GELM PSKOLOJS 1.BLM: Geliim ile lgili Temel Kavramlar ve Geliimi Etkileye !

akt"rler: lk blmde geliim ve geliimle ilikili temel kavramlar verilecektir. Birbiriyle ok yakndan ilikili olan bu kavramlarn benzer ve farkllklar da vurgulanarak hem gelilimin daha iyi kavranmas salanlacak hem de ileriki konular iin bir n hazrlk ya lm olacaktr. !sikolo"i# nsan ve hayvan davranlarn inceleyen bilim daldr. !sikolo"inin ek ok alt dal vardr. Bunlar balca klinik$ geliim$ endstri$ sosyal$ fizyolo"ik$ renme ile rehberlik ve renme sikolo"isidir. %eliim !sikolo"isi# &llenmeden lme dek olan sre iinde biyolo"ik ve sikolo"ik olarak meydana gelen deiim ve geliimleri inceleyen sikolo"i daldr. Byme# 'rganizmada sadece boy$ kilo ve hacimde meydana gelen arttr. (adece bedensel deiimleri ka sar. )cudun farkl organlarnda farkl hzlarda byme meydana gelebilir. 'lgunlama# renme yaantlarndan bamsz$ kaltmsal kodlamann idare ettii her bireye zg deiimleri ierir. 'lgunlama$ kaltmn etkisiyle organizmann kendisinden beklenen fonksiyonlar yerine getirebilecek seviyeye ulamasn salayan biyolojik deiimlerdir. *ukarda da belirtildii gibi olgunlamaya renmenin etkisi olmamaktadr. +rnein, bir ocuun el ve armak kaslar yeterli olgunlua erimeden dzgn bir resim ya amaz$ i lii ineden geiremez$ ayakkablarn balayamaz vb'lgunlama evre koullarndan olduka bamsz gerekleir. .ormal artlarda evre olgunlamay etkilememektedir. Bireyin bulunduu ortamda uyarc yoksunluu ok fazla sz konusu ise bu durumda ocuun olgunlamas olumsuz etkilenebilir$ bir miktar gerileme sz konusu olabilir ancak olgunlama genetik kodlamann kontrol altnda gerekleecei ekilde yerine gelecektir. +rnein$ salkl bir bebek belli bir olgunlua eritiinde yrmeye balayacaktr$ ancak ocuun yrmesi engellenirse bir sre bu davrann gereklemesi gecikecektir. /ncak uygun ortamda ocuk yrmeyi gerekletirecektir. Burada nemli olan ocuklara yalarna uygun olgunlamay gerekletirebilecekleri ortamn salanmas$ onlara kstlamalar getirilmemesidir. /yrca her olgunlama geliim olmakla birlikte$ her geliim bir olgunlama deildir. 0nk geliim hem biyolo"ik hem de sikolo"ik ve sosyolo"ik bireyin tm deiim srecini ierirken$ olgunlama sadece genetik kodlamann idaresinde gerekleen biyolo"ik deiimlerle snrldr. Bir baka deyile$ 1olgunlama geliim kmesinin bir alt kmesidir2 diyebiliriz. +renme# 'rganizmann tekrarlar ve yaantlar yoluyla davranlarnda meydana gelen nis eten kalc izli davran deiiklikleridir. +rnein, ocuun ayakkablarn balayabilmesi iin el ve armak kaslarnn$ kemiklerinin yeterli olgunlua ulamas yetmez$ ocuun ayakkablarn nasl balandn grmesi$ denemeler ya mas$ gerekli davran ya 3ya madna dair bilgilendirilmesi$ ekitirilmesi de gerekmektedir. %eliim# &llenmeden lme dek organizmann byme$ olgunlama ve renmelerinin etkisiyle srekli olarak bedensel$ zihinsel ve sikolo"ik deiimleridir. Gelime rn olarak ele alndnda$ geliimi de bu rnn sre yn olarak ifade edebiliriz.

&55/67 %eliim yaam boyu devam eden bir sretir. %eliim$ sadece fiziksel deiimleri deil$ zihinsel$ duygusal ve kiiliksel ynden de tm geliimleri ierir. %elime, olgunlama ve renmenin bir rndr. %eliim ise sretir. %eliim grevi, her geliim dneminde bireyden gerekletirmesi beklenilen davran deiimleridir.

8azrbulunuluk# Bireyin belirli bir olgunlama dzeyi ile birlikte$ n3renmelerini$ ilgi ve tutumlarn$ gdlenmilik dzeyini$ yeteneklerini$ genel salk durumunu da iermektedir. 8azrbulunuluk$ 1bireyin eitim ortamna getirdii zelliklerin tm2 olarak da ifade edilebilir. +rnein# aaca trmanma olgunluuna erimi ve bu davran ya mas iin gerekli tm renmeler salanm olsa da aaca trmanmak istemeyen bir ocua bu davran ya trlamaz. &ier bir deyile$ bisiklet kullanmak iin gerekli hazrbulunulua sahi bir ocuk da, bisiklet kullanmak iin yeterli olgunlua erimi$ bisiklet kullanmaya istekli$ nasl kullanacana dair n3renmeleri kazanm ve genel salk durumu da buna elverili ise bisiklet kullanmay baarabilir. 5ritik dnem# %eliimin belli dnemlerinde belli davranlarn gereklemesi beklenir. Bu dnemde birey bu davrann renilmesine kar daha yatkndr. Bu renmelere ilikin evre etkilerine kar daha duyarl olunur ve bu renmeler dier dnemlere gre daha hzl ve kolayca meydana gelir. te bu dnemlere geliimin kritik dnemleri denir. 5ritik dnemlerde kazanlmas gereken davran kazanlmadnda daha sonra kazanlmas ya ok zor ya da imk9nsz hale gelir. 5ritik dnemin en nemli noktas 1zamanlama2dr. :er bireylere bu dnemlerde gerekli renme frsat verilmezse geliim ya yavalar ya da bir daha gerekleemez. +rnein konuma iin kritik ya 43; ya$ yrme iin 434.< ya$ okuma3yazma iin =3> ya civardr. %eliim ile lgili 6emel lkeler 4? Geliim, kaltm ve evre etkileiminin bir rndr. Bireyin fiziksel$ bilisel ve duyusal geliimi kaltmla getirdii zellikler ve evresiyle etkileimi sonucu ortaya kan yaantlarndan etkilenir. ;? Geliim sreklidir ve belli aamalarda gerekleir. %eliim yaam boyu devam eder ve belirli aamalarla birikimli olarak oluur. 8er dnem bir nceki dnem zerine kurulur ve kendisinden sonraki dneme de n koul oluturur. @? Geliim nbetlee devam eder. &eiik dnemlerde deiik geliim alanlar ne geebilir. +rnein, ocuun dil geliimi asndan konumasnn hzland bir dnemde$ yrmeye balamasyla konumasnda bir duraksama gzlenir. A? Geliim batan ayaa, iten da dorudur. &oum ncesi dnemden itibaren ncelikle ba$ daha sonra da srasyla gvde$ kol ve bacaklar geliir. /yrca$ ncelikle i organlarn ve sonra da giderek da doru bedenin geliimi gerekleir. <? Geliim genelden zele dorudur. 0ocuklar nce tm vcuduyla hareket eder$ yani byk kaslarn kullanr$ daha sonra giderek daha zen gerektirecek becerileri baarabilecekleri ince motor kaslarn kullanr ;

hale gelirler. +rnein, bebek uzandaki bir nesneyi almak istediinde nce tm vcuduyla hareket eder$ zamanla sadece kolunu uzatarak hedefine ulaabilir hale gelir. =? Geliim bir btndr. %eliim alanlar birbirinden bamsz deildirler$ aksine srekli birbirleriyle etkileim iindedirler. Bir geliim alanndaki olumlu ya da olumsuz yndeki bir deiim dier geliim alanlarna da ayn ynde etki etmektedir. >? Geliimde kritik dnemler vardr. 'rganizmann$ belli dnemlerde$ belli renmelere ve evre etkilerine daha duyarl olmasdr. Bu dnemlerdeki bu belirli renmeler daha hzl ve daha kolay gerekleir. %eliim grevlerinin zamannda ve yeterli gerekleebilmesi iin kritik dnemler olduka nemlidir ve bu dnemlerde gerekli renme ortamlarnn salanmas gereklidir. B? Geliimde bireysel ayrlklar vardr. %eliim$ hem kaltmn hem de evrenin etkileimiyle gerekletii gz nne alnrsa$ her bireyin geliiminde de farkllklarn ortaya kmas gerei kanlmazdr. 8er bireyin geliim zellikleri kendine zgdr ve tektir. Buradan da anlald zere$ bir bireyin bakalaryla kyaslanmas doru bir davran deildir. %eliimi :tkileyen Caktrler Bireyin geliimini belirleyici olarak hem kaltm hem de evre etkin rol oynar. ;D. yzyl balarna dek geliimde sadece kaltmn etkin olduu gr hkm srm olsa da daha sonralar ya lan bilimsel aratrmalar evrenin de geliim zerindeki etkinliine dikkatleri ekmitir. 5altmn etkinliini tek yumurta ikizlerinde gzlemlediimiz fiziksel$ bilisel ve duyusal zelliklerin olduka fazla benzerlik tamasyla$ evrenin etkisini de kardeler aras farkllklar ve hatta farkl evrelerde yetien tek yumurta ikizleri arasndaki ayrcalklarn gzlemlenmesiyle aklayabiliriz. /yrca$ bu erevede kaltmn m yoksa evrenin mi geliim zerinde daha etkin olduu konusunda net bir gr yoktur. Bireyin baz zelliklerinde kaltm$ baz zelliklerinde de evre daha baskn olabilmektedir. +rnein, ocuun sa ve gz rengi gibi balca fiziksel zelliklerinin ortaya kmasnda kaltm daha etkin iken, ahlak$ dil$ soyut dnebilme gibi zelliklerindeki geliimde evrenin daha etkin olduu sylenebilir. 5altm 5altm$ bireyin anne ve babasndan genler yoluyla sahi olduu zelliklerini ifade etmektedir. Bireyin yaam$ annesinin yumurtasnn babasnn s ermiyle dllenmesiyle balar ki bu dllenen yumurtaya zigot denir. Eigot$ bireyin organizmasn oluturacak ilk hcredir. 5altmn ka samn da yumurta ve s ermde bulunan ;@Fer kromozomun birleimi olan A= kromozomluk bu zigot belirler. 8er bir kromozom ocua anne ve babasndan geen ;D.DDD genin farkl kombinasyonlarda diziliinden meydana gelmektedir. %enlerin ya sn &./ Gdeoksiribonkleitasit? ad verilen amino asitler oluturur. Carkl yumurta ve s erm farkl gen kombinasyonlar tadndan ayn anne ve babadan farkl zelliklere sahi ocuklar doar. Baz genler dominant (baskn $ bazlar ise resesi!(ekinik Ftir. +rnein, kahverengi gz$ kvrck sa$ yksek tansiyon baskn iken mavi gz$ dz sa$ sar sa ekinik zelliklerden bazlardr. /nne ve babann her ikisinde de ayn ekinik zellik olduunda bu zelliin ocukta da ortaya kmas mmkn olur. /nne ya da babadan

sadece birinde baskn zellikteki bir genin olmas ocukta o zelliin ortaya kmasnda yeterli olur. 0ocua anne ve babasndan kaltmla geen tm zelliklere genoti"$ gzlemleyebildiimiz tm zelliklerine de !enoti" denir. Bir genoti ten farkl fenoti ler oluabilir ki buna doum ncesi$ doum sras ve doum sonras evre etki etmektedir. 5sacas genoti kaltmla bireye geen ve evreden etkilenmeden aynen gzlemlediimiz zellikler iken Gbireyin gz rengi gibi?$ evrenin etkisiyle deiime uray o deiimiyle gzlemlediimiz zellikler de fenoti zelliklerdir Gzeka gibi?. Eek9nn snrlar genoti ile belirlenmiken, gzlenen zeka$ dllenme sonras tm evre koullaryla ortaya kar. Hinsiyet de kesin olarak genetik faktrlerle belirlenen bir zelliktir Ggenoti ?. /nne ve babann reme hcrelerindeki ;@Fer kromozomdan biri cinsiyet kromozomudur. /nnenin yumurtasnda bulunan cinsiyet kromozomu II ti inde iken babann s ermindeki ise I* ti indedir. ( ermdeki I kromozomu ile yumurtadaki I kromozomu birleirse bebek GII? kz$ s ermdeki * kromozomu ile yumurtadaki I kromozomu birleirse bebek GI*? erkek doacaktr. /yrca baz hastalklar da kaltmsal olarak ortaya kabilir. Eigotun genetik ya sndaki bir bozuluk yani genlerdeki kromozom saysnn ya da ya snn normalden farkl olmas bebein fiziksel ya da zihinsel bir sorunla dnyaya gelmesine sebe olabilir. +rnein, doJn sendromlu bebeklerde en sk rastlanan genetik bozuluk biimi ;4. kromozom iftinde fazladan bir kromozomun bulunmasdr. *ani doJn sendromlu bir bebein hcrelerinde A= yerine A> kromozom bulunmaktadr. &55/67# Kunu belirtmekte yarar vardr ki$ kaltmla oluan hastalklarla doum ncesi anne karnnda ortaya kan herhangi bir durumla oluan hastalk ya da bozukluklar kartrmamak gerekir. /nne karnndaki tm etkiler evre koullarnn etkisi olarak tanmlanr ve bu etkilere de evre bal altndaki konularda deinilecektir. 0evre Bireyin geliim ve zelliklerinin temelini kaltm oluturmakla birlikte bu zelliklerin gelitirilmesine ya da snrlandrlmasna sebe olan da evre faktrleridir. 0evre faktrleri de doum ncesi$ doum sras ve doum sonras olarak incelenebilir. #oum n$esi% &oum ncesi bebein geliiminde 1anne2 ok byk nem tamaktadr. /nnenin hamilelik dnemindeki beslenmesi$ zellikle de hamileliinin ilk aynda bebein geliimi ile olduka ilikilidir. /yrca annenin ila ya da kimyasal madde kullanmas da bebei olumsuz ynde etkileyebilmektedir. 8amilelik srecinde alnan alkol ya da uyuturucu maddeler, iilen sigara gibi zararl alkanlklarn olmas da bebein hem fiziksel hem de zihinsel saln tehdit etmektedirler. /nnenin hamilelikte geirebilecei frengi$ kzamkk$ suiei gibi hastalklar ve annenin bu dnemde radyasyona maruz kalmas da bebekte geliim sorunlarnn ve bozukluklarnn grlmesine sebe olabilir. 8amilelikte annenin uzun sreli ve youn stres$ sknt$ korku veya heyecan yaamas da bebein sinir ve sindirim sistemini olumsuz ynde etkilemektedir. #oum sras% &oum esnasnda bebein boynuna gbek kordonunun dolanmas gibi nedenlerle oksi"en alamamas$ vakum ve fose s gibi aralarn hatal kullanm

sonucu bebein ok fazla basnca maruz kalmas$ bebein bata beyni olmak zere tm geliimini olumsuz etkileyen faktrler arasndadr. #oum sonras% 8amilelikte annenin beslenmesinin bebein geliimine olan nemi gibi doum sonras da bebein beslenmesi ok nemlidir. Bebek ne kadar dengeli ve dzenli beslenirse geliimi de o derece olumlu ilerleme gsterecektir. +zellikle = yana kadar olan srete ve ergenlikte fiziksel geliim en youn olduu dnemler olduu iin bu aamalarda iyi ve dengeli beslenmenin ayr bir nemi vardr. 0ocuun geirebilecei hastalk ve kazalar da geliimi etkilemektedir. +zellikle ilk ocukluk dneminde geirilen bulac hastalklar da trlerine gre geliimi yavalatmakta bazen de gerilemesine bile sebe olabilmektedir. 0ocuun yetitii aile ortam da geliiminde byk bir etkendir. /ilenin sal$ huzurlu ve mutlu olmas$ ocuklarna kar tavr ve tutumu$ aile bireylerinin birbiriyle olan ilikileri geliim zerinde rol oynayan faktrlere rnek olarak verilebilir. /ilenin sosyo3ekonomik dzeyi ocuun geliimine etki eden bir dier faktrdr. *ukardakilere ek olarak ocuun arkada ortam$ eitim ald evre$ iinde yaad evre$ to lum$ kltr ve deer yarglar gibi evresel etkenler de geliimi etkilemektedirler. 1. B"l#m S$r%lar& 4? 1Biyolo"ik ve evresel etkiler sonucu zaman iinde bireyin davranlarnda$ dncelerinde$ duygularnda ve ya snda ortaya kan deiimlerdir.2 *ukarda ifade edilen kavram en iyi aadakilerden hangisi aklarL /? 'lgunlama &? +renme B? %eliim :? Byme H? 8azrbulunuluk

;? 1'lgunlama2ile ilgili olarak aada verilen ifadelerden hangisi dorudurL /? 'rganizmada boy$ kilo ve hacim ynnden meydana gelen deiimlerdir. B? Bireyin davranlarnda meydana gelen kalc3izli deiimlerdir. H? Bireyin n renmelerini$ ilgi$ tutum ve gdlenmilii ile belli bir dzeye gelmesidir. &? 0evrenin etkisiyle bireyin davranlarnda meydana gelen davran deiiklikleridir. :? +renmelerden bamsz kaltmn kontrolnde oluan deiimlerdir. @? /adakilerden hangisi geliim ilkelerinden biri deildirL /? B? H? &? :? %eliimde kaltm ve evrenin etkisi vardr. %eliim genelden zele dorudur. %eliim batan ayaa$ iten da dorudur. %eliim ergenlie dek devam eden bir sretir. *aamn deiik evrelerinde farkl geliim alanlar n lana kar.

<

A? 5iilik geliimi asndan 1kritik dnem$...dnemdir.2 Hmlesinde noktal yere gelecek en uygun ifade aadakilerden hangisidirL /? Hinsiyet ayrmnn ya ld B? Bireyin en ok iine ka and H? (osyal adan evre uyarclarnn en ok etkin olduu &? 0ocukluk kimliinden genlik kimliine geildii :? (oyut dnmenin en st dzeye ulat <? /adaki kavramlardan hangisi 1geliim2 tanm ka samnda yer almazL /? Byme &? +retme B? +renme :? 'lgunlama H? 8azrbulunuluk

=? /ada verilenlerden hangisi doum ncesi geliimi etkileyen faktrlerden biri deildirL /? /nnenin sigara imesi. B? Bebein radyasyona maruz kalmas. H? Bebein A> kromozoma sahi olmas. &? /nnenin hamilelikte suiei geirmesi. :? /nnenin hamilelikte ar korku ve stres yaamas. 'eva( ) a*tar&: 4.B ;.: @.& A.H <. & =./

+.BLM: !i,ik-el Geliim Ciziksel geliimi, bedensel ve devinsel geliim olmak zere ikiye ayrabiliriz. Bedensel geliim, boy$ arlk ve hacimdeki art ile birlikte vcudun sistem ve organlarnn fonksiyonlarn yerine getirecekleri seviyeye ulamalarn tanmlamaktadr. &evinsel geliim, duyu organlarnn$ kas ve sinir sitemlerinin birbiriyle uyum ve btnlk iinde almlarn ka sar. Burada fiziksel ve devinsel geliim ortak zellikler gsteren belirli ya dnemlerine gre verilmitir. &oum +ncesi &nem *aamn$ dllenmeyle yani babann s erminin annenin yumurtasn dllemesiyle balad kabul edilir. Bu yzden geliim de dllenmeden itibaren incelenmektedir. Bireyin byme ve olgunlamasna ilikin tm bilgiler zigot dediimiz dllenmi yumurtada kodlanmtr. Eigottaki bu bilgiler mayoz blnme sayesinde anne ve babadan gelen ;@Fer kromozomun birlemesiyle oluan A= kromozomda yer almaktadr. Eigot$ hzla mitoz denilen hcre blnmesiyle oalmaya balar. Mitoz blnmede hcreler kendilerinin aynsn oluturacak ekilde ikiye blnerek yeni hcre olutururlar. 'luan her yeni hcre de ;@ ift GA=? kromozom bulunmaktadr. &llenmeden itibaren douma kadar olan sre @ dneme ayrlarak incelenir#

4? #lt dnemi (dllenmeden itibaren ilk & 'a!talk sre % Bu dnemde fallo t nde dllenen yumurta fallo borularndan aaya inerek iki hafta iinde rahme Guterus? inerek rahim duvarna ya r. ;? (mbriyo dnemi(). 'a!ta ile *. 'a!ta aras # Bu dnemde mitoz blnmeyle oalan hcreler farkllamaya ve ileride vcudun organ ve sistemlerini oluturacak blmleri meydana getirmeye balarlar. 8crelerdeki bu deiim sonucu farkl ya oluur# endoderm, mezoderm ve ektoderm. (ndoderm% (indirim$ solunum sistemi$ karacier ve akcier gibi nemli organlarn olutuu i ya dr. +ezoderm# 5as$ iskelet$ salg ve dolam sistemini meydana getiren orta ya dr. (ktoderm# &uyu organlar$ sinir sistemi ile di$ deri$ sa ve trnaklarn olutuu en dtaki ya dr. @? ,ets dnemi (). ay ile douma kadar olan sretir # Bu dnemde bebek douma hazr hale gelecek ekilde tm organ ve sistemleri geliir. Bu dnem iinde$ A. ve <. aylarda fetsn temel vcut ya s oluur. Cets <. ay sonunda yeni doan bebekte gzlemlenen baz bedensel ve devinsel zellikleri kazanr. :rken doan bebein en az > aylk olmas gerekir. Cets beyninin >.3B. aylarda almaya balad iddia edilmektedir. %eliimin yaam srecinde en hzl olduu dnem doum ncesi dnemdir. Bebeklik &nemi GD3; ya? Bedensel %eliim# Bebeklik dneminin ilk bir yl doum ncesi dnemden sonra geliimin en hzl olduu dnemdir. Bebek dnyaya geldiinde ortalama ABN<@ cm. boyunda ve ;<DDNA@DD gr. arlndadr. Bebek 4. yann sonunda doum srasndaki boyunun yaklak yars kadar$ ; yanda ise te ikisi kadar uzam olur. Bebein arl = aylkken doumdaki kilosunun yaklak iki katna$ bir yanda katna$ iki buuk yanda ise A katna ular. Bebein bann doum ncesi geliim hz dier organlarna gre daha fazla olduu iin bebek dnyaya geldiinde ban vcuda orannn yetikinlerden daha byk olduu gzlenir GO hatrlanrsa geliim ilkelerinde de$ geliimin batan ayaa$ iten da olduunu belirtmitik?. Bir yetikinde ban vcuda oran 4PB iken bebekte bu oran 4PA Qtr. Bu nedenle doum sonras bebein ba yetikinlikteki durumuna ulamak iin iki kat byrken doutaki kol ve bacak uzunluu A kat bymektedir. Bebein kas arlnn vcut arlna oran G4P<?$ yetikininkinden G;P<? daha azdr. *ine geliim ilkesine uygun olarak bebein doumunun ilk ylnda ba ve boyun kaslarnn daha gelimi olduu gzlenmektedir. /yrca bebein nce byk kaslar geliir daha sonra ince hareketleri$ becerileri ya abilecei kk kaslar geliir GOgeliim genelden zele dorudur?. Bebein sinir sistemi de geliimin iten da doru olduunu vurgulayan geliim ilkesine uygun olarak merkezden ulara doru geliir. Bebein doumdaki bataki sinirleri ayak sinirlerinden daha gelimitir. 5emiklerdeki en hzl geliime doum sonras ilk ; yldr. 5emikler henz sertlemediinden kolay krlmazlar. /ncak bebein yanl tutulmas ve duruu vcut biiminin kolaylkla bozulmasna neden olabilmektedir. 5emiklerin geliim hz ergenlikte tekrar artar. Bebein st dileri doum sonras <.3B. aylar gibi kmaya balar ve ;N;$< yalarna doru st dileri tamamlanr. Bebein doum sonras ya t ilk hareket olan solunum$ bir yetikinden daha hzldr. Bebein kalbinin vcuduna oran daha byktr ve be yana dek de hzl bir ekilde

>

bymeye devam eder. 5al at bebeklikte$ yetikinlikte olduundan daha hzldr. Bir yandaki bir bebein dakikadaki kal at yaklak 4DDN4<D iken yetikinlikte bu say B<N4D< civarndadr. Bebein kan basnc Gtansiyonu? ise ok dktr. &uyusal %eliim# *eni doan bebein iitme duyusu olduka gelimitir. Bebek insan sesindeki deiimleri$ tandk ve yabanc sesleri ayrtedebilir yeterliktedir. *eni doan bebein grme duyusu dier duyularna gre daha az gelimi olmakla birlikte$ ; haftalk bir bebek gz nnden geen bir nesneyi izleyebilir. = aylk bir bebek de anne ve babasnn yz ile yabanc yzleri ayrtedebilir. Renk ve ekillerin de farkna varabilir. Bebein tat alma ve koklama duyusu olduka gelimi olu $ farkl tat ve kokular kolayca ayrtedebilir. &okunma duyusu da olduka gelimi durumdadr. /ncak zamanla$ evresini dokunma duyusuyla tanmaya altka bu duyusu daha ok geliir ve daha sonralar da dokunma zevk alma arac haline gelir. &evinsel %eliim# Bebek doduunda bir yetikin gibi vcudunu kontrol edecek durumda deildir. &avranlar refleksif ve denetimsiz$ genel vcut hareketleri ile snrldr. /ncak byme$ olgunlama ve renme ile devinsel geliimi ; yanda ok byk ilerleme gstermi hale gelir. DN4< /ylar /ras Bebein &evinsel %eliimi
Ortalama )ylar

Eriile .avra & .#,eyi *zst yatarken birka saniyelik srelerle ban kaldrabilir. *zst yatarken kollarnn desteiyle gsn ve ban yukar kaldrabilir. Refleksler azalr$ ban dik tutabilir$ destekle oturabilir$ uzatlan nesnelere uzanr ama tutamaz. 5ucakta destekle oturabilir. stemli olarak bir yandan dier yana dnebilir$ nesnelere uzanabilir$ kavrayabilir$ azna gtrebilir. Biberonu tutabilir. Mama sandalyesine oturabilir$ uzatlan nesneleri avucunun iiyle yakalayabilir. &esteksiz oturabilir. 5ollarnn altndan tutulduunda ayakta durabilir. Bir yere tutunarak ayakta durabilir. :meklemeye balar. :llerinden tutulduunda yryebilir$ melebilir$ eilebilir. Bir yere tutunarak ayaa kalkabilir. *ardmsz ayakta durabilir ve yrmeye balar. !armaklarn kullanarak nesneleri tutabilir. :llerinin yardmyla merdivene kmaya balar.

4 ; @ A < = > B S 4D 44 4; 4@ 4A 4<

6abloda verilen devinsel geliim sras evrensel olu geliim evrelerindeki yalarda bireysel farkllklar olabilmektedir. Buna gre ksaca zetlenecek olursa bir bebek yaklak olarak 4D. ayda emekleyebilir$ 4<. aylk gibi de yryebilir.

lk 0ocukluk &nemi G;3= ya? Bu dnemdeki bedensel geliim hz bebeklik dnemine gre daha azalmtr. lkokul ana doru boyca uzama daha da yavalar ve ergenlikte yeniden hzlanr. Bu dnemde sinir sisteminin geliimi byk lde tamamlanm olur. 5al atndaki hz giderek yavalar ve ilkokul yana doru yetikinliktekine benzer duruma gelir. (indirim sistemi tm yiyecekleri sindirebilir duruma bu dnemde erimi olur. lk ocuklukta byk kaslar ince kaslara gre daha gelimitir. 0ocuk bu dnemde kaba motor hareketleri kolaylkla ya abilir$ beceri gerektiren ince ileri ise henz baaramaz. %z henz raksaktr. lgileri kolayca ve abucak dalabilir. (rekli aktif olmak$ hareket etmek isterler. Bu dnemde ocuklara byk kas geliimlerine yardmc olacak uralar ya abilecekleri ortamlar sunulmaldr. kinci 0ocukluk &nemi GT'kul &nemi? G;3= ya? Bu dnemde geliim hz nceki dnemlerden daha yava seyretmektedir. SN4D ya civarna dek kzlarn beden uzunluu ve arl erkeklerinkinden daha az iken$ kzlarn ergenlie daha erken yata girmelerinden dolay 4DN4< yalarnda kzlarn boy ve arlklar erkeklerinkinden daha fazla hale gelir. Bu dnemde ince motor kaslarda gelime olur. 0ocuk$ iyano$ keman alma$ ince kalemle yaz yazma$ resim izme gibi becerileri baarr hale gelir. &aha nce grme raksak iken$ bu dnemde grme normal halini kazanr. :rgenlik &nemi G4;34B ya? Bebeklik dnemi sonras gzlenen geliim hzndaki yavalama sonras bu dnemde bedensel geliim tekrar hz kazanr. Bununla birlikte fizyolo"ik ve hormonal deiimler de meydana gelir. Bu dnemde$ erinlik G uberty? de denilen n ergenlikte$ fiziksel$ bilisel ve sikolo"ik olarak hzl bir deiim yaanr. :rinliin ilk yllarnda byme hormonu ok alt iin boy uzamasnda hzl bir art olur. (on ergenlik dnemi ise bu deiimlere uyum salama sreci olarak tanmlanabilir ki ergen bu aamada yetikinlie kendisini hazrlamaya almaktadr. Bu dnemde cinsiyet salg bezleri faaliyete gemeye balar ve erkeklerde testesteron$ kzlarda stro"en ad verilen cinsiyet hormonlar salglanmaya balar. :rgenlik dnemine kzlar erkeklerden yaklak 4$<N; ya erken girerler. 5zlarda ergenlie girme ya 44N4@ iken erkeklerde 4@34<Ftir. 5zlardaki boy ve arlktaki art 44 ya civarnda balar ve 4< ya gibi yavalar. Bu yalarda menusturasyon grlr. %sler ve kalalar byr. :rkeklerde ise enisin geliimi 4;N4@ ya gibi balar ve boy sramas da 4AN4< ya civarnda gerekleir. :rgenlie girme ve gzlenen deiimlerin yanda da bireysel ayrlklar bulunmaktadr. Meydana gelen fiziksel ve fizyolo"ik deiim vcut ya sn da deitirir. skelet sistemi hzla geliir. :l3ayak ve kol3bacaklar byr ki bu hzl deiim ergende dengesizlie ve ergenin sakar hareketler gstermesine sebe olabilir. /ncak bu geici bir sretir daha sonra bu uyumsuzluk ortadan kalkar ve vcut koordinasyonu dzene girer. Bu geici sre iinde ergenin aile byklerinin ve dier yetikinlerin anlayl olmas$ ya lan sakarlklar ergeni kracak ve kzdracak ekilde eletirmemesi$ onu rencide etmemesi gerekmektedir. Beden geliiminde erkeklerin kas dokusu$ kzlarn ise ya dokusu fazlalar. Bir de erkeklerin kalbi ve

akcieri kzlara oranla daha byktr. Bu sebe le bedensel faaliyetlerde erkeklerin daha iyi erformans gstermeleri mmkn olabilir.

/aam ve Geliim ." emleri ile Geliim G"revleri %eliim %revi# 8er geliim dneminde bireyin gerekletirmesi zorunda olduu sosyal beklentiler ve davran rntleridir. 10 Be1eklik ." emi 234+ ya0 U &oum sonrasnda fiziksel evredeki deiikliklere uyum salama$ evredeki scaklk deiimine gre vcut ssn koruyabilme. U .efes almay renme. U 5at yiyecekleri yemeyi renme. U Belli zamanlarda uyumay ve uyank kalmay renme. U6uvalet kontroln gerekletirme. +0 lk 5$6%kl%k ." emi 2+47 ya0 8 /#r#meyi ve konumay renme. U 5endi kendine yemek yeme ve giyinme gibi zbakm becerilerini yerine getirebilme. U :l3gz koordinasyonunu salamaya balama. .esnelere uzan yakalama$ tutma gibi eylemsel hareketlerde bulunma becerileri gelitirme. U Hinsiyet farkllklarn renme ve cinsiyet kimliini kazanmaya balama. U 6o lumsal kurallarla ilgili olarak doru ve yanl davran ayrt etmeye ve to lumsal rolleri renmeye balama. Bireylerdeki vicdan geliiminin balamas. U 'kuma yazmaya hazr hale gelme. 90 ki 6i 5$6%kl%k ." emi 27:1+ ya0 8 Ke ;i e kar olumlu tutumlar oluturma. U *atlaryla iyi geinmeyi renme$ kiiler aras ilikilerini zenginletirme. U'kuma3yazma ve hesa ya ma ile ilgili temel becerileri gelitirme. U 5endisi iin nemli olan yetikinleri byk lde model alarak cinsiyetine uygun rol gelitirme. U )icdan ve deerler sistemi gelitirme. U 5endi kararlarn vermesine ve sorumluluk almasna olanak verilirse$ kiisel bamszln kazanmaya balama. <0 Erge lik ." emi 21+:1= ya0 8 >er iki cins yatlaryla yeni ve olgun ilikilere erime. U Bir yetikin erkek ya da kadn sosyal roln edinme. U Bedenini kabul etme ve etkin bir ekilde kullanma. U *etikinlerden bamsz$ kendi duygusal zerkliini elde etme. U Bir meslee doru yneli $ hazrlanmaya balama$ U :vlilie ve aile kurmaya hazrlanmaya balama$

4D

U 6o lumsal sorumluluklar almaya istekli olma ve to lumsal grevlerini yerine getirebilme. ?0 Ge @ /etiki lik 21=4+? ya0 U : seme. U Bir aile kurmaya ynelmeP kurma. U Bir ie balama$ U *akn ilikiler kurabilecei arkada ve sosyal gru lar bulma. U )atandalk sorumluluklarn stlenme. 70 /etiki lik U :konomik bir yaam standard oluturma ve devam ettirme. U Mesleinde ilerleme ve baar salama. U :vlilik yaantsna ve eine uyum salama. U 0ocuklarnn sorumluluunu alabilme. U Bo zaman etkinlikleri gerekletirebilme. A0 /al&l&k U /zalan fiziksel g ve sala uyum salama. U :meklilie ve azalan gelire uyum salama. U :in lmne uyum salama. U *a gurubu ile ak bir yaknlk kurma. +. B"l#m S$r%lar& 4? /adakilerden hangisi fiziksel ve denvinsel geliimin en hzl olduu dnemdirL /? Bebeklik &? :rgenlik B? lk ocukluk :? *etikinlik H? kinci ocukluk

;? /adakilerden hangisi ilkretimdeki snf ortamnda sralarn dzeninin ayr bir nem tamasnda olabilecek bir nedendirL /? Birbirleriyle uyum iinde oturabilmeleri. B? &erslerine gerekli dikkati verebilmeleri. H? 6ahtay rahata grebilmeleri. &? &uru bozukluu sonucu fiziksel bir rahatszlk yaamamalar. :? 5urallara uygun oturabilmeyi orenebilmeleri. @? 1&uygusal zerkliini elde etme ve to lumsal sorumluluk almaya balama2 hangi dnemin geliim grevidirL /? lk ocukluk B? kinci ocukluk &? :rgenlik H? %en yetikinlik :? *etikinlik A? 5k kaslarn geliim gsterdii dnem aadakilerden hangisidirL /? lk ocukluk H? %en yetikinlik B? kinci ocukluk :? *etikinlik &? :rgenlik

44

<? 44N4= yalar arasndaki fiziksel geliimle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltrL /? 5zlarn ve erkeklerin bedensel oranlarnda dengesizlik gzlemlenir. B? Bu dnemde hzl bir fiziksel geliim yaanr. H? 5zlarn boylar erkeklerden daha uzundur. &? 5zlar erkeklere oranla daha fazla kilo alrlar. :? 5zlar ve erkekler arasnda bir farkllk olmaz. =? /adakilerden hangisi zigotun anne rahmine yerletii ve hcrelerde farkl ya nn olumaya balad dnemdirL /? &llenme &? Cets B? &oum ncesi :? &lt H? :mbriyo

>? *aam srecinde fiziksel geliimin en hzl olduu dnem aadakilerden hangisidirL /? &oum ncesi &? kinci ocukluk 'eva( ) a*tar&: 4./ ;.& B? Bebeklik :? :rgenlik @.& A.B <.: H? lk ocukluk =.H >./

9. BLM: Bili-el Geliim K%ramlar& Bireyin$ bebeklikten lme dek evresindeki dnyay anlamasn ve renmesini salayan faaliyetlerdeki ilerleme srecine 1bilisel geliim2 denir. Bilisel geliim$ akl yrtme, dnme$ bellek ve dildeki deiim srecini ifade eder. !iagetFnin Bilisel %eliim 5uram# !iaget$ ocuklarn yetikinlerin dnce ya sndan daha ilkel dnce rntsne sahi olduklar grne katlmamtr. 'nlarn yetikinlerden farkl$ kendilerine zg dnyay anlama ve ifade etme yollar olduunu dnmtr. Bilisel geliim ayn zamanda zeka kavramn da akla getirir. !iaget zekann testlerle elde edilecek sonulara dayal olarak tanmlanmasn doru bulmamtr. !iaget zekay$ organizmann evresine ada tasyonuna Guyumuna? yardm eden temel hayat fonksiyonu olarak tanmlamtr. !iaget$ 1kii evresine kar ne kadar uyumlu davranyorsa o derecede zeki davranlarda bulunuyordur2 dncesindeydi ve ona gre zeka sadece bireyin evresiyle etkileimi srecinde geliim gsterebilirdi. !iaget bilisel geliimi biyolo"ik ilkeleri temel alarak incelemi ve gelitirmitir. 'na gre bilisel geliimi kaltm ve evre etkilemektedir. Bilisel geliimi etkileyen ilkeleri de olgunlama, yaant, uyum, rgtleme ve dengeleme kavramlar ile aklamtr.

4;

Bebek $ ilk olarak kaltmla getirmi olduu refleksif davranlarla evreye uyum salar. 8i bir yaants ve renimi olmayan bebein davranlarn bu refleksler ynlendirir. &aha sonra bebein giderek biyolo"ik olarak olgunlamas ve evresiyle etkileim kurmasyla reflekslerin yerini karmak ve bilinli davranlar alr. !iagetFnin bilisel geliim kuramnda en ok deindii temel kavramlardan biri 1ema2 dr. %enel olarak 1bilisel ya 2 olarak tanmlanan$ bireylere zg bu bilgi edinme ve ya landrma yollarna !iaget 1ema- adn vermitir. Kemay kiisel kita lmz gibi dnebiliriz. Bebeklikte sadece refleksif davranlarn bilgisi bulunan bir iki blmeden oluan kita lmza yeni bilgiler geldike yeni raflar Gemalar? ekleriz. Bu yeni raflar organize etmek 1Trgtlemek2 ise her bireyin kendine zgdr. +rnein, kimileri kita lar raflara konularna gre dizerken$ kimileri de yazarlarnn isimlerine gre$ kimileri renklerine gre vb. dizerler. /ncak emalar gzle grlemez ki bunlar somut olarak anlamann tek yolu bir uyarcya kar gsterilen davran gzlemleyerek mmkndr. +rnein, iki3 aylk bir bebee verilen bir nesneyi bebek azna gtrecek ve emmeye alacaktr nk sahi olduu ema yakalama3emme emasdr. (onu olarak$ emalarn olgunlama ve renmelerle srekli deiim ve geliim gsterdiklerini syleyebiliriz. !iagetFe gre insanlar kaltmla getirdikleri iki temel eilime sahi tirler. Bunlar 1rgtleme ve uyum2dur ki !iaget bu iki kavram 1fonksiyonel deimezler2 olarak tanmlamtr. rgtleme$ kazanlan her yeni bilginin bir btnlk ve dzen iinde emalara yerletirilmesidir. .asl biyolo"ik ya mz bir organizasyon iinde alyor$ dzenli bir birliktelik oluturuyorsa$ bilisel ya mz da bu dzene ve birliktelie ulamak iin alr. Kemalarn bilisel ya larmz ifade ederken$ rgtleme de bu ya lar nasl dzenlediimizi$ onlar nasl koordine ettiimizi ifade eder. *ukarda da deinildii gibi her bireyin kendine zg rgtleme yollar vardr. .yum$ evrenin gerektirdiklerine gre kiinin kendini dzenlemesi$ uyum salamas srecidir. !iagetFe gre$ bilisel geliim, dnyay renme yolunda bir denge sonra bir dengesizlik ve yeni dengeye ulama srecidir. Bu srecin kesintisiz gereklemesi ise karlalan her yeni nesne$ olay ve varlklara uyum salamay gerektirir. Vyum iki ekilde meydana gelir# 4? zmleme Gassimilation?$ ;? dzenleme Gaccomodation?. zmleme# Bireyin karlat yeni bir durumu$ fikri ya da nesneyi kendinde nceden var olan emlarla aklamas$ bu emalarla anlamlandrmasdr. &ier bir deyile$ kendisi iin yeni olan bu bilgileri var olan emalarna yerletirmeye almasdr. +rnein, daha nce 1at2 grm fakat 1zebra2 ile ilk defa karlaan bir ocuun zebraya ilk grte at demesi bir zmlemedir. #zenleme# Bireyin$ yeni durum$ ob"e veya olaylar karsnda kendisinde var olan emalarn ka sam ve zelliklerini yeniden biimlendirmesi$ organize etmesi srecidir. +rnein, ilk grte zebraya at diyen ocuun zebrann attan farkl bir hayvan olduunu alglay ona zebra demesi ocuun dzenleme ya tnn bir gstergesidir. Bu yeniden dzenleme bir anlamda 1renme2 niteliindedir. *eniden dzenlemenin ya lmad durumlarda sadece zmleme ile renme ve buna aralel olarak de gelime mmkn olmayacaktr. #engeleme% Bilisel geliim ka samnda zmleme ve dzenleme yoluyla uyumun salanmasyla srekli aktif olan bir denge salanmas srecidir. !iagetFe gre bilisel geliim denge3dengesizlik3yeniden denge kurma eklinde gerekleir. Birey$

4@

kendisi iin yeni olan bir uyarcyla karlatnda bir dengesizlik yaar bu dengesizlik zmleme veya dzenleme yoluna gidilerek bu yeni duruma uyum salanr ki bylece yeniden denge kurulmu olur. 6m bu sre duraan deildir$ her yeni uyarc ile sre tekrar tekrar yaanr. !iagetFye %re Bilisel %eliim &nemleri !iaget$ bilisel geliimi balca A dneme ayrmtr. 8er dnemin kendine zg kazanlmas gereken emalar vardr. &nemler ilerledike kavrama ve roblem zme becerilerinde ilerleme gzlenir. Bu dnemler srasyla ve atlanmakszn yaanr. /ncak dnemlere gei yalarnda ve dnemlerin tamamlanma srelerinde farkllklar gzlenebilir. 4? #uyusal/motor #nei (0/& ya # WBu dnemde baskn olan bilisel ya 1refleksif davran2 emalardr. Bu emalar$ duyular Ggrme$ tat alma vb...? ile motor te kilerin Gtutma$ kavrama$ emme gibi...? egdmnn balamas ile giderek geliim gsterirler. *eni doan bebekler doutan getirdii refleksleri ile evrelerine uyum salamaya alrlar. 5endisinde var olan tek ema olan refleksif davranlarnn gstergesi de dudana deen her nesneyi emmeye almas ve avucuna deen eyleri de yakalamak istemesidir. WBebek ncelikle kendi bedenini ve hareketlerini kefetmeye alr. Bebein kendi bedeni merkezli hareklerinde 1dngsellik2 gzlenir. &ngsellik$ bebein ayn hareketleri defalarca ya mas anlamndadr ve 4 ila A aylk bebeklerde gzlemlenir. +rnein, bebein tekrar tekrar ayan yatana vurmas gibi. &aha sonra ise ob"elerin merkez alnd dngsel hareketler gzlenmeye balar. &eiik bir ses kard iin ngran defalarca sallamas gibi bu da A ila B ay civarnda meydan gelmektedir. Bebek zamanla bir ka hareketini birletirerek roblemlerini zmeye alr bu da onun 1maksatl davranlarn2n ilk kantdr G:lindeki uzunca bir nesneyi$ uzakta almak istedii bir nesneye ulaabilmek iin kullanmas gibi?. Bylece roblem zmede giderek yeni yollar bulmaya ya da ilgin sonular retmeye alr. 8er yeni deneyim onun iin inceledii yeni bir keif niteliindedir. *aklak BN4; ay aras dnemdeki bir dier nemli deiim de bebein nesnelerin sreklilii (devamlln kavramasdr. *aklak B aylk oluncaya dek bebek gz nnde saklanan bir nesneyi Gto $ oyuncak gibi? aramaktan vazgeer. Cakat daha sonralar$ saklanan nesneyi aramaya$ onu bulmaya altn gsterir hareketler ya maya balar. /rtk bebek bir nesneyi grmese de$ onun varln srdrmeye devam ettiini renir. .esne srekliliinin kazanmyla bilisel geliimde byk bir adm atlm olur. Bu durum bebein i grye sahi olmaya baladnn$ dnmenin ilk kantdr. 4BN;A ay civarnda bebekler evrelerindeki nesneleri zihinlerinde canlandrmay baarabilir hale gelirler. Bu onlarn belleklerini kullanabilmeye baladklarnn kantdr. & 1lem n$esi #nem (&/2 ya % WBir nceki dnemde ortaya kan sembolik kavramlar gelitirme ka asitesi Gbunlar konumaya balamann ilk admlardr? bu dnemde ok hzl bir ilerleme gsterir. 0ocuk artk grmedii insanlarn$ ob"elerin ya da olaylarn yerine kelimeler kullanabilir hale gelmitir. /rtk konuabilen ocuun dili hzla geliir$ kullandklar semboller ve kavramlar da kendilerine zg olabilir. Buna aralel olarak da sembolik

4A

oyunlar oynadklar gzlemlenir, dal arasn at ya arlar$ taba direksiyon gibi kullanrlar$ oyuncak bebekleri canldr sanki. 8atta bu sembolik oyunlar ile i dnyalarn ve atmalarn da ortaya koyabilirler. Cakat bu dnemde soyut ve karmak ifadeleri anlayamazlar$ konumalarnda soyut va karmak kelimeleri yerli yerinde ve dzgnce kullanmay baarsalar da bunlarn anlamlarn aklayamazlar. WBu dnemde ocuklar benmerkez$idirler. 5endi dnceleri ve bilgileri dnda bakalarnn farkl ekilde dneceini ve bilgi sahibi olacan alglayamazlar. 5endi bildiklerini herkesin bildiini sanrlar. +rnein, bir kz ocuu telefonla konuurken$ elindeki bebei gstererek telefonda babasna 1bak babacm annem bana ne gzel bir bebek ald2 diyebilir. Bir olay bakalarnn bak asndan gremediklerinden$ bakalarnn ihtiyalarn ve duygularn fark etmekte glk ekerler. WBu dnemdeki en nemli zelliklerden biri ocuklarn henz 1korunum ilkesini2 kazanamam olmalardr. 5orunum ilkesi$ bir ob"enin ya da maddenin grnts deise de belirli zelliklerinin ayn kalaca$ deimeyecei ilkesidir. Bunu bir rnekle aklayalm, A3< yalarndaki bir ocuun nnde birbirinin ayn iki bardaa eit miktarda su koyduunuzda $ ocuk bardaktaki sularn eit olduunu syleyebilecek$ ancak gzleri nnde bardaklardan birindeki suyu daha geni ve ksa bir bardaa boalttnzda ocuk artk uzun yani ilk bardaktaki suyun daha ok olduunu syleyecektir. Bylece ocuun korunum kavramn henz alglayamadn$ eit miktarda da olsa su farkl ka lara konduunda yine eit miktarda olmaya devam edeceini kavrayamadn gzlemleriz. Bu da ayn zamanda onlarn ilemleri tersine evirebilme yetisine sahi olmadklarnn gstergesidir. !iagetFye gre bunun sebebi ocuun bu dnemde bir konu ya da roblemi ok boyutlu olarak deil de sadece bir boyuttan alglay $ tek bir adan dnebilmesinden kaynaklanmaktadr. WBu dnemin dier bir zellii de ocuklarn btn ile onun aralar arasndaki ilikiyi kuramamalardr. +rnein, snftaki kzlar m ok erkekler mi diye sorulduunda eer erkekler oksa erkekler diyebilir de tm renciler mi ok erkekler mi denince erkekler yantn verebilirler. WBu dnemdeki ocuklarda 3aminizm- gzlenir. /minizm, cansz nesnelere canllk zellii yklemektir. Hanl ile cansz ayrm ya amazlar. 0ocuklar arkadalarnn ya da bir hayvann cann acttklarnda onun cannn acyabileceini dnemezler. W&il geliimine baktmzda da ocuun konumalarnda 1monologlar2GTtek kiilikl konuma? n h9kim olduunu grrz. 0ocuklar bir ardayken bile kendi kendilerine konuuyor gibidirler GTto lu monolog?. ) 4omut 1lemler #nemi (2/5& ya % W0ocuklar okula balama anda yeni bir bilisel deiime girmilerdir Gburadan da anlalaca zere okula balamada belli bir ya snrnn olmas tesadfX deildir?. Bu dnemde ocuklar bir nceki dnemde sahi olmadklar mantksal ilemlerde hzl bir ilerleme gsterirler. +rnein$ artk nesnelerle ilgili zihinsel olarak to lama$ karma gibi matematiksel ilemleri ya abilir hale gelirler. W6ersine evirebilme yetisine sahi olan ocuklar nesnenin korunumu ilkesini de artk kazanmlardr. /yn miktardaki suyun farkl ka lara koyulsa da miktarlarnn ayn kalacan artk kavrayabilirler. W.esneleri gru landrmada ve snflandrmada olduka baarldrlar. W Ben merkezcilik artk grlmez. 'laylar ve dnyay bakalarnn bak asyla da grebilmeye balamlardr.

4<

W/ncak bu dnemin tm mantksal ilemleri somut ob"e ve olaylar ile snrldr. (omut olmak kaydyla karmak roblemleri dahi zebilmelerine karn soyut kavramlar alglayamaz$ soyut roblemleri zemezler. (oyut kavramlar sadece model alma yoluyla doru olarak kullanabilmeyi baarrlar. 6 4oyut 1lemler #nemi (5& ya ve sonras WBir nceki dnemde gerekleen tm bilisel geliimin yannda eksik kalan soyut olarak dnme ve ilem ya ma becerisi de bu dnemde baarlr hale gelir. 'b"eler zerinde ya lan zihinsel ilemlerin yan sra artk eitli inanlar$ deerler$ sosyal ya lar$ yasalar vb... bu dnemde alglanabilir hale gelir. W8i otetik dnme$ tmdengelim3tmevarmn baaryla kullanlabilir. W(omut ilemler dnemi ile soyut ilemler dnemi arasndaki temel fark ergenlerin bir olayn ok deiik ynlerini grebilmeleridir$ bilgiyi soyut olarak retebilmeleridir. /ncak unu da sylemek gerekir bu dnemde kazanlan tm zelliklerin baarlabilmesi ve gelitirilebilmesi iin evre ok byk nem tar. Bireyin dnme yeteini ilerletebilecei dzeyde uyarclara maruz kalabilecei ortamlarda bulunmas nemlidir. W/yrca ergenlikte bu dneme has bir 3benmerkez$ilik- grlmektedir. Bu ilem ncesi dnemde grlen benmerkezcilikten farkldr. :rgenlik benmerkezcilii iki dnce hatasn aklamak iin kullanlr. Bunlardan biri 1hayali seyirci2dir. :rgen evresindeki herkesin kendisi ile ilgilendiini dnr. (anki sahnedeymilercesine evrelerindeki kimselerin onlarn grnlerini ve davranlarn yarglyormu gibi hissetme eilimindedirler. 8ayali seyircinin ergenin yaamnda ok etkili olmas$ ou zamann ayna karsnda geirmesi$ kendi grn ve bedeni ile megul olmasnn bir gstergesidir. kincisi ise 1kiisel efsane2dir. Bu dnce de ergenin kendine gereki olmayan bir nem vermesine sebe olur. /yrca kendisini yle farkl grr ki asal onun bana kt bir ey gelmeyecektir. Bu dnemde 1bana bir ey olmaz2 dncesiyle hzl araba kullanma merak$ kt alkanlklara balama hevesi gibi riskli davranlara olduka sk rastlanr. &il %eliimi !ek ok bebek yrmeden nce konumaya balar. #il$ belirli saydaki sinyaller Gsesler ya da harfler? ile hatta el iaretleri ile allm ve belirli kurallar olan bir iletiim sistemidir. Bir ocuk zamanla dilin be ayr ya snda ustalar. Bunlar, fonolo"i G honology?$ morfolo"i Gmor hology?$ sintaks GsyntaY?$ semantiks Gsemantics? ve ragmatiks G ragmatics?Fdir. Conolo"i# Bir dilin ses sistemidir ve bir dile ait sesin temel birimleridir. &ili oluturan sesleri ve hangi seslerin bir araya geli 3gelmeyeceini belirler. Morfolo"i# Bu ya nn kurallar seslerden biimlenen kelimelerin kurallardr. 18angi ekler nerede kullanlr$ hangi kelimeyle yan yana geli anlaml bir ya oluturur2 bilgilerini ierir. (intaks# 5elimelerden cmlelerin oluumunu salayan kurallar ierir. +rnein, /ye elmay srd3 :lma /yeFyi srd3 Zsrd /ye elmay$ eklindeki farkl kelime sralanlarndan hangisinin dilin ya sna uygun olduunu belirleyen kurallar ka sar. (emantiks# &ilin 1anlamlar2la ilgilenen ya sdr. 5elimeler$ nesnelere Geylere? karlk gelmektedir. 0ocuk bu nesneler ile kelimeler arasndaki ilikiyi

4=

eletirebilmelidir. /yrca semantiks bilgisi$ tm bir cmle$ aragraf ya da konumay yorumlamay gerektirir. (emantiks bilgisini kavramak akca dnyay anlamlandrmayla ve bylece de bilisel geliimle ok yakndan ilikilidir. !ragmatiks# (onu olarak$ dili renen birey ragmatikste de uzmanlar. Carkl sosyal ya larda$ dilin uygun olarak nasl kullanlaca bilgisini ierir. nsanlar arasndaki iletiim sadece dil ile deil szel olmayan biimlerde Gyz mimikleriyle$ ses tonuyla$ el ve vcut iaretleriyle vb-? de gerekleir. +rnein, sesteki vurgu$ ini3klar$ kelimelerin kullanl yerleri de ok nemlidir. #il Geliim 4releri% *aamn ilk 4DN4@ aylk srecinde bebek henz anlaml kelimler kullanabilecek yetiye sahi deildir fakat bu sre iinde bunu baarabilmek iin bir alt ya oluturmaya da balamtr. 4./gulama :vresi Gdoum34;. ay?# *eni doann$ insan konumasndaki tonlar alglad fark edilir ki bebek daha birinci ayda yetikin konumalarndaki ses farkllklarn snflandrmaya balamtr. +rnein, ok kk bir bebek 1b2 ile 1 2$ 1d2 ile 1t2 arasndaki ayrm alglayabilir. Bu hassasiyet de bebee ileride o dilin gramer kurallarn renmede yardmc olacaktr. &ilin konuulduu ortamda doan bir bebein o dili renmesi$ dili sonradan renmeye alan bir yetikinden ok daha baaryla gerekleir. *eni doan bebek$ acknca$ kznca ve can yannca farkl tonlarda alar. [nc haftadan itibaren 1taklitsel2 alamaya balar. 0nk kard sesler sonucu alaca te kiyi ve bu te kiyi tekrar alabilmek iin de tekrar o sesi karmas gerektiini 1renmi2tir. A3= aylar arasnda 1babldama- dneminde sabit olarak benzer sesleri tekrarlamaya balar, 1ba3ba2$ 1da3da2 gibi. = aya kadar$ sar bebekler de d9hil olmak zere$ dnyadaki tm bebeklerin kardklar sesler birbirlerinin hemen hemen ayndr. Cakat$ ok ksa sre sonra yaantlarnn farkllyla bu seslerde de farkllama ortaya kar. B aylk bir bebek artk kendi dilinin seslerine benzer sesleri karmaya balar. Bebekler kelimeleri sylemeden nce kelimelerin ne anlam ifade ettiklerini anlama becerisi kazanrlar. Bebek 4 yanda dilin temel ragmatiklerini renir. +rnein, = aylk bir bebek$ karsndaki kii konuurken babldar veya deiik sesler karrken$ 4 ya civarnda karlkl konuma kurallarnda ustalar hale gelerek$ karsndakinin konumasnn bitmesini bekler ve ondan sonra konumaya balar. Bu durum dil kullanmn renmede olduka nemli bir admdr. %erekten bebekler$ anlaml kelimeler kullanmaya balamadan nce nasl iletiim kurulacan iyice renirler. ;.6ek szck evresi G4;.34B.aylar?# Bebein ilk anlaml kelimeleri kullanmas 4 ya civarnda gerekleir. Bu dnemde kullanlan tek bir kelime birka anlama birden gelebilir. +rnein, 4> aylk bir bebein 1su2 demesi be dakikalk bir sre iinde @ ayr anlama gelebilir. Birinde 1 ' su muL &emek isterken dierinde 1 'rada su var2 bir dierinde de 1' suyu bana ver2 demek isteyebilir. %enelde bu anlam farkllklarn bebee ok yakn olan Ganne gibi? kii ya da kiiler fark edebilir. Buradan da anlalaca zere$ bu yalardaki bir bebek dilin temel kullanmn 3armak$ istemek$ sormak$ yantlamak gibi3 yerine getirebilecek becerileri kazanmtr. Bu yalardaki bebek genelde ona ok yakn olan nesnelerle veya bu nesnelerle ilgili aktivitelerle ilgili kelimeleri kullanr. G4B bebek zerinde ya lan bir

4>

aratrmada$ renilen ilk <D kelime$ bebeklerin ;P@Fnde bebee yakn olan insanlarn Ganne$ baba? ve ob"elerin Goyuncak$ ie$ to $ bardak vb-? isimlerinden olumaktadr. @. 6elgrafik konuma G4B.3;A. aylar?# Bu dnemde ocuk artk szckler arasndaki ilikiyi alglamaya balayarak bir ka szc bir araya getirerek farkl anlamlar oluturmay baarabilirler. /ncak bu ifadelerin oluturulmasnda szcklere gelecek gerekli eklerin kullanm henz gerekletirilemez. Bu nedenle kurulan bu szck dizimleri telgraf ifadelerine benzediinden telgrafik konuma adn almtr. A. lk %ramer :vresi G;3 < yalar?# Bu evrede kelimeler ve dilin gramer ya s hzla geliir. 5elime saysnda byk bir art gzlenir. Bir nceki dnemde yaklak <D kelime kullanma ka asitesi < yana gelindiinde ;DDDFe ular. Bu evrede artk szckler anlaml ve kurall ya lar oluturacak ekilde bir araya getirilebilir. 0ocuk artk anlatmak istedii her dncesini baaryla ve kolaylkla ifade edebilir hale gelir. Bu dnem sonrasnda da bu dnemdeki kadar hzl olmasa da evrenin byk etkisiyle dil geliimini srdrecektir. #il Geliimi ile 1lgili7uramlar% !sikologlar dil geliimiyle ilgili farkl kuramlar ortaya koymuturlar.. Bunlardan biri davran kuramdr. &avran kurama gre dil$ ekitirme yoluyla renilir. Bebekler$ kardklar seslerin onlar istendik sonulara gtrdn fark ederler ve bu sesleri tekrar ederek konuulan dili renmeye balarlar. Bebekler$ yetikinlerin kullandklar dile benzer sesler kardnda bykler tarafndan dllendirilir ve bylelikle bu ve benzer sesleri bu ekitirme sonucu tekrar etmeye devam ederler. !ekitirilmeyen seslerin de tekrar etme skl azalr. Carkl grte olan kuramclar ise sadece ekitirme ve tekrar ile dilin geliiminin olmadna rnek olarak$ ayn ortamda yetien kardelerin farkl zamanlarda konumaya balamalarn$ farkl kltrlerde yetien ocuklarn da ilk kelimelerinin birbirine benzer olmasn verirler. &il geliimi ile ilgili bir baka kuram da, dilin geliimini biyolo"ik temeller ile aklayan siko/linguistik kuramdr. Bu kuramn en nemli savunucular$ Hhomsky ve \enneberg isimli dilbilimcilerdir. Bu bilim adamlar evrenin dil zerindeki etkisini gz ard etmemekle birlikte$ kaltmsal olarak getirilen zelliklerin de dil geliiminde etkin olduunu ne srmektedirler. +zellikle HhomskyFnin kuramna gre insanlar doutan bir 1dil kazanm mekanizmas2 GT\anguage /c]uisition &evice3\/&? na sahi tirler. Bu mekanizma sayesinde ocuk bulunduu kltrn dilini iselletirir$ kurallarn renir ve daha sonra da bu dilin kurallarna uygun ekilde konumaya balar. Bu mekanizma sayesinde ocuklar yrmeyi rendikleri gibi belirli olgunlua eriince konumay da baarabilirler. /yrca bir de sosyal renme kuramclarnn farkl bir gr vardr. Bu kuramclara gre de ocuk sosyalleme srecinde gzlem ve taklit yoluyla konumay renir. Baka bir deyile$ ocuk evresindekileri model alr$ o modelleri gzler ve onlar taklit eder. Bu kuramclara gre$ konumadaki ive farkllklar bu ekilde aklanabilir. 7 8iaget, ilk kelimelerin sylenmeye balanmasnn bilisel geliimde ok byk bir adm olduuna inanr.

4B

9. B"l#m S$r%lar& 4? /ada verilen ifadelerden hangisi !iagetFnin geliim kuramyla en ok ilikilidirL /? B? H? &? :? %eliimde kaltmn etkisi vardr. %eliimin ilk dnemlerinde yaananlarn etkisi ileriki yalarda giderilemez. %eliimin ilk dnemlerinde ailenin etkisi ok fazladr. %eliimde birey aktif rol oynar. Bilisel geliim ergenlik sonras devam etmez.

;? lem ncesi dnemde bulunan bir ocuk aadakilerden hangisini en kolay ve doru kavrarL /? hik9ye B? masal H? efsane &?iir :? fkra @? Bireyin yeni edindii bir bilgiyi kendisinde varolan emlarn iine yerletirmesine ne denirL /? dengeleme B? uyma H? zmleme &? dzenleme :? rgtleme ;? !iagetFnin bilisel geliim kuramna gre$ aadakilerden hangisi (omut lemler &neminde kazanlrL /? B? H? &? :? %r alan dndaki nesnelerin yok olmadklarn anlama. .esneleri tek bir zelliine gre snflama. +zelden zele akl yrtme. (zcklerle nesneler arasndaki ilikiyi kurmaya balama. lemleri tersine evirebilme.

@? !iagetFnin bilisel geliim kuramna gre$ soyut kavramlar anlama$ greceli dnme ve tmevarm3tmdengelim gibi zihinsel ilemler soyut ilemler dneminde baarlr. Buna gre aadaki retmen davranlarndan hangisi uygun deildirL /? lkretim ;. snfta meridyen ve aralel kavramlarn rencilerine anlatmas. B? lkretim 4. snfta rencilerine se etteki elmalar saydrmas. H? 'rtaretimde rencileriyle zgrlk konusunu tartmas. &? lkretim @. snfta vcudumuzu tanyalm nitesini manken zerinde anlatmas. :? 'rtaretimde rencilerle ufolar zerinde tartmas. C? A? 1.esne devamll2 aadaki bilisel geliim dnemlerinden hangisinde kazanlrL /? &uyusal3motor &? (oyut ilemler 'eva( ) a*tar&: 4.& B? lem ncesi :? 'kul ncesi ;./ @.H A.: H? (omut ilemler <.B =./ >./

4S

<.BLM: Kiilik Geliim K%ramlar& 5iilik, bireyi$ dier tm insanlardan farkl ve biricik klan$ kaltmla getirdii ve evrenin de etkisiyle ekillenen zelliklerinin tmdr. &uygularmz$ gdlerimiz$ tutum ve inanlarmz$ yeteneklerimiz vb... tm ynlerimiz kiiliimizi oluturur. 5iilik geliimi$ geliimin dier ynleriyle etkileim iindedir. 5iilik geliiminde de bireysel ayrlklar vardr. /ncak kiilik geliim kuramclar bu geliimi genel anlamda tm insanlar iin geerli olabilecek ortak dnemlere ayrarak aklamlardr. Burada CreudFun 1 siko3seksel geliim kuram2 ile :riksonFn 1 siko3sosyal geliim kuram2 ele alnacaktr.

CreudFun !siko3seksel %eliim 5uram# Creud$ dier kuramclardan farkl olarak ilk kez bilin$ bilin ncesi ve bilin d kavramlarn ortaya atmtr. Creud$ bireyin bir anda farknda olduu yaantlarnn bulunduu blgeyi bilin$ ancak dikkatini zorlayarak hatrlayabilecei yaantlarnn bulunduu blgeyi bilin n$esi ve farknda olmad$ dikkatini zorlasa bile bilince karamad$ hatrlayamad yaantlarnn bulunduu blgeyi de bilin d olarak tanmlamtr. Creud$ sikolo"ik ya y /ysbergFe benzeterek$ /ysbergFin grnen ksmnn bilin yani bireyin farknda olduu yaantlarnn bulunduu blgeye karlk gelmektedir. Creud kiilii id$ ego ve s erego olmak zere temel sistemde ele almtr. Bu sistem srekli birbiriyle etkileimde bulunarak bireyin davranlarn ynlendirirler. 1d, doutan gelen tm arzu ve drtleri ka sayan kiiliin ilkel ynn oluturur. d$ zevk Ghaz? ilkesine gre hareket edi $ tm isteklerinin hi beklememeksizin yerine getirilmesini ister. Bebeklik dneminin balarnda kiilik ya s tamamyla isel drtlerin kontrolnde olan 1id2den olutuu iin bebek 1id2in ynlendirmesi altnda bu drtlerini erteleme$ denetleme ve dzenleyebilme becerisine sahi deildir. (go, kiiliin gereklik ilkesine gre hareket eden blmdr. 5iiliin idare merkezi olu $ igdlerinin gereklik snrlar iinde nasl karlanabileceine karar verir. /yrca$ idin gerek d istekleriyle s eregonun isteklerin karlanmasna kar basklayc ve yasaklayc tutumu ile oluan atmay uzlatrmaya alr. Bylece tamamyla ahlaki olmak yerine bireyin isteklerini mantk erevesinde yerine getirebilecei zmler retmeye alr. 4"erego, ocuun ailesinden ve to lumdan edindii kurallara$ gelenek ve greneklere gre oluur. ( erego da id gibi gereklik ilkesine dayanmaz$ tm kararlarnda ahlak ilkeleri baskndr. +dl alabilmek ve ceza grmemek iin ocuk yetikinlerin kurallarna uygun$ onlarn onaylad dnce ve davranlar benimseyerek s eregonun iki alt sisteminden biri olan 1vicdan2 gelitirir. )icdan bireyin sululuk duymasn salayarak onu cezalandrr. kinci alt sistem ise 1benlik2tir ve gurur ve kvan duygusu yaratarak bireyi dllendirir. ( eregonun balca grevi idin kabul edilemeyecek drtlerini bastrarak$ egoyu ahlaki deerlere uygun amalara ynlendirmeye ve kusursuz olmaya almaktr.

;D

CreudFun siko3seksel kuramnn merkezinde insanolunun temel biyolo"ik ihtiyalar ve gdlerinin karlanmas yer almaktadr. Bu kurama gre her geliim dneminde bireyin doyurulmas gereken kritik temel ihtiyalar vardr. :er bu ihtiyalar karlanmazsa geliimde sorunlar ortaya kmaktadr. lk dnemlerde bu ihtiyalar karlanmayan birey ileriki yalarda o dneme ait ar bamllk gstermekte ve bununla ilgili olarak normal olmayan baz davranlar sergilemektedir. Burada anne$ baba ve retmenlere nemli grevler dmektedir. 'nlar bu dnemlerde ocuun ihtiyalarn gerektii ekilde yerine getirdiklerinde geliim dnemleri salkl bir ekilde gereklemi olacaktr. CreudFa gre siko3seksel geliim < dneme ayrlr. Bunlar srayla gerekleir ve dnemlerin gei yalarda bireysel ayrlklar olabilir. /ncak burada genel bir bak as vermek amacyla ortalama ya snrlar verilmitir.

4? 9ral #nem (0/5 ya % Bu dnemde temel haz alma faaliyeti 1emme2 ve haz alma blgesi de 1az ve dudaklar2dr. Bu dnemde bebek tamamen asif ve bakcsna Ganne$ stanne vb...? bamldr. CreudFa gre bu dnemde emme faaliyetinin kaliteli gereklememesi$ onun bu dneme baml olarak ileriki yalarda baz istenmeyen davranlarda bulunmasna sebe olmaktadr. +rnein, trnak yemek$ armak emmek$ sigara imek$ ar yemek yemek vb... ;? :nal #nem (5/) ya % Bu dnemde temel haz alma faaliyeti 1idrara kma ve dklama2dr ve haz alma blgesi de 1ans2 ya da 1makat2tr. Bu dnem iinde ocuk kendini kontrol etmeyi renir. 6uvalet eitimi ok nemlidir. 0ok ar baskc ya da hogrl verilen tuvalet eitimi bu dneme baml davran bozukluklarna sebe olur. +rnein, ar dzenlilik$ ar danklk$ cimrilik vb... @? ,allik #nem ()/2 ya % 0ocuklarn bu dnemdeki haz alma kaynaklar 1genital blge2 dir. 5ar cins ebeveyne kar olan ilgileri fazlalar. Bu dnemde$ anne3baba ya da onlarn yerine geen kiilerin ocuklara yakn$ sevgi dolu ve hogrl yaklamalar nemlidir. 0ocuklarn cinsellikle ilgili soru ve ilgilerine anlayl yaklaarak$ sorularna sabrla ve onlarn anlayaca dilde mantkl ceva lar vermeleri olduka nemlidir. 0ocuklar bu sre iinde yetikinleri model almakta ve bylece kendi cinsiyet rollerini oluturmaya balamaktadrlar. A? Gizil (;atens, ;atent #nem (2/5& ya % *aklak ilkokul yllarna karlk gelen bu dnemde ocuun cinsellikle ilgili merak ve ilgisi artk durulmutur. 0ocuk bu dnemde cinsiyet ile ilgili konularla ek ilgilenmez$ kendine oyun ve derslerine verir. (evgi ve ilgilerini arkadalarna yneltirler ve arkada gru larn da ounlukla hem cinsleri oluturur. Bu dnem ergenlik ncesi yaanan bir durgunluk$ 1frtna ncesi sessizlik2 dnemidir. < Genital #nem (5&/5* ya % Ciziksel geliimin bebeklik dneminden sonra en hzl olduu bu dnemde bulua erien bireyin cinsel drtleri artmaktadr. Bireyin bu dnemdeki haz alma blgesi kar tarafn bedenidir. 8em fiziksel hem de kiilik anlamnda bireyin olduka hzl ve

;4

karmak geliim gsterdii bu srete birey kendi iinde ve evresindeki yaknlaryla atmaya girebilir. /ile ve retmenler bu dnemde ok anlayl$ sabrl olmaldrlar ve bireye otoriter bir tavrla yaklamak yerine onlar dinleyen ve anlamaya alan bir tutum sergilemelidirler. :riksonFn !siko3sosyal %eliim 5uram# :rikson siko3sosyal geliim kuramn CreudFun kuramn temel alarak gelitirmi olmakla birlikte baz alardan CreudFdun fikirlerinden ayrlmaktadr. :rikson$ geliimde CreudFun oka zerinde durduu seksel gdlerden ok sosyal Garkadalar$ retmenler$ okul ve daha geni kltrel evrenin? etkilerin nemine dikkat ekmitir. :rikson insan doasna daha ozitif yaklam$ geliimde insann aktif rol olduunu dnm ve erken yalardaki kt etkilerin etkisinin stesinden gelinebileceini dnmtr. /yrca :rikson kiilik geliimini lme dek devam eden bir sre olarak ele almtr. !siko3sosyal %eliim &nemleri# :rikson tm insanlarn yaamlar boyunca balca B siko3sosyal kriz ya da kargaa yaadna inanmtr. Belirli dnemlerdeki bu karmaalarla baa k kamayacana gre birey hem biyolo"ik hem de sosyal anlamda bir sonraki evreye gemektedir. :er bu karmaann zmlenmesinde baarszlk yaanrsa bu daha sonraki dnemlere de yansyabilmektedir. 5 =emel Gvene 7ar Gvensizlik (0/& ya % :riksonFn bu ilk evresi CreudFun oral dnemine karlk gelir. Bebein$ ona bakmakla sorumlu olan kiilerin onun ihtiyalarn karlamasyla oluturaca gven ya da gvensizlik ileriki yalarda onun dier insanlara kar oluturaca gven duygusunu belirlemektedir. %ven duygusunun gelitirilmesinde bebein bakmyla sorumlu olan kii tarafndan beslenmesi$ rahatszlnn giderilmesi$ gerekli ve yeterli ilginin gsterilmesine karlk olarak bebekte de temel gveni oluturacak olumlu duygular geliim gsterir. Creud zellikle bakcnn 1beslemesi GTemzirmesi?2 zerine odaklanm olmasna karn$ :riskson bakcnn genel sorumluluklarn yerine getirmesinin ileriki kiilik geliiminde kritik olduuna inanmtr. :er bakc bebein ihtiyalarn karlamada tutarsz$ dengesiz ve zensiz davranrsa$ bebek de dnyaya ve insanlara kar 1gven2 duymakta zorlanacak$ d dnyann ve insanlarn gvenilmez olduuna ilikin olumsuz duygular gelitirecektir. & zerklie(>amszla 7ar .tan ve 7uku(?"'e (&/) ya % *eni yrmeye balayan ocuk ihtiyalarn yeterince kendisinin karlayabileceine kar gven duymay renmelidir. 0ocuun bedensel olgunlama ile artk kas kontroln baararak$ yrme$ koma$ elleriyle nesneleri tutma$ frlatma ve tuvalet kontroln baarabilir hale gelmesiyle$ bakalarndan bamsz ve ailesinin kontrol dnda kendisini kontrol edebileceini gsterme abalar balam olur. Bu dnemde ocuk kendi ihtiyalarn kendisinin karlayabileceini gstermek zere en ok 1ben$ ben$ ben$2 ve 1hayr$ hayr$ hayr2 kelimelerini kullanarak zerkliini ilan etmek ister. :er aile$ ocuk bir hata ya tnda$ rnein, tuvaletini yanllkla kardnda ya da stn stne dktnde onu azarlar$ ya tyla alay ederse ocuk bundan sonra

;;

kendi kendine yetebileceine ve baz eyleri baarabileceine kar olan inancn yitirir ve hatta kt bir insan olduuna dair kendine ilikin olumsuz dnceler bile gelitirmeye balayabilir. ) Girikenlie 7ar 4ululuk ()@2 ya % CreudFun fallik dnemine karlk gelen bu dnemde ocuun evresine kar olan mera ve renme istei ok fazladr. 'kul ncesi dnemde hayali oyunlar kuran ocuk yeni motor becerileri gelitirmi$ kendi dnyasna ynelik lanlar ve giriimlerde bulunmaya balamtr. +rnein, kumdan kaleler ya arlar$ kendi fantastik oyunlarnda hayali canavarlarla mcadele eder$ oyun da olsa baarya ulat hereyde vgyle karlanmak isterler. Bamsz hareket edebilme yetisine sahi olan ocuk etrafn aratrr$ srekli aktiftir$ ok fazla soru sorar. Bu davranlar engellenir ve srekli denetim altnda tutulur$ sorularna uygun ceva lar verilmezse ocuk ya tklarnn yanl olduunu dnerek sululuk duygusu gelitirmeye balayabilir. 0ocuun bu dnmedeki davran ve giriimleri ne ar serbest braklmal ne de ar kontrol altna alnmaldr. 0ocuu yetitiren kiilerin$ ocuun ya mas ve ya mamas gerekenleri tutarl olarak sevgiyle ve sabrla retmeleri gerekir. :riksonFa gre okuldaki baarnn temelleri bu dnemde olumaktadr. 6 >aarya 7ar :alk #uygusu (A@5& ya % 'kul yllarna denk gelen bu evrede ocuk$ nemli bilisel ve sosyal becerilerde uzmanlamaya balar, okuma$ yazma$ gru almasnda bulunabilme vb... Bu onun hem yetikinlerden hem de arkadalarndan beeni grebilmesi iin gereklidir. 'kul ortamna girmesiyle artk aileden ayr farkl bir sosyal ortama girmi olur. Bu ortamda arkadalar ile uyumlu ilikiler kurmas$ ibirlii iinde almas$ sorumluluklarn yerine getirebilmesi$ almas ve baarl olmas nemlidir. Bunlar yerine getirmede baarsz olan ocuk aalk duygusu gelitirebilir. /ile ve retmenlerin ocuun zgven duygusu kazanmasnda ocua gerekli ortam salamalar$ onlarn seviyesine uygun sorumluluklar onlara vererek$ onlar desteklemeleri ok nemlidir. 0ocuun baarabileceindan fazlasn ondan beklemek$ onu bakalaryla kyaslamak$ ocuu srekli eletirmek ocukta kendisine kar olumsuz duygularn gelimesine neden olacaktr. < 7imlik 7azanmaya 7ar Bol 7armaas (5&@5* ya % Bu dnem de CreudFun genital dnem olarak adlandrd son dnemine karlk gelir. :rikson$ yaam boyunca bireyin kimliini belirlemesinde kritik bir dnem olan 1kimlik krizi2 olarak adlandrd yetikinlie girii en iyi karakterize eden kii olarak bilinir. Bu sre boyunca kimlik kazanmna kar kimlik karmaas yaayan gen$ kim olduunu belirleme Gkariyer$ din$ seksel ve benzeri anlamda? giriimlerinde bulunur$ ne zaman sz sahibi olacan$ sosyal hayatta bir yer edineceini belirlemek ister. Birey bu dnemde kendisine 1Ben kimimL2 sorusunu sorar ve buna ceva bulmaya alr. Bu srete sk sk fikir deitirir ve yeni bak alar$ yeni ilgi alanlar hatta yeni arkada gru lar edinir. Ciziksel$ bilisel ve sosyal anlamda ok hzl bir deiim iinde olan birey yaad karmaa iinde sevdii$ gvendii$ anlayl ve onu hogryle dinleyecek yetikinlere ihtiya duyar. 'nu yarglamadan kabul eden kiilerin davranlar$ szleri ergen iin model olacak$ bireyin olumlu bir kiilik kazanmasnda yardmc olacaktr. Bu

;@

dnemdeki kimlik kazanamn gerekletiremeyen birey bunun sonucu kimlik karmaasnda girecek ve buna bal olarak da gvensiz ve kararsz bir birey olacaktr. 7 ,reud geliim dnemlerini genlik ile sona erdirirken (rikson yetikinlik yllar boyun$a bal$a ) "siko/sosyal dnemin da'a yaandnn altn izmitir. Genlik dneminde kimlik karmaasn baaryla atlatamam birey, kararl ve uzun sreli ilikilere girmede zorlana$ak veya kimliinin kayna olarak "artnerini grerek ona ar bamllk gstere$ektir. 2 #ostluk 7azanmaya 7ar Calnz 7alma (5*@&< ya % %en yetikinlik yllarna karlk gelen bu dnemde$ ergenlik dneminde kimlik kazanmn gerekletirmi birey bakalaryla yakn ilikiler ve dostluk kurmak ister. 5ar cinse kar olan ilgisi de nceki dnemdeki gibi cinsel anlamndan ok duygusal anlamda arlk kazanmtr. Birey artk evlenme lanlar ya maya balamtr. Birey bu dnemde ilikilerinde srekli olumsuzluklar yaar ve hayal krklna urarsa$ yalnz kalmay tercih edecek ve insanlardan uzaklaacaktr. A Dretkenlie 7ar #urgunluk% Birey bu dnemde mutlu ve salkl ocuklar yetitirebilmi olmann Gburada sadece kendi ocuklarn yetitirmek deil ay zamanda to lumdaki gen neslin yetimesinde de olumlu katk da bulunabilmek sz konusudur$ rnein, retmenlik grevinde olduu gibi.? huzurunu ya da gnll olarak baz aktivitelerde bulunu bunun salad retkenlik duygusunu yaayabilmek ister. Birey kendisine 1ihtiya duyulduunu2 hissetmekten mutluluk duyar. :er bu tr olumlu duygular iinde bulunuyorsa birey gerekten gelecek iin mutlu ve rahattr. 6am tersi durumda ise hereyi kadere brak $ sorunlarn iine atarak keyifsiz ve isteksiz bir hayat srdrrler. 5endilerine ve evrelerine faydal olamazlar ve durgunluk yaarlar. * >enlik >tnlne 7ar .mutsuzluk% (on olarak ileri yetikinlikte birey siko3sosyal olarak benliiyle bark$ hayatndan memnun olma tutumuna kar mitsiz$ hayata kskn ve karamsar olma haliyle kar karyadr. Birey bu dnemde lmn kanlmaz gerekliiyle yzleebilmek iin yaad hayatn anlaml ve olumlu bulmak$ gemi yaamndan memnun olmak ister. :er bunu baarabilirse$ gemiinden imanlk duymadan kendisini huzurlu ve mutlu hissedecektir, baaramaz ise$ gemiiyle ilgili imanlk duyduu eyleri srekli hatrlayacak ve bir k yolu bulamay kendini lme hazr hissetmeyerek$ korku ve huzursuzluk duyacaktr. 7 (rikson, ,reudEun ilk o$ukluk yllarnn kiiliin belirlenmesinde 3deimez bir rol-oynad dn$esine ak$a katlmamtr. 9 ve dier "siko/analitik kuram$lar, bireylerin yaama sre$inde sistematik olarak geliim dnemlerinden geerek 'er dnemde baz deiimler gsterdiklerine inanmlardr. (riksonEn dnemleri sre$inde 'em biyolojik olgunlama 'em de sosyal ortamn getirdikleri kiiliin geliimine etki etmektedir. >yle$e 'em biyolojik olarak kazanlan zellikler 'em de evreden edinilen !arkl te$rbeler 'er bireyin !arkl kiilik zellikleri gstermesine sebe" olmaktadr.

;A

<. B"l#m S$r%lar& 4? 0ocuklarn kendi balarna hareket etmek istedikleri$ kendine gven duygusunun kazanlmak istendii siko3sosyal geliim dnemi aadakilerden hangisidirL /? B? H? &? :? %irikenlie kar sululuk 0alkanla kar aalk +zerklie kar he ve utan 5ontrole kar denetimsizlik 6emel gvene kar gvensizlik

;? /adakilerden hangisi :riksonFun kimlik kazanma dneminde ortaya kan gelimelerden biri deildirL /? B? H? &? :? :gosantrik dnceye sahi olma Hinsel rollerdeki deiimleri yaama 6o lumsal sorumluluk alma istei duyma 1Ben kimimL2 sorusunu sorma. %emite ya tklarnn sorgulamasn ya ma

@?lkokul andaki bir ocuun baarl olmak iin gayret etmesi$ baarlarnn takdir edilmesini istemesi :riksonFn hangi siko3sosyal dneminde gzlenirL /?%irikenlie kar sululuk B?0alkanla kar aalk H?+zerkle kar he ve utan &?5ontrole kar denetimsizlik :?6emel gvene kar gvensizlik A? :riksonFn temel gveni kazanm dnemine karlk gelen CreudFun siko3seksel dnemi aadakilerden hangisidirL /? 'ral B? /nal H? Callik &? \atent :? %enital <? 6uvalet eitiminin nemli olduu CreudFun siko3seksel dnemi hangisidirL /? 'ral B? /nal H? Callik &? \atent :? %enital =? CreudFa gre kiinin vicdan ile gereklik ilkesi arasndaki atmann yaand kiilik ya s hangisidirL /? Bili tesi B? Bilin ncesi H?d &?:go :?( erego >? Hinsellie kar ilgi ve meran artt hangisidirL /? 'ral B? /nal H? Callik siko3seksel dnem aadakilerden &? \atent :? %enital

;<

'eva( ) a*tar&: 4.&

;.:

@.B

A./

<.H

=.:

>.H

?. BLM: )*lak Geliimi K%ramlar& /hlak geliimi, bireylerin bulunduklar ortamda gsterdikleri davranlarnda 1iyi3kt$ doru3yanl$ uygun3uygun deil2 eklinde yarglar gelitirme sistemidir. 6m bu yarglar da bulunulan to lumla etkileim sonucu bireyin kendi gelitirdii inan ve deerler sisteminin rnleridir. Bilisel geliim kuramclarndan bazlar ahlak geliimi ile de ilgilenmiler ve bu iki geliim alannn birbirleriyle ilikili olduunu dnmlerdir.

PiagetB i )*lak Geliim ." emleri: !iaget$ ahlak geliiminin bilisel geliimle sk bir iliki iinde olduunu dnmtr. /hlak geliim zelliklerini ocuklarn oyunlarn gzleyerek aklamaya almtr. 0ocuklarn ahlaki deerlendirmelerini incelemede kendi kurgulad hik9yeleri kullanmtr. /hlak geliimini, da bal dnem G=N4; ya? ve zerk dnem G4; ya ve sonras? olmak zere iki dnemde ele almtr. !iaget$ = ya ncesi ocuklarda ahlak kavramnn henz gelimemi olduuna inanr. ; ya civarnda ocuklarn kural olmakszn oynadklarn gzlemlemitir. ;N= ya arasnda ise ocuklar artk kurallarn farkndadrlar fakat bu kurallarn sebe lerini ve uyulmas gerekliliini anlayamazlar. =N 4D ya arasndaki ocuklar kurallarn bir otorite tarafndan konduunu ve deitirilemez olduklarn dnrler. 'yun oynarken bile var olan kurallar kendi kararlaryla deitirebileceklerini dnemezler. 4DN4; yalarnda artk oynadklar oyunun kurallarnn$ birliktelii ve anlamay salamak zere konduunu kavrayarak$ bunlar kendi aralarna anlaarak deitirebileceklerini dnmeye balamlardr. !iagetFye gre okul ncesi dnemde kural kavram gelimemi ocukta ahlak anlaynn olmas da mmkn olmayacaktr. Bu sebe le ahlak geliim dnemlerini okula balama a olan = ya civarndan itibaren ele almtr. <? &a Bal &nem GT&sal 5urallara Ballk &nemi?# /hlaki yarglar asndan bakalarna baldr. 5urallar sorgulamadan kabul ederler. 5urallar deimezdir ve herkesin mutlaka bu kurallara uymas gerekir. lenen suun nem derecesi daha ok fiziksel zarara yol aan davrann daha byk su olduu eklinde fiziksel sonuca baldr. +rnek# /ye annesine masay kurmakta yardm ederken elinde bulunan bardak dolu te siyi yanllkla drerek bardaklar krmtr. /hmet ise annesi evde yokken bir taburenin zerine karak dola ta bulunan ikolata kavanozunu almak istemi ve kavanozu yere drerek krmtr. Kimdi bu dnemdeki bir ocua /ye mi /hmet mi daha sulu diye bir soru sorulsa$ ocuk /yeFnin krd bardaklarn daha fazla olmas nedeniyle /yeFnin daha sulu olduunu syleyecektir. 'yunlardaki kurallar sorgulamadan$ kural olduklar iin uyarlar. >N4D yalarnda kurallarn niin

;=

konmas gerektiini kavrarlar. !iagetFe gre 4D yana kadar oyun dndaki gerek yaamdaki kurallar da sorgulamadan uyum gsterirler$ fakat kurallar koyan grmediklerinde kural ihlal edebilirler. Bir davran ahlaki olarak deerlendirilirken davran ya ann niyet gz nne alnmaz. +nemli olan davrann kurallara uygun olu olmad ve yaratt sonutur. =? +zerk &nem# 0ocuun srekli dier ocuklar ile etkileimde bulunmas ve ibirlii ya mas$ kurallar hakkndaki fikirlerinin deimesine zemin oluturur. 44N4; ya sonrasnda ahlaki deerlendirme, iinde bulunulan koullar dikkate alnarak ya lr. /hlaki kural ve deerler grelik kazanr. 5urallarn gereksinimler sonucu konduu$ gereksinimler deitiinde kurallarn da deiebilecei anlalmaya balanr. /hlaki yarglarda bakalarnn deerlendirmelerinden ok bireyin kendi deerlendirmeleri nem kazanr. Bir davran iyi3kt diye nitelendirilirken davran ya ann niyeti ve iinde bulunduu durum da dikkate alnr. K$*l1ergBi )*lak Geliim K%ram&: 5ohlberg$ ahlak geliimi almalarn !iaget gibi ocuklar gzlemleyerek deil de onlara ahlaki rensi leri ieren belirli durumlar vererek$ onlarn bu durumlara nasl te kiler verdiklerini sorgulayarak gerekletirmitir. (orularn doru3yanl olmalaryla deil verilen soruna nasl zm rettikleriyle ve kullandklar dayanak noktalaryla ilgilenmitir. !iagetFnin kuramn temel alm olmakla birlikte$ ahlak geliimini @ dzeyde ele almtr. Bu dnemler srasyla ortaya kmakla birlikte$ bir st dzeye gemi bireyin alt dzeydeki zellikleri gstermesi de mmkn olmaktadr. 0ocuklarn gelenek ncesi dzeye uygun davrandklar gzlenmekle birlikte yetikinlerin de bu dzeyde davranta bulunmayacaklarn syleyemeyiz. Carkl kltrlerdeki bireyler zerinde ya lan aratrma sonularna gre$ yetikinlerin ou @. ve A. ahlak geliim evrelerine uygun davranlar gstermektedirler. %elenek sonras dzeyde ise ok az sayda birey gzlemlenmitir. F.Gelenek n$esi #zey Bu dzeyde kurallar bakalar tarafndan konulur ve otoritenin koyduu bu kurallar ok nemlidir. 5endi gereksinimlerini doyurma n landadr. /hlak geliiminin ilk iki aamas bu dzeyde yer alr. 5. :ama% 1taat ve Geza (ilimi% Bu dnemdeki ocuk otoritenin koyduu kurallara uyar ve ceza grecei davran ya maktan kanr. 0ocuk cezadan kand iin otoriteye itaat eder yoksa ceza almad srece davran ya makta saknca grmez$ sakncal davrannn neden kt olduunun farknda deildir. *a lan hatann zarar ya da bunun sonucunda alnan ceza ne kadar byk ise davran o kadar ktdr. &. :ama% 4a! Hkar$ (ilim (I :rasal 1likiler (ilimi % Bu dnemdeki temel gd gereksinimlerin doyurulmasdr. Bu dnemdeki ocuk dl almak ya da kiisel ihtiyalarnn karlanmas iin kurallara uyar. Bakalarnn ilgi ve istekleri yalnzca kendi isteklerini karlayacak ya da ona bir yarar salayacaksa nemlidir. yilik grecekse iyilik ya ar. Bir davran kendisi iin yaral ise onun doru bir davran olduunu dnr.

;>

FF. Geleneksel #zey% Bu dnemdeki birey iin aile$ arkada ve evresinin beklentileri ok fazla nem tamaktadr. Bu beklentilerin nedenleri ve sonular dnlmeksizin yerine getirilmesi gerekir. (osyal dzen ve uyum$ sadakat nemlidir. Bireyin kendi ihtiyalar zaman zaman bu beklentilerden sonra gelebilir. Bu dzey$ ahlak geliiminin nc ve drdnc aamalarn ka sar. ). :ama% 7iiler :ras .yum (ilimi (I1yi Ho$uk (ilimi % Bu dnemdeki temel gd, onay almaktr. Bu dnemin dorular aileyi$ arkada gru larn memnun eden$ onlar tarafndan beenilen davranlardr. /ile ve arkada gru larnn beklentilerine ve normlarna uygun davranlr. /hlaki deerlendirmelerde artk bakalarnn duygu ve dnceleri nem tamaktadr. Bu dnemdeki birey$ ya tklarn 4.aamadaki gibi sadece ceza almamak iin ya da ;. aamadaki gibi sadece kendisi iin deil bakalarnn mutluluu iin ya maya gayret eder. 6. :ama% 7anun ve #zen (ilimi% Bu dnemin temel gd$ to lumsal dzeni korumaktr. *aanlan to lumda geerli olan kurallara uygun davranlr. 8er birey kendi zerine den i ve sorumluluklar yerine getirmelidir$ sosyal dzen deerlidir. 5anunlara sorgulamadan uyulur ve kanunlara uymayanlar onaylanmazlar. 6o lumsal sorumluluk almak ok nemlidir. %enelde ek ok yetikin ahlak geliiminin bu aamasnda kalmtr. FFF. Gelenek 4onras #zey% Birey bu dnemde$ arkada gru larnn veya to lumun koyduu kurallardan bamsz$ kendine zg deer yarglarn ve ahlak ilkelerini oluturmaktadr. /hlaki deerlendirmeler$ tm koullar ve insan haklar erevesinde ya lr. :vrensel deerlere uymayan dzenlemeler eletirilir ve deitirilmesi iin ura verilir. Beinci ve altnc aamalar bu dzeyde yer alr. <. :ama% 4osyal 4zleme (ilimi% Bu 1sosyal 1szleme2 srecinde yasalarn hizmet ettii ama ve bunlarn altnda yatan nedenleri anlamak nemlidir. 5anunlar ve dier tm kurallar to lumun huzuruna hizmet etmelidir. A. aamadaki birey kanunlarn oluumunun sebe leri ile ilgilenmez iken <. aamada birey bunlar sorgular ve demokrasinin temel dorularyla elien kanunlarn deitirilmesi ister. Bu ahlak dzeyine yetikinlerin ancak ^;<Finden az gelebilmektedir. 2. :ama% (vrensel :'lak 1lkeleri% /hlak geliiminin en st aamas olan bu srete birey evrensel anlamda kendi oluturduu rensi leri temel alarak doru ve yanllar savunur. Bu rensi ler, evrensel adalet$ eitlik ve insan haklar gibi deerleri dayanak alr. Birey$ yarglarn kendisi$ bir kii veya bir to lum yarar iin deil tm insanlar gz nne alarak ya ar. Bu dnemdeki birey$ kendi ilkeleriyle badamayan kanunlara uymayabilir.

;B

?. B"l#m S$r%lar& 4? 5ohlbergFe gre kiinin kendi iyilii iin bakalarnn iyiliini istedii ahlak dnemi aadakilerden hangisidirL /? B? H? &? :? +zerk dnem %elenek ncesi dnem %eleneksel dnem %elenek sonras dnem :vrensel ahlak dnem

;? 6rafik olisi olmadnda krmz kta kardan karya geen bir yaya 5ohlbergFin hangi ahlak geliim evresinde bulunmaktadrL /? Heza ve itaat eilimi B? /rasal ilikiler eilimi H? 5iiler aras uyum eilimi &? +zerk dnem :? %eleneksel dnem @?5ohlbergFin ahlak geliim kuramna gre aadakilerden hangisi gelenek ncesi dnemde gzlenirL /? B? H? &? :? 6emel gd to lum dzeninin salanmasdr. Bakalarnn dncesinin ve iyiliinin nemli olmas. 6o lum kurallarnn nemli olduunun savunulmas 6emel gdnn otoriteye uymak olmas. 6m insanlarn haklarnn savunulmas.

A? (omut ilemler dneminde bulunan bir ocuk aadaki ahlak geliim dnemlerinden hagisinde bulunamazL /? B? H? &? :? Heza ve itaat eilimi /rasal ilikiler eilimi :vrensel ilkeler eilimi 5anun ve dzen eilimi 5iiler aras uyum eilimi

<? 5ohlbergFin ahlak geliim kuramna gre aadakilerden hangisi sylenemezL /? /hlak geliim evreleri evrenseldir. B? /hlak geliim bilisel geliim ile aralellik gsterir. H? /hlak geliim dnemleri aamal olarak belli bir srada gzlenir. &? Belirli bir ahlak geliim dneminde sadece o dneme ait zellikler bulunmayabilir. :? /hlak geliiminde kzlar ve erkekler arasnda farkllklar bulunur. 'eva( ) a*tar&: 4.B ;./ @.& A.H <.:

;S