TRK STANDARDI

TURKISH STANDARD



TS 138 EN 10002-1
Nisan 2004
ICS 77.040.10




METALK MALZEMELER EKME DENEY
BLM 1: ORTAM SICAKLIINDA DENEY METODU

Metallic materials Tensile testing
Part 1: Method of test at ambient temperature





























TRK STANDARDLARI ENSTTS
Necatibey Caddesi No.112 Bakanlklar/ANKARA





Bugnk teknik ve uygulamaya dayanlarak hazrlanm olan bu standardn, zamanla ortaya kacak
gelime ve deiikliklere uydurulmas mmkn olduundan ilgililerin yaynlar izlemelerini ve standardn
uygulanmasnda karlatklar aksaklklar Enstitmze iletmelerini rica ederiz.

Bu standard oluturan Hazrlk Grubu yesi deerli uzmanlarn emeklerini; tasarlar zerinde grlerini
bildirmek suretiyle yardmc olan bilim, kamu ve zel sektr kurulular ile kiilerin deerli katklarn
kranla anarz.


Kalite Sistem Belgesi
malt ve hizmet sektrlerinde faaliyet gsteren kurulularn sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite
Standardlarna uygun olarak kurmalar durumunda TSE tarafndan verilen belgedir.


Trk Standardlarna Uygunluk Markas (TSE Markas)
TSE Markas, zerine veya ambaljna konulduu mallarn veya hizmetin ilgili Trk Standardna uygun
olduunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ktnda Trk Standardlar Enstitsnn
garantisi altnda olduunu ifade eder.


TSEK

Kalite Uygunluk Markas (TSEK Markas)
TSEK Markas, zerine veya ambaljna konulduu mallarn veya hizmetin henz Trk Standard
olmadndan ilgili milletleraras veya dier lkelerin standardlarna veya Enstit tarafndan kabul edilen
teknik zelliklere uygun olduunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ktnda Trk
Standardlar Enstitsnn garantisi altnda olduunu ifade eder.

DKKAT!
TS iareti ve yannda yer alan say tek bana iken (TS 4600 gibi), mamuln Trk Standardna uygun
retildiine dair reticinin beyann ifade eder. Trk Standardlar Enstits tarafndan herhangi bir
garanti sz konusu deildir.


Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geni bilgi Enstitmzden salanabilir.

TRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.





ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004


n sz

Bu standard, CEN tarafndan kabul edilen EN 10002-1 (2001) standard esas alnarak, TSE Metalurji
Hazrlk Grubunca TS 138 EN 10002-1 (1996)nn revizyonu olarak hazrlanm ve TSE Teknik
Kurulunun 16 Nisan 2004 tarihli toplantsnda Trk Standard olarak kabul edilerek yaymna karar
verilmitir.

Bu standardn daha nce yaymlanm bulunan basklar geersizdir.

EN 10002-1 be blmden olumaktadr:

Blm 1: Deney metodu (ortam scaklnda)

Blm 2: ekme deneyi cihazlarnn kuvvet lme sistemlerinin dorulanmas

Blm 3: Tek eksenli deney cihazlarnn dorulanmasnda kullanlan kuvvet uygulama cihazlarnn
kalibrasyonu

Blm 4: Tek eksenli deney cihazlarnda kullanlan ekstansometrelerin dorulanmas

Blm 5: Yksek scaklklarda deney metodu

Not - Blm 2nin yerine EN ISO 7500-1 gemi olup Blm 2 ve Blm 3 de karlk gelen ISO
standartlaryla deitirilecektir.

Ek B, Ek C, Ek D ve Ek E hkm ifade etmektedir. Ek A, Ek F, Ek G, Ek H ve Ek J bilgi amaldr.




ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004


indekiler

1 Kapsam...................................................................................................................................................... 1
2 Atf yaplan standard ve/veya dokmanlar ............................................................................................ 1
3 Prensip ...................................................................................................................................................... 1
4 Terimler ve tarifler .................................................................................................................................... 2
4.1 l uzunluu (L)................................................................................................................................ 2
4.2 Paralel uzunluk (L
c
) ............................................................................................................................. 2
4.3 Uzama................................................................................................................................................. 2
4.4 Uzama yzdesi.................................................................................................................................... 2
4.5 Ekstansometre l uzunluu (L
e
) ...................................................................................................... 3
4.6 Uzama (ekstansometre ile llen)..................................................................................................... 3
4.7 Kesit daralma yzdesi (Z) ................................................................................................................... 3
4.8 Azam yk (F
m
) .................................................................................................................................... 3
4.9 Gerilme................................................................................................................................................ 3
4.10 Kopma ............................................................................................................................................. 4
5 Semboller ve anlamlar ............................................................................................................................ 4
6 Deney paras ........................................................................................................................................... 6
6.1 ekil ve boyutlar .................................................................................................................................. 6
6.2 Tipler ................................................................................................................................................... 6
6.3 Deney paralarnn hazrlanmas ........................................................................................................ 6
7 lk kesit alannn (S
0
) tayini ...................................................................................................................... 6
8 lk l uzunluunun (L
0
) iaretlenmesi ................................................................................................ 7
9 Deney cihaznn doruluu ..................................................................................................................... 7
10 Deney artlar ........................................................................................................................................ 7
10.1 Kavrama yntemleri......................................................................................................................... 7
10.2 Deney hz........................................................................................................................................ 8
11 Kopmadan sonraki uzama yzdesinin (A) tayini ............................................................................... 8
12 Azam ykte toplam uzama yzdesinin (A
gt
) tayini ........................................................................... 9
13 Orantsz uzama gerilmesinin (R
p
) tayini ............................................................................................ 9
14 Toplam uzama gerilmesinin (R
t
) tayini ............................................................................................. 10
15 nceden belirlenmi uzama gerilmesini (R
r
) dorulama yntemi................................................. 10
16 Kesit daralma yzdesinin (Z) tayini................................................................................................... 10
17 Deney raporu....................................................................................................................................... 10
Ek A (Bilgi iin) - Bilgisayarla kontrol edilen ekme deneyi cihazlarnn kullanlmasna ilikin
tavsiyeler ........................................................................................................................................................ 21
Ek B - nce mamullerde kullanlan deney paras tipleri: Saclar, eritler ve kalnl 0,1 mm ile 3 mm
arasnda olan yasslar ................................................................................................................................... 25
Ek C - Tel, ubuklar ve ap veya kalnl 4 mmyi gemeyen profiller iin deney paras tipleri ....... 27
Ek D - Kalnl 3 mm veya daha byk saclar veya yasslar ve tel, ubuklar ve ap veya kalnl 4
mmden byk profillerde kullanlan deney paras tipleri ....................................................................... 28
Ek E - Borularda kullanlan deney paras tipleri ....................................................................................... 31
Ek F (Bilgi iin) - Belirtilmi deer % 5ten kkse, kopmadan sonraki uzama yzdesinin
hesaplanmas ................................................................................................................................................. 33
Ek G (Bilgi iin) - lk lm uzunluunun alt blmlere ayrlmasndan sonra uzama yzdesinin
hesaplanmas ................................................................................................................................................. 34
Ek H (Bilgi iin) - ubuk, tel ve filmain gibi uzun mamuller iin azam ykte toplam yzde uzamann
tayini iin manuel metot................................................................................................................................ 36
Ek J (Bilgi iin) - ekme deneyinin kesinlii ve lme belirsizliinin tahmini ........................................ 37
Kaynaklar........................................................................................................................................................ 45





ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

1
Metalik malzemeler ekme deneyi
Blm 1: Ortam scaklnda deney metodu


1 Kapsam
Bu standard metalik malzemelerin ekme deneyi iin bir metodu kapsar ve ortam scaklnda tayin
edilebilecek mekanik zellikleri tanmlar.

Not - Ek A, bilgisayarla kontrol edilen deney cihazlar iin tamamlayc tavsiyeleri vermektedir. malatlarn
ve kullanclarn yapacaklar gelitirmeler sonucunda bu standardn bir sonraki revizyonunda Ek Ann
hkm ifade etmesi dnlmektedir.

2 Atf yaplan standard ve/veya dokmanlar
Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin dier standardlara ve veya dokmanlara atf
yaplmaktadr. Bu atflar metin ierisinde uygun yerlerde belirtilmi ve aada liste halinde verilmitir. Tarih
belirtilen atflarda daha sonra yaplan tadil veya revizyonlar, atf yapan bu standardda da tadil veya revizyon
yaplmas art ile uygulanr. Atf yaplan standard ve/veya dokmann tarihinin belirtilmemesi halinde ilgili
standardn en son basks kullanlr.

EN, ISO, IEC,
vb. No
Ad
(ngilizce)
TS No
1
Ad
(Trke)
EN 10002-4
2)
Metallic materials Tensile testing
Part 4: Verification of extensometers
used in uniaxial testing
TS EN
10002-4
Metalik malzemeler- ekme Deneyi -
Blm 4: Tek ynl deneylerde
kullanlan ekstensiyometrelerin
dorulanmas
EN 20286-2 ISO system of limits and fits Part 2:
Tables of standard tolerances
grades and limits deviations for
holes and shafts (ISO 286 2:1998)
TS 1845-2
EN 20286-2
Toleranslar -Snr lleri ve
altrmalar iin ISO sistemi- Blm 2:
Delikler ve miller iin esas tolerans
nitelikleri ve snr sapmalarna ait
izelgeler
EN ISO 377 Steel and steel products Location
of samples and test pieces for
mechanical testing (ISO 377:1997)
TS EN ISO
377
elik ve elik mamulleri - Mekanik
deneyler iin numunelerin ve deney
paralarnn alnmas ve hazrlanmas
EN ISO 2566-1 Steel conversion of elongation
values Part 1: Carbon and alloy
steels (ISO 2566-1:1984)
TS 2023 elikler - Uzama yzdesi deerlerin
evrimi - Blm 1: Karbonlu ve dk
alaml elikler
EN ISO 2566-2 Steel conversion of elongation
values Part 2: Austenitic steels
(ISO 7500 1: 1999)
TS 2023 elikler - Uzama yzdesi deerlerin
evrimi - Blm 1: Karbonlu ve dk
alaml elikler
EN ISO 7500-1 Metallic materials Verification of
static uniaxial testing machines
Part 1: Tension/compression testing
machines Verification and
calibration of force measuring
machines (ISO 7500 - 1: 1999)


3 Prensip
Deney, Madde 4te tanmlanan mekanik zelliklerden birini veya daha fazlasn belirlemek amacyla bir
deney parasnn, genellikle kopuncaya kadar, gerilmesini kapsar.

Aksi belirtilmedike deney 10 C ile 35 C arasndaki bir scaklkta yaplr. Kontroll artlarda yrtlen
deneyler 23 C 5 C scaklkta yaplabilir.


1
TSE Notu: Atf yaplan standardlarn TS numaras ve Trke ad 3. ve 4. kolonda verilmitir.
2)
TSE Notu: EN 10002-4 standard iptal edilmi yerine EN ISO 9513 standard gemitir.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

2
4 Terimler ve tarifler
Bu standardn amalar bakmndan aadaki terim ve tarif kullanlr:

4.1 l uzunluu (L)
Deney parasnn, zerinde lm yaplan silindirik veya prizmatik ksmnn uzunluu. l uzunluunda
aadaki ayrmlar yaplr.

4.1.1 lk l uzunluu (L
0
)
Kuvvet uygulamadan nceki l uzunluu

4.1.2 Son l uzunluu (L
u
)
Deney parasnn kopmasndan sonraki uzunluu.

4.2 Paralel uzunluk (L
c
)
Deney parasnn kesiti daralm blmnn paralel ksm.

4.3 Uzama
lk l uzunluunda (L
0
) deneyin herhangi bir anndaki art.

4.4 Uzama yzdesi
lk l uzunluunun (L
0
) yzde olarak ifade edilen uzamas.

4.4.1 Kalc uzama yzdesi
nceden belirtilmi bir gerilmenin kaldrlmasndan sonra (Madde 4.9a baknz) ilk l uzunluundaki (L
0
)
yzde olarak ifade edilen art.

4.4.2 Kopmadan sonraki uzama yzdesi (A)
l uzunluunun, ilk l uzunluunun (L
0
) yzdesi olarak ifade edilen krlmadan sonraki kalc uzamas
(L
u
L
0
).

Not Orantl deney paralarnn kullanlmas durumunda, paralel uzunluun balangtaki kesit alan S
0
olmak zere, ilk l uzunluu 5,65
0
S
2
deerinden farkl ise, kullanlan oran katsaysn gsteren
bir indis A semboln tamamlamaldr, rnein:

A
11,3
= 11,3
0
S lk l uzunluunun (L
0
) uzama yzdesi.

Orantsz deney paralarnn kullanlmas durumunda, A sembol kullanlan ilk l uzunluunu gsteren bir
indisle tamamlanmaldr, rnein:

A
80mm
= 80 mmlik l uzunluunun (L
0
) uzama yzdesi.

4.4.3 Kopmadaki toplam uzama yzdesi (A
t
)
l uzunluunun, kopma annda llen ve ilk l uzunluunun (L
0
) yzdesi olarak ifade edilen toplam
uzamas (elastik uzama art plastik uzama).

4.4.4 Azam kuvvette uzama yzdesi
Deney parasnn l uzunluunun azam kuvvette llen ve ilk l uzunluunun (L
0
) yzdesi olarak ifade
edilen uzamas.

Not Azami kuvvette uzama yzdesi (A
gt
) ile azam kuvvette orantl-olmayan uzama yzdesi (A
g
)
arasndaki fark gzden uzak tutulmamaldr.


2
5,65
0
S = 5

0
4S
.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

3
4.5 Ekstansometre l uzunluu (L
e
)
Bir deney parasnn, bir ekstansometre vastasyla yaplan uzama lmnde kullanlan paralel ksm.

Not Akma dayanm ve kalc uzama parametrelerinin lm iin L
e
L
0
/2 olmas tavsiye edilir. Bundan
baka, parametrelerin azam kuvvette ve azam kuvvetten sonra lmnde L
e
yaklak olarak L
0
a
eittir.

4.6 Uzama (ekstansometre ile llen)
Deneyin herhangi bir annda ekstansometre l uzunluundaki (L
e
) art.

4.6.1 Kalc uzama (ekstansometre ile llen) yzdesi
Deney parasnn zerinden nceden belirtilmi bir gerilmenin kaldrlmasndan sonra, ekstansometre l
uzunluundaki (L
e
) yzde olarak ifade edilen art.

4.6.2 Akma noktas uzama yzdesi (A
e
)
Akmasnda sreklilik olmayan malzemelerde, akmann balamasyla homojen ilem sertlemesinin balad
nokta arasndaki uzama.

Not Bu deer ekstansometre l uzunluunun (L
e
) yzdesi olarak ifade edilir.

4.7 Kesit daralma yzdesi (Z)
Deney srasnda meydana gelen ve ilk kesit alannn (S
0
) yzdesi olarak ifade edilen azam kesit alan
deiiklii (S
0
S
u
).

4.8 Azam yk (F
m
)
Deney srasnda akma noktas geildikten sonra deney parasnn dayand en byk yk.

Bu, akma noktas olmayan malzemelerde, deney srasnda ulalan azam deerdir.

4.9 Gerilme
Deney srasnda herhangi bir andaki ykn deney parasnn ilk kesit alanna (S
0
) blmyle elde edilen
deer.

4.9.1 ekme dayanm (R
m
)
Azam yke (F
m
) karlk gelen yk.

4.9.2 Akma dayanm
Metalik malzeme akma zellii gsterdiinde, deney srasnda ykte herhangi bir art olmakszn plastik
deformasyonun olutuu noktaya karlk gelen yk. Aadaki akma dayanm tarifleri arasndaki farklar
gzden uzak tutulmamaldr:

4.9.2.1 st akma dayanm (R
eH
)
Ykte ilk azalmann gzlemlendii andaki gerilme deeri (ekil 2ye baknz).

4.9.2.2 Alt akma dayanm (R
eL
)
lk geici etkileri gz ard ederek, plastik akma srasndaki en dk gerilme deeri (ekil 2ye baknz).

4.9.3 Orantsz uzama gerilmesi (R
p
)
Orantsz uzamann ekstansometre l uzunluunun (L
e
) belirtilmi bir yzdesine eit olduu gerilme deeri
(ekil 3e baknz).

Not Kullanlan semboln nne nceden belirlenmi yzde miktar yazlr, rnein R
p0,2
gibi.

4.9.4 Toplam uzama gerilmesi (R
t
)
Toplam uzamann (elastik uzama art plastik uzama) ekstansometre l uzunluunun (L
e
) belirtilmi bir
yzdesine eit olduu gerilme deeri (ekil 4e baknz).

Not Kullanlan semboln nne nceden belirlenmi yzde yazlr, rnein R
t0,5
gibi.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

4
4.9.5 nceden belirlenmi uzama gerilmesi (R
r
)
Ykn kaldrlmasndan sonra, ilk l uzunluu (L
0
) veya ekstansometre l uzunluunun (L
e
) yzdesi
olarak ifade edilen nceden belirlenmi bir kalc uzamay salamak iin uygulanmas gereken ykn
oluturduu gerilme (ekil 4e baknz).

Not Kullanlan semboln nne ilk l uzunluu (L
0
) veya ekstansometre l uzunluunun (L
e
) nceden
belirlenmi yzdesi yazlr, rnein R
r0,5
gibi.

4.10 Kopma
Deney parasnn tam olarak ikiye ayrlmasnn gerekletii veya uygulanan ykn azalarak neredeyse
sfra indii durum.

5 Semboller ve anlamlar
Semboller ve bu sembollerin anlamlarizelge 1de verilmitir.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

5
izelge 1 Semboller ve anlamlar

Referans
no
a

Sembol Birim Anlam
Deney paras
1 a
b
mm Dz bir deney parasnn kalnl veya bir borunun et kalnl
2 B mm Dz bir deney parasnn paralel uzunluunun genilii veya bir
borudan alnan eridin genilii ya da dz bir telin genilii
3 D mm Dairesel bir deney parasnn paralel uzunluunun ap veya yuvarlak
telin ap bir borunun i ap
4 D mm Bir borunun d ap
5 L
0
mm lk l uzunluu
-
L
'
0

mm A
g
nin (Ek Ha baknz) tayini iin ilk l uzunluu
6 L
c
mm Paralel uzunluk
- L
e
mm Ekstansometre l uzunluu
7 L
t
mm Deney parasnn toplam uzunluu
8 L
u
mm Kopmadan sonraki son l uzunluu
-
L
'
u

mm A
g
nin (Ek Ha baknz) tayini iin kopmadan sonraki son l uzunluu
9 S
0
mm
2
Paralel uzunluun ilk kesit alan
10 S
u
mm
2
Kopmadan sonraki asgar kesit alan
- k - Orantllk katsays
11 Z %
Yzde alan daralmas:
0
0
S
S S
u

x 100
12 - - Kavranan ular

Uzama
13 - mm Kopmadan sonraki uzama: L
u
L
0

14 A
c
%
Kopmadan sonraki uzama yzdesi:
0
0
L
L L
u

x 100
15 A
e
% Akma noktas uzamas yzdesi
- L
m
mm Azami ykteki uzama (ekstansometre ile llen)
16 A
g
% Azam ykteki (F
m
) orantsz uzama yzdesi
17 A
gt
% Azam ykteki (F
m
) toplam uzama yzdesi
18 A
t
% Krlmadaki toplam uzama yzdesi
19 - % nceden belirlenmi orantsz uzama yzdesi
20 - % Toplam uzama yzdesi (R
t
ye baknz)
21 - % Belirtilmi kalc uzama yzdesi

Yk
22 F
m
N Azam yk

Akma dayanm Kalc gerilme ekme dayanm
23 R
eH
MPa
d
st akma dayanm
24 R
eL
MPa Alt akma dayanm
25 R
m
MPA ekme dayanm
26 R
p
MPa Kalc gerilme, orantsz uzama
27 R
r
MPa Belirtilmi uzama gerilmesi
28 R
t
MPa Kalc gerilme, toplam uzama
- E MPa Elastiklik modl
a
ekil 1- ekil 13e baknz.
b
T sembol ayrca elik boru mamul standartlarnda da kullanlr.
c
Madde 4.4.2ye baknz
d
1 MPa = 1 N/mm
2


ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

6
6 Deney paras

6.1 ekil ve boyutlar

6.1.1 Genel
Deney paralarnn ekil ve boyutlar, bu paralarn alnd metalik mamuln ekil ve boyutlarna baldr.

Deney paralar genellikle mamulden alnm bir numuneden veya kalpla kesilmi ya da dklm bir
numuneden tezghta ilenerek elde edilir. Bununla birlikte, kesit alan sabit mamuller (profiller, ubuklar,
teller, vb.) ve dklm deney paralar (bir baka deyile dkme demirler ve demir-d alamlar) tezghta
ilenmeden deneye tbi tutulabilir.

Deney paralarnn ekli daire, kare, dikdrtgen, halka veya zel durumlarda baka ekiller olabilir.

lk l uzunluu ile ilk kesit alan arasnda L
0
= k
0
S formlne gre bir iliki bulunan deney paralarna
orantl deney paras denir. knn uluslararas kabul grm deeri 5,65tir. lk l uzunluu 20 mmnin
altnda olmamaldr. Deney parasnn kesit alan k = 5,65 deeri ile bu art karlayamayacak kadar kk
olduunda daha yksek katsayl (tercihen 11,3) veya orantsz deney paras kullanlabilir.

Orantsz deney paralarnda, ilk l uzunluu (L
0
) ilk kesit alanndan (S
0
) bamsz olarak alnr.

Deney paralarnn boyut toleranslar ilgili Eklere (Madde 6.2ye baknz) uygun olmaldr.

6.1.2 Tezghta ilenmi deney paralar
Tezghta ilenmi deney paralarnn kavranlan ba ksmlar ile paralel uzunluklar farkl boyutlarda iseler
bu iki blm arasnda dzgn bir gei kavisi olmaldr. Bu gei yarapnn boyutlar nemli olabilir ve ilgili
Ekte verilmemise malzeme artnamesinde verilmesi tavsiye edilir (Madde 6.2ye baknz).

Kavranlan u ksmlar, deney cihaznn kavrama mekanizmasna uymak artyla her ekilde olabilir. Paralel
uzunluk (L
c
) veya deney parasnn gei kavsine sahip olmad hallerde kavrama noktalar arasndaki
serbest uzunluk her zaman ilk l uzunluundan (L
0
) byk olmaldr.

6.1.3 Tezghta ilenmemi deney paralar
Deney paras tezghta ilenmemi bir mamul ya da tezghta ilenmemi bir deney ubuu ise, kavrama
noktalar arasndaki serbest uzunluk, l iaretlerinin kavrama noktalarndan makul bir mesafede olmasna
yetmelidir (Ek B Ek Eye baknz).

Dkld durumdaki deney paralarnn kavranlan ucuyla paralel uzunluk blgesi arasnda gei kavsi
bulunmaldr. Bu gei yarapnn boyutlar nemli olup mamul standardnda tanmlanm olmas tavsiye
edilir. Kavranlan u ksmlar, deney cihaznn kavrama mekanizmasna uymak artyla her ekilde olabilir.
Paralel uzunluk (L
c
) her zaman ilk l uzunluundan (L
0
) byk olmaldr.

6.2 Tipler
Deney paras ana tipleri izelge 2de gsterildii gibi mamuln biim ve tipine bal olarak Bden Eye kadar
Eklerde tanmlanmtr. Daha baka deney paras tipleri mamul standartlarnda belirlenebilir.

6.3 Deney paralarnn hazrlanmas
Deney paralarnn alnmas ve hazrlanmas farkl malzemeler iin ilgili standartlara uygun olarak
yrtlmelidir (rnein EN ISO 377, vb...).

7 lk kesit alannn (S
0
) tayini
lk kesit alan, uygun boyutlarn llmesiyle hesaplanabilir. Bu hesaplamann doruluu deney parasnn
niteliine ve tipine baldr. Ek B, Ek C, Ek D ve Ek E'de eitli deney paras tipleri iin hesaplama
yntemleri gsterilmitir.


ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

7
izelge 2 Mamul tipine gre deney paras ana tipleri

Mamul tipi
Sac - levha - yasslar - Tel ubuk - profiller


kalnlk mm cinsinden

ap ya da kenar uzunluu mm cinsinden

Karlk
gelen Ek
0,1 kalnlk < 3 - B
- > 4 C
3 4 D
Borular E

8 lk l uzunluunun (L
0
) iaretlenmesi
lk l uzunluunun her iki ucu hafife izilerek iaretlenmeli, ancak vaktinden nce kopmaya yol aacak
entiklerden kanlmaldr.

Orantl deney paralar iin, hesaplanan ilk l uzunluunun deeri, hesaplanan ile iaretlenen l
uzunluklar arasndaki fark L
0
n % 10undan az olmak artyla, 5 mmnin katlarndan en yakn olanna
yuvarlanabilir. lk l uzunluu % 1 dorulukla iaretlenmelidir.

Paralel uzunluk (L
c
), rnein tezghta ilenmemi deney paralarndaki gibi ilk l uzunluundan ok byk
ise, ksmen birbirinin zerine binen bir dizi l uzunluu iaretlenebilir.

Baz durumlarda, deney parasnn zerine uzunlamasna eksen boyunca bir izgi izmek ve l
uzunluklarn bu izgi zerinde iaretlemek yararl olabilir.

9 Deney cihaznn doruluu
Deney cihaznn yk lme sistemi ISO 7500-1e gre kalibre edilmeli ve en az Snf 1 olmaldr.

Bir ekstansometre kullanldnda, bu, orantsz uzama gerilmesinin tayini iin (EN 10002-4e gre) en az
Snf 1 olmaldr; daha byk uzamalarn sz konusu olduu baka zellikler iin (EN 10002-4e gre) Snf 2
ekstansometre kullanlabilir.

Not st ve alt akma dayanmlarnn tayini iin ekstansometre kullanlmas gerekmez.

10 Deney artlar

10.1 Kavrama yntemleri
Deney paras kamalar, vidal kavrayclar, paralel eneli azlar ve kademeli tutucular gibi uygun vastalarla
skca tutulmaldr.

Deney parasnn bklmelerini en aza indirmek amacyla zerlerine uygulanan kuvvetin olabildiince
eksenel ynde olmasn salayacak ekilde tutulmas iin elden gelen aba harcanmaldr. Bu, krlgan
malzemeler deneye tbi tutulduunda veya orantsz uzama gerilmesi, toplam uzama gerilmesi ya da akma
dayanm tayin edilirken ok nemlidir.

Not Dz bir deney paras elde etmek ve deney parasyla kavrama dzeneinin hizalanmasn salamak
iin belirtilmi veya beklenen akma dayanmnn % 5ini amayan bir n yk uygulanabilir. Uzama
dzeltmesi, sadece n ykn etkilerini hesaba katmak iin yaplmaldr.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

8
10.2 Deney hz

10.2.1 Genel
Mamul standardnda aksi belirtilmedike, malzemenin niteliine bal olarak deney hz aadaki artlara
uygun olmaldr.

Not izelge 3teki gerilme hzlar ve Madde 2de geen gerinme hzlar, deney cihaznn zel kontrol
modlarn ifade etmez.

10.2.2 Akma dayanm ve srekli uzamadaki dayanm

10.2.2.1 st akma dayanm (R
eH
)
Elastik aralkta ve st akma dayanmna kadar, cihazn ekme kafalarnn (kroshed) ayrlma hz mmkn
olduunca sabit ve izelge 3te verilen gerinme hzlarna karlk gelen snrlar dahilinde tutulmaldr.

izelge 3 - Gerinme hz

Gerinme hz
MPa s
-1

Malzemenin elastikli
modl (E)
MPa En az En ok
< 150 000 2 20
150 000 6 60

10.2.2.2 Alt akma dayanm (R
eL
)
Sadece alt akma dayanm tayin edilecekse, deney parasnn paralel uzunluunun akmas srasnda
gerinme hz 0,00025 s
-1
ile 0,0025 s
-1
arasnda olmaldr. Paralel uzunluk dahilindeki gerinme hz mmkn
olduunca sabit tutulmaldr. Bu hz dorudan dzenlenemiyorsa, akma balamadan hemen nce gerilme
hz dzenlenerek sabitlenmeli ve akma tamamlanncaya kadar cihaza daha baka ayar yaplmamaldr.

Elastik aralktaki gerilme hz, hi bir durumda, izelge 3te verilen azam hzlar amamaldr.

10.2.2.3 st ve alt akma dayanm (R
eH
ve R
eL
)
Ayn deney srasnda her iki akma dayanm da tayin edilecekse, alt akma dayanmn tayin artlar Madde
10.2.2.2ye uygun olmaldr.

10.2.2.4 Orantsz uzama gerilmesi ve toplam uzama gerimesi (R
p
ve R
t
)
Gerilme hz izelge 3te verilen snrlar dahilinde olmaldr.

Plastik aralkta ve (orantsz uzama veya toplam uzama) gerimesine kadar kadar gerinme hz 0,0025 s
-1
i
gememelidir.

10.2.2.5 Deney cihaz gerinme hzn lme veya kontrol etme kapasitesine sahip deilse, akma
tamamlanncaya kadat izelge 3te verilen gerilme hzna edeer bir ekme kafas ayrlma hz
kullanlmaldr.

10.2.3 ekme dayanm (R
m
)
stenen akma dayanm/kalc uzamadaki gerilme zelliklerinin tayininden sonra, deney hz 0,008 s
-1
deerini
amayan bir gerinme hzna (veya edeeri ekme kafas ayrlma hzna) ykseltilebilir.

Malzemenin sadece ekme dayanmnn llmesi gerekiyorsa, deney hz btn deney boyunca 0,008 s
-1
i
amamaldr.

11 Kopmadan sonraki uzama yzdesinin (A) tayini

11.1 Kopmadan sonraki uzama yzdesi Madde 4.4.2de tarif edildii gibi tayin edilmelidir.

Bu amala, deney parasnn kopmu iki paras, eksenleri ayn hat zerinde olacak ekilde dikkatle bir
araya getirilir.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

9
Son l uzunluunu lerken kopmu paralarn uygun bir ekilde birbirlerine demesi iin gereken zen
gsterilmelidir. Kesit alan kk deney paralarnda ve dk uzama deerlerine sahip malzemelerde bu
zellikle nemlidir.

Kopmadan sonraki uzama (L
u
L
0
), znmesi yeterli bir cihazla 0,25 mm yaklamla tayin edilmeli ve en
yakn % 0,5e yuvarlanmaldr. Belirtilmi asgar uzama yzdesi % 5ten az ise, uzama tayin edilirken zel
nlemler alnmas tavsiye edilir (Ek Fye baknz).

Bu lme prensip olarak ancak kopma noktas ile en yakn lm iareti arasndaki mesafe ilk l
uzunluunun (L
0
) te birinden az deilse geerlidir. Bununla birlikte, kopmadan sonraki uzama belirtilmi
deere eit veya daha bykse, kopmann konumuna baklmakszn lme geerlidir.

11.2 Bir ekstansometre kullanarak kopmadaki uzamay lebilen cihazlarda, l uzunluklarn iaretlemek
gerekmez. Uzama, krlmadaki toplam uzama olarak llr, dolaysyla krlmadan sonraki uzama yzdesini
elde etmek iin elestik uzamay karmak gerekir.

Prensip olarak, bu lme ancak, kopma, ekstansometre l uzunluu (L
e
) ierisinde olursa geerlidir.
Kopmadan sonraki uzama yzdesi belirtilmi deere eit veya daha bykse, kopma kesitine baklmakszn
lme geerlidir.

Not Mamul standard belirli bir l uzunluu iin kopmadan sonraki uzama yzdesini belirlemise,
ekstansometre l uzunluu bu uzunlua eit olmaldr.

11.3 Uzama, verilen sabit bir uzunluk zerinden llmse, deneye balamadan nce zerinde
anlamaya varlm formller ve evrim cetvelleri kullanlarak (rnein EN ISO 2566-1 ve EN ISO 2566-
2deki gibi) bu lm orantl l uzunluuna evrilir.

Not Uzama yzdelerinin karlatrlmas ancak, l uzunluu veya ekstansometre l uzunluu, kesitin
ekil ve yzey alan ayn ise ya da orant katsays (k) ayn olduunda mmkndr.

11.4 Kopmann, Madde 11.1de belirtilen snrlarn dnda oluarak deney paralarnn reddedilmesinin
nne gemek iin Ek Gde tarif edildii gibi L
0
uzunluunun N eit blme ayrlmasna dayanan bir yntem
uygulanabilir.

12 Azam ykte toplam uzama yzdesinin (A
gt
) tayini
Yntem, bir ekstansometre ile elde edilmi yk uzama diyagram zerinde azam ykteki (L
m
) uzamay
belirlemekten ibarettir.

Azam ykteki toplam uzama yzdesi aadaki eitlikten hesaplanmaldr:

A
gt
=
e
m
L
L
x 100

Not 1 Azam ykte dz bir plato sergileyen baz malzemelerde azam ykteki toplam uzama yzdesi dz
platonun orta noktasnda llr.

Not 2 Elle yrtlen bir yntem Ek Hde tarif edilmitir.

13 Orantsz uzama gerilmesinin (R
p
) tayini

13.1 Orantsz uzama gerilmesi, yk uzama diyagramnda grafiin dz blmne nceden belirlenmi
orantsz uzama yzdesi, rnein % 0,2 uzaklkta paralel bir izgi izilerek belirlenir. Bu izginin eriyi kestii
nokta, istenen orantsz uzama gerilmesine karlk gelen yk verir. Orantsz uzama gerilmesi, bu ykn
deney parasnn ilk kesit alanna (S
0
) blnmesiyle bulunur (ekil 3e baknz).

Not 1 Ykuzama diyagram yeterli znrlkte izilmelidir.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

10
Ykuzama diyagramnn dz blm ak bir ekilde tanmlanmadndan, yeterince kesinlikte paralel izgi
izilmesini engelliyorsa, aadaki prosedr tavsiye edilir (ekil 6ya baknz).

Tahmin edilen kalc uzamadaki gerilme aldnda, yk, elde edilen ykn % 10una eit bir miktarda
azaltlr. Sonra yk, balangta elde edilen deeri ancaya kadar yeniden artrlr. stenen kalc uzamadaki
gerilmeyi elde etmek iin seyirme bklmnn (hysteresis loop) iinden geen bir doru izilir. Sonra, erinin
dzeltilmi orijininden, nceden belirlenmi orantsz uzama yzdesi miktarnda yatay eksen boyunca
llerek bu doruya paralel ikinci bir izgi izilir. Bu paralel izginin ykuzama erisini kestii nokta kalc
uzamadaki gerilmeye karlk gelen yk verir. Kalc uzamadaki gerilme, bu ykn deney parasnn ilk kesit
alanna (S
0
) blnmesiyle bulunur (ekil 6ya baknz).

Not 2 - Ykuzama diyagramnn dzeltilmi orijinini belirlemek iin birok yntem kullanlabilir.
Kullanlabilecek bir yntem, histeresis bklm ile belirlenen izgiye, doru ykuzama erisine
teet paralel bir izgi izmektir. Bu izginin yatay ekseni kestii nokta ykuzama diyagramnn
dzeltilmi orijinidir (elil 6ya baknz).

13.2 Bu zellik, otomatik cihazlar (mikroilemciler, vb.) kullanlarak ykuzama diyagram izmeksizin de
elde edilebilir. Ek Aya baknz.

14 Toplam uzama gerilmesinin (R
t
) tayini

14.1 Toplam uzama gerilmesi, ykuzama diyagram zerinde, dey eksene (yk ekseni) paralel ve
nceden belirlenmi toplam uzama yzdesi kadar mesafeden bir izgi izerek belirlenir. Bu izginin eriyi
kestii nokta istenen toplam uzama gerilmesine karlk gelen yk verir. Toplam uzama gerilmesi, bu ykn
deney parasnn ilk kesit alanna (S
0
) blnmesiyle bulunur (ekil 4e baknz).

14.2 Bu zellik, otomatik cihazlar kullanlarak ykuzama diyagram izmeksizin de elde edilebilir (Ek Aya
baknz).

15 nceden belirlenmi uzama gerilmesini (R
r
) dorulama yntemi
Deney paras 10 s 12 s sreyle nceden belirlenmi gerilmeye karlk gelen bir yke maruz braklr,
sonra yk kaldrlarak, nceden belirlenmi uzamann ilk l uzunluu iin belirtilmi uzama yzdesinden
byk olup olmad teyit edilir.

16 Kesit daralma yzdesinin (Z) tayini
Kesit daralma yzdesi (Z), Madde 4.7de verilen tarife uygun olarak tayin edilmelidir.

Deney parasnn kopmu iki paras, eksenleri ayn hat zerinde yer alacak ekilde dikkatle bir araya getirilir.
Kopmadan sonraki asgar kesit alan (S
u
) % 2 dorulukla llmelidir (Bden Eye kadar Eklere baknz). lk
kesit alannn yzdesi olarak ifade edilen (S
u
) alan ile ilk kesit alan (S
0
) arasndaki fark, toplam kesit
daralma yzdesini verir.

17 Deney raporu
3

Deney raporunda en azndan aadaki bilgiler bulunmaldr:
- Bu standardn numaras (TS 138 EN 10002-1 eklinde);
- Deney parasnn tantlmas;
- Belirtilmi malzeme, biliniyorsa;
- Deney parasnn tipi;
- Deney parasnn alnd yer ve yn, biliniyorsa;
- Deney sonular.

Btn metalik malzeme tipleri iin yeterli veri bulunmadndan, ekme deneyi ile tayin edilen farkl zellikler
iin belirsizlik deerlerini saptamak bugn iin mmkn deildir.


3
TSE Notu: Deney raporu yukarda verilen bilgilere ilveten TS EN ISO/IEC 17025teki bilgileri de ihtiva
edecek ekilde dzenlenebilir.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

11
Not 1 - Belirsizlik konusunda, bir grup elik ve alminyum alam zerinde yaplan lboratuvarlar aras
deneylerden elde edilen metrolojik parametrelerle ilikili belirsizliin tayini iin klavuz grevi gren
Ek Jye baknz.

Not 2 - Sonular en azndan aadaki hususlar gstermelidir:
- MPa cinsinden en yakn tam say olarak dayanm deerleri;
- % 0,5e kadar uzama yzdesi deerleri;
- % 1e kadar kesit daralma yzdesi deerleri;



Aklama
A Gerilme
B Uzama yzdesi

Not - Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e baknz.

ekil 1 - Uzamann aklamas



ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

12


Aklama
A Gerilme
B Uzama yzdesi
C Gei ekisi balangc

Not - Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e baknz.

ekil 2 - Farkl tipte eriler iin st ve alt akma dayanmlarnn aklanmas
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

13



Aklama
A Gerilme
B Uzama yzdesi


ekil 3 Orantsz uzama gerilmesi (R
p
)











ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

14

Aklama
A Gerilme
B Uzama yzdesi

Not - Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e
baknz.

ekil 4 Toplam uzama gerilmesi (R
t
)

Aklama
A Gerilme
B Uzama yzdesi




ekil 5 nceden belirlenmi uzama gerilmesi(R
r
)



Aklama
A Yk
B Uzama yzdesi
D R
p
ye karlk gelen yk
E Belirtilmi orantsz uzama

ekil 6 Toplam uzama gerilmesi,orantsz uzama
(R
p
)(Madde 13.1baknz)
Aklama
A Gerilme
B Uzama yzdesi



ekil 7 Akma noktas uzamas yzdesi(A
e
)
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

15





Aklama
A Gerilme
B Uzama

Not - Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e baknz.

ekil 8 - Azam yk (F
m
)

















ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

16





ekil 9 Tezghta ilenmi dikdrtgen kesitli deney paras (Ek Bye baknz)



















ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

17





Not 1 Deney paras balarnn ekli sadece yol gsterme amacyla verilmitir.

Not 2 Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e baknz.


ekil 10 Mamuln tezghta ilenmemi bir blmn kapsayan deney paralar (Ek Cye baknz)



















ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

18



Not - Deney paras balarnn ekli sadece yol gsterme amacyla verilmitir.


ekil 11 Orantl deney paralar (Ek Dye baknz)

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

19



Not - Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e baknz.

ekil 12 Bir boru parasn kapsayan deney paralar (Ek Eye baknz)


ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

20



Not 1 Deney paras balarnn ekli sadece yol gsterme amacyla verilmitir.

Not 2 Referans numaralarnn aklamas iin izelge 1e baknz.

ekil 13 Bir borudan kesilmi deney paras (Ek Eye baknz)




ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

21
Ek A
(Bilgi iin)

Bilgisayarla kontrol edilen ekme deneyi cihazlarnn kullanlmasna
ilikin tavsiyeler

A.1 Genel
Bu ek, bilgisayarla kontrol edilen ekme deneyi cihazlarnn kullanlmasna ilikin tavsiyeleri kapsamaktadr.
zellikle de yazlm ve deney artlarna ilikin uyulmas gereken tavsiyeleri ortaya koymaktadr.

Bu tavsiyeler tasarma, cihazn yazlmna ve geerliliine ve ekme deneyi yaplma artlarna ilikindir.

A.2 Terimler ve tarifler
Bu standardn amalar bakmndan aadaki terim ve tarif geerlidir.

A.2.1 Bilgisayarla kontrol edilen ekme deneyi cihaz
Deneyin kontrol ve gzlemlenmesi, lme ve verilerin ilenmesinin bilgisayarla yapld cihaz.

A.3 ekme deneyi cihaz

A.3.1 Tasarm
Cihaz, yazlm tarafndan ilenmeksizin analog sinyaller veren ktlar salayacak ekilde tasarmlanmaldr.
Bu tr ktlar salanamyorsa, imalt, nasl elde edildii ve yazlm tarafndan nasl ilendiine ilikin
bilgilerle birlikte ham saysal veriler vermelidir. Yk, uzama, sre ve deney parasnn boyutlarna ilikin bu
bilgiler temel SI birimleriyle verilmelidir. Cihazda deiiklie gidilmise, bu veriler gzden geirilip
dzeltilmelidir.

A.3.2 Veri toplama frekans
Her lme kanalnn mekanik ve elektronik band geniliklerinin frekans ve veri toplama frekans, llmesi
gereken zellikleri kaydedebilecek kadar yksek olmaldr.

rnein R
eH
i kaydetmek iin, aadaki eitlik asgar numune alma frekansn belirlemede kullanlabilir:

F
en az
=
q x R
eH

x 100 (A.1)

Burada;

F
en az
: Asgar numune alma frekans, s
-1
;
: Gerilme hz, MPa.s
-1
;
R
eH
: st akma dayanm, MPa;
q : Cihazn bal doruluk hatas (EN ISO 7500-1e gre)
dr.

Not 1 ( A.1) eitliinde R
eH
nin seilmesi, onun deney srasnda geici nitelikte olmasndan dolaydr.
Deneye tbi tutulan malzeme akma, zellii gstermiyorsa, kalc uzamadaki gerilme R
p0,2

kullanlmaldr.

Not 2 Cihazn, gerinme hz kontrol edilerek altrld hallerde gerilme hz, malzemenin elstiklik
modl gz nnde tutularak hesaplanmaldr.

A.4 Mekanik zelliklerin tayini

A.4.1 Genel
Cihazn yazlm aadaki zellikleri dikkate almaldr.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

22
A.4.2 st akma dayanm (R
eH
)
Madde 4.9.2.1de tanmland gibi R
eH
, kuvvetin en az % 0,5 azalmasndan nce ve % 0,05ten az olmayan
bir gerinim aralnda ykn daha nceki azam deeri amamas gereken blgedeki en yksek deere
karlk gelen gerilme olarak dnlmelidir.

A.4.3 Alt akma dayanm (R
eL
)
R
eL
Madde 4.9.2.2de tanmlanmtr. Bununla birlikte, deneyin verimlilii iin bir anma R
eL
deeri, ilk geici
etkileri dikkate almakszn R
eH
in ardndan

gelen ilk % 0,25 gerinme dahilinde en kk deer olarak
belirtilebilir. Bu yntem kullanldnda, deney raporunda bundan sz edilmelidir. R
eL
nin bu yntemle
tayininden sonra, deney hz Madde 10.1.3te belirtildii gibi artrlabilir.

Not Bu Madde sadece akma zellii gstermeyen malzemeler iin ve A
e
deerinin belirlenmesi
gerekmediinde geerlidir.

A.4.4 Orantsz uzama gerilmesi (R
p
) ve toplam uzama gerilmesi (R
t
)
Bu deerler (Madde 4.9.3 ve Madde 4.9.4e baknz) tesviye edilmi erinin iki noktas arasnda
enterpolasyon yaplarak tayin edilir.

A.4.5 ekme dayanm (R
m
)
ekme dayanm azam yke (F
m
) karlk gelen gerilmedir. Madde 4.9.1e baknz.

A.4.6 Krlmadaki uzama yzdesi (A
t
)

A.4.6.1 A
t
, ekil A.1deki kopmann tarifi dikkate alnarak tayin edilmelidir.

Kopma, iki lme noktas arasndaki yk daha nceki iki noktann deerinin 5 katndan fazla dp, ardndan
azam ekme dayanmnn % 3nden daha dk bir deere indiinde gereklemi saylr.

Aklama
Ardk lme noktalar (f = sabit)
b > 5 a
c < 0,03 F
en ok

1) Kopma (Madde 4.10a gre tarif edilmi)

ekil A.1 - Deney parasnn kopmasnn aklamasnn ematik gsterilii
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

23
A.4.6.2 Kopma gerekleinceye kadar ekstansometre kullanlmaya devam edilirse (Madde 11.2ye baknz)
ekil A.1deki 1 Noktas kaydedilir.

A.4.6.3 Kopma gereklemeden ekstansometrenin kullanmna son verilirse, o zaman ekstansometrenin
uzaklatrlmas ile kopma arasndaki ilve uzamay tayin etmek iin ekme kafalarnn yer deitirmesinin
kullanlmasna izin verilir.

A.4.7 Akma noktas uzamas yzdesi (A
e
)
A
e
nin tayini iin kullanlan bir yntem, yk-uzama diyagramnda akma noktas uzamasnn balangcn ve
bitiini tanmlayan iki noktann deerlendirilmesine dayanr (ekil 7deki Referans No 15e baknz).
Balang, eimin sfr olduu ve yatay bir izgiyle temsil edildii bu noktadadr. Biti noktas iki izgi izilerek
belirlenir, birincisi, sfr eimin son noktasndan izilen yatay bir izgi, ikincisi mmkn olduunca dnm
noktasna yakn olmak zere gerinme sertlemesi ksmna teet bir izgi. Bu iki izginin kesiim noktas
akma noktas uzamasnn bitiini temsil eder.

A.4.8 Azam ykte toplam uzama yzdesi (A
gt
)
A
gt
deeri, Madde 4.4.2de tarif edildii gibi (ekil 1deki Referans No 17ye baknz) akma noktas
olgusunundan sonra makul lde yumuam olan gerilme-gerinim erisinin en st noktasna karlk gelen
uzama olarak dnlmelidir.

Not 1 nc dereceden polinoma gre regresyon tavsiye edilir.

Not 2 Baz metalik malzemeler de (rnein ift haddelenmi kalay levhas veya rntgen nlarna tutulmu
yap elikleri gibi souk ekillendirilmi malzemeler) azam yk her zaman boyun oluumunun
balangcnda olumaz. Bu durumda, A
gt
yi hesaplamak iin Boyunlama-gerinimi kullanlabilir.

A.4.9 Elastik aralkta eri eiminin llmesi
Bilinmeyen nitelikteki deney paralar iin yntemin geerli olabilmesi iin kullanlan yntemin, mamul
standardnda tarif edilmedike ya da ilgili taraflar arasnda anlamayla kabul edilmedike, nceden
belirlenmi gerinme snrlarna dayanmamas gerekir.

Kayan paralarn hesaplanmasna dayanan yntemlerin en uygun yntemler olduu kabul edilir.
Parametreler unlardr:

- Kayan parann uzunluu (kullanlan noktalarn says);
- Erinin eimini tanmlamak iin referans olarak seilen eitlik.

Not Yk-uzama diyagramnn dz ksm aka tanmlanmamsa Madde 13.1e bavurulur.

Elastik aralktaki eri eimi, aadaki artlarn karland araln ortalama eimine karlk gelir:

- Kayan paralarn eimi sabittir;
- Bu aralk temsili aralktr.

Her halkrda, araln snrlarnn kullanc tarafndan seilmesi tavsiye edilir, bylelikle elstik aralkta eri
eimindeki anlamsz deerlerden saknmak mmkn olabilir.

Bu ynteme ve kabul edilebilir baka yntemlere bibliyografik atflar Kaynaklarda verilmitir (|1| - |14|).

A.5 Cihazn yazlmnn geerlilii
eitli malzeme zelliklerini belirlemek iin kullanlan deney sistemlerinin verimlilii, analog veya saysal
verilerin grafiinden inceleyerek/hesaplayarak geleneksel tarzda tayin edilen sonularla karlatrlarak
kontrol edilebilir. Cihazn g eviricilerinden veya ykselticilerinden dorudan elde edilen veriler, cihazn
bilgisayarnn hesaplad sonularlara en azndan e deer frekans bant geniliine, numune alma
frekansna ve belirsizliine sahip cihazlar kullanlarak toplanmal ve ilenmelidir.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

24
Bilgisayarla tayin edilen deerler ile ayn deney paras zerinde analog aralarla tayin edilen deerler
arasndaki fark kkse, cihazn bilgisayar ilemcisinin verimliliine gvenilebilir. Bu tr farklarn kabul
edilebilirliini deerlendirmek iin benzer be adet deney paras deneye tbi tutulmal her zellik iin
ortalama farklar izelge A.1de gsterilen snrlar iinde yer almaldr.

Not 1 - Bu prosedr, ancak belirli deney paras biimleri iin malzeme zellikleri, deneye tbi tutulan
malzeme ve deney artlar cihaza uygunsa geerlidir. Bu prosedr deneye tbi tutulan malzeme
zelliklerinin doru ya da amaca uygun olduu konusunda hibir gvence vermez.

Not 2 - Baka, rnein bilinen malzemelerden belirli bir kalite gvencesiyle elde edilmi bir dizi verinin
yklenmesi gibi yntemler kullanlrsa, bu veriler yukarda sz edilen ve izelge A.1'de verilen
artlar karlamaldr.

izelge A.1 Gvenilirliin denenmesi iin artlar

D
a
s
a

Parametre
Greceli
b
Mutlak
b
Greceli
b

Mutlak

b

R
p0,2

R
p1

R
eH

R
eL

R
m

A
% 0,5
% 0,5
% 1
% 0,5
% 0,5
2 MPa
2 MPa
4 MPa
2 MPa
2 MPa
% 2
% 0,35
% 0,35
% 0,35
% 0,35
% 0,35
2 MPa
2 MPa
2 MPa
2 MPa
2 MPa
% 2
a
D =

=
n
i
i
D
n
1
1
;

s =

n
i
i
D D
n
1
2
) (
1
1


Burada;
D
i
: Elle deerlendirme sonucu (H
i
) ile bilgisayar deerlendirmesi sonucu (R
i
) arasndaki fark (D
i
= H
i
- R
i
);
n : Bir numuneden alnan birbirine zde deney paras says ( 5 );
H : Elle deerlendirme sonucu;
R : Bilgisayar deerlendirmesi sonucu
dur.
b
: Mutlak ve greceli deerlerin en yksei dikkate alnmaldr.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

25
Ek B

nce mamullerde kullanlan deney paras tipleri: Saclar, eritler ve
kalnl 0,1 mm ile 3 mm arasnda olan yasslar

Not - Kalnl 0,5 mm'nin altnda olan mamuller iin zel nlemlere bavurulmaldr.

B.1 Deney paras ekli
Genel olarak deney paralarnn kavranan ular paralel uzunluklarndan daha genitir. Paralel uzunluk (L
c
)
ulara yarap en az 20 mm olan bir gei kavisiyle bal olmaldr. Bu ularn genilii en az 20 mm olmal
ve 40 mm'yi amamaldr.

Anlamayla, deney paras yan kenarlar birbirine paralel bir erit de olabilir. Genili 20 mm veya daha az
olan mamullerde deney parasnn genilii mamuln geniiliiyle ayn olabilir.

B.2 Deney parasnn boyutlar
Paralel uzunluk L
0
+
2
b
'den az olmamaldr.
Anlamazlk durumunda, malzeme boyutu yetersiz olmadka, her zaman L
0
+ 2 b uzunluu kullanlmaldr.

Paralel kenarl deney parasnn geniliinin 20 mm'den az olmas halinde ve mamul standardnda aksi
belirtilmedike, ilk l uzunluu (L
0
) 50 mm olmaldr. Bu tip deney paras iin, kavrama noktalar
arasndaki serbest uzaklk L
0
+ 3b'ye eit olmaldr.

Boyutlar izelge B.1'de verilen iki tip orantsz deney paras vardr.

Her tip deney parasnn boyutlarn llerken izelge B.2'de verilen toleranslar geerlidir.

Genilii, mamuln geniliiyle ayn olan deney paralarnda, ilk kesit alan (S
0
) deney parasnn llen
boyutlar esas alnarak hesaplanmaldr.

izelge B.2'de verilen tezghta ileme toleranslarna ve boyut toleranslarna uymak kouluyla deney
parasnn geniiliini deney srasnda lmekten kurtulmak iin deney parasnn anma genilii
kullanlabilir.

izelge B.1 - Deney paralarnn boyutlar

ller mm'dir

Deney paras
tipi
Genilik

b
lk l
uzunluu
L
0

Paralel
uzunluk
L
c

Paralel kenarl deney paralar iin
kavrama noktalar arasndaki serbest
uzaklk
1 12,5 1 50 75 87,5
2 20 1 80 120 140

izelge B.2 Deney parasnn genilik toleranslar
ller mmdir.
Deney parasnn anma genilii leme tolerans
a
ekil tolerans
b

12,5 0,09 0,043
20 0,105 0,052
a
EN 20286-2ye gre js 12 toleranslar. Bu toleranslar, ilk kesit alan (S
0
) anma deeri, kesit alan
llmeden hesaplamaya dahil ediliyorsa geerlidir.
b
EN 20286-2ye gre IT 9 toleranslar. Deney parasnn paralel uzunluu (L
c
) boyunca genilik lmleri
arasndaki azam sapma.


ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

26
B.3 Deney paralarnn hazrlanmas
Deney paralar, malzemenin zelliklerini etkilemeyecek tarzda hazrlanmaldr. Kesme veya presleme
nedeniyle sertlemi blgeler tezghta ilenerek yok edilmelidir.

ok ince malzemeler iin, eit genilikte eritler kesilmesi ve aralarna kesme yana direnli kt koyarak
bir demet yaplmas tavsiye edilir. Nihai boyuttaki deney parasn elde etmek zere tezghta ilemeden
nce her kk erit demetinin her iki yanna daha kaln birer erit konmas tavsiye edilir.

Madde B.2de verilen deerler, rnein 12,5 mmlik bir anma genilii iin 0,09 mm, ilk kesit alan (S
0
)
lmeksizin hesaba dahil edilecekse, hibir deney parasnn geniliinin aada verlen iki deerin dnda
olamayaca anlamna gelir.

12,5 mm + 0,09 mm = 12,59 mm

12,5 mm 0,09 mm = 12,41 mm.

B.4 lk kesit alannn (S
0
) tayini
lk kesit alan, deney parasnn boyutlarndan hesaplanmaldr.

lk kesit alann hesaplamadaki hata % 2yi gememelidir. Bu hatann byk blm normal olarak kalnlk
lmnden kaynaklandndan, genilik lmndeki hata % 0,2yi amamaldr.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

27
Ek C

Tel, ubuklar ve ap veya kalnl 4 mmyi gemeyen profiller iin
deney paras tipleri

C.1 Deney parasnn ekli
Deney paras genellikle mamuln tezghta ilenmemi bir ksmndan ibarettir (ekil 10a baknz).

C.2 Deney parasnn boyutlar
lk l uzunluu (L
0
) 200 mm 2 mm veya 100 mm 1 mm alnmaldr. Cihazn kavrama noktalar
arasndaki mesafe, bu mesafenin L
0
ya eit alnmasn gerektiren kk apl teller dnda, en azndan L
0
+
50 mm, bir baka deyile 250 mm ve 150 mm olmaldr.

Not Kopmadan sonraki uzama uzama yzdesinin hesaplanmas gerekmeyen durumlarda kavrama
noktalar arasndaki mesafe en az 50 mm olabilir.

C.3 Deney paralarnn hazrlanmas
Mamul kangal halinde verilmise, dzeltirken dikkat gsterilmelidir.

C.4 lk kesit alannn (S
0
) tayini
lk kesit alan (S
0
) % 1 dorulukla tayin edilmelidir.

Dairesel kesitli mamuller iin, ilk kesit alan birbirine dik iki ynde yaplan lmlerin aritmetik ortalamasndan
hesaplanabilir.

lk kesit alan bilinen bir uzunluk ve ktleden de hesaplanabilir.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

28
Ek D

Kalnl 3 mm veya daha byk saclar veya yasslar ve tel, ubuklar ve
ap veya kalnl 4 mmden byk profillerde kullanlan deney paras
tipleri

D.1 Deney parasnn tipi
Genel olarak deney paralar tezghta ilenir ve paralel uzunluk bir gei kavisiyle deney cihaznn kavrama
dzeneine uymak iin herhangi bir ekilde olabilecek olan kavranan ulara balanr (ekil 11e baknz).
Kavranan ularla paralel uzunluk arasndaki gei kavsinin yarap aadaki gibi olmaldr:

- Silindirik deney paralar iin (d ap olmak zere) 0,75 d;
- Prizmatik deney paralar iin 12 mm.

Profiller, ubuklar, vb. gerekiyorsa ilenmeden deneye tbi tutulabilir.

Deney parasnn kesit alan daire, kare, dikdrtgen veya zel durumlarda baka bir ekilde olabilir.

Dikdrtgen kesitli deney paralar iin genilik-kalnlk orannn 8:1 olmas tavsiye edilir.

Genel olarak tezghta ilenmi deney paralarnn paralel uzunluunun ap 4 mmden az olmamaldr.

D.2 Deney parasnn boyutlar

D.2.1 Tezghta ilenmi deney parasnn paralel uzunluu
Paralel uzunluk (L
c
) en azndan aadaki uzunluklarda olmaldr:

L
0
+
2
d
, daire kesitli deney paralar iin;
L
0
+ 1,5
0
S , prizmatik deney paralar iin.

Anlamazlk durumunda, yetersiz malzeme bulunmadka deney parasnn tipine bal olarak L
0
+2d veya
L
0
+ 2
0
S uzunluu kullanlmaldr.

D.2.2 Tezghta ilenmemi deney parasnn uzunluu
Cihazn kavrama noktalar arasndaki serbest uzunluk, l uzunluunun kavrama noktalarndan makul bir
uzaklkta olmasna yetecek kadar olmaldr.

D.2.3 lk l uzunluu (L
0
)

D.2.3.1 Orantl deney paralar
Genel kural olarak, ilk l uzunluu (L
0
) ile ilk kesit alan (S
0
) arasnda aadaki eitlik bulunduunda, bu
deney paras orantl deney parasdr:

L
0
= k
0
S

Daire kesitli deney paralar tercihen izelge D.1de verilen boyutlarda olmaldr.








ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

29
izelge D.1 Daire kesitli deney paralar

k
ap


d
mm
lk kesit alan
S
0


mm
2

lk l
uzunluu
L
0
= k
0
S
mm
Asgar
paralel
uzunluk
L
c

mm
Toplam uzunluk


L
t

mm
5,65
20 0,15

10 0,075
5 0,040
314

78,5
19,6
100 1,0

50 0,5
25 0,25
110

55
28
Deney paralarnn sabitlenme
metoduna bal
Cihaz kelepeleri
Prensip olarak:
L
t
> L
c
+2d veya 4 d

D.2.3.2 Orantsz deney paralar
Mamul standardnda belirtilmise orantsz deney paralar kullanlabilir.

Paralel uzunluk (L
c
), L
0
+ b/2den ksa olmamaldr. Anlamazlk durumunda, yetersiz malzeme
bulunmadka L
c
= L
0
+b/2 uzunluu kullanlmaldr.

izelge D.2 baz tipik deney paralarnn ayrntlarn vermektedir.

izelge D.2 Tipik deney paralarnn boyutlar

Anma genilii
b
mm
lk l uzunluu
L
0

mm
Paralel uzunluk (Lc)
en az
mm
Yaklak toplam uzunluk
L
t
mm
40
25
20
200
200
80
225
225
90
450
450
300

D.3 Deney paralarnn hazrlanmas
Tezghta ilenmi deney paralarnn enine boyutlar izelge D.3te verilmitir.

Bu toleranslarn uygulanmasna ilikin bir rnek aada verilmitir:

a) leme toleranslar

izelge D.3te verilen deerler, rnein 10 mmlik bir anma ap iin 0,075 mm, ilk kesit alan (S
0
)
lmeksizin hesaba dahil edilecekse, hibir deney parasnn geniliinin aada verlen iki deerin dnda
olamayaca anlamna gelir.

10 mm + 0,075 mm = 10,075 mm

10 mm 0,075 mm = 9,925 mm.

b) ekil toleranslar

izelge D.3te verilen deer, yukarda verilen ilem artlarn karlayan 10 mm anma apna sahip bir deney
parasnn, llen en kk ve en byk aplar arasndaki sapmann 0,04 mmyi amamas gerektii
anlamna gelir.

Sonu olarak, bu deney parasnn en kk ap 9,99 mm ise, en byk ap 9,99 + 0,04 = 10,03 mmyi
gememelidir.







ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

30
izelge D.3 Deney paralarnn enine boyutlarna ilikin toleranslar

Ad
Anma enine
boyutu,mm
Anma boyutu ileme
toleranslar
a
,mm
ekil toleranslar,mm
3 0,05 0,025
b

3
6
0,06
0,03
b

> 6
10
0,075
0,04
b

> 10
18
0,09
0,04
b

Tezghta ilenmi daire
kesitli deney paralarnn
ap
> 18
30
0,105
0,05
b

Drt yz ilenmi
dikdrtgen kesitli deney
paralarnn enine
boyutlar
Daire kesitli deney paralarnn aplaryla ayn
toleranslar
3 0,14
c

3
6
0,18
c

> 6
10
0,22
c

> 10
18
0,27
c

> 18
30
0,33
c

Sadece iki yz ilenmi
dikdrtgen kesitli deney
paralarnn enine
boyutlar
> 30
50
0,39
c

a
EN 20286-2ye gre js 12 toleranslar. Bu toleranslar, ilk kesit alan (S
0
) anma deeri, kesit alan
llmeden hesaplamaya dahil ediliyorsa geerlidir.
b
IT 9 toleranslar. Deney parasnn paralel uzunluu (L
c
) boyunca genilik lmleri arasndaki
azam sapma.
c
IT 13 toleranslar. Deney parasnn paralel uzunluu (L
c
) boyunca genilik lmleri arasndaki
azam sapma.

D.4 Kesit alan (S
0
) tayini
Anma ap, izelge D.3te verilen toleranslar karlayan daire kesitli deney paralarnn ilk kesit alann
hesaplamada kullanlabilir. Baka ekillerdeki deney paralar iin ilk kesit alan, her boyutta % 0,5i
amayan hatalarla llen uygun boyutlardan hesaplanabilir.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

31
Ek E

Borularda kullanlan deney paras tipleri

E.1 Deney parasnn ekli
Deney paras, belirli uzunlukta kesilmi bir boru paras, borudan enine veya boyuna ynde kesilmi ve
borunun kalnlna sahip erit (ekil 12 ve ekil 13e baknz) ya da borunun cidarndan tezghta ilenmi
daire kesitli bir paradan ibarettir.

lenmi enine, boyuna veya daire kesitli deney paralar, et kalnl 3 mmnin altnda olan borular iin Ek
Bde, et kalnl 3 mm ve zerinde olan borular iin Ek Dde verilmitir. Uzunlamasna erit genellikle et
kalnl 0,5 mmden daha fazla olan borular iin kullanlr.

E.2 Deney parasnn boyutlar

E.2.1 Boru paras
Boru paras her iki utan birer tkala kapatlabilir. ki tkatan her biri ile en yakn l iareti arasndaki
serbest uzunluk D/4ten fazla olmaldr. Anlamazlk halinde, yeterli malzeme olduu srece D deeri
kullanlmaldr.

Tkacn, cihazn kavrama elemanlarndan l iaretleri ynnde knt yapan uzunluu D deerini
amamal ve ekli, l uzunluu deformasyonuna etki etmemelidir.

E.2.2 Boyuna veya enine erit
Boyuna eritlerin paralel uzunluklar (L
c
) dzletirilmemelidir, ancak kavranan ular cihazn kavrama
elemanna uygun olarak dzletirilebilir.

Ek B ve Ek Dde verilenlerin dnda enine veya boyuna deney paras boyutlar, mamul standardnda
belirtilebilir.

Enine deney paralarn dzletirirken zel nlemler alnmas gerekir.

E.2.3 Boru cidarndan tezghta ilenerek hazrlanm daire kesitli deney paras
Deney paralar alma usul mamul standardnda belirtilmitir.

E.3 lk kesit alannn (S
0
) tayini
Deney parasnn ilk kesit alan % 1 yaklamla belirlenmelidir.

Boru parasnn veya enine ya da boyuna eritlerin ilk kesit alan deney parasnn ktlesinden, llen
uzunluundan ve younluundan bulunabilir.

Enine veya boyuna eritlerden ibaret bir deney parasnn ilk kesit alan (S
0
), aadaki eitlikten
hesaplanabilir:

S
0
= ( ) | |
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
+
a D
b a D
b a D
b
D
b D
b D
b
2
arcsin
2
2
2
4
arcsin
4
) (
4
2
2 / 1
2 2
2
2 / 1 2 2


Burada;

a : Borunun et kalnl;
b : eridin ortalama genilii;
D : Borunun d ap
dr.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

32
Boyuna deney paralar iin aadaki basitletirilmi eitlik kullanlabilir:

D
b
< 0,25 olduunda, S
0
= ab
(

+
) 2 ( 6
1
2
a D D
b


D
b
< 0,17 olduunda, S
0
= ab.

Boru paralarnda ilk kesit alan (S
0
) aadaki gibi hesaplanabilir:

S
0
= a (D-a).
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

33
Ek F
(Bilgi iin)

Belirtilmi deer % 5ten kkse, kopmadan sonraki uzama yzdesinin
hesaplanmas

Belirtilmi deer % 5ten kkse, kopmadan sonraki uzama yzdesii llrken nlemler alnmaldr.

Tavsiye edilen metotlardan biri aadaki gibidir:

Deneye balamadan nce, paralel uzunluun ularndan birine yakn bir yere kk bir iaret konur. l
uzunluuna ayarlanm bir pergel kullanarak, iaret merkez olmak zere bir yay izilir. Kopmadan sonra,
kopmu deney paralar bir tertibata yerletirilmeli ve lme ii tamamlanncaya kadar paralar bir arada
sabit tutmak iin, tercihen bir vida vastasyla zerlerine eksenel ynde basn uygulanmaldr. lk merkez
noktasndan ayn yarapl ikinci bir yay izilmeli ve lme yapabilen bir mikroskopla veya uygun bir cihazla
iki yay izgisi arasndaki mesafe llmelidir. nce iziklerin daha kolayca grnmesini salamak iin, deneye
balamadan nce deney parasna uygun bir boya tatbik edilebilir.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

34
Ek G
(Bilgi iin)

lk lm uzunluunun alt blmlere ayrlmasndan sonra uzama
yzdesinin hesaplanmas

Kopma konumunun Madde 11.1deki koullara uymamas nedeniyle deney paralarnn reddedilmesinin
nne gemek iin, anlamayla aadaki yntem kullanlabilir:

a) Deneyden nce, ilk l uzunluu (L
0
), N eit paraya blnr;
b) Deneyden sonra, ksa para zerindeki l iaretini gstermek zere X, uzun para zerindeki iareti
gstermek iin, kopma noktasndan itibaren X kadar mesafede Y sembol kullanlr

X ile Y arasndaki aralklarn says n ise, kopmadan sonraki uzama aadaki gibi belirlenir:

1) N-n ift say ise (ekil G.1 a)ya baknz), X ile Y arasndaki mesafe ve Ynin
2
n N
kadar uzandaki Z
ile Y arasndaki mesafe llr.

Kopmadan sonraki uzama yzdesi aadaki eitlikle llr:

A =
0
0
2
L
L YZ XY +
x 100
2) N-n tek say ise (ekil G.1 b)), X ile Y arasndaki mesafe ve Yden
2
1 n N
ve
2
1 + n N
uzaktaki Z ve
Z noktalarna kadar olan mesafeler llr.

Kopmadan sonraki uzama yzdesi aadaki eitlikle llr:

A =
0
0
" '
L
L YZ YZ XY + +
x 100
























ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

35


b) N-n bir tek saydr.

Not Deney paras balarnn ekli sadece yol gsterme amacyla verilmitir.

ekil G.1 Kopmadan sonra uzama yzdesi lmeye rnekler.











a) N-n bir ift saydr.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

36
Ek H
(Bilgi iin)

ubuk, tel ve filmain gibi uzun mamuller iin azam ykte toplam yzde
uzamann tayini iin manuel metot

Madde 12de tanmlanan ekstansometre metodu yerine aadaki manuel metot kullanlabilir. Anlamazlk
durumunda ekstansometre metodu kullanlmaldr.

Metot, azam ykteki toplam uzama yzdesinin hesapland azam ykteki orantsz uzama yzdesinin,
ekme deneyinde kopan deney parasnn uzun ksmnn zerinde hesaplanmasndan ibarettir.

Deneyden nce, lme uzunluu zerinde eit aralkl iaret konur; birbirini izleyen 2 iaret rasndaki mesafe,
ilk lme uzunluunun (L
0
) bir kesri kadardr. lk lme uzunluunun (L
0
) iaretlenmesi 0,5 mm dorulukla
yaplmaldr. Toplam uzama yzdesinin miktarna bal olan bu uzunluk mamul standardnda belirtilmelidir.

Kopmadan sonraki son l uzunluu (L
u
), koparlan deney parasnn uzun ksm zerinde 0,5 mm
yaklamla llmelidir.

lmn geerli olmas iin, aadaki hususlara uyulmaldr:

- lme blgesinin snrlar kopan kesitten en az 5 d mesafede ve kavrama noktasndan en az 2,5 d
mesafede olmaldr;
- lme uzunluu en az mamul standardnda belirtilen deere eit olmaldr.

Azam ykteki orantsz uzama yzdesi, aadaki eitlikle hesaplanr:

A
g
=
0
0 u
L
L L

X 100

Azam ykteki uzama yzdesi, aadaki eitlikle hesaplanr:

A
gt
= A
g
+
E
R
m
X 100
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

37
Ek J
(Bilgi iin)

ekme deneyinin kesinlii ve lme belirsizliinin tahmini

J.1 Giri
Bu ek, ekme dayanm bilinen bir malzemeyle bu standart kullanlarak yaplan lmelerin belirsizliini
tahmin iin bir klavuz grevi grr. Bu yntem iin mutlak bir belirsizlik ifadesi vermenin olanakszl
ortadadr, nk belirsizlik ifadesinde hem malzemeye bal hem de malzemeden bamsz katklar sz
konusudur. Bu yzden, lmenin belirsizliini hesaplamadan nce malzemenin gerilme veya gerinme hzna
kar ekme tepkisi konusunda bilgi edinmek gerekir.

lme belirsizliinin hesab iin deney ve kalibrasyon standardlarnda temel alnm olan hata envanteri
kavramn kullanan bir yaklam bir baka yerde |5| sunulmu ve daha sonra ISO 6892nin (1998) |6| temeli
olmak zere geniletilmitir. Bu ek, ISO TAG4 |7|te oluturulan klavuzda ana hatlar verilen lme
belirsizliini hesaplama yaklamn daha da gelitirmek amacyla yeniden gzden geirilmitir.

Bir ekme deneyinden elde edilen sonularn kesinlii deneye tbi tutulan malzeme, deney parasnn
geometrisi ve ilenmesi, deney cihaz, deney ilemleri ve belirtilmi malzeme zelliklerini hesaplama
yntemleriyle ilikili faktrlere baldr. deal olarak, aadaki tm faktrler dikkate alnmaldr:

Deney paras boyutlarnn, l uzunluu iaretlerinin, ekstansometre l uzunluunun llmesi ;

Ykn ve uzamann llmesi;

Deneyin btn aamalarndaki scaklklar ve yk uygulama hzlar;

Deney parasn kavrama yntemi ve uygulanan ykn ekseni;

Deney cihaznn zellikleri (esnemezlik, tahrik tarz, altrma yntemi ve kontrol)

ekme zelliklerini tayinle ilgili insan ve yazlm hatalar;

Bir arjn rnlerinden elde edilmi ayn ilemlerden gemi partide bile mevcut olan homojensizlik.

Uygulamada, mevcut standardn art ve toleranslar, btn etkilerin llmesine izin vermemektedir.
Bununla birlikte, sanayi lboratuvarlarndaki artlara yakn artlarda elde edilen sonularn toplam
belirsizliini tayin etmek iin lboratuvarlar aras deneyler kullanlabilir, ancak bu deneyler malzemenin
homojensizliiyle ilgili etkileri deney yntemine verilebilecek etkilerden ayrt etmez.

Farkl malzemeler, rnein gerinme ve gerilme hz gibi baz belirtilmi kontrol parametrelerine farkl tepkiler
verdiinden, btn malzemeler iin bir tek lme belirsizlii deeri hesaplanmasnn olanakszl gzden
karlmamaldr |5|. Burada sunulan belirsizlik envanterine, EN 10002-1e uygun olarak deney yapan bir
lboratuvar iin lme belirsizliinin st snr olarak baklabilir, nk bir lboratuvarn gerekte baz deney
parametrelerini standardn gerektirdiinden daha iyi kontrol etmesi mmkndr , rnein deney standard EN
10002-1 ykn % 1 yaklamla llmesini art koarken lboratuvarda (Snf 0,5 cihazlarla) % 0,5
hassasiyele llebilir. Deney sonularnn toplam dalmn deerlendirirken, malzemenin homojen
olmayndan kaynaklanan dalma, lmenin belirsizlii de ilve edilmelidir. Analize karlatrma
yntemleriyle istatistiksel yaklam (ayn malzemenin farkl lboratuvarlar atarafndan srayla analiz edilmesi
gibi) sonularn dalmnn sebeplerini birbirinden ayrt etmemekle birlikte, ayn malzemeyi kullanan farkl
lboratuvarlar tarafndan benzer aralklarda llen ekme deerleri hakknda faydal bir gsterge grevi
grr. eitli karlatrma denemelerinin tipik sonular Madde J.5te verilmitir.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

38
J.2 GUM temelinde belirsizlik tahminine genel bir bak
lme belirsizliinin ifadesi iin klavuz (GUM) birok yetkili standard hazrlama kurumunca ortaklaa
hazrlanmtr; bu kurumlar unlardr: BIPM, IEC, IFCC, ISO, IUPAC, IUPAP ve OIML. Bu klavuza bu
noktadan itibaren ksaca GUM denilecektir. GUM, eitli kaynaklardan elde edilen belirsizlikleri bir araya
getiren 90 sayfay akn kapsaml bir belgedir. Karmak bir nitelikte olmas, ok sayda organizasyonu
GUMn basitletirilmi versiyonlarn hazrlamaya itmitir |8|, |9| ve |10|. Btn bu belgeler, belirsizlik
envanteri kavram temelinde lme belirsizliinin nasl tahmin edilecei konusunda klavuz grevi grr.
Bunlarn ayrntl tarifleri iin |11| ve |12|ye baknz.

J.3 ekme deneyi: Belirsizlik tahmini

J.3.1 Malzemeden bamsz parametreler
ekme deneyi iin eitli deney parametrelerinin toleranslar izelge J.1de verilmitir. Gerilme-gerinme
erisinin ekli nedeniyle, baz ekme zellikleri prensip olarak dierlerinden daha yksek bir kesinlikle
llebilir, rnein st akma dayanm R
eH
sadece yk ve kesit alan lmlerinin toleranslarna balyken,
kalc uzamadaki gerinme R
p
yk, gerinme (yer deitirme), l uzunluu ve kesit alanna baldr. Kesit
alan daralmas, Z konusunda, kopmadan nceki ve sonraki kesit alan toleranslar hesaba katlmaldr.

izelge J.1 EN 10002-1de belirtilen toleranslar kullanarak malzemeden bamsz parametreler temelinde
ekme deneyi iin lme belirsizlii

ekme zellikleri, % hata
Parametre
R
eH
R
eL
R
m
R
p
A Z
Yk
Gerinme (yer detirme)
l uzunluu, L
0
a

S
0

S
u

1
-
-
1
-

1
-
-
1
-

1
-
-
1
-

1
1
b

1
b

1
b

-

1
1
-
-



1
2
a
EN 10002-1e gre kalibre edilmi Snf 1 bir ekstansometre kullanlm olduu varsaymyla.

b
Kalc uzamadaki gerilmeyi (R
p
) belirlerken, % 1lik bir hata ar-tahmin kabul edilir. Hata, yk-uzama
diyagramnn eimine baldr ve aada hesaplanandan kesinlikle daha kktr. Nicel bir deerin
belirlenmesi, nicel deerin malzemeye bal olduu anlamna gelen, bilinen bir yk-uzama erisiyle
mmkndr.

GUMda iki tip belirsizlik kategorisi bulunur: Tip A ve Tip B. Tip A bir belirsizlik deerlendirmesi veri ilem iin
herhangi bir geerli istatistiksel ynteme dayanabilir. Tip B bir belirsizlik deerlendirmesi, bir standartta
belirtilen toleranslarn kullanlmas B Tip kategoriye uygun decek ekilde, baka ltlere dayandrlabilir.
ekme deneyi iin yukarda gsterilen tolerans, azam snr deerini temsil eder, bir baka deyile btn
deerler belirtilmi tolerans dahilinde, yani % 1 dahilinde yer almaldr; bylece dalm modeli GUMda
belirtilen dzgn olaslk dalmna karlk gelir; tek tek parametreler iin standart belirsizlik deerlerini
a/ 3 verir. Belirsizlii tam olarak deerlendirebilmek iin, kalibrasyon zincirinde kullanlan tm cihazlardaki,
rnein kuvvet lme cihazlarnn ve ekstansometre kalibratrlerindeki lmelerden kaynaklanan
belirsizlikler dahil btn olas belirsizliklerin hesaba katlmas gerekir. Uygulamada bu tr hata kaynaklar
ikinci dereceden etkilidirler ve bu belgenin amalar bakmndan GUMda ana hatlar verilen kavramlar
kullanlarak basitletirilmi bir yaklam benimsenmitir. Malzemeden bamsz parametrelerin bileik
belirsizlii, en kk kareler yaklamn kullanarak R
eH
, R
eL
, R
m
ve A iin 33 , 0 33 , 0 + = % 0,81, R
p
iin
33 , 0 33 , 0 33 , 0 + + = % 1,15dir. izelge J.1deki dipnot bye baknz.

J.3.2 Malzemeden bamsz parametreler
Oda scaklnda ekme deneyleri iin, malzemenin gerinme hz (veya gerilme hz) kontrol parametrelerine
verdii yanta nemli lde bal olan ekme zellikleri R
eH
, R
eL
ve R
p
dir. ekme dayanm R
m
de gerinme
hzna baldr, bununla birlikte uygulamada R
p
den ok daha yksek bir gerinme hznda tayin edilir ve
abuk gerinme hz deiimlerine genellikle az duyarldr.

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

39
Prensip olarak, toplam belirsizlik envanterini hesaplamadan nce, gerinme hz tepkilerinin belirlenmesi
gerekir. Baz snf malzemeler iin belirsizlii hesaplamada baz snrl veriler ve aadaki rnekler
kullanlabilir.

Malzemelerin EN 10002-1de belirtilen gerinme hz aralndaki tepkisini tayin etmede kullanlan veri
gruplarna tipik bir rnek ekil J.1 ve ekil J.2de gsterilmi ve baz malzemelerin gerinme hz kontrolnde
llen kalc uzamadaki gerilimesiyle ilgili zet bilgi izelge J.2de verilmitir. Bir dizi gerinme hz altnda
llen eitli eliklerle ilgili veriler daha nce bir seminer sunumunda verilmitir |13|.

Edeer tolerans (a), verilere uygun basit bir en kk kareler yntemi kullanlarak, llen verilere
dayandrlm olduundan, GUMa gre hangi belirsizlik dalm modelinin uygun olduuna kara verilmesi
gerekir. Modelin, st ve alt snrlar a
+
ve a
-
olan normal bir dalm olduu varsaylrsa, en iyi miktar tahmini
(a
+
+ a
-
)/2 olur ve miktarn a
+
aralnda olmasndansa a
-
aralnda olmas 3te 2 ansa (bir baka deyile %
67 ihtimal) sahiptir; o zaman belirsizlik U = a olur.

Not htimalin % 50 olduu varsaylacak olursa, o zaman U = 1,48 a olur (|10|a baknz).

izelge J.2 EN 10002-1de izin verilen gerinme hz aralnda kalc uzamadaki gerilmenin oda
scaklndaki deiimi

Malzeme Anma bileimi R
p0,2

Ortalama deer


MPa
Kalc uzamadaki
gerilme
Gerinme hz
Tepkisi
%
Edeer
tolerans


%
Ferritik elik

Boru elii

Levha elik (S275)

Ostenitik elik

Paslanmaz elik

Nikel esasl alamlar

NiCr20Ti

NiCrCoTiAl25-20



Cr-Mo-V-Fe (kalan)

C-Mn- Fe (kalan)



17Cr, 11Ni- Fe (kalan)



18Cr, 5Fe, 2Co- Ni (kalan)

24Cr, 20Co, 3Ti, 1,5Mo,
1,5Al-Ni (kalan)


680

315



235



325

790


0,1

1,8



6,8



2,8

1,9


0,05

0,9



3,4



1,4

0,95

J.3.3 Bileik standard lme belirsizlii
izelge J.2de verilen standardda belirtilen gerinme hz aralnda izin verilen kalc uzamadaki gerilmenin
malzemeye bal tepkisi, izelge 1de belirtilen malzemeden bamsz parametrelerden tretilen standard
belirsizliklerle birletirilerek izelge J.3te gsterildii gibi eitli malzemeler iin bileik standart belirsizlii
verir.

Bu analizin amac bakmndan, standartta izin verilen gerinme hz aralnda kalc uzmadaki gerinmede
grlen deiimlerin toplam deeri, ikiye blnm ve edeer bir tolerans olarak ifade edilmitir;
paslanmaz elikler kalc uzamadaki gerilme, izin verilen gerinme hz aralnda % 6,8 orannda deiiklik
gsterbilir; bu da % 3,4lk bir toleransa karlk gelir. Bu deer 3 e, yani 1,963e blnr ve kare
ortalamalarnn kare kk yntemi kullanlarak malzemeden bamsz parametrelerin bileik standart
belirsizliine ilve edilir.

U
c
=
2 2
96 , 1 15 , 1 + = 17 , 5 = % 2,3

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

40
J.3.4 Geniletilmi belirsizlik
ISO TAGA Guidea |7| uygun olarak, toplam geniletilmi belirsizlik, bileik standart belirsizliin emniyet
faktr k ile arplmasyla elde edilir. % 95 gvenilirlik seviyesinde k = 2 olup karl olan geniletilmi
belirsizlikler de izelge J.3te verilmitir.

izelge J.3 - EN 10002-1e gre belirlenmi oda scaklnda kalc uzamadaki gerilme iin bileik standart
lme belirsizlii

Malzeme
Malzemeden
bamsz
parametrelerden
gelen standart
belirsizlik
%
Malzemeye baml
standart belirsizlik



%
Bileik standart
belirsizlik



%
% 95
gvenilirlik
seviyesinde
geniletilmi
belirsizlik
%
Ferritik elik

Boru elii

Levha elik

Ostenitik elik

Paslanmaz elik

Nikel esasl alamlar

Nimonic 75

Nimonic 101



1,15

1,15



1,15



1,15

1,15


0,03

0,52



1,96



0,81

0,55


33 , 1 = 1,15 |7|
59 , 1 = 1,26 |8|



17 , 5 = 2,3 |9|


98 , 1 = 1,41 |10|
63 , 1 = 1,28 |11|


2,3

2,5




4,6


2,8

2,7

J.4 - Deerlendirme
Oda scaklnda ekme deneyi iin Belirsizlik envanteri kavramn kullanarak lme belirsizliini
hesaplamann bir yntemi ana hatlaryla anlatlm ve deney parametrelerine tepkisi bilinen baz maddeler
iin rnekler verilmitir. Geniletilmi belirsizliin GUM temelinde basitletirilmi bir yaklamla hesaplanm
olduu gzden karlmamaldr. Bundan baka, deney parasnn eilmesi, deney parasnn kavranma
yntemi veya deney cihaznn kontrol tarz, bir baka deyile llen ekme zelliklerini etkileyen
ekstansometre kontrol ya da yk/ekme kafas kontrol gibi ekme zelliklerine tesir eden daha baka
faktrler de vardr |14|. Bununla birlikte, elde yeterli nicel veri bulunmadndan, bu faktrlerin u andaki
belirsizlik envanterine etkilerini belirlemeye imkn yoktur. Ayrca, belirsizlik envanteri yaklamnn sadece
lme tekniinden kaynaklanan belirsizliin tahminine izin verdiini, malzemenin homojen olmayna
verilebilecek deney sonularnn dalmn hesaba katamadn unutmamak gerekir.

Son olarak, uygun referans malzemeler
4
bulunduunda, bu malzemelerin, verilen bir deney cihaznda bugn
llemeyen kavramann, emenin, vb. etkileri de dahil toplam lme belirsizliini tayin etmede ok yararl
olaca unutulmamaldr.

Alternatif olarak, kalite kontrol amacyla kurum ii deney paralarnn deneye tbi tutulmas tavsiye edilir.

J.5 Lboratuvarlar aras dalm
Malzeme dalmn ve belirsizlik lmlerini kapsayan lboratuvarlar aras deneylerin karlatrlmas
srasnda gzlemlenen ok sayda malzeme iin ekme deneyi sonularndaki tipik bir dalm zelge 4
izelge 7de gsterilmitir. Uyarlk sonular, standart sapmay 2 ile arpp, sonucu ortalamaya blerek,
GUMda verilen tavsiyelere uygun ve yukarda verilen Geniletilmi Belirsizlik deerleri ile dorudan
karlatrlacak ekilde % 95 gvenilirlik seviyesinde hesaplanarak % cinsinden ifade edilmitir.

4
rnein Nimonic 75, Institute for Reference Materials and Measurements, (IRMM), Joint Research Centre,
Retieseweg, B-2440, Geel, Belgium adresinden temin edilebilen CRM661, oda scaklnda ekme
deneyleri iin belgeli bir referans malzemedir. Referans |11|e baknz.
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

41
izelge J.4 Akma dayanmlar (% 0,2 kalc uzamadaki gerilme veya st akma dayanm) - Lboratuvarlar
aras karlatrmalardan elde edilen Uyarlk

Malzeme Kod Akma dayanm

MPa
Uyarlk
+/- U
E

%
Referans
Alminyum EC H 19

2024-T 351
158,4

362,9
8,1

3,0
|16|

|16|
elik
Dk karbonlu, sade

Ostenitik paslanmaz

AISI 105

ubuk

Ferritik paslanmaz elik

Yksek dayanml

Ostenitik paslanmaz

AISI 316
HR3

X2CRNi18-10

P245GH

S355

X2Cr13

30NiCrMo16

X2CrNMo18-10

X5CrNMo17-12-2
228,6

303,8

402,4

367,4

967,5

1039,9

353,3

480,1
8,2

6,5

8,9

5,0

3,2

2,0

7,8

8,1
|17|

|17|

|16|

|17|

|16|

|17|

|17|

|16|
Nikel alamlar
INCONEL 600

Nimonic 75
(CRM661)
NiCr15Fe8

NiCr20Ti
268,3

298,1
4,4

4,0
|16|

|18|

izelge J.5 ekme Dayanmlar, R
m
- Lboratuvarlar aras karlatrmalardan elde edilen Uyarlk

Malzeme Kod ekme
dayanm

MPa
Uyarlk
+/- U
E

%
Referans
Alminyum EC H 19

2024-T 351
176,9

491,3
Bilgi yok

2,6
|16|

|16|
elik
Dk karbonlu, sade

Ostenitik paslanmaz

AISI 105

ubuk

Ferritik paslanmaz elik

Yksek dayanml

Ostenitik paslanmaz

AISI 316
HR3

X2CRNi18-10

P245GH

S355

X2Cr13

30NiCrMo16

X2CrNiMo18-10

X5CrNiMo17-12-2
335,2

594,0

596,9

552,4

1253

1167,8

622,5

694,6
5,0

3,0

2,8

2,0

1,2

1,5

3,0

2,4
|17|

|17|

|16|

|17|

|16|

|17|

|17|

|16|
Nikel alamlar
INCONEL 600

Nimonic 75
(CRM661)
NiCr15Fe8

NiCr20Ti
695,9

749,6
1,4

1,9
|16|

|18|
ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

42
izelge J.6 Kesit daralmas - Lboratuvarlar aras karlatrmalardan elde edilen uyarlk

Malzeme Kod Kesit daralmas,
Z

%
Uyarlk
+/- U
E

%
Referans
Alminyum EC H 19

2024-T 351
79,1

30,3
5,1

23,7
|16|

|16|
elik
AISI 105

ubuk

Ferritik paslanmaz elik

Yksek dayanml

Ostenitik paslanmaz

AISI 316
P245GH

S355

X2Cr13

30NiCrMo16

X2CrNiMo18-10

X5CrNiMo17-12-2
65,6

71,4

50,5

65,6

77,9

71,5
3,6

2,7

15,6

3,2

5,6

4,5
|16|

|17|

|16|

|17|

|17|

|16|
Nikel alamlar
INCONEL 600

Nimonic 75 (CRM661)
NiCr15Fe8

NiCr20Ti
59,3

59,0
2,4

8,8
|16|

|18|

izelge J.7 Kopmadan sonraki uzma - Lboratuvarlar aras karlatrmalardan elde edilen uyarlk

Malzeme Kod Kopmadaki
uzama, A

%
Uyarlk
+/- U
E

%
Referans
Alminyum EC H 19

2024-T 351
14,6

18,0
9,1

18,9
|16|

|16|
elik
AISI 105

ubuk

Ferritik paslanmaz elik

Yksek dayanml

Ostenitik paslanmaz

AISI 316
P245GH

S355

X2Cr13

30NiCrMo16

X2CrNMo18-10

X5CrNMo17-12-2
25,6

31,4

12,4

16,7

51,9

35,9
10,1

14

45,5

13,2

13,6

14,6
|16|

|17|

|16|

|17|

|17|

|16|
Nikel alamlar
INCONEL 600

Nimonic 75 (CRM661)
NiCr15Fe8

NiCr20Ti
41,6

41,0
7,7

3,3
|16|

|18|

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

43


Aklama
1 Alt akma dayanm
2 Dakikada lg10 plastik gerinme aral
3 Gerilmede beklenen azam hata

ekil J.1 Sade karbonlu elikler iin alt akma dayanmnn (R
eL
) oda scaklna gerinme hzna bal
olarak deiimi |16|






















ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

44


Aklama
1 % 0,2 kalc uzmadaki gerilme, MPa
2 Gerinme/en az


ekil J.2 NiCR20Ti iin 22

C scaklkta ekme deneyi verileri

ICS 77.040.10 TRK STANDARDI TS 138
EN 10002-1/Nisan 2004

45
Kaynaklar