You are on page 1of 265

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2053 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1087

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

YAAYAN DNYA DNLER

Editr Prof.Dr. Ali ERBA Yazarlar Prof.Dr. Ali ERBA (nite 8, 9) Prof.Dr. inasi GNDZ (nite 1, 5) Prof.Dr. mer Faruk HARMAN (nite 6, 7) Do.Dr. Fuat AYDIN (nite 2, 3) Do.Dr. smail TAPINAR (nite 4, 10)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr.Dr. Nuray slatince Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Yaayan Dnya Dinleri

ISBN 978-975-06-0736-3 3. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 32.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

NDEKLER

nite 1: Dinler Tarihine Giri 2 nite 2: Hint Dinleri I Hinduizim-Cayinizm 20 nite 3: Hint Dinleri II Budizm-Sihizm 50 nite 4: in ve Japon Dinleri 82 nite 5: Mecusilik ve Sbilik 106 nite 6: Yahudilik I ...128 nite 7: Yahudilik II 154 nite 8: Hristiyanlk I180 nite 9: Hristiyanlk II .208 nite 10: slm ....236

iii

iv

NSZ

nsanolunun yeryznde var olduu andan itibaren dinin de her zaman ve her yerde mevcut olduu bir gerektir. Zira aratrmalar gstermektedir ki, yaayan ya da yaamayan her uygarlkla ilgili bir inancn izlerine mutlaka rastlanlmaktadr. Buradan anlaldna gre tarih boyunca inansz insan olsa dahi inansz bir toplum mevcut olmamtr. Yani her toplumun mutlaka kendine zg bir inanc olmutur. Biz bu kitabmzda tarih sahnesinden silinmi toplum ve dinlerden ziyade gnmzde az ya da ok mensubu bulunan dinleri ele aldk. On nite ierisinde 13 yaayan dini anlatmaya altk. Bunlar Hint Dinleri, in ve Japon Dinleri, Mecusilik, Sabiilik, Yahudilik, Hristiyanlk ve slm balklar altnda anlatmaya gayret ettik. Hint dinlerinden yaayanlar Hinduizm, Caynizm, Budizm, Sihizm isimlerini tamaktadr ve zellikle uzakdouda domu, yaylm ve yaamaya devam etmiktedirler. Uzak Dounun nfus younluu da gz nnde bulundurulduunda yzmilyonlarca mensubunun olduunu syleyebiliriz. Yine ayn blge dinlerinden olan in ve Japon dinleri Taoizm, Knfyanizm, intoizm, Zen Budizmi gibi isimlerle anlmaktadr ki, bunlar bazen bir felsefe ve bazen de din olarak deerlendirilmektedir. Din olarak deerlendirilmesinin en nemli sebebi Tanr, Kurucu-Peygamber, Kutsal Kitap, vahiy-ilham vb. hususlara yer vermesinden kaynaklanmaktadr. Din bilimcileri dinleri tasnif ederken milli ve evrensel dinler terimlerini kullanrlar ki, bu saydklarmzdan Budizm hari dierlerinin tamam kendi toplumlaryla snrl milli dinler kategorisinde kabul edilmektedirler. Evrensel dinler snfnda yer alan Yahudilik, Hristiyanlk ve slm yaklak olarak dnya nfusunun yars tarafndan kabul edilen dinlerdir. Yahudilik en eskisi olmasna ramen sadece anne yoluyla oald ve ihtida kabul etmedii iin nfusu btn dnyada 20 ila 25 milyon kadardr. Hristiyanlarla Mslmanlarn nfuslar ise neredeyse eittir ve her birininki yaklak 1,5 (birbuuk) milyar civarndadr. ki dinin mensuplarnn toplam nfusu milyar amaktadr. Kreselleen dnyada insanlar birbirlerine daha yakn bir ortam ierisinde yaamak durumunda kalmaktadrlar. Toplumlarn ounda bazen tek bir apartmanda farkl dinlerden ve inanladan insanlarn var olduuna ahit oluyoruz. lkemizde de insanmz ve zellikle niversite genliimiz srekli olarak kendisini, tekini tanma ve anlama gayreti ierisinde olmak zorunda hissetmektedir. letiim vastalarnn hzla gelimesi, bilgisayar ve internet dnyasnn adeta hayatmzn bir paras haline gelmesi, farkl toplumlara seyahat etme imkanlarnn gn getike daha da kolay ve rahat hale gelmi olmas farkl din ve kltrlere sahip insanlarn birbirlerini tanma gerekliliini

artrmaktadr. Toplumlarn kltrel varlklarnn banda dinleri ve inanlar gelmektedir. Bu sebeple n Lisans lahiyat Programna devam eden rencilerimizin yaayan dnya dinlerini ok iyi bilmeleri ve tanmalar gerekmektedir. Zira bu konu ilahiyat alan ile dorudan ilgilidir. Bu sebeple mfredatta yer verilmesi olduka isabetli olmutur. Kitabn hazrlanmasnda grev alan yazarlarn her biri Dinler Tarihi alannda gerekli akademik yeterlilie sahip, bilim adamlardr. Din ve Dinler Tarihi kavramlarnn tanmlar, tarihsel geliimleri gibi hususlar merkeze alan 1. niteyi ve Mecusilik-Sabiilik isimli 5. niteyi inasi Gndz yazmtr. Hinduizm-Cayinizm dinlerini anlatan 2. niteyle Budizm-Sihizm ismini tayan 3. niteyi Fuat Aydn; in ve Japon Dinleri ismini tayan ve Taoizm, Konfyanizm, intoizmi ele alan 4. nite ile slm Dinini ele alan 10. niteyi smail Tapnar; Yahudilik-1 isimli 6. nite ile Yahudilik2 isimli 7. niteyi mer Faruk Harman; Hristiyanlk-1 isimli 8. nite ile Hristiyanlk-2 isimli 9. niteyi ise Ali Erba yazmtr. Dnce planndan tamamlanmasna kadar Projenin her aamasnda emei geen herkese ve zellikle kymetli vakitlerini harcayarak byle faydal bir eserin ortaya kmasna katkda bulunan deerli yazarlarmza teekkr bir bor biliyorum. Ayrca btn rencilerimize ve okuyucularmza faydal ve retici bilgilere sahip olma yolunda gayretli ve baarl almalar diliyorum. Prof. Dr. Ali ERBA (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din kavramyla birlikte dinlerde temel olan stn g, kutsal, tanr gibi kavramlar tanmlayabilecek, Dinler tarihinin nemini ve geliim srecini aklayabilecek, Farkl dinlere ilikin snflamalar yapabilecek, Dinler ierisinde ortaya kan eitli yorumlar ve mezheplemeleri tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Din stn g, kutsal Mezhep, klt Tanr Ortodoksi, Heterodoksi

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen szckler iin inasi Gndzn Din ve nan Szlne baknz. inasi Gndzn, Mitoloji ile nan Arasnda balkl eserinden, s. 1138i okuyunuz.

Dinler Tarihine Giri


GR
Dinin ne olduu, tarih boyu insan yaamndaki yeri ve karmak yaps teden beri bir sorun olarak insann karsndadr. Dinin tarih boyu insanla birlikte varln srdrd, bir baka ifadeyle insann olduu her zaman diliminde ve her yerde var olduu bir gerektir. yle ki inanlan varlk ve deerlere ynelik zaman zaman birbirinden ok farkl yaplar da gsterse insanlar mutlaka bir inan ierisinde olmular ve bu inanca dayal tutum sergilemilerdir. Bununla birlikte, zellikle 19. yzyldan itibaren eitli alanlarda yaygn kabul gren pozitivist teoriler dorultusunda metafizik deerlere ve dine ynelik sorgulamalar insanlk tarihinde dinin yerine ve dinin kkenine ynelik pozitivist deerlendirmeleri de beraberinde getirmitir. Buna gre din, tarihte insanln geirdii tekmle paralel tarzda bir tekml geirmi; ruhuluk ve tabiata tapnma ile i ie olan mitolojik dnemi metafizie dayal kavram ve deerler izlemitir. Dolaysyla ruhuluk, atalar klt ve by, geleneksel din ve tanr dncesinin temelinde bulunmaktadr; tanr inancnda ise oktanrclktan tektanrcla doru bir geliim sz konusudur. Bu balamda Hegel, insanlk tarihinde din a ncesi bir sihir ve by dnemi olmas gerektii zerinde durmu; Frazer ise insanln erken dnem tarihinde, by ve sihir gcyle insanln doay kontrol altna alabileceinin dnld bir zaman diliminin varlndan sz etmitir. Ona gre insanln bu abas dorudan etkili olmaynca, insanlar bu defa kendilerinden daha stn saydklar ruhlara, tanrlatrlm atalara ve dier tanrsal varlklara ynelmeye balamlardr. Kutsal ve tanr dncesi asndan ise ata ruhlarna tapnma ve oktanrclk insanln erken dnem din tecrbesinin tezahrleri olarak yaanmtr. Bu pozitivist bak asna gre doal olarak din insanlk tarihinde zaman ierisinde ortaya kan bir deerdir; dolaysyla insanlk tarihinde dini inan ve deerlerin olmad bir dnemin de olmas gerekir. Nitekim bu bak as dorultusunda baz antropologlar ve din tarihileri eserlerinde Okyanusyada yaayan kimi dinsiz kabilelerden bahsetmilerdir. zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren yaplan aratrma ve incelemeler, dinle ilgili pozitivist teorilerin ve deerlendirmelerin gerekte masa ba deerlendirmeler olduunu ortaya koymutur. Zira gerek dnya genelinde yaayan topluluklara ynelik yaplan saha aratrmalar gerekse eski toplumlara ynelik arkeolojik aratrmalar, her dnemde insanlarn bir

ekilde bir dinsel inanca sahip olduunu ortaya koymutur. Dnya genelinde eski ve ada dinsel gelenekler zerinde yaplan saysz aratrma, her dnemde ve her toplumda bir din anlaynn mevcut olduunu ve dinin, Ninian Smartn hakl olarak vurgulad gibi, tarih boyu insan yaamnn ayrlmaz bir parasn oluturduunu ortaya koymutur. Ayrca Mircea Eliade gibi aratrclarn yaptklar almalarda, kimi antropologlarca ilkeller olarak tanmlanan yerlilerin inanlarnn hi de evrimci pozitivist teorilerin iddia ettii gibi iptidai olmad, tam tersine gelimi olarak tanmlanan dinsel geleneklerde var olan zelliklerin bu geleneklerde de mevcut olduu ortaya konulmutur. Btn bunlar dikkate alndnda dinin ya da din duygusunun kkeni veya kayna tartmalarna daha yerinde bir bak as getirmek mmkn olur. Dini duygu ve dnceler insanla birlikte var olan bir durum olduuna gre bunlarn kaynan insana ilikin duygu ve dncelerin kaynayla birlikte dnmek gerekir.

DNN ANLAM VE DEER


Genel olarak insann eitli duygu ve dnceleriyle tutum, tavr ve davranlarnn ifadesi olan dinin ne olduu ya da nasl tarif edilecei teden beri bir tartma konusudur. Halk arasndaki yaygn kullanmnda din kavram genellikle kutsal terimiyle birlikte ele alnr. yle ki din, zihinlerde ncelikle kutsal terimini artrmakta; kutsal alana ynelik duygu ve dncelerle tavr ve davranlar ifade etmektedir. Nitekim halk arasnda yaygn olarak dinin Allahtan kaynaklanan ilahi bir yap ya da kurum olduu ve eitli kutsal deerlerin ifadesi olduu dnlmektedir. Bu balamda, din terimi snrl bir erevede kullanlmakta, rnein kendilerini yeni ya da mstakil bir din olarak tanmlasalar da eitli kii ya da gruplarca tasarlanan veya sosyal gelimelere paralel olarak ortaya kan baz akmlar din kapsamnda grlmemektedir. Peki, kutsal nedir? Birok aratrc kutsaln eitli tariflerini yaparlar. Bu tariflerde zerinde ittifak edilen temel zellikler arasnda kutsaln sra dl, olaanstl ya da dier eylerden farkl bir deer tamas, bambakal, bu evrenin dndan bir anlam tamas gibi hususlar dikkati ekmektedir. Arapa bir kkene sahip olan ve genel olarak belirli inan sistemlerini ifade etme dorultusunda snrl bir anlamda kullanlan din teriminin Arap dilindeki kullanmna baktmzda eitli anlamlara geldiini grrz. rnein Kuranda din terimi, yol, hayat tarz, hesap gn, kanun, hkm ve benzeri anlamlarda kullanlmaktadr. Buna gre din, insann her trl inancn, dncesini, tavr ve davranlarn ifade eden, insann yaam tarz ya da yaamnda izledii yol anlamna gelmektedir. Dier taraftan Kuran din terimini zel anlamda slm iin de kullanmakta ve Allah katnda din (eddin) slmdr demektedir. Bir dier ifadesinde ise Kim slmdan baka bir din seerse bu ondan kabul edilmeyecektir diyerek slmn dndaki dinlere de dikkat ekmektedir. Kurann bu kullanm dikkate alndnda, Allahn inanan insanlara ngrd dinin slm olarak belirtildii, ancak bunun dndaki dinlerin mevcudiyetinin de prensip olarak kabul edildii aikrdr. Kurann bu zel kullanm yine Kuranda din terimine yklenen genel anlamlarla bir arada dnldnde, dinin, insann btn yaamnda takip ettii temel yol, hayat tarz eklinde deerlendirildii ve insana benimseyip takip etmesi iin esaslar Allah tarafndan belirlenen bir hayat tarz olan slmn ngrld anlalmaktadr. Erken dnem Mslman

limler de eserlerinde dini, Kurandaki bu anlama uygun ekilde kullanmakta ve insann dnsel olduu kadar bireysel ve sosyal yaamn tanzim eden her tr hayat anlayn din olarak ele alp deerlendirmektedirler. Bata milel ve nihal tr eserler kaleme alan yazarlar olmak zere, dinler tarihine ilikin eser veren slm limlerinin almalarnda insann dnce ve inan sistemini ve her trl tavr ve davran kalplarn belirleyen tm yaam modelleri birer dinsel gelenek olarak ele alnp incelenmektedir. Abdulkahir el-Baddnin, el-fark beynel-frk balkl almas buna bir rnek olarak verilebilir. eitli Bat dillerinde religio ya da religion terimleriyle ifade edilen dinin nasl anlalmas konusunda Batda da eitli gr ayrlklar mevcuttur. Dinle ilgili genelde yaygn olan kanaat, dinin, insann tanr, metafizik lem ya da kutsala ynelik duygu, dnce ve davranlarn ifade eden sistem olduu ynndedir. Batda, Aydnlanma dneminden itibaren eitli din bilimleri teorisyenlerince dile getirilen tanmlamalar, din kavramn niteleme konusunda yerinde bir ifadeyle efradn cm ayarn mn bir tarif deildir. ncelikle dinin neliine ilikin bu tarif, Bat kltr dnyasnda, insanln tanr, ahiret, metafizik lem ve kutsala ynelik klt ve ritellerinden oluan sistemleri ifade etme asndan yaplmaktadr. eitli Batl bilim adamlar dini tarif ederken rnek olarak ele aldklar dinsel sistemler ve ilgilendikleri bilim dallar dorultusunda bir din tanmlamas yapmlardr. Ayrca yaptklar tanmlamalarda iinde bulunduklar toplumun temsil ettii dinsel gelenein karakteristik zellikleri de nemli rol oynamtr. Bu erevede din tarifinde kimi bilim adamlar tanr kavramn, kimi ruhsal tecrbeyi, kimi aknlkla ilikiyi, kimi aratrclar da tapnma ve inanc n plana karmaktadrlar. Btn bu din tanmlamalarnda, tarih boyunca tm insanln temsil ettii dinsel yapy kapsayc bir yaklamdan ziyade snrl bir din tarifinin n plana karld grlmektedir.
Dinin neliine dair yaplan tariflerinin birou, dinler tarihinin konusuna giren yeryznde gelmi gemi tm dinsel gelenekleri kapsam ierisine alma konusunda yetersizdir. Zira dinler tarihinde, tanr ya da akn varlk dncesine yer vermeyen hatta materyalist bir grnty n plana karan inan sistemlerinin varl da bilinmektedir. nsanlk tarihinde dinin olmad bir dnem var mdr?

Gnmzde baz bilim adamlar hakl olarak, dinin ne olduu konusundaki geleneksel bat kaynakl tanmlamalarn yetersizliini vurgulamakta ve daha kapsaml bir din tarifine ihtiya duyulduunun altn izmektedir. Gerek gnmzde gerekse balangcndan itibaren tarihi sre ierisinde, insanln din tecrbesini tanmlayabilecek kapsaml bir din tarifi, insanla temsil ettii dinsel gelenek arasndaki nemli ilikiyi ifade edecek yapda olmaldr. ncelikle her dinsel gelenekte o gelenee bal olan kiinin duygularn, dncelerini ynlendiren ve belirli eylerin varlna ya da yokluuna, doruluuna ya da yanllna kiinin inancn ifade eden bir yap vardr. nanc, yalnzca baz metafizik ya da akn varlklarn var olduunu kabullenmeyle snrlamak doru deildir. Zira metafizik ya da akn leme ynelik bir varln veya varlklarn mevcudiyetini kabullenme kadar bunlarn yokluunu kabullenme de bir inantr. rnein; slmda Allaha inan, Allahtan baka hibir stn gcn var olmadna inanc da iermektedir. Ayn ekilde, erken dnem Budizminin tanr inanc konusunda suskun kald ve tanr inancndan te insann yeryzndeki var oluuna ynelik dncelerin dinin temel karakteristiklerinden birisi olarak n plana kt bilinmektedir. Yine, insann iinde yaad leme ve hayata ilikin

doru ya da yanl eklindeki deerlendirmeleri de inan kapsamndadr. Ayrca her dinsel gelenek muhatap ald insann tavr ve davranlarn dzenleme, kiinin yaamn bir dzene sokma hedefini tar. Bu dorultuda insanlar, inan ve dnceleri ya da doru ve yanla ilikin deerlendirmeleri erevesinde kiisel tavr ve davranlarn belirleme yoluna giderler. Son olarak dinsel gelenekler, bals olan kii ya da kiilerin dier insanlarla ve toplumla olan ilikilerini dzenlemeleri konusundaki tutum ve davranlarn belirlerler. Bylelikle kii, gerek etrafndaki insanlarla ve toplumsal yapyla olan ilikilerini gerekse sosyal kurumlarn inan ve dnceleri, tavr ve davran kalplar dorultusunda belirler. nsanln yaad ve yaamakta olduu din tecrbesiyle ilikili olarak deindiimiz bu hususlar dorultusunda dinin; (i) insann dnce ve inanca dayal deerlendirmelerini ieren zihinsel fonksiyonlarn, (ii) her trl tavr ve davranlarn ve (iii) insann dier insanlarla ilikilerini ve kurumsal ynn ifade eden sosyal yapsn belirleyen ve disiplin altna alan bir sistem olduu sylenebilir. Bu ekilde yaplan genel bir din tarifi, insanln temsil ettii tm dinsel gelenekleri kapsayc bir tanmlamadr. Dinin bu genel tanm, yalnzca dnce sisteminde tanr veya tanrlar, metafizik varlklar ve ahiret gibi deerlere yer veren sistemleri deil, ayn zamanda insana belirli bir dnce ve yaam tarzyla bir cemaat anlay sunan her gelenei kapsam ierisine alan bir tanmdr. Dini inan ve tutumlarla yakndan ilgili olan bir durum, insann kendisini ve evresini tanyp alglama dorultusunda ontolojik ve teleolojik meraklardr. inde yaad lemi tanma, kendisinin ve alemin nasl ve neden var olduunu, var oluun bir amacnn olup olmadn aratrma teden beri insann merak konusu olmutur. Ayn ekilde insan, gerek kendisinin gerekse etrafndaki dier canllarn doum-lm kuralna tabi olduklarn gzlemekte ve lm sonrasn merak etmektedir. lm nedir, lm sonras neyi ifade etmektedir, u ana kadar len ve hatralar yaayanlarn zihninde sregelen insanlar (atalar) u an nerededirler ve benzeri sorular, tarih boyu insann zihnini megul eden hususlar olmutur. nsan, kendisi ve etrafndaki varlklarla ilgili tm bu sorulara yalnzca iinde yaad maddi lem ve tecrbe dnyas snrlarnda kalarak, daha dorusu doast bir akn varlk inancna mracaat etmeksizin tatmin edici cevaplar bulamamaktadr. En basitinden maddi lemin nasl var olduu sorusunu, dncelerini maddi lemle snrlayarak cevaplamakta aciz kalmaktadr. Bu da insann zorunlu olarak bu lemin dnda olan akn bir varl kabullenmesini gerekli klmaktadr. Zira ontolojik ve teleolojik meraklarn ve sorularn ancak bu yce akn varl hesaba katarak tatmin edici ekilde cevaplama imkn bulabilmektedir. Dolaysyla dinsel inanlar insann bu sorularna bir ekilde cevap arama sreciyle yakndan ilgili olmaktadr Dini inan ve deerlerin insann ahlaki yapsyla da yakndan ilgisi vardr. Ahlak ve din ilikisine ynelik eitli grler ileri srlmekte ve dinin ahlakn kayna olup olmad tartlmaktadr. Ancak btn bu tartmalar bir tarafa din ahlaki tutum ve davranlarn srdrlmesinde nemli bir olgu olarak insann karsndadr. Bilindii gibi, insan, evresinde yer alan canl ve cansz dier varlklardan ayrtan nemli bir zellii ahlaki bir varlk olmasdr. Hukuk ve ahlak kurallar, insann gerek kendisiyle ve dier insanlarla gerekse tabii evresiyle olan ilikilerini dzenlemektedir. Peki, insan neden ahlakl olma ihtiyacn hisseder; ya da insan ahlakl olmaya iten zorlayc sebep nedir? Varl yalnzca madde ile snrlandran, kendisini yaratan, kontrol eden ve hesaba ekecek olan yce bir akn varla

inanmayan bir kiinin dier insanlara ve tabii evreye kar olan davranlarnda kendisini serbest hissetmesi ve yalnzca kendi kar ve menfaatlerini n plana karmas kadar doal ne olabilir? Oysa yeryznde dzen ve intizamn salanmas, adalet ve huzurun tesis edilmesi, gerek bireysel gerekse toplumsal yaamn salkl temellere oturtulmas ve doal evrenin korunup gzetilmesi asndan kiilerin, kendi kar ve menfaatleri dorultusundaki mutlak serbestlikten te ahlaki kurallarla ykml olmalar arttr. te bu noktada, tecrbe dnyasnn tesinde her eyden stn, her eyi gren, bilen ve gzetleyen, davranlarndan dolay insan hesaba ekecek olan bir akn varla inan ahlakn tesis edilmesi ve devamnda vazgeilmezdir. Bylelikle din, tarih boyu metafizik lemle insan arasndaki ilikinin kurulmasnda, insann yaamnda yer verdii stn g ya da glerin tanmlanp ifade edilmesinde ve insann snma ve yakarma gibi duygularna cevap vermede nemli bir rol oynamtr. Bundan baka din, insann vicdan duygusunu harekete geirmek suretiyle insan ktlkten alkoymaya alm ve iyilii tevik etmitir. Baz tali konularda iyi-kt, gnah olan ve olmayan konularnda farkl tutumlar sergilemi olsalar da dinler, genelde bakldnda, insann mal, can, rz ve yaam haklarnn korunmas, anne ve babaya sayg, fitne ve ktlkten uzak durulmas ve benzeri temel konularda benzer yaklamlar ierisinde olmulardr. rnein Nuh kanunlar olarak bilinen temel prensipler, yalnzca Yahudilikte ve Hristiyanlkta deil, dier birok dinsel gelenekte de uyulmas gereken nemli ilkeler olarak kabul edilmektedir. Dinler, insann yapmamas gereken tavr ve davranlar gnah kapsamnda deerlendirmekte ve gnahtan uzak durulmas konusunda da ncelikle insann vicdann harekete geirmektedir. Yine dinler, insann sosyal ve doal evreyle uyum iinde olmasna zel bir nem vermektedirler. Hemen hemen btn dinlerde doal evrenin tahrip edilmesi, Tanrnn dzenine kar gelmekle edeer olarak grlm ve gnah saylmtr. rnein slm, Tevhid ilkesi dorultusunda Allahn mutlak birlii ve teklii yannda Allahn yaratt insan ve lemin birliini de vurgulam ve yeryznn tahrip edilmesini deil imar edilmesini ngrmtr. Doal evreye ynelik deerlendirmeler baz dinlerde, tanryla doann birbirine ikinlii (panteizm) dncesine kadar eitli inanlar eklinde de ortaya kmtr. Dinin, tarih boyu stlenmi olduu nemli ilevlerden bir dieri de toplumsal yapnn tesisinde ve devamnda oynad olumlu roldr. nsann bal olduu ahlak sisteminin temeli olmas, hak ve adalet ilkesinin yerletirilmesine vurgu yapmas ve aile kurumuna verdii nemle dinler, toplumun geleceini temin etme asndan nemli bir ilev grmlerdir. Hemen hemen tm inan sistemlerinde ahlak, inan esaslar yannda nemli bir ilke olarak karmza kmaktadr. nsann dier insanlara ve iinde yaad toplumsal yapya kar sorumluluklarnn ifadesi olan temel ahlak kurallar btn dinsel mesajlarn zn oluturmaktadr. rnein Kuran mesajnda ahlak, son derece nemli bir deer olarak karmza kar. nsanlarn sz ve davranlaryla bir btn olmalar, yalandan, gsteriten, bbrlenmekten kanmalar, adaleti gzetmeleri, insan hak ve hukukuna riayet etmeleri, batan sona Kuran mesajna egemen olan temadr. nan dzleminde tevhid kavramna dayal dinsel sylem, tavr ve davran biimi dzleminde ahlaka dayanr. Benzer ekilde Hristiyan kutsal metni olan Yeni Ahitte de Hz. sann diliyle insanlar ikiyzl olmaktan saknmaya, adil olmaya, birbirini sevmeye, balamaya ve benzeri olumlu davran

biimlerine arlmaktadrlar. Ahlakn yan sra aile kurumuna verdikleri nemle de dinler dikkati ekmektedirler. Tarih boyu birok dinde aile, ekirdek bir cemaat olarak dnlm ve aile kurumunda dinin ngrd dorular ve ahlak anlay erevesinde ocuklarn eitimine zel bir nem verilmitir. Ailenin tesisi ve ocuklarn yetitirilmesi, insann cinsel yaam da dhil var oluunun en temel nedenlerinden birisi olarak grlmtr
Bilinen btn dinleri ierecek ekilde kapsaml bir tarifi yapabilmek iin nelere dikkat edilmelidir?

DNLER TARHNN NEM VE BR BLM DALI OLARAK GELM


Dinler tarihi dinlerin teolojik ve kurumsal yaplarn dinlerin tarihsel tezahrlerini de dikkate alarak inceleyen bir bilim daldr. Dinin tarihsel tezahrn gemiten gnmze ele alan dinler tarihi, dinleri eitli yntemlerle inceler. Bunlardan deskriptif yntemle, dinin ya da dinlerin tarihsel tezahr olduu gibi tanmlanmaya allr. Fenomenolojik yntemle dini fenomenler anlalmaya allr. Bu balamda dinler tarihisi ele ald konuya ilikin kendi duygu dnce ve yaklamlarn elden geldiince paranteze alr ve ele ald hususu o gelenein iinden birisi imiesine anlamaya alr. Analitik yntemde ise dini fenomenler ve tezahrler irdelenmeye analiz edilmeye allr. Ayrca dinler tarihi almalarnda sklkla karlatrmal ynteme dayal almalar da yaplr. Bu tarz almalarda dini gelenekler birbiriyle ya da bir din farkl tarihsel tezahrleriyle mukayese edilme yoluna gidilir. Dinler tarihi almalarnda ele alnan konulara ilikin ncelikli kaynaklar arasnda ilgili kutsal metinler ve dier dinsel materyal bata gelir. Ayrca gzlem, mlakat, anket vb yntemlerle dinlere ynelik saha aratrmalar ile ele alnan konunun zelliine gre arkeolojik materyal de olduka nemlidir. Bundan baka konuya ilikin ikincil derecede nem arz eden kaynaklara da aratrcnn bavurmas gereklidir. rnein eitli konularda apolojetik ve reddiye geleneini yanstan literatr ile dinlerle ilgili yaplan eitli almalar bunlar arasnda zikredilebilir. slm tarihinde slm d dinsel geleneklere ilgi ve alaka olduka erken dnemlere kadar uzanr. Kuran ve dier temel slmi kaynaklarda farkl inan sistemleri hakknda birok bilgi ve tartma yer almaktadr. Hatta bir btn olarak deerlendirildiinde Kurann yaklak te ikisi gemi toplumlara ilikin kssalardan, ehli kitap ve cahiliye dnemi Arap geleneine ynelik tanmlama, eletiri ve polemiklerden oluur. Bu materyal erken dnemlerden itibaren Mslmanlar ncelikle Ortadoudaki dinler olmak zere slm d dini gelenekleri incelemeye tevik etmitir. Nitekim slm tarihinin erken dnemlerinden itibaren reddiye kabilinden birok eser yazlmtr. Ayrca eitli slm d inan ve gelenekleri tanmlayan baz telif ve eviri eserler ortaya kmtr. rnein bnul-Kelbinin Kitabul-Asnam gibi; yine Said Feyuminin Tevrattan baz ksmlar Arapaya evirmesi gibi Bundan baka 11. yzyldan itibaren Milel ve Nihal bal altnda kaleme alnan eserler de slm Tarihindeki dinler tarihi almalar asndan olduka nemlidir Bu balk altnda kaleme alnan eserlerde farkl inan ve dnce sistemleri masaya yatrlmtr. Milel ve Nihal baln tayan ilk eserin

Aldlkahir el-Badadiye ait olduu, ancak eserin gnmze kadar ulaamad sylenmektedir. Bundan baka bn Hazm (Kitabul-Fasl filMilel vel-Ehvai ven-Nihal), ehristani (Kitabul-Milel ven-Nihal) ve benzeri birok kiinin bu balkl eserler yazdklar bilinmektedir. Milel ve Nihal balkl eserler dnda, slm bilim geleneinde farkl dinlere felsefi ve kltrel geleneklerin tannmasna ve aratrlmasna dayal diyanat ve firak balkl almalarn kaleme alnd da bir gerektir. Ayrca, daha sonraki dnemlerde bnun Nedim (Kitabul-Fihrist) ve Abur-Reyhan elBirni (rnein Tahkik ma lil-Hind, Asarul-Bakiye anil-Kurunil-Haliye) gibi yazarlarca kaleme alnan almalar da bu balamda zikretmek gerekir. Milel ve Nihal gelenei, farkl inanlarn, Mslmanlarn iletiim ierisinde bulunduu farkl dinsel ve kltrel gruplarn tannmasn ve anlalmasn konu almaktadr. Bunu yaparken zellikle ehristani ve Birnide grdmz gibi- elden geldiince objektif olmaya allmakta; ele alnan gelenekler yarglanmadan tanmlanmaya gayret edilmektedir. Milel ve Nihal kavramlarna slm limlerinin farkl anlamlar ykledikleri bilinmektedir. Baz slm alimleri Milel terimini temel dini akmlar ve gelenekler anlamna, Nihal terimini ise alt sekteryan gruplar, hizipler ve frkalar anlamna kullanmaktadr. Bazlar ise Milel terimini vahiy geleneine dayanan dini akmlar iin Nihal terimini ise vahiy geleneine dayanmayan akmlar ve yollar iin kullanmaktadr.
slm tarihinde nemli bir literatre isim olarak ortaya kan Milel ve Nihal kavramlar insanlarn bal olduklar her tr inan ve dnce akmlaryla sosyal, siyasal ve ideolojik gelenekleri kapsamaktadr. Milel ve Nihal gelenei balamndaki almalar, adeta bir kltr atlas gibi insanln kltrel mirasn tantmay, tanmlamay ve yer yer karlatrmalar yapmay hedeflemitir.

Kapsam dikkate alndnda Milel ve Nihal gelenei balamnda kaleme alnan eserler insanln bilim mirasna nemli katk salamtr. Nitekim bu nemi nedeniyle olsa gerek baz gnmz yazarlar, rnein Eric Sharp, Milel ve Nihal yazar ehristaniyi karlatrmal dinler alannda ilk zgn eser veren yazarlar arasnda zikretmektedir. ehristaniden ok daha nce farkl gelenekler zerinde bilgiler veren eserler mevcut olmasna ramen ehristaninin n plana karlmas gerekten ilgintir. Zira rnein biz, Milattan sonraki nc yzyldan itibaren Hristiyan gelenei dorultusunda kaleme alnan ve eitli dinsel ve dnsel gruplarn inanlar hakknda bilgiler veren eserlerin var olduunu biliyoruz. Reddiye tarz kaleme alnan bu apolojetik eserlerde, bir yanda doru inan olarak grlen akidenin savunusu yaplrken, yanl inanlar ve dnceler alabildiine eletirilmektedir. Milel ve Nihal geleneinin bunlardan en temel fark, farkl inan sistemlerini ele alp tanmlarken elden geldiinde ilgin inan ve dnce sistemlerinin kendi kaynaklarna ve argmanlarna yer vermesi ve n yarglardan uzak ekilde onlar tanmlamaya almasdr. Bir baka ifadeyle reddiyeci apolojetik eserlerde farkllklar sapkn ya da zndk addedilerek n yarglara dayal bilgiler de kullanlarak onlarn reddedilmesi hedeflenirken Milel ve Nihal geleneinde farkllklarn olduu gibi tantlmasna da allmaktadr.
Milel ve Nihal geleneine dair bilgi iin http://www.milelvenihal.org adresine bavurabilirsiniz.

Dinler tarihi bilim dal Osmanl dneminde 19. yzyldan itibaren eitimin kurumlarnda yer almaya balamtr. nceleri ilmu esatiril evvelin bal altnda sonra da tarihi edyan (dinler tarihi) ad altnda dersler

verilmitir. Cumhuriyet dneminde 1933 ylna kadar varln srdren Darulfnun lahiyat Fakltesinde Trk Dinleri ve Mezhepleri Tarihi ve Dinler Tarihi balklar altnda dinler tarihi bilim dalna dayal dersler okutulmutur. Dinler tarihi ile ilgili Trke olarak yazlan en eski kaynak olarak kabul edilen emseddin Saminin Esatiri 1878de baslmtr. Yaad dnemin retken bir yazar olan ve daha ok lgat tr eserleriyle mehur olan Sami, bu eserinde doudan batya eitli halklarn mitolojilerini bu mitoslara ait eitli terim ve kavramlar aklamaya alarak tanmlama yoluna gider. 20. yzyln ilk eyreinde ise Ahmet Midhat, Mahmud Esat, Esad bey ve Mehmed emseddinin Tarihi Edyan balkl eserleri dinler tarihi ile ilgili bu dneme ait balca literatr arasnda saylabilir. 1949 ylnda kurulan Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi bnyesinde de dinler tarihi derslerine yer verilmitir. Ayrca dinler tarihi dersleri imam hatip okullar ve Yksek slm Enstitleri mfredatna da konulmutur.

DNLER, MEZHEPLER VE KLTLER


Birok inan sistemi, tarihte ilk kez ortaya kndan ya da vazediliinden sonra geen dnemde zamanla eitli deiimler yaamtr. Bu deiimler, bazen o inan sistemine bal olan kiilerin dinin inan ve ibadetlerine ynelik alglamalarnda oluan farkl yorumlamalara bal i etkenlerle ilikili olmutur. Bazen de bir inan sisteminin dier inan sistemleriyle karlamas ve zamanla onlardan etkilenmesi tarznda d etkenlere bal olarak bu deiim gereklemitir. Hangi balamda olursa olsun dini inan ve deerlerin farkl anlalp yorumlanmas mezhepleme hareketlerini beraberinde getirmitir. Dinin bir alt kolu ya da dinin kapsam ierisinde saylan ekoller olarak nitelenebilecek olan mezhepler, yaplar itibaryla itikad, fkh ve siyas olmak zere ana kategoride incelenebilir. tikad mezhepler, eitli inan konularnda farkl yorumlamalara bal olarak ortaya kan akmlardr. Tanr, tanrnn sfatlar, eitli metafizik varlklar, ahiret ve dinde temel kaynan nelii gibi konulardaki farkl deerlendirmeler itikad mezheplerin birbirleriyle farkllk arz eden yaklamlarn oluturur. rnein Hristiyanlkta Tanr Olu olduuna inanlan sa Mesihin ahs konusundaki Kristolojik tartmalar birok mezhep hareketinin oluumuna neden olmutur. Benzer ekilde Yahudi geleneinde dinde temel referansn ne olduu (ya da szl gelenein dinde kutsal kitabn yan sra bir referans olup olmad) konusu eitli mezhep hareketlerinin oluumuna zenim hazrlamtr. Dier taraftan baz mezhepler de dini hayatn yaanmas veya ibadet anlaylaryla ilgili farkl deerlendirmelerden kaynaklanmaktadr. Dini yaamn nasll konusundaki farkl bak alar ve dinen yaplp yaplmamas gereken hususlar konusundaki farkllklar bu mezheplerin oluumunda etkili gzkmektedir. rnein Caynizmin temel mezhep hareketlerinin ortaya kndaki temel tartmalardan birisinin giyim konusundaki farkl bak alar olduu bilinmektedir. Son olarak, dini cemaatin siyasal otorite ile ilikileri ya da siyasal otoritenin dine ynelik alglamalar eitli siyasal mezhep hareketlerinin ortaya kna zemin hazrlamtr. Din ve siyaset ilikisi teden beri birok dini gelenek (zellikle de evrensel dinler) iin ciddi bir sorun olmutur. Gerek din adamlar ve dinle ilgili kurumlarn siyasi glerle oluturduklar ilikiler gerekse siyasal glerin kendi politik hesaplar uruna dini grup ve anlaylara ynelik lehte ya da aleyhte tutumlar dinin/dinlerin siyasallamas srecini beraberinde getirmitir. Bu balamda, rnein Miladi drdnc yzyl balarndan itibaren Romann resmi dini haline gelen

10

Hristiyanln, bu dnemden itibaren siyasallamasndan sz edilebilir. Dinin siyasallamas, eitli siyasal veya ideolojik hareketlerin kendi otoriteleri asndan gerekli grd din yorumlarnn ortaya kmasn veya bununla irtibatl grdkleri dini oluumlar desteklemelerini ve dini inan ve deerlerin kendi siyasal kar ve menfaatleri dorultusunda yorumlanmalar abasnda olmalarn ifade etmektedir. Bu sre doal olarak bir inan sistemi ierisinde bir dizi siyasal arlkl mezhep hareketinin oluumunu da beraberinde getirmektedir. Mezhep hareketleri bir baka adan ortodoksi ve heterodoksi ayrmas eklinde de kendisini gsterir. Ortodoksi heterodoksi ayrm, farkl dinsel gelenekleri deil, belirli bir gelenek ierisindeki farkllamay ifade etmektedir. yle ki ayn gelenek ierisinde yer alan, ancak sosyal yaplanma, teolojik, tarihsel ve etnik arka plan asndan birbirinden farkllk gsteren grup ve anlaylar, ounluu oluturup oluturmama ya da kendisini egemen g odaklar ve siyasal anlaylarla zdeletirip zdeletirmeme asndan farkl kategorilerde snflandrlp isimlendirilmilerdir. Bu snflamada bazen istisnai durumlar olsa da- ortodoksi, genellikle egemen yaygn anlay iin kullanlmtr. Bir baka ifadeyle, kendini ounluun inancn ifade eden merkezi din anlayyla ve egemen siyasal gle zdeletiren dinsel yorum, asl doru retiyi savunduu ve doru ve kabul edilebilir inanlarn temsilcisi olduu iddiasyla ortodoks olarak tanmlanmtr. Bu durumda merkezi din anlaynn dnda kalan gr ve akmlar ise heterodoksi olarak grlmtr. Bu anlamda heterodoksi, ounluun ya da baz durumlarda siyasal gcn doru ve kabul edilebilir sayd resmi retinin dnda kalan her trl akm ifade etmektedir. Dolaysyla, ounlua kar aznl ve resmi din anlayna kar muhalefeti temsil eden akmlar heterodoksal mezhepler olarak deerlendirilmilerdir. Heterodoksi ierisinde dine ve dinsel inan ve deerlere getirdikleri yorum ve bak asyla yaygn din anlaynn temel deerlerinden sapma temayl gsterdikleri dnlen ve sapkn inan ve uygulamalar nedeniyle cezalandrlmay hak ettiklerine inanlan akmlar ise heretik ya da sapkn akmlar olarak adlandrlmlardr. Bu durumda heresi, yaygn kabul edilen inanlardan ya da ounluka temsil edilen retilerden kesin bir ayrlk ve farkllamay temsil etmektedir. Tarihsel sre ierisinde cereyan eden olaylar ve gelimeler dikkate alndnda, inan ve tutumlardan hangilerinin ortodoksiyi hangilerinin heterodoksi veya heresiyi temsil ettii konusunda farkl anlaylarn bulunduu grlr. rnein Hristiyanlk tarihinde bir dnemde ortodoksi kapsamnda grlen bir kii ya da retinin bir baka dnemde heretik olarak ilan edildii bilinmektedir. rnein Origenin retileri kendi zamannda ortodoks retiler olarak deerlendirilirken, drdnc, beinci ve altnc yzyllarda tenkit edilmi; ac ve iddetli atmalarn nedeni olmutur. Hatta onun retilerinden bazlar, skenderiye, Kbrs ve Kudste toplanan baz yerel konsil kararlaryla itham edilmitir. Benzer ekilde ilerleyen dnemlerde heresi ya da sapknlk Papalk tarafndan aktan ya da ima yollu olarak sulanan ve itham edilen eyler olarak deerlendirilmi; dolaysyla zamann papalarnn kendi inisiyatif ve bak alarna gre heresinin kapsam belirlenmitir. Heterodoksal akmlarn az ya da ok oluunda dinlerin kaynaklarnn otantizmine ilikin yap ile retilerinin mezheplemelere ak olup olmamasnn nemli rol vardr. Bu balamda evrensel dinler, birbirinden farkl zellikler gstermektedir.

11

Hristiyanla gre slmda heteredoksal akmlar daha azdr. Bunun en nemli nedenlerinden birisi slmn temel kaynaklarnn Hristiyan kaynaklarna nispetle, tarihsel otantizm asndan zerinde daha fazla uzlama salanan bir yapya sahip olmas; bir dieri ise slm inan esaslarnn sade ve sradan insanlarn bilin ve anlama dzeyine hitap eden bir zellik tamasdr. slma karlk Hristiyanlkta ise rnein dinsel kaynaklarn otantizmi konusunda ok erken saylabilecek dnemlerden itibaren eitli gr ayrlklar ortaya km ve bu ayrlklar doktrinel ayrlklara da zemin hazrlamtr.

Tarih boyu dinsel geleneklerde yer alan ortodoksi-heterodoksi ekimelerine baktmzda, ortodoksinin kendisini, doru/kanonik inan ve retilere sahip olan eklinde grd ve hakikati ifade etme konusunda bir tekelcilik ya da monopoli oluturduu dikkati eker. yle ki kendi anlaynn dndaki her tr yorum ve anlayn dorunun dnda olduunu dnr. Yine ortodoksi, kendisini hegemonyal gle zdeletirerek ya da egemen gcn siyasal, askeri veya ekonomik desteini arkasna alarak tm toplumda bir stnlk tesisine ynelir. Ortodoksinin bak asndan kendisinin dndaki tm bak alar ve anlaylar, yalnzca teolojik veya dinsel farkll deil, ayn zamanda siyasal ve kltrel farkll, kartl, deiimi ve yozlamay ifade etmektedir. Doal olarak bu anlay, dier din yorumlarna kar bir dlamay ve ounlukla iddeti de beraberinde getirmektedir. Savalar, istilalar, srgnler, gler ve benzeri nedenlerle farkl dini geleneklerin zorunlu olarak yan yana varlklarn devam ettirmeleri durumu, zamanla bu geleneklere bal insanlarn birbirleriyle bilinli ya da bilinsiz bir ilikide bulunmalar durumunu dourmaktadr. Bu da doal olarak farkl din mensubu insanlarn dini anlama ve yaama noktasnda birbirlerinden etkilenmelerine neden olmaktadr. Bu durum zamanla yeni din yorumlarnn ve mezhepleme hareketlerinin ortaya kna zemin hazrlad gibi, baz durumlarda dini senkretizmin yaanmasna ve farkl dini deerleri bir araya getirmek suretiyle oluturulan yeni inan sistemlerinin/dinlerin oluumuna da neden olabilmektedir. Bu ekilde ortaya kan ve farkl inan sistemlerinden inan ve ibadet unsurlar tayan melez dinsel gelenekler senkretik dinler olarak tanmlanmaktadr. rnein slm ile Hindu geleneinden birok unsur tayan Sih dini senkretik bir din olarak tanmlanabilir. Yine son dnemlerde ortaya kan ve Hristiyanlkla Yahudilikten ya da Hristiyanlkla Budizmden birok unsur tayan Yahova ahitleri, Moonculuk, Sayentoloji gibi hareketler senkretik akmlar olarak deerlendirilebilir. Son olarak dinlerle mstakil bir din olmaktan te ounlukla bir dini gelenek ierisinde belirli bir obje ya da deere tapnmay n plana karan kltler arasndaki fark da vurgulamak gerekir. Genel kullanm asndan klt terimi belirli bir varlk ya da obje ile ilgili inanlar ve ibadet anlaylarn ifade etmede kullanlsa da zel anlamda bu terim, genellikle esoterizmi ve komn toplum/cemaat anlayn kendilerine temel edinmi olan akmlar iin kullanlmaktadr. Kltler, ie dnk cemaat anlayyla ve gizemcilikleriyle dier din mensuplarndan ayrlrlar. rnein son dnemlerde Bat dnyasnda saylar hzla artan eitli Neo-Gnostik gruplar bu erevede deerlendirmek mmkndr. Ayrca mstakil bir inan sistemi ve ibadet anlayn gelitirip temsil etmekten te, kurulu yaygn dinsel geleneklere ve sosyal deerlere kar bir anarizmi, bakaldry temsil eden, btn tutum ve tavrlarn buna gre oluturan ve bu balamda bazen nefret, iddet ve terre yer veren hareketler de klt kapsamnda saylabilir. 20.

12

yzyl ortalarndan itibaren Batda yaylan Satanizmi bu balamda deerlendirmek mmkndr.


slm tarihinde ortaya kan Ehli Snnet ve dier akmlar ortodoksi ve heterodoksi ayrm asndan nasl deerlendirebiliriz?

Dinler Tipolojisi/Tasnifi
Dinlerin eitli alardan farkl tasniflere tabi tutulduklar dikkati ekmektedir. Dinle ilgili yaplan tasniflerde dinin kendisinden hareketle yaplan tasniflerle tasnifi yapan kiinin dine ynelik alglamalarnn etkili olduu grlmektedir. rnein getiimiz yzylda yaygn bir sylem olarak etkisini hemen her alanda hissettiren pozitivist paradigma kendi evrimci anlay dorultusunda bir dinler tipolojisi yapmaya almtr. Bu balamda dinler ilkel dinler ve gelimi dinler eklinde iki ana grupta toplanm; dinin ilkellii ve gelimiliinde ise ilgili dine mensup olan insanlarn sosyokltrel yaamlar belirleyici olmutur.
eitli Batl aratrclarn dinlere ynelik yaptklar snflamalarla ilgili olarak Mehmed emseddinin Tarih-i Edyan adl kitabn okuyunuz.

Dier taraftan dinin kendisi merkezli yaplan tasnifler de dikkat ekici olmutur. rnein her din mensubu kendi inan ve deerlerini merkeze koyarak bir din tasnifi yapmaya almtr. Bu dorultuda kendi inancn hak ve doru din ya da yegne din, dier inan sistemlerini ise batl dinler olarak tanmlamtr. rnein slm geleneinde yaplan en yaygn din snflamas hak, ilahi ve semavi kavramlar ekseninde olmaktadr. Buna gre hak/semavi/ilahi dinler slm, Yahudilik ve Hristiyanlk iin kullanlmakta bunlarn dndakiler ise farkl bir kategoriye oturtulmaktadr. Buradaki l slmn kendisi olarak grlmektedir. Bu anlay Yahudilik ve Hristiyanl da kkeni itibaryla hak ve ilahi kategorisinde grmekte; bunlarn sonradan tahrif edilmi olduunu var saymaktadr. Bu nedenle bu dinler muharref dinler olarak da adlandrlmaktadr. Dorusu bu snflama subjektif bir snflamadr ve kendi iinde de baz sorunlar tamaktadr. Zira Kurandan hareketle konumak gerekirse Kuran dinleri Allahn dini slm ve dierleri eklinde temelde ikiye ayrmakta ve bu balamda yalnzca slm hak/ilahi din olarak deerlendirmektedir. Dier taraftan genel olarak dinlerin hakikat anlaylar perspektifinden dnldnde de bu snflama ciddi sorunlar tamaktadr. Zira genel anlamda kendisini hak ya da ilahi olarak grmeyen hibir din bulunmamaktadr. Benzer ekilde dier din mensuplar da kendi inan sistemlerini merkeze alarak din snflamalar yapmlardr/yapmaktadrlar. rnein Hristiyanlk Ortaa balarndan itibaren kendisini yegne doru din olarak grm ve kendisi dndakileri pagan gelenekler olmakla itham etmitir. Ayn ekilde Sabiilik kendisini yegne doru (kuta) olarak grrken dierlerini yanl ya da kabda kategorisinde deerlendirmitir. Grld gibi dinin ierisinden yaplan snflamalarda dinin doruyanl ya da hak-batl anlaylar etkili olmaktadr. Dier taraftan dinler daha nesnel bir yaklamla temsil ettii mesajn evrensellii, tanr dncesi, vahiy geleneine yer verip vermemesi, merkezi kavram ve deerleri, yaayan bir gelenek olup olmamas ya da yaad corafi alanlar gibi eitli zellikleri dikkate alnarak snflanabilir. Ancak bu snflamalar da mutlak anlamda sorunsuz olmayp zaman zaman eitli problemler tamaktadr. rnein

13

mesajn evrensel olup olmamas asndan dinleri evrensel dinler, milli dinler eklinde iki ana kategoriye ayrmak mmkndr. Bu snflamada evrensel dinler, sahip olduu inanlar evrensel dzlemde yaymaya alan, dolaysyla tm insanlar arasnda yaylmay hedefleyen inan sistemleridir. Milli dinler ise dinin kapsamn yalnzca bir milletle, soyla, klanla ya da kabileyle snrlam olan geleneklerdir. Ancak yle milli dinler vardr ki tarih ierisinde zaman zaman dinin evrensel planda yaylmasna yer vermi, dolaysyla evrensel bir din karakteri gstermitir. rnein Yahudilik genelde milli bir din olarak tanmlanr. Ancak Yahudilik tarihinde baz Trk boylarnn, Afrikal siyahlerin, Hintlilerin ve benzeri srailoullar dndaki halklarn Yahudi olduklar bilinmektedir. Yine dinler aada tekrar deineceimiz gibi- inanlan tanrnn teklii ya da okluu asndan monoteist, dalist, henoteist ve politeist dinler; tanrnn bilinip kavranmas asndan agnostik ve gnostik dinler ve inanlan tanrnn evrenle ve insanla ilikileri asndan panteist, deist dinler gibi kimi snflamalara ayrtrlmaktadrlar. Bu snflamalar da her zaman tam olarak kapsayc olamamaktadr. Zira bir dinsel gelenek ierisinde tanrnn varl, sfatlar ve benzeri konularda bazen birbirinden farkl alglamalarn yan yana varlklarn devam ettirdikleri grlebilmektedir. Dinler inan ve retilerinin merkezinde yer alan ana kavram veya deer asndan da tanmlanmaya allmaktadr. Bu balamda rnein Hristiyanlk tm inan ve deerlerinde Mesih inancna arlkl yer vermesi nedeniyle Kristosentrik ya da Mesih merkezli bir dindir. Yahudilik srailoullarnn seilmilii inancn merkeze koyan etnosentrik bir din olarak, slm ise taviz vermez tek tanrc ya da tevhid inancn merkeze alan teosentrik (veya daha yerinde bir ifadeyle tevhid merkezli) bir din olarak deerlendirilebilir. Dinler yayldklar corafi alanlara gre de snflamaya tabi tutulmakta ve bu balamda rnein Asya dinleri, Afrika dinleri, Avrupa dinleri ve benzeri tanmlamalar yaplmaktadr. Fakat buradaki temel sorun, bir dinin zellikle de evrensel dinlerin ounlukla birok corafi blgede ayn anda yayor olmasdr. Grld gibi, hangi bak as temel alnrsa alnsn dinlerin tasnifine ynelik yaplan/yaplacak deerlendirmeler sorunlar tamaktadr. Bir dier ifadeyle drt drtlk bir din tasnifi yapmak fazla mmkn gzkmemektedir.
Dinlerle ilgili yaplan snflamalar hangi erevede olursa olsun genelde sorunlar ierecektir. Bu dorultuda bir dini yalnzca bir kategoride ele almak zordur. Budizm nasl bir snflamaya tabi tutulabilir?

eitli Tanr Dnceleri ve Dinler


Btn dinsel inanlarn temelini oluturan ve genellikle akn bir varla ya da varlklara inanma eklinde tezahr eden stn g ya da glere ynelik inanlar dinlerin en temel zelliklerindendir. nsann akn bir varla/ varlklara inancnn temelleri eitli alardan aklanabilir. rnein insann, yaad evrede birilerine snma, yardm dileme ya da yakarma duygular tayan bir varlk olmas da doast akn bir varla inanp balanma duygusuyla yakndan ilikilidir. Her ne kadar akl ve yetenekleriyle yaad

14

evrede otoriter bir yap kurmu olsa da insan, sklkla karlat sorunlarla acziyet ierisine der; gl bir elin iinde bulunduu aresizlik ortamndan kendisini ekip karmasn, himaye etmesini ister. Yapt yanllklar nedeniyle iine dt vicdan azabn hafifletecek, pimanln duyarak kendisini affedecek bir gc arzular. nsann btn bu duygularn yalnzca iinde bulunduu maddi lem erevesinde kalarak tatmin etmesi mmkn deildir. Zira her insan yaamnda maddi hibir g ve kuvvetin g yetiremeyecei, yardmc olamayaca olaylarla ya da duygu ykleriyle yz yze gelebilir. Btn bu durumlar, iinde yaad maddi lem gibi snrl olmayan bir stn gce, madde lemine, duygu ve dncelere ve her eye egemen olan bir akn varla insann inanp ynelmesini zorunlu klmaktadr. Nitekim Kuran, Tevhide inanmayan insanlardan bahsederken zaman zaman onlarn aresiz kaldklarnda Allaha ynelip ondan yardm dilediklerine ancak feraha ktklarnda yeniden inkr ve irk ortamna dndklerine dikkat eker. Bylelikle Kuran, inanan ya da inanmayan btn insanlarn, gcnde snr olmayan yce bir varln himayesine snmak ve onun yardmn dilemek duygularn tadn vurgulamaktadr. stn g/gler metafizik balamdaki ilahi bir varlk ya da varlklar olabilecei gibi, yaanlan evrene ait herhangi bir obje, nesne, ahs ya da evrensel dzlemde etkili olduuna inanlan bir ilke de olabilir. Dinlerin inan ve ibadet sistemlerinde yer verilen stn g ya da gler genellikle tanr veya tanrlar eklinde karmza kar. Bununla birlikte yar tanrsal ve ruhsal varlklar, ata ruhlar ve benzeri doast unsurlar da stn varlklar olarak tazim edilebilir. Ayrca in dinsel geleneklerinde yer verilen Yin-Yang prensibi ve Hint dinlerinde nemli yer tutan Karma (Dharma) doktrini gibi tanrsal gce sahip bir evrensel sistem de her eyi kuatan stn bir g olarak karmza kabilir. Teizm tanr ya da tanrlarn doast stn gler olarak algland geleneklerdir. Bunlardan monoteist ya da tek tanrc dinler insanlarn yaamlarnda yer verdikleri ya da verebilecekleri dier stn gleri reddederek bir tek stn gcn, yani bir Tanrnn varlnn kabul edilmesini n plana karmlardr. rnein slmda dinin temel retisi Allahn tek ilah olarak kabul edilmesi mesaj ile ifade edilmektedir. Bu mesaj, Allahn tek ilah olarak kabul edilmesi ve bu konuda ona hibir eyin denk tutulmamasdr. slm, insanlarca Allahn dnda ya da Allahla birlikte baka unsurlarn da stn g edinilmesini uygun grmemekte ve insann yaamnda yalnzca Allah ilah olarak kabul etmesini art komaktadr. Benzer ekilde Yahudilikte de Tanrdan (Yahveden) baka tanrlar edinmemek ve puta tapmamak Musaya verilen 10 temel emirden birisi (ve en nemlisi) olarak grlr. Dinlerde stn g olarak inanlan tanrsal varlk baz dinlerde ise dalist ya da politeist bir balamda dnlr. Dalist ya da iki tanrc dinler genellikle iyi ve kt dalitesi erevesinde bir iyilik bir de ktlk tanrsnn varln kabullenirler; ancak ktlkten saknmak amacyla iyilik tanrsna tapnmay esas alrlar. oktanrc geleneklerde ise insan yaamndan iyi ve kt nitelikleri temsil eden bazen saysz oranda tanrsal varln mevcudiyetine inanlr; hatta bylesi inan sistemlerinde bunlarn yannda eitli doal varlklar, gk cisimleri, hatta krallar ve yneticiler gibi insanlar da stn varlklar kategorisindeki yerlerini alrlar. Nitekim Eski Msr, Roma, Babil ve eski ran geleneklerinde kraliyet hanedanlarnn ounlukla yaamlar esnasnda- bir ekilde tanrsallkla ilikilendirilmi olduklar bilinmektedir. Baz dinlerde ise oktanrclk kabul edilmekle birlikte,

15

bunlardan yalnzca birisi stn g olarak kabul edilip tazim edilir. Bylesi geleneklerin tanr inanc Henoteizm kavramyla ifade edilir. eitli dinler tanr evren ilikisi ya da tanr insan ilikisi asndan birbirinden farkllk gsterirler. rnein bata slm ve Yahudilik olmak zere birok dinde tanr yaratc bir g olmann yannda evreni ve insan yneten ve ynlendiren bir stn varlk olarak da dnlr. Bu balamda vahiy ve peygamberlik inanlarna yer verilir. Ancak baz inan sistemlerinde tanr, yalnzca yaratan, var eden bir g ya da bir ilk neden/msebbib olarak grlr. Bu balamda tanr var etme sonras, aknlndan dolay evrenden ve insandan bir bakma elini ekmi bir deus otiesustur. Evren ve insanla ilgili olarak ise bu inan sistemlerinde, ya insann akl yoluyla hakikati kavramas dnlm ya da baz yar tanrsal veya ikinci dereceden tanrsal varlklar araclyla yce tanr ile irtibat kurulmas hedeflenmitir. Cahiliye dnemi Arap dini olarak da adlandrlan slm ncesi geleneksel Arap inanc ile eitli deist gelenekleri bunlara rnek olarak verebiliriz. Benzer ekilde inanlan tanrnn sfatlar konusunda da dinler arasnda eitli farkllklardan sz edilebilir. Genellikle ok tanrc dinlerde tanrlar, insann tecrbe dnyasndan hareketle insan biimli ve insan nitelikli varlklar eklinde tanmlanr. Tektanrc inan sistemlerinde ise Tanr her ne kadar mutlak anlamda akn bir varlk olarak dnlse de yine de bu dinlerin kutsal metinleri tanr ile ilgili mecazi tanmlamalara yer verirler. Yahudi kutsal metni Tanahdaki antropomorfik tanmlamalarla Kurandaki kimi mteabih ifadeleri bu balamda deerlendirmek gerekir. Dier taraftan baz inan sistemleri ise tanrnn hibir ekilde olumlu nitelemelerle tanmlanamayaca zerinde dururlar ve dolaysyla ancak olumsuz niteliklerden sakndrmak suretiyle Tanr hakknda konuulabileceini belirtirler.

zet
Din kavramyla birlikte dinlerde temel olan stn g, kutsal, tanr kavramlar Din insann inan ve duygularn, tavr ve davranlarn ve sosyal evresine ynelik tutumunu disiplin altna alr. Bu ekilde insann olduu her zaman diliminde ve yerde mutlaka dinin varl da sz konusu olmutur. nsan inan ve davranlarnda olaanstl, sra dl, aknl ve etkileyicilii ifade eden kutsalla olan ilikileri belirleyici olmutur. Btn dinlerde akn g ya da glere ynelik bir inan dikkati ekmektedir. Dinlerde yer verilen akn gler, dinlerin karakteristik zelliklerine gre deiiklik arzeder. Ancak birok dinde akn g olarak karmza Tanr kavram kar. Dinler tarihinin nemi ve geliim sreci nsanlk tarihi kadar eski olan dinler tarihi insann din tecrbesini tarihsel geliimi erevesinde ele alan bir bilim daldr. Din ise insann inan ve deerlerini, davran biimlerini ve sosyal evresiyle olan ilikilerine ynelik kurumsal ynn disiplin altna alr. Bu balamda dinler tarihi dinin inan sistemlerini, ibadet anlaylarn ve cemaat yapsyla birlikte kurumsal ynn eitli yntemler erevesinde inceler. slm tarihinde dinler tarihine ynelik ilgi olduka erken dnemlere kadar uzanr.

16

Farkl dinlere ilikin snflamalar Dinleri karakteristik zellikleri, temel kavramlar, hitap ettii muhataplar ve corafi yaygnlk alanlar gibi eitli alardan tasnife tabi tutmak mmkndr. Dinler ierisinde ortaya kan eitli yorumlar, mezheplemeler Bir dini gelenek ierisinde eitli nedenle bal olarak zamanla bir takm farkl yorumlar ve bak alar ortaya kabilir. Bu durum, oluan ve gelien yorumlarn yapsna gre eitli itikadi, fkhi ve siyasi mezheplemelere neden olur. Bu mezhepler ana gvde din yorumuyla ilikili olup olmamasna gre ortodoksi ya da heterodoksi eklinde tanmlanr.

Kendimizi Snayalm
1. Bir dinin ierisindeki farkl yorum tarzlarna ne ad verilir? a. Klt b. Heterodoksi c. Mezhep d. Kutsal alan e. Heretik yorum 2. Birok tanrnn varln kabul etmekle birlikte bunlardan yalnzca birisine tapnmay esas alan teolojik yaklama ne ad verilir? a. Monoteizm b. Politeizm c. Panteizm d. Dalizm e. Henoteizm 3. slam tarihinde farkl din ve kltrler zerine yapt almalarla baz Batl bilim adamlarnca karlatrmal dinler alannda ilk zgn eser yazan kii olarak tanmlanan slam alimi kimdir? a. bn Hazm b. ehristani c. Abdulkahir el-Badadi d. emsettin Sami e. Biruni

17

4. Yaygn kabul edilen inanlardan ya da ounluka temsil edilen retilerden kesin bir ayrlk ve farkllamay temsil eden dini yorumlara ne ad verilir? a. Heterodoksi b. Ortodoksi c. Klt d. Heresi e. Ritel 5. Farkl inan sistemlerinin bir arada yaamas ve bilinli ya da bilinsiz ekilde birbirinden etkilenmesi nedeniyle oluan yeni dini yorumlara ne ad verilir? a. Senkretizm b. Eklektisizm c. Klt d. Henoteizm e. Panteizm

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c 2. e 3. b 4. d 5. a Yantnz doru deilse, Dinler, Mezhepler ve Kltler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, eitli Tanr Dnceleri ve Dinler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Dinler Tarihinin nemi ve Bir Bilim Dal Olarak Geliimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Dinler, Mezhepler ve Kltler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Dinler Tipolojisi/Tasnifi yeniden okuyunuz. konusunu

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Dinin tarihi insanlk tarihi kadar eskidir; insanlk tarihinin bilinen en erken dnemlerinden itibaren her zaman insanlarn bir ekilde inanlar ve bu inanlarn pratik hayata yansyan boyutlar olagelmitir. Sra Sizde 2 Btn dini gelenekleri ihtiva edecek ekilde bir din tarifnde dinlerin u temel zelliklerini ierecek ekilde bir din tarifine ihtiya vardr. ncelikle

18

btn dinler insann inan, duygu ve dncelerini bir disiplin altna alr. Yine dinler insann tavr ve davranlarn ynlendirerek yapmas ya da yapmamas gereken hususlar belirler. Ayrca insann sosyal evresiyle olan ilikileri dzenler ve bu balamda insanda cemaat bilincini oluturur. Sra Sizde 3 Tarih boyu Mslmanlarn ounluu tarafndan temsil edilmesi ve genelde slm toplumlarnda egemen unsurlarca benimsenmi olmas dikkate alndnda, slm tarihinde ortaya kan mezhep akmlarndan Ehli Snnet vel-Cemaatin ortodoksiyi temsil ettii, dierlerinin ise heterodoksi erevesinde kald sylenebilir. Sra Sizde 4 Budizm neet ettii corafya dikkate alndnda Hint dinlerinden birisidir. Ancak sahip olduu mesajlar evrensel balamda yayma amac gtt iin de evrensel dnya dinlerinden birisi olarak tanmlanabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Mehmed . (1338), Trh-i Edyan, Dersaadet. Gndz, . (ed.), (2007), Yaayan Dnya Dinleri, Ankara Gndz . (1998), Mitoloji ile nan Arasnda: Ortadou Dinsel Gelenekleri zerine Yazlar, Samsun. Gndz, . (1998), Din ve nan Szl, Ankara. Murray, D. C. (1976), A History of Heresy, Oxford University Press.

19

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hint dinlerini snflandrabilecek, Hinduizmi tanmlayabilecek, Cayinizmi tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
ndus Vadisi Medeniyeti Kast/Varna, Ttrimurti Ahimsa Moka

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Konu da aklamas yaplmam olan kavramlar, bir dinler tarihi szlnden baknz. Hint toplum yapsn ve kltrn anlatan, Kemal ada, Hint Eski Kltr Tarihine Giri kitabna baknz. zelde Hinduizm ve genelde Hint kkenli dinlerde karmann, reenkarnasyonun yeri iin Ali hsan Yitik, Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisine baknz. Hinduizmdeki modern dini akmlar iin Ali Kse, Milenyum Tarikatlari adl kitabn, Hint kkenli haraketler ksmna baknz.

20

Hint Dinleri I Hinduizm-Cayinizm


GR
Bu ve bundan sonraki blmde, Hint dinleri bal altnda Hint Yarmadasnda ortaya kan ve bugn hem doduklar yerde hem de dnyann farkl blgelerinde varlklarn hala devam ettiren drt din: Hinduizm, Cayinizm, Budizm ve Sihizm zikredildikleri sralamaya uygun olarak ele alnacaktr.

HNDUZM
Hindular kendi dinlerini ifade etmek iin sanatana dharma ismini kullanrlar. Sonsuz/ezeli dharma/yasa anlamna gelen bu kelimeyle belli bir kurucuyla ilikendirilen dnyann dier byk dinlerinin aksine, onun bir balangcnn olmadn ifade etmek isterler. Hintli olmayanlar arasnda ise bu din iin yaygn olarak tamamen corafi bir arma sahip olup eski Fars dilinde ndus nehrinin dou tarafnda yaayanlar anlamna gelen Hindu (Sanskrite sindhu, nehir) kelimesinden treyen Hinduizm kullanlr. Bu, phesiz bugn dnyada varln devam ettiren en eski dindir. Hinduizm, Hindistan nfusunun yaklak yzde 80nin tabi olduu; Bat lkeleri de dhil olmak zere Hindistan dnda da 45 milyondan fazla mensubu bulunan bir dindir. Hindistan dndaki 45 milyon baldan 18 milyonu, Hinduizmi devlet dini ilan eden tek lke olan Nepalde yaamaktadr. Hinduizm birok bakmdan dinler tarihinde benzeri olmayan bir fenomen olarak grnr. Kelimenin kabul edilmi anlamnda onu bir din olarak adlandrmak gtr. nk Tanr inancn kendisi iin merkezi olarak kabul etmedii gibi tanrnn doas hakknda fikir yrten sistematik bir teolojiye de sahip deildir. Hintliler tek bir tanrya inandklarn dnrken bile, ounlukla birok tanrya tapyormu gibi grnrler. Herhangi bir ahs kurucusu olarak grmedikleri gibi, herhangi bir kutsal metni tek bana balayc olarak da kabul etmezler. Herhangi dini bir uygulamay zorunlu grmedikleri gibi herhangi bir doktrini de dogma olarak kabul etmezler. Btn Hindular iin evrensel anlamda geerli olan bir uygulama ve dogma da yoktur. Hindu bir grup iin temel olan bir ey, bir dier grup iin yle olmayabilir. Dardan bakanlar iin dine ynelik ar bir ilgi gsteriyor gibi grnmelerine ramen Hindular, byle bir bilin ortaya koymazlar. Muhtemelen bu onlarn dini hayat, dier eylemlerden zde ayr bir ey olarak grme-

21

melerinden kaynaklanr. Onlar hayat, dinin de iinde yer ald, isel olarak birbirlerine bal btncl bir ey olarak grrler. Bu yzden de, Sanskritede genel olarak anlald ekliyle dini ifade etmek iin kullanlan bir kelime yoktur. Din anlamna geliyor olarak kullanlan dharma kelimesi daha geni bir arma sahiptir ve birey ve toplumun maddi ve manevi hayatnn gerekleri ve ilhamlaryla ilgili teoriler ve uygulamalar btnn ima eder. Bunlara ramen yine de, Hinduizmi dier geleneklerden ayran bir takm ltler tespit etmeye ynelik teebbsler olmutur. Tartlacak ynleri olmakla birlikte, tespit edilen bu ltler arasnda unlar zikredilebilir. Vedalarn mutlak otorite olduunu kabul ederler. Hinduizmin bir din olarak varln srdrmesini isteyen modern Hindu dnrler, gerek bir lanet olduu ve kaldrlmas gerektiini aka savunduklar kast sistemi ve yerine getirilmesi gereken onunla ilgili kurallar. Yzeysel bir zellik olsa da, inein ve Brahmanlarn kutsallnn kabul edilmesi de bu ltlerden biridir. Atman, karma, samsara ve moka ile ilgili inanlar da, Hinduizm sz konusu olduunda ne evrensel ne de esas inanlar olmasa da, Hint dini-felsefi okullarn hepsi tarafndan gerek olarak kabul edilirler. Yakn zamanlara kadar hikimse, Hindu olarak domak dnda Hindu dinine giremezdi. Anne ve babas Hindu olan, kabul edilmi kastlardan birine mensup olan ve Hinduizmi aleni olarak terk etmemi bir kimse Hindu toplumunun bir yesi olabilirdi. Bu kiinin, emredilen ritelleri yerine getirmi ve geleneksel hayat tarzn herhangi bir ekilde ihlal etmemi olmas gerekir. Bu son zelliklere sahip olan kii, yukarda zikredilen ve bir din olarak Hinduizme mensup olmann gstergesi olan esaslarn herhangi birine ya da hibirine inanmakszn iyi bir Hindu olduunu syleyebilse de, ancak onlarn birini ya da hepsini kabul ettii iin Hindu olarak adlandrlr. Ancak, modern Hindu tanm, eskiye nazaran nispeten geniledi. Hinduizm iinden kan yeni dini akmlar, bu lkeyle dorudan alakal olan bu dine, Hindu olarak doanlarla ayn haklarn verildii batllar da ekmeye baladlar. Bu genel olarak, etnik din kategorileri iinde yer verilen Hinduizmin kendi iinden evrensel akmlar kard, dolaysyla da etnik bir din olmaktan uzaklamaya baladnn bir iareti olarak kabul edilebilir.
Hinduizmin temel zellikleri nelerdir?

TARHSEL SRE
Az nce sylenildii zere, Hinduizmin dnyann yaayan dinlerinin en eskisi olduu hususunda bir phe olmad gibi, ayn zamanda bugn Hinduizm diye adlandrlan dinin, kkeni ok eskilere giden birok gelimenin, farkl dini hareketlerin birlemesinin ve ayrlmasnn bir sonucu olduu hususunda da herhangi bir phe yoktur. Bu yzden bir din olarak Hinduizm, birbirine zt ve birbiriyle eliik zellikler ortaya koyar. Bu ztlk ve elikiler, onun tarihsel sreci boyunca geirdii aamalardan iinde barndrd eylerden kaynaklanmaktadr. Hinduizm kaynaklarndan en eskisi, Veda dnemi Aryan halklarnn buraya geliinden nceki bir safhay oluturan ve 1920lerden nce MohenjoDaro ve sonra Harappa kentleri etrafnda odaklanan arkeolojik kazlarda kalntlar ortaya kan medeniyettir. Milattan nce 4000-2200 yllar arasyla tarihlenen ve bugn genel olarak Harappa Medeniyeti olarak bilinen Indus

22

Vadisi Medeniyeti kalntlar, baka eyler yannda zellikle bu dnemin dini inanlar hakknda da bir takm sonulara ulamay mmkn kldlar. Indus vadisi dini, bugn Hindistanda bulunan dinin muhtemelen en erken eklidir. Bu, Hinduizmin temeli kabul edilen Veda dininden farkl taraflar olan ve birok dalnn varln hala devam ettirdii Klasik Hinduizmle yakn ve dorudan ilikileri olan bir dindir. Bu yzden de Hinduizmin tarih ncesi ilk dnemini temsil ettii rahatlkla sylenebilir. Mohenjo-Darodaki kazlarda elde edilen ve zerinde birtakm hayvanlarla birlikte yzl ve yoga yapyor olarak resmedilen plak bir erkek tanrnn bulunduu bir mhr, sz konusu dnemin dini hakknda ksmen de olsa aydnlatc bilgi sunar. Buna gre, Mohenjo tanrs, klasik Hinduzimin tanrs ivaya benzemekte ya da onunla ayndr. nk burada yzl, plak, ehvet dkn ve yoga yapyor olarak resmedilen tanrnn zellikleri, Hinduizmdeki ivann ayrt edici zelliklerini oluturur. Fallus kltnn(erkek cinsel organ) de bu dnemin dini anlaynn nemli unsurlarndan biri olduu ortaya kmaktadr. Mohenjo-Daro tanrsnn Ana Tanrayla ilikili olmas ayn zamanda onun bereket-yeillik tanrs olduunu da gsterir. badet ekilleri arasnda ya ya da tts yakma ve kan takdim etme (tanr heykellerine kan srlmesi, ivann krmz anlamna gelmesinde de grlr) gibi dini uygulamalar olmakla birlikte burada herhangi bir mabet ve tapnma nesnesi olan heykeller ortaya kmamtr. Ancak ibadet, ritel ve ritel maksatl toplantlar iin kamuya ak yerlerin bulunduunun iaretleri Mohenjo-Daro ve Harappadaki glendirilmi kalelerinin ilerinde bulunmaktadr. Buralarn trensel abdestler ve ortak banyolar iin olmas muhtemeldir. Hinduizmin ikinci safhasn/dnemini yanllkla Brahmanizm olarak da adlandrlan Veda dini oluturmaktadr. Veda dini tarihsel Hinduizm iin bir ara dnemdir ve onun oluumunda genellikle kabul edildii gibi, nemli ve hayati bir rol oynamamtr. Aksine, bu din tarafndan tehlikeye drlen hususi dini felsefi artlara kar bir tepki olarak tarihsel Hinduizm ortaya kmtr. Ancak Hinduizm, srtn Veda inanlarna ve uygulamalarna dnmemi, fiilen Vedaya mensubiyetini itiraf da etmitir. Veda dneminin genel olarak m. 2000den 500e kadar devam ettii kabul edilir. Veda dini, fetih, yerleme ve asimilasyon yoluyla sz konusu yzyllar boyunca kuzey Hindistana yaylan, ana meknlar Belh civar olan ilk Aryanlar tarafndan ortaya konuldu. Bunlar ran, Afganistan ve daha sonra Hindistana doru hareket eden Hint-Avrupallarn bir koluydu. Bu dnemin dini hakkndaki kaynamz, sz konusu dnem boyunca dini tutumlardaki dikkate deer bir evrilmeyi ortaya koyan Vedalardr. Bunlar, Hindistana gelip yerleen Aryanlar tarafndan derlenmi, ekil ve muhteva bakmndan birbirinden farkl Sanskrite metinlerdir. Kendileri hakknda Hinduzimin kutsal kitaplar bal altnda daha ayrntl olarak bilgi vereceimiz ve Veda dininin geliim dnemlerinin kendilerine yansd kabul edilen Vedalar; samhitalar, brahmanalar ve upaniadlardan oluur. Bu metinleri derleyen Aryanlar Hindistana g etmeden nce, tabiata olduka yakn yaayan ve kendilerini tabiatn bir paras kabul eden insanlardr. Tabiatla olan bu durumlarna uygun olarak da, bir tr kozmik bir din gelitirmilerdir. Bu dinin iki temel grn vard: Bir yandan tabiatn genilii, grkemi ve cmertliiyle etkilenmiler ve bunun bir sonucu olarak da g ve yeri vmlerdir. te yandan ise, kozmik fenomenlerdeki deitirilemez dzenlilikler tarafndan etkilenmi ve bunun bir sonucu olarak

23

da kozmik yasa rta ve bu yasann gl yneticisi Varuna anlayn kabul etmilerdir. lk Aryanlar ayn zamanda bir tr ate ibadeti ve Soma bitkisinin suyunun nemli bir rol oynad iptidai bir ritel de gelitirdiler. G ettikleri yerde karlatklar yeni durum, onlarn hayat tarzlarn deitirmelerine yol at. Bu yeni hayat tarz ayn zamanda onlarn dininin karakterini de deitirdi. Eski kozmik din yerini, bir sava tanrsna yani Indraya dnen muzaffer kahraman etrafnda merkezileen yeni bir dine brakt. Vedalar dini de kendi iinde, Veda metinlerinde, Samhitalarda, Brahmanalarda ve Upaniadlarda yanksn bulan l bir evrilme safhas gsterir. Samhitalarn en eskisi olan Rig-veda, resmi dini ritlerde kullanlan ve farkl tanrlara ya da ilahi glere (asura) hitap eden ilahileri ierir. Bu ritler, ate kurbanlar ve Soma bitkisi etrafnda merkezileen ritlerdir. Trenler karmak olduundan metinleri kullanacak din adamlarn gerektirmekteydi. Bu resmi dinin yan sra, hane sahibi tarafndan icra edilecek ritleri gerektiren ev kltleri de vard. Bir sonraki safha, Brahmanalarda bulunur. Bunlar, kurbanla ilgili uygulamaya ynelik yorumlar ve mitolojik ayrntlar ieren metinlerdir. Burada ritalizm hkimdir. Yani artk insann refah ve kozmosun dzenini salayan devalarn insann duasna cevab deil, bizatihi kurbanlarn doru bir takdimidir. Bu dnmle gleri zayflayan devalarn hkimiyetinin alt, onlarn temelinde yer alan tek bir gc bulmaya ynelik arayla daha da oyuldu. Nihai olarak bu tek g, gayriahs bir g, Brahman eklinde dnld. Brahmann bilgisi, kozmik kontrol iin anahtar bir bilgiydi. Bu dnemde, asketizm ve meditasyon da bir eilim olarak ortaya kt ve kurbann mikrokozmoz olarak kabul edilen insann iinde iselletirilmesiyle temsil edildi. Vedalar dininin son safhas, Vedalarn son blmlerini oluturan Upaniadlarda bulunur. Burada vurgu, ritelden Bir olan ile kiisel ve mistik tecrbeye doru kayar. Herey teke indirildiinde insan ruhu atman, Biri yani Brahman bizatihi tecrbe edebilir. Samsara, her bireyin brahmanla birlemeyi gerekletirecei kurtulua (moka) kadar maruz kalaca sonsuz dngdr. Bu sonsuz dngnn artlarn ise, insanlarn daha nceki hayat boyunca, belli bir hedefe ynelik olarak yaplan davranlar (karma) belirlemektedir. lahilerin ounun konusunu bu genedoum-lm emberinden nasl kurtulanaca oluturur. M. 500den ms. 500e kadarki on yzyllk dnem klasik Hinduizm dnemidir. Hinducu sentez olarak da adlandrlacak olan bu dnem, bugn hala geerliliini muhafaza eden temel kavramlarn yerletii bir dnemdir. Alt darana (alt gr) ya da felsefi ekollerin, kast (varna) dncesinin, her bir Hindunun hayatnn alt safhaya ayrlmas (arama), kutsal metinler arasnda ruti (vahiy) ve smrti (gelenek) eklindeki ayrmlarn ortaya kt dnemdir. Veda dneminin sonunda rahipler olarak etkilerinin ounu kaybetmekle birlikte, yegne eitilmi elit ve dolaysyla da Sanskrit ve yazl gelenein tek koruyucusu olarak Brahminler ne ktlar. Yeni snflarn, halklarn ve kltlerin iinde eriyebilecei yeteri derecede elastiki bir din ve toplum yaps olumasnda temel arac oldular. Onlarn ana g ve ilevlerinden birisi, merulatrma gcyd. Vedalara ball ortodoksinin lt kabul ettiler; dolaysyla onlar bir otorite olarak kabul etmeyenleri, yani Cayinist ve Budistleri heterodoks olarak ilan ettiler. Bu lt, Cayinist ve Budizmin yollarna ayr bir din olarak devam etmelerine yol at.

24

Hinduizm iin en nemli unsurlardan biri, teizmin ortaya kmasyd. Vedalar dneminde nispeten nemsiz iki tanr olan iva ve Vinu nemli hale geldiler. Vinu birok tanryla zdeleti. Bu zdelemenin bir sonucu olarak Vinuya cmert ve dnyann refahyla ilgilenen tanr nitelii verildi. Bu zellikleriyle Vinu, dnyada bozulan ahlaki ve tabii dzeni yeniden dzeltmek maksadyla on farkl bedende (avatar) olmak zere dnyaya inmeye balad. Vinuculuk ve ivaclk ile birlikte aktaclk da mstakil kitaplar olan mezhepler haline geldiler. Bunlarn yan sra, kendileri aa kastlardan olan ve btn kast ayrmlarn ve dinin zahiri ekillerini reddeden, Mslman ve Hindu dininden olan Kebir, Raidas ve Dadu (on altnc ve on yedinci yzyl) gibi kiiler tarafndan, sfatlar olmayan akn bir tanrya ynelik aka dayanan deruni bir din ekli gelitirildi. Dnem hakkndaki iki nemli kaynak Mahabharata ve Ramayana destanlar ve bunlardan daha mehur olan ise, Mahabharatada yer alan Bhagavat-gita adl blmdr. Bu sonuncusunda Vinu, kurtulua giden yoldan, aydnlanma (cnana), dini ritler (marga) ve ak (bhakti) yolundan bahseder. Bu sonuncusu, bugne kadar Hindularn byk ksmna ilham kayna olmu bir yoldur. Vedalar dneminde hkim ibadet ekli olan kurban yerini, ibadet edilen tanry sembolize eden bir imgenin ya da heykelin nnde icra edilen ibadetin (puja) yeni ekillerine brakt. Mitolojik ierikli, Puranalar olarak isimlendirilen bir klliyat evrildi, mabet ibadeti balad ve klasik Hinduizmin sonunda mabetler Hindu yerleim yerlerinin ayrlmaz bir paras haline geldi. Hinduizmin bir sonraki safhas, altnc yzyldan on dokuzuncu yzyla kadar devam eden ortaa safhasdr. Bu dnem, kkenlerine dair herhangi bir teorinin bulunmad ancak Varna hiyerari modelinden z bakmndan ayr kastlardaki (jatis) bir arta ahit oldu. Kast sistemi ou kii tarafndan ciddi ekillerde eletirilmi olsa da, siyasi karmaa anlarnda toplumsal istikrar salama ve zengin kltr devam ettirme ve Hindulara bir kimlik salama hususundan nemli bir hizmet grmtr. Yeni Hinduizm diye adlandrlan ve on dokuzuncu yzylda Bat modernizminin etkisiyle ortaya kan ve bir anlamda Hinduizmi etnik bir din olmaktan evrensel bir din haline getiren hareketler ortaya kmtr. Bunlar, Hint mezheplerinin ele alnd yerde, Yeni dini hareketler bal altnda ilenecektir.
Hinduizm tarihsel olarak ka safhaya ayrlabilir. Bunlardan ikincisi nasl ortaya kmtr?

KURUCU AHSYET
Hinduizmin en temel zellii kendisinin herhangi bireysel bir kurucuya dayandrlmam olmasdr. Onun kurucusunun bu bilinmezliinin bir ifadesi olarak daha nce de zikrettiimiz gibi, bir anlamda ezeli hikmet olarak da evrilebilecek olan sanatana dharma kelimesini kullanrlr. Ancak asl ifadesini Vedalarda bulduundan ve Hindular ortodoksluu Vedalarn kabul edilmesiyle e anlaml olarak kabul ettiklerinden, Vedalarn kendilerine atfedildikleri kiileri bu dinin kurucular olarak kabul etmek mmkndr. Bu ezeli hakikatler ya da yasalar ve bu hakikatleri ya da yasalar gerekletirme yollar, sz konusu hakikatleri ieren kutsal ilahileri ya da ifadeleri

25

grdkleri sylenen bir grup ri=gren, hkm kimse vastasyla ifa edilmilerdir. Ri olarak adlandrlan kiiler tarafndan grlen ya da iitilen bu bilgi grubu ruti olarak adlandrlr. Bu Hinduizmin kkeninin beeri olmadn, tarihi olmayan bir kke ya da temele sahip olduu anlamna gelir. Sz konusu metinler, mantralar yani meditasyonun rnleri olarak adlandrlrlar. Bundan dolay da riler, ayn zamanda sessiz derin dnenler (muni) olarak adlandrlrlar. Muni ya da rinin hakikati grme srecinin safhalar olan sessizlik, derin dnme ve vizyon tapas olarak isimlendirilir. Tapas, yeteneklerin ie dnn ve tefekkre dalmaya iaret eder. Riler ve munilerin hakikatlerinin ve vizyonlarnn kayna, bunlarn kendisinden hayat nefesleri olarak ktklar Yce Varlk (Mahat Bhtam) olabilir. Hayat nefesleri, bir yandan Yce Varlktan sudurlarnn kendiliinden olduunu, te yandan ise ierdikleri hikmetin, Yce Varln gerek zn naklettiini ortaya koyarlar. Bu zelliklerinden dolay sz konusu vizyonlar ve ifadeler, yce hakikati meydana getirirler. Bu bilgi olduundan Veda; grcler ve bilgeler vastasyla Yce Varlktan sahih bir gelenekte geliyor olduklarndan dolay da Agamalar diye adlandrlrlar. Rabbin bize yol gsteren ve bizi balayan emri olarak ise o, astradr. te, belli bir kii olmasa da bu kutsal bilginin alclarn, Hinduizm kurucular olarak kabul etmek mmkndr (Raghavan, 1974, 9)

KUTSAL METNLER
Baka tasnifler ve bunlarn altnda yer verilen ok sayda kutsal metin bulunmakla birlikte burada genel olarak kabul grm olan ayrma yer verilecektir. Bu yzden, hakknda bilgi verilen metinlerin yegne Hint kutsal metinleri olduu dnlmemelidir. Hindu kutsal metinleri iki gruba ayrlr: ruti ve Smriti. itilen, grlen anlamna gelen ruti kategorisi iinde Vedalar; smriti kategorisinde ise Puranalar, Ramayana, Mahabharata ve Dharma-astralar yer alr. Otoriteleri, yukarda zikredildii gibi rilerin, derin tefekkr ve vizyon yoluyla Yce Varlktan alm olduklar inancndan kaynaklanan Vedalar, nsanlk tarihinin bize kadar gelen en eski metinleri olarak kabul edilirler. Sanskrite bilmek anlamna gelen vid kknden gelen veda bilgi anlamna gelmektedir. Vedalarn en eski parasn drt derleme (samhita) oluturur: Rig-veda, Sama-veda, Yacur-veda ve Atharva-veda. Bunlar uzun bir sre ifahi olarak nakledildikten sonra yazya geirilmi olan metinlerdir. Bu drt metnin her biri yksek derecede felsefi ve ilahi bilgiyi iermektedir. Herbirinin hedef ise, daimi bar, refah ve ebedi kurtulutur. Bunlardan en eskisi ve geni olan Rig-vedadr. Ortaya k tarihi tartmaldr. indeki astronomik bilgiler gz nnde bulundurulanlar, baz ksmlarnn m. 4500; metin tenkidi sonular m. 1500, dier dhili kantlar ise onun m. 2500-2000den nce ortaya kmaya baladna iaret etmektedir. M. 900e doru yazya geirilen Rig-veda, farkl tanrlara hitap eden binden fazla (1017/1028) ilahi derlemesinden olumaktadr. Kurban srasnda okunacak ilahileri hem nesir hem de iirsel kurban ifadelerini ierir. Sama-veda, ou Rig-vedadan alnm kurban maksadyla sylenecek olan ilahileri barndrr. Kara ve ak Yajur-veda olarak ayrlan Yacur-veda, kurban treninin eitli aamalarnda Brahmanlar tarafndan yaplacak iler, sylenecek szler hususunda yararlanlmak maksadyla oluturulmu kitaplardr. Tarihsel olarak daha sonraki bir dneme ait olmakla birlikte, Rigvedadakiyle kyaslanabilecek kadar eski malzemeler ieren ve teki

26

vedalardan farkl olarak kurban kltyle yakndan ilikili olmayan Atharvaveda ise, Veda panteonuna ait tanrlara ynelik ilahilerle, hastalklar iyiletirme, yamur, maddi refah ve dmanlar boyun edirmeye ynelik byl szleri ve afsunlar ierir. Bu drt vedann yan sra, ayn deerde olmayan tbbi bilgileri (Ayvurr-veda), askerlik bilimini (Dhanurveda), mzik ve dans sanat bilgilerini (Gandharva-veda) ieren vedalar da vardr. Her veda blmden oluur: Brahmanalar, Aranyakalar ve Upaniadlar. Bunlardan Brahmanalar, ayinler ve onlarn yerine getirili tarzyla ilgili metinlerdir. En nemlileri: Aitareya, Kauitaki, Caiminiya, Taittiriya ve Satapata Brahmanadr. Aranyakalara gelince, daha sonra ayrntl olarak greceimiz zere, geleneksel Hindu hayat tarznn nc aamas olan ormanlarda ikamet/vanaprasthya (dierleri, rencilik/brahmacarya, aie reislii/grhasta, ve her eyi terk etme/samnyasa) etme yemini edenlerin almalar/onlarn okuyacaklar eserler olup, kurban trenlerinin anlamn ve yorumunu ele alan metinlerdir. ncs ve vedalarn sonunda yer alan bu yzden de vedanta (vedalarn sonu) olarak isimlendirilen metinler upaniadlar. stadn dizinin dibine oturmak anlamna gelen upaniad kelimesi, herkesin duymasnn uygun olmad veda hikmetin, hoca-talebe yakn ilikisiyle ehil olana aktarlmasn ifade eder. Talebe-hoca arasnda cereyan eden soru-cevap eklinde kaleme alnmtr. Hint dncesi iin bir dnm noktas olan bu metinlerde, daha sonraki Hinduizmde ana anlaylar haline gelen karma-samsara anlay aka dile getirilir. Bu dngden ancak atman-brahman zdelii bilgisiyle kurtulunaca, bir kurtulu yolu olarak ne kartlr. Upaniadlarn, ok ge dnemli (ms. on beinci yzyl) olanlarn yan sra, m. 800 ve 400 arasnda ortaya ktklar kabul edilir. Saylar ok olmakla birlikte bunlardan on drt tanesinin sahih olduu kabul edilir: a, Kena, Katha, Prana, Mandukya, Taittiriya, Aiteraya, Chandogya, Brhandranyaka, Mahanarayana ve Paingala Upaniad. kinci grubu oluturan smritiye gelince, kelime olarak hatrlanan ey ya da hafza ve gelenek anlamna gelir. Bunlar Hint dini dncesi iin ikinci en yksek otoriteyi temsil ederler. Bu metinler, bir Hindunun gndelik hayatn belirleyen eyleri ierdiklerinden rutiden daha nemlidirler. ana gruba ayrlr. Hindin iki nemli destan olan Ramayana, Mahapharatann yer ald ithasa, Puranalar ve Dharma-astralar. Ramayana Valmikiye atfedilen, m. VI. yzylda yazm balayan ve ms. da devam eden bir destandr. Vinunun avatar olduu kabul edilen Ramann eytan kral Ravana tarafndan karlan kars Sitay maymun kral Hanumann yardmyla kurtarnn hikyesini anlatr. Hindin ikinci byk destann oluturan Mahabharataya gelince, vedalarn dzenleyicilerinden ve bazen Vinunun ksmi enkarnasyonu olarak kabul edilen Vyasaya atfedilir. Bhavgat-gita gibi sonradan eklenmi olan ksmlar olmakla birlikte, m. III ve II. yzylda bitirildii kabul edilir. Asl konusunu, Delhi civarndaki bir blge olan Kuruketra krallndaki Pandavalar ve Kuruvalar arasnda taht iin yaplan sava oluturur. Mahabharatann bir alt blmn meydana getiren ve Bhagavat-gita adl bu blm, Mahabharatadan daha ok tannm ve dnyann birok diline evrilmi olan bir metindir. Avatar arabac Krina klndaki Vinu ile Arjuna arasndaki konumalardan oluur. Hakk olan taht elinden alnm olan Arjunann hakkn elde etmek iin en yakn akrabalaryla dvmesi gerektiini grnce, yakn akrabalarnn aktlan kanyla elde edilenin buna demeyecini syleyerek savatan vazgemek istemesi zerine, Krinann onu savamak iin karmadan, kurtulu

27

yollarndan, ruhun lmszlnden bahsederek ikna ediinin hikyesini anlatr. Hintle ilgili bayramlar, kast ykmllkleri ve hac yerleri gibi konular ieren Puranalar, yaklak ms. drdnc yzylla tarihlenirler. Her biri Hint teslisini oluturan Vinu, iva ve Brahmadan birini ycelten on sekiz ana Purana vardr. Bunlar halk Hinduizmi iin ok nemli metinlerdir. En nemlisi, Krinann hayatnn ilk safhalarn anlatan Bhagavata Puranadr. Smriti grubu iinde yer alan trn sonuncusu Dharma-astralardr. Bunlar farkl zaman ve meknlarda dini hkmlerin nasl uygulanaca, insanlarn bu dnyada yaptklarnn sonucu olarak yeniden doumlarnn nasl olaca gibi hususlarda Hindulara yol gstermek iin kaleme alnm/derlenmi olan metinlerdir. ki binden fazla olan dharma-astralardan tartmasz en etkili olan, Manu Yasalar (Manu smriti) olarak bilinendir.
Hint kutsal metinleri ka gruba ayrlr? Hint toplum hayatn dzenleyen kurallar ieren metinler hangileridir ve hangi grup iinde yer alrlar?

NAN ESASLARI
Hinduizmin tespit edilmi, Hristiyan credosu ya da slmn mentsne benzer trden bir inan sistemi/esaslar yoktur. Ancak, yukarda da ksmen zikrettiimiz gibi Hinduizmin ayrt edici zellikleri olduu kabul edilen bir takm dnceler ve inanlar vardr. Dardan biri, Hindularn 330 milyon tanrya tapndn rendii zaman arr. Bunlarn isimlerine dair hibir kayt yoktur. Bu say, yce glerin saysnn tasavvur edilemeyecek kadar yksek olduuna iaret eder. Sanskirtede tanr anlamna gelen deva ya da devata kelimeleri btn yce gler ve Hindular tarafndan deva sfatyla onurlandrlan nemli insanlar iin serbest bir ekilde kullanlr. Deva, allmam ve sradan olmayan bir ey ifa eden, g ve etki uygulayan, faydal ya da zararl olan her eydir. Vedalar 11 yeryzne, 11 gklere ve 11 de ikisi arasndaki havaya ait olan 33 tanrdan sz eder. Agni (ate), Srya (gne) ve Uas (afak) devalar olarak zikredilir. Vedalar, yaratan ve kurtaran tanr olarak teki tanrlarn stne yceltilen, Aryan halknn gl koruyucusu olan Indraya ynelik ilahileri de ierirler ve Indra tek olduu halde o birok isimle adlandrlr eklinde bir ifadeye yer verilir. Upaniadlarda devalar arkaplana derler ve nihai hedef olarak grlene ulama hususunda artk nemli olarak grlmezler. Puranalar dnemi Hinduizminde baz tanrlar, byk ahsiyetler olarak ne karlar: Brahma, Vinu ve iva (trimurti). Bunlarn her biri, yaratma, muhafaza etme/koruma ve yok etme glerini temsil ederler. Bunlar, yalnzca evrenin varlnn devam ve kendilerine tapnanlarn korunmas iin deil ayn zamanda, kurtuluu salama hususunda byk neme sahip ivaralar (Rabbler) olarak da grlrler. Tanrlara ibadet (puja) Hindu dinin tamamlayc bir unsuru haline gelir. Tanrlarn soy ktnn inas ve onlarn farkl bedenlerle yeryzne inileri (avatarlar) inacnn gelimesiyle tanr ve tanralarn says nemli lde artar. Hindularn ou ilahlardan birini ita devats (kendi kiisel tanrs) olarak seer. Bu ilah onlarn dindarlnn ve ibadetinin oda haline gelir. Farkl insanlarn farkl ilahlar semesi, benzersiz bir politeizm tr meydana getirir. Kendi tercihleri olan ilaha ballklar devam ederken onlarn byk

28

bir ksm kendi ilahlarnn, nihai g olan (Brahman)n birok tezahrnden biri ve gerekte yalnzca tek Yce Varln bulunduuna, onun hakiki doasn kavramann da beeri glerin tesinde oluuna kanidirler. Hintlilerin ounluu yaratc, devam ettirici ve koruyucu olup, taleplerini ve dualarn kendisine ynelttii tek bir Tanrya ibadet edenlerden oluur. Onlar genellikle, kendi tanrlarnn bir tezahr olarak kabul ettikleri teki tanrlara da sayg gsterirler. Tabiatn ve kltrel fenomenlerin rehberi ve ynetici gleri olarak birok byk devata iin, Mantralar okurlar (Klaustermaier, 1999, s. 75).

Resim 2.1: Hinduzimde l tanr anlayn (Brahma, Vinu ve iva) ve bu anlay tek tanrnn yn/grn olarak gsteren sanat eserleri

Hinduizmin dier inanlar olarak kabul edilebilcek olanlara gelince bunlarn en nemlilileri, kast sistemi, karma, samsara, reenkarnasyon (tenash/ruh g), moka eklinde sralanabilir. Ortaa toplumlar hiyeraraik bir yap arzetme bakmndan zde olsalar da, onlardan hibiri Hindistandaki kast sistemi kadar kadim ve kat bir yap arzetmemekteydi. Kast, Portekizce saf, temiz anlamna gelen castadan trer. Hint toplum yapsnn zaman bilinmeyen bir andan beri devam eden drt kast (atur varna); Vedalarn kutsal szlerinin gzeticileri olan Brahminler, savalar ve yneticiler olan Katriyalar, iftiler, zenaatlar, i adamlar olan Vaiyalar ve Hindu toplumunun temelini oluturan yoksul iiler, hizmetiler ve kleler olan udralara ayrlm yapsn ifade etmek iin kullanlr. Bu ayrm Rig-veda, tanrsal bir kkene gtrr (puruann azndan Brahminler, kollarndan Katriyalar, kalalarndan Vaiyalar ve ayaklarndan udralar meydana geldiler) Rig-vedada yer almayan ayn toplumsal yapy ifade iin Vedik literatrde kullanlan ve renk anlamna gelen varna kelimesi gznnde bulundurulduunda bu ayrmn, Hindistana g ve oray fetheden Aryanlarn, koyu renkli yerlileri kendilerinden uzak tutmak maksadyla ayr bir grup olarak onlar tanmlamasayl vukuu bulduu sylenebilir. Geldikleri yerde kendi aralarnda zaten var olan l ayrma, bir drdncsnn eklenmesiyle mevcut Hint toplum yapsnn temeli atlm oldu. ki kez doanlar diye de adlandrlan ilk kast asldr ve drdncs kast d olarak kabul edilir. Drdnc kast oluturan dokunulamazlar (nihsprya), Gandi tarafndan Tanr halk (Hari-jan) ve son zamanlarda kendileri tarafndan bastrlmlar (dalits) diye adlandrlanlara ynelik ayrmlar ortadan kaldrma hususundaki resmi abalara ve bu kast mensupu birok kii nemli makamlara gelmi olmasna ramen fiili olarak hala varln devam ettirmektedir.

29

Kast sisteminin dini bir kkenle aklanmaya allmasnn yan sra, insanlarn iine doduklar kastlar da dini gerekelerle aklanr. Bu durumlar, onlarn gemite yaptklar ilerin (karma) bir sonucudur. Kast d olanlarn orada bulunmalar gemi hayatlarnda kt iler yapmalar olduu gibi, bir kiinin Brahmin ya da Katriya olarak domasnn sebebi de onun nceki hayatlarnda iyi iler yapm olmasdr. nk i, eylem, amel anlamna gelen karma, ayn zamanda insanlarn yaarken, belli bir ama gzeterek iradi olarak yaptklar eylemler kadar, sz konusu eylemlerin sonucu olarak yeniden bu dnyaya gelilerinin hangi ekilde ve hangi toplum yaps iinde olacan belirleyen acmasz bir ekilde ileyen ahlaki bir yasa anlamna da gelir.
Hinduizmde karma anlay ile Yahudilik, Hristiyanlk ve slmdaki kader anlay arasnda nasl bir fark vardr?

Bir eylemin/iin iyi ya da kt oluunu belirleyen, onun insanlarn iine doduklar kastn gereklerini yerine getirip getirmemleridir. inde bulunduu kastn gereklerine yerine getirme, ona uygun davranlarda bulunma iyi; onun gereklerine uygun olmayan zt davranlar ise ktdr. Her bir kast/varna iin neyin iyi neyin kt olduunu, ayn ve farkl kast/varnalara mensup olan kiilerin birbirleriyle olan ilikilerini; hangi kastn hangi ite alacan ya da alamayacan belirleyenler Varna-dhrama-astra olarak adlandrlan metinlerdir.

Hindular iin ruh lmszdr ve insanlarn eylemleri sonucu olarak srekli bu dnyaya gidip gelen lmsz olduu kabul edilen bu ruhtur. Ruhun, bedende olarak yapt ilerin sonucuna uygun olarak yeni bir bedende dnyaya gelmesine reenkarnasyon, bu sonsuz gidi-geli dngsne de samsara denir. Reenkarnasyona ynelik daha nceki metinlerde gizli bir takm imalar olduu sylenmekle birlikte bu anlayn ilk kez ak bir ekilde ortaya kt yer Upaniadlardr. nsanlarn ruhlarnn srekli olarak lmden sonra yeni bedenlerle bu dnyaya gidip gelmeleri, onlar eylemde bulunduka kanlmaz olsa da, sz konusu lm ve yeniden doum zincirinden kurtulmak mmkndr. Hem dini gruplarn hem de felsefi gruplarn hepsinin amac insanlar bu sonsuz lm-yeniden doum zincirinden kurtarmann yolunu bulmaya almaktr. nsanlarn ldkten sonra, lm-yeniden doum dngsnden kurtulmalar ve bir daha baka bir bedende yeniden bu dnyaya gelmemelerine, moka denir. Hindu dini ve felsefi hareketlerin ortak hedefi mokay gerekletirmeye ynelik olup, lk kez Bhagavat-gitada toplu olarak zikredilmi olan yol vardr: Bunlar; Cnana-marga (bilgi yolu), karma-marga (amel, eylem yolu) ve bhakti-marga (ak ile balanma yolu). Birincisi, Tanr Brahma hakkndaki cehaletin bir sonucu olarak, insanlar bu dnyann birokluk olduunu (maya=yanlsama), mstakil bir ruhun (atman) bulunduunu dnrler. Bu da reenkarnasyona yol aar. Oysa Brahmandan ayr bir evren, ondan ayr bir ruh yoktur. nsanlar Brahmandan ayr hibir varln olmadn tek gerek varln o olduunu, ruhun mstakil bir varl bulunmadn anlaynca, Brahmanla bir olur bu gidi geli sona erer ve moka gereklemi olur. kinci yol olan karma-margaya gelince; karma ancak belli bir hedef gzetilerek yaplan eylemlerin bir sonucu olarak ortaya kar. Belli bir hedef gzetilmeksizin yaplan iler ise karmaya sebep olmazlar. te insan, yaptklarnn sonucunda hibir ey hedeflemeksizin yalnzca kastnn ve

30

hayatnn hangi safasnda bulunuyorsa onun gereklerini yerine getirirse o zaman, bu yaptklar karmaya yol amayacaktr. Gemite birikmi olan karmalarn etkisi sona erince de moka gerekleecektir. ns ise, eylem yolunu kendini tanrya adamayla birletirenlerin yoludur. Bu yoldan birincisi, felsefecilerin, ikincisi sradan Hindularn ncs de Hint mistiklerinin yolunu oluturur.

BADETLER
Hedefi manevi ilerlemeyle maddi ilerlemeyi salamak olan Hinduizmdeki ibadet (puja), ferdi bir tecrbe olduu iin daha ok bireysel bir faaliyettir; bu yzden toplu ya da cemaat olarak ibadet, onun sz konusu doasna yabancdr. Mabet ibadeti zorunlu olmad iin dindar Hindu, ibadet maksadyla nadiren mabede gider. Temelinde yer alan ortak hedefe ramen, Hindu ibadetleri hem yapldklar zaman, yapldklar tanr hem de yapl amac, yapann mensup olduu kast ve ibadetin yapld lkenin farkl blgeleri bakmndan nemli farkllklar gsterirler. Her Hindunun yerine getirmekle ykml olduu; tanrlara, grclere (rilere), atalara, kk hayvanlara ve insanla takdime sunmaktan ibaret olan Hindu ibadeti; evde yaplanlar, mabette ve hususi vesilelerle yaplanlar olmak zere ikiye ayrlabilir. Evdeki ibadet, burada ibadet iin ayrlm bir oda ya da kede yaplr. Bu mekn, seilmi olan tanrnn resimleri, onu sembolize ettii genel olarak kabul edilen eyler ya da heykellerinin bulunduu, gelin telleri ve klarla sslenmi bir yerdir. lk kasta mensup olan ve iki kez doanlar olarak isimlendirilenler tarafndan gnde kez icra edilen gndelik ibadeti, genel olarak kadn yerine getirmekle ykmldr. Sabah ibadeti zaman, gn doumundan yirmi dakika nce ve yirmi dakika sonradr. Bu zaman snrnn almas, kefareti gerektirir. Sabah ibadeti nehir kenarnda ya da puja odasnda yaplr. Dindar Hindu gn domadan nce kalkar, tanrnn adn sylerken ksa bir du alr, temiz elbiselerini giyer. nnde durduu tanr heykelini ykayarak, ona elbiseler giydirerek, ssleyerek, iekler, ttsler, yiyecekler sunarak ve dua ederek ibadetini yerine getirir. Hindunun nnde dua ettii, setii tanrnn heykeli tanrnn bir temsilidir ve Tanrya yaplan eyin ayn ekilde ona da yaplmas gerekir. le ibadeti, gleden nce, gne doduktan sonra herhangi bir zamanda yaplabilir. Mmknse ibadetten nce gurunun ziyaret edilmesi ve swami gibi uurlu bir zata baklmas gerekir. badet evdeki puja odasnda yaplr. lah heykeli, uygun mantralar eliinde yalanr ve sonra ilah zerine derin tefekkre dalnr. Kendi tanrs adna olmak zere, trenin bir paras olarak iek, tts, pimi ya da pimemi yiyecekler gibi takdimler sunulur ve ibadet sona erer. Akam ibadetinin zaman gn batmndan yirmi drt dakika nce ve yirmi drt dakika sonraki zamandr. Akam ibadeti de, lendekine benzer ancak daha ksadr. Suyu yudumlar, kendisini suyla temizler. Batya ya da kuzey douya yz dnk olarak oturur ve etrafna su serper. Gayatri mantrasn okur. Sonra tanry dinlensin diye brakr. Bunun arkasndan ksa bir su

31

takdimi, vedalarn ilk cmlesinin tilaveti, gnee su takdimi ve ayrlk mantras okunur. Ancak bu trenden sonra, akam yemei yenir/yenebilir.
Kadnlar Vedik ibadeti yerine getirmezler ve onlarn kutsal mantralar okumalarna izin verilmez. Yalnzca, Mahayana ve Bhagavat-gitay okuyabilirler. udralar Vedik mantralar okuyamazlar, yalnzca baz Upaniadlar, Mahabharata ve Puranalar onlara aktr. Kadnlar yalnzca kocalarna yardm ederler; ibadet aletlerini temizler ve takdim edilecek yiyecekleri hazrlarlar. ounlukla Krinann olmak zere kendilerine has bir heykelleri olur. ocuklara, daha yal insanlarn syledikleri Rma, Hari ve ivann isimlerini tekrarlamalar retilir.

Veda dneminde zikredilmeyen mabetler, beinci yzyldan itibaren Hinduizmin ayrt edici zelliklerinden biri haline geldi. Cemaatle ibadet yerine getirilmesi zorunlu bir faaliyet olmadndan Hindu mabetleri zellikle cemaatle ibadet maksadyla bir araya gelmek iin yaplm yerler olmaktan daha ziyade, bireysel olarak kendisine tapnlan bir imgede (murti) mevcut olan tanr iin yaplan yerlerdir. eitli ekilleri olmakla birlikte ana tarz, kuzey Hindistana zg olan ngara ve gney Hindistana has olan drvida tarzlardr. Mabetlerle ilgili btn ayrntlr vatuastraya dair metinlerde aklanr. Bir ky ya da kasaba, ancak mabetle yaanr, oturulabilir hale gelmi olur (Klostermaier, 1999, s.183). Mabetler farkl tanrlar iin yaplm, onlara adanm olsa da buralardaki ibadetlerde ortak bir yap takip edilir. Mabetlerdeki ibadetler din adamlar tarafndan icra edilir. badet tanrnn trenle uyandrld, gecenin son sekizinci ksmnda balar. Arkasndan tanr imgesi/heykeli ykanr ve kendisine tapnlr. lende ona piirilmi yiyecek takdim edilir. Bunu bir lamba treni takip eder. Arkasndan leden sonra ge vakitlere kadar dinlenmeye ekilir. Tekrar bir yalanma ve sslenme treni yaplr. Akam da, ayrntl bir lamba treni yaplr. Onun arkasndan tanrya yine yiyecek takdim edilir. Tanrnn dinlenmek iin ekilmesinden nce son bir tren daha yaplr. Laikler zellikle akamlar, dinlenmeye ekilmeden nce tanry kraliyet giysileri iinde lamba treninde grmek iin gelirler. Yanlarnda takdim etmek iin iekler, elenkler, kokular ve piirilmi yiyecekler getirirler. Kali ibadeti dnda hayvan takdimeleri yaplmaz. Yalnzca gney Hindistann kasaba tanrlar hayvan takdimlerini kabul ederler. Ziyaretiler, mabede yaklm lambalar temin ederler, kutsal metinler okuma cretini karlarlar; sadan olmak zere heykele doru yrrler. Bir takm yeminlerini yerine getirmek ya da hususi bir tevecch kazanmak iin yzkoyun yerlere uzanrlar/secdeye kapanrlar. Ayrca kutsal mzik ve drama icras iin cret demek de faziletli bir davrantr (Parrinder, 1961,52). Annene Tanr gibi, babana Tanr gibi, hocana Tanr gibi ve misafirine Tanr gibi sayg gster ifadesi ailenin nemini aka ortaya koyduundan mabette deil de yalnzca evde yaplan ve aile ile ilgili trenler de vardr. Bunlar doum, erginlenme (upayana), evlilik ve lm trenleridir. Her toplumda olduu gibi Hindu ailesinde de bir ocuun doumu aile iin byk bir sevince vesile olan bir olaydr. ocuun doum tarihi onun astrolojik olarak hayatnn nasl olaca asndan nemlidir. Aile ocuk iin isim olarak din adam tarafndan teklif edilenlerden birini seer. Erkek ocuklarn salar, daha nceki hayatlarndaki kt karmann kaldrlnn bir sembol olarak yaplan bir trenle kesilir. Bu, ocuklar iin zellikle de Brahmin ailesinden bir ocuk iin nemli bir trendir. Bu trende, manevi stadndan

32

(guru) dini eitim almaya hazr oluunun bir iareti olarak paradan oluan kutsal bir atk verilir. Bu sol omuzdan apraz olarak sa kaladan sarkacak ekilde balanr. Bu parann zihnini, konumasn ve bedenini kontrol etmeyi; Brahma, Vinu ve ivay vs. temsil ettii kabul edilir. Ayn zamanda bu birincisi olan anneden domadan sonraki ikinci dou olarak kabul edilir . Bir kimsenin kendisiyle ilgili yaplan son tren lm trenidir. Hidular, ocuklarnki dndaki cesetlerin gmlmesi deil de, yaklmas gerektiini, nk arndrc bir zellii olan atein tkettii bedeni daha yksek bir ekle dntrdne inanrlar. Bhagavat-gita bunu, insann eski elbiselerini karmas ve yeni bir elbise giymesi eklinde ifade eder (2.22). Ceset lm olaynn gereklemesinden sonra bekletilmeksizin bir nehir kenarna gtrlr. Ykanr, yeni elbiseler giydirilir, yz gneye dnk olarak yaklmak iin hazrlanm olan odun ynlarnn zerine konulur. Yakma alannda yemek piirilir, kt ruhlara kovmak iin Veda mantralar okunur ve l iin yiyecek takdimi yaplr. En byk olu ya da en yakn akrabas, sa eli lye doru olarak cesedin konulduu yn etrafnda ya da yedi kez dner ve bu arada onu yakacan ifade eden bir mantray okur ve sonra mealeyle yn tututurur. Yakma ilemi bittiinde atee yedi odun paras atlr. Ordaki herkes tarafndan atein zerine su dklr. Yakma ilemi gndz yapld ise gne batncaya, gece yapld ise, gn douncaya kadar orada kalnr. Sonra balarnda en genci olmak zere eve dnerler. Cesedin yaklnn nc ya da baka uygun bir gnde lnn klleri bir nehre, tercihen de Ganj nehrine atlr. Kalan kemikler ise, toplanr ya nehre atlr ya da gmlr. Onuncu gnde, l iin yaplm pirin toplarnn ve stn, genellikle byk oul tarafndan takdim edildii son bir tren yaplr. Hindularn ortak kabulleri olan ruh, cesedin yaklmasndan sonra varln devam ettirir. Bu dnyada iken kurtuluu (moka) gerekletirmi olanlar (jivan-mukti) ldkten sonra nihai kurtuluu (videha-mukti) gerekletirenler. Zaman, mekn ve uzay ztlklarn aarak ebedi, parlak ve nihai anlamda kurtulmu olarak kendilerine has hakiki doalar iinde varlklarn devam ettirirler. Kurtuluu gerekletiremeyenler ise, bu dnyada yaptklar eylemlere uygun olarak lmleri sonrasnda varlklar kabul edilen cennet ve cehenneme giderler. Burada bir mddet kaldktan sonra karmalarna uygun bir bedenle yeniden dnyaya gelirler. Bu anlamda cennet ve cehennem nihai son olmaktan ziyade, samsaradaki ara duraklardr. Tanrlar yolu olarak adlandrlan yolu takip ederek, gndzn, gecenin, yalln ve lmn dolaysyla da genedoumun bulunmad; iyi ve kt amelin bulunmad brahmaloka denilen yere ulaanlar, ilk olarak zikrettiklerimiz gibi nihai kurtuluu gerekletiren kiiler deildir. Burada geliimlerini devam ettirirler. Sonunda kozmik yok olula nihai kurtulua ularlar. Buradaki hayat da sonsuz bir hayat deildir. Brahmaloka, tezahr etmi olan dnyann en son snrdr. Yoksa amprik dnyann tesindeki sonsuzluk deildir. Onun da bir sonu vardr. (Aydn, s. 201-216) Kutsal yerlere hac, Hinduizmin her mezhebi tarafndan icra edilen nemli ve kendisiyle dini tekmle doru ilerlemenin gerekletirildii bir aratr. Puranalarda ve Mahabharatada betimlenen bu yerlere hac, zihnin teselli edilmesi, dindarln tekml, manevi ykselme ve gnahlarn kefareti hususunda bir vasta olarak kabul edilir. Hindistanda zellikle kutsal olan yedi yer vardr. Bunlarn her biri ya tanrlardan ya da Hindu kutsal metinlerindeki kahramanlardan biriyle ilikilidir. Mesela Mathura, Krinann doum yeridir, Ayodha Rmann krallnn bulunduu yerdir. Hardwar, Ganjn doduu yer olup, iva linga ibadetinin byk bir merkezidir. Bunlar

33

iin de en kutsal olan ise, ivacln merkezi ve gemi zamanlardan gnmze kadar bir renim merkezi olan Benarestir. Bu zikredilen yerlerden birine bir hac ziyareti yaplmakszn Hindunun dini hayat tam olmu olmaz.

MEZHEPLER
Hinduizmdeki mezhepler Kadim ve Modern Akmlar eklinde ayrlarak ilenecektir. Bunlardan Kadim Akmlar bal altnda saf dini akmlar ele alnacaktr. Bunlar iinden kan ve felsefi arlkl okullara ise girilmeyecektir. kinci ana balk altnda, daha ziyade modernizmin etkisinin bir sonucu olarak ortaya kan Hint dini akmlar/gruplar tantlacaktr.

Kadim Mezhepleri
Gnmz Hinduizmi iinde de varln devam ettiren ancak ortaya klar ok eskilere giden ana mezhep vardr: ivaclk, Vinuculuk ve aktizm. ivaclk, tanr iva zerinde odaklanmay ve ona yce Varlk olarak tapnmay ifade eder. Farkl teolojileri ve uygulamalar ieren ivaclk, teki Hindu geleneklerden daha ok asketik bir zellik gsterir. Yce Varlk olarak kabul edilen ivann tarihi ok eskidir. Vedalarda ivaya ya da onunla ayn tanr olduu kabul edilen Rudraya ynelik ilahiler bulunduu gibi, daha nce de zikrettiimiz gibi Indus Vadisi Medeniyetinin kalntlar arasnda bulunan mhr zerindeki betimlemenin, genel olarak iva olduu kabul edilir. Ancak iva klt, Upaniadlar sonras dnemde nemli bir klt olarak ortaya kar ve ankara ve Kumarila gibi kiilerin faaliyetleriyle ortaada kuzey ve gney Hindistanda nemli bir g haline gelir. ivaclk kategorisi iinde, bir ksm aile reisinin hayat tarz balamnda dierleri ise, llerin yakldklar yerlerde yaayan asketikler tarafndan gelitirilen birok alt gelenek yer alr. ivac olarak kabul edilen btn bu ana ve alt gruplarn ortak zellikleri, evrende tek bir gerekliin var olduu onun da Brahman olduu, onun dnda kalan her eyin hakiki bir gerekliinin bulunmad, yanlsamann (maya) rn olduu, kurtulua ulamann bilgi yolu (cnana-marga) ve bu yolun yoga uygulamalaryla kolaylatrldn kabul ederler. Ortodoks olan ivaclarn bunlara ilave zelliklerine gelince; Vedalara sayg gsterirler, Vedalarda bulunan ritelle ilgili arnma kurallarna riayet ederler. Oysa dier ivac gruplar, heterodoks iva Tantralarna sayg gsterirler ve arnma kurallarna kar karlar. ivaya btn Hindu mabetlerinde onun kadn enerjisisi aktiyle birlikte ve ivann yaratc gcn temsil eden ve fallik ekli olan linga olarak ibadet edilir. ivaclar Vinuculardan, alnlarnn ortasna koyduklar yatay iaretle ayrlrlar. ivaclktan daha az asketik olma eiliminde olan Vinu ve onun avatarlar zellikle de Krina ve Rama zerinde odaklanan, ahsiyeti olan tek bir Tanrya (Vinu, Rama, Krina) ibadeti, zgeci ball (bhakti) ve Tanrnn inayeti vastasyla kurtuluu vurgulayan Vinuculuk, Hinduizmin nemli ikinci byk dini geleneidir. Vedalarda Vinuya ynelik ilahiler bulunsa da, Upaniadlar sonras dneme kadar (m. 5-4 yzyl) gelimemitir ve Vedanta teolojisi ve Tamil airleri (Alvarlar) arasnda bir sentez gerekletirdii ortaada hkimiyetini pekitirmitir. Ancak iinde baz

34

ayrlklar da yaanm ve bu ayrlklarn sonucu olarak da baz mezheplere (sampradayas) ayrlmtr. Bunlar, Ramanucann ba olduu risampradya, Madhvann Brahma-sampradya ve Nimbarkann Sanakasampradyas ve Vallabhann Rudra-sampradyasdr. Sz konusu kiiler ayn zamanda, Vinucularn yetitirdii en nemli teologlar ve felsefi okul sahibi dnrleridir. Ge ortaada Hinduizm slmla, sonular Kebir, Nanan vs.nin retileri olan bereketli bir etkileim gerekletirdi. nsanlara kar merhametli olan Vinu, yryznde zulm, adaletsizlik arttnda ve tabii ve sosyal dzende karklklar ortaya ktnda bunlar dzeltmek maksadyla, insan ve hayvan bedenlerinden oluan farkl bedenlerde tecesst ederek (avatar) yeryzne iner. Bunlardan en tannm olanlar, Rama ve Krinadr. Vinu ayn zamanda Hindu teslis anlayn oluturan nemli tanrdan biridir: Brahma, Vinu ve iva (trimurti/ biim). Brahmannn yaratt evreni srdrme grevi olsa da, Vinucular tarafndan Vinu, dier ikisinin grevi olan yaratmaya ve yok etmeye de kdir olarak kabul edilir. retilerinde yerel dili kullanan ve kast kart olup eitliki bir yap arzeden Vinucular, en Yce tanr olarak kabul ettikleri Vinuya tapnmann yan sra kendi edebi rnleri olan Bhagavat-gitay okumak da dini ibadetlerinin nemli bir parasn oluturur. Vinucularn ayrt edici iaretleri, alnlarnn ortasna yerletirdikleri dikey izgilerdir. nc byk dini gelenek olan aktizm, g yani Tanrnn yaratc gc anlamna gelen aktiden trer. Bu gcn genellikle diil olduu kabul edilir ve mitsel olarak tanrlarn eleri araclyla temsil edildii dnlr. Hinduzimde zellikle Assam ve Bengalda yaygn olan, nihai gerekliin diil tezhrleri tapnmna verilen isimdir. akti, Tanrnn adeta maddeleen ve kendi dnda varlk kazanan yaratc gcdr. Zamanla tanr belirsizleir ve akti nplana kar. Tanr ezeli uykusundadr; onu harakete geiren ve yaratan aktidir. Bu yzden Tanrya deil aktiye dua edilir. aktiyi daha cazip hale getiren bir baka ey de, insann kadna kar duyduu sonsuz hayranlktr. En sekin kltler, ivann dinamik muadili olan Durga ve Kali kltleridir.

Modern Dini Akmlar


Mslmanlarn uzun sreli Hindistan hkimiyetleri (1211-1526 Delhi Sultanl ve 1526-1757 Mool imparatorluu), Hint kltr zerinde silinmez bir iz brakt. Ancak din olarak Hinduizm hkim olmay srdrm olsa da, iki din arasnda yaanan kltrel etkileim eklektik ahslarn (Kebir gibi) ve hareketlerin (Sihizm gibi) ortaya kmasna yol at. Fakat ngilizlerin Hindistandaki ynetimleriyle balayan modern dnem, Hinduizm tarihinde, daha nemli bir dnem oldu. 1805de ngiltere Hindistandaki hkim g haline geldiinde, Hint hayat anlay nceki dnemlerden farkl bir meydan okumayla kar karya olduunu hissetmeye balad. Ancak sz konusu meydan okuma Avrupalnn dininden daha ziyade, ngiliz eitim sistemi ve onun girmesini salad Avrupa dncesinden gelmekteydi. Bu etki daha nce Kalkta ve Bombay civarnda ngiliz ynetimiyle olan temastan ve on dokuzuncu yzyln ikinci eyreinden itibaren vard. Btn on dokuzuncu yzyl boyunca devam eden bu etki sreci, Hindistanda tr tepkiye yol at. lk tepki, ngiliz etkisinin gl olduu, zellikle Bengalda kk bir ngiliz aznlk tarafndan Avrupai liberal deerler ve rasyonalizme tam bir

35

teslimiyetle aikr hale geldi. Bu hareketin balatcs, bir brahmin ailesine mensup olan Bengalli Rom Mohan Roy (1774-1833) idi. Arapa, Farsa ve sonra Sanskrite alan Roy, Dou Hindistan irketinde gelinebilecek en yksek mevkiiye ulat. Emekli olduktan sonra Kalktada ngiliz eitimi veren bir okul at. Dini inan olarak unitaryanizme yakn olan Roy, 1827de ilk ad ngiliz Hindistan Uniteryen Cemiyeti olan Brahmo Samaj adl dernei kurdu (1828). Roy, Upaniadlar ve Brahma-Sutrada bulunduunu dnd ahlaki tek tanrcl savundu, tanr ve tanralara ibadeti yasaklad. Sati (kadnn len eiyle birlikte yaklmas uygulamas), ocuk yata evlilik, kast kart olmay ve kadnlarn eitimini savundu. Bu dnceler, sonraki iki bakan Devandranath Tagore (1817-1905) ve Keshap Candar (1838-1884) tarafndan srdrld. Ancak Brahma Samaj hibir ekilde bir halk hareketi olamad. Erken dnem on dokuzuncu yzyl Avrupasnn liberal ve bireyci bak asnn etkisi altnda kalm olan kiilerin bir araya geldikleri cemiyet olarak kald. Hindistann farkl bir yerinde, Bombay civarnda baka bir hareket ortaya kt. Bu 1875de Swami Dayananda (1824-1883) tarafndan kurulan Arya Samaj hareketiydi. sminin de ifade ettii gibi kurulu gerekesi, Aryan Veda dinini eski asli haline dndrmek ve Vedalar sonras vukuu bulan btn gelimeleri reddetmekti. Royunkinden farkl olarak bu hareket Hinduizmin bir reforma ihtiyac olduunu kabul etmekle birlikte, bu reformun ilhamn batdan deil Vedalardan almas gerektiini vurgulamaktayd. Dayananda, pupteresliin, dokunulmazln, ocuk yata evliliin ve Hinduizmin teki bozulmu zelliklerinin Vedalarda bulunmadn savunmaktayd. Ayrca Vedalarn yalnzca brahmanlar tarafndan deil kadnlar tarafndan da okunmas gerektiini iddia etmekteydi. Arya Samaj, kurucusunun lmnden sonra, kendi kaynaklarna mracaat etmek isteyen reformcular iin model olmay srdrd. ngiliz ynetimine ynelik rahatszlklarn olduu bir dnemde ortaya kan bu hareket, Bal Gangadhar Tilak (1856-1920) ile ilikilendirilen militan Hinduizme yol at (Ling, s. 369). Bat siyasi hkimiyetinin ve kltrel deerleri karsnda ortaya kan eklektik ve savunmac sz konusu hareketlerden olsalar da, kk Hindu gemiinde olan bir takm dini ihya hereketleri de vardr. Bunlardan en nemlilerinden biri Bengalli mistik, Vedanta monizmini savunan bir kei tarafndan erginlendikten sonra Ramakrina adn alan, bir brahmann olu olan Gandhadhar Chatterjidir. (1836-86). Manevi aray srasnda, birok farkl okula mensup gurudan eitim gren Ramakrina, nihai olarak btn dinlerin ayn hedefe giden farkl yollar olduunu kabul etti. Onun bu gr, vefatndan sonra 1897de en yetenekli talebesi Vivekananda tarafndan kurulan Ramakrina Misyonu hareketinin temel zelliklerinden biri oldu. Evrensel Hinduizm olarak adlandrlabilecek olan bu yaklam, okluun temelinde yer alan birlik ve btn formle edilmi olan inan esaslarnn izafi olduu eklindeki Hindu kabullerinin bir ifadesidir. Vivekanandann 1893de ikagodaki Dinler Parlementosuna tad bu dncedir. Hinduizmin ada hikyesi ve reform, adaptasyon, yeniden deerlendirme ve saldrgan yeniden tasdiin tedricen ortaya k Yeni Hinduizm olarak adlandrlr. B. C. Chatterjee (1838-1898), Aurobindo Ghose (1872-1950), Tagore (1861-1941) gibi kiiler bu dneme ait kiilerdir. Ancak bunlardan hibiri, M. K. Gandhi (1869-1948) kadar Yeni Hinduizmin tam bir temsilcisi deildir. Londrada hukuk okuyup Kuzey Afrikada yirmi yldan fazla bir sre dava vekillii ve gazete editrl yaptktan sonra 1915de Hindistana dnd. Bhagavat-gitay dini ideallerinin ve deerlerinin en byk kayna olarak kabul etti. Ancak onu, Yeni Ahit, Tolstoy ve

36

Ruskinin etkisiyle yorumlad. Hindistann batyla temas yznden bozulduunu gsterecek bir ekilde, dn sonrasnda kyl elbisesi giydi ve sade bir yaam srd. Kendisini dokunulmazlar (ana kastlarn dnda braklan udralar) meselesine adad. Hindistann bamszl mcadalesini Cayinizmden ald ahimsa doktrini balamnda yrtt. Gandhi tartmasz Hindistann ahlaki lideridir. Halk nezdinde, bir aziz, dnyann ktlklerine son vermek iin gelmi Tanrnn bir enkarnasyonu idi (Ling, 373).
Yeni Hinduizm anlaynn ortaya kmasna yol aan sebepler nelerdir?

DER DNLERE BAKILARI


Klasik dnem Hindu dnrleri ankara ve Kumarila Hinduzimi tamamen dlayc bir tarzda yorumlam; Hinduizmden kaynaklanmakla birlikte mstakil birer din haline gelmi olan Budizm ve Cayinizm gibi hareketleri yanl olarak kabul etmilerdir. Hatta ankara, kurtulu bakmndan yalnzca cnana-margann esas olduu onun dnda kalanlarn cehaletten kaynaklanan tercihler ve yanl olduunu syler. Modern dnemde Ramakrina inan sistemleri, ibadet ekilleri farkl olmakla birlikte btn dinlerin ortak hedefinin Tanrnn idrak edilmesi olduu, eklinde oulcu bir yaklam ortaya koyar. Swami Vivekanandaya gre btn dinler, insan ruhunu tanrya gtren basamaklardr. Onlarn her biri, insann ocukluktan genlie, genlikten yalla geii gibidirler. Yani her bir basamak, geici bir fonksiyon icra eder. Vivekanandann yaklam her ne kadar oulcu bir yaklam gibi grnyorsa da, nihai olarak dinlerin daha st bir dnceye gtren basamaklar olmas bakmndan bir deerleri vardr, bu yzden de her basaman bizatihi bir deer olduu iddiasnda bulunmas yanltr. Hindistann modern dnemde yetitirdii en nemli ahsiyetlerden biri olan Mahatma Gandhi, balangta Hinduizmi en hogrl, btn dinlerdeki doruluu ve hakikati kabul eden bir din olarak grrken yani, Hinduizme dier dinlerden daha st bir yer verirken daha sonralar, btn dinlerin eitliini ne karmaya alr. Bunun sonucu olarak da, dinlerin ayn aacn dallar olduu benzetmesini kullanmaya balar. Bununla da, dinlerin kken ve z itibariyle ayn olduklarn ifade etmeye alr. Radhakrinana gre dini oulculuk Hinduizmin znde var olan bir eydir. Bu yzden karlat kltrleri dlamam, hatta onlarn gzel taraflarn alm ve kendisinin bir paras haline getirmitir. Radhakrinan, farkl tanr tasavvurlarn, zne nfuz edilemeyen Yce Hakikatin deiik tezahrleri olarak kabul edilmesi yaklamn bu oulcu yaklamn bir yansmas olarak grr. Bu oulcu yaklamlara ramen, ankara ve Kumarila kadim dlayc yaklamn artran dinlerin her birinin insanln geliim aamasndaki bir an temsil ettii; son haldeki basamaklar olduu dolaysyla geici olan bu anlarn mutlak doru kabul edilmelerinin yanl olduu eklindeki yaklamlar da vardr (Yitik,129-146).
Hinduizmde kurtulu anlay hakknda, Fuat Aydnn Hint Dini Dncesinde nsann zgrlk Anlay adl kitab ve dier dinlere bakyla ilgili olarak da Ali hsan Yitikin, Hinduizmin Dier Dinlere Bak adl makalesini okuyunuz.

37

CAYNZM
Bugn Hindistanda milyon kiinin dini kimliinin ifadesi iin kullanlan Cayinizm, bir cinann (zafer kazanan)n takipilerini ifade eder ve dokuzuncu yzyldan sonra bugn bilinen grup iin kullanlmaya balanr. Mahavira (byk kahraman) olarak tannan Vardhamanya izafe edilir. Ancak cayinler iin bir cina, bir dinin kurucusu olmaktan daha ziyade her zaman mevcut, yok olmaz gelenein btn statlar tarafndan yapld tarzda retilen hakikatin ve yolun yaycsdr. Her cina, bu gelenei yeniden canlandrr, yeni bir ey ortaya koymaz; nk yol her zaman ayndr. Yirmi drt tane olduu kabul edilen ve insanlar kurtulua gtrecek yolu ina edenler anlamna gelen tirthankaralar olarak da adlandrlan cinalar grubunun sonuncusu, Vardhamanadr. Bu yirmi drt tirthankaradan tarihsel bir ahsiyete sahip olanlar Vardhamana ve kendisinden nceki cina olan Parvadr. Parva m. dokuzuncu yzylda yaadna dair arkeolojik kazlar ve dier kalntlarda atflar bulunan biridir.
Cayinizmdeki cinalar anlayn aklaynz.

TARHSEL SRE
Mahavira/byk kahraman olarak da adlandrlan Vardhamana, m. altnc yzylda kurtuluu yalnzca kurbanla elde edileceini kabul eden Vedac yaklama ve kast sistemine kar olarak, alternatif kurtulu yollar arayan ve bulduklarn syleyen, Budann da ilerinden biri olduu bamsz (nigantha) gezici derviler (ramana) iinde yer alr. Otuz yllk ilekelik ve meditasyon hayatndan sonra evrenin doas hakknda tam bir anlaya ve dnyevi arzulardan mutlak bir kopua ulaan Mahavira, ulat bu anlay bakalarna da retmeye balar. Cayin gelenein anlatsna gre, yetmi iki yanda ldnde kadn ve erkeklerden oluan birka yzbin kiilik bir takipi grubuna sahipti. lmn arkasndan cemaatin liderlii st dzey akirtlerine geti. Bu akirtler ve ondan sonra gelenlerin ynetiminde hareket, kuzey Hindistandan kuzey-batdaki merkezlere doru yaylmaya balad. Cayinler, Mauryan hanedanlnn manastr ideallerine ynelik desteinden yararlandlar ve Cayinizmin geliimi ve corafi bakmdan yaylm, merkezi ve gney Hindistana yayln hzlandrd. M. nc yzylda yaanan ktlk yznden cemaatin bir ksm Dekkana g etmek zorunda kald. Gidenlerin geri gelmesi, kalanlarla aralarnda dnyann tam bir terkinin ifadesi olarak Mahaviray takiben giysi giyilmemesini, yani plakl savunanlarla beyaz bir elbisenin giyinilmesininin bunun iin yeterli olduunu savunanlar arasnda bir anlamazln ortaya kmasna yol at. Bu ayrlk niahi olarak miladi birinci yzylda, Digamabaralar (gk-giyinenler) ve Svetambaralar (beyaz giyinenler) adndaki iki mezhebin ortaya kmasyla sonuland. Giysiyle alakal anlamazln yan sra daha ok teknik olan baz anlamazlklarda iki grup arasndaki ayrl derinletirdi. Bunlar, daha sonra ele alacamz zere kutsal metinlerle, manastr hayatnn zellikleriyle Mahavirann hayat hikyesinin farkl srmleri ve kadnlarn stats hakkndaki bitmek bilmez anlamazlklardr. Bu anlamazlklardan kaynaklanan ayrlklarn bir sonucu olarak iki grup, Cayinizmin geliim dneminde Hindistann farkl yerlerinde ve alt kltrlerinde younlatlar. Digambalar gney ve merkezi Hindistandaki ana Cayinist grup iken, kuzeyde ve batdakiler ise Svetambaralar oldular. Bu ayrla ramen miladi

38

beinci yzylda gelime ve byk bir etkiye sahip olmaya baladlar. Krallarn korumasna nail olan Digambaralar merkezi ve gney Hindistanda zellikle yerel dillerin geliimi gibi konularda olmak zere sekin kltrel bir g haline geldiler. Benzer bir rl, daha sonraki yzyllarda Svetambaralar kuzey ve bat Hindistanda oynadlar. Bu ekilde farkl blgelere yaylma, Cayin laik (kei olmayan) topluma bugne kadar devam eden bir yap kazandrd. Yayld bu blgelerde ok sayda laik kiinin harakete dhil olmas onlara ayr bir yerin verilmesini zorunlu hale getirdi. Bu yzden sz konusu dnemde, rivayet metinleri ve laik disiplin modelleri ne kmaktayd. On birinci ve on ikinci yzyllar Cayinizmin imdi youn olarak bulunduklar yerlere doru geri ekilmeye baladklar dnemdi. Hindu teistik dinlerinin ortaya klar ve krallklarn bu dinleri desteklemeleri Cayinleri bu blgelerde istenmeyen grup haline getirdi. Digambaralar, yava yava kuzeye ve batya ekildiler. Svetembaralarn hkimi olduklar blgelerde daralma daha az olsa da yaand ve yeni Hindu hareketlerinin tbi kazanmasyla onun da etkisi azalmaya balad. Ayrca on birinci yzyldan itibaren slmn Hindistanda artan varlna ahit oldu. Bu yzden Cayinizmin geliimi Digambaralarn blgelerinde olduu gibi kuzey dou blgelerinde de tersine dnd. On beinci yzyldan itibaren bugnk corafi durumuna ulat. Bugn Hindistan nfusunun ok az bir ksmn oluturmalarna ramen, saylaryla kyaslanmayacak bir etkiye sahiptirler. Bu da, ahimsann gerei olarak tarmla ve hayvanclkla uramayp daha ziyade ticaretle uramann yol at sonu olsa gerektir.

KURUCUSU
Vardhamana, Cayinist gelenee gre, tirthamkaralarn yirmi drdncs olarak m. 599 ylnda Katriya snfna mensup bir ailede dodu. Babas Jnatr klannn reisi Siddhartha; annesi ise, Vaiali yneticisi Cetakann kz kardei Triali idi. Ailesi Parvann takipileri olduu iin, Cayinist gelenek iinde yetiti. Yosada adl bir kzla evlendi, Anavadya adnda bir kz oldu. Onu, ayn kasttan Jamali adl biriyle evlendirdi. Dnyevi zevklerin kendisini ok az ilgilendirdii Vardhamana otuz yanda, sahip olduu her eyi brakarak ve din adam cbbesi giyerek bir ileci oldu. Yirmi yol boyunca acmasz bir ilecilik yaam srdrd ve kendisini dman halklarn kt muamelesine maruz brakt. Srdrd uzun meditasyonlardan ve kendisindeki sevgiyi, nefreti, arzuyu ve isteksizliin kkn kazdktan sonra mutlak bilgiye, evrensel acdan kurtulmann bir metodunun kefine ulat. Bu andan itibaren o bir cina, dnyann ve ihtiraslarnn fatihi, bir kevalin her eyi bilen, bir arhat ulu ve bir Mahavira byk kahraman haline geldi. Bundan sonraki otuz yl boyunca Magadha etrafnda dolaarak kendisini, bulduu yolun tebliine adad. Yamur mevsimleri dnda bu teblie hi ara vermedi. Bu mevsimlerde kendisinin de mensubu bulunduu katriya kastnn yeleri tarafndan saygyla kabul edildi. Yetmi iki yanda M.. 527de ld (Folkert, 1991, s. 258-60).

39

KUTSAL KTAPLARI
Cayin gelenei btn cinalarn retilerinin ayn olduunu ve kendi zamanlarnda yazya geirildiklerini kabul ediyor olsalar da, son cina olan Mahavirann retisinin zamannda yazya geirilmedii ok iyi bilinmektedir. Vefatndan sonra uzun bir mddet talebeleri arasnda ifahi olarak nakledilen reti ancak, m. nc yzyln sonlarna doru (yaklak 280) Svetambaralarn insiyatifiyle Pataliputrada yaplan konsilde derlenmi, bu haliyle yine ifahi olarak nakledilmi ve ancak Mahavirann vefatndan 980 (453 ya da 466) yl sonra Devaraddhinin bakanlnda Valabhide toplanan konsilde ilk olarak yazya geirilmitir. Bundan on yl sonra da, Mathurann konsilinde Skandhilann gzetimi altnda nihai halini almtr. Svetembaralar ellerinde bulunan kutsal kitap klliyatnn sz konusu zamanda tespit edilen olduunu kabul ederler. Cayin kutsal metinlerinin diline gelince, Mahavirann daha fazla insana ulamak istemesi yaad blge olan Madaghann diliyle, blgenin snrlarnda bulunan yerel dillerin karm bir dil kullanmasna sebep olmutur. Bu yzden onun kulland dil yar-Magadhi anlamnda ArdhaMagadhi olarak adlandrlr. Ancak Cayin kutsal metin klliyatnn Madaghiden daha ok Maharatriye yakn olduundan onu, CayinPraktritas olarak adlandrrlar. Cayinler genel olarak kutsal metin dilini Ara, yani riilerin dili olarak isimlendirirler ve onu, tanrlarn dili ve Sanskrite ile dier dillerin kendisinden kaynakland temel dil olarak kabul ederler. Farkl isimlerle bilinen Cayin kutsal kitap klliyat (agama) 3 ana blmden ve altm kitaptan oluur. I. Purvalar, II Angalar ve III Angabahyalar. Bunlar hem Svetambaralarn hem de Digambaralarn metinlerinin tamamn ierir. Her iki grubun kabul ettii kutsal metin klliyat hakknda farkllklar olsa da, ortak noktalar da vardr. Mesela her ikisi iin de temel metinler Angalardr. Svetambaralar Angalarn on ikincisine yer verirken, Digambaralar bunun kaybolduunu kabul ettikleri iin Angalar iinde ona yer vermezler. I. Purvalar (eski metinler). On drt metinden oluur. Cayinler tarafndan bu metinlerin Parvann zamanna kadar gittii kabul edilir. Bunlar, evrenin yaps, ruhun maddenin klelii altnda oluuna dair doktrinler, ada felsefi okullara kar polemikleri ierirler. Ayn zamanda yogik ve gizli glere ulamaya ynelik batini metotlar; Cayin astrolojisi ve astronomisi hakknda birok eyi de ilerinde barndrrlar. II. Angalar (dallar). Kutsal metin klliyatnn tamamlayclar olduklar iin bu ekilde isimlendirilmilerdir ve on iki metinden oluur. Bunlardan yalnzca on ikinci metin artk yoktur. Bu on iki metin, ierik bakmndan drt ana kategoriye ayrlabilir: Cemaatla ilgili yasa; yanl grlerin denetlenmesi; doktrin ve laikleri aydnlatmaya, ahlaken ykseltmeye ynelik anlatlar. III. Angabhya (ikincil klliyat), ganadharalarla deil de bir sonraki dnemin gezici dilencileri olan sthaviralarla balarlar. Kadim dnemlerde bu koleksiyon, prakirmaka (ok ynl/eitli) olarak bilinmekteydi. Agabhya be alt gruba ayrlr: A. Upanagalar (upanga, angalara bal, yardmc) on iki metinden oluur ve ounluu itibariyle laiklere ynelik olan anlatlardan oluur. B. Chedastralar, yedi metinden oluan bu kitap, keilerin hayatn dzenleyen metinleri ierdiinden Cayin disiplin kitab olarak da adlandrlr.

40

C.Mlastralar. Drt Mlastra vardr ve bunlardan muhafaza edilmitir. Bu nden biri olan daavaiklia on konferans ve iki eki ierir. Bunlar emredilen saatlar tesindeki alma iin gerekli malzemeyi olutururlar. D. Prakirnakastralar (ok ynl/eitli). On ksa metinden oluur; hem trensel ilahiler hem de kutsal lm iin hazrlanmada kullanlacak ritellerin betimlenmesini ierirler. E. Clikstralar. Angabhyarn son ksm, ilave ek anlamnda Clika diye adlandrlr. ki almay ihtiva eder. Bunlarn her ikisi de, dier kanonik metinlerin byk ksmnda bulunan malzemelerin blm blm zetini ierirler.

NANLARI
Cayinistlerin inan esaslar tanedir ve mcevher olarak adlandrlr: Doru inan (samyagdarana), doru bilgi (saygcnna) ve doru davran (samyakcrita). Bunlardan ncelik doru inancndr. nk doru inantan kaynaklanmayan davranlarn fazla bir deeri yoktur. Bu doru inantan maksat, Cayin kutsal kitaplaryla onlarn ierdikleri retiye olan kesin inantr. Bu inanla manevi gelimenin nndeki engeller olarak grlen pheciliin ortadan kaldrlmas hedeflenir. Doru bilgi ise, Cayin dini ve felsefi ilkeleri hakkndaki bilgidir. Doru davrana gelince bu, insann rendii ve doru olduuna kanaat getirdii eyi eyleme dntrmesidir. Bu retinin en nemli ksmdr. nk insan ancak doru eylem sayesinde karmadan kurtulabilir ve hayatn hedefi olan kurtuluu gerekletirebilir. Manastr hayatna balayacak (erkek ya da kadn) herkesten yerine getirilmesi istenen ve be byk yemin/mahabavrata olarak da adlandrlan eylemler vardr. Bunlar kei iin: Var olan herhangi bir canlya zarar vermeme (ahimsa), yalan, uydurma sz sylememe (satya), almama (asteya), bekr bir hayat srme (brahma-carya) ve dnyay terk etme (aprigraha). Kei olmayan laikler iin ise, son ikisinin yerini iffet ve kanaatin almas dnda ayndr.
Hindistanda ok eski bir doktrin olan ahimsa, Cayinlerde nemli bir yer igal eder. O, btn davranlar belirleyen nemli bir fazilettir. Yaralama anlamna gelen ahimsa, szle ve eylemle yaralamay ifade edecek ekilde anlalmtr. En kk canllar da dhil baka hibir eye zarar vermeksizin yaamak gerektiine iaret eder. Buda et yemeye izin verirken, bu Cayinizmde tamemen yasaktr.

Resim 2.2: Cayinizmin en temel doktrini olan ahimsann bir gerei olarak havadaki canllara zarar vermemek iin azn bir rtyle kapatan ve ayn maksat iin yrrken yerleri sprmek maksadyla elinde sprge tayan bir Svetambara Cayin keii ve Cayinizmin derin sembolik anlamlar bulunan sembol.

41

Cayinizmin kurtulua gtren yol etin bir yol olduu ve dnyay terki gerektirdii iin Cayin toplumu (samga), keiler (erkek-kadn) ve kei olmayan laikler olmak zere ikiye ayrlr. Bunlardan birincilerin hayat ikincilere gre daha stn bir yere sahiptir ve asl Cayin cemaatini oluturanlar bunlardr. nk kurtulu, ancak kei hayat yaamakla elde edilebilecek bir eydir. Bu zelliklerinden dolay da, keiler grubuna ynelik olan emirler daha keskindir. Bu keskinlik, yukarda zikredilen beinci yeminin her iki grup iin gerektirdii eylerde ak bir ekilde grlr. Bu yeminle ilgi olarak laik kesimden beklenen ey, yalnzca iinde bulunduu durumdan memnun olmakken, bir keiten beklenen ise kendisine ait hi bir eyin hatta bir keklnn bile olmayaca ekilde dnyevi eyleri terk etmesidir. ki kesim arasndaki bu keskin ayrma ramen, onlarn farkllklarn bir tr ayrm deil de derece ayrm yapmaya ynelik emirler de vardr. Cayinist hayatn hedefi, karmadan kurtulmaktr. Cayinizm ezeli ve edebi ve yaratlmam olduunu kabul ettii ruhun bu dnyaya sonsuz defa gidi geliine (reenkarnasyon) inanr. Ancak Hinduizm ve Budizmle ortak olan ve bu gidi gelie yol aan karma anlay onlardan farkldr. Cayinizmde karma, maddi olan ve civa(ruh)larn hepsine nfuz eden ve onlar dnyevi hayata maruz brakan bir ey olarak kabul edilir. Civa haraket etmeye balad andan itibaren ruhla birliktedir. Bu ekilde karmann civa ile olan birliktelii onun doasn lekeler ve civann asli niteliklerinden yoksun hale getirir. Bu durum klelik olarak adlandrlr. Maddenin hkimiyeti altnda bulunan civann her eyi hakkyla bilme zelliinin belirsiz hale gelii, Cayinizmde varlk hakkndaki gerein tam olarak bilinemeyecei anlamnda kullanlan ve sydvda olarak adlandrlan doktrinle ifade edilir. Olabilir anlamna gelen bu kelimenin doktrin olarak ifade ettii ey, varla birok noktadan baklabilecei ve bu noktalarn hi birinin onun hakkndaki mutlak bir bilgiyi ifade etmediidir. Ortaya konulan bilgi her zaman, belli bir bak asndan; dolaysyla arta bal olarak dorudur. Suyun stle birlemesi gibi civa ile birleen karmann, bir balangc yoktur. Ancak ondan kurtulmak mmkndr. Bu iki aamada gerekletirilir: Birinci aamada; doru bilgi ve nefse hkimiyet vastasyla karmann ak durdurulur (samvarada). kincisinde ise daha nce meydana gelmi olan karmalar datlr. Bu son durum insann kendi kendisini eitmeyle hzlandrlabilecek olan durumdur (nijara). Bu iki aamann sonunda ulalan hal, mokadr. Bu durumda civa ile madde arasndaki ortaklk sona erer ve ruh asli zelliine geri dner. Bylece samsaradan kurtulmu olan civa, yukarda lokkaa olarak adlandrlan, evrenin en stnde bulunan ebedi ikametghna uar (Hriyanna, 2005). Buraya ulaanlar tanr olarak kabul edilirler.
Hinduzimdeki karma anlayyla, Cayinizmdeki karma anlayn karlatrnz.

Cayinistler iin var olan eylerin yok olmas ve yok olan eylerin var olmas sz konusu olmadndan, bunlarn var klnmas ve yok edilmesi iin bir yaratcnn varl da zorunlu deildir. eylerin ortaya klar ve yok olular onlarn sfatlar ve modlarnn bir sonucudur. Evren, zihni ve maddi faktrlerden oluur ve bunlar ezelden beri var olan eylerdir; herhangi bir tanrnn mdahelesi olmakszn doalarnda bulunan gler tarafndan retilmi sonsuz dnmlere maruz kalmlardr. Bu anlay itibariyle

42

Cayinizm ateist bir din olarak grlmesine ramen, Cayinistler bunu kabul etmezler. Onlar da tanrla ve saysz tanrya inanrlar. Ancak kabul ettikleri bu tanrlarn evreni yarattna inanmazlar. Kabul ettikleri tanrlar, daha nceki hayatlarnda birok iyi i yaptklar iin yukardaki dnyada olma hakkn kazanm olan lmllerden baka bir ey deildirler. Her eye g ve kudreti yeten bir tanrnn varlna inanmamakla birlikte bu, onlarn sz konusu nitelie sahip olan hibir varlk kabul etmedikleri anlamna gelmemektedir. Btn yanllarn stesinden gelmi ve her eyi bilen (kevalin) haline gelen cinalar vardr. Kurtulua ulaan her ruh, yce bir ruh paramatman haline gelir. Gemiin cinalar en yce tanr olarak kabul edilir. Onlarn resimleri, heykelleri mabetleri ssler Hindu mabetlerinde tanrlara yaplan tarzda onlara da dualar ve ibadetler edilir. Hindu tanr ve tanralar bir ekilde Cayinizme girmenin yolunu bulmulardr. Mesela Vinunun kars Lakiminin gzde bir tanra oluu; Krinann inananlar Cayinizmi kabul ettiklerinde, yirmi ikinci tirthankarann Krinann kuzeni olduunun sylenmesi gibi. Tanrlar, ezeli varlklar, ancak insandan daha aa bir konumda olduklar kabul edilirler. Yalnzca insan dzeyine erimi olanlar kurtulua erieceklerinden, nirvanaya ulamak iin onlar da, insan olarak bu dnyaya gelmek zorundadrlar. Bu da her ne kadar kendilerine ibadet ve dualer edilmi olsa da, tanrlarn da reenkarnasyona/tenasha tabi olduklar anlamna gelir (Parrinder, 1961).

BADETLER
Keiler ve normal dnyevi hayatlarn devam ettirenlerden (laik) oluan Cayin inananlar topluluunda (samga), ilahilerden, kutsal meknlar ziyaret etmekten ve yirmi drt tirthankarann heykellerine meyve, pirin ve st takdimelerinden oluan ibadet, laiklerin iidir. Bu tr trenlere katlsalar da, keiler onlar ynetmezler. Onlarn ii, laikler iin rnek alnacak bir hayat yaamak ve ok az bir derecede de olsa, retmektir. retme ileri de, keilerin yamur mevsimlerinde sndklar yerlere, laikler onlar dinlemek maksadyla geldiklerinde gerekleir Cayinlerin mabedlerindeki ibadet nesneleri tirthankaralarn heykelleridir. Doas gerei yaratc tanry kabul etmemelerine ramen hem tirthankaralar hem mkemmellie ulaan ruhlar hem de Hinduizmden gemi olan baz kk tanrlar ibadete konu olurlar. Cayin mabetleri bata yirmi drt tirthankara olmak zere, kurtulua erenlerin ve kk tanrlarn heykelleriyle doludur. badette heykellerin kullanlmas, bunlarn kurtulua ermeye alanlara rnek oluturmalar ve kendilerine ibadet eden kimselerin zihinlerini nirvanaya hazrlama amacna yneliktir. Mabetlerde bulunan cinalarn, ounlukla da beyaz kire tandan yaplm olan heykelleri, onlarn arnm durumunu gsterir ve simetrik ve mkemmel plak bedenleri evrenin tepesinde ikamet eden stn insann dinginliini akla getirir. Her gn afaktan nce Cayinler kalkar ve ellerindeki 100lk tesbihlerle Be Byklere, yce varlklarn be snfna dua ederler. Elleri douya, kuzeye, batya ve douya doru ak bir ekilde u duay tekrarlarlar: Arhatlar selamlyorum, siddhalar selamlyorum, chryalar selamlyorum, upadhysalar selamlyorum, bu dnyadaki btn saddhular selamlyorum. Burada selamlananlar srayla, bedenlenmi mkemmeller,

43

tirthankaralar da ieren bedenden syrlm mkemmeller, asketik liderler, retici azizler ve dier btn asketiklerdir. Keiler ve snrl bir zaman iin kei kurallarn takip edebilecek laik iin dini uygulamalar, bir gnde krk sekiz dakikalk ibadeti ve oru tutmay ierir. Manastrlarda ise, gnah itiraf, gnahn yol at karmadan kurtulmak maksadyla ynetici tarafndan verilen bir cezann/keferatin kabul vardr. Gece ise, Be Bykler selamlanr ve tesbih ekilir. Cayinin kaderinden kendisinden sorumlu olduu popler bir dizenin szleriyle hatrlatr: Ruh yapandr ve yapmayandr ve kendisini mutlu yapar, mutsuz yapar, kendi kendinin dostudur ve kendi kendinin dmandr, durumunun iyi mi kt m olacana kendisi karar verir. Svetambara Cayini ibadetleri, sabah saat yediden sonra mabedi ziyareti ierir. Cayin, banyo yaptktan ve temiz elbiseler giydikten sonra kutsal atky beline dolar ve mabede doru gider. Onun etrafnda, inancnn mcevherini: Doru bilgi, doru inan ve doru davran zerinde tefekkr ederek kez dolanr. Ayakkablar, oraplar ve ister Cayin ister ziyareti olsun herkesin sahip olduklar deri nesneleri mabedin dnda brakmalar gerekir. Sundurmada, kalarnn arasnda parmayla safrandan bir iaret koyar ve btn gnahlar ve tasalar bir kenara brakmak iin nissah kelimesini tilavet eder. Mabette ibadet eden kii, makama doru ilerler ve burada bulunan belli bal tirthankaralarn heykellerini ykama hakk iin harekete geer. Heykelin nndeki mcevherleri ve iekleri kaldrr ve heykel su, st ve be nektar ile ykanr. Kuruduunda onu ovar ve sv safran ayak parmaklarndan bana kadar, vcudundaki on drt yere srer bu srada da vg maksadyla dizeler okur. Eikte mum ve lambalar sallanr ve bir prin takdimesi kapnn nndeki bir tepsiye konur. Bu prin, dinin mcevherini temsil etmesi iin ay eklinde, grup halinde ve svastika (gamal ha) eklinde yaplr. Heykel ykandktan ve takdimeler sunulduktan sonra ibadet eden, btn bu yaptklarnn en nemlisi olarak kabul edilen bhva pjay (manevi ibadeti) icra eder. kez heykelin nnde secdeye kapanr sonra, tirthankaralarn faziletlerini sayar ve onlar ver. Son olarak da, heykele doru reverans yapan elleriyle kapya doru gider ve bu ekilde mabetten ayrlr. Svetembaralarda, heykellere gsterilen ihtimam ve mabet ritelinin icras, Brahminlere ya da dier Hindu kastlarna mensup kimselere tevdi edilir. Akam ibadetinde yalnzca bu rahip dhili makama girer, ba heykelin nndeki lambalar ve mumlar yakar. badete katlanlardan en yksek teklifi sunan, sallamak iin lambalar alr ve geri kalan dierleri ise ise davullara ve gonglara vurulurken ilahiler sylerler. Digambarlarn mabetlerindeki resmi grevlileri Cayinlerdir ve ibadet cemaatle yaplr. Takdim edilen btn prinler ve kurutulmu meyveler, ba heykelin nndeki bir masaya konulmak zere, geni bir tepsinin zerinden alnr. Sonra monoton bir ekilde bir eyler syleyerek ve diz kerek tepsinin stndeki btn eyler svastika ile iaretlenmi olan bo bir tepsiye nakledilir. Arkasndan, onu rahibin kendi kendine mantralar tekrarlad, boyun edii, diz kt ve bayla yere dokunduu manevi ibadet takip eder. Gece bceklerden korumak maksadyla camla korunmu bir lamba yaklr, ilahiler sylenir ve kutsal szler tilavet edilir (Parrinder, 1961, s. 6668).

44

Cayinlerin kutladklar bayramlara gelince, en ok bilineni erkek ve kadn keilerin yamur mevsimi iin snakta olduklar Austosda kutlanan Pajjsanadr. Bu bayram Svetambaralar sekiz Digambaralar on gn olarak kutlarlar. Bu gnlerde mmkn olduu lde oru ve meditasyonlar yaplr. Son gnde kei olmayan Cayinler bir nceki yl dnce, sz ya da fiili olarak yapm olabilecekleri herhangi bir sutan dolay btn varlklardan af dilerler. Ailenin en yallarnn en genlerden ve iverenlerin iilerinden af dilemeleri adettir. Bu bayram, laiklerin asketiklerin hayatlarna katlma imkn salad gibi ayn zamanda keileri ve laikleri bir araya getirir ve cemaat kimliini glendirme ilevi de grr (Nanavati, 1974, 101; Folkert, 1991, s. 271). Kutsal yerlere hac, Cayinler iin nemli bir faaliyettir ve mabet ibadetinin (puja) maksatlaryla yakndan ilikilidir. Hac meknlar, nihai kurtulua ulam tirthankaralarn ve byk Cayin azizlerinin hayatlarndaki bir takm olaylarn yaad yerlerdir. Sofu laik kiiler, bu yerleri byk mabetler ve makamlarla donatmlardr. Byk hac yerleri arasnda unlar saylabilir. Bihar ehrindeki Sameta Sikhara, Pavati ve Saurashtradaki Girnar Da. Bunlar, tirthankaralarn kurtulua ulatklar yerlerdir. Gujaratdaki Shatrunjaya, Rajasthandaki Abu Da ve Karnatakadaki Shravana-Belgola byk mabet ve tirthankarlarn ve teki cayin azizlerinin asketizminin ansna yaplm olan antlarn bulunduu alanlardr (Folkert, 1991, s. 270)

MEZHEPLER
Cayin cemaat iindeki en eski ayrlk Digambara (hava giyinenler ya da plaklar) takipileriyle Svetambara (beyaz giyinenler) ballar arasnda oldu. Birinciler, Mahavirann dnyay tam bir terkin ifadesi olarak elbiselerini karmas geleneini takip ettiklerini dnrler. Bu ayrla daha sonra baka farkl dnce noktalar da ilave edilince Cayinizmin iki ana gruba ayrlmas kalc bir hale gelir. Digambaralar, normal hayatlarn kesintiye uratmakszn hava giyinemeyeceklerini bu yzden de kadnlarn kurtuluu gerekletirmeye muktedir olmadklarn kabul ederler. Kadnlar yalnzca, erkek olarak yeniden bedenlenmeleri durumunda ancak kurtulabileceklerdir. Yine onlar, Svetambaralarn Mahavirann esas olarak bir Brahman ailesinden olan Devnanda rahminde bulunduu ancak tirthankaralar katriyadan olmalar gerektii iin bir katriya leydisi olan Trialnn rahmine nakledildiini de reddederler. Digambaralar m. nc ve drdnc yzylda birka cemaate daha ayrldlar ancak bunlar arasndaki ayrlk konular yzeyseldir ve nemsizdir. Cayinler arasndaki sz konusu ayrlk bugn hala devam etmektedir. Svetambaralarn merkezi Kathiavar, Digambaralarn merkezi ise Mysoredir.
Cayinizmdeki iki ana mezhebin ayrlk sebeplerini syleyiniz.

zet
Hint dinlerini snflandrabilmek. Hint dinleri, bu corafyada km; farkl birer din haline gelmi olsalar da ortak verilerden (karma, samsara, genedoum/reenkanasyon) haraket eden ve ortak var noktalar (moka, nirvana) olan dinlerdir: Bunlar: Hinduizm, Cayinizm, Budizm ve Sih dinleridir.

45

Hinduizmi tanmlayabilmek Hinduizm, kkeni milattan nce 4-5000 yllarna kadar giden; zaman iinde dardan gelen Aryanlar gibilerinin ve yerel inanlarn karmyla olumu insanlarn yaptklar eylemlerin sonucu olarak bu dnyaya sonsuz gidi geliin yol at ac/straptan kurtulmay hedefi olarak koyan kurtuluu bir dindir. Cayinizmi tanmlayabilmek Cayinizm, Buddha ile ayn ada yaam iine doduu dini hayatn ald ekle kar karak alternatif kurtulu yolu arayan ve bunu ok kat bir asketizmde bulan Mahavirann retileri etrafnda ekillenmi ve bugn snrl bir tabiiye sahip olmakla birlikte, varln devam ettiren kadim dnem dinlerinden biridir.

Kendimizi Snayalm
1. Hinduizmde ortodoks-heterodoks ayrmna aadaki konularn hangisindeki gr farkllklar neden olur? a. Tanrnn varln kabul etme b. Vedalarn otoritesini kabul edip etmeme c. Brahmanlar kastna mensup olma d. ldkten sonra dirilmeyi reddetme e. Karmann kabul edilmesi 2. Aadakilerden hangisi, tanr Vinunun yeryznde bozulan ekolojik, sosyal ve ahlaki dzeni eski haline getirmek iin dnyaya iniini ifade eder? a. Krina b. Samsara c. Karma d. Avatar e. Ahimsa 3. I- Moka/nirvana II- Samsara III- Karma IV- Reenkarnasyon

46

Yukardakilerden hangisi/hangileri Hinduizmin ve ondan neet ederek mstakil bir din haline gelen Hint kkenli dinler tarafndan kabul edilen dncelerden biridir? a.Yanlzca I b. Yalnzca II c. Yalnzca III d. I-II e. I-II-III-IV 4. Cayinizmin canllara zarar vermeme ilkesi aadakilerden hangisidir? a. Doru davran b. Doru inan c. Ahimsa d. Agama e. Cina 5. Aadakilerden hangisi Cayinizmde ruhun, maddenin hkimeyeti altnda kalarak, asli niteliklerini unutmas hali olup, yeniden doumlara yol aar? a. Karma b. Yeniden doum c. Kevalin d. Mahavira e. Moka

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. d 3. e 4. c 5. a Cevabnz doru deilse, Kutsal Metinleri ksmn yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse, Hinduizmin Tarihsel Sre ve nanlar Esaslar ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Hinduzimin nan Esaslar ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Cayinizmin nan Esaslar ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Cayinizmin nan Esaslar ksmn yeniden okuyunuz.

47

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Vedalarn geerliliini kabul, kast sistemi ve onunla ilgili kurallarn yerine getirilmesi; inein ve Brahbinlerin kutsalln ve atman, karma, samsara ve moka ile ilgili inanlarn kabul Hinduizmin en temel zelliklerini tekil eder. Sra Sizde 2 Hinduizmi be safhaya ayrmak mmkndr: Birinci safhay Hinduizmin kklerinin bulunduu ndus Vadisi medeniyeti dnemi; ikinciyi Brahmanzm olarak da adlandrlan Veda Dini dnemi; klasik Hinduizm, Ortaa Hinduizm ve Yeni Hinduizm. Sra Sizde 3 Hint kutsal metinleri ruti ve smriti olmak zere iki gruba ayrlr. Hint toplum hayatn dzenleyen kurallar dharma astralar ad verilen metinler ierir. Bu metinler smriti grubuna dhildirler. Sra Sizde 4 Hinduizm ve yukarda zikredilen dinlerde insann hayatnn aknn belli olmas bakmndan bir ortaklk olmakla birlikte; Yahudilik, Hristiyanlk ve slmda bunu belirleyen bizatihi Tanr iken; Hinduizmde insanlarn bir nceki hayatlarnda yaptklar ileri yani, bizatihi kendisi belirlemektedir. Sra Sizde 5 Yeni Hinduizmin ortaya kmasna yol aan sebepler, Hristiyan misyonerlerinin Hindistandaki faaliyetleri; ngilizlerle birlikte gelen modern eitim sistemi ve modernizmin yol at etkilerdir. Sra Sizde 6 nsanlar kurtulua gtren yolu hazrlayanlar anlamna gelen cinalar, tarihin her safhasnda var olmulardr. Vardhamana bunlarn yirmi drdncsdr. Her cina, daha ncekiler tarafndan teblii edilen ancak artk unutulmu olan hakikati kefeder ve insanlar tebli eder. Dolaysyla hepsinin tebli ettii ayn eydir; yeni bir ey deildir. Sra Sizde 7 Hinduzimdeki karma anlayyla, Cayinizmdeki karma anlayn karlatrnz. Hinduizmde karma anlay insann iradi olarak yaptklar eylemlerin, eylemin doasna uygun olarak iyi ya da kt bir sonuca yol am olmasdr. Cayinizmde ise karma, maddenin ruha hkim oluuyla onun asli niteliklerini kaybetmesidir.

48

Sra Sizde 8 Cayinizmdeki iki ana mezhebin ayrlk gerekelerini syleyiniz. Ana ayrlk sebebi iki tanedir: Dnyay terkin bir ifadesi olarak, giysilerin de iinde yer ald her eyin terk edilmesi ve tamamen plak olmak; dolaysyla da kadnlarn bunu yapamayacaklar iin kurtulamayacaklar.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydn, F. (2006), Hint Dini Dncesinde nsann zgrlk Aray, stanbul. Cole, W. O. (1996), Six World Faiths, Cassell Publishers Limited, London. Couliana, I. P. (1997), Mircae Eliade (t.y). Dinler Tarihi Szl, ev. Ali Erba, stanbul. Dendekar, R. N. (1971), Hinduism, J. Bleeker and Geo Widengren (ed.), Historia Religionum: Religions of the present, E. J. Brill, Leiden. Hiriyanna, M. (2005), Outlines of Indian Philosophy, Delhi 2005. Jaini, P. S. (1979). The Jaina Path of Purification, Delhi. Klostermaier, K. K. (1994), A Survey of Hinduism, Albany. Klostermaier, K. K. (1998), A Short Introduction to Hinduism, Oxford. Klostermaier, K. K. (1999), A Concise Encyclopedia of Hindusm, Oxford. Kulke, H.-D. R. (2001), Hindistan Tarihi, ev. Mfit Gnay, Ankara. Parrinder, G. (1961), Worship in the world Religions, London. Raghavan, V. (1974), Hinduism, smal Rgi al Farq (ed.), Historical Atlas of the Religions of the World, New York. Weightman, S. (1991), Hinduism, John R. Hinnels (ed.), A Handbook of Living Religions, London.

49

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Budizmi tanmlayabilecek. Budizmin inanlarn, kutsal kitaplarn, dier dinlere baklarn tartabilecek, Sih dinini tanmlayabilecek; Sihleri, dier Hint kkenli din mensuplarndan ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Buddha, dharma. Sangha. Nirvana Guru

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Buddhann bulduu Drt Kutsal Gerek hakknda, Hseyin Ylmaz, Budist Metafizii adl kitabndaki ilgili yeri gzden geiriniz. Cayinistlerin, karmann hkimiyeti altnda olan ruhun hakikati tam olarak bilemeyeceini ifade eden grelilik anlay iin M. Hiriyanna, Hint Felsefesi Tarihinin ilgili ksmna baknz.

50

Hint Dinleri II Budizm-Sihizm

GR: BUDZM
Budizmin dinler tarihinin mi dolaysyla bir din ve felsefe tarihinin mi dolaysyla da felsefi bir sistem mi olduu zaman zaman tartlan bir konudur. Ancak onun ruhlara, tanrlara, kendisine hedef olarak koyduu fakat tanmlanamaz olarak kabul ettii nirvana inancndan ve kutsal-kutsal olmayan arasndaki ayrmdan (bu dnyadan olan/lauikaka ve bu dnyadan olmayan/lokattara) ve sekiz sekin yol retisinden dolay bir din olduu hususunda bugn genel bir uzla vardr. Fakat bu onun dier dinlerle ayn kategoride deerlendirildii anlamna gelmez. Budizm bir kurtulu yoludur; tanryla ya da dnyayla deil, zellikle akll varlklar olan beerin hayatyla ve onun maruz kald genedoumun yol at acnn/strabn kaldrlmasyla ilgilenir. Kurtulua ulamak ne kar kt Brahmanlarn ynettii ritel kurbanlar, ne inan ne de tanrsal iradeye deil, eyann gerek mahiyetinin ne olduunu anlama yoluna dair derin bir anlaya dayanr.

TARHSEL SRE
M. altnc yzylda Brahmanlarn hkim olduu, kurbann kurtulua gtren yegne yol alarak kabul edildii ve acmasz bir kast sisteminin bulunduu bir dnemde alternatif kurtulu yollar bulmak maksadyla ortaya kan birok hareketten bugn yalnzca ikisi varln devam ettirmektedir. Birincisi bir nceki nitede grdmz Buddhann yal bir ada olan Mahavira tarafndan kurulan Cayinizm; ikincisi ve birincisinden daha da nemlisi olan ise Budizmdir. Doduu yerin dna kmayan birincisinden farkl olarak Budizm, kurucusunun vefatndan sonra Hindistann dousunda, kuzeyinde ve gneyinde kalan lkelere yaylm ve yerel kltlerin katksyla farkl nitelikler kazanarak bulunduu lkelerin ya hkim dini ya da nemli dinlerinden biri haline gelmitir. Bir din olarak Budizmin tarihi, Goutoma Siddharthaya kadar geri gider. Siddhartha 35 yanda Bodhi aacnn altnda, drt soylu gerei kefeder. O artk aydnlanm, uyanm bir kimsedir (Buddha). Bu halde drt hafta kalan ve bulduu gerein, anlalmasnn zorluundan dolay insanlara anlatlp anlatlmamas hususundaki teredddn, Tanr Brahmannn mdahalesi ve kurtulacak olan insanlarn saysnn okluu ortadan kaldrr. Daha nce ile hayatn brakt iin kendisini terk eden be mridini Varanasi/Benaresdeki

51

geyik parknda bulur ve onlara drt soylu gerek ve ilecilikle dnyevi zevkler arasndaki orta yoldan bahseder. Dharma/yasann arkn dndrmek olarak bilinen bu ilk vaaz ayn zamanda, bugn Bat literatrnde Budizm, kendileri tarafndan ise Buddha-sasana (Buddha talebelii) olarak adlandrlan dinin tarihinin de balangcn oluturur. Bu be kii, onun retisini kabul ederek arhat (aziz) haline gelirler ve daha sonra sangha adn alacak olan Budist cemaatin ilk ekirdeini olutururlar. Bir sre sonra Benaresli bir sarrafn olu ve ailesi de cemaate girer. Ksa zamanda cemaatin says altma ykselir. Uruviladaki gsterdii birok mucize sayesinde Agni tapncs olan Brahmanlara ve Kasyapa kardelere retisini kabul ettirmeyi baarr. Kasyapann bin kadar mridini de retisine dhil eder. Bu andan itibaren yeni retiyi kabul edenlerin says hzla artar. Krk be yllk faaliyeti boyunca krallar da dhil birok mrit edinen Buddha, Kuinagarada seksen yanda vefat ettiinde (parinirvana=nirvanaya girme/lme) cenazesinde binlerle ifade edilen bir cemaat toplanr. Buddhann vefatndan sonraki yaz, Kral Ajatatrunun desteiyle, retisini emanet ettii Maha-Kayapann gzetimi altnda Rajagrahda bir maarada bir toplant yapld. Budizm tarihinde birinci konsil olarak kabul edilen bu toplantda keiler, doktrini (dharma) ve disiplini (vinaya), onlarn nakli ve haklarndaki baka birok tartmay hallettikten sonra derlediler. Buddhann nirvanaya ulamasndan yzyl sonra sangha arasnda, zellikle manastr kurallarnn yorumu ve Buddhann manevi stats hakkndaki olmak zere bir takm kanaat farkllklar ortaya kt. Kral Kalasokanin hkimiyeti srasnda Vesalide ikinci konsil gerekletirildi. Keilerin en yals olan Sabbakaminin bakanlk ettii bu konsilde, ayrlklar giderilerek vinaya ve dhammann sahihlii onayland. Bu konsilde zerinde uzlalan vinaya ve dhamma Budizmdeki btn okullardaki retinin temeli kabul edildi. Hem kendisi hem de baz akirtlerinin birka komu lkeyi ziyaret ettiklerine dair bilgiler olsa da, Buddhann faaliyet sahas hayat boyunca kuzey Hindistan ve Hindistann gneyindeki birka kk toplumla snrl kald. Sonraki iki yzyl boyunca Hindistann baka blgelerine yaylm olsa da, Kral Aaokann onu din olarak kabul etmesine kadar (m. 3. Yzyln ortas), Budizmin gerek bir yaylm gerekletirdii sylenemez. Kalingay igalinin hayat iin dnm noktas olduu Maurya Hanedanlnn kral Aoka (m. 304-232), burada sebep olduu lmlerden dolay byk bir pimanlk duydu. Halk dindarlarn kurallarn yerine getirmeye tevik etmek iin gerektiini dnd bir takm admlar att ve onlara rehberlik yapsn diye kayalara oyulmu fermanlar yaymlad. Aokann Budizme byk faydalar dokunmu olduu ve mesela, seksen drt bin stupa ina ettii sylenir. Aokann koruyuculuu altnda nc yzylda Pataliputrada Buddhann retisinin hakiki doasnn belirlendii, Budist kutsal metin klliyatnn tripitaka ( sepet) olarak tamamland nc konsil gerekletirildi. Bunun arkasndan Aoka, Budizmi yaymak maksadyla farkl blge ve lkelere; Yavanalara (ranl Yunanllar), Gandharaya, Kemire, kuzeydeki Himalaya blgelerine, Hindistann bat ksmlarna ve Malaya ve Sumatraya misyonerler gnderdi. Bunlarn yan sra fermanlarnda, Suriye, Msr, Makedonya, Epirus (kuzey Yunanistan) ve Cyreniaya ( kuzey Afrika) da misyonerler gnderdii zikredilir. Miladi birinci yzylda Kuhan

52

imparatoru Kanika da, merkezi Asyaya, ine ve Moolistana misyonerler gnderdi. Yedinci yzyla kadar Budizm Hindistanda geliti ancak bu tarihten sonra burada, sanghann gcndeki d, laik destein azalmas, Cayinizmin yaylmas ve ibadet ve felsefi bakmdan tutarl, tedricen Budizmi iine alan Hinduizmin ortaya kmasyla bir k yaad. Bu ke ramen, Nalnda, Valabhi ve Taksila gibi Budist manastr ve niversiteler varlklarn devam ettirdiler. Mslman fetihler ve on birinci yzylda slmn yayl, Budizmin Hindistann kltrel hayatndaki, baz ksmlarnda devam eden, belirleyici etkisini sona erdirdi. Yaklak 1850den itibaren, Asyadaki yenilenmi Budist faaliyetle uyumlu olarak Budizm Hindistanda bir canlanma yaad. Bu Budist uyana batl bilim adamlarnn Budist kutsal metinleri, onlarn evirileri ve tarihsel deere sahip kitaplarn yaynlanmasnn da bir katksnn olduu genel olarak kabul edilir. Batllarn bu almalar, gemi kltrlerinin oluumunda byk katks olan Budizm hususunda Hindu bilim adamlarnn almalar yapmalarna sebep oldu. Hindistann bamszln kazanmasndan sonra, Hindistann yetitirmi olduu en byk insan olan Buddhay onurlandrmaya ynelik youn bir istek var oldu. Bunun bir sonucu olarak, Budist semboller ulusal bayraa konuldu. Birok Budist kutsal ant restore edildi. Ortodoks Hinduizmden byk skntlara maruz kalan bastrlm snflar (dalit) Budizmde kendilerine yer buldular ve Liderleri Ambedkarn (18911956) bakanlnda byk bir ksm Budizmi kabul etti; bunun bir sonucu olaraktr ki, bugn Hindistanda milyonlarca Budist vardr. Her ne kadar Budizm Hindistan kkenli bir din olsa da, darda bulunan Budistlerin says oradakiyle kyaslanamayacak kadar oktur. Bu yzden, ok ksaca da olsa Budizmin Hint dndaki yayl tarihine de bir gz atmak gerekmektedir. Hindistan dnda Budizmin yayld yerler ayn zamanda onun, z olarak ayn olmakla birlikte, oralardaki yerel kltrlerle kararak doduu yerdekinden farkl Budist anlay ve mezheplerin ortaya kt yerlerdir. Bu farkllklara uygun olarak Hindistan dndaki Budizmin tarihini Gney Budizmi, Kuzey Budizmi ve Dou Budizmi eklinde ele almak uygun olacaktr. Gney Budizmiyle gney Asya lkelerinden Sri Lanka, Seylan, Burma, Kamboya, Endonezya, Laos, Tayland ve Vietnam gibi lkelerdeki Budizm kastedilir. Budizm, Seylan olarak da bilinen Sri Lankaya yaklak m. iki yz ellide Aokann gnderdii misyonerler vastasyla Sri Lanka kral Devanampityatissa zamannda gelmitir. Aokann olu Mahinda tarafndan Theravadin eklinin getirildii Budizm, o zamandan beri Sri Lankada ok gl olmutur. Budist kutsal metinleri Hindistanda ifahi olarak nakledilirken ilk olarak burada, m. yaklak 25de Pali dilinde olmak zere yazya geirilmi ve Pali Kanon olarak bilinmitir. Sri Lankal kei ve keieler Budizmin hem Asyada hem de dnyann geri kalan ksmlarnda yaylmasnda ok nemli bir ilev grmlerdir. Seylanda on dokuzuncu yzyldan itibaren ngiliz eitimi alm laik kesimler arasnda Budizmin modernist bir versiyonu geliti. Belli bakmlardan Protestan Hristiyanln etkisi altnda kalan bu insanlar Protestan Budistler olarak bilinirler. Bunlar, erken dnem metinleri ne kartan, laikler iin daha ok rol ve keiler iin daha ok sosyal faaliyeti savunurlar. Bu eilimin hala mevcut olan bir rnei, Sri Lankada gelien Sarvodaya Shramandna Ky Geliim Hareketidir.

53

Sri Lanka dndaki gney Asya lkelerinin dini ve kltrel geliimlerinde de Budizm nemli bir rol oynamtr. Sinhale sangha olarak bilinen Burma sanghas, zel meditasyon teknikleri gelitirme ve bunlar retme zellikleriyle tannrlar. Budizmin gl bir yere ve daimi bir devlet desteine sahip olduu Taylan, Dharma hakkndaki retilerin ve uygulamalarn geliimi hususunda bir merkez haline geldi. Burada Budizm, bir devlet kurumudur. Seylan dnda Budizm bugn, Tayland, Kamboya, Laosda devlet dinidir. Kamboya ve Laosda halkn tamam Budisttir. Kuzey Budizmi, Tibet, Moolistan ve merkezi Asyadaki Budizmi ierir. Budizm, Tibete yedinci yzylda gelmi ancak, kesin olarak yerlemeye on birinci yzylda balamtr. Tibetin l krallar klt, ruhlar ele geirme/ ruhlar tarafndan ele geme, by, kt ruh ve vampir karma gibi inanlar zerinde merkezileen ve Bon olarak bilinen din, ayn zamanda Budizmle yeniden doum inancn paylamaktadr. Budizm tarafndan etkilenen bu din, ayn zamanda Budizmi etkilemi ve Sanskrite gurunun muadili olan lamay kullandklar iin Lamaizm olarak bilinen Tibet Budizmi ortaya kmtr. Tibet Budistleri, eviride ve edebi almada, bilimde, mabet ina etme ve onlarn varlklarn srdrme hususunda ok faaldiler. Birinci yzylda Kanka misyonerlerinden birini de Moolistana gnderir. Budizm burada yerleir ve ana dini olarak varln devam ettirir. Merkezi Asyada birok Budist imparatorluk olmu ve son yllarda yaplan kazlar, Budizmin bu alann gemiindeki nemini ortaya koymutur. Asyada Budizmden etkilenmeyen bir lke yok gibidir. ki bin be yz yldan daha uzun bir sredir Budizm Asya medeniyetinin gerisindeki birinci itki ve onun kltrel baarlarnn ana kayna olmutur. Dou Budizmi kategorisi iinde in, Kore ve Japonyadaki Budizm yer alr. ine Budizm ilk nce Kuzey Hindistandan pek Yolu vastasyla daha sonra da deniz yoluyla gney Asya lkelerinden geldi. Budizm burada Budist tccarlar ve onlara elik eden keiler vastasyla yayld. ine m. yaklak elli yllar civarnda ulaan Budizm burada dikkate deer bir genileme gsterdi ve Budist metinlerin inceye tercme edilme projesine yol aacak kadar byk bir ilgi uyandrd. Zamanla Budizm Konfyanizm ve Taoizmle birlikte inin dininden biri haline geldi. Hatta baz krallklarda devlet dini olarak kabul edildi; ancak zaman zaman da takibata maruz kald. Sri Lankal keieler burada beinci yzylda gelerek bir keieler tarikat kurdular. Hindistan ve Sri Lanka gibi lkelerle in arasnda on ikinci yzyla kadar Budist reti ve uygulamas arasnda yakn bir al veri vard ve bunun bir sonucu olarak Budizm hem Konfyanizm hem de Taoizmden etkilendi. Budist felsefesinin bir takm zelliklerini alan Yeni-Konfyanizm Budizmin, halk dzeyinde gl olsa da, aydn kesim arasndaki etkisini tedricen zayflatt. 1980de itibaren ise inde bir Budist uyan oldu ve birok Budist mabedi bugn aktif haldedir. Koreye Budizm drdnc yzylda inden gelmitir. Ksa bir srede buraya yerleen Budizm yedinci yzylda devlet dini olarak kabul edildi ve Budizm Kore kltrndeki hkimiyetini bugne kadar devam ettirdi. Koreden altnc yzylda Japonyaya getiinde Budizm kendisiyle birlikte Konfyanizmin de iinde yer ald in kltrn beraberinde getirdi. Ksa bir sre sonra, kraliyet evrelerinde kabul edildi ve Japonyay 592den 622ye kadar yneten prens Sotoku tarafndan desteklendi. Japonyada Budizmin gelimesinde ana rol in Budizmi (Chan Budizm) oynamtr. Bir Japon kei ine gitmi ve dnte beraberlerinde ince metinler

54

getirmitir. Japonyada Konfyanizmin glgesinde kalmayan Budizm burada, Konfyanizm ve Japonyann yerli manevi gelenei olan intoizmle birlikte faaliyet gsterdi ve nihai olarak intoizmden etkilendi. Bu etkilenmeye ramen farkl bir Budist gelenek oluturarak (Zen Budizm) Japonyada bulunan ana dinlerden biri olarak varln devam ettirdi.
Budizmin hem Hindistann dousuna hem de batsna yaylmasnda nemli bir rol oynayan kral kimdir?

KURUCUSU
Az nce ortaya kn ve gnmze kadar olan tarihinden ksaca bahsettiimiz Budizimin/Buda Disiplinin (Buddha sasana) kurucusu olarak kabul edilen Buddhann tarihsel bir ahsiyet oluu hususundaki tartmalara, m. nc yzylla tarihlenen ve Buddhann doduu yerlere ilk Budist imparator olarak bilinen Aokann diktii talar ve onlarda yer alan bilgiler sona erdirdi. Bu dikit talar onun tarihsel bir ahsiyet oluunu kesin bir ekilde ortaya koydu. Ancak bu tarihsel Buddha hakkndaki bilgi kaynadr. nk Budistler iin Buddha yalnzca tarihsel olarak yaam bir ahsiyet deil o ayn zamanda, en azndan baz Budist gruplar iin, mucizev nitelikleri olan akn bir varlktr da. Bu yzden aslnda Budizmin kurucusu olarak Buddhann biri tarihin, teki de inancn konusu olan birbirine girmi olan iki hayat sz konusudur. Burada nce tarihin Buddhasnn daha sonra da efsanenin ve inancn Buddhasnn portresi ksaca da olsa izilmeye allacaktr. Talebeleri tarafndan Buddha bilen, aydnlanm, uyanm sfatyla tannan Gautama hakknda kesin olarak sylenecek eyler onun, m. 563 domu ve 483 ylnda vefat etmi olduudur. Kosalalarn byk ve gl krallna bal olan, Nepal etekleriyle Rapti nehri arasnda yer alan bugnk Oudh eyaletinin kuzey dousunda bulunan kk bir krallk olan Sakyalarn ynetici snfna mensuptur. Buddhann ismi Siddhartha, aile ismi ise Gautama, babasnn ad Suddhodana ve annesinin ismi de Myadr. Siddharthann annesi ocuun (bugn Nepalde bulunan Lumbini koruluundaki) doumundan yedi gn sonra vefat etmitir. Myann kz kardei ve Suddhodanann bir baka ei olan Mahapajpat annesinin yerini almtr. Siddhartha, hareketli bir bakent olan Kapilavastuda askeri konularda eitilmitir. Erken dnem kitaplar onun, brahmanik irfan elde ettiine dair herhangi bir iareti iermezler. Zengin genler gibi, k, yaz ve yamur mevsiminde olmak zere ikamet ettii evi vard. Bunlar gzel baheleri olan ve basit bir lks ieren evlerdi. Evlendii ve daha sonra akirdi olan, Rhula adnda bir olunun olduu kaydedilir. Belli bir yata entelektel ve manevi bir huzursuzluk yaad ve zevk dnyasna ynelik bir tatminsizlik hisseti. Bu tatminsizlik dnyann geicilii ve insann lme gtrecek her trl hastala maruz kalaca gereinden kaynaklanmaktayd. Babasnn, olunun, dnemin dnrlerinin genel bir eilimi olan dnyay terk ederek bir mnzevi olaca korkusu gerekleti. Siddhartha kendisini alkoyacak her trl zevk ve lks, btn insanlar lmn kleliinden kurtulmada kullanlacak hakikati arayan gezginlerin evsizlik hayatn takip etmek iin terk etti. Yllar sren bir arama sonunda bu aydnlanmay buldu. Arkasndan gezici bir teblici olarak uzun bir dnem boyunca Drt Aryan Hakikatini ve Sekizli Yolu tebli etti. Bu tebli sonunda birok akirt edindi ve hem erkek hem de kadnlarn yer ald bir manastr tarikat kurdu. Seksen yanda iken ld. lmnn arkasndan akirtleri, Aydnlanm olann szlerini bir

55

araya getirdiler ve bunlardan, bir yzyl boyunca Pali Kononun btn ve farkl yorumlarla youn Mahayana sutralar klliyat ortaya kt. Genel olarak din tarihi alanlar, Buddha hakknda gerek olann yukarda anlattmz ksm olduunu, bundan sonra anlatacaklarmzn ise sonradan ona izafe edildiini, bylece de onun insanst bir portresinin ortaya ktn dnrler. Oysa Budist metinlerin takdim ettii Buddha, lm kelimesinin iaret ettii her trl hastalktan insanlar kadar tanrlar da kurtarmak maksadyla gkten inmi bir gne tanrsdr ve onun doumu ve lm zamanla yattr. Bu adan bakldnda Buddha, insan suretindedir ancak o bir insan deildir. Buddha, her bir ada yeni bir bedenle yeryzne inen aydnlanmaya hazr, aydnlanacak olanlardan, bodisattvalardan biridir. Buddha, aydnlanmann gerekleecei nihai geliten nce farkl bedenlerde olmak zere birok kez bu dnyaya gidip gelmitir. Tarihsel Buddha bedeni onun bu ekilde gidip geliindeki yedinci bedenidir. Onu, imdilerde gkte mstakbel Buddha, bir bodhisattva olan Maitreye takip edecektir ve mesela, bilkuvve Buddhalar olan, ancak btn varlklar kurtuluncaya kadar Budalklarna balamay erteleyen baka boddhisattvalar da vardr. Yeryzne son geliinden nce Boddhisattva, Tuita gnde ikamet etmektedir. Buradayken on bin dnya sisteminin tanrs bir araya gelerek, boddhisatvann, yeryzndeki aclardan evreni kurtarmak iin son kez yeryzne dnme vaktinin geldiini ona haber verdiler. Bunun zerine bodhisattva, doum yerini, zamann ve doaca aileyi, annesini ve brahman kastnda m yoksa katriya kastndan m doacana karar verdi. Buddha, doaca dnemde hangi kast hkim ise o kastta doar. Buddhann doduu zamanda katriya kast hkim olduundan, Sakya klannda, bu kasta mensup Suddhodanann kars Mha Myadan, Kapilavastuda domay seer. Mya ryasnda gklerden inen beyaz muhteem bir filin rahmine girdiini grr. Bu, onun hamile olduu ve doacak olann ya evrensel bir kral ya da bir buddha olaca eklinde yorumlanr. Boddhisattvann beden bulmas zerine, dilsizler konumaya, sakatlar yrmeye, btn aalar iek amaya, gkyznden lotus iekleri yeryzne inmeye balar. ocuk annesinin karnnda grnmektedir. Doum zaman geldiinde My, Devahradadaki ailesini ziyaret etmek iin yola kar. Yol stndeki lumbini koruluunda mola verirler; doum zamannn geldiini hisseden anne dayanmak iin bir aa dalna uzanr, ancak dal kendiliinden ona doru gelir. Bu ekilde, hibir ac duymadan doum gerekleir. ocuk onun brnden doar. Bu doumun bakire olarak gerekletii anlamna gelir. ocuk topraa der dmez, drt yne yedi uzun adm atar ve kendisinin bu dnyadaki ilk kii olduunu, insanl cehalet ve straptan kurtarmak iin geldiini ilan eder. Evrenin her tarafn aydnlk kaplar. Ayn zamanda, btn buddhalarn doumunda olduu gibi, onun gelecekteki ei, at ve akirdi Ananda da doar. Beinci gnde, ad verme treni yaplr ve ocua Siddhartha ad verilir. Brahmanlar arasnda bulunan sekiz khinden yedisi onun evrensel bir kral yedincisi, Kondanna onun bir buddha olacan syler. Bu Kondanna, daha sonra Buddhann ilk akirtleri olacak olanlardan biridir. Onun bir buddha oluuna yol aacak drt iaret; yalanmann tkettii bir adam, hasta bir adam, lm bir beden ve bir mnzevi olduunu renen prensin babas, olunun bunlarla karlamasna engel olmak ve onun zihnini dnyevi zevklerle megul etmek iin elinden geleni yapar. Annesi doumdan sonraki

56

yedinci gnde lr ve otuz tanrnn gnde yeniden doar. Bunun zerine ocuk, teyzesi ve stannesine, Matron Gautamiye emanet edilir. Bu arada Siddhartha, iftilik Bayramnda ilk mucizesini gsterir. Bir bambu aacnn altnda oturur ve gne dnerken, aalarn glgesi de gnee uygun olarak yer deitirirken Sidhatthann altnda oturduu aacn glgesi hi yer deitirmemektedir. Bunu fark ettiinde kral ocuu selamlar ve bu sana sunulan ikinci saygdr, diye barr. Boddhisattva byrken babas onun iin, farkl yer ina etmitir ve mevsime uygun olarak o bunlarn birinde oturmaktadr. Burada Bodhisattvay her trl lks kuatmt ve ona hizmet iin tayin edilmi binlerce dans eden kz vard. Btn eitimlerde baar olmu ve sava sanatlarnda mkemmellemiti. On alt yana geldiinde kral onu evlendirerek daha ok dnyevi hayata balamay dnd. Brahmanlar sakya aileleri arasnda bir kz bulmak iin gnderdi ve Siddharthann kuzeni olan Yosadhara e olarak seildi. Evlendikten sonra babasnn btn engellemelerine ramen tanrlar Siddharthann geecei yol zerinde birinci gn yal bir insan, ikinci gn bir hasta nc gn yaklmak zere gtrlen l bir beden ve drdnc gn dnyay terk etmi mnzevi bir kei olarak karlar. Bunlar gren Siddhartha ihtiyarlk, hastalk, lm ve var olmann yol at bu deiikliklerin stne km insan hakknda bilgi sahibi olur. Babasna yaad bu dnyevi zevk hayatn terk etmeyi ve lmn stesinden gelecek yolu bulmak iin gezgin dervi olmak istediini syler. Ancak babas bunu yapmamas iin gerekli tedbirleri alr. Fakat Siddhartha, tanrlarn da yardmyla ailesinden ayrlr. At bakcsyla beraber ehir dna kar. Sahip olduu btn dnyevi eyleri ve at bakcsyla geri gnderir. Ancak, at onun hasretine dayanamaz ve lr. Salarn keser ve Tanrlar tarafndan kendisine bir hac elbisesi temin edilir. Salar ve elbisesi ge gtrlr. lm ve ktlk tanrs Mara, kurtulu yolunu bulmasna engel olmak iin, eer geri dnerse kendisine dnya imparatorluunu vermeyi teklif eder. Kabul etmeyince yeni frsatlar kollamak iin onu takip eder. Bunun arkasndan Siddhartha, brahman statlaryla dersler yaparak kendisini herkesin altndan kalkamayaca nefis terbiye tekniklerini, usullerini bir deri bir kemik kalncaya kadar uygulad. Bu yaptklar etrafnda be akirdin yer almasna yol at. Ancak yerine getirdii eylerin hedefi asndan kendisine bir fayda salamadn fark edip, dnyevi eylerden tat almaya balaynca etrafndaki akirtleri onu terk ettiler. Bunun zerine yaknlardaki bir ormanda, altnda bir tahta ya da masann bulunduu bodhi/bilgi/uyanklk aacnn altnda, bedenim kurusa bile lmn acsna yol aan ey ile onun ilacnn bilgisine ulamadan oradan ayrlmayacam, der. Mara tekrar gelir ve tahtn kendisine ait olduunu syler. Siddhartha, tahtn kendisine ait olduu ve bunun iin gerekli niteliklere sahip olduuna tank olarak topraa dokunur ve toprak buna tanklk yapar. Mra kt ruhlardan oluan ordusuyla saldrr, ancak btn bunlar istenilen sonucu vermeyince Mra savamay brakr ve onun geliiyle ayrlan tanrlar tekrar Siddharthann yanna geri dnerler. Sabaha kadar Siddhartha, buddha olmasn salayacak olan mertebelerin hepsini aar. Snrl oluum (pratiya samutpda) dngsn tam olarak anlar ve mutlak uyankla ular o artk bir buddhadr. Yaad mutlu halden dolay btn evrenin yz deiir. Buddha kurtulu bilgisine ulatktan sonra uyanklk/bilgi aacnn etrafnda yedi hafta kalr. Burada iki ey meydana gelir. Birincisi Mrann baaramadn onun kzlar gerekletirmeye alr. Buddhay yoldan

57

karmak iin ellerinden gelen her eyi yaparlar ancak baarl olamazlar. kincisi ise yukarda da kendisinden sz ettiimiz, Buddhann ulat bilginin insanlar tarafndan anlalamayaca ve bu yzden kendisinin skntlar yaayaca hususundaki endiesidir. Ancak bu endie tanrlarn mdahalesiyle alr ve Buddha Benarese gider ve burada, daha nce kendisini terk etmi olan be kiiye ilk vaazn vererek, yasann tekerliini (dharmacakra) harekete geirir/dndrr
Buddhann tarihsel bir ahsiyet oluundan phe edilmesinin sebebi nedir?

Zamanla gezgin rahiplerden oluan byk bir topluluk meydana getirir. Kendisinin istememesine ramen, teyzesi Mahapajpatnin srar ve gzde akirdi Anandann onu desteklemesi zerine kadnlarn da bir keiler topluluu oluturmalarna izin verir. Buddha zamannn byk ksmn, manastrdaki bu kadn ve erkek topluluklarla ilgilenmekte ve keiler topluluuna vaazlar vermekle; Brahmanlarla tartmalar yapmakla geirirdi. Nihayetinde Buddha, yakn bir zamanda leceini akirtlerine haber verir. lecei yer olarak Kusinagara ehrine yakn iki sal aac arasndaki yeri semitir. Anandann hazrlad bu yerde son bir kez daha meditasyon yapmak zere oturmu ve bu haldeyken, krk yl teblile geen seksen yllk bir mr sonunda byk bir dinginlik ve huzur iinde vefat etmitir. Vasiyeti zerine cesedi, btn dnyaya hkmetmi bir kralnki gibi nce yaklm, sonra da klleri sekize blnmtr. Bunlarn bir ksm katriya kastndan olan Mallalara; geri kalanlar da onlarn komularna verilmitir. Buddhann zerinde yakld odun yn ve kllerinin bulunduu kaplar zerinde sonradan ilk on stupa ina edilmitir.

KUTSAL METNLER
Buddha, krk be yl boyunca bulduu yola dair retisini ifahi olarak insanlara ulatrd. Bu retiyi muhatab olan insanlara uygun hale getirerek yapmaya alt. Sangha Buddhann retisini ezberlemiti ve bayramlar ve hususi vesilelerle onu grup olarak ezberden okumaktaydlar. Buddhann vefatndan ksa sre sonra toplanan birinci konsilde ezberlenmi olan reti nakledildi ve onun sahih olduu onayland. Daha sonraki nesillere de bu, toplu okumalar yoluyla aktarld. Bu ifahi okuma gelenei bugn de srmektedir. Sanhga baz seilmi metinleri trenlerde okur laik kesim de onlara itirak eder. Budistlerde metinlerin sesli bir ekilde okunmasnn kutsal bir eylem olduuna inanlr ve byle yapmakla Budist zihnen sakinletiini, ktlkten korunduunu, zihnen dinginletiini hisseder.

Budist kutsal metinleri kategoriye ayrlr: Birincisi, ieriklerinin genel olarak Buddhann azndan geldii kabul edilen Pali dilindeki Tipitakada (Sanskrite=tripitaka) korunmu olan erken dnem kanonik metinler. kincisi kronolojik olarak az nceki kanonik metinleri takip etseler de, onlarn tespit edildii zaman bu grup iine girme imkn bulamayan, fakat kanonik olanlara benzeyen metinlerdir. nc kategoride yer alanlar ise birok sahte kononik ya da kanonik olmayan metinlerdir. Bunlar tarihi bak asndan Mhyanann sutralar, Vajrayanann tantralar (bu metinler iki grup tarafndan Buddhaya atfedilir) ve kononik metinler etrafnda oluan geni yorum edebiyatn olutururlar. Buddha faaliyeti srasnda muayyen bir dili mesajn iletmek iin sememi, seyahat ettii blgenin yerel dilini bunun iin kullanmtr. Buddhann faaliyeti genel olarak Magadha blgesinde vukuu bulduundan onun kulland dilin eski Magadhi diline dayand sylenir. Bu dil, birka

58

istisna dnda varln devam ettirememitir. Ancak bu eski Magadhinin bir srm Therevadinlerin kutsal metin klliyatnn (kanon) dilinde saklanmtr. Miladn balarndan itibaren balayan Sanskrite nihai olarak Budist metinlerinin nemli dillerinden biri haline gelmitir. ince ve Tibete ve Japoncaya yaplan eviriler sonunda sz konusu dillerde de hatr saylr bir Budist kutsal metin klliyat olumutur. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren Max Mller tarafndan balatlan Dounun Kutsal Kitaplar (Sacred Books of East) adl serideki evirilerle Budist kutsal kitaplar ngilizce olarak da var olmaya balamtr. Farkl Budist gruplar bunlardan birini kullandklarndan, hepsi iin ortak ve dolaysyla da bir Budist kutsal dilinden sz etmek zordur. Burada Pali ve Sanskrite olarak yazya geirilmi olan metin klliyat hemen hemen ayn olduu ve Palicenin daha eski olduu da gz nnde bulundurularak Pali metin klliyatyla, Mahayanist, Tantrik, Tibet ve Mool kanonundan ksaca bahsetmek istiyoruz. Therevadinlerin kutsal metin klliyat olan Pali kanonu m. 25deki drdnc konsilde Sri Lankada yazya geirildi. Bu klliyat ana gruba ayrlr ve tipitaka ( sepet) olarak adlandrlr. Bu blm, konsillerde tespit edilen sraya gre: Vinaya Pitaka, Sutta Pitaka ve Abhidhamma Pitakadr. Bunlar muhtevalarna uygun olarak gruplandrlmtr. Vinaya Pitaka, Buddhann akirtlerinin yanl davranlar karsnda dzenlenmi olan 227 davran kuraln ve kadn (bhikkhuni) ve erkek keilerin (bihukkhu) manastr hayatnda uyacaklar sk eitimin ne ve nasl yerine getirileceine dair bilgileri ierir. Kurallarn byk ksm cemaatin ahlaki standardn muhafaza etmeye ynelik ahlaki bir zellik gsterir. Vinaya ana blme ayrlr: Kei ve keielere ynelik pathimokkha kurallarn ieren sutta-vibhanga; pathimokkha emirlerini tamamlamaya ynelik yeni Vinaya kurallarn ierir. nc blm olan parivara ise, Buddhann vefat etmesinden sonraki yzyllarda Vinaya etrafnda oluan farkl tarihlerdeki yardmc almalardan meydana gelir. Sutta Pitaka, Buddhann retisinin ana kaynadr. Be nikaya ya da derlemeden meydana gelir. Digha-Nikaya, Buddhaya atfedilen uzun szler derlemesidir. retinin farkl ynleriyle ilgili 34 suttadan oluur. Bu suttalardan birou, Buddhann biyografisi hakknda baka yerde bulunmayan bilgileri ierirler. Majjhima-Nikaya, orta byklkteki szler derlemesidir. Budist retinin btn ynleriyle ilgili 150 suttadan oluur. Samyutta-Nikaya, byk ksm ok ksa olan 3000, tartlan konulara gre dzenlenmi suttadan meydana gelir. Anguttara-Nikaya, ele alnan konularn saysal olarak dzenlenmesiyle karakterize edilen suttalar derlemesidir. Khudda-Nikaya, btn okullar tarafndan sahih kabul edilmez. pheli bir sahihlie sahip olduu iin drt nikayann dnda braklr. Abhidhamma-Pitaka, tarih olarak ilk ikisinden daha sonra olan bu klliyat, farkl mezheplere gre deien yedi ayr Abhidhammadan oluur. Bunlar retinin felsefi bir zmlemesinin yapld ve sistematik hale getirildii metinlerdir. Keilerin bilimsel faaliyetlerinin bir sonucu olarak ortaya kmlardr. Budist mezheplerden bahsedeceimiz yerde ele alacamz Mahayanann bir mezhep olarak ortaya kp gelimesiyle yeni bir takm sutralar yazld. Mevcut Budist klliyata dayanmakla birlikte bu sutralara Mahayana dncelerini ieren yeni metinler ilave edildi. Birok yeni sutradan dokuz

59

tanesi zellikle nemli kabul edilir. Biz bunlardan en popler olan drt tanesini zikredeceiz. Prajnparamita-sutta, hikmet, mkemmellik sutras. Mahayana derlemelerinin en eskisi ve en etkilisidir. M. balayan bin yllk bir srede tamamlanmtr. Boluk retisini (sunyatt) aklar. Saddharma pundarika Sutra, Lotus sutra olarak da bilinir. Derlemeden daha ok telif bir metin zellii ortaya koyar, retiyi dzenler, retilerin birliini aklar ve Mahayanistlerin en yce reti olduunu kabul ettikleri boddhisattvay ver. Japonyada ve inde en nemli sutra olarak kabul edilir. Vimalakirtinirdesa Sutra, Hristiyan dneminin balarnda telif edilen bu metin, laik bir Budistin boddhistavala ulaabileceini aklar. Sukhavati Sutra, Buddha Amidann lkesinin btn inananlara ak olduunu retir. Tantrik Budizmin geliimiyle, onlarn yeni dnceleriyle ilikili olan yeni metinler ortaya kt. Bunlar trenler ve ritlerle ilgili olan Kriya tantra; Yoga tantra ve st dzey mistisizmle ilgili olan Anuttarayoga tantradr. Tantralarn en batini ierikli olan budur. Tibet ve Mool Budistlerin kullandklar kutsal metin klliyat, on drdnc yzylda 333 cilt halinde Sankriteden Tibeteye evrilen metinler iki grupta kmelenir. Bunlardan birincisi Buddhann szlerinin tercmesi olan Kanjurdur. Vinaya, Sutra, Abhidhamma ve Tantrik metinlerden oluur. kincisi yorumlarn tercmesi olan Tanjurdur. Temel metinler zerine yaplm olan yorumlar, ilahileri ve tp, gramer gibi konular zerine kaleme alnm olan metinleri ierir. Budist mezheplerin bu kutsal metin klliyatna bakna gelince, Theravadada bunlar Buddhann ilk dnem cemaatinin retisini ve hayatn yalnzca anlatan aklayan metinlerdir. Mahayanistlerde bu metinlere kutsal zellik vermee ynelik bir eilim vardr. Bu muhtemelen, zamanla metinlerin ifade ettikleri Buddhann akn hakiki bedeniyle zdeletirilmesinden kaynaklanmaktadr.

NAN ESASLARI
Klostermaier genel anlamda Budist olunamayacan, ancak tarihi geliimi srasnda grdmz ve aada mezhepler ksmnda da ele alacamz ekillerden birini semenin mmkn olduunu (Klostermaier,1999, 3) sylyor olsa da, ayrntlardaki farkllklara ramen, zerinde uzla olan esaslar hepsinde ortaktr: Triratna ( mcevher). Budistlerin her eyleme kendileriyle baladklar mcevher, Buddhaya (aydnlanm olana) snrm, Dharmaya (retiye) snrm ve Sanghaya (cemaate) snrm eklinde dile getirilen, Buddha, dharma ve sanghadan oluur. Bunlar ayn zamanda bir kimseyi Budist yapan esaslardr ve bu yzden de Budist ments olarak kabul etmek mmkndr. Uyanm olma, anlama anlamlarna gelen budh kknden treyen Buddha, aydnlanm olan kimse iin kullanlan bir sfattr. ki tr Buddha vardr, bunlardan Pacceka Buddha, hakikate ulaan ancak onu insanlara retmeyen; ikincisi olan Samma Sambuddha ise, hem hakikate ulaan hem de onu insanlara reten Buddhadr. Theravada onu, insanlar aan zihni gcyle stn bir insan olarak kabul eder. Gautama Buddhann kendisinden nce buddhalar olduu gibi, kendisinden sonra da buddhalar gelecektir. Bunlardan Gautama Buddhadan sonra gelecek ve dnyay aydnlatacak olann ad Maiterayadr.

60


Mahayana Budizmi Buddhay akn bir varla dntrm ve onun her yerde hazr olduunu ve aydnlanma yolunda insanlara yardm iin bu dnyada Buddha olarak domu olduuna inanr. Gautama Buddha bu akn Buddhann tezahr olarak kabul edilir. Mahayanaya gre Buddha bedene/grne sahiptir. Nirmankaya, evrensel akn buddhann dnyevi tezahr olan beden; Sambhogakaya, Buddhann semavi bedenidir. Buddha bu bedeni, boddhisattvalar retmek iin giyinir; Dharmakaya, Buddhann ekilsiz, tanmlanamaz hakiki bedenidir. Mahayana Budizminde mutlak hakikat dzeyinde yalnzca bu bedeni gerektir. Dierleri onun ekil ald, Dharmakayaya gnderme yapan geici yollardr.

Buddha, buddha olmadan nceki doumlarnn hikyelerinin anlatld Jatakalarda kendisine boddhisattva olarak gnderme yaplr. Gautama Buddhadan sonra gelecek olan Maitreya Buddha, imdi gksel dnyada bir bodhisattva olarak yaamaktadr. Mahayana bu bodhisattva anlayn, kurtulua ulam ancak bunu, dier insanlarn kurtuluuna yardmc olmak maksadyla erteleyen ideal insan haline dntrmtr. Theravada Budizmde kendi aydnlanmasn gerekletirmi ve nirvanaya ulam kiiyi ifade etmek iin, arhat sfat kullanlr. Budist mcevherin ikincisini oluturan ve Hint dncesinde yanln zdd olarak doru, kozmosun yasas, eyann doas, zihin, iyi hayat ve manevi yolun yasas gibi anlamlarda kullanlan dharmadr. Bu Buddhadan nce de olan ve kendisinden nceki buddhalar gibi kendisi tarafndan da kefedilmi olan retiyi ifade eder. Bu yzden Asyada Budistler Budizm iin Buddhann dharmas deyimini kullanrlar. Buddhann retisinin iki yn vardr: Birinci yn, Buddha Isipatanada bulunan Geyik Parkndaki ilk vaaznda dharmann z olarak ortaya koyduu Drt Sekin Hakikattir. Sonraki metinlerde farkl ekillerde ifade edilmekle birlikte bu Drt Sekin Hakikat (arya-satya), orijinal metinlerde zl bir ekilde yer alr: Dukkha, Samudaya, Nirodha ve Maggha. Dharmann ikinci yn ise, Dukkha, anicca (her eyin geici oluu) ve anatman (her zaman var olan, deimeyen bir ruhun yokluu) oluturur. 1.Dukkha. ac ekme anlamndaki bu kelime, btn Hindistan iin ortak ve uzun bir gemii olan bir problemi ifade eder. Hint dncesinde insanln yaad bu ac, yalnzca hayatnda bir kez deil, daimi lm ve yeniden doum dngs sebebiyle binlerce, milyonlarca kez yaayaca bir acdr. te Buddhann da dikkatini ynelttii ve aresini bulmaya alt bu ac/dukkhadr. Buddha nce bu acnn varln tespit eder: Doum acdr, yalanma acdr; hastalk ac verir; lm acdr, holanlmayan eylerlerle birlikte olmak acdr, holanlan eylerden ayrlmak acdr, hak ettiin eyi elde edememek acdr. Btn insanlar burada saylan eylere maruz kalrlar, btn varlklar mutluluu yaasalar da bu da geici bir mutluluktur. 2.Samudya (acnn kkeni). Acnn varln tespit eden Buddha, Budist sebeplilik yasna uygun olarak, bir eyin yani acnn var olmas iin onun bir sebebinin olmas gerektii sonucuna ular. Buddhann acnn sebebi olarak tespit ettii ey, arzudur. nsan var olmaya, duygusal zevklere, lmden sonra varln devam ettirmeye, kendisini korumaya vs. ynelik arzulara sahiptir. Bu arzu ise, insann acyla ilgili Drt Sekin Hakikat hakkndaki cehaletten, arzu duyduu eylerin daimi bir yapsnn, bir gerekliinin olmadn bilmemekten ibaret olan cehaletten kaynaklanr. Bu cehaletten arzu kar, arzu eyleme yol aar, bu da yeni arzulara ve yeniden doumlara. Yeniden

61

doumlar dngs, samsara (bhava-cakra), var olu tekeri olarak adlandrlr. 3.Nirodha (Acnn kaldrlmas). Buddhay dier adalarndan farkl klan onun, varln ve sebebini tespit ettii acnn kaldrlmasnn da mmkn olduunu bulmu olmasdr. Eer dukkhaya sebep olan cehaletten kaynaklanan arzu ise, arzunun ortadan kaldrlmasyla ac da ortadan kalkacaktr. 4.Maggha (Sekiz Sekin Yol) nsan, yaad acdan kurtulacak hale getirecek olan, kendi kendini disipline etme yolu, Budizmin sembol olan ve sekiz parmakl tekerlekle gsterilen sekiz dilimli yoldur: bunlar doru anlama, doru konuma, doru eylem, doru yaam, doru aba, doru dnme, doru younlama (Goonewardene, s.143-147).

Resim 3.1: Budizmin sembolleri: Buddhann ilk vaazn verdii geyik parkn sembolize eden geyikler; bu vaazla dndrd sylenen ve onun retisini sembolize eden dharmacakra (Yasann tekeri) ve lotus iei.

Budizmin ahlaki yaam kurallarn oluturan bu sekizli yola ilave olarak tipitakann ikinci sepetini oluturan Sutta Pitakada bulunan, Panca Silada sz konusu sekin sekizli yolun drdnc safhasnn bir geniletilmesi olan baka ahlaki davran kurallar da yer alr. Bunlar be Budist emir olarak bilinirler ve unlardan oluurlar: Yaayan canllar ldrmemek; verilmeyen eyi almaktan kanma; duyusal yanl davrantan kanmak. Bu sonuncusu hem yasaklanm ilikilere girmeyi hem de yanl fiziksel davranlar ierir. Mesela, Homoseksellik, kesinlikle yasaklanm bir davrantr. Dierleri ise, yalan sz sylemekten kanmak ve uyuturuculardan uzak durmaktr

(Fowler, 1999, s. 54-57). Budist dharmann ikinci nemli ynn varln zellii oluturur. Bunlar ayn zamanda, Budist dnya grnn ve dncesinin de temelini oluturan eylerdir. 1.Geicilik (anicca). Buddhann acdan kurtulu yolunu araynda ulat sonulardan biri, dnyada her eyin srekli bir ak halinde olduu, her eyin deitii, deimeyen hibir eyin bulunmaddr. Hibir ey, ayn kalmamaktadr. Dnya sistemleri bile geicidir. Hatta Buddhann kendisinin retisi bile, ebed mddet var olacak bir ey deildir, o da yok olacak ve yeni bir Buddha ortaya karak onu yeniden keif ve ihya edecektir. Zihnimizin srekli ayn kaldn hissettii eylere gelince, bu yanl bir histir ve deiimin farkna varamamaktan kaynaklanr.

62

2.Ac (dukkha). Bunun ne anlama geldiini, ikincisini oluturduu Drt Sekin Hakikati ele alrken grmtk. 3.Ruhun Yokluu (anatman). Buddha geyik parknda verdii vaazda, rettii eylerin biri de, insanlar da dhil canl varlklarn hibirinin deimeyen, sabit ebedi, Tanr tarafndan yaratlm, ilahi bir kaynaktan gelen anlamnda hibir eyin bulunmaddr. Canl varlklar, bee ayrlabilecek olan, srekli deien, skhanda (bir araya toplanma/gelme) olarak adlandrlan (maddi yap, hissetme, alg, karakteri oluturan zihni teekkller ve bilin) zihni ve fiziki eylerin toplamndan ibarettirler. Bunlar cehaletin yol at hrs ve bencillik tarafndan bir araya getirilirler. Dolaysyla cehalet ortadan kalktnda ise tamamen ortadan kalkar yok olurlar. nsanlarn cehalet dneminde yeni bedenlerle dnyaya gelmelerine yol aan ise karmadr.
Buddhann deimeden daima var olan, herhangi bir eyin varln niin reddeder? Genedoumdan kurtulma hedefi balamnda deerlendiriniz.

Karma
Karma, Hinduizm ve Cayinizmin ele alnd yerde de ifade edildii gibi btn Hint kkenli dinlerde kabul edilen ortak inanlardan biridir. Fiil, eylem anlamna gelen karma, ayn zamanda eylemin sonucu iin de kullanlr. Ahlaki bir yasa olarak faaliyet gsteren karmaya gelince, insanlarn bu dnyada iradi olarak yaptklar her eyin karln bu dnyaya bir sonraki gelilerinde grecekleri, anlaydr. imdi bir insan bu dnyada belli bir fiziki yapda, belli bir sosyal statde bulunuyorsa, bu onun daha nceki hayatnda ya da hayatlarnda yaptklar eylemlerin bir sonucudur. nsann mevcut halini belirleyen, herhangi bir varlk akn ya da ikin deil, bizatihi kendisidir. yi davranlar iyi karmalarn, kt davranlar ise kt karmalarn birikmesine ve sonraki hayatta kendilerine uygun sonularn ortaya kmasna yol aarlar. Bu yzden de, bir sonraki hayatnda daha iyi bir hale gelmek istiyorsa ona gre bir hayat yaamak zorundadr.

Yeniden Doum
Buddha karma dncesinde olduu gibi insanlarn bu dnyaya tekrar tekrar gelilerini kabul etme bakmndan da genel Hint dncesiyle uzlar. nsan, acya dair Drt Sekin Gerek hakkndaki cehaletinin stesinden gelinceye ve Sekiz Dilimli yolu tatbik edip kurtulua (nirvana) ulancaya kadar bu dnyaya gidip gelecektir. Hint dncesinde insann gemi karmasna uygun olarak bu dnyadaki yeni doumlarnda ald bedenler deise de, deimeyen bir zn bulunduu, bunun da ruh olduu kabul edilir. Oysa yukarda grdmz gibi Buddha deimeyen bir z anlamnda ruhun varln kabul etmez. Bu yzden de, Hinduizmde olduu gibi bu anlay reenkarnasyon/tenash olarak adlandrmak uygun olmaz. Onun yerine yeniden doum ya da yeniden olma, diye adlandrmak Budist anlaya daha mnasip bir adlandrma olacaktr. nsann srekli deien bedeninden farkl olarak onu o yapan ve srekli olarak ayn kalan bir zn varlnn reddine ramen kabul edilen yeniden doum, Budistler tarafndan bir ksmn zikredeceimiz, farkl biimlerde aklanr. Fiziki ya da biyolojik bedenin hayat sona erdikten sonra, onda bulunan hayat glerinin bir baka biyolojik varlkta var olmay srdrr. Burada insan bedeni, hayat gleri iin, geici bir vasta ilevi grr. Fiziksel ve zihni enerjiler srekli deimektedir. Bir

63

andaki bir sonraki andakiyle ya da gelecek bir andakiyle ayn deildir. Bir anda lm ve bir sonraki anda yeni bir doum vardr. Srekliliin varlna ynelik his, bir yanlsamadr. Hiriyannaya gre, fail olarak adlandracamz bir ruhun yokluu nasl mmknse, deimeyen bir zn yokluunda da yeniden doum mmkndr (Hiriyanna, s.127). nsanlar yeniden bu dnyaya gelmeden nce, kt karmalarnn bir gerei olarak cehenneme giderler. Dokuz scak ve dokuz souk cehennem olduuna inanlr. Buraya gidenler byk ikenceler grdkten sonra dnyaya yeniden gelerek bedenlenirler. yi karmalar olanlar derecelerine uygun olarak gk tabakasnda, cennette yaarlar. Bu anlaya gre cennet ve cehennem lm ve yeniden doum arasnda ara bir blge olarak grlmektedir. Ancak bazen cennetin, nirvanayla zdeletirildii de olmutur.

Baml Ortaya k (prattya-samutpda)


Eer deimeyen bir z anlamnda ruh, onun da kendisinden kaynakland akn bir varlk Tanr yoksa insanlarn iine doduklar fiziki ekil, toplumsal stat vs. kendilerinin nceki hayatlarnda yaptklar iradi iyi ya da kt eylemlerin bir sonucu ise var olan eyler nasl oluyor da var oluyorlar? Bu sorularn akland Baml Ortaya k olarak evrilen prattyasamutpda Buddha tarafndan retisinin anahtar unsurlarndan biri olarak kabul edilir. Bu nem onun talebelerinden biri tarafndan yle dile getirilir: Baml ortaya k anlayan dharmay anlar dharmay anlayan baml ortaya k anlar (Majjhima Nikaya I.191). Bu retiye gre, her ey birbirine bal olarak ortaya kar, var olur. Nirvana hari hibir ey bamsz deildir. Her ey baka bir eyle ilikilidir ve birbirine bal on iki zincir halinde, baka bir ey tarafndan belirlenir. Bu on iki sebeplilik zinciri unlardr: Manevi cehalet, ina edici eylemler, bilin, zihin ve beden, alt temel duyu, duyusal uyarm, his, arzu, tamah; varlk, doum, yalanma ve lm. Bylece yalanma lm ve onlarla balantl olan ac ekme, nihai olarak manevi cehaletten kaynaklanr. Bu cehaletin de herhangi bir balangc, yani onun bulunmad bir andan sz etmek mmkn deildir. Manevi cehaletin sona ermesiyle de onlar yalanma ve lm sona erecek ve nirvanaya ulalacak. Baml ortaya k anlay, Drt Sekin Hakikatin temelini oluturur, yeniden douun ilemesini aklar ve balantlar dizisinin gerisinde deimeyen bir zn bulunmadn gsterir (Goring, 1995, s.135136). Bu zincirin banda yer alan cehalet ortadan kaldrldnda, zincirin sonunda yer alan doum ve lm sona erecek ve artk doum ve lmn olmad nirvanaya ulalacaktr.

Nirvana
Budizmin nihai hedefi olan kurtuluu ifade etmek iin kullanlan nirvana (Palice=nibbana), atein snmesi iin kullanlan bir kelime olup snme, sakinleme anlamna gelir. Cehaletin ortadan kalkmas durumudur. Bu Budistlerin ulamak istedikleri nihai haldir. Ancak burada kendisinden ulalmak istenen bir durum olduundan sz edilmesi, onun bir yer olduu anlamna alnmamaldr. nk nirvana bir yer deildir. O, bir haldir; mutluluk hali, duyularn faaliyet gstermedii bir mutluluk halidir. Ancak bu hal tanmlamaz, kelimelerle ifade edilemezdir. Bu yzden de, nirvana olumlu sfatlarla tanmlanm olsa da, daha ok olumsuz sfatlarla, ne olmad anlatlmaya allr. Bazlar bu zelliinden dolay onu yokluk olarak tanmlamak istemi olsalar da, bir yokluk da deildir. O, Budistlerin takip

64

etmeleri gereken yolun bir sonucu olarak ortaya kan bir ey de deildir. nsanlar daa bir yol araclyla ularlar; ancak Da yolun bir sonucu olarak var deildir. htirastan, arzudan, nefretten ve yanlsamadan kurtulma yani, cehaletin ortadan kalkmas nirvana halidir. Bu yzden insanlar yaarken nirvanaya ularlar (arhat olurlar). Buddha, ilk be talebesi ve daha sonraki talebeleri arasnda yaarken bu duruma ulamlardr. Yaarken kurtulua ulamann kabul, Budizme has olan bir ey olmayp, Hinduizmde yaarken mokaya ulaan civan-mukti anlaynn bir devamdr. Ancak insanlar yaarken nirvana durumuna ulam olsalar da, birikmi olan karmalarn sonucu olan bedenleri devam ettiinden yaamay srdrrler ve lnce de nirvana tamamlanm (pari-nirvana) olur bir daha yeni bir doumla dnyaya gelmezler. Tkenmemi olan karmalarnn sonucu olarak varlklarn devam ettiriyor olsalar da, onlarn yaamlar artk yeni karmalara yol amayan, herhangi bir arzunun, ihtirasn ynlendirmedii, bir dinginlik yaamdr. lmden sonra ne olur eklindeki sorulara Buddhann kendisi, bunun sorulamayacan, nk nirvanann son olduunu, mutlak olduunu, eer ondan sonra bir ey olacaksa bu onun nihai ve mutlak olmad anlamna geldiini, syler (Ylmaz, 164-212).
Budistlerin inan esaslaryla ilgili ayrntl bilgi iin, Ylmaz, Hseyin (2007), Budist Metafizii, Hece Yaynlar, Ankara, adl kitab okuyunuz.

Budistleri kendisine sndklar nc mcevher, sanghadr. Sangha, erkek keiler (bhikkhus), kadn keiler (bhikkhunis), erkek laik takipiler (upasakas) ve kadn laik takipilerden (upasikas) oluan Budist cemaatini ifade eder. Ancak bugn genel olarak sangha ile kastedilen ilk iki gruptur. Btn gruplarn yelerinden her biri, gerek Budist olarak kabul edilmesine ramen, gereksinimler ve manevi beklentiler bakmndan bir hiyerari vardr. Kararl bir ekilde nirvanaya ulamak isteyenler erkek ya da kadn kei olmaya alrken laik durumundan memnun olanlar, yaptklar iyi iler sayesinde kendilerini nirvanaya ulatracak yeni doumlar kazanmay mit ederler. Laiklerden beklenen daha nce zikrettiimiz be ahlaki yasa (panca-sila) yerine getirmeleridir. Onlarn asl grevleri, getirisi olan herhangi bir i yapmalar yasak olan kei ve keieleri desteklemektir.
Budizmin nc mcevherini oluturan sanhgann ortaya k gerekesi nedir? Acdan kurtulma hedefini gzeterek cevaplaynz.

Sanghaya giri, ayrntl bir dini ve sosyal tren olan takdisle/atanmayla olur. On ykmlln yerine getirildii, gen takdisinden sonra, yirmi yana girdikten ve uzun bir sre eitim grdkten sonraki yksek takdis gerekletirilir. Bu sonuncusundan geen kii, sosyal ve aile balarn koparr ve bir manastrda yaamaya balar. ounlukla da yeni Budist bir isim alr. Keilerin ve keielerin, elbiseler ve sadaka kseleri dnda hibir eyleri yoktur. Salarn tra eder ya da olduka ksaltr ve renkli (Therevadada portakal rengi, Korede gri, Japonyada siyah ve Tibette, koyu krmz) elbiseler giyerler. Keiler ve keielerin hayatlarn daha nce de sylediimiz gibi Vinaya Pitaka dzenler. Sanghalarn merkezi bir otoritesi yoktur. Ancak her lkede, sanghann alt gruplar vardr ve bunlarn her biri yal bir kei tarafndan ynetilirler. Taylandda sangha ulusal bir kurum olarak organize edilir ve kral sanghann bakann atar. Therevada lkelerinde sangha gnde bir n ve leden nce, kendilerinin topladklar yiyecekleri yerler. Kendilerinin yapmalar gereken, duay, meditasyonu, dharmay uygulama ve retmeyi iiren kat hayat tarzlarnn yan sra laik insanlarn dini ve sosyal ihtiyalarn karlamak maksadyla onlarn yanlarnda olurlar. Doum, hastalk ve lm trenlerine katlrlar.

65

BADETLER
Dindar kutsal sembollerle ve onlarn temsil ettikleri eyle dzenli olarak temas haline getirdii iin ibadet ve dua Budist uygulamasnn nemli bir ynn oluturur. Bu ayn zamanda dharmann entelektel olarak anlalmasnn yeterli olmad, hedefe giden yolda ilerlemek iin ibadet, dua ve meditasyon gibi bir takm eylemlerin de yaplmas gerektii anlamna gelir. Bu adan baklacak olursa, Budist ibadetler dsal ibadet ve isel ibadet; dsal olanlar da evlerde yaplanlar ve mabette yaplanlar olarak ayrlabilir. Evlerde Buddha heykeli yksek, hususi ve gze arpacak bir konumda muhafaza edilir. Bir ksm Budistlerin evlerinde ibadet iin ayrlm mabet odalar ya da mabet olarak dzenlenmi keler vardr. Baz aileler, dolunay ya da hususi gnlerde evde gnlk olarak ksa hususi bir ibadet icra ederler. badet, lotus pozisyonunda, yatar durumda, ayakta ya da yrr ekilde yaplm olan Buddha heykeline yz dnk olarak yaplr. Burada yaplan ibadet mabette yaplana benzer ancak ondan daha ksadr. Budizmde ibadet bireysel olduundan, toplu ya da cemaat eklinde ibadetler normal olarak mabetlerde (pagoda) yaplmazlar. Bunlar byk dinleyici kitlesini alacak ekilde dzenlenmemilerdir. Birok kk mabet, kiisel ya da ailevi kullanm iindir. nsanlar ibadet iin tek balarna ya da grup halinde gzdeleri olan mabetlere gelir ve orada ibadetlerini istedikleri ekilde icra ederler. Ancak mesela Kandydeki Kutsal Di Tapna gibi byk mabetler ve bir takm manastrlar hususi gnlerde ya da dolunay gnlerinde gnlk ibadet aktiviteleri dzenlerler. Bir sadaka verme vs. trenleri gibi hususi vesilelerle de bir ibadet olur. Bu ibadet, bir kei tarafndan ve mabette ibadet iin ayrlm bir odada icra edilir. nsanlar mtevaz elbiseler giyer ve bir sayg iareti olarak mabede girmeden nce ayakkablarn karrlar. Onlardan burada, suhuletle davranmalar beklenir. Ellerinin avu ilerini birbirlerine yaptrm bir ekilde, Buddhann heykelinin nnde yerlere kapanrlar. Takdime olarak, yiyecek, iekler ve mum sunulur. Buddhaya sayglarn sunduktan sonra tek balarna ibadet ediyorlarsa kendileri, eer ibadeti kei ynetiyorsa onu takiben, Sayg kutsanm olana, saygdeer olana, btnyle Aydnlanm olana. Buddhaya snyorum. Dharmaya snyorum. Sanghaya snyorum der. Bunu kez tekrarlar ve arkasndan Be Emir ve Buddha, Dharma ve Sanghann vld szler sylenir. Kadnlar ve erkekler ellerini birbirine bititirmi, yzleri yere doru ok saygl bir ekilde dururlar. Sonra kei, kutsal metinden bir paray melodili bir ekilde tilavet eder. Bunu Dharma hakkndaki bir konuma takip eder. Dnyann varln hala devam ettiren en eski manastr hayatna sahip olan Budistlerin, mabetleri olan pagodalarn yaknnda ya da etrafnda ina edilen manastrlarn da, dzenli ibadet zamanlar vardr. Haftalk tatil gn olan uposatha, bir araya gelmek ve oru tutma anlamna gelir. Sanghann hususi toplantlar o zaman yaplr. Erkek keiler iin 227 ve kadn keiler iin 311 olan ve Pathimokkha olarak bilinen manastr kurallarn ihlal eden keiler itirafta bulunurlar ve bunlardan manastrdan atlmay gerektirenler dndakiler, bir takm kefaretlerle tedavi edilirler. Bu srada genellikle kei olmayan laik bir dinleyici de orada bulunur ve keiler kutsal metin paralarn tilavet ederken saygyla onlar takip eder. nsanlar uygun yerlerde

66

yere secde ederler. Keilerden biri, lotus eklinde oturaca bir vaaz krssne kar ve bir palmiye yaprana yazlm olan kutsal metni okur. Okumann bitmesinden sonra laik halk manastrda meditasyon yapmak, keilerle konumak ya da ay imek maksadyla kalmay srdrrler (Parrinder, s. 108) Mahayana Budizmindeki ibadet, daha sonra in ve Japon dinleri ele alnrken ayrntl bir ekilde ilenecei iin burada daha ok Theravada/Hinayana Budizmininki ele alnmtr. Ancak iki ana Budist mezhebin ibadet noktasndaki temel farkn grnmesi iin ok ksa olarak biri iki ey sylemek yeterli olacaktr. Mahayanistler daima var olan manevi bir Buddha anlay gelitirmilerdir: Amida ve Mahavairochana gibi gksel Buddhalar ve Avolokitavera, Manjushri ve Tara gibi boddhisattvalar. Buddhann heykeli kadar bu buddhalar ve boddhisattvalarn heykelleri de Mahayana ibadetinde kullanlr. Bunlar, yaayan ilahlar temsil ederler; bu yzden Mahayanist ibadeti, kendisine ibadet ya da dua edenlere karlk verebilecek kudrette bulunan sz konusu varlklarla bir iletiim olarak kabul edilir. badet iin gidilen mabetlere gelince, m. nc yzylda ortaya kan Budist mabetlerini ifade etmek iin kullanlan ilk kelime stupadr. Buralar, zellikle Buddhannkiler olmak zere, kutsal ahsiyetlerin kalntlarnn bulunduu an eklindeki tepeciklerdi. Bunlara verilen isimler Budizmin yayld yerlerde farkllat. in ve Burmada onlara pagoda, Seylanda dagoba Taylandda ise wat denilmektedir. Bunlardan bazlar iinde bulundurduklar kalnt (mesela, Buddhann dii bulunduu iin Kutsal Di Mabedi), bazlar da ihtiamlar sebebiyle ne km ve daha ok ilgiye mazhar olmulardr (G, 2005) Budist ibadetini dsal ibadet ve isel ibadet diye ikiye ayrdk ve dsal ibadet kategorisi iinde yer alanlar ksaca grdk. sel ibadete gelince bu, Budizmi meydana getiren temel unsurlardan ve aydnlanmaya gtren yoldaki temel uygulamalardan biri olarak kabul edilen, Buddha tarafndan uygulanm olan meditasyondur. Meditasyon zihnin ekli olarak eitilmesini, konsantrasyonu ve derin anlay ierir. Genel olarak kiisel bir rehberlie ihtiya olduu kabul edilen meditasyonun hedefi, zihni arndrmak ve hakikatin ya da nirvanann gerekletirilmesine gtren farkndal, enerjiyi ve huzuru gelitirmektir. Budizmde iki trl meditasyon vardr. Birincisi, zihnin dingin, sakin ve younlam hale gelecek ekilde, her eyi dlayarak belli bir nesne zerinde zihni younlatrma olan, samhatadr. Bu nesneler ate, l bedenler, Buddha vs. olabilir. Bununla bilin ykselir ve meditasyon yapan daha yksek mistik durumlar gerekletirir. Bu tr meditasyon, niravanay anlamaya gtrmez. Buddha tarafndan kefedilen ikinci tr meditasyon ise, eyann ve nirvannn doas hakknda bir anlay salayan vipassanadr. Bu meditasyon tipi, dnceli olmay, gzlemi, dikkati ve analitik idrakin artn ierir. Meditasyon yapan, dnmeyle anlalamayacak trden eitli tecrbeler yaar. Budizme has esas meditasyon tr, vipassna olarak adlandrlan bu meditasyondur (Harvey, 2001,144; Goonewardene, 1996, 178) Dini bir eylem olarak hac, Budizmde yaygndr ve kutsal varlklarn hayatlarndaki olaylar canl tutmak, manevi arzular glendirmek, karma bakmndan verimli eylemler icra etmek, gidilen yerlerdeki tanrlarn korumasna mazhar olmak ve istedii bir ey gerekleirse hacca gidecei yeminini yerine getirmek gibi farkl sebeplerle yaplr. Buddhaya gre,

67

inanan bir kalple hac yolundayken len bir kimse, semavi memleketlerde yeniden doacaktr. lmnden nce Buddha gzde akirdi Anandaya inanlarn saygyla ziyaret edecekleri, kendisiyle ilikili drt yerin olduunu syler. Bunlar Budistlerin en eski kutsal yerleridir ve bugn ok youn bir ekilde ziyaret edilmektedirler. Nepalda bulunan ve Buddhann doduu yer olan Lumbini koruluu; Buddhann aydnlanmaya ulat Bodhgaya; Buddhann ilk vaazn yapt Benares yaknndaki sipatana ve ld yer olan Kuinaradr. Bunlarn yan sra, Budist iin hem Buddhann hem de azizlerin kalntlarnn bulunduu mabetler, sutupalar ve manastrlar da hac ve ziyaret yerleridir. Budist mezheplerinin her birinin kendisine zg bayramlar vardr. Ayrca milli ve yerel bayramlar da kutlanr. Budistler tarafndan kutlanan ancak Budist kkenli olmayan, tarmsal dng, ulusal tanrlar ya da Konfyanizm gibi geleneklerin kutlanmas gibi, bayramlar da vardr. Bu bayramlardan ikisini zikredeceiz. Bunlardan en nemli olan Vesakdr. Bu bayram, Buddhann doumu, aydnlanmas ve lm olaylarnn ansna kutlanlan bir bayramdr. Genellikle Maysn on drd, bayramn zirvesini tekil eder. Evler ve caddeler sslenir ve fakirlere ve keilere hediyeler verilir. Zikredeceimiz ikinci bayram ise, yamur mevsiminin arkasndan yaplr. Yamur mevsimi, Buddhann gkte ikamet ettii ve orada dharmay toplanm olan tanrlara tebli ettii zamandr. Hibir evlenme treninin ve bayramn yaplmad yamur mevsiminin sonunda, Buddhann gkten dnnn ansna dolunay zamannda byk bir bayram yaplr. Evler ve pagodalar aydnlatlr. Yaklan lambalar, Buddhann yeryzne dnne iaret eder.

MEZHEPLER
Buddhann vefatndan yzyl sonra toplanan ikinci Budist konsilinde cemaat (sangha) iinde, zamanla Sthaviravadini oluturacak olan Staviralar (Yallar) ve daha sonra Mahasanghika (byk cemaat/sangha) olarak bilinecek olan fakat o zaman Mahasanghalar olarak bilinen dier rahipler arasnda bir blnme vukuu buldu. Bunlar arasndaki ayrlk noktalar, Sthaviravadinlerin manastr disiplinindeki herhangi bir deiiklii kabul etmemeleri ve Mahasanghikalarn arahata daha dk bir stat vermeleri ve Buddhay akn konuma ykseltmi olmalardr. Budizmin tarihsel geliimi srasnda mesela, miladi asrn balarnda on sekiz okul ortaya km, ancak bunlarn byk bir ksm zamanla ya ortadan kalkm ya da bakalar iinde kaybolmutur. Bugn bunlardan ana okul varln devam ettirmektedir. Theravada (Hinayana), Mahayana ve zaman zaman Mahayana iindeki bir gelenek olarak da kabul edilen Vajrayana. balk altnda toplanan bu okullar, yekpare olmayp kendi ilerinde farkl gelenekleri de barndrrlar. Theravada; bu okulun retisi Sthaviravadinlerin retisidir. Mahinda ve Sanghamitta tarafndan Sri Lankaya getirilen ve Pali Kanonu olarak m. 25de yazya geirilen bu okulun retisidir. Burma, Komboya, Sri Lanka, Laos ve Taylanddaki Budist okullar, Theravada okulu olarak bilinirler. Bu okul ayn zamanda, gney Budizmi olarak da adlandrlr. Bunlarn inanlar, nc yzyldakiler gibidir. Ana kaynaklar olarak Pali Kanonunu kullanrlar. Buddhaya tapnr ancak baka ahslara sayg gstermezler. Boddhisattva teorisini kabul etmemekle biraz sonra greceimiz Mahayanadan ayrlrlar. Onlarn nihai hedefi, mkemmel bir aziz, arhat olmaktr. Asl hayatn manastr hayat olduunu bu yzden de laik cemaat

68

yelerinin kurtulua ulaabileceklerine inanmazlar. Topluma kar herhangi bir sorumluluk tamazlar. Kendi kurtulularn, yani bireysel kurtuluu gerekletirmek esastr. Bundan dolay, Mahayanaclar Theravadinlere kk kurtulu yolu anlamnda Hinayana yani, kk araba adn vermilerdir. Byk araba anlamna gelen ve bugn Tibet, Moolistan, in, Kore, Vietnam ve Japonyada hkim olan Budizmin Mahayana eklidir. Miladi birinci yzylda Hindistanda, dili Sanskrite olan ilerinde nemli yeni gelimelerin olduu iki Budist okul vard: Mahasanghika ve Sarvastivada okullar. Budist dncelerin yeni yorumlar, Brahmanizm ve daha sonra Hinduizmi ieren dini bir evrede gelitirildi. Bu yeni gelimeler ise, Mahayanann retilerini meydana getirdi. Mahayana okulunun ayrt edici zellii, Boddhisattva ideali, her bir ahsn Buddha olma hedefi, Buddhaya verilen akn stat ve ayrntl ve karmak felsefedir. Boddhisattvaya verdikleri nemden dolay kendilerine, Boddhisatvayana (Boddhisattva yolu) diye de atfta bulunulur. Daha nce grdmz gibi, mevcut metinlere benzeyen ancak yeni dnceleri yorumlayan Sutralar kutsal metinlerini oluturur. Mahayanistler, herkesin Buddha olmas hedefi ve Buddha olanlarn Buddhala girmeyi, btn varlklarn mutluluu ve refahn gerekletirmek ve onlar kurtulua ulancaya kadar ertelemelerini geri kalan dier Budistlerinkinden stn grr ve onlar aalayc anlamda olmak zere, yukarda grdmz gibi Hinayana (kk araba) olarak adlandrrlar. Buraya kadar ele aldklarmz da katarak gelimi haliyle Mahayanacln temel zelliklerini u ekilde sralayabiliriz: Boddhisattva, herkesin bir Buddha haline gelmesi ideali, trikaya (Buddhann farkl bedene sahip olduu) anlay, merhamet ve hikmet, ibadet, laik kiilerin nemli oluu, felsefedeki yeni dnceler, nirvana ve samsara ilikisi ve yeni sutralardr. Vajrayana okuluna gelince, ms. yedinci yzylda Mahayana iinde yeni bir takm gelimeler oldu. Bu, Mahayana ve Hinduizmin birbirini karlkl olarak etkilemesinin harekete geirdii Budist Tantrann geliimiydi. Mahayanann Madhyamika felsefesine dayanan Budist Tantra, almay gerektiren Hindu yoga sistemini anlalmas g zihni srelerle birletirdi. Budist Tantra ya da Tantrayana (tantra yolu) veya Vajrayana (yldrm ya da elmas yolu), Mahayanannkiyle ayn hedefe, yani Buddhala ulama hedefine sahiptir. Ancak tantrik uygulamalar, buna ulamann daha ksa ve abuk bir yolunu gsterirler. Vajrayana, Budizmin erken ekillerinden daha fazla gizem, bysel dnmlerle ve mucizelerle ilgilenmeyi zorunlu kld.

DER DNLERE BAKILARI


Her ne kadar Buddhann baka din mensuplarnn da kendi dinleri iinde kalarak kurtulua erebilecekleri sonucunun karlabilecei szleri bulunsa da; insanlarn kurtulua ermek iin eski balarn koparmalarn istemesi, kendi yolunu/dinini doru dierlerini yanl olarak deerlendirmesi ve aydnlanmaya gtren tek yolun kendisininkinin olduunu srarla vurgulamas gz nnde bulundurulduunda, kendi yolu/dini dnda kalanlarn kurtulua ulaacan kabul etmedii sonucuna ulalabilir. Yalnzca kendisinin bulduu sekiz katl yolu takip edenlerin yani, Budist cemaatin/sanghann kurtuluu gerekletirebileceklerine inanr. Fakat bu cemaat iinde de, herkesin eit derecede bu kurtulu durumuna ulaaca anlamna gelmez. Kurtulu dereceleri olan drt arhatln en yksek derecesine ulamak mutlak anlamda kurtuluu gerekletirmez. Bu duruma en yakn olanlar, laik inananlar deil fakat her trl megaleden uzakta

69

mnzevi bir hayat yaayarak btn zamanlarn sz konusu duruma ulamak iin harcayan, dilencilik yaparak hayatlarn idame ettiren keiler cemaatidir. Erkek ve kadn keilerden oluan bu grup iinde de, kadn keilerin kendilerine tabii olduklar erkek keiler grubuna mensup olanlardr.
Budizmin dier dinlere bak hakknda Fuat Aydnn Budann Dier Dinlere Bak adl makalesini okuyunuz.

SHZM
Sihlerin mensup olduklar dini gurubu ifade eden, Sanskrite, talebe, renci anlamna gelen isya ya da reti anlamna gelen ikadan treyen Sihizm, on beinci yzylda gney Asyann Pencap blgesinde ortaya kan ve dnyann farkl yerlerindeki ballaryla dnyann ana dinlerinden birini oluturan bir inan sistemidir.

TARHSEL SRE
Sihizmin bir inan grubu olarak ortaya k bugn Guru Nanak olarak bilinen kiinin, otuz yalarnda yaad, kendisinin dini bir lider olmasyla sonulanan dini tecrbeden kaynaklanr. Mslman bir idarecinin, Devlet Hann yannda alan Nanak, kaybolduu gn boyunca kendisine Tanrnn bir fincan nektar sunan ve Ben senin Tanrnm (Nam) ve benim smimi tekrarla ve bakalarnn da ayn eyi yapmas iin al dedii dini bir tecrbe yaar. Daha sonra bu isim, Tanrnn gerek smi ve Sihizmin de merkezi dogmas haline gelir. Yirmi yl boyunca, hem erkekleri hem de kadnlar Tanrnn yolunu takip etmelerini tevik etmek maksadyla daha ok kuzey Hindistanda vaazlar veren Nanak, birok yere seyahat eder. Seyahat ettii bu yerler arasnda, Hindistann dini merkezlerinin yan sra Tibet, Sri Lanka, Badat hatta Mekke bile zikredilir. Ravi nehrinin kenarndaki Kartarpur kasabasn ina eden ve etrafnda kendisini takip etmeye balayan bir sihler grubu oluturan Guru Nanak 1539da vefat etti. lmeden nce Guru Nanak yerine, ikinci Guru olarak talebelerinden biri olan Lehnay benim kolum/kanadm anlamna gelen Angad adyla varisi olarak seti. Byle varisin seilmesi, etrafnda kurulan cemaatin varln devam ettirmesine ynelik bir niyeti ortaya koyar. Kendisine varis olarak birinin seilmesi, hareketin sreklilik kazanmas ve nihai olarak da mstakil bir din haline gelmesinde nemli olmutur. Cemaati Guru Nanaktan balayarak 1708 ylna kadar yneten on guru kabul edilir. Guru Nanak (1469-1539); Guru Angad (1504-1552); Guru Amar Das (1479-1574); Guru Ram Das (1534-1581); Guru Arjan1563-1606; Guru Hargobind (1593-1644); Guru Har Rai (1630-1661); Guru Har Krina (16561664); Guru Tegh Bahadur (1621-1675); Guru Gobind Singh (1666-1708) Btn gurular Sihler tarafndan, katriya kastna mensup tccar bir alt gruba mensupturlar. Drdnc gurudan sonra guruluk, hepsi de kendisi gibi kartiya (Pencapda Sodhi) kastna mensup olup Guru Nanakn soyundan olan erkekler arasnda irsi olarak elde edilen bir grev haline geldi. Sihler her bir guruyu, eit olarak kabul ederler. Eserleri Guru Sahib Grantha dhil edilen iki air, gurular arasndaki manevi ilikiyi yle dile getirmitir:

70

Tanrsal k ayndr. Hayat ekli ayndr. Kral, yalnzca bedenini deitirdi. Gurularn ayn oluunu ifade iin bazen Mahala kelimesinin sonuna saylar eklenir. Bu saylar gurularn srasn dolaysyla da o srada yer alan guruyu ifade eder. Bunu bazen sih yazarlar, Guru Nanakn haleflerine gnderme yaparken kullandklar Birinci Nanak, kinci Nanak ya da Beinci Nanak ifadeleriyle de ayn yaklam dile getirmi olurlar. Sih cemaatinin (Sikh Panth) geliiminde yukarda zikredilen gurulardan bazlar nemli bir ilev grmlerdir. kinci guru olan Angad, cemaatin varlnn devamn salamak iin, Guru Nanakn ilahilerini, bir metin haline getirdi. Bu metin kendisinden sonraki gurular tarafndan da gelitirildi. Ayrca, dank ekilde bulunan sihlerin rnek alacaklar bir hayat tarz, ibadetlerinde kullanacaklar malzeme salayan, Guru Nanakn doum hikyelerinden oluan Janam Sakhinin derlenmesini tevik etti. Sikh Panthn geliimi ve yayln kendi kontrol altnda olmasn isteyen Guru Amar Das, Beas nehri zerinde Goindwal kasabasn kurdu ve ivac bir bayram olan Magha-shivatri, Rams Chandra ile ilikilendirilen Diwali, yeni yln balangc olan Baisakhi ve Pencaptaki ilkbahar hasadnda olmak zere ylda kez huzurunda toplanmalarn istedi. Ayrca cemaatini, her birinin bir masand tarafndan gzetildii yirmi iki alana ayrd. Kast ayrmlarn lavetmek iin ortak mutfaklar uygulamasn balatt. Guru Ram Das, Amritsar ehrinin inasna balad ve tccarlar ve i adamlarn buraya yerlemeleri hususunda tevik etti. Beinci guru olan Arjun, baka kasabalar da kurdu ve buralar byk lde ifti bir sosyal grup olan jatiler tarafndan iskn edildi. Bu durum. Arjana blgede siyasi ve askeri bir taban salad. Sihleri hususi bir elbiseyle tantran Arjun, Amritsarda bir ibadet mekn inasna balad ve Adi Granth derledi. Daha sonra bu metni, Harimandir (Tanrnn Evi) ya da Darbar Sahip olarak adlandrlan yeni ibadet meknna yerletirdi. Bu alan bugn Altn Tapnak olarak bilinir. On yedinci yzylda Mool imparatoru Ekber ahla (17601837) iyi ilikiler Sihleri, Mslmanlarla Hindular arasnda bir uzlamann olabileceine ynelik bir umut beslemeye yneltti ancak, Adi Granthn Harimandira yerletirildii iki yl iinde Ekber ahn lmesi zerine yerine, Guru Arjan rakiplerini destekledii phesiyle mahkm eden Cihangir geti. Guru Arjan hapiste ld ve ilk Sih ehidi oldu. Bu dnemde sih dini, ayr bir dnce ve hayat tarz olarak kendisini ortaya koydu. Hem Hindu hem Mslmanlar nezdinde eletirildiler. Guru Arjann yerine geen Guru Hargobind, Gurularla kral arasndaki bir uzlamay Mslman sufilerle olan arkadalklaryla etkiledi. Guru Hargobind, cemaate ynelik dardan gelecek herhangi bir saldrya kar koymak maksadyla Sihler iin askeri bir program arayna girdi. Krk yllk guruluunun son yllarnda ynetimin kuvvetlerine kar savamak zorunda kald. Seleflerinden farkl olarak Guru Hargobind, dini ilahiler telif etmedi. Bu da vurgunun yaayan Gurudan, manevi bir rehber olarak Adi Grantha doru kayn tevik etti. Daha sonra uzun bir mddet ou ey deimeden kald. Yedinci ve sekizinci gurular Guru Har Rai ve Guru Har Krina Sih dininin geliimine nemli bir katkda bulunmadlar daha ok manevi meseleler zerinde younlatlar. Liderlii daha ok geleneksel bir ekle dntrm grnen, dindar bir air ve gl bir ahsiyeti olan dokuzuncu guru, Guru Tegh Bahadur, Evrengzibin slmlatrma siyasetinin balad bir dnemde guruluk makamna geti. Evrengzibin muhalifleri arasnda yer

71

alan Guru Tegh Bahadur 1675de idam edildi ve Sihler tarafndan hem inanc hem de dini zgrlkler iin ehit olmasndan dolay sayg gsterildi.
Onuncu ve son Guru Gobind Singh, onun yerine geti. Guru Gobind Singh iki bakmdan Sih dini tarihi iin nemlidir. Birincisi Anandpurdaki Baisakhi toplantsnda, Sihlerin silahl gc olan Khalsa (saf, temiz) tarikatn kurdu (1699). Su ve ekerden oluan iki ulu klla kartrlan kl vaftizini uygulad ve bu ekilde vaftiz olanlarn isimlerinin sonlarna, kendi adnn sonunda olduu gibi aslan anlamna gelen singhi ekledi. Sihlere kendilerine zg ve onlar bakalarndan grn bakmndan da ayr olmalarn ve kimlik olarak farkl olduklarn gsterecek, be kutsal sembolden oluan bir giyim tarz gelitirdi. Ekim 1708de suikasttan ald yaralardan dolay lmeden nce, oullar arasnda guruluk kavgasna engel olmak maksadyla yerine Adi Granth guru olarak tayin etti ve o zamandan sonra Sih kutsal kitab Guru Granth Sahib olarak adlandrlmaya baland. Manevi nderlik ve yol gstericilik Guru Granth Sahibe geince siyasi ya da dnyevi otorite de Guru Gobind Singhin doktrininde kendisiyle zdeletirilen khalsada kald.

1708 Sihizmin kanonik dneminin sonuna iaret eder. On sekizinci yzyl Sihlerle Moollar arasnda uzun bir savaa tanklk etti. Sih liderlerden Maharaja Ranjit Singh 1799da Lahoruu ele geirdi ve 1948e kadar srecek olan krall kurdu. Krallk bu tarihte olu Maharaja Dalit Singin krall ikinci Pencap savandan sonra ngilizlere teslim etmesiyle sona erdi. 1799dan 1948e kadar Hindistan dnda ngiliz ordusunda grev yapan Sihler, grevden ayrldktan sonra Hong Kong ve Singapura yerletiler. Asker olarak hizmet vermemi olan dier Sihler de bu ge katldlar. Sihlerin ana vatanlarnn ortasndan geen bir snrla Hindistan ve Pakistann ayrlmasndan sonra kalabalk Sih gruplar Pencaptan Delhiye, Bombaya ve dier ehirlere daldlar. Birinci dnya savandan nce kk bir grup ngiltereye gelmiti. Dierleri de iki dnya sava arasnda geldi. Bu gler sayesinde bugn Sihizm, dnyann farkl blgelerine yaylm bir dnya dini durumundadr. (Cole, 240-2146; Sambhi 281-286).
Guru Gobind Singhin yapt ve Sihizm tarihi iin ok nemli olan iler nelerdir?

KURUCUSU
Sih kutsal metni olan Guru Granth Sahibe Jaidev ve Nmde gibi Hint airlerinin yan sra Kebir ve Ramanandadan dizeler yer alm olsa da Sihizmin kurucusu ve ilk guru kabul edilen Guru Nanak, 1469da bugn onun onuruna Nankana Sahib olarak adlandrlan, Pakistann Lahor ehrinin gney batsndaki Talwandide dodu. Katriya kastndan hali vakti yerinde bir Hindu aileye mensuptu. Hem Mslman hem de Hindu hocalardan olmak zere iyi bir eitim ald. Sanskrite, Farsa ve Arapa rendi. Eletirel bir doas olan, vaktinden nce bym bir ocuktu. Dine ynelik byk ilgi gsterdi. On iki yanda, Sulakhani ile evlendi ve iki erkek ocuu oldu. Gezgin kutsal ahsiyetlerle yapt tartmalar onu hem Hinduizm, hem slm hem de eitli yoga kltlerinin uygulamalar hususunda bilgi sahibi kld. On drt yl boyunca Sultanpurda eyalet yneticisi Nevb Devlet Hann kilercisi olarak alt. Burada saatlerini ilahiler okuyarak ve bo zamanlarn meditasyon yaparak ve inzivada yaayarak geirdi. Otuz yana geldiinde yaklak 1699da hayatndaki dnm noktasn oluturan, Tanrnn arsna muhatap oldu. Bein nehrinde banyo yaparken yaad bu mistik tecrbeden gn sonra yeniden ortaya kt ve sahip olduu her eyi terk etti: Ne

72

Hindu ne de Mslman vardr, yleyse ben hangi yolu takip edeceim? Ben Tanrnn yolunu takip edeceim. Tanr ne Hindu ne de Mslmandr ve ben Tanrnn yolunu takip edeceim szn tekrar etti. Bundan sonra hayatn tanrnn yolunu teblie hasretti. Tebli maksadyla birok yere seyahatler yapt. Gittii her yerde insanlara sz konusu yolu retti, onlara ilahilerini syledi ve Hindu ve Mslman din adamlaryla tartt; ibadet merkezi olarak bir dharmasl kurdu. Niha olarak takipilerinin gnlk olarak banyo yaptklar, ilahi syledikleri ve Guru-ka-langarda toplu olarak yemek yedikleri Kartarpura yerleti. Yerine talebelerinden Lehny Angada adyla varis olarak atad ve Ekim 1539da ld. Bu Nanak hakkndaki tarihi bilgilerdir; bunlarn yan sra onun hem ocukluunda hem da daha Tanr tarafndan grevlendirildikten sonra gsterdii mucizelere Janam-sakhilerde yer verilir. Guru hakknda daha nce sylediklerimize ilave olarak Nanak Sihler iin bir reformcu, slm ve Hinduizmin birletiricisi deil, o ayn zamanda insanlarn kendisiyle birlemeye altklar yce ve mkemmel Gurudur. Sihlerin evlerinde ve dkknlarnda yaygn bir ekilde grlen bir resim onu, Hindu safran rengi elbiseyi giyen elinde Mslman tespihi tayan sakall ve sarkl yal bir insan olarak gsterir.

KUTSAL METNLER
Sihlerin kutsal metinleri, Guru Grant Sahib olarak bilinen kitaptr. Gurularn retileri yzyl kadar ifahi olarak dolatktan sonra drdnc Guru olan Arjan tarafndan 1604 ylnda bir araya getirildi. Guru Gobind Singhin guruluk makamna Adi Granth atamasndan sonra kitap Guru Granth Sahib olarak adlandrld ve bugn bu ekilde isimlendirilmektedir. Kitaba verilen ismin anlam (Granth=derleme, Sahib=efendi, stat) ona ynelik sih sayg ve hrmetinin bir ifadesidir. Kitap, ibadetle ilgili ilahileri ierir, hibir anlat malzemesine yer vermez. Gurularn yan sra Sih olmayan ortaa Hindu ve Mslman azizlerinin (Namdev Ravidas; Kebir, eyh Ferid) kutsallatrlm olan sekilerini de ierir. Farkl din ve inantan insanlarn metinlerinin kitaba dhil edilmesinin, hakikatin herhangi bir dinin tekelinde olmad, farkl yollarla ve Tanr inayetiyle onu seven herkes iin ulalabilirliini ifade eden sembolik bir anlam da vardr. Metnin ana dilinin Pencapca olmasna ramen iinde Farsa, Sanskrite yazlm olan metinlerin bulunmas da bunu destekler mahiyettedir. Vahiy olarak kabul edilen Guru Granth Sahib Sihlerin hayatnda merkezi bir neme sahiptir. Aada greceimiz gibi o, hem mabetteki hem de evdeki ibadetlerin merkez noktasn oluturur. Hibir tren dini ya da sekler onsuz tamam olmu saylmaz. Sih bayramlarnn arifesinde, evlilikten nce ve lm sonras okunarak hatm edilir. Ancak verilen bu nem, hibir zaman ona tapnma anlamna gelecek kadar ileri gtrlmemitir. nk tapnma yalnzca Tanrya yaplr ve Sihler bu konuda ok katdrlar. Bu, Guru Granth Sahibn banda bulunan ve Sihlerin sabah duasn oluturan Japji Sahibde: Tek Tanr vardr/O en yce Hakikattir/O, yaratcdr.O domamtr/bir kez daha domak iin lmez eklinde aka ifade edilir. Guru Granth Sahibte Tek Tanrya ibadet, aile hayat, beeri varlklarn eitlii; putlara tapnmann, dnyay terk etmenin ve kehanetlere ve mucizelere inancn reddi; ekilcilii, taassubu, manastr hayatndan caydran,

73

bira, arap ve uyuturucu kullanmn mahkm eden; karmay, ruh gn ve tanrnn inayetine inanc kabul, ne kan dnceler yer alr.

NAN ESASLARI
Sihizmin inan esaslar bal altnda hem tanr anlaylarn hem de Sihizmi, iinde doduu Hindu toplumundan ve Mslman toplumdan ayran retilerine yer verilecektir. Bu balamda olmak zere, Tanr, karma cennet cehennem, kurtulu; guru anlaylarndan ksaca sz edilecektir. Sihler monoteist bir inanca sahiptirler. Onlarda Tanr Nam diye isimlendirilir. O dorulmam yaratcdr ve ayn zamanda yok edicidir. Zamandan mnezzehtir, grnmez ancak hayatn btn ekillerinin gerisinde o vardr. Btn kalplerde gizlidir ve btn kalpler lahi Varlk tarafndan aydnlatlr. Gurularn inayetiyle bilinir. Tanrnn enkarnasyonlar yoktur, bu yzden de Hindu tanrlar Krina ve iva varlklar olarak kabul edilir. Namn, nitelikleri olan bir tanr oluunun yan sra aknl da vurgulanr. Tanry betimlemek iin birok isim kullanlr, ancak bu onun tanmlanabilir olduu anlamna gelmez: Senin isimlerin sayszdr, ey Rab, onlarn sonunu bilmem, ancak ben bir eyden eminim ki, senin gibisi yoktur. Sih gurular, Mslmanlar, Hindular ve yoga uygulayclar arasnda yaygn olan Tanr isimlerinin birounu kullanrlar. Ancak bunlardan Guru Nanak tarafndan tercih edilen Sat Nam (Ebedi Gerek) ismidir ve Sihler arasnda en popler olan ise Wahegurudr (Mkemmel Rab). Sihler de karma inancn esas alrlar ve insanlarn iyi ilerinin onlarn manevi geliimine yardmc olacan, baka ekilde daha fazla ilerleyemeyeceini kabul ederler. Karma hem ilerletici hem de geriletici olarak faaliyet gsterir. Yani eylemlerine gre onun varln ve evresini deitirir. Bu da, iyi amellerin daha iyi bir ailede kt amellerin ise onun daha dk hayvanlar ya da kular seviyesinde yeniden domas anlamna gelir. Yeniden doum ve lm dngs, bizatihi Tanrnn kendisi tarafndan sona erdirilir. Kendisinin snrlarn ve noksanlklarn bilen ve bu yzden de uyanm olan kimse inayet iin Tanrya dner. nsan tanryla olan ban ona vgler syleyerek ve iyi ameller takdim ederek glendirir. lm insan iin bir son olmayp onun manevi geliimi ve Tanryla nihai birleimindeki bir safha olarak kabul edilir. Hayatn sonunda insan birikmi eylemlerine gre yarglanr ve gelecek hayat ona uygun olarak belirlenir. Ya edebi huzura geer ya da davranlarn gelitirmesi iin yeni bir doum dngs bahedilir. Geici cennet ve cehennem blgeleri yoktur; onlar bu dnyadaki hayat artlar olarak kabul edilirler. Kurtulu, tanr gibi olmaktr ve bu ayn zamanda Sihizmin ideal insandr. Tanr ile uyumlu bir hayat, kurtulutur. nsann kendisini bu dnyada tam olarak gerekletirmesi olmam bir ey deildir, ancak bunun iin gayret sarf etmesi gerekir. Tanrnn srekli olarak anlmas, onun inayetinin ve kurtuluun yolunu hazrlar. Bunlar gerekletiren Tanr hakknda tam bir bilince sahip olur bu da onun Tanry tam olarak idrak etmesiyle sonulanr. Bu hale ulaan kiilere jivan mukti, yaarken kurtulmu kii denir. O ayn zamanda bir Brahm Gyani, yani Tanrnn bilgisine sahip olan kiidir. O artk karma yasasna tabii deildir ve bakalarna maneviyat yolunda liderlik eder.

74

Btn varlklarn bu mertebeye ulamasn kabul ettiinden kadn erkek ya da sosyal stat ayrm yapmaz. Her snftan ve inantan insan onlarn mabetlerine gelebilir ve sahip olduklar imknlardan yararlanabilir. Ayrca, kurtuluu gerekletirmek iin dnyay terk etmek bir kural deildir. Bu yzden de sih panth (sih cemaati/toplumu) iinde herhangi bir ayrm sz konusu deildir. Hinduizmdeki gibi manevi rehber ve retmen anlamnda ve bu zellie sahip olduu dnlen herkes iin kullanlan guru sfat Sihizmde yalnzca on Guru iin kullanlr. Sih gurularnn rol, geleneksel Hindu gurularndan ksmen farkldr. Hinduizmde gurular mevcut kutsal metin temelinde olmak zere insanlara tanr bilgisini aktarrken Sih gurular hakikatin yani Tanr bilgisinin vahyedicileri olarak faaliyet gsterirler. Dahas gurular kendilerini Tanrnn tezahr; tanrnn szlerini aktardklar eliler olarak grrler.

BADETLER
Sih ibadetinin merkezini Guru Granth Sahib oluturur. Sih ibadeti onun huzurunda yaplr. badet ondan, ilahilerin toplu olarak sylenmesi ve kutsal kabul edilen kitaplarn okunmas yorumlanmasndan ibarettir. lahilerin sylenmesi mzisyenler tarafndan icra edilirken, kutsal metin okuma ve yorumu ise cemaat yeleri tarafndan yaplr. Kutsal gn anlay olmayan Sihlerde herhangi bir gnde bir defa yaplabilecek olan cemaatle ibadet, gurdwara (gurularn kaps, ya da gurularn ikametgh) olarak adlandrlan mabetlerde icra edilir. Ancak bu isim, ayn zamanda iinde kutsal metnin bir nshasnn bulunduu evin bir odas iin de kullanlabilir. Mabetlerdeki ibadette belli bir sra vardr: Granthn almas, mzik, kutsal metnin yorumlanmas, vaaz, Guru Amar Dasn sme Sevin arksnin sylenmesi, bir dua edilmesi, Granthtan bir paragraf okunmas, tereya, eker ve undan yaplm olan bir komnyon yiyeceinin datlmas. Komnyon yiyeceinin alnmasndan sonra cemaat dalr. Bir Sihten, evinde Guru Granth Sahibin bulunduu bir odann olmas ve her gn ondan belli bir paray okumas ve bunu her akam yapmas beklenir. Kutsal metnin okunmas son sayfann stndeki paragrafla balar. Tehlike anlarnda kutsal metnin tamam okunabilir. Haftalk ibadet yoktur. Ancak insanlar tek tek ya da aile olarak herhangi bir gnde gurdwaralar ziyaret edebilir. Bir takdime sunar ve okunan Guru Granth Sahibi dinler. Ana mabet olan Amritsardaki Altn Mabette gnlk kutsal metin okumalar afaktan nce balar ve gn batmndan sonrasna kadar devam eder. Guru Gobind Singh, Moollar tarafndan ldrlen babasnn intikamn almak ve d basklara kar koymak maksadyla sihler iinde sekin bir sava azizler tarikat kurdu. Arapa hlis=saf kelimesinden treyen khalsa diye adlandrlan bu gruba, amrit sanskar (pahul) denen bir trenle girilir. Girmek isteyen adayn ve be iyi sihin hazr bulunduu bir mecliste, iki azl bir hanerle kartrlm olan ekerli su (amrit) adayn salarna, vcuduna serpilir ve ondan iirilir. Sih adab (raht) aklanr. Bu iecek aday bir aslana dndrd, onu bir sava haline getirdii iin nektar olarak da adlandrlr. Bu trenden sonra aday, khalsann bir yesi olur ve isminin sonuna singh

75

(aslan) lakab eklenir. Khalsann bir yesi olduunun bir gstergesi olarak be eyi tamas gerekir. Bunlarn her biri k ile balad iin be ks anlamnda kakka olarak adlandrlrlar. Kesh: Kesilmemi, uzatlm salar; kanga, kk bir tarak; kacca, dizlere kadar olan beyaz don; kara, elik bilezik ve kirpan kl, bugn haner. Bunlarn her birinin sembolik anlamlar vardr. Salarn uzatlmas, azizliin doal grnn; tarak dzeni; beyaz don iffeti: bilezik itidali ve guruya adanml/ball, asaleti, gc ve cesareti sembolize eder. Sihlerde btn dinlerde grlen hac, oru ve kurban gibi ibadetler yoktur. Hac yeri olarak kabul edilmemi olsa da, Altn Tapna ziyaret etmek, Sihlerin hayatnda nemli bir yer tutar. Guru Nanakn doum ve lm gnleri ve dier baz gurularla ilgili bu tr gnlerle, Sihlerin tarihlerindeki bir takm olaylarn yl dnmleri kutsal gnler (gurpurb) olarak kabul edilirler. Hindularn da kutladklar Baisaki ve Divali gibi bayramlar Sihler tarafndan da kutlanrlar.
Sava azizler tarikat olarak da adlandrlan khalsann ayrt edici ekli zelliklerini syleyiniz.

lmekte olan insana, Vahe Guru, Vahe Guru (Muhteem Guru) kelimesini birka kez sylemesi tevik edilir. Mevcut olanlardan biri kutsal metinlerden paralar okur ve lm gerekletiinde de l yaknlar teskin edici szlerle alamamaya ikna edilmeye allr. l ykanr ve inancn sembolleri giydirilir, bir tabutla yakma yerine getirilir. Kller ertesi gn toplanr ve yaknlarda bulunan bir nehre ya da akarsuya atlr. Yakmak iin gerekli malzemelerin bulunmad yerlerde llerini gmerler. Mezarlarn zerine byk abidevi binalarn yaplmas yasaktr.

SH MEZHEPLER
Modern dnemlere kadar iki nemli sih grubu vard. Kesadhariler ve Sahajdhariler olan bu iki grubun ortaya k Guru Gobind Singh tarafndan khalsann kuruluuna kadar geri gider. Bu gruplardan birincisi gei trenine tabii olarak khalsaya giren ve dolaysyla yukarda zikredilen be ayrt edici iaretini tayanlardr. kinciler ise, her ynyle sih inancna sahip ve sih toplumunun bir paras olarak kabul edilen ancak khalsaya girmemi dolaysyla sz konusu be ayrt edici iareti tamayanlardr. Bunlar, henz tam sih olmam ancak ileride olacak kiiler olarak grlrler. Modern dnemde ise, hem Arya Samajn hem Hristiyan misyonerlerin Sihlerden tabiiler kazanma faaliyetleri hem de Sihizm ahlakn dzeltmeye ynelik abalarn bir sonucu olarak reform hareketleri ortaya kt. Bunlar kendilerini Sing Sabha gibi organizasyonlarla ifade ettiler. Kahlsa tarafndan kurulan okullarda eitimi tevik etmek iin ok ey yaptlar.

DER DNLERE BAKILARI


Mslman sufi Kebir geleneinden gelen bir kkene sahip olan Sihizm, tek bir hakikat olmakla birlikte insanlarn ona farkl yollarla ulaabileceini; dolaysyla da Sih olmayanlarn da kurtulua ulaacan kabul ederler. Kutsal kitaplar Guru Granth Sahibde Guru Nanak dndaki kiilerin metinlerinin bulunmas da bunun bir iareti olarak kabul edilir.

76

zet
Budizmi tanmlayabilmek Budizm, milattan nce altnc yzylda yaam, katriya kastna mensup Siddhartha Gautama tarafndan kurulmutur. Amac, kiisel araylar sonucu Hint dnyasnda veri olarak kabul edilen insann bu dnyaya sonsuz gidigelilerden kurtarmak olan, bir kurtulu dinidir. Budizmin inanlarn, kutsal kitaplarn tanmlayabilmek, Budizmin en temel inanc her ibadette tekrarlam olduu ve mcevher anlamna gelen triratna kelimesiyle ifade edilir. Bunlar: Buddha, dharma ve sanghadr. Bunlarla dorudan alakal olduu dier retileri ise, dnyada var olan her eyin bir deiim halinde olduu, bu yzden de deimeyen herhangi bir zn, ne tanr ne de ruhun bulunmad, her eyin birbiriyle ilikili olarak var olduu (baml var olu) ve genedoumdan kurtulu hali olan nirvana dncesidir. Budist kutsal metinleri gruba ayrlr: Vinaya pitaka, Sutta pitaka ve Abhidhamma pitaka. Bunlardan birincisi az nce zikredilen sangha mensup kiilerin nasl yaamasnn gerektiini belirleyen kurallar ierir. kincisi, Buddhann szlerinin yer ald metinleri ierir. ncs olan Abhidhamma ise, Budist retilerin felsefi yorumlarn ierir. Sih dinini tanmlayabilmek Sih dini, ms. on altnc yzylda Mslmanlarn hkim olduu Hindistanda; slm-Hinduizmin karlkl etkileiminin bir sonucu olarak, her ikisini uzlatrmaya ynelik hareketlerin bir sonucu olarak ortaya kan, hem Hinduizm hem de slmdan alnm inanlar ieren eklektik bir dindir. Sihleri, dier Hint kkenli din mensuplarndan ayrt edebilmek. Sihler bugn d grnleriyle iinde yaadklar btn toplumlarda ok ak bir ekilde ayrt edilebilmektedir. Onlarn bu ekilde ayrt edilebilmesinin sebebi, onuncu guru Guru Gobind Singh (1666-1708) tarafndan d saldrlara kar bir savunma gc ve ayr bir kimlik olarak Sihlerin varlnn devamn garanti altna almaya ynelik olan, khalsa tarikatnn kurulmasdr. Bir giri treniyle khalsann bir yesi haline gelen sihin, be eyi tamas gerekir. Bunlarn her biri k ile balad iin be ks anlamnda kakka olarak adlandrlrlar. Kesh: Kesilmemi, uzatlm salar; kanga, kk bir tarak; kacca, dizlere kadar olan beyaz don; kara, elik bilezik ve kirpan kl, bugn haner.

Kendimizi Snayalm
1. Gautama Sidharthann sfat olup, aydnlanan, bilen anlamna gelen kelime aadakilerden hangisidir? a. Arhant b. Buddha c. Anatman d. Karma e. Nirvana

77

2. Aadakilerden hangisi Buddhann Drt Sekin Gerek olarak adlandrd eylerden biri deildir? a.Ac/Istrap vardr. b. Acnn/strabn kkeni. c. Acnn/strabn kaldrlabilir olduu. d. Acnn/strabn kaldrlaca sekiz katl yol. e. Acnn Tanrsal inayetle kaldrlaca.

3. Budist, zelde Budist manastr topluluunu ifade eden kelime ve manastr hayatn dzenleyen Budist kutsal kitabnn ismi aadakilerden hangisidir? a. Tripitika-sangha b. Vinaya pitaka-sangha c. Sutta pitaka-sangha d. Jatakalar-bhikkhular e. Bhikku-Abhidhamma pitaka

4. Sihlerin kutsal olarak kabul ettikleri kitab aadakilerden hangisidir? a.Vedalar b. Guru Granth Sahip c. Bhagavat-gita d. Nam e. Kuran

5. Sihlerin en nemli mabetlerinin bulunduu ehir ve en nemli mabedin ad, aadakilerin hangisinde birlikte verilmitir? a. Benares-Ankorwat b. Meru-Altn Mabet c. Amritsar-Altn Mabet d. Sri Lanka-Harmandir Sahib e. Benares-Altn Mabet

78

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. e 3. b 4. b 5. c Cevabnz yanl ise, Budizmin Kurucusu ksmn tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deil ise, Budizmin nan Esaslar ksmn bir kez daha okuyunuz. Cevabnz yanl ise, Budizmin nan Esaslar ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise, Cayinizmin Kutsal Kitaplarblmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deil ise, Cayinizmin badetleri ksmn bir kez daha okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Budizmin gerek anlamda yaylmasna sebep olan, Mauryan kral Aokadr. Aoka hem Budizmin yaylmasna alm hem de, bu gn Buddhann tarihsel bir ahsiyet olduunu dile getiren ant talar, onun doduu vs. gibi yerlere diktirmitir.

Sra Sizde 2 Buddhann tarihsel bir ahsiyet oluundan phe edilmesinin en temel sebebi, hayatn konu edinen ve Budistler iin kutsal kabul edilen metinlerde ona yklenmi olan akn nitelikler ve bir mitoloji kahraman eklinde takdim ediliidir.

Sra Sizde 3 Genedoumdan kurtulma hedefi balamnda deerlendiriniz. Buddhann deimeyen hibir eyin bulunmad zerindeki vurgusu, genedoum dngsn sona erdirmeye yneliktir. Eer daimi bir ey yoksa var olduunun kabul bir cehaletin sonucu ise, bu cehaletin giderilmesiyle daimi bir eyin var olmad ortaya kacak ve gene doum da sona erecektir.

Sra Sizde 4 nsanlarn genedoum dngsnden kurtulmas, ciddi bir manevi eitimin sonucunda ancak ulalabilecektir. Hem dnyevi ilerle uramak hem de bu manevi eitimi tamamlamaya almak imknszdr. Bu yzden, dnyadan elini eteini ekmi, bakalarnn yardmlaryla hayatlarn idame ettiren ve manevi kemali gerekletirmeye alan bir grup gerekli olmutur.

Sra Sizde 5 Guru Gobind Sahib, guruluk kavgasna engel olmak iin, Sihizmin kutsal kitabn guruluk makamna ykseltmi (Guru Granth Sahib) ve Sihlerin ayr bir kimlie sahip olduklarnn ak bir ekilde grld ve topluluu

79

dardan gelecek olan tehditlere kar koruyacak sava bir grup olan khalsa tarikatn kurmutur.

Sra Sizde 6 Khalsann ayrt edici zellikleri, giri treninden sonra tarikata katlan herkesin ks ile balad iin kaka diye adlandrlan be eyi tamas gerekir. Bunlar: Kesilmemi uzun sa (kesh); kk tarak (kanga); dizlere kadar uzanan beyaz don (kacca); elik bilezik (kara) ve kl, bugn haner (kirpan).

Yararlanlan Kaynaklar
Aydn, F. (2000). Budann Dier Dinlere Bak Dinleri Tarihleriyle Okumak, stanbul. Coomaraswamy, A. K. (2000). Hinduizm ve Budizm, ev. smail Tapnar, stanbul. Fowler, M. (1999). Buddhism, Beliefs and Practices, Brighton-Portland. Raghavan, V. (1974). Buddhism, smal Rgi al Farq (ed.), Historical Atlas of the Religions of the World, New York. Rosemary, G, (ed). (1992). The Wordsworth Dictionary of Beliefs and Religions, Herdforthshire. Klausmaier, K. K. (1999), A Short Introduction Buddhism, Oxford. Parrinder, G. (1961), Worship in the world Religions, London. W. Owen Cole, Sikhism, John R. Hinnels, A Handbook of Living Religions, London 1991, 237-235. Ylmaz, H. (2007). Budist Metafizii, Ankara. Cousins, L. S. (1991). Buddhism, John R. Hinnels (ed.), A Handbook of Living Religions, Penguien Books, London. Sing, K. (1974). Skhism, smal Rgi al Farq (ed.), Historical Atlas of the Religions of the World, New York.

80

81

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; in ve Japon dinlerinin geliimini zetleyebilecek, Taoizmin kurucusu ve retilerini aklayabilecek, Konfyanizmin inan esaslarn deerlendirebilecek, intoizmin kutsal kitaplar ve inan esaslarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Taoizm Konfyanizm intoizm Yin ve Yang Kami

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde ele alnan kavramlarn detayl aklamalar iin inasi Gndzn Din ve nan szl ve Mehmet Aydnn Ansiklopedik Dinler Szl isimli eserlerine bavurunuz.

82

in ve Japon Dinleri

GR
Uzak Dounun iki nemli dini gelenei phesiz in ve Japon dinleridir. Uzun bir dini gemie sahip olan her iki corafya, zaman zaman birbiri ile siyasi, sosyal ve kltrel etkileim ierisinde olmutur. Bu etkileimin her iki corafyadaki dini gelenein olumasnda ve ekillenmeside etkili olduu sylenebilir. Bu nedenle, her iki dini gelenekte ortak zellikleri grmek mmkndr. Sz konusu ortak noktalardan biri atalara sayg olarak karmza kmaktadr. Gerekten, her iki dini gelenekte zellikle len atalara sayg gstermenin ve onlarn ruhlarna takdimelerde bulunmann nemli bir yeri vardr. Ortak noktalardan bir dieri ise, insann kendini tanmas ve i dnyasn he trl etkiden arndrmas iin yaplan yoga veya meditasyon uygulamasdr. Her iki dini gelenein Budizmin etkisinde kalmas, bu ugulamann daha da yaygnlamasn salamtr. Ayrca, Taoizm ve Konfyanizmde ortak olan noktalardan bir dieri ise, Yin ve Yang ilkesinin evrendeki etkisine olan inantr. Buna gre, kainattaki denge bu iki gcn etkileimi ve dengesi ile ortaya kmakta ve devamlln srdrmektedir. Bu iki kutup her ne kadar birbirinin ztt olsa da, birbirini tamamlamaktadr. Sz konusu iki g, siyah ve beyaz ksmlara ayrlm bir daire eklinde sembolize edilmektedir. Bu nitede ncelikle in dinleri olan Taoizm ve Konfyanizm ele alnacaktr. Daha sonra Japon dini olan intoizm anlatlacaktr.
in ve Japon dinleri ile ilgili kavramlar iin www.dinlertarihi.net sitesinden yararlanabilirsiniz.

TAOZM
incede yol anlamna gelen Tao, Taoizmin tanry ifade etmek iin kulland bir kavramdr. Taoizmin kurucusu olan Lao-Tsenin yazm olduu eserin ad Tao-Te-Kingdir ve Yol ve Onun Erdeminin Kitab anlamna gelmektedir. Konfyanizm ile birlikte inin milli dinlerinden biri olan Taoizm, retilerinde youn olarak srlara yer vermesi ile dikkati ekmektedir. Ayrca, lemi Ying ve Yang diye isimlendirilen iki zt kutubun ilikisinden hareketle izah etmesi bu dinin en belirgin zelliklerindendir.

83

Resim 4.1: Yin ve Yang Sembol

Tarihsel Geliim
Taoizm, M.. 6 yzylda yaam olan Lao-Tse (veya Lao-Tzu) tarafndan kurulmutur. inde u Hanedanlnn yklmaya yz tuttuu bir dnemde yaayan Lao-Tseden sonra Taoizmin nasl bir tarihsel geliim gsterdii tam olarak bilinmemektedir. Budizmin etkisi ile sonraki dnemlerde din adamlar snf tekilatn kuran Taoizm, gnmzde bata in olmak zere Tayvan, Japonya, Kore ve Amerika ile birlikte, ksmen baz Asya ve Avrupa lkelerinde taraftarlar olan bir dindir.

Kurucusu
Taoizmin kurucusu Lao-Tsedir. htiyar Bilge veya Yal stad anlamna gelen Lao-Tsenin gerek ad Li-Tandr. retilerinde ska erdeme ve bilgelie atf yapmas nedeniyle Lao-Tse ismi kendisine lakab olarak verilmitir. Lao-Tse, inin u Hanedanl dneminde domutur. Lao-Tse, u devletinin saray arivinde memur olarak almtr. u Hanedanlnn yklmaya yz tuttuunu fark eden Lao-Tse, saraydaki grevini terk ederek bir dan yamacndaki bir kulbeye yerleir. Daha sonra, Batya doru gitmi ve Honan geidine geldiinde, geitin muhafz ve rencisi olan Tsinin ricas zerine, iki ksmdan oluan TaoTe-King adl eserini yazmtr. 80 yandan sonra vefat ettii bilinen LaoTsenin ne zaman ld kesin olarak bilinmemektedir. Hayat hakknda ok az ey bilinen Lao-Tse, Tao-Te-King sayesinde grlerini geni halk kitlelerine ulatrabilmitir. in kaynaklar onun Hotana gittiini ve orada ldn nakletmektedir.

nan Esaslar

Tao nanc
Hem Taoizm hem de Konfyanizmde merkezi bir neme sahip olan Tao (veya Dao), kelime olarak yol, yaratc ilke, yn, yol gsterme, syleme

84

gibi anlamlara gelmektedir. Taoizme gre, lem yaratlmadan nce bir Yaratc lke olarak Tao vard. Tao, dnyann da iinde yar ald btn varl yneten sebeptir. Mahiyeti bilinmeyen ve mutlak zgr olan Tao, ayn zamanda Yin ve Yang arasndaki tezad birletiren ilkedir. Taoizmin kaynaklarna gre Tao; doruluk, yol, dnyann tabii nizam, dnyay yneten sebep, dnyann deitirilemez kanunlarna gre ilemesi, lemden nceki ilk ve her eyi kucaklayc sebep, yaratc ilke, varln deien okluunun temelindeki deimez birlik, hayat ve her trl hareketi meydana getiren g, ekilsiz, mkemmel, kendi kendine yeterli, Gkten ve Yerden nce var olan, sessiz, cisim olmayan ve deimeyendir. O hibir tasvire smaz, gzle grlmez, dokunulmaz, yanlmaz, snrsz, ezeli ve ebedi olandr. Tao; kendiliinden var olandr, her eyi besleyen ve yaratandr. Bu yzden O, bazen Ana diye de isimlendirilir. nk O, her eyin anasdr, her ey Ondan domaktadr ve her eyi o beslemektedir. Taodan Bir doar; birden ki: Yin ve Yang; kiden doar: Yin, Yang ve Nefes; ten de yaratlm olan Evren doar. Taonun hibir eye ihtiyac yoktur ve kimseyle rekabet etmez. O, her eyi yapar fakat bunun karlnda hibir ey istemez. Erdemli insan, davranlarnda Taonun bu zelliklerini kendisine rnek alan kimsedir. Ayrca, Lao-Tseye gre erdemli insan; Taoyu aratran, Tao ile kendi tabiat ve evrenin uyumunu gerekletiren kimsedir.

Yin ve Yang nanc


Her eyin yaratcs olan Tao, evreni baz ilkeler erevesinde idare etmektedir. Bunlarn banda, iki zt ilkeyi temsil eden Yin ve Yangdr. Kinattaki her ey olumlu-olumsuz, iyi-kt gibi her trl ztl temsil eden Yin ve Yang ilkesine gre meydana gelmekte ve hareket etmektedir. Gklerdeki cisimlerden yeryzndeki her trl varln karlkl etkileimi ve hareketi bu ilkeye gre olmaktadr. Sz konusu ilke, in dinlerinden Konfyanizmde de nemli bir inan esasdr.

Ahiret nanc
Lao-Tseye gre, insanlarn dnyada bireyler elde etmek iin gayret gstermeleri bounadr. Zira, dnya geicidir. nemli olan, geici olmayan yani kalc olan elde etmek ve ona ulamaktr. Lao-Tse, ahiret inanc ve ahiret hayatnn detaylarna ilikin dorudan aklamalarda bulunmamaktadr. Taoizmde ahirete ilikin anlatmlar Budizmin etkisi ile gelimitir. Buna gre, insanlar bu dnyada yaptklar iyi veya kt ilerin karln hem bu dnyada hem de gelecek dnyada grecektir. nsann bu dnyada ac ekmesi, yoksulluk ve znt iinde olmas, gnahlarnn keffareti olarak kabul edilir. mrn ksalmas da, gnahlarn sonucudur. nsan, iyi bir yemek rejimi uygulamakla ve arlklardan kanmakla lm geciktirebilir. Lao-Tseye gre, insann sonsuz mutluluu elde etmesi, bakalarnn mutlu olmasna baldr. Bu ise ancak, insann kendi benliinden syrlmas, her trl maddi isteklerden uzak durmas ve bakalarnn mutluluu iin gayret gstermesi ile mmkn olabilir. nsann kurtuluu, Tao gibi bu

85

dnyaya ait hereyden ban koparmakla mmkn olabilir. nk Tao da kendisini hibir eye balamaz ve hibir ey ile kendisini snrlamaz.
Taoizmde ahiret inanc hangi dinin etkisinde gelimitir.

Kutsal Kitaplar
Taoizmin en nemli kutsal kitab, Tao-Te-Kingdir. Ancak, To-Te-Kingden sonra eitli dnemlerde Taoizmin kutsal kabul ettii baka eserler de ortaya kmtr.

Tao-Te-King
Lao-Tse tarafndan yazldna inanlan Tao-Te-King, Taoizmin temel kitab kabul edilir. Tao, yol, yaratc ilke; Te, erdem ve King ise, kitap anlamna gelmektedir. Buna gre, Tao-Te-King, Taonun ve Onun Erdeminin Kitab anlamna gelmektedir. Tao-Te-King, ilkinde Tao dierinde ise Tenin anlatld ve toplam 81 blmden oluan iki Ksmdan meydana gelmektedir. Birinci Ksm 37 blm, kinci Ksm ise 44 blmdr. Tao-Te-Kingdeki retiler, Taonun anlam erevesinde ele alnmaktadr. Kitapta, Taonun ne olduu, Onun zellikleri, erdemin ne olduu, erdemli insann vasflar, ahlakn nemi, ahlakl davrann nemi, kinatn dzeni, erdemli yneticinin vasflar gibi konular ele alnmaktadr. Genellikle veya drt kelimelik msralardan ve birka satrdan oluan blmler, anlalmas g zl szler iermektedir. Yardan fazlas kafiyeli olan cmleler, eserin szl olarak nakledilmesinde kolaylk salamtr. Tao-Te-King, Taonun kelimeler veya kavramlarla aklanamayacan, onlarn tesinde bir ey olduunu ifade eder ve onu aklarken mistik anlatmlar, tasvirler, tabirler, rumuzlar ve kapal ifadeler kulland iin mistik dncenin en eski eselerinden biri olarak kabul edilmektedir. Eserde, bu mistik anlatmn yannda kozmoloji, ontoloji ve ahlaka dair felsefi aklamalar birlikte ele alnmaktadr. Tao-Te-Kingde zerinde durulan konulardan biri de, vu-vey (wu wei) prensibidir. yapmadan ok i yapmak anlamna gelen bu prensibe gre, iyi bir ynetici devlet ilerine en az mdahale eden yneticidir. Hareket etmeden hareket ettirmeyi esas alan bu anlaya gre, Taonun kendisi hi hareket etmedii halde evrende uyumlu bir hareket ve ileyi vardr. Ayn ekilde, iyi bir ynetici de devletin uyumlu ileyiine fazla kanun kararak mdahale etmemeli, kendi haline brakmaldr. Tao-Te-King, inin byk klasikleri arasnda yer almaktadr.
Tao Te Kingin Trke tercmesi iin smail Tapnarn hazrlad Tao-TeKing adl kitab okuyunuz. Taoistlerin Tao-Te Kingin dnda kutsal kabul ettikleri baka eserler de vardr. Bunlardan ilki, Li-Chang-ling tarafndan hazrlanan ve Cevap ve Karlkta Bulunma diye tercme edilen Tai-shang Kan-Ying Piendir. Dieri ise, anonim bir eser olan Yin-Chih Wendir ve Sessiz Yol olarak tecme edilir. Bir dieri ise, Taoist Kanon olarak da bilinen, 1120 cilt ve 5200 ksmdan meydana gelen ve M.S. 1019da baslan Tao Tsang adl eserdir. Ne zaman yazldklar beli olmayan bu koleksiyonun onbe asrdan fazla bir zamanda derlendii tahmin edilmektedir.

86

badet
Taoist ibadet, in tarihinde ortaya km olan dinlere ait eitli unsurlarn karmndan meydana gelmitir. Buna gre Taoist ibadetlere en eski in dinlerinden amanistik ve bysel unsurlarn yannda, zellikle M.. 2.yy.dan itibaren Budist dnce ve riteller ile yoga dahil edilmitir. lk dnemlerde Taoist ibadetin amac, gerek mutluluun elde edilmesi ve bu dnyada hayatn ebedi olarak srdrlmesi amalanmakta idi. Bu amacn; Tao ile birikte olmakla, i yapmadan ok i yapmak olarak tarif edilen vuvey ilkesini tatbik etmekle, iddet ve kibirden uzak durmakla, skunet ve tevazu sahibi olmakla gerekletirilebileceine inanlmakta idi. Sz konusu lmszl elde etmek iin simya, arlktan uzak sade bir hayat yaamak, perhiz kurallarna uymak, by ve yoga yapmak yardmc uygulamalar olarak tatbik edilmitir. Han Hanedanl (M.. 2.yy.) dneminden itibaren klt organizasyonuna ve rahiplerden oluan din adam snfna sahip olan Taoizm, inde bir halk dini olarak yaylmtr. Bu esnada, rakip din olan Budizm ile karlkl etkileimde bulunmutur. lahlarn adedinin oalmas bu etkileimin sonucunda meydana gelmitir. Ayn ekilde, rahip ve rahibeler iin Budistlerde olduu gibi manastrlar tekil edilmitir. Taoist din adam tekilatn bycler, rahipler, rahibeler, dini liderler tekil etmektedir. Rahipler, dini trenlerin idaresinde, cenaze merasimlerinin dzenlenmesinde grev almakta ve mabedlerde falclk yapmaktadrlar. Taoizmde ibadet, Taoya ve eitli tanrlara yaplmaktadr. Taoistlerin evlerinde, kap nlerinde yer alan dolaplarn iinde tanr tasvirleri ve putlar bulunmaktadr. Her taoistin kendini yakn hissettii tanrlar vardr. Bunlar ierisinde en mehur olan, sava tanrs Kvan-Ti ile zenginlik tanrs Shindir. Halkn da katld ibadetlerde rahipler trampet ve gong almaktadr. badet yaplaca zaman mabedler kandillerle aydnlatlmakta ve ttslerle donatlmaktadr. Yeni yl kutlamalarnda, tanrlar tasvir eden heykeller, evler ve mabedler temizlenmekte ve kt ruhlardan arndrlmaktadr. Yeni yl iin yaplan ibadetten sonra, ejderha resimlerinin yer ald kat ve kuma paralar sokaklarda dolatrlmaktadr. Taoist ibadetler ierisinde ilkbaharda yaplan ibadetlerin ve kutlamalarn ayr bir nemi vardr. Taoist rahipler, bu kutlamalarda ate yakarlar ve yar plak vaziyette atee atlan pirin ve tuzun zerinden yalnayak koarak geerler. Taoistlerin mabedine incede miao, manastrlarna kung ve manastr mabedine kuan denmektedir. Bu mabedlerde saysz tanr ve tanrlatrlm kahramanlarlarn resimleri yer almaktadr.

Mezhepler
Taoizmde, eitli dinlerin ve kltrlerin etkisi ile zamanla yeni mezhepler veya ekoller ortaya kmtr. Bu mezhep ve ekollerin tamamnn gayesi, Taoyu yaamak veya Ona ulamaktr. Taoizmin saysz mezhebe sahip olduu belirtilmektedir. Bununla beraber, sz konusu mezheplerden gnmzde varln devam ettirenlerin iki temel karakteri olduu

87

sylenebilir. Bunlardan ilki; dnya nimetlerinden uzak durmak, meditasyona, zhde ve dini aratrmalara zen gstermek, inziva ve manastr hayatna nem vermektir. kinci tip mezheplerde ise; rahiplik mesleinin babadan oula getii kabul edilir ve rahiplerin evliliine izin verilir. Burada, Taoizmin en nemli drt yorumu veya ekol ile Mahayana Budizminin Taoizm ile birlemesinden oluan Chan mezhebi hakknda bilgi verilecektir.

Simyac Ekol
Sihir ve byye dayal bu ekoln en nemli temsilcisi Chiang Tao Lindir (M.S. 34). Sihirbazln n planda olduu bu ekolde dini ve felsefi yorumlar ok zayftr.

Mistik Ekol
M.. 4.yy.da kurulmu olan bu ekoln en nemli temsilcileri Chuang-Tzu ve Lieh-Tzudur. Chuang-Tzu, varln mistik meditasyon ve duygu ile anlalabileceini ileri srmektedir. Ona gre, Taoyu akl ile kefetmek mmkn deildir. Onu ancak duygularmzla anlarz. O, insann bunu elde etmek iin kendi benliini hereyden arndrmas ve kalbini saflatrmas gerektiini belirtir. Lieh-Tzuya gre ise, insanlar hibirey yapmadan kendilerini kainatn tabi olduu kanuna uydurursa daha uzun bir hayat yaamay elde edebilirler.

Ferdiyeti Ekol
Bu ekoln temsilcisi, M.. 4.yy.da yaam olan Yang-Tzudur. Bu ekole gre, her ey belli bir kadere bal olarak hareket etmektedir. Bu nedenle, kaderin belirledii eyin dnda hibir ey olmaz. Cemiyet kurallarnn nemi yoktur. Ferdin refah ve saadeti hereyin stndedir. Bu noktada, ferdin kendini gelitirmesi ve dzeltmesi iin uymas gereken kurallar nemli bir yer tutmaktadr.

Legalist Ekol
M.. 230da yaam olan Han-Fei-Tzu, Shang-Tzu ve Li-Ssu bu ekoln temsilcileri kabul edilir. Bu ekole gre, hereyin bir kural vardr. Gkteki yldzlar nasl belli bir kurala gre hareket ediyorsa, insanlarn saadeti de kurallara uyarak hayatlarn srmeleri ile mmkndr. Bu nedenle devlet, halknn huzuru ve saadeti iin kanunlara uymalarn salamaldr.

Chan Mezhebi
Chan Mezhebi, Mahayana Budizminin indeki koluna verilen bir isimdir. Bu nedenle, in Budizmi de denmektedir. Chan, Budizm ile Taoist tabiat felsefesinin karmndan meydana gelen bir sistemdir. Chan kelimesi, aydnlanmaya gtren meditasyon anlamna gelen Sanskritedeki dhyana kavramnn ince tercmesidir. Adndan da anlald zere, meditasyonu ve sezgiyi temel alan bir mezheptir. Chan mezhebi, 6. yzylda Hindistandan ine gelen Bodhidharma tarafndan kurulmutur. Chan mezhebinin temel doktrinlerini ise, Hui Neng (. 713) tespit etmitir. Meditasyon eksenli bir

88

retiye dayal ritel ve yaaya sahip olan Budistler, Hui Nengden sonra mabedlerine ve evlerine meditasyon blmleri eklemilerdir. Bu anlay, hakikati tm farkllklardan uzak olarak birden ve bir btn olarak kavramay hedeflemektedir. Buna gre Mutlak Hakikat, her trl ritel, meditasyon, by ve dnce formlarndan bamsz olarak anlalan Budann Hakikatidir. Bu hakikat bilgi ile veya zihn altrmalarla ve araylarla elde edilemez, nk bunlarn zerinde bir varla sahiptir. nsanlarn kulland diller hakikati ifade etmekten acizdir. Bu hakikat, her trl mantk faaliyet durduu zaman aniden ortaya kan manevi bir aydnlanmadr. Buna gre, mevcut olan ile mevcut olmayan bir vehimden ibarettir. Zira, gerekte kainattaki her ey Budann aklnn bir ifadesi ve tezahrdr. Chan ekolne gre, bilgide asl ama, bilinen ile bilenin bir olmasdr. Bu sre, bilen znenin kendisini bilmesi ile balar. Nesneleri ve toplumu bilmek iin zne nce kendisini bilmelidir. Bunun iin, ncelikle znenin kendisini bilmesine engel olan unsurlarn temizlenmesi gerekir. Bu ise, bedeni ve nefesi kontrol altna alarak ruhsal konsantrasyona ulamakla mmkndr. Bu, meditasyon yaparak gerekleebilir. Meditasyon yapan kii, lots oturuu halinde olmaldr. Lots oturuu ile meditasyon yapan kii, srtn dik tutar, dizlerini yere yaslar halde bada kurar, sa ayak taban yukar bakar, sol bacan sol ayak taban yukarda kalacak ekilde sa bacan zerine koyar, ban hafife eer, el bileklerini kavuturarak kucana ve diz stne kor, gzleri ise yere bakar vaziyettedir. 17. yzyldan itibaren Chan keileri Amidann ismini dzenli olarak zikretmek olan nenbutsu pratiini yapmaya balamlardr. Bu mezhep, indeki hem Konfys akmlar hem de Taoist akmlar etkilemi ve manastrlardaki keilerin dini hayatlarn derinden etkilemitir. 20. yzyln balarnda Tai Hsnn yeni yorumuyla in Budizmi yeni bir atlm gerekletirmi, ancak indeki komnist rejimin basksyla gerileme srecine girmitir. Bu mezhebin inan ve dnceleri Kore ve Japonyada yaylmtr. Chan Budizmi, Japonyada Zen Budizmi diye varln srdrecektir.

KONFYANZM
Mill bir din olan Konfyanizm, Taoizmden sonra inin en nemli ikinci yerli dini kabul edilir. Kurucusu, inan esaslar ve kutsal metinleri bulunan bu din, inin geleneksel dini bakmndan Taoizm ile baz ortak inanlar da paylamaktadr. Konfyanizm, bireyin erdemli olmasndan hareketle toplumun saadetini devletin saadeti ile birlikte ele almas nedeniyle retilerinde daha ok yneticilere ynelik tavsiyelerde bulunmas ile n plana kmaktadr.

Tarihsel Geliim
Konfyanizm, M.. 6.yy.da unkiyu dneminde yaayan ve Byk Mrid olarak bilinen Konfys (Kung Fu Tzu) tarafndan kurulmutur. Yaam olduu dnemin siyasi ve toplumsal krizlerinden kn, erdemli bireyin esas

89

kabul edildii inin geleneksel deerlerine yeniden dn ve kadim kltrnn yeniden ihyas ile mmkn olacan savunmutur. Bu konuda, zellikle eski in inanlarndan Konfyanizmde varln devam ettiren jin (bakalarna kar saygl olma), yi (adalet ve grev ahlak) ve ksiao (atalara ve ebeveyne kar sevgi ve saygl) inanlar bunlardan bazlardr. Eserlerinde daima geleneksel in toplumuna ait ahlakn hem yneticiler hem de halk tarafndan tekrar benimsenmesi gerektii zerinde durmutur. Konfysn kurmu olduu bu din, kendisi hayatta iken ok dar bir evrede taraftar bulmutur. Konfyanizm, tam olarak Han Hanedanl dneminden (M..206-M.S. 9) itibaren in halk zerinde sosyal, politik ve entellektel etkisini aka gstermi ve bu retiler halk arasnda yaylmtr. M.. 2.yy.da Vudi dneminden itibaren devlet dini olarak kabul edilen Konfyanizm, bu zelliini 20.yy.a kadar devam ettirmitir. O dnemden itibaren, in imparatorlar Konfyanizmin barahibi kabul edilmitir. M.S. 1.yy.dan itibaren Budizmin in topraklarna girmesiyle birlikte, Konfyanizm bu dinden de etkilenmitir. Konfysn en byk takipisi Mensiystr (M.. 372-289). Konfysn retileri, farkl dnemlerde eitli mezhepler tarafndan yeniden yorumlanm ve gelitirilmitir. Konfyanizmin, gnmzde bata in olmak zere youn olarak Vietnam, Kore, Japonya ve Tayvanda taraftarlar bulunmaktadr. Bunun dnda, inden yaplan gler nedeniyle, baka lkelerde de bu dinin mntesipleri vardr.

Kurucusu
Konfys, M.. 551de Lu eyaletine bal Zu kynde domutur. yanda, Zuda bir memur olan babasn kaybetmitir. Yan kabilesine mensup olan annesi, olu ile birlikte Kufu ilesine tanr. Konfys, erken yatan itibaren annesinden Lu eyaletine ait eski inanlar, ritelleri ve aileye ait gelenekleri renir. Bu eitimin ilerde gelitirecei grlerde nemli etkisi olacaktr. Onyedi yanda annesini kaybeder. Hayatn idame ettirmek iin nce bekilik daha sonra zel retmenlik yapar. 51 yanda devlet memurluu grevini kabul eder. Lu beyliinin idarecisi ile lke ynetiminde izlenen yntem konusunda anlaamad iin Konfys grevinden istifa eder. 55 yandan itibaren grlerini anlatmak iin dersler verir ve bu esnada etrafnda talebe halkalar oluur. Ayn zamanda, grlerini anlatmak iin 14 yl boyunca in topraklarnda 12 beylik ziyaret eder. Konfys, grlerinin idareciler tarafndan kabul edilmediini grnce, 68 yandan sonra ine ait eski metinlerin derlenmesi almalarna balar. Bu eserler, daha sonralar Konfyanizmin 5 Klasik metni olarak bilinecektir. Konfys, M.. 479da lmtr.

nan Esaslar

Tanr nanc
Konfysteki Tanr inanc, asl itibariyle eski in dinindeki tanr inanc ile ayndr. inin en byk tanrs olarak kabul edilen Tien (Gk Tanr) ile kainattaki dzenin koruyucusu anlamndaki tanrnn dier bir ismi olan Tao,

90

Konfyslkte de varln devam ettirmitir. Gk Tanr olarak tercme edilen Tienin makam gklerdir ve orada ikamet etmektedir. O, tabiatn dzenini koruyan, onu idare eden yce varlktr. Taoya hrmet edilmesi ve Ona dzenli ibadet edilmesi gerektiini belirten Konfyse gre, yeryznde mazlum ve fakirlerin korunmas iin hkmdarlar grevlendiren Odur. nsanlarn gerekli bilgiyi elde etmeleri ve mutlu olmalar iin retmenleri gnderen de Odur. O, iyileri koruyan, ktleri ise cezalandrandr. Her trl eref, mal ve mlk Ona aittir ve O dilediine bunlar verir. nsanlarn her trl fiillerini grd ve bildii iin Ona hrmet edilmeli ve ibadet edilmelidir. Tanrnn koymu olduu kurallar bilmek ve onlara gre davranmak, insan mutlulua gtrr.

Yin ve Yang nanc


Konfyanizm, evrenin yaratlnn ve varln kkeninin iki asli dourucu ilke olan Yin ile Yangn karlkl etkileimi olduunu kabul eder. Eski in inancnn bir devam olan bu inanca gre iki zt kutbu temsil eden Yin ve Yang, Yce hakikat veya Yaratc lkeden (Tai i) kmtr. Buna gre, her ey srekli bir deiim ierisindedir ve bu deiimde Yin ve Yangn etkisi vardr. Varlklarda ve deiimlerde, bunlardan birinin etkisi artarken dierinin etkisi azalmaktadr. Yin, yeryz, edilgenlik, olumsuzluk, karanlk, diiliktir ve siyah renk ile temsil edilir. Yang ise, aksine, gkyz, etkinlik, olumlu olan, aydnlk, erilliktir ve beyaz renk ile temsil edilir.
Yukarda Yin ve Yanga ait verilen ztlklar siz de aratrp birka tane ekleyiniz.

Ahiret nanc
Konfys, ahiret hayat ve oradaki safhalarla ilgili bilgi vermemitir. Ancak o, ldkten sonraki hayatn iyi ve huzurlu olmasnn bu dnyadaki hayata bal olduunu belirtmitir. Yaplan ktlklerin cezalarnn bu dnyada grleceini belirtmitir. Bu nedenle, ktlk yapan kimsenin lmeden nce yapt ktl dzeltmesini ister. Konfys, bir kimsenin ahiret hayatnda mutluluu elde etmesini, bu dnyadaki grevini hakkyla yerine getirmesine balar. nsanlarn bu dnyaya geli gayelerinin doruluu gerekletirmek olduunu ifade eden Konfys, kurtulua ermenin dnyada iken doruluktan ayrlmamakla ve herkesin grevini doru yapmas ile mmkn olacan syler. Herkesin hata edebileceini ifade eden Konfyse gre, idarecilerin hata ettiklerinde zr dilemeleri ve hatalarn dzeltmelerinin nemli olduunu belirtir. Konfysn talebelerine derledii ve okuttuu ders kitaplar, Han Hanedanl imparatorlarndan Vudi (M.. 2.yy) dneminden itibaren Konfyanizmin resmi kutsal metinleri (kanonik) olarak kabul edilmitir.

Be Klasik (Vu King)


Konfysn altm sekiz yanda ine ait eski metinlerden derleyerek ortaya koyduu be kitaptr. Bu kitaplar, Konfyanizmin en nemli dini metinleridir. Bunlar:

91

Deiiklikler Kitab (Yi King)


Eski in imparatorlarndan Fu-Hsiye ait olduu kabul edilen Deiiklikler Kitab, inin en eski kutsal metnidir. erisinde metafizik olaylar, sembolik anlatmlar ve ekiller yer almaktadr. Kitapta, Yin-Yang kutuplarnn anlam ve bunlarn insan ve tabiat zerindeki etkileri aklanmaktadr.

Tarih Kitab (u King)


inin en eski tarih kitabdr. Kitapta, eski in imparatorlarna ait szler ve onlara ait tarihi bilgiler ile tler, emirler, kanunlar, szlemeler gibi belgeler yer almaktadr. M.. 2000-630 yllar arasndaki olaylarn yer ald bir belge niteliinde olan ve 58 blmden oluan bu eser, saray tarihileri tarafndan tutulan kaytlardan meydana gelmektedir.

iirler Kitab (i King)


305 iirden ve drt blmden meydan gelen bu eser, inin en eski iir derlemesi kabul edilmektedir. Drt blm oluturan balklar unlardr: Kuo Fang (Rzgarlar), Hsiao Ya (Kk iirler), Ta Ya (Byk iirler) ve Sung (lahiler).

Trenler Kitab (Li King)


Bu kitapta, dini trenler ve riteller ile merasimler, ayinlerin dzenlenmesine dair aklamalar, trenlerde giyilecek elbiseler ve merasimlerde uyulacak protokol kurallar yer almaktadr. Konfysn talebeleri ile erdem ve ahlak konularndaki diyaloglarna da yer verilen metinde, aile ve toplumsal ilikiler ile ibadetler ve bunlarn nasl yaplacana dair bilgi verilmektedir.

lkbahar ve Sonbahar Yllklar (un Kiyu King)


Konfyse ait olduu kabul edilen bu kitap, M.. 722-481 yllar arasnda yaayan Lu lkesinin on iki yneticisinin idari grevleri, o dnemlere ait gnlk olaylar, toplumdaki ahlaki bozulmalar nakletmekte ve bunlara ynelik Konfysn eletirilerini ve deerlendirmelerini iermektedir.

Drt Kitap (Se u)

Konfysn Konumalar (Lun Y)


Konfysn lmnden sonra talebeleri tarafndan derlenmi bir kitaptr. Konfysn verdii dersler esnasnda talebeleri ile yapt konumalar, ona ait zdeyileri ve ahsi grlerini ihtiva etmektedir. Kitap 20 blmdr.

Mensiysn Szleri (Mong Tse)


Mensiys, M.. 327-289 yllar arasnda yaam olan Konfysn en nemli takipisidir. Kitap, Mensiysn lmnden sonra talebeleri

92

tarafndan derlenmitir. Kitapta Mensiyse ait retiler, yorumlar ve szler yer almaktadr.

Orta Yol Doktrini (ung Yung)


nsanda, tabiatta ve kainatn tamamnda var olan ahengin anlatld Orta Yol Doktrini adl kitapta, Gk ve insan ilikileri, insann dier insanlarla ilikisi, insann i ahengi iin sahip olmas gerektii ahlaki erdemler, kader ve tabiat konular ele alnmaktadr.

Byk Bilgi (Ta Hsiah)


Konfysn ahlak, siyaset ve eitime dair grlerini ihtiva eden bir kitaptr. Kitabn, Konfysn rencisi Tseng-Tzuya ait olduu kabul edilmektedir.

BADET
Konfyanizmde riteller ve ibadetlerin ok nemli bir yeri vardr. Konfyanizmde ibadetin temeli, eski in geleneinden aktarlan Gk Tanrya, Yere ve atalara tapnma ile daha sonra bunlara eklenen Knfys adna dzenlenen trenlerin yerine getirilmesinden ibarettir. Konfyanizmin gayesi, erdemli ve mkemmel insan olabilmektir (ren). Konfys, bu maksada ulamann ancak ritelleri ve ibadetleri (li) yerine getirmekle mmkn olacan belirtmektedir. Ona gre, iyi bir devlet yneticisi, ayn zamanda yukarda zikredilen ritelleri eksiksiz yerine getiren kiidir. O, ritellerin yerine getirilmesi ile toplumun uyum iinde olacan belirtmektedir. Konfyanizmde ibadet; tts yaklmas, hububat, bir fincan arap ve kurban sunulmas, dini mziklerin alnmas ve onun eliinde dans edilmesidir. badet esnasnda toplu halde dualar edilir. Konfyanizmde ferdi ibadet ve dua art yoktur.
in dini geleneinin devam olarak kabul edilen ibadetler mabetlerde, evlerde ve ibadete elverili yerlerde yerine getirilmektedir. Konfyanizmde rahipler snf yoktur. Bununla beraber, imparatorlar Gk Tanr adna yaplan ibadetleri bizzat ynetmitir. Dier ibadetler ise, devlet adna grevli memurlar tarafndan yerine getirilmektedir.

badetler; ruhani varlklar, ilahlar ve insanlar memnun ve mutlu etmek iin yerine getirilir. Bu nedenle, ibadetlerin temelinde sayg ok nemli bir yer tutmaktadr. Bu ibadetleri u ekilde sralamak mmkndr:

Tanrya, Ruhani Varlklara ve lahlara Dua ve badet


Gk Tanrya (Tien) tapnmak ve dua etmek. llerin ruhlarnn etkinliklerini devam ettirdikleri kabul edildii iin, Konfysler llerin ruhlarn rahatsz etmemek iin zaman zaman onlar mutlu edecek yemekli toplu merasimler dzenlerler. Bu merasimlerde dualar edilir ve kurbanlar takdim edilir.

93

Atalara Sayg
Atalara dua etmek ibadet kabul edilmektedir. Konfyanizmde atalar klt ok nemli bir yer tutmaktadr. Bu nedenle, akraba ve aile balarn canl ve gl tutmak ibadet kabul edilmektedir. yle ki, ata ruhlarna dua edecek ve onlar sayg ile ancak bir olun varl uurlu kabul edilmektedir. Bu amala aile fertleri belli zamanlarda bir araya gelerek lm atalarna dua etmektedirler. Atalarn, ev hanesini korumaya devam ettii inanc vardr. Evlerin belli kelerinde atalar iin dua edilecek keler yer almaktadr ve buralarda onlar adna ttsler yaklr. Ayrca, len atalarn isimlerinin yazl olduu levhalar bu keleri sslemektedir. Cenaze trenlerinde bu ibadet daha youn yaanmaktadr.

Kutsal Varlklara Kurban Sunmak


zellikle mezarlara hediyeler ve kurban sunmak nemli bir ibadettir. Yln belli zamanlarnda mezarlar ziyaret edilir, temizlenir, yiyecek ve ieceklerden oluan takdimeler sunulur. Her yln 22 Aralk gece yarsndan sonra yaplan trenlerde, yiyecek ve ieceklerden oluan takdimeler sunulur ve geni katlml trenler dzenlenir. Konfysn kendisi de atalarna kurban sunmay nemli bir ibadet kabul etmitir. Nitekim, Konfys ldkten sonra onun torunlar da atalara tapnma ibadetine uygun olarak ona kurban sunmulardr.

Konfyse Yaplan badet


lkbahar ve sonbaharda Konfys iin yaplan ibadetler, yksek rutbeli yneticiler tarafndan idare edilirdi. badet esnasnda, ttsler yaklr, hububat, bir fincan arap ve kurbanlar sunulur, dini mzikler eliinde dans edilir.
Konfyanizmde kutsal kabul edilen varlklara ynelik icra edilen ibadetlerdeki ritel eitleri nelerdir?

Mezhepler
Konfyanizmde, Konfysten sonra iki temel yaklam temsil eden iki mezhep ortaya kmtr. Dier mezhepler, bir ekilde bu iki koldan birine mensuptur. Bu iki koldan biri Zu Ksinin (1130-1200) kurduu mezhep, dieri Vang Yangmingin (1473-1529) kurduu mezheptir. Zu Ksinin kurmu olduu mezhepte Konfysn retilerinin mistik yorumu benimsenmektedir. Vang Yangming ise, Konfysn doktrininin doru anlalmasnn rasyonel aklamalarla mmkn olacan savunmaktadr.

NTOZM
Tanrlarn Yolu veya Kamilerin Yolu anlamna gelen into kelimesinden tretilen intoizm, Japonyann yerli en eski dinlerindendir. intoizm; inanlar, adetleri ve uygulamalar asndan ok karmak bir yapya sahiptir. Japon halkna mensubiyet ve ona ait deerlerin sembolik modeller ve ritellerle ifade edilii olarak tanmlanabilecek olan intoizm, dzenli bir

94

inan doktrinine sahip deildir. Bu durum, intoist inanlarn genellikle Japonyaya dardan gelen dini inanlara bir tepki olarak gelime gstermi olmasna baldr. Japonlarn nceleri Kami no mii adn verdikleri bu din, ba Tanr Amaterasunun dnda birok tanrsal varlk olan kamilere, ruhlara ve tabiata saygy ve onlara ibadeti iermektedir.

Tarihsel Geliim
M.. 6.yy.da Japonyaya giren Budizm, Konfyanizm ve Taoizmi, eski Japon dini olan Kami no miiden ayrmak iin bu dine into ad verilmitir. Kurucusu belli olmayan ve Japonyann geleneksel ok eski tarihlere dayanan dini intoizmin isminde yer alan in kelimesi Tanr, To (incede Tao) ise Yol anlamna gelmektedir. Bununla beraber, zellikle Konfyanizm ve Budizmin etkisi ile intoizmde baz ibadet ve inanlar ortaya kmtr. into kaynaklarnda belirtildiine gre, M.. 6.yy.da imparatorluk ailesinin mensup olduu Yamato kabilesi, Gne tanras Amaterasunun (Semavi Aydnlk, Lamba) nesli olarak kabul edilmi ve bu sfatla lkeyi ynetmeye balamtr. Buna gre, dier kabileler ve onlarn ilahlar olan kamiler, Yamato Hanedanl kamisi etrafnda ve onun bakanlnda toplanmlardr. Bylece, imparatora tapnma klt de ortaya kmtr. Bunun doal bir sonucu olarak intoizm, Japonyann resmi devlet dini haline gelmitir. intoizm tarihinde nemli bir dnm noktas, 19.yy.da imparator Meyci tarafndan Japonyann milli dini olarak ilandr. Modern dnemde Meycinin Japon milli birliini salamak iin yapm olduu yeniliklerde intoizmin nemli bir yeri vardr. Japon milli birliinde din birliinin nemli bir yeri olduuna inanan Meyci, intoizmi devletin resmi dini haline getiren yasal dzenlemeler gerekletirmi ve intoizm dndaki dinlere tolerans tanmamtr. Bu dzenlemelerle, imparatora saygy intoizmin merkezine yerletirmitir. Bylece, intoizmin nemli bir paras haline gelen imparatora tapnma klt, bir devlet siyaseti halini almtr. Bu durum, Japonyann 1945teki kinci Dnya Sava malubiyetine kadar devam etmitir. Bu savatan sonra imparator, kendisinin tanr olmadn ve ailesine tanrlarn nesli olarak ibadet edilmemesi gerektiini ilan etmitir.

NAN ESASLARI

Tanr nanc
Daha nce de ieret edildii zere, devletin birliini salamak maksadyla, kabilelere ait kamiler, milli kamiler seviyesine ykseltilmitir. Bu kamilerin ba olarak ise, lkeyi idare eden Yamato ailesinin kamisi olan Gne tanras Amaterasu kabul edilecektir. lkenin birlii bu vesile ile dini bir dayanaa da sahip olmutur. Bu durum, imparatorluun emriyle derlenen Kojiki ve Nihongi metinlerinin yazlmas ile mitolojik ve tarihsel bir belge ile de desteklenmitir. Nitekim, sz konusu metinler intoizmin kutsal kitaplar kabul edilecektir. intoizmin kutsal kitab Kojikiye gre sekizyz bin, Nihongiye gre ise seksen bin tanr olduu belirtilmektedir. Bunlarn bakan, Amaterasudur. Amaterasunun tapna se ehrindedir. Japonlar, gnein douunu

95

oradan izlediklerinde hac kabul edilirler. Her tanrnn bir sembol vardr. Amaterasunun sembol ise, sekiz keli aynadr.
intoizmde, Amaterasunun dnda, hemen hemen her eyin, zellikle de tabiat olaylarnn bir tanrs vardr. Mesela, frtna ve deniz tanrs Susanova, ate tanrs Atago, Ay tanrs Tsukiyomi, gda tanrs nari, eitli mesleklerin tanrs, yollar ve belirli yerlerin tanrs gibi. Gda tanrsnn sembol tilki, frtna ve deniz tanrs Susanovann sembol kltr. Bu nedenle, birok tapnakta bereketin devam iin tilki beslenmektedir. Amaterasu Gk lkesinin idarecisi kabul edilir. Dier tanrlarn ise, iinde yer aldklar bir panteondan dnyay ynettiklerine inanlr. Bu panteonda, Amaterasunun soyundan geldiine inanlan imparatorun da yeri vardr.

intoistler, dnyann tabakas olduuna inanrlar. Bunlar; gk, yer ve yer alt tabakalardr. Tanrlarn her tabakada da mevcudiyetine inanlr. intoizmde tanrlarn putlar yoktur. Sadece, onlar temsil eden ayna, kl v.s. gibi birer sembolleri (mitama-iro) vardr. Bu semboller, ilgili tapnaklarn gizli blmelerinde iki kutu ierisinde muhafaza edilir.

Kami nanc
Genel olarak, tanrsal varln her yerde mevcut olan belirtilerine Kami denir. Kamiler; tabiat glerinden, ulu atalardan veya ilahi ve ruhani varlklardan olabilir. Eskiden her kabilenin kendi kamisi var iken, intoizmin devlet dini olmas ile birlikte imparatorun kamisi olan Gne tanras Amaterasu, dier kamilerin stnde kabul edilmitir. yle ki, 10.yy.da yaplan bir sayma gre bine yakn kami ve onlara ait tapnak tespit edilmitir. len herkesin kami olduuna, ancak her kaminin tanr olmadna inanlr. intoizmde lmden sonra ruhun yaad ve atalarn ruhlarnn sonraki nesilleri koruduu inanc vardr.

Kutsal Kitaplar
intoizmin kutsal kabul ettii kltrel, tarihi ve dini inanlar ele alan eitli eserler mevcuttur. Bu eserler, 8.-10. yzyllar arasnda derlenmi metinlerdir. Bunlar ierisinde intoizmin kutsal kitaplar mahiyetinde olan Kojiki ve Nihongi en nemlileridir. Nesilden nesile szl olarak nakledilen her iki metin de, kabile kamilerinin imparatorluk kamisi olan Amaterasu etrafnda toplanmasnn mitolojik ve tarihsel belgelerini salamalar amacyla imparatorluk emriyle derlenmitir. kinci derecede nemli kabul edilen ve dini bilgilerin yer ald dier dini metinler ise, Fudoki (8.yy), Kogo-Shui (9.yy.), Shojiroku ve Engi-Shikidir (10.yy.). Din ve devlet klt ile ilgili 9.10.yy. arasnda tespit edilen bu eserler, 1927 ylnda elli cilt olarak yaynlanmtr.

Kojiki
Japonyann etnik ve kltrel geleneklerine dair en eski kaynak, 712 ylnda mparatorie Gemmeinin emriyle Ono-Yasumaro isimli bir subay tarafndan szl rivayetlerden derlenmi olan Kojikidir. Kojiki, eski olaylarn hikayesi anlamna gelmektedir. Eser, dnyann yaratlndan 628 ylna kadar Japonyann tarihini anlatr. Kojikide mitolojik bir anlatmla tanrlarn

96

kayna, insanlarn ortaya k, imparator ailesinin ve devletin ilahi kkeni hakknda bilgiler verilmektedir.

Nihongi
Szl rivayetlerden hareketle 720 ylnda derlenmesi tamamlanan ve Japonyann gn gnne yazlm tarihsel defteri anlamna gelen Nihongi, 31 cilttir. Nihongi, Kojikinin bir yorumu eklindedir.

badet
Kamilere derin bir sayg duymak esastr. Bunlar ierisinde, imparatorun kamisi kabul edilen Gne tanras Amaterasunun zel bir yeri vardr. Bu nedenle, Amaterasuya yaplan ibadetin dierlerinden farkl zellikleri vardr. Kamiler, tapnaklarda mitama-iro olarak isimlendirilen bir sembol veya resim ile temsil edilir. Bunlar, put olarak kabul edilmez. intoizmde dorudan putlara tapnma yoktur. intoizmde arnma ayinleri, toplu olarak yaplan ibadet ve ayinler, into rahipler tarafndan ynetilir. Rahipler, rtbelerine gre derecelendirilmitir. mparator barahiptir ve rahiplik kisvesiyle tasvir edilir. Rahipler evlenebilirler. Ayin ve ibadet ynetirken zerlerine beyaz bir cppe giyerler, balarnda beyaz bir klah ve ellerinde bir baston tarlar. intoizmde ibadet; dua ve kurban sunmaktan ibarettir. Eskiden canl hayvan kurban edilmekte idi. Ancak, daha sonra bu tr kurbann yerini gda veya eitli eyann takdimi ile gerekleen kurban almtr. Mesela; kl, yay, ok, kalkan, post, geyik boynozu, sebze, pirin raks, ipek kuma ve renkli kat takdimi bu tr kurbanlardandr. Ayrca, hayvanlardan at, domuz ve horoz da kurban edilmektedir. Tapnakta ibadet edecek kii, tapnaa girince nce eilip takdimesini sunar ve daha sonra ellerini rparak kaminin dikkatini ektikten sonra dua etmeye balar. badetlerin rahiplerle yaplmas esastr. Bununla birlikte, bireysel olarak da ibadet ve dua edilebilmektedir. Dua, yzn ykanmas ve ellerin birbirine vurulmasndan sonra zihnen edilir. Mabetlerde dualar yksek sesle de edilebilir. into tapnaklar, kabilelere ait kamiler iin yaplr. Bu tapnaklar, bir da, bir orman, bir alayan gibi tabiatn bir kesine kurulur. Tapnaklarn daima doal bir manzara ierisinde yaplmas esastr. intoizmin tapnaklar, her yirmi ylda bir yeniden ina edilir. Geleneksel Japon evlerinde bir kamidana (tanr raf) veya zel bir sunak mevcuttur. Bu sunan ortasnda, minyatr bir tapnak yer alr. Kamilerin orada bulunduklar sembolik eyalarla hatrlatlr. badetler rahiplerin ynettii tapnaklarda veya evde yaplr. Evde ibadet yapacak olanlar, ellerini ve yzn ykadktan sonra azlarn alkalarlar ve kamidanann nnde ba ne eilmi vaziyette dizst kerek dua ederler. Ancak, tapnaklarda yaplan toplu ibadete daha fazla nem verilmektedir. Tapnaa gidecek olanlar, azlarn suyla alkalar ve zel tren temizlii yaparlar. Temizlenmeden tapnaa gitmek byk saygszlk kabul edilir. Japonyada yz binden fazla tapnak vardr. En nemli tapnak, Japonyann se ehrindeki Amaterasu adna yaplm olan tapnaktr. Tapnaklarda Ameterasunun heykelinin yannda, onun ilk Japon

97

imparatoruna verdii kabul edilen ayna, kl ve ta yer almaktadr. Tapnaklarda sadece rahiplerin girebilecei kutsal bir hcre ile miya veya cinca ad verilen halkn girebilecei ibadethane bulunur. Tapnaklar rahipler tarafndan idare edilir. Rahipler zel eitim alarak yetiirler. Asil ailelere mensup kadn rahibeler de vardr. Bunlarn rahibelik grevleri evlendikten sonra sona erer.
intoizmde ibadet esnasnda canl ve cansz kurban olarak takdim edilen nesneler nelerdir, tespit ediniz.

Bayramlar
Japonyann tarmclk olan geleneksel retim sisteminin, intoizmdeki ayinler ve mevsimlik bayramlarn olumasnda etkisi olmutur. intoizmin en nemli bayram, Tanry armak veya Tanrnn hizmetinde bulunmak anlamlamlarna gelen Matsuri bayramdr. Bu bayramdan nce bir veya gn perhiz yaplr. enlikler esnasnda, tanrlar gkten arlr ve bylece onlarn kendi sembolleri olan eyalarda (mitamairolarda) hazr bulunduklarna inanlr. Mesela, Amaterasunun sembol sekiz keli aynadr. Dier bayramlar ise; mahsul koruma bayram olan Toikgoy, hasat iin Tanrya teekkr bayram olan Kanna-niname ve dini temizlik bayram olan Oh-harehe bayramlardr.

Mezhepler
Tarih boyunca Japonyaya giren dinlerin de etkisi ile intoizmde eitli mezhepler ortaya kmtr. rnein, Budizmin etkisi ile 12. yy.da Tendai into ve 16. yy.da Tantrik into (ingon) mezhepleri ve 17.yy.da, Konfyanizmin etkisi ile Sugia into mezhebi olumutur. En ilgin mezhep ise, into Rnesans olarak da bilinen Motoari Norinagann (17. yy.da) kurduu ve Katoliklikteki Teslis inancn ve Cizvitlerin teolojik grlerini kabul eden ve into Rnesans olarak bilinen Fokko mezhebidir. Ancak, 19. yy.da Meiji taraftarlarnn her trl etkiden uzak ortaya koyduklar into inanc, devletin resmi dini kabul edilir. Gnmzde, Meiji yasalar ile belirlenen intoizmin hitap ettii kesime gre drt eitli uygulamas ortaya kmtr. Bunlar: Koshito veya mparatorluk intosu; Jinja veya tapnaklarda uygulanan into; Kyoha veya Mezheplere ait into ve nihayet Minkan veya Popler into uygulamasdr. Bunun dnda, inde gelien Chan Budizmi, Japonyada Zen Budizmi olarak ortaya kmtr

Koshito veya mparatorluk intoizmi


Japon mparatoru veya onun temsilcileri tarafndan Gne tanras Amaterasu ve imparatorluk ailesinin atalar adna yerine getirilen ritelleri iermektedir. Bu riteller, imparatorluk ailesi ile ilgili nemli anlarda veya Japon milli gnlerinde gerekletirilir. Bu ibadet ve ayinler eskiden Devlet tarafndan resmi olarak gerekletirilirdi. Ancak, mparatorluun kaldrlmasndan sonra zel bir uygulama olarak ilgili kiilerce devam ettirilmektedir.

98

Jinja veya Tapnaklara ait intoizm


Tapnaklara ait intoizm, geleneksel intoizmin temsilciliini yapmaktadr. Bu anlay, geleneksel intoizme ait btn inan ve ritelleri ve bunlara bal uygulamalar ve tekilatlar iermektedir. Janponyadaki binlerce tapnak bu intoist anlay etrafnda rgtlenmitir. Sz konusu tapnaklar, Jinja Hono diye isimlendirilen into Tapnaklar Dernei ats altnda rgtlenmitir. mparatorluk intoizmi ile Tapnaklara ait intoizm, birlikte nceleri Devlet intoizmi diye bilinen yapnn merkezini tekil etmekte idi. Devlet intoizmi, hkmete bal sekler bir yap olmakla birlikte, tapnaklar aracl ile merkezinde imparatora balln olduu Japon kimliini oluturmada nemli bir ilev grmtr. 19.yy.a ait bu yap, kinci Dnya Savandan sonra uygulamadan kaldrlmtr.

Kyoha veya Mezheplere ait intoizm


19. yy.da Jingikan tarafndan yaplan saymda tespit edilen 13 into mezhebine dayanan intoist anlaytr. Bunlar: into Taikyo, Kurozumikyo, into useiha, zumo Oyashirokyo, Fusokyo, Jikkokya, into Taisekyo, inukyo, Ontakekyo, inrikyo, Misogikyo, Konkokyo ve Tenrikyo mezhepleridir. Sz konusu mezheplerin biri hari tamam karizmatik ahsiyetler tarafndan kurulmutur. Bu mezheplerin en nemli zellii, cemaati esas alan Tapnaklara ait intoizmden farkl olarak, bireyin dini eitimine ve inancna nem vermeleridir. Bu mezhepler ierisinde en mehur olan, Tenrikyo mezhebidir. Bu mezhep, zamanla kendisini dier mezheplerden ayr grmeye ve evrensel bir din gibi takdim etmeye balamtr.

Minkan veya Popler intoizm


Gnmzde, Japonyada halk arasnda yaygn olarak yaanan intoist anlay, Minkan inko olarak bilinen popler din veya halk dinidir. Japonyadaki byk din olan intoizm, Konfyanizm ve Budizmin karm olan bu dini anlay, kimilerine gre adeta yeni bir dindir. Bu dini anlay, sihir ve byye dayal amanistik inanlarn yan sra, halk arasnda yaygn olan uygulamalar da iermektedir. Bugn, Japon halknn sahip olduu bu temel inan ve uygulamalar, zerine eklenen intoist, Konfyanist ve Budist inanlara bir zemin tekil etmektedir. Halk dininin en karakteristik zellii, bu dinleri sentezleyerek bir arada yaatyor olmasdr. Bu nedenle, gnmzde bir Japonun Konfys olarak yaad, intoist olarak evlendii ve Budist olarak ld sylenir. Evlerde hem bir into hem de bir Budist suna yer almaktadr. Bu inanta sayg gsterilen baz zel gnler vardr. Bunlar: Yeni yl, ilkbahar (3 ubat), Oyuncak ocuklar Bayram (8 Nisan), ocuklar Gn (5 Mays), Su Kamisi Bayram (15 Haziran), Yldz Bayram (7 Temmuz), ller Bayram (13-16 Temmuz) ve Sonbahar Ekinoksu Bayram. 1945den sonra ortaya kan yeni mezhepleri de iine alacak ekilde Japonyada 1971de yaplan sayma gre, 47 mezhep tespit edilmitir.

99

ZEN BUDZM
Budizm ile Taoist tabiat felsefesinin karmndan meydana gelen indeki Chan mezhebi veya in Budizmi, 13. yzylda Japonyada Zen Budizmi olarak varln devam ettirmitir. Zen ismi, Sanskritede meditasyon veya murakabe anlamna gelen dhyanann incedeki tercmesi olan Chan kelimesinin Japonca karldr. Meditasyonu n plana karan bir mezhep olan Zen Budizmine gre, bedenini ve nefesini sk bir terbiyeye tabi tutan kiinin zihni, birden bire mantk balarndan kurtulur ve ani bir aydnlanma gerekleerek hakikate dair ilhama kavuur. Bu mezhep, i tecrbenin gelitirilmesi ile kutsal bilginin dorudan elde edilebileceini kabul eder. nk, insan ftratnn, kendisinde mayalanm olan Buda tabiatn gerekletirebilecek yani aydnlanabilecek kapasite ile donatlm olduunu kabul eder. Bunun gerekletirilebilmesi iin de, yogo da denilen meditasyon ve derin tefekkr seanslarnn gerekliliine vurgu yapar. Zen Budizmi, aydnlanmann meditasyon dnda yaplan gnlk iler vastasyla da gerekleebileceini savunur. Bu durum, Japon sanat, edebiyat ve estetiinin geliimini dorudan etkileyecektir. Yaplan ii farkl bir meditasyon olarak deerlendiren Zen Budizmi, kendini halkn hayatnda dzen ve insicam ideali olarak, manastrlarda ise temizlik, sesizlik, disiplin ve alma eklinde gstermitir. Keiler, toplumda almayan insanlar olarak deil, meditasyon, el sanatlar ve zanaatla uraan bir kesim olmutur. Bu nedenle Zen Budizmi, aydnlanma tecrbesini beklemeyi ve gnlk alma ve sanata zen gstermeyi nemsemektedir. Bu yaklam, meditasyon ve murakabe yolu ile kurtuluu hedeflemektedir. Belin dik tutulmas ile bada kurulup oturarak meditasyon yapmak anlamna gelen Zazen teknii ile skuna kavumak hedeflenmektedir. Zen keilerinin Zazen yaptklar salonlara Zendo veya Sodo ad verilmektedir. Zen Budizmin, Japon kltrnde zellikle de muharip gler olan samuraylarn terbiyesinde ve ahlaklarnda nemli tesirleri olmutur. Nitekim onun, askeri tekniklerden judo ve kl kullanma sanat olan kendonun gelimesinde nemli rol olmutur. Zen meditasyonunu yapan kimseler, btn varlklarn belli bir noktada younlatrdklar iin, Japon sanatnda her eyin hakikatinin bir tek izgi veya bir iki satrla ifade edilebilecei anlayn gelitirmilerdir. Bu ynyle Zen mezhebinin, Japon lirik iirinin gelimesinde nemli etkisi olmutur. Zen anlaynda ayrca, kaligrafi, resim, boyama, bahe dzenleme, ay seremonileri ve kl sanatna da nem verilir. Zen Budizmi, Rinzai ve Soto olmak zere iki kola ayrlmtr ve 20. yzylda Avrupada manevi aray ierisindeki insanlarda byk ilgi uyandrmtr.
Yukarda in dinlerinden Taoizm bal altnda anlatlan Chan Budizmi ile Japonyada ortaya kan Zen Budizmi arasnda en nemli ortak nokta nedir.

100

zet
Taoizm inin nemli dinlerinden olan Taoizm, M.. 6. yzylda Lao-Tse tarafndan kurulmutur. Taoizmin kutsal kitab olan Tao-Te-King, Lao-Tse tarafndan kaleme alnmtr. Taoizmin inan esaslar, sonraki dnemlerde Taoist ilahiyatlar tarafndan gelitirilmitir. Yin ve Yang ilkelerinin etkileimi Taoizmin kinat tasavvurunda nemli rol oynamaktadr. Taoizmin tekilatlanmas ve din adam snfnn gelimesi Budizmin etkisiyle olmutur. Taoizm, insann lemde var olan Tao ile uyumuna nem veren bir dindir. Taoizm iinde birok mezhep gelimitir. Bunlar ierisinde, zellikle Budizmin etkisiyle ortaya km olan Chan mezhebinin nemli bir yeri vardr. Konfyanizm Taoizmden sonra inin en nemli ikinci dini olan Konfyanizm, M.. 6. yzylda Konfys tarafndan kurulmutur. Konfysn en nemli yorumcusu M.. 3. yzylda yaam olan Mensiystr. M.. 2. yzyldan itibaren inin devlet dini olan Konfyanizmde atalara sayg ve idarecilerin grevlerini yerine getirmeleri zerinde nemle durulmaktadr. Konfyse gre, insann kurtuluu bu dnyadaki grevini yerine getirmesiyle mmkndr. Geleneksel in tanr inanc olan Gk Tanr Tien inanc bu dinde nemli bir yer tutmaktadr. Be Klasik ve Drt Kitap adl kutsal metinlere sahiptir. intoizm Japonyann milli bir dini olan intoizm, Japon halknn eski inanlarnn zaman ierisinde dier dinlerle etkileimi sonucunda gelimi bir dindir. Tanra Amaterasunun yeryzndeki kutsal ailesi kabul edilen imparator ailesine ve atalara sayg nemli bir yer tutmaktadr. Uzun yllar szl olarak nakledilen kltrel ve tarihi bilgiler, 8. yzylda imparatorluun emriyle kutsal metinler olarak derlenmitir. Bu gelime, ayn zamanda Japonyada dini ve milli birliin olumasnda nemli katks olmutur. Tanrsallk zelliine sahip olduuna inanlan Kamilere sayg nemli bir yer tutmaktadr. intoizm, Japon toplumunun her katmanna gre yeninden yorumlanm ve buradan eitli mezhepler ortaya kmtr. Budizmin ine girmesiyle ortaya kan Chan mezhebinin Japonyada etkisi Zen Budizmi ile devam etmitir.

Kendimizi Snayalm
1. Taoizmin kutsal kitabnn ad nedir? a. Yi-King b. Tao-Te-King c. u-King d. Vu-King e. Li-King

101

2. intoizmin panteonunda ba tanrnn ismi nedir? a. Amaterasu b. Atago c. Susanova d. Nihongi e. Tsukiyomi

3. intoizmde, tanrsal varln her yerde mevcut olan belirtilerine ne ad verilir? a. Kendo b. Zazen c. Zen d. Yoga e. Kami

4. Konfys, bir kimsenin ahiret hayatnda mutluluu elde etmesini neye balar? a. Kkl bir aileden gelmeye b. Fakirlere yardm etmeye c. Bu dnyadaki grevini hakkyla yerine getirmesine d. yi bir eitim almaya e. nsanlar tarafndan sevilmeye 5. 13. yzylda Japonyada Zen Budizmi olarak varln devam ettiren in mezhebi aadakilerden hangisidir? a. Shang-Tzunun mezhebi b. Chiang Tao Linin mezhebi c. Rinzai mezhebi d. Chan mezhebi e. Soto mezhebi

102

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. a 3. e 4. c 5. d Cevabnz doru deilse Taoizm bal altndaki Kutsal Kitaplar konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse intoizm bal altnda Tanr nanc konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse intoizm bal altndaki Kami nanc konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Konfyanizm bal altndaki Ahiret nanc konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Zen Budizmi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Taoizmde ahiret inancna ilikin anlatmlar Budizmin etkisinde gelimitir.

Sra Sizde 2 Yin iin, tahrip edicilik, sonbahar ve k zellikleri; Yang iin, yapclk, ilkbahar ve yaz zellikleri verilebilir.

Sra Sizde 3 Konfyanizmde kutsal kabul edilen varlklara ynelik icra edilen ibadetlerde icra edilen ritel eitleri unlardr: tts yakmak, hububat, bir fincan arap ve kurban sunulmas, dini mziklerin alnmas ve onun eliinde dans edilmesi.

Sra Sizde 4 intoizmde ibadet esnasnda kl, yay, ok, kalkan, post, geyik boynozu, sebze, pirin raks, ipek kuma ve renkli kt, at, domuz ve horoz kurban edilmektedir.

Sra Sizde 5 inde ortaya kan Chan Budizmi ile Japonyada ortaya kan Zen Budizmi arasndaki en nemli ortak nokta meditasyona nem vermeleridir.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydn, M. (2008), Dinler Tarihine Giri, Konya. Eliade, M. Couliano, I. P. (1997), Dinler Tarihi Szl, (ev. Ali Erba), stanbul.

103

Gndz, . (2007). Yaayan Dnya Dinleri, Ankara. Gndz, . (1998). Din ve nan Szl, Ankara. Kk, A. Tmer, G. Kk, M.A. (1999), Dinler Tarihi, Ankara. Lenoir, F. (2000), Encyclopdie des Religions, Paris, c. I-II. Poupard, P. (1984), Dictionnaire des Religions, Paris, c. I-II. Schimmel, A. (1999), Dinler Tarihine Giri, stanbul.

104

105

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Zerdt ve Mecusilik dinlerini aklayabilecek, Kuranda kendilerinden bahsedilen Sabiilerin kimliini ve Sbilik konusunu aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Zerdt Ahura Mazda, Angra Mainyu Ategede Parsilik Sabii Gnostisizm Masbuta Ginza

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;. Metin ierisinde tanm verilmeyen szckler iin inasi Gndzn Din ve nan Szlne baknz.

106

Mecusilik ve Sbilik

GR
ran ve Irak yresinde tarih boyu birok dini gelenek varln srdrmtr. Bunlardan nemli bir blm tarihi srete yok olmu bir ksm ise varln gnmze kadar srdrmtr. Bu yrede yaamakla birlikte zamanla yok olan inan sistemleri arasnda kukusuz Maniheizm ve Mitraclk gibi geleneklerin nemli yeri vardr. Bu her iki gelenek de bu yrede ortaya kmakla birlikte ksa srede ran ve Irak snrlar dnda yaylma frsat bulmutur. Mitraclk Anadoluyu geerek Yunan, Roma ve Kuzey Afrikada yaylmtr; Maniheizm ise henz kurucusu Maninin yaam esnasnda Suriye, Anadolu ve Orta Asya ilerinde yaylmaya almtr. yle ki zamanla Atlas Okyanusundan ine kadar bir alanda yaygnlk kazanm, hatta 8. Yzylda Uygur Trklerinin resmi dini haline gelmitir. Gnmzde ran ve Irak corafyasnda yaamakta olan en nemli dini gelenek slmdr. Miladi 7. Yzyldan itibaren slm egemenlii altna giren bu blgede ksa zamanda Mslmanlar ounluk haline gelmilerdir. Gnmzde Mslmanlar yannda bu yrede eitli Hristiyan gruplar, Yahudiler, Mecusi ya da Zerdtiler ve Sabiiler de yaamaktadrlar. Ayrca Yezidiler gibi eitli senkretik topluluklar da varln devam ettirmektedir. slm d yaayan dini gelenekler arasnda zellikle Mecusilik ile Sbilik dikkat ekicidir.

MECUSLK
Zoroastrianizm ya da Zerdtlk ve inan sisteminde nemli yer tutan ate kltnden dolay Ateperestlik olarak da adlandrlan Mecusilik, Eski ran kkenli bir dinsel gelenektir. Bu inan sistemi byk lde ballarn kaybetmi olsa da Mecusilik bugn hl yaayan bir din olarak varln devam ettirmektedir. randa yaayan Gabarlarla Hindistan ve dnyann eitli blgelerinde varlklarn srdren Parsiler, Mecusi geleneinin temsilcileridirler. Mecusi ismi, Eski ran geleneindeki bir toplumsal snf ifade eden Mecutan gelmektedir. Persler dneminden itibaren bu ynetici-rahip snf mensuplar, bata Anadolu olmak zere eitli blgelerde oluturulan kolonilerde yerlemiler ve onlarn temsil ettii inan sistemi zamanla yerli halk tarafndan Mecusilik olarak adlandrlmaya balanmtr.

107

KURUCU AHSYET: ZERDT


Zerdtn yaad zaman konusunda eitli tartmalarn varl bilinmektedir. Zerdte atfedilen Gathalardaki ifadelerle Vedalar arasndaki benzerlikten hareketle baz gnmz aratrclar Zerdtn M 1600-1400 arasnda yaam olabilecei ihtimali zerinde durmaktadrlar. Dier taraftan yaygn ran gelenei Zerdtn Byk skenderin ran Seferinden (M 258) 258 yl nce yaam olduunu var saymaktadr. ran kaynaklar Zerdt dneminde onun retilerine tabi olan kral Vitaspadan bahsetmektedir. Vitaspann Byk Dariusn babas olan Histaspes ile ayn kii olduu kabul edilirse Zerdt M 7.-6. yzyllarda yaam olmaldr. ran geleneinde Zerdt 77 yl yaamtr. Bu durumda onun M 630/628 553/551 yllar arasnda yaam olduu sylenebilir. Genelde Zerdte atfedilen Gathalardaki snrl bilgiler dnda Zerdtn yaamyla ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Zerdtn annesi Dugdova, babas ise Poyruaspadr. Babasnn bir rahip olduu sylenir. Yirmi yalarnda evlenen Zerdtn bu evliliinden atyastra adndaki bir olu ve kz olmutur. Mecusi kaynaklarna gre ocukluundan itibaren srekli bir aray ierisinde olan Zerdt, 20 yana geldiinde nemli deiikler yaamaya balam; sk sk dalara ve ssz yerlere ekilerek inziva yaants srmeye almtr. 30 yandayken, ibadet amacyla nehirden su alp karken aniden kyda Tanrnn melei Vohu Manah kendisine gelmitir. Vohu Manah ona bu ilk karlamada ilk vahiyleri iletmi ve kendisini ruhsal olarak Ahura Mazdaya gtrmtr. Bu vahiy tecrbesini ileride dierleri izlemi ve Zerdt, yaad dnemin oktanrclna kar tek tanr inancna dayal bir retiyi insanlara yaymakla grevli olan bir eli olarak faaliyetlerine balamtr. Faaliyetlerinin balarnda Zerdtn fazla baarl olmad; aksine iinde yaad toplum tarafndan tepkiyle karland anlatlmaktadr. yle ki otuz yandaki ilk vahiy tecrbesinden sonra balad inanc yayma abalarnda ilk on yl ierisinde yalnzca kuzenini kendisine inandrabilmi olduu sylenmektedir. Bunun zerine o, bulunduu blgeden ayrlarak daha doudaki kral Vitaspann lkesine g etmi ve orada almalarn srdrmtr. Bu yeni yerleim merkezinde Vitaspann, Zerdtn retilerini kabul etmesi yeni din iin tam manasyla bir dnm noktas olmutur. Zerdt, kral Vitaspa ile yakn ilikiler kurmu ve onun maiyetiyle birlikte dine girmesini salamtr. Bundan baka o, kraliyet hanedanyla akrabalk ilikileri de kurmu ve kz kardeini kraln danmanlarndan biriyle evlendirmitir. Kendisi de kraln bir dier danmannn kzyla evlenmitir. Bylelikle Vitaspann yannda gl bir yer edinen Zerdt, inan sisteminin yaylmas iin youn bir abaya koyulmutur. Bu savalarn birisinde komu Turanllarn Vitaspay ve ordusunu yenmesi bir bakma Zerdtn de sonu olmu ve bu savata lm ya da ldrlmtr. Zerdtn yaamna ait Mecusi kaynaklarnda zellikle de sonraki dnemlere ait Pehlevice metinlerde- birok menkbe anlatlmaktadr. Buna gre rnein annesi 15 yandayken Zerdte mucizev ekilde hamile kalmtr. Onun doumuna btn lem sevinmi, yeryzn nee kaplam ve insan eklinde serbeste dolaan eytanlar yeraltna kamlardr. Yine buna gre Zerdt glerek domu, yce tanr Ahura Mazda ile konumu, Ehrimenden yz evirmi ve kutsal atei bulmutur. O, rahiplik, savalk, iftilik, tabiplik ve sanatta da esiz bir stnlk gstermitir.

108

TARHSEL GELM
Mecusiliin tarihsel geliimini birka dnemde ele almak mmkndr. Zerdtle balayan ve tek tanr Mazda tapcln n plana karan ilk inan dnemi monoteizm ieren bir dnemdir. Bu dnemde ok tanrcla ve pagan klt ve ritellere kar klm; peygamber Zerdtn yce tanr Ahura Mazdadan ald vahiyler dorultusunda retiler savunulmutur. Bu dnemde din evrensel boyutta yaylma temayl gstermitir. zellikle Darys zamannda ran snrlar dnda Anadolu ve Avrupada Zerdtlk yaylmaya almtr. Bu dneme ait baz ranl krallar Kitab Mukaddeste de gemekte, rnein kral Cyrusi tanrnn obanm ve mesihim iltifatna mazhar birisi olarak aya kitabnda anlmaktadr (aya 44:28, 45:1). Ahura Mazdann tek tanr olarak n plana kt bu monoteist dnemdeki dinsel yap ayn zamanda Mazdaizm olarak da adlandrlr. Persler zamannda Zerdtln yayld geni alanlarda Zerdtn retilerinden yer yer ayrlm olan baz heretik ekollerin ortaya kt grlr. Ahemenidler dneminde imparatorluun Bat blgelerinde kurulan ve Hristiyanln balangcna kadar varln srdren eitli kolonilerin rahip snf olan Magianlar (Mecu) bunlar arasndadr. Yunan kaynaklarnda Zerdtln Ortodoks olmayan taraftarlar diye tanmlanan Magianlar, Zerdtn retileriyle yaadklar blgenin inan ve gelenekleri arasnda senkretik bir yap oluturmular ve daha ok astroloji ile uramlardr. Sasaniler dneminde Mecusilik dalist yapsyla dikkati eker. Bu dnemde iyi ve kt dalizmine dayal teolojik doktrinler genel kabul grmeye balam ve Mecusiliin szl gelenei yazya geirilmeye allmtr. Bu dnemde, zelikle MS 272de imparatorluk barahibi Kartirin greve gelmesiyle Mecusilik resmi din ilan edilmi ve imparatorlukta yaayan dier din mensuplarna ynelik bir takibat balatlmtr. Yine bu dnemde Mecusilik Sasanilerin siyasal ve askeri gcne paralel olarak ran dnda Irak, Bahreyn, Umman ve Yemen gibi blgelerde yneticilerin dini olarak da yaylm, hatta Bat Hindistan ve inde de Mecusi topluluklar olumutur Sasanilerin yklmas ve rann slm egemenliine girmesiyle birlikte Mecusilik hzla gerileme srecine girmitir. Mslman yneticiler Mecusilere Zmmi muamelesi yapmtr. Onlara Ehli Kitab gibi muamele yapn diyen Hz. Muhammedin bizzat kendisi Yemen ve Hecer Mecusilerine bu muameleyi yapmtr. Hz. Muhammed, onlarn kadnlaryla evlenmemek ve kestiklerini yememek kaydyla cizyeye balanmasna izin vermitir. Emeviler ve Abbasiler dneminde zaman zaman Mecusilere kar takibatlar yaplm, ategedeler yklm ya da mescide dntrlmtr. Nitekim Mecusilerin bazlar ran dna, zellikle Hindistana g etmek durumunda kalmlardr. 1600de Parsi rahip Bahman tarafndan yazlan Kssa i Sancana gre, Mslmanlarn ran fethi zerine yaklak 100 yl dalarda saklanm olan Mecusiler, daha sonra ran krfezini geerek Hindistann bat sahilinde bulunan Gujerata gelmi ve buradaki yneticilerin, dinsel inanlarn aklamak, silah tamamak, yerel Hint elbiseleri giymek ve evlilik trenlerini akamlar yapmak artlarn kabul ederek yerlemilerdir. Yeni yerleim blgelerinde Parsler (Parsk) olarak tannan Mecusiler, zamanla yerel kltr ve geleneklerden etkilendiler. 18. yzylda kaleme alnan Kssa i Zardutan i Hindustna gre, Gujerat Parsi toplumu zamanla farkl yerleim merkezlerinde mstakil cemaatler halinde gelimi ve bylelikle her biri bir rahip grubunun idaresi altnda olan 5 ana

109

blgeye (panth) ayrlmtr: Bharuchalar ve Khambattalar.

Sancaralar,

Bhagaryanlar,

Godavralar,

slmi dnem Mecusi dinsel literatrnn derlenmesi asndan da nemlidir. MS 9. yzylda Denkard, Bundahin, Pendname i Zartut ve Datistan i Menok i Hrat gibi Pehlevice metinler derlenmitir. Yine bu dnemde eitli Mecusi ekolleri de ortaya kmtr. rnein ehristani, Mecusilerin Keymartiyye, Zurvaniyye, Zardatiyye ve Seneviye gibi frkalarndan, Abdulkahir el-Badadi ise Zervaniyye, Messihiyye, Hurremdiniyye ve Bihaferidiyye gibi ekollerinden bahseder. Zerdt hayattayken, inancn Tacikistan ve Belucistan da iine alan Harezm blgesinde yayma frsat bulmutur. Zerdtn lm sonras ise onun retileri ran genelinde hzla yaylmaya balad ve ksa zamanda rann yaygn dini haline geldi. Yeni dinin salad dinamizmi de arkasna alan Darys, imparatorluk snrlarn hzla geniletti. zellikle Perslerin Asur ve Babil imparatorluklarnn mirasna konmasyla Zerdtlk buralarda da yaylmaya balad. lerleyen dnemde Hindistandan Anadolu ve Avrupaya, Horasan blgesinden Arap yarmadasna kadar olduka geni bir blgede taraftar edinen yeni din, doal olarak yava yava kendi zgn teolojik doktrinlerini kaybetmeye ve yayld blgelerin yerel inan ve gelenekleriyle kaynamaya balad. Farkl yerel geleneklerle bu karlkl temas ve birbirinden etkileim sreci, sonunda, Zerdtn retilerinin irtibatta olunan geleneksel dinler ve kltrler erevesinde yorumlanarak Zerdtln senkretik bir dinsel gelenek eklinde ortaya kmasn salad. rnein bu srete, Zerdt ve ilk taraftarlarnn politeizmle mcadele kapsamnda kar ktklar ve ortadan kaldrlmasna altklar eski rann Mitra klt yeniden adapte edildi; k ve gne tanrs Mitra Zerdt retilere uyarland. Mitra kltn n plana karan Mitraizm, Hristiyanln ilk yzyllarnda Roma imparatorluunda da kendisine nemli lde taraftar buldu. Gnmz Mecusileri byk oranda Hindistanda ve bata ABD ve Kanada olmak zere eitli Bat lkelerinde yaamaktadr. 20. yzylda nemli miktarda Parsi bata ngiltere ve Kanada olmak zere eitli lkelere g etmilerdir. Gnmzde Parsi diyasporas yaygn olarak Londrada bulunmaktadr. Btn dnyadaki Parsilerin toplam says ise 100.000 civarndadr
Mecusilik ne zaman dalist bir karaktere brnmtr?

AVESTA
Mecusiliin kutsal metni Avestadr. Birka ana blmden oluan Avestann blmleri; Yasna, Visperad, Yat, Videvdat (Vendidat) ve Hurda Avesta (Kk Avesta) olarak adlandrlr. Bu blmler arasnda en eski metinler 72 ksmdan oluan Yasnada bulunur. Yasnann 16 ksm, geleneksel olarak Zerdtn kendisine atfedilir ve bunlar Gathalar (ilahiler) diye adlandrlr. Mecusi gelenei orijinal Avestann, kral Vitaspa tarafndan 12.000 kz derisi zerine altn mrekkeple yazldn (ya da yazdrldn) ve bunun iki nshasndan birisinin iz kraliyet hazinesine, dierinin ise Stakhr arivine konulduunu kabul eder. Bu inana gre, Stakhr nshas Byk skenderin ran istilas esnasnda (M 4. yzylda) kan yangnda yok olmu; iz nshas ise ele geirilerek Yunancaya evrilmitir. Bu orijinal Avesta metninden ancak te birlik bir ksm hafzalarda kalarak sonraki dnemlere

110

aktarlmtr. Yine gelenee gre, yazl fragmentleriyle hafzalarda kalan szl malzemeden hareketle Avestann yazl bir nshasnn derlenmesi almalar Arsakid kral Valka (MS 51-75) ve Sasani hanedannn kurucusu Ardeir Papakan (MS 226-241) tarafndan balatlm; neticede kral II. apur (MS 310-379) dneminde derleme tamamlanmtr. Dier taraftan yaplan aratrmalar ise, elimizdeki yazl Avesta metninin MS 4. yzyl ncesine gitmediini gstermektedir. Avesta, muhtevas itibaryla M 7. yzyl ile M 4 veya 3. yzyl aras bir dnemi kapsamaktadr. Sasaniler dnemiyle ilk slmi dnemlerde birok Pehlevice metin yazlmtr. Mecusi rahiplerince yazlan ve adeta Avestann yorumu olan bu metinler, genel olarak Zend adyla adlandrlmaktadr. Bu metinler, genellikle Sasanilerin son yzyllardaki teolojik grlerini yanstrlar. Pehlevice metinlerin ou ise MS 9. yzyla aittir. Bunlar arasnda Avestann kayp kitaplarnn bir zetiyle Zerdte dair eitli efsanelerin yer ald Denkard ile evrenin yaratlyla ilgili kozmogonik bir metin olan Bundahin olduka nemlidir.
Mecusi kutsal metinleri iin www.avesta.orga baknz.

NAN ESASLARI
Mecusiler, inan sistemlerinin tarihin en eski hatta ilk evrensel tektanrc dinsel gelenei olduunu ska vurgularlar. rnein Mecusiliin gnmzde Hindistandaki temsilcisi olan ve buradan dnyann eitli lkelerine g ederek diyaspora yaants sren Parsiler, Mazdayasna olarak adlandrdklar yce varlk Ahura Mazdann her eyi bilen ve her eye gc yeten tek rab olduu inancna sahiptirler. Ayrca onlar Zerdtn peygamberliine, vahye, ruhun lmszlne, hare, hesaba ve te dnya (cennet ve cehennem) yaantsna da inanrlar. Bununla birlikte tanr inanc asndan tarihin eitli dnemlerinde monoteizmden politeizm ve dalizme kadar farkl inan zellikleri Mecusi geleneinde kendisini gstermitir. rnein Gathalarda gzlemlenen erken dnem Mecusiliinde, evrensel bir monoteizm dikkati ekmektedir. Peygamber Zerdt, balangtan beri var olan bir tek stn gcn, Ahura Mazdann stnln savunmutur. Ahura Mazda her eyi bilen, mutlak iyi ve mkemmel olan tanrdr. Bu dncesiyle Zerdt, yaad dnemde randa yaygn olan naturalistik politeizmi reddetmi; politeist gelenek ierisinde olduka nemli olan Mitra gibi tanrsal varlklara inan sisteminde yer vermemitir. Zerdt btn varlklarn Ahura Mazdadan zuhur ettiine inanmaktayd. O, var oluun balangcn yce tanrdan zuhur eden ya da onun tarafndan yaratlan 7 asli ilahi varlkla aklad. Ahura Mazda ncelikle kendisinin kutsal ruhu Spenta Mainyu ile dier 6 ilahi varl yaratt. Amea Spenta (kutsal lmsz) olarak da adlandrlan bu alt yce varlk; Vohu Manah (iyi dnce), Aa Vahita (iyi gerek), Spenta Armaiti (iyi sadakat), Khatrha Vairya (cazip hkmranlk), Haurvatat (btnlk) ve Ameratat (lmszlk)tr. Bu ilahi varlklar, ayn zamanda Bilge Rab Ahura Mazdann soyut veheleri olarak da grlrler. Bunlardan sonra ise dier ilahi varlklar, yani Apam Napat, Sraoa, Ai ve Geu Urvan gibi varlklar var olmutur. Bu dier ilahi varlklar Yazatalar ya da tapnmaya deer varlklar olarak da nitelenir. Adeta bir sdr sreciyle Ahura Mazdadan

111

tezahr eden btn bu ilahi varlklar bir bakma yce tanry evreleyen melekler konumundadr. Zerdt, iyilikle (aa) ktln (drug) metafizik boyutta deil ahlaki boyutta var olduunu dnm ve kendisinden tezahr eden varlklar iinden ktle ve yalana yneliler nedeniyle ktln ortaya ktna inanmtr. Ktlk ve yalana rabet eden ruhlar, Ahura Mazdann dmanlar olarak grlmtr. Kt olan ruhlar arasnda en bata geleni Angra Mainyudur. Kt karakterli ruhlara verilen genel bir ad olarak Daevalar (devler) terimi kullanlmtr. Dier taraftan Ahuralar ismi ise, hakikati yani Aay tercih eden ve doru karakter tayan ruhlar iin kullanlmtr. Zerdtn kurmaya alt bu tek tanrc inan sistemi fazla baarl olamam; doa tapnmaclna dayal Mitraik politeist gelenei tam anlamyla alt edememitir. yle ki Ahemenidler dneminde yce tanr Ahura Mazda n plana karlm; fakat sonradan Baga diye bahsedilen dier tanrsal varlklardan da vazgeilmemitir. Bylelikle Zerdt rahipler, vaaz ve dinsel uygulamalarnda Zerdt tarafndan bahsedilen meleksi ilahi varlklarla birlikte geleneksel ran politeizminin Mitra ve Anahita gibi tanrsal varlklarna da yer vermilerdir. Ayrca sonraki dneme ait kaynaklarda Ahura Mazdann karlarndan bahsedilmi; bundan baka o, Vohu Manah ve Armaitinin babas olarak nitelenmitir. Sonraki dnemlerde Zerdtler arasnda ktlk problemini aklama konusunda baz kesimlerce monist yaklamlar tercih edilmeye baland. Aslnda iyi ve kt talihin datcs olarak kaderin efendisi ve zamann kayna olan ilahi varlk olduuna inanlan Zrvann, yani zamann ezeli ve ebedi bir g olarak her eyi var ettii dncesinden hareketle iyi ve kt kartlnn metafizik dzlemdeki temsilcileri olarak kabul edilen Ahura Mazda (Ohrmazd) ile Angra Mainyunun (Ehrimenin) Zrvan tarafndan yaratlan iki karde olduklar ileri srld. Bylelikle Zrvanist monizm, geleneksel Mecusi dalizmi ncesi Zerdtler arasnda heretik bir akm olarak ortaya kt. Mecusiliin dikkat ekici zellii olarak bilinen Ahura Mazda ile Angra Mainyu dalizmi ise Sasaniler dnemi ve sonras ortaya kmtr. Her ne kadar daha nceki dnemlerde de dalizmin referans olabilecek inan ve dnceler var idiyse de Mecusi dalizminin sistematize edilmesi bu dnemde olmutur. Pehlevice Mecusi metni Bundahin bu dalizme dayal var oluu ak bir ekilde anlatr. Buna gre balangtan itibaren iki asli tanrsal varlk vardr. Bunlardan Ohrmazd, kudret ve iyiliklerle evrili k dnyasnda yayor; Ehrimen ise karanlklarla evrili olan derin ukurlarda kana susam bir halde yayordu. Her iki tanrsal varlk da kendi alemlerinde bir dizi yaratma eylemi gerekletirdiler. Bylelikle Ohrmazd, zaman, ilahi varlklarn zn, Amea Spentay ve dier ilahi varlklar yaratt. Ehrimen de benzer ekilde kendi ruhsal varlyla 6 kt varl ve dier kt/eytani varlklar yaratt. Sonra Ohrmazd dnyayla ilgili olarak g, suyu, yeri, bitkileri, sr ve insan yaratrken; Ehrimen canavarlar ve benzeri kt varlklar yaratt. Grld gibi bu dalizmde, her ikisi de yaratlmam olan, btn iyiliklerin yaratc ve sorumlusu bir iyi tanr ile btn ktlklerin yaratcs ve sorumlusu bir kt tanrnn varl esas alnmakta; bu iki g ve onlara bal Aa ile Drug arasnda etin bir mcadelenin var olduu kabul edilmektedir.

112

Ahura Mazda yaratmay iki aamada tamamlamtr. O, nce her eyi ruhsal (menog) sonra da maddi (getk) olarak var etmitir. Varlklarn maddi olarak ortaya kmasyla iyi-kt sava aktif hale gelmitir. yle ki Mecusi inancna gre, Ehrimen metal alemini yararak su yoluyla yeryz dnyasna km, buradaki baz blgeleri le evirmi, Ahura Mazda tarafndan yaratlan ilk insan ile boay ldrm ve kutsal atei duman ile kirletmitir. Mecusilikte yeryzyle ilgili yaratl Ahura Mazdadan sdr eden 7 asli varlkla da ilikilendirilir. Bu asli varlklardan Vohu Manah srn, Aa Vahita atein, Khsatra Vainya metallerin, Spenta Armaiti yeryz tabakasnn yani topran, Ameretat bitkilerin, Haurvatat ise suyun efendisi olarak grlr. Son olarak insann ise Ahura Mazdann ruhsal varl olan Spenta Mainyunun korumas altnda olduuna inanlr. nsann yaratl konusunda Mecusilik, Ahura Mazdann nce ilk prototip insan olan Gayomart yarattn dnr. Gayomart, Ahura Mazda ile Spendarmatn yani yeryznn olu olarak tanmlanr. Daha sonra ldrlen Gayomartn tohumlar/zrriyeti yeryzne dklm ve bundan Ademle Havvaya tekabl eden ilk insan ifti olan Maye ile Mayna domutur
Mecusilikteki dalizm, kozmolojik bir dalite iermez; ahlaki dzlemdeki bir dalizmdir. Mecusilikte tanr tarafndan yaratldna inanlan kainat ve bunun paras olan yeryz kt deildir. Dolaysyla bu adan Mecusiliin dalizmi Sabiilkteki dalizmden ayrlr.

Mecusilikte kozmik zaman tpk Sbilik ve Maniheizmde olduu gibi dneme ayrlr. Bunlardan ilk zaman yaratl dnemini iermektedir. Tanr yeryzn, yeryzndeki varlklar, insan ve yaratc iyiliin sembol olan boay bu dnemde yaratmtr. kinci zamanda kt tanr Angra Mainyunun saldrs gereklemi ve ondan kaynaklanan ktlk yeryzne karmtr. Bu kinci dnem iyilikle ktlk arasndaki aktif mcadele dnemidir. Bu dnemde insan, Angra Mainyu ve beraberindeki Daevalar ve dier karanlk glere kar Ahura Mazdaya Amea Spentalara ve dier iyi glere (Yazatalara) ynelerek korunup kurtulabilir. Bu dnemin sonunda iyilikle ktlk arasnda son bir sava yaplacak ve kt gler alt edilecektir. nc ve son dnem ise ktln yok edilecei ve adeta yeniden ilk dneme dnlecei restorasyon ya da iyilikle ktln birbirinden ayrlma dnemidir. Ktln egemenliinin ebediyen ortadan kalkaca bu dnemde insanlar ebediyen mutlak iyilik iinde yaayacaklardr. Mecusilikte dnyann gidiat, var olutan kyamete kadar sre asndan birbirine eit drt devre ayrlr. Toplam 12.000 yllk bu drt devirden sonuncusunda Zerdt peygamber olarak yeryzne gnderilmitir. Zerdt, Gathalarda kendisini Manthra, yani peygamber olarak tanmlamtr. Ayn nitelemeyi Zerdt sonras yaayan baz Mecusi ileri gelenleri de kendileri iin yapmlardr. Dolaysyla Mecusilikte peygamberliin Zerdt sonras da devam edeceine inanlmaktadr. Drdnc dnem ahir zamana tekabl etmektedir. Bu zamann sonlarna doru kurtarc Saoyant gelecektir. Zerdtn soyundan olan ve bir bakireden doacana inanlan Saoyantla yeryznde iyiliin egemenlii tekrar tesis edilecektir. lm sonras ruh, ilahi aleme, srasyla yldzlar, ay ve gnei geerek ulamak durumundadr. Ayrca ruh, dnyada sergilemi olduu inanlar ve davranlar asndan sorgudan geirilir. Sraoa, Mitra ve Ranu tarafndan yaplan bu sorgulamada kiinin amelleri bir terazide tartlr. Bu terazi adeta bir kpr gibidir. ayet kiinin iyilikleri ar basarsa invat ad verilen bu

113

ayrma kprs geniler ve kii oradan yukardaki cennete gider. Ama gnahlar ar basarsa o zaman da kpr adeta bir bak az gibi daralr ve kii aadaki cehenneme der. Bedeninden ayrlarak cennete giden ruhlar orada gzel bir kz suretindeki kendi eiyle buluup birleir. Zira Mecusi inancna gre yeryzndeki her canlnn ilahi alemde bir sureti ya da ei vardr. Fravai retisi olarak da bilinen bu inanca gre, yeryzndeki maddi varlk geicidir; aslolan ruhun ilahi alemdeki bedeniyle birlemesidir. Cehennem bir arnma yeridir; Angra Mainyu tarafndan ynetildiine inanlan bu mekanda arnan ruhlar da sonra cennete gideceklerdir. Zamann sonunda metal eriyiinden oluan bir nehir dnyaya akacak ve herkes bu nehirden gemek zorunda olacaktr. Bu nehir, iyiler iin adeta lk bir st gibi olacak ktleri ise yok edecektir. Nihayet bu nehir cehenneme de dklecek ve oradaki Angra Mainyuyu da yok edecektir. Mecusilikte nemli bir klt objesi olan atele ilgili inanlar ve uygulamalar olduka nemlidir. Yedinci yaratlla zdeletirilen ve ilahi varlklardan Aa Vahita tarafndan korunduuna inanlan ate, tanr tarafndan yaratlan saf, temiz ve iyi bir varlk olarak grlr. Bu nedenle erken dnemlerden itibaren ate Mecusi tapnaklarnda nemli bir yer tutar. zellikle Sasaniler dneminde ortaya kan ikonaklazm hareketinde tapnaklardan temizlenen tanr suretlerinin yerini kutsal ate alm ve atein ibadet esnasnda kullanm yaygnlamtr. Ate motifi eski ran paralarnda da kullanlmtr. Mecusilikte ate bir tapnma objesi ya da bir tanr deildir; tanrsal safln, temizliin ve iyiliin bir semboldr. Bu nedenle Mecusilikte atele ilgili temizlik kurallarna riayet etmek olduka nemlidir. rnein atee p ve benzeri kirli/pis eyler atlmaz, ate kirletilmez. Atete kullanlan yaktlarn temiz ve kuru olmasna zel bir itina gsterilir. Mecusi tapnaklarnda farkl kategoride snflanan ateler de vardr. Bunlardan Ata Vahram (Bahram) tapnakta 24 saat yakl tutulan nemli bir kutsal atetir. Bunun dnda nem asndan daha alt derecede olan eitli ateler de bulunmaktadr. Tapnakta yanan ate; tapnaktaki zel bir blmede bir ykselti zerinde bulunan bir kap (Ata-dan) iinde bulunur. Kutsal atein nnde yaplan dualar esnasnda rahipler, nefeslerinin atei kirletmemesi amacyla yzlerinde pee benzeri beyaz bir rt bulundururlar.
Mecusiler atee tapmazlar, zira Mecusilikte ate bir tapnma objesi ya da bir tanr deildir, tanrsal safln, temizliin ve iyiliin bir semboldr. Dolaysyla Mecusiler iin kullanlan Ateperest (Atee tapac) ismi gerei yanstmamaktadr. Mecusilikte Ahura Mazda nasl tanmlanr?

Resim 5.1: Mecusiliin sembol (Kaynak: www. i-cias.com/e.o/zoroastrianism.htm)

114

TEMEL BADETLER
Mecusiliin ahlak sistemi zn humuta, hukhta, huvarta yani iyi dnce, iyi sz ve iyi davran esasna dayaldr. Be vakit dua Mecusiliin gnlk ibadetleri arasnda olduka nemlidir. Gne doarken, len tepedeyken, leden sonra, gne batarken ve gece olmak zere bu be vakitte her Mecusi gnee, a ya da atee dnerek dua okur. Dua ncesi slmdaki abdeste benzer bir temizlenme ibadeti yaplr. Bunun iin ncelikle yz, sonra eller ve ayaklar ykanr; bu arada kutsal kuak (kutsi) zlr. Dua esnasnda yeniden bu kuak balanr. Doum, evlilik ve cenaze trenleri dini olaylar olarak deerlendirilir. Doum sonras bebek tapnaa gtrlr ve rahip tarafndan azna kutsal hom suyu verilir. Evlilik (nikah) trenini de rahip ynetir. Mecusilikte her ocuk 15 yana geldiinde kendisi iin bir eit dine giri (inisiyasyon) treni saylabilecek bir tren dzenlenir. Navcot olarak adlandrlan bu trende ocuklar dualarla dini elbiseler giyinip, kutsal kuak Kustiyi takarlar. kez bele dolanan ve nden ve arkadan balanan bu kua erkek ve kadn dindar Mecusiler her zaman balarlar. Mecusilikte yln eitli aylarna dalm vaziyette bir dizi kutsal gn ve bayram bulunmaktadr. Yllk olarak kutlanan 7 byk bayramdan en nemlisi No Ruz (Nevruz) ad verilen yeni yl bayramdr. No Ruz tabiatn dirilii ansna kutlanan bir eit bahar bayramdr. Gne takviminin ilk ay olan Fervardinin ilk gnnde (21 Mart) bahardaki gndz-gece eitlii dneminde kutlanmaya balanan Nevruz efsanevi ran kral Cemidle ya da Zerdtle ilikili olarak grlr. Nevruz atein efendisi Aa Vahitaya atfedilmitir. Nevruz kutlamalarnda sonbaharla birlikte yeryznden ayrlan bitkilerin ve sularn koruyucusu ilahi varlk Rapitvann ilkbaharda yeniden yeryzne dn de kutlanmaktadr. Dier alt bayram ise genel olarak Gahambar adyla bilinir. Bu bayramlar Ahura Mazda, Amea Spentalar ve onlar tarafndan var edilen ya da korunan kutsal yaratklar adna kutlanr. Bunlardan baka sonbaharda hasat zaman kutlanan Mehregan (Mihrican) da nemli bir bayramdr. Mecusilikte erken dnemlerden itibaren zel olarak baz bitki sularndan elde edilen ve st ile kartrlan Haoma iecei de nemli bir ileve sahiptir. Kutsal metinlerde Haoma ieceinin kiiye lmszlk kazandrd belirtilir. Zerdt kanl kurbann yerine Haoma ieceini ve kiinin ibadetlerine bir ahit olarak da ate sembolizmini kullanmtr. ok eski dnemlerde l gmme adetinin varln gsteren iaret bulunmakla birlikte sonralar Mecusilikte tpk Tibet Budistlerinde olduu gibi cesetlerin akta braklarak etlerin vahi hayvanlar ve kularca yenilmesi adeti yaygnlamtr. Mecusilerce ruh bedenden ayrldktan sonra ceset kirli saylr ve onu topraa gmmek, suya atmak ya da atete yakmak suretiyle temiz olan topra, suyu veya atei kirletmesine izin verilmez. Bunun yerine eski dnemlerde ssz da balarnda, yakn zamanlarda ve gnmzde ise Dakhma ya da Sessizlik Kulesinde ceset ak alanda ta bloklar zerine yatrlr ve zerindeki elbiseler tamamen kartlarak aa braklr ve akbabalar gibi vahi hayvanlarca cesedin yenilerek yalnzca kemikler kalncaya kadar bu ekilde braklr. Mecusilikte cesede yalnzca cenaze tayclar gibi baz zel kiiler yaklaabilir; bu kiilerin de zel baz arnma ayinlerini yapmalar gerekir.

115

Mecusilikte temizlik kurallar olduka nemlidir. Atele ve su ile ilgili kurallar olduka nemlidir. Suyu ya da eme, dere veya gl gibi su kaynaklarn kirletmek gnah saylr. Hatta su, kirli ya da pis eye dorudan temas ettirilmez. Eski dnemlerde Mecusiler kirli eyleri temizlemek iin l bir metot uygularlard. Buna gre kirli bir ey nce sr sidiiyle ykanr, ardndan da toprak veya kumla silinip kurulanrd. Ancak bundan sonra o ey su ile ykanarak durulanrd. Benzer temizlik kurallar toprak iin de geerlidir. Mecusilikte kan, nefes, tkrk ve benzeri vcuttan kan eyler kirlenme unsuru olarak kabul edilir ve bu balamda adet gren kadnlar toplumdan tecrit edilir; hatta bazen bunlarn normal gnlk ilerini yapmalar da yasaklanr. Hindistan Mecusileri dini ayinlerinde kullanlmak zere kllar tamamyla beyaz olan bir boa (varaysa) beslerler. Bu boa, kesilmek iin deil, hom suyunu szmeye yarayan elein yapmnda kullanlan kuyruk kllar iin beslenir. Ayrca onlar domuz ve sr eti yemezler ve tek evlilik yaparlar. Zorunlu olmadka boanmay uygun grmezler.

Mecusilikte Din Adamlar ve Mabet


Mecusilikte eitli rahiplik snflar var olmutur. Bunlardan en nemlisi Mecu ya da Meci denilen rahip grubudur. ran imparatorluklar hakimiyeti altndaki Bat blgelerinde yerleik Mecusi kolonilerinde etkin olan Meciler eski Yunan gibi Bat dnyasnda Mecusiliin bu adla adeta zdelemesine neden olmulardr. Bunlardan baka rahipler hiyerarisi iinde Erbad (Herbad), Mobad (Magbad) ve Bagnapad gibi rahip gruplar da dikkati ekmektedir. Bunlardan Mobadlarn ate tapnaklarndaki ba rahipler olduklar bilinmektedir. Hindistanda yaayan Parsiler, rahiplik hiyerarisinde sradan rahiplere Mobed, barahiplere ise Dastr ad verirler. En yksek dereceli rahipler ise Dastrn Dastr olarak adlandrlr. Dier taraftan Kadmler grubu din adamlar iin Molla ismini kullanrlar. Mecusilikte rahiplik babadan ola geen bir sistemle devam ettirilmektedir. Rahiplerin giysileri baa taklan klah benzeri bir balk, bir elbise, az kapatacak ekilde yze taklan bir pee ve bir kuaktan olumaktadr. Bu giysiler beyaz olmak zorundadr; zira temizlik ve safl simgeleyen beyaz rahip rengi olarak bilinir. Rahipler cenaze ve evlenme trenleri, inisiyasyon ayinleri ve benzeri trenleri idare ederken bunun karlnda belirli bir cret alarak geimlerini salarlar. Erken dnem Mecusiliinde tapnmak amacyla kullanlan kutsal mekanlar ya da sunak yerleri (atlarlar) fazla grlmemektedir. Ancak zamanla zellikle Mecusiliin toplumda yaygn egemen bir din haline gelmesiyle tapnaklar ve sunak yerleri oluturulmaya balanmtr. Atagede ad verilen ve ierisinde kutsal atein yakl olduu tapnaklar rann drt bir tarafnda ina edilmitir. Ate tapnaklar genellikle iki blmden; kutsal atein yakl tutulduu bir zel ksm ile inananlarn dini ibadetlerini yerine getirdii daha byk bir ksmdan olumaktadr. Sasanilerin ykl sonras atagedeler hzla yok olmutur. Bugn ran, Azerbaycan ve Hindistanda eitli Atagedelerin var olduu bilinmektedir. Parsi tapna Dar Mihr ya da Agyari olarak adlandrlr. Tapnakta kutsal atein bulunduu mekan ifade eden Adaran ile trenlerin yapld zingh bulunur. Tapnaklardaki ateler, kutsiyet derecesine gre 3 grupta toplanr. Bunlardan en kutsal Ata Bahramdr. Bunlar, en yce ateler olarak deerlendirilir. Ata Adaran olarak adlandrlan tapnak atei ise ikinci derecede kutsaldr. Ata Bahram ve Ata Adarana yalnzca rahipler dokunabilirler; sradan halkn dokunmas

116

yasaktr. Son sradaki ate ise Ata Dadgah olarak adlandrlr. Bu ate, tapnaklar yan sra evlerde de tutulabilir Bu her atele Parsi olmayanlarn temas kurmalarna ise kesinlikle izin verilmez

SBLK
Kurann ayetinde (Bakara 62, Maide 67, Hac 17) dier baz dini gruplarla birlikte Sbilerden de isim olarak bahsedilir. Ancak bu ayetlerde Sabiilerin kim olduklar, nerede yaadklar ve hangi zelliklere sahip olduklar gibi konulara deinilmez. eitli hadis metinlerinde de Sabii teriminin kullanld bilinmektedir. Ancak bu metinler incelendiinde bu terimin bir cemaat ismi olmaktan te, dnek anlamna bir sfat olarak kullanld anlalmaktadr. Dier taraftan Sbi isminin Kuranda kullanlyor olmas bu dini grubun, Kurann nazil olduu dnem Arap toplumunca biliniyor olduuna iaret etmektedir. Tedvin dnemi olarak adlandrlan dnemde Sbilerin kim olduklarna dair eitli speklasyonlarn slmi eserlerde yer ald bilinmektedir. Bunun en nemli nedeni Halife Memun dneminin sonlarndan itibaren Harranl yldz ve gezegen tapclarnn zimmilik statsn devam ettirebilmek amacyla es-Sbi el-Harran ismini adapte etmeleridir. Harranl politeist ve paganlarn yaklak Miladi 922 ylndan itibaren bu ekilde Sbi ismini adapte etmeleri, slm dnyasnda Sbilerin kim olduklar konusunda bir karmaaya da neden olmutur. Bu tarih sonras bn Nedim ve Biruni gibi eitli Mslman yazarlar Sabiilerin Vast (ya da Bataklk) Sbileri ve Harran Sbileri eklinde ikiye ayrldklarn; bunlardan birinci grubun gerek Sbiler olduunu ve dier gruptan her anlamda farkl olduklarn belirtmilerdir. Ancak ilerleyen tarihsel srete Harran Sbileri olarak adlandrlan grup ierisinden birok filozof ve bilim adam Badad ve Basra gibi merkezlerde mehur olmu ve bunlar araclyla Harraniler Sbi ismi altnda hep n plana kmtr. Bu da doal olarak Mslman yazarlarn eserlerinde onlarn n plana kmasna neden olmutur. Sbiler kendi dinlerine mensup olan sradan cemaat yelerini Mandayye (Mandenler, bilenler ya da arifler) diye adlandrrken, cemaat ierisinde ilmi ve otoritesiyle ayrcalkl yere sahip olan kimselerle atalarn ise Nasurayye (Nasuralar, doru inanc koruyup gzetenler) olarak adlandrrlar. Bu arada onlarla ilgili kullanlan Sbi (Subb, Subb, Sbin) ve Sbilik terimleri, Sbilerin kendilerince kullanlan bir isim olmaktan ziyade, Arap komularnca nehirde boy abdesti almak ayininden hareketle onlar iin kullanlmaktadr. Sabilerce kutsal metin ve ibadet dili olarak kullanlan ve Aramicenin diyalektlerinden biri olan Mandencede bilgi, hikmet anlamna gelen manda teriminden tretilen Mandayuta, Sbilii ifade eden ve Sbiler arasnda yaygn olarak kullanlan bir terimdir. Bu terimden hareketle Batl aratrclar Sabilii Mandeizm olarak isimlendirirler. Sami dillerdeki Nasara (branca ve Mandence nasara, Akadca nasru, Arapa nazara, korudu, gzetti, muhafaza etti) fiil kknden gelen Nasaruta ise, Sbi literatr ierisinde erken dnemlere ait metinlerde Sbilik iin kullanlan ve Nasuraizm anlamna gelen bir isimdir. Sbiler, genellikle gney Irakta Frat ile Diclenin birletii bataklk blgelerle Basra ile Badat gibi byk ehirlerde ve randa Karun nehri boyunca yer alan yerleim birimlerinde yaarlar. Ayrca bata sve, Danimarka, ABD, Avustralya ve Kanada olmak zere birok Bat lkesinde

117

yaamlarn srdren irili ufakl Sabii cemaatleri bulunmaktadr. Sabiilerin dnya genelindeki nfuslarnn 80 ila 100 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir.
Genellikle Kuran meallerinde Sbilerden bahseden ayetler ele alnrken dipnotlarda bunlarn yldz ve gezegenlere tapnanlar olduklarna dair bir not dlr. Gerekte bu Sbilerin bir zellii deildir. Bu yanl anlama eitli slmi kaynaklarda yer alan ve Harranl yldz ve gezegen tapclarnn siyasi bir nedenle Sbi ismini almalaryla ilikili olan speklasyonlardan kaynaklanmaktadr. Sbilik iin www.mandaeans.orga baknz.

Resim 5.2: Sbilikte dini sembol Draba. Kaynak: www.mandaiskemandea.dk/dansk/mandaiske/frontpage.htm

TARHSEL GELM
Her ne kadar Sbiler, kendi dinlerinin Hz. Ademle birlikte balayan bir ilkdin olduunu iddia etseler de Sbiliin tarihesi gerekte gnmzden yaklak iki bin yl nce balar. Sbilik M son iki yzyl ierisinde Filistinrdn blgesinde mevcut olan heterodoks Yahudi akmlar ierisinde filizlenmitir. Sbiler tarafndan byk bir nder ve bir k peygamberi olarak adlandrlan Hz. Yahya da byk ihtimalle Nasuralar cemaatiyle iliki ierisindeydi. Hz. sann ada olan Yahya, Yahudi toplumunun bir yesi olarak domutu. Ancak sonradan bir peygamber olarak Yahudilie kar km ve Kuds dnda kendi cemaatini kurmutu. Yahyann faaliyetleri resmi Yahudilik taraftarlarn telalandrmt. Birok eziyet ve ikenceden sonra Hz. Yahya, ba kesilmek suretiyle idam edildi ve taraftarlar sk takibat ve katliama tabi tutuldu. Bu katliam olayna Sbiler kutsal kitaplarnda geni yer verirler. Ginzann ifadesine gre Yahudiler, bata 365 ileri gelen olmak zere binlerce Nasuray (Sbilerin atalarn) katlettiler. Katliamdan kurtulanlar ise, zamann Arsakid kral himayesinde kuzey Mezopotamyaya doru katlar. Sbi kutsal kitaplar bunlarn saysnn 60.000 civarnda olduunu vurgular. Bir mddet sonra Nasuralar/Sbiler buradan gney Mezopotamyaya g ederek buraya yerletiler. Mecusiliin randa resmi din olarak kabul edildii MS 3. yyn ilk yarsna kadar Sbiler bu blgede altn alarn yaadlar. 7. yyda Irakn Mslmanlarca fethedilmesi zerine, dier yre halk gibi Sbiler de zimmi statsyle slm hakimiyeti altna girdiler.

118

Sbiler, deiik inan ve kltr mensubu eitli halklarla komuluk ilikileri ierisinde yaadlar. Doal olarak zamanla bu geleneklerden eitli alanlarda etkilendiler. Kendi asli Yahudi kltrleri yan sra ran dinlerinden (l ile ilgili baz trenler, ayin yemekleri ve yldzlarla ilgili eitli tasavvurlar konusunda olduu gibi), Babil-Asur dininden (sihir ve by formlleri ve benzeri) ve Hristiyanlktan (Pazar gnnn kutsall gibi) eitli unsurlar adapte ettiler. Bu arada Filistindeki katliam ve takibat nedeniyle Yahudilere kar birok polemik gelitirdiler ve zamanla Yahudilikten iyice uzaklatlar.

KUTSAL METNLER
Sbilerin kutsal kitaplar yazl metinler ve sr metinleri eklinde iki ana grupta toplanabilir. Yazl metinler de kendi aralarnda temel kutsal kitaplar, esoterik (gizli) zellie sahip metinler, divan, erh ve tefsirler, astrolojik metinler ve by ve sihir yazmalar eklinde eitli gruplara ayrlabilir. Sbi kutsal kitaplar arasnda en nemli yeri oluturan temel kitaplar Ginza, Draya d Yahya ve Kolastadr. ki ana ksma (Sa Ginza ve Sol Ginza) ayrlan ve hazine anlamna gelen Ginza yaklak 600 sayfadan oluur. Ademin Kitab diye de adlandrlan bu kutsal kitap, eitli dualar, teoloji, mitoloji, lm ve lm sonras hayat ve benzeri konular ihtiva eder. Draya d Yahya (Yahyann retileri) ise adndan da anlalaca gibi, byk lde Yahyay ve retilerini konu alan bir kitaptr. Kolasta (Kolleksiyon ya da vg) ise gusl, ayin yemekleri ve benzeri ibadetlerle ilgili dua ve uygulamalar konu alan bir gnlk ibadet kitabdr. Yalnzca rahipler ve rahip adaylarnca kullanlmasna izin verilen esoterik kitaplar ounlukla teolojik konularla eitli mitolojik tasavvurlar ele almaktadr. Astrolojik metinler ise gelecekle ilgili kehanette bulunma, eksorsizm (kt ruhlar ve cinleri kovma) ve doum, lm, yeni yl ve evlenme gibi durumlarda ilgili kiinin ve gnn ad, saat ve tarihiyle ilgili ebced hesabna benzer yolla- eitli astrolojik hesaplar yaparak ilgili olaylar yorumlama konusunda bilgiler veren metinlerdir. Sbiler kutsal kitaplarnn, -zellikle temel kitaplarla yalnzca rahiplerin okumalarna izin verilen esoterik metinlerin- yaratlta yce Tanr tarafndan ilk insan Ademe vahy olunduuna inanrlar. Sbi literatr zerinde yaplan almalar, bu literatrden en azndan bir ksmnn MS 2. ya da 3. yzylda derlendiini ortaya koymaktadr. Kutsal metinlerin yazl olduu dil Aramcann dou lehelerinden birisi olan Mandencedir. Gnlk hayatta Arapa konuan Sbiler, bu dili anlamadan sadece ibadet dili olarak kullanrlar. Bu dili okuyup yazabilme ayrcal ise yalnzca rahiplere aittir. Bununla birlikte gnmzde Sabiler rnein randaki cemaat- kendi dillerini okuma yazma dzeyinde renme/retme ve gnlk bir dil olarak kullanma konusunda baz abalar ierisindedirler. Bu amala Mandence eitim veren baz okullar kurulmutur.
Sbiliin temel kutsal kitaplar nelerdir?

TEMEL NAN ESASLARI


Batan sona Sbi retilerine metafizik ve iinde yaanlan evren dzleminde kabul edilen bir dalizm egemendir. Yalnzca ahlaki dzlemde

119

bir dalizmden farkl olan bu anlay Gnostik Dalizm olarak da nitelenebilir. Bu dualizme gre bir tarafta k ve nur alemi, dier tarafta ise karanlk alemi bulunur. Ik aleminin banda Yce Hayat, Kudretli Ruh ve Yceliin Efendisi gibi isimler de verilen Malka d Nhura (Ik Kral) bulunur. Ik aleminde yce varlk Malka d Nhurann etrafnda saysz nurani varlk bulunur. Uthria (zenginler) ve Malkia (krallar) diye adlandrlan bu varlklarn grevi, Malka d Nhuray takdis ve tesbih etmektir. Ik alemi ve bu alemin varlklar ktlkten tamamyla mnezzehtirler. Bu alem yokluk, eksiklik, fanilik ve yanllk gibi sfatlardan da tamamyla uzaktr. Sbi kutsal kitaplarnda, ynlerden kuzeyde olduuna inanlan Ik aleminin dzen, varlk ve verimlilii sembolize eden Hayat (Hayye) prensibinden olutuu ifade edilir. Bylelikle hayat prensibi btn Sbi teolojisine batan sona hakimdir. Dalizmin dier kanadn oluturan karanlk alemi de k alemi gibi benzer bir yaplanmaya sahiptir. Ik aleminin hayat prensibinden olumasna karlk, karanlk alemi yokluk, eksiklik ve dzensizlii sembolize eden kaos ya da Kara Sudan olumutur. Ynlerden gneyde olduuna inanlan alemin banda zaman zaman Ur ya da Byk Canavar diye de adlandrlan Malka d Huka (Karanlk Kral) bulunur. Malka d Huka, karanlk alemindeki saysz kt varln yaratcs ve yaycs olarak nitelenir. Birok olaanst nitelik ve glere sahip olan bu varlk, kt ve karanlk vasflarn tmne sahiptir. Malka d Hukann etrafnda saysz kt varlk, devler, eytanlar, kt ruhlar, canavarlar ve benzeri varlklar bulunur. Bu varlklara ilaveten karanlk alemi ierisinde bir de dm k varlklar vardr. Bunlar kt varlklarla ibirlii ya da ezeli bir takdirin (kaderin) bir tezahr olarak karanlk alemine atlm varlklardr. Bunlarn banda Ruha isimli bir dii figr gelir. Ruha, zellikle alemin ve insann yaratl mitolojisinde kt varlklar harekete geirmesi konusunda Malka d Hukay kkrtan bir varlk olarak nitelenir. Ayrca k alemiyle karanlk alemi arasnda bir bakma arac varlklar olan Yuamin, Abatur ve Ptahil (maddi alem ve insann yaratcs) gibi figrler de karanlk alemine atlm varlklar arasndadr. Karanlk alemi, yaps gerei kaos ve dzensizlik halinde Kara Sudan olumutur; hayat ve verimlilik unsurlar tamadndan dzenli hibir ey var edemez. Dolaysyla Karanlk Kral, k alemi varlklarn ele geirip tutsak etme planlar kurmaktadr. Durumdan haberdar olan Ik Kral ise buna kar eitli tedbirler almaktadr. Nitekim, k elisi Manda d Hayyeyi zel grevle gizlice karanlk alemine gnderir. Manda d Hayye, yanndaki kutsal silahlaryla Karanlk Kraln yakalar ve zincire vurur. Ancak sonradan k aleminde yaayan baz k varlklar, kendilerinin dndaki alemleri ve varlklar merak ederek k alemiyle karanlk alemi arasndaki perdeleri aralar ve Kara Suya (karanlk alemine) bakarlar. te onlarn bu merak k aleminden dn ya da atln balangc olur. Ik aleminden atlan varlklardan her biri sonradan hatalarn anlayp, tekrar k alemine dnmek isterlerse de onlarn bu istei ilahi kader gerei kabul edilmez. Ancak maddi alemin (kainatn) varlna son verildiinde bunlar gnahlarndan temizlenerek tekrar k alemine kabul edileceklerdir. Evrenin yaratl asndan zellikle Yuamin, Abatur ve Ptahilin dleri ok nemlidir. kinci Hayat, nc Hayat ve Drdnc Hayat olarak da adlandrlan bu varlk, k alemiyle karanlk alemi arasnda bir bakma temas kurma ve araclk yapma grevini stlenirler. Bir baka adan bu varlk, yaratlla ilgili karanlk alemine dn aamasn olutururlar. Bir dier ifadeyle Yuamin ve Abaturun durumunda karanlk

120

alemine d tam olarak gereklemez; ancak Ptahil ile d tamamlanm olur. Ptahil kendisinde bulunan k paracklaryla kara sular iinde kendisine ait bir dnya yaratmaya alr; ancak bunda baarl olamaz. Daha nceden karanlk alemine atlm olan ve Ptahilin bu almalarn gren Ruha, Karanlk Kral byk canavar Urla ibirlii yapar, onun zincirlerini zer ve ikisi birlikte Ptahile dost grnerek onu maddi alemi yaratma iinde tevik ederler. Zira, niyetleri Ptahilin yarataca dnyaya sonradan hakim olmaktr. lk giriiminde baarl olamayan Ptahil, Ik Kralna yardm etmesi iin yalvarr. Bu arada ileriye dnk planlarn gerekletirme ynnde dii figr Ruha ile Karanlk Kral birleirler ve bundan kt varlklar olan 7 gezegenle 12 bur doar. Ptahilin yalvarmalar karsnda Ik Kral ona hayat nurunu verir ve Ptahil bununla kara sularda dnyay yaratr. Bu dnyann maddi ynleri kara sudan, hayat ve verimlilik tayan ynleri ise hayat nurundan oluur. Bu yaratl tamamlandnda kt gler kara suyla birleen hayat nurunun (k varlnn) kamamas iin bu dnyann etrafna kendi ocuklar olan 7 gezegen ve 12 burcu yerletirirler. Bylelikle Ptahilin dnyas tamamyla gzetim altna alnm olur. Demiurg Ptahil, hi olmazsa dnyada kendisine vekalet edecek bir varlk oluturmak ister ve insan yaratmay planlar. Ancak, kt gler yine onu kandrmay baarrlar ve onunla bu konuda da ibirlii yaparlar. Bylelikle insann maddi ynn oluturan ceset, Ptahil tarafndan yaratlr. Ancak bu yaratma ii baarszlkla sonulanr; zira yaratlan varlk hayat unsurundan yoksun, dolaysyla canszdr. Ona can vermek iin kt gler trl yollar denerler, fakat bir trl baarl olamazlar. Sonunda Ptahil, yce Ik Tanrsna yalvarr ve kendisine yardm etmesini ister. Bu seslenie cevap olarak Ik Kral, insann ruhunu k aleminden yeryzne indirir ve bir k elisi (Manda d Hayye) araclyla cansz bedene yerletirir. Adem, inanan bir insandr. Zira yce Tanr insan kt varlklarn eline brakmam; ruhun bedene konulu anndan itibaren onu eitmesi iin Manda d Hayyeyi ve onu korumalar iin de ilahi muhafz (Hibil, itil ve Anuu) yeryzne indirmitir. Bylelikle ilahi yolu tanyan ilk insan yce Ik Kralna itaat eden bir varlk haline gelmitir. Ayrca Ademin yeryznde yalnz kalmamas amacyla Havva da yaratlmtr. Sbilere gre kurtulu yalnzca ruh iin geerlidir; zira beden bu sfli dnyaya aittir. Ruhun kurtuluu ise beden hapishanesinden ve dnyadan kurtulmasna baldr. Kurtulu iin ruhun gerekli olan eyleri yapmas, yani doru inan ve ibadetlere balanmas gerekir. Ancak bu bile kurtulu iin yeterli deildir. Zira Sbi dncesine gre kurtuluun tek yolu ilahi kurtarc bilgiye (buna manda, yani hikmet ya da kutsal bilgi denir) sahip olmaktr. Bu bilgi ise kazanlan veya renilen bir bilgi deil, bahedilen verilen bir bilgidir. Bu kurtarc bilgiye sahip olmak iin insann yapmas gereken ey, bu bilgiyi alabilecei uygun ortam hazrlamaktr. te bu da doru iman ve ibadetlerle mmkndr. Doru inan ve ibadetleri izleyen bir ruha kurtarc bilgi ilahi kurtarc (redeemer) tarafndan iletilir. Bu bilgiye sahip olan ruh, bu sfli alemden tamamyla temizlenerek ilahi nur alemine, yce Ik Kralnn katna ykselir. Bylelikle kurtulu gereklemi olur. Sbiler, ilk insann yaratlndan kyamete kadar dnyann yan 480.000 yl olarak hesaplarlar. Bu sre 4 dneme ayrlr. Sbilere gre drdnc dnemin son 2000 yl, yani Nuhtan 6000 yl sonra Kudsn kuruluuyla balayarak dnyann sonuna kadar devam edecek olan sre ahir zaman temsil eder. Ahir zaman ktlk, zulm, fitne ve savalarn gittike artt bir dnemdir. Mehdi Praay Ziva (son sava ya da son kral)

121

ortaya kar ve yeryzne hakim olur. Mehdinin dneminde btn ahlaki ktlklere son verilir; savalar, fitneler ve zulm kaybolur. Yeryz hayat sonunda genel bir kyametin olacana inanrlar. nsanlar ldnde ruhlar dnyay evreleyen ve bir bakma gzetim evi grevini ifa eden 7 gezegenden srasyla geerek Abaturun terazisine ular ve oradan k alemine doru ykselirler. len kii eer inanan bir kimseyse bunun ruhu imek hzyla bu gzetim evlerini geer ve k alemindeki cennete (Munai Kutaya) ular. Ancak len kii inanmayan ya da gnahkar olan bir kimseyse bunun ruhu bu gzetim evlerinde taklr ve ikenceye tabi tutulur. te genel hesapta kyametle birlikte yeryznden kurtarlan gnahkar ruhlarla daha nceden yeryznden ayrlmakla birlikte gnahkarlklar nedeniyle gzetim evlerinde alkonup eza ve ikence eken ruhlar, Abaturun terazisinde tartlarak yarglanacak ve gnahlarn ekmek zere bir eit cehennem olan Suf Denizine atlacaktr. Gnahlar sona erdiinde bu ruhlar da tekrar k alemine alnacaktr.
Sbiliin insan anlaynda ruh, beden ve nefs ayrmna dayal parac bir insan tasavvuru yer almaktadr. Bu tasavvurda insann gerek benliini ruh oluturmaktadr ve dolaysyla kurtuluun amac da ruhun tutsak olduu beden ve yeryz hapishanesinden kurtulmasdr. Sbi dalizminin en arpc zellii nedir? Sbi inan esaslaryla ilgili daha detayl bilgi iin inasi Gndzn Sabiiler Son Gnostikler adl kitabn okuyunuz.

TEMEL BADETLER
Sbiler ibadetlerini evlerinde ve belirli durumlarda Mandi ad verilen bir yapnn nnde bulunan havuzda ve havuz kenarnda yaparlar. Mandi, genellikle bir nehir kenarnda kuzeye doru yaplm, gney tarafnda bir kap bulunan penceresiz, kk ve bask bir kulbeden ibarettir. Bu yapnn gneyinde nehirden bir kanalla alan ve dier bir kanalla nehre tekrar balanan kk bir havuz bulunur. Sbi ibadetleri arasnda en nemli olan boy abdesti ya da vaftizdir. Masbuta, tamaa ve riama eklinde eit dini ykanma/temizlenme ayini vardr. Boy abdesti ya da tam vaftiz olarak da adlandrlan masbuta, rahip gzetiminde bir akarsuya dalp kmak eklinde yaplmaktadr. Bu ykanma ibadetinin her Sbi tarafndan haftada en az bir kere Pazar gn yaplmas zorunludur. Tamaa ise dini kirlenmeler sonras bir Sbinin rahibe gereksinim duymakszn kendi bana nehre kez dalp kmas eklinde yapt gusldr. nc dini ykanma/temizlenme tr olan riama ise slmdaki normal abdeste benzer bir ibadettir. Dini ykanma ibadetinin mutlaka bir akarsuda ya da akarsudan alan kanallarda yaplmas gerektiine inanrlar. Onlar, akarsular ilahi k alemiyle ilikili olarak grr ve onlar Mia d Hayye (hayat suyu) diye adlandrrlar. Sbilikte ayin yemekleri trenleri de nemli yer tutar. Bunlardan en nemli olan masiqta ad verilen trendir. Bu tren len bir kiinin ruhunun gzetim evlerinden (7 gezegenden) hzla geerek k alemine ulamas iin yaplr. Rahip gzetiminde eitli zel yemekler hazrlanr ve bunlar vaftiz, dua ve benzeri ayinler eliinde yenilir. lm olay dnda ata ruhlarn anma, rahiplie giri treni ve mabedin temizlenmesi gibi sebeplerle de ayin yemei merasimleri dzenlenir. Kuzeye dnerek yaplan gnlk dua ayini

122

vardr. Sbiler gnn belirli saatlerinde (Ginzaya gre 3 kez gndz, 2 kez gece) yce Ik Kralna dua ederler. Ayin yemeklerine hazrlk aamasnda gvercin ve ko kurban ederler. Bu kurbanlar ayr bir ibadet ekli olmaktan ziyade ayin yemei trenlerinin bir parasdr. Kurban hayvan ancak bir rahip tarafndan kesilebilir. Rahip kurban srasnda kuzeye dner. Sbi gelenei yln eitli gn ve saatlerini uursuz (mbattal) olarak adlandrr ve Sbiler o zamanlarda i yapmamaya, dar kmamaya gayret ederler. te yandan belirli gnlerde de bayram yaparlar. Bayramlar arasnda en nemli olan bir eit bahar bayram olarak kutladklar be gnlk Panja ya da Parvania bayramdr.

Resim 5.3: Sbilikte masbuta (vaftiz) ibadeti. Kaynak: www.pluralism.org

Sabii Din Adamlar ve Mabet


Sbilikte teorik olarak vcuta kusursuz ve salam olan ve soyunda bir zndklk ya da dinden dnme olay olmayan herkes rahip olabilir. Ancak pratikte rahiplik babadan oula geen bir meslek eklinde alglanmaktadr. Rahip olacak kiinin evli olmas ideal olarak grlen bir durumdur. Rahiplikteki en st tabakaya Ri ama ad verilir. Bu grev yalnzca dini anlamda deil siyasal anlamda da Sbi toplumunun liderliini ifade etmektedir. Ganzibralk ise yresel ba rahiplik grevine tekabl etmektedir. Normal rahiplere Tarmida, yardmc rahiplere ise Aganda ad verilmektedir. Sbi cemaati ierisinde Hristiyanlkta olduu gibi bir dine kabul treni yoktur. Sbi bir ailede doan herkes cemaatin doal yesi kabul edilir. Kutsal kitaplarda ak bir ifadeye rastlanmamakla birlikte dardan bir kimsenin (Sbi bir anne babadan domu olmayan bir kiinin) Sbi olmas mmkn deildir. Her Sbinin bir dnyalk ismi, bir de gizli dini ismi olmak zere iki ismi vardr. Dini isimler ocuun doumunda rahiplerce eitli astrolojik hesaplamalar yaplarak tespit edilir.

zet
Zerdt ve Mecusilik Mecusilik monoteist bir inan sistemi tebli eden Zertn retileri zerine ekillenmi bir dindir. Zerdt, yaad dnemde vahiy geleneine ve

123

monoteizme dayal bir inan sistemi tesis etmeye alm, ayrca hesap ve yarg inancn yerletirmeye almtr. Sasaniler dneminden itibaren ise dalist tanr inanc sitematik bir hale gelmitir. Gnmz Mecusiliini temsil eden Parsiler ve Gabarlar tek tanrc olduklarn ifade ederler. Mecusilikte Ahura Mazdann tek tanr olmasna dayal inan yannda ahret ve hesap inanc da mevcuttur. yi sz, iyi dnce ve iyi davrana dayal bir tasavvur Mecusi ahlak anlaynn temelini oluturur. Kuranda kandilerinden bahsedilen Sabiilerin kimlii ve Sbilik Ik ile karanlk arasndaki bir dalizme dayal inan sistemleriyle dikkati eken Sabiiler gnmzde varlklarn srdren Gnostik bir gruptur. Maddi evrenin ve bedenin kt olduuna ve ruhun ilahi Ik aleminden yeryzne beden hapishanesine atldna inanrlar. Kurtuluun ruhun kendi zn kavramas ve beden hapishanesinden kurtulmasyla mmkn olduuna inanrlar. Sbilikte dinin soya ekim yoluyla devam ettii dnldnden misyonerlik ya da tebli messesesi bulunmamaktadr.

Kendimizi Snayalm
1. Mecusiliin kutsal kitab aadakilerden hangisidir? a. Ginza b. Draya d Yahya c. Bostan ve Glistan d. Avesta e. Menakibname 2. Mecusilikte yetikinlik ana gelen her ocuk iin bir eit dine giri seremonisi olarak dzenlenen trene ne ad verilir? a. Kusti b. Navcot c. Rasta d. Haoma e. Varaysa 3. Mecusilikte atein koruyucu gc olarak kabul edilen ilahi varlk aadakilerden hangisidir? a. Angra Mainyu b. Sroai c. Vohu Manah

124

d. Haurvatat e. Aa Vahita 4. Sbi inancna gre maddi evrenin yaratcs olan tanrsal g aadakilerden hangisidir? a. Malda d Nhura b. Malka d Huka c. Ptahil d. Manda d Hayye e. Hibil Ziva 5. Sbi inancnda ilahi alemden dn safhasn temsil edenler aadakilerden hangisinde doru olarak birlikte verilmitir? a. Hibil Ziva, Abatur, Ptahil b. Yuamin, Abatur, Ptahil c. Yuamin, Manda d Hayye, Ptahil d. Manda d Hayye, Malka d Huka, Ptahil e. Malka d Nhura, Malka d Huka, Ptahil

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d 2. b 3. e 4. c 5. b Yantnz doru deilse, Avesta konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Mecusiliin Temel badetleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Mecusiliin nan Esaslar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sbilerin Temel nan Esaslar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sbilerin Temel nan Esaslar konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Mecusilik Sasaniler dneminden itibaren dalist karakteriyle n plana kmtr. Bu dnemde iyilii temsil eden Ahura Mazda ile ktl temsil eden Angra Meinyu tanrsal dalitenin iki zt kutbunu temsil etmilerdir.

125

Sra Sizde 2 Ahura Mazda her eyi bilen ve her eye gc yeten tek rab olarak tanmlanr. Btn varlklar Ahura Mazdadan zuhur etmitir, var oluun balangcnda Ahura Mazda ncelikle kendisinin kutsal ruhu Spenta Mainyu ile dier 6 ilahi varl yaratmtr. Ahura Mazda mutlak iyi olan bilge rabdir. Sra Sizde 3 Sbiliin temel kutsal kitaplar Ginza, Draya d Yahya ve Kolastadr. Bunlardan en nemlisi Ademin Kitab olarak da adlandrlan ve hazine anlamna gelen Ginzadr. ki ana blme ayrlr. Sra Sizde 4 Sbi dalizminin en arpc zellii k ve karanlk ya da iyi ve kt arasndaki mutlak ayrma dayal olan ve evreni de kapsayan bir daliteye dayal olmasdr. Bu dalizm iyi ve kt ayrmna dayal yalnzca ahlaki bir daliteyi barndrmaz. Buna gre maddi evren ve bunun bir paras olan yeryz ve insan bedeni de bizatihi ktdr, ktlk alemine aittir. yi olan ise sadece ilahi k alemi ve bu aleme ait olan ruhtur.

Yararlanlan Kaynaklar
Gndz, . (1995), Sabiiler Son Gnostikler, Ankara. Gndz, . (2007) (Ed.), Yaayan Dnya Dinleri, Ankara. Gndz, . (1998), Din ve nan Szl, Ankara.

126

127

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yahudi, brani ve srail terimlerinin anlamlarn tanmlayabilecek, Yahudiliin tanmn yapabilecek, temel zelliklerini aklayabilecek, Yahudiliin tarihini ana hatlaryla zetleyebilecek, Yahudiliin kutsal metinlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
lahi kaynakl din brahim, Musa Yahudi, Yahudilik Kutsal kitap, Tanah

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin iinde tanm verilmeyen kavramlar iin inasi Gndzn Din ve nan Szl ve Mehmet Aydnn Dinler Szl isimli eserlerine bavurunuz. Yahudilerle ilgili Kuran ayetlerini okuyarak, Kurann Yahudilere bakn ve eletirel yaklamn sebeplerini reniniz Yahudilerin siyasi ve sosyal tarihleri iin, Moshe-Sevilla Sharonun srail Ulusunun Tarihi adl kitabn okuyunuz. Yahudilikte Kavram ve Deerler adl kitab (Gzlem yaynclk) okuyarak buradaki bilgilerle karlatrnz.

128

Yahudilik I
GR
Yahudilik, ilahi kaynakl dinden biri ve kronolojik olarak en eskisidir. Hristiyanlarn dinine Hristiyanlk adn Hz. sa vermedii gibi, Yahudilerin dinine de Yahudilik ad Hz. Musa tarafndan verilmemitir. Yahudi halknn inanc anlamnda Yahudilik ad, Hz. Musadan ok sonra verilmitir. Yahudilerin dini Yahudilik adn almadan nce, kavmin adna bal olarak branilerin dini veya srailoullarnn dini olarak adlandrlyordu. M.. 538de Babil Esareti sona erip Yahudiler Filistin topraklarna dndklerinde, Yahuda ad verilen blgede yaayanlar, ounluk itibaryla Yahuda kabilesine mensuptu ve Ezra ile kutsal kitaplarna kavuan bu halkn dinine, halkn adna bal olarak, Yahudilerin dini anlamnda Yahudilik ad verilmitir. Hz. Musann srailoullarna tebli ettii din, ilahi vahye dayanyordu ve Hz. Musaya verilen kitapta esaslar belirtilen bu dinin merkezinde kutsal kitap Tevrat vardr. Hz. Musa ise sadece ilahi vahyi alp insanlara bildiren ve yaay ile rnek olan bir peygamberdir. Bu dinin erevesi ve temel kurallar Tevratta belirlenmitir ve srailoullarna gnderilen peygamberler hep bu Tevratn hkm ve kurallarn tlemi ve uygulamlardr. Yahudilikte din ile etnisite i ie gemitir ve Yahudi dini, Yahudi tarihi iinde teekkl ettiinden, bu dini bilmek iin Yahudi tarihini de renmek gerekmektedir. Yahudiler, Orta Douda tarih sahnesine km bir kavim olmalarna ramen, asrlar boyu dnyann deiik yrelerinde eitli milletlerin arasnda, kendi z kimlik ve kiiliklerini koruyarak varlklarn srdrdkleri iin, tarih boyunca hep bir Yahudi sorunu sz konusu olmutur. Dier taraftan Yahudi Kutsal Kitab ayn zamanda srailoullarnn tarihidir ve bu kitap, Hristiyanlarca da kutsal kabul edilmekte, Kuran- Kerimde de onlardan geni lde bahsedilmektedir. Dolaysyla gerek Hristiyanln arka plann oluturduu iin gerekse Mslmanlar asndan, inanlar, davranlar, Kurann onlar iin koyduu deer hkmleri ynnden Yahudilik nemlidir ve ortak noktalar ile evrensel ahlak ilkeleri asndan bilinmesi gerekmektedir.
Gerek Yahudilik gerekse Trkiyedeki Yahudilerle ilgili olarak www.musevicemaati.com, www.sevivon.com sitelerine bavura-bilirsiniz.

129

TEMEL KAVRAMLAR (BRAN, SRAL, YAHUD VE YAHUDLK TERMLER)


Yahudilik, Yahudilerin dinidir ve Yahudileri tanmlamak iin birok terim kullanlmaktadr ki bunlarn banda brani, srail ve Yahudi kavramlar gelmektedir. Yahudi kavmini ifade etmek iin kullanlan bu kavramlarn de belli bir ahs veya kavimle balantldr ve belli bir soya bal topluluu ifade etmektedir. Yahudiler kendilerinin brani Abramdan (Hz. brahim) geldiklerine inanmakta, kutsal kitaplarnn diline branice denilmekte, dinlerini ve milliyetlerini adlandrrken Yahudi terimi kullanlmakta, dier taraftan srail oullar diye bilinmekte ve Filistinde 1948de kurduklar devlet srail diye adlandrlmaktadr. brani Terimi Yahudilerin ulu ata kabul ettikleri Hz. brahim, Tevratta brani olarak takdim edilmektedir (Tevrat/Tekvin 14/13). Yahudi inancna gre Hz. Ademden sonra insanln ikinci atas Hz. Nuhtur. Ademle Nuh arasnda on, Nuh ile brahim arasnda da on nesil vardr. Nuhun olundan Samn soyundan gelenlere sami kavimler denilmektedir. Samn soyundan gelen Eber, Hz. brahimin byk atasdr ve Hz. brahime, Eberin (Ever) soyundan geldii iin vri (brani) denildii gibi Eberin btn ocuklarna da (Tevrat/Tekvin, 10/21) vrim (braniler) denilmektedir. Bir yoruma gre ise Eber (Ever), te yaka demektir ve Hz. brahim ile beraberindekiler Filistin topraklarna, Frat nehrinin te yakasndan geldikleri iin, te yakann insanlar anlamnda bu ad verilmitir. Dilcilere gre ise brani (ivri) kelimesi, bir kavim ad olan Akada habiru veya hapirudan gelmektedir. brani kelimesi, Eberin ocuklar anlamnda ok geni bir kavimler topluluunu ifade etmekte (Tekvin 10/21), bu kavimler iinde braniler yer ald gibi (Tekvin 11/16-26), Yoktan soyundan gelen Araplar (Tekvin 10/25-30) ve Nahor kanalyla gelen baz Arami kabileler de yer almaktadr. Eber kelimesi, btn bu kavimlerin mterek addr. O soydan gelen Hz. brahim de brani diye nitelenmektedir. braniler, iinde srailoullarnn da bulunduu kavimler topluluunu ifade etmekle beraber, Tanahta braniler adlandrmas, srailoullar iin kullanlmakta, bylece brani kelimesi, Hz. brahim, Hz. shak ve Hz. Yakub ile onlarn ocuklarn tanmlamaktadr. srail Terimi srail (Yisrael) terimi iki kelimeden olumaktadr ve kelimenin ilk ksmn oluturan sra (Yisra) kelimesi, kesin olmamakla birlikte stn gelmek, parlamak, ifa vermek, gremek, gl klmak gibi anlamlara, sonundaki el (il) ise tanr anlamna gelmektedir. Tevrata gre bu terim, Yakupla green birisi tarafndan ona verilmitir ve El (Allah) ile uraan, green, Tanrya kar gl olan anlamndadr. Tevratta anlatldna gre bir gece lde Yakup, bir adamla karlam ve gree balamlar, sabaha kadar sren gre sonunda, gretii kii Yakuba Artk sana Yakup deil, ancak srail denilecek; nk Allah ile ve insanlarla urap stn geldin demitir (Tevrat/Tekvin 32/22-32). Yahudi kutsal kitabnn Hoea blmne gre (12/5) ise Yakubun gretii kii Tanrnn meleidir.

130

Tevratn bu yorumunun halk etimolojisi olduunu belirten dilcilere gre en kuvvetli ihtimal, kelimenin gl olmak kknden geldii ve Tanr gldr anlam tad eklindedir. srail kelimesi, Sinada yaplan szlemeden (Tevrat/k 19/3 vd.) itibaren Yahudi tanrs Yahvenin, kendi kavmi olarak setii ve Yahveyi kendilerine tanr olarak seen oniki kabileyi ifade etmekte, srail denilince bu karlkl seim fikri ve yaplan dini anlama anlalmaktadr. Yahudiler, Hz. Yakuptan Hz. Sleymann vefatna kadar srail ve srail oullar olarak anlmtr. Hz. Sleymandan sonra devlet ikiye blnm, on kabilenin oluturduu kuzeydeki kralla srail, iki kabilenin oluturduu gneydeki kralla ise Yahuda ad verilmitir. srail krall M.. 722de Asurlular tarafndan yklm, Babil srgn sonrasnda Yahudi ismi n plana km ve srailoullar, Yahudi olarak anlmaya balamtr ancak srail ismi de kullanlmaya devam etmitir. Bugn Yahudiler, Yahudi isminin yannda srail ismini de kullanmaktadrlar. Yahudi geleneine gre srail, bir halka verilen isimdir. Bu halkn yaad topraklara srail Topra (Eretz Yisrael), kurduu devlete de srail Devleti denir. 1948de Filistinde kurulan devletin vatandalarna, etnik kkenine baklmakszn sraeli (srailli) denilmektedir. Gnmzde srail ad, Hz. brahim, shak ve Yakup yoluyla gelen ve ayn Tanrya imanda birlemi btn kavim iin kullanlmaktadr. Hem Yakubun ismi olmas sebebiyle etnik vurguya hem de kendisine yklenen anlam itibariyle manevi vurguya sahip olan srail (Yisrael) ve srail oullar (Bene Yisrael) kelimeleri Tanahn yannda Talmudda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Yahudi teolojisinin asli unsurlarndan olan srail kavram, hem Tanrnn seip ahitletii kutsal topluluk manasnda srailoullar kavmini hem de Tanr tarafndan ahit kapsamnda srail oullarna verilen ve kutsal topraklar olarak adlandrlan Filistin blgesini ifade etmektedir. Kutsal topluluk ve kutsal topraklar ifadeleri, Yahudi anlayna gre gerek kavim gerekse corafi blge olarak srailin sahip olduu merkezi konumu dile getirmektedir. srail kavminin kutsallk vasfn kazanmas Tanrnn kendilerini seip ahitlemesiyle balantl olarak ortaya konmutur: Siz Tanrnz Rab iin kutsal bir kavimsiniz. Tanrnz Rab, kendi has kavmi olmanz iin yeryzndeki btn milletler arasndan sizi seti (Tevrat/Tesniye 7/6). srail Tanrs, tm kainatn yaratcs olmakla birlikte, sraile ahit bayla baldr ve bu ba, baba-oul, anne-ocuk gibi metaforlarla ifade edilmektedir. srailin seilmi kutsal kavim olmas Tanryla yaplan ahit sonucudur ve Tanryla iki ahit yaplmtr. Biri brahim ile yaplan, shak ve Yakup ile yenilenen ahittir ki bu ahite gre Tanr, brahim ve neslini kutsamaktadr. kinci ahit Musa vastasyla yaplan ahittir ki bunda Tanrnn ve srail oullarnn uymalar gereken hususlar belirtilmitir. Buna gre srail oullar yalnzca srail Tanrsn sevip Ona itaat etmek ve Tevrat emirlerine uymakla ykml klnrken; itaat durumunda srailin tm milletlerden stn tutulmas; bolluk, bereket ve zaferin onlara tahsis edilmesi; itaatsizlik durumunda ise kutsal topraklar kaybetmeleri ve dier milletlerin elinde eza ekmeye mahkum braklmalar sz konusu olmaktadr. Bir taraftan srailoullarnn atas olan Yakubun Tanr veya Onun melei ile gremesi dolaysyla gc ve dayankll, dier taraftan Tanrnn seilmi kavmi olduklar inanc srailoullarnn rki stnlk iddiasnda bulunmalarna yol am, kendilerini imtiyazl grerek dier insanlar hakir grmlerdir.

131

srail terimi Kuranda iki yerde Hz. Yakubun ad veya lakab olarak (Ali mran 3/93; Meryem 19/58) ve krkbir yerde de Beni srail (srailoullar) eklinde gemektedir. srail kelimesi mslman bilginlere gre Allahn kulu, setii, gece yryen anlamlarna gelmekte, Hz. Yakubun ocuklarna da srail oullar (Beni srail) ad verilmektedir. Yehud kelimesi sadece Medeni surelerde getii halde srailoullar (Beni srail) adlandrmas Mekke dnemi surelerinde ve daha ok slm ncesi dnemde vuku bulan olaylarn sz konusu edildii ayetlerde gemektedir. slmi kaynaklarda Beni srail, Yakubun soyundan gelen ve rken Yahudi olanlar, Yehd ise hem bunlar hem de baka rklardan olup bu dine girenleri ifade etmektedir. Kuran srailoullarndan bahsederken onlarn gemiteki durumlarn ve kendilerine verilen nimetleri hatrlatmaktadr. Finavunun zulmnden ve denizde boulmaktan kurtulmalar, ldeki yiyecekler, kayadan su fkrmas bu nimetlerden bazlardr (Bakara 2/40, 47, 122; Araf 7/105, 134; Yunus 10/93; Taha 20/47, 80). Dier taraftan Allaha kulluk etme, ana-babaya, yakn akrabaya, yetimlere, yoksullara iyilik yapma, peygamberlere inanp onlar destekleme gibi konularda sz alnm, karlnda gnahlarnn balanaca, cennet gibi bir lkeye kavuturulacaklar vaad edilmiti (Bakara 2/83; Maide 5/12, 70). Ancak Tevrata gre onlar Musa ve Haruna kar gelmiler (Saylar 16/2-3), Rabbin gznde kt olan yapm, Yahveyi brakp Baal ve Molok gibi ilahlara, bu arada altn buzaya tapm (k 32/1-6; I. Samuel 7/3-4), Allaha verdikleri sz tutmam, ahidlerini bozmu, peygamberleri ldrmlerdir (I. Krallar 19/14). Benzer ithamlar Kuranda da yer almaktadr (Bakara 2/83; Maide 5/70, 110; sra 17/4; Taha 20/94). Yahudi Terimi Yahudi kelimesinin asl branice Yehudidir (oulu Yehudm) ve bu kelime Grekeye Ioudaios, Latinceye Iudaeus olarak gemitir. Kelime balangta bir ahs addr. Hz. Yakubun drdnc olunun ad olan Yehudah (Yeuda), Tanrya teekkr anlamndadr. Bu kelime daha sonra Yehudahn lideri olduu kabilenin, bu kabilenin yerletii blgenin (Kuds merkez olmak zere Gney Filistin), bu blgede kurulan kralln (Yahuda Krall) ve bu krallk bnyesinde yaayan Yahuda ve Bnyamin kabileleri ile Levililerin ve nihayet, Babil Esareti (M.. 587-535) sonrasnda, Yahudann soyundan gelsin veya gelmesin, btn srail oullarnn ad olmutur. Bir Kitab- Mukaddes tabiri olarak Yehudi kelimesi Gneydeki Yahuda Devleti yelerini (Nehemya ; Yeremya 32/12; 40/119 veya dier miletlerin aksine, esaret sonras srail halkn (Ester 9/15-19; Daniel 3/8; Zekarya 8/23) veya Babil Esareti sonrasnda Kudste Yahve ibadetine tabi olanlar (Ester3/4-6; Daniel 3/8) ifade etmektedir. Kuranda bu kelime Yehd eklinde tekil veya Yehd eklinde oul veyahut Hd eklinde gemekte, Hd ve hdn eklinde ekimli ekilleri de yer almaktadr. Kelimenin Arapa olmadn syleyenlerin yannda, Hakka dnmek, tevbe etmek anlamnda Arapa hvd kknden geldiini ileri srenler de vardr. Kuranda, Medinede nazil olan surelerde hvd kknden treyen kelimeler ve Yehud kelimesi gemekte, Yahudilerin, slma cephe allar ve gemite yaptklar ktlkler hatrlatlmaktadr.

132

Kuranda Yahudilerden Beni srail ve Yehud, Hd gibi terimlerle bahsedilmekte, Mekke dneminde onlara gemite verilen nimetlerden, onlarn alemlere stn klndndan sz edilmekte fakat Medine dneminde nazil olan ayetlerde ise onlarn bozguncu olduklar, peygamberlerini ldrdkleri, inananlara dmanlk ettikleri, szlerinde durmadklar, Allah brakp putlara taptklar ve dier zellikleri nakledilmektedir. Kurann, Yahudilerle ilgili dile getirdii olumsuzluklarn hibiri iftira deil, tarihi gereklerdir. Yahudi kutsal kitabnda da onlarn ok saydaki ktlkleri ve kt huylar, bizzat Tanr tarafndan belirtilmektedir.

Yahudi kelimesi hem bir milleti hem de o milletin inan, kltr ve geleneini ifade etmektedir. Batda say armha gerdirmekle itham edilmeleri ve milletler arasnda ayr gruplar olarak yaamalar sebebiyle kapal ve karanlk cemaatlerle ilikilendirilmi, tehdit olarak alglanm dolaysyla da Yahudi kelimesi kk drc ve hakaret anlam kazanmtr. Bu sebeple de Yahudiler, Hristiyan lkelerde sraeli ismini, Mslman lkelerde de Yahudi ismi aalayc ve kt bir anlamda kullanld iin Musevi ismini kullanmay tercih etmilerdir. Yahudi Kimdir? Gnmzde yaygn olarak kullanlan Yahudi kelimesi, eitli Yahudi gruplar tarafndan Yahudi kimliinin farkl unsurlarn oluturan dini, kltrel ve etnik ynyle tanmlanmaktadr. Aslnda tm bu dini, kltrel ve etnik unsurlar, sralamas deise bile, hemen tm Yahudi tanmlamalarnda mevcuttur. Yahudi dini hukukuna gre Yahudi isimlendirmesi, Yahudi anneden doan veya usulne uygun olarak Yahudilie kabul edilen kiiyi ifade etmektedir. Geleneksel Yahudi hukukuna gre bir kiinin yahudi kabul edilmesi ncelikle Yahudi bir anneden domu olma artna baldr. Yahudi olunmaz, Yahudi doulur sz de bu temel kural yanstmaktadr. Dolaysyla baba Yahudi olsa bile, anne Yahudi deilse ocuk Yahudi saylmamaktadr. Ancak Yahudi dini hukukunun bu temel prensibinin yannda, Yahudi dinine girmek isteyenlere de msaade edilmi, kap ak tutulmutur. Yahudi domad halde Yahudi olmak isteyenlerin belli baz safhalardan gemesi gerekmektedir. Bunun iin de nce bir hazrlk ve eitim safhas sz konusudur. Bu dnemde adayn Yahudi olma niyetinin samimi olup olmad deerlendirilmekte ve Yahudi dininin temel zellikleri retilmektedir. Yahudilie geiin temel prosedr erkek iin snnet olma, ayrca erkek ve kadn iin mikve ad verilen bir havuzda tmyle suya dalma (tevilah) ve Yahudi eriatnn emirlerini kabul etmedir. Dine giriteki uygulamalarn bir ksm Reformist ve Muhafazakar Yahudilerce kabul edilmemektedir. Reformist Yahudilie gre Yahudi baba ve Yahudi olmayan anneden olan ocuk Yahudidir. Reformist Yahudilerin bu karar, Ortodoks ve Muhafazakar Yahudilerce tepkiyle karlanmtr. Laiklere gre bu konu dini olmaktan ziyade milli bir hviyet arz etmektedir. Bunlara gre kendini Yahudi halkndan sayan herkes Yahudidir. Sartre gibi bazlar dnrlere gre de Yahudi olmayanlar tarafndan Yahudi saylan herkes Yahudidir. Kimin Yahudi olup olmad konusu srailde siyasi ve pratik hayat asndan nemli bir husustur. srailde 1950de karlan Dn Yasas her Yahudiye, sraile g etme ve srail vatandalna alnma imkan veriyordu. Kanun orijinal ekliyle, kiinin Yahudi olup olmadn bilme ynn-

133

den bir iaret tamyor, Yahudi olduunu syleyen herkesi Yahudi olarak kaydediyordu. Yahudi dini hukuku asndan konuya yaklaanlarn basks zerine, dnemin srail Babakan David Ben Gurion, dnyadaki nemli elli Yahudi dnre bir soru ynelterek, kendilerine gre Yahudi oluun kriterini sordu ve ounluk, temel kriter olarak Yahudi dini hukukunu (Halahah) gsterdi. Daha sonraki gelimeler sonucu Yahudi oluun temel kriteri olarak bir Yahudi anneden doma veya Yahudi dinine girme ekli geerli kabul edildi. Dini ve etnik unsurlarn Yahudi tarihi boyunca i ie gemesine paralel olarak Yahudi kimlii temelde hem etnik hem de dini unsuru ayn anda barndrrken ve geleneksel biimiyle doum veya ihtidaya dayal dini aidiyeti esas alrken; gnmzde Yahudi kelimesi dini balln yan sra hatta daha fazla, sz konusu dinilii aacak ve bazan da dlayacak ekilde etnik veya sosyo-kltrel kimlik biiminde tanmlanmaktadr. Yahudilik Nedir? Yahudilik, Yahudilerin mensup olduu dini gelenek veya Tanrnn Yahudiler iin takdir ettii din eklinde de tanmlanmaktadr. Yahudilik, Hz. brahimi referans olarak kabul eden monoteist din ailesinin halkasndan biri ve en eskisidir. Asl ve temeli ilahi vahye dayanan bu dinin ortak ve benzer noktalar vardr. Yahudilik, Hristiyanlk ile kutsal kitap, seilmilik ve kurtulu kavramlarn paylamaktadr. nk Yahudi Kutsal kitab, Hristiyanlarca da kutsal kabul edilmektedir. te yandan Yahudi tarihi, Hristiyanln arkaplandr ve her iki dine gre de srail oullar, Tanrnn insanlk iin hazrlad ve say gndererek tamamlayaca kurtulu plannda seilmi bir kavim olarak rol almaktadr. Ancak Yahudilik, Hz. say Tanrnn olu veya peygamber olarak, ncili de kutsal kitap olarak kabul etmemektedir. Dier taraftan bir ve tek tanr inanc ile dini hukuk ve pratie ynelik vurgu ynnden de Yahudilik, slm dinine yakn bir konumdadr. nk her iki din de Tanrnn birlii zerinde srarla durur ve her iki din de kitaba, dolaysyla dini hukuka dayaldr. Ne var ki slm, Hz. Musay byk bir peygamber, Tevrat da ilahi vahye dayanan kutsal bir kitap olarak kabul ederken Yahudilik, slm hak din, Hz. Muhammedi peygamber ve Kuran da ilahi kitap olarak kabul etmemektedir. Yahudilik, hem dini hem de milli boyutu olan bir kavramdr. Yahudilik, kiinin hayatnn btnn kuatan bir hayat tarz, bir kltrdr. Yahudilik, monolitik bir sistem olmaktan ziyade, Yahudilerin eitli dnemlerde farkl kltrlerle yaadklar tecrbe ve karlkl etkileimler neticesinde biimlenen, gelien ve deien bir dinamizme sahiptir. Yahudilik olgusu tarih boyunca ortaya kan tm etnik, corafi ve sair ayrmalarn stnde, ahit yoluyla birbirine balanm tek bir topluluk ve tek bir kavim olma tecrbesini ve idealini tamaktadr. Dier bir ifadeyle Yahudilikte bir dini ya da sistemi benimsemenin tesinde, bir topluluun paras olma bilinci yani inantan ziyade aidiyet esas olmaktadr. Yahudiliin en belirgin zellii, politeist bir ortamda tek Tanr inancn (monoteizm) yerletirmesidir. Gerek Tevrattaki On Emirde gerek Tanahn dier blmlerinde ve peygamberlerin mesajlarnda zerinde srarla durulan temel konu Tanrnn birlii ve baka ilahlara kulluun yasaklanmasdr.

134

Yahudiliin dier bir zellii de Tanr-insan ilikisine, zelde de Tanrsrail ilikisine yapt zel vurgudur. Tanrnn sraili kendi has kavmi olarak semesi eklinde ortaya konan ve beraberinde Yahudi-Yahudi olmayan ayrmn getiren seilmilik doktrini ile buna bal olan ahit, kutsal toprak ve kurtulu kavramlar Yahudiliin merkezinde yer alan unsurlardr. Yahudilie gre Tanr, srail oullarn semi, Musa vastasyla verdii Tevrat yoluyla da onlarla bir ahit (szleme) yapm, bu szlemeye uyduklar takdirde onlar kendi has kavmi yapacan bildirmi, onlara vadedilmi topraklar, artlara uyduklar takdirde ebedi mlk olarak vermi ve onlarn kurtulua ereceklerini vadetmitir. Geleneksel Yahudiliin merkezinde yer alan TanrTevrat-srail lemesi, tm eitliliine ramen modern Yahudi oluumlarnn da temelinde bulunmaktadr. Nitekim Yahudilik, Tanrnn Tevrat sraile vermesi ya da srailin Tevrat Tanrdan alp kabul etmesiyle balayan ve merkezinde bu hadisenin ve ilgili inancn yer ald bir oluumu ifade etmektedir. Yahudilikte dogmalar koleksiyonu yoktur. nanca ynelik pek ok konu, sonraki dnemlerde dogmalatrlmtr. Yahudilik inanca ynelik esaslar ve teolojik tartmalardan ok, Tevrat ve dier dini literatrde ifadesini bulan dini kurallara (eriat) nem vermektedir. Yahudilik, her eyden nce bir eylem ve gelenek dinidir. Yahudi kimliini belirleyen temel kstas ne dndnden ve neye inandndan ziyade, ne olduun ve ne yaptn sorusu olmutur. Yahudilik, Yahudi bir anneden domay esas alan milli bir din hviyetinde olmakla birlikte gerek tarih boyunca gerekse gnmzde Yahudi olmayanlar da Yahudilie kabul etmektedir. Yahudilik, dini kurallarnn btn insanla uygulanabilirlii lsnde evrensel bir din olarak tanmlanabilmekle birlikte bu dinde Yahudi ve Yahudi olmayan ayrm vardr ve geleneksel Yahudilie gre Yahudiler Tevratta yer alan 613 emri, Yahudi olmayanlar ise Nuhun yedi kanununu uygulamakla ykmldr.
Yahudilikle ilgili temel kavramlara dair ayrntl bilgi iin Yusuf Besalelin Yahudilik Ansiklopedisi ( I-III cilt, stanbul 2002) adl kitabna baknz.

TARHSEL GELM
Yahudiler kendilerinin byk ata brahimden geldiklerine inanmaktadrlar. srail oullarnn ve srail dininin kkeni Yahudi geleneinde ilk brani atas, ilk monoteist ve ayn zamanda ilk Yahudi kabul edilen brahime dayandrlmaktadr. Tevrattaki anlatma gre gebe bir Arami olan brahim, Mezopotamyada Kaldelilerin Ur kentinde domu, daha sonra babas Terah ve ailesiyle birlikte Harrana gitmi, orada bir mddet kaldktan sonra, Tanrnn emri dorultusunda, ailesini ve yeeni Lutu da alarak Kenan (Filistin) topraklarna g etmitir. Kenan topraklarnda ktlk bagstermesi zerine Msra gitmi, Msr firavunu kendisine yeterli miktarda yiyecek ile cariye olarak da Saraya, Haceri vermitir. mrnn byk bir ksmn ocuk sahibi olamadan geiren brahim, neslinin bol ve bereketli klnmasna ynelik ilahi vaadin bir tecellisi olarak ge bir yata nce cariye Hacerden doma smailin (Yimael), ardndan kars Sareden doma shakn (Yitshak) babas olmutur. Sara tarafndan kskanlk sebebiyle istenmeyen Hacer, olu smail ile birlikte evden uzaklatrlm ve onlar Paran lnde yaamlar, smail Msrl bir kadnla evlenmi ve on iki olu olmutur. shak ise babas tarafndan kurban edilmek istenmi fakat bu snav baaran brahime, olu yerine bir kurban verilmitir.

135

slmi kaynaklara ve gelenee gre Urfada doan Hz. brahim, bata putperest babas Azer olmak zere putperest kavmiyle mcadele etmi, taptklar nesnelerin ilah olamayacan belirtmi, hatta putlar krm ve bu sebeple de atee atlm, ilahi yardm ile atete yanmaktan kurtulan brahim, kavmini terkederek g etmi, ilerlemi yanda evlat sahibi olmak iin dua etmi ve nce Hacerden smail, daha sonra da Saradan shak domutur. slmi kaynaklara gre Hz. brahim, olu smaili annesiyle birlikte Mekkenin bulunduu yere getirmi, smail belli bir yaa gelince onu kurban etmek istemi fakat yerine bir kurban verilmi, bylece smail, kurban edilmekten kurtulmu, baba brahim de bu byk snavdan baaryla kmtr. Yahudi inancna ve Tevratta belirtildiine gre shak, kurban edilmek istenmitir fakat Hz. brahimn, olu smaili kurban etmek istemesi daha dorudur nk brani geleneine ve Tevrata gre her eyin ilki Tanrnn hakkdr. Kendisi dier ei Sara ile birlikte Filistinde yaayan Hz. brahim, daha sonra Mekkenin bulunduu blgeye giderek, orada yaayan olu smail ile birlikte sadece temelleri bulunan Kabeyi ina etmi ve insanlar, Allahn evi kabul edilen Kabeyi ziyarete yani hacca davet etmitir. Yahudilerin iddialarnn aksine Kuran brahimin,Yahudi veya Hristiyan olmadn, nk Tevrat ve ncilin ondan sonra nazil olduunu belirtmektedir (Al-i mran 3/65, 68). Tevratn bildirdiine gre Hz. brahim, 175 yanda vefat etmi ve bugn Halilurrahman (Hebron) denilen yerde defnedilmitir. Kutsal kitapta anlatlan olaylarla ilgili kronolojik bilgiler olduka tartmaldr ancak brahimin M. . XXII-XIX. yzyllar arasnda, muhtemelen 2000li yllarda yaad tahmin edilmektedir. Yahudi inancna gre Ademden on nesil sonra gelen Nuhun olundan Samn soyundan brahimin, brahimin oullarndan shakn, shakn oullarndan Yakubun ve nihayet tm Yakup soyunun Tanr tarafndan seilmilii sz konusudur. Bu dorultuda brahim, shak ve Yakuptan oluan byk brani atasnn ve bata Yusuf olmak zere Yakubun oniki olunun hikayeleri ve Msra yerleme sreleri Tevratn Tekvin blmnde detayl biimde anlatlmaktadr. Tevrata gre smail, cariye Hacerin olu olduu iin dlanmtr ve brahimin soyu shak ile devam etmitir. Buna gre brahimden sonra ilahi vade layk olan olu shak da Filistin blgesinde yaam, onun da iki olu olmu fakat kutlu soy, olu Yakup ile devam etmi, o da babas gibi yine ayn topraklarda yaamtr. Yakubun oniki olundan Yusufa kardelerinin komplo kurmas ve Yusufun Msra intikali, orada nemli bir mevkide grev yapmas Tevratta ve mstakil bir sure olarak Kuranda yer almaktadr. Yusuf, babas Yakup ile dier kardelerini de Msra getirmi ve bylece srail oullarnn drt asr srecek olan Msr hayat balamtr. srail oullarnn Yusuf vastasyla Msra gelileri, Msrdaki Hiksos saltanat (1720-1550) dneminde olmutur ve srail oullar Msrda 430 sene (Tevrat/k 12/40-41) kalmlardr.

HZ. MUSA
Hz. Musa, Tanr tarafndan peygamber olarak seilen, srailoullarn Firavunun zulmnden kurtarmakla grevlendirilen, daha sonra da kendisine

136

Tevrat verilen bir peygamberdir ve Yahudilere gre peygamberlerin en bydr. Dnyaya Gelii Hz. Musa, Hz. Yakubun on iki olundan Levinin soyundan gelmektedir. Babasnn ad Amram, annesinin ad Yokebeddir. Hz. Musann dnyaya geldii dnemde Msra, artk kendileri de gebe olan Hiksoslar deil, Msrn yerli slaleleri hakimdi ve onlar, srail oullarna ar bask uyguluyorlard. srailoullarnn nfusunun ar lde artmasndan endie eden ynetim, srail oullarndan doacak her erkek ocuun ldrlmesini de emretmiti. te byle bir dnemde Musa dnyaya gelmi, annesi onu bir mddet gizlemi fakat daha fazla gizleyemeyeceini anladnda bir sepet iinde nehre brakm, Tevrata gre Firavunun kz tarafndan saraya alnm, Firavun tarafndan evlat edinilmitir. Tahtn varisi olarak hazrlanan Musa devlet ynetimi, askeriye ve diplomaside gelecein devlet adam olarak yetitirilmitir. Peygamberlii Tevrata gre mrnn krk yln Msrda geiren Musa, istemeden bir Msrlnn lmne sebep olunca Msrdan kaarak Medyene gitmi, Tevrata gre krk, Kurana gre ise on yl orada kalm, uayp peygambere damat olmu, daha sonra Msra dnerken Sina danda ilahi vahye mazhar olarak peygamber seilmi ve Firavuna giderek srail oullarn Msrdan kartmakla grevlendirilmitir. Hz. Musa, Medyen dnnde lde geceleyin dada bir ate grm, atee yaklatnda kendisine seslenilerek peygamber seildii ve Firavuna giderek srailoullarn zulmden kurtarmas istenmi ve kendisine, asa ve beyaz el mucizeleri verilmitir. srailoullarn Msrdan kar Kardei Harun ile birlikte, Firavuna giden Musa, srailoullarn salvermesini istemi fakat Firavun kabul etmemitir. Bunun zerine Firavun ve Msr halkna eitli musibetler gelmitir. Sis, at sinei, tatarck, sularn kana dnmesi, kurbaa yamas gibi musibetler gelmi, her musibet gelite srailoullarn salvereceini vadetmi fakat musibet kalknca vazgemitir. Nihayet son bir musibet daha gelmi ve Firavun, srail oullarnn gitmesine izin vermi, fakat daha sonra piman olarak pelerine dmtr. Musa nderliindeki srail oullar, ilahi bir mucize sonucu denizi amlar, onlar takip eden firavun ve ordusu ise boulmutur. Msrdan kn tarihi tam olarak bilinmemekte, M..XIII. yzylda olduu tahmin edilmektedir. Vadedilmi Topraklar Yahudi inancna gre yeryznn merkezinde bulunduu kabul edilen srail topraklar, Tanrnn kutsallnn ve hkmnn dorudan tecelli ettii blgedir ve bu blgenin merkezinde Kuds, onun merkezinde de Siyon da ve Mabet blgesi bulunmaktadr. Bir yoruma gre fiziki Kuds, semavi Kudsn yeryzndeki karl ve izdm olarak grlmektedir.

137

ldeki Hayat Sina yarmadasna geen srail oullar, yarmadann gneyindeki Sina dana gitmiler ve orada Hz. Musa, ilahi ar zerine, ilahi emirleri almak zere Sina dana km, On emri alarak geri dndnde kavminin, altn bir buza yaparak ona taptklarn grnce onlar cezalandrm, daha sonra vadedilen topraklara gitmek zere, Akabe krfezine paralel olarak kuzeye doru kmlar ve l Denize kadar gitmilerdir. Burada Hz. Musa srail oullarna Allahn kendilerine vaat ettii topraklara girmelerini emretmi fakat onlar kar kmlar, bunun zerine bu topraklara girmek onlara yasaklanm ve lde yaamaya mahkum edilmilerdir.
srailoullar, Allahn kendilerine gnderdii birok peygambere kar km, kendilerini eitli skntlardan kurtarmasna ramen yine de tanrya ba kaldrm, isyan etmi, baka ilahlarn peine gitmilerdir. Msrdan klarnda deniz kenarna gelmiler, Firavunun ordusu da pelerinden onlar takip etmiti. nlerinde dman gibi deniz, arkalarnda deniz gibi dman varken, deniz yarlm ve her iki dmandan da kurtulmulard. Ama kar sahile getiklerinde, putperest bir kavimle karlanca hemen Hz.Musadan, onlarn putu gibi bir put yapmasn istemilerdi. Hz. Musa, ilahi vahyi almak zere Sinaya ktnda da, biraz gecikti diye hemen zinet eyalarn eriterek altn bir buza yapp ona tapmlard. lde Hz. Musaya ok ektirdiler, Tanrnn emrini dinlemeyip isyan ettiler, peygambere itiraz ettiler. Tanah, bir bakma srailoullarnn, Tanrlarna isyanlarnn ykleriyle doludur.

srail oullar, Msrdan ktktan sonra sk sk isyan ederek Musaya zorluk karmlar, bu isyanlarn l hayatnda da srdrmlerdir. l hayatnda istedikleri her ey kendilerine verildii, her gn kudret helvas ve bldrcn etiyle beslendikleri, istedikleri dier eyler de kendilerine verildii halde yine de isyandan vaz gememilerdir. Tanr isyanlar sebebiyle birok kez onlar cezalandrm, Tanrnn emrini inemeleri sebebiyle Sina lnde Hz. Musa nderliinde krk yl kalmaya mahkum edilmilerdir. Nihayet Hz. Musa, vaat edilmi topraklara giremeden Moab diyarnda vefat etmi ve oraya defnedilmitir. Msrdan kan ilk nesil de lde lm, bu nesilden sadece iki kii, Yefunne olu Kaleb ile Nun olu Yeu, ayrca klelii hi tatmam ve zgrle domu yeni nesil, Musa sonrasnda Yeu liderliinde vaat edilmi topraklara girmeye balamtr. Hz. Musa hem Tevratta hem de Kuranda kendisine geni yer verilen nemli ve byk bir peygamberdir. Tevratn k, Levililer, Saylar ve Tesniye blmleri Musann hayatn anlatmaktadr. Musa, Yahudi inancna gre en byk peygamberdir. Medyen dn Sina danda ilahi vahyi alarak peygamber olarak seilen ve srail oullarn Firavunun zulmnden kurtarp vaat edilen topraklara gtrmekle grevlendirilen Hz. Musa, grevinin birinci etabn, Allahn yardmyla baaryla tamamladktan sonra Sina danda ilahi vahyi alm ve On Emirle birlikte dier vahiyleri bir kitap halinde toplayarak Ahit Sandna koymu, kavmin ileri gelenlerine teslim etmitir. Yahudiler Hz. Musann hayatn krk yl Msrda, krk yl Medyende ve krk yl lde olmak zere devreye ayrmaktadr. Hz. Musa, Kurann otuz drt suresinde 136 defa zikredilmektedir. O, Kuranda ve Hadislerde zikredilen peygamberler arasnda kendisinden en ok sz edilen peygamberdir. Kuranda Hz. Musaya dair verilen bilgiler Tevratla paralellik arz etmektedir. Kuranda onun dnyaya gelii, saraya intikali, Medyene gidii, peygamber olarak seilii, srailoullarn kurtarmak iin Firavuna gnderilii, Firavunla mcadelesi ve srailoullarn

138

Msrdan kar, Sinada ilahi emirleri al, ldeki olaylar ve srailoullarna rehberlik edii anlatlmaktadr. Hz. Musann peygamberlii dneminde, ona Tevratn verilmesiyle, srailoullarnn dini byk lde teekkl etmi, inan, ibadet, ahlak ve dini hukukla ilgili kurallar belirlenmitir.
Hz. Musa ile ilgili ayrntl bilgi iin, . Faruk Harmann, DA slm Ansiklopedisinde yer alan Musa maddesini, ayrca Ali Saynn yazd Hz. Musa: Firavun, Haman ve Karun Karsnda adl kitabn okuyunuz.

srail oullarnn Yeu peygamber nderliinde Kenan blgesine yerlemelerinden (M..1250 veya 1200) kinci Mabedin ina edilmesine kadar (M..515) geen yedi asrlk dnem ise Yahudi kutsal kitabnn Yeu ile balayp Malaki ile sona eren blmnde konu edilmektedir. Bu dnemin ilk aamasnda, Yeu nderliinde byk bir ksm fethedilen Kenan topraklar, srail oullarnn oniki kabilesi arasnda paylatrlmtr. Oniki kabile Ruven, imeon, Yehuda, Yisakar, Zevulun, Dan, Naftali, Gad, Aer, Efraim, Menase ve Bnyamin kabilelerinden olumaktadr. Din adam snf olarak ayrlan Levi soyu topraktan pay alamad iin buna karlk Yusufun iki olu Efraim ve Menase iki ayr kol saylmak suretiyle say on ikiye tamamlanmaktadr. Yeu, kutsal topraklara g yolunda srailoullarna hem liderlik hem de peygamberlik yapm, ona da Tanr tarafndan yeni hkmler gnderilmitir. Yeu, Kuranda ismen anlmamakta fakat kendisinden, Musann yannda bulunan gen diye bahsedilmekte, ayrca Musann, Hzrla bulumaya onunla gittii belirtilmektedir. Yeudan sonra Hakimler denilen karizmatik liderlerin nderliinde srail kabileleri yerleik dzene gemilerdir (M..XII. yzyln ilk yars-XI. yzyln ilk yars). Bu dnemde srail oullar, Yehuda ve Bnyamin kabileleri gneyde, dier on kabile kuzeyde kalacak ekilde yerlemitir. Hakimler dnemi Yeunun lmyle balam, Samuele kadar devam etmitir. Hakimler denilen liderlerin temel grevi, savalarda srailoullarnn askeri ynden sevk ve idaresini salamakt. Hakimler arasnda yer alan Deborah, Yahudilikteki kadn peygamberlerdendir. Hakim diye nitelenen yneticilerin says on ikidir ve bunlardan sonra Eli ve Samuel de hakimlik grevi yapmlardr fakat Samuel, peygamber olarak bu grevi yrtmtr. Hakimler dnemini Krallk dnemi takip etmitir. srailoullarnn dier milletler gibi kral istemeleri zerine peygamber Samuel, Tanrnn emriyle Bnyamin kabilesinden Saul (Kurandaki adyla Talut) kral olarak seti. srailoullar onu kralla layk grmediler ancak onun kralla layk olduu bildirildi. Bylece Saul srailin ilk kral oldu (M..1030-1010). Saulun krallnda Filistilerle sava yapld, onlarn eline gemi olan Ahit sand geri alnd ve gen Davud, Filistilerin komutan Calutu (Golyat) ldrd. Sauln lmnden sonra, yine Tanrnn emriyle Davud kral oldu (M.. 1010-970). Yahudilere gre Davud, peygamber deil kraldr. Sava ve stratejist zellikleriyle ne kan Kral Davud, bal bulunduu gneydeki Yahuda ile kuzeydeki srail blgelerine ait kabileleri tek bir merkez etrafnda toplamak amacyla stratejik konuma sahip bulunan Kuds fethedip kralln merkezi yapmtr. Kudste krallk saray ina eden kral Davud, Tanr iin de byk bir mabet ina etmek istemi fakat bu iin olu Sleymana nasip olaca Tanr tarafndan bildirilerek, mabet yapmndan vaz geirilmitir.

139

Kral Davud, Yahudi tarihi iin nemli bir isimdir. Onun zamannda srailoullar yerleik hayata geerek tek bir merkez etrafnda toplanm, askeri, siyasi ve idari tekilatlanmasn tamamlayarak bir devlet olmutur. srailoullar Davud ve olu Sleyman zamannda en ihtiaml dnemlerini yaadklar iin sonraki dnemlerde hep Davud soyundan gelecek bir kurtarc kral (Mesih) zlemi ekmilerdir. Davudun lmnden sonra yerine olu Sleyman (ilomo) kral oldu. Tanrnn vaat ettii gibi Sleyman, Kudsteki Moriah tepesine byk mabedi ina etti. Bylece Yahudi tarihinde I. Mabet Dnemi balam oldu. Bu mabede Yahudiler Kutsal Ev anlamnda Bet-ha Mikda, Araplar ise Beytl-Makdis demektedirler ki slm tarihinde ad Mescid-i Aksa olarak bilinmektedir. Mabedin ina edildii ve yeni fetihlerle kralln glendii bu dnem, srail tarihinin altn a olarak kabul edilmektedir. Ancak kral Sleyman dneminde bile devletin hudutlar Frata kadar ulamamtr. Kral Davud ve Kral Sleyman ayn zamanda Tanrnn srailoullar ile olan ahdini onlarn ahsnda sonsuza kadar srecek ekilde yeniledii ve soylarn kutsad iki nemli figrdr.
Davud ve Sleymanla ilgili hem Tanahtaki ilgili blmleri hem de . Faruk Harmann, DA slm Ansiklopedisinde yer alan Davud ve Sleyman maddelerini okuyarak, bu iki ahsiyetle alakal olarak, Tanah ve Kurandaki bilgileri karlatrnz.

Kral Sleymann lmnden (M..930 veya 928) sonra krallk, Kuzey (srail) ve Gney (Yahuda) krallklar eklinde ikiye blnd. Peygamberlerin tm uyarlarna ramen srailoullar, eitli krallar dneminde politeist uygulamalara yneldiler, zellikle srail krall putperestlie yneldi, Tevrat yasakland, putlara kurbanlar takdim edildi. Kuzeydeki srail Krall M..722de Asurlular tarafndan ykld ve sonradan Yahudi geleneinde Kayp on kabile efsanesine dnecek ekilde, gneydeki Yahuda ve Bnyamin kabileleriyle Levililer dndaki srail kabilelerinin varlna son verildi. Samiriler olarak bilinen grubun kkenleri de bu dneme dayandrlmaktadr. Yahudi Kutsal kitabnn II. Krallar blmnde yer alan bilgiye gre Tanr, yoldan kan srail halkn cezalandrmak iin onlar Asurlularn eline vermi; Asur kral II. Sargon, srail Kralln ele geirdikten sonra blge halkn Asura srm ve onlarn yerine buraya farkl blgelerden getirilen yabanc gruplar yerletirmitir. Balangta kendi politeist uygulamalarn devam ettiren bu kark topluluk, daha sonra Tanrnn zerlerine vahi hayvanlar salarak kendilerini cezalandrmas karsnda srail dinine gemi ve fakat kendi eski inanlarn da gizlice srdrmlerdir. Bu sebeple Yahudi geleneinde kuzeydeki Samiriye (omron) blgesiyle ilikilendirilmek suretiyle omronim eklinde isimlendirilen, Talmudda ise Kuta blgesinden gelenler manasnda Kutim veya heretik manasnda minim olarak adlandrlan Samiriler, korkudan din deitiren ve bozuk inanca sahip bir grup saylarak Yahudi dininden ve toplumundan dlanmlardr. Bu Yahudi anlatmna karlk Samiriler kendilerinin Yusufun iki olu olan Efraim ve Menase ile din adam snfn oluturan Levi soyundan geldiklerini ve Kuzey Krall ykldktan sonra da ounluk itibariyle Filistin topraklarnda yaamaya devam ettiklerini iddia etmektedirler. Samiri tarihilere gre Samiriler ile dier srail kabileleri arasndaki ayrlk, toplanma adrnn ve ibadet merkezinin Kudsn kuzeyindeki Gerizim

140

dandan iloya aktarlmas ve ilerinden bir grubun bu yeni ibadet yerini benimseyerek yanl yola sapmasyla balamtr. Kutsal mekan olarak Yeu zamannda belirlenen Gerizim dana ballklarn devam ettirmek suretiyle doru yolda kalan ve kendi Tevrat nshalarna sahip olan bu grup, kendilerini asl srail dininin koruyucular manasnda amerim (omerim) olarak isimlendirmilerdir.
Nuh Arslantan slm Dnyasnda Samiriler adl kitabn ve Yaar Kutluayn slm ve Yahudi Mezhepleri adl kitabndaki omronim blmn okuyarak bu mezhebin zelliklerini tesbit ediniz.

Kuzeydeki srail Krallnn yklmasndan bir buuk asr sonra, gneydeki Yahuda Krall da, tm dini reform denemelerine ramen, ayn akbete uram ve Buhtunnasr (Nebukadnetsar) ynetimindeki Babilliler tarafndan M..587de yklmtr. Buhtunnasr, Yahuda Kralln ykm, Kuds yaklp yklm, bu esnada Sleyman Mabedi de tahrip olmu, bylece I. Mabet dnemi sona ermitir. srail ve Yahuda krallklarnn Tanryla yaplan ahitten uzaklamalar ve yabanc tanrlara ibadet etmeleri, srgn peygamberleri tarafndan her iki ykmn da arkasndaki sebep olarak gsterilmitir. Buhtunnasr tarafndan Yahuda halknn, ounluu alim ve elit kesimden oluan byk bir ksm esir olarak Babile gtrlm ve bu esaret hayat 70 yl srmtr. Peygamber Yeremya srgnn 70 yl sreceini bildirmi, M. . 605te Nebukadnetsar, Kuds ele geirerek ilk esirleri, yedi yl sonra da pek ok insan Babile esir olarak gtrm, on bir yl sonra ise Kuds ykm, Mabedi yakm ve geri kalanlar da, yoksullar orada brakarak, Babile gtrmtr. Bu srgn Yahudi tarihinin ilk byk srgn ve en nemli hadiselerinden biridir. Art arda yaanan bu ykm ve srgn tecrbesi, ayn zamanda on iki kabileden geri kalan Yehuda, Bnyamin ve Levi soyunun politeizmi brakp monoteist inanca dnmelerinde bir nevi dnm noktas kabul edilmitir.
Kuranda srailoullarnn tarihi ile ilgili eitli olaylara iaret vardr. sra suresinde srailoullarnn iki defa bozgunculuk karacaklar ilkinde, zerlerine gl kullarn gnderildii ve evleri arasnda dolaarak onlar aradklar, ikincisinde ise yine Mescide girecekleri ve ellerine geirdikleri her eyi tahrip edecekleri ifade edilmektedir (sra 17/4-7). Bu ayetlerde Buhtunnasrn M.. 587de Kuds tahribi ile M.S.70te Romallarn Kuds tahribi ve Mabedin ikinci kez yklmasnn ima edildii belirtilmektedir.

M..538de Perslerin Babili yenmesinin ardndan Pers Kral Korein (Cyrus), srgndeki Yahudilerin Filistine dnmelerine izin vermesiyle birlikte kutsal topraklara dn ve yeniden yaplanma sreci balamtr. Srgnden dnen ilk grup tarafndan temelleri atlan Mabedin inas, Pers kral Dariusun desteiyle ve Zerubavelin nderliinde, srgnden dnen ikinci grup tarafndan tamamlanmtr (M..520-515). Daha sonraki dnemde din alimi Ezra ve ynetici Nehemyann yrtt yeniden yaplanma srecinde mevcut Tevratn son eklini almas, Tevrat retisinin ve buna bal dini-sivil yaplanmann hayata geirilmesi salanmtr (M..444-420). Sz konusu yaplanmann banda da ayrlklar olarak nitelendirilen Samirilerin, politeist inanca sahip olduklar gerekesiyle Yahudi dininden ve toplumundan tamamen dlanmalar ve Yehuda halk arasnda yaygnlaan yabanclarla evlilik uygulamasna son verilmesi gelmektedir.

141

Yahudilik tarihinde ve geleneinde nemli bir isim olan Ezra, bir peygamber deildir fakat peygamberden de te bir konuma sahiptir. Yahudi din bilginlerine gre Hz. Musa nce gelmeseydi Tevrat, Ezraya verilecekti. Hikmet sahibi, bilgili bir kimse ve Tevratn usta yazcs olarak tannan Ezra, mabedin yeniden yapmna nclk etmi, Tevratn yeniden yazlmas ve Yahudi hayatndaki yerini almas onun sayesinde olmutur. Ezra, Babilden geldikten sonra, srail topraklarnda yaayan Yahudiler arasnda szl yorumu ile birlikte tamamen unutulan Tevrat yeniden yazmtr. Ezra, Tevrat halkn huzuruna getirip okumu, hkmlerini Yahudilere tek tek aklam ve hayat tarz olarak benimsemelerini istemitir. O Tevrat haftalk okuma paralarna blm ve haftalk Tevrat okuma geleneini oluturmutur. Talmuda gre Ezra, Tevratn yaz karakterini deitirmi, baz harfler zerine noktalar koymutur. Dier taraftan baka baz deiiklikler de yapm, senenin balang ayn deitirmi, Msrdan kn ansn hatrlatan Nisan yerine Babilden kn ansn hatrlatan Tiri ayn, senenin ilk ay olarak kabul etmitir. Ayrca Yahudilerin yabanclarla evlenmesini yasaklam, evlenenlerin derhal boanmalarn istemitir.
Yahudilikteki Ezra ile Kurandaki Uzeyrin ayn kii olup olmadn aratrnz?

Babil Esaretinin sona ermesi ve ikinci Mabedin inasndan, bu mabedin Romallar tarafndan yklmasna kadar (M.S.70) geen dnem ikinci Mabet dnemi olarak adlandrlmaktadr. kinci Mabet dneminde Yahudiler nce Perslerin (M..538-332), sonra Byk skenderin (M..332-323), daha sonra Msr-Helen devletinin yneticisi olan Ptoleme slalesinin (M..320200), daha sonra ise Grek Slevkitlerin hakimiyetine gemitir (M..200142). Bu dnemde Antiochus IV tarafndan Mabede Yunan ilahlarnn heykellerinin konmas ve Yahudilerin bu ilahlara tapmaya zorlanmas zerine (170), 166 ylnda Judah Maccabee isyan balam, 142 ylnda Hamonai hanedan ve bamszlk elde edilmi ve bu bamszlk M.. 63 ylnda general Pompeyin blgeye mdahale edip ynetimi devralmasyla sona ermi ve blgede Roma dnemi (M..63-M.S.637) balamtr. Msr ve Suriye merkezli Grek ynetimi dneminde bata Msr, Ege ve Akdeniz havzas olmak zere yeni fethedilen blgelere ok sayda Yahudinin yerletirilmesiyle birlikte, ana dilleri Greke olup Helenistik retinin etkisinde gelien diyaspora Yahudilii ortaya kmtr. Bu dnemde Msr Yahudi cemaati iin Tevrat, Grekeye evrilmi, bu eviri yetmi kii tarafndan yapld iin Yetmiler evirisi denilmitir (Septuagint- M.. III. yy). II. Mabet dneminin bir dier zellii ise M.. I. Yzyln balarnda mevcudiyetleri kesin olarak bilinen Filistindeki byk Yahudi mezhebinin ya da grubunun tarih sahnesine kmasdr ki bunlar Ferisiler, Sadukiler ve Essenilerdir. Ayrca miladi ilk yzyln ortalarnda ortaya kan ve Zelot ad verilen devrimci fanatikler de bulunmaktadr. Bu gruplardan Ferisilerin, Rabbani Yahudiliin oluumunda nemli tesiri olmutur. M.S. 66 ylnda Yahudiler, Romallara kar ayaklandlar ve 70 ylnda bu ayaklanma ok kanl bir ekilde bastrld. Bu arada Kuds tahrib edildii gibi Mabet de ikinci kez ykld. kinci Mabedin yklmas tpk ilkinde olduu gibi srail tarihinde nemli bir dnm noktas, bir devrin sonudur. Bu olay ayn zamanda ikibin yla yakn srecek uzun bir esaret, kovulma ve diyaspora dneminin balangcdr. Bu tarihten itibaren srailliler bamszlklarn bir daha elde edemediler. Bu dnemde Filistinde yaayan Yahudilerin byk blm ya savata ld ya da srld. slmn geldii dnemde Medinede

142

yaayan byk Yahudi kabilesi olan Benu Kureyza, Benu Kaynuka ve Benu Nadirin, bir rivayete gre, bu olay zerine Medineye geldikleri kabul edilmektedir. Yahudilerin, Romaya kar balattklar ve drt yl sren ayaklanma ve sava sonrasnda, artk mabet de yklnca Yahudiler yeniden rgtlenme yoluna gittiler. Bamsz devletleri olmaynca, Mabet de yklnca btn mesailerini Kutsal kitap zerinde younlatrdlar. Kudsn muhasaras srasnda ehirde bulunan, Romallarn zaferi kesinleince kenti terketmek zorunda kalan Yohanan ben Zakay, Yavne kentinde, Yahudi toplumunun ilerini grecek ve kutsal kitap almalar yapacak bir Sanhedrin kurdu. Daha sonra Yahudi toplumunun bana geen Raban Gamliel dneminde Yahudilerle ilgili kstlayc ve aalayc yasalar iptal edildi. Raban Gamliel dneminde Yavnede nemli kararlar alnd. Bir Yahudinin hangi artlar altnda din kurallar ihlal edebilecei belirlendi. Roma mparatoru Hadrianus snneti yasak edince Yahudiler 132 ylnda, ayn zamanda Mesih olduunu da iddia eden imon Bar Kohba liderliinde ayaklandlar. nceleri zafer kazanlm, Kuds dahil pek ok yer ele geirilmise de sonunda Roma galip geldi, ayaklanmay bastrd (135). M.S. III. yzyl balarnda Yahuda ha-Nasi tarafndan, ifahi Torann Mina ad altnda derlenip yazya geirilmesi ile VII. yzyl balarna kadar sren Talmud literatrnn oluturulmas arasndaki dneme Talmud dnemi denilmektedir ve bu, Filistin Yahudiliinin yan sra Irak merkezli Babil Yahudiliinin ortaya kt dnemdir. Bu dnemde Yahudi dininin merkezine kinci Mabet dnemine damgasn vuran Mabed, kurban ibadeti ve kohen snf yerine Tevrat, sinagog ibadeti ve rabbi olarak isimlendirilen din alimleri yerlemitir. Din alimleri snfnn sahip olduu otoriteden dolay Rabbani (Rabbinik) dnem olarak da adlandrlan bu dnemde kk bir Yahudi mezhebi olarak doan Hristiyanlk da Bizans devletinin resmi dini ve Yahudilie rakip gelenek haline gelmitir. Gerek Filistin gerekse Babil Yahudi cemaatlerine mensup ikinci nesil rabbilerin (amoraim) Mina metinleri zerine yaptklar yorumlarn yazya geirilmesi suretiyle iki ayr Talmud klliyat ortaya kmtr. Filistindeki Yahudi din akademilerinin IV. yzyln sonlarna doru Hristiyan ynetimi tarafndan kapatlmas neticesinde Filistin Talmudu tamamlanamadan derlenmek zorunda kalm, buna karlk varln XI. yzyla kadar srdrmeye devam eden Babil Yahudi din akademileri, VI. yzylda daha kapsaml bir eser olan Babil Talmudunu ortaya karmtr. Pagan Roma, ayaklanmalar sebebiyle Yahudilere karyd ve onlar Kuds bata olmak zere kutsal topraklardan kovmutu. Hristiyanln devlet dini olmasndan sonra Bizansta Yahudilere kar durum sertleti ve Hristiyan olmaya zorlandlar. Bu dnemlerde Yahudiler Kudse sadece Ab aynn dokuzunda girebiliyor ve alama duvarnda dua edebiliyorlard. mparator Justinianus dneminde (527-565) Yahudi aleyhtarl daha da artt. 614te Persler Bizans yenerek Kudse girdi ve bu savata Yahudiler, Perslerin yannda yer ald. Persler bir sre Kuds Yahudilere braktlar (614-617) fakat daha sonra bundan vaz getiler. 629da Kuds tekrar Bizansn eline geti ve kilisenin basksyla Yahudiler, Kudsten atldlar. Yahudilere kar Bizansn uygulad bu zulm, Mslmanlarn Kuds fethine kadar devam etti. 637de Hz. mer Kuds fethetti ve Filistin blgesi Mslman hakimiyetine geti. Bu dnemde Yahudiler serbeste kutsal mekanlara gelmeye baladlar.

143

slmn geliini takiben, Medine dneminden itibaren Yahudilerle ilikiler balam, ilk dnemlerdeki ilikler olumsuz olmasna karlk daha sonra slmn yayld topraklarda Yahudiler, daha nceki dnemlerde bulamadklar zgrlk ve huzur ortamn elde etmiler, Suriye, Msr ve Filistin topraklar ile bugnk Irak blgesinde, dini ve sosyo-kltrel adan organize olabilmilerdir. Ortak vahiy gelenei ve corafi-kltrel yaknln sonucu olarak Yahudi ve Mslman toplumlar karlkl olarak birbirlerini etkilemilerdir. Mslman tesirinin ilk sonularndan biri, Talmud literatr ve rabbilerin otoritesi zerine kurulu Rabbani Yahudilie alternatif olarak Karai Yahudiliin ortaya kmasdr. Karailer olarak isimlendirilen bu grubun szl Tevrat ve Rabbani otoriteyi reddetmek suretiyle Tevrata dn hareketinin ncln yapmalarnda slmn da etkisinin olduu ileri srlmektedir.
Karailik hakknda, aban Kuzgunun Hazar ve Karay Trkleri adl kitabnn ilgili blmn okuyunuz ve kimlerin, sadece Yazl Tevrat kabul edip, ifahi Tevrat reddettiini tesbit ediniz?

Emevi ve Abbasilerden sonra blge, 969da Fatmilerin eline geti. 1099taki ikinci Hal seferinde Kuds Hallarn eline geti ve korkun bir Yahudi ve Mslman katliam yapld. 1187de Salahaddin Eyybi, Kuds hallardan geri ald ve blgeden uzaklaan Yahudileri geri dnmeye ard. Eyybiler ve Memluk ynetiminde Yahudiler Filistine dndler. Filistin 1291-1516 dneminde Memluk hakimiyetinde kald. Yine bu dnemde Hristiyan Avrupa ve slm medeniyetlerinin etkisiyle, deiik sosyal yaplanma ve dini geliim geiren Rabbani Yahudilik ierisinde Sefarad ve Akenaz gruplamas ortaya kmtr. Temel dini farkllklardan ziyade; sosyal yaplanma, kltrel adet ve uygulamalar, dua gelenei ve branicenin telaffuz eklinde kendini gsteren bu farkllama gnmze kadar devam etmitir. Daha ziyade Filistin gelenei zerine temellenen ve Roma yoluyla Orta Avrupaya geen Akenaz yaplanmasna karlk spanya-Portekiz ve Kuzey Afrika kkenli Yahudilerden oluan Sefarad yaplanmas Babil Yahudiliinin devam olarak grlmtr. Sefarad Yahudiler (Sefardim) ounlukla Mslman corafyada, rahat bir ortamda yaadklar iin, Hristiyan ortaanda Kilise basksna maruz kalan Akenaz Yahudilerden (Akenazim) daha ileri seviyede bulunuyor, hatta ynetimde nemli mevkilerde grev yapyorlard. Bunun en gzel rnei Endls spanyasdr. Dier taraftan ilmi ve dini alanda Yahudiler iin referans kayna olan bn Meymun, Saadya Gaon, bn Gabirol, bn Ezra ve Yehuda Halevi gibi nemli ortaa alimleri Sefarad Yahudi cemaati iinden kmtr. Ayn dnemde Yahudilerin Hristiyan Avrupa ynetiminde yaadklar tecrbe ve Hristiyanlarla ilikileri olduka alkantl ve skntl olmutur. Kilise babalar tarafndan sa Mesihin lmnden sorumlu tutulan Yahudiler, sa Mesihe ve Hristiyanlara dmanlkta bulunmakla sulanm, tanr katili olarak nitelendirilmilerdir. Konstantinin Hristiyanl benimsemesiyle birlikte, daha nce elde ettikleri haklardan mahrum kalmlar, sklkla kstlama ve basklara maruz braklm, yaadklar lkelerden kovulmu ve toplu katliamlara uramlardr. Bu dnemde Yahudiler 1290da ngiltereden, 1322 ve 1394te Fransadan, 1421de Avusturyadan, 1424te Klnden, 1470te Bavyeradan, 1483te Varovadan, 1492de spanyadan, 1493te Sicilyadan, 1497de Portekizden kovuldular ve Osmanl, kovulan Yahudilere kucak at, onlar himaye etti ve Osmanl topraklarna yerletirdi.

144

1516da Filistin Osmanl hakimiyetine girdi ve Osmanlnn ykselme devri, srail iin de altn devir oldu. 1516-1917 Filistinde Osmanl dnemidir. Osmanl dneminde Yahudiler, daha nce grlmemi bir serbesti ortamnda yaamlardr. Yahudiler devlet kademelerinde st dzeylere ykselme imkan salamann yannda bankaclk ve ticaret alanlarnda nemli rol oynam, basmevi kurmulardr. Ortaa sonrasnda hem Osmanl hem de Avrupa Yahudilerini etkileyen ve etkisi gnmze kadar devam eden iki nemli hadise vuku bulmutur. Bunlardan ilki bir Osmanl Yahudisi olan Sabatay Sevinin Mesihlik iddiasyla kitleleri peinden srklemesi, dieri ise bundan bir asr sonra Rabbani Yahudilie alternatif olarak ortaya kan mistik karakterli Hasidilik hareketidir. 1665te Sabatay Sevi, Mesih iddiasyla ortaya kp kitleleri peinden srklemi ancak devletin mdahalesiyle isyan bastrlmtr. Sabatay Sevi Mslman olmu ve bylece Sabatayclk hareketi ortaya kmtr. 1897de I. Siyonist Kongresi topland ve Theodor Herzl bakan seildi. Bu kongrede siyonizmin program Yahudi halk iin Filistinde kamu hukukunun gvencesi altnda bir yurt kurulmasn salamak olarak akland. Avrupa milliyetiliinin bir rn olan antisemitizm hareketi sonucunda 1882-1903 yllar iinde Filistine ilk nemli Yahudi g gerekletirildi. Filistine ikinci nemli Yahudi g ise 1905-1914 yllar arasnda vuku buldu. 1909da Yafann kuzeyinde Tel Aviv yepyeni bir Yahudi ehri olarak ortaya kt. 1917de Filistin, ngiliz hakimiyetine geti. 1948de Filistinde srail Devleti kuruldu. 1967de Kudsn dou kesimi de srailin eline geti. Bugn sraildeki Yahudi toplumu etnik adan Akenazim, Sefardim, Mizrahim ve Etiyopya Yahudilerinden olumaktadr. Akenazim, Siyonizmin ncln yapan ilk gmenlerin ve srail devletinin kurucularnn da mensup olduu Dou ve Orta Avrupa kkenli Akenaz gruplar ile dier lkelerden gelen eitli gruplar iermektedir. Akenazim; sosyal, ekonomik ve siyasi stat asndan srail toplumunun en tepesinde yer alr. spanya kkenli Akdeniz ve kuzey Afrika Yahudilerinden oluan ve Akenazimden daha aa statye sahip bulunan Sefardim ise genellikle Mslman-Arap lkelerinden gelen ve Mizrahim olarak isimlendirilen Asya ve Afrika kkenli Yahudileri de iine alacak ekilde bir grup oluturmaktadr. Dini yaplanma noktasnda, sekler Siyonist hkmet ile Ortodoks gruplar arasnda oluturulan statko gerei srail devleti, resmi Yahudilik anlay manasnda yalnzca Ortodoks retiyi kabul etmektedir.
Kronolojik Yahudi Tarihi ile ilgili Hikmet Tanyunun Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler kitabn okuyunuz.

KUTSAL KTAPLAR
Yahudiliin kutsal kitab, Trkede Eski Ahit diye bilinen ve Yahudilerin TANAH adn verdikleri kutsal metinlerdir. TANAH, temel blmden oluan Yahudi Kutsal Kitabnn her bir blmnn adnn ilk harflerini bir araya getirmek suretiyle oluturulmu bir uydurma isimdir. Tanah; Tora (Tevrat), Nevim (Peygamberler) ve Ketuvim (Kitaplar) blmlerinden olumaktadr. Tevrat, en dar anlamyla Yahudi Kutsal Kitabnn ilk blmn oluturmaktadr ve geleneksel Yahudi nancnda Musa peygambere dorudan

145

Tanr tarafndan verildiine inanlan Tevrat, Tanr sz ve vahyin en mkemmel biimi, dolaysyla Yahudi Kutsal Kitap literatr iindeki en nemli blm kabul edilmektedir. Tanr ile srailoullar arasndaki ahdin belgesi ve teminat durumundaki Tevratn, dnya yaratlmadan nce mevcut olduu ve kainatn yaratlna rehberlik ettii, tabiattaki her eyin kendisine dayand kabul edilmektedir. Kelime olarak reti,hkm, yasa/eriat gibi manalar tayan Tevrat (Tora) terimi, geni anlamyla Musa peygambere Sina danda Tanr tarafndan verildii kabul edilen tm yazl ve szl retileri (Tevrat ve Talmud), Eski Ahit olarak bilinen yazl Yahudi kutsal kitap literatrnn tamamn (Tanah) ve tm Yahudi hukukunu ifade etmek iin de kullanlmaktadr. Yahudi inancna gre Hz. Musaya Sinada biri szl dieri yazl olmak zere iki ayr Tevrat verilmitir ve Tevrat kitab, genellikle tm Tanah literatrn de kapsayacak ekilde Yazl Tevrat, Yazl Tevratn yorumu mahiyetindeki Talmud ise szl Tevrat olarak isimlendirilmektedir. Yahudi inancna gre Tanr, Musa peygambere yazl Tevratn yorumunu ifahi olarak aktarm ve bu Tevrat ayn ekilde szl olarak nesilden nesile aktarldktan sonra, miladi III. yzyln balarndan itibaren yazya geirilmitir. Yazl Tevrat tabiri geni anlamyla Musaya verilen be kitabn (Tora) yan sra Peygamberler (Nevim) ve Kutsal Yazlar (Ketuvim) denilen literatr de iine alan Eski Ahidin tamam iin kullanlmaktadr. Tanahn dili, iindeki pasaj hari, branicedir. Yahudi inancna gre Tanah, temel blm ve toplam yirmi drt kitaptan olumaktadr. Birinci temel blm olan Tevrat, kendi iinde Tekvin, k, Levililer, Saylar ve Tesniye alt blmlerinden olumaktadr. Peygamberler (Nevim): Yeu, Hakimler, Samuel (I-II), Krallar (I-II), aya, Yeremya, Hezekiel, Hoea, Yoel, Amos, Ovadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tsefanya, Haggay, Zekarya ve Malaki blmlerinden olumaktadr. Kutsal Yazlar (Ketuvim): Mezmurlar, Meseller, Eyub, Neideler Neidesi, Rut, Mersiyeler, Vaiz, Ester, Daniel, Ezra-Nehemya, Tarihler (I-II) blmlerinden olumaktadr. Be kitaptan oluan ve Tanahn en kutsal blm kabul edilen Tevrat, dnyann balangcndan Musann lmne kadar geen dneme ait tarihikronolojik bilgilerle Musa retisini oluturan dini, hukuki ve etik hkmleri ihtiva etmektedir. Tevratn esas vurgusu Tanrnn kavmi olan srailoullarnn Musa peygamberin rehberliinde eitilmeleri zerinedir. Yahudi retisinin ekirdei kabul edilen On Emir (k 20/2-17), Tanryla srailoullar arasnda cereyan eden ahitleme hadisesini ve ilgili hkmleri ihtiva eden Ahit kitab (k 20/22-24/11) ve Yahudilerin uymas gereken kurallar zetleyen Kutsallk kanunu (Levililer 17-26) Tevratn nemli ksmlarndandr. Sekiz kitaptan oluan Peygamberler blm, srailoullarnn kutsal topraklara giriinden kinci Mabedin inasna kadarki alt asrlk dnemle ilgili tarihi ve dini-etik bilgiler iermektedir. Musadan sonra gelen srail peygamberlerine atfedilen bu kitaplar, nceki Peygamberler ve Sonraki Peygamberler olmak zere iki gruptan olumaktadr. nceki Peygamberler ksmnda peygamber Yeu nderliinde Kenan diyarna yerleme, kutsal topraklarn on iki kabile arasnda taksimi, Hakimler dnemi, Saul, Davud ve Sleymann krallklar, Kudsn ve Mabedin inas ile Kuzey (srail) ve Gney (Yahuda) krallklaryla ilgili bilgiler yer almaktadr. Son Peygamberler blm ise iki kralln yklmasn, Babil srgn ve srgnden dn hadiselerini, peygamberlerin srail halkn uyarlarn ihtiva

146

etmektedir. Peygamberler, srailoullarnn bana gelenlerin, Tanrnn szn yerine getirmemelerinden kaynaklandn dolaysyla Tanrya dnmek gerektiini vurgulamaktadrlar. Kutsal Yazlar ise farkl dnemlere ait tarihi, felsefi ve edebi karakterdeki on bir kitaptan meydana gelmektedir. Bu kitaplardan bir ksm tarihi trdedir, bir ksm ise hikmet kitaplar olarak bilinmektedir. Bazlar da Yahudi bayramlarnda okunmaktadr. Byk bir ksm Hz. Davuda atfedilen Mezmurlardr ki, Tanrya yakar eklinde manzum metinlerdir. Rabbani gelenee gre Tevratn be kitab ve Eyup kitab Musa peygamber tarafndan, Yeu kitab ve Tesniyenin son sekiz pasaj Yeu peygamber tarafndan; Samuel, Hakimler ve Rut kitaplar Samuel peygamber tarafndan; Mezmurlar Davud tarafndan; Yeremya, Krallar ve Mersiyeler Yeremya peygamber tarafndan yazlm; aya, Meseller, Neideler Neidesi ve Vaiz kitaplar kral Hizkiya tarafndan; Ezra, Nehemya ve Tarihlerin byk blm yazc Ezra tarafndan; Hezekiel, On ki peygamber, Daniel ve Ester kitaplar da Byk Meclis yeleri tarafndan yazya geirilmitir. Bilimsel aratrmalar Tevratn ancak Babil srgn sonrasnda kutsal metin manasnda son eklini aldn, Peygamberler bal altndaki tm kitaplarn kanona dahil edilmelerinin Pers ynetiminin sonlarna doru (M..323) olduunu, geri kalan kitaplarla ilgili kanonlama srecinin miladi I. asrn sonlarnda, 90-100 yllarnda toplanan Yavne sinodunda tamamlandn ileri srmektedirler. Ortodoks Yahudi inancna gre Tanrnn sz dolaysyla vahyin en yksek biimi kabul edilen Tevrat, Tanr tarafndan Musa peygambere yazdrlm ve bizzat Musa tarafndan yazya geirilerek bugne kadar, orijinal ekliyle gelmitir. Vahiy sralamasnda ikinci srada yer alan Peygamber kitaplar, Tanrnn dorudan deil de rya veya mahede (vizyon) kanalyla eitli peygamberlere vahyi olarak grlrken, nc dereceden vahiy nitelii tayan dier yazlar ise ilahi ilhama dayandrlmtr. Gelenee gre Musa peygamber lmeden nce Tevratn on ayr nshasn yazp on ikisini birer kabileye, kalan son nshay da Ahit Sandnda muhafaza edilmek zere kohenlere vermitir. Daha sonraki dnemlerde bu asl nsha, gndelik kullanm iin oaltlm ve bu oaltma esnasnda, bilerek veya bilmeden eitli deiiklikler, yanl okumadan kaynaklanan deiiklikler, aklamalarn asl metne girmesi sebebiyle baz ilave veya eksiltmeler olmutur. Hz. Sleyman sonrasnn krallklarnda, zellikle de srail krallnda Tevrat yasaklanm, metne mdahaleler yaplmtr. Babil Srgn srasnda ou din bilgini ldrlm ve Tevrat nshalar imha edilmitir. Srgn sonrasnda Ezra, bugnk Tevrata da (Masoretik metin) rneklik tekil eden standart metni oluturmu, bu metin daha sonra Byk Meclis yeleri tarafndan oaltlmtr. Ortodoks d Yahudi mezhepleri arasnda Tevratn otantiklii konusunda farkl grler mevcuttur. Reformist, Muhafazakr, Liberal ve Yeniden Yaplanmac Yahudiler, Tevratta birtakm deiikliklerin olduunu kabul etmitir. Hatta geleneksel Ortodoks Yahudiler arasnda da Tevrat eletiren yorumcular olmutur. Batda XVII. yzyldan itibaren yaplan kutsal metin tenkidi almalar bu konuda, kutsal metinlerin otantiklii inancn sarsc teoriler ne srmlerdir. Kendisi de bir Yahudi olan Baruch Spinoza, Tractatus TheologicoPoliticus adl eserinde, Tevrattaki baz ifadelerden hareketle, en azndan bu ifadelerin Musaya ait olamayacan ve daha sonradan yazlp kitaba ilave

147

edildiini ileri srmtr. Spinozadan etkilenen Richard Simon ise Histoire critique du vieux testament adl eserinde Tevrat oluturan be kitabn farkl slup tadn, aralarnda birok farkllk ve elikiler bulunduunu dolaysyla Tevratn yazarnn Musa olmadn ileri srmtr. R. Simondan sonra Jean Astruc, 1753te Eski Ahitin Tenkidi konusunda bir alma yaynlam (Conjectures sur la Genese) ve Tevratn, deiik dokmanlardan derlendiini ne srmtr. Daha sonra Geddes, Kuenen, Ilgen gibi aratrmaclarca devam ettirilen Kitab- Mukaddes almalar J. Wellhausen tarafndan gelitirilerek drt kaynak teorisi ileri srlmtr Drt kaynak teorisi, bugnk Tevratn, drt farkl zamanda drt ayr kii veya grup tarafndan kaleme alnm metinlerin, M. . IV. yzylda bir araya getirilmi olduunu ileri srmektedir. Buna gre Tevrat, konolojik sra itibaryla Yahvist, Elohist, Deuteronomist ve Ruhban metinlerinden meydana gelmitir. Yahvist metin M.. X. Yzylda kaleme alnmtr ve Tevrat iindeki en eski metindir. Tanr ad olarak Yahve kullanlmakta ve bu metinlerde srailin seilmiliine vurgu yaplmaktadr. Elohist metin M.. VIII. Yzylda yazlmtr. Tanr ad olarakElohim kelimesi kullanlmakta ve daha ok Mabed ile ibadet zerinde durulmaktadr. Deuteronomist metin ise bugnk Tevratta yer alan Tesniye blmn ve dier baz blm ve redaksiyonlar tekil etmektedir ve genelde M.. 622lerde oluturulduu kabul edilmektedir. Ruhban metni ise M.. V. yzylda Ezra ynetimindeki Yazclarn (Soferim) Tevrat zerinde yaptklar almalar iermektedir. Drt kaynak teorisine gre Tevrat, bugnk eklini M.. IV. asrda almtr. Papa IX. Pius (1846-1878) Kutsal Kitap kritikilii ile ilgili almalar yasaklam, Kutsal Kitaba hibir hata ve phenin girmediini ilan etmi fakat papa XIII. Leo (1878-1903) Kitab- Mukaddes komisyonu kurdurmutur. Komisyonun balca grevi, XIX. asrda ortaya atlan, Kutsal Kitapla ilgili meselelere cevap getirmekti. Papa XII. Pius, 1943te yaynlad Divino Afflante Spiritu adl bildirisiyle Kutsal Kitap zerindeki kritik almalarn daha serbest yaplmasna msaade etmitir. Bu komisyonun 1948 tarihli kararnda, Tevratla ilgili nceki hkmler dzeltilmi ve dokman teorisi kabul edilmitir. Tanahn en eski ve tam yazma nshas olan Masoretik metin, Ben Aer ve Ben Naftali aileleri tarafndan, IX. yzylda, mevcut nshalar incelenerek hazrlanm standart nsha olup iki ayr kodeks (Leningrad ve Halep kodeksleri) halinde muhafaza edilmitir. Dier taraftan M.. II - M.S. I. asrlara ait olduklar tahmin edilen ldeniz yazmalar Tanahn kitaplarnn tam veya eksik metinlerini ihtiva etmektedir. Tanah, branicedir ve pek ok dile evrilmitir. En eski tercmesi, M. . III. yzylda Grekeye yaplan tercmedir. lk safhada yetmi kii tarafndan Tevrat tercme edilmi, bu sebeple tercmeye Septuagint (Yetmiler-LXX) denilmi, Tanahnn dier kitaplar ise daha sonraki bir tarihte (180) evrilmitir. Hristiyanlk bu Greke tercmeyi esas almtr. Tevratn bu greke tercmesiyle Masoretik metin ve Samirice Tevrat arasnda farkllklar mevcuttur. Tevratn dier nemli tercmeleri Targum diye isimlendirilen Aramice metinler, Sryanice eviri olan Peitta, Vetus Latina ve dier tercmelerdir. Szl Tevrat, Musadan itbaren nesiller boyunca, yazya geirilmeksizin ifahi olarak aktarldktan sonra, miladi 200l yllarn balarnda Yahuda-haNasi tarafndan derlenen Mina ile Minann yorumu ve aklamas mahiyetindeki biri Filistin, dieri ise Babilde III-VI. asrlar arasnda

148

hazrlanan iki ayr Talmudu (Kuds ve Babil almudlar) ifade etmektedir. Gelenee gre Musa peygamber Tanrdan ald szl retiyi Yeuya aktarm, Yeudan sonra srailin ileri gelenleri, peygamberler ve Byk Meclis yeleri yoluyla ilk dnem Yahudi din alimlerine (tannaim) intikal eden reti, miladi III. yzyln balarnda Yehuda ha-Nasi isimli byk Yahudi din alimi tarafndan derlenmitir. kinci nesil din alimleri (amoraim) ise Mina olarak isimlendirilen yazya geirilmi bu szl gelenein yorumunu (Gemara) yapm ve bu yorumlar daha sonra Minay da ihtiva edecek ekilde Talmud adyla derlenmitir. Mina, Tevratta genellikle dank halde yer alan hkmlerin yan sra, bu hkmlere ynelik ilave aklamalarn sistematik olarak ele alnd bir nevi eriat kitab niteliindedir. Dili branicedir ve alt blmden olumaktadr: Zeraim (zirai uygulamalar), Moed (bayramlar), Naim (kadnlar, nikah ve evlilik), Nezikin (sivil ve cezai hkmler), Kodaim (Mabedle ilgili uygulamalar) ve Tohorot (Ritel temizlik). Gemara ise Mina da zet biiminde ele alnan ve kimi zaman kapal kalan hkmlerin aklanmasdr. Gemarada, Mina aklamalarnn yan sra Mina dnda kalan ve Mina Apokrifas olarak da isimlendirilen hukuki metinleri ve amoraim denilen ikinci nesil din alimleri tarafndan bu metinlere yaplan yorumlar iermektedir. Byk ksm Aramice yazlm olan Gemara ile Minann birleiminden oluan geni hacimli literatr ise Talmud olarak isimlendirilmitir. Mina zerine yorum ve aklamalar hem Filistin hem de Babilonyada yapld iin Kuds ve Babil adn tayan iki ayr Talmud vardr. Babil Talmudu, Babil blgesi rabbileri tarafndan oluturulmutur ve dierine gre daha mmuteberdir zira Filistindeki din akademilerinin, IV. yzyln sonlarna doru Hristiyan ynetimi tarafndan kapatlmas neticesinde, Filistin Talmudu tamamlanamadan derlenmek zorunda kalnmtr. Buna kar Babil din akademilerine mensup rabbilerin ilk Talmuddan iki yzyl sonra tamamladklar Babil Talmudu eksiksiz ve daha hacimlidir. Yahudi kutsal kitabyla ilgili olarak Kuranda da bilgiler vardr. Kuran- Kerimde Hz. Musaya sahifeler (en-Necm 53/36; el- Ala 87/19), elvah/tabletler (el-Araf 7/145, 150) ve kitap (el-Bakara 2/53, 87; el-Enam 6/91, 154; Hud 11/17, 110) verildii bildirilmektedir. Kuranda Musaya Tevratn verildii belirtilmemekle birlikte, Tevratn Allah katndan indirildii, onda hidayet ve nur bulunduu, Allahn emrine boyun een peygamberlerin, Yahudilere onunla hkm verdikleri (el-Maide 5/44) belirtilmektedir. Mslman alimler, Musaya verildii bildirilen kitabn Tevrat olduuna kanidirler. Yine Kuranda, Hz. Davuda Zebur verildii (en-Nisa 4/163; el-sra 17/55; el-Enbiya 21/105) belirtilmekte, Davuda verildii bildirilen Zeburun, Tanahtaki Mezmurlar olabilecei ifade edilmektedir. nk Kuranda, Andolsun Zikirden sonra Zeburda da. Yeryznesalih kullarn varis olacan yazmtk denilmektedir (Enbiya 21/105). Bugnk Mezmurlarda (Mezmur 37/29) ayn ifade yer almaktadr. Dier yandan Kuranda, ksas ve yiyeceklerle ilgili konularda olduu gibi, Tevratn ierii ile ilgili bilgiler de vardr.
Tevratta Musaya Sina danda, zerinde On Emir yazl iki ta tablet verildii belirtilmektedir. Kuranda levhalarla ilgili hangi bilgiler verilmektedir.

Kuranda Yahudilerin, Allah katndan kendilerine verilen ilahi kitab orijinal ve otantik ekliyle muhafaza edemedikleri, kitabn baz hkmlerini unuttuklar, bazlarn gizledikleri, farkl yorumlayarak anlam deitirdikleri belirtilmektedir. Mslman bilginlerden bazlar, yanl yorumlama yoluyla sadece manann arptldna, bazlar da hem metnin hem de manann

149

arptldna kanidirler. Bat dnyasnda XVII. yzyldan itibaren yaplagelen Kitab- Mukaddese dair bilimsel eletirel almalar, Yahudi kutsal kitabnda zaman iinde deiiklik ve dzenlemelerin olduunu ortaya koymaktadr. Yahudilerin tarih iinde yaadklar glerin, yerleik hayata gemeden nceki l artlar ve vadedilmi topraklara girme mcadelelerinin, savalarn, esaretlerin ve eitli olumsuz artlarn, kutsal metinleri orijinal ekliyle koruyamamada etkisinin olduunu gstermektedir.
Kuran, kendisinden nce gnderilen kutsal kitaplar olan Tevrat, Zebur ve ncili tasdik etmekte, onlarn ilahi vahiy olduunu belirtmekte ve fakat Ehl-i Kitap olan Yahudi ve Hristiyanlarn, kendilerine verilen kutsal metinleri orijinal ve otantik ekilleriyle muhafaza edemediklerini, en azndan yanl yorumlarla gerek manalarndan arptldklarn ifade etmektedir. Yahudi ve Hristiyanlarn kutsal kitaplarnn zman ierisinde bilerek ve isteyerek veya istemeden deiikliklere maruz kald, ortada birbirinden farkl nshalarn bulunduu, ayn kutsal kitap iinde tekrarlarn ve elikilerin olduu Batdaki Kitab- Mukaddes tenkidi almalarnca ortaya konmutur.

zet
Temel Kavramlar Yahudileri ve inanlarn ifade eden baz kavramlar vardr ki bunlarn banda brani, srail ve Yahudi terimleri gelmektedir. Bu kavramlarn de belli bir ahs veya kavimle balantldr ve dini motifi barndrmakla birlikte, esasen belli bir soya bal topluluu ifade etmektedir. Tarihsel Geliim Yahudiliin tarihi ayn zamanda Yahudiliin oluum srecini ifade etmektedir ve birini anlama iin dierini de bilmek gerekmektedir. Yahudiler kendilerini en ulu ata kabul ettikleri Hz. brahime balamaktadrlar fakat din, brahimin olu shakn olu Yakubun (srail) soyundan gelen Musaya ilahi emirlerin verilmesiyle teekkl etmi, sonraki dnemlerde daha da gelimitir. Tarih iinde nceleri Filistinde, daha sonra drt asr Msrda, sonra da gebe olarak lde yaayan srailoullar, Davuud zamannda Kuds bakent yapm, Sleyman dneminde en ihtiaml gnlerini yaamtr. Daha sonra blnmeler, baka devlet ve miletlerin idaresine girmeler, zgrl yitirmeler, isyanlar ve malubiyetler, gler ve diyaspora dnemlerinden sonra Filistinde srail devletinni kurulmasyla bamsz devlet haline gelme evrelerini yaamtr. Kurucu ahsiyet Yahudilerin en byk atalar Hz. brahim, Yahudilikteki en byk peygamber ise Hz. Musadr. Hz. Musa, kainattaki her eyden daha stn olan Tevrat alm, srailoullarna ilahi kurallar bildirmi ve bu kurallara uymalarn istemi ve kitap halinde kendisinden sonrakilere brakmtr.Tevrata gre mrnn krk yln Msrda, krk yln Medyende geirmi, seksen yanda peygamber seilmi ve Firavuna gitmekle grevlendirilmi, srailoullarn Firavunun zulmnden kurtarm, Sinada krk yl onlarla beraber yaam ve 120 yanda vefat etmitir. Kutsal Metinler Yahudilik, kutsal kitab dinin merkezine alan bir dindir ve Yahudi kutsal kitab Tanah diye adlandrlmaktadr. blmden oluan Yahudi Kutsal

150

Kitabnn en nemli blm, Sinada Musaya vahyedildiine ve gnmze kadar hi bozulmadan geldiine inandklar Tevrattr. Yahudi dininin esaslar, dini hkmler Tevratta yer alr. Yazl Tevratn dnda bir de szl Tevrat vardr ki o da Hz. Musaya Tanr tarafndan verilmi ve nesilden nesile ifahen aktarm, nihayet M. S. II. yzylda yazya geirilmi, sonraki asrlarda zerine yaplan yorum ve aklamalarla birlikte Talmudu oluturmutur. Talmud, yazl Tevratn tefsiri mahiyetindedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilden hangisi Yahudiler iin kullanlan isimlerden biri deildir? a. Yahudi b. Musevi c. brani d. sraili e. Arami

2. srail kelimesi, aadakilerden hangisinin dier addr? a. brahim b. Yakup c. shak d. Yusuf e. Davud

3. Kudsteki tapnak ikinci kez, kimler tarafndan ve ne zaman yklmtr? a. Asurlular M.. 722 b. Byk skender M.. 332 c. Hz. Sleyman M.. 950 d. Babilliler M.. 587 e. Romallar M.S. 70

4. Aadakilerden hangisi Yahudi kutsal metinleri inde yer alamaz? a. Levililer b. Saylar c. Yeu d.Vahiy e. Vaiz

151

5. Tevratla ilgili drt kaynak teorisini kim ne srmtr? a. Richard Simon b. Jean Astruc c. Baruch Spinoza d. Julius Wellhausen e. Henri Cazelles

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. b 3. e 4. d 5. d Yantnz doru deilse Temel Terimler konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Temel terimler konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Tarihsel Geliim konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Kutsal Metinler konusunuyeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Kutsal Metinler konusunu yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Hz. Davud ve Sleyman Yahudilere gre sadece kral kabul edilmektedirler, halbuki Kurana gre her ikisi de hem hkmdar hem de peygamberdir. Allah her ikisine de hkmdarlk ve peygamberlii vermitir. Yahudi kutsal kitabnda Kral Davudun zina ettii, kral Sleymann da, mrnn sonuna doru putlara tapt sylenmektedir ki bunlar, slmn peygamberlik anlayyla asla badamamaktadr. Sra Sizde 2 Yahudilerin, Yahudi saymadklar Samiriler (omronim) kendilerinin gerek Yahudi olduklarn iddia etmektedirler. Samirilerin, Samiri dilinde yazlm Tevratlar vardr ve bu Tevratla branice Tevrat arasnda ok sayda fark bulunmaktadr. Tevrat, onlara gre mkemmel ve tamdr ve alt gnde, dier btn yaratklardan nce yaratlmtr. Dier taraftan Gerizim dann ebedi hayat yurdu, bereket da ve Allahn dnya yznde tek makam olduuna inanr, mabedin orada olduuna inanr, Kuds mabedini kabul etmezler. Sra Sizde 3 Kuran, Hrisityanlarn say Tanrnn olu olarak kabul etmeleri gibi Yahudilerin de Uzeyri Allahn olu olarak kabul ettiklerini ifade etmektedir. Her ne kadar Yahudi kutsal kitabnda Tanrya oul isnad varsa ve Ezra, Yahudileri tekrar kutsal kitaplarna kavuturmas sebebiyle ok nemli grlse de bilinebildii kadaryla Yahudilikte Ezraya byle bir

152

nitelemede bulunulmamaktadr. Kurandaki nitelemenin bilinmeyen birYahudi gruba ait olabilecei veya sz konusu Uzeyrin Enoh olduu da ifade edilmektedir. Sra Sizde 4 Karailer sadece Yazl Tevrat kabul ederler, szl Tevrat yani Mina ve Talmudu kabul etmezler. Rabbinik Yahudilikten birok noktada ayrlan Karailer gibi M.. ortaya kan yahudi mezheplerinden Sadukiler de sadece Yazl Tevrat kabul eder, Szl Tevrat kabul etmezler. Sra Sizde 5 Kuranda Araf suresi 145te Nasihat ve her eyin aklamasna dair ne varsa hepsini Musa iin levhalarda yazdk denilmektedir. Buradan anlalan Musaya sadece iki levha deil, daha ok sayda levhann verildiidir. nk ayette oulolarak levhalar denilmektedir ve Arapada oul en az tr. Levhalarn ta veya tahta olup olmadklar belirtilmemekte, ayrca levhalarda sadece On Emir deil, aklamalarn da yer ald ifade edilmektedir.

Yararlanlan Kaynaklar
Grkan, S. L. (2008). Yahudilik, stanbul. Adam, B. (2007). Yahudilik, Yaayan Dnya Dinleri, stanbul. Alalu,S. Arditi,K. v.dr. (2001). Yahudilikte Kavram ve Deerler, stanbul. Sharon, M.S. (1981). srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim. Besalel, Y. (2002), Yahudilik Ansiklopedisi, stanbul. Werblowsky and Wigoder, (1997), The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, New York. Wigoder (ed.), (1993), Dictionnaire Encyclopedique du Judaisme, Paris. Harman, . F, (1988), Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, stanbul

153

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yahudiliin inan esaslarn sralayabilecek, Yahudilikte ibadet ve mabet konusunu aklayabilecek, Gnmzdeki Yahudi mezheplerinin temel esaslarn belirleyebilecek, Yahudiliin dier dinlere bakn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tanr Seilmi millet Sinagog Ortodoks Yahudilik

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Yahudilikle ilgili nceki nitenin zetini okuyunuz. TDV. slm Ansiklopedisinden Allah maddesini okuyunuz. Yahudilikte Kavram ve Deerler kitabn okuyunuz. Yaar Kutluayn, slm ve Yahudi Mezhepleri kitabnn, Yahudi Mezhepleri blmn okuyunuz.

154

Yahudilik II
GR
Her dinde olduu gibi Yahudilikte de inan ve ibadet, dinin temel unsurlarndandr. nsann, kendisinden daha stn bir varln mevcudiyetini zihnen kabul edip ona kar kalb ballk hissi duymas iman veya inan diye nitelenmektedir. Her dinde kutsal denilen bir alan ve bu alana ait varlklar mevcuttur. Varlna inanlan yce kudrete kar birtakm davranlar yapma ykmll de ibadet dediimiz unsurdur ve yine dinin gereklerindendir. Kutsal metinlerin yorumlar ve bu yorumlara dayal uygulamalar ise dinlerdeki mezhepleri ortaya karmaktadr. Yahudilikte de adna ister mezhep denilsin isterse dnce akm denilsin bu tr oluumlar mevcuttur ve bir bakma bu, dinin tabiat gereidir.

NAN ESASLARI
Yahudi kutsal metinlerinde nelerin iman esas olduu hususu ak ve net bir ekilde belirlenmi deildir. Geleneksel inanca gre kii Yahudi doduu iin ayrca inan esaslarnn belirlenmesine ihtiya da duyulmam, bu sebepledir ki nelere iman edilmesi gerektii hususu Yahudiler arasnda daima tartmal olmutur. Ancak zamanla gerek Yahudilerin kendi ilerindeki tartmalar, gerekse dier din mensuplaryla karlamalar, iman esaslarnn tespitini zorunlu hale getirmitir. Bunun iin muhtelif kiiler, farkl dnemlerde inan esaslar tespite almlar, ortaya konan esaslar belli lde kabul grm veya eletirilmitir.
Yahudiliin ve Hristiyanln kutsal metinlerinde, nelerin iman esas olduu belirtilmi deildir. Bu sebepledir ki Yahudilikte iman esaslarnn tesbiti uzun zaman alm ve belirlenen esaslar, herkes tarafndan benimsenmi deildir. Bu konuda Yahudiler arasnda tarih boyunca ihtilaflar olmutur. Hz. Musa M.. XIII. yzylda yaad halde getirdii dinin iman esaslar ancak M.S. XIII. yzylda tesbit edilebilmitir. Hristiyanla gelince, ondaki iman esaslar ise Hz. sadan tam 300 sene sonra I. znik (325), I. stanbul (381), Efes (431) ve Kadky ekmenik konsillerinde tesbit edilebilmitir. slm dininin iman esaslar ise slmn kutsal kitab Kuranda yer almaktadr. Bk: DA slm Ansiklopedisi, Ament maddesi.

lk rneini skenderiyeli filozof Philoda grdmz iman esas oluturma giriimi bilhassa Orta ada yaygnlk kazanm, zellikle Mslmanlarla ilikiler neticesinde, Yahudilikte de iman esaslarnn, mslmanlardakine benzer ekilde tesbit edilme zarureti ortaya kmtr.

155

Bunun sonucu olarak eitli Yahudi bilginlerince iman esaslar tesbit edilmitir. Bu konuda alanlardan biri Saadya Gaon (882-942), dieri ise tesbit ettii esaslar gnmzde Yahudilerin byk ounluu tarafndan benimsenen bn Meymundur (Maimonides, 1135-1204). bn Meymun dnda da pek ok kii, iman esaslarn belirlemeye ve bunu formule etmeye almtr. Ancak bu almalarda belli ortak esaslar zerinde durulmu olsa da, ilerinde en popler olan bn Meymunun on prensiplik Aments dahi kendi zamannn dier alimleri tarafndan tenkit edilmi ve alternatif prensipler ortaya atlmtr. Hasdai Crescas (1340-1410) on maddeyi altya indirmi, Yosef Albo (1380-1444) da iman esaslarn olarak belirlemitir. Hatta tm Tevrat kurallarnn ayn derecede nemli ve belirleyici olduu yaklamndan hareketle iman esas belirleme fikrine kar kanlar da olmutur. Yaratc Tanr fikrine arlk veren Philonun be prensiplik Aments yledir: 1- Allah vardr ve hkmeder, 2- Allah birdir, 3- Bu alem sonradan Allah tarafndan yaratlmtr. 4- Yaratma birdir, 5- Yaratmay ilahi takdir idare eder. Grl gibi Philonun aments (credo), Tanrnn var ve sonsuz olduu; birlii, dnyay yaratt; yaratln teklii ve Tanrnn yaratlla ilgili n bilgiye sahip olduu esaslarndan olumaktadr. Philonun tesbit ettii bu esaslar, Mina ve Talmud alimleri (Tannaim ve Amoraim) arasnda taraftar bulmamtr. Bunun sebebi de Philonun Filistinin dnda Helenistik kltr muhitinde yayor olmas, Helenistik felsefenin etkisi altnda kalmas, felsefi bir monoteizmi savunmas ve Filistindeki dini gelimelerden annda haberdar olmaydr. Benzer biimde Abraham bn Davud, kendi oluturduu inan esasnda Tanrnn varl, birlii, manevilii, dier sfatlara sahip oluu, gcnn ilerinde tezahr etmesi ve n bilgisi zerinde durmutur. Miladi VIII. yzylda Mslman dnyas ile yakn temas, bu temas sonucu ortaya kan Karaim adl Yahudi mezhebi ile mcadele zorunluluu, dier taraftan Mslman kelamclarca Yahudilie yneltilen hcumlar nleme endiesi, iman esaslarnn yeni bir grle ele alnmasn zorunlu klmtr. Bu konuda ilk almay yapan Saadya Gaondur (Said b. Yusuf elFeyyumi, 882-942). Saadya Gaonun daha kapsaml Aments ise u esaslardan olumaktadr: 1- Alem sonradan yaratlmadr (hdistir). 2- Allah tek olup cismi yoktur. 3- Vahye iman, Yahudi aranesini de iine almak zere arttr. 4- nsan muttaki olmaya, ruhen ve bedenen btn gnahlar ilemekten saknmaya davet olunmutur.

156

5- Mkafat ve ceza haktr. 6- Ruh saf ve temiz yaratlmtr, lm annda cesedi terkeder. 7- Yeniden dirilmek haktr. 8- Mesihi beklemek, hesap ve nihai hkm haktr. Grld gibi Saadya Gaon, tesbit ettii iman esaslarnda dnyann yaratlm olduu, Tanrnn bir ve cisimsiz oluu, vahyin gereklii, insann zihni ve ruhi kapasitesi gerei gnahtan kanma yetisine sahip oluu, mkafat ve cezann hak olduu, ruhun saf biimde yaratld ve lmden sonra bedeni terk edecei; yeniden dirilme, Mesih beklentisi ve son yarg inancna yer vermitir. bn Meymunun tespit ettii on maddelik iman esaslar ise gnmzde Yahudilerin byk ounluu tarafndan benimsenmektedir. Bu en kapsaml iman esaslarnda Tanr, vahiy, peygamberlik, kutsal kitap, ilahi yarg, Mesih ve ahiret inanlarna yer verilmektedir. On maddenin ilk bei Tanrnn varl, birlii, manevilii, sonsuzluu ve tapnmaya layk tek varlk oluuna inanmay art komaktadr. ki madde peygamberlikle, iki madde kitaplarla ilgilidir. Dier maddeler ise Tanrnn, insann fiillerini nceden bilmesi, ilahi yargnn, Mesihin geliinin ve yeniden dirilmenin hak olduuna dairdir. bn Meymunun (Maimonides) tesbit ettii iman esaslar unlardr: 1- Tanr var olan her eyi yaratt ve onlara hkmetmektedir. 2- Tanr birdir ve ondan baka Tanr yoktur 3- Tanr bir cisim deildir ve hibir ekilde tasvir edilemez. 4- Tanr ezeli ve ebedidir. 5- badet sadece Tanrya mahsustur. Ona ortak koulamaz. 6- Peygamberlerin btn szleri haktr. 7- Efendimiz Musann peygamberlii gerektir. O, kendisinden nce ve sonra gelen btn peygamberlerin en bydr. 8- Elimizde olan Tevrat, tamamyla Tanr tarafndan Musaya verilenin ayndr. 9- Tevrat deitirilmeyecektir ve gelecekte Tanr, baka Tevrat da gndermeyecektir. 10- Tanr insann btn ilerini ve dncelerini bilir. 11- Tanr, emirlerini yerine getirenleri mkafatlandrr, ihlal edenleri cezalandrr. 12- Mesih gelecektir; geciktii halde her gn onun gelmesini bekleyeceim. 13- Tanrnn bildii bir zamanda, lmden sonra dirilme gerekleecektir.

157

bn Meymunun tesbit ettii iman esaslarndan sonra bakalar da eitli esaslar tespit etmiler ve hibiri, On madde kadar genel kabul grmemitir. Ortodoks Yahudilik, bn Meymunun on prensibini benimsemekle birlikte, gelenek ierisinde mevcut olan dier iman esas anlaylarn da geerli saymaktadr. Reformist Yahudilik, Hristiyan inancn benimseme durumu hari, gerek inanc gerekse pratii ilgilendiren konularda bireye geni bir yorum ve deiim ve tercih hrriyeti tanmaktadr. Gelenee dayal devamllk zerinde duran Muhafazakar Yahudilik ise monoteizm dndaki herhangi bir ynelimi kabul etmemekle birlikte, hem pratik hem de inan asndan farkl yorumlar onaylamaktadr.
bn Meymunun tespit ettii iman esaslarn, slmn aments ile karlatrp farklar gsteriniz?

Tesbit edilen bu iman esaslar dnda, Tanr tarafndan dorudan iki ayr levha halinde Musa peygambere verildii kabul edilen On Emir de eitli Yahudi alimleri tarafndan Yahudiliin temelini oluturan prensipler olarak grlmtr. Tevratta iki ayr yerde yer alan (k 20; Tesniye 5) On Emir u ekildedir: 1-Seni Msr diyarndan, esaret evinden karan Tanr benim. Benden baka Tanrn olmayacak. 2- Kendin iin yontma put, hibir eyin resmini yapmayacaksn 3-Tanrnn adn bo yere aza almayacaksn 4-Cumartesi gnne riayet edeceksin 5-Babana ve annene hrmet edeceksin 6-ldrmeyeceksin 7-Zina yapmayacaksn 8-almayacaksn 9-Yalanc ahitlik yapmayacaksn 10-Komunun hibir eyine gz dikmeyeceksin. Evrensel kurallar ieren On Emir, genelde lahi meneli dinlerin hepsinde bulunmaktadr.
Tevratta On Emir, iki ayr yerde maddeler halinde nakledilmektedir. lahi dinlerde ortak ise o takdirde Kurandaki On Emir nerede bulunmaktadr ve farkllk var mdr?

Yahudi bilginlerince tesbit edilen amentlerde bulunan temel inan unsurlarnn aklanmasnda yarar vardr.

Tanr nanc
Yahudi dininde, zerinde srarla durulan hususlarn banda Tanrnn birlii konusu gelmektedir. Yahudiliin, biri Tanrnn birlii, dieri srailin seilmilii olmak zere iki temel zerine kurulu olduu da ifade

158

edilmektedir. Tanrnn birliine ok nem verilmesine karlk, Tanr hakknda farkl anlay ve yorumlar sz konusudur. Bu da Yahudiliin kendine has zelliinden kaynaklanmaktadr zira Yahudilikte kiinin Tanr hakknda ne dndnden ziyade Tanrya nasl ibadet ettii konusu ncelie sahip olduu iin, Yahudi tarihinde inanla ilgili dier hususlarda olduu gibi Tanr hakknda da ok farkl ve birbirine zt anlaylarla karlalmaktadr. Yahudi kutsal kitabnda gerek On Emirde gerekse Dinle Ey srail diye balayan ema duasnda hep Tanrnn birlii zerinde durulmaktadr. Eski srail toplumunda monoteizm, bandan itibaren srail dininin en temel zelliidir. Yahudilerin ulu ata kabul ettikleri Hz. brahimin, tek Tanr inancn tebli ettii, bir olan Tanrnn dnda ay, gne ve yldzlara tapan babas ve kavmiyle mcadele ettii bilinmektedir. Hz. brahimin olu shakn, onun olu Yakubun hep bir olan Tanrya imana davet ettikleri malumdur. Tevrata gre Tanr, Hz. brahimi mbarek klm, zrriyetinin ok olacan mjdelemi ve onunla bir ahit yapmt (Tekvin 17/1-14; 22/16-18). Daha sonra shak mbarek klm (Tekvin 25/11; 26/2-6, 24), sonra da Yakubu mbarek klmtr (Tekvin 35/10-12). Kuranda bu husus yle aklanmaktadr: Rabbi ona, bana yrekten teslim ol dediinde brahim, evet ben alemlerin Rabbine yrekten teslim oldum demiti. brahim oullarna ayn eyi vasiyet etti. Yakup da ayn vasiyeti yapm ve evlatlarm, Allah size bu dini seti, artk siz de bu dnyadan Mslman olarak (Allaha teslim olmu olarak) gn demiti. Yakup lmek zere iken siz yannda mydnz ki. O ocuklarna Benden sonra kime ibadet edeceksiniz diye sormu onlar da Senin Tanrna, atalarn brahim, smail ve shakn bir olan Tanrsna ibadet edeceiz ve biz sadece Ona teslim olacaz demilerdi (Bakara 2/131-133). Bununla birlikte srailoullar, kendi kutsal kitaplarnda anlatld gibi, hep baka ilahlarn peinden gitmilerdir. Bunun iindir ki srail dininde balangta ok tanrl bir inancn var olduu, srailoullarnn, evrelerindeki kavimlerin inanlarndan etkilenerek birden ok ilaha taptklar, daha sonra eitli tanrlarn varl kabul edilmekle birlikte, onlarn zerinde ve sadece sraile ait bir milli tanr inancnn yaand ve nihayet mutlak manada tek Tanr inancna hakim olduu da ileri srlmektedir. Baz aratrmaclara gre balangta srail tanrs, sava ve lider vasflar ne kan milli bir tanr karakteri arz etmekteydi. Tevratta bunu dorulayan ifadeler mevcuttur. Tevratta Ben sizin Tanrnz, siz benim kavmim olacaksnz denilmektedir (k 19/5-6; Levililer 11/45; 22/33; Tesniye 7/6; 14/2). Klasik peygamberlerin temsil ettii daha gelimi din anlaynda ise tanr ile srail kavmi arasndaki iliki, etik bir iliki olarak ortaya konmutur. Buna paralel olarak varl sraile bal olmayan, aksine srailin devamnn kendisine bal olduu, her eyin tesinde doru ve adil vasflara sahip bir tanr anlay ne kmtr. Peygamberlerin mesajlarndaki tanr artk evrensel boyutta bir tanrdr. Yahudilikte tanr telakkisinin milli boyuttan evrensel boyuta tanmas yannda Tanr tasvir ve tasavvurlarnda da deiiklikler ve gelimeler olmutur.

159

Yahudi kutsal kitabnda tanr nceleri, zellikle Yahvist metinlerde antropomorfik bir ekilde tasvir edilmitir. O beeri organlara ve duygulara sahip bir varlk gibi tasvir edilmekte, elleri, kollar, gzleri ve kulaklar olan, gnn serinliinde bahede gezinen, unutan, piman olan, yorulan bir varlk olarak karmza kmakta, Elohist metinlerde ise akn bir nitelik kazanmakta, peygamberlerine bulutlarn tesinden veya ryada melek aracl ile konumaktadr. Byk Yahudi dnr bn Meymun, Tanrnn insanlara, onlarn anlayaca dilde konutuunu dolaysyla antropomorfik ifadelerin, insann daha iyi anlamas iin kullanldn, bu ifadelerin hakiki manada deil mecazi olarak anlalmas gerektiini belirtmektedir. Genel olarak Yahudi kutsal metinlerinde srail Tanrs gerek anlamda tek tanr ve tm insanln yaratcs olarak tanmlanmakla birlikte bu tanr, kutsall bilhassa Filistin topraklarnda tecelli eden ve zel olarak srailin rehberi, koruyucusu ve kurtarcs olan bir ilah biiminde sunulmutur. Bununla birlikte Tanrnn tekliiyle balantl olarak onun ortak kabul etmeyen kskan bir Tanr oluuna sklkla temas edilmitir. Yahudi kutsal kitabnda Tanrnn farkl isimleri yer almaktadr ancak Tanrnn zel ismi olarak kullanlan YHVH (Yahve veya Yahova), bunlarn iinde en nemli ve kutsal olandr. Etimolojisi konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte Tevratta var olmak anlamndaki branice kkle balantl klnmakta ve bizzat Tanr tarafndan Ben ben olanm eklinde anlamlandrlmaktadr. On emirde yer alan Tanrnn ismini bo yere aza almama emrine uyularak YHVH kelimesi telaffuz edilmedii gibi Tevrat dnda da herhangi bir yere yazlmamtr. Onun yerine Efendi/Rab anlamnda Adonay veya isim anlamnda Ha-em kelimeleri kullanlmaktadr. Tanrnn zel isminin sadece ylda bir kere Kefaret gnnde (Yom Kipur) Mabet ibadeti srasnda kutsama duas sylenirken ba kohen tarafndan telaffuzuna msaade edilmitir. Tevratta Tanr iin en ok kullanlan dier isim ise Elohimdir. Bunun dnda El Elyon (en yce olan), El Olam (sonsuz olan), El adday (gl olan) isimleri de kullanlmaktadr. Dier taraftan Tanrya verilen isimlerin okluu ve Antropomorfizmden kurtulmak iin gerekte Tanrnn bir tek isminin olduu, dier isimlerin ise Tanrnn fiilleriyle balantl sfatlar olduu ve bu sfatlarn da metaforik olarak anlalmas gerektii belirtilmitir. Yahudilikte Tanr, Tevrat ve srail kavramlarnn ayr bir nem ve ilikisi kabul edilmekle birlikte peygamber, Mesih ve ahiret inanlar, bunlarla balantl olarak yaratma, vahiy ve kurtulu prensipleri de nemlidir.
DA slm Ansiklopedisindeki Allah maddesini okuyarak, Yahudilikteki Tanr inancnn en belirgin farkn tespit ediniz? slm ve

Peygamberlik
Yahudilikte Tanr ile srail oullar arasnda, ilahi vahyi Tanrdan alp srail oullarna bildiren peygamberlik messesesi vardr. Nitekim Yahudi Kutsal Kitab Tanahn ikinci ana blm Neviim (Peygamberler) adn tamaktadr ve bu blmn, sonraki peygamberler ksmnda srailoullar tarihinde grev yapan ve faaliyetleri kutsal kitapta yer alan on be peygamberden bahsedilmektedir.

160

Yahudi kutsal kitabnda peygamberi ifade etmek zere eitli kavramlar kullanlmtr ki bunlarn banda nebi (nevi) kelimesi gelmektedir. Tanr tarafndan greve arlm anlamndaki bu kelime ilk defa Hz. brahim iin kullanlmtr (Tekvin 20/7). Gren anlamnda Hozeh ve Roeh kelimeleri de peygamberi ifade etmektedir. Dier taraftan Allah adam, Allahn kulu, kul, haberci, eli kelimeleri de peygamberi ifade etmektedir. Yahudilikte peygamberlik, tanrnn kendi iradesini, semi olduu baz kiilere ve bu kiiler aracl ile srail halkna izhar etmesi olarak anlalmtr. Peygamberlerin ald vahyin kayna ve peygamberi peygamber yapan asl zellik, Tanr szne muhatap ve bu szn aracs olmalardr. Bu noktada Musann ayrcal vardr ve sadece o, tanr ile aracsz konumu, dierleri ise rya veya vizyon durumunda ilahi sze muhatap olmulardr. Yahudilikte peygamberliin iki temel art Tanrdan ilahi vahiy almas ve ald vahyi insanlara tebli etmesidir. Yahudilikte vahyin eitleri vardr. Vahyin en kestirme ve en stn ekli ve yolu, hibir arac olmakszn dorudan Rab Yahveden ilahi vahyi almaktr ki Yahudi inancna gre vahyin bu ekli sadece Hz. Musaya zgdr. Vahyin dier bir ekli ryada veya vizyon (ryet) halinde vahyin alnmasdr. Hz. Musa dndaki peygamberlere vahiy genelde bu ekilde gelmitir. Tanahda ad geen peygamberlerin, peygamber olu yalar farkldr. Hz. Musa 80, Hz. Harun 83 yanda peygamber olduu gibi Samuel ve Yeremya daha ocuk yata Rabbin szne muhatap olmulardr. Peygamberlerin ou olgunluk yalarnda peygamber olarak seilip grevlendirilmilerdir. Peygamberliin veriliinde de belli devreler sz konusudur. ncelikle peygamber olarak seilen kii, gnlk ve gndelik ileriyle megul iken ilahi vahye muhatap olmakta, seilen kii eitli mucizelerle desteklenmekte ve belli bir toplulua gnderilmektedir. Yahudi kutsal kitabnda hakiki peygamberin zellikleri u ekilde belirtilmitir: 1Tebliinin doruluu: (Tesniye 13/1-5). Hakiki peygamberin Tanr, ibadet ve ahlaki vecibeler hususunda syledikleri, eriata (Tevrata) uygun olmaldr. Eer syledikleri On Emirden ayrlyorsa o, Allah adam deildir. Bu sebepledir ki Rab Yahveden baka ilahlara kulluu nerenler; yalan, hrszlk, zina gibi yasak fiilleri tavsiye eden ve yapanlar peygamber deildir. Verilen haberlerin gereklemesi: (Tesniye 18/21-22). Tevrat, hakiki peygamberin bir zellii olarak verdii haberin gereklemesini gstermektedir. Eer bir kiinin gelecekle ilgili verdii haber gerekleirse o hakiki, gereklemezse sahte peygamberdir. Alametler gstermesi: (k 4/8). Peygamberler birtakm alametler de gstermektedirler ancak sadece alametler yeterli deildir.

2-

3-

Yahudilikte hakiki peygamberin yannda yalanc peygamber kavram da vardr. Yalanc peygamberin temel zellikleri ise tanrnn dnda baka ilahlara kullua davet etmesi ve gelecekle ilgili sylediklerinin gerekle-

161

memesidir. Onlar, tanr adna yalan sylemekte ve asl olmayan eyleri haber vermektedirler. Tevratta ilk defa peygamber (nevi) olarak isimlendirilen kii, ayn zamanda ilk brani atas ve srail seilmiliinin balangc kabul edilen brahimdir. Yahudi inancna gre brahim ile balayan ve Musa ile en mkemmel biimine ulaan peygamberlik, M.. V. yzylda yaad kabul edilen Malaki ile sona ermitir. Bu dnemden itibaren yol gsterici ve teblici Tanr adam figr yerine dini bilen ve yorumlayan din adam(rabbi) figr ne km; ayn zamanda kurtarc Mesih beklentisi gelimeye balamtr.
.Faruk Harmann Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler adl makalesini (slm Tetkikleri Dergisi, IX [1995] okuyarak, Yahudilikteki peygamberlik messesesini reniniz. Ayrca sadece Tanahta ad geen peygamberler olduu gibi, sadece Kuranda ad geen ve her iki kutsal kitapta da ad geen peygamberler vardr. Sadece Kuranda ad geen peygamberlerden ikisi kimlerdir, aratrnz?

Yahudilikte peygamberlik sadece erkeklere mahsus deildir, kadnlardan da peygamberler gelmitir. Onlara nebiah denilmektedir ve saylar altdr: Hz. Musann ablas Miryam (k 15/20), Debora (Hakimler 4/4), Hulda (II. Krallar 22/14), Noadya (Nehemya 6/14) ve Peygamber ayann ei (aya 8/3).
slm Dinine gre peygamberlerde bulunmas gereken baz nitelikler vardr ki bunlar. Sdk (doruluk), Emanet (gvenilirlik), Tebli, Fetanet (zeki ve stn akll olmak) ve smettir (gnahlardan korunmuluk). slm inancna gre btn peygamberlerde bu nitelikler bulunmaktadr. slma gre peygamberler de insandr ancak onlar ilahi vahye mazhar olmulardr. Yahudilikte peygamberlere zina etmek, putlara tapmak gibi eitli hatalar iletilmektedir ki bunlarn, slm asndan kabul mmkn deildir.

Ahiret nanc
Ahiret inanc, Yahudi dininin en karmak konularndan biridir. Geleneksel Yahudilikte ahiret inanc dorudan Yahudi kutsal metinlerine dayandrlmakla birlikte gerek Tevratta gerek Tanaha ait dier kitaplarda ahiret konusu, baz atflarn tesinde ak ve net olarak yer almamaktadr. Buna karlk bata yeniden dirilme inanc olmak zere, teki dnya ile alakal kavram ve konular Tanah sonras Yahudi Apokrif-Apokaliptik yazlarda, Rabbani ve Kabalistik literatrde, Orta a Yahudi teolojisi ve litrjisinde nemli yer tutmaktadr. Yahudilikte ahiret inanc, ge dnemde yazlm olan apokaliptik karakterli Daniel kitab ile aya kitabndaki baz pasajlarda ksmen yer almaktadr. Bu ise antik Yahudi mezhepleri arasnda farkl grlerin benimsenmesine yol amtr. Yahudi kutsal kitabnn ilk yorumcular olan Ferisiler gerek ruhun lmszl gerekse yeniden dirilme inancn bir nevi tartmasz doktrin olarak ortaya koymulardr. Kutsal metni lafzi olarak anlama yoluna giden ve yorum geleneini kabul etmeyen Sadukiler ise, Tanahta yer almad gerekesiyle, hem ruha hem de bedene nispetle lmden sonraki hayat reddetmilerdir. Ruhun lmszl ve yeniden dirilme inancna dayanan ahiret konusu ilk defa Tanah sonras Yahudi literatrnde ak biimde ortaya konup Rabbani literatrle birlikte Yahudi retisinin bir paras olmutur. Tanahta ahiretle ilgili kullanlan kavramlardan biri, ller diyar anlamndaki eoldur.

162

eol, lm sonrasnda btn insanlarn gittii yer olarak alglanmaktadr. nceleri iyilerin huzur iinde bekledii, ktlerin ise farkl derecelerde azaba urad bir yer olarak nitelenen eol daha sonra sadece ktlerin azap grd bir yer kabul edilmi, baz apokriflerde ise eolun yerini, ktlerin azap ektii mekan anlamnda gehinnom (cehennem) kavram alm, iyilerin de lmden sonra eskatolojik Aden bahesine (gan Eden) veya cennete gittii kabul edilmitir. Mina ve Talmudda teki dnya ve yeniden dirilme kavramlar, iman ve kurtulu prensibi olarak ortaya konmakta, ayrca Rabbani literatrde iyiler iin mkafat, ktler iin ise ceza yeri olarak cennet (gan eden) ve cehennem (gehinnom) kavramlarna atf yaplmaktadr. Cennet ve cehennem, ok byk ve farkl kademelerden oluan mekanlar eklinde tasvir edilmektedir. Ne zaman yaratldklar ve nerede bulunduklar konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Yaygn inanca gre dnya yaratlmadan nce yaratlan ya da planlanan cehennem, yerin altnda veya semann zerinde ya da karanlk dalarn arkasndadr. Cehenem sadece ceza deil ayn zamanda arnma yeridir. Bir gre gre gnah ve sevab eit olanlar cehennemde on bir ay sresince arndktan sonra cennete girebileceklerdir. Yaygn gr hem srailden hem de dier milletlerden olan ktlerin cehennemde sadece on iki ay kaldktan sonra yok olacaklar ynndedir. Sadece szl ve fiili olarak Yahudi ahdine ballklarn ve temel Yahudi retisini reddedenler sonsuz azaba urayacaklardr. abata denk gelen gnlerde azabn olmayaca da bazlarnca ileri srlmektedir.
Yahudilikteki ahiret inancna gre Yahudilerden kt olanlar cehennemde sadece on iki ay kalacaklardr. Kuran, Yahudilerin bu iddialarn u ekilde yalanlamaktadr: srailoullar :Sayl birka gn mstesna bize ate dokunmayacaktr dediler. De ki: siz Allah katndan bir sz m aldnz-ki Allah sznden caymaz- yoksa Allah hakknda bilmediniz eyleri mi sylyorsunuz. Hayr! Kim bir ktlk eder de ktl kendisini epeevre kuatrsa ite o kimseler cehennemliktir. Onlar orada devaml kalrlar (Bakara 2/80-81).

Cennetin de Aden bahesi (gan Eden) olduu ve yeri bilinmemekle birlikte bu dnyada bulunduu, iyilerin ruhlarnn, Mesihi dnemin sonunda gerekleecek yeniden dirilme anna kadar burada kalacaklar ifade edilmektedir. Henz yaratlmam teki dnya ise yeniden dirilme ve ilahi muhasebe sonrasnda iyilerin ve gnahndan arnanlarn yeni bir beden ve ruhla sonsuza kadar yaayacaklar nihai mkafat yerini ifade etmektedir. Reformist Yahudiliin ileri gelenleri, Tanrnn merhametiyle badamad gerekesiyle cehennem kavramn reddetmilerdir. Ayn ekilde gnmz liberal Yahudi gruplarnn ou, cennet ve cehennemin fiziki manada var olduunu veya olacan kabul etmemektedirler. Yahudilikte inan konusunun dogmatik balaycl olmamas ve ahiretle ilgli kavramlarn mulak kullanmndan dolay bu tavr, Ortodoks Yahudiler asndan da problem tekil etmemektedir.
www.sorularlaslmiyet.com , www.dinimizslm.com

Mesih nanc
Mesih inanc, Yahudilerin karizmatik bir kurtarc tarafndan yabanc boyunduruundan kurtarlp Filistin topraklarnda dini ve siyasi bamszlk kazanmak suretiyle eski ihtiamlarna kavumalarna ynelik inan ya da

163

doktrini ifade etmektedir. Bu doktrin, kinci Mabed dneminin sonlarndan itibaren Yahudi dininin nemli bir paras haline gelmitir. branice Maiah (Mesih) kelimesi yala meshedilmi anlamndadr. Bu terim balangta peygamber veya kohen tarafndan yalanmak (kutsanmak) suretiyle ya da dorudan Tanr tarafndan grevlendirilen kral, kohen veya ba kohen gibi kiiler iin kullanlmtr. Kelime daha sonra eskatolojik manada kurtarc Mesih biimine dnmtr. Tarihlerindeki olumsuzluklar ve baka lkelerin tahakkm altnda kalmalar, dier taraftan Tanrnn seilmi kavmi olduklar inanc ve bu nitelemeye uymayan artlar ayrca ran kaynakl kurtarc fikri Yahudilerde, Tanrnn ilahi dzeni yeniden tesis etmek ve Yahudileri, layk olduklar itibara tekrar kavuturmak iin bir Mesih-kral gnderecei fikrine gtrm, Mabedin ikinci kez yklmas ile Mesihi kurtulu fikri daha da kuvvetlenmitir. Rabbani literatrde Davud soyundan gelecek olan Mesih, tarihin sonunda srailin dmanlarn yenmek suretiyle onlar esaretten kurtarp kutsal topraklara ve Tanrya dndrecek, orada Mabedi tekrar ina edip sraili Tevrat retisine gre ynetecek ve yeryznde Tanrnn kralln kuracak kii; sava, retmen ve peygamber kimliklerini de kendi ahsnda toplayan eskatolojik kral olarak tasvir edilmitir. Ayrca Davudolu Mesih olarak isimlendirilen bu kiiye nclk etmek zere Yusuf soyundan gelecek ikinci bir Mesihten de bahsedilmektedir. Bu ikinci derecedeki Mesih figr daha sonra, Mesihiliin modern ve sekler bir versiyonu olarak grlebilecek olan Siyonist hareketin ncleri iin de kullanlmtr. Genellikle insan olarak tanmlanan ama tabiat st baz zelliklere de sahip olan Mesihin Kudste doduu, gkyznde gizlendii, geri dnmek iin kurtulu gnn bekledii ve srail hak ettiinde heybetli bir biimde bulutlarn zerinde gelecei rivayet edilmektedir. Rabbani literatrde Mesihin geliini haber veren birtakm olumsuz gelimelerin olacandan, Gog ve Magog savandan, srgndeki srailin vadedilmi topraklarda bir araya toplanmas ve milletlere hkmetmesinden bahsedilmektedir. Mesih beklentisi zellikle bask ve zulm dnemlerinde daha da artm ve birok kii, Mesih iddiasyla ortaya kmtr. Ebu sa el-sfahani (VII. Yzyl), bn Arye (1000), Karai Kohen Solomon (1121) bunlardandr. Yahudi tarihinin en etkili Mesihi hareketi ise Sabatay Sevi adl bir Osmanl Yahudisinin, Mesihlik iddiasnda bulunmas (1665), daha sonra mslman olmasyla, Yahudilere gre heretik saylan ve gizli bir harekete dnen Sabatayclktr. Mesih inanc gnmzde Ortodoks Yahudilik benimsenmekte, Reformist Yahudilik ise kurtarc reddetmektedir. tarafndan hala Mesih figrn

Birok dinde, ileride gelecek bir kurtarc mjdesi yer almaktadr. Zerdtiliin kutsal mtinlerinde Saoyant adl birinin gelecei ve ktlkle mcadele edecei yazldr. Budizmin kutsal metinlerinde Maitreya adl bir kurtarcnn gelecei haberi yer almaktadr. Hinduizmin Puranalarnda yine ileride gelecek bir kurtarcdan bahsedilmektedir. Dier pekok kltrde, ayn ekilde gelecek bir kurtarc mjdesi ve beklentisi mevcuttur. Yahudi kutsal kitab Tanahda, Hristiyan kutsal kitab Yeni Ahitte yine ileride gelecek bir kurtarcya atf vard. Yahudiler, kitaplarndaki bu kurtarcnn Mesih olduuna inanmakta ve onun gelmesini beklemektedirler. Hristiyanlar, Yahudilerin bekledikleri Mesihin, Hz. sa olduuna inanmakta ve onun tekrar gelmesini beklemektedirler. inde, ileride gelecek bir kurtarc mjdesi bulunmayan yegane kutsal kitap

164

Kurandr. Kuranda Muhammed sizden hibirinizin babas deildir. Fakat o, Allahn Resul ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah hereyi hakkyla bilendir (Ahzab 33/40) denilmek suretiyle peygamberliin, Hz. Muhammed ile sona erdiini bildirmektedir.

Vadedilmi Topraklar
Yahudiliin iman esaslar arasnda yer almasa da Yahudiler, Tanrnn seilmi kavmi olduklarna ve Arz- Mevudun, Tanr tarafndan kendilerine vaad edildiine inanmaktadrlar. Arz- Mevud (Vadedilmi topraklar) tabiri Allahn, Hz. brahime ve onun soyundan gelenlere vermeyi vaad ettii yer iin kullanlan bir terimdir. branicede Eretz Israel (srail diyar) denilen bu blge Tanahta Kenan diyar, diyar ve memleket diye de zikredilmektedir. kinci Mabed dneminden itibaren arz- mevud diye adlandrlmtr. Blgenin hudutlar, Yahudi kutsal kitabnda eitli ekillerde belirlenmektedir. Hz. brahime yaplan vaadde Msr rmandan byk rmaa, Frat rmana kadar olan blge (Tekvin 15/8), Hz. Musa ve Yeua yaplan vaadde ayak tabannzn basaca her yer (Tesniye 11/24; Yeu 1/3) diye tanmlanmaktadr. Bu vaad nce Hz. brahim ve soyuna yaplm, shak, Yakub ve Musa ile de bu vaad yinelenmitir. Bu vaadin artlar vardr. ncelikle Allahn emirlerine, kanun ve eriatna bal olunacaktr. Orada susuz kan dklmeyecek, garibe, dula, yetime iyi davranlacaktr (Yeremya 1/1-7). Vaad edilmi topraklara sahip olabilmek ve orada kalabilmek iin Allaha verilen sz tutmak, ahde riayet etmek gerekmektedir. Vaad nce Hz. brahime yapldna gre, bu vaad bir hak douruyorsa, shak soyundan gelen Yahudiler kadar smail soyundan gelenlerin de o topraklarda hakk olmaldr. stelik Kurana gre de vaadin gereklemesi iin birtakm artlarn yerine getirilmesine balanmtr. Bunlarn banda Allaha itaat gelmektedir. Halbuki srailoullar Allahn emirlerine boyun ememi, yaplan ahitleri yerine getirmemi, hatta Allahn elilerini ldrp fesat karmlardr (Bakara 2/61, 100; Nisa 4/155-156; Maide 5/13).

BADETLER
Her dinde olduu gibi Yahudilikte de ibadet dinin temel unsurlarndandr. branicede avoda kelimesi, doru ibadet biimi anlamnda Yahudi dini uygulamalarn ifade etmektedir. Eski srail toplumunda ibadetin temelini kurban klt oluturmu, bilhassa brani atalar dneminde ibadet ferdi tarzda, Tanrya sunulan adak, takdime ve dua etrafnda ekillenmiti. Toplanma adr etrafnda toplu ibadete gei ise Musa peygamber dnemiyle balamtr. Toplanma adr ve daha sonra onun yerini alan Mabed, srail Tanrsnn en fazla tecelli ettii ve Ona dorudan ulalan yer olarak grlmtr. Filistin topraklarna yerleildikten sonra, farkl blgelerde ferdi takdimeler iin mezbahlar oluturulmakla birlikte, nce kuzeyde ilo, daha sonra Gibeon, Toplanma adrnn yer ald toplu ibadet merkezi olarak belirlenmitir. Davudun Kuds fethedip kralln merkezi yapmasyla birlikte ibadet merkezi Kudse kaym, kral Sleyman zamannda ise Mabed (bet ha-Mikda=Beytl-Makdis) ina edilmitir. D ve i avlu, kutsal ve en kutsal blmlerden oluan Sleyman Mabedi ibadet merkezi olarak tahsis edilmekle birlikte, dier mezbahlarda takdime

165

sunumuna devam edilmitir. Mabed, M.. 586da Babilliler tarafndan yklm, M.. 515te ikinci kez yaplmtr. Yahudi retisine gre kohen snf, Yakubun nc olu olan Levi soyundan gelen ve kendisi de ilk ba kohen kabul edilen Harunun oullarndan olumakta, Levi soyunun dier kollarna bal erkekler ise Levili snfn tekil etmektedir. Sradan srail kimliinde anneye dayal nesep belirleyici olurken, kohen ve Levili kimlikleri baba yoluyla elde edilmektedir. Kohenlerin en yals ba kohen ve dolaysyla en kutsal kii kabul edilmitir. Kohenlerin yardmclar konumundaki Levililer ise ibadethanenin bakm, ayrca mzik ve ark ile ibadete elik etmekle grevlendirilmilerdir. Mabed ibadetinin merkezinde kurban yer almakta ve kohenler tarafndan sunulmaktayd. Geleneksel Yahudilie gre kinci Mabedin Romallar tarafndan yklmasyla birlikte (M.S. 70), Mesihin ortaya kp Sleyman Mabedini tekrar ina edecei ve tm Tevrat hkmlerini yeniden hayata geirecei gne kadar, kurban ibadeti askya alnmtr. Liberal Yahudi cemaatleri ise Tevratta yer alan pek ok ritel gibi, Mabed ve kurbanla ilgili uygulamalarn da eski srail toplumunda nemli bir fonksiyon icra etmi olduunu, fakat Yahudi dini hayat iin artk gerekli ve dolaysyla geerli olmadn kabul etmektedir. Eski srail dininde Mabed, kurban ve kohenlik uygulamas merkezi konuma sahipken, kinci mabedin yklmasyla birlikte Yahudi dini hayat sinagog, Tevrat ve rabbiler etrafnda gelime gstermitir. Mabedde kohenler aracl ile yerine getirilen kurban ibadetinin yerini, sinagoglarda rabbiler eliinde icra edilen Tevrat almas ve dua almtr. Gnmzde Yahudi mabedine, toplanma anlamndaki Greke sinagog dnda, branice bet hakneset (toplanma evi), bet ha-tefila (dua evi) ve bet ha-midra (renme evi), Trkede ise Havra da denilmektedir. Sinagoglarda putperestlii artran resim, heykel ve sair unsurlarn kullanlmas yasaktr. Sinagoglar genellikle tek veya iki katl olarak yaplmakta, geni dua salonunun n tarafnda, Kudsn bulunduu yndeki duvarda, iinde rulo halindeki Tevrat nshasnn muhafaza edildii kutsal dolap, dolabn hemen nnde ykseke bir platform bulunmaktadr. Yahudilikte gnmzde sabah (aharit), ikindi (minha) ve akam (maariv veya arvit) olmak zere gnde vakit ibadet vardr.Bu ibadetler bir ksm ferdi, bir ksm en az on erkekten oluan cemaat (minyan) eliinde branice okunan belli dualar halinde icra edilmektedir. Karailerde ise cemaatle ibadet iin gerekli minimum say tr. Geleneksel biimiyle sadece erkeklerin itirakiyle gerekleen Yahudi ibadetinde ayakta durmak, oturmak, Kudse ynelerek ayakta dualar okumak ve hafif rku ekli mevcuttur. Ayrca baz ibadetler esnasnda ibadet al rtme, aln veya kol ba takma gibi riteller de vardr.

abat
Cumartesi (abat) gn, Yahudilerce haftann en kutsal gn kabul edilmektedir. On Emirde akland ekliyle Cumartesi gn, iki ayr gerekeyle kutsaldr. Bunlardan birincisi Tanrnn dnyay alt gnde yaratp yedinci gnde dinlenmi olmas, dieri ise Tanrnn srailoullarn Msrdaki klelik evinden kurtarm olmasdr. On Emirde belirtildii gibi bu gnde i yapmak yasaktr. Bu gnde manevi yenilenme ve dnyay Tanrnn yaratt gibi brakp tabiatn ileyiine mdahale etmeme ilkesi

166

gereince, toplam otuz dokuz snf iten uzak durulmaktadr. Yahudi anlayna gre gn, gnein batyla balad iin, Cuma gn akam gnein batndan cumartesi gn gnein batna kadar sz konusu ileri yapmak yasaktr.

Dini Gn ve Bayramlar
Yahudilikte gnlk ibadetin ve haftalk ibadet saylan abatn dnda yl iinde farkl zamanlarda kutlanan ve anlan dini gn ve bayramlar da vardr. Yahudilikte bayramlar, ayn hareketlerini esas almakla birlikte, gne ylna gre sabitlenmi olan Yahudi takvimine gre belirlenmitir. Buna gre en nemlileri aslen zirai kutlamalara dayanan ve ilkbahar, sonbahar ve yaz dnemlerine denk gelen Yahudi bayramlarnn ay takviminde yaanan kaymadan dolay, Tevratta belirtilenden farkl mevsimlere rastlamasn nlemek iin, her on dokuz yllk dnem ierisinde yedi kez (yani 3, 6, 8, 11, 14, 17 ve 19. yllarda) birer ay eklemek suretiyle Yahudi takvimi sabitlenmitir. Dolaysyla bir Yahudi yl esasen ilkbahara denk gelen Nisan ay ile balayp Adar ay ile sona eren ve her biri yirmi dokuz veya otuz gn eken on iki aydan olumakla birlikte, belli yllarda sz konusu on iki ay on aya tamamlanmaktadr.
Yahudilikte dini gn ve bayramlar, ay sistemi ile gne sisteminin karmasyla oluan takvime gre dzenlenmekte olduundan, btn yl dolamazlar. slmda dini gn ve bayramlar hangi takvim sistemine gre belirlenmektedir ve niin her sene farkl tarihlerde kutlanmaktadr?

Yahudi takviminde yer alan toplam on bir bayramdan alts byk bayram, ikisi kk bayram ve de modern bayram olarak gruplandrlmaktadr. Tevrata gre Yahudi ylnn balangc Nisan ay olmakla birlikte, geleneksel Yahudilikte takvim yl Tiri ay ile balatlmaktadr.

Yeni Yl
Tiri aynn ilk gn Yahudilikte Yeni Yldr. Ademin yaratlmas, brahim, shak ve Yakubun doumu; Musann, Firavunun karsna kmas gibi Yahudi tarihindeki pek ok nemli olayn bu gnde meydana geldiine, ayrca herkesin kaderiyle ilgli tm bilgilerin bu gnde yazldna inanlmaktadr. Ylbanda (Ro ha-ana) i yapmak yasaktr. Yln bu ilk gnnden itibaren balayan on gnlk dnem tvbe dnemidir.

Kefaret Gn (Yom Kipur)


Tiri aynn onuncu gn Kefaret gndr ve Yahudi takviminin en kutsal gn kabul edilmektedir. Ro ha-anada yazlan kader defterleri, on gnn sonunda Kefaret gn mhrlenmektedir. Yahudiler bu gnde oru tutarlar.

ardaklar Bayram (Sukot)


Tiri aynn 15-21 gnlerinde kutlanan bayramdr. Hasat bayram da denilen ardaklar Bayram, Msrdan k srasnda lde geirilen gnlerin anld, ayn zamanda Tevratta byk hac bayram olarak sz edilen ve

167

tm srail erkeklerinin Mabede gelip takdime ve kurban sunmakla ykml olduu bir bayramdr.

Tevrat Hatim Bayram


Tiri aynn yirmi ikinci gn, Tevratn hatmedilmesine ynelik kutlama yer almaktadr. Yl boyunca okunan Tevratn tamamlanp tekrar batan okunmaya baland ve on ya altndaki ocuklarn genlik duas sylemek zere arld bu merasimin en nemli zellii, kutsal dolaptan karlan Tevrat rulosunun ilahi, dua ve dans eliinde sinagogun iinde cemaat arasnda yedi defa dolatrlmasdr.

Pesah Bayram
Yahudi bayramlar arasnda mazisi en eski dnemlere dayanan, Bahar Bayram, zgrlk Bayram ve Hamursuz Bayram olarak da bilinen Pesah (Fsh) bayram, brani takvimine gne Nisan aynn 15inde kutlanmaktadr ve Yahudi hac bayramlarndan ilkidir. srailoullarnn Msrdan klarnn yadedildii bu bayram, gnmzde Yahudilerin en fazla rabet ettikleri bayramlarn banda gelmektedir. Bu bayram sresince evlerde maya veya mayal yiyecek bulundurulmas ve tketilmesi yasaktr. Bayramn ilk akam hazrlanan sofra dzenine seder denilmektedir ve sederde, Msrdan kn konu edildii blmler okunur. Bayram, sraildekiler iin yedi, srail dnda yaayan Yahudiler iin sekiz gn srmektedir. Bayram sresince mayasz ekmek tketilir ve bu bayrama zel yemek takm ve gereleri kullanlr.

Haftalar Bayram (avuot)


avuot, brainicede haftalar anlamndadr. Bat kltrnde Pentacost diye de adlandrlmaktadr ve Ellinci Gn anlamnda Yunanca bir kelimedir. Tevratn, sraloullarna verili gn olarak kabul edilir. Yahudi takvimine gre Sivan aynn altnc gn kutlanmaktadr. byk Yahudi hac bayramndan ikincisidir. Gerekte Pesahn ikinci gnnden balamak zere tam yedi hafta sonrasna denk gelen ve zirai bir bayram olan bu bayrama Turfandalar Gn de denilmektedir. Pesah ve avuot bayramlar arasndaki balant Pesahn, srailoullarnn fiziki klelikten, avuotun ise manevi klelikten kurtuluunu temsil etmesidir.

Hanuka Bayram
Iklar Bayram olarak da isimlendirilen Hanuka, M.. 165 ylnda GrekSlevkit kral IV. Antiochusun Helenletirme politikasna ve Kutsal Mabedi putperest ibadet merkezi haline dntrmesine kar, Makabilerin verdii sava ve elde edilen zaferin kutlanmas mahiyetindedir. Bu bayramda, Mabedde daima yanan menorann sadece bir gnlk yala sekiz gn boyunca yanmas mucizesini hatrlatmak zere sekiz gn boyunca evlerde mum yaklr. Bu bayram Yahudi takvimindeki Kislev aynn 25inde balar ve sekiz gn boyunca kutlanr.

168

Purim Bayram
Purim, nee ve elence bayramdr. 14 Adar gn kutlanan bu bayram, Pers ynetiminin Yahudilere uygulamay tasarlad katliamn tarihini belirlemek iin kuraya bavurduu veya zar att iin, kuralar veya zarlar anlamnda Purim ad verilmitir. Vezir Haaman tarafndan Yahudi cemaatinin yok edilme giriimine kar, Yahudi kkenli Kralie Esterin yardmyla kurtarlmas ansna kutlanmaktadr. Yahudilerin katledilecei o gnde, Yahudiler onlar katletmitir ve katliam ertesi gn de srmtr. Pesahtan bir ay nce kutlanan bu bayramda, Ester kitabnn bayram akam ve sabahnda sinagogda cemaat halinde ve yksek sesle okunmas esastr. Yahudi bayramlar arasnda hibir bayram, Purim bayramnn kutland kadar sevin ve cokuyla kutlanmamaktadr.

MEZHEPLER
Her dinde olduu gibi Yahudilikte de hem inan ve doktrin hem de ibadet ve uygulama konularnda, gerek tarihi srete gerekse gnmzde, farkl kltr muhitlerinde olmaktan kaynaklanan veya farkl din ve akmlardan etkilenen yorum farkllklar sz konusudur. Dinin anlalmas ve yorumlanmasnda ortaya kan bu farkllklar, yorumu yapan insanlarn zeka ve bilgi dzeyleriyle de yakndan alakaldr. Yahudilikte kinci Mabed dneminin nemli zelliklerinden biri de M.. II. Yzylda Filistinde byk Yahudi mezhebinin ya da grubunun tarih sahnesine kmasdr ki bunlar Ferisiler (Peruim), Sadukiler (Sadukim) ve Essenilerdir (siyim). Ayrca miladi ilk yzyln ortalarnda ortaya kan devrimci fanatiklereden (Zelot) de bahsetmek gerekir.

Peruim
Peruim kelimesi ayrlklar anlamndadr ve bu mezhep mensuplar kendilerini, Hamoni ynetimi ile Helenistik uygulamalarn taraftar olanlardan ve sradan halktan ayrdklar iin bu ekilde adlandrlmlardr. Ferisiler, Sadukilerin Mabed vurgusuna karlk Sinagog ve Tevrat retisini ne karan ve ounlukla yazc ve din alimlerinden oluan gruptur. Tevratn lafzi manasnn tesindeki anlam ortaya koyabilmek iin yorum geleneini balatan ve Sanhedrinde ounluu oluturan Ferisiler, Yahudi toplumunu Tevrat etrafnda birletirme ve topluma liderlik etme amacyla hareket etmi, Tevrat kurallarnn uygulanmasnda detayc ve kat bir anlay benimsemilerdir. Mina ve Talmudun oluumunu salayan din alimleri, kendilerini Ferisilerin varisleri olarak grmlerdir. Peruim, ahiret ve meleklerin varlna inanmaktadr. Gnmz Ortodoks Yahudilii, Peruimin devam ve gnmzdeki temsilcileridir.

Sadukim
Tevratn uygulanmas ve Mabed hizmetleri konusunda yani inan ve amelde Peruime kart olmas ile tannan mezheptir. Kral Sleyman dneminde ba kohen olarak grev yapan Sadokun soyundan gelen ba kohen ve ailesinin grleri dorultusunda hareket ettikleri iin bu ismi aldklar ifade edilmektedir. Sadukim, kohenlerin ounluu oluturduu aristokrat ve

169

muhafazakar bir snft. Mabed ve kurban kltnn yneticileri sfatyla kendilerini dini konularda asl otorite olarak gren bu grup, Tevratn lafzi anlamn esas almakta, yorum geleneini ve Tevratta aka yer almayan yeniden dirilme fikrini, meleklerin ve kt ruhlarn varln kabul etmemektedir. Sadukim mezhebi, Mabedin Romallar tarafndan yklndan sonra halk zerindeki nfuzunu tamamen kaybederek tarih sahnesinden silinmitir.

siyim (Esseniler)
siyim kelimesinin mtevaz ve dindar kii ve bunlarn meydana getirdii topluluk veya sessiz, sakin kii ve bunlarn meydana getirdii topluluk anlamlarna geldii belirtilmektedir. Yahudi yorumuna gre bunlar, Makkabi mcadelelerinden nceki Hasidimin (dine bal dindar kiiler) devamdrlar. Gelenee gre bunlar, Tevratn Levililer blmnn ortaya koyduu kurallara son derece mfrit bir ekilde uyan kimseler olup, kendi elleriyle kazandklarn paylaarak kendilerini dini yaant ve almaya vermi kimselerdir. Esseniler mmkn olduu kadar evlilikten ve bedeni zevklerden kanyorlard. Mnzevi-apolitik bir grup olan Essenilerin, Kumran cemaati de denilen ksm, l Deniz civarnda oluturduklar yerleim blgelerinde toplumun geri kalanndan ayr olarak komnal bir hayat srmlerdir. Melek ve ahret inanc olan bu grup sk bir temizlik riteli uygulamaktadr. Mesihi dnemin yakn olduu inancndan hareketle ksmi bekarl gerekli grmlerdir. Evlilik hayatna getirdikleri kstlamadan dolay nesillerini uzun sre devam ettiremeyen Esseniler, Mabedin yklmasndan sonra ortadan kaybolmulardr. Miladi VIII. yzyldan itibaren douda slm dnyasnda yaayan Yahudiler arasnda Mslmanln ve slm dncesinin tesiri altnda eitli Yahudi mezhepleri de zuhur etmitir. Bunlar seviyye, Yudganiyye, Ananiyye ve Karaimdir. Bu gruplara Orta ada ortaya kan mistik Kabala hareketi ile XIX. Yzylda Avrupada, bilhassa Dou Avrupa ve Rusya Yahudileri arasnda zuhur eden Hasidim hareketini de ekleyebiliriz Karailik, sadece yazl Yahudi kitap literatrn (Tanah) kabul edip, Yahudi din alimlerinin oluturduu szl yorum geleneini (Talmud) reddetmektedir. Karailere gre bu mezhep sonradan ortaya km deil, bilakis son devirlerin rn olan Talmud Yahudiliine kar, bandan itibaren Musann retisinin doru yorumuna dayal Yahudilii temsil etmektedir. Bu hareket VIII. Yzylda Babilde (Irak) yaayan Anan ben David ile balamtr. Anann lmnden sonra grleri Filistinde yaylm, Kudsn hallar tarafndan igali zerine Msr, Anadolu ve Krm blgelerine yaylmlardr. Bu mezhep, Tevrata dayanmayan tm Yahudi dini uygulamalarn reddettiinden, uzun sre gelenekselYahudi din alimleri tarafndan meru kabul edilmemitir. Karai isimlendirmesi de kutsal yaz anlamna gelen mikra kelimesine atfla oluturulan bene ha-mikra (Tevratn ocuklar), bale mikra (Tevratn takipileri) veya ksaca Karaim (Tevrat okuyanlar) eklindeki nitelendirmeden kaynaklanmaktadr. Gnmz dnyasndaki balca Yahudi mezhepleri unlardr:

170

Reformist Yahudilik Modern Yahudi akmlar iinde en liberal kanad temsil eden Reformist hareket, XIX. yzylda Alman Yahudileri arasnda ortaya km, daha sonra Amerikaya tanm ve asl gelimesini Amerikan Yahudileri arasnda gstermitir. lk ncleri Moses Mendelssohn (1729-1786), Abraham Geiger (1810-1874), Ludwig Philipson (1811-1889) ve Samuel Holdheimdir (18061860). Reformist Yahudilik aklclk, evrenselcilik ve ilerlemecilik gibi ilkeler zerine kurulmutur ve bu hareketin ortaya knn temel sebebi Yahudi dinini an artlaryla uyumlu ve cazip hale getirmektir. Bunun iin sinagog ibadeti, abat kurallar, ergenlik ve evlilik merasimlerinde eitli deiiklikler uygulamaya konulmutur. Reformistler, Tevrat Tanr tarafndan vahyedilmi bir kitap olarak grmezler. Onlara gre Tevrat, atalarnn yaad dini tecrbenin kaydedildii bir kitaptr. Onun iindeki emir ve yasaklarn birou, bugn geerliliini yitirmitir. Onlara gre Talmudun herhangi bir kutsallk deeri yoktur. Reformistler, bata Mesihilik olmak zere geleneksel Yahudiliin birok ilkesini kabul etmezler. Onlar, kutsal toprak lksn de benimsemezler. Onlara gre kadnlarla erkekler din karsnda eittir. Sinagoglarda yan yana ibadet edebilirler hatta kadnlar haham bile olabilir, sinagogda ibadet ynetebilirler. Reformist hareket, zaman iinde temel ilkelerinden taviz vermeksizin gelenei ve pratii biraz daha dikkate alan bir anlay benimsemitir. Muhafazakar Yahudilik Balangta Reformist hareket iinde yer alan Zacharias Frankel tarafndan balatlan bu oluum, Reformist hareketin arlna tepki olarak domutur. Amerikaya getikten sonra bilhassa Solomon Schechterin nclnde tam manasyla tekilatlanp bir mezhep haline gelen bu hareket, gnmzde Amerikadaki biimiyle Muhafazakar Yahudilik, Avrupadaki biimiyle de Masorti olarak isimlendirilmektedir. Muhafazakar Yahudilik dinin merkezine, Ortodokslarda olduu gibi vahyi, Reformistlerde olduu gibi ilerlemeci akl deil, btn bir Yahudi toplumunun ortak iradesi ve bu yolla ulalan fikir birlii prensibini koymak suretiyle Reformist ve Ortodoks oluumlar arasnda bir nevi orta yolu temsil etme iddiasndadr. Muhafazakar Yahudilik gelenekle balar koparmakszn deiimi onaylamaktadr fakat bu deiim, Reformistlerinkinden farkl olarak yava yava ve daha lml olmaldr. Muhafazakar Yahudilik, Amerikada Reformist Yahudiliin hemen arkasndan ikinci byk Yahudi mezhebidir. nceleri Ortodoksluun Amerikan versiyonu durumunda olan Muhafazakar Yahudilik daha sonra Reformist Yahudilikle Ortodoksluk arasnda orta bir izgiye ekilmitir. Muhafazakarlar, geleneksel Yahudiliin ilkelerine uyarlar fakat bu ilkelerin uygulanmasnda Ortodokslar gibi kat deildirler. Yeniden Yaplanmac Yahudilik Yeniden Yaplanmac Yahudilik hareketi, Muhafazakar Yahudilik iinde yetien Mordecai Kaplann fikirleri ve ncl dorultusunda ortaya kmtr ve Amerikan Yahudiliine has bir harekettir. Kaplana gre

171

Yahudilik bir din deil, Yahudi toplumunun oluturduu ve devaml gelien bir dini medeniyettir. Bu hareketin bir dier zellii akn-yaratc-vahyedici bir Tanr fikri yerine natrist Tanr anlaynn benimsenmesi, ayrca seilmilik fikrinin ve cinsiyet ayrmna dayal kurallarn reddedilmesidir. Ortodoks Yahudilik Ortodoks Yahudilik, Hz. sa dnemindeki Ferisilikle balayan ve Rabbani Yahudilikle devam eden ana bnyenin gnmzdeki temsilcisidir. Ortodokslar bu bakmdan klasik Yahudi anlayn aynen devam ettirmektedirler. Tevratn, Allahn Musaya yazdrd ilahi vahiy olduuna mutlak olarak iman eden Ortodokslar, ayn zamanda onun yorumu olan Mina ve Talmudun da ilahi vahiy kaynakl olduuna inanmaktadrlar. Ortodokslar, Tevrat ve din bilginlerinin belirledii kurallarn mutlak otoritesini kabul etmekte ve bunlarda hibir deiikliin meydana gelmesine izin vermemektedirler. Yeni Ortodoksluk Hareketi S. R. Hirschn nclk ettii ve Ortodoksluk ile Reformist Yahudilik arasnda yer alan Yeni Ortodoksluk Hareketi ise Yahudi geleneindeki deiim prensibinden hareketle, Tevrat emirleri ile mevcut dnya dzenini uzlatrma hedefi dorultusunda teekkl etmitir. Hirsch, gelenei modern anlayla uyumlu hale getiren bir Yahudilik yorumu ortaya koymutur. Reformist hareket akl ve ilerlemecilii, Muhafazakar hareket ortak toplum bilinci ve iradesini vurgularken, Hirschn Yeni Ortodoksluu deiimi onaylayan gelenek fikri zerinde durur. Gnmz Ortodoks Yahudilii iinde Halahaya ters dmeyecek ekilde yeniliklere, modern eitim sistemine ve modern hayat tarzna ak olan ve Amerika, Kanada ve ngilteredeki Ortodokslarn ounluunu oluturan kesim iin Modern Ortodoks isimlendirmesi kullanlmaktadr. Hasidilik Hasid (oulu hasidim) kelimesi dindar anlamna gelmektedir. XVIII. yzyl ortalarna doru Polonya Yahudilerinden Yisrael ben Eliezer adl bir kabalac etrafnda gelien ve mistik unsurlar tayan bir harekettir. Bu harekete kar kan Rabbani Yahudilik mensuplar ise kar kanlar anlamnda mitnagedim diye isimlendirilmilerdir. Bu hareketin en nemli zellii, temelindeki mistik anlaya paralel olarak bilgi ve akl yerine duygu ve duaya yani dini hissiyata arlk vermesidir. Bir dier nemli zellii ise ibadet ve dini merasimlerin icrasnda mistik konsantrasyon, nee ve haz faktrlerine arlk vermesidir. Hasidilerin zel giysileri vardr. Yetikinler siyah apka ve cbbe giyer, elbiselerinin drt kenarna ip takarlar. Kadnlar balarn rtmek iin ya tlbent kullanr veya peruk takarlar. Hasidilerde dini hayat be yanda balar ve ocuun ba, Hasidi geleneklere gre tra edilir ve kipa giydirilir.

172

Kabala Almak, kabul etmek anlamndaki Kabala kelimesi, Yahudi mistik ve ezoterik geleneinin addr. Kabala hareketinin kkeni miladi I. Yzyln sonlarna kadar gtrlse de mstakil bir sistem olarak XII-XIII. yzyllarda ortaya kmtr. Dar bir evrede yaanan bu mistik hareketin, sradan Yahudiler tarafndan uygulanmas, XVII. Yzyl ortalarnda Dou Avrupa Yahudileri arasnda Hasidilik hareketinin ortaya kmasyla balamtr. Kabala, dier mistik hareketlerde olduu gibi ilahln mahiyeti, yaratln sebebi ve ilahlkla yaratl arasndaki mnasebete ynelik srlara ulama abasn ve ilgili retiyi ifade etmektedir. Kabalann asl konusu kozmik lekli yaratl ve kurtulutur. Kabala, brani diline ayr bir nem ve kutasallk atfetmekte, harflerin nmeri deerlerinden hareketle birtakm srlar aklamaya almaktadr. Neturei Karta Neturei Karta, Aramice ehrin muhafzlar anlamndadr ve Siyonizm kart bir Ortodoks Yahudi cemaatininin addr. rgt, 1938de Kudste kurulmutur. Bu cemaat, Mesih gelmeden kurulmu olan srail Devletinin meru olmadn, Siyonizmin, Yahudi dinine ters olduunu ve srailin, bir an nce Filistini igali brakmas gerektiini savunur ve bu grlerini Talmuddan delillerle desteklerler. Kudste halen sraili tanmayan bu cemaate bal 500 Neturei Karta ailesi yaamaktadr. Siyonizm Siyonizm, dnyann drt bir yanna dalm olan Yahudi toplumunu Filistinde tekrar millet olarak bir araya getirme ve burada bamsz bir Yahudi Devleti kurma gayesi gden bir ideolojidir. Siyonizm, Yahudi milliyetilik hareketi olarak ortaya km ve modern srail Devletinin kuruluuyla birlikte bir nevi sivil dine ve dnya Yahudilerinin ounluunun benimsedii ideolojye dnmtr. Kkleri tarihi ve dini olmakla beraber modern Siyonizm, XIX. yzyln sonlarnda, ounlukla sekler kiilerin nderliinde siyasi bir hareket olarak domutur. Siyonizm hareketi kendi iinde siyasi, sosyalist ve dini olmak zere trlere ayrlmaktadr. Yahudi kimliindeki dini unsuru dlayan siyasi Siyonizm, Yahudilerin yaad srgn hayatn ve buna paralel Yahudi sorununu sona erdirmeyi, bunun iin de Yahudilerin tekrar bir millet olarak tarih sahnesine kmasn ve bamsz bir Yahudi Devleti kurulmasn ngrmtr. Sekler bir Avusturya Yahudisi olan Theodor Herzl Siyasi Siyonizmin kurucusudur. Ona ve dier siyasi Siyonizm taraftarlarna gre antisemitizm olgusu tamamen siyasi sebeplere dayanmaktadr ve yegane zm Yahudilere bir vatan bulunmasnda yatmaktadr. 1896da Yahudi Devleti adl kitabn yaymlayan Herzl ve dier siyonistler, bulunacak bu vatann, Arjantin ve Uganda gibi herhangi bir toprak paras olabileceini dnrken, daha sonra Yahudilerin vatannn ancak Filistinde olabilecei noktasnda fikir birliine varmlardr. Herzl, bu amala 1897de Dnya Siyonist Tekilatn kurmutur. Siyonizm fikri, ilk olarak Herzl tarafndan seslendirilmemekle birlikte, bu dncenin rgtl bir hareket biimine dnmesini ve dnya kamuoyunda duyulmasn salayan kii odur. Bunun iin Dnya Siyonist Teklatn kurmu, youn bir diplomasi trafii iine

173

girmi, zellikle Osmanl Padiah II. Abdlhamitle grmelerde bulunmu ve padiahtan, Yahudiler iin Filistinde toprak istemi ancak bu talebi kabul edilmemitir. Siyasi Siyonizm hareketi ilk balarda gerek liberal gerekse dindar kesimler tarafndan benimsenmemi, ancak XX. yzyln ortalarna doru bu tavr deimitir. Siyasi Siyonizm 1948de Filistinde srail Devletinin kurulmasyla hedefinin ilk kademesini gerekletirmitir. Alman Yahudisi olan Moses Hess ise sosyalist Siyonizm fikrini ortaya atmtr. Buna gre ziraata ve sosyalist yaplanmaya arlk vermek suretiyle Filistin topraklarnda sosyalist karakterli bir toplum ve devlet oluturma amalanmtr. Filistin topraklarna yerleme konusunda nclk eden ve burada sosyalist-siyonist yaam biimini tesis etmek zere kolektif iftlik tarz yerleimleri (kibuts) kuranlar da yine sosyalist Siyonistler olmutur.

DER DNLERE BAKI


Yahudilikte, Yahudi olan ve olmayan ayrm olduka belirgin bir ekildedir. Bir taraftan btn insanlarla ortak bir atadan geldiklerini ve btn insanl kapsayan bir ahde, Hz.Nuh vastasyla yaplm ahde muhatap olduklarn ifade ederken, dier taraftan zel bir ahitle seilmi bir kavim olduklarna inanmaktadrlar. srailin seilmilii inanc tabii olarak srail ve teki milletler ayrmn beraberinde getirmektedir. Kavim merkezli bir Tanr inancnn hkim olduu eski srail dininde, dier dinler yerine dier kavimler bahis konusu edilmitir. kinci Mabed dneminde tam manasyla evrensel bir Tanr inancnn srail toplumunda yerlemesine paralel olarak tek doru ve tek gerek din srailoullarnn dini olarak anlalm, bu dinin dndaki politeist-pagan inanlar, srail dndaki toplumlarn ortak zellikleri olarak grlmtr. Bir taraftan srailin, Tanr tarafndan seilmi bir kavim olduu inanc, dier taraftan srail dndaki milletlerin putperest kabul edilmesi Yahudilikte biz ve tekiler ayrmnn temel kstaslardr. Yahudi dini hukukunun Talmuddaki ifadesine gre srail kelimesi, gnahkarlar ve mhtedileri de kapsayacak ekilde tm Yahudi din mensuplar iin kullanlrken, srail cemaati dnda grlen kiiler genellikle drt ayr grupta deerlendirilmitir. Bunlar yedi prensiplik Nuh kanunlarna uyan yerleikyabanclar (ger toav) veya Nuhiler, bu grubun tam karsnda yer alan ve farkl terimlerle ifade edilen putperestler (nohri, akum, kenani, oved, avoda zara), Samirileri ve Hristiyanlar da iine alacak ekilde Yahudi soyundan olan veya olmayan heretikler (min, kuti,) ve baz alardan goyim ierisinde anlan mrtedlerdir (mumar). Yahudi hukuku, goyim bal altnda grlen drt grupla ilgili hkmler iermekte ancak bu hkmler, zaman iinde farkl ekillerde yorumlanmaktadr. Yahudi dini hukukuna gre bir Yahudinin, Yahudi olmayan birini kasten ldrmesi veya ondan bir ey almas kesin bir dille yasaklanmtr. Ancak Yahudi olmayana dolayl yoldan zarar vermek, kayp maln alkoymak mbah grlm; Yahudiden faiz alnmas yasaklanm ama Yahudi olmayandan faiz alnmas art koulmutur. Bir Yahudinin hayat tehlikeye girdiinde abat kurallarnn ihlaline izin verilmi, hatta bunun art olduu belirtilmi fakat hayati tehlike yaayan kii bir goy

174

olduunda abat ihlal caiz deildir, doktor veya ebenin yardmdan kanmas gerekli grlmtr. Bu karar, eitli Ortodoks otoriteler taarfndan revize edilmitir. Bir Yahudinin, Yahudi olmayan biriyle yan yana defnedilmesi, Yahudilerin Yahudi olmayanlarla evlilii yasaklanmtr. Bugn ou Ortodoks ve bilhassa Ultra-Ortodoks gruplar tarafndan belli noktalarda devam ettirilen Yahudi-Yahudi olmayan ayrmna ramen, gnmzn Ortodoks olmayan Yahudi cemaatleri ve bilhassa liberal gruplar, evrensel ahlak asndan konuya yaklamakta, Yahudi-Yahudi olmayan arasnda eitlik ngrlmektedir. Yahudi din alimleri, misyonerlik faaliyetlerinden vaz geilmesi ve kendi arzusuyla Yahudi olmak isteyenlere de zorluk karlmas zerine dier dinlere mensup olanlarn durumunu tartmaya balamlar ve Nuhilik teolojisini gelitirmilerdir. Bu teoloji, insanln kurtuluu iin Yauhudilie girmeyi zorunlu grmez. Geleneksel Yahudilik bu ilkeleri kalben benimseyen ve uygulayan kimselerin kurtuluunu mmkn grr. Yahudilerle ayn derecede olmasa da onlar da cennet nimetlerinden faydalanacaklardr. Ortodoks Yahudi ulemasna gre dinleri bozuk olmakla birlikte, Hristiyanlar ve Mslmanlar inan ve yaay bakmndan Nuh saylrlar.

zet
nan esaslar Yahudilikte nelerin iman esas olduu hususu kutsal kitapta yer almamaktadr. Zaman iinde artlar Yahudileri, iman esaslarn tesbite zorlam ve bu alanda birok kii, iman esaslarn tespit faaliyetinde bulunmutur. Bugn Yahudilerin ounluunca kabul edilen iman esaslar, XIII. yzylda yaam Yahudi din bilgini bn Meymun tarafndan tespit edilen on maddelik esaslardr. Bu esaslar Allaha, peygamberlere, kutsal kitaba, mkafat ve cezalandrmaya, ahirete ve Mesihe iman iermektedir. badet badet dinin ana unsurlarndandr ve her dinde olduu gibi Yahudilikte de ibadet vardr. Yahudilikte sabah, leden sonra ve akam olmak zere gnde vakit ibadet vardr. Yahudilikte ferdi dua olduu gibi cemaatle ibadet de vardr ve cemaat olumas iin on erkek gerekmektedir. Kadnlar hem ibadete itirak edemezler hem de cemaatten saylmazlar. Yahudilikte haftalk ibadet, cumartesi gn yaplmaktadr ve bu gnn ayr bir nemi vardr. Cumartesi gn baz ilerin yaplmas yasaktr. Yahudilikte yl iinde kutlanan veya anlan dini gn ve bayramlar da vardr. Yahudilikte en nemli mabed, Kudste u anda yklm bulunan Sleyman Mabedi ve sinagoglardr. Mezhepler Yahudilikte M.. ortaya m nemli mezhep vardr ki bunlar da Peruim, Sadukim ve siyimdir. Ortaada ortaya kan balca mezhep Karailiktir. Gnmzde ise Muhafazakar, Reformist, Ortodoks, Yeniden Yaplanmac Yahudilik adn tayan mezhepler vardr.

175

Dier Dinlere Bak Yahudilikte Yahudi Yahudi olmayan ayrm vardr ve bunun temel sebebi, Yahudilikteki seilmilik inancdr. Dolaysyla Yahudiler kendilerini dier milletlerden tamamen farkl grmekte, Tanr tarafndan zel olarak seilmi olduklarna inanmakta, bu sebeple de tekilere kar farkl tutum ve davran sergileyici esaslar benimsemektedirler.

Kendimizi Snayalm
1. On maddelik amenty aadakilerden hangisi tespit etmitir? a. bn Meymun b. Hasdai Crescas c. Yosef Albo d. Philo e. Saadya Gaon 2. Aadakilerden hangisi iman esaslar arasnda yer almamaktadr? a. Ahiret inanc b. Mesih inanc c. Kutsal Kitap inanc d. Melek inanc e. Peygamber inanc 3. Aadakilerden hangisi bir Yahudi mezhebidir? a. Katoliklik b. Anglikanizm c. Adventistler d. Esseniler e. Mormonlar 4. Yahudinin, Yahudi olmayanla evliliini aadaki mezheplerden hangisi kabul etmez? a. Reformistler b. Sadukim c. Lutheranlar

176

d. Yahova ahitleri e. Ortodoks Yahudilik 5. Hanuka ne bayramdr? a. Msrdan k b. ardaklar c. Tevratn verilii d. Iklar bayram e. Tevrat hatim bayram

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a 2. d 3. d 4. e 5. d Yant doru deilse iman esaslar blmn yeniden okuyunuz Yant doru deilse iman esaslar blmn yeniden okuyunuz Yant doru deilse mezhepler blmn yeniden okuyunuz. Yant doru deilse mezhepler blmn yeniden okuyunuz. Yant doru deilse ibadet blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 bn Meymunun on maddesi ile slmn amentsnn temel fark, birincide meleklere imann, ikincide ise Mesih inancnn olmaydr. Sra Sizde 2 Tevrattaki On Emir, k 20 ve Tesniye 5te yer almaktadr. On Emri oluturan kurallardan, cumartesi yasa dndakiler Kuranda da mevcuttur. Bu kurallar ilahi dinin tarih iinde tezahr eden farkl ekillerinde de bulunmaktadr. Kuranda bu emirler ve yasaklar, birok kez tekrarlanmaktadr ancak sra suresinde topluca bulunmaktadr (sra 17/2235). Kurandaki On Emirde cumartesi yasaklar yer almamaktadr ve geerli deildir. Sra Sizde 3 Yahudilikteki Tanr anlay, Yahudi kutsal kitabnda insanbiimci ve milli karakter arzetmektedir. slmn Tanr inancnda ise Allah, milli deil btn alemlerin Rabbidir ve sonradan yaratlmlara asla benzemez (muhalefetn lilhavadis)

177

Sra Sizde 4 Tanahta ad gemeyip sadece Kuranda ad geen peygamberler Hud, Salih veZlkifldir. Sra Sizde 5 slm dininde dini gn ve bayramlar ay takvimine gre dzenlenmektedir. Ay yl, gne ylndan on gn daha eksik olduu iin slamda dini gn ve bayramlar her yl, bir ncekinden on gn daha erken gelmektedir.

Yararlanlan Kaynaklar
Kutluay, Y. (2001), slm ve Yahudi Mezhepleri, stanbul. Grkan, S.L. (2008), Yahudilik, stanbul. Alalu,S-Ardit,K. (2001), Yahudilikte Kavram ve Deerler, stanbul. Wigoder,G (ed.), (1993), Dictionnaire Encyclopedique du Judaisme, Paris. Wigoder,G-Werblowsky,Z, (1997), The Oxford Dctionary of the Jewish Religion, New York. elebi, A, (1978), Mukayeseli Dinler asndan Yahudilik, ev: A. Byknar-.Faruk Harman, stanbul.

178

179

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hristiyanln tarihsel geliimini zetleyebilecek, Kurucu ahsiyet olarak Hz. say aklayabilecek, Hristiyanln kutsal metinlerini deerlendirebilecek, Hristiyanln inan esaslarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hristiyan - Hristiyanlk, Hz. sa - Mesih, Havari - Pavlus ncil - Kutsal Kitap Yeni Ahit Konsil Teslis Kutsal Ruh

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen kelimeler iin inasi Gndzn Din ve nan szl ve Mehmet Aydnn Ansiklopedik Dinler Szl isimli eserlerine bavurunuz. Thomas Michelin Hristiyan lahiyatna Giri isimli kitabnn Hristiyanlk Tarihi, Hristiyan nanlar ve Kutsal Kitaplar blmlerini inceleyiniz

180

Hristiyanlk I

GR: KAVRAM OLARAK HIRSTYANLIK

Kelime Anlam
Hristiyanlk kelimesinin kk Greke khristos kelimesine dayanmaktadr. branicedeki maiahn karl olarak Grekede kullanlmakta ve Hz. sann sfat olarak mesih anlamn ifade etmektedir. Khristos kelimesinden de Mesihe bal olan anlamnda khristianos kelimesi tretilmitir. Khristos Grekeden Latinceye Cristus; oradan da Bat dillerine christ olarak gemitir. Khristianos ise Latinceye khristianus, oradan da Bat dillerine christian olarak gemi ve yine ayn anlamda kullanlmtr. Trkede kullandmz Hristiyanlk kelimesi ise Bat dillerindeki Christianismein karldr. Khristianos ad muhtemelen Antakyadaki putperestler tarafndan verilmitir. Kuran- Kerimin Hristiyanl ifade etmek iin kulland nasr kelimesi ise, yaygn olan kanaate gre Hz. sann doum yeri olan Kuds yaknlarndaki Nsra kasabasna istinden kullanlan bir isimdir. Hz. sa btn hayat boyunca Nsral adyla anlmtr. Nsraya ya da Nsriyeye mensup olan anlamnda nasrn kelimesi kullanlm, dolaysyla Hz. sann yolundan gidenlere de nsrallar denilmi, Kuran- Kerim de bu ismi tercih etmitir. Hristiyan kaynaklarnda nsrallar isminin ilk zamanlarda Hz. say benimseyenlerin tmne verildii, ancak bunun onlarla alay etmek iin kullanlan bir lakap olduu belirtilmektedir. Daha sonra bu lakabn, bir zamanlar Pavlusu da tedirgin etmi olan yahudiletirme taraftarlarnn geleneklerini srdren mezhebe verildii, M.S. 70 ylnda Kuds ehri ve Sleyman Mabedi yklmadan nce Yahudi mesihilerin eria Nehrinin tesine kap Pella kentine sndklar, bunlarn torunlarnn ise Hz. sadan ok Hz. Musann eriatna bal kaldklar, bu mezhebin 4. yzyln sonuna kadar devam edip sonra kaybolduu ifade edilmektedir. Hristiyanlar iin bunlarn dnda baka isimler de kullanlmaktadr. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: kirtler, Kardeler, Azizler, nananlar, Seilmiler, arlmlar, Kilise, Fakirler, Dostlar, Celileliler.

Terim Anlam
Terim anlamna gelince Hristiyanlk, Hz. saya ve ncile tb olan tm hristiyanlarn dinine verilen genel bir isimdir. Katolik, Ortodoks ve Protestan

181

kiliselerinden teekkl eden byk mezheple daha kk aptaki birok mezhep ve tarikattan meydana gelen eitli cemaatlerin tmnn st isim olarak kullandklar bir terimdir. Hristiyan isminin ilk defa ne zaman kullanldna dair kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Bunun iin karsamalarda bulunmak gerekir. rnein Yeni Ahide bu adan bakldnda Khristianos isminin sadece Rasullerin leri (11: 26; 26:28) ve Petrusun Birinci Mektubu (4:16) olmak zere sadece yerde getii grlr. Bu cmlelerde anlatlan olaylardan hareketle Hristiyan isminin ilk defa Antakyada kullanld ve yaklak olarak 60 yllarna denk geldii anlalmaktadr. Yeni Ahidin dndaki baz kaynaklarda ise bu ismin ilk olarak ikinci yzyln balarnda Antakyada kullanlm olduu ile ilgili baz rivayetlere rastlanlmaktadr. Rivayete gre o blgede vali olan Bellin, mld 106 ylnda imparator Taraganda bir mektup yazmakta ve oradaki hristiyanlara hangi usullerle ikence yaptn u ekilde aklamaktadr: Hristiyan olmakla sulanan kii zerinde u usl denedim. Adamlarn hristiyan olup olmadklarn kendilerine soruyordum. Hristiyan olduklarn ikrar ederlerse onlar lmle tehdit ederek ikinci ve nc kez ayn eyi tekrarlyordum. Hristiyanlklarnda srar ederlerse idam cezasn yerine getiriyordum. ster 60 ister 106 ylnda olsun, Hristiyan isminin Hz. sa zamannda kullanlmad kesindir. nk Hz. sann dnyadan ayrld tarih 30 yllardr. O dnemde genellikle akirtler, kardeler, inananlar gibi isimler kullanlmtr.
Hristiyan kavramnn kelime ve terim anlamn daha iyi anlamak iin www.dinlertarihi.net sitesinden yararlanabilirsiniz.

TARH GELM
Hristiyanlk tarihi deyince akla ilk gelen sa ismidir. Hangi isimle anlrsa anlsn Hristiyanlk her eyden nce sa Mesih anlay zerine temellenen bir inanca sahiptir. Ana fikri Yeni Ahidde bulunan bu inanca gre sa Mesih hem Tanrnn Olu, hem de insanln kurtarcsdr. Tanr insanl gnahtan kurtarmak zere biricik olunu yeryzne gndermitir. Grlyor ki, gerek isminden hareketle ve gerekse btn hristiyanlar birbirine balayan en nemli ortak bir ba olmas dolaysyla Hz. sa Hristiyanln merkezine yerlemitir. Yani bu din sa-Merkezli bir din karakterini kazanmtr. Bu sebeple nce Hz. sa hakknda ksaca bilgi vermekte fayda vardr.

HZ. SA DOUMU

ncillere Gre Hz. sann Doumu


Hz. sa'nn doumuna drt ncilden sadece Matta ve Luka'da yer verilmekte ancak her iki ncilde de bu olay farkl olarak anlatlmaktadr. Matta ncili'ne gre kssa, Tanr'nn Olu'nun soy aac ile balamaktadr (Matta, 1:1-17). Bu kssann devamnda geen Imdi sa, Kral Hirodesin gnlerinde Yahudiye Beytleheminde doduu zaman, ite arktan Yerualime mneccimler gelip

182

dediler. Yahudilerin kral olarak doan zat nerededir? (Matta, I,18-25) sznden anlaldna ve Lukann da benzer bir ifadesine (Luka 23:8) gre Hz. sa Kral Arhelas zamannda domutur. ncillerde kendisine yeni doan ocuklar katletme fiili atfedilen ve Filistini Roma adna yneten Arhelas (Hirodesin olu) M.. 4 ve M.S. 6 yllar arasnda iktidarda kalmtr. Buna gre Hz. sann M.. 4 ile M.S. 6 yllar arasndaki herhangi bir ylda domu olabilecei ortaya kmaktadr. Ayrca Luka ncilinde Kiriniusun Suriye valisi olduu srada Augustus tarafndan karlan bir emirle nfus saymnn yapld ve Hz. Meryemin de nianls Yusuf ile beraber Nsradan Beytleheme gittii ve orada ilk olunu dourduu (Luka, 2:5-7) bildirilmektedir. Augustusn M.. 63 ve M.S. 14 yllar arasnda yaad dnlrse buradan da net bir tarih karmak mmkn deildir. Zira bu saymn hangi tarihte yapldna dair bilgi verilmemektedir. Luka ncilinde Hz. Yahyann ve Hz. sann doum sahneleri ayn slup ierisinde anlatlmaktadr. Hz. Zekeriyyann yal karsnn Yahyaya hamile kalmas (Luka, 1:11-13), bundan alt ay sonra Hz. Meryemin Hz. saya hamile kalmas (Luka, 1:26-27) ve her iki doum annn da birbirine benzer ifadelerle anlatlmas dikkat ekicidir. Hz. Yahyann yahudilerin Fsh bayramnda domu olduu rivayeti eer doruysa, Fsh bayram Nisann 15inde kutlandna gre bundan alt ay sonra doan sann Ekim ay iinde domu olmas gerekir. Bat Hristiyanlnda 25 Aralk, Dou Hristiyanlnda ise 6 Ocak gnleri Hz. sann doum gnleri olarak
kutlanmaktadr.

Teologlara Gre Hz. sann Doumu


Hristiyan ilahiyatlar da Hz. sann doumuyla ilgili net olmayan, tahmn ve dolayl baz tarihler vermektedirler. Ritel kitaplarnda ayn zamanda ilh olarak da syledikleri bir pasajda u bilgiler yer almaktadr: Dnyann yaratlndan yzyllar sonra; Tufandan uzun zaman sonra; brahimin doumundan iki bin yl sonra; Musadan bin beyz yl sonra; Kral Davuttan yaklak bin yl sonra; Danielin peygamberliinin yetmibeinci ylnda; Yz doksan drdnc Olimpiyatta; Romann kuruluunun yediyz elli ikinci ve Imparator Octave Augustusn krk ikinci yanda ezel Babann Olu ezel Tanr SA-MESH Yahudann Betlehem (Kuds) ehrinde Bakire Meryemden dodu. Verilen bu tarihlerden brahim, Musa, Davut ve Daniel ile kurulan balant yaklak tahminlerden ibarettir. Olimpiyatlarn M.. VIII. yzylda balayp drt ylda bir tekrarland hususu tarih kitaplarnda yer almaktadr. Ancak balama yl ve ay noktasnda net bir bilgi yoktur. Belki sann yaklak doumundan hareketle yani 194x4=776 olarak olimpiyatlarn balama yln bulabiliriz. lk olimpiyat oyunu sadece atletizm yarmalar idi ve bir gn sryordu. Buradan hareketle atletizm oyunlarnn k mevsiminden ok yaz mevsiminde yaplabilecei ihtimalinin daha yksek olduunu sylemek mmkndr. Yukarda verilen tarihlerden biri de Romann kuruluunun 752. yldr. Tarihilerin tespitine gre Roma M.. 753 ylnda kurulmutur. Buna gre Hz. sa M.. 1 ylnda domu olmaktadr. Augutusn M.. 63 ylnda doduu rivayet edildiine gre, 42. ya M.S. 5 ylna tekabl etmektedir. Bu formle gre ise Hz. sa M.S. 5 ylnda domutur. Yani hi bir formlde ittifak salanamamaktadr.

183

19. yzyln en nemli filozof ve dinler tarihilerinden biri olan Ernest Renan (1823-1892) sann Hayat isimli eserinde Hz. sann doum tarihinin iyice bilinmediini, Augustus devrinde Romann 750. senesine doru ve muhtemelen Milattan bir ka sene nce vuku bulduunu belirtmektedir. Baz yazarlar bu tarihi Milattan 10 yl ncesine kadar gtrr. Bu konudaki farkllklarn Ortaada yaam bir hristiyan keiin dzenledii takvimden kaynakland ileri srlmektedir. sa Meselesi isimli risalenin yazar A. Hilmi mere gre de din bir hareketin banda bulunan bir ahsiyet hakknda, bizzat bu ahsn kendisi tarafndan deilse de, her halde bu hareketin ahitleri yahut muasrlar tarafndan baz vesikalar braklmas tabii bir hal iken, zamannda yaayan yahudi ve mrik melliflerden hi birinin sann hayatna dair en ufak bir malumat brakmamas ok ilgintir. Hristiyanln ilk yllarnda, hatta milattan sonra ikinci asrda bile Yunan, Latin, ve Yahudi melliflerinin sa hakknda hi bir bilgi sahibi olmadklarn gstermektedir. Ksacas Hz. sann doumu konusunda ne yl olarak, ne de gn olarak net bir kanaate varlabilme imkn yoktur. Bat Kilisesinin kabul ettii 25 Aralk gn muhtemelen antik Romann pagan kutlamalarna dayandrlm, Dou Kiliselerinin kabul ettii 6 Ocak tarihi ise, yine muhtemelen Hristiyanlk ncesi Grekler arasnda kutlanan ve Zamann doumu manasna gelen Aionun kutland tarihin yerine konulmutur.

OCUKLUU VE GENL
Hz. sann ocukluu hakknda pek fazla bir ey bilinmemektedir. ocukluu, kendisinden nce hibir hreti olmayan ve ayn zamanda doum yeri olan Galile eyaletinin Nsra kasabasnda gemitir. Bu yzden btn hayat boyunca Nsral adyla anlmtr. Lukann belirttiine gre 12 yandayken yahudilerin pesah bayramnda bulunmak zere annesi ve annesinin kocas Yusufla birlikte Kudse gitmitir. Mabeddeki bilginler onun din bilgisi ve anlay karsnda ok armlardr. Hz. sann erkek ve kzkardeleri bulunduu ve kendisinin en byk ocuk olduu tahmin edilmektedir. Kardelerinin hibirisi hakknda net bir bilgi bulunmamaktadr. Kzkardelerinin Nsrada evlenmi olduklarna dair rivayet mevcuttur. Erkek kardei diye gsterilen ve ilerinde Hristiyanln ilk gelime senelerinde byk bir ehemmiyet kazanan Yakup adnda biri de bulunan drt kiinin onun teyze oullar olduu ileri srlmektedir. Fakat bununla birlikte hem havari hem de Hz. sadan sonra havarilerin reisi olan Yakubun onun kardei olduuna dair rivayetler ve kanaatler ar basmaktadr.
Hz. sa ile ilgili ayrntl bilgi iin Ernest Renann sann Hayat isimli kitabn okuyunuz.

GREVE BALAMASI
Hz. sa grevine 30 yandan sonra balamtr. Hz. Yahya rdnde yayordu ve onun teyze oluydu. O tek Tanrya inananlar ve gerek iman sahibi olanlar vaftiz ediyordu. Hz. sa da Vaftizci Yahya ismiyle tannan Hz. Yahyaya giderek onun tarafndan vaftiz edildi. Bunun ardndan, grevini yerine getirmek zere hazrlanmak iin le gitti. eytan onu burada yoldan

184

karmaya alt. eytan, Tanrnn olu olarak kudretini kullanp dnyay bir kral gibi ynetmesini istiyordu. Ama sa eytana uymad ve Galile glne dnd. Tebliini ilknce Galilede yapmaya balam, ama ayn zamanda Samiriyeye, Kudse ve Galilenin kuzey blgelerine de gitmitir. O bu gezilerinde kendisini dinleyenlere gnahlar balama konusunda yetkili olduunu sylyordu. Bir sre sonra da etrafnda havarileri olutu ve tebliinde ona yardmc oldular. Havariler: Kelime anlam Beyaz giyinenler, insanlarn ruhlarn din ve ilimle artanlar demektir. Ancak bu ifade zamanla zel bir anlam kazanm ve Hz. sann yardmclarn kasteden bir terim halini almtr. Tebli faaliyetinin banda Hz. sa bu oniki kiiyi semi ve bunlara havar ismini vermitir. Bunlarn isimleri baz kk farkllklarla Matta (10: 2-4), Markos (3: 16-19), Luka (6: 14-16) ve Resullerin lerinde (1: 13) yer almaktadr: Simon Petrus, Andreas, Yakup (Zebedinin olu), Yuhanna, Filipus, Bartolomeus, Thomas, Matta, Yakup (Alfeosun olu), Taddeus, Gayyur Simun, Yahuda skariyot.

MUCZELER
Hz. sann, tebliini yaparken en sk bavurduu konulardan birisi mucizedir. Onun hayat adeta mucizelerle zdelemitir. ncilleri bu adan taradmzda onun krka yakn mucizesinden bahsedildiini grrz. Hz. sa bu mucizelerle havariler zerinde byk bir etki gstermi, ayn zamanda birok kimseyi inandrarak kendine ekmitir. lk mucizesini Kanada dzenlenen bir evlenme merasiminde ev sahibinin bardanda arab tkenince suyu arap yaparak gstermitir (Yuhanna 2: 9). Dier mucizeleri unlardr: Be ekmek ve iki bal 5000 kadar kadn, erkek ve ocuk arasnda paylatrm ve bu insanlarn hepsi alklarn gidermilerdir (Markos 6:3842). eytan ve cinlere hkmedip insanlarn iinden onlar karmas (Matta 8: 32), hastalar, ktrmleri iyiletirmesi (Matta 15:30-31), krlerin grmesini salamas (Matta 11: 5), l kz diriltmesi (Matta 9: 25), rzgara ve gle emrederek gldeki frtnay durdurmas (Luka 8: 23), Petrusu su zerinde yrtmesi (Matta 14: 29) ncillerde sz konusu edilen mucizelerindendir.

SON AYLARI
Hristiyanlar Hz. sann hayatnn son aylarna passion adn verirler. nk bu aylar onun insanlk adna ektii aclarn topland aylardr. zellikle Kudsde ok muhalifi vard ve oraya gitmenin kendisi iin ok tehlikeli olacan da biliyordu. Ancak bununla beraber tebliini Kudsde yapmakta kararlyd. Yani o, kendi hayatn feda ederek, bakalarn kurtarmak iin dnyaya gelmi olduunu sylyordu. Birok kimse Hz. sann Yahudi halkna daha iyi bir hayat salayacana inanyordu. Hahamlar ise, o mabede geldiinde hem fkelenmi, hem de korkmulard. Zira o, para bozduran ve birtakm eyler alp satan kimseleri mabedden kovmutu. Kudste geirdii ilk gnlerde halka tebliini yapt. Geri kalan zamanlarnda da ehrin dousundaki Bethanyada derin dncelere dalar ve dua ederdi.

185

Hz. sann bu faaliyetleri karsnda byk bir endie duyan Yahudiler artk onu durdurmann zamannn geldiine ve onu ortadan kaldrmaktan baka are olmadna karar verdiler. M.S. 30 ylnda Yahudilerin en yksek mahkemesi olan Sanhedrin tarafndan Tanrya kfretmekle sulanp, lm cezasna arptrld. O ada srail Romann igali altnda bulunduundan, Yahudilerin bu yargy infaz etme yetkisi yoktu. Bu nedenle Yahudi din adamlar Roma valisi Pontus Platusa bavurup, Hz. say armha gerdirerek idam ettirdiler. Btn bu olanlar talebelerine nceden bildirmi olan Hz. sa ise, ldrldkten sonra nc gn Tanrnn gcyle tekrar dirildi ve krk gnlk bir sre boyunca birok kiiye grnd ve sonra dnyay terkederek ge ykselip Babann sa yanna oturdu. Kyamete yakn tekrar yeryzne inip, btn dnyann Tanrnn Krallna boyun emesini salayacaktr.

KURANA GRE HZ. SA


Yukarda vermi olduumuz bilgiler tamamen ncillere gredir. Ancak Hz. sann ncillerden sonra en fazla szkonusu edildii kitap Kurandr. Burada onunla ilgili Kuranda verilen bilgileri ksaca zetlemeye alacaz. Kuranda Hz. sa onbe surede doksan ayette ismi veya bir sfat ile zikredilmektedir. Bu ayetlerde doumunun mjdelenmesi, dnyaya gelii, teblii, mucizeleri, dnyevi hayatnn sonu ve Allah katna ykseltilii ele alnmaktadr. Onun dier peygamberler gibi kul ve peygamber, kendisine tanrlk nispet etmenin ise kfr olduu belirtilmektedir. Kendisine Allah tarafndan kitap verildii, srailoullarna gnderilen bir peygamber olduu, Tevrat tasdik ettii, baz hususlarda onu neshettii, kavmine namaz ve zekat emrettii vurgulanmaktadr. Ayrca onun leceinden ve tekrar hayata dneceinden sz edilmektedir. Ancak buradaki dirili hristiyanlktaki gibi armha gerildikten sonraki dirili deil, kyamet sonras dirilitir. armha da gerilmemitir. Bylece Hristiyanlkta nemli bir dini inan olan, insanlarn gnahna kefaret olmak zere sann armha gerilmesi hadisesinin slmda kabul edilmedii grlmektedir. Kuranda ayrca Hz. sann Allahtan bir kelime oluu, Allahtan bir ruh oluu, peygamberlii ve mucizeleri, Ruhul-Kuds ile teyid edilmesi, Hz. Muhammedi mjdelemesi konularna yer verilmektedir. Buna gre Hz. sa hibir zaman kendisinin tanr edinilmesini sylememi ve yalnz Allaha kulluu tlemitir. Kuran teslisi aka reddetmekte ve temel prensip olarak tevhidi ortaya koymaktadr. Burada u hususa da iaret etmemiz gerekir ki, Kuranda ve hadislerde takdim edilen sa, ncillerde ve Hristiyan ilahiyatnda takdim edilen sadan farkldr. Hristiyanlkta temel inan esaslarndan olan uluhiyetin bedenlemesi, sann armha gerilmesi dolaysyla kurtulu fidyesi oluu Kuran tarafndan reddedilmektedir. Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda balangtan beri ortaya kan bu farkl anlaylar sebebiyle karlkl reddiyeler yazlmtr. rnek verecek olursak ilk dnemlerden itibaren ortaya kan polemik literatrnn temel konularnn banda teslis doktrini, Hz. sann tabiat, kefaret problemi ve armh hadisesi gelmektedir. Hz. saya hamile kalmas, doum sreci ve iffetli bir kadn olmas gibi zellikleriyle anesi Meryeme de ok nemli ekilde yer verilmektedir.

186


Yukarda rnek olarak verilen Hz. sann mucizelerini gzden geiriniz, Kuranda yer alan mucizelerini de siz tespit edin.

HIRSTYANLIIN YAYILII
Hristiyanln yaylmaya balad tarihi M.S. 30 ylna kadar gtrmek gerekir. Bu tarihte Hz. sa, kendisinin Mesih olduunu ileri srerek geleneksel Yahudi anlaynn dnda bir din anlayn yerletirme amacyla ortaya kmtr. Dnya dinleri ierisinde yayl en maceral olan ve en uzun sren din belki de Hristiyanlktr. Hz. sann yaklak yllk tebli dneminde sadece kendisini anlatmaya alt, yaylmann havariler gibi belirli sayda insanlarn ona inanmasyla snrl kald, hibir yerleim alannn toplu olarak Hristiyanla gemedii genel kabul grm bir husustur. Onun dnyay terketmesinden sonra devreye havariler girmi ve farkl blgelere giderek kendisinden tevars ettikleri retileri yaymaya almlardr. Daha sonra Pavlusun sahneye kmas havariler dnemini Pavlus ncesi dnem, Pavlus dnemi ve Pavlus sonras dnem diye e ayrmay gerektirmektedir.

PAVLUS NCES DNEM


Yeni Ahidin Resullerin leri kitabnn ilk blmlerinde ve Pavlusun mektuplarnda Pavlus ncesi dnem canl bir ekilde ele alnmaktadr. Bu metinlerden anlald kadaryla yeni hareketin merkezini Kuds oluturmaktadr. Hz. sadan sonra dalan talebeleri yeniden bir araya gelmiler, din hayat bakmndan Yahudilii srdrmlerdir. Havarilerin isimleri sralanrken hep en bata yer alan Simun Petrusun Pavlus ncesi dnemde yaylma konusunda en etkili isim olduu anlalmaktadr. Yeni Ahidde Pentikost gnnde onun konumasn dinleyen 3000 kiinin Hz. saya inanp vaftiz olduklar belirtilmektedir. Bu ihtida olayndan sonra Petrus, ilk Mesih topluluunun en byk nderlerinden birisi olmutur. Onun nderliinde dier havarilerin de gayretleriyle Mesihe inananlarn says yava yava artmaya balamtr. zellikle Yahudiye, Galile ve Samiriyede topluluun bymesi devam etmitir. Her taraf dolaarak Lidda, aron ve Yafa kentlerine kadar ulamtr. O sadece Yahudilere deil, Yahudi olmayanlara da telkinde bulunmutur. Kral I. Hirodes zamannda hapse atlm, mucizev bir ekilde hapisten kurtulmu ve 57 ylnda Romaya gitmitir. Orada 60 ylnda Yeni Ahid kitaplar ierisinde yer alan 1. ve 2. mektuplarn yazmtr. 64 ylnda ise imparator Neronun emriyle ba aa armha gerilerek ldrlmtr. Hz. sann havarilerinin ounun hayat hikayesi kesin olarak bilinmemektedir. Roma ve Kartacadaki gibi en byk Mesih topluluklarn kimin kurduu net olarak bilinmemektedir. M.S. 30 ylnn Pentikost gnnden itibaren Hz. saya inanan, ancak adlar bilinmeyen birok kimsenin Kudsten balayarak kendi lkelerine dnp Mesihin kurtulu mjdesini yaydklar tahmin edilmektedir. Hz. saya inanan tccarlarn da Roma mparatorluunun her yanna ve snrlar dna bile onun mesajn ulatrm olabilecekleri dnlmektedir.

187

PAVLUS DNEM
Hz. sann talebelerinin azl dmanlar vard. lk talebelerin en azl dmanlarndan biri de Tarsuslu Saul (veya Romal adyla Pavlus) idi. Soylu bir Yahudi ailesinden gelen ve annesinin babasnn Roma vatandal ayrcalna sahip olan Pavlus, M.S. 5-15 ylar arasnda Tarsusta dnyaya gelmitir. O, Ferisler diye bilinen en tutucu Yahudi mezhebine balyd. Hz. sa uruna ilk ehid olan stefehann talanmasna katlmtr. M.S. 33 ylnda Hz. sann amda bulunan talebelerini tutuklamak zere yahudilerin din nderi olan bakhin tarafndan grevlendirilmitir. Fakat ama doru giderken, Hz. sann grnts ile karlap, ona iman etmitir. Bu imann ardndan vaftiz olmu ve amda Hristiyanl yaymaya balamtr. Kendisini ldrmek isteyen yahudilerden kurtulmak iin oradan kap Arabistan lne gitmitir. Arabistanda yl kaldktan sonra M.S. 36 ylnda Kudse dnm, burada kendisine arkadalk eden Barnaba, onu Petrusla tantrmtr. Yahudi tehditleri sonucu oradan da kamak zorunda kalan Pavlus, memleketi Tarsusa dnm ve orada 10 yl kadar kalmtr. O yllarda blgenin en byk ehri olan Antakyada yahudi olmayan birok insan Hz. saya inanmt. M.S. 46 ylnda Barnaba Antakyal yeni iman etmi kimseleri eitme iinde kendisine yardm etmesi iin Palusu Antakyaya davet etti. Pavlusla Barnaba Antakyada Hristiyanl yayma konusunda ok baarl oldular. Antakyann nemli bir ticaret merkezi oluu sebebiyle hem Douya hem de Batya ilk yaylma buradan oldu. Pavlus bundan sonra Hristiyanln yaylmasnda en etkili faktrlerden olan yolculuklarna kt. Barnabayla birlikte ilk nce Kbrsa gitti. Sonra Yalva, Konya, Listra (Hatun Saray) ve Derbe dahil birok yerde Mesih topluluklarn kurdu. 48 ylnda Galatyallara mektup yazd. 49 ylnda toplanan Kuds Konsilinden sonra Pavlus ve Barnaba Antakyaya dnd. Bundan sonra ikinci yolculuuna kt ve Anadoludan geerek Makedonyaya ulat. Bu arada eitli topluluklara mektuplarn yazmaya devam etti. 53 ylnda Efese gitti, 57de ise Kudse dnd. Orada yahudiler tarafndan tutuklanarak iki yl gz hapsinde tutuldu. Pavlus yahudiler tarafndan yarglanmak istemediini bildirerek, Roma mparatorluu mahkemesine bavurdu. 59 ylnda bir blk asker refakatnda Romaya gtrld. Tutuklu bulunduu yllarda Filipililere, Koloselilere, Efeslilere ve Filimona nl mektuplarn yazd. Pavlusun hayatnn son zamanlarna ait pek fazla bilgi yoktur. Tahminlere gre o 61 ylnda serbest braklm, hristiyanl yaym olduu blgeleri yeniden ziyaret etmi, ancak sonunda tekrar yakalanp Romada hapse atlmtr. Oradayken Timoteusa iki mektup ve Titusa bir mektup yazmtr. Muhtemelen 64 ylnda ise imparator Neronun emriyle ba kesilerek idam edilmitir. Hristiyanl kabul ediinden sonra zerinde durduu iki konu vardr: Yahudi geleneinin ilgas ve sann mesihlii. Mesihlik inancn kabul ederek evrenselci bir doktrini benimsemitir. Yahudi eriatnn yerine Tanrnn izzeti ve Tanrnn herkese ulaabilecei anlayn koyarak bu evrensel mesaj desteklemi grnr. Hristiyanln gentile topraklarnda hzla yaylmasna vesile olan teolojik doktrin budur. Bu tarihten sonra Hristiyanlk hem corafya hem de doktrin olarak Filistin dna taacaktr.

188

C. PAVLUS SONRASI DNEM


Pavlustan sonra Hristiyanln yaylmasnda en nemli rol ilk zamanlarda Pavlusun ve havarilerin vesilesiyle Hristiyan olan kimseler, daha sonra da Kilise Babalar stlenmilerdir. Birinci yzyln sonuna gelindiinde Hristiyanlk, ilk ortaya kt Kuds ehrinden ok uzaklara yaylmt. Bask ve zulm o derece artmt ki, tebliler ancak gizli sakl yaplabiliyordu. Hristiyanlk iin adeta maara devri balamt. Ashab- Kehf o dnemi bu adan ok iyi bir ekilde sembolize etmektedir. Ancak bu kadar bask ve zulm dahi Hz. sann yolundan gidenleri tamamen yoketmemi, bilakis daha da glendirmitir. Douda Mezopotamya, ran ve Hindistanda, Batda ise Galya (Fransa) ve spanyada bu inan duyulmu ve yava yava mensup kazanmaya balamtr. Roma, skenderiye, Antakya, Efes, Korint ve Kartaca gibi byk kentlerde yaylma hzlanmtr. Anadolu, Suriye, Arabistan ve Yugoslavyann birok yerinde de Mesih Cemaatleri olumutur. kinci yzylda bir taraftan Hristiyanlk yaylrken, dier taraftan Mesela, Ebiyonitler, Gnostikler, Nsrallar gibi baz sapmalar da yaanmaya balad. nc yzyla gelindiinde mehur kilise babalarndan reneyus (130-200), Tertulliyan (155-222), Kipriyan (200-258), skenderiyeli Klement (150-215) ve Origen (184-254) Hristiyanln yaylmas iin mcadele ettiler. mparator Alexander Severus (222-235) ve Filip (244-249) dnemlerinde Roma hkmeti hristiyanlara hogryle davrand. 38 yl boyunca rahat bir hayat geirdiler. Fakat bundan sonra, imparator Dekyus ve Valeryann dnemlerinde yani 250-260 aras korkun bir zulm yaand. nc yzyln sonlarnda meydana gelen en nemli olaylardan birisi, Gregor (Kirkor) adnda bir hristiyann abalar sonucu Ermenilerin hristiyanlamasdr. Hristiyanlk tarihinde toplu olarak hristiyan olan ilk kavmin Ermeniler olduu ileri srlmektedir. 313 ylnn Mart aynda imparator Konstantin hristiyanlara tam zgrlk salamak, el konulan tm ibadet yerlerini geri vermek ve uradklar tm zararlarn karln demek iin olaand bir ferman kard. Bu gerekten tarihi bir olayd. Fermanla, imparatorluun bat ksmnda herkese din zgrl tannd. O hogrden yoksun ada bu durum alacak bir eydi. 324 ylnda Konstantin Edirne yaknlarnda bir meydan savanda imparatorluun dou ksmnn banda bulunan Likinyusu yenerek, imparatorluun bat ve dou ksmlarnn tek hakimi oldu. Hristiyanlk bundan sonra artk Roma mparatorluunun her yerinde tam bir zgrle kavutu. Hemen ertesi yl yani 325te Hristiyanlk tarihinin ilk ekmenik konsili olan znik Konsili topland ve daha sonraki yllarda sk aralklarla konsiller devam etti. 380 ylnda ise imparator I. Teodosyus, Hristiyanln devlete msaade edilen tek din olduu eklinde bir ferman karp, putperestlii yasaklad. Putperestler canlarn kurtarmak iin devlet kilisesine akn ettiler. Artk devlet ve din tamamen birleti. Roma devletinin uyruu olmak isteyen herkes, devletin dinine inanmak zorundayd. Batda rlanda Kililsesi hr bir kilise idi. 4. Yzylda Romaya bal olarak Vizigotlar; 5. Yzylda ise, Bulgarlar, Franklar Hristiyan oldular. Daha sonra Anglo-Saksonlar bir Roma misyoner heyeti vastasyla Hristiyanla girdi. 8. Yzylda geride kalan Avrupa lkelerinin hristiyanlamas balad. Alman ve skandinav lkeleri hristiyanlat. Saksonlar 8. Yzylda zorla hristiyanlatrldlar. Danimarkallar 9. Yzylda hristiyanlar arasnda yer aldlar. Norve, zlanda ve svein Hristiyan-

189

lamas 1000 yllarnda tamamland. Slavlarn hristiyanla girmesi, Roma ile Bizans arasnda rekabet konusu oldu. Polonya, Bohemya, Moravya ve baltk lkelerinde Roma; Rusya ve Balkan lkelerinde Bizans galebe ald. Batda Hristiyanlk, siyasi mnasebetler, misyoner faaliyetleri ve bazen de zorla yayld. Bu yaylma devresi 11. Yzylda skandinav lkelerinin hristiyanlatrlmasyla tamamland. Hristiyanlk Douda ortaya kan bir din olmasna ramen, burada yaylmaya balamas Batdan sonra olmu ve ilk olarak Habeistana girmitir. Hristiyanl Habeistana getiren ilk kii ncilde (Resullerin leri, 8: 26-40) sz edilen Habe hadmaasdr ve 4. yzyln ilk yarsnda yaylmaya balamtr. 6. Yzylda Kutsal Kitap Habeeye evirilmi, 7. yzylda da Habe Kilisesi gelimeye devam etmitir. Hristiyanln Hindistanda yaylmas da bu asrlarda olmutur. zellikle 8. ve 9. Yzyllarda Hintli hristiyanlar bir hayli oalmlardr. Ancak Hristiyanlk, Hinduizme skca bal olan Hintliler zerinde fazla etkili olmamtr. inde ise, 713-763 yllar arasnda Hristiyanln tantlmasna izin verilmitir. Ancak 9. ve 10. yzyllarda eitli basklar nedeniyle inde hristiyanlarn says ok azald, fakat buna ramen Hristiyanlk orada tamamen yok olmad.
Hristiyanln yaylma srecinde hangi hristiyanlatn maddeler halinde yaznz. toplumun hangi asrda

KUTSAL KTAPLARI
Kutsal Kitap szyle Yahudilerin Eski Ahit ve Hristiyanlarn Yeni Ahit kitaplar kastedilmektedir. Hristiyanlar Kutsallk noktasnda Eski Ahite de byk deer verirler. Zaten Eski Ahit isimlendirmesi de hristiyanlara aittir. Yahudiler bu isimlendirmeyi kabul etmezler.

YEN AHT
Hristiyanlarn kutsal kitap klliyat olarak kabul edilen Yeni Ahit, 27 kitaptan meydana gelmektedir. Bunlar da kendi aralarnda iki gruba ayrlmaktadr:

1. Trih Kitaplar
Matta, Markos, Luka, Yuhanna ve Luka tarafndan yazld ileri srlen Resullerin leri kitaplardr.

2. Talm Kitaplar
Pavlusa ve havarilerden bazlarna ait 21 mektuptan ve Vahiy kitabndan ibarettir. Bu 21 mektup yle tasnif edilebilir: a) Pavlusun 14 mektubu: Bu mektuplar da kendi iinde snflandrmak gerekir.

190

aa) Byk Mektuplar: Bunlar yazldklar tarihlerle birlikte u ekilde sralamak mmkndr: Romallara (56-57); I. II. Korintoslulara (55, 57); Galatyallara (52-53); I. II. Selaniklilere (52-53). bb) Hapishane Mektuplar: Efeslilere, Filipililere (56-57); Koloselilere ve Filimona (61 veya 63). cc) Pastoral Mektuplar: I. ve II. Timoteusa Mektup, Titusa mektup. branilere Mektubun Pavlusa ait olduu tartmal olsa da genellikle ona nispet edilmektedir. Tarihi iin de 70den nce denilmektedir. b) Dier 7 mektup: Yakubun Mektubu, Petrusun I. Mektubu, Petrusun II. Mektubu, Yuhannann I. Mektubu, Yuhannann II. Mektubu, Yuhannann III. Mektubu, Yahudann Mektubu. Bu mektuplarn tarihleri hakknda net bilgiler yoktur. c) Vahiy: Bu kitabn Hz. sann vahyi olduuna inanlr. Tanr yakn zamanda olmas gereken olaylar kendi kullarna gstermesi iin ona bu vahyi vermitir. O da gnderdii kendi melei aracl ile bunu Yuhannaya vermitir. Yuhanna, grd her eye Tanr szne ve Hz. sann bildirisine tanklk etmektedir. 96 yllarnda Yuhanna tarafndan kaleme alnd kabul edilmektedir. Sembolik ve eskatolojik (hir zaman haberleri) bilgiler ihtiva eder.

nciller
ncil kelimesinin asl, Yunanca Evangeliondur. Halk Yunancasnda getirdii bir haberden tr bir ahsa verilen mjdelik, mkafaat manasna gelir. Daha sonraki zamanlarda haber, mjde manasna kullanlmtr. Tarih kitaplar denilen bu incillerden yani Matta, Markos ve Luka gerek ekil ve gerekse konular itibariyle birbirine ok benzedii iin Sinoptik inciller olarak adlandrlmaktadr. imdi tarih kitaplar ksaca tantmaya alalm:

Matta ncili
Matta ncilinin yazar Levi diye de bilinen Mattadr. Hz. sann hayatn, lmn ve diriliini anlatmak iin bu kitab kaleme alan Matta, onun soyaac ve doumuna ilikin bilgileri vermekle szlerine balar. Vaftiz oluunu ve eytan tarafndan nasl snandn anlattktan sonra faaliyetlerine geer. zellikle Hz. sann peygamberlerce gelecei bildirilen ve yahudilerce uzun zamandr beklenen Mesih olduunu gstermek ister. Bunun iin sann geliiyle gerekleen peygamberlik szlerinden alntlara yer verir. sann kurtulu mjdesinin tm milletler iin olduunu ayrca vurgular. Sk sk Eski Ahide atfta bulunarak Yahudi karakterini muhafaza etmesi dikkat ekmektedir. Matta ncilinin Kudsn tahribinden nce 65-70 yllarnda nce Aramice yazlp sonra Yunancaya adaptasyonu yapld ileri srlmektedir.

191

Markos ncili
Markos ncilinde yazar adndan bahsedilmemektedir. Havarilerden sonraki ilk Hristiyan yazarlarn tm bu kitabn yazarnn isminin Markos olduunu belirtmektedirler. Tarihi Eusebyus, Papiasn M.S. 140 yllarnda yazd baz metinlerden u alnty yapmaktadr: Petrusun evirmeni olan Markos, Petrusla birlikte dolam ve onun hatrladklarnn tmn titiz bir ekilde yazya geirmitir. Markosun bu kitab talyada yazdna dair baz kantlarn bulunduu ifade edilmektedir. O srada Pavlus ve Petrus Hz. sann szlerini Romada yaymakla meguldrler. Bu da M.S. 50li yllarn sonlarna ya da 60l yllara rastlamaktadr. Buradan hareketle Markosun da ncilini 60 yllarnda yazd sonucu karlmaktadr. Bu da onun drt ncil ierisinden ilk yazlan olduunu gstermektedir. Hz. sann hayatn anlatan ilk drt ncil ierisinde en ksa olandr. Baz Kutsal Kitap kritikileri tarafndan kelime hazinesinin fakir, cmle kurulularnn dzgn olmad ileri srlmektedir. Kitabn muhtevasna gelince, o Hz. sann doumundan, soyaacndan ocukluundan daha ziyade yaptklarn ele alr, bunlar ksa ve z bir ekilde yazar. Anlatm canl ve hareketlidir. zellikle insanlarn ona gsterdikleri ilginin zerinde younlar. Onu Tanr Olu, nsanolu ve Yahudilerin uzun zamandr bekledikleri kurtarc kral olan Mesih diye tantr. yahudi din adamlarnn kkrtmasyla gerekleecek lmnden ve diriliinden sk sk sz eder.

Luka ncili
Luka ncili sinoptik ncillerin ncsdr. Gen yanda Pavlusu tanyan ve artk ondan ayrlmayan Antakyal gayr- yahudi Luka tarafndan yazlmtr. Yazl tarihi genel olarak 80li yllardr. Hem ifah ve hem de yazl kaynaklarnn olduu belirtilmektedir. ifah kaynaklarnn Antakyadaki dostlar, Hz. saya tab olan dindar kadnlar, Hz. Yahyann baz akirtleri ve zellikle de Hz. Meryem olduu ifade edilmektedir. Yazl kaynaklar ise muhtelif ncil denemeleri, Markos ncili, Aramca Matta ncili ve Yunanca Matta ncilinin baz kaynaklardr. Pavlus da onun iin nemli fikir kaynaklarndan biridir. Luka ncilinin amac Hz. sann hayatn doru ve ayrntl biimde anlatmaktr. lk nce Hz. Yahyann ve Hz. sann doumuna ait bilgileri vermekle balamaktadr. Ardndan, Hz. sann mesajn duyurduu, retisini yayp mucizeler gsterdii dneme gemektedir. Daha sonra, Onun giderek artan basklara ramen Kudse bile bile lme gidii anlatlmaktadr. Bunu ise, dirilii ve ge alnn tasvir eden blmler izler.

Yuhanna ncili
90-110 yllar arasnda Efes veya Antakyada yazld tahmin edilen bu ncil, havarilerden biri olan Yuhannaya nispet edilmektedir. Havarilerden sonra gelen ilk Hristiyan yazarlardan birisi olan reneyus gibi baz yazarlar da bunu belirtmektedirler. Yuhannann Hz. saya en yakn olan havariden birisi olduu sylenmektedir. Dier ikisi ise Petrus ve Yakuptur. Bunun iin Yuhannaya sevilen renci denir.

192

Yuhanna ncili dier ncile gre farkl bir slup ve ierie sahiptir. rnein, Hz. sann doumunu anlatarak balayacana, onun balangtan beri Tanryla birlikte bulunmu, beden alp insanlarn arasnda yaam Tanr sz olduunu aklamakla balar (1: 1-18). Kitapta daha az sayda mucizeden sz edilir ve bunlar Hz. sann bildirisini dorulayan belirtiler diye anlr. Birka yerde rnekten sz edilmekle beraber (10: 6; 16: 25), benzetme kelimesi hi gemez. Bunlarn yerine Hz. sann konumalarna yer verilir. Yuhanna Galilede geen olaylarn ancak bir blmn anarken, Kudste geen olaylara daha ok yer verir. Tutuklanmasndan nceki son gece anlattklar (blm 13-16) ve duas (blm 17) bunlarn en nemlileridir. Hz. sann lp dirildikten sonra izleyicilerine birka kez grnmesine bu kitapta daha fazla yer verilir (blm 20-21).
Btn bunlarn yannda bu ncilde Yeni Eflatuncu anlayn etkilerinin bulunduu hususu genel kabul gren bir kanaattir. Bu kitabn belirli bir tezi telkin etmek gayesiyle yazld belirtilmektedir. 96 ylnda Hz. sann tanrln kabul etmeyenlere kar teki ncillerden farkl olarak Meshin lht tarafn anlatmak iin yazld da ifade edilmektedir. Ayrca konularn, hikayelerin seim ve sralamasnda, coraf ve kronolojik bilgilerde, hatta din bak asndan da dier ncillere gre farkllklar arzetmektedir. rnein, Hristiyanln en nemli ayinlerinden biri olan komnyon (evharistiya) bu ncilde yer almaz. Buna mukabil teki ncilde bulunmayp yalnz Yuhanna nciline mahsus hikayelar de mevcuttur. Mesela, dirilmi sann Taberiye gl kysnda akirtlerine grnmesi (Yuhanna 21: 1-14) bunlardandr. Yuhanna ncili ile dier ncil arasndaki nemli farklardan biri de Hz. sann risaletinin sresidir. ncil bu srenin bir yl olduunu sylerken, Yuhannaya gre iki seneden fazladr.

nciller Arasndaki Baz eliki ve Tutarszlklar


ncillerin ilk yazlan dahi Hz. sann yeryznden ayrlmasndan 35 sene sonraya dayanmaktadr. lk nshalarn dahi Yunanca olduu dnlrse, Yunanca bilme ihtimali hi olmayan Hz. sann bu kitaplarla arasnda bir irtibatn olmad ortaya km olur. Renann ifadesiyle Hz. sann ana dili, o zamanlar Filistinde konuulan brn diliyle kark Suriye lehesiydi. Yunan kltrnden hi nasip almam olmasnn bir sebebi de, bu kltrn Filistin bilginlerince yasak edilmi olmasyd. Dolaysyla brnceyle kark Suriye Lehesi konuan bir kiinin, daha sonralar Yunanca olarak ortaya km ncil metinleriyle nasl irtibat olabilirdi. Yeni Ahitin gnmzde elde mevcut en eski nshalar da Yunancadr ve bunlarn en eski iki nshas unlardr: 1 Sina Kodeksi (nsha): Bu nsha 1844 ylnda Sina maarasndaki bir manastrda bulunmutur. 1933te Sovyetler Birlii bu nshay 100.000 sterlin karlnda ngilteredeki Britich Museume satmtr. Bunun yazl tarihi 331dir. 346 sayfadr. 2 Vatikan Kodeksi: 325 ylna aittir. Bu da Vatikan Ktphanesindedir. 325te yaplan znik konsilinde kabul edilen incillere ayn zamanda Kanonik nciller de denir ve sahih kitaplar anlamnda kullanlr. Bunlar Matta, Markos, Luka ve Yuhanna kitaplardr. Kanonik ncillerin Hz. sann risaletini ne derece aktardn lmek iin u noktalar gz nnde bulundurmak lazmdr:

193

Bu incillerde Hz. sann hayat, risaleti, yaptklar ve syledikleri hakknda hibir ey yazlmamtr. Hz. sann szleri hakknda yer yznden ekildikten hemen sonra yazlan ilk eserler, sada arla gidiin balad yllarda yazlmtr. Mesela; onun tanr olduunu kabul edip, tanr olu olduunu syleme gibi. 65-110 yllar arasnda yazlan bu kitaplara yazarlar tamamen kendi dncelerini aksettirmilerdir. Bu kitaplara kendiliklerinden ekleme ve kartma yapp gayet serbest davranmlardr. Bu incil yazarlarndan hibiri Hz. say ne grm ne de iitmitir. Matta ve Yuhannann havari olduklar konusu de ihtilafldr. Hz. sann konutuu dil Aramice olmasna ramen, bu dili kullanan hibir ncile rastlanmamtr. Yazldklarndan sonra en ok bir asr boyu hibir resmi yetki tamadklarndan ve onlar da koruyacak bir makam da bulunmadndan dolay eitli mezhep yelerince amalar dorultusunda deitirilmi olmas kanlmazdr. ncillerin eldeki ilk nshalar 4. yzyla aittir. Bu arada geen zaman iinde ne gibi deiikliklerden getii belli deildir. Ne bu nshalar, ne de ilk yazlanlar belirli bir senetle Hz. saya dayanmamaktadr. Mesela, Luka, ncilinin banda Teofilos adl bir dostuna hitap eder ve bu kitab onun iin yazdn aklar. Buradan bu szlerin Hz. saya deil, dorudan doruya Lukaya ait olduu akca anlalmaktadr. lk asrda yazlm olan ok saydaki nciller bir tarafa, znik konsilinin de bire indiremedii drt ncili ele alalm. Kilise tarafndan kanonik ve vahiy eseri saylan bu drt ncil arasndaki fark sadece lafz ve ifade fark olsa, bunlarn orjinal ncilin farkl birer tercmesi olarak kabul edilmesi mmkn olurdu. Ancak aralarnda byk farklar, fazlalk veya noksanlklar, hatta ihtilaf ve tenakuzlar vardr. Bu da bir yana ayn ncilin ayn blmnde bile ztlklara rastlanabilmektedir. Aada Yeni Ahiti oluturan kitaplardaki baz tutarszlklardan vereceimiz rnekler bunu daha iyi ortaya koyacaktr: 1. nciller arasnda Hz. sann nesebi konusunda ittifak yoktur. Matta ve Lukada onun soyaac tamamen farkl isimlerden oluur ve Hz. Meryemin kocas Yusufun babas Mattaya gre Yakub, Lukaya gre ise Helidir. slm alimlerinden Cveyn bu elikiye dikkat ekmekte ve Meryemin kocas Yusufun annesini acaba iki erkek mi hamile brakt? diye sormaktadr. 2. Matta ncilinin 16. Babnn 18-19. cmlelerinde Petrus Hz. say dinin temeli, gklerin hkmranlnn elinde olduu bir zt diye tavsif ederken, yine ayn blmn 22-23. cmlelerinde o lanetli, eytan, dinden uzak ifadelerine yer verilmektedir. 3. Markos ncilinde ncil Allaha (Allahn ncili eklinde) (bkz., Markos 1: 14), Pavlusun Romallara Mektubunda ise Hz. saya (Olumun ncili eklinde (Romallara 1: 8-10) nispet edilir. 4. Hz. sa iin hem Allahn Olu, hem de Yusuf Olu, Davut Olu, Adem Olu deyimleri kullanlmaktadr. 5. lk ncile gre Hz. sann esas memleketi Galile (Matta 13: 54-58; Markos 6: 4; Luka 4: 29), Yuhannaya gre Yahudiyedir (Yuhanna 4: 3, 43-45). 6. Matta ve Lukaya gre Hz. sa Betlehemde domutur (Matta 2:1, Luka 4: 4-15). Markos ve Yuhannada bu konuda bir aklk bulunmamaktadr ve sann Galileden geldii belirtilmektedir (Markos 1: 19; Yuhanna 7: 42).

194

7. Mattaya gre orulu olup Hz. saya soru soranlar Yuhannann talebeleri (Matta 9: 14; Markosa gre yazclar ve Ferislerdir (Markos 2: 18). 8. Hz. sa Erihadan ktnda Mattaya gre iki (Matta 20, 30); Markosa gre bir kr (Markos 10: 46), gzlerinin almas iin kendisine bavurmutur. 9. Matta ve Markosta Hz. sann grevi Vaftizci Yahya hapse atldktan sonra (Matta 4: 12-17; Markos 1: 14-15), Yuhannada ise hapisten nce balad kaydedilmektedir (Yuhanna 3: 22-26, 4: 1-3). 10. Hz. sann Kudse giderken spaya binmesi, bindirilmesi eklinde birbirine tezat tekil eden ifadeler yannda, konuyla ilgili farkl anlatmlar gze arpmaktadr (bkz. Markos 11: 7; Matta 21: 5; Luka 19: 30-35; Yuhanna 12: 14). 11. Mattada Hz. Yahyann bir yerde ekirge ve yaban bal yedii, bir baka yerde ise yeyip imedii sylenmektedir (bkz. Matta 3: 4; Markos 9: 1-8). Hristiyanlarn kanonik olarak kabul ettii kutsal kitaplarn dnda apokrif (uydurma) dedikleri baka kitaplar da vardr. Bunlardan Barnabasa ait olduu sylenilen ve ayn isimle anlan ncil, zellikle mslmanlar tarafndan ne karlmaktadr. Bununla ilgili ksa bilgi vermekte fayda vardr.

BARNABAS NCL
Barnabas incili en son 17. yzyla kadar gelmi, sonra kaybolmutur. Papa tarafndan, Hristiyanlarca bulundurulmas yasaklanmtr. Barnabas ok erken dnemlerde ehir ehir dolaarak Hz. sann dinini yaymaya almtr. lk dnemlerde Barnabas Pavlusla grp onunla beraber olmu daha sonra onun durumunu anlaynca ondan ayrlmtr. Barnabas, incilini kanonik incillerin ilkinden de nce yazmtr. Muhammed Ataurrahim adl bir aratrmac Pavlus zerinde derinlemesine alp unlar karmtr: Barnabas, zamannn ounu Hz. sann 3 yllk peygamberlik sresinde yannda geirmitir. Barnabas sann havarisidir ve Hz. sadan bizzat duyularak yazlan tek incildir. Matta, Markos, Luka ve Yuhanna gibi 4 incil sahibinin aksine, o Hz. say grm ve retisini direkt ondan almtr. Daha sonra 325 ylnda toplanan znik konsilinde mevcut olan 300 ncil 4e indirildi. Bu 300 ncil arasnda Barnabas ncili de bulunmaktayd. Barnabas ncili burada yasaklanp 4 incil dnda ncil bulunduranlarn ldrleceine dair kanun karld. Gnmzde Barnabas ncili ismiyle bir kitap insanlarnelinde mevcuttur. Trkeye de evrilmi olanbu kitabn gerekten Barnabasa ait olup olmad konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadr.
Yukarda nciller arasnda mevcut olan eliki ve tutarszlklardan bazlar sralanmtr. Bunlar inceleyiniz ve sizler de birka adet eliki tespit etmeye alnz.

195

NAN ESASLARI
Hristiyanlktaki iman ikrarna giren esaslarn nelerden olutuu ncil metinlerinde ak bir ekilde yer almamakla beraber, bu prensiplerin ilk Havariler Konsilinden itibaren tespite baland, son eklini ise 4. ve 5. yzyllardaki konsillerde ald yaygn bir kanaat halindedir. Bununla beraber inanlar konusunda gerek kiliseler, gerek mezhepler arasnda baz ortak ana unsurlar bulunduu gibi farkl anlaylar da vardr. Gnmz hristiyanlarnn da hemen byk bir kesiminin kabul ettii Havariler man Esaslar, znikstanbul man Esaslar ismiyle daha genel hale getirilmitir. znik ve stanbul ekmenik konsillerinde tespit edilen bu esaslar Dounun ve Batnn btn byk kiliselerinde ortaktr. Bu esaslar u ekilde sralamak mmkndr: 1. Gn ve yerin, grnen ve grnmeyen kinatn yaratcs, kdir-i mutlak baba olan tek bir Tanrya; 2. Btn asrlardan nce babadan doan, Tanrnn biricik olu tek bir Rab sa Mesihe, Onun Tanr olduuna, Tanrdan doduuna, nur olduuna, nurdan doduuna, gerek Tanr olduuna, gerek Tanrdan doduuna, tevlid edildiine, yaratlmadna, Baba ile ayn tabiatta olduuna, her eyin Onun vastasyla yapldna, biz insanlar ve bizim kurtuluumuz iin semadan indiine; 3. Kutsal Ruh vastasyla bakire Meryemde bedenletiine ve insan olduuna; 4. Bizim iin Pontus Platus zamannda armha gerildiine, zdrap ektiine, mezara konduuna; 5. Kutsal yazlara uygun olarak nc gn dirildiine; 6. Ve ge ykseldiine, Babann sa tarafna oturduuna; 7. lleri ve dirileri yarglamak zere ihtiam iinde geri geleceine ve saltanatna son olmayacana; 8. Rab olan ve hayat veren Kutsal Ruha, Onun ve Ouldan neet ettiine, Baba ve Oulla birlikte ayn tapnma ve ihtiama layk olduuna, peygamberler vastasyla konutuuna; 9. Kiliseye, birliine, kutsallna, evrensel ve havarilere ait oluuna inanrm; 10. Gnahlarn aff iin bir tek vaftizi kabul ederim; 11. llerin dirilmesini; 12. Ve gelecek dnyay beklerim.
Yukardaki Hristiyan iman esaslarn teslisin unsurlarna gre gruplandrnz, yani hangileri Baba ile, hangileri Oul ile ve hangileri Ruhul-Kuds ile alakal belirtiniz.

196

TESLS
Oniki maddeden oluan bu iman esaslarnn yannda Hristiyanln en nemli inanlarndan birisi de Teslistir. Teslis (trinite), Yunanca triasdan gelip ilk olarak 2. asr sonunda Antakyal Theophine tarafndan kullanlmtr. Hristiyanlkta teslisin ncillerdeki delili olarak u iki cmle zikredilmektedir: Ve sa vaftiz olunup hemen sudan kt, ve ite gkler ald ve Tanrnn ruhunun gvercin gibi inip zerine geldiini grd ve ite gklerden bir ses dedi: Sevgili Olum budur, ondan razym (Matta 3: 1617). kincisi ise udur: mdi siz gidip btn milletleri akirt edinin, onlar Baba, Oul ve Kutsal Ruh ismiyle vaftiz eyleyin, size emrettiim her eyi onlara retin (Matta 28: 19).
Bu metinlerden tanr veya uknumlu bir Tanr manas karmak her ne kadar zor olsa da, Hristiyanlkta bu anlay neredeyse tm kiliseler tarafndan genel kabul grmtr. Hristiyanlara gre teslis, tek bana insan aklyla deil, ancak ilhamla anlalabilen bir srdr. Bundan dolay o, izah edilmesi zor, fakat inanlmas gerekli bir sr olarak formlletirilmitir.

Yllarca hatta asrlarca sren tartmalar sonunda teslis inanc uknumda tek Tanr, bir tr, birdir gibi formllerle ifade edilmeye baland. imdi tek bir Tanrnn ayr tezahr eklinde tanmlanan teslisin unsurlarn aklamaya alalm:

1. Baba
Hristiyanlkta Teslisin birinci unsuru Babadr. O, en mkemmel ve sonsuz saf bir ruhtur. Her eyin yaratcs ve sahibidir. Sonsuzdur, her yerde vardr ve her eyi bilir. Her eyi grr, kimse onu gremez. Onun z sevgidir. Baba Tanr bu sevgiyi biricik olu say, insanlar gnahtan kurtarmak iin dnyaya gndermekle gstermitir. Tanrnn z, Baba Tanr, Oul Tanr ve Kutsal Ruh Tanr olarak grnrse de yine o birdir. Blnmez bir zdr, cevherdir. nk bu cevher ruhtur. Ruhta blnme kaabiliyeti yoktur. Bunun iin de Tanr birdir. Tanr mukaddes lktr.

2. Oul
Hz. saya tanrlk isnadnn teslis fikrinin kabulnden nce mi yoksa sonra m olduu konusu yeterince ak deildir. Fakat Yuhanna ncilinde kelm ve Tanr fikrinin i ie olduuna baklrsa, sann tanrsal konuma ykseltilii daha nce olmutur. Tanrnn bedenlemi olabilecei fikrine ait en erken metinlerden biri Filipililere Mektupta (2: 6-11) grlr. Burada onun varlk ncesi yn vurgulanmaktadr. Hz. sann bir yandan varlk ncesi ynnn vurgulanmas dier yandan ise Tanrnn ezel ve ebed kelm (logos) olarak kabul edilmesi, onun tanrlatrlmasna giden kapy aralamtr. Buna gre o, tanr olarak yeryzne inmi ve insanlar arasnda dolamtr. Baba ile sa (Oul) arasndaki fark 381de stanbulda toplanan konsilde yle aklanmtr: Tanr Baba domam, dourulmamtr. Olu sa ise domu, dourulmutur. Kutsal Ruh, Tanrdan kmtr. Daha sonra 431deki Efes Konsilinde Meryem, Tanrnn anas, Tanrdouran (Teotokos); sa ise gerek bir Tanr, ilh-beer iki tabiata sahip bir insan ve Baba ile ayn cevherden olduu kabul edilmitir. Baba Tanr insanlara sevgi ve merhametini gstermek iin sa Mesih suretinde yaklam ve aralarnda

197

yaamtr. Bylece Tanrnn inayeti insanlara sa Mesih vastasyla ulamtr. sa gerek Tanrdr, zira o eitli mucizeleriyle, lmesi ve sonra dirilmesiyle Tanr olduunu gstermitir. Yani o hem Tanr, hem Tanrnn Olu ve hem de gerek insandr. Ancak bu karara sada tek tabiat bulunduunu, yani onda ilh tabiatla beer tabiatn birletiini savunanlar itirazda bulunmu ve daha sonra bunlar Monofizit olarak adlandrlmlardr.

3. Kutsal Ruh
Hristiyanln ilk yzyllarnda din metinleri kaleme alan yazarlar, Kilise ile Kutsal Ruhun birbirinden ayrlamayacan srarla belirtirler. Kilisenin olduu yerde Tanrnn Ruhu da vardr ve Tanrnn Ruhu nerede varsa, orada Kilise vardr derler. Bu anlaya gre Kutsal Ruh, Kiliseye hayat veren gtr. sa Mesihin armaanlar Kutsal Ruh araclyla Kiliseye sunulur. Vaftiz annda insann ruhuna girer ve onunla yaamaya balar. nsan kutsar. Birka asr sresince bu ekilde yce vasflarla anlan Kutsal Ruh zaman ierisinde Teslisin nc uknumu olarak kabul edilmitir. Kutsal Ruhun Baba ve Oul gibi Tanr olduuna 381de toplanan stanbul Konsilinde karar verilmitir. Bu karar u cmleleri ihtiva etmektedir: Kilise, Baba Tanrya ve Oul Tanrya imann belirttii gibi, Kutsal Ruha da imann belirtir. Pederle Oul, birbirlerini sonsuz bir akla sever. Bu ak her ikisinde tam anlamyla belirir. Sonsuza dek her ikisinde de tamamen eittir. Pederle Ouldan treyen bu sevgi bir kiidir. Ezel ve ebed Kutsal Ruhtur. Kutsal Ruh Katoliklere gre hem Babadan hem de Ouldan, Ortodokslara gre ise, Oul yoluyla Babadan kmtr. Baba ile ayn cevherden fakat ayr bir mahiyet olarak kabul edilmektedir. Babann btn kudret ve iradesini kendinde tamaktadr. Baba, Oul ve Kutsal Ruh tek bir cevherde toplanm ayr ahstr; hepsi de ebedidir. Baba Tanr yaratc, Oul Tanr (sa Mesih) kurtarc ve Kutsal Ruh da takdis edicidir. Teslisin Hristiyanla nasl girmi olabilecei konusunda baz yorumlar yaplmaktadr. Bu yorumlardan birisine gre, Hz. sann ikence ekerek dnyadan ayrlmasyla basz kalan Hristiyanla evrenin tesir etmesi kolay oldu. Zira hristiyan olanlar sadece mrik evreden geliyordu. Sonra skenderiye Okulunun temsil ettii Yunan felsefesini iyi bilen Pavlus dine girip meydan kendisine kalnca Hristiyanl tevhidden teslise gtrecek tohumlar atmaya balad. Bu anlay halka da uygun geldi. nk halk genel olarak taassub sebebiyle Yahudilikten ve ilkellii sebebiyle putperestlikten holanmyordu. Atalarndan devraldklar kltr miraslarna da aykr dmeyen bu yeni sentezde onlar eitli arzularn tatmin etme imkan bulmulard. Pavlustan sonraki Kilise yetkilileri bu ynde daha da ileri gittiler. Neticede skenderiye Okulu ile Yeni Hristiyanlk arasndaki kltr alverii tamamlanm oldu.
Hristiyanln en fazla eletiriye tabi tutulduu hususlarn banda Teslis anlay gelmektedir. zellikle Oul yaratlmad ama dodu, fakat Oul Babadan sonra da deildir ya da birde ahs, ahsta bir gibi ifadelerin ne anlama geldii sorulduunda Hristiyan teologlarnn bunlarn anlama deil de inanma konusu ve Tanr ve Mesih arasndaki sevgi srr olduunu sylemeleri ilgintir.

Burada Teslis inanc balamnda Hristiyanlkta Meryem anlayndan da bahsetmek gerekir. Zira baz hristiyan anlaylarda Meryem, Teslisin nc uknumu saylm, yani Tanr Anas (Teotokos) konumundan Tanr konumuna ykseltilmitir. Ancak bu genel kabul grm bir anlay

198

olmam, marjinal kalmtr. Meryem Tanr Anas olarak vasfedilmesine ramen hibir Hristiyan tarafndan Tanr Kars olarak adlandrlmamtr. Tanrnn zel lutfuyla Meryemin hibir gnah ilemediine inanlmaktadr. Hristiyanlarn byk blm yani Katolikler ve Ortodokslar Meryeme atfedilen kutsal yerleri ziyaret ederler. Kiliselerde onun resimlerine yer verirler. Meryem figrlerine sayg gsterirler. Kendi hidayetleri iin efaati olmaya arrlar. Yeryz hayat sona erince onun ge ykselerek Olu ile beraber olduuna inanlr. O, ruh ve bedeniyle ge ykselmitir.
Hz. sann tabiat ile ilgili kiliseler arasnda bir farkllk var mdr, varsa bu kiliseler hangi isimle anlmaktadr.

KONSLLER
Hristiyan inanlarnn olumasnda en nemli rol oynayan Konsil teriminin anlamn vererek konuya giri yapmaya alalm: Kilise hayatnn ortaya koyduu tm problemleri zmek ve tartmak zere bir araya gelen piskoposlara veya yksek dzeydeki din adamlar kuruluna konsil ad verilmektedir. Bir baka ifadeyle konsil, kilise ynetimidir. Baz hristiyan ilahiyatlar konsilin tarihini milad 50 ylna doru Kudste havarilerin yaptklar toplantya kadar gtrrler. Bu ilk konsil mahiyetindeki toplantda hristiyanlarn, yahudi eriat kurallarna riayet konusu tartlmtr. phesiz bu adan Kuds toplantsnn ok zel bir karakteri vardr. nk yahudihristiyan izgi ile pavluscu hristiyan izginin ayrldklar nokta burada balamtr. Hristiyanlk tarihinde ilk piskoposlar toplants 2. asrn ikinci yarsna kadar kmaktadr. Sinod veya konsil olarak adlandrlan bu piskoposlar kurulu, genelde birtakm din ve sosyal amalarla toplanmlardr. Cemaat ierisinde ortaya kan problemler bazen mahalli kadrolarn zemeyecei boyutlara ulamtr. O zaman blge ve Eyaletin kilise efleri devreye giererek ortaya kan problemler konusundaki tecrbelerini toplu halde belirtmilerdir. Bu durumda toplanan meclislere Blge veya Eyalet Konsilleri ad verilmektedir. Esasnda konsiller iki nemli gruba ayrlmaktadr. Bunlar zel Konsiller ve Genel Konsiller diye isimlendirilmektedir. zel konsillerden sadece muayyen bir lkenin din problemini zmek zere o lke piskoposlarnn yapt toplantya Milli Konsiller denir. Bir eyaletteki din problemin zme ulatrlmas iin o eyaletten piskoposlarn yapt toplantya ise Blge Konsilleri ad verilir. Ancak Hristiyan inanlarnn olutuu konsiller Genel Konsillerdir. Burada esas olarak bu konsilleri tantmaya alacaz.

Genel Konsiller
Genel konsillere kmenik Konsiller de denir. Bu konsillerde kilisenin btn temsilcileri bulunur. Genel konsiller papa tarafndan davet edilerek toplanr. Bizzat papa veya temsilcileri tarafndan ynetilir. Bu konsillerde alnan kararlarn geerli olabilmesi iin bu kararlarn papa tarafndan onaylanmas gerekir. Hristiyanlk tarihinde 21 konsil bulunmaktadr. Bunlarn tm Katolikler tarafndan benimsenir. Ortodokslar ilk yedi konsili, Protestanlar ise Reforma kadar olanlar kabul eder. Bu konsillerle ilgili ksa aklamalarda bulunmakta fayda vardr:

199

1. I. znik Konsili (325)


Hz sann ahsiyetiyle ilgili tartmalar younluk kazanm ve skenderiye Kilisesi papaz Ariusun onun mahluk olduuna dair gr yaygnlamaya balamt. Bunun zerine Roma mparatoru Konstantin bu konuyu tartmak zere 325 ylnda 200 kadar piskoposu znikte toplad. Tarihin ilk genel konsili olarak kabul edilen bu konsilde teslisin ok nemli iki unsuru olan Baba ve Oulun tabiat problemi tartlm ve neticede her ikisinin de ayn tabiat tadklarna, yani her ikisinin de ayn cevherden olduklarna karar verilmitir. Baba ile Oulun ayr cevherlerden olduunu iddia eden Arius ise aforoz edilmitir. Ayrca Yeni Ahidi oluturan kitaplarn tespiti, farkl gnlerde kutlanan Paskalya Bayramnn kutlama gnnn belirlenmesi gibi yirmi kadar husus karara baland.

2. I. stanbul Konsili (381)


znik Konsilinde Ariusun grleri reddedilmesine ve Arius aforoz edilmesine ramen, bu grler ortadan kalkmam, bilakis daha da hz kazanmtr. Bu gidiat durdurmak iin zamann Dou Roma imparatoru Theodosius stanbulda bir konsil toplamaya karar verdi. Bu konsilde znik Konsili kararlar teyid edildi. Ayrca Kutsal Ruh ismini verdikleri varln Baba ve Oul ile ayn cevherden geldii kabul edilerek Teslisin nc unsuru bir Tanr olduuna karar verildi.

3. Efes Konsili (431)


skenderiye Ekol temsilcileri Oulun bedenlemesinden sonra iki tabiatn tam olarak birlemesinden bahsediyorlard. Antakya Ekol ise, skenderiye Ekolnn ifadelerinde bir tehlike gryorlard. Buna gre insan tabiat ilahi tabiat tarafndan yutulmu oluyordu. Devrin stanbul piskoposu Nestorius da Antakya ilahiyatlarn destekler bir tavr gstermiti. ki taraf arasndaki tartma gittike iddetleniyordu. Bunun zerine imparator II. Thedose bu konunun aydnlatlmas iin 431de Efesde bir genel konsil dzenlemeye karar verdi. Yaplan konsilde sann tek kiilikli ve iki tabiatl olduu karara baland ve stanbul piskoposu Nestorius mahkum edildi.

4. Kadky Konsili (451)


Efes Konsilinin ardndan tartmalar durulmad ve 20 sene sonra yeni bir konsilin toplanmasna karar verildi. Bu konsilde yeni bir iman forml hazrland. Bu forml u cmlelerden oluuyordu: Hepimiz ittifakla bir tek ve biricik oul say kabul ediyoruz. Ve yine onun bir tek ahsta birlemi iki tabiatn kabul ediyoruz. Bu tabiatlar kendi arasnda birlememi, blnmemi, ayrlmam ve deiiklie uramamtr. Bu ifadelerden anlaldna gre monofizitizm bir kez daha reddedilmi ve ana izginin diofizitizmi (sann iki tabiatl oluu) tercih ettii teyid edilmitir.

5. II. stanbul Konsili (553)


Kadky Konsiline ramen monofizit anlay durdurulamad ve hatta ilerledi. Monofizitler, Nesturilerden daha ok iddete maruz kaldklarn sylyorlar ve bunu bir trl hazmedemiyorlard. Nesturilik aforoz edilmekle beraber o mezhebin fikir babas bilgin ve kitaplar serbest idi. Bu ve benzeri rahatszlklarn giderilmesi iin imparator Justunien kendisine muhalif olanlarn sraryla 553 ylnda stanbulda bir konsil toplad. Papann

200

bulunmad konsilde u kararlar alnd: Nestoriusun stad Mopsuesteli Theodoreun eserleri ve ahs, Cyrli Theodoretnin Aziz Cyrillee ve Efes Konsiline kar olan yazlar, Edesseli Ibasn Theodoru savunan ve Aziz Cyrillein itirazlarn reddeden mektubu aforoz edildi ve bunlar savunanlar grevden alnmakla ve aforozla tehdit edildi. Daha sonra papa bu karar onaylad.

6. III. stanbul Konsili (680-681)


Bu konsilde sada tek bir iradenin varolduuna inanma (monothelisme) anlayn savunanlar mahkm edilmi ve Kadky iman forml aadaki szlerle tamamlanmtr: sada blnmeyen, ayrlmayan ve birbirine karmayan iki iradeyi ve iki tabi enerjiyi kabul ediyoruz. ki irade insani irade gibi, Tanrsal iradeyi takip eder ve ona tb olur.

7. II. znik Konsili (787)


Hristiyanlkta kilise ilerinde ve baz kutsal yerlerde resim, heykel, tasvir gibi eylerin bulunup bulunamayaca konusu teden beri hep tartlyordu. Kilise dilinde bunlara icon deniliyordu. Bu konu Dou Kilisesi ve Bat Kilisesi arasndaki ayrl da hep krklyordu. Resim ve heykellere kar gelen ve onlar kranlar iin ikonoklast tabiri kullanlyordu. 787 ylnda znikte toplanan konsilde bu mesele ele alnm ve ikonoklast konsillerin kararlar mahkum edilmi, tasvirler kltnde yceltilen resimlerin, tasvir ettii ahslar olduu ilan edilmi ve ibadete layk olann yalnz Allah olduu belirtilmitir.
Buraya kadar zetlemeye altmz konsiller Hristiyanln her mezhebi tarafndan kabul edilmekte ve kararlar tasvip edilmektedir. Bundan sonraki konsilleri sadece isim olarak verip, ancak nemli olan birka ile ilgili ksa bilgiler vereceiz:

8. IV. stanbul Konsili (869-870): 9. I. Latran Konsili (1123 10. II. Latran Konsili (1139) 11. III. Latran Konsili (1179) 12. IV. Latran Konsili (1215) 13. I. Lyon Konsili (1245) 14. II. Lyon Konsili (1274) 15. Viyana Konsili (1311-1312) 16. Konstans Konsili (1414-1418) 17. Bale-Ferrare-Florance Konsilleri (1431-1442 18. V. Latran Konsili (1512-1517)
201

19. Trente Konsili (1545-1563)


Hristiyan Kilisesinin 1054 ylndaki blnnden sonra 1517 ylnda Lutherin nclnde ikinci kez byk bir blnme yaamas Katolik Kilisesini endieye sevketti. Reformculara kar her ne kadar gerekli tedbirleri almaya alsalar da, onlar engellemek iin bu abalar yetersiz kalyordu. Papa X. Leon Lutherin yazlarndan zetlenen krkbir tezi, sapk ve yanl olarak aforoz etmi olmasna karlk bu aforoz bir konsil tarafndan tasdik edilmedike kesinlemiyordu. Katolik kilisesi tarafndan bir tr kar reform zellii tayacak olan bu konsil uzun sren almalar neticesinde nihayet 1542 ylnda Trentede topland. 1545te alan konsilde sapk doktrinlerin mahkum edilmesi, katolik dogmalarn tarifi, Katoliklik iinde kkl reformlarn yaplmas gibi konular grld. 18 yl sren konsilde Katolik din anlay tmyle gzden geirilmitir.

20. I. Vatikan Konsili (1869-1870)


Reformdan sonra ve zellikle 19. yzylda Avrupada byk deiiklikler yaanyordu. Liberal anlay srekli geliiyordu. Dier taraftan artk ihtiyaca cevap vermeyen eskimi dzenlemeleri gzden geirmek iin bir konsil gerekiyordu. Her ne kadar zor olsa da Romada Saint Pietro Kilisesinde 1869 ylnda bir konsilin toplanmas saland. Bu konsilde kiilemi bir Tanrnn varl, vahyin zarureti, imann z, ilimle iman arasndaki ilikiler, papann yanlmazl, sann Kilisesi gibi konular ele alnd. Btn bu konular ierisinde en belirgin tartma konusu papann yanlmazl hususu idi. Bu konu ile ilgili yle bir forml gelitirilmitir: Roma piskoposu tm hristiyanlarn bilgini ve papaz olarak dogmatik bir ekilde konutuu zaman, yce apostolik otoritesi gereince iman veya ahlak konusunda bir doktrinin evrensel kilise tarafndan kabul edilmesini belirlemi, Aziz Petrusun ahsnda kendisine vadedilmi olan ilh inayetle o, bu yanlmazlktan yararlanmaktadr Roma piskoposunun (papa) yanlmazl kilisenin rzas olmasa bile deitirilemez.

21. II. Vatikan Konsili (1962-1965)


Genel konsillerin en detayls ve sonuncusu olan bu konsil 25 Ocak 1959da Papa XXIII. Jean tarafndan ilan edildi. Konsilin gayesi Katolik inancn gelitirip kuvvetlendirmek, hristiyanlara din yaantlarnda yeni bir moral vermek, din messeseleri, modern an ihtiya ve metotlarna uydurmak, ayrlan hristiyanlar birlie armak idi. Dnyann her tarafndan 2594 piskopos, 156 manastr bakan, ve 62 niversiteye davet gidip bunlarn fikirleri istendi. Sonunda 8972 teklif ortaya karld. Bunlar gruplandrld. eitli milletlerden 900 uzmann grev yapt almalara on komisyon ve drt sekreterya marifetiyle son ekli verildi. zellikle Katolik dnya iin tam bir nefs muhasebesi zellii tayan II. Vatikan Konsili, baz konularda ok nemli kararlar yrrle koyarak ok cesur bir adm atm olmasna ramen, yzyllarn biriktirdii problemlerin bir konsille zlmesi de beklenemezdi. nk katolik dnyann problemlerinin birou katolik inan yapsndan kaynakland halde; konsilde buna hi temas edilmemi veya yzeysel yorumlarla insanlar ikna etme yolu seilmitir.
II. Vatikan Konsili, kilisenin kendisiyle girdii bir diyalou temsil etmektedir. Bu diyalog onu dier Hristiyan kiliseleri ile de diyaloa gtrmtr. Arzu edilen birlik baars elde edilmemekle birlikte II. Vatikan Konsilinin bir meyvesi olan bu d diyalog, Katolik Kilisesi dndaki kiliselerle bir yaknlamaya yol amtr. Hristiyanlar Birlii Sekreteryas ve Hristiyan Olmayanlar

202

Sekreteryas kurulmu, bu sekreteryalar hem Hristiyan kiliseleri arasnda ve hem de Hristiyanlk d dinler arasnda diyalog almalar balatmtr. Bu almalar, konsili takibeden yllar ierisinde olgunlaacaktr.

zet
Hristiyanln Tarihsel Geliimi Hristiyanlk deyince ilk akla gelen Hz. sadr. Zaten Hristiyanlk terimi de Hz. sann lakab olan ve Mesih anlamna gelen Cristos kelimesinden tretilmitir. ncillere gre Hz. sa Bakire Meryemden babasz dnyaya gelmi, 30 yanda teblie balam, havarileriyle birlikte Kuds ve evresinde tebliini yapm, mucizeler gstermi, 3 yl sonra yaklak 33 yanda iken Kuds valisi Pontus Platus tarafndan yakalanarak Yahudilere teslim edilmi, onlar tarafndan armha gerilmi, armhta can verdikten sonra mezara konulmu, gn sonra dirilmi ve Galileye gitmi, orada havarileriyle birlikte 50 gn kalm, sonra ge ykselip Babasnn sa yanna oturmu, kyamete yakn yeryzne inip Tanr Kralln balatacaktr. Hz. sadan sonra havarileri onun tebliini devam ettirmi, 313 ylna kadar Romallarn iddet ve zulmlerine maruz brakldklar iin adeta yer alt ehirlerinde yaamak zorunda kalm, 313 ylnda Roma mparatoru Konstantinin izniyle zgrlklerine kavumulardr. Hristiyanlk 380 ylnda Roma mparatorluunun resmi dini olmutur. Bu tarihten sonra imparatorluun gcn arkasna alarak onuncu asra kadar Batda yayln tamamlamtr. Daha sonraki asrlarda da misyonerlik faaliyetleri yoluyla Douda az da olsa yaylmtr. Hristiyanln Kutsal Metinleri Hristiyanln Kutsal Metinlerini bir arada toplayan kitaba Yeni Ahit ismi verilmektedir. Yeni Ahit 27 kitaptan meydana gelmektedir. lk drt kitap Matta, Markos, Luka, Yuhanna ncillerinden oluur. lk ncil birbirlerine benzedikleri iin sinoptik nciller adn alr. Yuhanna ncilinde Yeni Eflatuncu felsefenin etkisi vardr. Yeni Ahidin beinci kitab Elilerin leri ismini alr. Sonra Pavlusun 14 Mektubu, Yakubun Mektubu, Petrusun I. ve II. Mektuplar, Yuhannann I., II. ve III. Mektuplar, Yahudann Mektubu, Yuhannann Vahyi. Hristiyan Kutsal kitaplarnn ilk yazlanlar Pavlusun Mektuplardr. ncillerden ilk yazlan Markostur, o da 65-70 yllarnda yazlmtr. ncil yazarlarndan hi birisinin Hz. say grmemi olabilecekleri dnlmektedir. Bu yzden nciller arasnda ok sayda eliki ve tutarszlklar tespit edilmektedir. Gnmzde en eski tarihli ncil nshas 325 ylna aittir. Hristiyanln nan Esaslar Hristiyanlkta inan esaslar uzun bir sre ierisinde olumu ve genel olarak Baba, Oul ve Kutsal Ruh etrafnda ekillenmitir. Baba, Oul ve Kutsal Ruhtan oluan l Tanr anlayna Teslis denmektedir. Hristiyanlk tarihindeki ilk konsillerde hep teolojik konular ele alnm, 325 ylnda Hz. sann tabiat konusu tartlm, Aryus onun mahluk olduunu syledii iin aforoz edilmi ve Hristiyanlkta blnme srecinin ilk adm atlmtr. Daha sonra yine Hz. sann tek tabiatl m, iki tabiatl m olduu hususu grlm, tek tabiata sahip olduunu iddia eden kiliseler monofizit adn alm, iki tabiatl olduunu kabul edenler ise diofizit kiliseler diye anlmaya balanmtr. Teslisin n unsuru olan Kutsal Ruhun nereden kt

203

hususu yine tartma konularndan birisi olmu ve Bat kiliseleri hem Babadan hem Ouldan ktn, Dou kiliseleri ise Oul yoluyla Babadan ktn kabul etmilerdir. Konsiller sreci ierisinde ortaya kan birok tartma netice itibariyle 1054 ylnda Dou ve Bat kiliselerinin blnmesine, Katolik ve Ortodoks mezheplerinin ortaya kmasna sebep olmutur. lk yedi konsile btn kiliseler itibar ettii iin bunlara Ekmenik Konsiller ismi verilmektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Hristiyanlk teriminin kk aadakilerden hangisidir? a. Kristos b. Kirkor c. Kristof d. Kifas

e. Karitas

2. Hz. sann doumunu yazld nciller aadakilerin hangisinde doru olarak eletirilmitir? a. Matta-Yuhanna b. Markos-Yuhanna c. Matta-Luka d. Luka-Yuhanna

e. Matta-Markos

3. Aadakilerden hangisi Hz. sann ncillerde anlatlan mucizelerinden biri deildir? a. Be ekmek ve iki bal 5000 kadar kadn, erkek ve ocuk arasnda paylatrp bu insanlarn hepsinin alklarn gidermi olmas b. eytan ve cinlere hkmedip insanlarn iinden onlar karmas c. Hastalar, ktrmleri iyiletirmesi d. Beikte konumas

e. Krlerin grmesini salamas

4. I. stanbul konsili hangi tarihte yaplmtr? a. 325 b. 381 c. 431 d. 456 e. 553

204

5. Dinleraras Diyalog karar hangi konsilde alnmtr? a. I. Vatikan Konsili b. II. Vatikan Konsili c. Trent Konsili d. III. stanbul Konsili e. III. znik Konsili

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a 2. c 3. d 4. b 5. b Cevabnz doru deilse Kavram Olarak Hristiyanlk konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Hz. sann doumu konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Hz. sann Mucizeleri konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Konsiller konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Konsiller konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 1. Ruhul-Kuds ile desteklenmesi, 2. Beikteyken Konumas, 3. amurdan Ku ekline Benzer Bir ey Yapp Onu Diriltmesi, 4. lleri Diriltmesi, 5. Anadan doma kr ve abra iyiletirmesi, 6. nsanlarn yediklerini ve sakladklarn bilmesi, 7. Semadan sofra indirmesi.

Sra Sizde 2 4. yy.da Romaya bal olarak Vizigotlar, 5. yyda Bulgarlar, Franklar, Anglo-Saksonlar, 8. Yzylda Almanlar, Slavlar ve skandinav lkeleri 9. Danimarkallar, 10. yyda Norve, zlanda ve sve.

Sra Sizde 3 1. Hz. sa Mattaya gre Byk Herodesin (M.. 73-M.. 4) zamannda domutur (Matta, 2:1), Lukaya gre ise Roma imparatoru Augustusun emri zerine Suriye valisi Quirinuzun gerekletirdii saym srasnda yani M.S. 6 ya da 7 ylnda domutur (Luka, 2: 1-7). 2. Hz. sann armhta son nefesini vermeden nce syledii son szleri Mattaya gre Allahn, Allahm! Beni neden terk ettin? (Mata, 27:4650), Lukaya gre Baba! Ruhumu sana teslim ediyorum (Luka, 23: 46), Yuhannaya gre Her ey bitti (Yuh, 19: 30) olmutur.

205

Sra Sizde 4 Baba ile ilgili olan: 1; Oul ile ilgili olanlar: 2, 3, 4, 5, 6, 7; Kutsal Ruh ile ilgili olanlar: 8, 9, 10, 11, 12.

Sra Sizde 5 Hz. sada tek tabiat olduuna kiliselere Monofizit Kiliseler denir, iki tabiat olduuna inanan kiliselere ise Diofizit Kiliseler ismi verilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Albers, P. -Ren H. (1939). Manuel dHistoire Ecclesiastique, Paris. Aydn, M. (1995). Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Ankara. Aydn M. (1991). Hristiyan Genel Konsiller ve II. Vatikan Konsili, Konya. Cerfaux, L. (1954), Le Christ dans la Theologie de Saint Paul, Paris, Cerf. Demirci, K, Hristiyanlk, Diyanet slm Ansiklopedisi (DA), c. XVII. Ebu Zehre (1966). M., Muhdart fin-Nasrniyye, Kahire. Eliade, Mircea Couliano, I. P. (1966), Dinler Tarihi Szl, ev. Ali Erba, stanbul. Erba, A. (2004). Hristiyanlk, istanbul, 2004. Gndz, . (2004), Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara. Meslin, Michel (1993), Noel et Epiphanie, Dictionnaire des Religions, Paris. Murphy, J. - Connor, O.(1974), L'Existance Chretienne Selon Saint Paul, Paris.

206

207

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hristiyanln ibadet ekillerini sralayabilecek, Hristiyan mezheplerini belirleyebilecek, Hristiyanlktaki yeni dini hareketleri aklayabilecek, Hristiyanlarn dier dinlere baklarn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hristiyan - Hristiyanlk, badet, Sakrament - Ayin Mezhep Katolik Ortodoks Protestan

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen kelimeler iin inasi Gndzn Din ve nan szl ve Mehmet Aydnn Ansiklopedik Dinler Szl isimli eserlerine bavurunuz. Ahmet Gn Dinlerde Mabet ve badet isimli ve Ali Erban Hristiyanlkta badet isimli eserlerine bavurunuz.

208

Hristiyanlk II

GR: HIRSTYAN BADETLER


Hristiyanlkta badet gnlk, haftalk ve yllk olarak e ayrlr.

GNLK BADET
Hristiyanlkta gnde ka defa ibadet edilecei, tam tamna belirlenmi deildir, muayyen vakitler de tayin edilmemitir. Bunlar hristiyann evk ve ihtiyacna braklmtr. Pazar yini dnda dua iin ar veya tespit edilmi bir vakit yoktur. Daha ziyade gne doarken ve ikindi vakti duasna nem verilir. Ayin kilisede yaplacaksa, Kitab- Mukaddesten hamd senya dair mezmurlar okunmasyla balar, ardndan ilhler okunur ve nihayet bir dua ile bitirilir. Akam duas aile iinde veya bir kilisede yaplabilir. Ferd dua denilen dua da tevik edilir. Bir de tefekkr duas vardr. Bu duada ahs diz ker, duann szlerini, mezmuru, kelime kelime dnr ya da Kitab- Mukaddesteki bir pasaj tefekkr eder. Bu tefekkrden bir kuvvet ve bir feyiz almaya ynelir ki, buna meditation denir. Gnlk ibadet iin vakitler tam tamna tayin edilmeyince, devaml olarak dua etmek tavsiye edilir. Ancak Kilise, toplu ibadetleri ferd ibadetten stn grd iin, mecburi olmasa da, sabah ve akam ibadetlerinin papaz nezdinde Kilisede yaplmas tavsiye edilir. badet saatleri iklime ve hayat artlarna gre ayarlanr.

HAFTALIK BADET
Haftalk ibadet pazar gn sabah ve akam olmak zere iki vakitte yaplr. ncillerin ifadesine gre Hz. sa Yahudiler tarafndan Cuma gn armha gerilmi, orada can vermi ve mezarna konulmutur. nc gn yani Pazar gn mezarndan dirilerek rencileriyle 40 gn birlikte olmu sonra ge ykselmitir. Bu sebeple onun mezarndan dirili gn olarak kabul edildii iin Pazar gn yaplan ibadetin hristiyanlar iin nemi byktr. Pazar ibadeti mutlaka kilisede ve papaz nezaretinde olur. badette Hristiyan Kutsal Kitabndan paralar okunur, ilahiler sylenir, dualar edilir ve vaazlar verilir.

YILLIK BADET
Yllk ibadet yl iinde kutlanan bayramlar ve anma gnlerinden ibarettir. Bunlar ksaca aklamaya alalm:

209

1. Noel
Noel, kk itibariyle Galya dilindeki (Keltce) yeni manasna gelen "noio" ile gne manasna gelen "hel" in birlemesiyle meydana gelmekte ve "yeni gne" szn ifade etmektedir. Paganlarda yeni yln balangcnda yaplan enliklere ad olmutur. Mutlu bir olay, rnein tahtn mirass byk ahsn geliini selamlamak ve bu doumu bayram maksadyla kutlamak iin Roma dneminde yaayan insanlar duygularn "Noel! Noel"! diye lk atarak dile getirirlerdi. Dolaysyla Hristiyanlk ncesi Roma kltrnden Hristiyan dini kutlama gnlerine bir etkinin szkonusu olduu anlalmaktadr. Roma'da Hz. sa'nn doumuna ynelik kutlanan bayramlarla ilgili en eski tarih, 336 ylna kadar gitmektedir. 354 ylnda Papa Liberius 24 aral 25'e balayan geceyi sa'nn doum gn yldnm olarak ilan etmitir. Dou Hristiyanlar da nc yzyldan itibaren 6 ocak tarihini Hz. sa'nn doum gn olarak kutlamaya balamlardr. Bu gnlerde Hristiyanlar kiliselerde byk ayin trenleri dzenler ve onu anmaya alrlar. Hristiyan dnyasnda adna Noel kutlamalar yaplan pek ok dini ahsiyet vardr. Bunlarn en ne kan ve halkn tand Noel Baba Aziz Nikolastr. Kaynaklarda Antalyann Demre ilesi doumlu olduu, oradaki bir kilisenin rahipliini yapt, hayatnn sonuna doru talyaya gittii, orada ld, mezarnn da Bari ehrinde olduu belirtilmektedir. Zamanla poplerlemi ve din adaml vasfn kaybederek ylba elencelerinin sembol Noel Babas haline getirilmitir. Bunda Noel kutlamalarnn ylbana yakn gnlere denk gelmesi ve iki kutlamann birbiriyle kartrlmasnn rol vardr. Yani Noel ayr, ylba ayrdr, Noel dini ierikli bir kutlamadr, ylbana tanmas anlamszdr.

2. Paskalya
brance gei anlamna gelen pesah, Yunanca Peskhaliadan gelir. Hristiyanln ilk devirlerindeki Yahudi Pesah bayramna denk olan bir bayramdr. Hristiyanlar sann pazar gn diriliini haftalk pazar ibadetleri vesilesiyle kutlarlard. Buradan hareketle onun diriliini anmak zere her yl ilkbaharda deiik tarihlerde yaplan bu seramoniye Paskalya Yortusu denilir oldu. Gregoryen Takvimi'ne gre 22 Mart ile 25 Nisan arasndaki Pazar gnlerinden birine denk gelir. Dou Ortodoks Kiliseleri, Jlyen Takvimi'ni temel aldklar iin kutlamalar genellikle Protestan ve Katolik kiliselerinden sonra gerekleir (kaynakhttp://www.baktabulum.com/dunyadinleri-ve-tarihleri/192710-paskalya-bayrami-paskalya-bayrami-hakkindahristiyan-bayramlari-paskalya.html)Perhizle geen be haftalk hazrlk dnemiyle son haftaya (kutsal hafta) girilir. Paskalya en byk Hristiyan bayramlarndan biridir. nsan ebed lmden kurtaracana inanlan Hz. sann yeniden dirilii olay Kilisenin ve her Hristiyann hayatnn merkezi saylmaktadr.

3. Ha Yortusu
Bat dillerinde kendisini ifade etmek iin Latince crux kkne dayanan cross (ing), croix (Fr.), ve kreuz (Alm.) kelimeleri kullanlan Ha, Trkeye Ermeniceden gemitir. Grekesi stavros olup Trkeye istavroz biiminde girmitir. Grekede stavros balangta Homerosun da kulland ekliyle direk, sivri ulu kazk, srk anlamna gelirken daha sonra Ha karlnda

210

kullanlmtr. sann zerinde ldne inanlan Ha, hristiyanlar iin bir tapnma nesnesi ve inanlarnn simgesi durumuna gelmitir. Ha Roma mparatorluunda bir ikence aracyken, hristiyanlar iin din bir figr olarak kabul edilmitir. Haa ulv bir zellik atfedilmesinin kayna ncile dayanmaktadr. Luka ncili bu hususu yle dile getirir: (sa) sonra herkese unlar syledi: Ardmdan gelmek isteyen, kendini inkar etsin, her gn han yklenip beni izlesin (Matta, 16: 24). Roma Katolik Kilisesince 3 Maysta kutlanan bu bayram IX. yzylda Katolik takvimine eklenmise de, 1960da Papa XIII. Johannes tarafndan Kilise takviminden karlmtr. Bir dier nemli Ha bayram sihirbazlarn (Matta, 2) say ziyarete gelmelerini kutlamak amacyla 6 Ocakta yaplan Han Suya Atlmas Bayram veya Epiphanidir. Dou kiliseleri iin Ha ile ilgili bir baka nemli bayram Eylln 14nde kutlanan Kutsal Ha Gndr. 325ten bu yana kutlanmaya baland anlalan bu bayram VII. Yzylda Batya gemitir. Ha karma adetinin ilk defa ne zaman balad kesin olarak bilinmemekle beraber, Hristiyanlkta ok yaygn bir uygulama durumuna gelmitir. Bu anlaya uygun olarak hristiyanlar gn boyunca eitli olaylar karsnda ha karrlar ve bunu zellikle gnahlara tevbe ayininden sonra yerine getirirler. Katolikler sa ellerini alndan gse, sol omuzdan sa omuza gtrerek ha karrlar ve u szleri sylerler: Baba, Oul ve Kutsal Ruh adna. Ortodokslar ve teki doulu hristiyanlar ellerini sa omuzdan sol omuza gtrrler. Protestanlar Ha karmazlar. Ha tamak, Hristiyan inancna gre insann nefsini inkar etmesi ve sa Mesihin peine gitmesi anlamna gelir.

4. Meryem Ana Gn
Hristiyan ibadetleri ierisinde Meryeme ballk, yava yava gelimitir. Meryeme tapnma, sann anasna Tanrnn Anas nvan veren Efes Konsilinin (431) kararyla yaygnlamtr. 5. yy. ve 8. yy. arasnda Douda olduu kadar Batda da bakire Meryem adna yortular oalmtr. Ortaada Meryem iin saysz kiliseler, katedraller ve tapnaklar yaplm, Meryemin gnahszln, lekesizliini, ahlak ve iffetini tantmak iin Romada 1477de bir anma gn balatlmtr. Anma gn yldan yla deiir. Protestanlar dnda Katolik ve Ortodoks Kiliseler sa gibi Meryemin de gnahsz olduunu kabul ederler ve ona byk sayg duyarlar. Sayg duymalarna gereke olarak onun daha doduunda gnahsz ve lekesiz olarak domu olmasn, hayatn yandan beri mabette geirmi olmasn, Tanrnn ona melei gndermesini, sa Mesihin annesi, yani Rabbin annesi, btn azizler iinde en aziz olan olmasn gstermektedirler. Bu bayram vesilesiyle Meryemin doumu, Mabede gtrl, bakirelii, gnahsz gebelii, Msra ka, kutsal aile gibi Meryem Anann hayatndan eitli sahneler kutlanr.

DER BADETLER
Hristiyanlkta yukarda belirtmi olduumuz yllk ibadetler dnda, baz din bayramlar ve kutlu gnler daha bulunmaktadr. Bunlar ksaca belirtmekte fayda vardr:

211

1. Oru
Hristiyanlkta oru ve perhiz ayn manada mtalaa edilmitir. Maksat vcuda belirli zamanlarda eziyet etmek, nefsn arzular krmak, ilenmi olan baz gnahlarn cezasn ekmeye bu dnyada almaktr. Oru, kiinin, ruhsal olan aramak iin baz yiyecek ve iecek eylerden belirli bir sre uzak durmas olarak tanmlanr. ncillerde Hristiyan orucunu Mesih merkezli bir oru haline getirmenin, onun isteklerine ve szlerine uygun bir davran sergilemekle mmkn olaca belirtilmektedir. Evlilik, i deitirmek, g etmek, kilisede yeni bir greve balamak gibi nemli kararlarda, gnahtan tevbe etmek istenildiinde, sevinli ya da zntl olaylarda, gururun krlmas, alakgnllk ile Tanrya hizmet etmek iin oru tutulabilir. Oru esasnda gn doumundan gn batmna kadar bir ey yeyip imemek eklinde tutulur. Ancak baz sebeplerden dolay oru tutamayanlar perhiz tutabilir ya da gn boyunca sv eyler alarak orularn hafifletebilirler, et, tavuk, st, peynir, yumurta gibi hayvansal gdalar ve alkol kullanlmaz. Buna ksm oru ya da hafif oru denir. Yine kiinin ok sevdii veya alkanl olan eylerden vazgemesi de ayn ekilde bir orutur. Hristiyanlkta oru ve perhiz bazen ayr, bazen de mterek yaplr. Yl arasnda yortu gnlerine rastlayan her Cuma gn yaplan perhiz ounlukla etlere ve et sularna bazen de st ve tereyana kar uygulanr. Krk gnlk oruta her Cuma ve Cumartesi gnlerinde, elli gnlk (pentekostes) oruta btn azizler ve Hz. sann doum yortusunun (Pazar gnne rastlamayan) arafe gnlerinde oru ve perhiz beraberce yaplr. Hristiyanlkta oru tutma a olduka ge bir yata balar. Kiinin perhiz iin 14, oru iin ise 21 yan doldurmas gerekli grlmtr. Hristiyanlkta oru genelde yln belirli ay iin konmu bir ibadet biimi deildir. Kiliselerin ibadet takvimlerinde cemaati tevik ve bir hatrlatma olarak oru dnemleri yer almasna ramen Hristiyanlar diledikleri zaman oru tutabilirler.
Hristiyanlkta Oru konusunu daha iyi anlamak iin www.hristiyan.gen.tr sitesinden yararlanabilirsiniz.

2. Hac
Hristiyanln ana kayna olan Yeni Ahit metinlerinde hac ile ilgili ak ifadelere rastlanmamaktadr. Ancak, bu metinler iinde geen baz cmleler yorumlanarak haccn gerekliliine delil gsterilmektedir. Hristiyan hac uygulamas ilk defa Konstantin zamannda, Azze Helenenin Hz. sann doduu, armha gerildii, gmld ve byk kiliselerin kurulduu yerleri ziyaret etmesi eklinde balamtr. Bu manada Azize Helene, hristiyan hac tarihinde ilk hac olarak kabul edilmektedir. Hristiyanln ilk yllarndan beri havari ve ehit mezarlar da yerel toplum tarafndan ziyaret edilmekte ve Evharistiya ayinleri genellikle buralarda yaplmaktayd. 4. yzyldan itibaren Ortaaa kadarki yzyllar boyunca hristiyan hacc Kuds Roma ve spanyadaki Santiago de Compostela geninde gerekletiriliyordu. Ortaada hac mekanlar olarak kabul ettikleri yerler ise olduka azd. En nemli hac mekan olan Kudsn haricinde stanbul da kutsal

212

kalntlar asndan byk bir merkez olarak kabul ediliyordu. 1204de meydana gelen korkun yamalama olayna kadar stanbulun bu Kutsal kalntlar hem Dou ve hem de Bat haclarn kendine ekmitir. Vatikan (Pavlus ve Petrusun mezarlar dolaysyla) bata olmak zere, Portekizde Fatima ve Fransada Lourdes Avrupada hac maksadyla en ok ziyaret edilen merkezlerdir. Lourdes ylda yaklak be milyon, Fatima drt milyon, Paristeki Rue de Bac ise bir milyon kii tarafndan ziyaret edilmektedir Hristiyanln Anadolu topraklarnda da ziyaret yerleri vardr. Bu mekanlar Hristiyanlk tarihi ve nemli ahsiyetleriyle balantldr. Pavlusun misyonerlik gezileri esnasnda dolat yerler bugn baz hristiyanlarca ziyaret edilmektedir. Dier bir kutsal mekan da Efestir. Pavlus bir sre Efeste kalarak Hristiyanl yaymaya almtr. Havar Yuhannann ise burada yaam ve lnce buraya defnedilmi olduuna inanlmaktadr. Hz. Meryemin de Yuhanna ile birlikte Efese gelerek burada yaad yolunda bir kanaat vardr. Efeste bulunan ve Hz. Meryeme nispet edilen ev gnmzde bir hac mekan olarak kabul edilmektedir.
Hac iin tapnaa ya da kutsal mekana gelen hristiyan, niyetlenmi olduu ibadeti birka ekilde yerine getirir. Bunlar maddeler halinde ylece belirtebiliriz: 1. Beden dua: Bu dua, yzst yere kapanma, elleri aprazlama balama gibi hareketlerle yerine getirilir. 2. Sessiz tvbede bulunma: plak ayakla ar ar dizler zerine kerek yaplr. 3. Su kullanma: Suya temas ederek ya da deiik ekillerde sudan faydalanarak ibadet yaplm olunur. 4. Ayak egzersizlerini oaltarak Tanr rzasn kazanma amac gdlr.

Hac yapmak iin Hristiyanlkta kutsal olarak kabul edilen herhangi bir zaman tercih etmek gerekir. Noel gnlerinde Kudse, Assomption gnnde de Lourdese gidilir. Yine Paskalya ve Pentikost gnleri de hac yeri ve mekan olarak kabul edilen yerlere doru hac ziyaretlerinin en fazla yapld tarihlerdir. slmdaki gibi tek bir hac tarihi ve tek bir hac mekan uygulamas yoktur. Yln her gnnde ve kutsallk atfedilen her mekanda hac yaplr.

3. Ascension
Vakti deiken bayramlardan olup, Paskalyadan 40 gn sonradr. Hz. sann ge kmasnn hatrasna kutlanr.

4. Pentikost
Grekede Pentikost kelimesi ellinci demektir. Pentikost, Kutsal-Ruhun havariler zerine iniinin hatrasna, Paskalyadan 50 gn sonra yedinci Pazar gn kutlanr.

5. Annonciation
Melek Cebrilin Meryeme, sann doumunu mjdelemesi gndr ve 25 Martta kutlanr.

6. Assomption
Katolik Kilisesi tarafndan Hz. Meryemin bedeninin melekler tarafndan ge karld gnn ansna 15 Austosta kutlanr. Bu gn kutlamak iin

213

Katolikler arasnda eitli merasimler dzenlenir. Her sene Hz. Meryemle ilgili kutsal mekanlar hac niyetiyle ziyaret edilir. 15 Austosun arife gecesi ge saatlere kadar anma merasimi dzenlenir. Daha sonra ayin yaplr.
Hristiyanlktaki ibadet anlay ve uygulamasn daha iyi anlamak iin Ali Erban Hristiyanlkta badet isimli kitabn okuyunuz.

HIRSTYAN AYNLER (SAKRAMENTLER)


Ayinin dar manda karl olarak Kilise dilinde messe kelimesi bulunmaktadr. Messe, Latince gnderilmi anlamna gelen missa kelimesinden gelmektedir ve daha ok Evharistiyann topluca kutlanmas mansnda kullanlmaktadr. Ancak yini daha geni manda ve btn eitlerini de iine alarak ifade etmek iin kullanlan kelime ise, sakramenttir. Bu sebeple konuya nce, sakrament kelimesini izah ederek balamakta fayda vardr. Sakrament, "hristiyanlarn, kendi kurtulular iin sa'nn ac ekii (passion), lm ve diriliini ifade eden paskalya srrna itirak etmeleri amacyla sa Mesih tarafndan kurulan bir alamettir" diye tarif edilmektedir. Katolikler ve Ortodokslara gre Hristiyan sakramentlerinin says yedidir ve bunlar srasyla, vaftiz, evharistiya, konfirmasyon, tevbe, evlilik, rahip takdisi ve hastalarn yalanmasdr. Bu yedi sakramenti srasyla aklamaya alalm:

1. Vaftiz
Vaftiz, Greke baptisma veya baptismos kelimelerinden gelmektedir ve suya daldrma demektir. Ancak Yeni Ahid'de "suya daldrma"dan ziyade "ykama, artp temizleme" anlamn tamaktadr (Markos, 7:4; Luka, 11:38). Terim anlam ise, Hz. Ademin iledii asli gnahtan insann kurtulup Hristiyanla girmesini salayan, kutsanm suya daldrma, bandan aa su serpme vb. ekillerde uygulanan en nemli Hristiyan sakramentidir. Hristiyanlktaki vaftizin, Yahudilerin ykanma trenleri, Sabiilerin suya dalmalar ve Hz. sa'nn Vaftizci Yahya tarafndan vaftiz edilmesi inancyla yakn bir ilgisi vardr. Genel anlamda ise, Hz. Adem'le Hz. Havva'dan intikal eden ilk (asl) gnahtan arnmak iin yaplr. lk gnah inanc Hristiyanlkta nemli bir unsurdur; bu gnahtan kurtulmann tek yolu da vaftiz olmaktr. Bunun iin Hz. sa havarilerine gidin btn milletleri rencilerim yapn, onlar Baba, Oul, Kutsal Ruh adna vaftiz edin (Matta, 28: 19) demitir. Hz. sa'nn bizzat kendisi Hz. Yahya tarafndan eria Nehrinde vaftiz edilmitir. Ancak burada suyun Hz. say deil, Hz. sann suyu temizlediine inanlmaktadr. Hristiyan ilahiyatlar vaftizin gayesini ise birka maddede belirtmektedirler: 1) man ve kurtuluu gerekletirmek, 2. Asli gnah silmek, 3) Tevbe ve ihtiday salamak, 4) nsan aydnlatmak, 5) Kutsal ruha itirak salamak, 6) Mesih'in aclar iinde lmn hatrlatmak, 7) Kiliseye ve Tanrnn Toplumuna ye olmay salamak, 8) Kyametteki yarg gnn hatrlatmak, 9) Yeniden douu gerekletirmek. Vaftiz genellikle doumun ilk haftas sonunda yaplr, ancak ileri yalarda da vaftiz uygulamas vardr. nk vaftiz edilen kiinin, o zamana kadar

214

iledii btn gnahlarndan kurtulacana dair kesin bir inan vardr. Yani Hristiyan olmasna ramen tevbe anlamnda vaftiz olur. Baka bir inantan Hristiyanla giren kimse hangi yata olursa olsun vaftiz edilir. Bu ayn zamanda onun iin ihtida merasimi demektir. Tarih boyunca vaftiz, kiliselerde kiinin tamamen suya daldrlmas, vcudunun bir ksmnn suya batrlmas, bana su dklmesi veya stne su serpilmesi vb. ekillerde uygulanmtr. Ortodokslarda genellikle suya girerek, Katoliklerde su serperek vaftiz tercih edilir. Protestanlarn anlayna gre vaftiz, Tanrnn Sz ile suyun mistik birlemesine dayanr. Bu birlemeyle gnahlar balanm, ruh tazelenmi olur. Protestanlarda ocuklarn vaftizi zorunludur. Reform hareketinin nde gelenlerinden Zwingli vaftizi, kiliseye kabul edilmek iin yaplan bir dini tren ve Tanrnn balamasnn bir sembol saymtr. Anglikan kilisesinde vaftiz, ocuklarn ruh temizliini salayan bir vasta kabul edilir. Sonradan kiliseler aras farkl uygulamalar olsa da, apostolik gelenee (havariler ve ilk kilise babalar dnemine ait gelenek) gre vaftiz yle yaplr: lk olarak su zerine dua okunmas ve tren boyunca kullanlacak yan dua ile kutsanmas ile balar. Vaftiz olacak kii eer yetikinse kendisi, ocuksa onun adna papaz, eytandan uzaklamak istediklerini u ekilde dile getirir: "Ey eytan! Ben senden, senin tm atafatndan ve tm emirlerinden uzak durmaya karar veriyorum". Vaftiz aday hemen sonra papaz tarafndan kutsanm ya ile hazrlanm yalanmay kabul eder ve papaz yle der: "Btn kt ruhlar senden uzak olsun". Sonra vaftiz adaylar suya inerler, bir diyakos (papaz yardmcs) kendilerine yardm etmek zere elik eder. Vaftiz grevlisi her vaftiz adayna Teslis'in srr ile ilgili aklamada bulunur. Her aklamada vaftiz adaynn bana azck su dker. Sonra papaz yle der: "Ben seni sa Mesih adna kutsal ya ile yalyorum". Burada papaz tarafndan bedenin tm yalanr ve sonra vaftize zel yaplan ayine geilir ayinden sonra papaz vaftiz olanlarn alnna bar pc kondurarak ona "Ve ruhun ile" der.
Vaftiz edilen kiiye verilen isme "vaftiz ad" denir. Bir ocuu vaftize hazrlayan, tren srasnda onu kucanda tutarak yannda bulunan iki nemli kii vaftiz anas ile vaftiz babasdr. Kiliselerde vaftiz suyunun konulduu ta, metal, imento vb. eylerden yaplm kurna biimindeki kaba da vaftiz teknesi denir. Vaftiz bir inan eklinde kurumlanca, vaftiz iin zel yerlerin yaplmas gndeme gelmitir. Ketadral ve kiliselerin yannda, vaftiz yapmaya mahsus bir tekneyi ihtiva eden yuvarlk veya keli kmbet eklinde vaftiz hane binalar, Hristiyan mimarisinde nemli bir yer igal etmitir.

Resim 9.1: Vaftiz trenlerinden grntler.

Vaftizi tarif ediniz.

2. Evharistiya
Greke eucharistia kelimesiyle ifade edilen ve komnyon, (kutsal sofra) ismiyle de anlan evharistiya, "Tanr'ya kr duasnda bulunma" manasna

215

gelmektedir ve bunun iin kran duas isimlendirmesi de kullanlmaktadr. Mesihin armha gerilmesi evharistik kurban olarak deerlendirilmektedir. Kiliseler arasndaki farkllklar, herhangi bir mezhebe bal bir Hristiyann, baka bir mezhebin evharistik uygulamasna katlmasn doru bulmamaktadr. Katolik Kilisesine gre Evharistiya ayininde papazn ikram ettii bir para ekmei yiyen sa-Mesihin etini yemi, yine papazn uzatt kaseden arab ien de sa-Mesihin kann imi saylmaktadr. O zaman inkarnasyon gereklemekte ve Hristiyan imanna sahip kii sa Mesih ile et ve kan olarak birlemi olmaktadr. Ortodoks Kilisesi evharistik iman noktasnda Katolik Kilisesiyle ayn dnceleri paylamasna ramen, "transsubstantiation" (ekmein ve arabn sann etine ve kanna dnmesi) konusunu benimsemez. Protestanlar da bu konuya tamamen olumsuz bakarlar ve "sa'nn Son Yemei" hatrasna yapldna inanrlar. Ermeniler Evharistiyada ekmee maya, araba su katmazlar. Hepsinin saf ve temiz olmas esas alnr. Onlar da Protestanlar gibi ekmek ve arabn sann eti ve kanna dnt inancn reddederler.

3. Konfirmasyon (Vaftizi Kuvvetlendirme)


Konfirmasyon, dorulama, gerekleme, onaylama, teyid etme, tasdik etme manalarna gelmektedir. Bu kavram hristiyan ilahiyatnda "vaftizi pekitirme ayini" olarak uygulanmaktadr. Konfirmasyon, daha nce vaftiz edilmi ve Hristiyanl kabul ettiini kilisede cemaat huzurunda ilan etmi olan erginlerin, bu imanlarna devam ettiklerini, engellere ve imtihanlara ramen imanda sabit olduklarn tekid etmeleri ve onlarn imanlarnn papaz tarafndan onaylanmalar demektir. manlarn bu ekilde tazeledikten sonra aldklar feyzin arttna inanrlar. Vaftiz asli gnahtan ve sonradan ilenmi gnahtan kurtulmay, Konfirmasyon ise, Tanrnn sa-Mesih aracl ile insan soyu iin yaptklarna ahitlii sembolize etmektedir. Bundan dolay o, vaftizin tamamlanmas ve mkemmelletirilmesi yini olarak grlmtr.

4. Hastalar Yalama
Hastalar yalama sakramenti, Yeni Ahidde bulunan u cmlelerden esinlenerek ortaya karlmtr: inizden biri hasta mdr? O, cemaatin (Kilisenin) byklerini artsn, onlar da Rab adna onu zeytin ya ile ovarak dua etsinler. man duas hastay kurtaracaktr ve ayet gnahlar varsa balanacaktr (Yakubun Mektubu, 5:14). Hastalar kutsal ya ile yalamak yoluyla ve rahiplerin duasyla, onlarn acsn dindirmek ve bu hastalktan kurtarmak iin Kilise byle bir sakrament oluturmutur. Mesih'in Passion'u (armhta ac ekmesi) ve diriliinin hatrasna uygulanan bu sakramentle, hastay lme hazrlanmak gerektiine ve sakramentin manevi etkilerine dikkat ekilir. Kutsal yalama, hastann skntlarn gidermek iin vesle klnr. Manevi ve psikolojik olarak hastay lme hazrlamaya ya da iyileerek sosyal hayata yeniden dndrmeye alr. Bu sakrament vastasyla ncelikle hastay iyiletirmek ya da lm takip edecek dirilie onu ruhen hazrlamak hedeflenir. Ona Mesih'in ektii aclar hatrlatlr. Hastalar yalama sakramenti Kilise'de de yaplr. nk bu sakramentin toplumsal bir yn vardr. Tren, Kilise topluluu iinde tm yelerin hazr

216

bulunduu bir ortamda gerekletirilir. Bu yalama treninin etkileri sadece hasta olan kii zerinde deil, beraberindekiler zerinde de grlr. Tm grup, yalama trenini oluturan ritel yoluyla rh bir deiime davet edilir.

5. Tevbe
Bat dillerinde penitence, confession, reconciliation gibi terimlerle ifade edilen tevbe, piman olmak, ndim olmak manlarna gelir. Yaplan yanllardan, ilenilen gnahlardan dolay vicdanen hissedilmi bir ac ve balanma arzusudur. Yani ksaca tevbe bir hidayet olaydr ve btn Kitb- Mukaddeste ilh bir ba hali olarak takdim edilir. ncillerde insanlar tevbe etmeye tevik eden bir ok cmle bulunmaktadr. Bunlardan bazlarn u ekilde sralamak mmkndr: Tevbe edin! Gklerin egemenlii yaklamtr (Matta, 3: 1; 4: 17). Bundan byle tevbeye yarar meyveler verin (Matta, 3: 8). Tevbe edin! ncile inann (Markos, 1: 15). Tevbe edip vaftiz olmaya ard (Luka 3: 3). Gnahkarlar tevbeye armaya geldim (Luka, 5: 32). Tevbe etmezseniz hepiniz byle mahvolacaksnz (Luka, 13: 5). Bu ktlnden tevbe et ve Rabbe yalvar (Rasullerin leri, 8: 22). O her yerde herkesin tevbe etmesini buyuruyor (Rasullerin leri, 17: 30). Seni tevbeye ynelttiini bilmiyor musun? (Rom. Mek., 2: 4). Gnah ileyip piman olan bir Hristiyan, papaza samimi olarak itirafta bulunur. Bir daha gnah ilememeye azmettiini belirtir. Tevbesi sayesinde vaftizden sonra ilemi olduu her trl gnahn affedileceine inanr. Her insann doutan getirdii asl gnahtan baka bir de fiil gnahlar vardr. Fiili gnahlar, kiinin hesabn zorlatrr. Gnahkar diye, gnah ileyip de tevbe etmeyene derler. Hristiyan inancna gre en byk yedi gnah unlardr: Kibir, cimrilik, ehvet dknl, haset, fazla oburluk, fke ve tembellik. Ruhul-Kudse kar olan gnahlar ise, mitsizlik, haset, kendini beenmilik, ktlkte srar, son tevbeyi yapmamak ve ilh hakikati kabul etmemek olarak alt adettir. Bunlar, tevbeyi imkansz hale getirecek derecede kalbi karartrlar. 11. yzylda ilk defa Fransa'da piskoposlar ve gnah karc papazlar tevbe yerine, Kilise'nin aracln ve para karl gnah balama diye tanmlanabilecek endljans mecburiyetini getirmilerdir. 13. yzyldan itibaren endljanslar tevbe ile ilgili prosedrden ayrlm ve papalara tahsis edilmitir. Ayn zamanda teologlar endljanslarn daha nce lm olanlara da uygulanaca eitimini vermilerdir. Ortaa boyunca endljans messeseleri papalar ve piskoposlar iin byk bir para kayna olmutur. Endljans doktrini Tanr huzurunda gnahlarn madd cezas olarak uygulanmaya devam etmi, bylece kiinin gnahnn ve borcunun silindii belirtilmitir. Kilise otoriteleri tarafndan ortaya atlan bu dnce, hayatta olanlar iin gnahlarnn balanmas, lm olanlar iinse efaati olaca gerekesiyle paralar Kilise hazinesinde toplanmtr. Bu kurumda tam endljans (pleniere) ve ksm endljans (partielle) uygulamalar vardr. Tam endljans btn kk gnahlara, ksmi endljans ise, bir ksmna keffaret olur. Byk gnahlar olmayan, bakalar adna da endljans alabilir.

6. Evlilik
Hristiyanlkta evlilik, Tanrnn Ademe e olarak Havvay vererek temelini att kutsal bir faaliyettir ve nemli bir sakramenttir. Katolikler ve

217

Ortodokslara gre, Tanr huzurunda elerin birbirlerine yz yze sz vermeleri, kutsal bir zellik tamaktadr. Byle bir evlilik, Mesih ve Kilise'nin bozulmaz birliinin bir alametidir. Bu sakrament Kilise tarafndan Mesih adna verilmitir. Eler arasndaki beeri ak pekitirir. ncilde geen "Onlar artk iki deil, bir bedendir, imdi Tanr'nn birletirdiini insan ayrmasn" (Matta, 19:6) ifadesi de bu eylemin sakramentel zelliine delil gsterilmektedir. Bu yzden Kilisede yaplmayan nikah sahih saylmaz. Katoliklerde evlenenler boanamazlar. Eer boanp da yeniden evlenirlerse zina yapm saylrlar. Ruhban snf evlenemez. Ortodoks Kiliseleri belirli baz olaylarda evliliin bozulabileceini ve daha sonra yeni bir evliliin kurulabileceini kabul eder. Papazlar evlenebilirler, ancak keiler, piskoposlar ve patrikler evlenemezler. Protestan Kiliselerine gre ise, elerin Tanr huzurunda szlemeleri otantik olarak dini bir gvenirlik ierir ve bu kesinlikle bir sakrament zellii tamaz. Evlilikle ilgili birliin bozulmazl dncesi Protestan Kiliseleri tarafndan ok sert bulunur ve kabul edilmez, boanma serbesttir. Ermenilerde sadece piskoposlar ve piskopos adaylar evlenemezler. Evlenmi olanlar terfi edemezler. Sryanilerde diyakos (papaz yardmcs) ve papaz snfndan olanlar evlenebilirler. Bekar iken bu rtbeleri alamazlar. Papaz snfndan olanlar kars ldkten sonra evlenemezler. stifa ederlerse evlenebilirler.

7. Rahip Takdisi (Din Adamlar Tayin Etme)


Hristiyanlkta sa Mesihin ilk vekilleri havariler, sonra kilise babalar ve ondan sonra da kilise hiyerarisi iinde yer alan din adamlardr. Din adaml grevi, ibadeti idare etme ve imanllar takdis etme, tevbe ile insanlar Tanrya gtrme olup, bu yetki de rahip takdisi sakramenti ile intikal eder. Bu sakrament, takdis edilecek ahsn zerine papazn ellerini koymas ve o srada bu sakramente ait dua ve szlerin okunmas eklinde uygulanr. Katoliklere gre Piskoposlar iinde ilk sray Roma piskoposu almaktadr. ncillerde ve Rasullerin lerinde formle edilen hiyerari aadan yukar yledir: Diyakos, rahip, piskopos ve papa. Diyakos ile piskopos arasnda grev yapan din adamlarna rahip ya da papaz denir. Papa, piskoposlar arasndan seimle gelir. Bu hiyerariyi belirleme yetkisi sadece piskoposa aittir. nk Rahip takdisi Sakramenti srrna tam olarak yalnz o vakftr. Ortodokslara gre din adaml snf iinde en yksek srada patrikler bulunmaktadrlar, fakat btn patrikler derece itibariyle birbirlerine msavidirler. Buradaki hiyerari ise yledir: diyakos, papaz, kei, metropolit, patrik. Protestanlkta kilise hiyerarisi yoktur, kilisenin her trl iiyle uraan pastr nvanl bir grevli bulunmaktadr. En byk otorite ncildir. Bu yzden Protestanln kollarndan biri olan Kavlin Kilisesine Kutsal Kitap Hristiyanl da denilmektedir. Hiyerarik sralamann en fazla olduu kilise Gregoryen Ermeni Kilisesidir. Bu kilisede grevliler aadan yukarya doru sekiz snftan olumaktadr: 1. Diyakos Yardmcs, 2. Diyakos, 3. Papaz, 4. Bapapaz, 5. Barahip veya Doktor, 6. Piskopos, 7. Patrik, 8. Katolikos. Katoliklerde din adamlar bekarla riayet etmek mecburiyetindedirler. Ortodokslarda keiler, metropolitler ve patrikler bekar olmak zorundadr, fakat papazlar evlenebilirler, ancak ikinci bir evlilik yapamazlar. Aksi halde bu vazifeyi yapma hakkn kaybederler. Protestanlarda ise din adamlar bekar olmak zorunda deillerdir.

218


Hristiyan sakramentlerini inceleyiniz ve byk mezhep arasnda sakramentleri kabul etme konusundaki farkl anlaylar belirtiniz.

HIRSTYAN KLSES VE MEZHEPLER

KLSE
Hristiyanlkta din ve fizik anlamda bir cemaat, bir ibadet yeri ve bir messese olarak ortaya kan Kiliseyi ifade etmek zere gahal, ekklesia, church, katakomp, chapel gibi isimler kullanlmtr. Asl Yunanca ekklesiadan gelip toplant, cemaat gibi anlamlara gelen kilise kelimesi, her eyden nce Hz. saya inanan Hristiyan cemaatinin tamamn ifade etmektedir. lk drt asr boyunca Hristiyan cemaatine verilen bu isim, sonralar cemaatin ibadet ettii mekanlara da verilmitir. Hz. sa kendi dneminde ayr bir mabet kurulmasn nermemi, mabet olarak yahudi havrasn kullanmtr. Hz. sadan sonra yaklak drt asr boyunca kilise kelimesi bir topluluk veya cemaat anlamnda kullanlmakta olup her nerede bir havari grubu olusa, buna kilise ad veriliyordu. lk Hristiyan cemaati (kilisesi) Filistinde yaayan Mesihe inananlar grubu idi. Bunlar Kudsteki Sleyman Mabedine sk bir ekilde bal kalmlard. Ancak M.S. 70 ylnda Romallarn Kuds tahrip etmesiyle, Hristiyan cemaati ile Yahudi Kuds arasndaki ba koparlmt. Bu tarihten itibaren Hz. sann yolundan gidenler yaklak yz yl boyunca kk kk ve dank cemaatler halinde yaamlardr. Kilisenin, cemaat anlamndan hareketle fizik manada bir ibadet yeri olarak ortaya k, Hristiyanl bir devlet dini olarak tanyan ve bir Hristiyan anneden domu olan mparator Konstantin dnemine rastlar. Konstantin dneminde serbeste yaplmaya balanan kiliseler, Hristiyanln yayld her yerde ina edilmitir. Hristiyanlk tarihinde bilinen en eski kiliselerin Latranda ina edilen Aziz Yohannes (IV. Yzyl) ve Aziz Sabin kiliseleri (V. Yzyl) olduu sylenmektedir. Hristiyanln balca kurumu olan kilisenin en yaygn olarak gelitii dnem Ortaadr.

HIRSTYAN MEZHEPLER
Ekmenik konsiller olarak isimlendirilen ilk yedi konsilde zaman zaman tartmalar alevlense de, Aryus, Nestoryus, Monofizitizm gibi olaylar istisna tutarsak, herhangi byk bir blnme yaanmamt. Ancak 764 ylnda yaplan II. znik Konsilinde ikon konusu ve 869 ylnda stanbulda yaplan Sekizinci Konsilde Kutsal Ruhun kimden kt ve Roma Kilisesinin otoritesi gibi konular tartld. Bu tartmalarda Dou Kilisesi Bat Kilisesinden farkl dndn ilan etti. Dou Kilisesi ve Bat Kilisesi arasnda bu tr din ve siyasi mcadeleler yzyllardan beri aralksz devam etti ve nihayet 1054 ylnda iki kilise kesin olarak birbirinden ayrld. Roma Kilisesine Katolik (evrensel anlamnda), Bizans Kilisesine de Ortodoks (ze bal, doru inan anlamnda) isimleri verildi. Bununla beraber slmn yaylmas karsnda Trklere kar Hal Seferleri balatld. Ancak Hal Seferleri bile onlarn bir araya gelmesini salamaya yetmedi. Aralarndaki dmanlk yle bir noktaya varmt ki, Hal Seferleri (1096-1204) srasnda Latinlerin Bizansta yaptklar zulm ve hakszlk karsnda Ortodokslar

219

Trk sarn kardinal klahna tercih eder hale gelmilerdi. Papa III. Innocent (1198-1216) tarafndan Katoliklik d inanlara kar kmakla sulanan kimseler hakknda cezai takibatlar balatld. Arkasndan Papa IX. Gregorius zamannda (1227-1241) Katolik Kilisesi tarafndan Engizisyon Mahkemesi kuruldu. Engizisyon nce Fransada balam, daha sonra talya, Almanya, Bohemya, Macaristan, Slav ve skandinav lkelerine kadar yaylm, tm Katolik lkeleri etkisi altna almtr. Portekiz 1532ye kadar bu sisteme dahil olmazken Engizisyon 1481de spanyadaki Katolik kilisesinin karakterine ve dini ve sosyal problemlere gre ekillenmitir. Engizisyon mahkemelerinin en korkun taraf verdii cezalardr. En hafifi aforozdan balayarak, hapis, sokaklarda irkin kyafetlerle tehir, krek ekme ve lm cezalar. lm cezalarnn da en ar canl canl atee atp yakmaya kadar varan birok ekli bulunmaktadr. Atete yakma cezas Latince auto da fe ifadesiyle hukuki bir terim halini almtr. Engizisyon uygulamas Almanyada Reform ile birlikte ortadan kalkm, Fransada 1772ye, spanyada 1834e, talyada ise 1859a kadar yrrlkte kalmtr. Esasnda Hristiyan dnyasnda Bat ve Dou kiliselerinin ayrlmasyla sular durulmad. Bundan sonra Bat Kilisesi kendi ierisinde byk tartmalar yaamaya balad. 16. yzyln balarna kadar bu tartmalar devam etti. Katolik Kilisesinin, Ortaa'n sonlarna doru, putperestlik ve Yahudilikten birtakm ilkeleri Hristiyanla katmak istedii ileri srlerek, Katoliklie kar zaten mevcut olan tepki bir kat daha artt ve dinde reform hareketi gndeme geldi. Kiliseyi eletiren kimselere gre halen mevcut olan Hristiyanlk, Hz. sa'nn tebli ettii dinden ok farklyd. nk Papalk, Hristiyanln aslnda olmayan birok ilkeleri dine eklemiti. Rhiplerin gnah balamalar, para karlnda cennetten yer alma uygulamas (Endljans), vatanda inleten birtakm ar vergilerin konulmas, ncili yalnz ruhbn olanlarn okuyabilecei vb. anlaylar hep Hz. sa'nn dinine sonradan ilve edilmi hususlard. Btn bu eletiriler zaman zaman kiliseye yneltildi, ancak herhangi bir dzelme grlmedi. Sonunda Almanyada Martin Luther isimli Hristiyan teolou 1517 ylnda Wittenberg Kilisesinin kapsna ast doksanbe maddelik itirz teziyle Katolik Kilisesine isyan bayran am oldu. Martin Lutherle balayp, Jean Calvin ve Aultrich Zwingli ile devam eden bu hareket, sonunda Protestanlk Mezhebinin domasna sebep oldu. Bylece Hristiyan Kilisesinde ikinci byk blnme yaanm oldu. Bundan sonra da Avrupann ban yzyllarca belaya sokan Din savalar balad. Din savalar ifadesiyle bata Katolik Kilisesiyle Protestan Kilisesi olmak zere Hristiyan kiliseleri arasnda ortaya kan mcadele, atma ve savalar kastedilmektedir. Bu atmalar Avrupada milyonlarca insann lmne, milyonlarcasnn da yerlerinden yurtlarndan atlarak evsiz barksz kalmalarna sebep olmutur. Yukarda vurgulamaya altmz sebeplerden dolay ortaya km olan bu mezhepleri ksaca tantmaya alalm.

1. Katoliklik
Evrensel anlamna gelen ve kendisini tm Hristiyanlarn temsilcisi kabul eden Katoliklik gnmzde say ve tarihi yap asndan en byk Hristiyan mezhebidir. Yaklak 41 millete dalm 1 milyara yakn mntesibi vardr. Mntesiplerinin byk ounluu Bat Avrupadadr (300 milyon civarnda). Dier byk ounluk Latin Amerikadadr (250 milyon civarnda). Geri kalan nfus ise dnyann eitli yerlerine dalm durumdadr. Siyah Afrika,

220

Kuzey Amerika, Asya ve Arap dnyasnda genel nfusa oranla ok aznlkta kalmaktadr. lkemizde de Katolik mezhebine mensup olanlar genel hristiyan nfusa oranla daha azdr. Zira lkemizdeki hristiyanlar genel olarak Rum, Ermeni, Sryn arlkldr ki, bunlar da daha ziyade Ortodoks Mezhebi ierisinde saylmaktadrlar.
Katolik mezhebini temsil eden kilise, Roma Katolik Kilisesidir. Merkeziyeti, dogmatik ve gelenei n plana karan yapsyla dier kiliselerden farkl bir zellie sahip olan Katolik Kilisesi, Latin dnyasnda ekillenmi ve bir anlamda Roma mparatorluunun bandan beri tercih ettii Hristiyanlk yorumunun devam olma iddiasn korumutur.

Katolik Kilisesi ruhban snf hiyerarisinin zirvesinde Papa bulunmaktadr. Papa rhn Vatikan Devletinin bakandr. Roma piskoposu olarak Havr Petrusun halefi olan Papa, Hz. sann dier havarilere nazaran Petrusa bahettii stnle varis olmutur. Latin Batnn politik veya kiliseye ait evrimi, Roma Piskoposunu gittike mahall kiliselere dorudan mdahale noktasna getirmitir. Zamanla bu temayl merkezlemi ve Papa tarafndan ynetilen bir eit Monarik Kilise daresi oluturmutur. Bylece Katolik Kilisesi tamamen Vatikanda merkezleen bir eit st din tekilat olarak grnmtr. Bunun iin emirler, uyarlar, tayinler v.s. hep oradan kmtr. Papaln merkezi olarak kabul edilen Vatikann taradaki piskoposlar da merkez hkmetin sivil valileri gibi, mahall grevliler olarak grnmlerdir. Papalk tarihinde Katolik dnyasnn en skntl anlarnn yaand Avignon dnemi vardr ki, bu dnem Papalk kurumunun haddinden fazla zayflamasna sebep olmutur. Papa V. Clement (1305-1313) tmyle Fransa kral Philipin egemenlii altna girmi ve sonunda talya halknn gazabndan kaarak 1309da Fransann Avignon kentine yerlemiti. Papalarn Romann dnda oturduklar 70 yllk dnem baz katoliklerce Kilisenin Babildeki Srgn Dnemi diye nitelendirilmitir. Roma halk ve nfuzlu kiiler papay Romaya dndrmek iin byk aba harcamlardr. Nihayet 1377 ylnda XI. Gregor uzun bir aradan sonra Romaya geri dnm fakat bir yl sonra lmtr. Onun lm zerine talyada VI. Urban papa seilmi, ancak Fransz kardinaller ise kendi vatandalarndan biri olan VII. Clementi semilerdir. Bu ekilde de 40 yl boyunca Katolik dnyasnda iki ayr papa grev yapm ve Kilise ikiye blnmtr. Sonra tekrar Vatikanda ikamet eden tek papa dnemi balamtr.

Katolik Mezhebinin balca zellikleri unlardr:


1. Tm Katolik dnyasnn din lideri Papadr. Papa, Petrusun halefi, Hz. sann ise vekilidir. Kararlar tartlmaz, zira o, yanlmaz otoritedir. 2. Roma Kilisesi dier kiliselerin rhn merkezidir ve hepsinden stndr. Kilise dnda kurtulu yoktur. ncili yorumlama yetkisi Kiliseye aittir. 3. Kutsal Ruh Baba ve Ouldan neet etmitir. 4. sada ilh ve insan iki tabiat vardr. 5. sa gibi Meryem de gnahszdr, asl sutan uzaktr, Tanr yannda efaatta bulunabilir ve ge ykselmitir.

221

6. Azizler de Tanr katnda szc olur, efaatta bulunabilirler. Onlarn resimlerine ve kutsal emanetlerine sayg gsterilir. Adlarna hemen her gn ayin dzenlenir. 7. nsan asl suu zerinde tayarak dnyaya gelir. Bundan ancak vaftiz olarak kurtulabilir. Vaftiz su dklerek yaplr. Vaftiz olmadan len kimse cehennemlik saylr. 8. Gnah karma ok nemlidir. Ergenlik ana giren her hristiyann ylda bir defa gnah kartmas 1215 ylnda toplanan Lateran Konsilinde karara balanmtr. 9. Yedi sakrament vardr. Ruhban snf evlenemez. Ruhban snf dnda evlenenler boanamaz. Kilisede yaplmayan nikah sahih deildir. Boandktan sonra evlenmek zina saylr. 10. Yirmi bir konsil ve kararlarn kabul ederler. 11. Son yarg gnn, cennet, cehennem ve araf kabul ederler.

2. Ortodoksluk
Dou Kilisesi ve Bat Kilisesi arasndaki tartma ve ztlamalar neredeyse her konsilde yaanan bir duruma gelmiti. Dou Kilisesi Bat Kilisesini putperestler arasnda dini yaymak iin baz tavizler vermekle suluyordu; Romallar da imparatorluk bakentinin stanbul olmasna tahamml edemiyorlard. Ayrca Bat Roma Devletinin dmesi otorite boluunu Papaln doldurmasna yol amt ve Roma Papal btn hristiyanlar hakknda hkm verme yetkisinin kendisinde olduunu iddia ediyordu. Nihayet ekmenik konsillerin yedincisi olan II. znik Konsilinde ikon meselesi; sekizincisi olan III. stanbul Konsilinde ise Kutsal Ruhun nereden neet ettii meselesi ile ilgili tartmalar artk barda taran son damlalar olmutu. Dou kilisesi bundan sonra artk baka bir konsile katlmad ve 1054 ylnda Bat Kilisesinden kesin olarak ayrlarak Ortodoksluk ismini ald. Yunanca doru anlamnda orthos ve dnce, inan anlamndaki doxa kelimelerinden oluan Ortodoks terimi, genel anlamyla bir dinin retisine, doktrin ve dogmasna; herhangi bir retinin ilkelerine, geleneksel olarak doru kabul edilen dncelere ya da grlere uygun dnce inan ve bu inanc benimseyen kii veya gruplara verilen isimdir. Bu anlamda ortodoks (orthodox) kelimesi, heterodoks (heterodox) kelimesinin kart olarak her din inan ve dnce iin geerlidir. Dier bir ifade ile hibir inan mensubu kendisini heterodoks saymaz, benimsedii ve yaad inancn doru olduunu, dindeki ortodoksluu kendisinin temsil ettiini ileri srer.

Ortodoks Kiliseler ve zellikleri


Ortodoks kiliseler, kendi bapiskoposlarnca ynetilen otosefal ve bir ana kiliseye bal olan otonom kiliseler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Otosefal kiliselerin says 14tr. Bunlar, stanbul, skenderiye, Antakya, Kuds, Bulgar, Srp, Moskova, Rumen patriklikleri; Grcistan Katolikosluu; Kbrs, Yunan, Polonya, Arnavutluk, ekoslavakya kiliseleri. Otonom Ortodoks

222

kiliselerin says ise 6dr. Bunlarn isimleri ise, Finlandiya Kilisesi, Japon Kilisesi, in Kilisesi, Estonya-Litvanya Kiliseleri, Macar Kilisesi, Makedon Kilisesidir. Ortodoks Mezhebinin genel zelliklerini yle sralayabiliriz: 1. Ruhani bakanlar patrik veya bapiskoposlardr. Papann stnln kabul etmezler. 2. nanla ilgili konularda piskoposlar meclisi kararlarn geerli sayarlar. Ekmenik Konsiller olarak kabul edilen ilk yedi konsilin kararlar emredici gtedir. znik ve I. stanbul Konsilleri kararlar iman esaslar arasnda yer alrken, dierleri ilahiyatla ilgili dnceler olarak kabul edilir. lk yedi konsil dndaki konsilleri kabul etmezler. 3. Kutsal Kitap yannda Kilise Babalarnn yazlar da ikinci derecede saygnl olan metinlerdir. 4. Kiliselerde yanlmaz, hata yapmaz bir otorite yoktur. lah varlk ve hidayet srr konularnn kavranlamayaca ve ifade edilemeyecei kanaatindedirler. badetleri ruhsal ve mistik karakterdedir. Sr kilisesi olarak antik dinlerin mirass grnmndedirler. 5. konlar semavi varlklarn vcutsuz ruhlarn temsil ederler. Bu sebeple nlerinde secde edilir, plr, okanr ve tazim edilirler. Cemaat Hz. sa, Hz. Meryem, melekler ve veliler ile birlikte ibadet ettiklerine inanrlar. 6. ocuklar vaftiz edilmekle veya organlarnn miron yayla (kutsanm ya) yalanmasyla eytani kuvvetlere kar korunmu, mhrlenmi saylr. 7. badetleri sabah, gndz, akam ve gece vakitlerinde yaplr. Bu esnada sann cemaate geliinin sembol olarak Kutsal Kitaptan paralar okunur. Kutsal ekmek ve arap datlr. Advent, Paskalya, Havari ve Meryem orular dedikleri orular tutarlar. 8. Papazlar evlenebilirler. Fakat keiler, piskoposlar evlenemezler. Boanmaya baz artlarla izin verilir. ve patrikler

3. Protestanlk
Protestanln nasl ortaya ktn yukarda belirtmitik. imdi bu mezhebin mahiyetinden bahsetmeye alalm. Protestan terimi, Kendilerini Roma Katoliklerinden ve Ortodoks Dou Kiliselerinden bilerek ayr tutan Hristiyan Kiliseleri ve topluluklar iin genel olarak ilk defa 1529da Spirede toplanan bir politik mecliste kullanlmtr. Bu tarihten yl nce Alman mparatoru arlken kendisinden Lutherci Reformu desteklemesini isteyen Alman prenslerle geici olarak anlamt. 1529da bu dncesinden vazgetiini ve herkesin Romaya bal kalmak zorunda olduunu aklad. mparatorun bu kararna Luther yanls prensler cidd anlamda bir protesto ile karlk vererek u deklerasyonu yaynladlar:

223

Koruyucu, gnahtan Kurtarc ve bir gn Hkimimiz olacak olan yegane yaratcmz Tanr nnde protesto ediyoruz ve Tanrya, Kutsal Szne, vicdanmza ve Spiredeki son karara aykr olarak nerilen hibir karar benimsemiyoruz. 19 Nisan 1529'da be prens ve ondrt kent yneticisi tarafndan gerekletirilmi olan bu protestoda imparatorun ve katoliklerin kararlarnn kendilerini balamayaca vurgulanm ve Luther'in yannda yer alacaklar bildirilmitir. Yukardaki metni imzalam olanlara o gnden itibaren Protestan prensler ad verilmitir. Bu olaydan itibaren Lutherci Reformlar tanyanlar Protestanlar diye nitelendirilmi, yeni ortaya kan bu mezhebe de Protestanlk denilmitir.
Protestanln ortaya kmasyla birlikte Bat Hristiyan alemi eitli kiliselere blnmtr. Bunlar Lutheran kiliseler, Anglikan Kilisesi, Evanjelik Kilise, Methodist Kilise, Baptist Kilise, tiraf Kilise, Elektronik Kilise, Grnmez Kilise, zgr Kilise, Reforme edilmi Kilise, Presbiteryen Kilisesi, Siyah Kilise, Birleik Kilise gibi isimler tamaktadrlar. Bu ekilde evrensel Kilisenin yerini ulusal kiliseler almtr.

Protestanln Genel zellikleri:


1. Papa tek otorite deildir ve yanlmazl yoktur. Hristiyanl bilen herkes otoritedir. Papann dnyevi hibir yetkisi yoktur ve imparatordan stn deildir. 2. Kilisede hiyerari olamaz. Papann ve piskoposlarn Hristiyanlar zerinde, onlara hizmet dnda yetkileri yoktur. 3. Tanrnn ruhaniyetinde herkes eittir. Bu nedenle laikle ruhban arasnda hi bir fark ve ruhbann laike stnl yoktur. Laikler papazlk yapabilecekleri gibi rahipler de evlenebilirler. 4. Ayr bir Kilise hukuku olamaz. Hristiyanlkta cemaatin hukuki bir kiilii yoktur, ancak bir inananlar topluluudur. Halbuki Katolik inancna gre cemaatin hem bir hukuki kiilii vardr, hem de Hz. sann kiiliinde btnlemi bir manevi birliktir. 5. Cemaat papaz olarak kimi seerse kutsama iini yani vaftiz, evharistiya gibi ayinleri o yapar. 6. Rhn imparatorluunda Tanr bizzat hkm srer. Bu nedenle gnahlar ancak o balayabilir. Tanr dnda hi kimsenin byle bir yetkisi yoktur. 7. Dnyev iktidar Tanr tarafndan verilmitir. Bu yzden dnyev egemen Tanrnn grevlisidir. Bu sfatla o, ktleri cezalandrmak, dindarlar korumak ve Hristiyanlk retisinin benimsetilmesini denetlemekle grevlidir. Bu nedenle, gnahlara engel olmas iin Devlete zorlayc g kullanma yetkisi verilmitir. 8. Dn konularda bavurulacak tek kaynak Kutsal Kitaptr; konsil kararlar ve kilise dogmalar deildir.

224

9- Kutsal Kitab yorumlamak Kilisenin tekelinde deildir. Onu okuyup anlayabilen herkes yorumlayabilir. Kutsal Kitap esastr. badetin byk bir blmn oluturan vaazlar Kutsal Kitaptan karlr. 10- Sakramentlerden ilk ikisini (Vaftiz ve Evharistiya) kabul ederler. 11- Gnah itirafnn mecburiliini ve Kilise mensuplarnn gnah karma yetkisine sahip olduklarn kabul etmezler. 12- Kiliselerde resim, heykel ve tasvirlere yer vermezler. 13 Anglikanlar hari, ha bulundurmaz ve ha karmazlar. 14- badet ve ayinleri ana dillerinde yaparlar. Vaazlar, yin ve ibadetin bir blm olarak grrler. 15- Arafa ve ebed cezaya inanmazlar. 16- Meryem konusunda dier mezheplere katlmazlar. Ona nem vermezler. 17- Azizleri kabul etmezler. Azizler iin kiliselerde zel ayinler yapmazlar. 18. Teslis btn Protestanlarda vardr. Bu konuda dier Hristiyan kiliselerden bir fark yoktur 19. Katolik ve Ortodokslar gibi ruhan bakanlar yoktur. 20. Tek tip mezhep yerine farkl anlaylara sahip kiliseler halinde faaliyet gsterirler. 21. Katoliklerin aksine Protestan rhipleri evlenebilir.
Protestanlk mezhebinin olumasn salayan nemli ahsiyetle ilgili ksaca bilgi veriniz.

4. Monofizit Kiliseler
Monofizitizm, Hz. sada ilh ve beer iki tabiatn birleerek tek tabiat olduunu savunan anlaya verilen isimdir. Bunlar Dou Ortodoks kiliseleri iinde gsterilmelerine ramen, bamsz ve zerktirler. Sryn, Ermeni, Habe ve Kpt kiliseleri monofizit kiliseler olarak tannmaktadr. Bu kiliseler anlay bakmndan birbirlerine benzemektedirler. rnek olmas asndan Sryn ve Ermeni kiliselerinin baz zelliklerinden bahsedelim.

Sryn Kilisesi
Sryn, Hz. Nuhun Sam adl olundan torunu Aram neslinden gelme Sam grubun addr. Mezopotamya blgesinde, Suriyede yaadklar iin bu ad aldklar da sylenmektedir. 38 ylnda Hristiyan olduklarnda Antakyay merkez edinmi bir topluluk halinde idiler. Hristiyanl havar Petrus ve arkada Thomasn akirtleri Agay ve Maradan renmilerdir. Hristiyan olduktan sonra Sryn adn kullanmaya balamlar, putperest kalanlar ise, Arm adyla anlmaya devam etmilerdir. Kendilerini ilk Hristiyan cemaat olarak kabul ettikleri iin bal bulunduklar kiliseye kadm nvan verilmitir.

225

Sryani Kilisesi, 325 ylnda yaplan Birinci znik Konsilinde kabul edilen drt byk patriklik merkezlerinden biri ve en eskisi olan Antakya Bamsz Sryani Ortodoks Patrikliine baldr. Mardinin dousunda bir dan eteinde kurulmu bulunan Deyruz-Zafaran (Zafaran Manastr) 1932 ylna kadar Sryani Kilisesinin patriklik merkezliini yapmtr. Ancak 1932 ylnda dnemin patrii lyasn lm sonras Suriyede yaplan seim ile patriklik Suriyeye gemi ve merkezi de am olmutur. Trkiyede ise youn olarak, Dou ve Gneydou blgeleriyle stanbulda yaamaktadrlar.

Sryani Kilisesinin Genel zellikleri


1. 2. 3. 4. 5. 6. Allah, melekler, peygamberler, vahiyle gelen kitaplar, kyamet, cennet ve cehennem haktr. Teslisin sfattan olumaktadr, bu sfat bir cevherde toplanm ve bir vahdaniyyet oluturmutur. Sadece Birinci znik (325), Birinci stanbul (381) ve Efes (431) konsilleri ve bu konsillerde alnan kararlar geerlidir. Patrik Petrusun halefidir. Kilise sa tarafndan kurulmu ve ebedidir. Kilise hiyerarisinde rtbe vardr. Diyakosluk, keilik ve episkoposluk diye isimlendirilen bu rtbeler havarilerden gelmitir. Namaz, oru ve perhiz, vaftiz, evlenme, lm merasimleri, tvbe ve itiraf balca ibadet ve ayin ekilleridir. Namaz ismini verdikleri ayinleri rku ve scutludur. Namaz klarken douya ynelirler. Sabah, kuluk, le, ikindi, akam, yats ve gece yars diye isimlendirilen yedi namaz vakitleri vardr. Bayramlarda rhnlerin bakanlnda byk ayinler yaparlar. Orular perhizle karktr. Snnet olmay sadece salk ynnden dnrler. Esas olan vaftizdir. Papazlarn dndaki din adamlar evlenirler. Boanmak ok ar artlara baldr. Gnah itiraf Sryanilerde de rhnlere yaplr. lenen gnaha gre madd-manev cezalar verilir. Madd ceza, kiliselere, hastanelere, hayr yerlerine yardm eklindedir. Manev ceza ise, namaz ve orula yerine getirilir. Takdir edilen cezalar yerine getirilince ilgili ruhaniye haber verilir, itiraf biter. Kii tvbesini ruhaninin huzurunda yapar.

7.

8.

Ermeni Kilisesi
Hz. sann havarilerinden Aziz Todeos, Aziz Bartelomeos ve bunlarn ballarnn abalar sonucu Hristiyanlkla daha birinci asrda tanan Ermeniler, 301 ylnda Aziz Gregorun nclnde Hristiyanl kabul etmilerdir. Bu yzden Ermeni Kilisesine ayn zamanda Gregoryan Kilisesi de denir. Hristiyanl toplu olarak ilk kabul eden milletlerden birisi, hatta ilki olduklarn ileri srerler. Aziz Gregor, ilk Ermeni Kilisesini Erivan yaknndaki Emiyazinde kurmutur. Bundan dolay Emiyazinin Ermeniler nezdinde nemli bir yeri vardr. Onlara gre Hz. sa Emiyazine inmi, ve Ermeni Kilisesini kurmutur. Ermenilerin en yksek din makam olan katolikosluk orada kurulum, 901 ile 1441 yllar aras hari, bugne kadar da varln ve Ermeniler arasndaki itibarn srdrmtr.

226

Ermeniler, Hristiyanl toptan kabul etmekle ve Hristiyanla ait esaslar yannda kendi milli geleneklerini titizlikle muhafazaya almakla tebaruz etmilerdir. Kurmu olduklar kiliseye bu damgay vurmulardr. Din ile milliyet, Kilise ile Ermeni iie girmitir, ikisi bir ve ayn ey saylmlardr. Aralarnda nfuz ve otorite ynnden bir mcadele ve anlamazlk szkonusu deildir, olmamtr. 4. yzyldan itibaren Ermeniler kendi kaderleriyle Kilisenin kaderini birbirinden ayrmam ve Kiliseyi bir araya gelmenin, benliklerini muhafaza etmenin bir vastas grmlerdir. Yani Kilise hem bir toplant yeri, hem bir snma yeri ve hem de kendilerini gemie balayan rf, adet, dil, edebiyat gibi eylerin sadakatle muhafaza edildii bir ar kabul edilmitir. Bu durum gnmze kadar ayakta kalabilmenin ve fetih ruhlu milletlerin aralarnda erimemelerinin bir amili saylmtr.

Ermeni Kilisesinin Genel zellikleri


Ermeni Kilisesini dier kiliselerden ayran pek ok zellik vardr. Bunlardan en nemlilerini ylece sralamak mmkndr: 1. Milli bir kilisedir. Ruhani bakan milletin temsilcisi ve en yksek din otoritesi anlamnda katoikos/katolikos olarak isimlendirilmektedir. 2. Ermeni Kilisesi tarafndan ilk konsil kabul edilmekte, dierleri reddedilmektedir. 3. Hz. sada tek tabiat olduuna inanlmaktadr. 4. Evharistiya ayininde ekmee maya, araba su katlmamaktadr. 5. Kilise tarafndan gnahlarn balanmas reddedilmekte ve byle bir eyin gerekleeceine inanlmamaktadr. 6. Vaftiz edilen kiiye vaftiz edildii gn hangi azizin bayram ise, onun ad verilmektedir. Vaftiz sadece papaz tarafndan yaplmakta ve lm olan ocuk bile vaftize tabi tutulmaktadr. 7. Katolik ve Ortodoks Mezhepleri tarafndan sakrament olarak kabul edilen Hastalar Yalama Ermeni Kilisesi tarafndan sakrament olarak kabul edilmemektedir. 8. Alt rtbedeki Kilise grevlilerine evlenme izni verilmektedir. Evlenme yasa vartabetler (piskopos adaylar) ve piskoposlar iin geerlidir. 9. konlar ve tasvirler eski puta tapmann bir hatras saylm ve bir kenara braklmtr. 10. Dier Hristiyan kiliselerde hayvan kurban anlay olmamasna ramen, Ermeni Kilisesinde vardr. Kurban edilebilecek hayvanlar dana, inek, koyun, kei ve tavuktur.

HIRSTYANLIKTA YEN DN HAREKETLER


Son asrlarda Hristiyan dnyasnda ana kiliselerin dnda, ou onlara eletirel bir anlayla bakan yeni dini hareketler ortaya kmtr. Eletirilerinin temelinde kimi zaman inan, kimi zaman ise ibadet konular yer almaktadr. Geleneksel mezheplerin orijinallikten uzaklatklarn gereke gstererek, Hristiyanl yeniden asli haline dndrmeyi hedeflemektedirler.

227

Bu hareketler isimlerini genellikle kurucularndan ya da ama edindii anlaytan almaktadrlar. Detaya girmeden bu hareketlerden nemlilerini ksaca tanmaya alalm:

Yahova ahitleri
Charles Taze Russell (1852-1916) tarafndan kurulmutur. Kitab- mukaddeste Yahova isminin binlerce kez getiinden hareketle bunun Tanrnn zel ismi olduunu iddia ederek harekete de Yahova ahitleri adn vermilerdir. Hareketin ncs olan William Miller (1782-1849) 1843 ylnda kyametin kopacan ilan ederek harekete dikkat ekmi, kopmaynca da Charles Taze Russellin lm tarihi olan 1916 ylna kadar farkl farkl tarihler verilmitir. Hristiyan ana kiliselerin kabul ettii teslis, ruhun lmszl, Hz. sann bedensel dirilii, cehennemi vs. inkar ederler. ldkten sonra dirilenlerin bu dnyann cennete dnm halinde yaayacaklarna, dirilmeyenlerin ise bu hallerinin cehennem olacana inanrlar. ncile mmkn olduunca bal kalmaya alrlar. Gerek Hristiyanln M.S. 1. asrda kaldn, sonraki hristiyani anlaylarn bozulmu olduunu dnrler. Askerlie, siyasete, savaa kar karlar. Dnya lkelerinin tamamna yaknnda mensuplar vardr, nfuslar alt milyon civarndadr.

Mormonlar
Amerikal Joseph Smith (1805-1844), tarafndan 1830 ylnda kurulmutur. Cemaatine yn vermek iin yazd kitabn ad The Book of Mormon (Mormon Kitab)dr. Bu kitabn Kitab- Mukaddes ile paralellik arzettiine inanmaktadrlar. Hristiyanl bozduklarn iddia ederek dier kiliselere tepki olarak ortaya km ve Hz. sann mesajn aslna dndreceini, yani kiliseyi slah edeceini ifade etmilerdir. Antropomorfik anlay ne kararak Tanry insan suretinde et ve kemikten bir varlk olarak tasavvur etmektedirler. Onlara gre Tanrnn ok sayda ocuu vardr ve sa Mesih bunlarn en bydr. %10 kilise vergisi derler. ABD bata olmak zere elli milyon nfuslaryla bunlar da dnyaya yaylmlardr. Teslisi reddederler. Baba'nn Oul'un ve Kutsal Ruh'un birbirinden bedensel olarak ayr birey olduunu retirler. Bu ayr birey, evrenin bakanlk konseyini oluturmaktadrlar.

Babtistler
1682de Peder William Screven tarafndan Gney Karolina eyaletinin Charleston kentinde kuruldu. Babtist, Tanrya inananlarn mutlaka vaftiz edilmesi, vaftizin de suya daldrma eklinde olmas gerektiini savunan hareket mensuplarna verilen addr. 16. yzyl sonlarnda cemaatlerini Devlet Kilisesinden bamsz saymlar, Kutsallar Cemaati adyla aralarnda bir birlik oluturmulardr.

Metodistler
John Wesley (1703-1791) tarafndan ngilterede kurulmutur. Oxford niversitesinde Kutsallar Kulb mensuplarnn badet zamanlarna ve prensiplerine ballklar sebebiyle bunlara Metodistler denmitir.

228

Adventistler
William Miller (1782-1849) tarafndan Amerika Birleik Devletlerinde kurulmutur. Felsefesini Hz. sann yaknda gelecei anlay zerine kurmutur.

niteryanlar
Michael Servetus (1511-1539) tarafndan Allahn birlii, Hz. sann tanrlatrlamayaca inancn yerletirmek zere kurulmu, ancak engizisyon mahkemesince diri diri yaklarak ldrlmtr. Bunlarn dnda sa Mesih Havarilii, Afrika Mesihi Hareketleri, Nazareth Baptist Kilisesi, sa Mesih Kilisesi, Hr Protestanlar, Hr Kardeler, Mennonitler, Kutsal Askerler, Kuveykrlar (Dostlar Cemaati), Hristiyan Cemaati Birlii, Katolik Havariler, sa Mesih mparatorluk Kardelii, Hristiyan limleri Cemaati, Tanrsal Devlet Kilisesi, Tanr Kilisesi, sa Mesih Havarilii, Afrika Mesihi Hareketleri gibi pek ok yeni dini hareket ortaya kmtr.
Hristiyanlkta yeni dini hareketler ne sebeple ortaya kmtr?

HIRSTYANLIIN DER DNLERE BAKII

a- Kilise Merkezli, Dlayc Geleneksel Yaklam


Buna gre, Hristiyanlk dndaki dinler insan uydurmasdr. nsanln kurtuluuna vasta olamaz. Kurtulu yalnz sa Mesih'in araclyla Kilise'de kazanlr. Hristiyan kiliselerinin byk ounluunun dier dinlere yaklam bu izgidedir.

b- oulcu Yaklam
Buna gre btn dinler Tanr'ya gtren eit vastalardr. Farkl dinlerin tanr bilgisi ve tecrbesinde farkl metotlar vardr. Bu grn savunucular aznlk durumundadr.

c- Kapsayc veya Uzlatrc Yaklam


Tanrnn evrensel kurtarma iradesiyle, kurtuluun sadece sa Mesih ve Kilise'de olduu grn uzlatrmaya alan bir grtr. Kurtulu bu gelenekleri de kapsar. Hristiyanlk d dinlerde de Tanrya gtren iaretler, manevi zenginlikler vardr. Ancak insanl kurtulua gtrmekte yetersizdirler. sa Mesih bunlar tamamlar, mkemmel hale getirir. Bu gr savunanlarn says da fazla deildir.

229

Hristiyanlarn Yahudilie Bak


Hristiyanlar Yahudilerin kutsal kitap klliyatlar Eski Ahidi de kutsal olarak kabul edip, inan ve ibadetlerinde kullanrlar. Ancak Yahudilere olan yaklamlar Eski Ahide olan yaklamlarndan farkldr. ncillere bakldnda bu konudaki yaklamnn ne kadar menfi olduu, eletiri snrlarn ap hakarete varacak derecede sert bir slup kulland grlmektedir. Hz. sa ve onun yolunda gidenlerin yahudiler tarafndan birok kt muameleye maruz braklmalar, kendilerine gnderilen peygamberleri ldrmeleri, Hz. say ele vermeleri, Romann Kuds valisi Pontus Platus tarafndan kendilerine teslim edilmesi iin srar etmeleri, teslim aldktan sonra haa gererek ldrmeleri, bu yzden Tanr katili olduklar, inatlar, anlayszlklar, nifak ve fesat karmalar, yalanclklar ve benzeri vasflaryla, Yahudiler ncil tarafndan ok ar eletirilere tabi tutulmulardr. ncillerin bu yaklam yzyllar boyunca Yahudilere byk bir dmanlk besleme ve zaman zaman bu dmanl zulme dntrme eklinde yansmasn gstermitir. Hristiyanlarn . Ancak 1962-1965 yllar arasnda yaplan II. Vatikan Konsilinde ele alnan Dinleraras Diyalog grmelerinde Yahudilerin de diyalog kapsam ierisine alnmasna karar verilmitir. zellikle son yarm asrdr grlen Yahudi-Hristiyan ittifak tamamen siyasidir, dini ve kitabi ierikli bir ittifak deildir.

Hristiyanlarn slm'a Bak


Hristiyanlarn slma ve Mslmanlara kar yaklamlar slmn ilk yllarnda gayet esnek idi. Necran Hristiyanlarnda ve Habeistan Hristiyanlarnda bu aka grlmt. Ancak Bizans mparatorluunun ayn zamanda bir Hristiyan devleti olmas slma ve Mslmanlara kar sert yaklamlar ierisine girmesine sebep oldu. slm devleti glenip Bizans ve Avrupay tehdit eder duruma geldikten sonra ise Ortaadan balayarak her devirde slma kar tamamen haksz ve iftira dolu byk bir eletiri yaklam ierisine girdiler. Batda Oryantalizm almalar ierisinde bu husus kendisini gsterdi. zellikle Hz. Muhammed ile ilgili insaf snrlarn aan saldr dolu metinler kaleme alnd. Hal seferleri asrlarca srd. Netice itibariyle 1962-1965 yllarnda yaplan II. Vatikan Konsilinde dinleraras Diyalog almalar kapsamna Mslmanlar da alnd. O tarihten itibaren yaklamlarda belli bir yumuama oldu. Vatikanda bir slm Sekreteryas kuruldu. Bazen bu sekreteryann organizasyonuyla bazen de bunun dndaki organizasyonlarla diyaloglar devam etmektedir. Bugnk gelinen noktada Mslmanlara genel olarak tek Allah inancna bal, peygamber ve kitab olan, dolaysyla sayg duyulmas gereken dindar insanlar gzyle bakmaktadrlar.

Hinduizme ve Budizm'e Bak


Hristiyanlk asrlar boyunca Hindistan blgesinde bir varlk gsterememitir. Ancak Hinduizm'in ve Budizm'in Bat'ya nfuz etmeye balamas, bu dinler zerine daha ciddi eilmelerine yol amtr. 16. Yzyldan sonra bu blgelere sistemli misyon ve smrgecilik hareketleri balatmlardr. II. Vatikan Konsiline kadar bu ekilde gelinmi, ancak bu tarihten sonra misyon metotlar iine konan nkltrasyon (Hristiyanlk deerlerinin baka dinlere ve kltrlere alarmas) almalarnn merkezi Hindistan olmutur. II. Vatikan Konsil kararnda Hinduizm ve Budizm'den vgyle sz edilmitir. Sayg, diyalog, misyon, inkltrasyon ve Mesihi tamamlama kavramlaryla

230

yi ilikiler kurulacak, sonra da o dinlerde ve kltrlerdeki manevi ve ahlaki deerler korunarak, Hristiyan retisi alanarak gelitirilecek ebedi kurtulular tamamlanacaktr. Bu plan dahilinde onlardan Putperestler olarak sz edilmeyecektir. Bylece Hinduizm gerek Tanrya yneliin bir yolu saylmtr. Hinduizmle ilikilerde olduu gibi, Buda'nn da Mesih olduu sylenir. Buda'nn retileri Hristiyanlk asndan yorumlanarak, Budizm'in aslnda tanrsz din olmad iddia edilir.

zet
Hristiyanln badet ekilleri Hristiyanlkta ibadet gnlk, haftalk ve yllk olarak ekilde ele alnmaktadr. Gnlk ibadet gne doarken ve gne batarken ya da akam dualarndan ibarettir. Kiliseye gidip gitmeme konusunda serbestlik vardr, ancak genellikle evde ya da bulunduu yerde dua eklinde yapmak tercih edilir. Haftalk ibadet Pazar gn kilisede yaplr. Yllk ibadetler ise Noel, Paskalya, Ha Yortusu ve Meryem ana Gn olarak kutlanr. Ayrca oru, hac, pentikost gibi Hristiyanlarn ikinci derece diyebileceimiz birtakm uygulamalar daha vardr ki, bunlar Tanr honutluunu kazanmann yollar olarak kabul ederler. Hristiyan Mezhepleri Hristiyan Mezhepleri temel olarak byk ana gruptan olumaktadr. Bunlar Katolik, Ortodoks ve Protestan isimlerini alrlar. Katoliklerin tm Papala baldr. Ortodoks Mezhebinin birbirinden bamsz birden ok Patriklik merkezi vardr. Ayrca Ermeni, Sryani, Habe ve Kpti kiliseleri hem monofizit ve hem de kendilerini Ortodoks kiliselerden saymaktadrlar, ancak her biri birbirinden bamsz ve inan ve ibadetlerinde farkllklar olan kiliselerdir. Protestan Mezhebi ise onlarca ayr kola ayrlmtr. Tek bir merkezleri yoktur. Kuruluundan ok sonralar Dnya Kiliseler Birlii ismiyle birlik oluturmulardr. Hristiyanlktaki Yeni Dini Hareketler Hristiyanlk tarihi 2000 yllk bir sreci ierisinde barndrmaktadr. Bu sre ierisinde mahalli ve blgesel olanlar hari 21 konsil yaplmtr. Byk tartmalarn yaand konsillerde ou zaman ayrlmalar, blnmeler olmutur. Byk blnmeler sonucu ortaya kan ana kilise de kendi ilerinde blnmeler yaamtr. Ancak Hristiyanlk dnyas bununla da kalmam, 16. yzyldan son yzyla kadar irili ufakl pek ok yeni dini harekete sahne olmutur. Yahova ahitlerinden Mormonlara, Kuveykrlardan Metodistlere 20 civarnda yeni dini hareket olumutur. Bunlara zaman zaman tarikat, zaman zaman da kilise denilmektedir. Hristiyanlkta Dier Dinlere Bak Hristiyanlkta dier dinlere farkl yaklamn olduu grlmektedir. Bunlar dlayc yaklam, oulcu yaklam ve kapsayc yaklamdr. Her ne kadar oulcu ve kapsayc yaklam ierisinde olan Hristiyanlar olsa da bunlar olduka aznlkta kalmaktadrlar. Byk ounluk dlayc yaklam ierisindedir ve kurtulu iin sa Mesihin getirmi olduu dine yani Hristiyanla balanmak, onun bir mensubu olmak zorundadr.

231

Kendimizi Snayalm
1. Hristiyanlkta Haftalk badet hangi gn ve vakitlerde yaplr? a. Cumartesi gn sabah ve akam olmak zere iki vakit. b. Pazar gn le ve akam olmak zere iki vakit. c. Pazar gn sabah ve akam olmak zere iki vakit. d. Pazar gn sabah, le ve akam olmak zere vakit. e. Cumartesi gn sabah, le ve akam olmak zere vakit.

2. Aadakilerden hangisi Hristiyanlkta yllk ibadetlerden biri deildir? a. Noel b. Paskalya c. Meryemana Gn d. Ha yortusu e. Hac

3. Aadakilerden hangi sakramentin Hristiyanlkta din adaml ile ilgisi vardr? a. Konfirmasyon b. Rahip Takdisi c. Tevbe d. Vaftiz e. Evharistiya

4. Aadakilerden hangisi kilise iin kullanlan isimlerden biri deildir? a. Gahal b. Ekklesia c. Katakomp d. Sinagog e. Chapel 5. Aadaki mezhep isimlerinden hangisi Evrensel anlamna gelir? a. Katolik b. Ortodoks c. Mormon

232

d. Sryani e. Adventis

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c 2. e 3. b 4. d 5. a Cevabnz doru deilse Hristiyanlkta badet konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Hristiyanlkta badet konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Sakramentler konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Kilise konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Hristiyanlkta Mezhepler konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Asli gnahtan kurtulup Hristiyanla girii ya da gnahlardan temizlenmi olmay salayan en nemli Hristiyan sakramentidir.

Sra Sizde 2 Katolik ve Ortodoks mezhepleri yedi konsili de kabul ederler, Protestanlar ise sadece Vaftiz ve Evharistiya olmak zere 2 sakrament kabul eder. Konfirmasyonu ise Vaftiz ierisinde bir uygulama olarak grr. Ermeni kilisesinde de farkl bir anlay vardr. Onlar Hastalar Yalama sakramentini kabul etmezler.

Sra Sizde 3 Martin Luther Almanyada Katolik kilisesinin ve dolaysyla Papaln bata Endljans olmak zere pek ok uygulamasna kar karak Hristiyanlktaki reform hareketlerinin nn aan rahiptir. Almanya Wittenberg kilisesinin kapsna 1517 ylnda ast 95 maddelik eletiri yazsyla sre balamtr. Jean Calvin ondan birka yl sonra Lutherin at yolda yrmek iin Fransada harekete gemi, ancak 1534 ylnda Paristen ayrlmak zorunda kalm, 1541 ylnda Cenevreye yerleerek reform hareketlerini daha da alevlendirerek almn salamtr. Ayn ekilde Ulrich Zwingli de 1523 ylnda svirenin Zurih kentinde Katolik Kilisesini eletiren 67 teziyle reforma
sahip km ve yaylmas iin almtr.

Sra Sizde 4 Hristiyanlk tarihinde ilk ayrlk ve blnme hareketleri 325 I. znik Konsilinde olmutu. Ondan sonra tarihi sre ierisinde zellikle byk konsillerde yaplan tartmalar sonunda kopular olmu, Katolik, Ortodoks ve Potestanlk ortaya kmtr. Son birka asr iinde dahi mevcut kiliselerin gidiatn tasvip etmedikleri iin pek ok yeni dini hareket ierisine girmilerdir.

233

Yararlanlan Kaynaklar
Adam, B (2002), Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, stanbul. Aydn, M (1995), Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Ankara. Erba, A. (2004), Hristiyanlk, stanbul. Erba, A. (2003), Hristiyanlkta badet, stanbul. Erba, A (2004), Hristiyanlkta Reform ve Protestanlk Tarihi, stanbul. Sarkolu, E (2002), Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta. Testas, G-Testas, J. (2003), Ortaa Hristiyan Dnyasnda Dinsel iddet, Engizisyon, ev. A. ERBA, stanbul. Erba, A. (2003). ncilde Yahudi maj, EKEV Akademi Dergisi, 7/17, Gz, s.1-18.

234

235

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slm dininin tarihsel geliimini zetleyebilecek, Hz. Muhammedin hayatn ifade edebilecek, slm dininin temel inanlarn ve ibadetlerini aklayabilecek, slm mezheplerini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
slm Hz.Muhammed Kuran Hadis Mmin Mekke Medine

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde ele alnan kavramlarn detayl aklamalar iin inasi Gndzn Din ve nan szl ve Mehmet Aydnn Ansiklopedik Dinler Szl isimli eserlerine bavurunuz.

236

slam
GR
Miladi 7.yy.n banda Hz. Muhammed tarafndan tebli edilen dinin ad slmdr. slm kelimesi, Allahn iradesine teslim olmak anlamna gelmektedir. Mslman, Allahn iradesine teslim olan kiidir. Bu dinin getirdii emirler, yasaklar ve tavsiyeler sadece sekin bir zmreye deil, btn insanlara hitap ettii iin, slmn mesaj evrenseldir. Ayrca slm, insanlarn tamamn snf, rk, dil fark gzetmeksizin karde ve eit kabul etmektedir. Bu ynyle de evrensel bir dindir. slmn retilerine gre stnlk, Allah katndadr ve kiisel abayla yani Allahn emirlerine daha ok sadakat gstermekle elde edilebilir. slm, daha ilk yllarndan itibaren Hz. Muhammedin gayretiyle Arap Yarmadasnda yaylm ve kutsal kitab olan Kuran- Kerim bizzat kendi gzetiminde kayda geirilmitir. Daha sonra, Hz. Peygamberin szleri ve davranlar Hadis kitaplarnda derlenmi ve dinin temel kaynaklar ortaya kmtr. slm, eitli corafyalarda yayldka temel prensiplerden ayrlmadan yeni yorumlar kazanm ve bunun sonucunda hem inan hem de uygulamada eitli mezhepler ortaya kmtr.
slm dini ile ilgili kavramlar iin www.dinlertarihi.net sitesinden yararlanabilirsiniz.

SLMIN TARHSEL GELM


7.yy.n banda Arabistan Yarmadasnda ortaya kan slm, ksa zamanda Ortadouya, Afrikaya, Gney Avrupaya, Anadoluya oradan Balkanlara, Hindistana ve Uzak Douya kadar dnyann hemen hemen her tarafna yaylm olan ve gnmzde en ok nfusa sahip bulunan dinlerden biridir. Yahudilik ve Hristiyanlk gibi Hz. brahimin temsil ettii tevhid inancnn ve geleneinin takipisi olan slm, temelde Yahudilikteki seilmilik inanc ve Hristiyanlktaki teslis inancn reddetmekle onlardan ayrlmaktadr. slm, Hz. brahimin kurduu Kbenin de iinde yer ald Mekkede 610 ylnda Hz. Muhammedin tebli faaliyeti ile ortaya kmtr. O dnemde, Bizansn dini Hristiyanlk, bugnk ran topraklarnda yer alan Sasanilerin dini ise Mecsilikti. Araplar arasnda putperestlik yaygn bir inant. Kabede, her biri bir Arap kabilesini temsil eden 360 put vard. Ayrca, o dnemde Arap Yarmadasnda Yemende, Taifte ve Medinede

237

Yahudi kabileleri, yine Yemenin Necran blgesinde Hristiyanlar bulunmakta idi. Hz. brahimin tevhid inancn takip edenler olarak kabul edilen ve kk bir grubu tekil eden Hanifler de Mekkede yaamakta idi. Ayrca, Sabiler ve Mecusiler de mevcuttu. Araplarn byk bir ksm, Allah ilah olarak kabul etmekte idiler. Ancak, Allah ile kendi aralarndaki ilerde putlar arac varlklar olarak kabul ettikleri iin, Allaha ortak koan anlamnda onlara mrik denmitir.

Resim 10.1: Mslmanlarn namaz klarken yneldikleri ve Hac ibadetini yaparken etrafn tavaf ettikleri Kbe (Kaynak: smail Tapnarn kendi arivinden).

Hz. Muhammedin 23 yllk peygamberlik dneminde slm, Mekkeden Medineye oradan Kuzeye ve Gneye doru yaylmtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra, hayatta iken ona inanan sahabiler, slm eitli lkelere yaymlardr. Birka asr iinde, slmn kutsal kitab olan Kuran oaltlp farkl corafyalara ulatrlm, Hz. Peygamberin szleri derlenip hadis kitaplar oluturulmutur. Yine ayn dnemlerde, slmn inan ve ibadet konularndaki esaslar ve uygulamalar eitli mezhepler tarafndan yorumlanm ve tespit edilmitir. Kuran ve hadislere dayanan slm inan ve ibadet esaslar, Mslmanlarn dnya grlerini ekillendirmi ve bu erevede felsefi akmlar ve dnce ekolleri ortaya kmtr. Ortaa boyunca en nemli ilmi faaliyetlerin gerekletirilmesine ve sanat eserlerinin retilmesine ortam hazrlayan slm, dier din mensuplarnn kendi dinlerini zgr bir ekilde yaamalarna imkan sunmay esas kabul etmitir.

Hz. Muhammed
slm dinini tebli eden Hz. Muhammed, 571 ylnda Arabistan Yarmadasnda Mekke ehrinde dnyaya geldi. Babasnn ad Abdullah, annesinin ad Aminedir. Babas, Hz. Muhammedin doumundan birka hafta nce lm, ailenin bakmn dedesi Abdlmuttalib stlenmitir. O dnemde adet olduu zere annesi onu kkken llerde uzun yllar yannda kalaca Halime adndaki bir stanneye verir. Yllar sonra, Mekkeye dndnde, annesi daylarn ve babas Abdullahn kabrini ziyaret etmek

238

iin onu Medineye gtrr. Mekkeye dn yolunda annesi vefat eder. Bu defa onun bakmn amcas Ebu Talip stlenir. Kalabalk bir aileye sahip olan Ebu Taliple Muhammedin, aileye maddi katkda bulunmak iin nce komularna ait srlerin obanln yapar. ticaretle uraan amcasnn kervanyla ona yardm gider. birlikte yaayan Hz. almas gerekiyordu. On yandan itibaren, etmek iin Suriyeye

Bylece, ticaretle tanan Hz. Muhammed, 25 yana geldiinde drstl ile herkesin gvenini kazanmt. Bir defasnda, Mekkeli zengin bir dul olan ve ticaretle uraan Haticenin teklifi zerine mallarn Suriyeye satmaya gtrm ve bu seyahatten Hatice ok kar elde etmiti. Hz. Muhammedin i ahlakndan ve ahsiyetinden ok etkilenen Hatice, ona evlilik teklif eder. Hz. Muhammed bu evlilii kabul eder ve Haticeden 6 ocuu olur. Hz. Muhammed, evlilikten sonra da, peygamber olmasndan ksa bir sre ncesine kadar ticaretle uramaya devam eder. Yabanc lkelerden ticaret iin Mekkeye gelen tccarlar da vard. Bir defasnda, Yemenli bir tccar, satm olduu maln karln Mekkeli tccarlardan alamad iin ikayeti olmu ve urad hakszlk karsnda kendisine yardm etmeyen Mekkelileri hicveden bir iir yazmt. Bunun zerine, Mekkenin ileri gelen kabile reisleri bir araya gelmi ve Mekkede hakszla urayan yerli ve yabanc tccarlarn haklarn korumak zere bir anlama yaparlar. Erdemliler topluluu anlamna gelen Hilflfudl toplantsna Hz. Muhammed de byk bir istekle katlmtr. Hatta, peygamberlik dneminde Hz. Muhammedin sk sk Ben de o toplulua katldm. Bu erefi bir deve srsne bile deimem. Hatta, biri o topluluun adn vererek beni arrsa, bugn bile onun yardmna koarm dedii bilinmektedir. Kaynaklar, Araplar arasnda putperestliin yaygn olmasna ramen, Hz. Muhammedin hibir zaman putlara tapmadn kaydetmektedir. Bununla birlikte, Hz. Muhammedin 35 yana kadarki dini hayat hakknda yeterli bilgi yoktur. 605 ylnda kan bir yangnda, Kabenin rts yanm ve bina byk lde tahrip olmutu. Daha sonra, yaan yamurlar sebebiyle bina tmyle yklr. Bunun zerine, Kabenin yeniden inas faaliyeti balar. Yapnn bir kesinde Hz. brahim zamanndan kaldna inanlan ve Kabenin etrafnda yaplan tavafn balama noktasn iaret eden siyah bir ta vard. Siyah ta anlamna gelen sz konusu hacerlesvedi yerine kimin yerletirecei ve tad manevi deer yznden bu erefe kimin sahip olaca konusu, kabile reisleri arasnda tartmalara neden olmutu. Daha sonra, Kabenin olduu yere ilk gelecek kiinin bu konuda hakem seilmesi karar verildi. Tam da o srada Hz. Muhammed grnr. O, halk arasnda Gvenilir anlamnda El-Emin diye biliniyordu. Bu nedenle, onun hakemliine herkes gveniyordu. Hz. Muhammed, rtsn yere serer ve stne kendi elleri ile ta koyar. Daha sonra, Mekkedeki kabile reislerinden her birinin rtnn bir ucundan tutmasn ve kaldrmalarn ister. Ta, konulaca yerin seviyesine kadar kaldrldnda, Hz. Muhammed kendi elleri ile ta alr ve yerine koyar. Bylece, byk bir tartma, herkesin memnun kalaca ekilde sonulanm olur. Hz. Muhammede ilk vahiy 40 yanda iken gelir. Be senedir, Ramazan aylarnda Mekkenin dnda yer alan Hira maarasna gider ve orada itikafa girer yani kendisini ibadete verirdi. O yl, Ramazan aynn sonlarna doru yine itikafa girdii bir zamanda kendisini bir melek ziyaret eder. Melek,

239

Allahn kendisini peygamber setiini haber verir ve Kuran- Kerimdeki Alak suresinin ilk be ayetini vahyeder. Hz. Muhammede gelen ilk ilahi mesaj yledir: Yaratan Rabbinin adyla oku! O, insan kan phtsndan yaratt. Oku! Zira, Rabbin ikram sahibidir. O, kalemle (yazmay) retti. O, insana bilmediini retti. (Alak suresi, 96/1-5) Bu olaydan ok etkilenen Hz. Muhammed, dorudan evine gider ve yaadklarn ei Haticeye anlatr ve korktuunu belirtir. Hanm ona, kendisinin her zaman fakirlere, dullara, yetimlere ve muhtalara yardm ettiini, ok merhametli ve cmert bir kimse olduunu, bu yzden Allahn kendisini daima koruyacan hatrlatr ve onu teskin eder. Bu olaydan sonra 3 yl boyunca Hz. Muhammede bir daha vahiy gelmez. Bunun zerine, halk arasnda Allahn kendisini terk ettiini syleyerek onunla alay edenler olur. Ancak, Hz. Muhammed bu dnemde kendisini daha ok ibadete verir. Ardndan, bu yllk sreden sonra tekrar vahiy gelmeye balar. Duh suresini tekil edecek olan bu yeni gelen ayetlerde ise; Allahn onu unutmad, ahiret hayatnn bu dnyadan daha hayrl olduu, ona yetim iken sahip kann ve ona doru yolu gsterenin Allah olduu belirtilir, yetimlere ve yardm isteyenlere iyi davranmas istenir. Artk kendisine gelen ilahi emirleri halka tebli etmesi, insanlara iyilikte bulunmalar ve ktlkten uzak durmalar iin nasihatlerde bulunmas emredilir. Bu konuda, ncelikle kendi yaknlarndan balamas istenir. Hz. Peygamber, kendisine gelen vahiyde belirtilen mesaj ncelikle kendi yakn arkadalarna, kendi kabilesine, daha sonra Mekkelilere ve civarda oturanlara, nihayet Mekkeye dardan gelenlere tebli etmeye balar. Peygamberliinin ilk yllarnda, insanlar putperestlikten ve Allah inkar etmekten vazgemeye davet ediyordu. Bu ilk yllarda, ncelikle insanlarn doru bir inanca sahip olmalarn hedefleyen ayetler vahyedilmekte idi. Bu ayetlerde, Allahn birlii, ahiret inanc, ldkten sonra diriliin olaca, kyamete dair inanlar zerinde durulmakta idi. Hz. Peygamber, gelen ayetleri okuma ve yazma bilen sahabilere yani kendisine tabi olanlara yazdrmakta idi. Kuran ayetleri, bu ekilde daha balangtan itibaren son vahiy gelene kadar 23 yllk peygamberlik grevi boyunca Hz. Peygamber tarafndan bu i ile grevlendirilmi katiplere yazdrlmtr. Hz. Muhammede inananlarn says gn getike artmakta idi. Buna mukabil, ona dman olanlarn dmanlklar da o oranda artmakta idi. yle ki, bu duruma artk tahamml edemeyen Mekkeli mrikler, Hz. Peygambere ve ona tabi olan mslmanlara eza ve cefa vermeye balamlard. Mekkeli mrikler, kabilesi tarafndan korunmayan ve kimsesiz olan sahabilere aktan ikence yapmakta idiler. Onlar kzgn kumlarn zerine yatryorlar, ayaklarna zincirler vuruyorlar ve vcutlarn kzgn ilerle dalyorlard. Hz. Peygamberin getirdii dine inananlardan yani mminlerden bazlar, bu ikencelerde can vermi ve ehit olmutur.

240

Hak olan dininden vazgemeyerek bu uurda cann veren mminlere, ehit denmektedir. Buna gre, onlar inandklar dinin hak olduuna canlarn vererek ahitlik etmilerdir. Hz. Peygamber dneminde bu ikenceler nedeniyle dininden dnenler olmamtr. Mriklerin mslmanlara kar uyguladklar ikenceler artnca, Hz. Peygamber baz Mslmanlarn kendi memleketlerini terk ederek Habeistana hicret etmelerini tavsiye eder. Onlar, o dnemde adaletli bir kraln hkm srd ve insanlarn zulme uramad Habeistan krallna gitmeye tevik eder. Bunun zerine, Mslmanlarn nemli bir ksm Mekkeden Habeistana hicret eder. Bunun zerine, Mekkeli mrikler, Hz. Peygamberi koruyan kendi kabilesi Haimoullarndan onu dlamalarn ve kendilerine teslim edilmesini isterler. Haimoullar kabilesinden, amcalarndan Ebu Leheb hari, inanan ve inanmayanlarn tamam bu istee kar kar. Bunun zerine, Mekkelilerin tamam Haimoullarna kar her alanda boykot uygulamaya balar. Alnan boykot kararlarna gre, hi kimse Haimoullar ile konumayacak, onlardan kz alp vermeyecek, onlarla hibir ticari al-verite bulunmayacaktr. Bu boykot, ocuk veya yal ayrm yaplmakszn kabile fertlerinin tamamna uygulanacaktr. Bu durum, kabileyi ok zor durumda brakacak. Bu boykot kararna sadece Mekkeliler deil, onlarla ittifak halindeki evre kabileler de katlnca insanlar bundan ok zarar grr. Ancak, her eye ramen Haimoullar hi kimseye zarar vermemi olan kendi kabilelerine mensup Hz. Peygamberi mriklere asla teslim etmemilerdir. Alk ve sefaletin yaand bu zorlu yllar, 3 yl srer. Daha sonra, insafl olan baz kabile mensuplar boykotu delmeye balar. Boykot esnasnda yaanan ktlk ve yoksulluk nedeniyle Hz. Peygamberin ei Hatice ve amcas Ebu Talib vefat eder. Bu duruma Hz. Peygamber ok zlr. te tam da bu srada nemli bir olay olan Mira hadisesi gerekleir. Hz. Peygamber, mirata Allahn huzuruna kabul edilir ve insan bilgisinin dnda yer alan gayb leminde birok olaya ahit olur. Mira ile birlikte Mslmanlarn gnde 5 defa Allah ile bulumas olan namaz farz klnmtr. yle ki, Hz. Peygamberin belirttii gibi, namaz da Mslmanlarn mirac kabul edilmektedir. Mira hadisesinden sonra, mriklerin dmanlklarndan sklan Hz. Peygamber, Mekke ehrini terk edip Taife akrabalarnn yanna snmaya karar verir. Ancak, oradaki mrikler onu talayp yaralarlar. Bunun zerine tekrar Mekkeye dnmek zorunda kalr. Ancak, Mekke dnda peygamberlik grevini daha iyi yapabilecei bir ortam ve onu kabul edecek bir topluluk bulma aray devam eder. Hac mevsiminde, her sene Arap Yarmadasnn eitli blgelerinden insanlar Mekkeye gelirdi. Hz. Peygamber, bu gelen insanlara kendi peygamberliini kabul etmeleri iin grrd. O sene, yine bu grmeleri yapt bir esnada Medineden bir grup insanla karlar. Bunlar, Medinede Yahudi ve Hristiyanlarla birlikte yaadklar iin, vahiy ve peygamberlik grevinden haberdar idiler. Onlar, Yahudi ve Hristiyanlarn gelecek bir kurtarcy beklediklerini duymulard. Hz. Muhammedde bu vasflar gren Medineliler, bu erefe onlardan nce nail olabilmek iin Mslman olmay kabul ettiler. Onlar ayrca, slm Medinede yayacaklarna dair de sz verdiler. Bir sonraki yl, bir grup Medineli daha Hz. Peygamberin huzuruna geldi ve ona ballk yemini ettiler. Ayrca, Hz. Peygamberden kendilerine Medinede dini tebli etmede yardmc olacak birini gndermesini istediler.

241

Bunun zerine Hz. Peygamber, sahabelerinden Musab Medineye gnderir. Bir yl sonra, hac mevsiminde Medineden Mekkeye 73 kiilik bir Mslman grup ziyarete gelir. Bunlar, hem Hz. Muhammedi hem de onunla birlikte olan Mekkeli Mslmanlar Medineye davet eder. Ayrca, onlar koruyacaklarna ve kendi akrabalar gibi davranacaklarna dair sz verirler. Bunun zerine, Hz. Peygamber mslmanlarn kk gruplar halinde gizli bir ekilde Mekkeden Medineye hicret etmelerine izin verir. Bunu duyan mrikler, hicret edenlerin evlerini yamalamakla kalmadlar, ayrca Hz. Peygamberi ldrmek zere suikast tertip ederler. Hz. Muhammed, 622 ylnda Hz. Ebu Bekir ile birlikte Medineye hicret eder. Hicretin gerekletii bu yl, Hz. merin halifelii zamannda Mslmanlarn kullanaca hicri takvimin balang yl kabul edilmitir. Hicretten sonra Hz. Muhammed 10 yl peygamberlik yapacaktr. Mdineye hicret edenlere muhacir; Medineli mslmanlara ise, Hz. Peygambere ve mslmanlara yardm etmeye sz verdikleri iin ensar denmekte idi. Hz. Muhammed, Medineye gelen muhacirler ile ensar arasnda kardelik anlamas yapar. Bununla, muhacirlerin yeni yerletikleri Medinedeki maddi durumlarnn dzeltilmesi hedefleniyordu. Daha sonra, Hz. Muhammed Medinede yaayan Mslman olmayan Yahudiler, Hristiyanlar, Araplar ve dier topluluklarn bakanlar ile bir araya gelir ve birlikte uyacaklar kurallar yazya geirirler. Medinelilerin oybirlii ile Medinenin bakan seilen Hz. Muhammed, komu kabilerler ile ittifak ve yardmlama anlamalar kurar. Hicretin ikinci ylnda Ramazan orucu farz klnmtr. Hicretin 2. ylnda Mekkeli mrikler, gl bir ordu ile Bedirde Mslmanlarla savatlar. Bu savata, Mslmanlardan kat kalabalk olan mrikler byk bir hezimete uradlar. Bedirin intikamn almak iin bir yl sava hazrl yapan mrikler, Medineli mslmanlara tekrar saldrdlar. Bu defa Mslmanlardan 4 kat daha fazla olan mrikler, Uhudda yaptklar savata istedikleri baary elde edemediler. Bu savatan sonra, Hz. Muhammed kendisine suikast dzenlemek isteyen Medineli Yahudilerin komplolarn nceden renmi, ve bu nedenle aralarndaki anlamaya uymadklar iin onlardan Medineyi terk etmelerini istemiti. Medineden ayrlan Yahudiler, Mekkeli mrikler ve evre kabilelerden aldklar destek ile Medineye saldrrlar. Medine kuatmasna kar Mslmanlar ehrin evresini hendek kazarak mdafa sava yaparlar. Mrikler ve mttefikleri, Hendek sava olarak bilinen bu savata da baarl olamamlardr. Alkoll ikiler ve ans oyunlar bu ylda yasaklanmtr. Bu savatan sonra, Hz. Muhammed Mekkeli mriklerle Hudeybiyede bar anlamas yapar. Bu bartan istifade eden Hz. Peygamber, Arabistan Yarmadasndaki yneticilere ve evredeki lkelerden Bizans, ran ve Habeistann yneticilerine slm dinine davet mektuplar gnderir. Gnderilen Mslman elilerden birini ldren katili koruyan Bizans ordusu ile Mutede sava yaplr. Mrikler, Mslmanlarn dtkleri zor durumdan istifade ile yaptklar anlamay bozduklarn ilan eder. Hz. Muhammed, Medineye saldrmak iin mriklerin hazrlk yaptn renince, 10 bin kiilik bir ordu ile Mekkeye ani bir baskn yapar ve ehri kan dklmeden alr. Mekkenin fethinden sonra Mekkelileri affeder ve ordusuyla birlikte Medineye dner. Bunun zerine Mekkeliler toplu olarak slm kabul eder. Mekkeden sonra Taifliler Hz. Muhammede kar sava ilan etmitir. Huneyn Vadisinde yaplan savata dman ordusu zorlukla da olsa datlr.

242

Muhasara edilen Taif, 1 yl sonra slm kabul ettiklerini bildirmek ve Hz. Muhammed ile anlama yapmak zere Medineye bir heyet gnderir. Hicretten 10 yl sonra, Arap Yarmadasnn tamam slm kabul etmitir. Dinlerinde srar eden Hristiyanlara, Yahudilere ve Zerdtlere her trl din zgrl tannmtr. Hicretin 10. ylnda Veda Hacc olarak da bilinen Hac ibadeti iin Mekkeye giden Hz. Muhammedi orada ona elik etmek isteyen 140 bin Mslman karlar. Hz. Muhammed, nl Veda Hutbesini burada gerekletirir. Bu hutbe, slmn retilerinin bir zeti mahiyetindedir. Sz konusu hutbede; hibir tasvir ve sembol kullanmadan Allaha iman, Mslmanlar arasnda hibir rk ve snf farknn olmayaca ve hepsinin eit olduu, stnln ancak Allaha sadakat ile yani takva ile olduu, insan hayatnn, malnn ve erefinin korunmas, faizin yasaklanmas, kan davasnn kaldrld ve adaletin kiisel olarak aranmayaca, kadnlara iyi davranlmas, mirasn adil olarak kadn ve erkek akraba arasnda taksim edilmesi, Kuran ve Hz. Peygamberin uygulamalarnn mslmanlara gnlk hayatlarnda rehber olmas konular zerinde durmutur. Hz. Muhammed, hac ibadetinden sonra Medineye dndnde hastalanr ve birka hafta sonra 632 ylnda vefat eder.
Hz. Muhammedin hayat ile ilgili Muhammed Hamidullahn yazd slm Peygamberi adl eseri okuyunuz. Mekkeli mriklerin uyguladklar boykot esnasnda Hz. Muhammedin kaybettii yaknlar kimlerdir.

KUTSAL METNLER
slmn iki temel kayna vardr. Bunlar Kuran ve Hz. Peygamberin szlerinin yer ald hadis kitaplardr.

Kuran
Kuran, Hz. Peygambere 23 yllk peygamberlii sresi boyunca para para vahyedilmitir. Ayetler, Hz. Peygamber tarafndan grevlendirilmi olan katipler tarafndan kaydedilmitir. Kurann dili, Hz. Peygamberin konutuu dil olan Arapadr. Hz. Peygambere gelen vahiyleri kayda geiren katiplere, vahiy katipleri denmektedir. Hz. Peygamber, kendisine gelen vahiyleri hem yazdrmakta hem de mslmanlara ezberletmekte idi. Bylece Kuran, hem yazl malzemelerde hem de insanlarn ezberlemesiyle hafzalarda korunmutur. Malzemelere yazlan metinler, Hz. Muhammede tekrar okunarak kontrol edilmekte idi. Bu ynyle, dnyada hibir kutsal kitaba nasip olmayan bir metodla gnmze kadar gelmitir. Allah, Kuran kyamete kadar koruyacan ifade etmektedir (Hicr suresi, 9). Bu kayt ilemi, Hz. Peygamberin nbvveti yani peygamberlik grevi boyunca devam etmitir; zira, Kuran tek seferde inmemitir. Peygamberliin ilk 13 yln kapsayan dnemde Mekkede vahyedilen ayetlere Mekki ayetler denmektedir. Hicretten sonra vahyedilen ayetlere ise, 10 yllk Medine dneminde vahyedilen ayetler anlamnda Medeni ayetler denmektedir.

243

Ayetler, ihtiya halinde ve zel durumlara cevap olacak ekilde gelmitir. Hz. Muhammedin salnda tespit edilen Kuran, birinci halife Hz. Ebu Bekir zamannda vahiy katiplerinden Zeyd b. Sabit bakanlndaki bir komisyon tarafndan derlenmi ve kitap haline getirilmitir. nc halife olan Hz. Osman zamannda ise, bu asli nshann kopyalar karlarak oaltlm ve Mslmanlarn yaadklar belli bal ehirlere gnderilmitir. Bugn Mslmanlarn kullandklar Kuran metinleri, sz konusu asli nshann kopyalardr. Bylece, mevcut Kuran nshalarnn hibirinde farkllk bulunmamaktadr. Kuranda 114 sre yani bulunmaktadr.
Kuran ile ilgili Osman Keskiolunun Nzlnden Gnmze Kuran- Kerim Bilgileri adl eserini okuyunuz.

Hadis
Hz. Muhammedin sz, fiil ve davranlarn anlatan ifadelere hadis denmektedir. Hadisler, slmda Kurandan sonra en nemli dini kaynaktr. Mslmanlar, Kurandaki baz ifadelerin aklamasn veya Kuranda yer almayan baz konularda Hz. Peygamberin aklamasn ve tavrn hadislerden renmektedir. Mslman bilginler, dini konularda Kurandan sonra Hz. Peygamberin szlerinin ve davranlarnn yer ald hadis metinlerine ok nem verirler, bu kaynaklardan hareketle dini hayata dair kurallar tespit ederler. nceleri, Kuran ayetleri ile karmamas iin hadislerin yazlmas bizzat Hz. Peygamber tarafndan yasaklanmtr. Ancak, Kuran ayetleri ile karma tehlikesi ortadan kalktktan sonra, Hz. Peygamber baz sahabelerin hadisleri yazmasna msaade etmitir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra, sahabiler tarafndan nakledilen hadisler kk defterlerde toplanmtr. Zamanla bu metinler ve nakiller hadis uzmanlar tarafndan derlenmi ve bata Ktb-i Sitte adyla bilinen 6 kitap koleksiyonu ile birlikte birok kitapta toplanmtr. Ktb-i Sittede yer alan kitaplar; Sahih-i Buhari, Sahih-i Mslim, Snen-i Tirmizi, Snen-i Nesai, Snen-i Ebi Davud ve Snen-i bn Mcedir. Hadis kitaplarnda yer alan hadisler, iki ksmdan mteekkildir. Bunlar, sened ve metin ksmlardr. Hadisleri rivayet eden ravilerin isimlerinin yer ald ksma sened; ravilerin naklettii sze ise metin denmektedir. Hadis uzmanlar olan muhaddisler tarafndan sened ve metin tenkidine tabi tutulan hadisler; mtevatir, sahih ve hasen gibi kategorilere gre deerlendirilir.
Ktb-i Sitte olarak bilinen Hadis kitaplar hangileridir.

NAN ESASLARI
slmda inan esaslarna iman esaslar da denmektedir. man, kelime olarak inanmak ve itimat etmek anlamna gelmektedir. mann terim anlam mutlak tasdiktir. Mutlak tasdikin mertebesi vardr. Bunlar: kalp, dil ve fiil ile tasdiktir. Mmin, kalbi ve diliyle birlikte slmn iman esaslarn tasdik eden kimsedir. man esaslarn kalbi ile tasdik etmedii halde sadece diliyle yani szde tasdik edene mnafk denmektedir. Fiil ile tasdik ise, kalp ile tasdik edilen esaslarn davranlarla gsterilmesidir. Yani, kiinin kalben

244

iman ettiinin gereini iinde gstermesi ve iman ettii esaslara gre yaplmas gerekeni yapmas, yaplmamas gerekeni yapmamasdr. slmn iman esaslarnn tamamn veya bir ksmn kabul etmeyen kimseye ise kafir denmektedir. slmda iman edilecek temel hususlar 6 balk altnda toplanmaktadr. Bunlar: Allaha iman, meleklere iman, kitaplara iman, peygamberlere iman, ahiret gnne iman ve kadere imandr. Bunlarn tamamna Ament de denmektedir. man, iman esaslarn zetleyen icmali iman ve iman esaslarn ayr ayr ifade eden tafsili iman diye iki ksma ayrlr. Kelime-i ehadet ve kelime-i tevhid, icmali imandr. Amentde belirtilen iman esaslarnn tamam ise tafsili imandr. Kelime-i ehadet: Ben Allahtan baka ilah olmadna ve Hz. Muhammedin Onun kulu ve elisi olduuna ahitlik ederim (Ehed ell ilhe illellh ve ehed enne Muhammeden abdh ve raslh) szdr. Kelime-i tevhid ise, Allahtan baka ilah yoktur, Muhammed Onun elisidir (L ilhe illallh, Muhammedn raslllah) szdr. ahitlik etmek, inan ve davranlarla slmn iman esaslarnn canl ahitliini yapmak anlamna gelmektedir.

Allaha man
man esaslarnn ilki Allaha imandr. slmn temeli, tevhid inanc da denilen bir ve tek olan Allaha iman etmektir. Tarihte, hemen hemen btn dinlerde bir tek Tanr inancnn olduu grlmektedir. Kuranda Allaha iman zerinde nemle durulur. Allahn varlna ve birliine, Onun yarattklarna bakarak ve ibret alp dnerek iman etmek tavsiye edilir. Hadislerde, insann kendi varlndan balamak suretiyle gklerde ve yerdeki canllar zerinde dnmesi ve bylece Allahn varl, birlii ve kudreti zerinde tefekkr etmesi gerektii belirtilmektedir. Kuranda Allahn baz sfatlarndan bahsedilmektedir. Bu sfatlar, Allahn baz zelliklerini bildirmektedir. Mmin, iman ettii Allah bu sfatlar vastasyla tanr ve Onu bu sfatlar vastasyla yceltir.
Allahn sfatlar zt ve sbt olmak zere ikiye ayrlr. Zt sfatlar, Allahn dorudan ilahln ilgilendiren ve Onu yaratlmlardan ayran temel sfatlardr. Bu sfatlar veya zelliklerin aksi yaratlmlar iin dnlebilir fakat, Allah iin aksi dnlemeyecek olan sfatlardr. Bu nedenle, bu sfatlara tenzih sfatlar da denmitir. Zt sfatlar 6 tanedir ve unlardr: Vcut (yokluu dnlemez olan), Kdem (varlnn balangc olmayan), Bek (varlnn sonu olmayan), Vahdaniyet (benzeri olmayan anlamnda tek olan), Muhalefetn Lil-Havdis (yaratlmlara benzemeyen), Kyam Binefsih (varl iin bakasna muhta olmayan). Subt sfatlar ise, Allahn ne olduunu ifade eden sfatlardr. Subt sfatlar 8 tanedir ve unlardr: Hayat (hayat sahibi), lim (hereyi bilen), Sem (hereyi iiten), Basar (hereyi gren), Kudret (hereye gc yeten), Tekvin (hereyi yaratan), rade (dileyen) ve Kelm (konuan).

slmda Allaha hibir ey ortak klnmamaktadr. Yani, putlardan, canl ve cansz varlklardan arac veya yardmc tayin Byle bir inanc Kuran irk olarak nitelemektedir. Allah ile arasnda yardmc ve yaratmada ortak olan varlklara inananlara denmektedir ve slm bunu iddetle yasaklamaktadr.

Allaha edilmez. insanlar mrik

245

Meleklere man
slmn iman esaslarndan biri de meleklerin varlna imandr. Kuran- Kerimde meleklerin Allaha mutlak itaat eden manevi varlklar olduu, Allah tesbih ettikleri, Onu ycelttikleri ve Allahn her emrini yerine getirdiklerinden bahsedilmektedir (Tahrim, 66/6). Kuranda eitli meleklerden bahsedilmektedir. Cebrail ve Mikail, Kuranda isimleri zikredilen byk meleklerdendir (Bakara, 2/98). Kuranda ayrca, Hrut ve Mrut adl meleklerden (Bakara, 2/102), lm meleinden (Secde, 32/11) ve Cehennem meleklerinden de bahsedilir. Cebrail, Mikail, Azrail ve srafil, slmda drt byk melek olarak bilinir. Cebrail, Allahdan ald vahyi yani mesaj peygamberlere ulatran ve byk meleklerin en nemlisi kabul edilen melektir. Bu nedenle Cebraile Vahiy Melei de denmektedir. Cebrail Kur'n- Kerm'de Cibril, Rhulkuds, Rhulemn, Rh ve Resul eklinde be deiik isimle ifade edilir. Kuranda onun, inkarclara kar Hz. Peygamber'in dostu, mminlerin destekleyicisi, Kadir gecesinde meleklerle birlikte yeryzne indii, hirette insanlar hesaba ekilirken maherde saf saf dizilen meleklerin yannda bulunaca belirtilir. Mikail, insan da dahil olmak zere canllarn rzklar, dolaysyla yamurlarn yamas ve bitkilerin gelimesi gibi ilerle ve tabiat olaylarn idare etmekle grevli melektir. Azrail, zaman geldiinde kainattaki btn canl varlklarn yaamna son vermekle grevli olan lm meleidir. srafil ise, kyametin balangcnda sra flemekle grevli olan melektir. Ayrca; Kur'n- Kerm'de insanlarn zerinde yaptklarn bilen gzetleyicilerin bulunduu ifade edilir ve bunlarn Allah nezdinde makbul yazclar olduu belirtilir. slm kaynaklar, bu meleklere Kirmen Ktibin melekleri veya Hafaza melekleri demektedir. Mnker Nekir ise, kabir meleklerine verilen addr. Mnker Nekir meleklerinin, len kiiyi lmnden hemen sonra sorguladklarna ve bu sorgulama sonucunda kiinin mezarnn ya cenetten bir bahe ya da cehennemden bir ukur olacana inanlr.

Kitaplara man
Kuranda birok ayette Allaha, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine imandan bahsedilmektedir. Kuranda Hz. brahime Suhufun, Hz. Musaya Tevratn, Hz. Davuda Zeburun ve Hz. saya ncilin Allah tarafndan verilmi veya indirilmi kitaplar olduu belirtilmektedir. slma gre, sz konusu peygamberlere verilen bu kitaplarn asllarnn kudsiyetine inanmak, iman esaslarndan biridir. Bu nedenle, onlarn bugnk hallerinin tahrife urad kabul edilmektedir. slmda, Allahn peygamberlere gndermi olduu kitaplar arasnda Kurann zel bir yeri vardr. Kuran, peygamberlerin sonuncusu olan Hz. Muhammede gnderilmi son kitaptr.

Peygamberlere man
Allahdan ald retileri, emir ve yasaklar insanlara ileten kiiye peygamber denmektedir. slma gre peygamber, Allah tarafndan kendisine gelen vahiyler dorultusunda Allahn emir ve yasaklarn insanlara ileten, Allahn ngrd yaam konusunda insanlara nder ve rnek olan seilmi kiidir. Allahn belli zamanlarda insanlara uyarc ve kendi emirlerini

246

bildiren peygamberler gnderdiine inanmak, slmn iman esaslarndan biridir. nsanlar kendi abalar ile peygamber olamazlar. Peygamberlik grevi Allah tarafndan, yine Onun setii kimselere verilir. Peygamberler, vahiy ve mucize ile Allah tarafndan desteklenir. Kuranda peygamber ile ilgili resul (eli) ve nebi (haber veren) kavramlar kullanlmaktadr. Resul, kendisine bir kitap ve eriat verilen peygamberlere denmektedir. Nebi ise, resuller tarafndan tebli edilen kitap ve eriatler dorultusunda Allahtan aldklar talimatlarla insanlar uyaran ve ynlendirmeye alan peygamberlerdir. Ancak, Kuranda peygamberler hem nebi hem de resul olarak isimlendirilir (Meryem, 19/51-54). slma gre peygamberler, srekli Allahn gzetim ve denetimi altndadrlar; yaptklar hatalar annda dzeltilir. Bu nedenle, peygamberlere itaat etmek slmn esasndandr.
Kuranda, her topluma bir peygamber gnderildii belirtilmektedir. Ancak, Hz. Muhammed son peygamberdir. Ondan sonra baka bir peygamber gelmeyecektir. Bu nedenle, Kuranda Hz. Peygambere Peygamberlerin Sonuncusu anlamnda Htemn-Nebiyyin denilmektedir. Kuranda, 25 peygamber ismen zikredilmitir. Bunlar: Adem, dris, Nuh, Hud, Salih, Lut, brahim, smail, shak, Yakup, Yusuf, uayb, Harun, Musa, Davud, Sleyman, Eyyp, Zlkifl, Yunus, lyas, el-Yesea, Zekeriyya, Yahya, sa ve Hz. Muhammeddir. Kuranda ad geen Uzeyr, Lokman ve Zlkarneynin peygamber olup olmad tartmaldr.

Peygamberlerin ortak zellikleri vardr. Bunlar: Sdk, Emanet, Fetanet, smet ve Teblidir. Sdk, peygamberlerin her zaman doru olduklarn ve hibir zaman yalan sylemediklerini belirtir. Emanet, peygamberlerin gvenilir kimseler olduunu, hibir zaman aldatmadklarn belirtir. Fetanet, peygamberlerin stn zekaya sahip kimseler olduunu ifade eder. Peygamberlerin hata yapmaktan korunmu olmalar, smet sfatna sahip olular nedeniyledir. Peygamberlerin, Allahdan aldklar mesaj insanlara eksiksiz bildirmeleri, Tebli sfatna sahip olularnn bir gereidir.
Peygamberlerde bulunan ortak zellikleri tespit edin.

Ahirete man
slmn iman esaslarndan biri de ahiret inancdr. Ahiret, dnya hayatndan sonra balayp devam edecek olan ikinci hayattr. Ahiret inanc, insann ldkten sonra tekrar dirileceine ve dnya hayatnda ilediklerinden hesaba ekileceine inanmaktr. Bireysel olarak ahiret hayat lmle birlikte balar. Kyamet, hair, hesap, cennet ve cehennem ahiret hayat ile ilgili kavramlardr. Kuranda, ahiret inanc ve ldkten sonraki hayata ve safhalara ilikin ok ak bilgiler yer almaktadr. slma gre dnya hayat geicidir, ebedi deildir. Belli bir zaman sonra Dnyann sonu gelecek ve insanlar dahil btn canllar yok olacaktr. Bylece, ahiret hayat balayacak. Kyamet saati geldiinde insanlar ldkten sonra yeniden dirilecek ve bylece hair gerekleecek. ldkten sonra hesaba ekilmek zere yeniden dirilen insanlarn toplanaca yere Maher Yeri veya Arasat denmektedir. Tekrar dirilen insanlar, Dnyada iken yaptklarndan dolay Allahn huzurunda hesaba ekilecek, buna gre ceza veya mkafaat grecektir.

247

Buna gre, Dnya hayatn Allahn emirlerine gre geirenler mkafaatlandrlacaklar ve Cennete gireceklerdir; Allahn emirlerine gre geirmeyenler ise cezalandrlacaklar ve Cehenneme gireceklerdir. Kuranda, Cennet ve Cehennem hayatnn ebedi olaca belirtilir.

Kadere man
slmn nemli inan esaslarndan biri de kadere imandr. Kader konusu, kader ve kaza kavramlar ile aklanr. Kader, ezeli ve ebedi ilmiyle her eyi bilen Allahn, ileride olacak olaylar bilmesi ve tespit etmesidir. Kaza ise, bu bilinen ve tespit edilen olaylarn zaman geldiinde kudret ve iradesiyle Allah tarafndan yaratlmasdr. Ayn ekilde, Allahn kendi yaratt kulunun ne yapacan ya da cz iradesini hangi ynde kullanacan bilmesi kaderdir. Allah, kendisi raz olmasa da, kulun kendi iradesi ile gerekletirecei fiili yaratr. nsan, bir fiili Allah bildii iin deil, kendi cz iradesi ile istedii iin yapar. Allah, insann neyi seeceini mutlak ilmi ile bildii iin Levh-i Mahfuzda olacaklar yazmtr. Allah yazd iin insan yle davranmaz; Allah insann nasl hareket edeceini ve nasl bir seimde bulunacan bildii iin o ekilde yazmtr. Bylece, insan kendi iradesi ile gerekletirdii fiillerden sorumlu tutulur. nsann seim hrriyeti vardr. nsann ne zaman, nerede, anne ve babasnn kim olacan, teninin rengini ve boyunu belirlemek kendi elinde deildir. Bunlar, nceden Allah tarafndan takdir edilir. Bu nedenle, insan kendi iradesinin dnda olan eylerden sorumlu tutulamaz. nsan ancak semekte hr olduu eylerden sorumludur. nsan neyi seerse, Allah onu yaratr.
slmn inan esaslar ile ilgili Ali Arslan Aydnn slm nanlar adl eserini okuyunuz.

BADETLER
slmda ibadet, belirli zamanlarda, belirli ekil ve dzen ierisinde yaplan uygulamalar ifade etmektedir. Belirli ekil ve zamanlarda yerine getirilen ibadetler Namaz, Oru, Hac ve Zekat ibadetleridir. Bu ibadetler, Kelime-i ehadeti sylemekle birlikte slmn be temel artn oluturmaktadr. Bunlar, akl banda olup belli bir yaa gelmi ve gerekli artlar tayan her mslmann yerine getirmesi gereken farz ibadetlerdir. Farz ibadetin dnda yaplan ibadetlere ise, nafile ibadetler denmektedir.

Namaz
Kuranda ska hatrlatlan ibadetlerin banda namaz gelmektedir. Namaz, Mekke dneminde Hz. Peygamberin yaad Mira hadisesinde mslmanlara farz klnmtr. Namaz; sabah, len, ikindi, akam ve yats olmak zere gnn belli zamanlarnda 5 ayr vakitte klnr. Mslmanlar, namazda Hz. Peygamberin yaam olduu mirac sembolik olarak yeniden yaamaktadrlar. Bu durum, hem Hz. Peygamberin namaz, mminin miracdr sznde hem de namazda okunan dualar tarafndan teyid edilmektedir. Yine Hz. Peygamberin baka bir sznde namaz dinin direidir denmekte ve namazn slm dinindeki nemi vurgulanmaktadr.

248

Gnlk namazlarn dnda, haftada bir kez le namaz vaktinde klnan Cuma namaz vardr. Ylda iki defa yani Ramazan ve Kurban bayramlarnda klnan Bayram namazlar vardr. Belli bir zamana bal olmayan bir de Cenaze namaz vardr. Namazlar, kendi aralarnda farz, vacib ve nafile olmak zere gruba ayrlr. Farz namazlar, 5 vakit namaz, Cuma namaz ve Cenaze namazdr. Bunlardan Cenaze namaz, Farz Kifayedir ve baz kiilerin klmasyla dierlerinin zerinden bu ykmllk kalkar. Bayram namazlar ile Yats namazndan sonra klnan Vitir namaz Vacip namazlardr. Yaplmas zorunlu olmamakla beraber, yaplmas halinde kiinin dindarln artran Nafile namazlar ise, 5 vakit namazn snnetleri, gece klnan Teheccd namaz ve kuluk vaktinde klnan Kuluk namaz gibi namazlardr. Namaz, mslmann Allaha kran, yakar ve benzeri dilek ve duygularn ifade eden, Allaha vg, kr ve duay kapsayan bir ibadettir. Kuranda, namazn insan ktlklerden alkoyduu belirtilir.
Namaz, belirli hareketleri yapp, belirli ayet ve dualar okumak suretiyle yaplan bir ibadettir. Balarken Allah ekber demek olan tekbir, ayakta durmak olan kyam, namazda gerekli ayetleri okumak olan kraat, ayakta iken ne doru eilmek olan ruk, secde halinde dizlerin ve alnn yere dedirilmesiyle yaplan secde ve namazn bitiminde yaplan ve son oturu olarak adlandrlan hususlar ayn zamanda namazn farzlarn oluturur.

Namaza balamadan nce yerine getirilmesi gereken baz artlar vardr. Bunlar, abdest almak (hadesten taharet), elbisenin ve namaz klnacak yerin temiz olmas (necasetten taharet), erkek ve kadnlarn uygun ekilde kapanmas (setri avret), kbleye ynelmek, namaz vaktinin girmesi ve namaz iin niyet etmektir.

Oru
Ramazan orucu, hicretin ikinci ylnda farz klnd. Buna gre, hicri takvime gre Ramazan ay boyunca akl sahibi belli yaa gelmi kadn ve erkek tm yetikin Mslmanlar oru tutarlar. Ramazan aynda Mslmanlar toplu olarak manevi arnma gerekletirirler. Bir gnlk oru, msak vakti de denen sabah tan yerinin aarmasyla balar ve gnein bat ile Akam vaktinde sona erer. Bu zaman dilimi ierisinde oru tutan kimse, yemekten imekten ve her trl cinsel zevklerden ve ilikiden uzak durmak zorundadr. Ramazan aynda fakirlere ve yoksullara daha fazla yardm etmeye alan Mslmanlar, gnlk hayatlarn ibadetle geirmeye alrlar. Oru, kii ile Allah arasnda manevi yaknln en youn yaand, Allah rzas iin bedenle yaplan ibadetlerdendir. Ayrca, bedensel arzu ve istekleri zayflatarak ruhsal yapy glendirmeyi hedefleyen bir ibadettir. Ramazan aynda mslmanlar, elden geldiince gnah ve ktlklerden uzak durmaya, sadaka ve fitrelerle yoksullara ve muhtalara yardm etmeye alrlar. slmda, Ramazan ay dnda da eitli orular vardr. Ancak, bunlar Ramazan ay orucu gibi farz deildir. Pazartesi ve Perembe gnleri tutulan orular ile Raceb ve aban aynn orula geirilmesi farz olmayan snnet orulardr.

249

Hac
slmn 5 artndan biri olan Hac ibadeti, maddi imkan olan ve salkl olan her mslmann mrnde bir defa Mekkeye giderek Kbeyi tavaf etmesi ve belli bir vakitte Arafatta durmasdr. Hac, hem mali hem de bedenle yaplan bir ibadettir. Ergenlik yana gelen ve zengin olan her mslman kadn ve erkein mrnde bir defa hac ibadetini yapmas farzdr. En nemli ksm Mekkedeki Kbenin etrafnda tavaf olan Hac, kiisel bir ibadet olmaktan te toplu olarak yaplan sosyal bir ibadettir. Hac grevini yerine getiren kimseye Hac unvan verilir. Hacda ilk ziyaret edilen yer Kbedir. Kurana gre, Kbe yeryznde Allah adna ina edilen ilk mabeddir (Al-i mran, 3/96). Kutsal beldeye ayak basan mslman, Hac ibadetine niyet ederek ihrama girer. Btn dnyevi unvanlarn ve rutbelerin bir kenara brakld Hac ibadeti, dnyann eitli lkelerinde yaayan mslmanlarn bir araya geldii ve slm kardeliinin yaand en canl ortamdr.

Zekat
slmn 5 temel ibadetinden biri de Zekattr. Zekat ibadeti, Hicretin 2. ylnda farz klnmtr. Kuranda namaz ibadeti ile birlikte en ok zikredilen ibadetlerden biri de zekat ibadetidir. Zekat, belli bir miktar mala sahip olan mslmanlarn yerine getirmekle mkellef olduklar mal bir ibadetir. Zekat, kelime anlam itibariyle arnma, temizlenme ve artma manalarna gelmektedir. Din olarak zengin kabul edilen mslmann malndaki fakirlere ait hakkn verilmesi ile arndrlmas anlamna gelmektedir. Zekat vererek arnm olan mslmann mal, gerekte bereketlenerek oalr. Bu ynyle zekat, mal bir ibadettir. Zekat, fakirin zenginin malndaki hakkdr. Kuran- Kerimde, kendilerine zekat verilebilecek olanlar yle sralanmaktadr: 1. Fakirler, 2. Miskinler, 3. Zekatn toplanmasnda grev alanlar, 4. Kalbleri slma sndrlacaklar, 5. Klelikten azad edilecekler, 6. Borlular, 7. Allah yolunda sarf edecek olanlar ve 8. Yolda kalm olanlar (Tevbe, 9/60). Zekat, toplumsal yn olan bir ibadettir. Toplumda fakirlerin, dknlerin, skntda olanlarn ihtiyalarnn giderilmesinde zekat ibadetinin nemli bir fonksiyonu vardr. Zekat, eitli (altn, gm, para, ticari mallar, kk ve byk ba hayvanlar gibi) ve belli niteliklere sahip olan (zerinden 1 yl gemesi, deeri veya kendisi artan zellikte olmas) mallardan, belli oranlarda (1/40 gibi) gerekli artlar tayan kimselere verilmesi ile gerekleir.
badetlerle ilgili Hamdi Dndrenin lmihal adl eserini okuyunuz.

Kendilerine zekt verilebilecek olanlar kimlerdir.

Bayramlar
Mslmanlarn ylda kutladklar iki bayram vardr. Bunlar, Ramazan Bayram ile Kurban Bayramdr.

250

Ramazan Bayram
Ramazan Bayram, Ramazan aynda tutulan bir aylk orucun sonunda kutlanan ve Allaha kar krn ifadesi olan bir bayramdr. Bayramdan nce veya bayram esnasnda fakirlere veya muhtalara verilmesi vacib olan Ftr sadakas dolaysyla bu bayrama Ftr Bayram da denmektedir. Ftr sadakasn veren mslman, kendisini yaratt ve kendisine ibadet etme imkan vedii iin Allaha krn ifade eder. Ftr sadakas, zekat verilebilecek olan kimselere verilir. Bayramdan nce fakirlere verilen bu sadaka ile fakirlerin bayram neeli geirmeleri salanm olur. 3 gn sren bu bayramn ilk gnnde, sabah namazndan sonra belli bir vakitte Bayram namaz klnr.

Kurban Bayram
Mslmanlarn kutlad iki bayramdan biri de Kurban Bayramdr. Kurban Bayram, hicri takvime gre Zilhicce aynn 10. gn balayan ve 4 gn sren bir bayramdr. Bu bayramda, yeterli maddi imkan olan mslmanlar kurban keserler. Kurban, Hz. brahimden beri var olan bir ibadetin devam olarak slmda yerini almtr. Kurban, bayramn ilk gnnde kesilir. Koyun, kei, sr veya deve kurban olarak kesilebilir. Kk ba hayvanlar 1 kii, sr ve develeri ise 7 kiiye kadar Mslman kurban olarak kesebilir. Kesilen kurban etinin bir ksm fakir ve muhta olanlara, bir ksm dost ve akrabaya datlr, bir ksm da kurban kesen tarafndan aile fertlerine ikram edilir. Kurban bayramnda, Arefe gnnden balamak suretiyle namazlarn farzndan sonra Terik Tekbirleri getirilir.

MEZHEPLER
Mslmanlar, genel olarak iki farkl mezhebe veya akma mensupturlar. Bunlar, Snnlik ve iiliktir. Bu iki ana mezhebin altnda itikadi ve fkhi olmak zere eitli alt mezhepler yer almaktadr.

Snnlik
slmda Ehl-i Snnet geleneine bal olanlara Snn denmektedir. Snnilik, Kuran ve Hz. Muhammedin snnetini esas alan bir anlay takip ettiini iddia etmesi nedeniyle bu ad almtr. Bu mezhebin ad, Ehl-i Snnet vel-Cemaat olarak da bilinmektedir. Snnilik mezhebi, mslmanlar arasnda iki itikad ve drt fkh mezhep veya ekol tarafndan temsil edilmektedir. tikada yani inanca ilikin mezhepler, Maturidilik ve Eariliktir. nan konularnda ayn grleri paylaan her iki mezhebin de zellii, slm akaidini Kitap ve Snnete uygun biimde, akl verilerden de yararlanarak aklamaktr. Snnilik, ayrca drt fkh mezhebe ayrlmtr. Bunlar: 1. Hanefi Mezhebi, 2. afii Mezhebi, 3. Maliki Mezhebi ve 4. Hanbeli Mezhebidir. Bu mezheplerin ortak zellikleri, Kuran, Snnet, cma ve Kyas fkh konularda delil kabul etmeleridir. Burada fkhi mezhepler tantlacaktr.

251

Haneflik
Hanefilik, Ehl-i Snnet ierisinde yer alan en nemli fkh mezheplerden biridir. Kurucusu, 8. yzylda yaam olan mam- Azam Ebu Hanifedir. Numan bin Sabit olarak da bilinen Ebu Hanife, 700 yl civarnda Kfede domu ve 770 ylnda Badatta vefat etmitir. Hanefiliin dier nemli imamlar, Ebu Hanifenin de talebeleri olan Ebu Yusuf ve Muhammed bin Hasan e-eybandir. Hanefiliin en karakteristik zellii, grlerini nakli kaynaklar kadar, rey diye isimlendirilen akl yoruma dayandrmasdr. Ebu Hanife, dierlerinin aksine, sahabeden sonraki dnemlere ait fetvalar delil olarak kullanmamtr ve bu nedenle eletirilmitir.
Snniliin itikadi ve fkhi mezhepleri nelerdir?

afilik
afiliin kurucusu, 8.-9. yzyllar arasnda yaam olan Muhammed bin dris e-afidir. Gazzede doan mam afinin kurduu mezhep, Msr, Irak, Suriye, Gneydou Anadolu, Kafkaslar ve Endonezyada yaylmtr. Gnmzde Hanefilikle birlikte en yaygn olan mezhep konumundadr. afiilik, Hanefilik gibi Kuran, Snnet, cma ve Kyas fkhn temel kaynaklar olarak kullanr. Ancak, bu mezhebin en belirgin karakteristii, hadislere daha fazla yer vermesidir. Ayrca, Hz. Peygamberden sonraki fetva ve grler hadisler nda yeniden deerlendirilir.

Maliklik
Maliklik, Malik bin Enesin (710-795) kurmu olduu mezheptir. Malik bin Enes, Muvatt adl nl bir hadis mecmuasnn derleyicisidir. Medinede yaam olan mam Malik, Hz. Peygamberin szleri ve davranlar yannda, sahabenin szlerine de nem vermitir. Bu mezhebin en belirgin zellii, Medinelilerin rf ve adetleri ile istihsan ve mesalihi mrsele gibi metodlara bavurmasdr. Gnmzde Malik mezhebi, Kuzey Afrika lkelerinde yaygndr.

Hanbellik
Hanbellik, Ahmed bin Hanbel (780-855) tarafndan kurulmu bir fkh mezheptir. Ahmed bin Hanbel, Badatta domu ve yine orada vefat etmitir. nemli bir hadis alimidir. afilie yakn bir mezhep olan Hanbelliin genel karakterestii, byk oranda nakl delillere dayanmasdr. Bunda, Ahmed bin Hanbelin bir muhaddis olmasnn da etkisi vardr. Bu mezhepte, zorunlu olmadka reye yani kiisel yoruma yer verilmemektedir. Hanbel mezhebi gnmzde Suudi Arabistanda yaygn olan bir mezheptir.

iilik
Hz. Ali ile Muaviye arasnda cereyan eden tartmada Ali taraftar olduklarn iddia edenlere i denmektedir. ilik mezhebi ierisinde farkl mezhepler ve ekoller yer almaktadr. Bunlardan Caferlik ya da mamiyye ve Zeydiyye gibi akmlar, Ehl-i Snnet akmlarna en yakn mezheplerdir. Bunlarn dnda,

252

Hz. Aliyi ve dier baz kimseleri tanrlatran mezhepler de vardr. Onlar, bu ynleri ile slmn temel inanlarnn dnda yer almaktadrlar. ilik ierisindeki bu tr mezheplere genel olarak Gliyye denmektedir.
iliin genel karakteristii, mam inanc ve Ehl-i Beyte kar ar sevgidir. ilikte, Hz. Muhammedden sonra slm mmetinin liderlii anlamna gelen mametin nas, vasiyet ve veraset yoluyla Hz. Ali ve onun soyundan gelenlere getiine inanlr. Ayrca, imamlarn masum yani gnah ilemekten korunmu olduklar kabul edilir.

mamlarn kim olaca ve says konusunda i gruplar arasnda ihtilaf vardr. Burada, en mehur olan mmiyye ve Zeydiyye mezheplerine deinilecektir.

mmiyye
mamiyye mezhebi, mam Cafer-i Sadkn yolunu izleyenlere verilen genel bir isimdir. Bunlara Cafer de denmektedir. Bu mezhebin en karakteristik zellii, mslmanlarn din liderlii anlamna gelen imamet dncesi ve takiyye dncesidir. Buna gre, mamlk kesin slm hkmler olan nas, veraset ve vasiyyetle belirlenmektedir. Hz. Muhammedden sonraki imamln, Hz. Ali ve onun soyundan gelenlerin hakk olduunu kabul ederler. Bu mezhebe gre, her imam kendisinden sonra gelen imam belirlemitir. mamiyye mezhebine gre, mam kabul etmek dini esaslardandr. Buna gre, kabirde sorulacak olan sorulardan biri de, mamn kimdir? sorusu olacaktr. mamiyye mezhebinde takiyye doktrininin de nemli bir yeri vardr. Takiyye inancna gre, uygun olmayan durumlarda kiinin kendini, asl inancn ve grn gizlemesi caizdir. lk 6 imam; Ali, Hasan, Hseyin, Zeynelabidin (v.712), Hz. Muhammed Bkr (v.732) ve Caferi Sadktr (v.732). Bu konuda btn mamiyye mezhepleri hemfikirdir. Ancak, 7. mamn kim olaca konusunda mamiyye mezhepleri arasnda ihtilaf vardr. Bu konuda sn Aeriyye ve smailiyye diye iki kola ayrlmaktadrlar.

sn Aeriyye ya da Oniki mamclar


Oniki mamclar ya da sn Aeriyye diye isimlendirilen i mezhebine gre, Cafer-i Sadktan sonraki 7. mam, Cafer-i Sadkn kk olu Musa Kazmdr. Onlar, Cafer-i Sadkn byk olu olan smailin imamln, onun baz gnahlara meyyal olmas nedeniyle kabul etmezler. Oniki mamclara gre, Musa Kazmdan sonraki imamlar, Ali Rza (v.818), Muhammed Cevad (v.835), Ali Hd (v. 868) ve Hasan el-Askerdir (v.873). 12. mam olan Muhammed Mehdinin (v.870) ise, ortadan kaybolduu ve gaybet leminde olduu kabul edilmektedir. O, ahir zamanda gelmesi beklenen Mehdidir (Mehdi el-Muntazar) ve geri dnecektir. Mehdiden sonraki 69 yl, kk gaybet olarak kabul edilir ve halk ile mam arasndaki irtibat Naipler kurmutur. O tarihten sonra byk gaybet dnemi balamtr. Bu dnemde ise, Mehdinin geliine kadar Ayetullahlar toplumu idare etme iini stlenmilerdir.

253

Bu mezhepte de mamiyyenin temel karakteristii olan mam ve takiyye doktrinleri geerlidir. Her ne kadar fkh olarak Ehl-i Snnet ekollerine yakn olsa da, abdest alrken ayaklarn meshedilmesi, Muta nikah, secdede alnn zel bir taa konmas ve ezana Aliyyn Veliyyullah ifadesinin eklenmesi gibi baz konularda Ehl-i Snnete gre farkllklar arz etmektedir. sn Aeriyye, gnmzde randa hakim olan mezheptir.

smailiyye
mamiyyede 7. mamn, Cafer-i Sadkn olu smailin (v. 760) olduunu kabul edenlere smaililer denmektedir. Bunlara ayrca, Yedi mamclar anlamnda Sebiyye de denmektedir. Bu mezhebe gre, mam smailden sonraki iki mam olan Muhammed Mektm ile Muhammed Hatib gizli imamlardr. Onlara gre, peygamberler Ntk Huccetlerdir yani konuan delillerdir. mamlar ise Smid Huccetlerdir yani Sessiz Delillerdir. Onlar, peygamberlerin yeryzndeki temsilcileridir. mamlar masumdurlar yani Allah tarafndan gnah ilemekten korunmulardr ve yanlmazdrlar. Bu nedenle, yaptklarndan sorumlu deillerdir. mamlar, uygun ortam oluana kadar gizli kalmak zorundadrlar ve zaman geldiinde kendilerini aa karacaklardr. smailiyye mezhebi, slm d birok dini inantan etkilenmitir. Bu nedenle, bu mezhep ierisinden Gulat ia denen ve Hz. Ali ile baz kimseleri tanrlatran birok heretik akm ortaya kmtr. Tarihte, Msrda hkm sren Fatimlerin resmi mezhebi olmutur. Gnmzde ise, smaillerin uzants olarak Hindistanda Hocalar adyla devam etmektedir.

Zeydlik
iann nemli bir kolu olan Zeydiler, Hz. Alinin olu Hseyinin torunu Zeyd bin Ali taraftarlarna verilen isimdir. Hseyinin ehid edilmesinden sonra torunu Zeyd bin Ali, Emevilere kar ayaklanm ancak Kfede ldrlmtr. Zeydin taraftarlar sonraki dnemlerde de birok isyan hareketi dzenlemilerdir. Zeydilik, mezhep anlay bakmndan Ehl-i Snnete olduka yakn bir mezheptir. Gnmzde youn olarak Yemende yaamaktadrlar.
Mezheplerle ilgili Ethem Ruhi Flalnn amzda tikadi slm Mezhepleri adl eserini okuyunuz.

SLMIN DER DNLERE BAKII


slm kaynaklar, dier dinleri ve onlarn mntesiplerini tanmlamak iin eitli kavramlar kullanmaktadr. Bunlar: ehl-i kitap (kitap sahibi), kafir, mtraf, fsk, ehl-i zimmet (korunmu halk), ehl-i fetret gibi kavramlardr. Mslmanlar, zellikle 8.yy. ile 14.yy. arasnda hemen hemen btn dnya dinleri ile irtibata gemiti. Nitekim, sz konusu yzyllar arasnda kaleme alnan bn Nedimin el-Fihrist, bn Hazmn el-Fasl, Biruninin AsrulBkiye ile Kitbt-Tahkk m lil-Hind ve ehristaninin el-Milel venNihal adl eserleri, Mslmanlarn slm dndaki dier dinler hakknda olduka yksek dzeyde bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Balangta

254

sadece Yahudi ve Hristiyanlar kapsayan ehl-i kitap kavram, zamanla Zerdtleri ve nihayet Kuranda ad zikredilmeyen dier din mensuplarn da kapsayacak ekilde geniletilmitir. Bu durum, Mslmanlarn yeni din mensuplarn tanmalar ile gereklemitir. Bylece, ehl-i kitap olarak tanmlanan din mensuplar, slm toplumunda korunmu halk (ehl-i zimmet) statsnde kabul edilmi ve bu statnn gerei olan haklardan istifade etmi ve ona gre muamele grmtr.
slm, insanln balangcndan itibaren var olan yegane asli ve insan ftratna uygun din olduunu iddia etmektedir. Byle bir evrensel mesaja sahip olan slm, Allahn hidayeti ile dier din mensuplarnn kendi ftratlarna uygun olan dine birgn mutlaka ulaaca zgvenine sahiptir. Bu zgven, slm toplumunda dier din mensuplarna zgrce dinlerini yaama imkann sunmutur. Bu da gstermektedir ki, slm dier dinlerin hak olduunu kabul etmez. Ancak, insanlarn zorla bir dini semesine de kardr. Kuran, Mslmanlarn dier dinlere mensup olanlarla ilikilerinde gzel nasihate dayal bir diyalou ve birbirini incitmeyecek bir yntemle en gzel ekilde tartma yaplmasn tavsiye etmektedir.

Bu nedenle slm, Mslman olmayanlarn dini inanlarna saygszlk yapmay kesinlikle yasaklamaktadr. Bu durum, slmn evrensel hogr, sayg ve bar anlayna aykrdr. Kuran, her topluma bir eli gnderildiini (Yunus, 10/47) belirtir. Ayn ekilde Kuranda, nananlar, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabilerden Allaha ve ahiret gnne iman eden, ve insanlara faydal olanlar, Rablerinin katnda yaptklarnn karln mutlaka greceklerdir. Ve onlar iin ne korku ne de hzn vardr (Bakara, 2/62) ifadesi yer almaktadr. Sonu itibariyle, ahirette insanlara yaptklarnn karln verecek olan Allahtr.

zet
slmn Tarihsel Geliimi M.S. 7.yy.da Mekkede ortaya kan slm, Hz. brahimin temsil ettii tevhid inancnn Yahudilik ve Hristiyanlktan sonra gelen son dinidir. Hz. Muhammedin tebli ettii bu din, nce Mekkede daha sonra Medinede yaylmtr. Hz. Muhammedin etrafnda toplanan ve onun arkadalar olan sahabeler, slm yayma grevinde ona yardmc olmulardr. slmn inan, ibadet ve ahlaka ait esaslar Hz. Muhammed hayatta iken tespit edilmitir. Allah tarafndan vahyedilen Kuran, Hz. Peygamber tarafndan bizzat yazdrlmtr. Kutsal Metinler Kuran- Kerim, slmn temel kutsal kitabdr. Kuran, Allah tarafndan Hz. Muhammede vahiy melei olan Cebrail tarafndan vahyedilmitir. Hz. Muhammedin sz ve davranlarnn derlendii kitaplar olan Hadis kitaplar da dinin nemli ikinci kaynaklar kabul edilmektedir. nan Esaslar slmn inan esaslar, Ament olarak da bilinen alt esasta toplanmaktadr. Bunlar: Allaha iman, meleklere iman, kitaplara iman, peygamberlere iman, ahiret gnne iman ve kadere imandr.

255

badetler slmn temel ibadetleri, slmn artlar olarak da bilinen kelime-i ehadetle birlikte namaz, oru, hac ve zekattr. Bu ibadetlerin bir ksm bedenle, bir ksm mal ile, bir ksm ise hem mal hem de bedenle yaplan ibadetlerdir. Ayrca, Ramazan ve Kurban bayramlar da slmn iki nemli bayramdr. Mezhepler slm, Snnilik ve iilik olarak iki geleneksel akma sahiptir. Snnilik, Kuran ve snnetin yannda icmy ve akl yorumu dini deliller olarak kabul etmektedir. Snnilik, inan esaslar bakmndan Matridilik ve Earilik olarak iki mezhebe sahiptir. Fkh olarak, Hanefilik, afiilik, Hanbelilik ve Malikilik diye drt mezhebe ayrlmaktadr. iilik ise, genel olarak mamiyye ve onun alt kollar olan sn Aeriyye ve smailiyye mezhepleri ile Zeydilik mezheplerinden mteekkildir. slmn Dier Dinlere bak slm, insanlarn zorla din deitirmesine kesinlikle kardr. Bu nedenle, herkesin kendi istei ile dinini semesini ister. Bu anlayn bir uzants olarak, slm daha ilk yllarndan itibaren baka dinlere mensup olanlara saygl olmu ve onlarn haklarn korumutur. Bu revede, neceleri sadece Yahudiler ve Hristiyanlara uygulanan ehl-i kitap kavram, zamanla dier dinlerin mensuplarn iine alacak ekilde geniletilmitir.

Kendimizi Snayalm
1. Hz. Muhammedin, Hicretin 10. ylnda yapm olduu Hac, slam tarihinde hangi isimle anlr? a. Kran Hacc b. Temettu Hacc c. Umre d. Veda Hacc e. frad Hacc

2. Kurann Allah tarafndan Hz. Muhammede verili tarzna ne denir? a. lham b. Nakil c. Vecd d. Meditasyon e. Vahiy

3. Hz. Muhammedin sz ve fiillerini ieren kitaplara ne ad verilir? a. Kuran b. Hadis kitab

256

c. Kelam kitab d. Fkh ktab e. Akaid kitab

4. mam Cafer-i Sadkn imamln kabul eden ve onun yolunu izleyenlere verilen genel isim nedir? a. smailiyye b. Hanefilik c. mamiyye d. sna Aeriyye e. Zeydiyye 5. Balangta Yahudi ve Hristiyanlar ifade etmek iin kullanlan kavram aadakilerden hangisidir? a. Mslman b. Mrik c. Kafir d. Mnafk e. Ehl-i Kitap

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d 2. e 3. b 4. c 5. e Cevabnz doru deilse slam bal altnda Hz. Muhammed konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Kutsal Metinler bal altnda Kuran konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Kutsal Metinler bal altndaki Hadis Kitaplar konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse iilik bal altndaki mamiyye konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse slamn Dier Dinlere Bak konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Mekkeli mriklerin uyguladklar boykot esnasnda Hz. Muhammedin kaybettii iki yakn ei Hatice ve amcas Ebu Talibtir.

257

Sra Sizde 2 Ktb-i Sitte olarak bilinen hadis kitaplar: Sahih-i Buhari, Sahih-i Mslim, Snen-i Tirmizi, Snen-i Nesai, Snen-i Ebi Davud ve Snen-i bn Mcedir.

Sra Sizde 3 Peygamberlerde bulunan ortak zellikler: Sdk, Emanet, Fetanet, smet ve Tebli sfatlardr.

Sra Sizde 4 Kendilerine zekat verilebilecek olanlar: 1. Fakirler, 2. Miskinler, 3. Zekatn toplanmasnda grev alanlar, 4. Kalbleri slma sndrlacaklar, 5. Klelikten azad edilecekler, 6. Borlular, 7. Allah yolunda sarf edecekler ve 8. Yolda kalmlardr.

Sra Sizde 5 Snniliin itikadi mezhepleri Matridilik ve Eariliktir. Fkhi mezhepleri ise, Hanefilik, afiilik, Hanbelilik ve Malikiliktir.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydn, M. (2008), Dinler Tarihine Giri, Konya. Eliade, M. Couliano, I. P. (1997) Dinler Tarihi Szl, ev. Ali Erba, stanbul. Gndz, (2007)., Yaayan Dnya Dinleri, Ankara. Gndz, (1998), Din ve nan Szl, Ankara. Hamidullah, Hz. Muhammed, (2003) slma Giri, ev.: . A. Koytak-V. Uysal, stanbul. Kk, A. Tmer G. (1997), Dinler Tarihi, Ankara. Schimmel, A. (1999), Dinler Tarihine Giri, stanbul. enay, B. (2008) slm ve teki Dinler, slma Giri, Ankara.

258

259

You might also like