513. Neticesiz Mzkereler Neograd muhafzlar ordunun Tuna boyunca hareketini gletirmek istedilerse de, toplarn atei yetimediinden, birey yapamadlar. Vigrad karsnda da Regeli yaknnda Yeni Palanga zabt edilip toplan alnarak yakld. brahim Paa, Estergon nne ordu kurunca, son olarak kesilen mzkerelere Sent-Andre adasnda tekrar baland. tmparator'un murah haslar Gran Piskoposu Ktasi, Fransya Nadasdi, Bartelemi Pezen, Pal -fi idi. Osmanl murahhaslar sadrzam kethdas Mehmed Kethda, kad Hbil Efendi, Budin yenieri aas Ferhd, Krm Hfln'nn elisi Rum Aleksandr Paleolog idi. Ancak Avusturyahlar Eri, Hatvn, Sirokvar, e-repvar kalelerini ve Osmanllar Estergon, Flek, Neograd kalelerini istediklerinden, anlama mmkin olamyarak grmeler kesildi. Budin vlsi' Sleyman Paa, ksa bir mddet nce, maiyyetinde altm kii ile o civarda atla gezinti yaparken Palfi'nin eline dm ve hediye olarak Viyana'da Aridk Matyas'a gnderilmiti. Diyrbekir be-lerbei Murd Paa, Sleyman'n yerine Budin belerbeiliine getirildi, brhm Paa, Noyhauzel, dier adyla Uyvar zerine yryerek, akn iin adamlar kard. Lkin mparator askerinin Komorn'da toplandn haber alnca, bir taraftan da mevsim ilerlemi olduundan Tuna'nn sol sahilini tkib ederek
Bizim trihlerde Cierdelen'dir. Nam, s. 223. Mtercim. Bizim trihlerde Va. Kezllk, Mtercim 513 Peev, (s. 243) ve ondan naklen Nam. mparatorluk Arlvl'nde Ktasi, Meihlor D Redern, Ni kola Palfl, Pezen iin 30 Eyll 1599 trihiyle Pil-sen'de tanzim olunmu bir terhsnme msveddesi vardr. Onda u szler okunur: Dantes et concedentes psls conjunctlm ac separatum p^nam omnl-modamque facultatem, autoritatem et potestatem, ut videllcet pro nobis ac nomine nostro cum supra memorato Tatarorum Chano aut etiam cum dlco Ibraim Bassa -de pee ac de alils orantbus inde dependentibus, eme gentlbus annexis et connexis colloquendl, agendl, tractandl, concludendl, statuendl> Sarayn gizli evraknda dah u ibare grlr: Instnic pro fidellbus nastris comjtl Adopho ab Althan et Paulo Appony de Nagy Appon ad effectuationem universarum concllslanum seu artleuloram tam n Sltvatoroklana denuo confirmata quam n vlennesl recenter facta ca -pitulatione comprchensorum destJnatls Commissarlls. Bu talimat andrt maddeyi htiva eder.
511 512

Sayfa

230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Pete ve Budin'e ekilmee karar verdi. brahim Paa'nn Tabiat Krm Hn memleketine dnmeyi arzu ettiinden sadrzam geen seneki gibi Macaristan'da klamas iin kendisini pek ok tevik ettiyse de", messir olamad. Gz Giray brhm Paa'dan emin olmad iin, hibir vakit adrnda ziyaretine gitmedi. Ancak at zerinde konuurlard. Aralan, Nam'nn tabiriyle, eker-b, yni imtizalar grnte idi. Nihayet Hn dnd ve sadrzam Gekemet, Zombor, Ba 514 zerinden ric'ate devam etti. 11 Kasm (22 Reb''l-hir)*de Tuna sahilinde Vokuvar karsnda ordusunu kurdu 515. Drt gn sonra yine Varadin kprsn geip 25 Aralk'ta (7 Cumd'l-uhr) Belgrad'a vard. Yenieri aas Trnak Hasan, oradan stanbul'a gitmek zere sadrzamdan ruhsat ald. Anadolu askeri yurtlarna gnderilerek, Rumeli askeri klalarna datld. brhm Paa btn bu sefer esnasnda askeri arasnda tam bir intizam salamaa muvaffak olarak, bu tedbri ve b ir de kendisinin stad olduu riyakrlk sayesinde, gerek hudd ahlsinin, gerek Hristiyan prensler tebeasnm sempatisini kazand. Msr ve Suriye'yi yamalaryle tahrb etmi olan brhm, pdih tebeasnn orduya getirmekte olduu buday uvallarndan bir habbenin bile parasz alnmasna mni oldu; bunun iin orduda yiyecek pek boldu. Askerin saldrsndan ikyet edildii hi iitilmi ey deildi. Semendire ve Ta-mvar Srb ve Ulahlar*! takm takm Osmanl sanca altna geldiler. Bunlar ihsana boarak en ziyde zerlerinde arslan resmi bulunan Selanik seccadeleri verirdi. Arslan, ihsan verenin timsli olduundan, bu sece-deler byk bir muhabbete dellet ederdi. brhm Paa riyakrl o dereceye gtrd ki, Pozaa Hristiyan -lan ehirde Trk kadsn ldrdkleri zaman, bu dmm kendi emriyle yapldn syleyerek, kadnn kannn kanun gerei aktlm olduunu bildiren bir mektubu da kendilerine gnderdi. Birka kii bu hususta iti raz edecek oldularsa da: Vakitsiz bir iddetle reayay dman kucana m drelim? cevabn verdi.
514 515

Nalm'da, s. 225, Kelcm (veya Kelcem), Sunbur, Boo. ICftUfdm. Tana zerinde bir VH ki, Nalmfi'da Eri Irmak diye gsterilmitir

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Askeri arasna ald Hiristiyanlar* taltif ederek, ihsanlar verip ken dilerine iyi muamele gstererek, 30 seneden beri Iskalavonya'y tahrb eden Heydkler'in saldrlarn defetmekte sr*atli davrand. brhm, hudud .ahlsinin tevecchn kazanmakta gsterdii maharetle birikmi aylklarnn denmemesinden dolay isyan eden Fransz ve Ulah muhafzlardan da Papa kalesini silh patlatmadan almaa alt (Haziran 1600). Bunlar Istolni Belgrad vlsi Dervi Paa'ya, 60.000 dukaya varan alacaklar ndendii takdirde, kaleyi teslm edeceklerine dir haber gndermi idiler. Dervi Paa bu teklifi sadrzama bildirdi, o da hemen Pdih'a arz etti. Bb- hmyn, bu mhim mevkii ele geirmeyi oktan beri arzu ettiinden, Fransz ve Ulahlarla gnderilen ce-vbda 10.000 duka'nn hemen ve geri kalannn da ileride denecei vaad -edildi 516. sler, yeminlerine sdk kalmak isteyen Alman ve Ma-carlar'm silhlarn aldktan ve kendilerinin miralaylar Marota'y zincire vurduktan sonra, Baron Adolf D varzenberg kumandasnda bulunan mparator ordusu frkasna kar koydular. Erlau ftihi, mevkiin muhasaras esnasnda bir kurunla vurularak ldrld. Fransz ve Ulahlar Papa'da uzun mddet durabilmekten midsizlie kaplarak, 2.000 kii olduklar halde Trkler'e iltihak etmek zere kaleden ktlar. Nadasdi'-nin Husarlar* ve Trk'n
mparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'nde Papa kalesinin teslimine dir birok Araba vesikalar vardr; evvel Sultn III. Mehmed'in, kalenin teslimi zerine verdii abidnme (ferman); ondan sonra sadrzamn bir mektubu, ve te tarafa (yni bizim tarafa) geen Franszlarn mparator hizmetini Sultn'n hizmeti ile mbadele etmelerine dir vatandalarna yazdklar mektuplar. (Mtercimin tlvesi: Burada, Ham -mer, fermn- hmynun tercmesini yazmsa da, asl Mn-et- Feridun'da bulunamadndan, aaya bunun hlsas alnmtr:) Ferman Hlsas Zabitlerinizden Piyer Maklo (?), Frano (Fransuva), Lab -lan (Lablans) ile gnderdiiniz arza geldi. slm askeri aleyhine cengden nedamet ettiinizi im ediyor ve Fransa kra -hyle ulu atalarm arasndaki samim mnsebetleri hatrlayarak zabitlerin, voyvodalarn ittifakla Bb- Hmynum hizmetine girmee karar verdiklerini bildiriyorsunuz. Yz elli Mslman esirini birey istemeksizin braktnz gibi Papa kalesini de teslim etmek istiyorsunuz. Kendi detleriniz ve dininiz zere yaamak arzusunda bulunarak zabitlerinize imdiye kadar Viyana Krah'mn verdii tahsisat taleb ediyorsunuz: Sekiz yzbaya ayda yz duka; sekiz alemdara elli duka; dier ikisine onsekiz duka; alt voyvodaya (mlzim) elli duka; onalt zabtya (mlzim -i sn) onalt duka; kethdaya elli duka; alacanz olan tahsisatlarnz ve bir de elinizdeki Alman ve Macar esirlerinin mallar ve zahreleriyle size id olmasn istiyorsunuz. Papa'nn (kalenin) teslimine mtte-fikan karar veren ikiyz kiiye de yirmi bin duka taleb ediyorsunuz. Yalnz benim ve sadrzamn maiyyetinde harb edeceksiniz; baka muharebelerde kullanlmayacaksnz. Ve aranza Tatar giremiyecek. Bu talebleriniz kamilen yerine getirilmitir. Papa belerbeiliine tyn ettiimiz Istoni-Belgrad bei Hasan ile onbebin duka gnderilmitir. Papa kalesini kemkn muhafaza ediniz. Evst- Zilhicce 1008 (27 Haziran 1600)'. Hammer'in ilve ettii aklamalara gre meali buna yakn olan sadrzamn mektubunda Franszlar'a yirmibe altn zincir gnderildii yazlm ve bunlardan ikisi mektup getirenlere ve bakyyesi Papa kalesi kumandanlarna verilmitir; mektubun mhr nne brhm... dir. Papa kalesindeki alt takmn miralay Msy D Rame'ye Semendire Valisi Al Paa tarafndan gnderilen mektup 1603 ve Semendire Bei brhm Be tarafndan gnderilen mektup 1604 trihiyle t-rihlenmitir. Birincisinin mhrnde Al ismiyle iki tarafl Zl-fekaar- Al ve dierinde Rc-i ltf- Huda brhm yazlmtr. Franszlardan Monklas'n vatandalarna yazd mektuplarda, Pdih hizmetine girdikleri halde, pek atfetlere mazhar olacaklar yazldr.
516

Sayfa

232

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

svarileri bunlar tkb ederek, 1.000 fazlasn para para ettiler; ilerinden ancak be-alt yz yaral ve halsiz dtkleri halde Istolni Belgrad'a geebildiler. Bb- hmyn vaadini yerine getirerek, zerinde anlalm olan 10.000 dukay verdi ve bunlar hizmetine kaydetti. Pdih'n bu yeni tebeas, yirmi seneden fazla bir mddetle, ecaatleri ve ellerine den Hiristiyanlara yaptklar vahetlerle imtiyaz kazandlar. Kanije muhasarasnda ilk hcuma bunlar karak, vaad edilen akenin geri kalan ksmm da o zaman aldlar. Hoim (Hotin)'in zabtnda o zamana kadar faslasz devam eden harbin muhataralarndan hayatta kalabilmi olanlar, Kazaklard ve Ruslar* ilere geirip kebb etmekte vahce bir mahzziyet duydular 517. Bu barbarca mumeleleriyle Macarlar'm ve Almanlar'm, silh arkadalarndan esr ettikleri adamlar hakknda gsterdikleri daha korkun hareketlerinin intikamn almak istiyor gibi grnyorlard. brhm Paa, yenieri aas Trnak Hasan'm yenierilerle, topu ve cebecilerle stanbul'dan gelmesine ve Gz Giray'n akrabasndan birinin birka bin Tatar'la iltihakna kadar Belgrad'da kald. Son seferin nih yetinde sadrzam gibi Hn da Sultn Mehmed'in memnuniyetinin nianesi olarak bir mbeynci vstasyle bir kl, kaftanlar, ve para alm ve bizzat sefere gitmesi iin kendisine gayet iltifatl mektuplar yazlm ise de, pek mkl grnecek zrler ileri srerek payitahtnda kalm, sadrzamn ve mftnin mektuplarna da kl kullanmaktaki kadar, kalem -kullanmakta da mahareti olduu iin gazellerle cevb verdi 518'. . 1600 Temmuzu nihyetinde Osmanl ordusu Essek Kprsn geip Estergon'a yneldi. Baranyavar'da 519 bir frka dman malb ederek, firarileri Tuna'ya dkmee muvaffak olan Tiryaki Hasan Paa, Essek'de brahim Paa ile birleti; orada toplanan harb meclisinde Estergon'a tercban Kanije'ye hcum edilmesine ekseriyetle karar verildi. Bundan dolay Diyrbekir belerbei Murd Paa ve sadrzam kethdas Mehmed Aa, iklo ve Babua zerine yrmek iin emir aldlar. Bu iki kalenin
517

<Die selben meistentheils spiessen, radbrechen, en die Hakan werfen, dle Gemaecht ausschneiden, sengen, braten, Riemen aus ihren Leibem schne-iden, m4t Esseg, Sala und Pfeffer darelnstreidhen lassen, Andere mit Zttndstrick brennen, mit Pech tropfen und Pulver sprengen, bls an den Hals n die Erde graben, und mit eiseraen Kugeln und Geltdarnach schteben lassen, auch vlel derselbigen zusammengekuppelt, und n el nen Ring gestellt, welche wle elner naeh dem anderen von dem Scharpf richter seines Gefallens herausgenommen und mit manigfaltfeer Pein hingerl-chtet worden, zusehen rrissen. Macaristan Muharebeleri, c. 3, s. 477. 518 SelnlM (s. 744 ve 781) bu gazellerden birkan yazar. 519 Kanijeliler gayet azgn olduklarndan Tuna ve Drava kenarn feesp almlar idi. Ba'zen Belgrad deirmenlerinden adam kaparlard. Pornvaz palangasn da yakup hasret virdiler. O - zaman Budln eyaletinden ma'z len Peuy'da kaamet den Tiryaki Hasan Paa bum duyunca maiyyeti ile yetip dman berbd Udi, ressn, bayraklarn nne katarak serdr ordusuna gltdi. Nam'dan, s. 235. Mtercim.

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

muhafzlar serbest ekilmek artyle teslim olarak Mehmed Kethda tarafndan Neograd'a gnderildiler. Rumeli belerbei Lala Mehmed Paa, Budin'den byk apta be top alarak Papa'dan kurtulmu olan Fan szlar'n arkasndan gelmi ve Kopani'ye doru gelirken Bulundvar ka -lesiyle Lak Palangas'm zabtetmiti 520. Sadrzam Babua'dan Berzen-ce'ye gidip Tatarlar'a o taraflarda aknlar yapmalarn emretti ve Austos balarnda Kanije Hisar nne vard. Kanije'nin Alnmas Bu ehrin muhasaras, lm konulmasna ve gedik almasna mni olan bataklklardan dolay, bundan evvelki muhasaralarn hepsinden mkil oldu. Kaleye doru ancak bir araba geniliinde olmak ve her gn yenilenmek zere ubuk denerek yollar yapld 521. ok gemeksizin, dman ordusunun geldii grld. Kaleyi kurtarmak iin gelen bu kuvvet Loren Dukas Filip Emanuel Merkr kumandasndayd. Kumandan, Trkler'in stn kuvvetleriyle umm bir muharebeye girimekten kanmak istiyordu. Lkin birka defa cenge girierek, bunlarda brhm Paa, 14 top ve 3.000 adam kaybetti. ehrin iinde 1.000 kantardan fazla barut bulunan baruthanesi utuundan, mahsurlarn toplan birka gn skt etti. Lkin kale yeniden atee balayarak Merkr'n dnmesi zerine de hibir kurtulu mdi kalmaymcaya kadar ate. etmee devam etti. 44 gn sren cesurca bir mdfaadan sonra, kale muhafz Jorj Paradeyzer, muhafzlarn, ateli silhlar mstesna olmak zere silh ve e-ylanyle beraber serbeste kp gitmesi artyle teslim oldu. Bu anlamaya 6 dereceye kadar riyet edildi ki, mahsurlar tavuk ve tneklerini, ocuk salncaklarn bile alp gtrdler. 76 top gaaliblerin eline dt. Transilvanya voyvodas Mihal'n elisiyle birlikte stanbul'a gnderilmi olan reslkttb Hamza Efendi'ye veklet eden mverrih Hasan Be-zde, muhasarann yaknda iyi bir ekilde
Nam'da Bovandvar ve Lde eklinde yazlmsa da, yanltr. Kanije muhasarasnn subeti ve, ince yol i'mlt Naima'nn aada zetlenen fdesinden gzel anlalr: Kanije, Berk nm nehrn vasatnda dz adadadr; varou toprak dolma metin ve mstahkem bir kal'adr, ki taral nehre varncaya kadar birer ok atin sazlk ve bataklktr. Nfehlr Balat Gl'nden kp Dra -va'ya akar. Etraf ormanl dalar, ne metris le yafcln varmak kaabll ye ne lm ile atmak mnkln. Ne kadar top ursan gmlr, kalr. Serdr inyet-i Hakk'a tevekkl iderek muhasara emretti. Gnde drder beer yz dne atlrd. Sigetvar kaps tarafndan onyedl gn dld. Kar taraftan dabl dglraek lzm geldiinden top erimez yerden su zerine ubukdan hasr gibi itler ki lisen tabir olunur denerek yalnz bir araba geecek yol yapld. Lkin bu da ancak her gn ki tarafdan ta'mlr ve tecdld olunur ve bataklar dahi odun yklerlyle doldurulmaa ugra&Urd. (Mtercim)
520 521

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

neticelendiini bildiren arzay tanzim ederek, mkfaten bir kl, bir hil'at ald. Kanije'nn fethini haber vermek iin Abd Efendi stanbul'a gnderildi. Bu mnsebetle gn, gece enlikler yapld. Yirmi blk seg -bn ve yeni yazlan 3.000 asker Kanije'de muhafz brakld; Kanije, vilyet (belerbeili) yaplarak Tiryaki Hasan Paa'ya verildi ve Siget, Essek, i klo, Peuy varidat dah arpalk nmyle ona tahsis edildi. b-rhm Paa Yakve Kprs'nden Drava'y geip Essek'e yneldi. Oradan, klamak zere Rumeli beglerbeini Prizren'e ve Anadolu belerbeini Banyaluka'ya gnderdi. Kendisi de Belgrad'a gitti. Yenieri aas, mu'-td olduu zere, stanbul'a dnd. Avrupa Devletleriyle Bar Mnasebetler Kanije muhasarasndan sonra Sitvatorok Anlamasna kadar alt sene mzkere ve muharebe devam etmi ise de, yalnz Macaristan muharebesi srasnda Osmanl lkelerinin dier taraflarnda cereyan eden hdiseleri hikye etmek iin deil, mild XV. asrn son senesine rastlayan III. Mehmed saltanatyle Osmanl trihinin en ehemmiyetli senelerinden biri olan 1008 hicr senesi hakknda da nazar- dikkati ekmek iin, ifdemizin seyrine bir fasla vereceiz. Son sene zarfnda ecneb devletlerle olan mnsebetler Macaristan'da harb talihinin kararsz olduu kadar bar niyetlerle olmutu. Eri'de pdihn maiyyetinde bulunmu olan ngiliz elisi Burton, istanbul'da vefat etmiti. IV. Hanri'-nin elisi D Brev, mteferrika Mutahhar Aa'mn Pdih'n ihtiram almeti olarak Kra'a murassa bir kl hediye etmek zere eli sfa-tyle Fransa sarayna gnderilmesine muvaffak olmutu 522. Cenevizli olmas yznden Franszlar'a da Venedikliler'e olduu kadar dman olan Caala, Mutahhar'n gitmesine engel oldu. D Brev, vaadin geri alnm olmasna msid bir ekil vererek, efendisinin bir eref klc almaktansa Hristiyan esirlerinin brakldn grmeyi terch edeceini syledi 523; Venedik elisiyle birlikte Grnata Mslmanlar1! lehine
Flassan'm trihinde bu memuriyetten hi bahsedilmez. mparatorluk arivinde Rangun El Yazlar arasnda (nu: 28, va: 41) IV. Hanri'nn Ms-y D Brev'e 26 Ocak 1595 tarihli bir mektubu ve su unvan ile bir siyasi muhtra vardr: <Della fratellanza e confederatlone di Prancesl col Turchi, e per sangue e per cotum! e per l'elettione canserva fra questa due nationl. 523 Diceva che il suo R non haveva bisogno d'altra spada, era meglto libe-rare Schlavl franceai. Venedik Mnasebetleri Hlasas, 5 Eyll 1598 ve Bodiye, Trklerin Ummi Tarihi Hlasas, s. 591, 592.
522

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

tavassutta bulundu, Beyt'l-Mukaddes Kilisesi'nin camie evrilmesini isteyen m valisinin teklifine kar durdu, mft Sa'deddn Efendi nezdinde Beyolu'ndaki Fransisken Papaslar'mn tarafn tuttu Pdih, Floransah birka kadrgann Sakz'a anszn saldrmasndan dolay Sakz Katliklerini cezalandrmak ve btn kiliselerini camie evirmek istedii halde, zt- ahanenin bu husustaki fkesini yattrmaa muvaffak oldu. Braiano Dukas Virjinio Auromo, maiyyetinde Marko Antonio Ka lafata ve general Bartolomeo D Mont olduu halde elabukluuyla Sakz' Osmanl Devleti'nden almak istemiti. Lkin faydasz bir muhasaradan ve Bartolomeo'nun lmnden sonra, mahcubiyet iinde geri ekilmee mecbur oldu 524. Sadrzam spanya le ahidnme akdine msid grnyordu; lkin mft Sa'deddn ve onun taraftar olan kap kethdas Gazanfer 525 buna engel olmak iin var kuvvetleriyle uratlar. Lehistan stanbul'a sk sk eli gndererek Zamoeski vstasiyle akdettii anlamada sebat etti. Eflk ile Moldavya Mihal'n isyanndan ve Sinan'n hezimetinden beri Osmanl Devleti iin kaybolmu saylabilecei cihetle, Lehistan Kral III. Sigismund, bu iki memleketin o zamana kadar Pdih'a vermekte olduklar vergiyi kendisi vermek arUyle uhdesine devredilmesini taleb etti 526. Sigismund'un elisi Kk ek-mece'ye gelmi ve stanbul'a resm* dhil olmak zere iken, bir hdiseden dolay niyetini deitirerek, dvnn bekleyiini beyhude brakmt (Eyll 1597), Alt ay sonra, yni ubat iinde Semerkand ve Buhr Pdih zbek Hanedanndan Abdullah'n elisine de u hl vki oldu: zbek elisi, son merhale olan Gegbze'de iken, eyas alnm olduundan, bunlar bulunup da kendisine teslim edilinceye kadar istanbul'a girmiyecei-ni bildirdi. Taleblerini yerine getiremediinden vezirler, Lehistan elisi gibi, onu da beyhude beklediler. Bununla beraber bir ay sonra zbek elisi payitahta gelerek, dvnn i'tiyd vehile muamele grd. Bu se-fr, derviane
Bodlye, s. 595. Nalm, s. 115. Sslanik (s. 783), yzden ziyde es irin Fransa elisi mel'nuna teslim edilmi olmasndan ikyet edip der W: *Az kald ki, byle dar- slm iinde sarahaten Frane la'lnl delaletiyle halet zuhur eyleye. Sakz zerine vukua gelen bu hcum senesinden evvel Ne -rl Gerardl Osmanl Devleti ile Floransa arasnda bir ahidnme mzakere ettiyse de muvaffak olamad: Arrlvato Mouteferrika da Fireme havendo condotto seco un Neri Gerardi con altrl sette. - Gerardi parte (27 nov. 1598) col negzio rresoluto e disgustato. Venedik Mnasebetleri Hlasas. Ancak, bu mteferrika, yahut aiUglr bir serseri olmaldr: D negozio di Toscana trattato per quel Ciasneglr che si servi in Francla. Firenze, Venezla del nome di persona della Porta con patente fajse essendo grenatino Renegato.> 525 Venedik Mnasebetleri HJAbs, Ekim 1598. 526 Kezalik, 21 Ekim 1597
524

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

tavrlarla muttasf bir adamd; sadrzam kendisine" hitb ettii zaman oturduu yerden ayaa kalkt. III. Mehmed'in clusundan ve muzafferiyetinden dolay tebrikler arzetmeye memur idi. Yeni bir Lehistan elisi gibi 527 ona da uzun mddet taynt masraf olmamas iin, sefirlerin mmkn olduu kadar ser bir ekilde gnderilmelerini emreden kanun hkmlerine uygun olarak onbe gnden az bir mddet zarfnda ruhsat verildi. Semerkand Pdih Abdullah birka ay sonra vefat etti; olu Abdlm'min ancak birka ay tahtta oturup Tulum Hn nnyle mehur olan Nreddn Muhammed Hn tarafndan indirildi (Nsn 1599 - Ramazn 1007). h'n Elisi h Abbs, zbekler'in dahil ihtilflarndan istifde ederek Horasan' ele geirmiti. Kazand zaferi terifat memuru (eik aas) Kara Han vstasiyle Sultn Mehmed'e bildirdi. Kara Han 528 zbekler*den alman yirmidrt ehir ve kalenin anahtarlanyle birlikte stanbul'a geldi. Mteveffa mrz Haydardn babas Ko Kapan'n dyesi olup gen ehzadenin mezarn grmek arzusunda bulunan Glter dah beraberinde idi. Dye Kadn, Valide Sultn'a kymetli hediyeler getirdi. Eli, yirmidrt anahtar altn ve gm tabaklar iinde Pdih'a takdm etti. k tabaklarda Horasan vilyetinin taht ehri olan Hert'n anahtarlar vard. Dye hareme kabul edilerek, kendisine ziyadesiyle hrmet gsterildi. Valide Sultan Ve Vezirler Valide Sultn, Devlet zerindeki muzrr te'srini icra etmege^devam ediyordu. Lkin siys itiglleri skdar'daki camiin inatn tkb etmee mni olmad; yenieri ktibi ma'rifetiyle, yine Valide Sultn tarafndan Yenikap'da insna balanan Mevlevihane ki payitahtn en mehur mevlevhnelerinden biridir o srada tamamland. skdar'daki camie bir
Selanlkl, s. 716, 14 a'bn 1006 (22 Mart 1598). veneffc Mnasebetleri H -, has, Lehistan elcisinin 8 Agustos'ta gittiini yazar. M. D'Ohsson'a gre Osmanl Devleti ile Lehistan arasnda ilk ahidnme bu sene zarfnda addolunmutur, lkin bu pek yanltr. Venedik elilerinin 1599 Temmuz raporlar da Mustafa avu nmnda bir elinin Lehistan'dan dndn ve Eyll 1600 raporlar Bir Lehistan elisinin geldiini bildirirler. 528 Nam, a. 115. BelAnUd, s. 791, 795, 818. Mnset-i Frsl'de Nu: 23, t Mehmed'in Horasan fetihnamesine cevb yazldr id, Arapgirl Mehmed Kul Beg tarafndan ulatrlmtr.
527

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

medrese ve bir dr'l-hads ilve edilerek mderrislikleri ulemnn mehurlarndan Ebl-Meymin Efendi ile San Grz'e tevcih olundu. Valide Sultn, askerin aylklarn demek, yhud dier harb masraflarn karlamak iin zengin haznesinden zaman zaman para karrd; lkin oluna hediye olarak gnderdii gzel cariyeler eriilmez nfuzunu bsbtn muhafaza ederdi 529. III. Murd saltanatnda kendisinden bahs ettiimiz Rziye ki Pdih ekseriya nashatna mracaat ederdi vefat etmi ve btn yetitirdii adamlarn teyi ile Beikta Camii yanna gtrlerek defn edilmiti (30 Hazrn 1598 15 Zilka'de 1005). Sultn Mehmed, Rziye'nin oluyla 530 zevcesi Lala Mehmed Paa'nn vefatndan sonra bakalarna varm bulunan dyesinin oluna mansb-lar verdi. Yine o sradayd ki, ehzade Mustafa'nn kz ve Byk Sultn Sleyman'n torunu olup, Mehmed Paa'ya ve sonra Sinan Paa'ya .nikahlanm olan sultn ld. Bu zamanlarda yalnz vilyet valilikleri deil, sadrazamlk da kadn-* larn nfuzu altndayd. Hadm Hasan ve Sleyman Paalar ancak Valide Sultn sayesinde sadret makamna kmlard. Evvel kapdn, sonra sadrzam kaymakam olan Halil Paa bu memuriyetleri, Pdih'n hemiresi olan zevcesinin kuvvetiyle muhafaza etti. Hall, donanma amirali iken, herbirinde sekiz kreki bulunmak zere 16 sra krekten m -rekkeb bir bastarda, baka bir deyile rikb- hmyuna mahsus bir kadrga in ederek, Kanun Sleyman tarafndan konulan ve II. Selm, III. Murd zamanlarnda muhafaza edilmi olan kanun hkmne uygun olarak Pdih'n huzurunda denize indirdi. Caala-zde, Valide Sultn'm re'yiye sadretten azledilip de stanbul'a dnerek Sa'deddn Efendi ve Gazanfer Aa'nn kuvvetleriyle kapdn-paaha iade olunduu zaman, byle bir gemi in ettirmi 531 ve donanmayla Messina'ya gitmitir. Messina'dan, validesinin ikaametghma giderek, onu beraberine almtr. Caala kardei arl' istanbul'a getirdii gibi, Gazanfer de yeenini istanbul'a getirtmi ve bu delikanl validesini dinlemiyerek Mslman olmutur 532.
La Sultana Valide ha la tramontana del overao, la Bascnkadun la sua famillarlssima, dell a presento uno gtorine bellissiraa che partori il primo-genito Selim nde n molta grazia. Kasm 1596. Lo somma delle cose le pi importanti si reduce alla Regina madre. 6 Temmuz 1596. ki sene sonra: La Sultana madre ha corso gran travagllo dlcendos che l Sign. voleva mandarla n Amasla, ove l Seraglio vecehlo, ma che ha promesso non ingerirsi nel Governo dimostrando esso Signor raolto risoluto di rlformarlo coll mezzo del prime (Cerrah Mehmed Paa) e del-la pena. 1598. Venedik Mttnsetoetkfri Hlsas. 530 Olu Mustafa evvel Haleb vUsl, sonra Erzurum beglerbegi, 1008 (15M)' de veztr oldu. 531 II. Sign. volesse il Cigala santasse terzo Vezir nel Dlwano, ma avendo commlnlcato alla madre, che il Clgala doppo fatto primo Vezir aveva detto non dovesse ascoltar la madre ne la Sultana intro (la madre) in gran-dissima colera, nde il Sigr. amantissimo della madre lo redego n Er-zerum.> Venedik raporlar, 2 Haziran 1597. 532 Venedik raporlar, Nisan 1600.
529

Sayfa

238

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Caala'dan, Hall Paa'dan sonra en itibarl vezirler sadrzam So-kullu ve Sinan paalarn oullar Hasan ve Mehmed Paalar idi. So -kollu-zde, Macaristan'dan dnnde kendisiyle Sinan Paa-zde arasnda ortaya kan tekaddm mes'elesini lehine hallettirmek iin, Pdiha altm be kymetli elbise ve oniki gm at takm takdim etmiti 533. Lkin Sinan Paazde, Valide Sultn sayesinde rakibinden ileri gemi ve Sultn Selm'in neslinden Piyle Paa'nn kzn nikh altna alarak nfuzunu artrmtr. syanlar Sinan Paa-zde'nin dnye sadrzam Cerrah Mehmed Paa'nn kznn izdiva ve oullarnn snnet dnleri umm bir enlik olmutur. Cerrah Mehmed Paa, kendisi bizzat snnetilik etmi ve imdiki Pdih' (ehzadeliinde) snnet ederek bundan dolay Cerrah unvann alm olduu iin, oullarnn snnet dnleri pek parlak idi. Macaristan hududu muharebelerle harb olduu ve Devletin memleketlerinden urada burada zuhur eden isyanlar, nayak olanlarn kanlaryle bastrld bir srada, istanbul ahlsi bu dnlerle vakit geiliyorlard. Payitaht kahvehanelerinde Onikinci imm Mehd olduunu ln eden ihtiyar bir meczb, aarm sakalna baklmyarak aslmtr. Payitaht civarnda Sultn Selm'in kardei ehzade Sleyman olduunu iddia eden bir serseri de ayn cezaya uratlmtr (1596). Belerbeinin bulunmad bir srada Karaman taraflarn yamaya cr'et eden 3.000 talebeden ekserisi ldrld. Mutahhar taraftarlarn Yemen'i kartrmak istediklerinden, bu aileden Yedikule'de mahbus bulunanlar, daha korkun olan Boazii Kulesi zindanna nakl olundular. Kendisine Mbarek h ismini veren bir ekya resi Basra ve Badd taraflarn yama ederek kervanlar da ya yama etti yahut bir bedel mukabili brakt; o da Mehdlik dvasnda bulunup, o derecelerde kuvvet buldu ki, Kevkebn ve Hacce belerini Rumeli'den altm (???) askerle zerlerine gndermee mecburiyet hsl oldu. Haleb vlsi Hac brahim, yenierilerin bir isyann, ilerinden 17 kiiyi asmakla bastrd. Grcistan'da Ca'fer Paa Lu-varasb ailesini imha etti; Simon Levend ile Aklesandr'n olunu, Alek-sandr'n bayle birlikte istanbul'a gnderdi ve bu prensler Yedikule hapishanesinde haytlarn tamamlad lar. irvan'n son mstakil hkmdar Burhneddn'in zt - ahaneye arz-
533

Venedik raporlar, Aralk 1597.

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

ubdiyyet etmek zere istanbul'a gelmi olan olu ihtiramla kabul edilerek, Pdih tarafndan kendisine thamam paras nmyle 20.000 ake verilmitir. Yahd Kira'nn Katli Siphler'in istanbul'da isyan haremin orduya stnlne almet olduu iin vilyetlerdeki isyanlarndan daha mndr olmutur. III. Murd'n saraynda kilerci sfatyle nfuzunu anlattmz Yahd Kira'nn siph timr ve zeametlerinin verilmesine kararak bu ii ticret mevzuu yapm olduu iin bu isyanlarda az te'sri olmad. Si-phler bu Yahudi kadnn ban istediler. Caala'nn kapdn-paala tyininden beri sadrzamn gyabnda istanbul'u kaymakam sfatyla idare etmekte olan Hall Paa, bu itaat bilmez askerin istediinin yaplmamas hlinde kendisinin ve Valide Sultn'n mahv gerekeceinden korkarak, avu-bay Kira ile ocuklarn aramaa gnderdi. Kira, sadrzamn saraynda dvn merdivenlerinden karken sipahiler hcum ederek, oluyla beraber kendisini telef ettiler; ve byk memurlarn kaplarna astlar. Kira'nn yalnz drdnc olu, Mslman olmak suretiyle kurtulup Aksak Mustafa avu nmn almtr. Kira'nn msadere edilen mallarndan be milyon ake hsl oldu. Bu hdise, Hall Paa'nn kaymakamlktan azlini ve yerine Hafz Paa'nn getirilmesini gerektirdi. Karayazc syan istanbul'da sipahilerin ayaklanmas, Anadolu'da Haova firarilerinin isyanna tesadf etmitir. Daha ar ve daha muhataral olan bu isyan, Devle* iin otuz sene srekli kan akar bir ceriha olmutur. Karayazc unvnyle hret bulan segbn blk-bas Abdlhalm, Macaristan ordusundan kam ve birtakm Krd ve Trkmenler'in bana geerek Ruha (kadm Edessa) (bugnk Urfa)'y zabtetmitir. isyandan malmat al-, mak iin Pdih tarafndan Anadolu'ya gnderilmi olan Hseyin Pa -a'y da kendi tarafna almaa muvaffak oldu. Karaman mtesellimi, yni belerbei vekili, Hseyin'in zerine yrd. Lkin Aksaray tarafnda malb ve Konya'ya geri ekilmee mecbur oldu. Sinan Paa-zde Meh-med Paa, sler zerine gnderilerek Karayazc ile Hseyin Paa'nm iine girmi olduklar Urfa'y muhasara etti (Temmuz 1599 - Muharrem 1008).

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Karayazc'nin bu emri, ki Nam'da Hkm-i Karayazc unvamyle dercedilmitir Hammer'den tercme yerine, aslndan alnmtr. Hammer tercmede mukarrer ve mukadder oldukda> baresini mukarrer ve mukadder olduundan seklinde anlam, ve bundan dolay da Karaya -zc'nn haddizatnda edebslzce olan yazsna lzumundan fazla ehemmiyet vermitir. Cezas virilr cezas virile> olmaldr. Mtercim.
534

Sayfa

241

Mahsurlarn mhimmat kalmayp da kurun yerine gurular eriterek kullanmaa mecbur kaldklar zaman, Karayazc, Mehmed Paa ile mzkereye giriti; kendisine Amasya hkmeti verilmek artyle tes-lm olacan ve Hseyin'i de teslim edeceini bildirdi. Bu art kabul edilerek, Hseyin stanbul'a gnderildi. Mehmed Paa, Diyrbekir'de klayp, memuriyet merkezi olan Amasya'ya gidecek yerde Sivas taraflarn talan etmekte olan Karayazc zerine yrd. Macaristan seferine gitmek zere arlm olan Sivas vlsi Mehmed Paa, stanbul'dan geerken sye tarafdarlk ederek, bundan sonra sakin duracana kefalet etti. Bu te'mnt zerine Mehmed Paa stanbul'a arlarak, Karayazc'ya orum sanca verildi. Lkin Karayazc isyandan vazgeecek yerde, Badd vlsi bulunan kardeinin yardmyle, isyann geniletmekten baka birey yapmadndan, Hasan ve altnc vezr brhm Paalar, Karayazc zerine yrmee memur oldular (25 Nsn 1600 - 11 evval 1008). Bu iki vezr Kayseri'ye vardklarnda, 20.000 syi karlarnda buldular. sler muharebeye girierek, Osmanl ordusu hemen tammiyle malb oldu. Hac brhm kurtulup, Kayseri'ye gitmee g muvaffak oldu. Bu muvaffakiyetten itibaren Karayazc Anadolu'da kendisini yegne shib ve hkim addederek, bu sfatla byk emirler kard; bunlardan birini aynen nakledeceiz: Kaysariyye sakinlerinden ibu hmil-i hkm-i erif Mehmed nm kjmesne Osmniyn tarafndan be-inyetu'llahi tel mnhezim olan serdr Hac brhm Paa muharebesinde bu canibe keml-i ihls ile itaat etmekle cem-i teklf ve rsumdan mutlak muaf eyledim, ve eline bu hkm-i hmyn virdm, ve byrdm ki: Dest-i Osmniyn bu taraflardan bi'1klliyye munkat' ve saltanat bil-niz' bana mukarrar ve mukadder oldukda tarafumdan ta'yn olnan mer ibu hkm mucibince mezbn muaf v e msellem tutup rsum ve teklfden bir nesne teklif itmeyeler. Her kim bu hkme itaat itmezse cezas virilr, ve bu hkm-i erfi elinde ibkaa idp mazmn- hmyn ile amel eyleyeler; yle bileler. Harrer f evst - reb''l-evvel sene tis'a ve eli (24 Eyll 1600) 534 Devletin kuruluundan beri geen asr zarfnda Osmanl sultan -

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

larnn hukukuna bu kadar mtecvizne bir taarruz vukua gelmemiti. Vk Sultn Sleyman saltanatnn balarnda Msr'da Ahmed Paa bir mddet sultn unvanm alm ve daha sonralar da brhm Paa Viya-na'y muhasara ettikten sonra kendisini bu unvanla ydederek, Pdih, kulunun bu cr'etkrca hareketine ceza vermee lzum grmemitir. Fakat u. vekayini yazdmz zamanda bir firar asker neferi kendi nmna fermanlar vermekte, ve brhm Paa Kanije'yi ele geirirken, Devlet, Anadolu'yu kaybetmek tehlikesine mruz bulunmaktayd. Hoca Sa'deddn, Gelibolulu Al, ir Bak Nin Vefatlar 1008 hicr senesi yalnz Kanije fethi ve Anadolu'da kan isyanlarla deil, Osmanl literatrne eref veren en byk deh sahihlerinin irti-h liyle de dikkate ayandr; bu byk adamlarn kayb mverrih iin III. Mehmed'in halalarndan ve kzlarndan olup iki sene nce vebadan vefat edip IU. Murd'n yanma defnedilen onalt sultnn vefatndan ziyde mhimdir. Sa'deddn ki, 25 seneden beri ehzadelerin ve pdihn hocas ve III. Murd le III. Mehmed'in mft ve maviri sfaty-le, Devlet'in btn mhim ilerinin tesviyesinde mnevver dnceleriyle yetimi, ve Pdih' Eri seferinde bizzat bulunmaa kna etmi ve Haova harb meydannda sebat etmesi iin tevikte bulunup ve hatt s rar ederek muzafferiyeti te'mn etmitir. Sa'deddn, ki Devlet'in kuruluundan I. Selm'in irtihline kadar Osmanl Devleti Trihfnin mellifi ve Fars edblerinden Lr'nin Umm Trih'inin 535 mtercimidir; Sa'ded-din ki, mzeyyen ve mutantan slbuna kendinden sonrakilerden hibiri yetiememitir, 13 Reb'l-evvel 1008 (2 Ekim 1599) trihinde yni Mev-lid-i Peygamberi Gn, Ayasofya Cmi-i erifine gitmek zere iken fiic-ceten irtihl etmitir 536. Cenazesi, yksek ilmiyye rtbelerinde bulunan drt olu tarafndan gtrlerek Eyp Camii yanna defn edilmis-tit 537;. Alt ay sonra, 23 Ramazn (7 Nsn 1600) fda ir Bak irtihl etmitir. Bak, defa Rumeli kazaskerliinde bulunup, fakat Sa'deddn'in vefatndan sonra dah mftlik makamna getirilmiyerek, bu hizmet Sun'ul-lah Efendi'ye

242
Sayfa

Molla Lr'nin alemin balangcndan Sleyman zamanna kadar Farsa tarihi. AUI'den. (Mtercim) 1008 Rebt''l-evvellnin ontklnci pencenbih gn Ayaso-fya'da kraat-1 Mevlld-i erif cem'iyyetl oldgndan azimet icn tecdd-i vuz'ya nlyyet eyledii srada vefat etmldlr. Altm be yanda idi. Atal'den. (Mtercim) 537 Tbut tmd- din dnya oan drt ogl tarafndan berdu olnup kasaba-i Eyyb'da i'dfld eyledikleri dar'1 kur naziresinde deln olnd. Kezalik. (Mtercim).
535 536

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

verilmitir. Bak, Osmanl ir-i rebblerinin en bydr; pek muteber olan u eseri tercme etmitir: Siyer-i Nebevi, Mekke Trihi, Fezil-i Cihd. Mft Sun'ullah Efendi cenaze namazn eda ederek nm edebiyat Osmaniye bak olduka bak olacak olan irin divnndan bu duruma mnsib bir beyit 538 okumutur. Bk'nin vefatn gren sene, daha az kymetli olan dier alt irin de hayatlarnn sndne hid olmutur ki, unlardr: Sheyl, rif, Basr, Pafos kads lm, skb kads Vlih, III. Mehmed zamannn ehnamecisi, yni grevli kasde yazcs Ta'lkci-zde. Fakat Osmanl edebiyat iin bir felket olan bu sene zarfnda Devlet'in en byk kayb ekseriya hakkati mkellef bir slb iinde rten ve hce-i sultan olduu eserlerinde dima gzkmekte olan Sa'deddn'in deil, l'nin vefatdr ki, en mstakil fikirli (hr dnce sahibi) ve en doru szl Osmanl mverrihlerinden biri ohp, geri trihinde vak'alarn zaman bakmndan bz hatlar varsa da, dima yksek bir irfan ve tenkd fikriyle yazlmtr. Sleyman'n saltanatndan beri Devlet hizmetinde istihdam edilerek saray memuriyetlerine yakr bir fikir sahibi olmamasndan dolay bihakkn lyk olduu nianclk makamna kamam ve birbirini mtekib defterdar, yenieri ktibi, Amasya sancak bei, nihayet Cidde paas olmutur. Mensur ve manzum onsekiz eser brakmtr . Mensur eserlerinden Knh'l-Ahbr adn verdii ve drdnc ksmnda Devlet-i Osmaniye trihini yazd umm trih dikkat ekicidir. Heft -Meclis adyla yazd Sigetvar fethi, Ndire-t'1-Muhrb unvmyle yazd Sleyman'n evldlarnn muharebeleri, Zafer-nme adyla yazd Grcistan seferi, snnet dnleri tafsilt, Esmr't-Tevrh tercmesi, bir mneat mecmuas dah mensur eserlerindendir. Bir takm efsne vadisinde bir takm- mutasavvfne olan Trke ve Farsa iirleri, kendisi iin o kadar hret salamaya deecek eyler deildir 539.
Kadrini senttn musallada bllp ey Baki Durub el bakayalar kursuna yaran sft akU (Mtercim). 539 l mahlasn alm olan Gelibolulu Mustafa 949 (1542)'da domutur; nk tn'snn 991 (1583) trihiyle trihlenmi olan mektubunda krkiki yanda bulunduu yazldr. Henz dokuz yanda iken mehur lisn limi Srr'nin ve 960 (1552) senesinde Muhyddn -i Kfiyyeci'nin derslerinde bulunmutur (Al Trih, varak: 67 ve 308). 965 (1557)'de Mihr Mh ismindeki manzum hikyesini ehzade Selm adna yazmtr; bundan dolay ktiblik hizmetine alnmtr. Seim'in lalas Mustafa Paa'ya intisb ederek, onunla beraber Suriye'ye git mitir. Byk yangn zaman stanbul'da bulunuyordu. sene sonra Kilis'de, Bosna valisinin dvn ktibi sfatyle, 24 Ramazan 982 (7 Ocak 1575) trihinde Auersberg zerine kazanlan muzafferiyetin Pdih'a takdim olunan mutantan arzasn yazd. Yine o sene zvornik'de sancak-beini ve birok manzum hikyeler yazm olan ir Yahya Be*i grd. 1576'da Bosna serhad -bei Malko Bal Be'le Pozaga Bei*-nin yannda idi. 1578'de Lala Mustafa Paa'nm Acem ordusu serdrhyla stanbul'dan ayrlnda, l btn sefer mdde-tince onun ktibliini yapm, ve seferin sonunda hizmetlerine mkften Haleb timr defterdarlna tyn edilmitir. Hmsi Mustafa
538

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Osmanl mverrihlerinin en doru szllerinden olan ve bu trihimizin u ksmna kadar bize rehberlik eden bu tarihiden, teessf etmeksi zin aynlamiyoruz. Kaybnn arln undan dolay da olduka hissediyoruz ki, vak'alann trihleri ve tafsilt bakmndan gstermi olduu dikkatle imdiye kadar bize bir hayli yardmc olan Sultn III. Mehmed'in terifats Selnik dah, aras ok gemeksizin, l'ye iltihak etmek zere lem-i ebediyyete intikal etmitir. (Baron Joseph Von Hammer Purgstall)

Paa'nn ahs dman olan sadrzam So-kollu Paa, l'nin ne gemi hizmetlerini, ne de mellif ve mverrih sfatyle olan ehliyetini nazar- itibra almadndan, l, n'sndaki birok mektuplarda bundan dolay ac ikyetlerde bulunmutur. Nihayet, ehzadelerin snnet dnn tasvir etmek iin yazd Cmi''l-Hubr unvanl eser, kendisine iyi bir hizmet verilmesine vesile olmutur. Krkiki yanda ve onyedi eser sahibi olduu halde, 1585'de Erzurum defterdar olmu, bir sene sonra Badd haznesi defterdarlna gnderilmitir. 1000 (1591) senesinde yenieri ktibi, daha sonra defter emini oldu, o n sene sonra yine yenieri ktibliine dnd. III. Murd'n clusunda l, bir iir takdim ederek terakkiye ve 200.000 ake (?) varidata nail olmutur. Bununla beraber Kiinh'l-Ahbr adndaki trih eserini yazmaa vakit bulmak zere, Valide-Sultn'a bir manzum arza yazarak, Msr defterdarln istedi. Sultn Meh -med derhl arzusunu yerine getirdi; ancak vezirlerin muha lefetinden dolay sancak-bei pyesiyle Amasya defterdarlna gnderildi. Drt sene sonra 58 yanda iken Cidde Paalnda vefat etti (Rz ve Rz, Tercim-i Ahvl-i uar, 151'inci ve 203'nc). Journal Asiatique de mracaat, c. 1, s. 142. l'nin, n'slnda sayd zere, eserleri unlardr: 1) Ens'l-Kulb 2) Hilyet'r-Ricl 3) Tuhfetii's-Suleh 4) Rhatu'n-Nfs 5) Zbdet't-Tevrh 6) Heft-Meclis (Sigetvar Fethi) 7) Ndiret'l-Muhrb (II. Selm ile kardei arasndaki muharebe) 8) Nusrelnme (1578 Grcistan seferi trihi) 9) Mene''-n' 10) Cami''I-Hubr (1582 snnet dnnn tasviri) 11) Menktb- Hner-vern (Hattatlarn tercme-i hlleri) 12) Kiinh'l-Ahbr: Bu eser haytnn son yedi senesini igal etmitir. Manzum eserleri: 1) Tuhfet'I-Uk 2) Riyzi-trfn 3) Mihr Mh 4) Mihr Vefa 5) Araba ve Farsa Dvn'iar

Sayfa

244