Kpss Coğrafya

ETM BLMLER MERKEZ www.izmirkpsskursu.
net 0 232 445 21 25
Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.
www.izmirkpsskursu.net
1. Blm. YERN EKL, BOYUTLARI VE TRKYE'NN DNYA ZERNDEK KONUMU
YERN EKL VE BOYUTLARI
PARALELLER VE MERDYENLER PARALEL DARELER
Dnyamz ekvatorda ikin, kutuplarda basktr. Dnya'nn bu zel ekline GEOD denir. Dnya 'nn bu ekli kazanmasnda kendi ekseni etrafndaki dn neden olmutur. Dnya'nn Geoid eklinin Sonular Ekvatordan kutuplara doru, dnyann ekseni evresindeki dn hznn (izgisel hzn) azalmas, Yerden ykseldike gr asnn genile mesi, Dnya zerindeki bir noktadan hareket eden bir kiinin hep ayn ynde giderek, hareket noktasna ulamas, ki meridyen arasndaki uzakln ekvatordan kutuplara doru azalmas, Dnyann bir yarsnda gndz, dier yarsnda gece yaanmas, Ekvatordan kutuplara doru scakln azal mas, Gne nlarnn dme asnn, ekvatordan kutuplara doru klmesi, Paralel dairelerinin kutuplara doru kl mesi Ekvatordan kutuplara doru yerekiminin artmas, Dnya zerinde kuzey kutbundan ekvatora doru gittike kutup yldznn grnm a snn dzenli olarak klmesi Ay tutulduu zaman, yerin Ay zerine den glgesinin daire eklinde olmas. Ekvatordan kutuplara doru cisimlerin arlk larnn artmas, Ekvator emberinin, meridyenlerden ve pa ralellerden daha uzun olmas, Termik basn kuaklarnn olumas. 7. 3. 4. 5. 6. Paralellerin zellikleri 1. 2. Paraleller kuzey gney ynldr Paralellerden bir noktann enlemini belirlemede yararlanlr. Balanglar ekvatordur. Birer derece aralklarla geirilen dairelerdir. Kutuplara doru evre uzunluklar klr. Aralarndaki uzaklk birbirine eit ve 111km dir. Doksan kuzey, doksan gney olmak zere 180 paralel vardr. Kutup noktalarndan eit uzaklkta bulunan nokta lar birletiren daireye Ekvator denir. Ekvatora para lel olan ve birer derece aralklarla geen dairelere Paralel daireleri denir. Paralel dairelerini balang yeri olan ekvator, sfr numaral paralel dairesini oluturur. Ekvator dnyay kuzey ve gney olmak zere iki eit yarkreye ayrr.
EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.
Baz paralellere zel adlar verilir. Yenge, Olak dnenceleri gibi
DNYA'NIN HAREKETLER VE SONULARI 1. Dnyann Gnlk (Eksen) Hareketleri
Greenwich
MERDYENLER Dnya bat-dou dorultusunda kendi ekseni etra Birer derece aralklarla geen ve kutup noktalarn birletiren yarm embere meridyen denir. Lond radaki Greenwich gzlemevinden geen meridyen, balang olarak benimsenmitir. Meridyenlerin zellikleri 1. Balang meridyeni ile kart meridyeni, Dnyay dou ve bat olmak zere iki yar kreye ayrr. 2. 3. Birbirini izleyen iki meridyen arasndaki za man fark 4 dakikadr. Balang meridyeninin karsnda yer alan 180 meridyen gn deitirme izgisi olarak esas alnmtr. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Birer derece aralklarla geirilmilerdir. Ekvatoru ve paralelleri dik keserler. 360 meridyen yay bulunmaktadr. Balang meridyenini tam daireye tamamlayan kart meridyen yay 180 meridyendir. Birbirini izleyen iki meridyen arasndaki uzaklk, yalnz Ekvator zerindeki 111 km.dr. Meridyen yaylar eit uzunluktadr. tuplarda birleirler. 10. Kutuplara doru birbirlerine yaklar ve ku Gnlk Hareketin Sonular Gece ve gndzler oluur. Yerel saat farklar ortaya kar. Dou ve bat ynleri ortaya kar. Dnya zerinde herhangi bir yer, gne nlarn gn iinde farkl alarla alr. Gnlk scaklk ve basn farklarnn olumas sonucunda da; Mekanik zlme artar. Meltem rzgarlar oluur. Srekli rzgarlarn ynlerinde sapmalar olur. 30 ve 60 enlemlerinde dinamik basn ku aklar oluur. Okyanus akntlarnda sapma ve halkalar oluur. Ayn enlem zerinde, Gne farkl zamanlarda doup batar. fnda hzla dnerek 24 saatte gnlk hareketini tamamlar. Bu harekete eksen hareketi de denir. Dnyann kresel ekli dn hznda farklla malara neden olur. Ekvatorda hz 1670 km/saat iken kutuplara gidildike hz azalr. Kutup noktalarnda sfr olur. Bunun sonucunda; Ayn boylam zerindeki tm noktalarda yerel saat ayn olur. Gnein doma ve batma an ekvatordan ku tuplara uzar.
2. Dnya'nn Yllk (Yrnge) Hareketleri Dnyann yrngesi elips eklindedir ve gn evresindeki bu yrngede 365 gn 6 saatte turunu tamamlar. Gne bu elipsin byk ap zerinde ve odak lardan birinde yer alr. Bu yzden Dnya Gnee, bazen yaklar (Gnberi: 3 Ocak) bazen de uzaklar (Gnte: 4 Temmuz). Bu uzaklama ve yaklama mevsimlerin oluu munu etkileyecek kadar nemli deildir. Sadece kuzey ve gney yarkreler arasndaki mevsim sre lerinin farkl olmasna neden olur. Mevsimler Gne nlarnn dme asyla ilgilidir. Bu ann de imesinin nedeni ise Dnyann ekseni ile yrnge dzlemi (Ekliptik) arasndaki adr. (6633'). Ekvator dzlemi ile yrnge dzlemi arasndaki a da buna bal olarak oluur. (2327')
21 Haziran (Yaz Gndnm): Bu tarihte gsterildii gibi Gne nlar Kuzey Yarm Krede Yenge Dnencesine dik (90) a ile gelirse Aydnlanma emberi kutup dairelerine teet geer. 21 Haziranda Kuzey Yarmkrede yaanan olaylar aada verilmitir. Gney yarm krede bu sralama olaylarn tam tersi yaanr. Kuzey Yarm Krede; Bu tarihten sonra gndzler ksalr; geceler uzamaya balar. Yaz mevsimi balar. En uzun gndz ve ksa gece yaanr. Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutbu arasn da gndzler 24 saatten fazladr. Trkiye'de saat 12oo 'de cisimlerin yl ierisindeki en ksa glgesi oluur. Yenge dnencesinde saat 12 oo 'de cisimlerin yl iindeki en ksa glgesi oluur. 21 Aralk (K Gndnm): Bu tarihte Gne nlar Gney Yarmkrede Olak Dnencesine dik gelir ve aydnlanma emberi kutup dairelerine teet geer. 21 Aralk Kuzey yarm krede yaanan olaylar aada verilmitir. Gney Yarmkrede bu srada bu olaylarn tam tersi yaanr. Kuzey Yarmkrede; K mevsimi balar.
Eksen Eikliinin Sonular Mevsimler oluur. Kuzey ve Gney Yarm krelerde farkl mevsimler yaanr. Gne nlarnn dme as zaman ierisinde deiir. Ayn boylam zerindeki noktalarda Gne'in dou ve bat saatleri deiir Gece - gndz sreleri deiir. Gne nlarnn dik geldii kesimlerin yl iinde deimesi ve dnencelerin olumas. Kutup noktalar ile daireleri arasnda srekli gece ve gndzler yaanr Kutup dairelerinin enlem dereceleri oluur. Muson rzgrlar oluur. Ekvatordan kutuplara gidildike gecegndz sreleri arasndaki farkn artmas.
En uzun gece, en ksa gndz yaanr. Trkiye'de saat 12oo'de cisimlerin yl ierisindeki en uzun glgesi oluur. Kuzey Kutup dairesi ile Kuzey kutbu arasndaki enlemlerde gece sresi 24 saatten fazladr. Yenge dnencesinde saat 12oo de cisimlerin yl iindeki en uzun glgesi oluur. Bu tarihten sonra geceler ksalmaya gndzler uzamaya balar. 21 Mart - 23 Eyll (Ekinoks = Gece-gndz eitlii): Bu tarihlerde gne nlar Ekvator'a dik gelir ve Aydnlanma emberi kutup noktalarndan geer. Kuzey Yarmkrede 21 Mart ilkbahar, 23 Eyll sonbaharn balangcdr. Gney Yarmkrede ise, 21 Martta sonbahar 23 Eyllde ilkbahar balar.
Ekinokslarda u olaylar yaanr, Gne tam doudan doup tam batdan ba tar. Ayn boylam zerindeki noktalarda gne sa dece ekinoks gnlerinde ayn anda doar ve batar.
Trkiye'nin Matematik Konumu ve Sonular: 1. Enlemlerinin Sonular: ( 36- 42 Kuzey) Gneyden kuzeye doru gidildike; Gne nlarnn yere dme as daralr. Ortalama hava scaklklar azalr. izgisel dn hz azalr. Bu yzden alacakaranlk sresi uzar.
TRKYENNCORAF KONUMU Bir lkenin, yerin corafi konumu denilince; 1. 2. 3. 4. 5. 6. Yerkre zerinde bulunduu nokta, yer Hangi ktada bulunduu ve dier ktalarla ilikili durumu Deniz ve okyanuslarla ilikisi Ykselti durumu Ticaret yollarna gre durumu Ekonomik ve kltrel zellikler bakmndan farkllk gsteren yerlere gre durumu anla lr. Ksaca, bir yerin enlem ve boylamlara gre yer kre zerindeki yeri ve evresiyle her trl ilikisini salayan corafi koullarn tmne birden "Corafi konum" denir. Corafi konum ikiye ayrlr. 1. Matematik konum 2. zel konum
Deniz suyu scakl, tuzluluu ve younluu azalr. Glge boyu uzar. 21 Haziranda gndz sresi, 21 Aralkta gece sresi uzar. Kuzey yarm krede bulunduu iin; 21 Haziranda en uzun gndz; 21 Aralkta en uzun gece yaanr. En ksa glge boyu 21 Haziranda; en uzun glge boyu 21 Aralkta grlr. 21 Haziranda yaz; 21 Aralkta k mevsimi balar. Gneyinden scak, kuzeyinden souk rzgrlar etkilidir. Dnenceler dnda bulunduu iin; Gne nlar hibir zaman dik ayla dmez ve bu yzden glge boyu hi sfr o lmaz. Orta kuakta bulunduu iin; Drt mevsim belirgin olarak yaanr. Cephe yalar grlr.
1. TRKYENN MATEMATK KONUMU Dnya zerindeki bir yerin enlem ve boylamlara gre yerinin saptanmasdr.
Bat rzgarlar etkisindedir. Akdeniz iklim kuandadr. (30-40 aras) Yl iinde scaklk deiimi fazladr. 2. Boylamlarnn Sonular: (26-45 Dou) En dousu ile en bats arasnda 76 dakika zaman fark bulunur. 2. Ve 3. Saat dilimleri kullanlr. Dousuna doru gidildike yerel saat daha ileri; gnein dou bat saatleri daha erken olur.
26 D
45 D 0 42 K
36 K
2. TRKYENN ZEL KONUMU Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda yer alr. taraf denizlerle evrili bir yarmada lke sidir. stanbul ve anakkale Boazlarna sahiptir. Ortadou ve Kafkas petrol lkelerine kom udur. Alp-Himalaya kvrm sistemi iinde yer ald iin ortalama ykselti ve engebe fazla, krkl yaplar yaygn, scak su kayna fazla ve deprem riski yksek bir lkedir. Batsndan dousuna doru ortalama yk selti artar, scaklklar der. Dalar genel olarak dou-bat ynl uzanr. Dalar Ege Blgesinde kyya dik, Akdeniz ve Karadeniz Blgesinde kyya paralel ola rak uzanr. Gerek alan ile izdm alan arasndaki fark fazladr.(engebe fazla olduu iin) Yer ekilleri eitlilii fazla olduu iin ayn anda farkl mevsim zellikleri yaanr. Asya ile Avrupa arasndaki transit ticaret yollar Trkiyeden geer.
Not: Ayn anda farkl mevsim zelliklerinin yaanmas (yer ekilleri) zel konumunun; drt mevsimin belirgin olarak yaanmas (orta kuak) matematik konumumum sonucudur.
Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular
(KPSS - 2004) Aadakilerden hangisinde verilen tarihlerde, Sinopta gndz ve gece sreleri Antalyadaki gndz ve gece srelerinden daha uzundur? Gndz sresi 21 Mart 23 Eyll 21 Haziran 21 Aralk 21 Ocak Gece sresi 23 Eyll 21 Haziran 21 Aralk 21 Mart 23 Eyll
A) B) C) D) E)
Yant: C
(KPSS - 2004) Trkiyenin en dou ucu ile en bat ucu arasnda 76 dakikalk zaman farknn olmas aadaki seeneklerden hangisiyle aklanabilir? A) Asya ve Avrupa ktalarnda topraklarnn olmasyla B) Yzey ekillerinin engebeli olmasyla C) Kuzey yarmkrede yer almasyla D) Balang meridyeninin dousunda olmasyla E) ki nokta arasndaki meridyen saysyla Yant: E (KPSS - 2005) Aadakilerden hangisinde verilen iki kent arasndaki yerel saat fark dierlerinden daha fazladr? A) Samsun-Adana B) zmir-Ankara C) Balkesir-Erzincan D) Mula-anakkale E) zmit-Kastamonu Yant: C (KPSS - 2007) Aadaki haritada Ankara, Idr ve Bakalenin corafi koordinatlar verilmitir.
Yalnzca haritadaki bilgilerden yararlanarak aadaki yarglardan hangisine ulalamaz? A) 21 aralkta Bakalede gndz sresi Ankaradan uzundur. B) 21 haziranda Idrda Bakaleden daha uzun gndz yaanr. C) Verilen kentlerin hepsinde 23 Eyllde gne doduktan 12 saat sonra batar. D) En uzun gnle en ksa gn arasndaki farkn en fazla olduu yer Bakaledir. E) Idrn yerel saati Ankarannkinden daha ileridir. Yant: D
(KPSS - 2008) Aadakilerden hangisi Trkiyenin Kuzey Yarm Krede yer aldnn bir gstergesi olamaz? A) Akdeniz Blgesindeki akarsularn kuzeyden gneye doru akmas B) Karadeniz Blgesinde, aralk aynda, gndz sresinin Anadolu Blgesinden daha ksa olmas C) Marmara Blgesinin yl boyunca gne nlarn Ege Blgesinden daha eik almas D) Toros Dalarnn gneye bakan yamalarnn kuzey yamalarndan daha scak olmas E) Corafi blgelerin tmnde kuzey sektrl rzgrlarn scakl drmesi Yant: A
(KPSS - 2009) Aadakilerden hangisinin Akdeniz Blgesiyle Karadeniz Blgesi arasnda farkllk gstermesi enlem etkisine balanamaz? A) Orman st snr B) Deniz turizmine uygun srenin uzunluu C) Yan mevsimlere gre dal D) Tarm rnlerinin olgunlama sresi E) Gndz sresinin uzunluu Yant: A
(KPSS - 2009) Aadaki blgelerimizden hangisinde yaz aylarnda corafi konum dikkate alndnda buharlama en fazla olur? A) Gneydou Anadolu Blgesi B) Ege Blgesi C) Dou Anadolu Blgesi D) Karadeniz Blgesi E) Marmara Blgesi Yant: A (KPSS - 2010) Trkiyenin orta kuakta bulunmas, aadaki ekonomik zelliklerden hangisini etkilemitir? A) Tarihi eserlerin ve doal gzelliklerin olmas B) Kii bana den ulusal gelirin byk kentlerde daha yksek olmas C) letilen ve iletmeye alacak eitli madenlerin olmas D) eitli tarm rnlerinin yetitirilmesi E) Kara yolu ve deniz yolu transit tamaclnn gelimesi Yant: D
(KPSS - 2010)
21 Haziranda, haritada gsterilen kentlerin hangisinde, Krehire gre hem gndz sresi daha ksadr hem de gne daha erken doar? A) Bolu B) Sinop C) Artvin D) Siirt E) Antalya Yant: D
2. Blm. TRKYENN YZEY EKLLER

TRKYENN YER EKLLER, OLUUMU VE GENEL ZELLKLER lkemizin yer ekilleri de dnyadaki dier yerler gibi i ve d kuvvetlerle olumutur. Kuvvetler (Yapc Kuvvetler): Da ouluumu (orojenez), kta oluumu (epirojenez), volkanizma ve depremler, i kuvvetleri oluturur. Bunlar yeryzn ok hzl ekillendirirler ve byk yer ekilleri olutururlar. Bu kuvvetlerin sonucunda yer ekilleri ykselir, kvrlr veya krlr, yeni dalar ya da ukur alanlar oluur. (Yapc kuvvetlerdir.) D Kuvvetler (Ykc Kuvvetler): Akarsular, buzullar, rzgarlar, dalgalar gibi andrc glerdir. Bu gler yava ekillendirme yaparlar. kuvvetler yeryzne engebe kazandrrken d kuvvetler onlar trpleyip andrarak anan malzemeyi ukur alanlara doldururlar. Bylece yeryzn dzletirmeye alrlar. Bu andrma ve biriktirmenin son safhas ise dmdz yeryz yani peneplenlerdir. (Ykc kuvvetlerdir.) ve d kuvvetlerin faaliyetleri gnmzde hala devam etmektedir. TRKYEDE JEOLOJK SRE Trkiyedeki Deiimler
1. ZAMAN
NOT: Trkiyenin oluumu daha ok 3.ve 4. Jeolojik zamanlarda gerekletii iin gen oluumlu bir lkedir.
TRKYEDE YZEY EKLLERNN GENEL ZELLKLER 1. Ortalama ykselti ve engebe fazladr. Bunun sonucunda; Yer ekilleri eitlilii fazladr. Gerek alan ile izdm alan fark fazladr. Ulam zor ve yol yapm maliyeti fazladr. Akarsularn yatak eimi, ak hz ve enerji potansiyeli fazladr. 2. Dalar genellikle dou-bat ynl uzanr. Bunun sonucunda; Kuzey-gney ynl ulam daha zor ve maliyetlidir. Akarsular genellikle dou-bat ynl uzanr. Trkiyede karasal iklim alan genilemitir. Ege Blgesinde dalar kyya dik uzand iin; kyda girinti knt fazla ve hinterlantlar geni, delta oluumu fazla, falez oluumu az, ky ile i kesimler aras ulam kolay, iklim farkll azdr. Akdeniz ve Karadenizde dalar kyya paralel uzand iin; kyda girinti knt az, ky derinlii fazla, kta sahanl dar, doal liman says az ve hinterlantlar dar, falez oluumu fazla, delta oluumu az, ky ile i kesimler aras ulam zor (geitlerle salanr), iklim farkll fazladr. Orografik (yama) yalar grlr. 3. Batdan douya gidildike ortalama ykselti artar. Bunun sonucu olarak; Ortalama scaklklar azalr. Scaklk farklar artar. Tarm rnlerinin olgunlama sresi uzar, eitlilii azalr. Akarsularn ak hzlar ve enerji potansiyelleri artar.
Trkiyede masif (sert) ktleler olumutur. (Yldz, Mentee, Bolu-Ilgaz, Krehir ve Bitlis masifleri) Zonguldak ve evresinde ta kmr yataklar olumutur. Trkiyede peneplenleme (dzleme) olay grlm, deniz seviyesinde hafif dalgal dzlkler olumutur. Denizlerde tortulama (birikme) yaanmtr. Kuzey Anadolu Dalar ve Toroslar olumutur. (Alp-Himalaya Kvrm Sistemi) Petrol, linyit, tuz ve bor yataklar olumutur. iddetli krlmalar ve depremler yaanmtr. Zamann sonuna doru Trkiye toptan ykselmeye balam ve platolar olumutur. Egeid karasnn kmesi sonucu Ege Denizi olumutur. stanbul ve anakkale Boazlar olumu, Karadeniz ak deniz haline gelmitir. Kbrs Adas ve skenderun Krfezi olumutur. Trkiyenin jeolojik oluumu byk lde tamamlanmtr.
4. ZAMAN
3. ZAMAN
2. ZAMAN
10
4. Karstik araziler (kire ta, alta, kaya tuzu) yaygn olarak bulunur. Bata Akdeniz Blgesi ve Anadoluda yaygndr. 5. Volkanik arazilerin en yaygn olduu blge Dou Anadolu Blgesidir. Bu blgeyi Anadolu Blgesi izler. 6. Yer ekilleri eitlilii fazladr. Bunun sonucu olarak; Ksa mesafelerde iklim, bitki rts, toprak tr, tarm rn, nfus dal ve ekonomik etkinlikler farkllar.
TRKYENN DALARI
Trkiyenin dalar orojenik dalar ve volkanik dalar Ayn anda birok yerde farkl mevsim zellikleri yaand iin turizm eitlilii fazladr. 7. Gen oluumlu bir lke olduu iin; Bat Anadolu, Kuzey Anadolu ve Dou Anadolu aktif fay kuaklar bulunur. Deprem riski yksektir. Scak su kaynaklar yaygn olarak grlr. 8. Trkiyede jeolojik eitlilik (1. , 2. , 3. , 4. zamana ait araziler bulunmas) fazla olduu iin yer alt kaynaklar eitlilii fazladr. A. OROJENK DALAR Orojenez jeosenklinallerde (deniz ve okyanus tabanlarnda) birikim sonucu oluan tortul tabakalarn yan basnlar etkisiyle kvrlarak ya da krlarak ykselmesi sonucu da oluumu demektir. Yani orojenik da oluumunun kvrlma ve krlma olmak zere iki yolu vardr. Kvrm Dalar:
Antiklinal Antiklinal
olmak zere ikiye ayrlr.
TRKYEDE BLGELERN YZEY EKLLERNN ZELLKLER Marmara Blgesi ortala ykselti ve engebenin en az olduu blgedir. Dou Anadolu Blgesi ortalama ykselti ve engebenin en fazla olduu blgedir. Anadolu Blgesi ve Gney Dou Anadolu Blgesi ortalama ykseltiye ve sade yzey ekillerine sahip blgelerdir. Akdeniz ve Karadeniz Blgelerinde kvrm dalar, Ege Blgesinde krk dalar yaygndr. Anadolu Blgesi plato bakmndan en zengin blgedir. Akdeniz Blgesi doal gl bakmndan en zengin blgedir.
Senklinal
Yeni oluumlu esnek yapdaki tortul tabakalarn yan basnlar etkisiyle kvrlarak ykselmesi sonucu oluan dalardr. Kvrm dalar lkemizdeki en byk da grubunu oluturur. lkemizde bu dalara en nemli rnek Alp-Himalaya Kvrm Sistemi iinde yer alan Kuzey Anadolu ve Toros Dalardr. Krk Dalar:
Eski oluumlu sert tortul tabakalarn yan basnlar etkisiyle krlmas sonucu oluan dalardr. lkemizde bu dalara en nemli rnekler Ege Blgesindeki Kazda, Madra Da, Yunt Da, Bozdalar ve Mentee Dalar ile Akdeniz Blgesinin dousunda Amanos (Nur) dalardr.
11
Bu dalarn (horst yaplarn) yannda knt alanlar (graben sahalar) bulunmaktadr. Ege Blgesinde Edremit, Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes grabenleri ile Akdeniz Blgesinin dousunda skenderun ve Amik graben sahalar bulunur. B. VOLKANK DALAR
MARMARA BLGES DALARI Marmara Blgesinde Yldz, Koru, Ik, Biga ve Samanl dalar dnda Uluda volkanik ktlesi yer alr. Manto tabakasndaki magmann, yerkabuunun krk hatt boyunca (fay hatt) scaklk ve basn etkisiyle yeryzne karak soumas ve ylmas sonucu oluan dalardr. Ege Blgesinde Kula Dalar, Marmara Blgesinde Uluda, Anadolu Blgesinde Erciyes, Melendiz, Hasan, Karacada, Karada, Gney Dou Anadolu Blgesinde Karacada ve Dou Anadolu Blgesinde Ar, Tendrek, Sphan ve Nemrut Dalar lkemizin nemli volkanik dalardr.
NOT: Akdeniz ve Karadeniz blgelerinde volkanik dalar bulunmamakta fakat volkanik araziler yer almaktadr. Akdeniz Blgesinde Hatay (Hassa) evresi, Karadeniz Blgesinde Krolu Dalarnn gneyinde volkanik araziler bulunur.
AKDENZ BLGES DALARI Akdeniz Blgesinin byk blmn Toros Dalar kaplar. Toros Dalarnn bat ve orta ksm bu blgede yer alr. Bat Toroslar; Beydalar, Akdalar, Sultan Dalar, Dedegl Dalar ve Geyik Dalar. Orta Toroslar; Bolkar Dalar, Aladalar, Tahtal Dalar
EGE BLGES DALARI Ege Blgesinde kyda krk (horst) dalar, i kesimlerde kvrm dalar yer alr. Kyda; Kaz, Madra, Yunt, Bozdalar, Aydn Dalar ve Mentee Dalar (horst). kesimlerde; Erigz, Domani, Trkmen, Emir, Murat ve Sandkl dalar.
ve Binboa Dalar. Blgede Toros kvrm dalar arasnda Amanos krk dalar bulunur.
12
KARADENZ BLGES DALARI Karadeniz dalar Kuzey Anadolu Dalar olarak da adlandrlr. Bu dalarda bat, orta ve dou Karadeniz Dalar olarak gruplanr. Bat Karadeniz Dalar; Kre, Bolu-Ilgaz, Krolu Dalar Orta Karadeniz Dalar; Canik Dalar. Dou Karadeniz Dalar; Gmhane, Rize, imen, Kop, Mescit, Yalnzam ve Kakar Dalar.
DOU ANADOLU DALARI Blge Trkiyede dalarn en fazla ve yksek olduu blgedir. Balca dalar, Munzur, Palandken, Allahuekber, Aras Gneyi ve Gneydou Toroslar ile Ar, Tendrek-Sphan ve Nemrut volkanik dalardr.
ANADOLU BLGES DALARI Anadolu Blgesinde Sivrihisar, Sndiken, Elmada, Yldz Da, Tecer Dalar dnda Erciyes, Melendiz, Hasan, Karacada, Karada volkanik dalar bulunur. TRKYENN PLATOLARI Akarsularla paralanm, evresine gre yksekte kalan, hafif dalgal dzlklere plato denir. NOT: Plato ve yayla kavramlar sk sk birbiri ile kartrlr. Plato bir corafi yzey eklidir. Yayla ise bir yerleim birimidir.
Trkiyede Platolarn Dal:
GNEYDOU ANADOLU DALARI Blgede Maz ve Mardin Dalar dnda Karacada volkanik ktlesi bulunur. Marmara Blgesi; atalca- Kocaeli Platolar. Anadolu Blgesi; Haymana, Uzunyayla, Cihanbeyli, Obruk ve Bozok platolar (HUCOB). Gneydou Anadolu Blgesi; anlurfa, Gaziantep platolar. Akdeniz Blgesi; Teke ve Taeli platolar. Dou Anadolu Blgesi; Erzurum-Kars ve Ardahan platolar. Ege Blgesi; Yazlkaya Platosu.
13
Trkiye Platolarndaki Ekonomik Etkinlikler: atalca-Kocaeli Platolar; Trkiyede tarm d sektrlerin (sanayi, ticaret, ulam, hizmet vs.) en fazla gelitii platolardr. Teke ve Taeli Platolar; Karstik arazi yaplar nedeniyle tarmda da kullanlmayan Trkiyenin seyrek nfuslu platolardr. Anadolu (Haymana, Uzunyayla, Cihanbeyli, Obruk, Bozok) ve Gneydou Anadolu (Gaziantep, anlurfa) ve Ege (Yazlkaya) Platolarnda karasal iklim ve bozkr ve bitki rts nedeniyle tahl tarm ve koyun yetitiricilii yaplr. Dou Anadolu Platolar; (Erzurum-Kars, Ardahan) Sert karasal ikilim ve geni mera alanlar nedeniyle bykba hayvancln gelitii platolardr. NOT: Trkiyenin en yksek ve en geni platosu Erzurum-Kars, en alak platolar atalca-Kocaeli platolardr.
4. Ovalarmzn byk blmnde deprem riski yksektir. (Byk blm tektonik olduu iin.) 5. Akdeniz ve Ege ky ovalarmzda scaklk fazla olduu iin ylda iki rn alnabilir. 6. Ovalarmz yer alt sular bakmndan zengindir. Ovalarmz olutuklar yere gre ky ovalar ve i blge ovalar olarak iki gruba ayrlr. 1. Ky ovalar: Akarsularn denize dkld yerde veya yaknnda biriktirme sonucu oluturduu ovalardr. Ky ovalar 0200 m yksekliklerde olduu iin fiziki haritalarda yeil renkte gsterilir. Delta Ovalar: Kyda delta ovas oluabilmesi iin; Ky derinliinin az, kta sahanlnn geni olmas Gel-git etkisinin az olmas Akarsuyun bol yk (alvyon) tamas Kyda gl akntlarn olmamas gerekir
NOT: Platolarmzn ortalama ykseltisi 1000 m civarndadr. Bu da Trkiyenin zellikle 4. Jeolojik zamanda toptan ykseldiine kanttr.
Balca delta ovalarmz; Karadeniz Blgesi; Bafra, aramba Ovalar Ege Blgesi; Bakray, Gediz (Menemen), Kk Menderes ve Byk Menderes ovalar.
TRKYENN OVALARI
NOT: Delta ovalar akarsularn tad alvyonlarla olutuu iin tarm asndan olduka verimli alanlardr. Ky Dzl Ovalar: Akarsuyun denize ulaamadan kynn hemen gerisindeki dzle biriktirme yapmas sonucu oluan ovalardr. Balca ky dzl ovalar; Kyceiz, Antalya, Serik, Dalaman, Adapazar ovalardr. 2. Blge Ovalar:
evresine gre alakta kalm geni dzlklere ova denir. Trkiyenin Ovalarnn Genel zellikleri: 1. Ovalarmzn ykseltileri batdan douya doru artar. 2. Ovalarmzn byk blm alvyonlarla kapldr. 3. Delta ovalarmz tarm ve yerlemeye en uygun alanlardr. Tektonik Ovalar: Fay hatlar boyunca kme sonucu oluan ovalardr. Bu yzden byk blmnde deprem riski yksektir. Ayrca fay hatlarna paralel dald iin Trkiyenin en byk ova grubunu olutururlar. Trkiyede byk fay hatt zerinde; BAF: Bakray Grabeni; Bergama, Soma, Krkaa ovalar.
14
Gediz Grabeni; Manisa, Akhisar, Turgutlu, Salihli, Alaehir ovalar. Kk Menderes Grabeni; Torbal, Tire, demi, Bayndr ovalar. Byk Menderes Grabeni; Ske, Aydn, Koarl, Nazilli ve Yenipazar ovalar. KAF: Biga, Manyas, Ulubat, Gnen, Bursa, Yeniehir, znik, Bolu, Dzce, Ilgaz, Ladik, Suluova, Taova, Vezirkpr, Zile, Suehri, Erbaa, Niksar, Turhal, Erzincan, Pasinler, Tercan, Erzurum, Elekirt ve Ar ovalar. DAF: Bulank, Bingl, Karlova, Elaz, Malatya, Afin, Yksekova, Elbistan, Mara, Mu, Varto ve Amik ovalar.
Trkiye Akarsularnn Genel zellikleri: 1. Yatak eimleri fazladr. Bu nedenle; Ak hzlar fazladr. Andrma gleri fazladr. Bol alvyon tarlar. Enerji potansiyelleri yksektir. 2. Rejimleri dzensizdir. 3. Ulama elverili deildir. 4. Boylar ksa, havzalar dardr. (Ortalama engebe fazla ve dalar genelde kylara paralel uzand iin.) 5. Akmlar dktr.
blgelerde eski kme alanlarnda oluan tektonik ovalarmz da bulunmaktadr. Ancak bunlar aktif fay bulunmad iin deprem riski dk ovalardr. Anadolu Blgesi: Konya, Aksaray, Kayseri, ubuk, Ankara, Eskiehir ve Yukar Sakarya ovalardr. Gneydou Anadolu Blgesi: Nizip, Birecik, Suru, Altnbaak, Ceylanpnar ve Viranehir ovalar. NOT: En byk i ovamz Konya, en byk ky ovamz ukurova, en yksek ovamz Yksekovadr. Karstik Ovalar: Karstik arazilerde (kalker, jips, kayatuzu) erime sonucu oluan ovalardr. Arazi yaps nedeniyle en fazla Akdeniz Blgesinde (Gller Yresi) bulunur. Bunlar; Tefenni, Acpayam, Kestel, Korkuteli, Elmal ovalardr. (TAKKE) Ege Blgesinde; Tavas, ivril ve Mula ovalar. Kzlrmak: Snrlarmz iindeki en uzun akarsudur. zeVolkanik Ovalar: Trkiyenin volkanik tek ovas KayseriDeveli ovasdr. rinde Hirfanl, Kesikkpr, Altnkaya ve Derbent barajlar bulunur. Bartn ay: Tamaclk yaplan tek akarsuyumuzdur. TRKYENN AKARSU VE GLLER Yenice (Filyos): Bat Karadenizde dklr. Sakarya: Sular en kirli akarsuyumuzdur. Gl boaz akntlar nedeniyle delta ovas oluturamamtr. zerinde Hasan Polatkan ve Gkekaya barajlar bulunur. Marmara Denizine Dklen Akarsular: Susurluk: Boaz akntlar nedeniyle delta ovas oluturamamtr. Nilfer, Karaay ve Kemalpaa aylar kollarn oluturur. Enerji potansiyeli ok dktr. NOT: Marmaraya dklen akarsular, yatak eimleri az olduu iin menderes olutururlar. Yeilrmak: Byk akarsularmzdandr. zerinde Hasan-Suat Uurlu, Almus barajlar vardr. BALICA AKARSULARIMIZ. Karadenize Dklen Akarsular: oruh: En hzl akan akarsuyumuzdur. Grcistandan denize dklr. NOT: Ortalama ykseltiden dolay Dou Anadolu akarsular enerji potansiyeli en yksek, Marmara akarsular enerji potansiyeli en dk akarsulardr. 6. Genellikle dou-bat ynl uzanrlar. 7. Denge profiline ulamamlardr. (ortalama ykselti fazla olduu iin.)
15
Ege Denizine Dklen Akarsular: Meri: Bulgaristanda doar, Marmaradan geer ve Saros Krfezinden Ege Denizine dklr. Bakray: Menderes izerek akar. Gediz: Menderes izerek akar. zerinde Demirkpr Baraj bulunur. Kk Menderes: Menderes izerek akar. Byk Menderes: zerinde Adgzel ve Kemer barajlar bulunur.
Hazar Denizine Dklen Akarsular: Kura: Kapal havzadr. Aras: Kapal havzadr.
lkemizden Doup Darya Dklen Akarsular: Frat-Dicle; Basra Krfezine dklr. Kura-Aras; Hazar Denizine dklr. oruh; Grcistandan Karadenize dklr. Darda Doup lkemize Dklen Akarsular: Meri; Bulgaristanda doar, Ege Denizine
NOT: Menderes oluturan bir akarsuyun; Yatak eimi az, ak hz az Andrma gc az Boyu uzun Hem andrma, hem biriktirme zellii bulunur.
dklr. Asi; Lbnandan doar, Hataydan Akdenize dklr.
AKARSU HAVZALARIMIZ Bir akarsuyun kollaryla birlikte sularn toplad alana denir. Sularn denize ulatrabilen akarsu havzasna ak havza, ulatramayan akarsu havzasna kapal havza denir. NOT: lkemizdeki akarsularn byk blm ak havza durumundadr. Balca Kapal Havzalarmz: 1. Anadolu Kapal Havzas: Etrafnn dalarla evrili olmas ve karasal iklim grlmesi nedeniyle kapal havzadr. Bu havza iinde en byk kapal havza Tuz Gl Kapal Havzasdr. Konya, Afyon kapal havzalar da burada yer alr. 2. Gller Yresi Kapal Havzas: Karstik arazi yaps nedeniyle kapal havzadr. Ayrca Trkiyenin en fazla doal gl bulunan yresi olmas da dier bir etkendir.
Akdenize Dklen Akarsular: Dalaman ay: Een ay: Aksu: Kpr ay: Karstik kaynaklarla beslendii iin dzenli rejimlidir. Manavgat ay: Ak hz fazladr. Karstik kaynaklarla beslendii iin dzenli rejimlidir. zerinde Oymapnar Baraj bulunmaktadr. Gksu: zerinde ok sayda kanyon bulunur. Seyhan: zerinde atalan Baraj bulunur. Ceyhan: zerinde Aslanta, Menzelet ve Kartalkaya barajlar bulunur. Asi: Lbnandan doar Hataydan Akdenize dklr.
Basra Krfezine Dklen Akarsular: Frat: Dou Anadoludaki Karasu ve Murat akarsularnn birlemesiyle oluur. En fazla enerji retilen akarsudur. GAP ile tarmda sulamada nemi byktr. zerinde Atatrk Baraj, Keban, Karakaya ve Birecik barajlar bulunur. Dicle: Kaynan Zapsuyu, Batman ve Botan aylarndan alr. Kralkz, Devegeidi, Ilsu barajlar bulunur.
NOT: Gller denizlerle balantsz olduu iin kapal havza durumundadr. Burdur, Acgl, Kestel, Salda kapal havzalar yer alr. 3. Van Gl Kapal Havzas: Gl olma zelliiyle kapal havzadr. 4. Hazar Denizi Kapal Havzas: Bu denize dklen Kura-Aras akarsu havzalar kapal havzadr. nk Hazar corafi adan deniz deil byk bir gldr.
16
TRKYEDE AKARSU REJMLER Akarsularmzn byk blm dzensiz rejimlidir. Sadece Karadeniz ky kesimi akarsular dzenli ya aldklar iin dzenli rejimlidir. Beslenme Trlerine Gre Akarsular: Beslenme Tr Akdeniz iklim blgesi akarsularnda Yala Beslenen Kar-Buz Erimeleriyle Beslenen Kaynak Sularyla Beslenen Gl Sularyla Beslenen yan artt k dneminde akm artar. Anadolu, Dou Anadolu ve Bat Karadenizdeki akarsularn akmlar kar erimelerinin olduu ilkbaharda artar. Akdeniz Blgesinde Manavgat ve Kpr ay kaynak sularyla drt mevsim beslendii iin dzenli rejimli akarsulardr. Gller yresinde, Beyehir Glnn besledii aramba Suyu ve Eirdir Glnn besledii Kovada Suyu rnek olarak verilebilir. Aklama
olumutur. Gl tabanndan fazla sular boalttndan, sular tatldr. 3. Volkanik Gller: Volkanizma sonucu oluan ukurlar dolduran sulardr. Yurdumuzda Nemrut, Meke Tuzlas (Konya-Karapnar), Glck (Isparta), Acgl (Konya) glleri buna rnektir. 4. Buzul Glleri: Buzul andrmas sonucu oluan ukurluklarda kar ve buzlarn erimesi ile oluan gllerdir. Yurdumuzda baz yksek dalarn st ksmlarnda grlr. (Cilo, Sat, Ar, Tendrek, Sphan, Kakar, Uluda, Erciyes, Bolkar, Aladalar, Bey Dalar gibi) Doal Set Glleri: 1. Alvyon Set Glleri: Akarsularn tad alvyonlarn vadi boylarnda, ovalarda ve deniz kylarndaki krfez nlerinde birikmesi ile oluan gllerdir. Yurdumuzda bu ekilde olumu gllerin balcalar; Marmara, Bafa (amii) Aydn, Kyceiz (Mula), Eymir, Mogan (Ankara)dr. 2. Heyelan Set Glleri: Heyelan sonucu vadi nlerinin kapanmas ile oluan gllerdir. Tortum, Sera, Abant, Yedigller, Uzungl bu ekilde olumu balca gllerimizdir. 3. Volkanik Set Glleri: Volkanizma sonucu ortaya kan
TRKYENN GLLER Oluumlarna Gre Gller: 1. Tektonik Gller: Yer kabuu ile oluan ukurlar dolduran sulardr. Yurdumuzda Tuz Gl, Manyas (Ku Gl), Ulubat, znik, Sapanca, Akehir (Gl kurudu-2006), Beyehir, Acgl, Eirdir, Burdur, Eber, Hazar, Seyfe glleri bu ekilde olumutur. (BAST MUHASEBE) 2. Karstik Gller: Karstik blgelerdeki ukurlar dolduran durgun sulardr. Salda, Sula, Kestel, Avlan, Kovada ve Obruk Platosundaki Kzlren obruk glleri karstik gllere rnektir. Ayrca; Beyehir, Burdur, Eirdir glleri hem tektonik hem de karstik gllerdir. Kzlren Obruu; Konyann kuzeydousunda yer alr. Kire talarnn zlmesi ile olumu yaklak 300 m apnda 145 m derinliindedir. Obruk ierisine sularn dolmas ile ayn ismi alan bir gl de
ve tflerin vadi nlerini kapatmas sonucu oluan Van, Erek, Nazik, Hal, Balk, ldr glleri bu ekilde olumutur. 4. Ky Set Glleri (Lagn Glleri): Kyda koy nlerinin ky kordonlar ile kapatlmas sonucu oluurlar. Byk ve Kk ekmece, Terkos (Durusu), Akyatan (ukurova Deltasnda), Balkl Bl (Bafra Deltasnda), Simenlik Gl (Bafra Deltasnda). 5. Buzul (Moren) Set Glleri: Buzul andrmas sonucu ortaya kan morenlerin buzul vadisi nnde birikmesi sonucu geride oluan gllerdir. Yapay Set (Baraj) Glleri): Yapl Amalar: 1. Enerji retmek. 2. me ve kullanma suyu salamak. 3. Arazilerini takndan korumak. 4. Balklk. 5. Nehir yataklarn deitirmek.
17
6. Yapay gller oluturmak. 7. Su seviyesini ykseltip teknelerle ulam salamak iin barajlar yaplr. Kzlrmak zerinde; Hirfanl, Derbent, Kesikkpr, Altnkaya Barajlar. Yeilrmak zerinde; Almus, Hasan ve Suat Uurlu, Klkaya Barajlar Sakarya zerinde; Saryar, ubuk, Kurtboaz, Gkekaya, Hasan Polatkan Barajlar Gediz zerinde; Demirkpr Baraj
Ceyhan zerinde; Aslanta 1, Menzelet, Berke, Kartalkaya Barajlar Seyhan zerinde; Seyhan, atalan Barajlar Frat zerinde; Keban, Atatrk, Karakaya, Birecik Barajlar Dicle zerinde; Kral Kz; Dicle, Ilsu, Gurzon, Batman, Devegeidi Barajlar Aksu zerinde; Karacaren Baraj Gksu zerinde; Gezende ve Kayraktepe Barajlar Byk Menderes zerinde; Kemer ve Adgzel Barajlar
TRKYENN GLLER Ana Kaya Glleri Tektonik Gller B urdur A cgl S eyfe znik T uz M anyas U lubat H azar A kehir S apanca E ber B eyehir E irdir Karstik Gller Salda Sula Avlan Yarl Kestel Elmal St Volkanik Gller Nemrut Acgl Mekke Glck Buzul Glleri Ar Erciyes Uluda Bolkar Kakar Aladalar Cilo Sat Sphan Bey D. Heyelan Set Glleri Uzungl Yedigller Sera Abant Tortum Volkanik Set Glleri Van Nazik Balk Erek ldr Hal Set Glleri Ky Set Glleri B. eknece K. ekmece Terkos Akyatan Sivecinlik Alvyon Set Glleri Emir Mogan Bafa Kyceiz Yapay Set (Baraj) Glleri Atatrk Keban Karakaya Oymapnar Kesikkpr Hirfanl
18
Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular (KPSS - 2006) Aadaki gllerden hangisi, bir koy nnn dalgalarla tanan kumlar tarafndan kapatlmas sonucu olumutur? A) Beyehir Gl B) Tortum Gl C) Byk ekmece Gl D) znik Gl E) Ku Gl Yant: C
(KPSS - 2006) Dou Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz blgelerindeki sradalarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A) Etkin volkanlara rastlanr. B) Alp orojenezi dneminde olumulardr. C) Genelde ykseltileri 1500 myi geer. D) Bazlar 4. zaman buzullamasndan etkilenmilerdir. E) Genelde dou-bat ynnde uzanrlar. Yant: A
(KPSS - 2008) I. Yama eiminin fazlal II. Orman st snr III. Yllk ya tutar IV. Krfez ve yarmada says Dalarn kyya gre uzanlarnn farkl olmas, Ege Blm kylaryla Dou Karadeniz Blm kylarnn yukardakilerden hangileri bakmndan farkl olmasnda etkilidir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yant: E
(KPSS - 2008) Buday, Akdeniz kylarnda Dou Anadolu platolarndan daha erken hasat edilir. Bu durum zerinde etkili olan etmenler aadakilerin hangisinde birlikte verilmitir? A) Ya tutar Enlem B) Enlem Ykselti C) Ya tutar Bak D) Bak Enlem E) Ykselti Bak Yant: B
(KPSS - 2008) Trkiyenin ky ovalarnda aadaki toprak trlerinden hangisi yaygn olarak grlr? A) Tfl topraklar B) Krmz topraklar C) Alvyal topraklar D) Kahverengi topraklar E) Lsler Yant: C
(KPSS - 2010) Trkiyenin aadaki zelliklerinden hangisi, ykseltinin fazla olmasnn sonucu deildir? A) Bitki trleri bakmndan zengin olmas B) Kara yolu ve demir yolu yapm maliyetinin yksek olmas C) Sra dalarn genelde dou bat ynnde uzamas D) Nfus dalnn dzensiz olmas E) Yaylacln nemli bir etkinlik olmas
Yant: C
19
(KPSS - 2009)
Yukardaki Trkiye haritasndaki taral alanda yl iinde olaslnn fazla olmasnda, I. mutlak nem orannn az olmas, II. arazinin eimli olmas, III. ortalama ykseltinin fazla olmas, IV. kar yann fazla olmas etmenlerinden hangileri etkilidir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
Yant: D
(KPSS - 2010) Aadakilerden hangisi Trkiyedeki ekolojik dengeyi bozan etkenlerden biri deildir? A) Tarmda gl sularnn ar kullanlmas B) Birok hayvan trnn bilinsiz avlanmas C) Kentlerin hzl ve plansz bymesi D) Yer alt sularnn kontrolsz bir ekilde ekilmesi E) Akarsu azlarndaki deltalarn genilemesi Yant: E (KPSS - 2011) Akdeniz Blgesinin dalk ve platoluk kesimlerinin jeomorfolojik zellikleri; I. Yaylaclk, II. Ticaret, III. Turizm, IV. Ulam etkinliklerinden hangilerini olumlu ynde etkilemitir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yant: B (KPSS - 2011) Trkiyenin corafi blgeleri belirlenirken fiziki, beeri ve ekonomik zellikler gz nnde bulundurulmutur. Fiziki zellikler ierisinde de yer ekilleri belirleyici olmutur. Buna gre, Ege Blgesinin snrlarnn, dier ky blgelerinin aksine i kesimlere daha fazla sokulmas, blgedeki dalarn hangi zelliiyle aklanabilir? A) Ky izgisine uzan dorultusuyla B) Ykselti deerleriyle C) Kaya zellikleriyle D) Olutuklar dnemle E) zerlerindeki doal bitki rtsyle Yant: A
20
3. Blm. TRKYENN KLM, BTK RTS VE TOPRAK TRLER

B) Trkiyede Grlmeyen Ky Tipleri: TRKYENN KIYI TPLER 1. 2. 3. 4. Fiyord Ky Tipi Skayer Ky Tipi Watt Ky Tipi Hali Ky Tipi
A) Trkiyede Grlen Ky Tipleri: 1. Enine Ky Tipi: Dalar kyya dik uzanr Girinti knt fazladr. Gerek ky uzunluu fazladr. Koy krfez, ada yarmada says fazladr. Ky derinlii az; kta sahanl genitir. Biga Yarmadas Bodrum aras Ege kylarnda grlr.
NOT: Fiyord ve Skayer ky tipleri buzul anmyla olutuklar iin (orta kuak matematik konum); Watt ve Hali ky tipleri gel git etkisiyle olutuklar iin (okyanus kylar zel konum) Trkiyede grlmez. NOT: Trkiyenin ku uuu en uzun kylar Karadeniz kylardr. Gerekte en uzun kylar Ege kylardr.
2. Boyuna Ky Tipi: Dalar kyya paralel uzanr. Girinti knt azdr. Gerek ky uzunluu azdr. Koy krfez, ada yarmada says az ve falez oluumu fazladr. Ky derinlii fazla, kta sahanl dardr. Karadeniz kylar ile Kale Ka aras hari Akdeniz kylarnda grlr.
TRKYEDE DOAL AFETLER 1. Erozyon: D kuvvetler tarafndan (akarsular-rzgarlar) toprak rtsnn sprlmesi olaydr. Erozyonun Nedenleri: Bitki rtsnn fakr olmas ya da tahrip edilmesi Ya rejiminin dzensiz olmas Eimin fazla olmas Arazinin yanl kullanlmas Meralarn ar ve erken otlatlmas Tarlalarn eime paralel srlmesi Anz rtsnn yaklmas Nadas uygulamasnn yaygn olmas Erezyona Kar Alnabilecek nlemler: Bitki rtsn korumak, aalandrma yapmak Sulama imkanlarn artrmak Araziyi doru kullanmak Meralar korumak Tarlalar eime dik srmek Anz rtsn yakmamak Nadas yerine nbetlee ekim yapmak Erozyonun Sonular: Verimli tarm alanlar daralr Tarmsal retim der Barajlarn mr ksalr Delta ovalar geniler Krdan kente g artar
3. Ria Ky Tipi: Akarsu vadilerinin deniz ykselmesi sonucu (epirojenez) deniz tarafndan igal edilmesiyle oluan ky tipidir. Marmara kylar (stanbul anakkale Boazlar), Gney Ege (Bodrum Marmaris aras) kylarnda grlr.
4. Limanl Ky Tipi: Ky set gllerinin olutuu kylarda grlen ky tipidir. Marmara Blgesinde atalca Yarmadasnn gney ve kuzey kylarnda grlr.
5. Dalmaya Ky Tipi: Kyya yakn sra dalarn byk blmnn deniz ykselmesi sonucu sular altnda kalmasyla zirveleri su yzeyinde birbirini takip eden adalar eklinde grlr. Bu ky tipine dalmaya ky tipi denir. Akdeniz Blgesinde Teke Yarmadasnda (Kale Ka aras) kylarda grlr.
21
NOT: Trkiyede erozyon en fazla Anadolu, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde grlr. NOT: Trkiyede erozyonla kaybedilen toprak miktar Avrupa ktasnda kaybedilenden daha fazladr.
Trkiyede Deprem Riski Az Olan Yerler: Yldz Dalar Blm Karadeniz Ky Kesimi Akdeniz Taeli Platosu Marmara ergene Blm Gneydou Anadolunun gneyi Anadolunun Tuz Gl evresi
2. Heyelan (Ktle Kaymas): Topran, altndaki tabakayla birlikte eim dorultusunda hareket etmesi olaydr.
4. Sel ve Su Taknlar: Sel: Saanak yalarnn grld ve bitki rtsnn fakir olduu alanlarda fazla grld iin en fazla Anadolu Blgesinde ilkbahar dneminde grlr. Su Taknlar: S akarsu vadilerinin olduu yerlerde yalarn artt dnemde grlr. Trkiyede bu zellikle Marmara ve Ege blgesi akarsularnda yan artt k dneminde sk grlr.
Heyelann Nedenleri: Yan fazla olmas Eimin fazla olmas Tabakalarn yama eimine paralel uzanmas Kar erimeleri olmas Killi, milli arazilerin varl nsan faaliyetleri (yok, kpr, tnel almalar) Heyelann Sonular: Byk apta toprak ve kaya ktleleri yer deitirir Ulam yollar kapanr Yerleim yerleri toprak altnda kalr Akarsularn nnn kapanmasyla heyelan set glleri oluur. NOT: Trkiyede heyelan en ok Karadeniz Blgesinde ilkbahar dneminde grlr. (Kar erimeleri)
5. Orman Yangnlar: Orman bakmndan zengin ve yaz kuraklnn yaand alanlarda sk grlr. Trkiyede en fazla orman yangn riski Akdeniz ve Ege blgesindedir. En dk risk dzenli ya alan Karadeniz Blgesindedir.
6. : Kar yann ve eimin fazla oluu alanlarda grlr. Trkiyede en fazla Dou Anadolu ve Dou Karadenizde grlr. Dier doal afetlere gre skl en az olandr.
3. Deprem: A) Gme Depremleri: Karstik arazinin yaygn olduu alanlarda yer alt boluklarnn (maara-galeri) tavanlarnn kmesi sonucu oluan sarsntlardr. iddeti az, etki alan dardr. Trkiyede en fazla Akdeniz ve Anadolu blgelerinde grlr. Volkanik Depremler: Trkiyede aktif yanarda bulunmad iin volkanik deprem grlmez. Tektonik Depremler: Etki alan ve iddeti en fazla olan depremlerdir. Fay hatlar zerinde oluan sarsntlardr. Trkiyede BAF, KAF ve DAF zeri birinci derece deprem alanlardr.
B) C)
22
TRKYENN KLMN ETKLEYEN FAKTRLER
TRKYEDE KLM ELEMANLARI
A) Trkiyenin Matematik Konumunun klim zerindeki Etkileri: Orta kuakta bulunduu iin drt mevsim belirgin yaanr. Akdeniz iklim kuanda yer alr. ( 30 - 40 enlem aral ) Bat rzgarlar etkisi altnda olduu iin zellikler k dneminde cephe yalar grlr. Yaz dneminde 30 DYB alan nedeniyle kuraklk yaanr. Gneyinden kuzeyine doru enleme bal ortalama scaklklar der. Dalarn gnee dnk gney yamalar daha scaktr. Kuzeyden souk, gneyden scak rzgarlar etkisindedir. B) Trkiyenin zel Konumunun klim zerindeki Etkileri: tarafndaki denizler lmanlatrc etki yapar. Ayn anda farkl mevsim zellikleri yaanr. klim eitlilii fazla olduu iin bitki rts, toprak tr ve tarm rn eitlilii de fazladr. Batdan douya doru ortalama scaklklar der. Dalar Karadeniz ve Akdenizde kyya paralel uzand iin hem karasal iklim alan geniler, hem de kylarla i kesimler aras iklim farkll artar. Anadolu ve Gney Dou Anadoluda yzey eki lleri sade olduu iin iklim farll daha azdr. Ortalama ykseltinin fazla olmas da karasal iklim alann geniletmitir. Kn Asya (Sibirya YB) ve Avrupa (zlanda AB) zerinden gelen souk hava ktleleri scakl drr. Yazn Afrika (Asor YB) ve Arabistan ( Basra AB) z erinden gelen scak ve kuru hava ktleleri scakl artrr ve kurakla neden olur. Kydan i kesimlere doru nemlilik ve ya azald iin scaklk farklar artar. Kn kylar i kesimlerden, yazn i kesimler kylardan genel olarak daha scaktr. (Denizellik-karasallk)
A) Trkiyede Scaklk ve Dal: Trkiyede scaklk dal zerinde enlem, karasallkdenizellik, ykselti ve bak gibi faktrler etkilidir. Enlem: Gneyden kuzeye scaklk der. Ykselti: Batdan douya scaklk der. Karasallk: Yazn i kesimler ar snr, kn ar sour. Denizellik: Yazn kylar daha serin, kn daha lktr. Bak: Dalarn gney yamalar daha scaktr.
NOT: Karadeniz ky kesiminde k dneminde dalarn denize dnk kuzey yamalar nemlilik nedeniyle gney yamalarndan daha scaktr. Yani burada bak etkisi k dneminde kuzey yamalardadr.
Gerek Scaklk: Bir yerin bulunduu ykseklikte llen scakldr. ndirgenmi Scaklk: Bir yerin gerek scaklnn dikey ynl scaklk deiim kuralna gre deniz seviyesine indirgenmesiyle (indirilmesiyle) hesaplanan scakldr. Ykseltiye bal (dikey ynl) scaklk deiimi u ekildedir: Deniz seviyesinden ykseldike her 200 metrede scaklk 1 der. Deniz seviyesine doru alaldka da her 200 metrede 1 artar.
ndirgenmi scaklk ekilleri:
Her 200 mde -1C
0m
Her 200 mde +1C
0m
23
rnek: Gerek scaklk 10C A 1000 m. +1C +1C +1C +1C +1C 0 m. +1C
Trkiye Temmuz Ay ndirgenmi Scaklk Haritas:
En yksek scaklklar karasallk ve enlem nedeniyle Gney Dou Anadolu Blgesinde grlr. En dk scaklklar enlem ve karasallk nedeniyle Bat Karadeniz kylarnda grlr. Scaklklar gneyden kuzeye doru enleme uygun olarak der.
ndirgenmi scaklk=
Ykselti fark 200 1000 200
+ Gerek scaklk
Trkiye Ocak Ay ndirgenmi Scaklk Haritas: ndirgenmi scaklk= + 10 = 15C
ndirgenmi scaklk
NOT: Deniz seviyesinden yksekte bulunan her merkezin indirgenmi scakl daima gerek scaklndan yksektir. NOT: Ykselti arttka gerek scaklk ile indirgenmi scaklk arasndaki fark artar. Trkiyede gerek scaklk indirgenmi scaklk farknn en az olduu blge Marmara, en fazla olduu blge Dou Anadolu Blgesidir. NOT: ndirgenmi scaklk dal haritalarnda scaklk farkllnda ykseltinin etkisi yoktur.
En yksek scaklklar enlem ve denizellik etkisi nedeniyle Akdeniz kylarnda grlr. Karasallk nedeniyle i kesimlerde scaklklar daha dktr. En dk scaklklar enlem ve karasallk nedeniyle Kuzey Dou Anadoluda grlmektedir. Karasallk daha belirgindir. (Scaklk fark fazla)
Trkiye Yllk Scaklk Fark Haritas:
Trkiye Yllk Ortalama ndirgenmi Scaklk Haritas:
Yllk scaklk farklar kydan i kesimlere doru artar. (denizellik karasallk ) En yksek scaklk farklar Dou Anadoluda grlr. En dk scaklk farklar nemliliin en yksek olduu Dou Karadeniz kylarnda grlr. Kylarda nemlilik nedeniyle scaklk fark d-ktr.
En yksek scaklklar enlem ve karasallk nedeniyle Gney Dou Anadolu Blgesinde grlr. En dk scaklklar enlem ve karasallk nedeniyle Dou Anadolu Blgesinde grlr. Ortalama scaklklar enleme uygun olarak gneyden kuzeye doru der.
NOT: Trkiyede kylar ile i kesimler aras scaklk fark yaz dnemine gre k dneminde daha belirgindir. nk kn ar souma nedeniyle karasallk daha da iddetlidir.
24
B) Trkiyeyi Etkileyen Basn Merkezleri: Atmosferi oluturan gazlarn yerekimi etkisiyle yeryzne uygulad arlk etkisine atmosfer basnc denir. 45 enlemlerinde 0 metrede oluan basn normal hava basnc olarak kabul edilir ve bu deer 1013 mb (milibar) dr. YB Normal Hava Basnc (1013) AB Normal hava basncnn zerine Yksek Basn (YB), altna Alak Basn (AB) denir.
Ykselici hava hareketi: Ykselici hava hareketinin olduu alanlarda yzeye uygulanan arlk azalaca iin basn der ve alak basn ala-n oluur. AB
Alalc hava hareketnin grld alanlarda yzeye uygulanan arlk artar ve yksek basn alan oluur.
YB
(60) ZLANDA AB Dinamik Yl boyunca etkilidir. Kn daha etkilidir. Klarn lk ve yal gemesine neden olur. Souk hava ktleleriyle birleirse kar ya getirir.
SBRYA YB Termik Sibirya karasnn kn ar soumasyla oluur. Sadece kn etkilidir. zellikle Dou Anadoluda etkilidir. Kuru ve souk hava getirir. Etkili olduunda klar ok souk geer.
Yl boyunca etkili basnlar
Mevsimlik etkili basnlar
(30) ASOR YB Dinamik Yl boyunca etkilidir. Yazn daha da etkilidir. Scak ve kuru hava getirir. Etkili olduunda yazlar scak ve kurak geer.
BASRA AB
Termik
Sadece yazn etkilidir. Arap Yarm Adasndan scak ve kuru hava getirir. zellikle Gneydou Anadoluda yazn scakl ve kurakl artrr.
25
C) Trkiyeyi Etkileyen Rzgarlar
Meltemler: Gnlk scaklk farklaryla oluan rzgarlardr. Kara, deniz, da ve vadi meltemleri olmak zere drt tr meltem rzgar vardr.
Poyraz Fn
Yldz
Etezyen
Karayel
1. Kara Meltemi: Gece souk karadan (YB), lk denize (AB) doru eser. 2. Deniz Meltemi: Gndz serin denizden (YB), scak karaya (AB) doru eser. 3. Da Meltemi: Gece souk da yamacndan (YB) lk vadiye doru eser.
Lodos Fn Kble
Samyeli
Kuzey Gney
Souk Scak
4. Vadi Meltemi: Gndz serin vadiden (YB), scak da yamacna doru eser.
Karayel: Kuzeybatdan esen souk ve kuru bir rzgardr. zellikle Marmara ve Bat Karadenizde etkilidir. Kn buralarda kar yana da neden olabilir. Yldz: Kuzeyden Karadeniz kylarna doru esen souk ve nemli bir rzgardr. Kn scaklklar drr, yazn serinletici etki yapar. Poyraz: Kuzeydoudan esen souk ve kuru bir rzgardr. Etkili olduunda scaklklar drr. Kn kar yana neden olur. Lodos: Gneybatdan esen scak ve nemli bir rzgardr. Daha ok Gney Marmara, Ege ve Bat Akdeniz kylarnda yalara neden olur. Kn scakl artrr. Kble: Gneyden scak ve nemli esen bir rzgardr. Akdeniz kylarnda yama yalarna neden olabilir. kesimlerde gneyden scak ve kuru olarak eser. Samyeli: Gneydoudan scak ve kuru olarak esen bir rzgardr. zellikle Gneydou Anadoluda scakl ve kurakl artrr. Fhn Rzgar: Da yamalarndan aa doru eserken srtnme etkisiyle fazla snan, scakl artran kuru rzgarlardr.
NOT: Meltem rzgarlar yazn kylarda (Akdeniz-Ege), kn i blgelerde etkilidir. Ege Blgesinde yazn etkili olan deniz meltemine imbat ad verilir.
D) Trkiyede Nemlilik: Atmosferde bulunan su buharna nem denir. Atmosferdeki nemin kayna yzey sulardr.(Okyanus, deniz, gl, akarsu) Havadaki nemin farkl ifadesi vardr: a) Mutlak (Gerek) Nem: 1 m hava ktlesi iinde bulunan nem miktardr. rnek: 1 m
10 gr.
Buharlama miktar arttka mutlak nem miktar artar. Kylarmz mutlak nem miktar i kesimlere gre daha fazladr. b) Maksimum (en fazla) Nem: Belli bir scaklktaki hava ktlesinin hacmi orannda alabilecei en fazla nem miktarna denir. rnek: Max. Nem 80 gr.
Kuru Nem 100 mde 1 derece artar
Nemli Hava 100 mde 0,5 derece azalr
Fhn rzgar kn Dou Karadeniz ve Bat Akdeniz kylarnda yazn Anadoluda (Konya Ovas) etkilidir. Fhn rzgarlar etkili olduu alanlarda scakl artrr. Baz tarm rnlerinin erken olgunlamasna, baz tarm rnlerinin de kurumasna neden olabilir. NOT: Fhn rzgarlar etkisiyle k scakl ykselen Dou Karadeniz kylarnda turungil ve kivi, oruh Havzasnda zeytin yetiebilmektedir.
Max. Nem Mut. Nem 10C
50 gr.
10 gr.
Mut. Nem 15C
10 gr.
Scaklk arttka hava ktlesinin hacmi genileyecei iin maksimum nem miktar artar. Scaklk dtke hava hacmi daralacandan maksimum nem der. Trkiyede yllk ortalama en yksek maksimum nem miktar Gneydou Anadoluda fazladr. (scaklk)
Etezyen: Ege denizinde Eyllden Marta kadar kuzeyden esen souk rzgarlardr.
26
c) Bal (Nispi) Nem: Bir hava ktlesi iindeki nem miktarnn (mutlak nemin) hava ktlesinin tayabilecei en yksek nem miktarna (maksimum neme) oranna denir. Bal Nem= rnek: 50 gr. Max. Nem B.N= Mutlak Nem Max. Nem x 100
Trkiyede en fazla bal nem oran Karadeniz ky kesiminde grlr. Burada bal nemin yksek olmasnn temel sebebi scakln dk olmas deil, mutlak nemin fazla olmasdr. Bir hava ktlesinin ya oluturabilmesi iin bal nem orannn %100 gemesi gerekir. Bal nem oran %100 olan hava ktlesi neme doymu demektir.
10 (Mut) 50 (Max)
E) Trkiyede Grlen Ya Tipleri: x100%20 1. Orografik (Yama) Yalar: Denizden gelen nemli hava ktlelerinin kyya paralel uzanan da yamalar boyunca ykselip soumas sonucu oluan ya tipidir. Trkiyede en fazla orografik yalar Karadeniz ve Akdeniz ky kesiminde grlr.
10 gr. Mut. Nem Bal nem oran ifadesi olduu iin % olarak belirtilir. Bir hava ktlesinin bal nem oran iki ekilde deiebilir; 1. Scakl sabit mutlak nemi fazla olan hava ktlesinde bal nem daha fazladr. rnek: 10C 50 gr. Max. Nem 10 gr. Mut. Nem I. Hava Ktlesi II. Hava Ktlesi 10C 50 gr. Max. Nem 30 gr. Mut. Nem 2.
Konveksiyonel (Ykselim) Yalar: Isnarak ykselen hava ktlesinin soumas sonucu yine ayn blgeye ya brakmas eklinde oluan ya trdr. Bu ya tr lkemizde daha ok i kesimlerde grlr. Anadoluda ilkbaharda, Erzurum Kars Blmnde yaz dneminde grlr.
B.N=%20
B.N=%60
Sonu olarak mutlak nem arttka bal nem de artar.
2. Mutlak nem oranlar eit olan hava ktlelerinden scakl dk olann bal nem oran daha fazladr. rnek: 10C 50 gr.(Max) 5C 30 gr.(Max) 3. Cephe (Depresyon Frontal) Yalar: Scak hava ile souk havann karlama alannda (cephe) hafif olan scak havann souk havann zerine doru ykselmesi ve soumas sonucu oluan ya trdr. Bu ya trleri iinde, Trkiyede en fazla grlen ya tipi cephe yalardr. En fazla Akdeniz, Ege ve Marmara blgelerinde grlr.
10 gr.(Mut) I. Hava Ktlesi B.N=%20
10 gr.(Mut) II. Hava Ktlesi B.N=%33
Scaklk dtke bal nem artar. Bal nem mutlak nemle doru, scaklkla ters orantldr.
27
F) Trkiyede Ya Dal: NOT: Akdeniz Blgesinde makilerin tahrip edildii alanlarda ortaya kan bitki rtsne garig denir.
2. Karadeniz klimi Her mevsim dzenli ya der. En fazla ya sonbaharda, en az ya ilkbaharda grlr. En yksek scaklklar (temmuz) 18C, en dk scaklklar (ocak) 6-7C dir. Fazla Ya Alan Yerler Dou ve Bat Karadeniz kylar Hakkari Blm Mentee Yresi Bat Toroslar Yldz Dalar Az Ya Alan Yereler Tuz Gl evresi Konya Ovas Malatya Idr Ovalar oruh Kelkit Vadisi Ergene Havzas Gneydou Anadolunun gneyi Yllk scaklk farknn en az olduu iklim tipidir. Karadeniz ky kesiminde grlr. Bulutlu gn says en fazla olan iklimdir. Yllk ya miktar 800mm-2200mm arasndadr. Orografik yalar yaygn olarak grlr. Bitki rts kark yaprakl gr ormanlardr. Karadeniz ikliminin grld ve gr orman rtsnn bulunduu alanlarda humus bakmndan zengin kahverengi topaklar yer alr. Bu topraklarda ykanma fazla olduu iin tuz ve kire oran azdr. Karadeniz ky kesiminde yaygn olarak grlr. Bat Karadeniz ky kesiminde podol topraklar grlr.
NOT: Trkiyede dalarn kyya genel olarak paralel uzanmas, i kesimlerin deniz etkisinde kapanmasna ve ya miktarnn dmesine neden olmutur.
Trkiyede Grlen klim Tipleri, Bitki rtleri ve Toprak Tipleri
NOT: Dou Karadeniz ky kesiminde fhn rzgarlarnn etkisiyle scak ve nemli ikilim topra olan lateritler bulunur. Humus bakmndan fakir krmz renkli verimsiz topraklardr. NOT: Karadeniz Blgesinde ormanlarn tahrip edilmesi sonucu ortaya kan al trne psodmaki (yalanc maki) denir.
3. Karasal (Step) klim: 1. Akdeniz klimi: Yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. Akdeniz ve Ege ky kesiminde, Gney Marmarada ve Gneydou Anadolunun batsnda grlr. Yllk ya miktar 500mm-1000mm arasndadr. Karl-donlu gn says azdr. Daha ok cephe yalar grlr. En yksek scaklk ortalamas (Temmuz) 28C, en dk scaklk ortalamas (Ocak) 9-10 C dir. Yllk scaklk fark azdr. Doal bitki rts maki ve saram ormanlardr. klime ait toprak tr maki bitki rts altndaki kireli araziler zerinde oluan humus (organik madde) bakmnda fakir Terra-Rosa (Krmz Akdeniz Topra) grlr. En fazla ya ilkbaharda, en az ya yazn der. Erzurum - Kars Blm hari deniz etkisinin grlmedii tm i kesimlerde grlr. En yksek scaklklar (Temmuz) 25C, en dk scaklklar (Ocak) 0C dir. Yllk ya miktar 250mm - 600mm arasndadr. Yllk scaklk fark fazladr. Konveksiyonel (ykselim) yalar grlr. Step (bozkr) bitki rts grlr. (ilkbahar yalaryla yeeren, yaz kuraklyla sararan kurakl bitki rts) Karasal iklim bozkr bitki rts altnda kestane renkli step topraklar grlr. Bu topraklar zerinde ya ve ykanma az olduu iin tuz ve kire
28
oran fazladr. Humus bakmndan fakir verimsiz, topraklardr. Tahl tarmnda kullanlan topraklardr.
NOT: blgelerde ormanlarn tahrip edilmesi sonucu ortaya kan al tr kurakl bitkilere antropojen bozkr (bozulmu bozkr) denir.
4. Sert Karasal klim: En fazla ya yazn, en az ya kn der. Erzurum-Kars Blmnde grlr. En yksek scaklklar (Temmuz) 16-17 :C, en dk scaklk (Ocak) -20 :Cdir. Yllk ya miktar 400mm-600mm arasndadr. Konveksiyonel (ykselim) yalar grlr. Yllk scaklk fark en fazla olan iklim tipidir. Bitki rts yaz yalaryla yeeren Alpin da ayrlardr. Gr ayr rts altnda humus bakmndan dnyann en zengin ve verimli topra olan ernozyom topraklar (kara toprak) grlr.
29
(KPSS - 2006) Trkiyede iklimin aadakilerden hangisi zerinde etkisi olduu sylenemez? A) Tarmsal etkinliklerin eitlilik gstermesi B) Akarsu rejimlerinin dzensiz olmas C) Deniz turizmine elverili srenin blgeler arasnda farkllk gstermesi D) Bitki rtsnn eitlilik gstermesi E) Jeolojik yapnn eitlilik gstermesi Yant: E
(KPSS - 2006) klimleri gz nne alndnda, aadaki blmlerin hangisinde nemli blge topraklar grlmesi beklenir? A) Orta Frat B) Orta Kzlrmak C) Ege D) Dou Karadeniz E) Erzurum Kars Yant: D (KPSS - 2007) Bal nem scaklkla ters orantl, ykseltiyle doru orantl olarak artar.
Buna gre, haritada numaralarla gsterilen yerlerin hangisinde yaz mevsiminde bal nemin en az olduu sylenebilir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yant: E
(KPSS - 2007) Bir rnn herhangi bir yerde retilmesi her zaman mmkn olsa bile, o rnden ekonomik deer tayacak lde yksek verim alnmas iklim koullarna baldr. Buna gre, aadaki illerin hangisinde yetitirilen zmde verimlilik ekonomik deer tayacak lde deildir? A) Nevehir B) zmir C) Denizli D) Tekirda E) Artvin Yant: E
(KPSS - 2011)
Buna gre, haritada numaralandrlm rzgarlardan hangisinin esi yn yanl verilmitir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yant: C
30
4. Blm. TRKYE BEER CORAFYASI

TRKYEDE NFUS Trkiye'de Nfus Younluu Haritas
TRKYEDE NFUS VE NFUS SAYIMLARI Trkiyede ilk nfus saym 1927 ylnda yaplm olup, bundan sonra her be ylda nfus saym yaplmtr. Son genel nfus saym Adrese Dayal Nfus Saym Sistemi ile yaplm ve nfusumuzun Aralk 2011 itibaryla 74.724.269 kii olduu tespit edilmitir. Nfus Saym Yaplmasnn Sebepleri 1. Nfusun miktarn renmek, 2. Ky-kent nfusunu, 3. alan nfusun sektrlere gre daln, 4. Eitim durumunu, 5. sizlik orann renmek, 6. Nfus art hzn, daln renmek, 7. Nfusun ya, cinsiyet durumunu, 8. Asker andakileri ve semen saysn renmek gibi sebeplerle saym yaplr.
sk nfusludur. 2. Yer ekilleri: klim artlar elverili olsa bile dalk kesimler seyrek nfuslanmtr. rnek: Dnya zerinde Alp-Himalaya dalar, Yurdumuzda ise Mentee Yresi, Taeli Platosu, Teke Yarmadas, Toroslar gibi. 3. Su imkan: Akarsu evreleri su imkan ve verimli tarm alanlarndan dolay sk nfusludur. 4. Sanayi: Sanayinin gelimi olduu yerler i imkanndan dolay sk nfusludur. rnek: stanbul, Bursa, zmir, Adana gibi. 5. Tarm: Tarmsal faaliyetlerin gelimi olduu yerler sk nfusludur. rnek: Akhisar, ukurova, Bafra, aramba gibi. 6. Ulam: Ulamn gelimi olduu yerlerde ticarette gelitii iin sk nfuslanmtr. 7. Turizm: Turizmin gelimi olduu yerlerde mevsimlik nfus art grlr. rnek: Ky blgelerimizde yaz dneminde, BursaUluda, Bolu-Kartalkaya, Kayseri-Erciyeste ise k dneminde nfus artar.
NFUSUN DAILIINDA ETKL FAKTRLER 1. klim: ok scak ve ok souk iklimler seyrek nfusludur. Yalarn fazla, klarn lk getii iklim blgeleri
31
8. Yeralt kaynaklar: Yeralt kaynaklarnn karld ve ilendii yerler sk nfusludur. rnek: Soma, Ereli, Karabk, Seydiehir gibi 9. Bitki rts: Ormanlarn sk ve gr olduu alanlar seyrek nfuslanmtr. 10. Kara ve Denizlerin Dal: Dnya nfusunun byk bir ksm kuzey yarm krede lman kuaktadr. Sebebi, karalarn geni alan kaplama-sdr.
Aritmetik nfus younluu en fazla olan blgemiz i olanaklarnn fazla olduu Marmara, en az olan blgemiz ise doal ve ekonomik koullarn olumsuzluu nedeniyle Dou Anadoludur. Ayrca blgenin yzlmnn geni olmas da nfus younluunun az olmasnda etkilidir. Tarmsal Nfus Younluu: Tarmsal nfus younluu, tarmla geinen nfusun tarm alanlar yzlmne blnmesiyle elde edilen nfus younluudur. Tarmsal Nfus Younluu = forml ile hesaplanr. Tarm alanlarnn az, sulama olanaklar ve yalarn fazla olduu yerlerde tarmsal nfus younluu fazldr. rnein Dou Karadeniz kylar ile Dou Anadoluda tarmsal younluk 500 kiiyi bulurken, tarm arazisinin geni olduu ve Gneydou Anadolu ile endstrileme ve kentleme orannn yksek olduu Marmarada ok azdr. Fizyolojik Nfus Younluu: Bir lkenin toplam nfusunun tarm alanlar yzlmne blnmesiyle elde edilen nfus yo-unluudur. Fizyolojik Nfus Younluu = Toplam Nfus Tarm Alanlar forml ile hesaplanr. lkemizde 2007 yl saymna gre km ye 297 kii der. Ancak bu younluk, nfusun tamamn tarmla geiniyor kabul ettii iin sonular gvenilir deildir.
2
Not: Bir lkede nfusun dal byk lde iklim ve yer ekillerine bal ise o lke geri kalm, iklim ve yer ekillerinden bamsz ise gelimi lkedir.
Krsal Nfus Tarm Alanlar
TRKYEDE NFUSUN DAILII Trkiyede nfusun dalmnda, iklim, yer ekilleri, ulam, tarm olanaklar, endstri, madenler gibi doal ve ekonomik koullarn etkisi vardr. Bu koullarn elverili olduu yerler sk nfuslanmtr. Arazinin dalk ve engebeli olduu, tarm alanlarnn az bulunduu, nemli yollarn uzanda kalan, endstri ve ticaretin gelimedii yerler ise seyrek nfuslanmtr . TRKYEDE NFUS YOUNLUU Belli bir alanda yaayan nfusun o alann yzlmne orandr. Kii/km2 olarak gsterilir. Nfus younluu 3 farkl biimde ifade edilir. Aritmetik Nfus Younluu: Bir blgenin veya lkenin toplam nfusunun blgenin yzlmne blnmesiyle elde edilen nfus younluudur.
TRKYEDE NFUSUN YAPISI Nfusun says ve younluundan daha nemli olan nfusun yapsdr. Nfusun Ya Gruplarna ve Cinsiyete Gre Dalm: Nfusun yapsn belirleyen en nemli zellik ya gruplar ve cinsiyet dalmdr. Ya Gruplarna Gre Dalm: Trkiye, gen nfuslu bir lkedir. Nfus art hz yksektir. Bu durum temel ihtiyalarn karlanmas konusunda sorunlar yaratr. Tketici nfus fazla, retken nfus azdr. Bu nedenle ekonomik bamllk oran yksektir. Okul andaki nfus fazladr. Ortalama insan mr ksadr. Cinsiyete Gre Dalm: lkemizde kadn erkek saylar arasnda genel bir denge vardr. Nfusun bu cinsiyet dengesi glerle deiir. G veren blgelerde kadn says, g alan blgelerde erkek says daha fazladr. ok g veren iller arasnda bulunan ve bu nedenle devaml olarak kadn
Aritmetik Nfus Younluu = Toplam Nfus Yzlm forml ile hesaplanr. lkemizde 2007 yl saymna gre km2ye 93 kii der. Alann geniliine ve nfusun fazlalna gre deien aritmetik nfus younluu illere ve blgelere gre farkllk gsterir. llere Gre Nfus Younluu: Aritmetik nfus younluu en fazla olan ilimiz stanbul, en az olan ilimiz Gmhanedir. llerin nfus younluklar turizme ve tarmsal faaliyete bal olarak mevsime gre deiir. rnein yaz mevsiminde Antalyann nfusu turizm nedeniyle artarken, Adanann nfusu ukurovaya almak iin gelen iiler nedeniyle artmaktadr. Blgelere Gre Nfus Younluu:
32
nfus fazlal olan Rize, Trabzon, Gmhane ve Giresun bu konu iin iyi birer rnektir.
Nfusun Eitim Durumu: Bir lkenin gelimilik dzeyini saptarken eitim en temel lttr. lkemizde okuryazarlk oran gittike artmakla birlikte, hala istenen dzeyde deildir. Buna bal olarak gazete, dergi ve kitap tketimi gelimi lkelerdeki dzeyin ok altndadr. Nfusun, %96,1ini ilkokul, %55,4n ortaokul, %39,8ini lise ve %14,2sini yksek renim dzeyinde eitim alanlar oluturmaktadr. Hi eitim almam olanlar %3,6; okula gitmemi okuryazarlar ise % 3.9dur. Krsal kesimde i gcne duyulan ihtiya nedeniyle ocuklarn okula gnderilememesi, kz ocuklarnn eitimine nem verilmemesi ve okullama orannn yetersizlii eitimin istenen dzeye gelmesini engellemektedir. A. Ya Yaps 1. Gen nfus (0-14 ya): Gelimi lkelerde gen nfusun oran azdr. Doum oran dk olduu iin. Geri kalm ve gelimekte olan lkelerde doum oranlarnn fazlalndan dolay gen nfus fazladr. lkemizde bu nfusun (0-14) oran %36,2 tir. Bu nfus baml (tketici) nfustur. 2. Olgun Nfus (15-64 ya): alan (etkin) nfustur. Gelimi lkelerde bu nfus fazla iken, dierlerinde azdr. lkemizde bu nfusun oran %59,7 dir. 3. htiyar Nfus (65 ya ve st): Gen nfus kadar olmasa da tketici nfustur. Gelimi lkelerde ortalama yaam sresi daha uzun olduu iin bu nfusun oran yksektir. lkemizde bu nfusun oran %4,1 dir. B. Cinsiyet Yaps lkemizde kadn erkek nfus genelde birbirine yakndr. Fakat g alan illerimizde erkek nfusunda, g veren illerimizde ise kadn nfusunda bir fazlalk olmaktadr C. Eitim Durumu Okuma-yazma seferberlikleri ile okuryazar oranmz %90 lara karlmtr. Ancak bu oranda niversite mezunlarnn oran ok azdr. D. Ky-Kent Nfusu 1927 yl saymna gre nfusumuzun %76s kylerde yaarken, 2007 de bu oran %35lere dmtr. Sebebi kyden kente olan glerdir. E. Ekonomik Faaliyetlere Gre Durumu
1927 yl saymna gre nfusun % 82 si tarmda alrken, 2007de bu oran % 30,5e dmtr. Sebebi, tarm d sektrlerin gelimesidir (sanayi ve kamu hizmetleri). Nfus Art ve Sonular: Bir lkede nfus artmasnda doumlarn lmler-den fazla olmas ve d gler etkilidir. Trkiye nfusunun artmasnda en fazla doum oranlarnn ykseklii etkilidir. Ayrca; salk hizmetlerindeki gelimeler, ocuk lmlerinin azalmas, beslenme artlarnn iyilemesi ile ortalama insan mrnn uzamas gsterilebilir. Trkiyede en az nfus art 1940-45 yllarnda olmutur (%010,59). Sebebi kinci Dnya Savandan dolay gen nfusun askerde olmas (seferberlik durumu) ve ktlktr. En fazla nfus art 1955-60 yllar arasnda olmutur (%o 28,58). Savalarn bitmesi, salk hizmetlerindeki gelimeler gs-terilebilir.
Hzl Nfus Artnn Olumsuz Etkileri: Kalknma hz yavalar. Kii bana den milli gelir azalr. Konut sknts olur. Sonuta gecekondulama olur. sizlik artar. ve d gler artar. Tarm alanlarnn ama d kullanm artar. evre sorunlar artar. Tketim artar. hracat azalr veya ithalat artar. Demorafik (Nfusa yaplan yatrm, yol su, elektrik, konut, hastane, okul gibi) yatrmlar artar. Tasarruflar azalr.
Bir lkede milli gelir srekli olarak artmasna ramen, kii bana den gelir ayn ekilde artmyorsa, o lkede nfus art hz fazladr. Bir lkede alan nfusun ya ortalamas dk ise, o lkede doum oran yksektir (nfus art hz fazladr). Bir yerde nfusun artmas ile i imknlar arasnda bir paralellik varsa, orada nfus artnda d gler etkilidir.
Hzl Nfus Artnn Olumlu Etkileri Mal ve hizmetlere talep artar. Ekonomide eitlilik artar. lke savunmasna katks olur. i cretleri der. Dolaysyla retim ma-liyeti azalr.
33
TRKYEDE YERLEME TPLER Trkiyede Yerlemeler: Trkiyede yerlemeler ekonomik etkinlie bal olarak ikiye ayrlr. 1. Srekli Yerlemeler: Trkiyede srekli yerlemeler ekonomik etkinliklerine ve idari yaplarna gre gruplandrlr. Kent Yerlemeleri ve Kr Yerlemeleri. Kent Yerlemeleri: Nfusu 10.000in zerinde olan, kaymakam veya vali tarafndan ynetilen, i blmnn belirgin, tketici nfusun fazla, ekonomik faaliyetin endstri, ticaret, turizm vb. olduu yerleim merkezleridir. Kentler, i olanaklarnn daha fazla olmas nedeniyle, krsal kesimden srekli g alarak bymektedir. Buna bal olarak Trkiyede hzl bir kentleme sreci devam etmektedir. 1990 nfus saymna gre toplam nfusun 33,8 milyonu (% 59,1) kentlerde yaamaktadr. Kr Yerlemeleri: Nfusu 2000den az olan, muhtar tarafndan ynetilen, retici nfusun fazla olduu, i blmnn belirgin olmad, ekonomik faaliyetin tarm ve hayvancla dayal olduu, konutlarda yap malzemesinin doadan temin edildii yerlemelerdir. Yerlemeler arazinin yaps ve su kaynaklarnn zelliine gre ikiye ayrlr. Toplu Kr Yerlemeleri, Dank Kr Yerlemeleri: Toplu Kr Yerlemeleri: Evlerin birbirine ok yakn olduu kr yerlemeleridir. Bu tr yerlemelerde iklim koullar belirleyici olmutur. Yerleim birimleri su kaynaklarnn evresinde toplanmtr. Anadolu, Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu blgelerinde yaygn olarak grlr. Dank Kr Yerlemeleri: Evler arasnda uzakln fazla olduu, geni bir alana yaylan kr yerlemeleridir. Bu tr yerlemelerde arazinin engebelik durumu tarm topraklarnn kk, paral ve dank olmas belirleyici olmutur. Yalarn ve su kaynaklarnn bol olmas dank yerlemeyi kolaylatrmtr. Karadeniz Blgesinde dank yerle-me yaygndr. 2. Geici Yerlemeler (Kyalt Yerlemeleri): lkemizde kr yerlemelerinin, ekonomik adan tamamlaycs olarak gelimi, ekonomik faaliyetin tarm ve hayvancla dayal olduu yerlemelerdir. Yayla, mezra, oba, kom, al gibi adlar verilen geici yerlemeler Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaygn olarak grlr. Ayrca mevsimlik olarak konaklamak amacyla gidilen yazlk siteler, da ve ba evleri de geici yerlemelerdir. Yayla: Yaz aylarnda hayvan otlatmak veya tarmsal faaliyette bulunmak amacyla gidilen geici yerlemelerdir. Yaylalar dinlenmek amacyla gidilen yazlk sayfiye yerleri de olabilir.
Oba: Daha ok gebe hayvanclk yapan topluluklarn geici olarak yerleip, adr kurduklar yerlemelerdir. Mezra: Baz ailelerin tarm alanlarnn az olmas, kan davalar gibi nedenlerle bulunduklar srekli yerlemelerden ayrlp daha uzak bir yere yerlemesiyle olumu yerlemelerdir. Tarmsal faaliyetler hayvancla gre n plandadr. Birka ev ve eklentilerden oluan mezralar zamanla srekli yerleme haline gelebilir. rnein Elaz, Harputun bir mezras iken zamanla byyerek kent haline gelmitir. Dam: Ky ailelerinin geici bir sre iin yararlandklar yerleme biimidir. Blge ky yerlemelerinde bir ksm aileler, birka aylk sre iin kylerinden ayrlarak, kendi bahe, tarla ve otlaklarndaki damlarda oturduktan sonra, tekrar kylerine dnerler. Kom: Ekonomik faaliyetin byk lde hayvancla dayal olduu aileler veya kiiler tarafndan oluturulan geici yerlemelerdir. Al: Hayvanlarn barnd, evresi ta veya ahap ile evrili yerlere al ad verilmektedir. Allar zamanla nfusun artmasna bal olarak srekli yerleme haline gelebilir. Sr sahipleri tarafndan kurulan allar k mevsiminde hayvanlarn korunmas amacyla kullanlr. Trkiyede Grlen Konut Tipleri: Dnyann her yerinde olduu gibi Trkiyede de konut tiplerini belirleyen temel etmen iklim koullardr. Ayrca jeolojik yap, bitki rts gibi doa doal koullar da konut tiplerini belirlemektedir. lkemizde ekonomik ve kltrel gelime, doal evrenin konut tipleri zeri ndeki etkisini azaltmaktadr. Kerpi Evler: Kerpi evlerde yap malzemesi olarak killi toprak kullanlmaktadr. Killi toprak samanla kartrlarak amur haline getirilir, kalplara dklerek kurutulur. Kerpi evler, yalarn az, iklimin kurak olduu Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaygn olarak grlr. Ta Evler: Arazinin dalk olduu, aacn ve topran yeterince bulunmad yerlerde yaygn olan konut tipidir. Yap malzemesi olarak kullanlan talar genellikle yakn evreden karlanr. Akdenizde Toros Dalar, Anadoluda Nevehir, rgp Yresi, Gneydou Anadoluda Mardin Yresi ta evlerin yaygn olduu yerlerdir. Ahap Evler: klimin nemli ormann bol olduu yerlerde yap malzemesi olarak aacn kullanld konut tipidir. Baz yrelerde aala birlikte ta veya kerpi de kullanlr. Ta evler ormanlarn geni yer kaplad Karadeniz Blgesinde yaygn olarak kullanlr. Betonarme Evler: Yap malzemesi olarak demir, beton ve tulann kullanld konut tipidir. Son yllarda kullanm artan betonarme evler, sanayileme nedeniyle Marmara ve Ege Blgesinde yaygn olarak grlr.
34
ehirler, Fonksiyonlarna Gre u Gruplara Ayrlr: Fonksiyonlar ehirler Ege Blgesinde; Akhisar, Turgutlu, Salihli, Alaehir, demi, Tire gibi. Tarm ehirleri Marmara Blgesinde; Krklareli, negl, Lleburgaz gibi Karadeniz Blgesinde; Bafra, aramba, Giresun, Rize, Dzce, Niksar gibi Anadolu Blgesinde; Karaman, Aksaray, Akehir, Krehir, Nevehir, Nide gibi. Ticaret ehirleri Sanayi ehirleri Liman ehirleri Turizm ehirleri dari ehirler Askeri ehirler Kltrel ehirler stanbul, zmir, Denizli, Manisa, Aydn, Ankara, Konya, Bursa, Kayseri, Eskiehir, Afyon, Malatya, Van, Elaz, .Urfa, G.Antep gibi. stanbul, zmit, Adapazar, Bursa, zmir, Adana, Batman, Karabk Ereli, Krkkale, Seydiehir, skenderun gibi stanbul, zmir, Mersin, Antalya, Samsun, Trabzon, skenderun, Zonguldak gibi stanbul, zmir, eme, Antalya, Bodrum; Marmaris, Fethiye, Kuadas Alanya, Mersin, Bursa, Bolu, Nevehir (rgp-Greme) gibi. Ankara (bakent), stanbul, Bursa, Konya, Edirne (gemite bakent olmalar) Sarkam, orlu, Erzurum, Konya, Malatya, Krkaa, Manisa gibi stanbul, zmir, Ankara bata olmak zere baz yerleim merkezlerimizin gelimesinde o merkezlerde bulunan niversiteler de etkili olmutur.
GLER
Kyden Kente Gn Sonular:
1. Nfusun dalnda dengesizlik olur.

GLER
2. Konut sknts olur. Sonuta gecekondulama

olur.
gler 1950den sonra, ulamn gelimesi ve sanayileme ile art gstermitir.
3. Sanayi tesisleri (fabrikalar) kent iinde kalr. 4. evre sorunlar artar. 5. Trafik, eitim-salk problemleri olur. 6. Alt yap hizmetlerinin gtrlmesi zorlar. Yatrmlarn dalnda dengesizlik olur.
Gn (Kyden Kente) Sebepleri:
1. Hzl nfus art, 2. Eitim hizmetleri, alt yap hizmetlerinin yetersizlii,
7. sizlik ortaya kar. 8. Kltr atmas olur. 9. Krsal kesimdeki yatrmlarda verimsizlik olur.
3. Kan davalar ve terr. 4. klim ve yer ekillerinin olumsuz etkileri. 5. Salk hizmetlerinin yetersizlii (en az etkili). 6. imknlarnn snrl olmas, 7. Tarm alanlarnn miras yoluyla kk paralara
ayrlmas,
Kyden Kente G nlemek in;
1. Sulamal tarm yaygnlatrlmal, 2. Modern tarm yntemleri yaygnlatrlmal. 3. Besi ve ahr hayvancl gelitirilmeli. 4. Eitim-salk hizmetleri gelitirilmeli. 5. Tarma dayal sanayi kollar krsal kesime kaydrlmal.
8. Tarmda makinalama ile isizliin olumas (bu

genelleme Karadeniz blgesi iin geerliliini yitirir).
9. Kentlerde sanayinin gelimi olmas.
6. Alt yap hizmetleri gelitirilmeli (yol, su, elektrik,

haberleme).
35
DI GLER
lkeler aras yaplan glerdir.
D Glerin Nedenleri: 1. 2. 3. 4. 5. Savalar, bask, zulm, tehdit. Tabii afetler (Depremler, salgn hastalklar, ktlk gibi) Geim sknts Snrlarn deimesi Uluslararas antlamalarla salanan nfus deiimi.
D Glerin Sonular: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. lkeler aras ekonomik ilikiler geliir. Kltr alverii olur. Turizmin gelimesine katk salar. Dviz girdisi artar. sizlik ksmen azalr. Aileler blnr. G alan lkede nfus artar.
Trkiyede Glerin Sonular: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kent nfusu hzla artar Alt yap yetersizlii ve plansz kentleme sorunlar ortaya kar. Kentlerde, ulam, konut, eitim gibi alanlarda sorunlar oluur. Kentlerde isizlik artar Kentlerde gvenlik bozulur Krsal alandaki yatrmlar verimsiz hale gelir.
36
(KPSS - 2006) Aadakilerden hangisi, Trkiyede nfus dal zerinde en az etkilidir? A) Ulamn gelimilii B) Endstri kurulularnn dal C) Enerji retim merkezlerine yaknlk D) Ticaretin gelimilii E) Verimli tarm alanlarnn genilii Yant: C
(KPSS - 2006) Trkiyede krsal nfus oran azalrken kentsel nfus orannn artmasnda aadakilerden hangisi etkili deildir? A) Tarmda makinelemenin hzlanmas B) Tarm gelirlerinin artmas C) Kentlerde i olanaklarnn fazla olmas D) Kentlerde eitim ve salk kurulularnn fazla olmas E) Arazinin miras yoluyla paralanmas Yant: B
(KPSS - 2006)
Haritada numaralarla gsterilen yerlerin hangisinde dourganlk oran dierlerinden daha yksektir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yant: E
(KPSS - 2007) Aadakilerden hangisinin Trkiyede krsal kesimden kentlere ge neden olduu sylenemez? A) Geleneksel tarm yntemlerinin terk edilerek makineli tarmn younlamas B) Tarm yaplan rnlerin eitlenmesi C) Krsal kesimde i olanaklarnn ok kstl olmas D) Eitim ve salk hizmetlerinin krsal kesimde yetersiz olmas E) Tarm topraklarnn miras yoluyla paralanmas Yant: B
(KPSS - 2008) Aadakilerin hangisinde verilen blge zellikleri o blgenin nfusunu artrc rol oynar? A) Dou Anadolu Blgesinde volkanik dalarn geni alan kaplamas B) Karadeniz Blgesinde engebenin fazla olmas C) Gneydou Anadolu Blgesinde yaz kuraklnn iddetli olmas D) Akdeniz Blgesinde karstik alanlarn yaygn olmas E) Ege Blgesinde akarsularn vadi tabanlarnn geni olmas Yant: E
37
(KPSS - 2007) Aadaki grafikler, 2004 ylnda Trkiyede alan erkek ve kadnlarn ekonomik etkinliklere gre oransal dalmn gstermektedir.
Grafiklerdeki bilgilere dayanarak aadakilerden hangisine ulalabilir? A) Tarm sektrnde alan kadn says erkeklerden fazladr. B) Hizmet ve endstri sektrlerinde alan kadnlarn toplam oran hizmet sektrnde alan erkek oranndan fazladr. C) alan kadn ve erkeklerin sektrlere oransal dalm birbirine yakndr. D) Hem kadnlarda hem de erkeklerde, hizmet sektrnde alanlar ounluktadr. E) Tarm ve hizmet sektrlerinde alan erkeklerin toplam oran ayn sektrlerde alan kadn oranndan azdr. Yant: E
(KPSS - 2008) Aadaki grafik, Trkiyedeki bir corafi blgenin iki saym dnemi arasndaki nfus art ve doum oranlarn gstermektedir.
Buna gre, bu blgeyle ilgili olarak aadaki yorumlardan hangisine kesin olarak gidilebilir? A) Blge dndan g almtr. B) Nfus younluu Trkiye ortalamas zerine kmtr. C) Okur yazar nfus oran ykselmitir. D) Kadn nfus oran erkekten fazladr. E) Gen nfus oran ykselmitir. Yant: A
(KPSS 2008) Aadakilerden hangisi Trkiyede ky alt yerlemelerinin zelliklerinden biri deildir? A) Ekonomik etkinliklerinin tarm ve hayvancla dayal olmas B) Dank tip yerlemenin yaygn olmas C) Su kaynaklarna yakn olmas D) Genellikle kk ve az nfuslu olmas E) Kent merkezlerine yakn olmas Yant: E
38
(KPSS 2009) Aadaki tabloda 1950 ve 2000 yllarnda Trkiyenin aritmetik, fizyolojik ve tarmsal nfus younluklar verilmitir. 1950 2000 Aritmetik nfus younluu 26 89 Fizyolojik nfus younluu 131 282 Tarmsal nfus younluu 107 98 Bu tablodaki bilgiler, I) 2000 ylnda krsal kesimde yaayan insan says 1950 ylndakinden azdr. II) 1950 - 2000 yllar arasnda Trkiyenin nfusu kattan fazla artmtr. III) 2000 ylnda tarm alanlarnn toplam yz lm, 20001950 ylndakinden daha azdr. yarglarndan hangilerine ulamak iin yeterlidir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III Yant: B
(KPSS 2009) Aadakilerden hangisi, Gneydou Anadolu Blgesinde nfusun youn olduu alanlar arasnda yer almaz? A) Su kaynaklarna yakn alanlar B) Sulama olanaklar iyileen ovalar C) Ulam asndan nemli kavaklar D) Endstrinin youn olduu yerler E) Hidroelektrik enerjinin retildii yerler Yant: E (KPSS 2009) Trkiyede, alan nfus iinde tarm sektrnn oran 1980 ylnda % 60 iken, bu oran 2000 ylnda % 48e dmtr. Aadakilerden hangisinin bu azalmaya neden olduu sylenebilir? A) D satmda tarm rnleri paynn azalmas B) Tarmda makinelemenin artmas C) Kent saysnn artmas D) Ulam olanaklarnn artmas E) Yetitirilen tarm rn eidinin artmas Yant: B
(KPSS 2010) Benzer toporafik ve klimatik zelliklere sahip olmasna karn stanbul ilinin nfus younluu anakkale ilinin 50 katdr. Bu younluk farknn olumasnda aadakilerden hangisinin etkisi dierlerinden daha fazladr? A) stanbulun kaplad alann daha kk olmas B) stanbulda ticaret ve endstrinin ok gelimi olmas C) anakkale Boaznn bat yakasn oluturan Gelibolu Yarmadasnn milli park olmas D) stanbulda kltr ve sanat etkinliklerinin daha fazla olmas E) anakkalede tarm alanlarnn geni yer tutmas Yant: B
(KPSS 2011) Trkiyede 1950 ylndan sonra etkili olmaya balayan i glerle ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? A) Denize kys olan corafi blgelerin tmnde nfus artnn balca nedeni blge dndan alnan glerdir. B) glerin nemli bir blm ekonomik ve sosyal alanlardaki deiimler ve doal afetler gibi nedenlerle o lmaktadr. C) G hareketi daha ok doudan batya doru olmaktadr. D) G veren illerde doum oran genellikle yksektir. E) Trkiyede nfus hareketlerinin byk ounluunu i gler oluturmaktadr. Yant: B
39
5. Blm. TRKYENN EKONOMK CORAFYASI

TRKYEDE TARIM Trkiye Topraklarndan Yaralanma Oranlar: lkemiz arazisinin % 36's ekili dikili alan, % 32si ayr ve otlak, % 26s orman ve % 6s dier alanlar (yerleim birimleri, tarma elverisiz, plak kayalklar gibi) dr. Not: Tarmdaki makinalamann etkisiyle ayr ve otlaklarn alan daralrken, tarm alanlarmz genilemektedir. Blge Yzlmne Gre Ekili Dikili Alanlarn Oranlar: Blge Marmara Anadolu Ege G. Dou Anadolu Akdeniz Karadeniz Dou Anadolu Ekili-Dikili Alanlarn Oran % 30 % 27 % 24 % 20 % 18 % 16 % 10 3. Tohum Islah: Sulama ve gbre sorunu zldkten sonra verimi daha da artrmak iin kaliteli tohum kullanlmaldr. lkemizde kalite tohum retme konusunda devlet retme iftlikleri ve tohum slah istasyonlar almalar yapmaktadr. Ancak kaliteli tohum ithali devam etmektedir. 4. Makine Kullanm: rnn zamannda ekimi, hasad ve yksek verim iin makine kullanm arttr. Ancak makine kullanm yurdumuzda yeterli lde gelimemitir. Trkiye'de makinelemenin gelimemesinin nedenleri: Makine kullanma elverisiz alanlarn varl, Makine kullanmnn ekonomik olmad kk alanlarn varl, gcnn baz blgelerde daha ucuz olmas, Makine fiyatlarnn iftinin alm gcnn stnde olmas. 5. Zirai Mcadele: Tarmdaki hastalklarn, yabani otlarn ve haerelerin meydana getirecei retim dkln nlemek iin ilal mcadele arttr. Zirai mcadelede daha ok ila kullanlmaktadr 6. Toprak Bakm: Tarla yalardan nce srlmeli, yabanc otlardan arndrlmaldr. Erozyona kar korunmaldr. 7. Toprak Analizi: Toprak analizleri ile en iyi verim alnabilecek rn belirlenir. Ayrca topran ihtiyac olan mineraller tespit edilerek kullanlacak gbre belirlenir. 8. Destekleme Alm ve Pazar: Verimi etkilemez. retim miktarn etkiler. ifti rettii mal pazarda zarar etmeden satabilmelidir. iftinin elverisiz piyasa artlarndan olumsuz etkilenmemesi iin devlet baz rnlerde destekleme alm yapmaktadr (Destekleme alm: Devletin iftinin maln belirli bir taban fiyat zerinden almas olaydr.) Destekleme alm yaplan rnler: Pamuk, ttn, eker pancar, buday, ay, fndk, kuru zm, kuru incir, kuru kays, haha gibi dayankl ve sanayiye dayal rnlerdir TARIM RNLER BAKLAGLLER lk yetime dneminde ya ister. Hasat dneminde kuraklk gerekir. Yurdumuz iklim artlar genelde nohut tarmna elverilidir. En fazla tarm Anadolu Blgesinde yaplmaktadr. Bu blgemizi Akdeniz ve Ege Blgeleri takip etmektedir. Kurakla dayankl olduu iin en fazla tarm Gney Dou Anadolu Blgesinde gelimitir. Mercimek retimimizin yardan fazlas bu blgeden karlanr (krmz mercimek). retimde ikinci blgemiz Anadolu Blgesidir. (yeil mercimek) Yurdumuzda sulama imkan olan her yerde tarm yaplabilir. retimde en byk paya sahip blgemiz Anadoludur.
Trkiyede Tarm Etkileyen Faktrler: 1. Sulama: Trkiye tarmnda en byk sorun sulama sorunudur. Tarmda sulama ihtiyacnn en fazla olduu blgemiz Gneydou Anadolu Blgesi iken, bu sorunun en az olduu blgemiz Karadeniz Blgesidir. Akarsularmzn derin vadilerden akmas ve rejimlerinin dzensiz olmasndan dolay sulamada yeterince faydalanamyoruz. Bunun iin mutlaka akarsular zerindeki baraj says artrlmaldr. Sulama Sorunu zldnde; retim artar. Nadas olay ortadan kalkar. Tarmda iklime ballk byk oranda azalr. retimde sreklilik salanr ve retim dalgalanmalar nlenir. Ylda birden fazla rn alnabilir. Bu konuda en ansl blgemiz Akdeniz, en anssz blgemiz Dou Anadolu Blgesidir. Daha nce sebze tarm yaplmayan bir yerde sebze tarm da yaplmaya balanr. Tarm rn eidi artar. 2. Gbreleme: Tarmda sulama sorunu zldkten sonra retimi daha da artrmak iin gbre kullanm artrlmaldr. lkemizde hayvancln gelimi olmas tabii gbre imkann oluturmaktadr. Ancak; yurdumuzda tabii gbrenin yakacak olarak kullanlmas bu olumlu durumu ortadan kaldrmaktadr. lkemizde retilen suni gbre yeterli olmad iin ithal (Fas, Tunus, Cezayir gibi lkelerden) etmekteyiz. Bu da maliyeti artrdndan iftilerimiz yeterince gbre kullanamamaktadr. Gbre ihtiyac, tabii gbrenin yakacak olmaktan kurtarlmas ve gbre fabrikalarnn artrlmas ile karlanabilir.
40
Fasulye Mercimek
Nohut
Kyden kente gler azalr.
TAHILLAR lk yetime dneminde (ilkbaharda) ya ister. Olgunlama ve hasat dneminde kuraklk gerekir. Bu zelliinden dolay Karadeniz kylarnda tarm yaplamaz. Ayrca dk scakllardan dolay Dou Anadolu'nun yksek yerlerinde tarm yaplamaz. Bunlarn dnda btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Buday retimi iklimdeki karaszlktan dolay baz yllar artarken, baz yllar der. retimin en fazla olduu blgemiz Anadolu Blgesidir. l olarak en fazla Konya, Ankara ve Adanadr. Soua ve scaa dayankldr. Bundan dolay budayn yetiebildii her yerde yetiir. Ayrca dk scaklktan dolay budayn yetiemedii Dou Anadolunun yksek yerlerinde de tarm yaplabilir. retim en fazla Anadolu Blgesinde gerekleir. Olgunlama dneminde bol su ister. Bundan dolay yurdumuzda sulama imkn olan btn her yerde tarm yaplabilir. Ya elde edilmeye balandktan sonra tarm Akdeniz Blgesinde hzla gelimitir. Bugn msr retimimizin yarsna yakn Akdeniz Blgesinden elde edilir (Adana evresi bata gelir). retimde 2. blge Karadeniz Blgesidir (Budayn yerine tarm yaplmaktadr.) Blge halknn temel besin maddesi olduundan ticaret deeri yoktur. eltik ilk imlenme dneminde bol su ister. Hasat dneminde kuraklk gerekir. Yurdumuzun scaklk artlar eltik tarmna elverilidir. Fakat su sorunu vardr. Bu sebeple tarm akarsu kenarlarnda gelimitir. eltik alanlarnda sivrisinek ok gelitiinden ekim alanlar devletin kontrolndedir. (yerleim birimleri evresinde tarmna izin verilmemektedir.) retimde en byk paya sahip blgemiz Marmara Blgesidir. Bata Edirne ilimiz gelmektedir. Ayrca Balkesir, anakkale ve Bursa evrelerinde de tarm yaplr. retimde ikinci blge Karadeniz Blgesidir. Bata Samsun olmak zere, orum, Sinop, Kastamonu evresinde tarm gelimitir. Akdeniz blgesinde Silifke ve Amik ovalar nemli eltik ekim alandr. retimimiz yeterli olmadndan ithal etmekteyiz. Serin yayla iklimi ister. Yem sanayisinde kullanlr. En fazla tarm Anadolu Blgesinde gelimitir YUMRULU BTKLER Alvyal ve kumlu topraklarda iyi yetiir. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. En fazla tarm Anadolu Blgesinde gelimitir (Nevehir). Ayrca demi-zmir, Sakarya, Trabzon, Erzurum dier nemli patates retim merkezlerimizdir. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Bursa-Karacabey nemli soan retim merkezi iken Kastamonu sarmsakta nemli merkezimizdir. Soansarmsak tarm btn blgelerimizde yaplabilir.
SEBZECLK Sebzeler ok fazla su ister. Yurdumuzda sebze yetitiricilii en fazla Akdeniz Blgesinde gelimitir. Bu blgeyi Ege ve Marmara Blgeleri takip eder. En az gelitii blgemiz D.Anadolu blgesidir. Sebebi yaz mevsiminin ok ksa srmesidir. Ayrca Anadolu Blgesinde de sulama yetersizliinden dolay sebze tarm gelimemitir. Sebze tarm seraclk faaliyetleri ile Akdeniz ve Ege Blgelerinde btn yl yaplabilmektedir. Seracln buralarda gelime sebepleri; klarn lk gemesi ve gneli gn saysnn fazla olmasdr.
SANAY BTKLER Yurdumuzda tarm 1925 ylnda Uakta balamtr (lk fabrika Uakta 1926 ylnda kuruldu). Bugn fabrikalarn kurulduu her yerde tarm yaplmaktadr. Belirli iklim ve toprak istei yoktur. Sulama imkan olan her yerde tarm yaplabilir. retimde birinci blge Anadolu Blgesidir. eker pancar tarladan skldkten sonra ksa bir sre sonra ilenmesi gerektiinden tarm fabrikalar evresinde yaplr. Ayrca pancar kspesi hayvan yemi olarak kullanld iin buralarda besi hayvan-cl da gelimitir. Ky blgelerimizde tarm yapl-maz. Sebebi buralarda daha fazla gelir getiren rnlere ncelik verilmesidir Alvyal topraklar sever. Ayrca yksek scakla ihtiya duyar. Yetime dneminde bol su, hasat dneminde kuraklk gerekir. retim alanlar: Gneydou Anadolu Blgesi. (En fazla .Urfa evresi). Gap ile birlikte tarm hzla gelimektedir Ege Blgesi (kydaki btn knt ovalarnda), Akdeniz Blgesi (bata Adana olmak zere Hatay, el, Antalya evresi), Marmara Blgesinde Balkesir, Bursa ve anakkale evresi, Dou Anadolu Blgesinde etraf dalarla evrili ukur alanlarda tarm yaplr. (Elaz ve Idr evresi). Kra arazilerde yetiebilir. lk yetime dneminde su ister. Daha sonra mutlaka kuraklk olmal. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Ancak kaliteli ttn yetitirilmesi amacyla ekim alanlar devlet tarafndan snrlandrlmtr. retim alanlar: Ege Blgesidir (Manisa, zmir, Aydn, Mula, Denizli ve Uak evresi). G.Dou Anadolu Blgesi Karadeniz Blgesidir. Tropikal iklim bitkisidir. Bol ya ister. Bulutlu gn says fazla olmaldr. Klar lk gemelidir. Yurdumuzda en iyi yetime artlarn Dou Karadeniz Blmnde bulmutur. Bugn Rize bata olmak zere Ordudan Grcistan snrna kadar olan ky kesimde tarm yaplmaktadr. Yurdumuzda ay tarm Cumhuriyetin ilanndan sonra balamtr (1924). ay tarmnn tamam Karadeniz Blgesindedir. Dou Karadeniz kylar hari btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Ancak; uyuturucu elde edildii iin retimi devlet kontrolndedir. Bugn bata Afyon olmak zere Ktahya, Uak, Denizli, Burdur, Isparta, Konya evresinde tarm yaplr. Gda sanayisinde ve tpta narkoz yapmnda kullanlr. Son yllarda ttn bitkisine altarnatif bitki olsun diye Manisa'nn krsal kesimlerinde (Grdes, Demirci, Kula, Selendi gibi) haha tarmna msaade edilmitir. Lifleri dokuma sanayisinde, ip ve halat yapmnda kulanlr. Yurdumuz retiminin tamamna yakn Karadeniz Blgesinden karlanr. Bata Kastamonu olmak zere Samsun, Amasya ve orum evresinde tarm yaplr. Keten retiminde birinci blge Marmara'dr. (Kocaeli) Kenevirden uyuturucu elde edildiinden retimi devlet kontrolndedir.
Buday
Msr
Arpa
avdar eltik (Pirin)
Soan Sarmsak Patates
Sebzecilik
41
Keten Keneviri
Haha
ay
Ttn
Pamuk
ekerpancar
MEYVECLK Kn 4 C ye kadar dayanabilir. Bu nedenle yetime alan en geni olan meyvedir. zm retiminde bata Ege Blgesi (Manisa, zmir, Denizli ) gelir. G.Dou Anadolu Blgesidir. Anadolu Blgesidir. Trkiye, dnya kuru zm retiminde birinci sradadr ve ihra etmektedir. zmden sonra yetime alan en geni olan meyvedir. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Nide, Nevehir, Amasya, Tokat, Kastamonu, Bursa, Burdur, Isparta, Antalya nemli elma retim merkezlerimizdir. En fazla Anadolu'da yetitirilir. Anavatan Trkiyedir. En iyi yetime artlar Karadeniz blgesidir. Yurdumuz retiminin %90 n Karadeniz blgesi karlar. En fazla Ordu-Giresun olmak zere Karadeniz kylarnda yetitirilmektedir. Ayrca Marmara Blgesinde Sakarya evresinde tarm yaplr. Trkiye dnya fndk retimi ve ihracatnda ilk srada yer alr. (%60-70) Akdeniz iklim bitkisidir. K lkl ister ve yaz kurakl ister. En fazla tarm Ege Blgesinde gelimitir (Bata Aydn gelir.) retimin %80 i bu blgeden karlanr. Ayrca Akdeniz Blgesi, Gney Marmara ve Gney Dou Anadolu Blgesinin bats ile Karadeniz kylarnda (Dou Karadeniz kylar hari) tarm yaplabilir. Trkiye Dnya kuru incir retiminde ilk srada yer alr ve nemli ihracat rnmzdr. En iyi yetime artlarn Gney Dou Anadolu'da bulmutur. (% 90). Bata anl Urfa ve Gaziantep gelir. Ayrca Akdeniz ve Ege Blgelerinde itlembik aalarnn alanmas ile de tarm yaplabilmektedir. nemli ihracat rnmzdr. Tropikal iklim bitkisidir. Yurdumuzda tarm en fazla Akdeniz Blgesinde gelimitir (%88) Antalya bata olmak zere btn Akdeniz kylarnda tarm yaplabilmektedir. Ayrca Ege Blgesinde zmire kadar olan gney kylarnda, Gney Marmara Blmnn souktan korunmu kylarnda, Dou Karadeniz Blmnde Rize evresinde ve Gney Dou Anadolu Blgesinin batsnda tarm yaplmaktadr. Ege Blgesinde kydan 200 km ierilere kadar tarm yaplabilmektedir. Sebebi blgede dalarn kyya dik uzanmas sonucu deniz etkisinin i kesimlere kadar sokulabilmesidir. Dou Karadeniz Blmnde yetitirilebilmesi k lkl ile ilgilidir. (Mikroklima) Tropikal iklim bitkisidir. Yurdumuzda Akdeniz Kylarnda tarm yaplabilmektedir. Bugn tarm daha ok Alanya-Anamur arasnda gelimitir. (% 100) Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. En fazla tarm Dou Anadolu Blgesinde Malatya-Elaz evresinde gelimitir.
YA BTKLER lk yetime dneminde su, hasat dneminde kuraklk ister. Bundan dolay Dou Karadeniz kylar hari btn blgelerimizde sulama ile tarm yaplr. retim alanlar: Marmara Blgesi (Ergene Blm). Karadeniz Blgesi (Orta Karadeniz) Anadolu Blgesidir. Son yllarda Akdeniz ve Ege Blgelerinde tarm hzla gelime gstermektedir. Sebebi pamuk bitkisine gre daha az masrafl olmasdr. Akdeniz iklim bitkisidir. Ancak Akdeniz Blgesinde tarm fazla gelimemitir. (Daha fazla gelir getiren rnlere ncelik tannmasndan dolaydr.) retim alanlar: Ege Blgesi (Ky Ege Blmndeki ova ve kenarlarnda-Manisa, Aydn, zmir, Mula, Denizli evresi). Marmara Blgesi-Gney Marmara kylar (en kaliteli sofralk zeytin bu blgeden Gemlik evresinden elde edilir). Akdeniz Blgesi (Antalya evresi en fazla). Ayrca Dou Karadenizde Artvin. (Mikroklima) Gney Dou Anadolu Blgesinde Gaziantep evresinde tarm yaplr. Zeytinin devirli retim zelliinden dolay; retim bir yl fazla, bir yl azdr. Trkiye, dnya zeytin retiminde talya, spanya ve Yunanistan'dan sonra 4. sradadr. nceleri daha ok Dou Karadenizde Ordu-Giresun evresinde tarm yaplrd. 1982 ylndan sonra ya sanayisinde kullanlmaya balanlnca tarm Akdeniz Blgesinde hzla gelimitir. Ksa srede gelitii iin blgede ikinci rn olarak yetitirilir. Adana bata olmak zere el, Hatay evresinde tarm gelimitir. Trkiye retiminin % 92 sini Akdeniz Blgesi karlar. Akdeniz iklim artlarnda iyi yetimektedir. En fazla tarm bu blgede Adana evresinde gelimitir (%91). Ayrca G. Dou Anadolu Blgesinin batsnda, Ege Blgesinde Mula, Manisa ve Aydn evresinde tarm yaplr. erez olarak tketildii gibi ya da elde edilir. Scak iklim bitkisidir. Yurdumuzda bata Gney Dou Anadolu Blgesi olmak zere Akdeniz ve Ege Blgelerinde tarm yaplr. Ya elde edilir. Ayrca helva yapmnda kullanlr.
zm
Fndk
Elma
ncir
Turungiller (Narenciye) - (Portakal, Mandalina, Limon, Greyfurt ve Turun)
Muz
Kays
42
Susam
Yer Fst
Soya Fasulyesi
Antep Fst
Zeytin
Ayiei
THAL ETTMZ TARIM RNLER: Pirin, Kahve, Kakao, Muz, Kivi, Ananas, Hindistan cevizi ve Hurmadr. NEML HRACAT RNLERMZ: Fndk, Antep fst, Pamuk, Ttn, Kuru zm, Kuru ncir, Kuru Kays, Haha gibi.
HAYVANCILIK Tarmn bir kolu olan hayvanclk; ekonomik deeri olan hayvanlarn yetitirilmesi, eitli ekillerde yararlanlmas ve pazarlanmas olaydr. Krsal kesimlerde hayvanclk tarmn sigortas durumundadr. klimdeki karaszlklarn tarm olumsuz ynde etkilemesinden dolay tarm ve hayvanclk birbirini destekler. rnek: eker fabrikalar evresinde besi hayvanclnn gelimesi, Dou Anadolu Blgesinde iklim ve yer ekillerinin tarmsal faaliyetleri olumsuz etkilemesinden dolay blgede birinci ekonomik faaliyet hayvanclktr. Trkiye hayvan varl fazla olan bir lkedir. Ancak hayvanlarmzn et, st, yumurta verimleri dktr. HAYVANCILIIMIZI GELTRMEK N; 1. Hayvan soylar yiletirilmelidir. (Islah edilmelidir.) Yerli rklar et-st verimi yksek olan rklarla melezletirilmeli veya iyi cins hayvan ithal ederek saysn artrmalyz. yi cins hayvan yetitirmek amacyla Cumhuriyetin ilk yllarnda almalar balatlmtr. yi cins hayvan yetitiren iftliklere hara denir. rnek: BursaKaracabey, Eskiehir-ifteler. 2. Mera hayvancl yerine ahr hayvancl gelitirilmelidir. Mera hayvancl otlaklarda yaplan hayvanclk eklidir. Masrafszdr. Ancak verim dktr. Bundan dolay yem kullanm fazla olan, fakat verimi yksek olan ahr hayvanclna nem verilmelidir. Trkiyede genelde mera hayvancl gelimitir. Bundan dolay hayvanclmzn corafi dalnda daha ok iklim etkilidir. Ayrca et ve st retimi de iklimin etkisi altndadr. 3. Otlaklar korunmaldr. Otlaklarmz tarmda makinalama ile srekli olarak daralmaktadr. Ayrca otlaklarda ar otlatma sonucu otlaklar bozulmaktadr. Bu olumsuzluklar sonucunda hayvanlarmz yeterince beslenememektedir. Hayvancl gelitirmek iin bu olumsuz durumlar nlenmelidir. 4. Yem retimi artrlmaldr. 5. Erken kesim nlenmelidir. (st kuzu-st dana) 6. Salgn hastalklarla mcadele edilmelidir. 7. ifti eitilmeli ve kredi destei salanmaldr. HAYVANCILIIMIZIN CORAF DAILII BYKBA HAYVANCILIK: (Sr, at, eek, katr, deve) Salan ve kesilen hayvan says az; retilen st ve et miktar fazla ise orada byk ba hayvanclk (inek yetitiricilii) gelimitir. Salan ve kesilen hayvan says fazla ise; retilen et ve st miktar az ise kkba hayvanclk gelimitir (Koyun yetiitiricilii). nek Manda
Byk ba hayvanlar iinde en fazla sr (inek, kz, dana, manda) yetitiricilii vardr. Srlar iinde de en fazla inek yetitirilmektedir. Btn blgelerimizde inek yetitiricilii vardr. Ama en fazla Karadeniz Blgesinin ky kesimi ile Dou Anadolu Blgesinde Erzurum-Kars Blmnde gelimitir. Karadeniz Blgesinde gelimesi, yalarn fazla olmasndan dolay ayrlarn fazla olmasdr. Erzurum-Kars blmnde gelimesi, yaz yalaryla oluan gr ot ve ayrlklardr. nek yetitiricilii ayrca eker fabrikalar evresinde de eker pancar kspesinin hayvan yemi olarak kullanlmasndan dolay gelimitir. Bol sulu, bataklk ve gl kenarlarnda beslenir. Yurdumuzda bata Karadeniz Blgesi ky kesimi olmak zere G.Marmara Blmnde yetitiricilii yaygndr. Et kalitesi dk olduundan yetitiricilii fazla gelimemitir. Bykba hayvanclk Dou Blgelerimizde mera hayvancl eklinde iken Bat Blgelerimizde ahr hayvancl eklindedir. KKBA HAYVANCILIK Bozkrlarn hayvandr. Hafif dalgal dzlklerde iyi yetiir. Trkiyenin iklim artlar genelde koyun yetitiriciliine elverilidir. Dk scaklk sebebiyle Dou Anadolu Blgesinin dousunda yetitiricilii gelimemitir. Ayrca Dou Karadeniz Blmnn ky kesiminde yksek nem ve gr ayrlardan dolay koyun yetitirilmez. En fazla koyun yetitiren blgemiz bozkrlarn geni alan kaplamasndan dolay Anadolu Blgesidir. Dou Anadolu Blgesi (bats) ve G.Dou Ana-dolu Blgelerinde de koyun yetitiricilii gelimitir. Koyun Trleri: Kvrck: Soua dayankl deildir. Et verimi yksektir. Marmara ve Ege Blgelerinde yetitirilir. Sakz ve Dal: Ege ve Bat Anadoluda yetitirilir. Karaman: Ege, , Dou ve G.Dou Anadolu Blgelerinde yetitirilir. Merinos: G.Marmara Blmnde yetitirilir. Merinos yn iin yetitirilmek-tedir. Dalk blgelerin hayvandr. Aalarn filizlerini yemek suretiyle beslenir. Ormanlara zarar verdii iin saylarnn azaltlmas yoluna gidilmektedir. En fazla Akdeniz Blgesi ile Dou Anadolu Blgelerinde yetitirilir. Tiftii iin yetitirilmektedir. Yurdumuzda Ankara-Konya evresi ile G.Dou Anadolu Blgesinde Siirt evresinde yetitirilmektedir.
KMES HAYVANCILII (Tavuk, horoz, hindi, kaz, rdek, devekuu) Kmes hayvanlar iinde en fazla yetitirilen tavuktur. Kmes hayvancl btn blgelerimizde yaplabilmektedir. Ama en fazla Marmara ve Ege Blgelerinde gelimitir. stanbul, zmir, Manisa, Balkesir, Ankara gibi byk kentler evresinde gelimitir.
43
Tiftik Keisi (Ankara Keisi)
Kl Keisi
Koyun
ARICILIK Bal, bal mumu, polen, ar st elde etmek iin arclk btn blgelerimizde yaplabilmektedir. En fazla Ege ve Dou Anadolu Blgelerinde gelimitir. Mula, Manisa, zmir, Balkesir, anakkale, Ar, Erzurum, Hakkri, Rize (Anzer yresinin ballar ok nldr.) Artvin, Ordu nemli bal retim merkezlerimizdir. Trkiye deiik iklim blgeleri ve corafyasndan dolay ok zengin ve eitli ar florasna sahiptir. Bu zellii nedeni ile 4. srada yer almaktadr. Trkiye'nin toplam bal retimi 65.000 tondur. Bunun 4.000-8.000 tonu d satma gitmektedir. Ancak lkede koloni bana ortalama bal verimi 15-17 kg civarnda olup, arclkta gelimi lkelerdeki verimin 1/3' kadardr. PEK BCEKL pek bcei yetitirme ve kozasndan ipek elde etme faaliyetidir. Dut yapra yemek suretiyle beslenir. En fazla G.Marmarada gelimitir. Bursa, Balkesir, Bilecik evresinde ok gelimitir. pekli dokumada ise Bursa-Gemlik-stanbul gelimitir. BALIKILIK Yurdumuzun etraf denizlerle evrili, birok akarsu ve tatl su glmz olmasna ramen balklk gelimemitir. Balkln Gelimemesinin Sebepleri: Denizlerimizin balk bakmndan zengin olmamas, Ak deniz (Okyanus) balklnn yaplmay, Tama ve depolama imknlarnn yetersizlii, Zararl avlanma yntemlerinin uygulanmas (dinamit patlatma, trol avcl gibi) Denizlerimizdeki kirlenmenin nlenememesi, Trkiyede Balk retiminin Denizlere Gre Dal: 1. Karadeniz % 67 2. Ege Denizi % 13 3. Marmara Denizi % 11 4. Akdeniz % 9 Bodrum kylarnda snger avcl gelimitir.
2. Bakr: lkemizin en zengin madenlerinden biri olan bakr yataklar, ou kez kurun ve inko ile birlikte bulunur. En nemli bakr yataklarmz Karadeniz Blgesinde bulunur. Murgul (Artvin), Kre (Kastamonu), ayeli (Rize) bu blgedeki balca yataklardandr. Ayrca Maden (Elaz) ve Ergani (Diyarbakr)'de de bakr yataklar mevcuttur. Samsun, Diyarbakr ve Elaz'da iletmeleri vardr. 3. Krom: Paslanmayan ve ok sert bir maden olduundan, madeni eya yapmnda ve kaplamasnda kullanlr. Krom yataklar alt ana blgede toplanmtr. Fethiye, Kyceiz, Denizli Guleman (Elaz) Bursa, Eskiehir Adana, Kayseri, Mersin skenderun, Kahraman Mara, slahiye Krom madeni Antalya ve Gulemandaki ferrokrom tesislerinde ilenmektedir. 4. Boksit: Alminyumun hammaddesi olan boksit, ok hafif olduundan uak sanayisinde, otomobil, ev, elektrik malzemesi yapmnda kullanlr. Boksit yataklar Seydiehir (Konya), Akseki (Antalya), slahiye (Gaziantep) ve Milas (Mula) civarnda bulunur. Buralarda karlan boksit, Seydiehir alminyum tesislerinde ilenmektedir. 5. Bor Mineralleri: lkemiz, bor rezervi bakmndan Dnyann en zengin yataklarna sahiptir. Bu nedenle, bor madeninin ou ihra edilmektedir. Bor madeninden elde edilen boraks ve asit borik nkleer alanda, jet ve roket yaktnda katk maddesi olarak, ayrca sabun, tekstil, cam, kt sanayi, vb. alanlarda kullanlr. lkemizde Balkesir, Susurluk, Bigadi evresi ile Ktahya, Emet Nide (Bor) ve Eskiehir evresinde karlr. karlan mineraller Bandrmadaki tesislerde ilenir. 6. Kkrt: Gbre, kimya ve boya sanayiinde kullanlr. Ayrca kauuun ilenmesinde ve slfrik asit retiminde de kullanlr. lkemizde, kkrt yataklar Keiborlu (Isparta) ve Milas (Mula) evresinde bulunmaktadr. 7. Zmpara Ta: eitli kesici, trpleyici ve silici aletlerin yapmnda kullanlan zmpara ta ynnden lkemiz ok zengindir. Tire (zmir), Manisa, Ske (Aydn), Milas (Mula) ve Tavas (Denizli) da karlr. 8. Tuz: Trkiye tuz yataklar bakmndan son derece zengindir. Kaya tuzu yataklar nc jeolojik zamanda, kapal gl havzalarnda sularn buharlamas ile olumutur. Son yllarda tuz retimimiz kat artmtr. Trkiyedeki tuz retiminin ou, Tuz Gl ile zmir amalt tuzlasndan salanr. Kaya tuzu yataklar, ankr, Kars, Idr ve Nevehir evresinde bulunmaktadr. 9. Cva: Tek sv madendir. Zirai ila yapmnda, kt sanayinde, suni gbre retiminde ve boya sanayinde kullanlr. Trkiyede, Sarayn (Konya), demi (zmir), Manisa ve Uak evresinde karlmaktadr. 10. Kurun - inko: Genelde kurun ve inko bir arada bulunur. lkemizde, Keban (Elaz) ve Kayseri evresinde kurun-inko yataklar vardr. 11. Lleta: Eskiehir evresinde karlr ve ilenir. Ss eyas yapmnda kullanlr. 12. Oltu ta: Erzurumun Oltu ilesinde karlr ve ilenir. Ss eyas yapmnda kullanlr.
MADENCLK VE ENERJ KAYNAKLARI
MADENCLK Yerkabuunun farkl derinliklerinden karlan, ekonomik deer tayan mineral ve elementlere maden denir. Trkiyede madencilik faaliyetleri 1935 ylnda kurulan MTA ile zel sektr tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede karlan nemli madenler: 1. Demir: En zengin demir yataklarmz, Divrii (Sivas), Hekimhan ve Hasanelebi (Malatya), Edremit (Balkesir), Dikili ve Torbal (zmir) ve Simav (Ktahya) evresinde bulunmaktadr. Ereli, Karabk ve skenderunda demirelik fabrikalar bulunmaktadr.
44
13. Fosfat: Gbre hammaddesi olarak kullanlan fosfat ihtiyacmz karlamaz. Fas, Tunus ve Cezayirde yaygn olarak grlr ve daha ok bu lkelerden ithal edilir. Trkiyedeki en zengin fosfat yataklar Mazda (Mardin), Adyaman, Bingl ve Bitliste bulunmaktadr. 14. Manganez: elie sertlik kazandrmak ve direncini artrmak iin kullanlr. Uak, Afyon, Mula, Adana, Artvin evresinde manganez yataklar bulunur. htiyac karlamaz. Bu nedenle ithal edilir. 15. Mermer: lkemiz mermer bakmndan zengindir. Afyon, Ktahya, Marmara Adas, Krehir, Tokat ve zmir evresinde karlr. Yurt dna ihracat yaplr. Miktar olarak en fazla ihra edilen madendir. 16. Volfram (Tungsten): Bursa Uludada karlp iletilmektedir. Fakat son yllarda retimi durmutur. ENERJ KAYNAKLARI 1. Takmr: Trkiyede Zonguldak, Amasra, Ereli arasndaki sahada karlr. Demir-elik sanayinde enerji kayna olarak tketildiinden, Karabk ve Ereli demir-elik fabrikalar buraya kurulmutur. 2. Linyit: En zengin enerji kaynaklarmzdan biridir. Btn blgelerde linyit rezervi bulunmaktadr. Takmrne gre kalorisi daha azdr. Ancak yaygn olduundan enerji ihtiyacmzn en nemli ksmn karlamaktadr. Linyit yataklar; Afin, Elbistan (K. Mara), Tavanl, Seyitmer (Ktahya), Soma (Manisa), Yataan (Mula), Akale (Erzurum), evresinde bulunmaktadr. Linyitten elektrik enerjisi elde eden termik santrallerimiz; Soma, Tunbilek, Seyitmer, Afin-Elbistan, Yataan termik santralleridir. 3. Petrol: Trkiyede ki petrol yataklar fazla zengin saylmaz. htiyacmzn % 90'nna yaknn ithal etmekteyiz. Petrol yataklarmzn % 98'i Gney Dou Anadolu Blgesinde bulunur. Petrol, Raman, Garzan, Kurtalan, Adyaman ve Mardin evresinde karlmaktadr. lkemizde karlan ve ithal edilen petrol, Orta Anadolu (Krkkale), Aliaa (zmir), Ata (Mersin), pra (zmit) ve Batman rafinerilerinde ilenmektedir. 4. Doal gaz: lkemiz, doal gaz yataklar bakmndan zengin deildir. u anda sadece Trakya da Hamitabat ve Gneydou Anadoluda Mardin-amurlu sahasnda retim yaplmaktadr. Doalgaz ihtiyacmzn nemli bir ksm, Rusya Federasyonu ve Cezayirden ithal edilmektedir. Doalgaz ter-mik santrallerimiz Hamitabat, Ovaaka ve Ambarl'dr. 5. Su Gc (Hidroelektrik enerjisi): Barajlardaki suyun, elektrik reten santralleri altrmas ile oluan enerjiye hidroelektrik enerjisi denir. Trkiyede, elektrik ihtiyacnn %40lk ksm hidroelektrik santrallerden elde edilmektedir. Keban, Karakaya, Oymapnar, Atatrk, Hirfanl, Seyhan, Kemer ve Demirkpr gibi birok baraj, elektrik ihtiyacmz karlamaktadr. Darya aknts olan baz gllerimiz, tabii baraj zelliindedir. Bunlardan elektrik retilir. Balcalar; Hazar, ldr, Tortum ve Eirdir glleridir.
6. Rzgr Gc: Ky Ege'de eme ve Bozcaada'da rzgar tirbnleri bulunur. Yaygn deildir. 7. Jeotermal Enerji: Jeotermal enerji, yeraltndaki scak sulardan ya da su buharndan elde edilir. Trkiye, yakn bir jeolojik devirde olutuundan ve gen kvrm dalar kuanda bulunduundan dolay, fay hatlar ve fay kaynaklar olduka yaygndr. zellikle Ege Blgesindeki Germencik (Aydn), Balova (zmir), Sandkl (Afyon), ve Sarayky (Denizli) civarnda scak su kaynaklar bulunmaktadr. u anda sadece Sarayky (Denizli) ve Germencik (Aydn) da elektrik enerjisi reten jeotermal santral bulunmaktadr. 8. Radyoaktif Mineraller: Radyoaktif mineraller, nkleer enerji retiminde kullanlr. Uranyum ve toryum gibi radyoaktif maddelerin paralanmasyla enerji elde edilir. lkemizde Aydn, Uak, Manisa, anakkale ve Yozgat yrelerinde uranyum, Eskiehir evresinde toryum yataklar tespit edilmitir. Fakat u anda, lkemizde radyoaktif maddelerden nkleer enerji retimi yaplmamaktadr. 9. Gne Enerjisi: Trkiye ve zellikle gney blgelerimiz, gne enerjisinden iyi yararlanabilecek bir konuma sahiptir. En fazla potansiyel Gneydou Anadolu, Akdeniz ve Ege'de, en az potansiyel ise Karadeniz Blgesindedir. TRKYEDE SANAY Hammaddenin maml ve yar maml duruma getirilmesi faaliyetlerine retim, retim tekniine de sanayi ya da endstri denir. SANAYNN KURULMASI N GEREKL KOULLAR 1. Hammadde Sanayide retim yaplabilmesi iin hammaddenin olmas gerekmektedir. lkemizde, hammadde kaynaklar ile sanayi kurulular arasnda son derece sk bir iliki mevcuttur. rnein: Unlu gda sanayi Anadoluda, Dokuma sanayi Adana, zmir, Denizli evresinde, Zeytinya sanayi Ege kylarnda, Boya, plastik ve lastik fabrikalar rafineri kenarlarnda yaygnlk gstermektedir. 3. Enerji Fabrikalarn almas iin enerji gerekmektedir. Bunun iin, takmr, petrol, linyit gibi kaynaklardan yararlanlr. lkemizde petrol, takmr, doal gaz gibi enerji kaynaklarnn ou dardan temin edildiinden nemli bir dviz ktsna neden olmakta, bu durum sanayileme hzn azaltmaktadr. 5. Ulam Sanayinin ihtiyac olan hammadde ve maml maddenin tanmas faaliyetlerine ulam denir. Hammaddenin fabrikalara tanmas ve retildikten sonra pazarlara tanmas, yaygn ulam ayla mmkndr. lkemizde, sanayi tesisleri, genelde nemli ulam yollar kenarlarnda ve limanlara yakn yerlere kurulmutur. stanbul, zmir, Mersin, Adana gibi merkezlerin ok gelimesi ulamla ok yakndan ilikilidir.
45
6. Pazar retilen her trl sanayi rnnn satlmas gereklidir. Bu bakmdan sanayi tesislerinin kurulmasnda dier etkenlerin yannda nfusun kalabalk olduu, tketimin fazla olduu sahalar tercih edilmektedir. rnein, bat blgelerinde nfus fazla olduundan rnlerin Pazarlanmas kolay olurken dou blgelerinde nfus az olduundan rnlerin pazarlanmas zor olur. Bu durum sanayi tesislerinin buralarda kurulmasn zorlatrmaktadr. (Kmes hayvancl, et-st rnleri, unlu mamller.) 7. Yzey ekilleri Sanayi tesisleri, genelde dz sahalarda daha kolay kurulabilmektedir. Dalk ve engebeli yerlerde sanayinin kurulmas zordur. TRKYEDEK SANAY KOLLARI 1. Besin Sanayi Hammaddesi, tarmsal ve hayvansal rnlerden oluan sanayi daldr. lkemizde, tarm ve hayvanclk gelitiinden ve nfus fazla olduundan besin sanayi olduka gelimitir. Kurulu yerleri, genelde hammaddenin fazla olduu yerlerde veya byk ehirlerin kenarlarnda toplanmtr. ehirler lk defa 1926 ylnda kurulmutur. ekerpancar ky kesimler hari her yerde yetiir. Hemen ilenmesi gerektiinden, fabrikalar retim alanlar yaknnda kurulmutur. u anda lkemizde 30'a yakn eker fabrikas bulunmaktadr Trabzon - Rize arasndaki blgede bulunmaktadr. Buday, Dou Karadeniz ve Bat Karadeniz kylar dnda her yerde yetitirilir. Ayn zamanda halkn temel besin maddesidir. Bu nedenle un fabrikalar her blgeye dalmtr. Makarna ve biskvi fabrikalar daha ok Anadoluda younlamtr. Ege ve Gney Marmarada youn olarak grlr. zellikle Edremit, Ayvalk, Burhaniye, Aydn, zmir evresinde younlamtr. Trakyada youn olmakla birlikte, Anadolu, Ege ve Gneydou Anadoluda da grlr. Soya ve msrdan ise Akdeniz Blgesinde ya elde edilir. stanbul, zmir, Samsun, Tokat, Malatya, Adana ve Bitliste bulunmaktadr. stanbul, Yozgat, Diyarbakr, Tekirda, zmir, Ankara, Krehir, Gaziantep, Elaz gibi merkezlerde rak, bira ve arap fabrikalar bulunmaktadr. Marmara, Ege ve Akdeniz blgelerinin ky kesimlerinde yaygndr. zmir, Balkesir, Edirne, Erzurum, Elaz, Kars, stanbul, Trabzon ve Bursa evresinde yer alrlar.
2. Dokuma, Tekstil ve Deri Sanayi Dokuma ve giyim, Trkiyede en gelimi ve retimin nemli bir ksmnn ihra edildii bir sanayi Aklama koludur. Gelimi lkelerle rekabet edilebilmekte ve onlarn pazarlarna dahi, girebilmektedir. Bylece lkemize ok fazla dviz girdisi salanmaktadr. Fabrikalar ehirler Pamuk iplii ve Adana, Antalya, K. Mara, Tarsus, pamuklu Nazilli, Denizli, Manisa, zmir, stanbul, dokuma Konya, Kayseri, Malatya, Bursa. Yn iplii ve Hereke, Bnyan, Siirt, Bursa, Tekirda, ynl kuma stanbul. Suni ipek ve stanbul ve Bursa kuma Tabii ipek ve Gemlik ve Bursa kuma Hazr giyim stanbul, Bursa, Denizli ve zmir. Isparta, Uak, Grdes, Sivas, Ladik ve Halclk Kayseri. Deri ve ksele stanbul, zmir, Bolu, Gerede, Erzurum ileme ve Uak. 3. Maden Sanayi (Metalurji Sanayi) Fabrikalar ehirler Karabk, Ereli, skenderun, KrkkaDemir - elik le, Sivas ve zmirde bulunmaktadr. Alminyum Seydiehirde bulunmaktadr. Samsun ve Artvin (Murgul), Elaz Bakr ileme (Maden) da bulunmaktadr. Kurun ve inko Elaz ve Kayseride bulunmaktadr. Mentee Yresindeki krom madeni Antalyada, Elaz ve evresindeki Krom ileme kromlar da Gulemandaki fabrikalarda ilenmektedir. 4. Makine Sanayi Fabrikalar ehirler Otomobil KamyonOtobs Traktr Demiryolu Tatlar Tersaneler (Gemi Yapm) Uak stanbul, zmir, zmit, Bursa, Adana. stanbul, izmir, zmit, Aksaray. stanbul, zmir, zmit, Konya, Adana, Adapazar Eskiehir, Ankara, Sivas, Adapazar. stanbul (Pendik, Tuzla), Glck, zmir Eskiehir, Ankara (Sava ua)
Aklama
Fabrikalar eker fabrikalar ay fabrikalar
Un fabrikalar
Zeytinya fabrikalar Ayiek ya fabrikalar Ttn fabrikalar spirtolu iki ve arap fabrikalar Konserve ve sala fabrikalar St rnleri fabrikalar
5. Kimya Sanayi Fabrikalar ehirler Batman, zmit, Mersin, zmir ve KrkkalePetrokimya de petrol rafinerileri bulunmaktadr. stanbul, zmir, Ankara, Adapazar ve la Bursa evresinde younlamtr. 130 civarnda ila fabrikamz bulunmaktadr. zmit, Adapazar ve Krehirde Lstik bulunmaktadr. Mersin, Bandrma, Elaz, Ktahya, TekirGbre da ve skenderunda bulunmaktadr. lkemizdeki gbre retimi yeterli deildir.
46
6. Orman rnleri Sanayi Aa malzemeden retilen tm malzemeler orman rnleri endstrisine girer. Aklama Karadeniz Blgesinde hammadde fazla bulunduundan burada gelimitir Fabrikalar ehirler Kereste Dzce, Bartn, Ayanck, Rize, Ordu, Artvin, fabrikalar Antalya ve Ispartada bulunur. Adapazar, Ankara, negl, stanbul, zmir Mobilya ve Kayseride gelimitir. Trkiye mobilya fabrikalat rnlerini ihra edebilmektedir. Mersin (Taucu), Mula (Dalaman), Afyon Kt (ay), Zonguldak (aycuma), Kastamonu fabrikalar (Takpr), Giresun (Aksu), zmit, Balkesir. 7. imento, Cam, Seramik Sanayi Bu sanayi koluna taa, topraa bal sanayi Aklama kolu da denilmektedir. Fabrikalar ehirler Hammaddesi kolay temin edilir. Her blgede, inaat sanayinde kullanlr. Ayrca ulam masraflar maliyeti artrr. Bu nedenle imento fabrikalar Trkiyenin her imento blgesine dalmtr. stanbul, zmit, fabrikalar Adana, zmir, Elaz, Mersin, Yozgat, Denizli, Adyaman, Ordu gibi merkezler bunlardan bazlardr. Cam stanbul, Mersin, Krklareli ve Sinopta cam fabrikalar fabrikalar bulunmaktadr. anakkale, Bilecik, Ktahya, stanbul ve Seramik zmirde bulunmaktadr. retimin bir ksm fabrikalar yurt dna ihra edilir.
3. Deniz Yollar En ucuz ve kaza riski en az olan ulam trdr. D ticarette en fazla kullanlan ulam tr deniz yollardr. Trkiye'de Balca Limanlar: stanbul, Trabzon, Samsun, Zonguldak, zmit, Bandrma, zmir, Antalya, Mersin ve skenderun yurdumuzun nemli limanlardr. TRKYE'NN SINIR KAPILARI Snr lke Bulgaristan Yunanistan Suriye Irak ran Snr Kaplar Dereky (Krklareli), Hamzabeyli, Kapkule (Edirne) Uzunkpr, psala, Pazarkule (Edirne) Yaylada, Cilvegz (Hatay), Islahiye, obanbey, Karkam (Gaziantep), ncpnar (Kilis), Akakale, Ceylanpnar, Mritpnar (anlurfa), enyurt, Girmeli (Mardin), Cizre (rnak) Habur (rnak) Esendere (Hakkari), Kapky (Van), Grbulak (Ar)
Nahvan Dilucu (Idr) (Azerbaycan) Ermenistan Akyaka (Kars), Alican (Idr) Grcistan Trkgz (Ardahan), Sarp (Artvin)
TCARET retilen mal ve hizmetlerin alnp satlmasna ticaret denir. ve d ticaret olmak zere ikiye ayrlr. TCARET lke snrlar iinde, blge ve blmler arasnda yaplan ticarete i ticaret denir. Trkiyede ok canl bir ticaret vardr. Bunda etkili olan faktrler unlardr: Sanayi kurulularnn dengesiz dalm, Blgeler arasnda yetien tarm rnlerinin farkl olmas, Nfusun dengesiz dalm, Hayvansal maddelerin her yerde retilememesi, lkemizde baz il merkezleri, ticaret ehirleri zellii kazanmlardr. Bunlar, stanbul, Bursa, zmit, zmir, Denizli, Adana, Gaziantep, Diyarbakr, Ankara, Konya, Kayseri, Samsun, Trabzon, Erzurum ve Malatya gibi illerdir. Bu merkezlerde ticaretin gelimesinde, ulam yollar zerinde bulunmalarnn byk etkisi olmutur. hracat (D satm): Bir lkenin baka lkelere yapt satlardr. thalat (D alm): Bir lkenin baka lkelerden ald mallara denir. DI TCARET Bir lkenin baka lkelerle yapt alverie d ticaret denir. D ticaretin para karlna, d ticaret hacmi denir. Gelimi lkelerde d ticaret hacmi fazla, gelimemi lkelerde dktr. Yine, gelimi lkelerde ihracat, genelde ithalattan daha fazladr. Bu lkeler dardan daha ok hammadde alp darya ilenmi sanayi rnleri satarlar. Az gelimi lkeler ise dardan daha ok ilenmi sanayi rnleri alp, darya tarm rnleri veya hammaddeler satarlar.
ULAIM nsanlarn rettikleri eitli ham ve ilenmi maddelerin, haberlerin bir yerden baka bir yere nakledilmesine ulam veya ulatrma denilmektedir. BALICA ULAIM YOLLARI 1. Kara Yollar Yerekillerinin engebeli olmas, dalarn dou-bat ynl uzanmas karayolu ulam maliyetini arttrmaktadr. En riskli fakat en ok gelimi ulam trdr. Kuzey-gney ynl geitler; Trabzon-Gnhane Zigana Gmhane-Erzurum Kop Zonguldak-Ankara Ecevit Antalya-Isparta ubuk Mersin-karaman Sertavul Adana-Nide Glek Adana-Hatay Belen 2. Demir Yollar Karayonula nem verildii iin demiryolu ulam gelimemitir. 1200 km. kadar demiryolu hattmz vardr. Bat Akdeniz, Dou Karadeniz ve Hakkari blmlerinde demiryolu ulam yoktur.
47
Trkiyede D Ticaret Trkiyede, Cumhuriyetin ilk yllarnda ok az olan d ticaret hacmi, artan nfus ve canlanan ekonomiye bal olarak art gstermitir. 1980'li yllara kadar Trkiyede; d ticaret hacmi dk, ihracatta tarm ve maden rnleri, ithalatta ise daha ok ilenmi sanayi rnleri nemliydi. 1980'li yllardan sonra, d ticaret hacmi artt. hracatta sanayi rnlerinin pay % 90lara kt. thalatta ise fabrika kuracak aletlerin, yatrm mallarnn ve hammaddelerin oran artmtr. Balca hra rnlerimiz; Tarm rnleri (Pamuk, fndk, ttn, baklagiller, kuru ve ya meyveler) Dokuma ve tekstil rnleri, ipekli dokuma ve giyim eyalar Hayvan ve hayvansal rnler (Deri, yumur-ta, yn, tiftik) ve bitkisel yalar Baz dayankl tketim mallar (Televizyon, buzdolab, vs.) Mobilya, imento, cam ve seramik rnleri Madenler (krom, bakr, cva, demir, bor, tuz) Balca thal rnlerimiz; Fabrika kurmaya yarayan aletler, Ham petrol, doalgaz, fosfat, la ve kimyasal maddeler, Elektronik ve motorlu aralar, silah, Optik aralar, Tropikal rnler (muz, kahve, hurma, pirin) Kat. D ticaretimizde nemli lkeler: Almanya, talya, ABD, ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika, Japonya, ran, Suudi Arabistan ve son yllarda Rusya Federasyonu, Grcistan ve Orta Asya lkeleri (Kazakistan, Azerbaycan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan) lkemizde son yllarda uygulanmak istenen dier bir ticaret ekli de serbest ticarettir. Serbest ticarette lkeler rettikleri eitli mallar, belli yerlerde kurulacak Pazarlarda gmrk vergisi demeden pazarlamaktadr. lkemizde serbest ticaret blgesi olarak u anda stanbul, Mersin, zmir, skenderun, Antalya ve Trabzon illeri belirlenmitir. TURZM nsanlarn gezmek, grmek, elenmek ve dinlenmek amacyla yapt gezilere turizm denir. Bu geziyi yapan kiilere de turist ad verilmektedir. turizm: Vatandalarn kendi lkeleri iinde yaptklar gezilere denir. D turizm: Bir lkeden baka lkelere yaplan gezilere denir. Dnyann eitli lkelerindeki doal gzellikler ve tarihi deerler insanlara ekici gelmektedir.
Turizme konu olan ekicilikler unlardr: Baz hastalklar tedavi edici kaplca ve imecelerin bulunmas Tabii manzarann gzel olmas Spor sahalarnn ve denize girmeye uygun plajlarn bulunmas Tarihi kalntlarn bulunmas Kaliteli mallarn pazarland merkezler olmas Kutsal ibadet yerlerinin varl Trkiyede turizmi etkileyen faktrler: Deniz turizmine ve k turizmine elverili iklim koullar Doal ve tarihi zenginlikler Turizm alt yapsnn (ulam, tantm, konaklama) yetersizlii Folklor zenginlii TRKYE'NN TURZM DEERLER Milli Parklarmz Bulunduu l Karatepe-Aslanta, Aladlar Adana Kzlda, Kovada Da Isparta Gllk D, Beydalar, Kprl Kanyon Antalya Beyehir Gl Konya Saklkent Mula Munzur Vadisi Tunceli Sarkam Kars Ar Da Ar Spil Da Manisa Riyem anlarab Aydn Honaz Da Denizli Kaz Da Balkesir Nemrut Da Adyaman Greme Nevehir Sultan Sazl Kayseri Ilgaz Da Kastamonu Altndere Vadisi Trabzon Kaplcalar ekirge-Armutlu-Oylat Haymana-Kzlcahamam-Aya Balova-Dikili Pamukkale Sandkl Gnen-Gre-Derman Salihli ermik Kangal Sulusaray-Readiye Emet-Tavanl-Simav Ilgn Bulunduu l Bursa Ankara zmir Denizli Afyon Balkesir Manisa Diyarbakr Sivas Tokat Ktahya Konya
Karstik ekiller Bulunduu l nsuyu Maaras Burdur Damlata Maaras, Karain Maaras, Antalya Dim maaras, Beldibi Maaras Kadnini Maaras, kzini Maaras Isparta Narlkuyu Maaras, Cennet-Cehennem Mersin Obruklar Pamukkale Travertenleri, Karlk Denizli Maaras Ballca Maaras Tokat Tnaztepe, Byk Dden Konya
48
Tarihi Deerler Tarih ncesi Devirlere Ait Kalntlar Yarmburgaz Maaras Karain Maaras Haclar Hy Harran Boazky, Alacahyk Kltepe Aslantepe Efes, Bergama Milet, Didim Sard Assos Knidos (Data) Midas Greme, rgp
lk aa Ait Kalntlar
Bulunduu l stanbul Antalya Burdur anlurfa orum Kayseri Malatya zmir Aydn Manisa anakkale Mula Eskiehir Nevehir Bulunduu l zmir Aydn Antalya Mula Bulunduu l Bursa Bolu Kastamonu Kayseri Erzurum Kars Isparta Aksaray Antalya Bayburt Samsun Bitlis Erzincan
lkede ormanclk sektrnde kamu ve zel kesim olarak ylda ortalama 29 milyon metrekp dolaynda odun imalat yaplmaktadr. Bunun yaklak % 68'i yakacak odun olarak kullanlmaktadr. Yurtii arz ann kapatlmas iin 1985 ylndan bu yana her yl nemli miktarlarda odun ithalat yaplmaktadr. Ormanlarn baz zellikleri; Ormanlarn toz emici zellii vardr. Ormanlarn grlty azaltc zellii vardr. Erozyonu ve sel oluumunu nler. Ormanlar; bir s tamponu gibi grev yapar. Sca ve souu dengeler. Yaz scakln 5-8.5 C azaltrken, k scakln da 1.5-2.8 C artrr. Kuru havalarda bile havann nemini sabit tutar. Ormanlar; birok yabani hayvan ve kularn yan sra, eitli yiyecekleri barndrmas nedeniyle besin kaynaklar asndan nemli bir ortamdr. Ormanlar biyolojik dengeyi korur. Yaprakl aalardan meydana gelen bir blgede 50 ku tr yaayabilir. Ormanlar; aasz bir alana gre 8 kat fazla humus oluturur ve toprak canllarnn yaamasna olanak salar. Ormanlar; egsoz ve benzeri zehirli gazlar, kirli sular filtre ederek temizler. Oksijen retir. lkenin akcieridirler. Orman rnleri, asli orman rnleri ve tali orman rnleri olmak zere 2 kategori altnda toplanmaktadr. Asl Orman rnleri: Tomruk, tel ve maden direi, sanayi ve katlk odun, lif-yonga odunu, yakacak odun gibi. Tali Orman rnleri: Reine, ra, sla ya, defne, imir kk odunu, kekik, adaay, am fst, her eit bitki soan, mantarlar, kozalak gibi ORMANLARIN KORUNMASI
Ky Turizmi eme, Foa, Dikili, Karaburun Kuadas, Didim Alanya, Side, Kemer Fethiye-ldeniz, Marmaris, Bodrum, Data K Turizmi Uluda Kartalkaya-Krolu Ilgaz Erciyes Palandken Sarkam Davraz Hasanda Akda Kop Da Ladik-Akda Sapgr Ergan Da
ORMANCILIK Trkiye topraklarnn %26 oranndaki blm orman rejimi altndadr. yi vasfl, verimli ormanlarn kaplad alan yalnzca %13 gibi ok dk bir miktar oluturmaktadr. lkede kii bana den verimli orman alan ise 0.14 hektardr. Trkiyede ormanlarn dalnda en fazla ya miktar etkilidir. Yalarn fazla olduu ky blgeler orman bakmndan da zengindir. Dou Karadeniz kylar hari tahrip edilen ormanlarn kendini yenilemesi yurdumuzun birok yerinde zordur. Ormanlarmzn Corafi Blgelere Gre Dal Oranlar Blge Karadeniz Akdeniz Ege Marmara Dou Anadolu Anadolu G. Dou Anadolu Orman Oran % 25 % 24 % 17 % 13 % 11 %7 %3
Orman yangnlar nlenmeli. Orman iinde ulamn abuk salanabilmesi iin yollar yaplmal. Eitilmi yangn sndrme ve haberleme ekipleri bulundurmak. Yangnlarn yaylmasn nlemek iin yer yer boluklar brakmak. Kaak kesimler nlenmeli. Orman iinde hayvan otlatmamak (kl keisi). Yakacak olarak odun kullanm azaltlmal. Orman kylerine yeni i ve geim kaynaklar oluturulmaldr.
49
Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular (KPSS - 2006) Trkiyenin ky blgelerinin tarmsal zellikleriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A) Dsatmda nemli pay olan tarmsal rnlerin bir blm ky blgelerde retilmektedir. B) Tarmsal sulamaya, Akdeniz Blgesinde Ege Blgesinden daha fazla ihtiya duyulmaktadr. C) Tarmsal etkinliklerin yl boyunca en uzun sre yapld yerler Akdeniz Blgesinin ky kesimleridir. D) Ky blgelerin tmnde, kuzey yamalardaki tarm alanlarnn oran gney yamalara gre daha azdr. E) Blge yzlmlerine gre ekili dikili alanlar orannn en fazla olduu blge Marmara Blgesidir. Yant: D (KPSS - 2008) Trkiyenin doal koullar dnldnde, ulam sektryle ilgili aada verilen karlatrmalardan hangisi yanltr? A) Dou Anadolu Blgesinde k aylarnda kar yznden kapanan kara yolu says, Gneydou Anadolu Blgesinden fazladr. B) Karadeniz Blgesinde havaalan yapm iin uygun alanlar, Ege Blgesinden fazladr. C) Akdeniz Blgesinde kara yollarnda tnel ve kpr yapma zorunluluu, Gneydou Anadolu Blgesinden fazladr. D) Marmara Blgesindeki doal limanlarn says, Karadeniz Blgesinden fazladr. E) Akdeniz Blgesinde demir yollarnn kilometre bana yapm maliyeti, Anadolu Blgesinden fazladr. Yant: B (KPSS - 2008) Trkiyede koyun, ksa boylu otluk alanlarn bulunduu dzlklerde yaygn olarak yetitirilir.
Buna gre, yukardaki haritada numaralarla gsterilen yerlerin hangisi koyun yetitirilmesi iin daha az elverilidir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yant: C (KPSS - 2008) Aadaki grafikte, Trkiyede 1999 ve 2003 yllarnda retilen elektriin enerji kaynaklarna gre dal gsterilmitir.
Yalnzca grafikteki bilgilerden yararlanarak aadaki yorumlardan hangisine ulalamaz? A) 1999 ylnda doal gaz, su gc ve linyitten elde edilen enerji miktarlar birbirine yakndr. B) En byk art miktar doal gazla retilen enerjide olmutur. C) Su gcnden elde edilen enerji miktarndaki art, ta kmrnden elde edilenden fazladr. D) 2003 ylnda, yalnzca linyitten elde edilen enerji retiminde azalma olmutur. E) 2003 ylnda, ta kmr ve akaryakt kullanlarak elde edilen enerji miktar birbirine yakndr. Yant: C
50
(KPSS - 2009) Trkiyenin bykba hayvanclyla ilgili olarak aadaki bilgilerden hangisi dorudur? A) Et ve st verimleri yksek olan rklar ounluktadr. B) Bykba hayvanclk iin uygun otlaklar giderek artmaktadr. C) Kkba hayvancla gre daha yaygn bir etkinliktir. D) Besicilik ve ahr hayvancl, kentlerin yakn evresinde gelimitir. E) D satmda canl bykba hayvanlarn pay fazladr. Yant: D (KPSS - 2009) Aada drt tarm rnnn,blgelere gre Trkiye retimindeki paylar verilmitir. Blgeler Oran (%) Akdeniz 100 Gneydou Anadolu 93 Marmara 77 Dou Anadolu 64 Bu bilgilere gre tabloda, aadaki rnlerden hangisine yer verilmemitir? A) Ttn B) Krmz mercimek C) Muz D) Ayiei E) Kays Yant: A (KPSS - 2009) Trkiyede aadakilerden hangisinin ormana verdii zararn dierlerinden daha az olduu sylenebilir? A) Tarm alan ama B) Kei otlatma C) Yangnlar D) Heyelan E) Kaak kesim Yant: D (KPSS - 2009) I. Afyonkarahisar Et ve st rnleri II. Krkkale Petrokimya III. Zonguldak Orman rnleri IV. stanbul Pamuklu dokuma Yukardaki illerden hangileri, birlikte verilen endstri kolu iin gerekli ham madde bakmndan zengindir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yant: B
(KPSS - 2009) Trkiyenin ekonomik etkinliklerine ait aadaki bilgilerden hangisi dorudur? A) Elektrik enerjisinin byk bir ksm yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilir. B) Krsal kesimde en yaygn hayvanclk etkinlii arclk ve balklktr. C) Tarm sektrnn mill gelirdeki pay dier sektrlerden fazladr. D) D ticarette ilk srada yer alan lke Amerika Birleik Devletleridir. E) Gda endstrisinde ham maddenin byk bir ksm lke iinden karlanmaktadr. Yant: E (KPSS - 2010) Trkiyede bir yla ait buday ve arpa retim miktarlar ile ekim alanlarnn illere gre dalm gsteren bir grafi kten yararlanlarak aadakilerden hangisine ulalamaz? A) Budaydan en yksek verimin hangi ilden alndna B) Trkiyenin yllk toplam arpa retimine C) Buday retimi iin hangi illerin daha uygun iklim koullarna sahip olduuna D) Buday ve arpann hangisinden daha yksek verim alndna E) Arpa retim miktarnn en fazla olduu ile Yant: C
51
(KPSS - 2010) Bir yerde endstrinin geliebilmesi, ham maddenin varl, enerji kaynaklarna yaknlk, i gc temininin kolayl, ulamn kolayl, retim aralar ve ham maddenin getirilmesinin kolayl gibi etmenlere baldr. Buna gre, aadakilerin hangisinde verilen yerdeki endstri kolu dierlerinden farkl bir etmene bal olarak gelimitir? A) Adana ve evresinde dokuma endstrisi B) Edremit-Ayvalk ve evresinde sv ya endstrisi C) anakkalede konserve balk endstrisi D) Seydiehirde alminyum endstrisi E) Bursa ve evresinde otomotiv endstrisi Yant: E (KPSS - 2011) Ege Blgesinin elektrik retimi gz nne alndnda; I. Akarsu, II. Linyit, III. Rzgar IV. Jeotermal enerji kaynaklarndan hangilerinin pay daha fazladr? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV
E) III ve IV Yant: A
(KPSS - 2011) Trkiyede, 1990 ylnda tarmsal rnlerin d satmndan yaklak 2,4 milyar Amerikan dolar gelir elde edilmi ve bu deer toplam d satmn % 18,1ini oluturmutur. 2007 ylnda ise yaklak 11,4 milyar Amerikan dolarlk tarmsal rn d satmnn, toplam d satmdaki pay % 10,7 olmutur. Buna gre, 1990-2007 yllar arasnda Trkiye ekonomisiyle ilgili aadakilerden hangisi sylenebilir? A) D satmda madenlerin ve endstri rnlerinin pay artmtr. B) Trkiyenin tarmsal rnlerine olan talep azalmtr. C) D ticaret a azalmtr. D) Tarmda modern tekniklerin uygulanmas yaygnlamtr. E) Ulusal gelir ykselmitir. Yant: A (KPSS - 2011) Trkiyede tarmda makineleme ne kadar yaygnlarsa yaygnlasn yine de baz rnlerin yetitirilmesinde insan emeine duyulan youn gereksinim devam edecektir. Bu yargnn doruluunu kantlamak iin ncelikle; I. eltik, II. Buday, III. ay, IV. Msr, rnlerinden hangilerinin yetitirilme koullar rnek gsterilebilir? A) I ve II B) I ve III C) I ve IV D) II ve III E) III ve IV Yant: A
52
6. Blm. TRKYENN CORAF BLGELER

TRKYE'NN CORAF BLGELER Trkiyenin blgelerini incelerken ncelikle baz kavramlarn bilinmesi gerekir. Bunlar corafi blge, corafi blm ve yredir. Corafi Blge: Tad belirli corafi zellikleri ile evresinden ayrlan, kendi iinde benzerlik gs teren en geni corafi birimdir. Corafi blgelerin snrlar belirlenirken doal koullar, sosyal ve ekonomik zellikler temel alnr. lkemiz 1941 ylnda toplanan Birinci Corafya Corafi Blm: Bir corafi blge iinde doal koullar, sosyal ve ekonomik zellikler bakmndan farkllk gsteren kk birimlerdir. Yre: Blm ierisinde farkl zelliklere sahip, blmden daha kk birimlerdir. Idr Yresi, Gller Yresi, Mentee Yresi gibi. Kongresinde 7 corafi blgeye ve 21 blme ayrl mtr. Trkiye'miz ok geni bir lkedir. Yurdumuzun doal yaps, iklim zellikleri her yerde ayn deildir. Baz yerler dalk, baz yerler dzlktr. Baz yerler deniz kenar, baz yerler denizden uzaktr. Baz yerler ok yal, baz yerler kuraktr. te yurdumuz yeryz ekilleri, iklim zellikleri ve yeti en rnlere gre "Yedi Corafya Blgesi"ne ayrlmtr.
53
KARADENZ BLGES
Ky blgesinde Kzlrmak ve Yeilrmak deltala rnn meydana getirdii geni ovalar ve bunlarn hemen gerisinde 3500 m'yi aan ykseklie sahip Rize Dalar bulunur. Bu dalarn en yksek nok tas Kakar Tepesi 3932 m yksekliktedir. Bu dalar Kop ve Zigana geitleriyle alr. Dou Karadeniz blmnn dier iki da Akda ve Mescit Da dr. Orta Karadeniz blmndeyse Giresun Dalarnn batsnda yer alan Canik Dalar bulunur.
En byk blgelerimizden biri olan Karadeniz Blgesi, lkenin yaklak altda birini tekil eder. Douda Ermenistan ve Grcistan snr, batda Adapazar Ovas ve Bilecik dolaylar, kuzeyde Karadeniz ve gneyde oruh ve Kelkit vadilerini gney-den eviren dalarla evrilidir. Bat, Orta ve Dou Karadeniz alt blmlerinden meydana gelir. Bu blgede dalar, douya doru gittike ykselir ve kyya paralel birka sra halinde uzanr. YER EKLLER, KLM VE BTK RTS
Kre ve Krolu Dalarnn yer ald bat bl mnde iyice alalan sradalar Kzlrmak Vadisinden sonra tekrar ykselir ve Ilgaz Danda bu ykseklik yaklak 2550 m'yi bulur. Ancak yer ekilleri, iklim, tarm, yerleme ve eko nomik etkinliklere bal olarak 3 blme ayrlmtr. Bunlar Bat, Orta ve Dou Karadenizdir. Blge adn komu olduu Karadenizden almtr. Blgenin tm doal, ekonomik ve beeri zellikler bakmn dan benzer zellikler gsterir.
Bat Karadenizde birbirine paralel sra halinde uzanan dalar, Orta Karadenizde kydan uzaklap, tek sra halinde uzanken, ortalama ykselti azalr. Dou Karadenizde ise dalar Dalar iki sra halinde uzanr. Blgenin en yksek dalar bu blmdedir. Da sralar arasnda bat-dou ynl uzanan knt ovalar ile oruh -Kelkit, Gkrmak ve Devres vadileri yer alr. Balca dalar; Kakar Da, donuk Da, Bulut Da, Mescit Da, Karagl Da, YEREKLLER akrgl Da, Kllar Da, Kop Dadr. Blgenin en geni ky ovalar aramba ve Bafra delta ovalardr. kesimlerde Suluova, Ovalar Taova, Turhal, Merzifon, Tosya, Boyabat gibi knt ovalar yer alr. Bu knt ovalar Trkiyenin en aktif deprem blgeleridir. Yenice, Bartn, Kzlrmak, Yeilrmak ve oruh, Sakary blgenin nemli akarsulardr. Akarsular Yatak eimleri fazla, rejimleri dzensiz akarsulardr. Kar erimelerine bal olarak ilkbahar aylarnda akm yksektir. Blgede buzul glleri ve heyelan set glleri fazladr. zellikle Dou Karadeniz Dalarnda Gller buzul etkisiyle olumu buzul glleri yaygndr. Sera (Uzungl), Tortum, Borabay, Abant ve Yedigller balca heyelan set glleridir. Dier nemli glleri; Balk Lagn, Semenlik Lagn ve Melen Gldr. Ayrca blgede ok sayda baraj gl bulunmaktadr. Blgenin ky eridinde her mevsim yal, yazlar serin, klar lk geen Karadeniz iklimi KLM etkilidir. Bu iklimin etkileri Orta Karadenizde yer ekillerine bal olarak i kesimlere kadar ular. Bat ve Dou Karadenizin i kesimlerinde iklim karasallar, ya miktar azalr. DOAL BTK RTS klim koullarnn orman yetimesine uygun olduu Karadeniz Blgesinde zellikle denize dnk da yamalarnda sk orman grlr. Ormanlar deniz seviyesinden balar ve 2200 metrelere kadar ular.
54
BEER CORAFYA ZELLKLER Blge, nfus says bakmndan 3. srada yer alr. Nfusun byk blm Dou Kara NFUS VE YERLEME deniz kylar, Orta Karadenizdeki ovalar ve Bat Karadenizde Zonguldak Yresinde toplanmtr. Blgede iklimin nemli olmas ve tarmsal koullar, krsal nfusun fazlalna yol amtr. Arazinin engebeli olmas, su kaynaklarnn bolluu dank yerlemeyi yaygnlatrmtr. Konut tipi olarak ahap evler yaygndr. lke Ekonomisine Katks Karadeniz Blgesi ekonomik gelimilik asndan 5. srada yer alr. ay, fndk, ke nevir, pirin, msr, ttn, deniz rnleri, takmr, bakr retimi ile ekonomiye katk salar. Blge ikliminin nemli olmas, kyda yaz mevsiminin yal gemesi, buday, arpa gibi tahl tarmn engellemitir. Bol neme gereksinim duyan tarm rnlerini yaygnlatr Tarm mtr. Tarm arazileri paral ve dar olup, genellikle eimli arazilerdir. Bu durum tarm da makine kullanmn engellemitir. Dou Karadeniz kylarnda bahe tarm yaygndr. Balca tarm rnleri; Msr, fndk, ttn, ay, pirin, ekerpancar, keten kenevir, elma, erik, zm ve kestanedir. EKONOMK ZELLKLER Gr otlaklar ve nemli iklimi bykba hayvancl yaygnlatrmtr. Bat ve Orta Kara Hayvanclk deniz i kesimlerinde tiftik keisi yetitirilir. Balklk nemli geim kaynadr. Bolu Yresinde arclk ve kmes hayvancl yaygndr. Ormanlarn geni yer kaplamas, ormancl nemli bir geim kaynana dntr Ormanclk mtr. Bat ve Dou Karadenizde kereste, tomruk, parke ve kat fabrikalar bulunur. Madenler: Dou Karadenizde Artvin ve Murgul (Gkta), Bat Karadenizde, Kastamonu-Krede bakr kartlr. Blgede karlan bakr, Samsun Bakr Fabrikasnda ilenir. Enerji Kaynaklar: Zonguldak havzasnda takmr kartlr. Trkiye retiminin Maden ve Enerji Kaynaklar tamamn buras karlar. Demir-elik endstrisinde enerji kayna olarak kullanlr. Takmr tozundan atalaz termik santralinde elektrik retilir. Bolu, orum, Amasya ve Havzada linyit yataklar iletilmektedir. Enerji retim Tesisleri: Kzlrmak zerinde Altnkaya, Yeilrmak zerinde Almus, Hasan ve Suat Uurlu hidroelektrik santralleri kuruludur. Hopada petrolle alan termik santral yer alr. Endstri Bat Karadeniz Blmnde gelimitir . Zonguldak Havzas Trkiyenin ar sanayi blgesidir. Balca endstri tesisleri unlardr: Endstri eker: Kastamonu, Turhal (Tokat), Suluova (Amasya), orum, aramba (Samsun), ay: Rize ve evresi, Demir-elik: Ereli (Zonguldak) ve Karabk, Kat: aycuma (Zonguldak), Takpr (Zonguldak), Aksu (Giresun), Kereste: Bolu, Dzce, Bartn, Ayanck, Yer ekilleri nedeniyle Orta Karadeniz Blm dnda blgede ulam zordur. Samsun Turizm ve Zonguldak dnda demiryolu ile ard blgesine bal olan liman yoktur. Samsun ve Trabzon blgenin gelimi liman kentleridir. Trabzon Liman, Zigana ve Kop geitleri ile blge iine ve oradan da komu lkelere balanmtr. Blgede gerek tarihi kalntlar gerekse doal gzellikler turizm iin nemli potansiyel oluturmaktadr. Blge iklimi deniz turizminin gelimesini engellemitir. Bat Karade ULAIM nizde Amasya ve Sinopta deniz turizmi gelimeye balamtr. zellikle Kakar Dalarndaki buzul glleri, deiik bitki trleri blgenin deniz turizmindeki an kapatacak derecede ilgi grmektedir. Bolu Aladalar ve Abant evresi k sporlarnn yapld nemli merke zlerdir.
55
MARMARA BLGES Trkiye'nin kuzeybatsnda yer alr. Trkiyenin nfus younluu en fazla olan blgesidir. Blge ekonomik olarak, en gelimi blge zelliini tar. Marmara blgesi Trakya topraklaryla Ana dolu topraklarnn kuzeybat ksmn ihtiva eder. Blgenin dousunda yksek Anadolu Yaylas ve gneyinde de Kazda ve evresi bulunur. lkenin en kk blgesi olup, toplam y zlmn % 8'ine sahiptir. Marmara blgesi Istranca (Yldz) Dalar, Ergene, Gney Marmara ve atalca-Kocaeli olmak zere drt alt blmden meydana gelir. Blgenin balca dalarndan Samanl, Biga Dalar, Mudanya Te peleri, Uluda ve Kazda Anadolu topraklar ze rindedir. Yldz, Koru, Mayada ve Tekirda'n bulunduu Trakya topraklarnn ortas ukur ve kenarlar yksektir. Bu kesimdeki Mayadann ykseklii yak lak 1030 m'yi bulur. En nemli havza ve ovalar ise; Ergene Havzas, Adapazar, Pamukova ve negl ovalardr.
YER EKLLER, KLM VE BTK RTS Yer ekilleri bakmndan sade grnml olan blge, blgeler arasnda ortalama ykseklii Dalar YEREKLLER en az olandr. Samanl, Yldz, Koru, Ganos ve Biga Dalar blgedeki balca da sralar dr. En yksek da ktlesi Uludadr. Blgenin nemli dalar; Domani Da, Kaz Da, Mahya Da, Ganos Da, Kesetepe Da, Iklar Da, ene Da, Aydos Dadr. Ovalar ve Platolar Akarsular Gller Ergene, Adapazar, Yeniehir, Karacabey, negl ve Balkesir ovalar blgenin nemli ovalardr. Blgede anm tepelikler, dalgal araziler, geni yer tutar. atalca, Kocaeli, Biga ve Gelibolu platolar yer alr. Meri, Sakarya ve Susurluk blgenin en nemli akarsulardr. Bunlardan baka blgede Nilfer, Kirmasti, Biga ve Gnen aylar da vardr. Blgenin balca glleri; znik, Manyas, Ulubat, Sapanca, Terkos, Kkekmece ve Bykekmece glleridir. Blge, Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve karasal iklim arasnda gei alandr. Ergene Blm dnda, blgede bozulmu Akdeniz iklimi grlr. Karadeniz ikliminin ve enlemin etkisine bal olarak yaz kurakl Akdeniz Blgesine gre daha azdr. Kn kar ya KLM olaandr. Ergene Blmnde ise karasal iklim zellikleri grlr. Blgenin k mevsiminde en souk blm burasdr. Marmara Blgesinde eitli iklim tiplerinin grlmesi, bitki rtsnn ve tarm rn lerinin eitlenmesine yol amtr. Marmara kylarnda 250-300 m ykseltiye kadar maki grlr. Karadeniz kylar ile DOAL BTK RTS Uludada ormanlar yer alr. Yldz Dalar Blm ise ormanlarn en geni alan kaplad yerdir. Orman bakmndan 4. srada yer alan blgede i kesimlere doru gidildike antropojen bozkrlar grlr.
56
BEER CORAFYA ZELLKLER Marmara en kalabalk blgedir ve nfus younluu bakmndan ilk srada yer alr. Nfuslanmas, ok g almasnn bir sonucudur. Buna bal olarak kentleme oran en yksek olan blgedir. atalca-Kocaeli Blm ile Bursa Yresi youn nfuslanmtr. Yldz Dalar Blm, Biga ve Gelibolu Yarmadas blgenin en tenha yerleridir. Marmara Blgesi endstri ve ticaret sektrnn younlat Trkiyenin en gelimi blgesidir. Ayiei, sebze, zeytin, buday, deniz rnleri, ipek bcekilii, endstri rnleri, turizm, balca gelir kaynaklarn oluturur. Blgenin fazla engebeli olmamas nedeniyle, yzlmne gre ekli -dikili arazinin en geni alan kaplad blgedir. Tarmsal rn eitliliinin en fazla olduu blge olmasnda ykselti azl ve eitli iklimlerin gei alannda bulunmas etkili olmutur. Modern tarm yntemleri kullanldndan, elde edilen verim yksektir. Ancak tketici nfus fazlal nedeniyle tarm rnleri blge gereksinimini karlayamaz. Buday, ayiei, ekerpancar, msr, pirin, erbetiotu, dut, zeytin, eftali, ki raz, ilek, kestane, zm, domates, patates, sarmsak, soan, patlcan, kabak ve biber blgenin nemli tarmsal rnleridir. Makineli tarm nedeniyle otlak alanlar daraldndan besi hayvancl ve mandraclk gelimitir. Byk kentler evresinde kmes hayvancl yaygndr. Bursa Yresinde ipek bcei ve merinos koyunu yetitirilir. Boazlar ve Marmarada balklk yaplr. Yldz Dalarnn kuzeye bakan yamalarnda, Samanl Dalar zerinde ve Uluda evresinde verimli ormanlar bulunur. zellikle Karadeniz kylarndaki mee orman larndan yakacak odun retiminde yararlanlr. Yldz Dalar Blmndeki ormanlardan odun kmr ve kereste retimi yaplr. Gney Marmara Blmndeki ormanlar ise retime en elverili ormanlar arasndadr. Madenler: Maden ve enerji retiminde Trkiye ekonomisine katks azdr. En nemli yeralt zenginlii Susurluk, Bigadi ve Mustafa Kemal Paa Havzasnda karlan bor mineralleridir. Enerji Kaynaklar: Trakya (Saray, Harmanl), an ve Bilecikte linyit yataklar bulunmaktadr. Trakya Hamitabat ve Marmara Erelisinde doal gaz karlr. Enerji retim Tesisleri: Enerji retiminin en az, tketiminin ise en ok olduu blgedir. Hamitabattaki doalgaz evrim tirbn ile Orhanelide linyitle alan termik santral balca retim tesisleridir. Balca endstri tesisleri unlardr: eker: Alpulu, Susurluk, Adapazar, Konserve: Bursa, anakkale, Bitkisel Ya: Trakyada younlar, ki-Sigara: Tekirda, stanbul, la: stanbul, Dokuma: Bursa, stanbul, Seramik: stanbul, anakkale, Bilecik, Elektrikli Ev Eyalar: stanbul, zmit, Kt: zmit, Balkesir, Cam: Krklareli, stanbul, Petrol Rafinerisi: zmit (pra), Petro-kimya: zmit, Otomotiv: Bursa, stanbul, zmit, Adapazar, Traktr-Vagon: Adapazar, Gemi Yapm: stanbul, Glck. Marmara Blgesi doal gzelliklerinin yan sra tarihi ve kltrel zenginliiyle de tu rizmde nemli bir paya sahiptir. Trkiye turizm gelirinin % 50sini bu blge salamak tadr. stanbul ve Bursa blgenin iki nemli turizm merkezidir. Ayrca Edirne, znik, anakkale ve Gelibolu tarihi turizmin gelitii yerlerdir. zellikle Bursa ve Gnen evresinde kaplca turizmi gelimitir. Gney Marmara Blmndeki Ku Cenneti ve Uluda milli parklar da blge turizmine nemli katkda bulunmaktadr. Asya ve Avrupa ktalarn birbirine balayan en ksa kara ve demiryollar bu blgeden geer. Yer ekillerinin sade olmas ve ykseltinin azl ulam kolaylatrmtr. Yldz Dalar Blm ile Biga Yresinde arazinin engebeli olmas nedeniyle ulam gelimemitir.stanbul, kara, hava, deniz ve demiryolu ulamnn kesitii noktada yer alr. Bursa ve Edirne de nemli yollarn getii dier merkezlerdir. Bandrma, Kocaeli (zmit) ve Tekirda ise dier nemli liman kentleridir.
NFUS VE YERLEME lke Ekonomisine Katks
Tarm
EKONOMK ZELLKLER
Hayvanclk
Ormanclk
Maden ve Enerji Kaynaklar
Endstri
Turizm
ULAIM
57
EGE BLGES Trkiye'nin batsnda yer alan Ege Blgesi, kuzeyde Edremit Krfezi kylarndan gneyde Kyceiz'e kadar uzanr. Bu blgemizin Ege Denizi kylar ok girintili kntldr. lkenin yaklak olarak onda bir yzl mne sahiptir. Ege Blgesi, Asl Ege ve Bat Anadolu alt blmlerinden meydana gelir. Bu blgenin genellikle denize doru dik inen dalar ara snda, dou-bat dorultusunda oluk eklinde ovalar bulunur. Asl Ege blmnde yer alan bu geni knt ovalarnn etrafn doubat dorultusunda uzanan orta ykseklikteki Kazda, Kozak, Bozdalar ve Aydn Dalar evirir. Bat Anadolu blmnn ortalama Ege Blgesi, yer ekilleri, iklim ve bunun etkisine bal olarak beeri ve ekonomik ynden farkl olan iki blme ayrlmtr. Bunlar; 1. Ege Blm ve 2. Bat Anadolu Blmdr. ykseklii 1000 m dolayndadr. Bu yaylalarn zerlerinde Murad Da, Erigz Da ve Emir Da gibi 2000 m'yi aan engebeler bulunur. YER EKLLER, KLM VE BTK RTS Blgenin batsnda, Ege Denizine dik uzanan, dou -bat ynl dalar ile bu dalar arasn daki knt ovalar yer alr. Kuzeyden gneye doru sralanan Kaz Da, Mardan Da, Yunt Da, Bozdalar ve Aydn Dalar krlma sonucu oluan horstlardr. Manisann Kula ilesi yaknlarnda gen volkan konileri yer alr. Blgede yer alan dier nemlir dalar; Honaz Da, Akda, Murad Da, Baba Da, Sandras Da, aphane Da, Erigz Da, Simav Da Doubat ynl uzanan da sralar arasnda yer alan Edremit, Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes ovalar krlma sonucu oluan grabenlerdir. Ege Blmnde ykseklii 250 metreden daha az olan knt ovalar yer alr ve i kesimlere doru uzanr. Blgenin en gneyindeki Mentee Yresinde ise karstik ovalar yaygndr. Blgedeki platolar Ege grabenlerinin dousunda, Bat Anadolu Blmndeki yksek dzlklerdir. Ky Ege ovalarnn bittii yerde, plato grnmndeki Bat Anadolu eii balar. Blgenin akarsular Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderestir. Hepsi Ege Denizine dklr. Akarsularn yatak eimi az olduu iin hidroelektrik potansiyelleri de azdr. Gl bakmndan fakir olan Ege Blgesinde Bafa (amii) ve Marmara glleri yer alr. Bu gller alvyal set glleridir. Sular tatldr. Ky kesimindeki Asl Ege Blmnde Akdeniz iklimi zellikleri grlr. Ky kesiminde klar olduka lmandr. Yaz mevsimi ky ovalarnda olduka scak ve kurak geer. Bat Anadolu Blmnde ise Akdeniz ikliminden karasal iklime gei zellii grlr. Scaklk farklar artar. Bat Anadoluda k mevsimi ky kesime gre daha souktur. Yaz mevsimi ise ky kesime gre daha scaktr. Bat Anadoluda ky kesimine gre azalan yalar, ilkbahar mevsimine doru kayar. Yaz kurakl ky kesimden daha azdr. Ege Blmnde 500-600 metrelere kadar makiler, daha ykseklerde ine yaprakl aalardan oluan ormanlar yer alr. Bat Anadolu Blmnde allk ve ormanlarla, Anadoluya doru bozkrlar grlr.
Dalar
YEREKLLER
Ovalar ve Platolar
Akarsular Gller
KLM
DOAL BTK RTS
58
BEER CORAFYA ZELLKLER Nfus says bakmndan 4., nfus younluu bakmndan 2. sradadr. Nfusun dal dzenli deildir. Ky kesimindeki ovalar sk nfuslu, i kesimler ise olduka tenhadr. Ege Blmnde kentleme oran yksek, gler nedeniyle nfus art fazladr. Ayrca bu blmde yer alan turizm merkezlerinde yaz mevsiminde nfus artar. Ege Blgesi sosyo-ekonomik gelimilik asndan Marmara Blgesinden sonra 2. srada yer alr. ncir, pamuk, ttn, zm, zeytin, haha, linyit, endstri rnleri, turizm balca ekonomik kaynaklardr. Ky kesimindeki Ege Blmnde verimli tarm topraklarnn bulunmas ve Akdeniz ikliminin etkisi nedeniyle, ekonomik deeri yksek olan ihra rnleri yetitirilir. Bu blmde tarmda makine kullanm yaygndr. Tarmsal nfus younluu fazla olan bu blmde seraclk gelimitir. Bat Anadolu Blmnde iklimin karasallamas ve sulamann yaygn olmamas, tarmsal rn eitliliini azaltr. Ttn, zeytin, zm, incir, pamuk, turungiller, pirin, meyve ve sebze, haha, tahllar, ekerpancar, ayiei ve baklagiller en nemli tarm rnleridir. Blgede hayvan otlatmaya elverili alanlar pek fazla deildir. Otlaklar daha ok Bat Anadoluda grlr. Blgenin ky kesiminde besi hayvancl, Bat Anadolu Bl mnde dal ve sakz rk, Bat Anadolu platolarnda karaman rk koyun yetitirilir. zellikle maki alanlarnda kl keisi yetitiricilii nem tar. Mentee Yresinde arclk gelimitir. Kmes hayvancl son yllarda gelime gstermitir. Ayrca doal balkln yan sra kltr balkl da yaplr. Trkiye ormanlarnn %19u Ege Blgesinde yer alr. Ormanlar Asl Ege Blmnde younlar. Mentee Yresi, Aydn Dalar, Bozdalar ve Kaz Da orman bakmndan en zengin alanlardr. Mentee Yresinde sla ya retimi yaplr. Gnlk aac ve meyan kk de blgedeki dier nemli orman rnleridir. Madenler: Krom retiminde ikinci sray alan blgede, Kyceiz, Marmaris, Emette krom karlr. Mentee Yresinde zmpara ta, Afyonda mermer, Eymir, Ayazmand ve Torbalda demir, Ktahya-Emette bor minerali kartlr. Ayrca zmir amalt tuzlasnda tuz retilir. Enerji Kaynaklar: Linyit retiminin %90 Ege Blgesinden salanr. karld yerler; Mula-Yataan, Manisa-Soma, Ktahyada Tavanl, Tunbilek, Seyitmer ve Deirmisazdr. Linyitin nemli bir blm termik santrallerde yaklarak elektrik enerjisi retilir. Enerji retim Tesisleri: Termik santrallerin en ok olduu blgedir. Bu santraller; Manisa-Soma, Mula-Yataan ve Gkova ile Ktahya-Seyitmer ve Tunbilekte kuruludur. Termik enerjinin yan sra hidroelektrik enerjisi retimi de yaplr. Demirkpr (Gediz), Kemer ve Ad-gzel (Byk Menderes) barajlar bu blgededir. Denizli-Saraykyde jeotermal santral kuruludur. Balca endstri tesisleri unlardr; Besin, Sv Ya: zmir, Ayvalk, Edremit, eker: Uak, Afyon, Ktahya, Sigara ve ki: zmir, Petrol Artma ve Petro Kimya: zmir-Aliaa, Seramik, ini, Porselen: Ktahya, Uak, zmir, Pamuklu Dokuma: zmir, Aydn, Nazilli, Ske, Bergama, Denizli ve Uak, Otomotiv: zmir, Tarm Makineleri: Manisa, Aydn, Kat: Afyon (ay), AzotGbre: Ktahya Ege Blgesinde zellikle ky kesimler tarihi ve doal gzellikleriyle turizmin ok gelitii yerlerdir. Bodrum, Marmaris, Kuadas, eme, Didim, Foa deniz turizminin gelitii merkezlerdir. Denizli-Pamukkaledeki travertenler, kaplcalar, Seluk-Efeste Meryem Ana Kilisesi ve antik kent, Bergama, Sard, Didim, Milet, Afrodisyas anitk kentleri, Afyon ve Ktahya kaplcalar blgenin dier turizm zenginlikleridir. Dou-bat ynl uzanan dalar ve arasndaki ovalar, ky kesimle i kesimi birbirine balayan yollarn yapmn kolaylatrmtr. zmir liman ard blgesine kara ve demiryollaryla balanmtr. Trkiyenin en nemli ihra limandr.
NFUS VE YERLEME lke Ekonomisine Katks
Tarm
HayvancEKONOMK ZELLKLER lk
Ormanclk
Endstri
Turizm
ULAIM
59
AKDENZ BLGES Akdeniz Blgesi, Akdeniz kylarn ve bu kylarn gerisinde birdenbire ykselen Bat ve Orta Toros Dalar ile Amanos Dalarn iine alr. Batsnda Ege Blgesi, kuzeyinde Anadolu dzlkleri ve dousunda Gneydou Anadolu yaylalar ile Dou Anadolu Dalar yer alr. Yzlm, toplam yzlmn %15'ini meydana getirir. Bu blge Trkiye' nin en ok engebeli alanlarn dan biri olup, byk bir ksm dalar ve yksek yaylalarla kapldr. YER EKLLER, KLM VE BTK RTS Blgenin atsn oluturan Toros Dalar, Alp kvrm kuann lkemizdeki uzantsdr. Teke Yarmadasndan itibaren balayan Toroslar Bat, Orta ve Gneydou Toros Dalar adn alarak Anadolunun gneyinde uzanr. Blgenin dousunda ykseltisi 3500 metreyi aan dalar burada kydan uzaklar. skenderun krfezinin dousunda yer alan Amanos Dalar krlma ile olumu horstlardr. Blgenin balca dalar; Hasan Da, Demirkazk Tepesi, Medetsiz Da, Akda (Bey Dalar), Bey Da, Berit Da, Dedegl Da, Geyik Da, Ik Da, Davras Da, Sultan Da ve Ahir Dadr. Adana Blmndeki Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin oluturduu ukurova ile Gksunun oluturduu Silifke Ovas blgedeki delta ovalardr. Bu blmde yer alan Amik ve Mara ovalar ise knt ovalardr. Antalya Blmnde yer alan Acpayam, Tefenni, Elmal ve Gller Yresi ovalar karstik oluumlu polyelerdir. Bat ve Orta Toroslar arasnda, Gksu Irma ve kollarnca paralanm Taeli Platosu yer alr. Teke Yarmadas ve Taeli Platosu karstik oluumlarn en sk grld alanlardr. Antalya Blmnde Dalaman, Aksu, Kpray ve Manavgat aylar, Adana Blmnde ise Gksu, Seyhan, Ceyhan ve Asi rmaklar Akdenize dklen nemli akarsulardr. Akarsularn rejimleri dzensizdir. En ok suyu k aylarnda tayan akarsularn, yaz aylarnda ya azalmas ve scaklk nedeniyle sular ekilir. Seyhan, Ceyhan, Gksu, Asi ve Aksu, blgenin en nemli akarsulardr. Gl oluumlar bakmndan zengin olan blgenin nemli glleri Antalya Blmndedir. Dalar arasndaki ukurluklarda, tektonik oluumlu Beyehir, Eirdir, Burdur, Acgl, Sula Gl gibi byk gller yer alr. Buraya Gller Yresi denir. Teke Yarmadasndaki Kovada, Salda, Yarl, Elmal ve Ketsel karstik oluumlu kk gllerdir. Kyceiz Gl alvyal set gldr. Ky kesiminde Akdeniz iklimi grlr. Yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. Yllk orta lama ya miktar 750-1000 mm kadardr. Toroslarn Anadoludan gelen souk hava ktlelerini engellemesi, enlem ve denizellik zellii nedeniyle k mevsiminin en lman getii blgedir. Antalya Blmndeki Gller Yresinde iklim deiir ve karasala dnr. Bu blmde yalar azalp, scaklk farklar artar. Doal bitki rts Akdeniz iklimine ve yaz kuraklna uyumlu makidir. Kydan itibaren maki topluluu iinde zeytin, mersin, keiboynuzu, defne, zakkum, sandal ve kocayemi gibi aa lar bulunur. Daha yksek kesimlerde kzlam, toros sediri ve karaam trlerinden oluan ine yaprakl ormanlara geilir. Orman bakmndan Karadeniz Blgesinden sonra ikinci sray alr. Blge adn komu olduu Akdenizden alr. Bl ge, yer ekilleri ve bun bal olarak ekonomik zelliklerin farkll nedeniyle iki blme ayrlmtr. Bunlar Antalya ve Adana Blmdr.
Dalar
YEREKLLER
Ovalar ve Platolar
Akarsular
Gller
KLM
DOAL BTK RTS
60
BEER CORAFYA ZELLKLER Blge geniliine oranla ok az nfuslanmtr. Nfus daha ok ky ovalarnda ve Gller Yresinde toplanmtr. Adana Blmnde nfus daha fazla olup, bu blmdeki ukurova ve Amik ovalar Trkiyenin en youn nfuslu yerlerindendir. Nedeni tarm arazisinin geni olmas ve ulam kolayldr. Ayrca Adana Blmnn g almas da etkendir. Taeli ve Teke platolar ile Toroslarn yksek kesimleri tenhadr. Akdeniz Blgesi Trkiyenin 4. gelimi blgesidir. Muz, turungiller, pamuk, yerfst, sebze, meyve, orman rnleri, turizm, balca ekonomik kaynaklarn oluturur Yazlarn uzun ve scak, klarn lk gemesi nedeniyle ylda 2, 3 kez tarmsal rn alnr. Yaz kuraklnn tarm olumsuz etkilemesi sulamay zorunlu klmtr. Klarn lk gemesi ve gnelenme sresinin uzunluu seraclk faaliyetlerini gelitirmitir. Antalya Blmnde kalkerli arazinin yaygnl ve yaz kuraklnn belirginlii tarm olumsuz ynde etkiler. Ky Blgesi Tarm rnleri: K lklna bal olarak turungil ve muz retimi yaplr. Muzun %100, turungillerin % 88i bu blgede retilir. Ayrca Trkiye pamuk retiminin % 35i, sebzenin % 26s, yerfstnn % 88i anasonun % 65i ve susamn % 80i bu blgeden salanmaktadr. Gller Yresi Tarm rnleri: Burada yetitirilen rnler ky kesiminden farkllar. Tahl, haha, anason, eker pancar, gl ve ttn yetitirilir. Akdeniz Blgesinde ayr ve otlaklarn az yer tutmasna karn beslenen hayvan says bir hayli fazladr. Bu durumun nedeni her zaman yeil kalabilen ve 800 mlere kadar kabilen maki topluluunun varldr. Teke Yarmadas, Taeli Platosu ve Toros Dalarnda kkba hayvanclk yaygndr. zellikle kl keisi beslenir. Dalarn yksek kesimlerinde koyun yetitirilir. Antalya Yresinde arclk nemlidir. Trkiye ormanlarnn yaklak % 24 bu blgede bulunur. Buna bal olarak ormanclk gelimitir. Orman rnleri Gller Yresindeki kereste fabrikalarnda ilenir. Dalaman (Mula), Silifke-Taucunda (Mersin) ise kat fabrikalar bulunur. Madenler: Antalya Blm maden bakmndan daha zengindir. Bu blmdeki Fethiye Dalaman havzas nemli bir krom karm alandr. Ayrca Adana-Kozan, Hatay, Amanos Dalarnda krom kartlr. Antalya-Akseki ile Konya-Seydiehir arasnda Trkiyenin en byk boksit yataklar yer alr. Keiborluda kkrt yataklar bulunur. Kahramanmara, skenderun-Payasta demir yataklar iletilir. Enerji retim Tesisleri: Seyhan, Aslanta, Menzelet, Oymapnar blgedeki nemli hidroelektrik santrallerdir Antalya Blmnde endstriyel geliim, ulam zorluu nedeniyle daha geridir. Balca endstri tesisleri unlardr; Besin - Bitkisel Ya: Adana, Kahramanmara, Antalya, eker: Burdur, plik ve Pamuklu Dokuma: Adana, Tarsus, Kahramanmara, Antalya, Hal Dokuma: Isparta, Burdur, Sigara - ki: Adana, Demir - elik: skenderun, Petrol Rafinerisi: Mersin (Ata), Alminyum: Seydiehir, Gbre: Mersin, skenderun, Tarm Makineleri: ukurova, Adana, Pil: Antalya Blgenin ky kesimindeki elverili iklim koullar, doal gzellikler ve tarihi zenginlikler turizmin gelimesini salamtr. zellikle Antalya Blmnde turizm gelimitir. Antalya, Alanya, Side, Ka, Kalkan bu blmde deniz turizminin gelitii merkez lerdir. Toros Dalarnn kyya paralel uzanmas, ulam gletirir. Adana Blm ulam bakmndan daha elverilidir. ukurova, Glek ve Belen geitleri ile dier blgelere balanmtr. Silifke ovas Sertavul geidi ile Antalya ise ubuk geidi ile i kesime balantldr. Mersin ve skenderun Limanlar ard blgelerine demiryolu ile balantl olduundan gelimitir. Drtyol ve Yumurtalk nemli petrol limanlardr.
NFUS VE YERLEME
lke Ekonomisine Katks
Tarm
EKONOMK ZELLKLER
Hayvanclk
Ormanclk
Endstri
Turizm
ULAIM
61
ANADOLU BLGES Anadolu Blgesi, lkemizin ortasnda yer alr. Kuzeyde Karadeniz, gneyde Akdeniz, batda Ege, douda Dou Anadolu blgeleriyle evrilidir. Dou Anadolu'dan sonra en byk blgemizdir. Anadolu Blgesinin dier bir ad da Orta Anadolu'dur. Blge kuzey ve gneyde yksek kenar dalarla evrilmitir. Batda, Sultan Dalarndan Uluda'a kadar olan hat, blgeyi Ege blgesinden ayrr. Blge doudan, yksek bir da demetini andran Dou Anadolu blgesiyle snrlanmtr. Yzlm, Trkiye yzlmnn yaklak bete biri kadardr. Kuzeyinden Kuzey Anadolu, gneyinden Toros Dalar ile evrili olan blge, toporafik ynden Anadolunun ortasnda bir anak eklindedir. Yer ekilleri lt alnarak blge 4 blme ayrlmtr. Bunlar; 1. Konya Blm, 2. Yukar Sakarya Blm, 3. Orta Kzlrmak Blm ve 4. Yukar Kzlrmak Blmdr.
YER EKLLER, KLM VE BTK RTS Blgede orojenik ve volkanik da sralar bulunur. Bunlar Akdalar, Hnzr ve Tecer Dalardr. Elmada ve Sndiken gibi da kuaklarnn ykseltisi fazla deildir. Erciyes, Hasan Dalar Da, Melendiz Da, Karacada ve Karada blgenin snm volkanlardr. Blgenin dier nemli dalar: Kzlda, Kseda, Tekeli Da, Hnzr Da, Yldz Da , Karabada Da, Emir Da, Alada. YEREKLLER Ovalar ve Platolar Akarsular Ankara, Eskiehir, Kayseri ve Konya blgenin nemli ovalardr. Yer ekilleri sade olan blgede Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Orta Kzlrmak, Bozok ve Yazlkaya platolarnn ykseklii 1000 metreyi bulur. Kiretalarndan olumu bu platolarda karstik ekillerden obruk yaygn olarak grlr. Kzlrmak ve Sakarya Nehri ile Zamant ay denize ulaan nemli akarsulardr. Anadolunun gneyinde Tuz Gl, Konya, Develi ve Afyon kapal havzalarnda ok sayda ksa boylu akarsu boalr. Tuz Gl, Eber, Akehir, avuu, Seyfe Glleri tektonik oluumlu balca gllerdir Gller Acgl ve Meke Tuzlas Glleri volkanik oluumludur. Blgenin dier nemli glleri ise Eber ve Tuzla Glleridir. Blgedeki en byk baraj gl Kzlrmak zerindeki Hirfanldr. evresindeki yksek dalarn etkisi ile deniz etkilerine kapal olan blgede iklim karasalla tndan lman karasal (step) iklim zellikleri grlr. K mevsimi Dou Anadoludaki kadar KLM sert gemez. Ancak douya doru iklim sertleir. Yaz mevsimi olduka scak geer. Ya miktar en az olan blgedir. Tuz Gl ve evresi Trkiyenin en az ya den yresi dir. Blgenin kuzeyine doru yalar biraz artar. DOAL BTK RTS Doal bitki rts yazn kuruyan ot topluluklarnn oluturduu bozkrdr. Yalarn azl ve ormanlarn ok tahrip edilmi olmas nedeniyle antropojen bozkrlar geni yer kaplar. Akarsu kylarnda kavak ve st aalar younlar. Yozgat, Akdalarda ve Sndiken Dalarnda blgenin en geni ormanlar yer alr.
62
BEER CORAFYA ZELLKLER Marmaradan sonra en kalabalk blgedir. Geniliine oranla az nfusludur. Nfusun byk blm su kaynaklarnn daha bol olduu, blge kenarndaki da eteklerinde toplanmtr. En youn nfuslanan blm ulam yollarnn kavanda olan ve endstrinin gelitii Yukar Sakaryadr. En az nfuslanan blm ise yksek, engebeli ve iklimi sert olan Yukar Kzlrmaktr. Tuz Gl evresi Trkiyenin en tenha yeridir. Krsal kesimde evlerin bir arada olduu toplu yerlemeler yaygndr. Anadolu Trkiyenin gelimilik asndan 3. byk blgesidir Arpa, ekerpancar, baklagiller, buday, yapa, hayvanclk balca gelir kaynaklardr. Blgenin ekonomisi tarma dayanr. Ekili-dikili arazi blgenin yaklak te birini kaplar. Nadasa braklan arazi fazladr. Yaz kurakl tarmsal faaliyetleri snrlandrr. Erozyon nedeniyle tarmsal faaliyetler olumsuz etkilenir. Blgenin iklimi tahl tarmn yaygnlatrr. Sulama yaplamayan alanlarda tahl tarm n plandadr. Arpann %39u, bu dayn %31i bu blgede retilir. Blgenin balca tarmsal rnleri: Tahllar, baklagiller, patates, ekerpancar, sebze ve meyvedir. Kurak iklimi, bitki rtsnn bozkr olmas ve dzlklerin geni yer kaplamas kkba hayvancl yaygnlatrr. Tiftik keisinin %78i bu blgede beslenir. Toroslarn Anadoluya bakan yamalarnda yaygndr: zellikle Konya bata olmak zere Karaman, Kayseri ve Sivasta karaman rk koyun beslenir. En ok koyun beslenen blge olan Anadoluda mera hayvancl yaygndr. Krsal kesimde ailenin ihtiyalarn karlamaya ynelik beslenen bykba hayvanlarn saysnda son yllarda art olmutur. Blgede kmes hayvancl ile arclk (Toros yamalarnda) da gelimitir. Yalarn ok az olduu ve ormanlarn tahrip edildii Anadolu Blgesinde ormanlar ok dar bir alanda grlr. Ormanlar daha ok Sndiken Dalar ve Akdalarda bulunur ve blgenin sadece %7lik blmn kaplar. Bu nedenle ormanclk gelimemitir. Madenler: Eskiehirde bor ve borasit, Ankarada manganez, Kayseride demir karlr. Tuz Gl, ankr, Krehir ve Sivasta tuz retimi yaplr. Enerji Kaynaklar: Ankarada linyit karlr. Enerji retim Tesisleri: Enerji retimi fazla deildir. Ankara ayrhan ve Sivas-Kangalda linyitle alan termik santraller kuruludur. Saryar, Gkekaya, Hirfanl ve Kesikkpr nemli hidroelektrik santralleridir. Balca endstri tesisleri unlardr; eker: Eskiehir, Ankara, Konya, Kayseri, Sivas, Ni de, ki: Ankara, Nevehir, Yozgat, Lokomotif: Eskiehir, Vagon-Demiryolu Malzemesi: Sivas, Uak: Eskiehir, Ankara, Silah: Krkkale, elik: Krkkale, Petrol Rafinerisi: Krkkale, Pamuklu Dokuma: Eskiehir, Ereli, Karaman, Kayseri ve Nevehir , Madeni Eya: Kayseri Blgenin ok eitli medeniyetlere ev sahiplii yapm olmas nedeniyle tarihi turizm asndan zengindir. Neolitik dneme ait yerlemeler, Hititlerden kalma eitli eserler nemli turizm ekicilikleridir. Kayseri, Nevehir, Nide arasndaki Kapadokya Yresinde peribacas oluumlar, yeralt kentleri ve kiliseler turizm bakmndan nem tayan yerlerdir. Konya, Seluklu eserleri ve Mevlana Mzesi ile turizmin gelitii bir merkezdir. Ayrca Eskiehir, Ankara, Konya, Nide ve Kayseride kaplca turizmi nem tamaktadr. Toporafyasnn fazla engebeli olmamas nedeniyle kara ve demiryolu ann en ok gelitii blgedir. Demiryolu a tm blgelerle balanty salayacak durumdadr. Ankara, Eskiehir, Kayseri ve Sivas nemli yollarn kava durumundadr. Ayrca blgede Ankara, Eskiehir, Konya ve Sivasta havaalan bulunmaktadr.
NFUS VE YERLEME
Tarm
EKONOMK ZELLKLER
Hayvanclk
Ormanclk
Endstri
Turizm
ULAIM
63
DOU ANADOLU BLGES Kuzey Anadolu Dalaryla Gneydou Toroslarnn evreledii Dou Anadolu Blgesi, Trkiye'nin en yksek blgesi olup, batya do ru gidildike daralarak tepesi batda, taban douda olan bir kaba gen meydana getirir. Trkiye yzlmnn % 21'e yakn byk bir blm bu blgededir. En byk corafi blgemizdir. Kuzeydouda Grcistan, Ermenistan, Nahcivan, gneydouda ran ve Irakla snr komusudur. 1. 2. 3. 4. Yukar Frat, Erzurum-Kars, Yukar Murat-Van ve Hakkri olmak zere drt alt blme ayrlr. YER EKLLER, KLM VE BTK RTS Blgeyi kuzeyden evreleyen Karasu-Aras Dalar ile gneyden evreleyen Gneydou Toroslar, erafettin Dalar, Hakkri Dalar Trkiyenin atsn oluturan nemli da sralardr. Volkanik arazinin en geni yer kaplad blgedir. Ar, Sphan, Nemrut ve Tendrek balca snm volkanlardr. Blgenin dier nemli dalar: Byk ve Kk Ar Dalar, Cilo Da, sat Da, Karada, Baet Da, mengene Da, spiriz Da, Esi Da, Murad Da ve Cudi Dadr. Blgenin dzlkleri kuzeyde, Erzincan, Tercan, Erzurum, Idr knt ovalardr. Gneyde ise Elbistan, Malatya, Elaz, Bingl ve Mu knt ovalar yer alr. Yksekova ve Bakale ovalarnn ykseklii 2000 metreden fazladr. Blge, kuzeydeki ve gneydeki knt ovalar boyunca uzanan fay hatlaryla, Trkiyenin nemli bir deprem blgesidir. Dou Anadoluda akarsularla yarlm, evresine gre alakta ve yksekte olan deiik plato lar bulunmaktadr. Uzunyayla, Erzurum-Kars platolar bunlarn balcalardr. Blgede yer alan Aras ve Kura nehirleri Hazar Denizine dklr ve kapal havza olutururlar. Dicle, Frat ve kollar olan Karasu ile Murat nehirleri blgenin en nemli akarsulardr. Blge akarsularnn rejimi dzensizdir. Kar erimeleri ile beslendiklerinden yazn sular kabarr. Yatak eimleri fazla olduundan hidroelektrik potansiyelleri fazladr. Gl bakmndan Trkiyenin en zengin blgesidir. Volkanik set gl olan Van Gl Trkiyenin en byk gldr. Sular sodal olan glde feribot tamacl yaplr. Dier nemli glleri; Erek, ldr, Akta (Hazapin), Hazar, Balk, Nazik, Arn, Hal ve Nemrut glleridir. Blgenin denize uzak ve yksek olmas nedeniyle karasal iklimin etkisi grlr. ok geni bir blge olmas ve ykseklik farklarna bal olarak iklim zellikleri farkllar. Erzurum-Kars Blm k mevsiminin en souk getii, ortalama scaklklarn en dk deerler gsterdii yerdir. Burada yaz yalar fazladr. Yukar Frat Blm, daha gneyde yer almas ve yksekliin azalmas nedeniyle blgenin scaklk bakmndan en elverili yeridir. K yalar fazla olur, yaz mevsimi ise kurak geer. Blgede orman rts tahrip edilmi olup, genellikle antropojen bozkrlar grlr. KarsSarkam Yresinde saram ormanlar yer alr. Bingl ve Tunceli evresinde mee orman lar yer alr. Yksek ksmlar ile Erzurum-Kars Blmnde gr ayrlar ve otlaklar bulunur.
Dalar
YEREKLLER
Ovalar ve Platolar
Akarsular
Gller
KLM
DOAL BTK RTS
64
BEER CORAFYA ZELLKLER Trkiyenin en seyrek ve Gneydou Anadoludan sonra en az nfuslu blgesidir. Do um oran ok yksek olmasna karn ok g verdiinden nfusu azdr. Blgenin dalk olmas, iklim zellikleri ve terr olaylar gleri artrc etki yapmaktadr. Kentleme oran dktr. Blge nfusunun byk blm Yukar Frat Blmndeki ovalarla, Idr Yresinde toplanmtr. Erzurum, Erzincan, Malatya ve Elaz blgenin en kalabalk merkezleridir. Kays, ekerpancar, tahl, ttn, st, et, yapa, hayvanclk, bakr, demir, krom, manga nez, linyit lke ekonomisine katk salayan rnlerdir. Not: Blgede halkn ana geim kayna tarmdr. Daha ok madencilik ve hayvancla dayal sanayi kollar yer alr. Ulamn gl endstrinin gelimesini engellemitir. Blgenin yksek ve engebeli olmas nedeniyle tarm alanlar olduka azdr. Bunlar daha ok tektonik kkenli oluklar ve platolarda yer alr. Malatya, Erzurum, Elaz, Idr, Mu, Bingl ve Erzincan ovalar en ok ekim yaplan alanlardr. Karasalln iddetli olmas nedeniyle 2000 mnin stnde tahl tarm yaplr. Tarm rn eidi az olan blgede buday, arpa, ekerpancar ve patates balca tarm rnlerini oluturur. Dier tarm rnleri ise pamuk, ttn, sebze ve meyvedir. Hayvanclk tarma gre daha ok nemlidir. Nedeni; iklim koullarnn olumsuzluu ve tarm alanlarnn azldr. Erzurum-Kars Blmnde yaz yalar ve gr otlaklara bal olarak bykba hayvan clk, dier blmlerde ise kkba hayvanclk yaplr. Hayvanclk mera hayvancl eklinde yaplr ve verim azdr. Hakkari ve Kars yrelerinde arclk nemlidir. Trkiye ormanlarnn %7si bu blgededir. Blge ekonomisinde nem tamaz. Dou Anadolu Blgesinde volkanik arazi yaygn olduundan maden eidi boldur. Madenler: Blge maden ve enerji retiminde ilk sray alr. Blge krom, demir, bakr, kurun, kaya tuzu, barit, oltu ta, manganez yataklar iletir. Enerji Kaynaklar: En nemli linyit yata Afin-Elbistan Havzasndadr. Kalorisi dk ve rezervi bol olan linyitler Afin-Elbistan termik santralinde kullanlr. Enerji retim Tesisleri: Hidroelektrik retiminin en fazla olduu yerdir. Frat zerinde Keban, Karakaya ve Tercan barajlar ile Karstaki Arpaay nemli hidroelektrik santralleridir. Afin-Elbistan termik santralinde linyit kmr yaklarak elektrik retilir. Enerji tketiminin en az olduu blgedir. Balca endstri tesisleri unlardr: eker: Erzurum, Malatya, Erzincan, Elaz, Ar, Mu, Van-Erci, St rnleri: Kars, Et rnleri: Van, Erzurum, Elaz, Sigara: Malatya, Bitlis, Pamuklu Dokuma: Malatya, Erzincan, Fosfat: Sivrice-Elaz, Ferrokrom: Elaz, Kurun: Keban. Ulam gl ve konaklama tesislerinin yetersizlii nedeniyle turizm gelimemitir. Daclk, k turizmi ve doal gzellikleri asndan nemli bir potansiyele sahiptir. Nemrut Kaldera Gl, Van Gl, Grlevik ve Bendimahi alayanlar ilgi eken doa gzellikleridir. Dou Beyazttaki shakpaa Saray, Karstaki Ani Harabeleri, Erzurum ve Ahlatta ki Seluklu eserleri nemli tarihi zenginliklerdir. Klarn sert ve uzun gemesi, arazinin dalk olmas ulam gletirir. Blgede dou bat ynnde uzanan tektonik oluklar ve akarsu vadileri ulam asndan kolaylklar salamaktadr. Dalk Hakkri Blm ulamn en zor saland yerdir. Dier blmler kara ve demir yolu ile i blgelere balanmtr. Ayrca hava yolu ile lkenin birok kentine ulam salanmaktadr.
NFUS VE YERLEME
Tarm
EKONOMK ZELLKLER
Hayvanclk
Ormanclk
Endstri
Turizm
ULAIM
65
GNEYDOU ANADOLU BLGES Gneydou Toroslarla Suriye snr arasnda yer alan Gneydou Anadolu blgesi, lkenin ancak %8 ine yakn bir ksmn ihtiva eder. Dicle ve orta Frat alt blmlerinden meydana gelir. Yeryz ekilleri oluka sade bir blgedir. Yaylalar olduka boldur. En kk corafi blge olan Gneydou Anadolu Blgesi yer ekilleri ve Buna bal olarak yerle-me ve ekonomik zellikler asndan iki blme ayrlmtr. Bunlar; 1. Orta Frat Blm ve 2. Dicle Blmdr. Blgeyi blmlere ayran snr Karacada volkan konisinden geer.
YER EKLLER, KLM VE BTK RTS Blgenin kuzey kesiminde Toros Da srasnn gney yamalar uzanr. Burada asl Toroslar ile onun nnde ikinci bir kvrml da kua uzanr. Dalar Blgenin ortasnda 1938 m ykseltiye sahip snm Karacada Volkan yer alr. Blgenin batsnda ise Gaziantep Platosu zerinde ykselen Kartal Dalar nemli ykseklik oluturur. Blgenin dier nemli dalar unlardr: Maz Da, Raman Da, Tektek Da. Karadan batsnda Altnbaak (Harran), Ceylanpnar ve Birecik ovalar yer alr. Dicle Nehri YEREKLLER Ovalar ve Platolar ve kollarnn topland Diyarbakr Havzasnda fazla geni olmayan ancak ok verimli bir ovaya geilir. Karacadan batsndaki anlurfa, Gaziantep, Adyaman platolar Frat ve kollar tarafndan derin bir ekilde yarlmtr. Karacadan dousu ise daha engebeli bir yap gsterir. Bu blmn gneyinde Mardin-Midyat Eii yer alr. Blgenin iki nemli akarsuyundan biri olan Frat, kaynan Dou Anadolu Blgesinden alr. Akarsular Blgede ise Toroslardan gelen Khta ve Karadadan gelen kk akarsularla beslenir. Gneydou Toroslarn gneye bakan yamalarndan birok kol halinde kan Dicle Nehri ise blgenin dier nemli akarsuyudur. Her iki akarsu da Basra Krfezine sularn boaltr. Blgede doal oluumlu gl yoktur. Ancak Frat ve Dicle zerinde kurulmu baraj glleri Gller bulunmaktadr. Blgenin ve lkenin en byk baraj gl olan Atatrk Baraj bu blge snrlar iindedir. Denizden uzak olduu iin scaklk bakmndan karasal iklim zellikleri grlr. Klar olduka souk olup, en ok ya bu mevsimde der. Yaz mevsimi ise enlemin, karasalln ve KLM gneyden esen l rzgarlarnn etkisiyle ok scak ve kurak geer. Buharlama iddeti ok fazla odluundan yaz mevsiminin en kurak getii blgedir. Ayrca batdaki Gaziantep Yresinde belirgin olarak Akdeniz ikliminin etkileri grlr. Blgenin doal bitki rts bozkrdr. Anadolu bozkrlarna gre ok fakirdir. Blgede DOAL BTK RTS antropojen bozkrlar da geni yer kaplamaktadr. Ormanlarn en az alan kaplad blge olan Gneydou Anadoluda mevcut ormanlarn byk blm de tahrip edilmitir. Toros Dalar eteklerinde grlebilen ormanlar ise kuraklk nedeniyle ok zayftr. Dicle Nehri boylarnda yer yer kavak ve st topluluklar grlr.
66
BEER CORAFYA ZELLKLER Nfusu en az olan blgemizdir. Ancak doum orannn yksek, yzlmnn kk NFUS VE YERLEME olmas nfus younluunun fazla olmasna neden olmutur. Orta Frat Blm ve zellikle Gaziantep Yresi youn nfuslanmtr. Yan azald dzlklerde nfus azalr. Blgede ekonomik gelimenin yava olmas, terr olaylar gibi nedenlerden dolay g veren bir blgedir. Ayrca mevsimlik ii gleri de olmaktadr. lke Ekonomisine Katks Blgenin Trkiye ekonomisine katks ok azdr. Dou Anadolu Blgesinden sonra geri kalm ikinci blgemizdir. Tarm halkn temel geim kaynadr. Tarm arazisi geni olmasna karn kuraklk nedeniyle tarmn en nemli sorunu sulamadr. Tarm topraklarnn ok paral, tarm iletmelerinin kk iletmeler eklinde olmas Tarm tarmsal verimi drmektedir. Tarm alanlarnn te biri nadasa alnmaktadr. GAP (Gneydou Anadolu Projesi) ile birlikte sulu tarm alanlar genilemekte, nadas arazisi azalmakta, tarm rn eitlilii artmaktadr. Balca tarmsal rnler: Buday, arpa, pamuk, krmz mercimek, susam, eltik, zm, zeytin, ttn, meyve, sebze ve Antep fst (retimin % 90). EKONOMK ZELLKLER Blgede hayvanclk nemli bir ekonomik faaliyettir. Blgenin doal zellikleri ve Hayvanclk gelenekleri hayvancln gelimesine zemin hazrlamtr. Bitki rtsnn bozkr olmas nedeniyle kkba hayvanclk yaygndr. Blgede en ok koyun yetitirilir. Ayrca Toros Dalarnda arclk yaplmaktadr. Ormanclk Kuraklk nedeniyle ormanlarn en az bulunduu blgedir. Toroslarn eteklerinde bulunan ormanlar da ok zayftr. Bu nedenle blgede ormanclk gelimemitir. Madenler: Blge maden bakmndan zengin deildir. Gaziantep, Islahiye ve Kiliste krom ve bakr yataklar bulunur. Kilis-Glbanda fosfat kartlr. Ayrca Toros Dalarnda krom ve inko yataklar vardr. Maden ve Enerji Kaynaklar Enerji Kaynaklar: Petroln karld tek blgedir. Diyarbakr Havzasnda Raman, Garzan, elmon yataklar ile Adyamanda Yanarsu Havzasnda kartlr. Trkiyenin petrol boru hatlar bu blge topraklarndan geer. Ayrca Cizrede nemli bir enerji kayna olan linyit karlr. Enerji retim Tesisleri: Blge enerji retiminde giderek nem kazanmaktadr. GAP kapsamnda 22 hidroelektrik santral kurulmas planlanmtr.nemli barajlar Atatrk, Kralkz ve Deve Geididir. Balca endstri tesisleri unlardr: Besin: Diyarbakr, anlurfa, ki: Gaziantep, Endstri anlurfa, Diyarbakr, Pamuklu Dokuma: Gaziantep, Adyaman, Diyarbakr, Battaniye, Kilim, Hal: Siirt, Gaziantep, Petrol Rafinerisi: Batman. Doal gzellikleri ve tarihi zenginliine karn blge turizm asndan yeterince geliememitir. Adyamandaki Nemrut Danda bulunan Komagene krallna ait mezarlar ve eitli antlar adeta ak hava mzesi durumundadr. Turizm anlurfadaki Balkl Gl halk tarafndan kutsal saylmakta, dinsel turizm iin potansiyel oluturmaktadr. Diyarbakrda bulunan Orta aa ait surlar, kuleler blgedeki dier turistik zenginliklerdir. Ayrca Gaziantep Yresindeki Karkam ve Roma dnemine ait kalntlar ok fazla turist ekmektedir. Blgede nemli da sralarnn olmamas ulam kolaylatrmtr. Ancak Gneydou ULAIM Toroslar, ve Dou Anadolu ile olan ulama engel olmaktadr. Irak ve Suriyeye bala nan nemli yollar da blgeden gemektedir.
67
Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular (KPSS - 2006) Akdeniz Blgesinin ky kesiminde baz yllar tarmsal retimin az olmasnda, I. don olaylarnn olmas, II. yalarn sellere yol amas, III. en yal mevsimin k olmas, IV. yaz scaklklarnn yksek olmas nedenlerinden hangileri etkilidir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yant: A (KPSS - 2006) Dou Karadeniz ve Erzurum-Kars blmlerinde bykba hayvancln yaygn olarak yaplmasnda aadakilerden hangisinin etkili olduu sylenebilir? A) Elverili ayrlarn bulunmas B) Nfus younluunun fazla olmas C) Tarm alanlarnn snrl olmas D) Kente gn fazla olmas E) Akarsu ann sk olmas Yant: B (KPSS - 2007) Gneydou Anadolu Blgesinde sulanabilen alanlarn genilemesi sonucunda, aadaki endstri bitkilerinden hangisinin ekim alanndaki genilemenin dierlerinden daha fazla olduu sylenebilir? A) Antep fst B) Zeytin C) Ttn D) Pamuk E) zm Yant: D (KPSS - 2007) Aadakilerin hangisi Orta Karadeniz Blmyle Adana Blmnn ortak zelliklerinden biri deildir? A) Sulamaya duyulan gereksinimin az olmas B) Nfusun ovalarda youn olmas C) Maden ileyen endstri kurulularnn olmas D) Endstriyel tarm rnlerinin yetitirilmesi E) Hidroelektrik enerji retilmesi Yant: A (KPSS - 2007) Trkiyenin eit ve rezerv bakmndan en zengin yeralt kaynaklarna sahip corafi blm aadakilerden hangisidir? A) Yukar Frat Blm B) Konya Blm C) Ergene Blm D) Adana Blm E) Orta Karadeniz Blm Yant: A (KPSS - 2006) Gneydou Anadolu Blgesinde sulu tarmn yaygnlamasnn aadakilerden hangisi zerinde etkili olmas beklenmez? A) Tarmda makine kullanmnn artmasnda B) Nfusun blge iinde dengeli dalmasnda C) Tarm rnlerinin eitlenmesinde D) Tarmsal retimin artmasnda E) Blgeye gn artmasnda Yant: B
68
(KPSS - 2008) Topra ilemeye ve ekime elverili sre uzundur. Ayn yl iinde iki kez rn alma olana vardr. Elde edilen rnlerin eidi fazla, ekonomik deeri yksektir. Tarmla ilgili bu zellikler, aadaki corafi blmlerden hangisine aittir? A) Yukar Frat B) Adana C) Konya D) Orta Kzlrmak E) Ergene Yant: B (KPSS - 2008) Aadakilerin hangisinde bir blm, yer ald blgenin ekonomisine katks az olan bir etkinlikle birlikte verilmitir? A) Ege Blm Ticaret B) Antalya Blm Turizm C) atalca-Kocaeli Blm Endstri D) Konya Blm Madencilik E) Hakkri Blm Hayvanclk Yant: D (KPSS - 2009) Dou Karadeniz ve Hakkri blmlerinde, I. akarsularn ak hznn yksek olmas, II. tarmsal rn eidinin az olmas, III. yayla ve da turizminin gelimi olmas, IV. blm dna gn fazla olmas zelliklerinden hangileri ortaktr? A) I ve II B) I ve III C) I ve IV
D) II ve III
E) III ve IV Yant: C
(KPSS - 2010) Turizm geliri en yksektir. Endstri kolu eitlilii en fazladr. Enerji tketimi en fazladr. Okullama oran en yksektir. Bu zelliklerin tmne sahip olan blge aadakilerden hangisidir? A) Akdeniz B) Karadeniz C) Marmara D) Anadolu E) Ege Yant: C
(KPSS - 2011) Ege Blgesinde ky boyunca kuzeyden gneye doru turistik amal gezi yapan bir grup, aadakilerden hangisine rastlamaz? A) Antik kentlere B) Milli parklara C) Yat limanlarna D) Kayak merkezlerine E) Kaplcalara Yant: D
69
70

Kpss Coğrafya

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kpss Coğrafya

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ETM BLMLER MERKEZ www.izmirkpsskursu.

net 0 232 445 21 25

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

1. Blm. YERN EKL, BOYUTLARI VE TRKYE'NN DNYA ZERNDEK KONUMU

YERN EKL VE BOYUTLARI

PARALELLER VE MERDYENLER PARALEL DARELER

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

Baz paralellere zel adlar verilir. Yenge, Olak dnenceleri gibi

DNYA'NIN HAREKETLER VE SONULARI 1. Dnyann Gnlk (Eksen) Hareketleri

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

2. Blm. TRKYENN YZEY EKLLER

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

olmak zere ikiye ayrlr.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

Trkiyede Platolarn Dal:

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

dklr. Asi; Lbnandan doar, Hataydan Akdenize dklr.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

3. Blm. TRKYENN KLM, BTK RTS VE TOPRAK TRLER

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

TRKYENN KLMN ETKLEYEN FAKTRLER

TRKYEDE KLM ELEMANLARI

ndirgenmi scaklk ekilleri:

Her 200 mde -1C

Her 200 mde +1C

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

Trkiye Temmuz Ay ndirgenmi Scaklk Haritas:

Ykselti fark 200 1000 200

Trkiye Ocak Ay ndirgenmi Scaklk Haritas: ndirgenmi scaklk= + 10 = 15C