lber Oytayl - Gelenekten Gelecee Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Not sitemizin birde haber gurubu vardr. Bu Bir mail Haber Gurubudur. Grupta veya Web sitemizde yaynlanmasn istediiniz yazlarnz ve e-kitaplar kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeniz gerekmektedir. Grubumuza ye olmak iin kitapsevenler-subscribe@googlegroups.com adresine bo bir mail atn size geri gelen maili aynen yantlamanz yeterli olacaktr. Tavsiye etmiyoruz ama Grubumuzdan memnun kalmazsanz, kitapsevenler-unsubscribe@googlegroups.com adresine bo bir mail gnderip, gelen maili aynen yantlayarak yeliinizi sonlandrabilirsiniz. Daha Fazla Seenek in, grubumuzun ana sayfasn http://groups.google.com.tr/group/kitapsevenler?hl=tr Burada ziyaret edebilirsiniz. sayglarmla. lber Oytayl - Gelenekten Gelecee

G
PROF. DR. ILBER ORTAYU

elmekten Gelecee, 18 yl nce makale ve konferanslanm derlediim bir kitapkt. ounlukla 1980'den nceki dneme ait makalelerdi. En eskisi 1965 yl sonunda kaleme aldm A. ehov'un "Vanya Day"s zerine bir eletiriydi. Dostum Mustafa Armaan elinizdeki ikinci baskya birka yazm daha ilave etti; Gorki, Ibsen ve demokrasi zerine kaleme alnan bir ka yaz. Itiraf etmeliyim ki, tarih yazclmz rerire o zaman kaleme alm olduum bir yazdan lzumsuz grdm bir paragraf makasladm. 1980'lerin bandaki gen tarihinin ukala uslbuna, 53 yandaki tarihinin tahamml edemeyiini hogrn.

indekiler

Kukusuz 18 yln getirdii deiiklikler var; bu deiiklikler benden ok lkemizde cereyan etti. ounluun ileri srd gibi 18 ylda Trk toplumunda ahlakszlk artt, ama galiba irfana ve tefekkre yneli de balad. Yedi iklim drt bucaktan, krsal alanlardan gelen genler renmeye, okumaya ve yazmaya baladlar. Trkiye hareketlenen bir toplum oluyor. Byle bir ortamda bu tip risaleler bir sohbet ilevi gryor. Sayn Mustafa Armaan'a bu yayndaki katklan iin teekkr ediyor ve sohbetlerin devamn diliyorum. llber Ortayl 7

ikinci Baskya nsz

nsz

il Yaynevi benden kltr ve edebiyat konularndaki yazlarm derleyip kendilerine vermemi isteyince biraz dndm. Bir kere kendi dalmn ayrntlaryla ilgili makalelerim vard ama, kltr ve sanat konularnda yazp konutuklarmn okuyucuyu ne hayr dokunur ki diye dndm. Sonra ie giritim. Baslan veya bir kede kalan eski yazlarm, baz konferansarn ve tartmalarn dosyadaki notlarn ele aldm, zellikle tartma konusu birka konferans bu vesile-i hasene ile kada dktm ve bu derleme ortaya kt. imdi gryorum ki baz konular tartmak gereini duyuyormuum, bu nedenle birka yazy da bu derlerneye soktum. Bir yerde toplumumuzda yazan izen herkesin, bu gibi tartmal konular zerinde ne dndn yazp ortaya koymas gerek. Eer sanatlarmz hakkndaki deerlendirmelerimizi, kltrel yaammz yorumlaymz ve nerilerimizi yazarak, tartma alkanlna erkenden gese idik, ulusal deerlerimiz hakknda kapal kaplar ardnda karar verilemez, daha geni gruplara hesap vermek gereini duyan yneticiler daha az olumsuz iler yapar ve sorumlu davranmak zorunda kalrlard. En azndan baz yabanc filmler rahat grlr, baz kitaplar rahat okunurdu. Bat kltr rahata ve gerek yzyle bu lkeye girdii gibi, d lkelerde tantlrnaa allan Trk kltr de daha ok gerei yanstrd.
9

OSM
Eski yazlarmda baz deiiklikler yapmadm deil, ama ilk baslan yazm (1966 ubat'nda kan bir tiyatro olduu gibi aldm. 17 yl ncesine ait bu yaz dnda dier yazlar hep son bir iki ylda yazld. Bu derlemeyi nerdikleri iin gen yaync arkadalarma ve okunaksz yazm sabrla daktilo ettii iin Erol Minta'a teekkr borluyum. Derlemedeki yazlar deiik konular ieriyor, ama hepsinde ortak bir eilim var: kurumlarmz ve sorunlar ele alrken tarihsel kkenierine eilrnee ve tarihsel evrime dikkat etrnee altm. Bunu tarihi olduum iin yapmyorum. Bu konularda dnrken herkesin ayn dnce yntemini uygulamas faydal olur kansndaym. nsann balca zellii, gemiini deerlendirerek, geleceini nceden kestirmeye alan bir yaratk olmasdr. Trk halk bugn demokratik ve uygar kurumlarn ve kurallarn egemen olduu bir toplum olmak istiyor. Bu doal istek ve hakk hi kimse "Trkler olgunlamad" gerekesiyle kmseyemez. Bir oumuz hakl olarak Trk halknn uzun bir tarihin grkemi, zdrab ve mcadelesi iinde olgunlat kansndayz. 1876'dan beri anayasal dzen iinde yayoruz. 19. yzyln yarsndan beri dil, edebiyat, siyasal hayat zerinde tartyoruz ve niversitemizin naslolmas gerektiini planlyoruz. yldr demokrasiye doru bir deiimin iindeyiz ve urunda sava madmz kim syleyebilir? Geleneimizi bu ynden incelediimizde, gelecekte istediimiz haklar ve zlediimiz hayat iin umutlanmamak elde deil. Gelenekle gelecei bir arada dnmek ve tartmak, aslnda bu tartma farkl adan ve farkl yollarla yaplsa da her aydnn alkanldr ve bir yerde grevidir. Gelenei reddetmek kimsenin haddi deil, amma velakin gelenein ne olduunu bilmek ve tarifini doru yapmak artyla ... O zaman gelecein ne olacan biraz daha iyi biliriz, daha dorusu kendimiz kuracamz iin biliriz.

ANL MIRAs

Modernleme ve DoululukBatllk ekimesi

ou-Bat kltr kutuplamas bizim toplumumuzda da modernleme ile birlikte balad. "Bizim toplumumuzda da" diyorum, nk Trkiye, modernlemenin getirdii bu gibi sorunlarla karlaan tek lke olmad gibi, atmann temelinde yatan asl neden Islamlk-Hristiyanlk ayrl da deildir. Pekala Hristiyan Rusya'nn ve Budist Asya'nn da ayn iddetle bu problemi yaadn gryoruz. Modernleme aslnda, gelimi toplumun zelliklerinin azgelimiler tarafndan alnmas, diye tarif ediliyor. Bu tarif yeterince ak deil. Modernleme varolan deimenin deimesidir. Yani toplum zaten belli bir lde deiedururken ani ve hzl bir deime dnemine girilmesi szkonusudur. 19. yzylda Osmanl toplumundaki kurumsal deimeler, toplumsal hareketliliklerde niteliksel ve niceliksel bir patlama yaratmtr. Bu patlamay halen birok tarihinin ve dnen adamn gerileme, dalma veya srnrgeleme ve kltrel yozlama ya da "kt batllama" diye adlandrdklann biliyoruz. Bu gibi kserofobik (yabanc dman) deerlendirmelere birok azgelimi lke aydnnda rastlanr. 19. yzylda ortaya kan fikri, daha dorusu duygusal bir tutumdur. Ama tutarl deyimler kullanlarak yaplan bir tarif deildir, hele hele doru bir tehis hi deildir.
13

benimsemesi dnemi gelmiti. Ge modernleme geiren btn toplumlar gibi Osmanl modernlemesi de kltrel bir tepki yaratt. .. Byk Petro'dan beri geleneksel kurumlarn ykarak Batya dnen Rusya'da bile modernlemeye tepki o tarihlerde 150 yldr hala sryordu. Slavyanofil takmnn ba Aksakof bir iirinde "dnelim" diye tutturmutu. Byk Petro ncesi Rusya'nn din ve adetlerine dn savunuyordu. Halklar arasnda biroklar s. yzyl ncesi Rusya'nn gerek demokrasi, eitlik, refah ve mutluluk lkesi olduunu, o dnemin canlandrlmas gerektiini ne sryorlard. Bu tepkiyi sadece modernlemeye kar aka ortaya kan gelenekseki muhalefet evresinde veya muhalif grnen kltrel harekette ve dncede aramayalm. nk aslnda modernlemenin muhalifleri de modernlemeciler kadar olayn iindedir. Kullandklar tez ve savunma yntemleriyle reaksiyorer lerm kendileri de modernlemilerdir. Dier yandan, konulan yeni kurallar, yeni kurumlar ve yaratlmaa allan yeni kltr hareketleri iinde de eskilik eitli biimlerde direnir. Modernlemenin iindeki direnen gelenek salkl ve kararl bir gelimede itici rol oynar, ama salkl bir gelime ve deime yoksa bu direnme daha salksz biimlerde ortaya kar. Osmanl modernlemesinin tarihi boyunca radikal giriimler karlarnda, "uaide- iedrc" denen tutuculuk prensibini ve tutucu grubu buldular. ounlukla bu iki grubun uyum salamas tutucu gruba ve prensiplere verilen dnle oldu. yleyken tutucu grubun sulamalar Trk siyasal ve kltrel hayatna "batllama, Avrupa taklitilii, ark cemiyeti vs." gibi kavramlarn gelip yerlemesine neden olmutur. Gerekte Osmanl modernlemesi iin "batllaan toplum" veya klasik Osmanl dnemi iin "Dou toplumu" gibi betinlemeleri kullanmak temelde anlamszlktr. Bu anlamszlk nce imparatorluun bulunduu corafi evrenin tarihi-kltrel nite15

Modernleme denen olay bir toplumda sarsc etkiler yaratr. O vakte dek yaayan kltr kalplarn ve kurumlar ykar. Bu ykmn ok trajik boyutlara ulat da bilinir. Szn ettiimiz trajik boyutlar bizim modernlememizde bir bakma pek derin olmamtr, yani Reat Nuri'nin Yaprak Dkm'nde serimledii tipteki olay bizde ok yaygn deildi demek istiyorum. Osmanl Imparatorluu modernlemeye acaba ne zaman balad? Nevehirli Ibrahim Paa'nn at mhendishaneler ve Baron de Tott'ur Osmanl topusunu slah etmee balamasyla m, yoksa II. Mahmud'un Yenieri Ocan ortadan kaldrmasyla m? Modernleneyi nasl anladrmza bakar bu sorulara verilecek cevap. Bana kalrsa ve ille de bir tarih lazmsa, insanlarn insana layk gvenceyi elde ettikleri 1839 Glhane Ferman'nn okunduu gn derim. Daha ferman torbaya korduu an Islam-Hristiyan toplumunun adetleri, Dou-Bat kltr ve hayat tarznn ne olduu tartlmaa balamt. O andan bu ana sregelen tartmada Rum Patrii de muhafazakarlar arasnda idi. Gerekte Osmanl tarihinde DOululuk-Batllk kavgas yaplmadan tedrici bir kltrel deiim ve oluum bandan beri sregelmekteydi. lS. yzyl sonuna kadar Osmanl imparatorluu bir Balkan imparatorluu idi ve egemen kltr de Balkan kltryd. 16. yzyldan itibaren bu imparatorluk Ortadou kltr blgesine girmitir. 18. yzylda ise Avrupa kltr evlere, konaklara kadar girrnee balamt. Byle ikiyz ylda bir kltrel referans evresi deien imparatorlukta, Doululuk-Batllk kutuplamas niin 19. yzylda sz konusu olmaktadr? 19. yzyln Osmanls Batya kar kuku duysa da artk onu bilinli olarak izlemek zerinde dnrnee balamt da ondan ... 19. yzylOsmanlsna gre Douyla Bat artk kyaslanamayacak iki dnya olmutu. Aka yazmasalar da sylyorlard ki Bat Douya gre stnd, Doulular top tfein dnda Bat uygarlnn hukuk ve idare kurumlarn da zorunlu olarak alyorlard. nk Dou-

nun yaamas iin Bat yaamnn temel kurum ve kurallarn da hemen

asndan, sonra da Osmanl mparatorluunun kendi tarihi evrimi asndan sz konusudur. Osmanl imparatorluu eski Akdeniz dnyasnn nc ve sonuncu imparatorluudur. (tk imparatorluk Roma, ikincisi Bizars't.) Akdeniz, uygarln, yani ehirlemenin ana yurdudur. Corafya olarak Osmanllar belli iklimi, belli konumu olan bu dnyadadrlar. Eski dnya insanlar Akdeniz'i uygar dnyann ortas olarak dnrd. Ekseri dillerde bu denizin ad Orta Deniz'dir. Bu bir corafi etnosantrizm (iednklk) kadar bir kltrel etnosantrizmin de ifadesidir. Ancak bir bakma gerekle badaan bir etnosantrizmdir. Akdeniz uygarlklar iin Dou ve Bat kavgas anlamszdr. Eski Yunan, Doudaki Msr ve Mezopotamyann bir sentezidir. Ortaaarda slam dnyas Yunan-Roma mirasn deerlendirdii lde gelimitir ve 12. yzyldan itibaren Yahudilerin Arapadan Latinceye yapt evirilerle ltalya ve Bat Avrupa gene bu miras alp, uygarln bayrak yarna devam etmilerdir. Herhangi bir Avrupa dilinde saysz Arapa kelime vardr. En bata aritmetikte drt ilemin yapld rakamlara Arap rakamlar denir (her ne kadar Hint'ten geldilerse de) ve cebirin kendisi slam dnyasndan gemedir. Akdeniz dnyasnda dinler birbirinden kmtr. Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk ayn dogmann (aktde) eitlerneleridir. Eski Dounun Mezopotamya, Msr mitolojisiyle Yunan mitolojisi birbirinden kmtr. Cehennem tanrs Hades'in, Demeter'in kz Persefone'yi yeraltna kard ay, Temmuz'dur. nk eski Mezopotamya'da Hades tanrnn ad Dammuz'dur. Toprak Ana'nn kz gelin gittii yeraltndan annesinin yanna yeryzne knca ilkbahar balar. Baharn geliini Akdeniz dnyasnn insanlar, ayr zamanda yaasalar ve ayr diller konusalar da ayn biimde aklamlardr. Efsanenin benzerlii dnyaya ve tarihe bakn aynlndan kaynaklanr. Akdenizliler en byk sanat dalna Musica veya Musiki derler. Yunann "Msa" denen perilerinin sanatdr bu. Akdeniz dnyasnn kavimleri bu nedenle bir kltrel eitlik havas iinde yanyana yaamtr. Ne Rnesans'da ltalya'mr, ne Roma Imparatorluunda Romallarn, ne Bizans'da Yunanllarn ve ne de Osmanl'da Trklerin dierleri karsnda kltrel stnlk duygusuna kaplmad aktr. Akdeniz dnyasnn byk adam Byk Iskender'in dier Dou Akdeniz kltrleri karsndaki saygl ve hayran tutumu buna rnektir.

Akdeniz'in byk imparatorluklarnda hibir zanan tek resmi dil olmamtr. Roma'da Yunanca yannda daha nice dil kullanlrd. Osmanllarn Rumca fermanlar da yazdklarn herkes bilir. Haydi bu olayn geleneksel devletteki brokratik-teknik zaruretten ileri geldiini kabul edelim, ya Romallarn gzelim Latinceyi kmseyip felsefe ve bilim iin Yunancaya arlk vermeleri, Yunanca kelimeleri szde ve yazda bol bol kullanmalar; buna karlk Bizansda Latince ve eski Roma'nn gklere karlmas, bizzat]ustinianus'un en nemli eseri olan CorpusJuris Civilis'in teorik ksmn Latince yazdrtmas (Institutiones) gibi olaylar sadece pratik ihtiyalarla aklanabilir mi?.. Osmanl'nn da Trkeden baka her dile ve edebiyata bolca iltifat ettii malum. Bu nedenle 19. yzylda Fransa'nn Marib Araplarna kar taknd tavr, Arap dilinin zenginliini anlamadan Franszcay ondan stn grmesi gibi hdke bir tutum, Akdeniz iin yabanc ve garip bir olayd. ltalyanlarn ise, Ege adalarn igal ettiklerinde Trkler ve Rurnlara kar byle yaban ve garip duygular beslemedikleri ve ters tutum taknmadklar bilinmektedir. Akdeniz uluslarnda kltrel ovenizm varalmamtr ve ge dnemlerde bu dnyaya ithal edilen ulusalclk (milliyetilik) en zararl akmdr. Ulusalclk Akdeniz uygarlna son darbeyi indirmektedir. Akdeniz kavimlerinin binlerce yl iie yaayarak kurduu ortak uygarlk, 19. ve 20. yzyllarda Bat Avrupa sanayi toplumu karsnda ezilme srecine girdi. zellikle Dou Akdeniz greli olarak daha geri ve fakir olduundan ezilmenin derecesi daha fazla idi.
17

Bu olay bir Dou-Bat veya Hristiyan-slam kltr atmasna dnm gibi grnyor. Oysa gerek, endstri uYg,'l.rlnn getirmi iktisadi-teknik altyapnn yaratt sarsntdr. Yoksa Akdeniz dnyasnda ada endstriyel dzenin de kolayca ortadan kaldramayaca, binlerce yln oluturduu bir kltrel birlik halen yaamaktadr. Osmanl imparatorluu, Bat Avrupa karsndaki geri kalmln 18. yzyldan beri askeri-teknik reformlarla kapatmaa almtr. Ancak modernleme ile idari, hukuki, mali reformlarn kanlmazh da anlalmtr. Bir baka deyile Osmanl modernlemesi, kanlmaz olarak Bat dnyasnn ideolojik yapsn da almak durumunda kalm, yani Ortadou lkeleri arasnda kkl deiimi yaamak zorunluluunu ilk olarak Osmanllar duymu ve denemilerdir. Bylece Osmanl modernlemesinde ideolojik ynden yeni bir boyut ortaya kt: Dou-Bat kltr atmas... Bu atma kanlrrazd. Ancak atma sonucunda Dou kltrnn kalmas ve yaamas diye bireyolamazd ama, Bat Avrupa'nn hayat gr, kltr ve sanat niin daha parlak rnlerle gelemedi? sorusu ortada duruyor. Kltrel gelimeyi ve eitimi ekonomik ve teknik gelimeden bamsz olarak almamak, hatta tamamen birlikte dnmek ok yaygn bir tahlil biimidir, kukusuz byk lde dorudur da ... Ancak Osmanl milletlerinin kimisinin biraz fazla okuyup yazabilmeleri ve Bat kltrn daha yakndan tanmas gibi bir olguya baktmzda, imparatorluun temel unsuru olan Trklerin niin geride kald sorusuna cevap ayn yolla verilebilir mi? Gerekte 19. yzylda Batdaki zgrln ve kltrel gelimenin Trklere askeri-teknik gelimelerden ok daha az yansdn sylemek gerek. Trkiyede tarih, tarih felsefesi, sosyoloji ve edebiyatn, Mektebi Tbbiye'deki, tp ve mhendis mekteplerindeki hendese ve mekanik kadar baaryla okutulacak biimde geliemedikleri gerektir. Bulgarlar, Yunanllar, Srplar bu dnemde zaman zaman Avrupa edebi evrelerinin bile ilgisini eken air ve edipler yetitirdikleri halde -belki de onlar gibi ulusalc bir sava iinde olmadklarndan- Trkler arasnda byle bir air ve yazar grubu yoktu. Osmanl Trklerinin ilgin doabilimcileri, matematikileri vard. Vidinli Tevfik Paa veya Salih Zeki belki alanlarnda r aan bilginler deildiler ama herhangi bir Avrupa niversitesi veya yksek okulunda baar ile

matematik okutabilirlerdi. Oysa ayn yllarda ayn evrelerde hibir OsmanlTrk aydn sosyoloji, felsefe, tarih ve hatta Osmanl tarihi konusunda syleyip yazdklarna itibar edecek kimse bulamaz d. Gelenei gl bir dalolan iir hari, edebiyat ve tiyatro rnlerinde bu gerilik daha belirgindir. Bunun kanmca iki nemli nedeni vardr. Bir kere 19. yzyl Avrupa'snn zgr dnce tarz, toplumsal sorunlara bak biimi (ister tutucu, ister ilerici olsun) Osmanl Trkleri arasna girememiti. Bu nedenle 20. yzyl banda Avrupa'daki jntrkler Yahya Kemal'in alayc tantmyla; jean jaures'in nutuklarn vecd iinde cokuyla dinler, ardndan Action Franaise yelerinin yryn sulu gzlerle izleyip bir baka gn ise monaristlere alk tutard. Bu siyasal ve dnsel ocukluun balca nedeni, ilk elde Osmanl mparatorluunun geri teknolojisi ve ekonomisinden ok, siyasal ve sosyal baskdr. Yani idarenin basks kadar, kapal toplum yaps iindeki okul, cami, tekke ve aile gibi gruplarn nefes aldrrnazl. ..
tamt adr. nceleri 19. yzyl banda bile Avrupallarn hereye

19. yzyln ikinci yars Avrupa uluslarnn birbirleriyle yakndan

ramen birbirini pek tanmad grlr. Madame de Stael'in Almanyaya Dair adl hayrhah bir tanma abas olan yaptnn olumlu ve olumsuz fakat bir hayli tepki yaratmas bundan ileri gelir. Sonra durum deiti. Yzyln ortalarnda Fransz yazar Slovakya'da folklor aratrmalarna karken, skandinav saga'lar Avusturyalya kaynak oluyordu. Balkan uluslar da birbirlerini
tanyordu. Bulgarlar Yunanllarn yaptklarndan 18. yzyldan beri etkileniyordu. Srplarla Bulgarlar bir kltr alverii iinde idi. Ama Osmanl Trk herkese kapal idi; bunun dinin snrlamasyla ilgisi yok. Nitekim Mslman Arap, Trkle ok ilgilenmezdi. Szde Arapa bilen Trk aydnlarnn bile Araplar arasnda neler olup bittiinden haberleri yoktu. Kapal kompartmanlar halinde yaayan Osmanl milletlerinin iliki azl, Osmanl idaresinin bandan beri tevik ettii bir politikayd. Ancak bu kapallktan en son kurtulanlar, daha dorusu kurtulamayanlar Trkler olmutu. 19. yzylda bu cemaat sisteminin eskimi ve gln bir politika olduu akt, ama stnde fazla dnen de yoktu. Bu anlamda Panislamizm bile lafta ve yaftada kalm, hibir zaman imparatorluun mslman halklarnn karlkl kltrel alveriini hzlandran bir ideoloji ve hareket haline

gelernemitir. 19. yzyln dnsel ve kltrel ksrln douran bu kapalln halen byk lde sregittiini belirtmek gerekir. Trkiye'de dnce ve sanat alamnda tam bir zgrlk ve d dnyaya alma hareketi yok. Gene ne Yunanllar, Bulgarlar, Macarlarla, ne de ran ve Arap dnyasyla kltrel al-veriimiz var. Uzaklardaki Amerika ve Fransa bize yanbamzdaki Araplardan. Balkarllardan, Ruslardan daha yakn ... Trkiye'de son yllarn en ilgin ve komik olay, Macar dnrlerin yazdklarndan Anglo-Sakson dnyas araclyla haberdar olmamzdr. Yunanl yazarlar da Nobel aldklar zaman ltfen okuyoruz. Herkes Trkiye'nin hzla deitiinden sz ediyor. Elhak yledir. ISO yldr Trk halk yapsal deimenin ve bundan doan farkl nitelikteki olaylar zincirinin iindedir. Ama bu deimenin etrafl ve derin bir tasvirini yapacak edebiyat ve dncemiz yok. Olamaz, nk ne olduumuzu anlamak iin etraf iyi tamyp kendimizle karlatrmak gerek, ilham almak gerek. .. Deien insan-evre ilikilerini kavrayacarnz ve toplumu20

muza yeni bir soluk verecek, yol gsterecek bir edebiyat yaratamadmz ak. Trk roman, Tanzimaftan bu yana deien evreyi alglayamayan aydnn elindedir. Imparatorluk zorunlu bir modernleme iine girmiti. kta zerinde deiim ge irrnee hazrlanan rengarenk bir topluma, en azndan mer Seyfettin gibi bakmasn bilen yoktu. nce Ahmed Mithat Efendi okuyucuya retmenlik yapyor, sonra o ve dierlerinin gayreti "nasil Osmanl kalsak da Frenk mukallidi olrnasak" tezi etrafnda younlayor. Tanzimat'tan bu yana hangi esere baksak, bir Rakm Bey'le Felatun Efendi karlatrmas bulursunuz. Bu sabitleen zppe ile Osmanl kutuplamas konusu, Osmanl aydnnn modernleme olgusunu kavramaktaki aczinin bir gstergesidir. 19. yzyln son eyreindeki calkarnlarda edebiyatlar Servet-i evresinde teknolojik yenilikleri tamtmakla meguldr. Abdlhamid sansrn mazeret diye gstermek yetmez. Osmanl aydm, iindeki dnyay yeterince tansa bu sansrn kurduu an dna kmasn bilirdi. Sonra Milli Edebiyat devri, sonra Ky Romanlan devri, sonra Kadn Romanlan devri... Kadn romann mutlaka kadn romancnn yazdn dnmeyin. Genellikle bu tr romanlan hi ilgisiz yerden yola kan erkek yazarlar yazyor. Trkiye toplumunun romanm yazaym derken, bir de bakyorsunuz elbise deitirmi bir Kerime Nadir ... Okuyucuya bir yzyldr romanlar araclyla bilmedii, eilmedii gerekler getirilmektedir. Ama insanla deien evre arasndaki ilikiyi gl ve btncl bir biimde kavrayarak deil... Trk airi ve edibi Tanzimat'tan sonra edebiyatta politika yapmaya balad. Divan airi, iirde politika yapmaz, toplumu eletirmez, yazan da, dinleyen de edebiyatta bir ruhi dinlenme ve tecerrd yolu arard. 17. ve IS. yzyln adam devletin politikasn, toplumsal buhran elbette ki eletirir, are gsterirdi, ama edebiyat araclyla deil...

19. yzyln edip ve airi bu nedenle biraz bocalad. nk ed ebiyatta politika yapmak, toplumun sorunlarn ilemek, toplumbilimcinin, tarihinin yapt gibi kolay deildir, ok zordur. Bugn Trk roman ve tiyatrosu gndelik fikir ikliminin manifestosunu yazyor sadece ... (Gnlk demiyorum, "gndelik" diyorum).

ada olmakla aktel olmak farkl eylerdir. Btn sorun da bu engeli krabilmektedir. Trk iirinin, romana gre daha zengin ve renkli oluunun nedeni burada ortaya kyor. nce gelenei var. Sonra kulland dil kendine zgdr. air iirinin gzelliini tercme yoluyla edinemez, dnyaya bakarken dar drbn kullandysa ve baknda yavanlk varsa, yazd ey iir olmaz ... Edebiyat avukat deildir. Avukatn savunduu dava dosyasyla edebiyatnr izecei dnya arasnda boyut fark vardr. Edebiyat dnyay resmetmesini bilirse tezin dorusu da ortaya kar. Gnmz aydn kendini ifade etmek istediinde herhangi bir Ortadou lkesinin aydnna gre ok daha az tabu ile karlayor. Bunda laik gelimelerin byk pay vardr. Trkiye idarede ve hukuki yapda Tanzimat'tan beri pratik bir ihtiya ile laik sisteme doru yneliyordu. Cumhuriyet laik toplum ve devletin dzenlenmesini tamamlam, stelik eskisinden farkl olarak laik ideolojiyi getirmitir. Yani laiklik, ilk defa olarak Trk toplumunda tabular ykma alkanlnn devlet eliyle toplumun bireylerine kazandrlmas demekti. Belki bu imkan ve alkanl edinmek konusunda Avrupallar gibi uzun mcadeleler geirmediimizden olacak, laik ideolojinin resmen yerletirilmesinin Trkiye toplumu iin ne byk bir tarihi imkan olduunun bilincinde deiliz. Cumhuriyet'le tabuyu ykabilmek imkan douyor, byle bir toplumda aydnn zgrce kendini gelitirebilmesi, ne dersek diyelim kolaylamtr. Bu lkede edebiyatn geliememesinin suu sadece idarecilerde ve idari mevzuatta deildir. Bazen aydnlarmzn dar kafall da birinciler kadar zararl olabilmektedir. Azra Erhat'n deyiiyle; "Sanatnn bu lkede dirisi kadar ls de rahat braklmyor22

sa" aydn grubu da biraz dnmelidir. Aydnn dnce kmazndan kurtulmasnn yolu Doululuk-Batllk kavgas deildir kukusuz. Zaten Dou kltrnden, Osmanl mirasndan sz edip ah vah edenler, ne gariptir ki ounlukla bu iten hi anlamayanlardan kyor. Geleneksel kltr aramak, Trk toplumunun zgnln saptamak ve Trk romann kendi zgn koullarmzIa yaratmak gibi teorik safsatalarn hibir anlam yoktur. Aslolan, zengin ierikli roman yazmaktr. Zaten o zaman Trk roman ve Trk rornancl gibi kavramlar da ulusal piyasada kendiliinden doar. yi bir eitimden geen ve dnyaya ak ulusal aydn grubu sadece romanda deil, edebiyatn her alannda ayn baary gsterecektir. Hatta edebiyatn dnda Trkiye'de nl Avrupa tarihileri. talyan sanat tarihileri. spanyol edebiyat uzmanlar veya ran'n toplumsal yapsn iyi bilen sosyologlar. Afrika lkelerinin ekonomisini yakndan tanyan uzmanlar gibisinden aydn tipler yetimedike bu lkede iyi romanc ve tiyatro yazarnn yetiememesi de doaldr. Kendi iine kapank insanlar verimsizdir ama toplumlar saldrgan ve zararl olur. Trk aydnnn dnyaya kapal olduunu sylyoruz ama ald zaman daha beter kapandn pek sylemiyoruz. "Avrupahyz" diyoruz. Balkanlar ve Ortadou'dan ok sk sz ediyoruz ve zaten o blgede yayoruz, ama bizde da alma sadece Anglo-Sakson kanal ile olur. Bugnk dnyada aydnn olaylara egemen olabilmesi, onlara farkl gzlklerden bakabilmesi ile mmkndr. Bir haberi bile Newsweek'den okumak baka eydir, Le Monde'dan baka ... D dnyaya hem kendi deerler sistemimizden koparak, hem de onlara bal kalarak birlikte bakmay bilmek gerekir. Trk aydn idarenin sansrnden nce kendi kafasndaki sansr ve kapall ykmak zorundadr.

23

Lbnanl Maruniler, Franszcadan hereyi okuyorlard. Onlarn serbeste okuyup tarttn Trkler okuyamazd.

Osmanl Mirasndan izgiler'

2 4

ildi. Kzl Sultan derlerdi, Kayzer ll. Wilhelm de onun kadar despotluk meraklsyd. ar lll. Aleksandr onunla kyaslanamyacak bir eellam. Ama Sultan Abdlhamid, Osmanl lkesinin paralanmasna neden olarak ~ltan ll. Abdlha,mid, lkesini demiryollaryla kuatmak istyordu. Istanbul dan Anadolu ortalarna, Suriye'den bala yp Arabistan'n kzgn llerine uzanan demiryollar bir bakma onun eseridir. Bu yzden yabanc kumpanyalar tarafndan dolandrlrken, Hicaz demiryolunu mslman sermayesiyle gerekletirmesi bu dolandrcla bir tepkiydi. Sultan Abdlmecid demiryolu hayranyd. Sultan Abdlaziz de yle, hatta Baron Hir'in demiryolunu Topkap Saray'nn bahesinden geirme talebini, "Yaplsn da, isterse srtmdan gesin" diye kabul etmiti. Cumhuriyet'in o. Yl Mar, anayurdun drt bir yannn demir alarla kuatldn haykryordu. Osmanl devletinin yabanc kumpanyalardan ektiini milli demiryolu politikasl'la sona erdirmek, yani son devir Osmanl aydnn zlemlerini gerekletirmek Cumhuriyetilerin ilkesi olmutur. Modern Osmanl istibdadnn kurucusu Abdlhamid, Anadolu'da en gl liseleri kuran, Tbbiye'de ve Harbiye'de yabanc dil eitimini gelitiren (en iyi Rusa lgat ve gramer kitaplar bu devirde yazlmtr), hatta modern anlamda Darlfnn'u kuran hkmdardr. Devrinde iyi matematikiler vard. Ama Osmanl tarihi en sefil biimde yazlrd. Felsefe bilinmezdi. Abdlharnid, devrinin karikatrlerinde izildii gibi bir harem hkmdan deMerutiyet rejimini gryordu. Merutiyeti dnceyi nlemek gibi bir ham hayalin peinde kotu (hep yle yaparlar nedense?). rnparatorluk, Trklerin felsefe, tarih okumamalar ve renmemeleri sayesinde kurtulacakt ama, Makedonyallar Bulgarca, Rumca ve Srpadan;

19. yzyl sonunun girdabna kar durmak zorunda kalan Osmanl Trk aydnlar, onun bu gnlk politikas yznden karacahil kaldlar. Bu ezik adamlar Merutiyet'ten sonra bir imparatorluu srtlayp ate ortasndan geeceklerdi, geemediler tabii ... rnparatorluk naslolsa dalacakt, dald da. Ama dalana kadar Anadolu genlii Yemen ve Balkan jandarmalnda, aydnlar da sansrn basksnda eridi. Cumhuriyet daha ilk anda aydn kadrolarn skntsn ekerek hayata admn att. Son Osmanl aydn kuan anakkale'de, Kafkaslarda, Arap llerinde kaybetmitik. 19. yzyln Trk aydn, gerekte sandmzdan daha uyank ve ana dnk bir gruptu. Sultan, lkenin arkeolojik zenginliklerini gnlk kar politikas iin Almanlara ikram ederken, Osman Hamdi gibi beynelmilel bir mzeci Muze-i Hmayun'u (stanbul Arkeoloji Mzesi) kurmutu, kazlar balamt ve Gazi Ethem Paa Yunan muharebelerinde Teselya'dan eski eser kaldrp Istanbul'a getiriyordu. Trklerin eski eserlere ta ve kire diye bakmad anlalyor. u halde bu lkenin tarihi zenginliklerinin yamalanmasndaki trajik boyut sanldndan daha derin ... Sultan Abdlhamid Mebuslar Meclisi'ni datmt, ama Anayasay kaldrmamt. Hatta o anayasann kabul yazsn gznne alrsak, anayasay ihlal ettii de sylenemez. slamcln ban ektii syleniyor. Dorudur. Ama imparatorluun Ayan Meclisi -ki, gya slamdaki usl-i meveret esasna gre kurulmutu-

25

te bir orannda yesi gayri mslimdi. Datlan Mebusan Meclisinde idare, adliye, maliye yannda d politika da eletirilmiti. Koca Reit Paa peynir sevmezdi. "Zevk meselesi" demeyin. Fransz peynirlerini Fransz zerafetiyle yemeye alanlardan nefret ederdi. Devrinin frenk mukallidi ve gln Franszcal Hariciye terifatcs Kamil Bey'i bu yzden hep terslerdi. Tanzimat'n gavurt l) sadrazamnn, muhafazakar Cevdet Paa ile Osmanl ananesini ve klasik kurumlarn korumak iin Ali Paa grubu ile nasl ekitiini, Cevdet Paa'nn kz Fatrna Aliye Hanm, Cevdet Paa ve Zaman adl kitabnda yazyor. Osmanl miras Bizans mozayii gibidir. Renkleri semek iin biraz beklemek, bir daha bakmak gerekir. raar Saray'n basan mollalar, Merutiyeti liberal ve dahi sosyalist grl Ali Suavl'nin adamlaryd. Ali Suavl'nir baz konularda Sultan Mecid, Sultan Aziz ve Sultan Hamid devrinin muhafazakar devlet adam A. Cevdet Paa'ya ta kartacak bir muhafazakar olduu da malum. Sadrazam M. Emin Ali Paa muhafazakar biliniyor, oysa teorik olarak Osmanl inkilap dncesinde yeri vardr. Medeni 'Kanunun kabuln isteyenlerden biri de odur. 1B50'lerde Azeri reformatr Mirza Fethali Ahurdzade, Osmanl Encmen-i Daniine (Ilimler Akademisi) Latin harflerinin kabuln nerdiinde kap dar edilmedi. Yneticilerin bu ii gerekletirecek halleri yoktu, ama kendisine hak verdiler, bir de Mecidiye nian ... Tutucu veya ilerici grnen btn Osmanllar toplumu deitirmek istiyordu. Yol ayrmnn banda hepsi de uzaktaki ayn ky gzlyorlard. 26

Sultan Hamid, Koca Reit Paa, Fuat Paa, Midhat Paa, Resneli Niyazi, medreseliler, mektepliler; hepsi ayn eyin peindeydiler. Kartlklar kadar ortaklklar da vard. Bu kaosun iinde Mustafa Kemal Atatrk'n ayr ve sekin bir yeri vardr. Ama onun da Osmanl mirasndan edindii bir nitelii vard: Merutyyetilii ... Trkiye'de modernleme tarihi bir zorunlulukla ortaya kt. Kanlmaz olan, deiikliin kendisiydi. O deiikliin yntemleri atma konusu oldu. nsanlar zorunlu modernlemeye Batclk, Douculuk, slamclk. Ulusuluk, Mdahalecilik ve liberalizm gibi kavramlarla girdiler. 19. yzyl, gelenekle ada olann, cehalet yannda bilimin arpc rneklerle yaad devirdir. stanbul halk Tbbiye hocasndan frkye, frkden eczacya dolanrd. ou kibar ailenin Franszca mrebbiye getirdikleri oullarn, bir yandan da Mevlevi dergluna gtrp eyhin elini ptrup tarikata soktuu bilinir. Osmanl siyasl ve kltrel tarihini 19. yzyldaki kadar ahmaklk ve zekann bir arada srtlad grlmemitir. ad ideolojilerin iinde adalk, en ada geinen siyasal hareket ve ideolojilerde de donukluk ve gelenekilik yanyana yayordu. Kltr hayatnda da bu ikilem ve ztlk grld. Osmanl imparatorluunun son vakanvisi Abdurrahman eref'in kaleme ald tarih ancak orta mektep kitab olur. A. Cevdet Paa, Hammer'den sonra kalene ald tarihinde geni bilgili bir zgn adamdr, ama nihayet 50 yl kaleme almtr. Lanetle ard ve kafiyeli methiyelerle tarif ettii kiiler yan yanadr bu tarihte. Ama ayn ortamn iinde Avrupal meslektalarna ta kartacak bir iki tarihi de yetiti. Nihayet Trkiye'nin en byk tarihisi, tamamen Osmanl muhitinin ve Osmanl asrnn Cumhuriyet'e devrettii Fuat Kprl'dr.

Kprl, Avrupa'da okumamt. Hatta Mercan dadisi dnda daha yksek bir eitim kurumunu da tamamlamad sylenir. Sahanardan ald kitaplar ve tarih bilenler sayesinde, yani Osmanl aydn evresinde yetimiti. Hala Osmanl tarihilerinin
27

en by olma niteliini korur. Durkheimc sosyolojiyi Ziya Gkalp'ten ald sylenir. L Lefebvre'in Anna/es okulunu da tarihi metod olarak alm, Garp tarihilii yntemini stanbul'da iyi renmiti. Ama Osmanllnn ve Trklnn etkin bir kalnts da vardr. Onun reddettii Bizans mirasn hala reddediyorlar. En etkili tarihiydi ve yaad dnemin en iyi sosyologlarndand. niversite Reformunda Alman bilginlerin Edebiyat Fakltesi'ne girememesi onun iidir. Belki bylesi iyi de oldu. Osman Nuri (Ergin) 1922'de baslan Mecelle-i Umur- Be/ediyye adl byk eserin yazardr. Eser herhalde 1910 sralarnda tamamlanmt. O devirde Avrupa'da bile ehir tarihine byle bakan bir eser azdr. ehire, kurumlar ve iinde bulunduu sosyal evrenin evrimiyle bakyordu. Hatalarna ramen bu bin kusur sahifelik eserin daha iyisi halen yazlamad ve yazlamaz. Osman Nuri Bey de mrnde stanbul'un dna pek kmayanlardand ve Osmanl evresinin rnyd. Mehmet Sreyya Bey Osmanl imparatorluu tarihinin Whos Who'su demek olan 5icill-i Osmani'nin yazardr. Halen almas imkansz olan bu birinci snf biyografik eserin hangi zahmetli yollarla yazldn tasavvur etmek gtr. M. Sreyya Bey, bazen mezarlklarda geceliyormu mezar talarn tararken ... Hatra deftersiz, gnlksz. nfus kaytsz, vaftiz deftersiz bir Osmanl imparatorluu biyografisi hazrlamak o devrin Avrupa ulemasna bile parmak srtacak yeni ve orijinal metodlarn uygulanmas demektir. Muzaffer erif, bilimsel anlamda sosyal psikolojinin kurucularndandr. Bugn M. 5hariff dipnotuna bol bol rastlanmayan bir sosyoloji veya psikoloji kitab hemen hemen yoktur. Bu byk atlmn salayan deneylerini 1940'larda bu ortamda, Ankara'da yapmt. alacak derecede parlak insanlara ramen, yakn devirler kltr tarihimizde bu adamlarn bir araya geldii kadrolar gze arpmyor. Onun iin belirli dzeyde kadrolarn ortaya kmaya

balad bir ortamda aydn evrenin rselenmesi, Trkiye tarihinde lekeli bir olayolacaktr. Kltrel geliimin ve bilimsel hayatn mdahaleden uzak tutulmas, sadece desteklenmesi gerektii aktr. Btn karamsarlmza ramen, yakn gemie ve hale baktmzda Trkiye'nin saygn bilim ve kltr adamlarna sahip olduu ve saylarnn daha da artaca aktr. Bu lkede imdiye kadar en saygn i gren ve ilerleme gsteren takm, aydnlardr. Farkl yanlar olsa da, hepsinde ortak olan renk budur.

28
29

joseph Hammer ve Osmanl Tarihilii

16. yzyl Avrupalsndan ok, lS-19. yzyl Avrupalsnn tutumudur. Bu yeni tr yaklamda Avrupal kendi deerler sistemi iinde baz karlatrmalar yaparak Avrupa'nn bykln betimlemekten geri kalmad. Bir yandan da bu dnyann tarihini vazgeilmez biimde Deuyu anlamann bir anahtar olarak dnd ki bu dorudur. Dil ve tarih zerindeki aratrma yntemleri gelikindi, kafalarda bir Avrupa narsizmi egemen olsa da Doulularn yapamad biimde bu lkeler renildi ve Dou halen Avrupa pryantalistlerinden reniliyor. Kukusuz ilerleyen zaman ve aratrmalar Avrupal Doubilimcilerin (Oryantalistlerin) arasnda farkl ve daha doru dnen insanlarn saysn da arttrd. Bu nedenle son zamanlarda Ortadoulu bilginlerin bazlar gibi Avrupa oryantalizmini emperyalizmin hizmetinde ve yanl retilerden kurulu bir dalolarak dnp toptan reddetmek pek salkl bir dnce deildir. Doubilimin Maxime Rodinson, Barthold gibi bilim namusuna sahip, salkl dnen hizmetkarlar da vardr. Daha 19. yzyl sonlarnda Avrupa uygarlnn gkten inmediini dnmek ve bu uygarln kklerini Douda da aramak eilimi, tarihilerin bazlar kadar, dilbilimciler, metin analizi yapanlar, arkeologlar ve edebiyat tarihileri arasnda da taraftar toplamt. Bilindii zere IS. ve 19. yzyln tarihi dncesi Avrupa ktasndaki mahkrn uluslarn (ek, Polonyal, Macar) ulusal mcadelelerinin ideolojisini de besliyordu. Tarih onlarn ulusal kimlii, talep ettikleri zgrlk ve bamszlk haklarnn tapu senediydi. Yunan ayaklanmasnn kknde dnce olarak eski Yunan'n grkemi yatyordu. Bu tr bir tarihi dnce dier Balkan uluslarn da etkiledi. 1762 ylnda Aynaroz'daki Hilander manastnnda Paissiy adl bir Bulgar rahibi, popler nitelikteki Slavyan-Bulgar Talihi adl eserini tamamlad. Bu tarihselci milliyetilik, Balkanlarda bir bakma Montesquieu ve Aydnlanma tarihiliinin etkilerini beklemeden domu gibi grnyor. Avrupa romantizminin doruuna yaklat bir dnemde, Avrupa oryantalizrni soukkanl ve pozitif bir tarihilik havas iinde geliiyordu (buradaki pozitif terimini olumlu deil, daha ok

vrupa dnce ve sanat dnyas IS. yzyl sonundan itibaren nceki devirlerden farkl olarak bilinli bir Avrupa narsizmi iindeydi. Ayn yzylda gelien ve genileyen Avrupa, Dou ve Ortadouya daha dikkatli bilimsel aratrmalar yaparak gereini duydu. Bu elikili bir ifade gibi grnr, ama gerek eliki, gelien Avrupa'nn kendi dndaki dnyaya bak biimindeydi. 16. ve 17. yzyln Avrupals Douya yabanc bir diyar olarak bakar, ancak bu bakta bir sank vardr. nyarglar dine yneliktir. Ortaa ve Rnesans devrinin seyyahlar dman da olsa sadece kendilerinden farkl bir toplum olarak bakmlardr. Hibir zaman bir kmseme yoktur. Yaplan karlatrmalarda bu tutum grlmektedir. IS. yzyln seyyah ise ounlukla iktisat bilgisi olan bir tccar, siyasi mdahale iin lkenin i durumunu aratran bir diplomat veya bir tarihiydi ve bu lkelere kar deiik bir yaklam vard. Avrupal, ister istemez Dou lkeleriyle geri kalm, deime kabiliyeti olmayan bir dnya olarak ilgilenirdi. 16. yzyl seyyah Mslman toplum iin ne derse desin, dini bu tr aklamalarda neden olarak kullanmaz. Laik bir sosyal bilimin veya toplum analizinin leitmotifi olarak din olgusunu ele almak dindar
30

hukukularn pozitivizmi gibi metinlere ve olaylara bal kalan bir alma olarak aldm). Yorumlar, yzyln dnsel zenginliinin ve speklasyon alkanlnn dnda kalyor, dar, betimleyici bir yntemle yaplyordu. Avrupa oryantalizminin buna ramen yer yer Avrupac ve Hristiyan bir tutuculuun etkisinden kamadn da belirtelim. Fransa'da Sylvestre de Sacy ile balayan bu gelenek, Almanca konuulan blgede Joseph Hammer von Purgstall ile devam etmitir. Osmanl imparatorluunun tarihinin iki nemli olay arasnda (1774-1856) yaayan]. Harnrner, Purgstall nvann ad geen aile tarafndan varis olarak seildii iin edinmitir. Kendisi Maria Theresia Akademisi'nde Dou dilleri okuyatak diplomasi mesleire girdi. 1799'da stanbul'da Avusturya eliliinde bir greve atand. Bu yllarda Osmanl imparatorluunun baz yerlerinde ve Msr'da bulundu ve hayli tarih malzemesi toplad. Bunlar srf Mslman Dounun tarihi ve edebiyat ile ilgili deildi, eski Msr ile ilgili baz malzemeler de toplamtr. Istanbul'a 1802'de tekrar atand ve 1806'da Ya Konsolosu oldu. 1807'de Paris'e gittiinden nl Doubilimci Sylvestre de Sacy ile grt. Sacy onu etkileyen bir bilgindi. Hammer'in devrinde Doubilimin baaryla retildii bir kurum yoktu, o kendi alma ve aratrma yeteneiyle kendi yolunu izdi. Harnrrer, 19. yzyln kendini yetitiren (seIJ made man) tipik bir burjuva aydndr. Kaleme ald ve Rus ar . Nikola'ya ithaf ettii 10 ciltlik Osmanl Devleti Tarihi, Osmanl imparatorluu zerine yazlan ilk modern tarih sentezi saylr. Gerekten de Harnrner, vakanvislerin ve baz Avrupallarn dzeyi dk denemeleri dnda ilk modern Osmanl tarihisi saylabilir mi? Kendisinden nce 1714-1716 yllarnda Eflak Beyi Dimitri Cantimir Avrupa tarihilerinin yntemini izleyen' bir Osmanl tarihi

edebiyat zerine ilk byk derlemeyi 3 cilt halinde 1787'de Giarnbatista Toderini kaleme almtr. Ama Hammer'in bu ncleri aan bir taraf vard. O, devrinin Alman edebiyatnn gzel uslba sahip bir yesi, ariv ve kaynaklar geni ve karlatrmal olarak tarayan ilk Osmanl tarihisiydi. (Hammer Osmanl ariv belgelerini tanmaz ve bunlar kullanmamtr. Daha ok yazma tarihler ve mecmualar ilk defa toplayp deerlendirrnitir, Buna karlk Avrupa arivlerindeki Osmanllarla ilgili belgeleri geni lde kullanmtr). Onun kuru pozitivist bir tarihi yntem izleyerek, zengin malzeme kullanmyla kaleme ald tarih gnmze kadar deerini korumutur ve baz fahi hatalar, yeni bilgiler getiren olaanst almasna duyulan hayranlk yznden ho grlmektedir. Hala nemini koruyan yaynlanm ve yaynlanmam almalar (sonunculara rnek Viyana Milli Ktphanesindeki Vassaf Tarihi'nin yzlerce sayfalk tercme msveddesidir) adalar kadar bugnn tarihilerinin de eriilmez olarak niteledikleri alma rnleridir. Hegel, yzyl dncesinin temel kitaplarndan biri olan Tarih Felsefesi Dersleri'nde Dou uygarlnn dnya uygarl iindeki yerinden sz ederken; Goethe'nin Weststlicher Diwan'n Dounun Bat zerindeki etkilerinin bir rn olarak tanmlar. O'na gre, Goethe ile Cermen uluslarnda bulunan bamsz ve soylu bir fantezi, Dou rzgarlaryla harekete gemitir. Hegel'in Geethe'yi abartmas bir yana, gerekten Alman edebiyatna ve hatta Avrupa iirine yeni bir soluk kazandran bu yaptn ortaya knda, bir baka bilgin ve edibin almasnn pa33

kaleme almt. Cartirnir, Dou ve Bat kltrne sahip sayl aydnlardand. Hammer'e gre daha ksa bir tarih yazm, ariv malzemesinden hi yararlanarnam, olaylarn iinde olduundan Hammer kadar soukkanl olamamtr. tk modern Osmanl tekilat tarihini bir bakma L. E Marsigli ve D'Ohsson, ilk byk Osmanlca szl (Latince, Lehce (Polorca), ltalyanca, Almanca karlklaryla) Meninski, Osmanl

y da vardr. Bu kii tarihi j. Harnmer'di. l812'de Farsa'dan evirdii Diwan des HaJis (Hafz Divan) edebiyat evrelerinde bir esinti yaratm ve Goethe de bu nemli eviriden etkilenmiti. l853'de, 19. yzyln bir baka byk dnr Friedrich Engels, Harnrner'i yle tanmlyordu: "Osmanl imparatorluunun tarihi ve bu halk hakknda hibir salam bilgiye sahip deiliz. Bu lkede hizmet gren aylak diplornatlarn arasnda saygdeer tek istisna, Alman tarihijoseph von Hammer'dir"*. Harnmer'in bugn bile daha iyisi yazlamaz grnen LO ciltlik Osmanl Devleti Tarihi'nden baka, iki ciltlik Osmanl Devlet Tekilat, Vassaf'dan evirdii ve henz baslamayan Ilhanllar Devri Tarihi, Knm Hanlg Tarihi, Det-i Kbak ve Altunordu Hanlg Tarihi, Dou dilleri ve edebiyatma dair kabark bir eviri ve monografi listesi, asl nemlisi 4 ciltlik Osmanl iir Sanatnn Tarihi, Istanbul zerine yazd byk rehber gibi, toplam binlerce sayfa tutan, hayret ve sayg ile anlan almalar vardr. Bununla beraber belirtmek gerekir ki, 19. yzyln tarihileri arasnda snrsz yazma yeteneine sahip tek adam Hammer deildi. Onun kadar derin aratran ve ok yazanlar btn Avrupa'da vard. Gnmz insannn ok daha az yazmas, ok yaznca ok samalamasnn ilgin sosyo-kltrel nedenleri olmaldr. Hammer'in yazdklarnda, o an tarihiliine egemen olan fikir iklimi ve an tarihilerinin cevaplamaa altklar sorular gze arpmaz. O, Osmanl imparatorluunda ykselen ulusalcla, Balkanlardaki kaynamalara kar ilgisizdir. Hilander Manastrndaki rahip Paissy bile ann gelimelerine ondan ok daha fazla duyarldr. Hammer yazd tarihi pozitivist bir titizlikle 1774'e kadar getirip bitirmi, bir bakma Osmanl imparatorluunun bundan sonraki grltl 50 yln bilerek dlamtr. Osmanl tariheisi A. Cevdet Paa da grnte Harrrner'den daha kaytsz bir tavrla, Taih'ine onun kald yerden devam etmitir. 34

Oysa 19. yzyln balarnda Avrupa'da bir dizi byk tarihi vard ve bunlar Hammer'den daha farkl bir yorum ve uslp sahibiydiler. l Sl l ylnda Rusya'nn nl tarihisi Karamzin (1776IS26) ar 1. Aleksandr'a Eski ve Yeni Rusya Hakknda Notlar adl eserini sundu. Bu, onun 12 ciltlik byk tarihi lstorya Gosudarstva Rasiiskoga'nun (Rusya Devleti Tarihi) bir girii idi. LS16 ve IS24 arasnda bu eser bitti. Karamzin nl estetiki Bielinski'nin sonradan dedii gibi: "Rus dilini Latin cmle yaps ve eski 510vince artklarndan ternizleyen, konuulduu gibi yazmay reterek ulusal dili gelitiren" yazardr. Ama dier taraftan Karamzin bir monarist idi. Fransz devriminin etkilerine kar Rusya'da arlar otokrasisinin ideolojisini gelitirdi ve yazd tarih Pukin'in de eletirdii gibi milletin deil, hanedann tarihiydi. Fakat Karamzin uzun ve youn ariv aratrmalar, gelimi yntemi ve parlak uslbuyla gerekten antsal bir tarih yazmt. lS30'larda Hamrner'in Osmanl tarihini tamamlayp ar'a sunduu yllarda bir baka Rus tarihisi Solovyev, Rusya tarihi yazmaa balamt. Hegelci dncenin etkisindeydi. Bu Hegel'in ikayet edecei bir Hegel yorumuydu ama, 19. yzyl Avrupa'snda Hegelci tarihilik byle yaplyordu. En Eski Zamanlardan Beri Rusya Tarihi'nin 29. cildini de lS51'de tamamlayan 50lovyev, Rus tarihinin ruhunun ve devlet olgusunun birlikte evrimini serimleyen zengin malzemeli bir ant yaratmt. Bunlardan baka eski Roma'y ve Hristiyanl lmsz bir biimde yorumlayan Gibbons vard. Fransz devrimini. Restorasyon devri iinde yeniden yaatacak bir yorumla kaleme alan ve Avrupa tarihini liberal Hegelci bir dnme yntemi iinde yeni bir uslpla yazan Michelet, historisist (tarihselci) pozitif yntemle btn dnya tarihini kalemine dolayan nl tarihi Leopold von Ranke hep onun adalandr. 183Tde Fransz devrimi tarihini, Michelet'nir tam tersi bir yorumla yazan T. Carlyle da onun adadr. Carlyle, tarihi tanrsal grevle yeryzne gnderilen kahramanlarn ynlendirdiini iirsel bir uslpla is-

35

bata alan ve sadece yurttalarn deil, Avrupa'nn her tarafnda baz gruplar etkileyen bir tarihiydi. Hammer'in bu mistik ve heroizm (kahramanlk) merakls tarihi ile de herhangi bir ba ve benzerlii yoktur. Hammer bir yerde Ranke'rin tarihselci soukkanllna sahipti ama, Ranke'nin rencisi, talyan Rnesansnn usta yorumcusu Burckhardt'n liberal yaklamlarndan ve dnya grnden onda esinti bile yoktu. Bu yazarlar, binlerce sahife tutan ve belirli bir tarih gr getiren antsal eserlerini zengin ariv malzemesi ve edebi metinlerin desteiyle yaratmlard. Byle bir ortamda Hammer'in soukkanl pozitif tutumla yazmasn nasl aklayabiliriz? Herhalde n planda Doubiliminin nde gelen temsilcisi Sylvestre de Sacy'nin soukkanl uslbu onu da etkilemitir. lkinci etken, Hammer'in Avusturyall olmaldr. O Avusturyal yazar Franz Grillparzer gibi imparatorluun adamdr. Etnik bir ulusalclk veya okuluslu imparatorlua ters gelen her trl dnce ona uzaktr. Osmanl imparatorluunun temel esi olan Trkler arasnda da o ada ulusalclk deil, slami bir Osmanllk kavram egemendi. Tarihinin ilk cildinde Osmanl Trklerinin Asyai kkeninden sz eder ama Trkler bu kkenleriyle vnmez, hatta Asya'nn ykc kabileleri ile olan akrabalklarn inkar ederler, der. andaki Osmanll iyi anlam ve o kavramla tarihini yazmtr. "Fakat 1860'larda aslnda bir Polanyal mlteci olan Mustafa Celaleddin Paa (Kont Borzecki - Nazm Hikmet'in de ana tarafndan byk ceddidir) Osmanl modernlemesine yapt byk hizmetler yannda, bir de o an ulusalc anlay iinde Les Turcs anciemes et modemes adl bir kitap yazd. Bu eserinde Hammer'in uta11llan gerek diye nitelendirdii noktay, yani Moollarla Trklerin akrabaln reddediyar ve Trk-Hun akrabal zerinde durarak, Trklerin byk bir Avrupat gebe rk olduunu savunduktan sonra Trklere yeni bir tarihi misyon veren yorumlar yapyordu.

Macar Arminius Vambery ise daha da ileri gitti, Trklerin, Macarlarn ve Moollarn akrabalndan sz edip "tarihi byk bir rkn varl ve parlak gelecei", gibi savlar ileri srd. Bu grler geen zamanla taraftar toplamaa balayacakt. Nitekim Osmanllar Trk ulusuluura adm attktan sonra Hammer giderek gzden decektir. Osmanl Encmen-i Dari'ine ye seilen, nianlar verilen Hammer gnmze kadar frsat dtke eletirilmektedir. Gerekte de Hammer, bir yerde Katolikliinder kurtulamarmt. Bu Kataliklik bir tr kltrel kalntdr, Avusturyallktr. Yoksa tarihi, mezarn slam usul yaptracak ve stne Yusuf Hammer yazdnacak kadar Dou geleneklerinden de etkilenmiti. Osmanl tarihini devrinin edebi uslbuyla ve devrinin modasna gre izdi. Tarihinde padiahlarn, vezirlerin, kumandanlarn tarihi yapan unsurlar olduu izlenimi vardr, ama slam ve Dou geleneini Osmanl asrlarnn akn etkileyen en nemli yap olarak ele ald ve inceledi. IV Murad' betimleyen u satrlanna gz atalm: "Her sznden, her hareketinden korkulurdu ve kendisine kaytsz artsz uyulurdu. Frtna yaklat zaman kular nasl susup yapraklar arasna gizlenirse, o yaklarken de herkes susar ve kaard." * Avrupa'nn Osmanly grn Osmanllara, Osmanlnn Avrupa'y grn Avrupallara aktard. Viyana'nn, Veredik'in, Paris'in arivleri onun kaleminde deerlendi. Ama 18. yzyl sonunda Osmanllarn ne yapt, ne dnd onun ilgi alan dnda kald. Osmanl imparatorluunda Fransz devriminin etkileri yaanyordu, ama Hammer bunu inatla grmedi ve yazmad. Osmanl uygarlnn niteliini ve kkenini hep Douda arad. Onun Osmanl tarihiliine yapt en olumsuz etki de bu tutumundan ileri gelir. 1815'de tamamlad Osmanl Devlet Tekilat'nn ilk cildinde Osmanl tmar sisteminin kkenini bir rpda

36

Abbasi ve Sasani toprak dzenine balar *. Hammer Osmanl imparatorluunun topraklarndaki eski devletlere Bizans'a, Bulgaristan ve Srbistan'a gz atmamtr bile ...

Osmanl tmar rejiminin douunu Taberi ve Mesudi'den naklettii ah Nuirevan- Adil'e ait menkbelerle aklayan Hamrner, bu kadarla da kalmaz, Osmanl dzeninin temelinde biraz ar biimde Bizans' arayan Gibbons'u eletirir ve onun Dou kaynaklarn tanmadn syler. Ne var ki kendisi de Bizans ve Balkan kaynaklarn tanmaz ve bavurmaz. Osmanl dzenini tamamen Bizans ve Balkanlardan ayr dnmek gibi bir yanl, Hamrner'le balad ve halen de devam etmektedir. Osmanl aratrmalarnn bu yanl ta direndike Hammer'i aan yeni bir senteze ulamas olas grnmyor. Hammer'in yazd Osmanl tarihinin eskidii ama onu aan yeni bir sentezin de hala ortaya konamad sk sk sylenir. Hammer'i aan yeni bir Osmanl tarihi yazmak iin onun yntemi ve bilgisi yeterli deildir kukusuz. Gelien toplum bilimlerinin kavram ve bulgularndan da haberli olmak gerekir. Ama asl nemlisi, Hammer'in dnce ve saplantlarndan kurtulmak gerekir. Osmanl imparatorluunun tarihi ktadaki eski uygarlklarn sahibi olan halklarn birlikte iledikleri bir mozayiktir. Bu mozayik tablonun renk ve konular birlikte yaanan mutlu ve hazin olaylar btndr. Bugnn Osmanl tarihileri n planda Osmanl lkelerinin ovenizmden ve dar ulusalc duygulardan arnm ocuklar arasndan kacaktr. Bu kadrolar dedelerinin yaratt renkli uygarlklar ve birbirlerinin halklarn tanyp sevmek zorundadrlar. Bunu baarabildikleri ve bu miras birlikte deerlendirebildikleri lde, yaayan tarihi ynlendirebilecekler ve Osmanl tarihini de kukusuz en gelikin biimiyle yorumlayp yazabileceklerdir.

Osmanllarn Tarih Yazcl zerine

38

smanl tarihyazcs dediimiz zaman, modern bir tarihiden sz etmediimiz aktr. Osmanl toplumunun vakanvisi, geleneksel Ortaa toplumlarnda grlen bir tarihi tipidir. Ancak gerek iinde bulunduu mekan ve gerekse yaad zaman ynnden 15-18. yzyllarn Osmanl tarihisi ilgin nitelikler gsterir. Bir baka deyile 17. yzyl Osmanl vakanvisi, Ortaa Avrupasnn Gregor de Tours'u deildir. Kiev Rusyas'nn Nestor'u da deildir. Onlardan daha derin ve kapsaml bilgiye ve uslba sahiptir, ama 17-18. yzyl Avrupa'snn tarihileri yannda da baka bir dnyann alglay ve dnn srdrd grlr. Geleneksel toplumun dnce ve yorumlama alkanl onlarda direnle yaar ve vakanvislerimiz, aslnda yava bir evrim geirmilerdir. Ortaa toplumunun tarihisi, o toplumun siyasal ve hatta ynetsel belleidir. Geleneksel toplumun tarihisi, ya sarayn dndaki manastrda gnn olaylarn ve bildii kadaryla gemii kaydeden bir keitir veya sarayn iindeki bir resmi grevlidir. Bu tarihiler ilk anda sanld gibi, sadece hkmdarn eylemini ycelten, uygulad yaptrmlar adil olarak niteleyen ve olaylar saptrarak kaydeden kiiler deildir. Byle bir ilevi, ok bilimsel ve nesnel olma iddiasndaki modern tarihiler de en azndan vakanvisler kadar pervaszca yerine getirirler. Ortaan vakarvisleri, tam tersine sk sk bir kede siyasal iktidar eletiren ka39

ytlar da derler. Bunu kuytudaki manastrn keii kadar, saray vakanvisi de yapar. Imparator Justinianus'un gzde vakanvisi ve sr katibi Prokopios'u hatrlayalm. Osmanllarda Peevi Ibrahim Efendi'ye, Gelibolulu Mustafa Ali'ye bir gz atalm yeter. Bizim anonim Osmanl tarihlerinde (Tevarih-i Al-i Osman) daha sunturlusu da grlr. Ortaan tarihisi, yaps fazla karmak olmayan ve yava deien bir toplumun siyaset kuramcsdr. Duraan bir toplumda tarih pekala tekerrr edebilen bir olgudur ve tarihten ibret al* musibet zuhur etmeden nce nasihat mak mmkndr. Tabii gerektir. Ta Machiavelli'ye kadar Ortaan siyaset bilgisi ve tarihilik, nasihat greviyle ykmldr. Machiavelli'de ise nasihatlk bir slp olarak devam eder.

kendi dnyasndaki insanlarn kavgasn tarafgir bir epopeci (destanc) olarak deil de, soukkanl bir tarafszlkla yazmas doaldr. Sadece o deil herkes yle yapmt. Aristofanes Ban ve dier komedilerinde hangi kenti tutuyor? Hibirini ... Sava sulusu grd herkesi alaya alyor. Thukydides de kavga eden Yunanllarn dramn soukkanl ve bilgece yazmaktan baka ne yapabilirdi ki? Genelde Ortaalarn karanlk bir gerileme devri olduu savm kabul etmek gtr. Ama tarihiliin rnleri ynnden eskiala Ortaalarn karlatrmasn yaptmzda byle bir sava hak vermek gerekir. Ortaa tarihisi, eski Yunan-Roma tarihisine gre daha kapal ve dogmalar daha belirli bir dnyada yaar. Gerekten eski Yunanldaki bireycilik, onda yaad dnyaya kar soukkanl ve bilgece bir bak dournutur. Ama Ortaan menkbeci tarihilii gkten inmediine gre, tarihyazcln bu niteliini biraz da Latin tarihilerin etkisinde aramak gerekir. Gerekten de Romal tarihi, efsane ve rivayetle kark tarihyazclnda Ortaaa rnek olmutur. Titus Livius'un Res Gestae ... 'si parlak slbuna, olaylarn dikkatle kaydna ramen, menkbeci tarihiliin de parlak bir balang ta saylmaldr. Geleneksel Ortaa toplumunun tarihyazcs (vakarvis) efsane ile gerek olay ayrd etmekte pek titiz davranmaz. Bu efsaneler ise biim olarak fizik-tesi olaylar trnde deil de gerek olabilecek, uydurma olaylardr (Rivayet kelimesi daha uygun dyor). Akpaazade'nin Osmanllar Rumeli'ye sal ar stnde geirmesi, Macar tarihyazc Brodari'in Kanuni Sleyman'! Hristiyan hac klnda Budln'e sokup kaplar gizlice Osmanl ordusuna atrmas gibi rnekler sonsuzdur. Bazen hkumdarlara tarihi bir misyon verneyi amalayan menkbeler de ortaya atlr. Osmanl tarihlerinde nakledilen, Osman Gazi'nin ryasnda karmndan kan ulu narn dnyay kaplamas veya Rus vekayinarnelerinir naklettii; Istanbul'un fethi srasnda suya atlan Bizans patriklik tacnn yze yze Novgorod sahillerine vurnas gibi menkbeler buna rnektir. Bizim Osmanl kroniklerinde yer alan ve Ouzhan'a kadar uzatlan Osmanoullar eceresi veya IS. yzyl vakanvisi Enderunlu Ata'nn ortaya att, hilafetin trenle Sultan Selirn'e devri gibi

Ortaan Dou toplumunda da nasihatname denen edebt tr daima tarihi kendisine malzeme olarak seer. Btn bu uzun dnemde tek istisna, ne halefi, ne de selefi olan byk sosyolog bn-i Haldun'dur. Ortaa tarihiliinin bu nasihatilii geni ynlara bir ey retmek, bir bilin vermek amacndan kukusuz uzaktr. Tarih bilgisi sadece dar bir ynetici grubun sahip olmas gereken bilet olarak anlalmaktayd. Burada ilkan Yunan-Roma dnyasyla bir karlatrma yapmak gerei var. Eski Yunan'n Thukydides'i, Yunan-Roma'nn Polybius'u ayr bir adan ele alnmaldr. Yunan dnyasnda tek bana gl devletler yoktu. Yunan dnyas yerelci fakat arasnda youn ilikiler olan, hemehrilik kltr ve dnya grnn egemen olduu bir aland. ehirden ehire dolaan veya ehirleri ayn derecede yakndan tanyan bir Thukydides'in Peloponnes savalarn, yani

40

olaylar da bir siyasi merutyyet formlnden baka bir ey deildir. Vekayirame geleneindeki bu siyasi forrnlclk, yeni alarda daha somut gereklerle ifade edilmee baland. Yenian tarihileri, kalemini ve aratrma gcn bulunduu zaman ve mekann dma karmay bilen kiilerdi. Yaadklar zamann yorumu iin tarihi malzemeyi kullanmasn rendiler. Kukusuz eskian tarihyaztch onlara yntem bakmndan k tuttu, ama biraz daha ileri gittiler. Yenialarda Avrupal tarihi kendi dndaki dnyann ve gemi zamanlarn yapsn da somut belgelerden kannaa ynelmitir. Ortaan Hristiyan veya Mslman tarihileri ise birka dnda, kendi dnyalarn bile rivayetlerin ve bilinen kaynaklarn zikri ile betimlerne alrlard. Bu karlatrmaya gre Osmanl toplumunun tarihisi vakanvistir ve Osmanl vakanvisi yaad yzyln iinde ele alndnda ilgin boyutlar olan, otantik bir tarihidir. Osmanl tarihyazcl okulunu Ortadou devletleri iinde en gelimi ve olgunlua ulam biim olarak ele alanlar vardr. Bu tartmaldr. Bizans, klasik Arap-Islam, bilhassa, llhanllar devri lran'nn tarihileriyle iyi bir karlatrma yapmak gerekir. Gzden uzak tutmamamz gereken bir nokta, kukusuz zamann kendisidir. Osmanl tarihyazclnn eldeki ilk rnekleri 15. yzyldan balyor ve 19. yzylda Ahmet Cevdet Paa'ya kadar uzanyor (sonras ne modern tarihilie, ne de vekayinamecilie girer). Bu zaman iinde Avrupa tarihyazclnn dnce, yntem ve teknik ynden yapt aamalar gznne alalm. Osmanl tarihyazcl modernleen bir dnyada eski slbu en parlak rnekleriyle yaatp gelitirme abasndadr. 7. yzylda Bossuet, Histoire Universalle'inde tanrsal iradenin etkinliini kantlamaa alr, ama yntemi farkldr. Avrupa tarihisi yaad zamann ve mekann dna kp karlatrmal ve belgeli

bir olay anlatrken, Det-i Kpak lkesinin gemiine de biraz deiniyor, hem de olduka doru bilgiler vererek. .. Almancay ve hatta Macarcay konuup anlamas kuvvetle muhtemel olan Peevi, niin Osmanl vakanvisliinden vazgemez veya niin ondan sonra gelenler hi deilse bu yntemi izleyip daha da gelitirmezler? Sorunun cevab g, sanrm kendilerinden daha etrafl, derinlemesine ve bir st dzeyde soyutlayc dnmeyi bekleyenler olmadndan ... Osmanlnn sava teknii ve sava dzenini Avrupal 17. yzyl sonlarna kadar ancak altedebilmitit, ama dnce ve edebiyat dnyas iin byle bir stnlk veya paralellik sz konusu deil, Gerekte Osmanl vakanvisi parlak bir dzyaz slbu, iyi dzenlenmi bir olaylar anlatm gibi meziyetleri yannda, menkbecilikten de ksa zamanda vazgemitir. Ama Bizans tarihyazclar gibi kimi yerde adam lanetlernek veya methiye dzrnek ve dedikodu yapmak bu slp iinde yer alr. Det-i Kpak tarihinden szeden. Almanca tarihlerdeki bilgiyi nakleden Peevt, kendisine glbeeher denen tatldan ikram etmedii iin beddua ettii bir devletlnur tepetaklak oluunu da "Oh camma desin" havasyla anlatverir. Osmanl imparatorluu 15-17. yzyllardaki klasik eskia ve Ortaa imparatorluklarn adeta restore ederek yenia imparatorluklarnn brne uzanmt. Ama askerlik ve ynetimdeki baarlar, bilim ve dnce hayatndaki eserlerle paralellik gstermiyor. Osmanl tarihyazch da ada Avrupa tarihyazclnn yannda ilgin bir grnme sahiptir. Bu tarihilik geri Ortaan geleneksel tarihyazCllnn bir adn ilerisindedir ama, ann dnyasnn yntem ve bilgi olarak gerisindedir. Osmanl tarihyazclnn ulusal kltrmzn gelimesi iin yapt bir katk vardr. Seluklu devri boyunca tarihler Trke yazlmazd. Osmanl tarihileri ise ilk bilinen Almedt ve Akpaazade'den beri hep Trke yazdlar. Hoca Saadettin gibi adal yazanlar, Arapa ve Farsay simetrik bir slbla bir tr armoni salamak iin bol bol kullananlar oldu, ama ok sade dil kullananlar da ... Son devrin vakanvislerinden Abdurrahman eref Bey gibi ariv dzenleyenler de vardr. Osmanl vakanvisi maal tarihi olsa bile yzde yz resmi tarihi deildir. Yenieri ocann kaldrlmasna alk tutanlar geri 1826'dan sonra da vard (Sahaflar eyhizade Esad Efendi gibi) ama ok daha nceden de ocan rezaleti naklediidi, hkmdarlarn acz iinde olanlar da bu yzden yeriidi.

vxzrcuc: dnrnee balamtr. Bu gelimelerden Osmanl vakanvisinin nereden haberi olacak? demek de kolay deil. Haberi olanlar var. Peevt, arasra "Almanca tarihlerden okuttuuma gre" diyerek kar tarafn durumu hakknda hem de gemiten bilgiler veriyor. Ne Avrupa'da ve ne de Ortadouda bir vakanvisin yapmayaca eyleri deniyor. Det-i Kpak'daki

Klasik Osmanl tarihyazclnn 400 yl iinde yer alan yelerin kimi az, kimi ok bilgilidir. Kimi ktmser ve alayc bir eletirmeci (Mustafa Ali gibi), kimisi parlak bir hanedan tarihisi (Hoca Saadettin) gibi grnr. Ama hepsinin ortak bir yan vardr: ayn ideolojinin etkisinde kalem oynatrlar. Buna modern tanmyla ideoloji diyemezsek de bir akide veya dogma diyebiliriz. Bugnn modern ideolojisi ister istemez bilimden kaynaklanr. Geri bilimsel kurarnn hareketlilii, deime hz ideolojide yoktur, daha durgun, zor deien bir dnce sistemidir, ama bilimsel yntemle kurulma iddia ve isteindedir. Gerekte ideolojisiz bir tarihilik aramak bounadr. Tarihinin ideolojisi her zaman iin resmi cinsten olmasa bile belirli bir tutum alma sonucunda vardr. Tarihiler aydmdr. Yaad toplumsal-siyasal sistemin kabullendii veya dlad bir aydn. Olaylara ister istemez belirli bir adan bakar. Modern bir tarihi biraz da dnce dnyasmn zenginlii ve ideali lsnde kalemini gl oynatr. 19. yzylda tarihi, tarih iinde dnp tarih olarak yapalm diyen, historisistler (tarihselciler) bile aslnda bir siyasal tepkiyle bu slogan ortaya attlar. Dnemin romantik ulusalc tariheilii, antimonarist liberal tarihilii, reaksiyonerlerin varl, ksaca44

s herkesin kendine gre yapt yorumlar, Almanya'da Leopold von Ranke gibi tarihileri historisist bir tavra itmiti. Ama kimin yaanan gnlerin atmosferi ve etkilerinden soyut ve saf bir tarih yazd 19. yzyln bu nl tarihilerine baknca gene bir sorudur. Bizzat Ranke'nin Papalann Tarihi veya Reform Devri Alman Tmihi gibi eserlerine bakarsak, acaba tarihi, tarihin koullar iinde dnp deerlendirmesini bilen adam bu mu? diye sormadan edemeyiz. Gerekte tarihinin her zaman, her devirde siyasal bir ilevi olmutur. Modern tarihi bir ideolojinin adamdr. Geleneksel toplumun naif tarihisi daha duraan ve kat bir dncenin, daha dorusu bir akide'rir etkisindedir. Osmanl vakanvisinin akidesi (dogma) devlet ve nizam- alemdir. O, bunu kendinden nceki nesillerden tartmasz bir miras olarak almtr. Osmanl tarihisi nizam- alemin ne olduunu veya ne olmas gerektiini dnrnee baladnda ise 19. yzyln sonlarna gelinmiti. Osmanl vakanvislii ne zaman tarihilik niteliini kazanmaa balamtr? sorusuna cevap vermek gtr. Namk Kemal'in kaleme alnaa alt slamc gr etkisindeki bir tarih, merutiyeti-liberal ama slamc gr ieren Mizanc Murad Bey'in Tarih-i Umumi'si ve Tarih-i Ebu'l-Faruh diye kard Osmanl tarihi gze arpan denemelerdir. Ama tarihilik yntemi, filolojik kaynaklarn kullanm, tarihe yardmc bilgi ve bilimlere bavurma ynnden bu eserlerin ok ilkel olduunu sylernee gerek yok. Mizanc Murad, Rusa ve Franszca tarih kitaplarna bavurduu halde burada da tenkiti bir kullanm yok. Grnen o ki, vekaytnarne geleneini Cevdet Paa amtr. Ardndan gelenler, onun yntemini gelitirmek bir yana, gerisinde kaldlar. Ta ki gen kuak Osmanllar sahneye kana kadar. Ama Cevdet Paa gibi mtebahhirini bulmak zor. Bu dnemin tarihileri menkbeleri gerek tarih gibi yorumlamak safdilliini de gsterirler. Trkiye'de bilimsel tarihilik II.

Merutiyet'ten sonra balyor. Mehmed Sreyya Bey'in Sicill-i Osmani'si, belki Osman Nuri'nin Mecelle-i Umur-u Belediyye'si, Bursal Mehmed Tahir'in Osmanl Mellijleri gibi eserleri hereye

ramen bir aama ... stelik Kprlzade Mehmed Fuad'm ve dierlerinin almalar, Tarih-i Osman i yaynlar bir balang saylmaldr. Btn bunlara ramen Cumhuriyet'in devrald Osmanl miras iinde tarihilii kabark bir kalem olarak belirtmek zor. Birinci byk savan sonunda ok uluslu monariler ykld, yeni ulusal devletler kuruldu. Tuna monarisi ykldnda AIman-Avusturyallara, eklere, Macarlara, gney Slavlarna byk tarihilerin eserleri kald. arlk Rusyas ykld, ama yeni toplum ve yeni ideoloji saygyla, hi deilse takdirle kabullerecei bir tarihilik miras buldu. Yeni Trkiye'nin byle bir kltrel miras bulamad aktr. Yeni Trkiye "tam tersine bakmszlk iinde eriyen" yazma tasnif ve koruma tedbirlerinden uzak kat ynlarnn brakld arivlerle karlat. Onun iin Kemalist dnemin tarihilii zengin bir mirasn itisiyle deil, karlat kmaz ve kendi yapt balangla gelimek zorunda kald.

Osmanl imparatorluunun nc Yzylnda Mimar Sinan Devri'

46

anuni Sultan Sleyman'n hkmdarln tarihiler Imparatorluun en parlak devri olarak ele almlar, dnemin kurumlar ve toplum dzeni genel bir eilim olarak imparatorluk tarihinin klasik devri diye nitelendirilmitir. Bu genel eilim nedeniyle Osmanl toplumsal kurumlarnn 15. yzyl sonuna kadarki geliimi bir olgunluk dnemine ulamann, sonras da rme ve bozulmann safhalar olarak ele alnmtr. Kukusuz Osmanl imparatorluunun idari ve toplumsal hayatn bu biimde yorumlamak hi deilse son yllarda terkedilmee balandysa da, zellikle 16. yzylOsmanl mimarisini ve yap rgtn btn Trkiye kltr tarihi iinde en orijinal ve soylu devir diye ele almak eilimi srmektedir.

Trk sanat veya Trkiye sanat gibi bir yaklam izlendiinde bu tr bir deerlendirme de kukusuz tartma gtrr. Bu tartma gtrrle ramen, kabul edilmesi gereken bir gerek, Mimar Sinan dneminin gerek Osmanl mimarisi, gerekse dnya minarisi iin gsterdii remdir. Bu dnemin iktisadi, kltrel ve toplumsal artlar etraflca incelenmedike bu olgunun yeterince kavranlamayaca da aktr.
47

Mimar Sinan ba mimar olduunda ve olmadan nce de mesleinde yetiirken, bu imparatorluk bir Balkan imparatorluu olma yannda bir Ortadou imparatorluu da olmutu. Hatta 200 yldr kazand ve koruduu birinci nitelii, ikincinin iinde erirnee balamt. Iki yzyldan beri Balkan imparatorluu olma niteliini, tarihin ak ve doal kltr ilikileri iinde yava yava kazanan Osmanllar, imdi bilinli bir biimde Ortadou-Islam imparatorluu tipine dnmekteydiler. Devletin ulema ve meras, adeta belirgin ve gayretli bir politika iinde bir tr Ortadou-Islam rnesans yaratyorlard. 14. ve s. yzyllara ait Osmanl vekayiname ve nasihatname edebiyatnda, 16. yzylda olduu kadar eski Islam devletlerini. Islam toplum ahlakn. Islam arazi ve maliye sistemini nakleden kaynaklara atflar yapld ve bavurulduu sylenemez. Daha nce pragmatik bir yaklam ve yaayan geleneklere Dou devlet literatr okunur ve toplum sistemi benimsenirken, imdi daha bilinli bir biimde Islam-Ortadou modeli ele alnyordu. Din konusunda da ilk devirlerin kozmopolit tolerans kaybolmaktayd. II. Mehmet (Fatih) kozmopolit bir din ve dnya gr olan huruftlie eilimli idi. Yavuz Selim ise koyu bir snni Mslmand ve Balkan Hristiyanlarn Islamlatrmak konusundaki eilimini baz ulema zor nlemiti. Devletin ynetiminde Ortodoks snni ulema mmtaz bir yer almt (Kemalpaazade ve Ebussuud vs.), bizzat divan iirine bile bu hava egemendi. Halk arasnda Molla Kaabz ve Mehmed Efendi gibi dnyevi her zevki, en normal adet ve elenceyi bile bid'at ve haram sayan yobazlar taraftar topluyordu. Devletin snrlar Globus Ottomanorum kavramyla anlatlyordu. Batda Transilvanya ve Macaristan'dan balayan Osmanl lkeleri btn Tuna havzasn Karadenize kadar izlemekte, gneyde Dalmaya kylar. Akdeniz adalar ve tm Pelepores-Mora'y iermekteydi. Kuzeydeki snr Podolya, Eflak-Bodan zerinden Krm yarmadasn da iererek Ukrayna steplerine kadar uzan-

maktayd. Bu geni alan, imtiyazl beylikler. himaye altndaki devletler, merkeze bal tmar rejimi uygulanan eyaletlerle birlikte Rumeli blmn meydana getirmekteydi. Douda, Azerbaycan ve Luristan'dan balayan snr gney Kafkasya'y. kuzey Kafkasya'daki baz baml devletikleri, nihayet tmar rejimi altnda tm Anadolu ktasn, EI Cezire, Suriye ve aa Mezopotamya'y kapsyordu. Arabistan ve imtiyazl beylik statsndeki Hicaz topraklarn da gznnde tutarsak imparatorluun Asya ktas mlkleri kabaca belirlenir. Afrika'da ise Msr, Habeistan'n bir blm, "Garb Ocaklar" denen Trablusgarb (Libya), Tunus, Cezayir gibi baml devletikIeri sayarsak imparatorluun kompozisyonu tamamlanm olur. Btn bu alanda yaayan nfus, dil, din ve rk olarak tarihteki byk imparatorluklarn ok aznda grlen bir eitlilie sahipti. Geleneksel Osmanl Devleti, "British Commonwealth" deildi. Imparatorluk lkelerinin ve halklarnn hepsi rengini ve varln srdryordu. Bu birimlerin homojen bir mali-idari yapya da sahip olmadn belirtmek gerekir. Her dini cemaat kendisi iin ve kendi iinde yayordu. eriat'n renklilii yannda rn hukuk, her vilayetin ayr toprak kanunlar, her dini cemaatin kendi hukuku yrrlkteydi. Rum-Ortodoks cemaati son devir Bizans hukukunu kullanyordu. Imparatorluk ama anlalan yeni an byk imparatorluklar gibi zengin deildi. Daha dorusu imparatorluun zenginliini douran kaynaklar, bu. zenginlii kullanan snflar, bu zenginliin kullanl tarz ve gnlk yaama yansy ada imparatorluklarnkinden ok farklyd. Avrupa, tccarlarn zenginletii ve ehirlerin idaresini elde ettii, iflas eden imparator hazinelerine bor vererek devlet ynetimini etkiledikleri bir dnya idi. Btn yaay biimi, kent dzeni, sanat zevki, mimari ykselen burjuvaziye hitap ediyordu. ehirlerin gzel binalar tccar saraylaryd, belediye binalaryd. Ticaret yollar ve hanlar, antrepo mimarisi geliiyordu. 16. yzylda bu burjuvalaan Avru-

48

pa'dar Osmanl lkesine gelen protestan rahip Schweigger, "Btn sahte dindarlar gibi Trkler de Tamy aldatmak iin mabetlerini byk, gzel ve ssl yapyor. Bizim aksimize oturduklar evlere hi dikkat etmezler" diyor.

Osmanl tccar ve zenaat erbabndan hi kimse bu imparatorluun tketim normlarna, kltrne ve yaam tarzna etki yapacak durumda deildi. ISOO'lerde bir sancak beyinin yllk geliri 12000 altn duka civarnda iken, Bursa'nn en zengin tccarnn terekesinden 4000 altn kmt *. Zenginlik ve parlak yaay byk imparatorlukta Bat Avrupa toplumlarndaki gibi ortaya kmyordu. Szn ettiimiz Salomon Schweigger "Paalarn ve beylerin evleri ok ktdr. Binalarda fazla ihtiam yoktur, kanunlar pahal ev ve ato inaasna msaade etmiyormu, kt bir ev bile 1000 du kaya kar. Bylesi bizde 300 Guldeni gemez" demektedi/ '. Evlerin yksekliinin ve kaplayacaklar alann sert kanunlarla tesbit edildii bir toplumdur bu. Mimarlar zengin konut mimarisi, parklar ve zel hanlarn yapmyla uramaz. Bizzat rnimarba, genie tutulmu ve ykseke yaplmak istenen binalara ruhsat vermemek ve izinsiz olarak byk yaplanlar yktrmakla grevlidir nk ... Peki bu toplumda mimarlar zaptiyelik dnda birey yapmyorlar myd, yahut da faaliyetleri ok snrl bir alanda m kalmt? phesiz hayr. Osmanl mimar kamusal antlar ve tesisleri yaratmakla ykmlyd ve bu ykmllk onun faaliyet alannn, sanat kiiliinin ve eitiminin ok farkl bir adan deerlendirilmesini gerektirir. Geleneksel toplumda mimarlk basit bir lonca faaliyeti deildir. Gerek fonksiyonlar, gerekse rgtleni biimi ve yetkileriyle
50

mimar, uzman bir brokrattr ve ynetici snf yesidir. Kentsel alandaki alt yap tesisleri, ulam teknolojisinin dzeyi, ekonomik faaliyetlere dayal mekan organizasyonu, yap malzemesi, in" aat ii ve ustalarnn says ve blgesel dalm, aznlk cemaatlerin oturduu blgelerdeki mekan snrlamas ve buradaki farkl yap denetimi, mimarln stlendii grevlerdir. Klasik Osmanl tekilatnda mimarlk dorudan askeri bir grevdir. Mimar, asker ocanda (kapkulu ocaklarnda) yetiir. Kendilerine hassa mimarlan denir. Komutanlar da Hassa bamimardr. Kanuni devrinin Osmanl imparatorluunda Tura'dar Frat'a, Ukrayna'dan Afrika llerine kadar yaplan her seferde yollar ve su yollarn onarmak ve yapmak, kprler kurmak, konaklama tesislerini denetlernek onun grevidir. Yetitii dnemde hi kinse mimar kadar ktadaki lkelerin yap zenaatn ve plastik sanat eserlerini yakndan tanmaz. Kentlerin imar denetimi onun grevidir. Nihayet kentleri ssleyen antsal kamu binalar onun eseri olacaktr. Bu eserleri yaparken kendisine yardmc olan ta, doramac, camc, boyac, badanac gibi zenaatlar Ortadou ve Balkanlar blgesinin 5000 yllk ehir kltrnn yaratp yetitirdii muhtelif dinden ve etnik gruptan kimselerdir . Kanuni devrinin byk eseri Sleymaniye yaplrken bu rengarenk Babil Kulesi kalabal o binay ykseltmilerdir. nk Mimarba Sinan Aa btn meslektalar gibi, imparatorluun drt bir yanndan her gruptan yap usta ve iisini celbettirebilmektedir. Sadece emek sahiplerini deil, malzemeyi de ... Byle bir ortamda Sinan'n yetimesi ve bir okul kurmas, imkan dahiline girmektedir. Doum yeri ve ailesi karanlk olan bu yenieriye gah Kapadokya (Kayseri) blgesinden bir Hristiyan veya Trk, gah Bulgaristan Rodoplarndan bir Bulgar denir. Eldeki vesikalarla bu durumun kesin olarak tespiti mmkn deildir ve nemli de deildir. Koca Sinan, Osmanl mimardr. Osmanl mimarisi bir imparatorluun mimarisidir. Bu imparatorluk Ortadou ve Balkanlarn imparatorluudur ve tarihteki iki benzerinin, Roma'nn ve Bizans'n mimarisiyle ayn

paralelde olduu halde yenia dnyasnda aheserlerini yaratmtr. Onun hakim kltr ne salt Anadolu'nun, ne de Rumeli'nindir. O mimari, insanlarn gnlk yaama mekann dzenlemekten ok, bir kamusal grkemi ve devlet arkn dndrecek gerekleri yerine getirir. Osmanl mimarisinde dar ulusal bir nitelik ve kaynak aramak bounadr. NaslOsmanl tarihi ktadaki lkelerin ve halklarn yazglaryla rdkleri bir duvara benzerse, Osmanl mimarisi de bu tarihin zamanda ve mekandaki mterekliinin bir semboldr. Mimar Sinan'n onun rencileriyle 17. yzylda da srd, sonra eridi. nk 18. yzylOsmanl dnyas 16. yzyldaki kadar geni ve renkli deildi. 18. yzyln mimar bir-iki yzyl nceki ocakl yoldalar gibi geni bir dnyay tanyarnyordu. Fazladan yneticiler, sanatlar ve halk artk imparatorluk mimarisine deil, an gerektirdii bir mimarlk sanatna ihtiya duyuyorlard. 18. yzylda Balkan Rnesans, stanbul'daki Osmanl Barak a yeni bir dnemin ve yeni bir mimar tipinin domak zere olduunu gsteren belirtilerdir.

Osmanl mparatorluu'nun Deiimi inde Divan iiri'

ivan iirini incelemek kukusuz bal bana bir bilimsel alann grevidir. Ancak o iir zerinde konumak, baz yorumlarda bulunmak herkesin grevidir. Divan edebiyatnn uzmanlar herkesin konumas gereken bu konuyu aydnlatc aratrmalar yapmakla sorumludurlar.

52

Divan iiri bugn yaamyor, okunmuyor, o tarzda yazlmyor derken, bu iirin terkedildiini, ama ilgi alanmz dna ktn kastetmemek gerekir. Terkedilen bir edebiyat eer ilgi, tartma ve aratrmann dna kmsa bunda vnlecek bir yan yoktur. Hereyden nce Trk iirinin bugn ulat dzeyde o edebiyatn da pay vardr. Bundan baka yzyllar kapsayan bir alann her meslekten ve mezhepten aydnlarn ilgi alan dnda kalmas, Divan edebiyatndan ok ulusal aydn grubumuz iin olumsuz bir nottur. Divan iirini incelerken Osmanl gerileyi, k diye snflandrlan siyasal, toplumsal tarihi ile kesin paralellikler kurmak bence pek tutarl bir yaklam saylamaz. Zaten Osmanl tarihi toplumsal ve kltrel gelimemiz asndan ele alndnda ykseli ve k diye yaplan zaman ayrmlarnn ne denli gereki olduu da tartlabillr. Ykili diye adlandrlan dnemde Trk dili daha da gelimi, toplumsal, idari

kurumlarrnz modernlemi, nihayet Trkler ve dier Osmanl milletleri ada anayasal sisteme geite nemli admlar atmlarsa, bunun niin gerileme ve ykl diye betimlendiini hala anlam deilim. Divan edebiyat yapsal zellii ynnden bir yerde bu gelimeye paralellik gsterir. Divan edebiyatnn 1529'daki Viyana kuatmas ve 1774 Kk Kaynarca Anlamas arasndaki olaylar btnyle ilgisini kurmaya almak bundan dolay tutarsz olur diyorum. Bu edebiyatn asrlar sren evrimindeki soluklar ve renk deiirrneler, hereyden nce salt kltrel tarihin ve yava sren bir toplumsal deiimin resimlenii gibidir.

dnya vardr denir. Bunu syleyenlerin 16-17. yzyl Osmanl dnyasnda gerekten deimeye ynelik byk alkantlar olduunu nereden kardklarn ispatlamalar gerekir. Divan iirinin zaman zaman farkl renkler ve soluklar tadm da belirtmek gerekir. Kaside gelenei yannda hicvin en keskin rnekleri de bu edebiyatn iindedir Hedonist dncenin bol rnekleri yannda Gazi Giray Han'n;

Rdyete meyl ederiz kdmet-i dil-cu yerine Tua dil balamz kakul-i ho-bu yerine
beytiyle balayan hamasi gazelindeki gibi sava ve kaba geree dayanan bir anlatm da vardr. Hayatn gzelliklerine Nedirn'in;

Divan edebiyat, Burckhardt'n izdii Rnesans adam gibi bir Osmanl adamn anlamamza yardm eder. Osmanl adamnn hayat alglaynda, hayata baknda Divan iiri bir terbiye aracdr. l nemlidir. Cokuda, hicivde, zntde. mistisizmde bile bir teknik dzenleme, bir geometrisyenlik vardr. Tutkularn, duygularn anlatmndaki bu tr l ve dzenleme, Osmanl aydnnn hayatnn her dneminde gze grnen tipik yandr. Divan airlerinin hibiri Katerina'nn airi Derjavin deildir. Kanuni'ye yazd mersiyede Baki, len padiahn savletini, klcnn kudretini betimlerker, Polonya zerine yryen Katerina'ya vgler yadran Derjavin gibi belirli bir ideolojinin, bir yaylmac politikamn szcln yapmyordu.

Yine bezm-i emene ldle Jruzan geldi, Mjdeler glene kim, vakt-i raan geldi, Blbl aJtelenip bezme gazel-hc'ln geldi, Mjdeler glene kim, vakt-i raan geldi
misralarnda olduu gibi somut bir cokuyla bakanlar var ama, Fuzult'nin lmsz lirizmi, panteist duygusall da gene bu edebiyatn iindedir. Divan iiri Anadolu'ya Trklerle beraber gelmitir. Beylikler ve ilk Osmanl dneminin brokrasisinde Arap ve Fars kltrne kar dmanlktan deil, ama bilmezlikten gelen bir ortamda saf bir Trkeyle yaamtr. Ahrnedi ve eyht'nin dili, 16-17. yzyllarda yerini Fars dilinin gzelliklerine daha ok kaplan bir Divan iirine brakmtr. Klasik ran iirinde eyh Bahauddin-i Amill'de, Hafz'da, Sadi'de grlen derin ve yaygn 55

Osmanl adam byk hayallerin ve byk misyonlarn taycs olarak grmemitir kendisini. Kukusuz Divan edebiyatnda halk air Nekrasov gibi birine de rastlanmaz. Divan airi byle grevler de yuklermez. Osmanl aydn toplumsal yapy tabii ki eletirdi. 16-17. yzyln mverrihleri Mustafa Ali'Ier, Koi Bey'ler toprak dzeninden vakflara, vezir vzerann hrszlndan ulernarun cehaletine kadar hereyi eletirdi. Ama iir yazmaya gelince bu konulardan uzak kalnay yelemitir herkes ...

Geleneksel toplumda ynetici ve aydn kii edebiyana bir tr ruhi tecerrd (meditatian) yolu arar. Edebiyat hayatn nesnel koullar karsnda gzelliin ve ruhi dinlencenin aranmasna hizmet eder. Dnyann ahvali(!) Osmanl toplumunda tabii ki dile getirilmitir, ama Divan airleri tarafndan deil... Divan iirinde 16-17. yzyl dnyasnn toplumsal alkarular dnda bir

tasavvuf Osmanl Divan iirinde daha sade, daha yaln renklerle yaamtr. 18. yzyln lkeler kaybedilen ve kurumlarn eskiliinden dolay sarsntlar geiren ortamnda Divan iirinin dnyann tadn karan (Nedim gibi) yahut panteist (eyh Galip) nitelii bugnn gzlyle baktmzda bize ters grnebilir. Ama 18. yzyl bir yerde kltrel bir soluklanma ve bar zlemi duyulan adr. Hereyden nce brokratik kadrolara Anadolu ve Rumeli'nin Trk unsuru girmitir. Bizzat bar bir siyaset izleyen Damat brahim Paa, byle devlet adamlarnn tipik bir temsilcisidir. Dnyevt zevklerle, Osmanl Barok ann beenilerine gre biimlenen Divan iirinin dili de daha sadelemi, Trkelemitir. Divan iiri bu dnemde bylesine bir kltrel deiiklikle paralel gelimeler gstermektedir. Siyasal kurumlarn deitii, milliyetilik akmlarnn gelitii ve toplumsal sorunlarn tartlmaya balad 19. yzylda ise artk Divan iiri gerilemektedir. O iirin sadece ierii deil, deien dnya ve deien dnceler karsnda biimi bile zorlanmaya balamtr.

Trkiye'de Demokrasi ok Gen Deildir:

demokrasisinden ok farkl niteliklere sahiptir. ada~ demokrasi; sosyal tabanar ve dayandklar siyasal dnceler farkl iktidar aday siyasal partiler ile ayr sosyal gruplarn karn savunan rgtlenmi gruplar ve nihayet siyasal iktidar tayin edecek genel oy mekanizmas gibi unsurlardan meydana gelir. ada demokrasilerde iktidar sadece belirli temsil organlar tarafndan deil, ayn zamanda bask gruplar tarafndan da denetlenmektedir. Avrupa tarihinde "Aydnlanma a" dediimiz ve 18. y~.zy~ln byk blmn kapsayan dnemde mutlak krallk reJImnin ve despotizmin yerini zgrlklerin, halk ynetimi dzeni~ nin almas savunulmaktayd. Aydnlanma devrinin dnurleri en yce deerlere sahip yaratk olan insann doasnda zgrln varolduunu, dolaysyla insanlarn hkmdarr tebas deil, zgr iradeli ve ynetirnde sz sahibi olan yurttalar olmas gerektiini vurgularlar. Bu zleren rejimin tarihi temellerinin es57

emokrasi, Yunanca bir kelime olup, oum~zun bildii gibi "halk ynetimi" anlamna gelmektedr. ada demokrasi bugn kukusuz eski Yunanistan'daki ehir devletleri

56

ki Yunan siyasal dncesinde, toplum sisteminde bulunduunu; dolaysyla eski Yunan'daki ehir devletlerinin (yani polis'lerin) idaritoplumsal dzeni olan demokrasinin en kutsal rejim olduunu ve uygarln salt bu nedenle eski Yunanistan'da baladn ileri srerler. Rnesanstaki hmanizm akmndan sonra, IS. yzyl siyasal dncesinde eski Yunan uygarl, yeniden baka bir gzle yceltilmi ve Philhellenisme dediimiz akm moda olmutur. Ne var ki Fransz Aydnlanmasnn nl dnurleri Montesquieu ve Voltaire daha adil ve demokrat bir ynetim ve toplum dzeni iin somut neriler getirirken eski Atina demokrasisi veya Sparta otoritaryanizmini bir yana brakmlar, nerdikleri model iin ngiltere'nin ynetim biiminden esinlenmilerdir. Gerek devrim ncesi, gerekse devrim sonras Fransa'snda sayg ve hayranlk duyulan iki rnek siyasal sistem; Anglo-Saksonlarn krall olan Britanya ile Anglo-Sakson aslllarn cumhuriyeti olan gen Amerika Birleik Devletleri'ydi. IS. yzyl boyu Avrupa ktasnda tm siyasal analizler ister istemez Britanya'daki parlamentarizm, Ingiliz mahalli idare gelenei ve o toplumdaki siyasi iktidar denetleyen mekanizmalarn zerinde younlamtr. Gerekten de Britanya adas tarihi ynden zgn bir demokratik gelimenin laboratuvar olmutur. Voltaire nl eseri dig'de, "Albior adas" diye adlandrd Britanya'nn siyasal-toplumsal dzenini yle tanmlar:
58

Gerekten de Britanya'nn ynetimi somut siyasal neri ve analizler sz konusu olduunda IS. yzyl siyasal dncesi iin tek rnekti. Bu lkenin siyasal kurumlarnn zgrl ve safl ayn lde, rejimin salamln ve gl bir gelenein varln da gstermekteydi. Londra'da Britanya parlamento binas olan Westminster Katedrali gezildiinde bile ada demokrasinin Avrupa ktasnn bir eseri olduu anlalr. Tipik erken Ortaa ngiliz Gotiki tarznda bir kilise olan Westminster'in bir blmnde yer alan Avam Kamarasnn ne dekorunda, ne de oturumlarmn havasnda antsallk yoktur. Yksek sesle atlan uzun nutuklara tahamml edilmez, toplant usul, bir Ortaa ngiliz ehrinin belediye meclisininkinden daha farkl deildir. Cromwell devrinde mebuslar, "kraln bu salonda bundan byle yeri olmadm" haykrdklar iin, ngiliz hkmdarlar o gnden beri Avam Kamarasna adm atmamlardr. Salonda karlkl, skk dzende oturan muhalefet ve iktidar partileri yelerini st kattaki darack localardan dinleyiciler izler, Yunan Bu binalarndan binann mabedi iinin farkl biimindedir. ve bir dnn, grnm kta Fransz Avrupasndaki vardr. mebuslar Avusturya meclisinde parlamento parlamentosu bakanlk krssnun Gobelin hal arkasnda asldr. Rafaerin Etrafta "Atina tanras Mektebi" Nemesis'in, tablosu ilenmi hikmet bir tanras sonra, teorik Athena'nn modellere heykelcikleri gre adalet kurulan bulunur. ve Kanl mcadelelerden Ingiltere'de ise ne Avam, ne de Lordlar Kamarasnda byle bir dekor yoktur ve ihtiya da hissedilmemitir. Ingiltere'de parlamento 1215 Magna Charta'sndan sonra zamanla birleen lordlarn ve ehir temsilcilerinin kral denetlernek iin bir araya gelmeleriyle kurulmutur. Britanya parlamanterizmi Ortaa Ingiliz geleneinin bir eseridir ve o temel zerinde gelimitir. Ne 13. yzylda, ne de daha sonra Britanya parlamanterizmi, eski Yunan ve Roma'daki meclislerle kendi varl arasnda bir ba kurmamtr. Fakat ada demokrasi bugnk niteliini Ingiliz demokrasisinin yedi asrlk geliimine borludur. Britanya, sanayi devriminde nc bir lke olduu gibi ada demokraside de arbal bir nc olmutur.
Kukusuz ada demokrasinin yapcs olma onurunu sadece Britanya adasna maletmek doru deildir. Yurttalk bilinci ve statsne dayanan amzn cumhuriyeti, 1789 byk Fransz devriminin eseridir. Ulus bilinci etrafnda toplanan yurttalar toplumunun siyasi rejimi olan cumhuriyet, iki yzyldan beri

Fransz devrimi ile ortaya kan ve yaylan bir olgudur. ada demokrasinin temelinde zgrlk ve geni halk kesimlerinin Siyasalsosyal rgtlenmesi yatar. Bir dier deyile demokratik rejimin tarihsel geliiminde siyasal temsil, yani halkn ynetime katlma istei itici g olmutur. Avrupa uygarlnn insanlk tarihindeki tartlmaz en nemli katks, demokrasiyi kitlelere mal eden bir siyasal mekanizmay gelitirmi olmasdr. Avrupa demokrasisinin ekirdei, gl mahalli idare geleneidir. Bir takm ehirler ve blgeler kendi mali kaynaklarn, halkn temsilcilerinden oluan kurullarn kararlar dorultusunda kullarrnaa balamlar ve elde ettikleri bu zerklii hkmdarln merkezi otoritesine kar kskanlkla korumulardr. Hkmdarlarn kendilerine savunma ve gvenliklerini salama karlnda bir takm vergi ve angarya yklemesini engellemek iin mahalli kolluk kuvvetlerini de kendileri kurmulardr. 60

Ortaa Avrupa ehirlerinin bu zerkliin bedelini demek iin nce ticaretle zenginletikleri aktr. Bu nemli bir gelime idi, nk Avrupa uluslar yeni alarda hkmdarlarn mutlak otoritesini krp yerine parlamentoya dayal anayasal monariler veya cumhuriyetler kurduklar vakit, birka yzyldan beri kendi kendilerini idareye ve temsilcilik sistemine almlard. Bu yzlerce yllk demokratik gelimeye ramen, Avrupa'da da oulcu siyasal sistemin, zgrlklerin ok yakn zamanlara kadar sarsntdan uzak kaldn ileri srmek gtr. Avrupallara demokrasi Tanrnn inayetiyle verilmi deildir. Bat toplumu daha 40 sene nce insanlar frnlayan rejirnleri, vatandalarn birbiriyle yapt kanl savalar yaamtr. ada Avrupa'nn, faturasn ok pahalya dedii demokrasi ve zgrlkleri bu kadar kskanlk ve hassasiyetle korumasnn nedeni budur. Son iki yzyllk demokrasi mcadelelerine bakarak diyebiliriz ki, Avrupallar tarih yaamamlar, tarih yapmlardr. Bu konuya deinmemizin nedeni aktr. Avrupa'nn son iki yzyllk demokrasi mimarlnda bizim toplumumuzun belki nc ve etkin bir rol yoktur, ama bu gelimeden uzak kaldmz ve bihaber olduumuzu sylemek doru deildir. Bizde zaman zaman tekrarlanan en anlamsz sz, "demokrasi iin olgunlamam bir toplum olduumuz"dur. Oysa Avrupa siyasal tarihinde anayasal sistemin en son uygulamaya konduu devlet ve toplum biz deiliz. Trk toplumu da yz yl akn bir sredir demokrasi mcadelesi ve deneyimi iindedir. Bu kadar ok ve uzun zaman denenen bireyden vazgernek mmkn deildir, alkanlk ve tecrbe kazanlmtr. Tanzimat'tan beri mahalli idareler uygulamas iindeyiz, 1876'dan beri de Anayasayla ynetilen bir toplumuz ki, bunlar ksa zaman kesitleri deildir. Tanzimat Ferman ilan edildikten hemen sonra vilayetlerde mali ve idari sorunlar zmlemekle grevlendirilen Ievkalade yetkili muhassl denen yneticilere yardmc olmalar iin ruhani reislerle mslman ve gayrimslim halk temsilen gene halkn

seecekleri temsilcilerden meydana gelen muhassllk meclisleli kuruldu. Bu meclisler lkemizde mahalli demokrasi geleneinin balangc saylmaldr. lS64 ve lS71'de vilayetlerin ynetimi ye-

niden dzenlendiinde, vali, mutasarrf ve kaymakamlarn yannda alacak mali, ticari, adli sorunlar tartp karara balayacak dare Meclisleri kuruldu. Bu meclislerde gene seimle gelmesi ngrlen yerel temsilciler bulunacakt. Bu yeler baz yerlerde seim yaplmadan valilerin tayiniyle veya gayrimslim cemaat idarelerinin isteiyle greve balamlarsa da, seim yaplan yerler de vard. Nitekim ilk Osmanl Mebuslar Meclisi'nde seim usul tartlrken, Edirne mebuslarndan biri Istanbullulara; "Sizler seimi ilk defa bu yl grdnz, bizler Tanzimat'n bandan beri seimlerin iindeyiz" demiti. lS76'da ilan edilen Kanun- Esaside "reaya" tabiri yoktur. Btn tebann eitlii ngrlyordu. Ikence ve angarya yasaklanyordu. Tebann eitlii ilkesine gerekten dikkat edilmiti. lS40'lardan beri her dinden Osmanllar vilayet idaresine katld gibi, imdi Mebuslar Meclisi de ayn biimde kurulmutu. Dier okuluslu imparatorluklar parlamentosunda (Avusturya-Macaristan ve 1905'den sonra Rusya) grlmeyecek kadar devletin dininden olmayan mebus vard. Mebuslar arasnda gayrimslimler te bir orannda idi. 19 Mart lS77'de Osmanl mparatorluunun drt yanndan gelen rengarenk bir heyet toplanyordu: Meclis-i Mebusan ... Selanik, Erzurum, Badat gibi uzak yakn vilayetlerden gelen, eitli dil ve dinden gruplar temsil eden bu mebuslar daha ilk anda geldikleri yerin problemlerini ortaya atmlar, ksa zamanda geni lkenin sorunlarn kavrayp, maliyeyi, ynetimi ve hatta d politikay alacak bir ustalkla eletirmeye balamlardr. Gerekten imparatorluun anayasal kurumlar, anayasa ilan edilmeden nce gelimeye balamt. lS40'lardan beri hkmet merkezindeki meclis ve kurullarda, lS60'lardan beri vilayetlerdeki idare meclisleri, yukarda belirtildii zere yerel nderlerin ynetime karar ve eletirileriyle katldklar kurululardr. Nitekim me62

buslarn toplant ve tartma usullerinde vilayet idare meclislerindeki tecrbelerinden yararlandklar grlmekteydi. Rengarenk mebus topluluu Aralk lS76'da ilan edilen nun-i Esasi gerei bir araya gelmilerdi. Vilayetlerde mebus seimi olmamt ama stanbul'da yaplmt. Ancak tara mebuslarndan biri oturumlar srasnda, "stanbul ilk defa seim gryor, biz Tanzimat'n bandan beri seim yapmaktayz" demiti. Osmanl mparatorluu artk bir anayasal monariydi. Tanzimat Ferman'nn yol at gelimelerle, imparatorluun aydn brokratlar bir anayasa ilan ettirmee muvaffak olmulard. Osmanl lkelerinin anayasal monari dzenine geii bir tesadf sonucu deildir. Bazlarnn ileri srd gibi anayasa, byk devletlerin basklarndan dolay hazrlanm bir belge de deildir. Belirli bir tarihsel geliim sonucu gerekleen Osmanl Anayasa metni, o tarihte Avrupa ktasndaki en gen anayasa da deildi. Avusturya-Macaristan, anayasal dzene geeli henz ok olmamt. Rusya ise anayasaya kavumak iin 20. yzyln ban bekleyecekti. Kanun- Esasi'yi hazrlayan kurul btn Avrupa anayasalarn gzden geirmiti. Zaaflarn da iinde tayan bu belge, belirtmek gerekir ki, o an birok anayasasnn daha gerisinde bir siyasal katlma ve siyasal yap ngrmyordu. Sultan II. Abdlhamid'in 33 yl sren ynetimi boyunca Anayasa kaldrlm saylamaz. Sultan Mebuslar Meclisini datmt; bu onun yetkisi dahilindeydi, ama Ayan Meclisi daulmamu. Birok zgrlklerin snrlandrlmas ve sansr bile aslnda anayasaya lafzen aykn dmemekteydi. Ksacas II. Abdlhamid yetkilerini ktye kullanyordu, ama Anayasa yrrlkteyeli ve devlet yllklarnda son Mebuslar Meclisi, yelerinin ismiyle birlikte yaynlanyordu. Ksacas o gnden bu gne yz yl akn bir sredir Trkiye anayasal bir lkedir ki, bu gelenei kmsemenin imkan yoktur. 1905'de Rumeli'de ve Anadolu'daki bakaldrmalar sonucu, Osmanllar datlan meclisi yeniden topladlar. Bu sefer saltanat
63

makamnn yetkileri kslm, hkmet meclise kar sorumlu duruma getirilmitir. Trkiye ynetimi o devirden beri yrtme ve yasama arasnda hassas bir dengenin kurulduu parlamenter rejimin oluumuna tank olmaktadr. Ulusal Kurtulu savamz boyunca grlen ve mutlak meclis egemenliine dayal konvansiyonel sistem sava bittikten sonra yerini tekrar doal anayasal geliim e brakacaktr. Bununla beraber 1921 Anayasas Trk siyasal hayatnda vazgeilemeyen bir gelenek olarak meclis stnln getirmiti. 1908 devrimi anayasal sistemde nemli yeni kurumlar yaratmtr. Bunlarn banda toplumsal hayatmzda siyasal partilerin vazgeilmez eler olarak douu, derneklerin faaliyeti, toplant, gsteri ve grev haklar, basn zgrl yer alr. 1908'den sonra stanbul'da ve vilayetlerde yaplan iki dereceli seimlerle Meclis-i Mebusan yeniden toplanmt. II. Merutiyet dneminin ilk yllar siyasal hrriyetlerin kullanl, eitli dnce akmlarnn ortaya kp rgtlenmesi ynnden Trkiye tarihinin altn sayfalarndan biri saylmaldr. II. Merutiyet'te toplum ve devlet hayatmzda laik bir sisteme gei de balamtr. Gene eitim kurumlarnn da ilk retim dzeyinden ele alnp laik bir yaklamla yeniden dzenlenmesine giriildii grlmekteydi. Darulfnun'ur, yani niversitemizin zerklii de bu dnemde gndeme gelen ve ksmen gerekletirilebilen, Trk eitim tarihinin onurlu bir olaydr. Her toplumun anayasas toplumun ilerisinde olmak zorunda deildir; bazen toplumsal-siyasal gelimeyi arkadan izleyen, tespit eden belgelerdir. Trkiye'nin tarihi geliimindeki zellik ise anayasalarn gerekletirilmesi istenen kurumlar ve ileri hedefleri gsteren siyasal programlar niteliinde olulardr. Bu tarihi izgi ve eilim, bizim toplumsal-siyasal geliimimizde belirgin bir kural, bir yasa nitelii kazanmtr.

Dimitri Kantimir, Evliya elebi ve Diyanet Ileri'

6 5

Temmuz tarihli bir stanbul gazetesinde verilen habere gre 1979 ylnda Kltr Bakanl'nn bastrd, BO dan voyvodas Dimitri Cartimir'in (Kantimir) yazd Osmanl Imparatorluunun Ykselii ve k adl ciltlik kitabn toplatlmas teklif edilmi. Toplatlma teklifi Din leri Yksek Kurulu tarafndan Kltr ve Turizm Bakanlna, kurulun bir karar halinde iletilmi. Yani ie kendiliinden girien, Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu ... Sz geen kitab, Kantimir tarihinin 1876'daki Romence basksndan Dr. zdemir obanolu evirmi. Zat- muhteremi tanmam, ama hakikaten muhterem bir i yapm. O yllarda yapt eviriyi baslmas iin Kltr Bakanlna sunmutu. Benden eviriyi incelernemi istediler. Kusursuz denecek kadar dikkatle yaplmt ve iyi bir Trkesi vard. (evirmenin tek roksan kaynak metin Latinceyle karlatrma yapamam olmasdr. Ama Latince bilenler sayl olduktan baka, eviri Romence nshadan yaplyordu ki bu en doru metindir .. ) O tarihte Kantimir hala Trkeye evrilmemi olduundan bu zahmeti yklenen evirmene bir tarihi olarak kran duydum. Her tarihimiz kendi-

64

17

sine ayn hissi duyacaktr ve eser hakknda karar vermeye yetkili olanlar da onlardr. Fazla oyalanmadan incelernemi bitirip, raporumu yazdm. eviri Eserler Kurulu, olumlu karar verdi ve eser de baskya girdi. Bu konuda sadece tarihilerin fikri sorulur sanyordum. Meer yle deilmi. Aradan 3 yl getikten sonra kitap hakknda Din leri Yksek Kurulu yelerinin yksek mtalaalarn renince Diyanet leri Bakanlna gittim. yl nce eser hakknda msbet raporu verenin ben olduumu ve imdi verdikleri olumsuz kararn esbab- mucibesini istedim. Veremeyeceklerini bildirdiler. Niye verilemeyeceini anlayamadm. Kitap Kltr Bakanlnn sat yerlerinde yok, "bitti" deniyor. 300 yl sonra Kantimir'in bana gelenleri dndm. Bodar beyi Konstantin Kantimir'in oluydu, btn Bodan beyzadeleri gibi stanbul'da rehin olarak bulunmas gerektiinden 20 yl kadar Fethiye semtindeki Ulah saraynda yaamt. Kantimirler ailesi aslen Krm Hanlar ile atmaya derek Bodar'a snan Nogay beylerinden Kantimir Mirza'nn soyudur. Dimitri Kantimir btn Bodan soylular gibi Latin-Yunan kltr ve Avrupa uygarln tanmt. stanbul'da Arap-Fars kltr ve Osmanl uygarln tand. Dostlar bata Sadrazam Rami Mehmet Paa ve Latince bilen bir Osmanl aydn olan Nefyiolu gibi Lale Devrinin sekin Dou kltrne vakf ve Bat kltrne ak insanlaryd. 16SS'de IS yanda Istarbul'a gelen bu beyzade; Trk tarihi, sanat, zellikle mzii zerinde derin bilgi sahibi idi ve hatta sonradan terkedilen bir musiki makam bile bulmutu. Bu bilgisi ve yazdklaryla evrensel ansiklopedilere ve bilim tarihine gemitir. Siyasi hayat ise hatalarla doludur. Osmanllara kar bamszlk iin Byk Petro ile birlemi, 1711 Prut yenilgisinde Rusya'ya snarak 1714-16 arasnda nl Osmanl Tarihi'ni kaleme almtr. Bu alanda Dou-Bat kaynaklarnn kullanlmas ve be66

lirli slubuyla a iin alacak derecede tarafsz ve Osmanl tarihinin derli toplu ilk sentezi saylmaktadr. Hammer'in tarihinden 100 yl daha ncedir ve baz ynleriyle Hammer'den daha orijinaldir. Kantimir'in yazd Tarih, adalar arasnda n yapmtr, 17. yzyl sonu ve IS. yzyl banda birok olayn iinde yaad iin grg ve deerlendirmeleri ok nemlidir. Kantimir hereyden nce bir Osmanlyd ve o dnyann bir adamyd. Geni lde Osmanl vekayinameleri, Avrupa tarihler, baz vesikalar ve asl nemlisi, yaad ve grd olaylarn tahlili ile bu eseri yazmtr. Nitekim Trk tarihilerinin de ye olduu uluslararas bir bilimsel kurulu olan Gney Dou Avrupa Aratrmalar Cemiyeti, Kantimir (Cantemir''ir 300. doum yldnmnde kan bir kitapta bunlar belirtmi ve nsz de, cemiyetin bakan nl tarihimiz Profesr Halil nalck yazmtr. IS. ve 19. yzyln aydnlar hereyden nce mensup olduklar dini evre ve uygarln getirdii nyarglardan ve deyimlerden tam anlamyla arnamamlardr. Kantimir de "hain Osmanl Saray, daha az imanl hkmdar" gibi deyimleri kullanr. Ama ayn ada Osmanllar Bat iin ne tr ifadeler kullanrlar? Hammer 19. asrn ortasnda bile Osmanllar ve Trkler iin pek hayrhah szler kullanmaz, acaba kendisinin Trkeye oktan evrilen tarihi iin ne gibi bir iyilik dnlyor!? Kantimir'in Osmanl kltr ve slam tarihi iin devrinin llerine gre ok objektif davrandn tekrar belirtmek gerekir. Bu ilk Osmanl tarihi sentezinin, hazr devlet ucuz basmken, herkesin okumas ve bilmesi gerekirken; her kasabada bulunan bir iki gayretke vatanda veya her okulda rastlanan bir iki ikayetsever renci Diyanet Ilerine bavurdu diye Din leri Kurulu'ndan karar kartp, Kltr Bakanlna mdahalede bulunmak, onaylanacak bir hareket deildir. 17. yzyln nl gezgini Evliya elebi Almanya'dan Macaristar'a, Ukrayna'dan Msr'a kadar ok yeri gezmitir. Ciltler tutan 67

seyahatnamesinde bu lkelerin ehirlerirder, halkndan, corafyasndan uzun uzun szeder. Bu seyahatname bugn deerli bilgileri iermektedir. Ne var ki, Evliya ikide bir; "kafir, gavur, hakile yeksan ola (yere hatas)" gibi deyimler kullanmaktan geri kalmaz. Btn uluslar bugn Evliya'y olduu gibi eviriyorlar. Kitapta bu deyimlerin altna "ey dini btn Hristiyan okuyucu, kusura bakma, bu Evliya dedikleri ne de olsa bir Hristiyan sevmez Trktr" diye dipnotu dldn grmedim. nk bana Diyanet Ilerinde sylenen, Kantimir'in Mslmanlk aleyhindeki szlerine dipnotu dlmediidir. Oysa 17. yzyln insannn bu tr grlerini uygar insanlar glmseyerek okurlar. Evliya'nn yazdklarnda bu gibi deyimleri Macarlar. Almanlar nasl okuyorsa, biz de onunla ok yakn zamanlarda yaayan Kantimir'i yle okuruz. Trk okuyucusunun bu dzeye ulatn sanyoruz. Nasl ki, Evliya'nn Hristiyan sevmezliiyle deil, Hristiyan dnyasnn 17. yzyldaki hayat ve yurtlar ile ilgili yazdklaryla ilgilenenler onu birok dile evirip, bastrp okuyerlarsa biz de Kantimir'i, daha 18. yzyln banda tarihimizi bu kadar ehliyetle kaleme ald iin defalarca ve ok nceden bastrp okumalydk. Bu olayla bizce brokrasimizin ileyiinde bir baka usulszlk gze arpmaktadr. Bu kitaba yetkili bir uzmann inceleme raporu zerinde yetkililerden oluan bir kurul -Kltr Bakanl eviri Eserler Kuruluolumlu oy vermi ve kitap bastrlmtr. Hal byle iken kendisini hereyin stnde grme alkanl edinen Din Ileri Yksek Kurulu'nun bu eseri szm ona tekrardan incelemesi ve yeni bir raporla Kltr Bakanlna mracaat, yetki tecavznden baka bir ey deildir. Diyanet Ileri her bavuruyu byle deerlendirip de, merkezi devlet rgtnn dier ubelerinin iine mdahalede bulunur ve fetva verirse bunun demokrasimizin en nemli temel ilkelerinden biriyle atr bir durum olduunu belirtrnee gerek yoktur. Kendi alanna ait olmayan kitaplar res'er denetleyip tavsiyelerde bulunmaa baladna gre, Din Ileri Yksek Kurulunun sansr fonksiyonunu

yklenmesi yakndr. Diyanet Ilerinin bu son mdahalesi ho grld takdirde, yarn bir gn, falan veya filan hisleri reneide ettii gerekesiyle zel kitabevlerinin bast kitaplar iin de Savcla mracaat etrnee balar. Bu kitaplarn da corafya, tarih, etnoloji ile ilgili olmas mmkndr. Kltr Bakanl'nn Diyanet Ileri Bakanl'nn bu son mdahalesini dikkate almas hazin bir olaydr.

68

69

toplumunda tabib, matematiki gibi bilginler Hristiyan da olsalar bir ayrcala sahiptiler. slam toplumunda ulema ve fukahann (hukukular) kyafetleri ayryd ve protokolde sekin yerleri vard. Ortaa Avrupa niversitesi temelde bir esnaf loncas gibiydi. Ama bu loncalarn, ister rencilerin, ister profesrlerin oluturduu bir rgt olsun, bilimle uratklar iin esnaf ve dier alanlarn sahip olmadklar ayrcalklar olmutur. Hatta Prag ve Viyana rneinde olduu gibi niversiteyi hkmdarlar kurmu olsalar bile, niversiteye ve profesrlere birtakm ayrcalk beratlar balanmtr. Bilim adamlarna bu sekin yeri vermek, her toplumun kanlmaz rasyonel yandr. nk rahat ve zgrce renip rendiklerini uygulayabildikleri takdirde onlardan beklenen fayda elde edilebilirdi. Ortaa toplumu bilginlerinden gkteki yldzlarn hareketinin saptanmas, hesap kitap, kayt tutulmas, yarg grevinin bilgece yerine getirilmesi gibi rasyonel grevler kadar, falclk ve rya yorurnculuu gibi bugn bize rasyonel grnmeyen, ama o ada mutlak ihtiya duyulan hizmet isteminde de bulunuyordu. Bu isternin karlanmas iin bilginlerin bask altnda olmamalar, hatta bakalarna yasak olan byclk ve ilm-i simya gibi ilerle de zgrce megulolabilmeleri ve dndklerini aklayabilmeleri gerekliydi. Eer geni ynlara propaganda yapmazlarsa, Ortaan bilgini zndka grlen fikirleri bile meslekdalaryla tartabilir ve bir keye kaydedebilirdi. Pratik konularda ortaya koyduklar iin baars onlarn her trl kural d eyleminin anlayla karlanmasn salamtr. Kadavra zerinde alanlara nce izin verilmedi. Fakat sonra, mezarlktan ceset ve kemik alp inceleyenlerin daha baarl ameliyatlar yaptklar ve etin hastalklar tehis ve tedavi ettikleri grlrice tab u yklnaa balad. Hekim ve hukuku her ada ister istemez bir dokunulmazlk kazanmtr. Kilise hukuku-

Dnden Bugne niversiteler

niversite zerkliinden rahatsz olanlar, bu versiteye, yakn zamanlarda siyasal hayatmzdaki aydn diktas sonucu verildiini ve niversite zerkliinin toplumun sindiremeyecei taze bir anayasal kurum olduunu ileri srerler. Oysa gerek byle deildir. Bireyin temel hak ve zgrlkleri dahil pek ok anayasal kurum bizim toplumumuzda yzyllk bir mcadele sonucu yakn zamanlarda yer ettii halde, bilim adamlarnn veya ulemann zerk ve masun (dokunulmaz) olmalar pek eski bir gelenektir.

Bu kukusuz Avrupa toplumlarnda da byleydi. En temel haklar ve zgrlkleri iin 300 yl boyu kan dken Avrupallar, niversitelerine zerklii zamann ak iinde, doal bir uyum ile vermilerdir. Geleneksel toplumun bilginlere saygn bir yer salamas kukusuz sosyo-psikolojik ve antropolojik bir inceleme konusudur. En ilkel toplumlarda bile byclerin doast gce sahip olduu kabul edilir ve bu kiiler fonksiyonel bir ayrcalk sahibi olurlar. Uygarla gei aamasnda rahipler, tanrsal bir vergi olarak nitelendirilen yazy bilmeleri, astronomi ve astrolojiden anlamalar gibi zellikleriyle toplumun saygsn kazanmlardr. Depolanan buday gizemli iaretlerle kaydeden: yamur mevsimini ve hasat zaman scann geliini, hatta kurakl nceden gzleyip bildirebilenlere sunulan bu sayg ok grlmemelidir. Ortaa slam

nu eletirip Roma hukukunun mantyla i grdkleri iin "kt Hristiyan" denilen Rnesans devri hukukular, adaleti bilgece datmaya. mvekkillerinin hakkn ustaca savunmaya balaynca,

banaz dindarlarn ve kilisenin diyecei birey kalmad. iirin gzellii, yaamn gizeminin aklanmas ne olursa olsun ekici gelir insanoluna ve toplumlar akll yelerine sayg duyarlar. lster bugnn ordinarysleri, ister tarih-ncesi alarn bycleri olsunlar, bilim adamlar grubunun saygnl, bu insani duygu ve zaaf kadar eskidir. Zeka ve sanat yarats, bu beceriye sahip olmayanlar byleyegelmitir. Bu her toplumda byle olduu gibi Osmanl toplumunda da byle olagelmitir. Osmanl toplumunda siyasal g, ulemann desteini aramtr. Ynetenler kadar yneticilere kar ayaklananlar da ayn ihtiyac duymutur. Devletin kurucusu saylan Osman Gazi, grd ryay eyh Edebal'ye yorumlatarak hkmdarlnn meruiyyetini topluma kabul ettirmiti. Patrona Halil ve manav Muslu Bee'nin peine taklp ayaklana!llar da ulema efendileri yanlarna celbetmek gereini duydular. H~r geleneksel toplumda olduu gibi, Osmanl toplumunda da elifi grnce mertek sananlar ounluktayd. Mahalle mektebinde hecelemekten okuma derecesine geen ocuun fesi karlp cz kesesi bana geirilir, mektebin bevvab (kapc) elinden tutup evine gtrrd. ocuk ardan geerken esnaf, dkkann nne kar, yoldan geenler durur, "maallah" ekerlerdi. Ulema snfnn gelecekteki yesi olan bu kk ocuk, dij, lam, mm'i belleyip kelimeleri skmee balad gn mmt (okuyamayar) kalabaln dna kar, onlarn alk ve saygsn kazarmaa balard. Osmanl toplumunun en dokunulmaz, servet ve rtbeleriyle en ok gvence altnda yaayan snf, ulema idi. Aldklar yksek cretler, katl ve msadereden masun (dokunulmaz) olmalar ellerinde byk servetlerin birikmesini salad. Ayrca yksek rtbeli bir ilmiyye snf yesinin ya olu ya damad bu meslekte kolayca ykseldiinden bu yaay kuaklar boyu srdrebiliyorlard. ok

oluturuyorlard. Kad, mft, mderris gibi ilmiyye snfndan grevliler ancak kazaskerler ve sonralar eyhlislamlar tarafndan bamsz olarak ve belirli kurallar erevesinde terfi ederek grev yerlerine atanrlard. Osmanl ilmiyye snf yelerinin mlkiye silk'ine (kariyere) getikleri olmutur. Fakat hibir mlki grevlinin veya 19. yzylda hibir vali ve bykelinin ilmi veya bir greve, Darlfnun eminliine atand olmamtr. Osmanl imparatorluunun btn hayat boyunca, ilmiyyeden olmayan birinin hele bu snf denetleyecek veya zlk ilerine karacak bir makama getirildii grlm, iitilmi ilerden deildi. Adam rrken bile, ancak ulema takmndan falan veya filan adam desteklenirdi. Bu nedenle, Amerikan niversite modelini yersizce izleyerek meslek d yneticileri niversitede sorumlu grevlere atarnaa almak geleneimize aykrdr. Ulemann kan aktlmaz, yani klla siyaset uygulanamazd. Idarn edilmeleri kanun dyd. Osmanl tarihinin 600 yl iinde bir tek defa despot hkmdar IV Murat, mlki grevini ihmal ettii iin znik kadsn astrmt. Bu olay nefretle karlanm, eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi ar hiddet ve tepki gste-

76

kk yalarda rtbece ykselmeye balayan bu bei k ulemas takmn hepimiz biliriz. 1590-1660 arasnda grev yapan 20 eyhulislamn ancak 9'u, 1702-1750 arasnda grev yapan 30 mn ancak 4' halktan gelen kimselerdi. Yksek rtbeli ulemann ounun babalar da, dedeleri de ulema aristokrasisindendi.

Bunun kaba bir nepotizm (akraba kayrclk) ve usulszlk olduunu dnmeyelim. Bilgin ve aydn kiinin yetimesi bir yerde evreden ve aileden gelme bir birikim istiyordu. Byle beik bilginleri arasnda yeteneksizler olduu gibi, baba ocandan ald eitimi devam ettirip gelitirenler de vard. Osmanl ulema snf bu kapallk ve devamllndan gelen bir birikim ve devrine zg bir zerafetle btn arasnda sivrilmiti. stanbul'da ve eyaletlerde yaay biimleri ve zgn etiketleriyle ulema hanedanlar en gzde grubu

rince, korkuya kaplan Padiah onu gndertmi ve yolda gizlice bodurtrnutu. IV Murat'n bu nedenle Osmanl kroniklerinde fazlaca karaland bilinmektedir. Sultani fermanlar kan aktlmas mbah olmayan kadlar, idari ihmallerinden dolay "dibekte dlp, helak edilmekle" tehdit ederlerdi. Kukusuz byle bir olay da grlmemitir. Osmanl toplumunun meritokrasisi (aydn sekinler) ilmiyye snf yeleriydi. Veziriazamlarn ba gider, eyalet valileri azledilir, ama onlarn hayat ve rtbeleri gvence altnda srerdi. Veziriazamna kfr ve hakaret eden padiahlar vardr, ama ulemaya saygszlk eden olmamtr. Padiahlar mftye, "Efendi hazretleri, hocam, siz" diye hitap ederlerdi. Padiah, veziriazam adayna mhr uzatverirdi, mlkiye snf yelerine rtbe ihsan edebilirdi, ama ilmiyyenin reisine grevi, yani makam- fetva, arzedilirdi. Bayram ve cls trenlerinde Babussaade nnde taht kurulduunda bata veziriazam, btn vezirler ve devlet adamlar padiahn eteini eyhlislam efendi ise etek padiah tahttan kalkar ve onun samur krk yakalna yz srerdi. Osmanl bilginleri grdkleri saygya oranla, alarnn bilimini, Yenia dnyasnn uyann toplumlarna getirememilerdir. Ama onlardan byle bir gayret ve beceri isteyen de olmamtr. Osmanl bilginleri, yaadklar toplumdaki brokratik sistemin ve ideolojinin srmesini salayacak bilgiyi retmek ve danma grevini yerine getirmekle ykmlydler, Ulema bunu yapmtr. Modern aa geilip, modern dnyann gereklerine uygun bir eitim dzenlemesine gidildiinde, Osmanl ulemas toplumsal stnln kaybetmee balamtr. Laik eitim kurumlar ve bu kurumlardan yetien brokratlar medresenin, medrese de onlarn dman kesilmitir. Osmanl imparatorluunun 19. yzylna Ahmet Cevdet Paa am demek yanl olmaz. Medreseden brokrasiye geen ve laik hukuku da renen bu devlet adam, medrese ile laik grn bir arada yaamasn formle etrnee almtr.
77

19. yzyl, ulema ile laik bilim adamlarnn ayn derecede sayg grd bir devirdi, ama bu, atmay nlememi tam tersine artrmtr. Bu nedenle yakn zamanlara kadar laik niversitenin karsnda daha ok toplumsal durumu sarslmakta olan din adamlar ve dinci evreler bulunuyordu. Bugn artk niversitenin kartlarn betimlemek bu kadar basit deildir. Osmanl eitim dzeninde medreseler blgelere gre bir hiyerari iinde sralanmt. Bakentte en yksek renim kurumlar, eyalerlerde de daha dk dereceli eitim veren medreseler bulunurdu. Medreselerin renci adedi belliydi. Daha yksek dereceli renim grmek isteyenlerin byk ehre gelmesi kanlmaz d. 17. yzylda renci says gereinden fazla artnca, medrese vakfndan beslenemeyen a suhteler da, ehir gezip ekiyala baladlar. 17. yzyl toplumunun rasyonellik dengesi iinde medreseye gereksiz sayda renci doldurmak faciaya yol amt. 20. yzyl toplumunun da kendine gre bir dengesi vardr. Az renciyle eitim yaplmas gereken kuruma ok renci alnrsa, eitim niteliksizleir ve bunalml isizlerin says artar .. Diplomal isizin, eitim grmemi isize benzemedii ve toplum iin daha byk sorunlar yarataca aktr. 20 yldr gereksiz saylara ulaan ve niteliksiz eitim veren liseler in mezunlar niversite kaplarna hcum etmektedir. Zavall niversite ise bu talebi karlamaa hazrlkl deildir ve aslnda karlamas da gereksizdir.

zere profesrler seiyor ve Maarif Nazr bunlardan birini tayin ediyordu. zerk staty 1919 ylnda karlan nizamname de deitirmedi. Cumhuriyet devri boyunca niversitenin, 1948 ylnda Dil Tarih Corafya Fakltesi'ndeki irkin bir tasarruf dnda, onurunu kracak bir olayolmamtr. Nihayet Tek Parti ynetimine ramen 1946'da ulusal niversitemiz klasik yapsna kavumu, zerk ynetimini elde etmitir. Bu sistemin uzun yllar ilediini biliyoruz. Eer imdi aksaklk varsa bunu niversitenin iinde deil, dnda aramak gerekir. Bizde niversitenin bilimsel kiiliini kazand reform, 1933-1934 yllarnda Kemalist dnemde en uygun biimiyle tamamlanmtr. Krsleri, enstitleri ve ynetim organlaryla oluan o zamanki niversite modeli, dnyann birok gelimi niversiteleriyle ayndr. 1934 reformunda, niversitenin kendi deerli yeleriyle Hitler zulmnden kaan Alman aydn sekinleri bir araya geldiler. Alman hocalarn gelii niversite asndan basit bir d yardm olarak grlmemelidir. Kaanlar hakaret edilmi insanlard, kendilerine kucak aan yeni vatan sevdiler ve ona hizmet ettiler. Bu kadronun yarar byk olmakla beraber, o tarihte Trk niversitesi de sanld gibi kflenrni bir medrese deildi. Tpta, Trkolojide, baz doabilim dallarnda an llerine uygun dzeyde hocalar vard. rnein Fuat Kprl'rr banda bulunduu Trkiyat Enstits yabanc hocalar kabul etmedi, fakat bu blmn almalar o gn de uluslararas llere gre ok iyiydi.

Sorunu bu adan grmeyenler, kusuru niversite zerkliinde aramaktadrlar. Oysa niversite bizde 60 yl akn bir sredir zerktir. Darlfnun-u Osmani'nin II Ekim 1917 tarihli nizarnnamesinin 2. maddesi "Darlfnur ilmt muhtariyeti haizdir" hkmn getirmitir. * Darlfnun eminini de iki adayolmak

Daro 78

79

niversitenin i yapsna ve doal geliimine yaplacak ani mdahaleler anlamsz ve sonusuz kalnaa mahkrndur. En olayl ve kkl devrimleri geiren lkelerde bile akademik kurumlarn almasna ve varolan yaplarna en az karlmtr. Fransz devrimi ne krallktan kalma akademileri kaldrabilmi, ne de niversitelerin bnyesinde sarsc deiiklikler yapabilmitir, daha dorusu yapmamtr. Sovyetler'in hi deilse 1920'lerin sonuna kadar en az deitirdikleri kurumlar, Bilimler Akademisi ve niversitelerdi. Bilim kurumlarnn deiimi zamann gerektirdii ihtiyalar dolaysyle bilim kadrolarnn yapacaklar seme ve dzenlemeler demektir. Bunun dnda hibir salkl yapsal deiim dnlemez. Bilim kurumlarna kar iddet uygulayan Hitler AImanya's, iki dnya sava arasnda her alanda parlak deerlere sahip olan ve nc aratrmalar yapan Alman niversitelerini ykma gtrmtr. Almanya bugn iktisadi mucizeyi yaratmakla vnyor, fakat Alman niversiteleri eski parlaklna ulaamamtr ve ulamalar da olas grnmyor. Bizim toplumumuzda niversitenin ne olduunu kavramak konusunda zihni bir tembellik vardr. Gemi zaman iinde zellikle rektrlk ve dekanlk merakls baz retim yeleri, hkmetlerle anlap bteden para ayrtm ve lkenin cra kelerinde szde niversiteler kurmulardr. niversitenin bir fabrika veya liman gibi bu yrelerin kalknmasn salayacan ve oralardaki genlerin okuyacan ileri srmlerdir. Kukusuz hatal bir grtr. niversite azgelimi bir yreyi kalkndramaz. Byk ehirlerdeki niversiteler gelitirilir, azgelimi yrelerin genlerine kontenjan ayrlr ve yeterli burslar verilirse bu genlerin okumas salanm olur ki, daha akllca ve ekonomik bir seimdir. Anadolu genleri niversiteyi byk ehirlerde okumaldr. nk niversite mezunu, ulusal aydn grubunun aday yesi demektir. Ulusal aydnmzn ise milyonlarn yaad, kltr hareketlerinin younlat byk ehirde yetimesi gerekir.
80

G e n l i i n i v e

Ankara ve Istanbul gibi ehirlerde geirmek niin sadece orada doup byyenIerin tekelinde olsun? niversite genlii byk ehirlerin havas iinde olgunlamaldr. Gelecein hekimleri, hukuku ve retmenleri iin bu deneyim, eitimin en nemli blmdr.

niversitede e reform, baz bilim n dallarnda eitimin yeniden v dzenlenmesi e biiminde hi ele r alnmamtr. i rnein hukuk falise m klteleri, mezunlarnn l i kalabalk saylarda alnp drt yl sonra hukuku szde mezun r diye edildikleri e n kurumlar olmaktan m karlmaldr. hukuk e Belki fakltelerine baka sosyal bilim daliki yl a larnda yksek renim grm renciler n snavla alnmaldr.

n k T r ki y e' ni n ar t k C u m h ur iy et 'i n il k y ll ar n d a ol d u u gi bi ac il

en ok sayda hukukuya deil, iyisine ihtiyac vardr. Gene baz dallarn renci ve renim yl says ayarlanmal, liseden gelen rencinin dorudan m yoksa ara bir eitimden geerek mi alnaca saptanmaldr. Oysa tutarl dzenlemeler yerine "herkes niversiteye" zihniyetiyle bir niversite enflasyonu yaratlma yolu seildi. Yaratlan niversite enflasyonu lkemizin kltrel ve bilimsel dzeyinde hibir ykselme salayamayacaktr. 30 sene nce lise retmenleri toplumda saygn yeri olan aydnlard. Kukusuz bu saygnln nedeni vard, retkenIerdi ve kltrel hayatmza katklar vard. Bugn retmen horlanyor, bu horlanmann eitli nedenleri var. cret dk, grev gvencesi yok, bir neden de kalabalklatrlan niversite rencilerinin niteliksiz bir eitimden geip bu meslee girmeleri ... imdi ayn ey retim yeleri iin sz konusu oldu. Fakat retmenini niteliksizletirdikten sonra niversite retim yelerini de says ok, ilevi yok bir kalabalk durumuna getiren bir toplumu mutlu yarnlarn bekledii sylenebilir mi?.. niversite hocas en az cret alan, pahal yaynlar izleyemeyer. d dnyadaki meslektalaryla kendisi iin gerekli meslek ilikilerini kuramayan zavall bir adam olursa, topluma bilimin ve gerein yolunu kim gsterecektir?

8 2

Dilde zleme ve Dil Akademisi Sorunu *

83

niversiteli, niversiteden kanaa balad. Btn niversite retim yelerinin zel sektre gemesi veya d lkelere almaa gitmesi, toplumun kendini yeniden retme yeteneini kaybe tmesi demektir. niversitenin tek deretleyicisi, geni anlamyla toplumdur. Toplum niversiteden beklediini bulamaz, mezunu na i vermez, niversiteye danmazsa o kurum kendini yenileme hareketine ister istemez giriir. Oysa grnte devlet kurumlar niversiteden danman istiyor, zel sektr onlardan yararlanyor, yarg organlar hukuk fakltelerinin bilimsel itihatlarna bavuruyor, Siyasiler onlar aralarna almak istiyorlar. O halde niversitenin yeniden dzenlenmesini de niversitelilere brakmak gerekir. Ama varolan gelenee, yani zerklik kurumunun gereine uyarak. .. Gelecein niversitesinin vnlecek bir kurum olmasn istiyorsak, nce onun geleneine sayg duymalyz.

ilde zleme veya sadeleme hareketi, bizim ulusal kltr hayatmzda yz yllk bir sorundur. Bu sorun 193'larda ok kkl giriimlerle bir dil devrimi olay haline gelmitir ama Trke yazl kaynaklarda zaten yzyllardr deiim geirmekteydi. Geri 19. yzyldan nce Osmanl aydnnn dilde yenilik, deiim, zletirme gibi sorunlar olmamtr. Buna ramen bu geleneki toplumda bile dilin hem kelime hazinesi, hem de gramer asndan deitii gzleniyor. O kadar ki, 15. yzyln herhangi bir vekayinamesi veya sultani ferman 17 ve 18. yzyllara ait kaynaklara gre dil asndan nemli bir yapsal farka sahiptir. Bu deiim baz ihtiyalar sonucu, imparatorluun yaad dnyadaki kltrel alkantlara, okur-yazar grubunun eilimlerine gre kendiliinden ortaya kmaktadr. Ortada bir gerek vardr: Trke klasik biimne henz ulamamtr. Bu gerek birok baka uluslar iin de sz konusudur veya sz konusu idi. ngilizce, Elizabeth anda henz klasik biimini almamt. Almanca iin bu olayancak 18. yzyl sonunda sz konusudur. Rusa'nn klasiklemesi Pukin'der sonra ve 19. yzyln ilk yarsndadr. Avrupa dilleri iinde ltalyanca

ilk ulusal dildir, dediimizde eitli leheler iinden birinin edebt dil kimliini kazanmas (Toscana lehesi) ve bu lehenin iirde, bilimde ve brokraside kullanlp oturmas anlalr. Franszca bugnk zengin ve oturmu yapsn 17. yzylda kazanmtr. Balkan dillerinin ou iin bu durum henz sz konusu deildir. rnein uygarln dili saylan eski Yunanca'dan bu yana Yunan dili hala evrim geirmektedir. Ayn durum Arapa iin de sz konusudur. Konuulan lehelerl e yaz dili arasndaki uurumun bykl bunun nedenidir. Yakn zamanlarda Macar Trkolog Gyorgy Hazai 17. yzylda konuulan Trkeyi ieren bir metin yaynlad. * Bu metin o devirde Trkiye'de bulunan Harsany adl bir Macar tarafndan kaleme alnmtr. 17. yzyln iirden, nesirden, vekayiname, ferman, berat gibi vesikalardan tandmz Trkesiyle bu Trke arasnda da byk farklar vardr. yleyse Trkenin, klasik biimini henz kazanmam bir dil olarak o devirden bu yana bilinsizce veya bilinli bir biimde aydnlarn el atmas ve kullanmndan dolay deimesi kanlmaz olmutur. Trkiye'de dilin ve kullanlan yaznn bir sorun haline gelii ve bu soruna bilinlice el atma sreci hepimizin bildii gibi 19. yzyln ilk yarsnda Tanzimat devrinde balar. Dil ve yaz zerindeki deitirme abalarnn bu dnemde aa k ve byle bir sorunun kltrel yaama getirilmesi balca iki nedene dayanr: Birincisi, Osmanl Imparatorluu modernlemekte ve merkeztlemektedir. Merkeziyeti bir devlet gl, geni bir brokratik rgt demektir. Oysa Tanzimatlar daha ilk anda ihtiya duyduklar sayda ve nitelikte memur bulamamlardr. zellikle resmi yazma dilinin zorluu ve slp eitlilii, bir memurun uzun yllar bro-

larda raklk yaparak yetimesini gerektiriyordu. Bundan baka yazmalar yava ve zenli bir biimde yapldndar, sratli ve yaygn bir ilev grmek zorunda kalan brokrasi, standart ve sade bir dil kullanmak zorundayd. Matbaa toplum hayatna girmi, okul says artmt. Binlerce baslan ve okunmak zorunda olan kitaplarda (edebi veya bilimsel olsun) daha sade ve oturmu bir dil kullanmak gerekliydi. Bu nedenle imparatorluun modernleme dnemi ister istemez dilde de bir sadeleme sorununu gndeme getirdi. Gene bu dnemde nk'a, gibi zor yaz eitleri terkedilerek daha sade ve standart bir yaz (kaligrafi) kullanld. Esasen 19. yzylortalarnda Mnif Paa, Osmanl imlasnn ve Arap harflerinin slahn, Azeri reforrnatr Mirza Fethali Ahundof ise Latin harflerinin kabuln nerdiler. Her halukarda Osmanl devlet adamlar ve aydnlar Osmanl imlasnda bir kolaylk, standardizasyon ve konuulan dile yaknl salamak konusunda hemfikirdiler. Bu sorun bylece srd. Dilde sadeleme sorununun ikinci nedeni milliyetilik akmlardr. Milliyetilik, imparatorlukta Balkan uluslar arasnda balayp, sonunda Trk unsuru da etkiledi. 19. yzyl milliyetiliinin her yerdeki ama ve yntemi, konuulan dilin yazda da kullanlmasyd diye zetlenebilir. Mamafih sorun bu kadar basit bir biimde zmlenemedi. Kimi milliyetiler eski tarihi dillerini kullanp, yabanc kelimeleri atmak, kimileri ise l yaz dilini halk diliyle deitirmek eilimindeydiler. Bu iki kart eilim Balkanlar'da dil sorununu btn dnyada grlmedik bir biimde iddetlendirdi. Trkler de ayn zmszlkle yz yze geldiler. Bu nedenle dilde zlemeyi bir milliyetilik sorunu olarak ele aldmzda 18. ve 19. yzyllarda Balkanlarda meydana gelen gelimeleri hatrlamakta yarar vardr. 18. yzyl sonu ve zellikle 19. yzylda milliyeti Bulgar ve Srp aydnlar, millt dillerini gelitirmek istediklerinde tarihi kilise dilinin artk halkn konutuu dilden uzak kaldn grdler.

84

85

Sorunun zm, konuulan dilin yazya dklmesi oldu. Bunda Bat dillerinden kelime aktarm kadar, gelimi kltre sahip byk bir Slav lkesinin dili olan Rusa da kaynak oldu. rnein Byk Petro'nun yapt alfabe ve im la dzeltimi, Kiril alfabesi kullananlar tarafndan esas olarak benimsendi. Kukusuz gney Slav dillerine giren Osmanlca (Trke ile birlikte Arapa, Farsa kelimeler) ve Rumca kelimeler de byk lde korundu. Yunan milliyetileri ise bu yeni kelimelere dmanlktan dolay eskiye dnk bir yaz dili olan Katarevusa'y kullannaa baladlar. Bu z Yunancaclk bugne kadar halkn konutuu Dimetiki ile kyasya atma iindedir. Dimetiki, bolOsmanlca, hatta Slav kkenli kelimeleri banrdnyor ve imla farkll vardr. Eitim Katarevusa yznden bir kemeke iindedir. Siyasi partilerin balca sorunlarndan biri, Dimetiki veya Katarevusa kavgasdr. 19. yzyl ve 20. yzyl bandaki Osmanl aydn, halka uzak bir kelime hazinesi ve yabanc gramerli Osmanlcay sevmiyordu. Bunu temizlemek son kuak Osmanl aydnnn ve Cumhuriyet'in dil devrimcilerinin byk baarsdr. 1930'larn dil devrimi, konuulmayan bir gramer kullanmn (zellikle isim tarnlamalan, WL kipleri) kaldrd. Son Osmanl devrinin dilde sadeleme hareketinde Turanc emeller de vard. Gaspral smail'in kard gazete, btn Trk gruplan arasnda anlalmay amalyordu. Geen zaman bu emeli sild{*. Birtakm Trkik dilleri tek bir dil gibi dnmek mmkn deil, bu nedenle 1930'larn sadeleme hareketine bu adan kar kmak da en azndan gerek ddr. 1930'lardaki sadeleme hareketi 100 yldr sregelen bir kemekei bitirmeyi amalayan gerekli bir radikal giriimdi. Bu ne-

denle dil devrimini Trkiye tarihinin vnele sahip ktmz bir olay olarak nitelendiriyoruz. Bugn bu sayede kullandmz dil, zellikle gnlk dil zlemitir ve zerinde srekli deiiklik yapma dnemi gemi grnyor. Gnlk dilin bir yerden sonra zaman iinde kendiliinden gelimesi gerekir. Buna karlk zleme sorununun felsefe ve bilim terimleri konusunda grnyor. Felsefe ve bilim terimlerini zletirirken doru karar vermek, dikkatli bir biimde geni uzman kadrolarn oyuna bavurmak gerekir, yoksa teri m ya tutunamaz ya da yanl bir kavramaya neden olur. rnein felsefedeki induction ve deduction kavramlarn "tmevarm-tmdengelim" diye kullanmak yanltr. Yenia Avrupa felsefesinin kulland ve ierik boalmasna uram bu iki kavram, anlamndan uzak biimde evirmekten ileri gelen bir yanl ... Gene byle bir yanl, kltr sz yerine ekin veya ekinim'i kullanmaktr. Bu Ziya Gkalp'in kltr iin hars kelimesini icad etmesinden daha salkl bir olay deildir. Aslnda amz felsefesinin ve biliminin kavramlarn karlamak iin eski terimlere de yenileri kadar bavurmak, yani her iki kmedeki terimlerden yararlanmak gerekebilir. rnein la veite ve la realite gibi iki kavram ele alalm. Nurullah Ata bu nedenle gerek yannda hakikat kelimesini de daarck ta tutmay nermitir. Bunun gibi Alman felsefesinin iki evrensel kavramn, Existenz ve Dascin gibi iki kelimeyi sadece varlk'la m karlayacaz? Mevcudiyeti niin atalm? Ya W Frege'nin getirdii bylesine iki kavram 5inn ve Bedeutung'u evirmek iin sadece anlam, yeter mi? Bu rnekleri fazla oaltrnak istemiyorum. Yazarken ve dnrken seeneklerde banazlk pek kar yololarak grnmyor. Konuulan gnlk dilin (ki hibir lkede birka bin kelimeyi gemez) zerinde yaplan srekli sadeletirmeden ok hukuk, tp, mhendislik ve doa bilimleri alannda ciddi bir Trkeletirmenin rgtl ve yaygn bir biimde srdrlmesi gerekir. Fa87

86

kat 1930'larda balanan matematik ve doa bilimlerindeki temel kavram ve terimlerin Trkeletirilmesi gibi saygn bir aba, hem de tutunmasna ramen artk ayn hzla srdrlemiyor. Yetkili kurumun, uzmanlar biraraya getirip bu ii srdrmesi gerekir. Tekil abalarn ise tannp tutulmasna imkan yok. nk bu gibi almalarda yanlma olasl da yksek. Kanmca Trk Dil Devrimine sahip kmak demek, gnlk dili srekli deitirme alkanl edinmek demek deildir. Yani 1930'larda Osmanlcay zletirmekle 1970'lerde ve 1980'lerdeki Trkeyi zletirme abas nitelike ayn kefede deerlendirilemez. O devirde en Trkeci bir airin (rnein M. Emin Yurdakul) iirlerinde bile cmle kuruluu Trke idi ama, kelimelerin bazlar yakas almadk Farsa ve Arapayd. Bugn bu nitelik artk en tutucu yazarlarda bile kayboldu. Kukusuz dil devriminin baars sayesinde ... Bundan sonra herkesin her gn kullanmad ve bilmedii bilim terimlerine eilrnek gerekir. 20. yzylda dilin zenginlii ve arl bilim terimleri alannda gze arpar ve ulusal bir dilin bu nite1ie kavumas mutlaka gereklidir de ... Bugnn Trkiye'sinde tpta ve doa bilimlerinde artk eskisi gibi Arapa yok, ama daha fenas Ingilizce var ve her gn artyor (dikkat edelim, Latince de deil, Ingilizce) ve bu yaylma toplum bilimlerine bile bulamakta. Trk aydnnn asl dikkatle kendisini eitmesi gereken alan, ana dilinde dnme alkarldr, yani cmlenin yapsn iyi kurnasdr. Osmanlca veya Ingilizce dnp kurulan bir crnlede yeni "szckler" kullanmak hibir ekilde ztrke yazmak demek deildir. rnein fiilleri ikinci yerde kullanarak devaml devrik cmle yapmay seven baz yazarlarmz iyi yazar saymak mmkn deildir. Gene gereksiz uzatlan cmlelerin de Trke olduu ok tartlr. nk Trke, Arapa ve Yunanca gibi ek ve kk yapsnn zenginliinden dolay ekseri Avrupa dillerinin tersine anlam tamamlayc yan cmlecikleri ge88

rektirmeyen bir dildir. Trk dili, dnrken kelime ve cmle yapsn iyi deerlendiren yazarlarla geliecektir. Yoksa bir yazarn her gn, yabanc kkenli kelimeleri ztrkeye evirmekle dilimizi ve edebiyatmz gelitirecek bir aba da bulunduunu sylemek gtr. Snrsz bir zletirme abas, Bismarck dneminde doruuna varan ve halen sren Alman dilinin zletirilmesi, orta Avrupa'da Macar ulusalclarnn yrtt zletirme ve Iran ah'nn Farsay zletirme olayndaki biime dnebilir. Trkiye'de ak grl ve hi de ovenist olmayan gruplarn bu nedenle zletirme olay zerinde dnmeleri gerekir ve galiba dnmeye de balamlardr. Trkiye tarihinin mutlu bir olay Arap, Iran, Yunan, Slav vs. gibi kltrlerin zerinde yerlemi olmamzdr. Trkemizde birok dilden kalabalk bir kelime hazinesi vardr. Bu dillerin ise dnya uygarln yaratan Akdeniz ve Ortadou halklarna ait olduu aktr. u halde Trkemizdeki bu renklilik utanlacak deil, vnlecek bir zelliktir. Tarih, dilimize bu renklilii balamtr. Trkemizde morfolojik bir zellik vardr, yani "ses uyumu"ndan sz ediyorum. Ses uyumu olumsuz bir zellik deildir kukusuz, ama bize okullarda retildii gibi ok vnlecek bir zellik de deildir. Bir dil zelliidir sadece ... Batan sona ztrke kelimelerle dolu bir Trke, bu zellik nedeniyle monoton ve renksiz bir dil olabilir. Yerlemi ve yaamaya devam edecek yabanc kelimeleri Trk diline renkli bir tonlama kazandrdklar iin kullanmakta yarar vardr. Burada dilimiz zerindeki aratrmalar, gerekli zletirmeleri yapacak bir kurumun nitelii zerinde durmak gerekir. Trk Dil Kurumu, byk Atatrk'n rnei az bulunur biimde gerekletirdii bir bilim kuruluudur. Kurumun zerk stats, kendi mali kaynaklar, dil aratrmalarnn yaplmas ve dilin gelitiril-

89

mesi iin bulunmaz bir nimettir. Sorumluluu olan her aydnn bu kurumun varln ve zerk statsn elinden geldiince savunmas gerekir. Son zamanlarda dilde zletirme hareketine daha bandan beri kar olanlar, Trk Dil Kurumu'nu kapattrmak iin kampanya atlar. yesi olalm veya olmayalm, almalarn beenelim veya eletirelim. Trk Dil Kurumu kltr hayatmzn vazgeilmez bir birimidir. Kukusuz bu kurum dilbilirnci uzmanlarn ynetim ve denetiminde tarihi: filoloji aratrmalar, karlatrmal dilbilim almalar yapmakla ykmldr. Ancak Trkiye'de say ve nitelike yeteri kadar dilbilirnci olmad da aktr. Genel dilbilirnci noksan yannda, Germanist, Slavist, Semitik diller uzmanlar, Latin-Yunan aratrmaclar ya ok azdr ya hi yoktur. Kurum, kendi bursuyla veya yetkisini ve etkisini kullanarak burs salamal ve d lkelerde uzman yetitirmeli veya oralardan yetkili uzmanlar getirterek burada eitim yaptrmaldr. Byle bir program veya tarihi: dil aratrmalarn ancak ovenist kar gruplarnn aleti olmayan bir kurulu, yani Trk Dil Kurumu gerekletirebilir. Kurumun kartlarnn, bteden denek alan bir Dil Akademisi kurmak nerisi kastl grnyor. Hereyden nce byle bir akademi ciddi alma yapacak kadrolara sahip deildir. Iin ban ekenlerin kamuoyuna takdim ettikleri kadrolar mucize yaratacak sayda ve nitelikte grnmyor. Bu kuruluun Tanzimat'taki Encmer-i Dani kadar bile i karacan sanmyorum. Encmer-i Dani'in baarsz bir kurulu olduunu biliyoruz. Acdr ama, yaayan dil bilginlerimiz iinde Radloff, N. Man veya Ghiarmaty'lerin, emseddin Sami'lerin varln kim ileri surebilir? Bugn bile Trkolojinin byk ustalar yabanclardandr. Ikinci nokta, byle bir akademinin kulland dil zerinde kuraca diktatoryadr. Bugne kadar zel veya resmi sektrde baslan kitaplarda kullanlan dilin seimi byk lde yazarlarn isteine bal olmutur. (Zaman zaman dil yznden devlet 90

sektrnde kitap basmnm reddedilmesi olaylarn gznne alsak bile.) Oysa byle resmi bir akademinin kard standart beylik szle kesinlikle uyulmas istenilecektir. Kalemimizden kan kelime ve deyimlere ise kimsenin gmrk uygulama hakk yoktur. Geri Trk Dil Kurumunun da bir szl vardr, ama kurum zerktir ve biz de dili kullanmak konusunda onun karsnda zgr olduumuza gre, kurumun her nerisini uygulamak zorunda deiliz. Nitekim baz nerilerine uymuyoruz. Dil Kurumu, yelerinin almalar sonucu bize sadece bir seenek sunmaktadr. Bu seenek yaygn bir kabul grse de uyma ilemi zorunlulukla deil, ikna yoluyla olmaktadr. te bir dilin salkl gelimesi iin n art budur, demokratik bir biimde salanan etkilerne ve seime braklan sunu ... Dil Kurumu'nun yaamas ve bugnk statsnn korunmas bunun iin gereklidir. Dil zerinde zorlama ile deil, serbest seime braklan nerilerle deiiklik yapmak gerekir. teden beri Fransz Akademisi'ni gstererek dilin zerinde resmi ve mutlak bir kontrol kurulmasn savunanlarn bu tekil rnek zerinde durmalar anlamszdr. Almanca, akademi kontrol dnda, byk yazar ve dnrlerin uslplannn etkisiyle geliti. Rusay Pukin ve izleyicileri ve hayranlar bugnk haline getirdiler. Bu byk kalabahn iinde Imparatorluk Bilimler Akademisi yesi pek az d. ltalyanca -ki aslnda Franszca kadar eski ve klasik bir yaz dilidir- dahi akademisiz geliti. Bizim toplumumuzda devlet otoritesini her yere sokmak eilimi pek yaygndr. Bu garip eilimimizden hi deilse dil konusunda vazgememiz gerekir O halde dil almalar konusunda Dil Akademisi'ni deil, Trk Dil Kurumu'nu etkili bir kurulu olarak yelemeli ve yaamas iin tm destei vermeliyiz.

Dil Akademisi zerine"

eni Anayasa Tasars kamu tzel kiiliine sahip bir Trk Dil Akadernsi'rr kurulmasn ngrmektedir (madde 168). Bu akademinin 40 tane yesi birinci kez Cumhurbakan tarafndan atanacak, sonra yeler boalan yerlere kendi seimleriyle ye alacaklar. Grld zere Dil Akademisi kapal ve sekinci bir kurulu olarak dnlmektedir. Akademinin amac, a) Trk dilinin gelien ihtiyalara gre oluumunu tespit etmek (yani dilimizin kelime hazinesi ve imlas konusunda yetke olacaktr), b) asl nemlisi, devletin dil politikasnn ynlendirilmesine yardmc olmak ve c) resmi yazma dilini saptamaktr. Bu grevanayasal bir kurulu olarak tasarlanan Dil Akademisi'ne grlmemi bir yetki verecektir. Akademi bundan baka bilimsel yayn ve aratrma greviyle ykml tutulmaktadr. Tasarlanan Trk Dil Akademisi niin gereklidir ve dilimizin gelimesine, aratrlmasna ve anlalmasna gerekten yardmc olacak mdr? Bu konu zerinde hepimizin dnp tartmas gerekir. Akademi 20. yzylda modern bir bilim kuruluu saylabilir mi, hangi artlar altnda? .. Kanmzca tasarda ngrlen Akademi, kendisine yklenen grevleri yerine getiremeyecek ve bir kltrel anari yaratacaktr. Saptanan amalarn bazlar gereki grnmemektedir.
92

nce "Devletin dil politikas" ne demektir? Byle bir politika, 20.yzylda Ingiliz ve Fransz koloniyalizminin tasfiyesi sonucu Afrika ve Asya'da doan devletler iin szkonusu oldu. Bu devletlerin uyruklar bir ulus oluturamamlardr. Farkl diller konumaktadrlar, bu yzden herhangi bir etnik grubun dilini resmi dil olarak semek kolay deildir. Yahut yaygn olarak konuulan yerel dil gelimemi olduundan bunu gelitirmek gerekmektedir. Koloniyalist kltr ve dil, yani Ingilizce veya Franszca bir dnem daha zorunlu olarak yaayacak ve resmi dil olarak kullanlacaktr, ama buna karlk gelecein ulusal dili nasl gelitirilecektir? Eitimde ve edebiyatta nasl kullanlacaktr? gibi sorunlarn zm bu lkelerde devlet iin bir dil politikasn gerekli klmaktadr. En arpc rnekler Hindistan, Pakistan ve birok Afrika lkesidir. Hemen anlalaca zere Trkiye'de byle bir kavramn kullanlmas gereksiz ve anlamszdr. Trkler tarihi boyunca bamsz yaam ve dillerini hem brokraside, hem de edebiyatta kullanm bir ulustur. Bu nokta zerinde nemle durmak gerektii kansndayz. Bizde Trkenin tarih boyu ihmal edilip kullanlmad gibi bir tez bilinsizce ve ska tekrarlanr ki yanltr. Trkenin devlet ve edebiyat dili olarak (hem halk, hem de divan edebiyatnda) kullanm baz Avrupa uluslarnn bu alanlarda kendi dillerini kullarrnaa balamalarndan daha neeye rastlar. Latincenin Avrupa'da Ortaa boyunca ve hatta yenialarda burokraside, kilisede ve niversitelerde youn olarak kullanldn biliyoruz. Kukusuz Trke her dil gibi yzyllardan beri gerek kelime hazinesi, gerekse yap ynnden zamann ak iinde deiim geirmitir. Yaayan her dil deiim geirmee devam eder. Dilimizin deiimi ve olgunlua doru geirecei evrim brokratlarn direktifleri veya baz uzmarlarnt kararlar ile deil, bilim adamlarmzn, dnrlerimizin, yazarlarmzn kalemleriyle
93

ynlenecektir. Bir grup, dilde deime ve zlemeyi isterken, tersine varolan kelime hazinesi ve yapnn korunmasn nerenler de olabilir. Bu neriler nihayet kamuoyuna bir seenek olarak sunulabilir. nerilerin uygulanmas zorla deil, ikna yoluyla olmaldr. Trk Dil Akademisi'nin tasarda yer ald biimiyle dzenlenmesi sakncaldr. nce byle bir kuruluun varl anayasal olarak deil, kanunla dzenlenmelidir. Bundan baka, uzun vadede 40 adet yesinin almalarn ve seimini denetleyemeyeceimiz, kendi iine kapanmas kanlmaz bir Akademi; Anayasa gerei her memurun yazd raporun, her yurttan verecei dilekenin diline karacak, asl dil anarisinin kayna olacaktr. Huysuz amirin yeni veya eski bir kelime yznden nndeki raporu yeniden yazlmak zere memuruna ve daktilocu bayana geri gnderdiini, tembel memurun yurttan dilekesini bu yzden kabul etmediini dnn. Bu gibi usulszlklere bundan sonra kar klamayacak, nk "Akaderninin resmi yazma klavuzu"nun uygulanmas olarak nitelendirileceklerdir. Dilin kullanm konusunda demokratik ikna usulnn gereklilii tartlmaz. Trk dil devriminin byk nderi Atatrk, bu nedenle Dil Kurumu'nu nerilere ramen Akademi haline getirnemi, bir dernek olarak brakmt. Hatta salkl bir bilgi alverii ve tartma ortamnn domas iin Dtl Kurumu'na yzlerce kii ye yazdrlm, Tarih Kurumu'nun 40 olarak saptanan ye says Dil Kurumu'nda snrlandrlmamtr. Kald ki Akademi yelii gibi bir nvan tayanlarn uluslararas ne ulam, dilbilim alannda kalc almalar yapm bilginler olmalar gerekir. Maalesef bizim lkemizde, sekin geni bir kadro oluturacak sayda byk dil bilginleri yoktur. Herkes bilir ki Trkolojinin byk ustalar daha ok yabanclardr. Bundan baka yelerin dnda byle bir akademinin ihtiya duyaca yzlerce uzman, asistan, evirmen kadrolarn kimler
94

dolduracaktr? bilinemez. Bizde son zamanlarda bilim kurumlar kurma merak balad. Hocasz, laboratuvarsz, asistansz 8 adet niversite kurduktan sonra, dil aratrmas yapmak iin bir de Dil Akademisi kuracaz deniyor. Bugne kadar yeterli sayda, yanklar uyandran ve kalc almalar yapamam olanlarn Akademi kurulunca bunu yapacaklarn ummak gtr. Dilbilim aratrmalarnn ye saysndan menkul kerametle ilgisi olmadna gre, nce ok allp aratrma projeleri yrtlmesi, eserler verilmesi ve dilbilimci kadrolann yetimesi gerekir. Gerek akademiler 168. maddeyle deil, bilim kadrolaryla kurulur. Dil Akademisi, Trk Dil Kurumu'na kar olanlarn teden beri gerekletirmek istedikleri bir tasardr. Bu gruplar Akademinin, Kardinal Richelieu'nn 1634'de kurduu Fransz Akademisi modeline gre kurulup almasn nermektedirler. u kadarn belirtelim ki, 17. yzyl Fransa'snn diktatr babakan Richelieu'nn ve onun ardllan Mazarini ve Colbert'in gerekletirdii Akademi modelini 20. yzyln son eyreinde taklit etmek hem mmkn deildir, hem de geriliktir. Kardinal hazretlerinin kurduu Akademi hem kilise okullarnn, hem kraliyet okullarnn ve kurumlarnn kitap basmn denetliyordu. Bugnn dnyasnda oulcu bir toplum dzeninde basn ve yayn ileri bir elden denetlenemez. Kald ki Fransz Akademisi'nin, yapt almalarla saygnlk kazandktan sonra, etkili bir denetim kurduunu biliyoruz. Akademinin Fransz dili ve kltrnn gelimesinde yarar olduu syleniyor, ama ciddi aratrmaclarn bazlar onun tutucu denetiminin Fransz dram tekniinin ve sanatnn baka Avrupa lkelerindeki gibi serbeste gelimesini nlediini ve 17. yzyldan sonra bir durgunlua neden olduunu, bundan baka Fransz dnrlerinin kavram bulma konusunda Alman dnrler kadar serbest davranamamalannn gnahnn Akademi'ye ait olduunu ileri sryerlar. Unutulmamas gereken bir gerek de udur: Alman, ngiliz, talyan ve Rus dilleri ve edebiyatlan. akademilerin gdmnde 95

ve denetiminde deil, byk yazar ve dnrlerin eserleri ve onlarn izleyicileri sayesinde gelimitir. Bizim toplumumuzda resmi otoriteyi gerekli gereksiz her alana kartrma istek ve eilimi pek yaygndr. Bu eilimden dil, edebiyat ve bilim alannda vazgernek gerekir. Vazgeilmedii takdirde devlet eliyle gnlk dilimizde bir anari yaratlmas ve olumsuz bir kltrel gelimeye yol almas kanlmazdr.

Harf Devrimi zerine Bir Deerlendirme'

ratik bir anlam olmamasna ramen bizde harf devriminin nitelik ve gerei halen tartlmaktadr. Devrimi eletirerlere sadece "gerici" denen evrelerde deil, baz aydn gruplarda da rastlanyer. Daha ilginei, Osmanhca bilenler kadar hi bilmeyenler, argo deyimiyle "elin grnce mertek sanarlar" arasnda da bu devrimi eletirenler vardr. Bu sonuncu gruptan gelen eletiriler zerinde durmak gerekir.

Gerekten Arap alfabesini yeniden kabul etmek, hatta ikinci bir alfabe olarak kullanmak bile imkanszdr. Fakat tartma dnya tarihinde nadir rastlanan bir radikal hareketin deerlendirilmesi yznden ilgintir. Bundan baka Arap harfleriyle yazlan ve "miras" denen metinlere kar yeni Trkiye kltrnn taknaca tutumu bilmek asndan nemlidir. 3 Kasm 1928'de Trkiye modem dnya koullar iinde ok cretkar bir denemeye girdi. Alfabe deitirmek tarihte ilk kez grlen bir oay deildi, hatta Trkler tarih boyu birka kez alfabe deitiren bir toplum olarak bu olayn nde gelen rnei say97

96

labilirler. Bu deiiklie cesaretle annda karar verilip hzla uygulamaya geildi i dorudur, ama yaz sorununun 1928'de 100 yla yakn bir gemii vard. Ne var ki alfabenin deitirilmesi ilk ve Ortaa toplumlar iin kkl bir deiiklik saylmayabilir. Yaz ve kayt ileri ile dar bir brokratik kadronun, birka rahip ve airin urat geleneksel toplumlarda yaz ile ilgisi olmayan geni ynlar byle bir deiimden haberli bile olmamlardr. tkan parlak uygarlk rneklerini veren Ahamaniler devri Iran'nda ivi yazs, Sasaniler devrinde Pahlavi denilen yaz kullanlm ve Araplar ran' fethedince Arap alfabesi bunlarn yerini almt. Bu olayesas olarak eski Iran kltr kaynaklar ile balanty pek koparamad ve 9-1 . yzyHarda eski kltrn restorasyonu mmkn oldu. nk geleneksel toplumun bir zellii, kltr rnlerinin szl olarak saklanmasdr. Bylece eski Iran kltrnn destan, iir, masal gibi rnleri, hatta dini metinleri byk lde halkn eitli kesimlerinin bel1einde yaadndan sonraki dnemlerde yeniden kayd mmkn olmutur. nl ozan Firdevsi bile bu tip szl anlatmlardan derlemitir. Oysa basnn, kitaplarn ve eski alara oranla yaygn eitimin varolduu modern alarda byle bir deiiklik kolay cesaret edilip yrtlecek bir i deildi. Nitekim toplumlar bu konuda ok rkek ve tutucu davranmaktadrlar. Yakn zamanlara kadar Iran'da ve in'de alfabe sorunu tartlmaktayd. Deiimden nemli sayda kii ve kmeler olumsuz biimde etkilenir ve yeniliin benimsenmesi glkle ve zamanla mmkn olur. Trk devriminin bu konudaki srar nasl baarya ulamtr? Baary salayan ilk nokta, 1928 Trkiye'sinde Arap harflerine kar, kk 19. yzyln ilk yarsna kadar uzanan bir akmn varldr. Arap harflerinin yerine Trk dili iin en uygun alfabenin hangisi olaca sorunu ise, Latin harflerinin kabul ile zlmtr. Bu, harf devriminin baarsn ve uygulamada sorunsuz olarak srekliliini salayan ikinci noktadr. Alfabe denilen teknik aygtn tarihsel geliimine baktmzda
98

Latin alfabesi en gelimi yazdr. Fonetik bakmdan mkemmel (nk fonemik harflerden meydana gelmektedir) seslilerin nemli olduu Trke iin onu en uygun yaz eidi klmaktadr. Nitekim 1930'larda Kiril alfabesinin kabul edilip uyguland baz Trkik dillerde Trkenin tersine baz imla sorunlar domutur. Trk harf devrimini Batya kar biimci bir zenti ve bir st yap devrimi olarak deerlendirmek yanltr. Yaz, brokratik rgtlerde temel bir aygttr. Bir kayt arac olarak mal ve hizmet akmlarnn kontrolne yarar. u halde retimde kontrololayn salayan bir ara olarak bir teknik altyapsal unsurdur. Bu teknik aygtn brokratik ilerliini salayacak ekilde mkernmellernesi, toplumsal-teknolojik modernleme iin byk neme sahiptir. Bu yargmzla bir toplumun temel retim birim ve aralarnn arasnda yazy n plana koymuyoruz. Ama retimde bir fazla u an, yaz, depolama grevlerinin yerine getirilmesini salamtr. Mezopotamya'da ehir hayatnn en eski rnekleri olan Uruk IV katman ve Cemdet Nasr yerlemelerinde rahiplerin mabede vergi olarak getirilen tarm rnn depolamak iin bilinen ilk kayt sistemini (piktagrajik yaz) gelitirdiklerini biliyoruz. Bu antropolojik gerein dnda toplumsal modernleme balad an, imla ve yazdaki aksaklk ve uyumsuzluklar sorun yaratr ve eitimde ve brokratik rgtlerde reform yapanlarn yaz sorununu ele almas kanlmazlar. Bu nedenle, gerek modernleen yeni alar Avrupa'snda, gerekse 19. yzyl Trkiye'sinde ayn ihtiya duyulmutur. Arap harflerinin "slah" veya tamamen deitirilmesi konusundaki tartmalarn Trkiye tarihinde brokratik rgtler ve eitim alanndaki reform denemeleri kadar eski ve onlarla atba g~ttiini. belirtmitik. Bu durum salt Trkiye tarihine zg deildr. Yenalarn bandan itibaren Latin veya Kiril (Rusya) alfabelerini kul1anan modernleen toplumlar imla reformlar yrtrn ve alfabeleri zerinde deiiklikler yapmlardr. Yaayan dillerin hi birinde Ortaalar boyunca standart bir imla yoktu. Eski brokrat kadrolar ve dar aydn tabakann kul-

99

land yaz, bellee ve alkanla dayanmaktadr. Hatta her yazarn kendine gre bir imla dzeni vard. Herkesin kabul ettii standart imla kurallar ve okunmas basit bir yaz yoktu ve buna ihtiya da duyulmamt. nk 18. yzyla kadar okur-yazar oran %5-10'u geen lke yoktur. rnein Alman imla reformu, ncil'in Almancaya evrildii Reformasyon dneminde deil, Prusya krallnn glendii ve Irrparatorie Maria Theresia'nn Avusturya ynetimini modernletirdii dneme rastlar. rnpara 13 Austos 1770 fermanyla ilkokul eitimi genelletirilirken, yayn hayat da canlanyordu. Bu da Alman dili imlasnn dzelmesine, daha dorusu dzeltilmesine neden oldu. 18. yzyl banda Byk Petro Rusya hrokrasisirri, eitim hayatn an gereklerine gre yeniden dzenlerken, eski Kilise Slavcasnn kalnts olan Kiril alfabesini ve imlasn da 1710 ylnda yeniden dzenlettirdi. Vedemosti (Haberler) adl gazeteyi 1713 ylnda karttrarak Rusya'da basn hayatn balattnda okuma-yazmann yaylmasn gerektiren bu gibi hareketlerrn nnde engel olarak eski alfabe ve imlann bulunduunu grd. Onun iin alfabe ve imla dzeltilerek 18 harf kartld. Rus alfabesinde ikinci nemli dzeltme ilemi 1921'de Sovyetler dneminde uygulanmtr. Gene Fransa'da Kardinal Rtchelieu'rn konuulan dile uygun standart bir imla dzenlemesi iin nl Fransz Akademisi'ni kurdurduunu hatrlayalm. Genellikle faaliyetleri artan, etkinlik alan byyen brokrasilerde eleman says da artmaktadr. Bu ise yaz konusundaki alkanl eski brokrat tabann ki ile karlatrlamayacak kadar az olan yeni memurlarn brokratik rgtlere girmesi demektir. nk gelien hayat, maliye, adliye, eitim rgtlerinin eleman ihtiyacn arttrmtr. te yandan modernleen ordularn yeni subay kadrolarysa artk eskisi gibi okuma-yazma bilmeyen kahramanlardan deil, topografya-matematik-mekanik bilen ve "talimnarreleri" okuyup anlayabilen kimselerden oluturulmak zorundayd. Bu sava adamlarnn ise bir in mandarini, bir Osnanl divan katibi veya bir manastr rahibi gibi mrlerini yaz ve girift imlaya adayacak kimseler olamayaca aktr. Modernleen ordularda kolay bir imlann gelitirilme gereinin de bu reformlarda etkisi vardr. Bundan baka yayn hayatnn gelimesi, geni ynlarn okuma-yazmay kolayca kavramasn gerektiriyordu. 18. yzyldan beri Ingilizce, Franszca, Italyanca, Rusa, Almanca gibi Bat

dillerinin imlasnn geirdii deiiklikler byle bir byk toplumsal deiime dayanmaktadr. Alfabe ve imla deimeleri konusundaki ikinci nemli etken ise milliyetilik akmlardr. Bat Avrupa toplumlar 19. yzyla sanayileme, kentleme, yaygn eitim gibi olaylarla girerken ortaya kan vatandalk, milliyetilik gibi dnce ve eylemler Dou Avrupa'nn boyunduruk altndaki toplumlarn da etkiledi ve zellikle milliyeti bilincin uyanmasn salad. Bu nedenlerden tr 19. yzyl tarih, filoloji, etnoloji gibi bilimlerin gelimesi iin uygun ortamn doduu bir dnemdir. 18. yzyln imla reformlarnn ne gibi nedenlere dayandn yukarda belirtrnee altk. 19. yzyl ise milliyetilik bilinci dolaysyla tarih ve filoloji aratrmalarnn gelitii bir adr. Dil aratrmalar sonucu, o zamana kadar karmakark olarak kullanlan filoloji ile linguistik terimleri iki ayr disiplinin ad oldular. Filoloji, szkonusu bir dile ait metinlerin karlatrmal bilimi ve o dilin tarihsel evriminin saptanmas; linguistik ise, sentaks ve morfolojiyi (yani gramer) ieren bir bilimsel disiplin oldu. Macar filolog Ghiarmaty 18. yzyln sonunda karlatrmal filoloji dalndaki incelemeleriyle Macarca ve Fincenin akrabaln saptad. Filoloji ve linguistik aratrmalar bir yandan Bat uluslarnn tarih bilincini ve milliyetiliini besledii gibi bir yandan da daha standart ve doru bir imlann yerletirilmesi iin aba gsterilmesine neden oluyordu. Ksacas dilbilim aratrmalar, rgt ve ilikiler sistemi anonimleen, yazl kltr rnlerinin yaamn nemli paras haline geldii Avrupa endstri toplumunun ihtiyacna hizmet ettii gibi, toplumlarn milliyeti bilincini de ynlendiriyordu. Aydnlar standart imla ve basit kurall yazy bir ulus iin vn saymaktaydlar. Byle bir ortamda Romenler Latin kkenli dil konuan bir ulus olarak, Slav asll Kiril alfabesini attlar ve lS60'da Latin alfabesini kabul ettiler. 19. yzyl sonunda Osmanl Imparatorluunda Arnavutlar Latin harflerinin kabul sorununu tartmaa baladlar. 30 Eyll lS79'da kurulan "Cemiyet-i llmiyei Amavudiye", Latin harflerinin kabul sorununa ciddiyetle eildi. Bu cemiyet bir Ortodoks, bir Katolik ve bir Mslman Arnavut'tan kurulu bir kurula Abefare (ABC) denen bir alfabe hazrlatt. Bylece Arnavut okullarnn kullanmas iin Latin ve Grek harflerinden meydana gelen bir alfabe hazrlanm ve Arnavutlar bu alfabeyle eitim ve kltrel hayatlarn srdrrnee

balamlardr. Ite Osmanl imparatorluu 19. yzyl byle bir ortamda yayor ve modernleme srecine giriyordu. Brokratik merkeziyetilik, yaygn eitim abalar, aprak ve karmak imlay bir sorun haline getirmi ve yaz zerinde tartmalar balamt. Osmanl brokrasisindeki modernleme sreci, hkmet merkezindeki brolarda ve vilayetlerde memur ihtiyacn arttrd. stelik brokrasinin yeni adaylarnn hukuk, maliye, yabanc dil bilmeleri klasik devir Osmanl memurlar gibi hattat olmalarna, edibane uslpla fermanlar ve beratlar kaleme almalarna ye tutuldu. Bunun sonucu, Tanzimat brokrasisinin kaytlarnda kullanlan titulatrde yazma uslbunda bir sadeleme balad gibi kaligrafide (yaz eidi) de standart bir dzene geildi. lkede ortaokullar her yerde alyor, yeni yeni sivil okullar kuruluyordu. Yaygnlatrlmak istenen eitim dolaysyla Arap harflerinin Trk dili ile olan uyumazl sorunu kendini hissettirdi. Bu sorunlarla salt Osmanl brokrasisi yeleri deil, eitim ve dnce alannda yeni bir uyan dnemine giren arlk Rusya periferi (evre) vilayetlerindeki Mslman aydnlar da urarnaa balamt. Bu gruba girenler 19. yzyl balarndan beri milliyeti bir bilinle tarih ve dil aratrmalar yapan eitimci ve yazarlard. Bu iki grup da "imla slahat" nerileriyle ie giriip Lat~.n harflerinin kabuln savunmaya kadar ii vardrdlar (Kazan Universitesi profesrlerinden Ebu Musa Kazm Bey ve lS63'de Encmen-i Dani'e byle bir teklif yapan nl dramaturg Mirza Fethali Ahundof bunlarn banda gelir). Osmanl devlet adamlar daha lmldr. Mrrif Paa lS63'de Osmanl Cemiyet-i llmiyyesi'ne sunduu projede Arap harflerinin bititirilmeden ayr yazlmasn ve "ses uyumu kural" nedeniyle sesli harflerin eksiksiz kullanlmasn neriyordu. Latin harflerinin bilinmeyen ve kendini gizleyen bir taraftar, Ali Vehbi Bey'in yaynlad hatrata gre Sultan II. Abdlhamid'dir. Ona gre, "Halkmzn byk cehaletine sebep, okumayazma renimindeki glktr. Bu gln nedeni ise harflerimizdir. " Sultan; "Belki bu ii kolaylatrmak iin Latin alfabesini kabul etmek yerinde olur" demektedir. * Sabk Hakan'n tersine bu konuda inandn cesaretle savunanlar da vardr. Manastr Vilayeti'nin Grice sancanda Kuran- Kerim ve Ulum-

u Diniyye muallimi olan Hafz Ali Efendi, Latin harflerine taraftar olduu iin iinden atlmtr. Taraftarlarnn artmasna ramen, Latin harflerinin kabul sorunu uygulamada cesaretsizlik nedeniyle hasralt edilmekteydi. Arap harflernden memnun olmayanlar iinde Dobrucal A. H. Mustafa Bey gibi Uygur harflerinin kabuln savunanlar da vard. ** Bu. taraftarlarn bazlar 1928'de Gazi Mustafa Kemal (Atatrk)'n yeni harfleri sratle uygulamas ve ifte kullanm reddeden tutumunu dehetle karlamlardr. Fakat baslan kitabn az ve ~al~n byk ounluunun mmt olduu o zamanki Trkiye'de ddalarn tersine bu deiim fazla bir ykm yapmad. Yeni harflerin retimi yaygnlatka kitabevleri de eskisinden ok kitap sattlar. .
Yeni harflerin kabul gndeme geldiinde ilgin tartmalar yaplmt. Kprlzade Mehmed Fuad Latin harfleriyle terakki salanamayacan ileri srerken, Darlfnun mderrislerinden ekib Bey, Trkenin ilkel bir dil olduunu ve Avrupa dilinin kabul gerektiini yazyordu. Kkl hareketler, toplumda aknlk yaratr. Kimi tutucu bir direnie geerken, kimi radikalizm ampiyonluuna zenit. Sorunun tarihsel ksmn burada brakp, Latin harflerine degin baz tartmalar ele alalm. Harf devriminin daha ikinci ylnda okul ve renci saysnn artt gzleniyordu. Yeni harflerin basm tekniinde salad kolaylk, baslan kitap saysnda da art salamtr. 1923-28 yllar arasnda yllk kitap basm ortalamas 600-800 adet arasnda iken, bu say 1931'de 1000'e yaklamtr. Yeni harflerin kltrel mirasla ilikiyi kopard tezi pek doru deildir. 1928'e kadar Trke basma kitap says 30 bin civarndadr. Bunlarn da hepsi okunacak kitap deildir. Doabilimleri alannda nemli bir miras sz konusu deildi. Dier dallarda nemli kitaplarn yeni harflere evrilmesi gerekmektedir. Bu i son yllara kadar yava gitmitir. Okumay seven insanlarn azlndan dolay kukusuz kitap says, eviriyi imkansz klacak boyutlarda deildir. Eski harflerin ve Osmanl ca eitiminin, ilk yllarda Darlfnun Edebiyat Fakltesi dnda tamamen yadsndg (reddedildii) dorudur. Ancak liselere Osmanl ca dersinin konmas gereksizdir. Nihayet bu konu Bat Avrupa'da rnekleri grlen ve tarih- . i ve filolog yetitirmeyi amalayan klasik gimnazyumlarda (bizde

edebiyat lisesi olabilir) zmlenebilir. Fakat bu liselerde Osmanlca ile birlikte Latince veya Yunanca okutulmas da art olmaldr. nk buralarda imam-hatip deil, tarihi, Iilolog, arivci, edebiyat aratrmacs genler yetitirilecektir. Bu genlerin ise karlatrmal bir dil bilgisine sahip olmak zere eitilmeleri gerekir. Yeni Trk alfabesi. Trk fonetiinin zellikleri iyice dnlerek hazrlanmtr ve bugnk Trk alfabesi sayesinde Trke, imla sorunu en az olan dillerdendir. Latin harflerinin kabulnde roloynayan bir neden de blgesel az farkllklarn kaldrmakt. Arap alfabesi. yaps gerei belirgin bir Trk aznn tutunnasna imkan vermez, oysa dilimizin ses yapsn karlayan bir alfabe hem bu farkll azaltr, hem de blgeleraras deyim ve kelime alveriini arttrnaa yardm eder. Latin harfleri kltr yaammzda yerini salarnca almtr. Bununla birlikte tartmas niin sregelmektedir? Tutucu evreler dnda baz radikal ilerici evrelerden de eletiriler geliyor. Bu grubun eletirileri daha ok Trkiye tarihine kendi yorumlaryla yaklamak stediklerinde. birincil tarih kaynaklarn kulla,nmakta ektikleri skntdan ileri gelen bir tepki olarak deerlendirilmelidir. Oysa bu durum harf devriminin yaratt olumsuz bir sonu deildir. Her sahhaf dkkannda toplananlarn tekrarlayageldii yeni kuaklarn eski miras harf devriminden dolay tanyamad yaknmas. Osmanlca bilmeyenlere zg bir dedikodudur. Trke yzyllardr hzl deiim geiren dillerdendir. Dil ve tarih kaynaklarndaki zamann getirdii rnla-sentaks farkll nedeniyle, bu kaynaklar inceleyip ilernek iin yalnz Arap harfleri bilgisi yetmez. Tarihi metinleri okuyup deerlendirmek btn lkelerde her aydnn deil, ancak karlatrmal flloloji, etimoloji ve tarih bilgisine sahip uzmanlarn yeteneine girer. Okullarda az ok renmelerine karn btn ngiliz aydnlarnn Shakespeare oyunlarnn orijinal metninden uzmanlar kadar tad alamadklar bir gerektir. Yine Niebelungen Lied veya Igor Destan'nn orijirali, her Alman veya Rus aydnnn rahata izleyecei metinler deildir. Venedik arivlerine. Venedikli bir iktisat ya da sosyolog hi zahmet edip girmez. nk uzman bir filolog ya da tarihinin yardm olmakszn, dedelerinin 16. yzylda tuttuu kaytlardan bir ey anlayamayacak, hatta okuyamayacaktr. Btn Bat lkelerinde yapld gibi, Trkiye'de de tarihi kaynaklar ancak bilgi ve beceri sahibi uzmanlarn ada dil ve anlatm kullanarak bunlar ilemeleri ve bize aktarmalaryla kullanlabilir. Halen aramzda bulunan ve liseyi, hatta yksek renimi Arap harfleriyle tamamlayan kimseler, ariv belgelerini ve yazmalar hi

de ustalkla okuyamamaktadrlar. Nitekim bu kimselerin yapt metin evirilerinin ou yetkinlikten uzaktr. Latin harflerinin kabulyle Bat kltrnn kaynaklarna kolayca inmek sav bize pek geerli grnmyor. Arap harfleri kullanmda kalsa da, Trk aydn bugn okuduu ve evirdii Bat literatrne gene yneleeekti. Tanzimat'tan beri ynelmitir de ... Mhim olan bilimsel bir tavrla ynelmesi ve doru tercme yapmasdr. Ancak Latin harflerinin kabulyle dzgn bir imlann gelii okur-yazarlarn artmasna yardmc olmu, okuma alkanl yerlernee balamtr. Daha fazla bir gelime olmamasnn nedeni, toplumsal yapdaki etin engellerdir. Trk toplumu harf devrimi ile byk bir deimeye girmi deildir, deimeye giren Trk toplumu harfleri deitirmek zorunda kalmtr. Ancak bu deiiklikten 1928'de en hararetli taraftarlar bile ekiniyordu. Karar tek bana veren Gazi Mustafa Kemal (Atatrk) olmutur. 1920'lere yarm yzyl sonra, 1980'ler Trkiye'sinden baktmzda, gze arpan iki olgunun hukuk ve harf devrimi olduu grlr. Bunlar tarihte deiiklik yapan byk bireylerin gerekletirdikleri ilere iki rnektir. Her iki olayn getirdii zmler, Trkiye ile benzer tarihsel-toplumsal koullara sahip lkeler arasnda bir karlatrma yaplrsa daha iyi anlalr. Btn slam lkelerinde modern yaamn getirdii kurumlar ve kurallar ifte yapl bir hukuk mevzuat yaratmtr. Bunun yaratt sorunlar Trkiye iin szkonusu deildir. Bunun gibi Arap elifbasnn terkedilmesi sorunu da ran Azerbaycan, Belcistan ve Kuzey Irak'ta tartlagelmektedir. Bu ikirciklenmeler nedeniyle yeni Trkiye'nin devrimleri orijinal ve toplumumuzu benzerlerine gre ileriye gtren rnekler olarak ortada durmaktadr.

Atatrk Devrinde Trkiye'de Tarihilik zerine Baz Gzlemler

izde baz siyaset bilimcilerinin birka imzaya ve birka yayna bakarak, 1927-1945 gibi uzun ve farkl safhalar ieren bir dnemin fikir iklimini ve tarihiliirt yzeyden ve tek renkli olarak niteledikleri grlmektedir. Daha bandan syleyelim ki, 1930'lar, Trkiye'de tarih biliminin atlmlar yapt ve bamsz bir gelime gsterdii dnemdir. Bu noktay nemle tekrarlamak gerekir. Trkiye tarihiliinin o devirde de Avrupa tarihiliinden daha geri dzeyde olduu bir gerektir, ama tarihyazcl zerinde totaliter bir kontrol kurulmam ve tarihilere belirli bir yorum erevesi gsterilmemitir. Burada 1927- 1945 dnemini de ayn gzlkle ve tm olarak incelemenin de hatal olduunu belirtmek gerekir. Bu nedenle 1940'larda Trkiye tarihiliinde arln duyuran belli bir dnce sahibi grubun yarattklar havay ele almadan, Kemalist dnem tarihiliini ayrca incelemek gerekir. 1927- 940 dnemi Trk tarihyazc1nn, bibliyografik taramal ar yaplmadan, niversite ve aratrma kurumlarnn faaliyetleri sistematik bir taramadan geirilmeden, baz esaslara baklarak yzeyden yarglandn belirtmeliyiz. Kemalist dnemde Trk tarihiliinin Trkiye tarihilii olmaktan ok, romantik bir yaklamla Asya bozkrlarina uzand ve efsanevi aklamalara bavurulduu veya cumhuriyeti bir anlayla yakn gemiin hakszca karaland tekrarlanagelmitir. Dnem boyunca, ulusalc bir iklimin Trk tarihyazcln etkisi altna ald, bunun bazen bir moda olduu gerektir. Ancak ayn dnemde akademik Trk tarihiliinin izledii yola baklacak olursa, bu yorumlara katlmak mmkn grnmemektedir. Kemalist dnem, tarihilikte bir tartma ortamnn doduu, bu arada ciddi tarihiliin de aamalar yapt bir dnemdir. Romantik milliyetiler, 18. yzyldan beri kkn ve uslbunu tarihsellikte ve tarihilikte aramlardr. 18. yzyl sonu ve 19. yzyl balarnn kltr ve siyasal ideolojisinde tarih bilgisi ve bilinci nemli bir yere sahiptir. nk egemen uluslar egemenliklerinin kaynan ve meruiyyetini, esir uluslar ise zledikleri zgrlklerinin gereini ve haklln tarihlerinin ihtiam ve o anl tarihin kendilerine verdii misyonla aklamak istiyorlard. 19. yzyl milliyetilii bir bakma yaylmacdr. Bu yaylmac zlem sadece stn ulus olmak abasndan deil, yaygn ve kalabalk bir ulus olma ryasndan da beslenmekteydi. zellikle 18. yzyln ikinci yarsnda Macar flolog Gyarmathi'nin mukayeseli filoloji dalndaki aratrmalar sonucu, diller ve uluslar aras akrabalklar olgusunun saptanmas (Macarca ve Fincede olduu gibi), ulusalclk olayna yeni bir

boyut ekledi. Bu dnemin ulusalcl, ulusun haklar iin mcadeleye tarihyazclyla balar. Montesquieu'nun yntemi aslnda yzyln ulusalclarn etkilemitir demek ne derecede doru olur bilemiyoruz. 18. yzyl sonunda Yunanistan'n Hilander Manastrrdaki bir Bulgar rahip Paissy Hilanderskiy, Montesquieu'dan uzakta ulusunun yceliini ve bamszlk isteini Slavyan-Bulgar Taihi adl popler uslplu, ama Bulgar milliyetiliin ilk manifestosu saylan eserinde haykrrken, 19. yzylda ek bilginleri Panslavizmin temellerini tarihilik ve filoloji ile atyorlard. Tarihi belge ve veriler ulusal haklar iin gerekli grlyordu. Birok Macar genci, Macar krallk lkelerinin drt bir yanna

108

Macaristan'n kurucusu Arpad hanedannn egemenliini belgelerneyi amalayan runik yazl antlar diktiler. Bu sahte yaztl antlarn bazlar yakn zamanlara kadar tarihileri yan1tmtr. Tarihi dram ve romann 19. yzyl Avrupa'snda doruuna eritiini hatrlayalm. G. Verdi, tarihi operalaryla ltalyan irredantizmini n sembol olmutu. Birinci byk harbin sonunda tarihyazch, 19. yzyldaki niteliini daha byk boyutlarda devam ettirmektedir. Iki sava aras Macaristan'nda Gyula Szegf'nn bilimsel yntemlere dayanan ulusalc tarihilii yannda, "Smerlerle Macarlarn akrabaln" kantlamaya alan tarihilik de revatayd. Alman eskia bilimcileri Almanlarla Hititlerin akrabal zerinde tartrken, 193'larda Sovyet tarihilii de enternasyonalizmden milliyeti motifler lehine vazgemekteydi. (rnein destanna birok ilavelerin 18. yzylda Byk Petro ve Yelizaveta Rusya'snda yapld bilindii halde bu milliyetilik dolu paralar tarihi bir versiyon olarak yorumlanmtr.) Leninist tarihi Pokrowskiy ile Stalinist Grekow birbirinden ok farkldr. Ikincisi tam bir milliyetidir. D dnya artlarnn zorlamas, irili ufakl Avrupa uluslarnn ar milliyeti tarih tezlerini benimsemesine neden oldu. 193'lar Trkiye'sinin bu hava dnda kalmas iin bir neden yoktu. Yeni bir milli devlet, milli tarihilik yapyordu. Bununla beraber belirtmek gerekir ki milliyeti tarihilik 193'lar Trkiye'sinde ada Ayrupa'da olduu kadar yaygn ve inat deildi. Resmi ideoloji, tarih yazclnn her kesimini kontrol etmekten ok uzakt. Bunun nedenleri vardr. Evvela resmi tarih grnn, tarih yazclmn her kesiminde etkin olmasn salayacak gerekli ve yeterli bir rgtlenmeye gidemedii, daha dorusu gitmedii grlyor. 12 Nisan 1931'de kurulan Trk Tarihini Tetkik Cemiyeri (sonraki Trk Tarih Kurumu) snrl yesi olan, kendi iinde yayn ve aratrmalar destekleyen bir kurulutu. rnein bu cemiyet, niversiteler zerinde amir bir kurum olamamtr. Nihayet Maarif Vekaleti, mfredat program ve karlan tek tip ders kitaplaryla orta tahsil ve retmenler zerinde uzun yllara varan ideolojik bir denetim kurmusa da, yksek tahsil kurumlarnda ve bamsz aratrma ve yayn merkezleri zerinde ayn denetimi kuramamtr. Kald ki resmi tarih gr de, tarihyazclnn karlat sorunlara sunduu zmler ynnden kesin ve saptanm snrlara sahip deildi. Burada Cumhuriyet tarihinin sorunlar ve yorumu zerindeki tartmasz tezlerin dnda, umumi bir tarih tezinin tutunamadn ve byle bir tezin de desteklenmediini belirtmek istiyorum. Bizzat

Atatrk'n etrafndaki tarihiler ve tarih merakls devlet adamlar daima birbirine ters ve deiik yorumlar getirmilerdir. yle ki ne srlen tarih tezleri ounlukla bu evrenin dndaki kimselerce de tenkit edilebilmitir. Mesela, ne rlmek istenen tarih tezlerinin trensel bir biimde sunulduu ilk Trk Tarih Kongresi'nde, resmi grn takdimcisi olarak bilinen Maarif Vekili ve Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti Umumi Katibi Reid Galib'ir uzun konferans kongre yelerinden Zeki Velidi (Togan) tarafndan uzun uzadya tenkid edilmektedir (Bkz. l. Trk Tarih Kongresi, Temmuz 1932, s. 99, 161 ve s. 167174. Ayn tez Kprlzade Fuat Bey tarafndan baz itirazlarla karlanmt (s. 46)). Bu dnemde Atatrk'e yakn evrelerden biri olan Kadro grubu deiik tarih tezleri ortaya att gibi, stanbul Darlfnun Edebiyat Fakltesi grubu da bir baka uta arihyazch yapmaktayd. Nihayet dneminin milliyeti tarih atmosferine kaplarak, Japonya'nn Kubilay Han (yani Trkler) tarafndan istilasn kaleme alan Hseyin Cahid'i Yahya Kemal alaya almakta, "burrumuzda Moha ve Viyana'nn barut kokusu varken bu beyhude Ituhat hikayelerine ne gerek olduunu" sormaktadr. (Yahya Kemal, Tarih Musahabeleri. stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, 1975, s. 83-85.) 1927 ylnda Fuat Kprl, arkasndan asistan Abdulkadir (nan) Vakit gazetesinde ve dier bir iki organda Yusuf Ziya'y iddetle eletirirler (bkz. Mete Tunay, Tek Parti, s. 300). Yusuf Ziya dnya uygarln Orta Asya'ya balayan, Apollon'u Alp Olan olarak aklayan trden tezleri ve kitaplaryla tannyordu. Bu gibi amatr tarihiler bazen ynetici mevki de olsalar da, grleri resmiyet kazanmam ve genel kabul grmemitir. Bir taraftan salam yntemlerle yaplan tarihilik yannda, amatr tarihilerin gya filolojik-historik metodlarla kaleme aldklar tezlere de rastlanyordu ama, 1930'lar Trkiye'sinde tarihilik; hukuk, felsefe, filoloji ve dier doabilim dallarnn tersine kendi kendine, yani yerli bilim kadrolaryla gelimekteydi. Bu yllarda balayan arkeolojik kazlar ksa zamanda beynelmilel alakay celbetti ve 1930'larda faaliyete geen Trk arkeolojisi 1940'larda 200'e yakn monografi, kaz raporu ve makale ile baarl bir balang yapt. Halil Ethem Bey . Trk Tarih Kongresi'nde, Osmanl arkeolojisini ar derecede kmseyen bir konuma yapmtr (l. Tarih Kongresi, s. 162). Osman Hamdi Bey ve haleflerine Trk arkeolojisi kukusuz ok ey borludur. Ama arkeolojinin bir bilin dal ve rgtl

bir ura olarak kltr yaammza girii Kemalist dnemin baarsdr. Dnemin tarihiliinde ve tarih anlaynda gze arpan bir dier nitelik, ada ovenizmden uzak bir tr enternasyonalizm . deilse bile bir Anadolu patriyotizminin varldr. Ayasofya'nr mze haline getirilmesi, Bizans eserlerinin restorasyonu, Anadolu kltrlerine Osmanl Asar- Atika daresi'nden farkl bir gzle, adeta bir tr ulusalclkla sahip klmas bunun yansmalardr. Belirttiimiz gibi, Kemalist dnemde ulusalc drtlerle Ortaalar ve ilka tarihine nem verilerek Osmanl tarihinin ihmal edildii ska tekrarlanmtr. Ancak Osmanl aratrmalarnn en parlak dneminin bu yllara rastladn ve bilimsel Osmanl tarihiliinin bu yllarda temelinin atldn bilmek gerekir. 1930'larda Tarih Semineri Dergisi, Trkiyat Mecmuas, 1929'dan beri Trk Tarih Encmeni Mecmuas, Trk Hukuk ve Iktisat

kolleksiyonlarnda nadide bir seri meydana getirmektedir. Muhakkak ki 1933 niversite Reformu ve Dil-Tarih Corafya Fakltesfnin kurulmas Trkiye'de tarih, arkeoloji, mzecilik ve filolojide nemli bir atlmdr ve Osmanl ilim messeselerinin daha evvel geirdikleri reform ve izledikleri tabii geliim izgisine ramen uzun zaman baaramayacaklar ilerdendi.

lmi Osmanl tarthilii ise bu dnemde "Kprl Mektebi" olarak adlandrlabilir. Kuvvetli bir sosyoloji bilgisi ve ynteminin hakim olduu bu mektebin esaslar, Lefebvre'in Annales mektebine dayandndan, niversite slahat srasnda dier ilim ubelerinin tersine Edebiyat Fakltesi Trkiyat ve Tarih blmlerine Alman bilginler sokulmamlardr. Bu olay Trkiye tarihiliinin geliimi ynnden, filolojik metodlarn zayf kalmas gibi bir sonu getirmise de, tarih biliminin izledii yol iin genelde hayrl olmutur. Ancak Ankara'daki tarih tezleri stanbul muhitinde pek ilgi uyandrmadndan, Osmanl tarihileri 12 asr ncesi Trkiye tarihine, zellikle Bizans dnemine kar gereken ilgi ve dikkati yneltmemilerdir. Bu lakaydiyi Kprl'nn nl makalesinde (bkz. "Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri hakknda", Trk Hukuk ve Iktisat Tarihi Mecmuas, c. I, s. 165 vd.) grmek mmkndr. Daha 1931'de reddedilen bu mesele ve bu alandaki inat tutum, phesiz Osmanl aratrmalarnn zararna olmutur. Resmi tarihilik, dnem boyunca hakimiyetini ancak "tevhidi tedrisat" kanununun getirdii sistem dolaysyla monolit bir nitelik kazanan orta retirnde kurmu grnyor. Yksek retim kurumlar ve bamsz tarih yazclnda deiik yorumlarn bulunmas yneticileri rahatsz etmemitir. Hatta tartma gerekli grlmtr. Klasik Bat demokrasisine sahip lkeler dnda Kemalist Trkiye'deki tarthyazcl, btncl devlet sistemlerine gre ok farkl, ok renkli ve tartmal bir grnmdedir. Burada "resmi tarihilik" ad ile nitelendirilen tezlere deinmekte yarar var. "Ortaasya'dar G" teorisi, "Etrsklerle Trkler aras kan ba", "Eti Trkleri" gibi konular daha ok niversite dnda kalanlarn veya amatr tarihi politikaclarn ilgisini ekmektedir. Aaolu Ahmet, Prof. Yusuf Ziya (zer) veya "Trk ve Hind-Avrupa mene birlii" zerinde duran smail Hami Danimend bu konularla uraan isimler arasnda saylabilir. Mesela A. Cevat Emre, Smer Trklerinin yazy icad etmekle medeniyete yaptklar hizmeti belirten

Tarihi Mecmu-

as gibi bilim dnyasnda halen kullanlan balca periyodikler yaynlanyordu. Nihayet 1937 Ocak'nda Belleten, romantik ulusu ve amatrce kaleme alnan tezlerden uzak, yayn hayatna balad. Bunu Ankara niversitesi DTCF Dergisi ve 1941'de Tarih Vesikalar Dergisi izledi. Dnem iinde tarihe artan ilgi dolaysyle Resimli Tarih Mecmuas gibi popler yaynlar da kyordu, Tarih bilimine ve bilgisine kar bu tr bir yaygn ilgi, toplumumuzda ancak 1960'larda yeniden balayacaktr.
Kemalist dnem tarihiliginin degiik bir yn de dnya tarihine kar duyulan ilgidir. Geri bu ilgi Merutiyet dneminde de mevcuttu, ancak imdi dnya tarihine kar belli yorum ve yaklamlarla ilgi duyulmaktadr. Avrupa ve dnya tarihine ait kitaplar sadece evrilmekle kalmyor, baz konular bizzat yerli mellifler tarafndan kaleme alnyordu. Burada yanl veya doru, dnya tarihi iinde Trklerin oynad rol belirlemek endiesi agr basyordu. Belirtilmesi gereken dier bir nokta da, Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti veya dier resmi kurumlarn Hunlar, Gktrkler veya dier eski Asya Trkik kavimlerine deinen konularda yaynladklar monografi ve makalelerin amatr romantik-ulusalc yazarlara deil, fakat Wolfram Eberhardt, Laszlo Rasonyi gibi hredi ve ciddi bilim adamlarna ait olduudur, 1930'larda kmaya balayan Belleten, Trk tarihiliinin ilk ciddi ve uzun mrl sreli yayn olmutur ve uluslararas kitap

yazlar yaynlyordu. (Bu makaleler iin bkz. Enver Koray, Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas 1722-1955, stanbul 1959.) Bu tr faaliyetin kanmca iki ynde olumsuz etkileri oldu. Bunlardan birincisi, mahalli tarihiliktir. Maarif Yekaleti kanalyla bu tezlerden etkilenen taradaki retmenler, kaleme aldklar mahalli tarihlerde grotesk denecek hatal yorumlar yaptlar. Troia'nn, Trklerin "Tur Ova"sndan geldiinin ileri srlmesi gibi... Halkevleri de bu konularda gayretke yorumlar ve yaynlarda bulunmutur. rnein Zonguldak havzasndaki krnrn Uzun Mehmet(?) tarafndan bulunmas gibi bir olay, bu sralarda ortaya atlm aslsz bir hikayedir. (Bu konuda Amasra Ortaokul mdr Necdet Sakaolu aydnlatc bir aratrma yapmaktadr.) Cumhuriyet'in Maarif Vekaleti'nir bu konudaki etkisi en ok Cumhuriyet tarihi konusunda duyuldu. Bu konuda Inklab Tarihi derslerinin Maarif Vekaleti'nin direktifi altnda standart biimde yazlan kitaplarla okutulmas, yakn tarihe ait arivlerin halen almamas ve en nemlisi, ciddi akademik tarihilerin bu alana ge el atmas gibi durumlar, standart bir yorumun uzun zaman tekrarna neden oldu. Yakn tarih konusunda ancak 1960'lardan sonra deiik yorum ve aratrmalara rastlanmaktadr. Ama bu yzeysel grnm btn dnemin tarihiliini betimlemek iin kullanmak yanltr. Ksaca zetlemek gerekirse Kemalist dnem hereyden nce ilmi tarihilik yaplmas iin Trk dnce ve bilim hayatna gerekli teknik bilgi ve donatm salam, devlet btesinden bu ie payayrlmasn gelenek haline getirmi ve tarih tezleri konusunda sonraki dnemlerde grlmeyen serbest bir tartma ortam amtr. Nihayet Trk Tarih Kurumu'nun zerk bir stat ve bamsz mali kaynaklarla kurulmas, tarih biliminin zgrce gelimesine imkan veren bir olaydr.

arnaval ve festival ~ibi elenceler, bizi~ hayatmza ok yakn zamanlarda gren, daha dorusu gremeyen ireti ve yerlemeye altka da maskaralaan toplumsal-kltrel bir kurumdur. Tertiplediimiz festivallere en ok kendimiz glyoruz, ortaya kandan kendimiz utanyoruz. Ardnda hibir gelenein, tarihi uygulamann, daha beteri hibir benimsemenin yatmad bu olay dlayp glmekten, makaraya almaktan baka aremiz yok nk. Bir iki yetkilinin, bir iki akgz belediye bakannn veya benzerinin ortaya salverdii bu garip arnataya, bulunduumuz mekanda rastlamak, Taksim'de ay oynatanlara ve zavall aylara rastlamak kadar yaralyor bizi.

Karnaval, festival Batl'nn hayatnda belirli dini gnlere dayanr. Hristiyanlk'tan ok ncesine uzanan tren ve elencelerdir, lenler ve geitler dizisidir. Idus Maia (Mays ortalar) rnein, Apollo Tanr iin kutsal gnlerdi Roma'da. Ye o sralar Apollo adna ayinler ve enlikler dzenlenirdi. Byle belirli Tanrlar'a ayrlan len, enlik vs. Hristiyanlktan sonra da devam etmitir; belirli azizler adna yeni pasaport alarak. Sonra uzun dini perhiz dnemlerinden nceki son
gnlerde ahali yiyip iip gelecek gnlerin acsnn karaym, derken ly karr; bu lszl karnaval ve festival biiminde kurumlatrr. Fasching gelenei byle balar. Kilise aslnda gerek anlamda sofulardan, hep zhd- takva iinde yaayanlardan ok, byle Hristiyanlk'a itiraz etmeyen, ama keyfine bakan kalabal yelemitir. nk fazla so rmaz , sorgulamazlar; kilise de onlarn cvtaca yortu ncesi enlikleri artrr, i biter. Eski Roma imparatorlar da kalabal zararsz tutmak iin ekmek ve elenceyi artrarak ii salama balarnlard. Ortaan Avrupa ehirlerinde hemerilik bilincinin ve vncrr teatral biimde sergilendii gnler, karnaval ve resmi geitti. Burada festivallerin amac deiikti. O nedenle de program ve elence biimi daha da olgun, estetik dolu, grkemliydi. ltalyan kentleri, hele souk nevale lsvireliler, zellikle parayrlara rast gelen festivallerde ve geit resimlerinde gerekten vn duyduklar kent hemeriliinin tadn kartr, gururunu sergilerler. Baka hibir eyleri bu tarihi festivaller ve o festivallerin ardnda yatan hemerilik vnc kadar gzel ve yce deildir. Bin yllk gelenek, zamana uymu ve zaman kendine uydurmutur. Kentin ehir meclisi yeleri, bankerler karlaryla birlikte orta zamann, Rnesansn giysileri iinde kortejin nnde yrrler. Arkadan lonca yeleri byk

Onlarn Festivalleri ve Bizim Festivaller*

dedelerinin kyafetleri iinde onlar izler. Saatiler lancas dediysek mesela, kimisi artk zamanmzn beynelmilel milyarderlerindendir, ama olsun, drt yz sene nceki esnafn yerinde yrr. Arkadan obanlar, boyunlar anl inekleriyle geer. Kukusuz beeniyi ebediletiren, Rnesansn beii ltalyan kentlerinin yllk karnaval ve festivalleri daha baka bir gzelliktedir. Prag'dan Madrid'e Avrupa, festivallerle tarihiliini, gn grmln haykrr. Oysa binlerce yldan beri kentlerinin halk byle bir gelenekten, duygudan uzaktr. Laikleemeyen, birlikte elenmesini bilmeyen, elence iin rgtlenemeyen kentlerdir bunlar. Bizim toplumumuzda dini bayramlarda kamusal bir enlik gelenei yoktur. Galiba kamusal dzeyde rgtl anma trenleri (Muharrem'deki yas treni, yani ebih) sadece iilerde grlyor. Ky seyirlik oyunlar ve hasat enlikleri zaten daha ok dnlere rastgeliyor. Deyiin aksine bu nedenle "gkte dn var deseler, merdiven arayanlar" sadece kadnlar deil, daha ok ky erkekleridir. Kent hayatmzn oturmu kurum ve gelenekleri arasnda festival ve karnavala rastlanmaz. Zaten bizim kent hayatmz da kurumlaan eyler pek azdr, bazen de yoktur. Kentte kentliler olarak yaama olaymz gelenekten ok, inallah gelecee ait bir keyfiyet olacaktr. Festival ve karnaval, her eyden nce kadn ve erkein uzun yzyllardan beri ayr kompartmanlarda yaad, elendi i bir mekan olan kentlerimizde grlmez. nk bizim kentlerimizde kadnla erkek belli merkezler dnda henz beraber yaamaz, hukuki balarla birlikte olanlar gnn az ksmn bir arada geirirler. Beik ve mezar dnda bizim geleneksel kasaba ve kent hayatmzda kadnla erkek hemen her zaman ayrdr. Onun iin son zamanlarda mantar gibi says yz aan "mana ve ehemmiyeti byk gnlerde" dzenlenen festivallerin turistik vodvil olmann tesinde bir anlam yoktur. Festival ve karnaval, kadnn ve erkein; hayatn her safhasn birlikte yaadklar mekanlar ve zamanlara ait bir olgudur. Avrupa yaamnda festival ve karravallar iindeki nemli bir grup, niversitelerin yllk festivalleridir. Talebe hayatnn unutulmaz anlan arasnda yer alan bu festivaller ou niversite ehrinin kiiliiyle de zdelemitir. Bu festivalIerde en belli bal blm, geit resmidir. Ortaadan beri talebe hayatnn btn renklilik ve mizahnn sergilendii bu geit resmindeki kyafet, slogan ve arklar, adeta bir niversite folkloru oluturur. Festivaller, bazen hreti uluslararas dzeye ulaan sanat yarmalan, spor faaliyetleriyle birliktedir.

117

Talebe festivali gibi bir gelenek bizde yoktur. Krnts varsa dahi kaldrlm ve otoritelerce iddetle yasaklanmtr. 1960'larda ben Siyasal Bilgiler Fakltesi'ndeki lnek Bayram balosunun basldn hatrlarm; baz evreleri fakltedeki sol hareketlerden de ok bala, elence gibi faaliyetler rahatsz ediyordu. Gzel Sanatlar Akademisi'nin ne kadar eski olduunu bilmiyorum, ama bizden ok daha yal bir uygulama olan bu okuldaki kyafet balosu Trkiye'deki yksek okullarda halen tekliini srdren bir talebe gelenetdir. Siyasal Bilgiler Fakltesi'nin lnek Bayram da son yllarda yasakland. Yarm yzyla yaklaan bir uygulamayd ve tek talebe festivaliydi. Sadan soldan ciddiyet dknlerinin zaman zaman eletirisine urayan lnek Bayramlar her yl yaplr ve mezunlarn hayatnda silinmeyen bir genlik ans olarak kalrd. 1930'larda sade bir hava iinde bir iki gn sren bu bayram son zamanlarda alt gnlk, ferman okumalar, uval yarlar, her yl icat edilen mudhike ve cumartesi yaplan nl lnek yry ve lnek balosuyla sona ererdi. Nihayet bir ara hocalarn grgra alnd (l) bir show da bayramn programna dahildi. Siyasal Bilgiler Fakltesi (yani eski Mekteb-i Mlkiye-i ahane) 130 yllk bir kurum, ama lnek Bayramlar o kadar eski deil. Esas okul iinden dna taan bir lnek yryne ve ubenin (mali, idari, diplomasi) birbirlerine laf atan ferman okumalarna dayanyor. bilinsizce ders alan, ezberleyen talebeye verilen lakapt. Mekteb-i Mlkiye'de baka trl ders almann mmkn olmad vurgulayan bir eletirel slogand. Son zamanlarda kz ve erkek taleb e iin "vamp inek" ve "zamp inek" tabiri kullanlmaya balanmt. lnek yry srasnda ban ekip onu gtmekle grevli olanlar; rnektebin en ok inekleyen iki ift kz ve erkek talebesi olurdu. Bu i iin seilenlerin itiraz hakk yoktu ve grevlerini yerine getirirlerdi. Kukusuz 1930'larda ve 1940'larda sadece faklte iinde ve nihayet Cebeci ayr'nda tur atan inekik, sonunda Shhiye-Cebeci, nihayet Shhiye-Kzlay-Cebeci emberini tamamlamak zorunda olan bir ileketi. Her ube ayr kyafetle yrye katlrd. Mali ubeliler her yl deien kyafetler seerdi. Diplomasi ubesi frak, silindir apka, kzlar gece elbisesi, dizba nian; idari ubeliler fesli, niforrnal, sarkl... Fermanlar idari ubeliler Osmanl ca yazar, okur, br ubelerdeki arkadalarn karikatrize eder; mali ubeliler z Trke kullanr, "uyar bildirge genelgesi" okur; diplomasi blm Franszcal bir dil kullanr ve

derece'nin dil bilmeyen br ubelerdeki cahiller tarafndan anlalmas iin bir maket szlk tarlard. Her yl bir elence eidi bulurdu. Bir ylokulun iinde adr tiyatrosu kuruldu. Hocalarla talebeler aras futbol ma ile balayan haftann tmn byle grltl elencelerin doldurmas gerekirdi. Nisann son haftas yaplan lnek Bayram biter bitmez de, okulun inekhaneleri, yani allacak btn snf ve odalar gece gndz alr ve inekleme devri balard. Haziran imtihanlar iin bir aylk alma dnemi saptanmt, daha nce alanlar gizli kelerde gstermeden almak durumundaydlar. lnek Bayram gibi elenceler, istenmesine ramen br retim kurumlarna yaylamamt. Bugn zaten her trl rgtlermeden, hatta sululuk iin oluacak bir rgtlenmeden bile ekinen niversite yneticileriyle karlayoruz. mrnn baharndaki genler de ho bir andan, bir mezuniyet festivalinden uzakta tatsz bir hayata atlyorlar.

Bir Siyasi Hikaye O larak "Devlet Ana'"

bir roman meydana getirdi. Eserin edebi nitelii, dili ve biimsel zellikleri zerindeki tartmay, dier inceleyici ve eletirmenIere brakarak, daha ok siyasal ve sosyal bilimler ynn-

evlet Ana ile sadece Trk roman deil, deerli romanc Kemal Tahir de sanat ve dnr kiiliinde nemli bir k yapt. Kemal Tahir Devlet Ana ile siyasi hikaye dediimiz

den tad neme deinmek ve ie "Siyasi Hikaye" kavramnn aklamas ile balamak istiyorum. Bilim adam siyasal ve sosyalolaylar, objektif verilerle ortaya koymak ve deer yarglarndan kanarak, baz genellemelere varmak zorunluundadr. Bundan tede yarglara varmak, genellemelerden somutlaarak ayrlmak, tarihi -veya siyasal bilimcinin- bilimsel metod dnda kalmasna sebep olur. Oysa olaylar aklamak ve subjektif olarak yorumlamak bu genellemeleri dinamik bir biime sokmak romancnn ii olur ki, o vakit siyasi hikaye dediimiz tr meydana gelir. Stendhal'in Parma Manastr, Tolstoy'un Sava ve Ban', Pukin'in Boris Godunov'u, Dostoyevski'rin Ecinniler'i ve daha nice eser ve tre girip, tm de yazarlarnn, bilim adamlarnca ortaya konan verileri, subjektif ve dinamik bir anlatmla deerlendinleridir. yle bir soru sorulabilir: Kemal Tahir bu trde de bir yenilik getirebiliyor mu? Cevap, evet olacaktr. Bunun nedenlerini ise yle aklayabiliriz: Kemal Tahir Trk toplumunun tarihsel geliim izgisini Bat toplumlarndan ayran ve ayr metodlarla incelenmesi gerektiini savunan aydnlarmzdandr. Asya Tipi retim Tarz diye adlandrdmz teorinin taraflarndan Kemal Tahir bu romanda bir yazar olarak, kendi dncesindeki bilim adamlarnn getirdii verileri deerlendiriyor, okuyucuya bir toplumu btn nitelikleri, grnm ve dinamizmiyle anlatyor. Kiilerin karakterinde ve benliinde kurumlar eletiriliyor. Benito Kei ve valye Nots Gladys btn melunluklar ve karanlk ruhlaryla Bat toplum dzenini, Aliar Bey ve avanesi yklan Seluklu dzenini, udarolu Yakn Dou uygarln altst eden Mool yamacln ve Osman Bey'le eyh Edebali bir kk toplumdaki dayanmay anlatmada ara oluyorlar. Bu kk toplumda karcnn uyumsuzluu da Dndar Alp'n kiiliinde verilmi. Romanda dnce yan onun iin kolayca kavranmakta ve olumlu bir gr realist yollarla ispatlanmaktadr. Kemal Tahir btn bu trde yazan ve yazm olanlar gibi sbjektif bir anlatm ve kendine zg deer yarglaryla m hareket etmektedir? Hayr. Romann btn yenilik ve alacak derecede gl yn de budur. Kemal Tahir, objektiftir, bir bilim adamndan aynl, toplumdaki kurumlarn ve trelerin ilikisini, fertlerin yaamn bir romanc olarak ortaya koymasdr. Osmanl toplumu balangta bir u toplumu olarak, Asyatik gelenekleri korumu, doal Trk tresinin arln duyan bir topluluk olmutu. Bataki ef meru otoriteyi salamak iin

Ouzhan'a kadar uzanan ecereler kartr (s. 181), kartlan baz sylentiler ve rya tabirleriyle makamn salamlatrrd. Dinsel bir sayg gren Edebali ile Osman'n ilikisi ve Osman Bey'in grd rya hakkndaki sylentiler, bu otoriteyi salamlatracak birer propagandayd. Gnlk yaantnn gelenekleri. genlerin oyna, lm iin sylenen atlar, kadnn sonraki devirlere oranla toplumdaki yerinin salaml, Bacbey'in bakanlndaki sava Rum baclar ve bunlarn genel tartmalar ile kararlara katlmalar, eski tre'nin srnn canl rnekleridir. Yazar eser olarak, bu gazi toplumun, gaza ruhunu ve gazi devlet anlaynn tutuculuunu da yanstyor. Toplumdaki demografik zorlamalar, daha iyi bir yaam istei ve ezilmemek iin genileme zorunluluu, gaza ruhunda biimlenmiti. Ne var ki byyen topluluun, baz gereksinmelerini bu toplum ve devlet anlay kavrayamyordu. Tevarih-al Siyasiye'de, andarl'larn hazine kurmas ve kayt usuln getirileri, yani ilk rgtlenme hareketleri, diye adlandnlyordu. Bu ruh, bu anlay baz gazilerin ve zellikle bu tutuculukta kar bulan Daskalos Dervi'in kiilii ve konumalaryla verilmitir. Gl ruhsal analizler, akc bir dille anlatlan olaylar zinciri, bir devletin douunda yatan temel nedenleri ne kadar ak, baarl ve realiste veriyor ... Yazar hereyden nce, o devrin dilini iyi biliyor, ama bu dili tutucu bir kalemle, olduu gibi 20. yzyl okuyucusuna aktarmyor; ona modern bir biim veriyor. Bu yzden cmle kurulular, deyimler orijinal niteliini saklayabilmi ve romann dili kiilik kazanm. Devrin vekayinamelerini okuyan yazar, o dilin orijinal ve doal yann bugnn ve dnn ortak biimiyle okuyucuyu skmadan aktarabiliyor. Onun Trk romanna Devlet Ana ile getirdii yeniliklerin banda bu gelir. Bu giriten sonra, toplumumuzun evrimi ynnden Devlet Ana neyi aydnlatyor? tartmasna girebiliriz sanyorum. nce unu ekleyim ki, Kemal Tahir'in toplurnculuu lkemizin gerekleri ile uyuan, ona adapte olan bir toplumculuktur. Dnce ynnden, yaptn ululuunur temel nedeni budur. Halktan ve tarihsel geliimden kopuk salon aydnlar, bugne dek devrimci eylemi ounlukla yanl saptam, tarihe de bilimsel gzle deil, yzeyden bakp, gln yorumlar yapmlardr. Osman Gazi'yi feodal bir Avrupa senyr gibi grenler, herhalde az deildi. Batya doru yryen bir toplumun dzenini, Bat toplum modelini karya alarak

incelemeye kalkmak dpedz

125

safdilliktir. Bu toplumun dinamizmini sudan nedenlerle aklayan, sonular neden diye gsteren "chela gruhu" da cabas. .. Beylik devrinin siyasal ve sosyal yaamn iyi etd eden, kurumlarn roln kavrayan yazar, bu tarihsel probleme k tutuyor ve objektif bir savunma yapyor. Nedir Devlet Ana'nn anlam? Bunu yazar kendisi de aklar. Seluklu devletinin son devirlerinde. kervan yollar nemini yitirmi, gvenlik bozulmu, Anadolu fakirlemeye balamt. Mool kyam, Ortadounun allm devlet sisteminin ve toplum dzeninin dnda olduundan, bir anariye yol am, toprak dzeni bozulmaya yz tutmutu. Bu knt, Bizans'ta bir baka d etkenle, baka bir biimde patlak verdi. Bizans, Roma hukuku sistemi, devlet dzeniyle eski Dounun toplum dzenini birletirmi, bu topraklarda yerleen herkesin zorunlu olduu, kendine zg bir dzen kazanmt. Bat Roma kalnts feodal Avrupa toplumu, Hal savalarndan beri bu dzeni ykmak, toprak serfliini getirmek ve merkezi otoriteyi paralamak abasndayd. Bunun iin lkede, Batl tarikat valyeleri ve keiler beinci kol grevi gryordu. Bu durum Kei Berito'nun, Nots Gladys adl Sen Jan valyesinin kiiliklerinde etraflca belirtilmitir. Grevleri Kk Asya'nn dzenini ykmak ve yerine kendilerininkini getirmekti. Seluklunun bozulan dzeni buna kar koyamaz ve Bizarsn klelikten kurtulmasn salayp, bu durumdan yararlanamazd. Aliar Bey, Hophop Kad ve Pervane Suba lsyle Nots Gladys'r ibirlii bu savn geerliini ispatlamyor mu? Ancak Batl nderlerin abalarnn boluu akt. Ayn politikay gden Trkmenler, ularda kolonizatr Trk dervilerinden yararlandlar. Bu konu romanda etraflca ve yaamsalolarak belirtilnitir. Bat ise niin baar gsteremeyecekti? Bunun cevabn romann birinci blmnde, Hanc Mavro ile Nots Gladyus'n uzun diyalogunda buluyoruz. Burada Kk Asya dzeniyle Bat serflik dzeni karlatrlm, birincisinin stnl ilgin ve inandrc olarak ortaya konnutur. Ortaa devletleri gszdr ve otorite tedhile salanr. Ekrnein gramajnn bozulmamas iin frncy asmak gibi tedbirler alnr. Batda merkez, otoriteyi feodal senyrlere devrederek tutunabilmi, bizde ise merkezi otorite, ahi rgt ile elele vermiti. Ahilik rgt merkezin otoritesini onun adna kullanm, yollarn ve ehirlerin gvenliini

salarmt. Bu rgtn toplum yaantsndaki nemli yeri, romanda ayn nemle ele alnmtr. Ahiler rgt ve geleneklerinin srmesi iin devletin glenme gereini anladklar gibi, beylik bandakiler de glenmeleri iin bu sosyal rgte dayanmalar gerektiini biliyorlard. Osmanl Beylii kurulu ta buna nem vermi, ilk dzenli ordunun askeri, ahi kee klahi giymitir. Osman Bey'le eyh Edebali'nin yaknl, Osman Bey'in dnce ve eylemiyle duyurmadan bu dinsel ve informel lideri etki altna almaya balay ve nfuzundan faydalan, romanda bunun iin ilenmitir. Osmanllar nasl genileyecekti? Bizans'a, yklmakta olan dzenin benzerini daha mkemmellemi olarak getireceklerdi. Osman Bey'in Edebali'ye dedii gibi kle olmak istemezdi nk Bizans kyls ... Daha batda ise zaten bu dzen vard. Trkler bu kokumu kurumlarn yerine daha adilini getireceklerinden, kolayca yaylacaklard ve ilk nce batya yryeceklerdi, nk douya imdilik yeni bir ey getiremeyeceklerdi. Anadolu'yu reformla eski durumuna getirmek, o anari ortasnda otoriteyi kurmak iin gl olmak gerekti. Anadolu'ya bu kk toplum daha balangta yeni bir dzen getiremezdi. Sadece birbirini yiyen beyliklerin arasnda kaybolur giderdi. Ama, yeni lkeler ve gelien bir ynetim sistemiyle glenen devlet, sonralar Anadolu'yu da iine ald. Batya doru ilerleme olacakt ama, biraz nce de szn ettiimiz gibi, gaza ruhu ve gazi devlet ilkeleri de balangcndan zlmeye balayacakt. Nitekim bu toplum, Eski Dounun, Bizans'n ve Batnn devlet ve toplum anlay ile z Trk tresini kaynatracak, kendine zg yeni bir dzen kuracakt. Bu kendine zglk zamanla geliecek, romann son sayfasnda devlet ve y-

gibi onun da devrinin geliimlerine ayak uydurur, Yazar daima bilim adamndan nce farkna varr, yaad ortamn ... Gnmzde toplum bilim ulemasndan(!) nl birinin kp Tolstoy'a, Gorki'ye, Dumas'ya netime dein klasik yaptlar okumaya balayan Kerimcanlarn elinde biimlenecektir. Bu zorlamadan doan gelimeyle, Roma Imparatorluundan sonra tarihin en byk ynetim rgtne ve hukuk yntemine, en ilgin toprak rejimine sahip devlet doacaktr. Btn bu iler iin ok adam gerekliydi. Kadnlar bile savayd ve Devlet Hatun denen Bacbey bunlarn bandayd. Bacbey'e Karacahisar tekfurunun kardei Filatyos'un zulmnden kap snan Mavro'nun, "Devlet Ana, beni koru" diyen yakar, Bizans'n ve Batnn bu dinamik toplum nndeki durumunu gstermektedir. Btn bu bunalan toplumlar, senyrlerinin zulmnden kurtulmak iin snacak gl bir iktidar aryorlard. Bosna kral fetihten nce Papa'ya yazd mektupta: "Kyllerimin yarsndan ou, Trklerle birlemeye ve ihanete hazr" diye yaknyordu.
te Devlet Ana budur. Bunalan, ezilen toplumlarn kucana snd, Osmanl dzeni ... Osmanl bir fatihten ziyade bir kurtarc, bir dzenleyici ve reformcu olarak geliyordu. Gerekten romanda, Trkmenlerin Bizans'la olan ilikileri, onlarn dil ve dinlerine kar hogrrlkleri, her iki tarafn iyilerinin bir yce amaca kouIar, insancl yaknlklar ne kadar gzel anlatlmtr. Tm olarak romanda renkli bir yaam, derin bir psikanaliz gze arpmaktadr. Sosyal-psikolojik ynden gl veriler ortaya serilmektedir.

Musahipzade Celal Bey'i konu aldm. Vaktiyle Tolstoy iin, Plehanov ve mezleri "gericidir, kor-

Siyasal Hikayeci Olarak Musahipzade Celal Bey'

kuntur" demilerdi. O zaman modern an nl devrimcisi, "onun ilericilii ve gericiliiyle, halknn elikisini znde tadn ve dolaysyla Rus devriminin aynas" olduunu syleyerek susturmutu, hepsini. Musahipzade'miz zerine ise bizim aramzdan imdiye dek, ne birinciler gibi konuanlar kt, ne de ikincisi gibi ... kanlarn da sorunun temeline inmeden yzeysel ve tutarsz yarglamalarda bulunduklar ak. Bu grubun iinde bir tiyatro bilimeisi ok orijinal bir alma yapt. Sevda ener,

Devlet Ana ile toplumumuzun gemiteki yaam, treleri, z nitelikleri renkli ve gereki olarak izilmitir. Dilimiz ar ve armonik bir biimde kullanlm, kendimize zg yeni bir roman teknii denenmi, ksaca yeni bir tr getirilmitir. Btn bu olumluluuyla Devlet Ana ulusal bir eserdir, ama hereyden nce insan dile getirdii, toplumlarn kaderinde iyinin, dorunun, gzelin ve srnrclkle entrikann, barbarlkla karakter dklnn roln realist bir karlatrmayla okuyucuya verdii iin hmanist ve sosyal yan ile evrenseldir de ...
Bu eser Trk aydn iin kendini bulma yolunda yeni bir umut olmu, yeni bir r amtr. Kemal Tahir'in baarsnn bykl ve saygdeerlii de buradadr.

nz doa bilimleri gibi yntem ve aratrma teknikleri asndan belirli bir dzeye ykselmi deildir. Toplum bilimleri bu nedenle doa bilimlerinden farkl olarak baz ilgin kaynaklara el atmay ye tutmulardr. Bu bilimlerin literatrnde roman ve tiyatro eserlerini grmek hi de artc olmasn. Insanln geirdii evrim aamalar, hatta iinde bulunduumuz a, bilginlerin niceliksel aratrmalaryla yeteri kadar anlalamaynca, sorunun zm yazarlarn sezgilerinde veya gl gzlemlerinde aranyor. Bottomore'un deyii ile bir noktada bilinenlere srtmz dayayarak "olaslkl tarihi" yazmak zorundayz. Toplum tarihinin sorunlar ok kere edebiyatnn kalemi sayesinde anlalr ki, bu eserlere "siyasal hikaye" denir. Nesnelolan bilimcinin tersine edebiyatnn znellii bize baz dorular gsterebilir. Olaya siyasal bilimci nesnel bir yntemle el attnda siyasal kuram ve yasalar; ama edebiyat kendine zg znelliiyle baknca da, siyasal hikayeler ortaya kyor. Belki de yaz'nn tarihinden daha eskidir siyasal hikaye ... Ve her defa ilerleyen bilimin yeni kavramlarla yeniden biimlenii

ze "siyasal hikaye" kavramn aklayarak girmek yerinde olur. Yzylmzn gen bilimleri olan toplum bilimleri he

bavurduu. rneklerinden yararland, oka grlr. Burada yzyllar dolduran bu zmc yazarlar tek tek ele alacak deilim; onlardan sadece birini, ne dnyann ne de bizim yeterince tandmz

Musahipzade'nin hayatn ve eserlerini inceledi . Bylece Musahipzade bir mehulolmaktan karak, Batda bile rneklerine az rastlanlan bir bilimsel inceleme ile tannd. Bu alma modern kuaktan bir aratrcnn, yzn grmedii bir yazar onun adalarndan ok daha iyi anladnn bir

belgesidir. Ben bu ksa incelemede Musahipzade'yi siyasal hikayeci olarak ele alacak ve devrinin fikir iklimi ierisinde yerini ve dnnn nedenlerini aklamaya alacarn. Musahipzade'yi niin siyasal hikaye tr asndan ele aldm aklamak isterim. nk yazar, bu adan baknca da zlmeye ve aklanmaya deer bir sorundur. Yeterli bilimsel verilerin bulunmay bazen sezgimle, bazen de yeterince betimleyemeyeceim varsaymlarla yarglamada bulunmam gerektirecek. Toplumsal kurumlarmzn evrimini aratrmakta her kiinin ayn yolu izlemesini salk veririm. Kroniklerde ve yntemli bilimsel onun oyunlarndan karma olaslmz eserlerde bulamadmz yksektir. Sosyal bilimci olarak tarihi, topluma ounlukla kendi deer yarglar ve modern toplum bilimin kavramlaryla yaklar. Oysa modern toplumlarn yapsn aklayan bu kavramlarla, tarihsel dnemin maddi ve manevi rgtlenmesini aklamak mmkn deildir. Bir kltr tanmlamak iin gzlemcinin kendi yarglar ve deerleri (etik yaklam) Muzaffer erif'in de dedii gibi yanl ve yetersizdir. Daha karmak bir toplum olan Osmanl toplumunu ise kendi kltr sisteminin ierisinde anlayabilmek iin sosyal tarihi ekseriya orijinal kaynaklara ve dnurlere eilmek zorundadr. Musahipzade de; Koi Be, Tursun Be, Yahi Fakih gibi Osmanl kltr ortamn, o ortamn deerleri ierisinde yanstanlarn bir devamdr. Bu bakmdan Musahipzade sosyal tarihinin tanmas gereken bir yazardr. Kendi kltrel referans sistemimizden uzaklaarak, Osmanl toplumunun rasyonelini aklayan verilerle gzlerne girmemiz bylece mmkndr. Musahipzade, Osmanl toplumunun zndeki elikiyi tar; iine kapank ve toplumsal iliki erevesini belirleyen deerlerine bal, da kar kukulu, ortamna yabancilamaya ve kltr emperyalizmine dman ... Ama ona kar ayn silahla deil, geleneksel deerleri putlatran bir garip tutuculuk ve maneviyatla direnir. Bu yanyla 19. yzyl Dou dnyasnn bilinsiz ama onurlu direniini eserlerinde z ve biim olarak grrsnz. Yalnz ak olan ve Musahipzade'yi kuaklar tesine ulatrp lmszletiren yan, bu Istanbul Efendisi'nin her dnemin modern "allaturca"s olarak kalmasdr. Musahipzade'nin zndeki bu eliki aslnda 150 yldr sregelen Trk modernlemesinin elikisidir. Dengesiz deien bir toplumun btn burukluunu grdmz bu yazarm z Dou dnyasnda tek olmayp ok benzeri vardr. st yapsal deiimler, eski yaam biimlerini deitiremeyen geni kitleleri ve onlarn szclerini rahatsz eder. Onlarn direnii hem kt

dzene kardr, yani ilericidir, hem de geleneklerin savunucusu olduklar iin saylabilirse gericidir. Ama genel kan, iki yzl madalyonun bir yzn yadsmak olmamaldr. Btn duraan Dou toplumlar, d glerin etkisiyle deiime alnca bir kltr anarisi balad. 19. yzyln Ortadou'su bylesine fkeli, yar bilinli aydnlarla doludur. Gelien Bat kapitalizmi, knt iindeki Ortadou'ya el atnca bu lkelerin dnrleri buhar makinesine kar, anl, onurlu gemileriyle direndiler. Arap dnyasnn Abdurrahman Kevakibi'si, Msr'n Arabt Paa's ve daha biroklar ... Sadece Ortadoulular m dersiniz? Endstrilemede Bat Avrupa ile boy lerneyen, ama tam bir' deiime giren Rusya'da bile halklar ve banaz ulusaklar "geriye dnelim" diye baryorlard. Bu dnr ve eylem adamlarnn yannda, yazarlar, yatrocular ve mzisyenler de, yer almakta gecikmediler. Gururlar krlm, ilerine kapank, buruk bir vnme havas iinde "Kendi deerlerimize dnelim" iniltisi gittike fazlalat. Ne var ki, Rusya'nn bu tr dnrlerinin yanllk denizinde boulan gericiler olduuna hi kuku yoksa da, Osmanl imparatorluu iindeki Ortadoulular bu kategoriye sokmak imkan yoktur. Burada modernlemeye deil, smrye ve yozlamaya direni sz konusudur. Musahipzade Celal Bey bu son gruba yakn bir sanat olarak yetiti. Dedeleri saray evresindendi. Osmanl toplumunun temel eitim kurumu, medreseden nce, szl kltrdr. Musahipzade bu okulun iyi bir rencisi oldu. Eski Istanbul Hayat adl eseri, bu yetimenin bir sonucudur. Yaantsrda her yn ile geleneksel kurumlar benimseyen gruplarn yesiydi. Manakyan Tiyatrosu'na giden, ama orta oyunu amatrl yapan; Osman Hamdi Beyokulunun empresyonist eserlerine hayran olan, ama min yatr ve hsn- hatt da iyi bilen bir kiiydi. "Iyi ki yabanc dil bil132

miyarum. Yoksa ben de etkilenirdirn" sz Musahipzade'nin kiiliini en iyi yanstacak szdr bence. Tevfik Fikret, Osmanl Devleti'ni grkemli fakat gvdesini kurtlar kemiren yal bir mara benzetir. Musahipzade bu ulu narn stnden dnyay seyretmekte direnen kiilerdendi. nar kemiren kurtlardan habersizdi demiyorum, ama o kurtlarn yalnz bazsn rveti, cahil devletllar ve ulemay, adam kayrmay biliyordu. nar rten daha baka hastalklar ve d etkerleri yeterince deerlendiremiyordu. Ama bu yerilecek bir ey deildi. Bu ulusuluk ve halklk akmlarnn toplumumuzdaki gc, nitelii ve biimlenii ile ilgilidir. Acaba devrinin byk aydmlar l) Trk Yurdu dergisini karanlar ekonomiden, emperyalizmden, toplumbilimden ne kadar anlyordu ki?.. Emperyalizm ve Osmanl devleti konusunu bu dnemde tek inceleyen ve yazd halde okutup anlatamayan kii, bir yabanc Menevik olan Parvs Efendi (Aleksander Helpjhand lsrael) idi. I yapsnda bir gelime olmayan, endstrileemeyen toplumun st yapsal modernlemesi, kltr anarisi denen olay yaratr. Alt poturlu, st redingotlu bir kiiye benzeyen Osmanl toplumundaki bu yozlama, Musahipzade'nin btn eserlerinde ac ac alayettii bir durumdur. Cumhuriyet'ten sonra da bu endiesi kaybolmam, Se/ma ve Moda lgmlan adl oyunlarnda ayn bozukluu eletirmitir. Geleneksel yaam ve etiket kurallar, Musahipzade'nin en ok nemsedii deerlerdir. Onun iindir ki oyunlar eski yaamn btn inceliklerini yanstr. Oyun kiilerinin giysileri, kiiler kadar nemlidir. Bir elinin huzura k, Kprller ve Bir Kavuk Devrildede, esnafn petemal kuanma treni Ka1lar'da zorunlu mizansen olarak inceden ineeye aklanr. Yazarmz oyunlarnn tesine berisine bir kolayn bulup byle trenleri yerletirmeyi de ok sever. Konaklarn Viyana mobilyas ile donatan bir toplumda Musahipzade'nin bu abasna hak vermemek elden gelir mi?.. Btn bu retimini tiyatro denen krsde yerine geti133

ren bir kitle retmenidir o. Zaten okuttuu ders iin en uygun okulun da oras olduu bir gerektir. Balangtan beri Batl gezginlerin Osmanl lkesinde en ok ilgilerini eken ve zenle saptayp anlatmaya altklar nesne ve olgu; lkenin yollar, kentleri, nfusu ve somut kurumlarndan ok, yneticilerin, slam olmayan halkn ve zenaatlarn toplumsalpsikolojik ynleridir. Hemen hepsi bunu tanmlamaya alrlar. Kukusuz bu bir alay seyahatname daima eksik, bazen gln yarglarla doludur. Ne var ki, bu toplumun somut kurumlarn, ekonomik biimleniini bilmekten daha g olan, bunlarn st yapsal yansmasdr. Bu yansmay bugn gerek tarihiler, gerek toplumbilimciler Musahipzade Celal'de aklkla grebilirler. yle olduu halde pek bavurulmayan kaynaklardandr. Ynetici snfn deil, geni halk kitlesinin deerlerini savunur. Btn eserlerinde lord brokratlarn sanat beenisi, beylik argosu Osmanlca ve yaay biimleriyle ac ac alayeder. Kokuan medreseleri, saray, kubbealt vezirlerini yerer. Ama bir yandan da her romantik halkda rastlanan bir ulusalclkla Kanuni: devrini, Kprller devrini arayan ve ycelten bir kiidir. Bu romantik halklk, modernleme ve smrgelerne srecine giren btn 19. yzyl toplumlarnn lkclerinde grlen bir niteliktir. Musahipzade'nin halkl. zenaatlar, kylleri ezen egemen sekinlere (elit) kardr. Ama ne var ki, Milo Vens heykelinden anlamayan Aynaraz Kads Yakup'la alayedecek kadar da, banaz ulusalc duygulardan uzaktr. Glsm oyunuyla ky ele alan yazar, Trk kyn ya, ayran, bal ve tatl kaval sesi sanan baz adalarndan ok daha gerekidir. Bunun yannda bozuk dzeni eletirme yntemi, sokaktaki adamdan farkszdr. Eletirileri ve dnya gr kitlenin dzeyi ile snrldr. Ona gre devletin ve toplumun iinde bulunduu durum, Gyasddin Efendi, Bir Kavuk Devrildi'deki keyif ehli Hayret Aa gibileri yzndendir. Musahipzade devletin karsnda deildir, ancak onun istedii adaletli, otoriter bir devlettir. Mverrih Tursun Be'der beri tanm yaplan klasik Osmanl devlet dncesinin son izleri Musahipzade Celal Bey'de grlr. Buna gre reayann adalet iinde yaamas temel ilkelerdendir. Aynaraz Kads'nda yazar, Hristiyan-Mslman ayrm yapmadan, ezilen kylleri savunur. Olumlu kiiler olarak sergiler. Gene gerek Hristiyan, gerek Mslman

yksek rtbeli din adamlarn olumsuz ve ahlak dkn kiiler olarak ayn kefeye koyar. Temelde szl kltrden ve geleneksel eitimden geen Musahipzade'de eski Osmanl dncesinin izleri her zaman grlr. Devlet, adaletin szcs ve uygulaycs olacaktr. Loncalar ve re aya kat kurallar ve drstlkle alacak ve devlete korunacaktr. Bu dzenin ykl onu rahatsz etmi ve nedenlerini oyunlarnda ortaya koymutur. Bylece biiminde ve znde ulusal tiyatrayu temellendiren bu yazarmz, siyasal ve toplumsal dnceleri ynnden, siyasal hikyeciliimizde Koi Bey tarz dnce ve eletiri geleneini yaatmtr. Musahipzade Celal'in geleneksel toplum dzenindeki retici glerin savunmasn yapmasnn bir nedeni vardr ve yazarn btn ilginlii bu noktadadr. nk irnparatorlua daha ileri aamada bir dzen gelmemitir. Buhar makineleri uygarlnn srnrsne kar kacak ne sanayici bir kentsoylu snf, ne de sanayi emekileri snf vardr. Direni daima eski dzenin tezgahta alan, fakat gittike ker glerinden, yani lonca kalntlarndan gelmitir. Bu direniin yar bilinli, bazen dinsel, bazen de Musahipzade Celal'deki gibi poplist nitelikte oluu bundan ileri gelmektedir.

Bir Kavuk Devrildi oyununda, Bat endstrisinin pazarlama abalar ve elde ettii ykc ekonomik ayrcalklara (kapitlasyon) kar direnenler, ar esnaf ve dokumaclkla geinen lonca yeleridir. Gerekten de, Osmanl toplumunda bu tr ayrcalklara kar kanlar herhalde "Kuma Sanayicileri lttihad" veya "Sevad- tnhisar irketif l)" gibi olmayan gler deil, olsa olsa kodra, Trnova, Bursa, Ankara, tstanbul gibi kentlerdeki lonca zenaatlarnn temsilcileri olacakt. IS. yzyln su gc ve sonralar buhar gcyle alan, milyonlarca birim mal reten Avrupa teknolojisine kar el tezgahlaryla durmak ve onlar savunmak belki yar bilinli bir aba olabilir, ama Musahipzade bunu bilecek bir dnsel ortamn adam deildi. Lonca dzenini tek retici g olarak gren ve sayg duyan bir toplumun bireyiydi. Zaten Avrupa uygarln getirmek isteyenler de Musahipzade'der daha bilinli deillerdi.

20. yzyl banda lkemize giren pozitivist dncenin izleyicileri bile szde bilimin her alanda yol gstermesini istiyorlard, ama bilimin her alanda nc olabilecei bir toplumsal yap var myd? Var olan yap buna uygun deilse nasl deitirilmeliydi?

Bunlar dnen yoktu. Ziya Gkalp bileulusal ekonomiden, ulusal pazar ve ulusal zgiriimden sz eder ama bu iyi dileklerini gerekletirmek iin gereken toplumsal-yapsal deiikliklerden sz etmez. Btn bu tutarsz adalarnn iinde, yazarmz lonca retimini gelitirip korumayan ve Bat endstrisine kaplar aan merkeziyeti devlet brokrasisini sulamakta daha tutarldr. Hi deilse eletirisinde ayaklar yere basmaktadr; nk merkantilist bir politikann izlenmeyiini tarih iinde aramakta haksz deildir. Ama Musahipzade, Osmanl lonca dzeninin bir gn kendi ban yiyecek elikisini de bylece farkna varmadan ortaya koyuyor. Geleneksel kurumlar btn ayrntlaryla bilen ve baaryla yanstan yazarn hayran olduu lonca disiplini ve hiyrarisi, gerekte ekonomik duraanln somut grnmyd. Sadrazama, Avrupallar kastederek: "Efendim, bol ve ucuz kuma yapmak iin evsaf dryorlar. Bunlarn mal bizimkinden daha kt ilenmitir, bizim el emei mallarmzn evsaf stndr" diye yaknan lonca kethdas, gerekte Osmanl lonca retiminin sakat yann belirtiyor. Ama yazar lonca retim dzenine, bu dzenin dnda bir iliki gibi bakmamtr. O, bu dzenin tam ortasnda bir savunucuydu. Her toplumun kltrnde, egemen st yap ilikilerinde ve kurumlarnn biimleniinde kentlerin nemi byktr. Bir lkede ve toplumda, feodal kurumlama egemense, kentlerin kuruluu, gelimesi ve ileyii ona gre olur. Ar endstrileme balamsa, byk kentler kentsoylu kltrnn yata olan yerlerdir. Kurumlamalar, bireylerin yaam biimi, beenileri de ona gre oluur. Osmanl toplumunda kentlerin douu, geliimi i ve d etkilere gre biimlenii, zlemeyen bir bilimsel sorundur. Bunun nedeni de deiimi yanstacak belge ktldr. Oysa Musahipzade gibi bir siyasal hikaye ci kentlerdeki deiimi ve deiimden nceki kurumlar, birey-toplum ilikilerini canl olarak gzmzn nne getirmektedir. Yazar, szl kltr ve gzlem-bilgi geleneine dayanan bu zelliinden dolay devrinin deien yaamnn durgun bir fotorafn vermitir bize ... Kentlerin kurumlamasnda ve ileyiinde loncalarn ve esnafn nemi bilinmektedir. Osmanl kent yaamnn temel direi olarak lonca esnafn gsterir. Salt kent yaamnn m? Kukusuz hayr. Onca dilin, ulusal sanatn, retimin, zenginliin, adalet dncesinin yaad tek tabaka, esnaftr. Musahipzade'nin zdrabnda ve bunun anlatlnda Osmanl toplumunun geirdii kltrasyon srecini ak olarak grmek mmkndr. Musahipzade kanlmaz olan bu srecin karsnda akndr ve geleneksel esnaf

kltrnn savunucudur. Musahipzade'nin istediinin, savunduunun tarihsel adan tutarl olup olmamas nemli deildir. Bizce nemli olan, onun geleneksel kltr ortamn renklilikle sahnede yaatmasdr. Kltr alverii sreci Osmanl imparatorluunda balangta aznlklarla Trkler arasnda sz konusudur. ar esnaf arasndaki Ermeni ve Rum esnafn da Musahipzade ayn kltrn insanlar olarak ele alr. Ne var ki, 19. yzylda Avrupa kltr yerlernee balaynca baz kurumlarda meydana gelen deime137

ler yazarn eski kurumlar zerinde direnmesine neden olmutur. Genellikle yeni sosyalorganizasyon, st tabakann yeni zevkleri, Avrupa etiket kurallar gibi kltr emperyalizmi olarak nitelendireceimiz olaylar yazar isyana sevketmitir. Yazar balangta btn imparatorluk dahilindeki halklarn birbirlerini etkilemelerini mesut bir olayolarak grmektedir. Ortak kltr etkileimini salayan esnafn kent yaam iindeki rolleri, oyunlarnn balca temasdr. Bu yzden oyunlarnn btn olumlu kiileri esnaftr. Btn olumlu dnce ve eylem onlarn kiiliklerinden domaktadr. Toplumsal yaantnn dzeni, esnaf ve lonca disiplini sayesinde devam etmektedir. Musahipzade Celal'in devlete kar tutumu da ilgintir. Devlet bu dzene sayg duyduu, lonca disiplinini ve retimini koruduu, iddetle de olsa lonca disiplininin srmesini salad kadaryla, yazar devletten yanadr. Bu dzeni srdren 16. yzyl devleti yazarn hayranln kazanmtr. Hatta bazen olumsuz kiiler bile, lonca dzenine sadk ise olumlu olurlar sahnede ... rnein stanbul Efendisi Savleti, geri dneeli. batl inanlar olan, cin ve perilerle urat iin gln duruma den bir oyun kiisidir. Bu ynyle cahil, parazit ulema snfnn bir ternsi kisidir. Ancak ayn kii ar esnafn denetlerken, lonca dzenini ve disiplinini devam ettiren bir kutlu, onurlu kii olur, hem yazarn, hem de seyircinin saygsn kazanverir. Yedehi oyununda kaynpeder Numan Efendi dokumaclar loncasnn kethdasdr. En akll, doru, tok szl kiinin o olduunu sylemeye gerek yok. Gene Snd'deki Hekim tipi yazarca esnaftan saylmakta ve olumlu bir kii olarak canlandrlmaktadr. Gerekte Osmanl imparatorluunda loncalar ve esnaf btn lkenin eitli dil, din, tre ve gelenekleriyle diyalog kuran, bu renklilii znde toplayp yaatan ve gelitiren tabakadr. Bu tabaka imparatorluun eitli blgelerine ait yerel sanatn sentezini yapm, eitli lehe ve azlardan ortaklaa zengin bir stanbul dili karmtr. Btn lkenin retilmi eyasn, trelerini bu tabaka kadar inceliiyle bilen olmamtr. Eer Trkiye'de bir kentsoylu snf ve kltr doabilse idi, bunun ulusal temelini feodal bir kurum olan lonca kltr hazrlayacakt. Bu Batda byle olmutur. Bizde kentsoylu dzeni balangcndan itibaren ulusal deil de, uluslararas gcn uzants olduu iin lonca kltrn temel almak yle dursun, bir kenara kakalamtr. te Musahipzade bu kakalamaya kar hakl olarak isyan etmitir. Ulusal kltrn ve gelenein temeli olmas gereken lonca dzeninin rnlerini onun iin savunuyor ve gemite de bu zenginlii ezen ulema, vzera gibi egemen feodal gruplar hrsla talyor. Bunun iindir ki, Musahipzade'nir bu fkesi ve trajik elikisi Trk tarihinin ve devriminin elikisidir diyoruz. Musahipzade ulemann ve devletllarn cehaleti ve halktan ayr lisanlaryla alayeder, nk kendisi de stanbul esnaflarnn gelitirdii stanbul Trkesini kullanmaktadr. Bu Trke Divan Edebiyatmza Nedim'le girmitir ki, Nedim'in yaad Lale Devri ayn zamanda sanat ve incelie nem verilen devirdir. Bunun iin israf ve kntnun artt bu dnemde salt lonca uralar deerlendirildii iin Musahipzade'nin hayranln kazanmtr. Bu eliik hayranl Lale Devri adl oyununda grrz. Genellikle lo nca lar hammadde miktarnn, retimin, ii miktarnn iddetle kontrol edildii kurululardr. Lonca esnaf kesinlikle serbest rekabette bulunamaz. Bu dzeni onun savunmasnn, zlemesinin nedeni aktr. Galata barkerleriyle, Bayramzade gibi harp zenginlerinin ortal kasp kavurduu bir dnemde, bu zlem doalolsa gerekir. Loncann tasavvuf manevilii iinde Ortodoks slam dn ve eyleminin dmandr. Ne var ki yazar ayn zamanda banniliin ve tarikatlerin de dmandr. oyununda aka grlen bu tarafna ramen, esnaf arasnda yaygn olan batnt tarikatlerden habersiz grnr. Bu Musahipzade'nin ufak bir kurrazldr ve ycelttii esnaf ta grmezlikten geldii bir yandr. Musahipzade Celal Bey geleneksel tiyatromuzu yaatan ve bunu ulusal tiyatromuza temel yapan kiidir, diyoruz. Bu ynyle o ulusal tiyatroya lonca dzeninin mirasn aktarmtr. Geleneksel tiyatromuzu yaatanlar, Karagz', Ortaoyununu hibir tren ve elencesinde eksik etmeyen lonca esnaf idi. Musahipzade' nin szcl, onlar toplumsal tarihimiz iinde savunrnakla bitmemi, kendi alan olan tiyatroda onlarn zenginliini modern tiyatromuza temel yaparak, sekin bir yazar olduunu tartmasz kabul ettirmitir. Musahipzade Celal Bey'in ilgin yn, tiyatromuzda yapt biim yenilelirmesidir. Bylece edebiyat anlay iinde ele alnan tiyatromuz, onunla tekrar orijinal kaynandan besi en rnee balam ve modern tiyatro dorultusunda bir nitelik kazanmtr. Onun bu stn yannn anlald sylenemez. Nitekim Nurullah Ata bile, kendi deyimiyle; "Bay Musahipzade'nin tiyatrosunu salt gldr dolu, ciddi bir dn bulunmayan, konularn bo szlerle uzanld" oyunlar olarak grmtr*. Dilimizin nl

ustas Ara'n bu yanlgs kendi kua gibi Trk devrimini ok ayr bir adan deerlendirmesinden ileri gelir. Ara'n kua ister vsn, ister yersin, yazarmzn hakkn verememitir. verler kaymakl pilavn eskiden nasl yapldyla uraan Ulunay tipi bir gruptur. Bir Kavuh Devrildi'de kavuklu, eski helva sohbetlerini grdkleri iin yazar verler. Yerenler de belki onlardan daha hakl olarak Ata'n yolunu tutanlardr. Bazlar onu tarihe snan bir nostaljik yazar diye niteler; ksmen dorudur, ksmen de yanl. Bugnk kuak ona yeni bir gzle bakyor. Musahipzade deien ve gelien tiyatro anlay ve dnya gryle gittike daha eitli yorumlara konu oluyor. Uzun bir mr sren bu garip kii, 20. yzyln insan olmad. Ama Trk modernlemesinin yazar olmadn da kimse iddia edemez.

lSS0'lerde Avrupa Edebiyat *

880'ler, Avrupa edebiyatnn rastgele setiim bir dnemi del... Bu dnemin Avrupa'sndaki hayat tarz, dnya gr yeni bir tarihsel kesiti meydana getirmektedir. Avrupa bu ada dnce ve edebiyatta bir durgunluk ve hatta k, dier yanda ise bir yeniden douu yaamaktadr. 19. yzyl sonundaki Avrupa, dnya demektir. Avrupa artk dnyay kendine gre biimlendirmektedir. Bu biimlendiriin arkasnda smrgeci, tutucu ama ayn zamanda da yaratc, ilerici bir ortam vardr. Avrupa'nn bnyesindeki bu ikilem, 1914-18 Dnya Savanda zmlerecek bir srecin balangcdr. 19. yzyl Avrupa edebiyat da tarihsel grevini tamamlayan dnce ve dnya gryle. tarihsel bir grev yklenecek dnce ve grlerin yan yana yaad bir alandr. 19. yzylda Avrupa ktasnda ortak bir edebiyat ortamndan sz etmek gerekir. Bu ortam, skandinav lkelerinden ve uzak Rusya'dan spanya'ya kadar nerede ne yaratlyorsa hepsinin en ksa zamanda birbiriyle karlat, geni okuyucu kitlesinin tmnden etkilendii bir anafordur. Bir Fransz, bir Rus ve bir Alman iin edebiyat demek; Flaubert kadar Dostoyevski, onlar kadar Ibsen'ir bir arada okunup tartld, bireyin dnyasn birlikte etkiledikleri bir ura alandr.

Edebiyat iin ulusal snrlarn kalkt bu dnemde Avrupal, birbirinden farkl eyler syleyen bu ayr lke yazarlarn bir arada okuyan, deerlendiren yeni bir insan olmutur. Edebi evirinin altn devrini 19. yzyln ikinci yarsnda en geni biimiyle srdrmesi bir rastlant deildir. Amerikal Edgar Allen Poe, Baudelaire sayesinde lkesinden ok ktada tannm ve Rus edebiyat, yzyln ikinci yarsnda Bat Avrupa'nn dnce ve edebiyat dnyasn bir anda istila etmitir. 19. yzyln sonlar, Bat Avrupa'nn tmyle sanayi toplumu zelliklerini kazand bir dnemdir. Sanayi imparatorluklar bata Ingiltere ve Fransa olmak zere dnyay paylam ve aralarndaki atmalar sona erdirip ksa srecek altn girmilerdir. Sanayi toplumlar arasna, biraz gecikmeyle birleen Alman imparatorluu da girebildi ve hatta nc toplumlardan biri oldu. Dier yandan dev Rusya da bu dnemde ykselen fabrika bacalarnn ve sanayi proletaryasnn lkesi olmaya balad. 188'lerde bu engin lkede Bat Avrupa'nn oktan terkettii bir toprak soyluluk ve kyllk dzeniyle modern bir sanayi burjuvas ve proletaryas yanyana yayordu. Toplumsal-ekonomik gelimeleri birbirinden farkl Avrupa lkeleri, toplumsal problemlerin tartlmasnda bir beraberlik iinde idi. Daha dorusu ayrlklar ulusal snrlara deil, dnya grlerine ve toplumsal kmelemelere gre idi. Hatta ulusalc hareketlerde bile Avrupa kar birlikleri ve kar aynlklarna gre birleiyordu. 1848-49 Macar ihtilalinde Polonya gnll alaylar Macar ulusalclarnn yanna koarken, Avusturya, Rusya ile birlikte onlar eziyordu. Politik ve felsefi grler kadar edebiyat beenisi de ulusal snrn ve dinin deil, toplumsal-ideolojik elerin biimlendirmesiyle ortaya kyordu. 19. yzyln sonunda ulusalclk ok revata gibi grnyorsa da Avrupal artk ortak bir potada eriyen yeni bir insan tipi demekti. 1880'ler bu ktann iindeki byk fikri ve edebi elikileri n su yzne kt bir dnemdir. 1883 ylnda Karl Marx ld. Bilimsel sosyalizmin kurucusu, tarihi materyalizmin kuramcs ld sralarda, Alman filozofu Dilthey'in nl eseri Einleitung in die Geisteswissenschaften (Manevi lirnlere Giri) yaynland. Tarihin materyalist bir sentezi yapld srada Avrupa dncesi, temelleri ok uzanan metafizik bir yorumu da benimsiyordu. 187'lerde Paris

Komn'nn yklmasndan sonra 188'lerde General Georges Boulanger, nc Cumhuriyetin yerine daha otoriter ve sac bir rejim getirmek iin baarsz bir darbe giriiminde bulundu. Ayn yllarda Plehanov tarafndan Avrupa'daki mlteci Ruslarla birlikte ilerideki Rus Sosyal Demokrat Partisi'nin ekirdei olan "Emein Kurtuluu" grubu kuruldu. Avrupa lkeleri, ilerici hareketler ve toplumsal kavgalar iinde sa dnce de eyleme gemiti. Ksacas 18. yzyln devrimci burjuva dzeni artk bir knt dnemine girmiti. Ancak Bat Avrupa bu ken dzenin yerine yeni bir dnyay getirecek dnceyi ve bu dncenin zlemini tayan bir edebiyat douramad. Yzyln edebiyat parlak an Avrupa'nn dousunda yaamaya balad. 19. yzyln son eyrei bir kavga ve kargaa dnemidir. Avrupa edebiyatnn bu dnemindeki ini klar ve izledii yol da bu kavgann ve kargaann bir yansmasdr ve hereye ramen bereketli bir dnemdir. 19. yzyln son eyreinde edebiyat, bu gelien elikilerin etkisindedir. Bir yanda zgrlk, siyasal-ekonomik bamszlk ve eitliki hareketler, dier yanda smrgecilik ve ovenizme varan ulusalclk. .. Ktann edebiyat bu akmlarn etkisi altndadr. 188'lerde Bat Avrupa edebiyat, 18. yzyl ve 19. yzyl bandaki gibi kitleleri yeni dnya kurmaya ynelten bir edebiyat deildir artk. Byk bir gelenee dayanan Fransz edebiyatnn, zellikle romannn evrensel nclk roln, baka Avrupa uluslarna devretrnek durumunda olduunu gryoruz. 1880'de byk Fransz romancs G. Flaubert ld. Flaubert bir bakma realist romann kurucusu saylr. Ancak bu nitelii

GELENEKTEN GELECEGE ona yaktnrken ll olmak gerekir. nk Rus edebiyatnn daha 1830'larda ok daha deiik bir tavr iinde edebi. realizmin temellerini attn akldan karmamak gerekiyor. Biimdeki kusursuzluu, Fransz dilini ustalkla kullan yannda eserlerindeki tasvirler iin bazen uzun aratrmalara girmesi (rnein Salambo'nun makyaj ve giysisini betimlemek iin 300 cilt kadar kitap devirmitir) Flaubert'in dnya edebiyatnda ve yazarlk tekniindeki olumlu bir roldr. Flaubert Madame Bovary'de rk bir toplum yaps iinde bocalayan kadnn problemini ele aldnda kukusuz gereki bir toplumsal betimleme sunuyor. Ancak Flaubert Paris Kornnn yaayacak Fransa'nn yazar olabilir mi? sorusu da tartmaya aktr. Madame Bovary'de ele alnan sorun ve ilenie fazla dil uzatmayalm. Ancak 1877'de yazlan nl roman Anna Karenina iin o anda Flaubert ve edebiyat dnyas acaba ne dnm ve nasl bir karlatrma yapmtr sorusu aklmza gelmiyor mu? Flaubert; Stendhal, Hugo ve Balzac'larla doruuna ulaan Fransz romann biim olarak kukusuz daha da teye gtrmtr. Ama ierik olarak 19. yzyln ikinci yarsndaki buhranlarla dolu Fransa'y ayn ustalkla yanstt sylenemez. Kk hikayeleriyle nl Maupassant da kk insanlarn dramn byk bir ustalkla izdi. Ama 1880'lerin Fransz toplumunda yaanan byk elikiler, Maupassant'n betimlediklerinin tesinde deil midir? Action Franaise'e kar savaan na turalist akmn byk yazar Zola'y ele alalm. Hayatn irkinliklerini betimlemekten kanmayan bu byk yazarn ada Rus yazarlar gibi btn toplumu ayn gle betimleyemeyii dndrcdr. Plehanov'un deyiiyle: "Geri Zola Cerminal'i yazmtr. Fakat bu romann zayf taraflar bir yana, unutmamak lazmdr ki, Zola'nn (sosyalizme meyletse de) naturalist deneyci metodu, ona byk sosyalolaylar grmek ve betimlemek imkann vermemitir. Bakkal karsyla keba arapsnn zinas hikayesi, Rus realizminin aksine toplumsal ilikilerin nemli yanlarn aa karmaya yetmemektedir".

SSO'LERDE AVRUPA EDEBIYAT

Verlaine'in iirlerindeki 880'LERDE AVRUPA EDEBIYAT musiki ve dil, kukusuz etkileyicidir. Ama sonu olarak gerek sembolizmin, gerekse Rimbaud ile temsil edilen srrealizmin hi Roma imparatorluunun mirass olarak gryordu. Alman ve Mallarme ile dorua ulaan parnasyenler ile Paul Valery'nin, bir yerde dnyann alkantsndan tarihilii, Von Savigny ve Mommsen'in kurduu tarihi okulun uzak 19. yzylOsmanl iirini etkileyen airler olduunu da hatrlamak gerekir. lL. Abdlhamid'in etkisinde geliti. Roma tarih ve hukuk mirasna germanik kltr lkesinde edebiyatn kaplar ancak 1870'lerden sonraki Fransz iirine akt. Bu dnemin Fransz damgas vurulmak isteniyordu. Kant, Schelling ve Humboldt gelenei iirinin bizde grltszce etkinliini kurabilmesi sadece Fransz dilinin egemenliiyle sosyal bilimlerde yerini Diltheye bir gelenee brakt. Dier yandan aklanamaz. Rusya'da, Polonya'da Fransz dili ve kltr Osmanl lkelerinde olduundan daha da 19. yzyl Almanyas Helenizm, Hristiyanlk ve AImanlk sentezi yaygndr. Ama oralarda iirde ve romanda baka rzgarlar esiyordu.

Fransz iirinin bu dnemi sembolizm akmnn etkisindedir.

GELENEKTEN GELECEGE

iin abalayan bir fikir ikliminin etkisi altndadr. Bu iklim edebiyat Ingiliz edebiyat ise 1880'lerde de Avrupa edebiyat iindeki geriliinden kurtulamad. yaamnda zellikle Hlderlin ve izleyicileriyle balayan Alman Kurtulmas iin bir neden de yoktu. Britanya, endstri devrimini en sancl ve en muhteem biimromantizminde gze arpar. de yaamt. Ilk grev roman bu lkede yazlmtr. Ama roman olarak gl olmadndan Ancak klasik Akdeniz uygarlklarnda ve Rnesans kltrnde unutuldu gitti. Charles Dickens'n duygulandnc eserleri herhalde byk imparatorluun bnyeana motif olan patriyotizm, Almanya'da ar dnt. Natralist sindeki tezatlar bir lde veriyorsa da, happy end geleneini de yaa tmaktadr. tiyatro yazar G. Hauptmann Gne Doarken ve Dokumaclar adl Edebiyat, Ingiliz hayatnda teorik olarak en gzel incelemelere konu olmutur. Ama hi bir oyunlaryla yzyln sonundaki Alman edebiyat ve tiyatrosunu temsil zaman toplumsal ve dnsel hayatta byk alkantlar, tartmalar yaratacak bir nitelie ulaaeder. Hauptmann'n naiv populizmi, nihayet 1930'lardaki Nazi Partisi mamtr. 1881'de nl tarihi Thomas Carlyle ld zaman arkasnda brakt, salt bireyci bir yelii ile dmlendi. Alman edebiyat 19. yzyl sonunda klasik toplumun rnleridir. Carlyle, airane bir slupla tarihi ilahi bir grevle dnyaya gelen byk gelenein yozlamasn yayordu. 1878'de karlan Sozialisten gesetz adamlarn yarattn iddia etti ve Ingilizlere, Avrupa'ya ksmen kabul ettirdi de ... (Sosyalist kanunu) toplum hayatnn her katnda olduu gibi adeta edebiyatta da kendisini btn arlyla duyuruyordu.
Tarihin en sancl toplumsal deiimini en nce yaayan Britanya toplumunun edebiyat bu toplumdaki sknet ve uyumay yanstr. Nedenlerini tarih ve toplumbilim halen tartyor. 19. yzyl romantizmi kendini opera sanatndan edebiyata ve

tiyatroya kadar tarihi olaylar ve tarihsellikle ifade etmeyi yeledi. Almanya 1880'lerde milliyetilik, imparatorluk siyaseti ve dar bir populizmin lkesiydi. 19. ltalyan bamszlnn simgesi haline gelen G. Verdi, ltalyan yzyl Almanyas hala kendini tarigemiinin grkemini Lombardi'de, zgrl Nabucco'da hayk-

rrken, Wagner pancermanist bir atmosferi yaratmaya abalyordu. Avusturya ve Rusya basksndaki orta ve dou Avrupa lkelerinin yazarlar tiyatroda ve edebiyatta bamszlk savam iin ulusal tarihlerini hatrlamay zellikle ye tuttular. H. Synkiewicz Quvadis gibi bir anttan sonra Ate ve Kl'la, Szlowacki Mazeppa ile, Krasinski ise fantastik dram Irydion'la, Polonya halkn bamszlk mcadelesine davet ettiler.
Yzyln sonunda skandinavedebiyat ve dramaturjisi ktada gnmze kadar uzanan bir neme sahipti. Bir yerde skandinav tiyatrosu lbsen'in kiiliinde 19. yzyl sonundaki Avrupal'nn

vantes'le lbser'i karlatrdmzda skandinavyal olumlu not alamaz" . Buna ramen lbser, halen yzylmzn insannn yzne onun iinde bulunduu kmaz haykran bir yazardr. Kukusuz yzyln sonundaki skandinav edebiyat ister sveli Strindberg, isterse Lagerlff ve Hamsun olsun bu alanda gnmze kadar kmasn ve sorunlarn byk baar ile vurgulayan ve serirnleyen sregelen nemli bir misyon yklenmitir. zengin kaynakt. 187Tde Tolstoy'un deveseri Anna Karenina yaynland. 1879'da da Itiraflar'. .. 1881'de 19. yzyl sonunda Avrupa'daki akmlar balca grupta byk Dostoyevski ld. Ayn yl Ill. Aleksandr, korkun polis rgt Okhrana'y kurdu. Rusya'nn her tarafnda Yahudi mahallelerindeki pogromlar birbirini izlemeye balad. Rusya, toplanabilirdi: a) liberalizm, b) marksizm, c) anarizm. Anarizmler byk ve anl yazarlarn, fikir adamlarnn ve hareketlerin yannda terr, bask ve rezaletlerin iinde ele alnmas gereken gr, kanmca nl Norveli yazar lkesiydi. 1880'ler Rusya'snda dnya uygarlk tarihinden silinmeyecek eserler yaratlyordu. lbsen'inkidir. bser'de ada Avrupa dncesinin babalarndan 1880'ler Rus edebiyat, 19. yzyln bandan gelen gl bir gelenein ve dncenin Rousseau'nun etkisi ok aktr. Hibir toplumsal uzlamann, mlkiyetin ve kurumlamann bulamad bon savage (iyi vahi) denen rnleriyle doludur. ilkel insan onu megul eden bir sorundur. ada bireyin esaretinin Napolyon istilasn atlatan Rusya'da yeni milliyetilik ilk anda monarist bir tarihi olan kayna olan toplumsal kurumlara angaje olmam ve onlara kar saf Karamzin'in Rusya Devleti Tarihi adl eserinde ortaya kondu. Ama zgrlk bir yazar olan bir duygusal direnie geen birey ise, yaps gerei ancak kadn Pukin bu esere hcum etmekten geri kalmad. Rusya'nn politik fikir iklimi ve ihtiyalar olabilir. lbsen'in oyunlarnda onun iin kadn modern toplumun ada Avrupa'nnkinden daha farklyd. 19. yzyln ilk yarsnda Rus aydnlarnn kmazlarna bakaldrmaktadr. 1879'da yazd Nora ve 1890'da milliyetilii historisist bir kaynaktan beslenmiyordu. nl drr aadayef'in deyimiyle yazd Hedda Gabler'de bunu gryoruz. lbsen, Nora'da modern "Rusya'nn gemii karanlklar iinde, hali berbat, istikbali ise mitsiz" olarak grnyordu. toplumun kmazn ve aile kurumunun ryr etkin bir 19. yzyln romantizmi elikiler iindeki toplumun gerei karsnda yn deitirdi. eletiriyle serimleyerek, adeta modern feminizmin ilk manifestosunu Lessing klasisizmi ile Hugo ve Hlderlin romantizmi Rus edebi eletirisinin, yani ilan etmektedir. Bielinski'nin szgecinden geti. 19. yzyln Rus edebiyat ve dramndaki yeni hmanizm, lbsen'in kahramanlar, bakaldrdklar dnyaya kar yeni bir neri gncel hayatn sorunlarn ele ald. Bu ortamda tarihe dnk milliyetilik olan panslavist getirmemekle sulanmtr. Bir yerde bu dorudur. Hele iki dnya ovenizm, Slavyonofiller'de (Kirayevski, Aksakov) ve gen devir halklarnda (Mihaylovski, sava arasnda her ideolojiden, her dzenden irenen ve kendi Bazarov) grlr. meritokratik (sekirci) anlay iinde olaylarn dnda yaamaa alan Avrupa aydnna baktmzda bu tutumun kmazn grrz. Rusya'da bat Avrupa tipi romantizm ksa srm, realizm ve halklk stn gelmi, salkl tbsen, 19. ve 20. yzyl insannn bunalmn ve ktmserliini temsil bir insan ve yurt sevgisi Rus edebiyatnn ve dramnn nitelii olmutur. Rus edebiyatnn babas etmektedir. Ancak lbsen'in ada insana k gstermekten ok, Pukin'den halk air Nekrasov'a ve mistik Dostoyevski'ye kadar, insan olay hibir zaman Rus onun kmazn ok erken ve ok iyi gsteren bir yazar" olduunu yazarlarnda olduu kadar derinlemesine ve hogrl bir yceltme ile ele alnmamtr. En dinci hatrlamak gerekir. grnen yazar bile kilise tarafndan lanetlenmitir. En sosyalist yazarda bile smr c snfn Brand' ele alalm; "Gen nesiller er ge uyanmalsnz, uzlainsan kin kusularak deil, toplumsal rkln yaratt zavalllar olarak ele alnmtr. ~us yazar varolan kurumlar eletirirken, toplumu deitirmey amalayan dnceleri de Donkiot vardr. Ancak * Plehanov'un deyiiyle: "Cervartes eletiri szgecinden geirmitir. Yzyllar tesine uzanacak tartma konularn ortaya atmtr. Donkiot'un Donkiotluunu Sano Pano araclyla alaya alrOnun iindir ki, Dostoyevski ve Tolstoy hala en ok okunan yazarlardr. ken, lbsen Donkiotluu program olarak nerir. Demek ki CerAnna Karenina, ahlaken rm bir toplumun kurumlarna ve adetlerine kar kyor. O da Ibsen'ir Noras gibi olabilirdi. Anna'nn yapt Nora'nr yapt gibi yce ve takdire deer bir davran olabilirdi. Hayr, Tolstoy ii o kadarla bitirmiyor. Kar klan eyler gerekten bozuktur. ama Anna daha iyisini biliyor mu? Yzyln programsz bakaldran insanna Tolstoy, en etkin eletiriyi getiriyor. nerdii basit bir reete deildir. Halen nmzde duran sorunu getiriyor: Insann kendine olan yabanclamas ve kendini kendi olmaktan saptran tutkularnn kayna nedir? Onlardan nasl kurtulunur?

malarn zincirini krmalsnz" diyen Brand ne neriyor? Ortada bir

Mlkiyet kururnunu, lks tketim zentilerini, toplumsal snflar yaratan ve bu snflar arasndaki elikileri dourup glendiren bireysel eilimleri eletirrnek yeterli olmayabilir. Ama bireydeki bu eilimleri yok etmeden toplumu deitirmeyi amalayan hangi giriimin, hangi yeni sistemin baarya ulaacan dnmek mmkndr? lum ve dnce hayatnda byk devrimlerin yapld, daha baka Tolstoy'un nerdii kurtulutaki elikiler her toplumsal deiimde vardr. Onun iindir ki, bir deyile insanlarn yaadklar toplumun doal deiimini bilinli kendisine "Rus devriminin aynas" denmitir. bir biimde yeniden deitirdikleri ada tarihe bak yeni boyutlar kazanmtr. Siyasal bilince sahip bir toplumun yazar tarihi tiyatro ve Diderot ile Lessing yeni Avrupa edebiyatnn kuramclardr. roman alannda da gl eserler vermitir. Tersi szkonusu ise, yaniAma Bielinski, ernievski ve Dobrolyubov hem gerek artistik deerler, hem de yaadklar bir toplumda tarihi tiyatro ve romanlar bu o toplumda siyasal toplumun koullar konusunda Rus yazarlarn ok etkilemitir. Hangi dnya grnde olursa dncenin de gsz ve gelimemi olduunun bir gstergesidir. olsun yzyln bandakilerden ta 1917 devrimine kadar her yazar, Bielinski-ernievski Bu nedenle tarihi oyunlara, kaba gerekilik asndan deil de, okulunun bir rencisidir.

eserin fikri ierii ve sav ynnden bakp eletirmek gerekir. 19. yzyl Rus yazarnn bat Avrupalya gre farkl ve doutan ayrcalkl yanlar vard. zellikle modern alarn dinamik yaam bu tr bir yaklam sadece Yazarn Petersburg veya Moskova'daki yaam, uzak Kafkas dalarna, Ortaasya steplerine hakl deil, ayn zamanda gerekli de klmtr. Tiyatro denen olayn kadar uzanrd. Nihayet bat Avrupa hayat da ok iyi bilinirdi. 19. yzyln Rus demokrat ve beii eski Yunanistan'n zerinde bu adan fazla duramayz. Yunan ilerici yazar, dnyann yetitirdii bir kiilikti. O nedenledir ki zamann ve mekann tesinde tiyatrosunda trajedi, insanolunun dilemmasdr. Trajik olann aln Rus edebiyat Avrupa kltrnn iinde silinmez bir yer ald. Ve 19. yzyln Avrupa yazsdr. Yunan trajedisi bu dilemmay vurgulamakta ounlukla edebiyat dediimizde Rus edebiyatnn yetitirdii dahileri salt edebiyat olarak deil, mitologyadan yararlanr. Nietzsche gibi bir dnr, klasik Yunan siyasal, toplumsal dncenin devleri olarak da ele almak kanlmazdr. felsefesini tragedyann oluum ve geliimine balamakta pek de 19. yzyln son eyrei, edebiyat ve dncede bylesine bir yeniden dOuun devri oldu. haksz deil* ... Gerek o ki felsefenin yeerip gelitii kta Yunanistan', tragedya sanat iin en verimli toprakt. Bazlarna gre kta Yunanistar' idealist felsefenin, bizim Anadolumuz, yani eski alarn lonya's ise materyalist felsefenin lkesi idi. Ama byle bir kartln varl ne dereceye kadar abartlabilir? Tragedyann bat Anadolu kentlerinde gelimemesinde bylesine varl pheli bir kartlk m roloynamtr, yoksa lonya kentlerindeki farkl bir sosyal ve ideolojik Tiyatroda Tarihi Oyunlar zerine' yap m? iyatroda tarihi oyunlara bir tarihi olarak bakmak deyimi, aklamay gerektiriyor. Bir tarihi Burada akla hemen u soru gelecektir: tarihilik ilk byk tarihi oyunlara, tarih felsefesi ve toplum evrimi asndan bakmak zorundadr. Tarih felsefesi rnlerini bat Anadolu ve Hellas'da verdii halde, niye tiyatroyu dendii zaman, bu kavram da aa kavuturmak gerekiyor. Tarih felsefesi de aslnda yntem etkilemedi? Bunun iin klasik tarihiliin fonksiyonunu gznolarak, tarih biliminin dil ve yntemini (yani sosyoloji, iktisat gibi bilimlerin yntemini) izler. Iin aslnda felsefe de bilimin metodunu izledii lde felsefedir zaten ... Bunun tersi felsefede de, tarih felsefesinde de metafiziin iirsel bulanklna saptanmaktan baka bir ey deildir ...

Burada tarih bilimini tarif edecek deilim. Yalnzca tarih bilgisinin ve nihayet tarih biliminin eitli devirlerde deien fonksiyonuna, kendisine sorulan soruya ve beklenen cevaplara deineceim. Tarihiliin devirden devire deien bu fonksiyonu, metodu ve yneldii amalar an tarihi tiyatro oyunlarnda da aynen grlr. Bu nedenledir ki, tarihi oyun iin aslnda derin bir kritiin, dnsel zenginliin yarsd alan olmutur. Tarihi tiyatro oyunlar, kalitesinin ykseklii lsnde, yazldklar dildeki tiyatro edebiyatnn grkemini arttrmtr. zellikle top-

ne getirmek gerekir. Antik Yunan tarihilii salt gemie ait olaylar ve Yunan toplumuna komu olan barbarlannt lkesi, toplum ve devlet sistemi hakknda bilgileri vermeyi ama edinmitir. Burada tarihilik, etnoloji, linguistik ve corafyay da ilkel anlamyla ierir. Yunanl, kendi toplum sistemini ideal ve en gelimi olarak grr. Yunanl iin bilincinin altndaki ideal toplum, gemite, halde ve gelecekte kendi toplumu idi. Kitlenin tarih bilincine dayanan bir eletiri ve eyleme ihtiyac yoktur. Bu nedenle geni ynn sanat olan tiyatro, tarihsel dnce ve yorumdan esinlermeyecektir. Yunan komedyas ise gnlk sorunlarla megul bir sanat dalyd. Ortaalarn tarihilii, Nasihatname motivi etrafnda biimi enir. Tarih, olaylar kaleme aldnda, devlet ve toplum hayatn dzenleyen yneticilere gemiten rnekler vermek amacndadr. Ortaan duraan toplum hayatnda, bir yerde tarih tekerrrden ibarettir. Tarihiliin bu nasihat tutumu, halk ynlarna bir ey retmek, bir bilin vermek amacndan kukusuz ok uzaktr. Tarih sadece, dar bir ynetici elit'in sahip olmas gereken bil-

* nedenle de toplumun dnn ve gi olarak anlalmaktadr . Bu yarnn inceleyecek fikirlerin, tarihi tiyatronun gerei yoktur.
Ortaalarn tarihi tiyatro oyunu ister Douda, isterse Batda olsun destanlar ve dini hikayelere dayanr. Kilisenin veya dini kurallarn toplum hayatn dzenledii Ortaalarda. geleneksel tiyatronun bu motiflerle sslendiini grrz. Bat'da mysteries lsa'nn ve azizlerin hayatn; Dou lkelerindeki ebih yahut taziye denen geleneksel oyunlar da Kerbela olayn, Hz. Ali'nin evladnn ehit edilmesini canlandrr. Bunlarn amac, dinsel dnce (derebilirse ideoloji) ve davranlar, dinsel kurumlar canl tutmaya yneliktir.

153

Tarihi: tiyatro olgusu, aslnda yenialarla, daha dorusu deien yenia Avrupa'snn siyasal ve dnsel atmosferiyle ortaya kacaktr. Avrupa'nn Yenia kltr sadece eski kaynaklarn deerlendirilmesi, antik dnyann yeniden canlandrlmas demek deildir. Rnesans, bir yeniden dou olmaktan ok yeni bir yarat, yeni bir kltr dnyasnn kurulmasdr. Avrupa rnesans, artk repetitia ve commentani geleneinden yeni bir an grlerinin ilerip gelitirilmesine ynelmek demektir. Bu a, ulusal merkeziyeti imparatorluklarn, deniz ar kolonilerin, yani otoritenin ve mutlakiyeti aydnlanmann adr. Yenian tarihilii Jean Bodin ve Machiavelli gibi siyasal kuramclarn etkisindedir. Bu an aydnlar, hkmdarn adaletini, devlet brokrasisinin rrkernmellitri, kararllirn, yapchm, merui:yetini ve kitlelerin sevgilisi olmasn savunan kimselerdir. Bir yn demokrasisi, kesinlikle szkonusu deildir. Vax papuli, vax Dei, * an siyasal dncesinde kesinlikle reddedilmektedir. Tiyatrodaki tarihi: oyunlarn bu amaca yneldiini, byle bir atmosfer ve iklimin tesirinde kaldn greceiz. Klasik Fransz dramna gemeden nce, bu olguyu aslnda Ingiltere'de gryoruz. Onun iin Elizabeth a dramna, yani Shakespeare' e bu adan bakarak konuyu ele almak gerekiyor. Shakespeare dnya tiyatrosunda en ok karakter yaratan bir yazar ... Oyunlarnda kiinin derinliklerini inceleyip, serimlemek kadar, aslnda belirli bir devlet ve toplum felsefesinin savunuculuunu da yapmtr. Bu dnce hemen hemen ada olan byk filozof Francis Bacon'un dnce sisteminin bir yansmasdr. Bu nedenle bir yerde, Shakespeare'in mevcut olmadn, bu eserlerin Bacon'a ait olduunu syleyen 9. yzyl aratrmaclarna hak verecei de geliyor insann ... Tartmaya girmeden ortada olan belirtmek gerekirse, bu oyunlar, Ortaalarn toplum ve Fransa'da Moliere ve sonralar talya'da Goldoni'nin, Ortaan toplum ve aile gelenekleriyle alayettikleri bir ortam sz konusudur. Devletin politikas da geleneksel Avrupa imparatorluklarnnkinden ok farkl olup dinamik ve ulusal karlara yneliktir.

d n F Katolik dmanlaryla e liga'ya r Katolik v a (Habsburg spanya ve ynetim dncesine ait deerlerin tam tersini, yenia dnyasnn deerlerini getirip savunurlar. Shakespeare'in tarihi: dramarnda gze batan bir kutuplama, ynetici ve kitle arasndadr. Ynetim sanat ve kitlenin nitelii zerindeki yenia siyasal dncesi, onda ok ak olarak ortaya konmutur rnein, II. Richard, kararszlndan tr baarsz ve silinmeye mahkum bir monarktr. Gene Hamlel'de monari ryen bir soyun elinde olduundan, yerini "Lehistan'dan zaferle dnen gen Fortinbras"ya brakr. zellikle Machbeth'de, kral soyunun irst asaleti ve iktidarn meru olarak ele geirilmesi tezi savunulmaktadr. Shakespeare burada yenian adamdr. Bazlar onu "adarnz" diye niteler * ama onda Hristiyanla zg arti-semitizmin btn yenia adamlar gibi yaadn Venedik Taciri'nde grrz. Insann doasn ve dramn baaryla ileyen bu yazar her an insandr, ama siyasal dncesi ile sadece yenian yenilikisidir. Vendetta gibi ilkel bir Ortaa geleneini Rameo ile ]uliette'de yeren yazar; Carialanus ve ]ulius Caesar gibi tarihi: dramarnda bilge eliti savunur. "Halkn sesi hi de hakkn sesi deil. dir." Kalabalk Shakespeare'in gznde her zaman aldatlmaya msaittir. Kalabalktan ok, platonik bir yaklamla gl ynetici bir bilge eliti savunan bu grler, Machiavelli'nin izdii hkmdar ve toplum sisteminden uzak deildir ve Shakespeare, Thomas Hobbes'tan ok nce yenia mutlak monarisinin felsefesini, tarihi: oyunlaryla ilemitir. Fransa'da tarihi oyunlar 7. yzyl boyu, merkeziyeti bir monariye ve aristokratik bir patriyotizme (vatanperverlie) hizmet edecek ekilde gelirnitir. zellikle Richelieu'nn kurduu Akademi, biim kadar z de etkilediinden, Fransz edebiyat ve tiyatrosu absolutist (mutlakiyeti) monariye hizmet etmitir. i kar n Avusturya's) r s birletii; daha laik, a merkeziyeti, otoriter ve t ' aristokrat yurtseverliin i olduu bir n revaeta y devirdir 17. yzyl. .. Bu

atrosu birlik kuralnn (zaman, mekan, olay) kat erevesi iinde Racine ve Corneille'in hkm srd bir alandr. zellikle Corneille'in tarihi oyunlar bu adan ilgintir. Le Cid, Horace gibi tarihi dramarnda Corneille, aristokrata bir vatan sevgisi ve soylu davrann, dine, devlete, aileye ve yurda kar balln savunuculuunu da yapar. Devrin mutlak monarist atmosferi iinde tarih bilinci bu olduu iindir ki, Corneille'in tartht dramar bu duygular vermektedir. Bu dneme kar tepki belki de bu nedenle en iddetli bir ekilde Fransa'da patlayacaktr. Ama Aydnlanma ann ulusalcln da bir yerde bu eserlerin hazrlad bir gerektir. Aydnlanma a veya burjuva devrimleri anda merkeziyeti mutlakiyet rejimlerine kar asl byk tepki Fransa'da domutur. Feodal monarinin dayand siyasal-sosyal yap, ilk byk fikrt darbeleri Fransz Aydnlanmasnn dnce nderlerinden yedi. Bir yerde tarihilik, insan hak ve zgrlklerinin gereini, meruIyetini ve vazgeilmezliini anlatmaya ynelik bir ierik kazand. J. J. Rousseau bireylerin eitlii ve zgrlnn tarih iinde mlkiyetin douu ile ortadan kalktn ileri srerken; Montesquieu hukuk, kanun ve ynetim biiminin toplumlarn zelliklerine ve bu zelliklerin ise tarih iinde geirdii evrime bal olduunu aklyordu. Tarih bilgisi ve bilinci ile toplum dzenine kar siyasal mcadeleler, IS. yzyl sonunda birbiri ile iiedir. Mcadelenin nedeni olan zgrlk ve yurt sevgisi bu temel zerine kurulan duygulardr. Aydnlanma devrinin tiyatrosu, herhalde an en etkili bir propaganda arac olarak bu konular ileyecekti. Gerekten de bu konulara dayanan bir tarih bilinci, en etkili ara olarak tiyatroya bavurdu bavurmasna ama, Aydnlanma felsefesinin ana vatan Fransa'da deil. Almanya bu zgrlk dncenin edebiyat ve zellikle tiyatroya yarsd bir lke oldu. Aydnlanma devri Alman tiyatrosu zgrlk ve ulusalc bir fikirle kaleme alnan tariht oyunlar ortaya kard. rnein 17SS'de yazlan Goethe'in nl dram Egmont'da, karmza byle bir karakter ortaya kyor. Hollandallarn panya'ya kar verdikleri mcadelede Graf Egmont, Wilhelm von Orange'nin yanndadr. Tarihi gerekte, Graf Egmont ekingen ve kararsz bir kiilik sahibi idi. Goethe Egmont'u romantik bir eilimle abartr. davran, engin bir zgrlk ve vatan sevgisi ile tamamlayarak oyunun ba karakterini izer. Burada gerekler, Aydnlanma devrinin zgrlk ve ulusalc duygularyla yeniden yorumlanmaktadr. Aydnlanmann dier byk dn r ve ozan F. von Schiller, tariht oyunlannda bu devri n atmosferini en baarl olarak

y dram Wallenstein' a anlamak iin nce onun n s nl tarih yapt Otuz Yl Savalan gerekir . Tarihi'ni incelemek t Schiller'in tarih yazclna a egemen olan Aydnlanma n dneminin bu tipik devrimcilii, tarihi y dramarnda da grlr. a Schiller bu nl komutan z tarihi kiiliinin tesinde bir a kahraman olarak r abartmaktadr. Oyunun ilk d sahnesi bir ordugahta geer. Burada asker olan baba ile r oul iki kyl arasndaki . konuma, imparatorun ve S btn feodal dzenin etkili bir eletirisidir. Feodal kuc rumlarn, dinsel basklarn h aristokrasinin eletirildii ve i bu oyunda, Wallenstein mahir ve ak dneeli bir l komutan olmasna ramen, l tarihi deitirerek zgrl e seememesinden dolay malup olacaktr. Tarihin r akn ve artlarn ' deitirecek yetenek, mutlak i zgrln seimidir. Sonralar Schelling'in in ledii bu tema Schiller'de grlyor. Mary Stuart'da n Schiller, bir yanda l eref, ak gibi soylu insan duygularn, dier tarafta devlet ve iktidar hrsn iki kutup

o l a r a k e l e a l r . M u t l a k m o n a r i s t d e v r i n

dncelerinin tersine Schiller birinci kutbu tutrnakta, insan dogmasna ve zgrlne aykr olan ikinci kutbu mahkum etmektedir.

Wilhelm Teli, zgrlk, ulusalclk ve bamszln savunusunu yapar. Jungrau von Orleans'da (Orleans Bakiresi) yurtseverlik ve zgrlk ana motiftir. ]eanne D'Arc burada mistik bir itinin deil, bireysel zgrlkle grev (Pflicht) duygusunun itisi altnda hakiki "Ber'te, benlie kavumaktadr. Bylece Or/eans Bakiresi, Schiller'in bireysel zgrlk ve toplumsal grev duygusu kavramlarn sergiledii bir eserdir.
19. yzyl Avrupa'da burjuva devrimlerinin, sanayilemenin ve ulusalcln gerekletii bir adr. 19. yzyln devrimleri burjuva snfnn, yani toplumun sayca dar bir kesimini meydana getirenlerin nderliinde yaplmaktadr. 19. yzyl devrimlerinde ulusalclk, zgrlk, eitlik gibi kavramlarn aklanmas ve geni kitle tarafndan benimsenmesi tarih bilgisi kadar tarih bilincini de gerekli klmtr. Devrimlerin amacndaki hakllk, tarihe bilinli olarak bakmakla anlalyor. 19. yzyl, valyece bir patriyotizmin de tesinde, ulusalc duygularn ve eylemin ortaya kt adr. Bu dnce sistemi ise inandrcln ve yaylmasn sadece kitap, gazete gibi aralara deil, baka bir araca da borludur. Bu propaganda arac tiyatrodur. Tiyatro 19. yzylda (sinema, televizyon, radyo olmadna gre) en etkili kitle iletiim aracdr. stelik devrimi yapacak snflarn da vazgeilmez bir kltr ve elence aracdr. u halde devrimci dnce ve tarih bilincinin tiyatro sahnesine youn bir biimde kmas kadar doal bir geliim olamazd. Tiyatro 19. yzylda, btn tarihi boyunca ulaamad nemli bir propaganda gcne sahip oluyordu toplum hayatnda ... 19. yzyl, tezatlarn gelitii adr. Bir yanda zgrlk, siyasal, ekonomik bamszlk ve ulusalclk; dier yanda, smrgecilik, smr ve ovenizm yeni boyutlara ulamaktadr. 19. yzyln kltr ve siyasal ideolojisinde tarih bilgisi ve bilinci nemli yere sahiptir. nk egemen uluslar egemenliklerinin kaynan ve meruiyetini, esir uluslar ise zledikleri zgrlklerinin gereini ve haklln, tarihlerinin grkemi ve o anl tarihin kendilerine verdii misyonla aklamak istiyorlard. Tarihe ynelik almalar, bilginlerin dnda burjuva aydnlarnn

k, gerekse bamszlk ve ulusal zgrlk abalar filoloji ve etnoloji aratrmalarn tevik etti. 18. yzylda karlatrmal dilbilim yaplana kadar filoloji ve lingistik, karmakark kullanlan u deyimlerdi. imdi bu dallar akla kavuuyordu. Diller r aras akrabalklar : a sorununun aratrlmas, rklar aras akrabalklar belgelemek isteyen s almalara da yneltti. Daha 18. yzyln ikinci o yarsnda filolog l Ghiarmaty, Macar ve Fin m dillerinin kkenini saptad. u Polonyallar ulusal tarih almalarn srdrrken, t Avusturya'nn bahtsz u tebas ekler Panslavizmin . bilimsel temellerini G filolojik ve tarihsel e aratrmalarla atyorlard. r Dank Almanya'y. tarihi e Roma imparatorluunun k mirass olarak gren
b a l c a

s m r g e c i l i

Alman bilginleri (Savigny, Mommsen vs.), tarihi okulu (historische Schule) meydana getirdi. Roma tarih ve hukuku, Germanik kltre balanmaya allyordu. E. Kart, Schelling ve Humboldt gelenei, sosyal bilimlerde imdi Mentesquieu'den esinlenen tarihi okula yerini brakyordu.

9. y zy l Al m an ya' s. H ell er iz m, H ris tiy an lk ve Al m an l bir se nt ez e g tr rn e e a l an fik ir

ikliminin etkisi altndadr. Bu iklim btn edebiyat yaamnda, zellikle Hlderlin ve ardllarnda grlen Alman romantizminde etkileyici bir role sahiptir. Ancak klasik Akdeniz uygarlklarnda ve Rnesans kltrnde ana motif olan somut yurtseverlik, yerini ar ulusalcla terketmektedir ... Bonaparte yenildikten sonra, 1815 Viyana Kongresi sadece Avrupa haritasn gerici byk devletlerin karna gre dzenlemekle kalmad, monarinin restorasyonunu da salad. Restorasyon Fransa's imdi gene zgrln ve burjuva demokrasisinin zlemi iindedi.r. Fransz devrimi de bu nedenle yeni yorumlara konu oluyordu. Madame de Stael gibi bir dnr Considerationes sur la Revalutian Franaise adl eseriyle bu atmosferi yaratanlardand. zellikle V. Hugo tarihi oyunlaryla bu fikrin etkin bir propagandasn yapanlarn banda gelir. V. Hugo akademinin klasik birlik kuraln ykan Cromwell adl tarihi oyunuyla Fransz dramnda gerek teknik, gerekse fikirde bir devrim yapt ve romantik akm balatt. Fakat Hugo'nun asl nemli tarihi oyunlar Hernani ve Ruy Blas'dr. Hemani ve Ruy Blas arasnda, spanya tarihinin 200 yl, yani Habsburg saltanatnn tarihi ilenmektedir. Hernani'de soylu, valye ruhlu aristokrasi, spanya'nn ikbalinin balangcn haber veriyor. Ruy Blas'da ise, spanyollarn rm asilzadelerine ve monariye bilinli ekilde hcum eden yazar, dolayl olarak Restorasyon Fransas'nn da eletirisini yapmaktadr. (Fransa bu srada Bourbonne'lardan kurtulmutu. Kasm 1838.) Hugo, spanya'nn knn nedeni olarak soyguncu ve soysuzlam aristokrasi ve monariyi israrla tehir eder Ruy Blas'da ... rnein Duce D'Olmedo (Babakan) olarak Ruy Blas nazrlara yle hitap ediyor (Sabri Esat Siyavugil'in muhteem evirisinden) :

g nce yle aklanyor: I r m e e r k d t e e d h i e r r h . N i t e k i m a y n m e c l i s t e b u d

M a n a s t n
m a n a s t r a ,

e s m e g u l b i r b i r i n e s a v e t e ,

e y a l e t e y a l e t l e D u l i

Afiyet olsun beyler: Faziletli nazrlar, mustahun mavirler Hizmet bu mu? Iftihar edin, Yama ettiniz u ehmet: kapnz, Demek utanmanz yok, demek kk bir sz Duymuyor yreiniz! Hem de tam zamannda. Can ehien u yurdun en aekl annda, u len memleketi kabrinde yahalayp, Sayan neoba tahm, artk utann, ayp!
V. Hugo, feodal devleti ulusal birlikten uzak ve kntye mahkum

yor; harbleri brahmlcr bir yana. Komu dumeye grsn saldran saldrana. Ah memlehet deil bu, batar geminin sal ...
Hugo, Ruy Blas'da ruh asaletini. yurtseverlii bir halk adamnda, dejenerasyonu ise aristokrasinin kiiliinde betimliyor. V. Hugo geri siyasal dnce ve tutumu ynnden bir rakkas gibidir, ama Restorasyon dnemine zg devrimci dnce n planda onun tarihi oyunlarnda gze arpmaktadr. 9. yzylda opera sanatnda da tarihi olaylarn ele alnd grlr. Romantizm tarihseilikle kendini da vurmak iin zengin kaynaklar buluyor. zellikle Avusturya ve Rusya basksndaki uluslarn sanat eserlerinde bu grlyor. G. Verdi, !talyan birliini ve gemiin grkemini Lombardi'de, zgrl Nabueco'da mzikle haykryor. Wagner Pancermanist bir atmosferi opera sahnesine kartyordu. Avusturya ve Rusya'ya kar Polonya Henryk Synkiewicz dnemini yayordu. Macarlar Arony]anos ve Petfy Sandor'un iirleriyle ulusalclk ve bamszlk savamn srdruyorlard. Tarihi dram ve tiyatronun bu lkelerde en iyi rnekleri sunulurken, kuru propagandaya ynelik rnekleri de vard. Orta ve dou Avrupa uluslar devaml tarihte yayarlard. Bu bir nostalji kadar, tutarl bir toplum ve dnya grne de ynelikti. Kimi zaman ise slogan c bir tiyatro ve edebiyattan baka bir ey yoktu. Avrupa'daki siyasal dnce ve tarih bilinci, sanatta romantik bir eilimle zgrlk ve ulusalclk havas yaratrken, Rusya arlnda tiyatro ve tiyatrodaki tarihi oyunlar daha farkl bir yneli iinde idi. Daha dorusu Rus tiyatrosu muhteem eserlerine ramen, Pukin dnda, tarihi oyunlara Avrupa kadar ok ynelmedi. Bunun nedenleri vardr. Her eyden nce Rus dramnda tarihi oyunlar kta Avrupa'sndan ok farkl bir ortamda dodu. Rus dramnn byk ncs A. Pukin bu konuda ilk gl atlm yapan yazardr.. Onun toplum ve tarih anlayn bilmek Rus tiyatrosunda tarihi oyunlarn oturduu temeli kavramaya yardmc olur. 1812 ylnda nl tarihi Karamzin Rusya Devleti Tarihi adl eserini tamamladnda Rus tarihyazclnn bu kusursuz ilk modern sentezi herkesi etkiledi, Ancak hanedanc ve monarist bir eilimle yazlmt. ada zgrlk ve ulusalcln nderlerinden olan Pukin bu esere hcum etmekten geri kalmad. Pukin, "Bu eser Rus vatannn ve Rus milletinin deil, arlarn tarihidir" diyordu. Bir ulusalc ve Liberal tarihi olarak Pukin, Pugaev Isyan Taihi adl eserinde dnce sistemini ortaya koymutur.

u k i n b u r a d a

h a n e d a Pukin'der sonra n ayn tip eilim e Harb ve Sulh adl romannda Lev n Tolstoy'da rastlarz. 19. yzyl boyunca Lev d Tolstoy ve A. Konstantin e Tolstoy'da tarihi drama rastlarz. Ama Rus i tiyatrosunun kayda deer l rnekleri deildir. Bunun , nedeni Rusya'nn politik fikir ikliminin ve d ihtiyalarnn bat e Avrupa'dan daha farkl v olmasdr. l 19. yzyln ilk e yarsnda ilerici Rus t i aydnlar milliyetilerini gemiten n aaal besleyen bir grup deildir. Bat N

P Pugaev, ne de e Katerina, zellikle savunduu kiiler deildir. Ama bu tarihi eserden sonra yazd Kz Yzbann romannda daha halk bir yaklamla Pugaev'i sevecenlikle ele alr. Pukin'in Boris Godunov adl nl dram da ulusalclktan ok iktidarn bir tahlilidir. Godunov'un 19. yzylortamnda ulusalclk deil, yurtseverlik duygularyla kaleme alndn kabul etmek gerekir.

l i b e r a l i z m i n e h a y r a n l k , S l a v l k v e O r t o d

oks kilisesi gibi motiflerle ssl Rusya tarihine kar bir nefret yaratmt. Orta Avrupa'nn esir uluslarndaki gibi bir tarih bilinci de elbette yoktu. nk Rusya esir deil, gnden gne byyen devasa bir imparatorluktu. Macar veya Polonez tipi bir ulusalc tarihilik, ancak N. Gogol'n Taras Bulba adl romannda grlr. Ukraynallk duygusunu tayan, fakat Rusa yazan bu nl edip, yurdunun gemiini ve Ukrayna Kazaklarnn yceliini bu eserde ileyerek bir istisnai rnek vermitir. Rusya'da tarihe dnk milliyetilik, bir panslavist ovenizmi eklinde, Slavyonofiller (Kirayevski, Aksakof) ve ge devir halklarnda grlr. Yoksa 19. yzyln ilerici Rus edebiyat ve dram iin gncel hayatn derinlii ve sorunlar, milliyeti bir tarih bilinciyle yazlm eserlere her zaman ye tutulmutur. Bu durun, Rusya'da romantizmin ksa srp, realist ve halk akmlara geilmesinde de etkin oldu. Herhalde salkl bir insan ve yurt sevgisi, 19. yzyl Rus edebiyatnn ve dramnn balca zellii idi. Peki Bat Avrupa tiyatrosu ve edebiyatnda, zellikle ulusalc bir tarih bilincine kar tepki yok muydu? sorusu akla geliyor. Romantik tarihilik etkisindeki dramaturjiye kar tepki, gene romantik bir yazardan geldi. Bu romantik yazar, zellikle tarihi oyunlaryla nl Avusturyal yazar Franz Grillparzer'dr. Grillparzer'in dnya gr ve tarih yorumu, ancak onun yaad ortamda; Avusturya imparatorluu gibi ok uluslu, i ve d politikada monarizm arnpiyonluunur yapld bir lkede gereklik ve anlam kazanmaktadr. F Grillparzer, yaad dnemde pancermenistler ve Alman yanls milliyetiler tarafndan ok eletirildi, nk o bizdeki Osmanlclar gibi imparatorluk patriyotizmi, yani bir tr Habsburg milliyetilii yapyordu. Liberal dnceleri dolaysyle Grillparzer, ideolojisini yaratmaya alt Avusturya imparatorluk sansr ile de cebellernek zorunda kald. Grillparzer'in milliyetilii ve zgrlk anlay 19. yzyldaki benzerlerinin tersine ancak bir "patriyotizrn" (yurtseverlik) olarak aklanabilir. Bu yndr ki, onu 20. yzylda modern Avusturya yurtseverliinin sevilen yazarlarndan biri haline getirdi. Napolyon harpleriyle dalan ve restorasyon devrinde kendini tekrar onaran Avusturya, bir imparatorluktu. Varlnn nedeni olan kozmopolit imparatorluk, btn akranlar gibi Grillparzer'de de bir imparatorluk milliyetiliinin dornasna neden 01mutur. Metternich'in dnya grdr bu, ama Grillparzer, Metternich gibi despot deil, bir liberaldir ayn zamanda ... F Grillparzer'in bu elikisi aktr, ama bu elikinin nedeni, onun ada pancermanist

a k m n d n d a b i l ' A v u s t u r y a v a t a n s e v e r i

olduunu grmekle anlalabilir. O yzdendir ki, 20. yzylda H. V Hoffmannsthal ve Oplatka gibileri ve tm Avusturya vurtseverleri; zellikle 1938'deki Nazi Alman ilhakndan nce onu bir bayrak haline getirdiler. F Grillparzer'in dramarnda onun imparatorluk milliyetisi tutumu ve liberalizmini yanyana grmek mmkndr. O feodal devletin valye ruhunu, adaletini, feodalitenin getirdii gelenekleri de hayranlkla savunur.

a n d a F G r i l l p a r z e r

Kral Ottokar'n Talihi ve Sonu adl oyunda 1277'de Habsburg'lu Rudolf'a yenilen ekBchernya kral Ottokar Premysl'in dram ele alnr. Ottokar hrs ve egoizmin, Rudolf ise adalet ve devleti yceltme fikrinin temsilcileridir. Rudolf kazanr. Bu yorum o devirde ek ve Macar milliyetilerini isyan ve tenkide sevketmiti. Grillparzer, Avusturya imparatorluundaki Habsburg idaresinin hakllk ve gerekliliini adeta tarihi temele oturtarak savunuyordu. Ayaklanma ve devrimler

D u T r e u e D i e n e r S e

ines Hum (Efendisinin Sadk Bendesi) adl tarihi oyunu kaleme alarak devlet ve kraliyete sadakat fikrini iledi. Weh dem, der lgt (Yalan Syleyene Yazklar Olsun) adl komedisi, VI. asrda Gregor de Tours'un yazd vekayinamedeki bir olaya dayanr. Oyunda Roma-Cal Hristiyan kltr ile Barbar-Frank kltr karlatrlp yarglanyor. F Grillparzer burada ada aydnlarn tersine barbarlar deil, feodal Hristiyan kltrn yceltip brn alaya almaktadr. 19. yzyl romantik tarihilii, barbar atalarn cesaret, drstlk ve onurla yaayan toplum olarak nitelerdi. Btn romantik tarihiler ve yazarlar iin bu byleydi.
Grillparzer'in adalarndan]. v. Hamrner, Osmanl imparatorluunu "Airetter doan dev" olarak yorumlamakla Trklere de iyilik yapt kansnda olmaldr. Ona gre imparatorluk kurmak iin gereken deha, kahramanlk, fedakarlk ancak barbarik toplumlarda bulunur. Barbar Cermen atalaryla vnen romantik devir aydnlarnn, byle bir yorumundan dolay Grillparzer'e nasl hcum ettiklerini belirtmeye gerek yok sanyorum. 19. yzyln ikinci yarsnda tarihi oyunlar yeni bir dnya grnn etkisi altnda yazilmaa baland. Burjuva toplumunun deerlerini eletirmek iin yeni dnce ve akmlar tarihilie bavurdular. (Bchrer'in Danton's Iod (Darton'un lm) adl oyunu.) 20. yzylda eitli ilerici akmlara mensup yazarlar bu yolu izlediler. rnein bir Fabian sosyalisti olan G. B. Shaw'un Ermijean adl oyunu bu tr bir eletiri ve buruk bir ironidir. 20. yzylda marksist ierikli tarihi oyunlarn en kalc rneklerini veren Bertolt Brecht'tir. Epik tiyatro yobaz olmayanlarn da teslim etmeleri gereken bir gerektir bu ... Brecht'in Coriolanus'u, Lueullus operas, Jean D'Arc' bu ller iinde deerlendirilmelidir. Onun oyunlarnda artk tarih seyretmeyiz. tllzyon ortadan kalkmtr. Gncel gerei vurgulamak iin tarihin gereklerini baaryla sergileyen bir yazardr Brecht. .. 20. yzyl tiyatrosu, tarihi oyunlarn bir hayli rneini verdi. Yaklamlar psikolojik veya sosyal eletiri amal vs. gibi ok eitlidir. Arada Terenyev'ir Pugaev Isyan gibi zorlama rnekler de vardr. zellikle iki dnya sava aras devir, tarihi oyunlarn eitli yaklamlarla yazld dnerndi. Burada konuyu Trk tiyatrosundaki tarihi oyunlara getirelim. Modern Trk tiyatrosu 19. yzylda balayan bir olgudur, 19. yzyl, Atlantik ekonomisinin ekonomik karlarn siyasal rgtlenme aracl ile pekitirdii bir dnemdir. Bu yzylda Ortadou toplumlar, artk kanlmaz bir deime dnemine gire-

c e k l e r d i r . O r t a d o u n u n k n t y e u r a y a n

siyasal, ekonomik, dinsel kurumlar, aydn kmelerinde yeni bir ideolojik ortamn douunu salad. Bu modernlemeci tutum bir tr ksenophobie (yabanc dmanl) da ieriyordu. Yani gemie dnk bir zlemle, ulusulua doru gelien dinsel tabanl bir ideoloji, Osmanl dnce hayatna girdi. te yandan daha laik tutumlu dnrlerin bulunduunu da gryoruz. Ite modernleen edebiyat ve tiyatro, btn bu renklilikleri bir arada tayordu. 19. yzylOsmanl reformatr, tipik temsilcisini Namk Kemal'de bulmutur. Namk Kemal bir Osmanl milliyetisi, tarihi ve toplumsal ideolojisi ynnden ise bir Islamcdr. Onun bu fikr yaps E. Renan'a kar kaleme ald Renan Mdafaanamesi'nde aka grlr. Bir yerde Cemalettin Afgani'den Hindli Seyyid Ahmet Han'a kadar modernlemeci Islam, 19. yzyl Dou dn-

y a s n d a o r t a k b i r d o k t r i n d i r . B u o r t a k f i k i r i k l i m i n i n d n a k a n , d a h a o k a r l k R u s y a ' s n*

daki modernlemeciler olmutur. rnein M. Fethali Ahundzade, Lenheran Veziri gibi bir tariht oyununda, Islamn ve gemiin grkemini serimlemiyor, tam tersine geri ve feodal toplum geleneklerini eletiriyordu. Namk Kemal'in tarihi eserlerinde bir tr hsenophobie ve Islam gemie kar hayranlk olduunu gryoruz. Bu Islam zerine kurulmu bir Osmanl milliyetiliinin propagandasdr ki Celaleddin Harzemah adl tarihi oyununda aka grlr. Gene bu dnemde Abdlhak Hamid'in yazd Tanh adl tarihi oyun da bu modern cihad fikrini besleyen eserlerdendir. Il. Merutiyet tiyatrosu, tarihi oyun trnde deerli ve kalc eserler verememi gibi grnyor. Merutiyet tiyatrosunda tarihi oyun demek, yakn tarihin konularna deinen, yani istibdad yeren ve grlt ile Merutiyetin propagandasn yapan eserlerdi. Bunlar yazarlarn aktel olma arzusundan ileri geliyordu. rnein anayasal dzenin ncs Midhat Paa, bu oyunlarn balca konusu idi (M. Sezai, Midhat Paa; Hseyin Suat, lstibdadn Son Perdesi; Mehmet hsan, Hrs- Saltanat -31 Mart'! konu alyor) .** Batllama fikrine hizmet eden C. Esad ve S. Cimcoz'un oyunu Selim-i Salis, dnemin kayda deer oyunlarndand. Bundan baka sava iinde yazlan ananhaie konulu bir sr oyun Merutiyet devrinin bize braktklardr. Iinde kalc olan pek azdr. Genellikle bol yazlan Merutiyet dnemi, dnsel olgunlua ulalamadndan kalc eser verememi gibi grnyor. Cumhuriyet dnemi, ideolojik temeli bakmndan yeni bir tarihilik anlay zerine oturmutur. Bu 19. yzyl Avrupa'snda grlen milliyeti bir tarihilikti. u kadarn syleyelim ki, iki sava arasnda Avrupa milliyetilii de bu tr bir tarihilik bilinci iinde idi. Bu yeni milliyetiliin oluturduu tarihilik temeli, Osmanl tarihinden ok Islam ncesi Trk tarihini konu ediniyordu. Tarih oyunlar da bu hava iinde kaleme alnmaya balad. Dnem iinde F N. amlbel'in Ahn, Yaar Nabi Nayr'n zyurt ve Mete, B. K. alar'n oban ve Atilla adl oyunlar bu tr hamas tiyatro

d n c e v e d n y a

min havasna kaplarak alelacele rptrm gibidirler. Kimilerinin bu tr dncelere bir daha hayatlar boyunca dnmediini gznne alrsak bu aka anlalr. Eserlerinin ou da mektep msarnereleri ve Halkevleri iin hazrlanm, derinlii olmayan metinlerdir. Resmi tarihilik paralelindeki bu tr tarihi oyunlarn Trk tiyatro edebiyatna ok ey kazandrmad zamanla anlalmaktadr.

h a y a l , n e d e b i r h a m a s i e d e b i y a t g a y r e t i

* o. yl geldii zaman, Kurtulu Saeserleri idi . Cumhuriyet'in van ve lA yln devrimlerini konu alan tarihi oyunlar yazlmaa baland. Aka Gndz'n Mavi Yldrm, Nahid S. rik'ir Snmeyen Ate, N. F Ksakrek'in Tohum, H. F Ozansoy'un 10 Yln Destan, P. Safa'nn Gn Douyor adl oyunlar bu trdendir.
u kadarn sylemek gerekir ki, dnemin yazarlar bu oyunlar derin bir

Bu dnemde pagan dneme ynelik tarihilik ve g tarih bilinci dnda kalanlar da vard. Osmanl tarihini ve r toplum gelenekle rini yeleyen bu tarih bilinci, tiyatroda bir lde Musahipzade i Celal Bey'in oyunlarnda grlmektedir. i Musahipzade Selma han ri, tm tarihi olan d oyunlarnda daha e gereki bir tutumla, Trk toplumunun gemi d yaamndan birtakn e sahneleri renkli bir ekilde oyunlatryordu. i Bylece yakn a tiyatro l ede~iyatmzda yalnz , Musahipzade, sosyal d tarihimizi aydnlatan oyunlaryla kalc olmak n niteliini kazanmtr. e Onun oyunlarnda ne

vardr. O sadece gerei, buruk ve safa bir sosyal eletiriyi, tarihi oyunlaryla Trk dnce hayatna getirmitir. Gnmz Trk tiyatrosundaki tarihi oyunlar ok daha deiik bir fikir iklininin etkisi altndadr. Yazardan yazara deien eitli yaklamlar da sz konusudur. Oyunlar ve yazarlar belirli bir sistematik iinde incelemek zordur. Ancak, Trk yazar tarihi oyunlarda da gze arpt gibi bir dnsel evrimin iine girmitir. Tiyatromuzun gze arpan tarihi oyun yazarlarndan Orhan Asena Hrrem Sultan'da bireysel analiz yolunu dener. Kanuni ve Hrrern'in ruh halini tarihi olaylarn itici nedeni olarak kullanr. Glgame -Tannlar ve Insanlar'da lmszlk sorunu, Smer mitolojisinin getirdii renk iinde ele alnmak istenmektedir. Yazar Tohum ve Toprak'da 27 Mays tipi bir devrimin anatomisini yapp eletirme gayretindedir. Ancak olaylar ve karakterler byle bir analiz iin ok ters olarak alnmtr. eyh Bedrettin ve Atal Kel lvrehmet ile sosyal konulara ve tarihsel analize daha derinden inmek isteyen yazarda, safdil bir populizm grlmektedir. Bu nedenlerle yazarn dil, dramatik kurgu salaml gibi olumlu ynlerine ramen, tutarl bir tarihsellik ve tarih bilincine sahip olduunu sylemek gtr. Tarihi oyun yazarlarmz arasnda sayacarnz Turan Oflazolu ise belirli bir tarih bilinci ile tarihsel oyun yazmaktan ok, tarihi malzemeyi setii konular iin kullanmaktadr. Deli ibrahim'de Pirandello'nun Enrico IVsunda kullanlan motifi "Bilinli C i n n e t " o l a r a k a k t a r r . I V

168

M u r a t ' d a
b i r

monarkn glenii ve bu Ter gleniteki sadizme ulaan ahh boyutlar, bir kiilik problemi i'si, olarak verilmek isteniyor. Ofl Sahates'in Savunmas'nda ise azo yazar, eri ile doru, tutucu lu' ile ilerici arasndaki diyalogu nun yeterince dengeli olarak Sah veremiyor. Oflazolu ate oyunlarnda kiisel-ruhsal s'in zmlernelere arlk Sav vermek ister, ama dilinin ve un dramatik kurgusunun ma gllne ramen, bireyle s etrafndaki toplumsal evreyi adl kendi iinde tutarl bir grle oyu bir araya getiremediinden nla berrak bir sergileme yapt r sylenemez. bu Gngr Dilmen, mitolojik kat ego konulardan hareket riy etmektedir. e Midas'n Kulahiar ve gir Mantezuma'daki bu iirsel ebil baary dier oyunlarnda ir. gremiyoruz. Sey Modern Trk tiyatrosunun irci tarihi oyun alanndaki dier bur eserleri ve yazarlar u iki ada kategoride incelemek tiyat mmkndr sanyorum: ro a) Vakanvis tiyatro san yazarlar: Bu kategorideki atn oyunlar adeta birtakm tarihi n olaylar belli bir tez ve yorum kat sahibi olmadan sahneye ks karmaktadrlar. M. H. vey orbacolu'nun Koca Sinan', a Gngr Dilmen'in ttihat ve

yeni bir yorumu deil, salt sahneye devirilen bir tarihi olayn tekrarn grr. b) Salt bir yorum getirme endiesinde olanlar: Erol Toy'un Pir Sultan Abdal ve Parti Pehlivan adl oyunlar ... Birincisi bir kyl devrimi yorumu, ikincisi de Milli Mcadelenin bir blmne yazarn bak asn getirir. Ancak her iki oyunun da bir tiyatro olay olduunu sylemek gtr. Gene smet Kntay'n Milli Mcadelede bir subayn yksn leitmotif olarak alan Tazlu izme/er adl oyunu da bu niteliktedir. Trk tiyatrosunda tarihseloyunlar eitli yaklamlarla yazlmtr. Ancak bunlar dnya edebiyatnn klasik veya ada nl eserlerinin oyun, teknik ve yorum gcne ulaamamtr. Bunda

1 7

ehov'un Vanya Day's*

0 171

kabahat yazar ve uygulayclarndan ok, toplumumuzun dnsel geri kalmlnda aranmaldr. Buraya kadar unu belirtmeye altk: Tiyatroda tariht oyunun ortaya k ve baars, herhangi bir dramaturji olay deildir. Bu oyunlarn beslenecei kaynaklarn banda devrin dnsel dzeyi ve tarih yorumculuu gelir. Gerek dnya edebiyatnda, gerekse lkemizde tarihin yorum tarz ve yaklam yntemi kendisini tiyatroda da gstermitir. Yani tarih bilim ve felsefesi salt dnce ve mantk olup, roman ve tiyatro serbeste serirnlener bir duygu btn deildir. Her iki alanda da bu elerin belirli bir oranda birlikte bulunmas gerekir. Bir lkede dnsel hayatn dzeyini, tarihin yorumu, bak as ve ortaya karlan sentez gsterir. Tiyatronun gerek dzeyi de (edebiyatta tarihi romanlarda olduu gibi) tarihi dram trnn baarsyla llr. nk tarihi dram; salt dil, dramatik kurgu ve teknik gibi birincil yazarlk yetenekleri dnda, n planda dnsel zenginlik ve grkemi n varln gerektiren bir alandr. Day, ehov'un kiiliini ve Rusya'nn o devirdeki toplumsal yapsn tam manasiyle aydnlatan gl bir eserdir. Bu gl eseri kavrayabilmemiz iin 19. yzyl bandan itibaren Rusya'nn edebt ve siyasal yaamn ksaca gzden geirmemiz gerekir.
anya

Rus edebiyat 19 .. yzyl balarnda gelien bir edebiyattr. Mihail Lomonosov Rus gramerini dzenli bir ekilde yazdktan sonra gelien dil, bu edebiyatn domas iin bir zemin tekil etti. Balangtan beri halkn cehaleti, kilisenin basks, sefalet ve arlarn istibdadna kar kalemini bir silah olarak kullanan Rus yazarlar, toplumsal geliimin bir aynas oldular. Sanat, toplum olaylarndan etkilenir ve belli bir aamadan sonra onlar etkiler. Bunu hibir ulusun edebiyatnda Rus edebiyatnda olduu kadar bilinli ve ak olarak gremeyiz. Rus edebiyatnn ilk byk simas Aleksandr Pukin 1825'de bu durumun bir sonucu olarak ilk realist eseri, Evgeni OnGgin'i yaratt. Bylece Rus edebiyat daha balangcndan realist bir karakter kazand. Bunun yanbanda edebiyata liberal grler de katld. Toplum hareketleri yazarlarn bitmez tkerrnez hazinesi oldu. 1830 yllar ise Rus edebiyatnn nemli hamlelerine sahne

oldu. Bu devirde yazarlar halk tabakasyle ilgilendiler. Bir halk adam ve fakir bir memur olan Nicolai Gogol ilk hmanist eser olan Palta adl hikayesini yazd. Aleksandr Pukin Tabutu, Feodor Dostoyevski ise Fakir nsanlar adl eserlerini verdiler. Bylece Rus edebiyatnda hmanizm yerlemi oldu. Fikri akmlar Rusya'daki ve Avrupa'daki Rus dnrlerin almalar ve bilimsel eserleri sayesinde gittike gelimekteydi. lS61'de Aleksandr II, toprak esirlerini serbest brakt ve bir anayasa vermeyi vaadetti. Fakat bir toprak reformunun yaplmay kylnn durumunu daha da zorlatrd. Sonu olarak ar, anaristler ve halklar tarafndan 1SS1'de ldrld. Bundan sonra sosyal hareketler adamakll hzland. 1S70'lerden beri Marxist dncelerin Rusya'ya girmesi ve aydnlarn bu alandaki almalar, Rus edebiyatnda kendini gsterdi. Bundan sonra edebiyat, hmanizmin yanbanda sosyalist ve ihtilalci bir karakter gsterir. Aydnlar halkn arasna inip onlara toplumcu ve ihtilalci fikirleri aladlar. Bunun sonucunda 1905 ayaklanmalar kt. Bu olay Rusya'da mutlak monariyi sarst ve baz reformlara giri ildi. rnein bir Duma Meclisi topland. Fakat yaplan ilerin yetersizlii ve 1905 ayaklanmasnn verdii mit, edebiyatta kendini gsterdi ve yazarlarn cesaretini arttrd. ite Vanya Day bu hava iinde dodu. ehov, Rusya'nn bir asrlk edebi ve t?plumsal geliimini sinesinde toplamtr. Gl bir yazar olan ehov'un sanat kudretini, edebi ve siyasal kiiliini bu oyunda grrz. Aslen bir tabip olan Anton ehov, yaradltar hassast. Tberklozdan da muzdarib olan yazar hereyden nce insanlar ve halkn seviyordu. Rusya hayatnn btn inceliklerine vakft ve toplumsalolaylar da onu son derece etkilemekteydi. ihtilal arifesinde Tolstoy, ehov ve Maksim Gorki 'nin eserleri ok nemli roloynar. Tolstoy "ihtilalin aynas" olarak tanmlanr ve bu ihtiyar kont kadar Rus kylsn tanyan bir baka yazar yoktur. Maksim Gorki ise btn eserlerinde ateli bir ihtilalci sosyalisttir. Bu iki yazarn arasnda ehov adeta bir geitir. Durumu itibariyle Maksim Gorki kadar cesur deildir. Onun iin eserlerinde siyasal fikirlerini sembolik bir ifadeyle anlatr. ehov hereyden nce insanlar seven, onlar iyi olarak tanmlayan bir yazardr. Onun eserlerinde nefret edilecek tipler yoktur. Bulunduu memleketin havas iinde halk ve aydnlar onun yaratt tiplerde ifade edilmitir. ehov'un bu tarznn anlalmam, iyi etd edilmemi olmas onun yanl yorumlanmasna yol amtr. Bizzat Stanislavski bile devrinde

onu birok kereler yanl yorumlamtr. rnein Mart, ilk oyunda baar salayamamtr. ehov baka dile evrilince bile birok zellikleri kaybolan bir yazardr. Bu yzden yabanc lkelerde sahneye konan herhangi bir oyunun mutlak baaryla temsil edilmesini beklemek zordur. Onun oyunlar hereyden nce uzun bir almaya ve gzleme ihtiya gsterir. Stanislavski ve onun yolunda yryen Boloy Tiyatro, herhangi bir ehov oyununu sahneye koymak iin bir iki yl sren almalar yaparlar. O sebepten Devlet Tiyatrolarnda bu mevsim ksa bir almayla sahneye konan Vanya Day'dan fazla bir ey beklemek doru olmazd. ok ynl bir yazar olan ehov'ur bu oyununu iki adan grmemiz gerekmektedir. Birincisi hmanist, ikincisi sosyalist ve ihtilalci ynden. Oyunun kiilerini birinci adan ele aldmzda unlar grrz: Vanya Day kltrl, fakat hereyden nce bir halk ve toprak adam olan, fedakar. sempatik bir tiptir. Bilime olan byk saygs onu 25 yl hibir karlk beklemeden enitest Profesr Serebryakov'un toprana bir rgat gibi balamtr. Saf ve baland topraktan ayrlmaya tahamml olmayan bu insan kin ve nefret duygularndan uzaktr ve insanlar sever. Eserin esas unsuru Vanya'dr. Sonya, hassas ruhlu ve fedakar bir gen kz, irkin ama eserin en olgun ve bilinli kiisi de o ... Dr. Astrof tam anlamyla muzdarib, bedbaht, teselliyi alkolde arayan karamsar grl bir kii. Bu tip, arlk Rusya'snn hasta ruhlu aydnn

temsil eder. Maria Vassilyevna kltrl, hayat felsefe kritiklerinde arayan, pratik gr kt bir kadndr. Prof. Serebrykov bencil, hayatta baar gsterememi, bir ey vermeden kendisine mit balayanlarn srtndan geinmi, kaprisli ve hrn bir ihtiyardr. Fakat bu insann ihtiraslarna biz ancak acyan nazarlarla bakarz. Kt grnen insanlar bile sevdirrnek, ite ehov'un kudreti burdadr. Yelena Andreyevna gzel, fakat sadakat hisleriyle dolu bir kadndr. Mesut deildir ama kaderine boyun emitir. Yaral bir gen kzn veyannesi olmak ve hrn, bencil bir ihtiyara karlk etmek, Yelena'y bedbinlie srklemitir. Vanya'nn alt ve baland topra elinden almak isteyen profesre silah ekecek kadar ani hiddeti ve arkasndan gelen utan duygusu, yapt hatay tamir etmek istercesine derhal hesap aletinin bana geip ona kar olan vazifesini gecikmeden yapmas, birbirleriyle atr gibi grnen insanlarn, aslnda karlkl duyduklar efkati. tolerans ve insan sevgisini baaryla i-

zen anlatm, ehov'ur bykln gstermek iin kafidir sanrm. Eserin bu yn adeta gzel dokunmu bir rt gibidir. Bu gzel rtnn altnda eserin ikinci yn yatar ki, anlatm olarak daha az gl deildir. Tipleri ikinci adan ele aldmzda karmza iyi ilenmi, derin anlaml bir toplumsal eser kar. Vanya Day burada bir toprak adamn temsil eden bir unsurdur; Dr. Astrof ise tm umutlarn yitirmi, toplumsal dzensizliin sillesini yemi, ezilmi aydnlar. Sonya, ihtilali hazrlayan bilinli ve umutlu aydn tabakay temsil eder. Zaten Sonya'nn oyunda Dr. Astrof'u diriltmeye, mitlendirmeye almas da bunun bir ifadesidir. Maria Vassilyevna olaylara kar ketum davranan, muhafazakar kk burjuvay, llya llyi de efendilerine ktkrne sadk kaderci kylleri temsil eder; Maria Vassilyevna'nn ve llya llyi'in sadakati, idraksizlii yazarn kaleminde, bu iki snfn gln ve ackl durumunun gzel bir ifade eklidir. Profesr Serebryakov ise smrc yksek tabakay temsil eder. Bu tipin ahsnda beceriksiz aydn tabaka, istismarc zmre ok iyi canlandrlmtr. Topluma hibir ey vermeyen ama daima alan zmre, yazarn kaleminde bu ekilde bir yergi konusu olmutur. Oyunda gze arpmayan bir unsur, kap arasndan kafasn uzatan sarho bekidir. Bu tip, basit hayvanlar gibi ezilen Rusya'nn en fakir tabakasn, Rus mujiklerini temsil eder ki, o ksa grn, adeta bir imdat isteyitir ve bu snfn btn hak ve hukukunun ls de bu kadardr. Bu ynden oyunun en can alc noktas, Vanya'nn profesre kar direniidir. Nasrl, damar patlam ellerini havaya kaldrp haykrd szler o gnlerin havas iindeki seyircinin duruma intibakn salayan, somut tabiriyle stteki rtnn kalkp, eserin bu ynnn aydnland noktadr. Bu, beklenen ve istenen direnii anlatr. Oyunun bundan sonraki ksmlar bu koullar altnda devam eder. Son sahnede Dr. Astrof gittikten sonra, Sonya'nn ikonalarla dolu Vanya'nn odasnda, Rusya'y temsil eden o ortamda lambay yakp "Biz de mit edelim ve bekleyelim" demesi, erge gerekleecek bireyleri bildirmesidir. te Vanya Day bu ynleriyle hem Rus edebiyat tarihinde, hem de sosyal gelimelerde nemli bir yere sahiptir. Eser, oynay ve sahneye koyu ynnden ele alndnda, hi de bu kadar gl olmad grlr. Devlet Tiyatrolarnda Vanya Day, eserin ruhuyla paralel bir gte oynanamam ve sahneye konamamtr.

Cneyt Gker Vanya Day'y canlandramamtr. Cneyt Gker nce fizyonomisi itibariyle Vanya'y canlandramazd. Vanya saf, sempatik bir toprak adamdr. Aydn bir kii oluu ikinci planda gelir. Cneyt Gker ise hain bir IV Henri idi. Balangtan beri bir eytariyet ierisinde, istihza dolu bir tonla, entrikac bir saray mensubu gibi etrafndakileri ve Prof. Serebryakov'u ezdi. Biz bu oyunda Vanya'ya deil, profesre acdk. Vanya Day olarak fizyonomisinin seyircide uyandrd bu anti175

patiyi hal ve tavrlar, makyaj ve kostmyle de devam ettirdi. Karmza Vanya olarak "Kasavarodka" denen kyl gmlei, kaba pantolonu ve basit deriden izmeleriyle bir halk adam deil, cicili bicili kyafetiyle Petersburg salonlarnn zppe bir mdavimi kt. yle ki, oyunun tmne hakim olan bala dn havasnn en gze batan simas Vanya'yd. Cneyt Gker'ir 25 yln iftlikte geiren bir toprak adamna yakmayacak durular, zarif hareketleri, k kyafeti ve bembeyaz elleri, Sanat Sevenlerdeki eletiri de kendisinin "Vanya Moner" olarak tanmlanmasna sebep oldu. nce havaya kalkan eller, nasrl ve damarl, hareketleri daha kaba ve ayrntsz , kyafeti daha sade olmalyd. stelik son sahnedeki hatas yenir yutulur ey deildi. Abaks, Ruslarn bugn bile hesap iin kullandklar bir alettir. Yukarda da belirttiim gibi bu alette saym sadan sola yaplr. Cneyt Gker, boncuklar soldan saa sayd. Bu yanl anlayan bir seyirci grubunun kahkahadan knlacana hi phe yoktur. stelik Rusa isimlerin ok yanl telaffuzu bireyi gsterir ki, o da Cneyt Gker'in bu rol iin hi hazrlanmad, almaddr. Zaten eseri iyi yorumlayamayan aktrn, Vanya Day'da dn grdk. Cneyt Gker iin gsterdiimiz bu hatalar, rejisr H. Schweikart'n da eseri tam olarak yorumlayamadn, hele siyasal adan hi arlamadn gsterir. Rusya yaamn ok iyi tandn iddia eden rejisrn bu hatalar yapmas acaiptir. Bununla beraber hmanist adan yapt yorum, alma teknii ynnden bizdeki sahneye koyuculardan daha gl olduunu gstermitir. Ancak siyasal tarih ve toplumsal gelimelerden bihaber oluu, onun bu oyunda iddia edildii kadar byk bir sanat olmadn gsterir. Oyunu sadece bizdeki llere gre iyi sahneye koymutur. Ay ten Gker renksizdi. Bekleneni veremedi. Fizik yapsnn oynad role uygun olmas gibi bir frsat kard. llya llyi rolndeki Ali Algn, Maria Vassilyevna'da Nermin Sarova, Marina'da Meliha Ars tiplerini baaryla canlandrdlar.
176

Oyunun baarl oyuncular ise Doktor Astrof'da Halk Kurdolu , Sorya'da idem Selk ve bilhassa Profesr Serebryakov'da ahap Akaln'dr. Haluk Kurdolu mimikleri, jestleri ile Rusya'nn ezilmi aydn tabakasn tam olarak canlandrd. Fizik ve ses bakmndan bu role uygundu ve zarif hareketleri de Cneyt Gker'inki kadar gze arpmamaktayd. idem Selk oyunu iyi etd etmi ve kavramt. Kyafeti ve makyaj ile o bala havasndan syrld gibi, oyunu ile tipini ok iyi canlandrd. Kendi toplumumuzda nadir rastlanan bir gen kz tipini bu kadar baaryla canlandrmak, idem Selk'n sanat gcn gsterir. ahap Akaln'n canlandrd Profesr Serebryakov tipi bize hi de yabanc gelmemektedir. Nitekim byle yarm yetimi, asalak tipler bizim toplumumuzda da fikir, sanat ve ilim adamlar arasnda hi de eksik deildir. ahap Akaln bu fuzuli kalabaln bir ferdini incelemi ve Serebryakov'u da bylece mkemmel bir ekilde yaatmtr. Oyunun sahneye konuunda dekorun rol ok mhimdir, Bu gl eserin gerektirdii havay verebilmekte iyi bir dekoratrn hissesi byktr. Refik Eren hazrlad dekorla Ankara seyircisinin hayranln kazanmtr.
177

!,
Gorki'nin Yaz Misafirleri*

T--yln insannn trajedisini veya traji-komedisini yazyor. Ama bu trajik zlmezlik, salt yzyln getirdii bir ikirciklenmeden (dilernma) deil, insann uzun tarihinden kaynaklanmaktadr. Gorki, gerekte yzyln karmaklaan toplumsal dzeninde ortaya kan uyanmam insann komedisini yazmaktadr. Yazarn en iyi yorumculardan Gyrgy Lukacs, onu Balzac'la karlaunrken bir paralellik kurmaktadr. Deien dnyaya uyum salayarnayanlar kadar, salad sanlanlarn trajik dilernmasn, yani "insanlk komedisi'ni bir baka dzeyde Balzac yazmtr da ondan ... Gorki'nin ardnda byk bir edebiyat ve dnce gelenei vardr, nnde ise byk bir umut ve kurtulu inanc. .. Bu umut ve inan onu yzyln trajedisini ustaca ileyen bir baka adandan, yani lbsen'den ayrr. lbsen'de elikileri ve kmazyla babaa braklan insan, Gorki'de daha kesin eletirici izgilerle, ama kategorik merdivenlere oturtulmadan betimlenir. O hkmn vermeden nce herkesi dinleyen ve dinleten bir yargtr. Tablosunda sevdii renkler kadar, sevmedii renklerin de hakkn veren, hatta grkemlice ilemekten kanmayan bir ressamdr. Yaz Misafirleri'nde Maria Lvovna'nn monologu kadar, Pavel Rjumin'in nihilist reddiyesini de grkemli ve ekici biimde dizeler. Ancak ekici olan illa ki doru demek deildir. Gorki, btn byk sanatlar gibi ly ve dengeyi bilir. Varvara Mihaylovna veya Maria Lvovna'nn solcu szlerine meydan bo brakmaz, nitekim onlarn kartlarnda da tutarl bir mantk silsilesi ve parlak slup vardr. Tabii kendi iinde tutarl her cmle ve parlak slupla sylenen her sz doru deildir. Dahas Gorki, insanlarn hibirini kolay karalamaz, hepsinin insanlar olarak elikileri, bunun yannda da ycelikleri vardr. Kii bulunduu yere kendi iradesi ve seimiyle gelmez her zaman, ama gidecei yeri kendinin semesi gerekir. Yaz Misafirleri bulunduklar kmaza belki kendileri gelmemilerdir, ama bu kmazdan kendilerinin kmalar gerekir. Aslnda eri de doru da konusalar, hepsi lkelerinin ve toplumlarnn iinde "yaz misafirleri'tdr.

i
ii

"M

aksim Gorki, yzylmzn dramaturj.isini

biimlendi,: ren byk yazardr. toplumcu edebyatn babasdr deniyor; kuku yok. .. Gorki, btn dillere evrildi, hala btn lkelerin tiyatro repertuvarnda yer alyor, Fama Gardeyev, Artamanavlar gibi romanlar hala okunuyor. 20. yzyln sonunda Doudaki, Batdaki bir sr insan Klim Sangl'de bireyler buluyorlar, buluyorlar nk etrafmzda yleleri yayorlar.
Gorki, Devrimden nce arln Bilimler Akademisine ye seilrniti; hkmet, yeliini onaylamaynca ehov ve Korolenko akademi yeliinden istifa ettiler. Yaarken ve lmnden sonra bu kadar farkl ve geni evrelerde sayg duyulan ve sevilen bir yazar deerlendirmek kukusuz kolay deil... Gorki'nin tiyatro eserleri dram teknii ynnden ehov'unkiyle, hatta Norveli yazar lbsen'inkiyle bir benzerlik gsterir. ehov'da ar ar ileyen dramatik kurgu, Gorki'de daha frtnal ve sert izgilerle geliir. Kk Burjuvalar, Yaz Misafirleri (Daniki), Sefiller (Na Dne) gibi tiyatro eserlerinin toplumsal gerekilik gibi bir kavramn tesinde anlam var; zaten toplumsal gerekilii dar anlamda kullanmak ve yorumlamak Gorki'yi deerlendirmeye yetmez. Gorki toplumsal gerekidir, nk yz-

Modern Tiyatro'nun Ustas tbsen

Gorki, toplumsal yabanclamay en arpc biimde yaayan insanlar kalabalnn, kk burjuvalarn dramn erkenden grenlerdendir. Toplumsal deime, toplumuna kar bylesine sorumsuz ve yabanc, ama o toplumun alkantlarndan da en ok sarslan, gerekten traji-komik bir grup yaratmtr. Gorki kk burjuvalar iin yle diyor:

Misafirleri'nin tanm iin bu kadar yeter sanrm.

9. yzylda btn Avrupa'da olduu gibi, Rusya'da da gelien kapitalizm yeni ara kesimler yaratt. Eski kyllerin, yoksul ehirlilerin okuyan meslek sahibi ocuklar, zenginleen kyller, tccarlamaya balayan esnaf takm, kimi zaman arn evresindeki zadegn ailesi ocuklarndan, toprak
aalarndan daha tutucu ve topluma yabancydlar. Btn Avrupa ayn deiimi ve ayn kesimin bunaltc varln yayordu. Alman yazar Heinrich Mann'n der Untertan (Sadk Bende) adl romannn, lbsen'in karakterlerinin Gorki'yle ada olmas rastlant deildir. Ama Gorki, bu olguyu dierleri gibi insanln kaltmsal ve kalc bir zellii olarak deil, geici bir hastal, tarihin belli bir kesitinde artan eliki ve hastalk olarak iledi.

ASrn klasik tiyatronun bu nl eserini sergilemesi, sevindirici bir balang. Rutkay Aziz'in sahneyi kullan biimi ve oyun dzeni baarl. Ancak baz sahnelerin tekrar, oyunun kurgusuna ve yazarn dengeli diyalog dzenine ters gibi grnyor. Bununla birlikte zor bir metnin ll ve duyarl bir biimde sahnelendiini belirtmek gerekir. Sergei Basov'da Alp yker, Varvara Mihaylovna'da Nurseli amlbel, Olga'da Meral Niror, Mario Lvovna'da Berrin tenel, Doppelpunkt'da Ertan Sava ve Sus-

bse n'in ge en yz yld an bu yz yla Avr upa tiyat rosu nun byk dra mat urgu oldu u, ok fark l gr sahi pleri nin birle tii bir yarg dr. 19. yz yln dei en Avr upa topl umu
i

, deien aile, insan ve evresi arasndaki uyum sorunlar onun eserlerinde saf realist bir yaklamla ele alnr. lbsen'in oyunlarnda insana ne gibi bir kurtulu yolu gsterdii konusu, o gnden bugne btn eletirmenler arasnda tartmaldr. Ama herkes tbsen'in tiyatro sanatna ve tiyatro seyircisine yeni ufuklar at konusunda birleiyor. tbsen tiyatroyu teatral olmaktan karm; bu sanat dili, dekoru, plastik unsurlaryla yeni bir evreye ulatrm, yeni bir yalov'da Ferdi Merter, Jale Aylan, Altan Erkekli baarl bir klasik oyundaki katklarn gsterdiler. Oyuncularn tmyle u u 1 " li b' Y m u, uzey r oyun kardklar grlyor. d Oyunun. d:ka.r v~ kostm, tam anlamyla olgun ve bilgili bir sanatnn Dar bir salonda yazarn b" .. k 1 uyu ryatro arn sa~neleri betimledii dekor ustalkla datlm, orta Rusya'nn do~as ve daa's resmedilmiti. Bu dekoru tanamlayan kostmler se 20. yzyl bandaki moday en ince ayrntya kadar yanstyordu. Ycel Tanyeri'nin gerekten kutlanmas gereken bir almasyla karlatk. zarlk, rejisrlk, oyunculuk dneminin ncs olmakla kalmayp tiyatro seyircisinin de bu yemlie uyum salamas iin kendisini nitelike deitirmeye zorlamtr. ok farkl dnya grlerine sahip olmalarna ramen, tbsen de ehov gibi naturalist-realist tiyatronun ncs saylmaldr. tbsen yeni dramann ustasdr; tiyatro ondan sonra sadece bir sahne sanat deil, gnlk dille, deien toplum hayatn incelemeye ynelik btn bilgilerle kaynaan, onlardan yararlanan bir btncl sanat (Gesamtkunstwerk) oldu.

tbsen yzylmzn devaml tartlan. yorumlanan yazardr; yaad zaman da yleydi. Hugo von Hoffrnarsthal onu; "i

___ L

dnyamz saydamlatran, insann kendini zgrletirmesi olaynn ncs olan yazar", diye nitelerken Clara Stuyvet gibi feminist yazarlar Nora'da zgrln mesajn buluyorlard. Aslnda tbsen zgrlemenin yolunu mu, yoksa yazgmz olan bir tutsakl m betimliyordu? Nora acaba an direnen kadn myd, yoksa modern an getirdii arpk ilikilerden rker geleneksel doal bir kadn myd? Sorular ok farkl olduu gibi, tbsen zerindeki yorumlar da hep birbirinden farklyd. Plehanov, Brand oyununu ele alarak lbsen'i yle eletiriyordu: "Brand bir Donkiot. .. Ama tspanyol Cervantes Donkiot'unun yanna bir Sancho Pancha koymu, onu "efendi kendine gel, bu yaptn samalklar nedir?" diye uyaryor. Cervantes Donkiot'un kiiliinde Donkiotlukla alayederken, tbsen Dorkiotluu ciddiye alp, program diye neriyor." Btn bunlara ramen, tbsen'in 20. yzyl insannn kmazn nceden gren, seyircisini o kmaz n iine ekip bu atmosferi hissettiren ve dndren bir filozof-tiyatro adam olduu da ak. Aslnda artuz insan, dnyasnn kmazlarn grme konusunda tbsen'e ok ey borlu. Nora, Hedda Gabler, Lille Eyolf ve Brand ... Bunlarn belki hi birisi tutarl k yolu bulamayan karakterler, ama modern toplumda insanla evresi arasnda olan szde uyum (daha dorusu uyumsuzluk) iinde bocalayan kiiler olduklar ak. tbsen modern a insannn iine dt tezatlar ok nceden grp, bir Barok kuyumcunun ustaca duyarlyla, kiilerin ruh yapsn ileyerek serimledi. O, derin karakter tahlillerini kiiler arasnda kurduu diyalog kadar dekor, giysi ve sahne dzeniyle adeta byk bir tablodaki duyarl denge ve btnlk iinde gerekletirmektedir. Tiyatro klasik evresini tbsen ve ehov'la tamamlyor; ustaln doruuna ulaan bu iki yazarla modern tiyatronun da kapla183

r alyordu. Her ikisi de farkl dnyalarn ve farkl beklentilerin yazardr, ama yeni tiyatronun byk ncleridir. tbsen tiyatroda ustalk isteyen bir yazar. Bu ustalk talebi, sahnedekiler kadar, sahnenin nndekilere, yani seyircilere de ynelik. Galiba Ibsen'i yaatan, sevdiren gl ynlerinden biri de bu ...

lber Oytayl - Gelenekten Gelecee Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir

ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Not sitemizin birde haber gurubu vardr. Bu Bir mail Haber Gurubudur. Grupta veya Web sitemizde yaynlanmasn istediiniz yazlarnz ve e-kitaplar kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeniz gerekmektedir. Grubumuza ye olmak iin kitapsevenler-subscribe@googlegroups.com adresine bo bir mail atn size geri gelen maili aynen yantlamanz yeterli olacaktr. Tavsiye etmiyoruz ama Grubumuzdan memnun kalmazsanz, kitapsevenler-unsubscribe@googlegroups.com adresine bo bir mail gnderip, gelen maili aynen yantlayarak yeliinizi sonlandrabilirsiniz. Daha Fazla Seenek in, grubumuzun ana sayfasn http://groups.google.com.tr/group/kitapsevenler?hl=tr Burada ziyaret edebilirsiniz. sayglarmla. lber Oytayl - Gelenekten Gelecee