Sanat Tari̇hi̇

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2962 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1917
SANAT TARH
Yazarlar Do.Dr. Zeliha DEMREL GKALP, r.Gr. Hakan DEMR (nite 1) r.Gr. Abdullah DEVEC, r.Gr. Hasan YILMAZYAAR (nite 2) Yrd.Do.Dr. A. Ouz ALP (nite 3) Do.Dr. Zeliha DEMREL GKALP (nite 4) Prof.Dr. Canan PARLA, r.Gr. Arzu YILMAZ (nite 5) Prof.Dr. M. Erol ALTINSAPAN, r.Gr. Ali GERENG (nite 6) Yrd.Do.Dr. Nilgn L, r.Gr. Selda ALP (nite 7) Yrd.Do.Dr. Zeynep ERTURUL, Yrd.Do.Dr. Nurdan KKHASKYL (nite 8)
Editr Prof.Dr. Canan PARLA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. Mjgan Bozkaya Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danmanlar Funda Grbz Hatice alkan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Sanat Tarihi
ISBN 978-975-06-1624-2 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat.......................................................................

GR .............................................................................................................. TARH NCES.............................................................................................. ANADOLUDA TARH NCES VE LK A SANATI ................................ Anadoluda Tarih ncesi .............................................................................. Anadoluda lk a Sanat ............................................................................ MEZOPOTAMYADA TARH NCES VE LK A SANATI...................... Mezopotamyada Tarih ncesi..................................................................... Mezopotamyada lk a Sanat ................................................................... ESK MISIR UYGARLII VE SANATI ........................................................... Msr Mimarisi ................................................................................................ Msr Resim ve Heykel Sanat ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
1. NTE
2
3 3 5 5 8 12 12 13 18 19 22 25 26 27 27 28
Dou Sanat............................................................................... 30
GR ............................................................................................................. ESK RAN VE HNDSTANDA SANAT ...................................................... N SANATI .................................................................................................. in Hanedanlklar Dnemi ......................................................................... JAPON SANATI ........................................................................................... Japon Tarih ncesi ve Tarih Dnemleri .................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 31 31 35 36 43 43 49 50 51 51 52
2. NTE
Yunan ve Roma Sanat.................................. .......................... 54

GR .............................................................................................................. YUNAN SANATI ............................................................................................ Mimari ............................................................................................................ Heykel............................................................................................................ ROMA SANATI .............................................................................................. 55 56 56 61 70
3. NTE
iv
indekiler
Mimari ............................................................................................................ Heykel ve Kabartma ..................................................................................... Resim.............................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
70 74 79 82 83 84 84 85
4. NTE
Bizans Sanat ............................................................................ 86

GR .............................................................................................................. MMAR .......................................................................................................... Kamusal ve Sosyal levli Yaplar ................................................................ Din Mimari.................................................................................................... RESM VE EL SANATLARI............................................................................. kona .............................................................................................................. El Yazmalar................................................................................................... Maden Sanat ................................................................................................. Seramik Sanat ............................................................................................... Fildii ilii.................................................................................................. Cam Sanat ..................................................................................................... Tekstil Sanat.................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 87 88 88 92 98 103 104 105 107 108 108 109 110 111 112 112 112
5. NTE
slam Sanat .............................................................................. 114

GR .............................................................................................................. ERKEN SLAM DNEM SANATI (622-661) ................................................ Hz. Muhammed Dnemi Sanat (622-632) ................................................. Drt Halife Dnemi Sanat (632-661) .......................................................... EMEV DNEM SANATI (661-750; 756-929/929-1031) ............................. Suriye Emevi Dnemi Sanat (661-750) ....................................................... Endls Emevi Dnemi Sanat (756-1031) .................................................. ABBAS DNEM SANATI (750-1258) ......................................................... Samanoullar Sanat (874-999) .................................................................... Fatmi Sanat (910-1171) ............................................................................... Eyyubi Sanat (1171-1250) ............................................................................ SPANYA VE KUZEYBATI AFRKADA SLAM SANATI.............................. Murabt Dnemi Sanat (1090-1147) ............................................................ Muvahhid Dnemi Sanat (1147-1238)......................................................... 115 116 116 117 117 117 121 123 126 126 127 128 129 129
indekiler
Merini Dnemi Sanat (1195-1470)............................................................... Nasri Dnemi Sanat (1238-1492)................................................................. SCLYA VE GNEY TALYADA SLAM ETKLER..................................... EL SANATLARI............................................................................................... Kitap Sanatlar................................................................................................ Seramik Sanat .............................................................................................. Maden Sanat ................................................................................................. Cam Sanat ..................................................................................................... Fildii Sanat................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
130 130 131 131 131 135 135 136 137 138 139 140 140 141
Trk Sanat.................................................................................142
GR .............................................................................................................. SLAMYETN KABULNDEN NCEK TRK MMARS ......................... ORTA ASYA, KUZEY HNDSTAN, RAN VE MISIRDA TRK-SLAM MMARS ....................................................................................................... ANADOLU SELUKLU VE BEYLKLER DNEM MMARS...................... OSMANLI VE CUMHURYET DNEM MMARS...................................... RESM-HEYKEL VE EL SANATLARI ............................................................. Duvar Resimleri ............................................................................................. Minyatr Sanat.............................................................................................. Batl Anlamda Resim .................................................................................... Heykel Sanat................................................................................................. Hal Sanat...................................................................................................... Maden Sanat ................................................................................................. Ahap Sanat .................................................................................................. ini Sanat...................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 143 145 146 150 154 158 158 158 160 160 161 162 163 164 165 166 167 167 168
6. NTE
Avrupa Sanat........................................................................... 170

GR .............................................................................................................. 8.-15. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI........................................ Karolenj Dnemi Sanat (8.-10. yy) ............................................................ Otto Dnemi Sanat (10.-11. yy) ................................................................. Romanesk Dnem Sanat (9.-12. yy) .......................................................... 171 172 172 174 175
7. NTE
vi
indekiler
Gotik Sanat ................................................................................................. 15.-19. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI .................................... talyada Rnesans Sanat ............................................................................ talya Dnda Rnesans Sanat..................................................................... Maniyerizm .................................................................................................... Barok Sanat .................................................................................................. Rokoko Sanat................................................................................................ Ampir Sanat ................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
178 182 182 188 188 189 191 192 194 195 196 196 197
8. NTE
19.-21. Yzyl Sanat Akmlar ................................................. 198

GR .............................................................................................................. 19. YZYIL SANAT AKIMLARI ................................................................... 20. YZYIL SANAT AKIMLARI ................................................................... Soyut Sanat Akmlar .................................................................................... Yeni Ticari Kltrn Yeni Akmlar ............................................................. Nesnesiz Sanat Dnemi ............................................................................... YEN YZYILA GRERKEN ......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 199 200 205 205 212 213 215 219 220 220 221 221
nsz
vii
nsz
Sanat, insanolunun tarih ncesi alardan bu yana kendisini ifade etmekte kulland, yaama ve hayata ait en yaratc ve en etkin yollardan biridir. Duygu ve dncelerin temellendirdii bir ierie ve biime sahip olan sanat, dorudan yaam ve hayatla ilgili olduundan tm insanlara hitap eder. Bu nedenle kalc ve evrenseldir. Gc toplumsal snrlar aar. Hepsi bir yerde yetersiz kalan pek ok tarifi ve pek ok kolu bulunan sanat, tarihi koullardan doan maddi kltr varlklarn, tarihi sreteki kalplama ve deiimleri takip etmek suretiyle konusu gerei felsefe, estetik, arkeoloji ve tarih ile yakn iliki ierisinde olan bir yandan tarih dier yandan sosyal ve beeri bilimler alanna giren sanat tarihi bilimi inceler. Bu ders kitabnda, tarih ncesi alardan gnmze gelinceye kadar dnyann deiik blge ve uygarlklarnda grlen plastik sanatlar, genel kabul grm balklar altnda belli corafi blgelere ve znel niteliklerine gre toplanmak ve kronolojiye dikkat edilmek suretiyle tantlmaktadr. Birinci nitede, henz yaznn kullanlmad tarih ncesi ve yaznn kullanlmaya balanmasndan sonraki lk alarda Anadolu, Mezopotamya ve Msr uygarlklarnn; ikinci nitede Eski ran, Hindistan, in ve Japon; nc nitede Yunan ve Roma; drdnc nitede Bizans; beinci nitede slam; altnc nitede slamiyetten nceki ve sonraki devirlere ait Trk; yedinci nitede Avrupa sanatna yer verilmi, sekizinci nite ise 19.-21. yzyl sanat akmlarna ayrlmtr.
Editr Prof.Dr. Canan PARLA
SANAT TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anadoluda tarih ncesi ve lk a uygarlklarnn sanat etkinliklerini aklayabilecek, Mezopotamyada tarih ncesi ve lk a uygarlklarnn sanat etkinliklerini aklayabilecek, Eski Msr uygarlnn sanat etkinliklerini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Mezopotamya Smer Akkad Asur Babil Msr Hitit Frig Urartu Lidya
indekiler
GR TARH NCES ANADOLUDA TARH NCES VE LK A SANATI MEZOPOTAMYADA TARH NCES VE LK A SANATI ESK MISIR UYGARLII VE SANATI
Sanat Tarihi
Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat
Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

GR
Gnmzden yaklak be bin yl nce, ilk kez Mezopotamya corafyasnda Smerler tarafndan kullanlan yaz, insanln en byk bulularndan biridir. Tarih yazyla (M 3200) balatlmakta, yaznn bulunuundan nceki uzun evre tarih ncesi (prehistorik), yaznn bulunuundan gnmze kadar geen evre tarih alar olarak adlandrlmaktadr. Yaznn kullanm farkl corafyalarda ve farkl tarihlerde gerekletiinden, tarihin balangc iin ortak ve kesin bir tarih verilememektedir. Deiik corafyalarda deiik tarihlerde balayan tarih dnemi Anadolu iin Asur ticaret kolonileri vastasyla yaznn Anadoluya girdii ve kullanlmaya balad M 1950lerdir. nsanln tarih ncesi alar, ilkin tan daha sonra tala birlikte nce bakrn ardndan dier madenlerin kullanlmas nedeniyle Ta (M 2,5 milyon yl-M 5.500) ve Maden Devri olarak iki ana balk altnda toplanabilmektedir. Maden Devri, Bakr (Kalkolitik) (M 5500-M 3000), Tun (M 3000-1200) ve Demir Devri olmak zere ana gruba ayrlmaktadr. lk a insannn yaratt nesne ve eserler, gnmz insannn uzak atalarn ve onlarn yaadklar tarih ncesi dnemi anlayabilmesine yardmc olmaktadr. nsanolu, gnmzde olduu gibi uzak gemite de en kolay olarak kendini ifade etme yoluna gitmitir. Kullanlan malzemeler, yaratlan nesneler, bu nesnelerin formlar, giderek sanat eserleri, sadece grneni deil, grnenin arkasnda dnya ile kurduu ba, yaamna ait detaylar ve anlatmak istediini de iinde barndrmaktadr. O gnn insannn sradan bir nesne ile kurduu iliki gnmz insannn ileri teknolojisi ile e deerdi, bu insanlarn bir taa, bir duvara veya bir antn yzeyine iledikleri grntler de bugnn insannn yaratt nesne ve sanatsal rnlerin o gnk karl idi.
TARH NCES
nsanln en uzun evresini kapsayan, avclk ve toplaycln insan yaamnda etkin rol ald Ta Devrinde ta, en temel kltrel retim objesidir. Bu dnemde tatan ss eyalar ve antsal eserler yaplm, ayrca, hayvan kemiklerinden ine, toka, ss eyas gibi daha ince iilikli nesneler de retilmitir. Ahabn ise zamana kar dayankszl, ahaptan yaplan rnlerin gnmze gelmesini olumsuz etkilemitir.
4
Litik: Zamanlar tanmlayan kavramlarn sonundaki -litik eki litosdan gelmektedir ve ta anlamnadr. Bu yzden bu dnemler Ta alar olarak adlandrlmaktadr.
Sanat Tarihi
Hyk: Farkl zamanlarda oluan kltr katmanlarnn toprakla stlerinin rtlmesi ile oluan doal tepeciklere denir.
Ritel: Bir inanc oluturan hareket ve malzemeler, tren. Menhir: Menhirlerin l insann ruhuna devaml bir barnak salamak amacyla dikildikleri sanlmaktadr. te ikisi toprak altnda braklan menhir, ayn zamanda insanla doa arasnda bir birletiricidir. Aslnda menhirler insan eliyle tata var olmayan bir anlam kazanm ve simgesel bir nitelie brnmlerdir.
Ta Devri: Paleolitik (Eski Ta), Mezolitik (Orta Ta) ve Neolitik (Yeni Ta) olmak zere e ayrlr. Paleolitik Devir, insann henz retime gemedii ve doada bulduklaryla geindii dnemdir. nsann medeniyet yolunda att ilk adm atein kefi oluturur. Mezolitik Devirde Paleolitik Devirde srdrlen avclk, toplayclk ve gebe yaam tarz, bu dnemde deien doal evre ve iklim koullar sonucunda yerini mevsimlik ve kalc yerlemeye brakmaya balamtr. Dnemin sonunda gda birikimine baland ve ilkin kpein evcilletirildii sylenebilir. Neolitik Devirde buzul alarnn sona ermesiyle iklimsel ve evresel deiimler insann yaam biiminde deiiklere neden olmu, belli bir blgede uzun sreli, evreye ve topraa bal olarak yerleik yaam balamtr. Bu dnemin en nemli gelimesi bilim insanlarnn devrim olarak nitelendirdikleri yerleik yaama geitir. Neolitik Dnem ile birlikte yerleik yaama geen insanolu ekip bimeye, tarm kltrne ve kendi yaam alann doal barnaklarla birlikte kendisi yapmaya balamtr. Sadece barnmak iin doal barnaklara zorunlu kalmayan insan, sosyallemeye ve suyu tarmsal retimde daha youn kullanmaya balam, su kenarlar yeni yaam ve tarm alanlarnn ana karakterini oluturmutur. O zamanlardan gnmze kalan doal barnak, maara ve hyklerden ele geen malzemelerle duvarlara izilen resimlerden dnem insannn nasl bir yaama ve kltre sahip olduu izlenebilmektedir. Ta Devrine ait maara duvar resimlerininin en nemlileri, erken dnem yerleimlerinden Fransadaki Lascaux ve spanyadaki Altamira Maarasnda bulunmaktadr. Hayvan slubu olarak nitelendirilen bu dnemin av konulu resimlerini gerekletiren insanlar, tandklar hayvanlardan tmn resmetmemi, balangta yalnz korktuklar, daha sonralar yalnz yararlandklar hayvanlar resmetmilerdir. Resimlere konu olan hayvanlar arasnda bizon, mamut, ay, at, geyik, kei, ku ve balk gibi avcln ne denli byk neme sahip olduunu gsteren hayvan trleri bulunmaktadr (Sinemolu 1984: 15). Ayrca maara resimleri avcln arlkl olarak erkekler tarafndan yapldn dolaysyla bu ada kstl da olsa bir toplumsal i blmnn bulunduunu gsterir. O gnn insannn av ritelini gsteren bu resimler iin avcnn avn tanmas ve avnn iyi gemesi amacyla duvarlara izdikleri dnlebilir. Ta Devrine ait en eski antlar Neolitik Dnemde grlmeye balar. nsanlar, bu antlar l klt veya insanst tanrsal glerle de birletirerek antsal llerde yapm, gerekte olduundan daha yceltmi ve lmszletirmilerdir. En sade biimde ayakta duran ta, dikilita veya menhir adn almakta ve antlarn atas saylmaktadr. Menhirlerden dolmenler ve kromlekler domutur (Resim 1.1). Dolmenler iki veya daha fazla dikilita zerinde yatay talarn, kromlekler ise veya daha fazla dikilitan bir sunak evresinde dairesel bir dzen ile bazen de i ie sralar hlinde yer almasndan olumaktadr (Sinemolu 1984:8-9). ngilteredeki Stonehenge en iyi kromlek ant grubunu oluturmaktadr.
1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat
5
Resim 1.1 Solda: Menhir Sa stte: Dolmen Sa altta: Kromlek Kaynak: http://sextoclaret.blo gspot.com/2012/04/ menhir-dolmen-ycromlech.html
Maden Devri: Zaman iinde malzemeler eitlendike insan elinden kan formlar da eitlenmeye ve oalmaya balamtr. Tan yannda madenin arlkl olarak kullanlmaya balamasyla evreye ayrlan Maden Devrine girilmitir. Bakr gibi bir madenin ilenebilir yumuaklkta olmas madenden yaplan nesnelerin kalcl, madeni zaman iinde deerli klm, ta kullanmnn devam ettii, bakrn arlkl olarak kullanld ilk dnem, ta ve bakr anlamnda Kalkolitik Devir olarak adlandrlmtr. Bakrn kalayla karmndan elde edilen tun/bronz, zellikle sertlii ve dayankll ile av ve sava malzemesi yapmnda tercih edilmi ve Maden Devrinin ikinci evresine Tun Devri olarak adn vermitir. Daha sonra, demirin kefi ve kullanlmas ile Maden Devrinin son evresinde Demir Devrine girilmi ve demir kullanm uzun yzyllar devam etmitir.
ANADOLUDA TARH NCES VE LK A SANATI Anadoluda Tarih ncesi

Yaz kullanmnn, farkl coraflarda farkl tarihlerde gereklemesi, tarih ncesi alarn balangcn evrensel, bitiini blgesel klmaktadr. M 1950lerde Asur Ticaret Kolonileri Dneminde yaznn Anadoluya gelmesi ve kullanlmasyla tarih ncesi alar sona ermitir. Paleolitik (Eski Ta) Devir (M 40.000-10.000): Tatan iki ya da tek tarafl el baltasnn, uzun yaprak biiminde baklarn kullanld bu dnem bilgilerine, arkeolojik kazlarda elde edilen verilerle ulalmtr. Paleolitik Dnemin sonlarna doru Anadoluda kemikten inelerin, mzrak ularnn kullanld, ince uzun delici ve kesici aletler (dilgi), zpkn ve oltalarn retildii, tatan ve fildiinden heykelciklerin ve maaralarda duvar resimlerinin yapld anlalmaktadr. Bu dnemin en nemli yerleimleri Antalya evresindeki Karain, Beldibi, Belba, Alanyadaki Kadini, Ispartadaki Kapalin ve Hataydaki azl Maralardr. Mezolitik (Orta Ta) Devir (M 10.000-9.000): Bu dnemde Anadoluda yaayan topluluklara ait bir ok buluntu yeri saptanmtr. Bunlarn banda Gneydou Anadoluda Biris Mezarl, St Tarlas, Antalyada kzini Maaras gelir. Arkeolojik almalar sonucunda maaralarda ele geen buluntular, ta ve kemik aletlerin eitlendiini ve daha kullanl hle geldiini gstermektedir. Neolitik (Yeni Ta) Devir ( M 9.000-7.000): Bu dnemde yerleik kyler olumu, tarma balanm, hayvanlar evcilletirilmi, yeni ta ve odsidiyen aletler gelitirilmi, ilk kez kilden anak mlek retilmi, antsal boyutlarda heykel ve kabartmalar yaplmtr. Ancak btn bunlar ayn zaman diliminde ortaya kmamtr. Belli blgelerde aama aama gereklemitir. Ortaya kan yenilikler aratrmaclar tarafndan, anak mleksiz Neolitik (M 10.000- 7.000) ve anak mlekli Neolitik (M 7.000) balklar altnda iki dneme ayrlarak incelenmektedir.
Obsidiyen: Volkanik pskrtmelerle ortaya km ve zellikle Neolitik ada yaygn olarak alet yapmnda kullanlm madde (volkanik cam).
6
Kerpi: Balktan yaplan ve kalplanarak gnete kurutulan i tula.
Sanat Tarihi
anak mleksiz Neolitikin ilk aamas iin en nemli gelime, yuvarlak planl yaplarda oturan insanlara ait, sanatsal/tinsel rnlerde gnlk ihtiyalar dnda zel amalara ynelik, antsal, kollektif i gc gerektiren yap ve buluntularn buKlt: nan sitemiyle ilgili lunmas, bezemeli talar ve boncuk yapm gibi uzmanlk alanlarnn ortaya kmayap ve uygulamalarn sdr. anak mleksiz Neolitikin ikinci aamas iin sylenebilecek nemli gelitmne verilen isim. me ise tahl retiminin belli baz yerlemelerde denenmi olduu ve insann hayStel: Genellikle yekpare van zerindeki kontrolnn arttdr. Ayrca mimaride yuvarlak planl yaplardan tatan oluan dikilmi ant. Ayrca Yunan ve Romallara drtgen planl yaplara geilmesi de baka bir gelimedir. M 7250-6750 yllar araait, zerinde dinsel yaz sna tarihlenen Diyarbakr ayn yerlemesinde gerekletirilen kazlarda, ortave/veya l portresi tayan stun ya da ta levhalara snda bir meydan ve onun evresinde dikdrtgen antsal yaplar ve evlerin yer alverilen ad. d meknlar ortaya karlmtr. Binalarn alt blmleri tatan, stleri kerpiten Tapnak: inde ibadet ina edilmitir. Bu dnemde inanta da belli gelimelerin olduu sylenebilir. Klt edilen yap. slami yaplar yaplarnn konut yaplarndan ayr olarak, farkl boyutlarda ve zel iilikle yapliin kullanlmaz. dklar grlr. Diyarbakr aynnde kafataslarnn ayr bir odada topland bina, Urfa Nevali oride ve Gbekli Tepede iinde bezemeli antsal boyutlarda steller bulunan tapnaklar bu dnem insannn dinsel alanda ortaya koyduu ilk olaanst eserler olarak deendirilmektedir. Neolitik Devirin mleksiz evresi, Dou ve Gneydou Anadoludan baka dalk Kapadokya ve Konya Ovas gibi yerleimlerde de grlmektedir (zbaaran 2011:6-8). Gneydou ve Orta Anadoluda, yaklak M 7000lerde ilk anak mlek retimine baland bilinmektedir. lkin anak mlekler elle ekillendirilmi, zamanla kalplar kullanlm ve M drdnc bin ylda da seri retime olanak veren mleki ark kullanlmaya balanmtr. Dolaysyla Anadolu ve evresinde M Figrn: Kilden veya tatan yaplm, insan ya da 7000-6000 aras anak mlekli Neolitik olarak deerlendirilmektedir. Bu dneme hayvan biimli heykelcikler. damgasn vuran en nemli deiim ise geim ekonomileri hayvanclk ve tarma dayanan ifti kylerinin kurulmasdr. Orta Anadolunun bu dnemi en iyi temsil eden yerlemesi, anak mlekli Neolitikin yaam biimlerinin aklanmasnda nemli bir konuma sahip, Konya Ovasnda yer alan atalhyktr. 1960l yllar ve sonrasndaki kazlarda ele geen zengin eitliResim 1.2 likteki sanat eserleri (zellikle figrnler), obsidiyen iilii, duvar resimleri, l gmme sembolizstte: atalhykte bir klt odasnn duvar resmi mi, belli sosyal kurallar erevesinde yaayan top(M 6000); Sol altta: evlerin olas dtan grn (M 6000); Sa altta: klt odalarndan biri (M luluu ile atalhyk, ifti bir ky yerlemesidir 6000) (Resim 1.2). Hi sokak bulunmayan yerleimde; kerpi duvarl, olduka skk olarak yaplm, zaman zaman avlular olan dikdrtgen evler ve bu evlerin arasnda tapnak odas bulunuyordu. Evlere giri, ana ocan dumannn dar kt baca olarak da ilev gren atlardaki bir delikten gerekletiriliyor, her odada kerpiten yaplm sedirler yer alyordu. Bu sedirlerin iine, len aile bireylerinin gnete kurutulmu cansz bedenleri yanlarna braklan hediyelerle birlikte konuluyordu. Tapnak odalarnda ve evlerdeki sedirlerin kenarlarnda bulunan boa balar ya da boynuzlar, Kaynaklar: http://forum.donanimhaber.com/m_27768565/tm. tarmn balamas ile boalara tapma inancnn orhtm; Akurgal 1993:23; taya ktn gstermektedir (Resim 1.2). Bununla http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Catalhoyuk birlikte Neolitik Devir Anadolusunda temel olarak _view_5.jpg tarih devirlerde Tanr Ana adn alacak olan, in-
7
Resim 1.3 atalhyk. Tanr Ana, iki yannda birer leopar ile tasvir edilmi, pimi toprak heykelcik (M 6000). Kaynak: http://www.cumra.g ov.tr/catalhoyuk/Ca talhoyuk.htm
san iin bereket ve oalmann sembol olan tanrya tapnlmtr. atalhykte yaplan kazlarda genellikle plak, yatar ya da uzanm durumda, melmi ya da doum yapar ekilde tasvir edilen ok sayda Tanr Ana heykelcii bulunmutur (Resim 1.3). Tanr Anay doum srasnda tasvir eden heykelciklerde, Tanr Anann iki Leopar arasnda yer ald grlr. Anadolunun dier anak mlekli Neolitik yerleimleri arasnda; Orta Anadoluda Kk Hyk, Can Hasan; Gller Blgesinde Bademaac, Haclar; Marmarada Fikirtepe, Pendik; Dou Anadoluda Elaz, Malatya Blgesinde Tepecik, daha gneyde ayn bulunmaktadr. Kalkolitik (Bronz Bakr) Devir M 5600-3500): Anadoludaki Erken Kalkolitik Devir yaamnn Neolitikin son dnemi ile akt, Orta Kalkolitikte yerleimlerin daha korunakl ve yksek yerlerde (muhtemelen savunma amal olarak) olutuu grlmektedir. Orta Anadoluda Kk Hyk, Haclar, Aliar, amlbel Tarlas, Bat Anadoluda Orman Fidanl, Karadeniz ky blgesinde kiztepe, Marmara, Trakya ve Ege Blgelerinde Kalkolitik yerleimler bulunmaktadr. Mimaride kerpi kullanm devam etmekle beraber evre koullarna bal olarak ahap malzemenin de kullanlarak malzemenin eitlendii grlmektedir. Mezopotamya ile yakn iliki iinde olduklarndan Anadolunun Dou ve Gneydou Blgelerindeki gelimeler Kalkolitik yerine ayn adaki Mezopotamya kltrlerinin adlar olan Halaf, Obeyd ve Uruk balklar altnda tanmlanmaktadr. Halaf Erken Kalkolitik Devre iinde ele alnmaktadr. Kltrn belirleyici geleri yuvarlak planl yaplar, mhrler, heykelcikler, zengin ve gelimi boya bezemeli kaplardr. anlurfa Kazane, Kahramanmara Domuztepe bu dnemin blgedeki yerleimleridir. Gney Mezopotamyada ortaya kan Obeyd ve Uruk kltr Anadolunun Orta ve Son Kalkolitik dnemleri ile ilikilidir. Kazlarla antsal olarak ina edilmi idari ve din yaplar gnyzne kartlan Malatya Arslantepede olduu gibi Son Kalkolitik Devrede, dinsel ve politik gcn merkezlemesiyle kentlerin din ve idari merkezlere dntkleri grlr. Tun Devri: Kalay ve bakr karmndan oluan tun, Anadoluda Kalkolitik Devir sonlarnda grlmtr. Mezopotamya ve Msrda tuntan rnlerin yapld srada (yaklak M 4. binin sonu) yaz kefedilmiti. Buna karlk Anadolu, Yunanistan, Balkanlar ve Avrupa gibi corafi blgelerde henz yaz kullanlmamaktayd.
ekil 1.1 Megaron Plan. Troya VI (. 18001200) Kaynak: Robertson 1969: 24
8
Megaron: Anadoluda Erken Tun anda yaygn olarak ina edilen ve iki odadan oluan ev tipidir. Ev plan girite kk bir n oda, arkada ise ocakl uzun bir odadan oluur. Gne Kursu: Gnei simgeleyen dairesel biimin etrafna yerletirilmi elerden oluur. Bazlarnn stnde ses karmas iin sallanan paralar, bazlarnn stnde bar simgeleyen geyik imgesi, bazlarnda ise remeyi simgeleyen ku ve aa figrleri vardr. Ahap asalarn ucuna taklarak dini trenlerde kullanldklar ya da at koum takmlarnn arasnda kullanldklar sanlmaktadr. Genellikle tuntan yaplrlar. Hititlerin sembol haline gelmesine ramen, aslnda Anadolunun en eski uygarl olan Hattilere aittir.
Sanat Tarihi
Anadoluda Tun Devri erken, orta ve ge olmak zere evrede ele alnmaktadr. Erken Tun Devrinde daha ok Kalkolitik Devirin tarma dayal ky kltr grlmektedir. Tun aletler yaygn olmamakla beraber, bu dnemde grlen drt tekerlekli araba kullanmnn teknolojik adan nemli bir yenilik olduu sylenebilir. Erken Tun Devrinde (M 3000-2500) Anadoludaki en nemli merkez, anakkale yaknndaki Troya I yerlemesidir. Kentin ortaya karlan blm bir sur ile evrilidir ve evleri megaron tipindedir (ekil 1.1). Bat ve Orta Anadoluda Resim 1.4 kentlemenin Erken Tun Gne Kursu, tun (M 2100-2000, Ankara, Devrinin ikinci evresinde orAnadolu Medeniyetleri Mzesi). taya kt sylenebilir. eitli merkezlerde gerekletirilen kazlarn ounda aa ve yukar ehir yerlemelerinin bulunduu ve evrelerinin surlarla evrildikleri anlalmtr. Eskiehir Klloba, Anadoludaki en eski kent oluumuna bir rnektir. Erken Tun Devri yerleimlerinden orum Alacahyk kazlarnda ele geen altn, gm ve tun gibi madenlerden yaplm siKaynak: http://www.ankara.edu.tr/gunes_kursu.php lahlar, taklar, kaplar, gne kurslar ve heykelciklerden oluan mezar armaanlar bu dnemin nemli sanat eserleridir (Resim 1.4). Anadoludaki bir ok merkez Orta Tun Devrinde (M 2000-1500), Prehistorik (tarih ncesi) Dnemden km Protohistorik (Protohistorya/n tarih) srece girmitir. Hattiler bu dnemde yaamlardr. Anadolunun tarih ncesi alar bu evrenin banda (M 1950ler) son bulur, tarih alar balar. Neolitik Dnemde Anadoludaki en nemli gelime nedir? Bu dnemi en iyi temsil eden SIRA SZDE yerlemenin ad nedir?
DNELM Anadoluda lk a Sanat
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DNELM Protohistorik: evresinde bulunan ve yazy kullanmasn bilen baka S O R Ubelgelerinden, toplumlarn henz kendisiyle ilgili dolaysz bilgi salayan belge yaratma aamasna DKK AT gelmemi bir toplum hakknda bilgi ediniliyorsa tarihsel srece geme SIRA SZDEbu tr aamasndaki toplumlara n tarih anlamnda Protohistorik Devir yayor denilmektedir.
Hatti: Hattiler, Hitilerden nce Anadoluda bulunan ve Anadolunun yerli halk K kabul T A edilen P olarak toplumdur.
Anadoluda M 13.yy-M 4.yy arasnda yaanan Demir Devrinde deien tekS O R U yeni olanaklar, zellikle d etkenlerle retim ve ticareti hznolojilerin salad l bir dnm srecine sokmutur. Dank topluluklarn kyler ve kaleler kurarak yerleik dzene getikleri, gl bir nderin ynetiminde birleerek orta DK KAT byklkte krallklar kurduklar grlr. Bu devletleri Hitit Krall, Dou Anadoluda Urartu Krall, Gney ve Gneydou Anadoluda Ge Hitit Beylikleri, SIRA SZDE Orta Anadolu Sakarya Blgesindeki Frig Krall ve Bat Anadoluda Lidya Krall oluturur (Polat 2010:88). AMALARIMIZAnadoluya M nc bin yln balarnda olaslkla KafHitit Uygarl: kasyadan g ettikleri varsaylan Hititlerin bakenti, orum li snrlar iinde kalan ve eski ad Hattua olan Boazkydr. Arkeolojik kazlarla Hattua ve K T A P dier Hitit merkezlerinde, alt blmleri kyklop (dev) biimli iri talardan oluan
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Resim 1.5 antsal mimarlk eserleri gn na karlmtr. Kaln surlar ve Solda: Boazky Sfenksi; Ortada: Boazky Yazlkaya IV. Tuthaliya Kabartmas; Sada: Boazkyde bulunmu Boa biimli ryhton kaplar, ahap stunlu kral saray(Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi). lar ve tapnaklaryla Hitit mimarlnn yksek bir yetenein rn olduu kabul edilmektedir. Anadoluda antsal heykel sanatnn Hititler ile balad sylenebilir. Boazkydeki insan bal, aslan vcutlu hayali yaratk olarak bilinen sfenks heykelleri gnmze gelmi nemli antsal heykellerdir (Resim 1.5). Antsal girilere yerletirilmi Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/p/hititler.html kabartmal ortostadlar, heykeller, mezar stelleri gibi eserlerden ve resmi kaytlardan Hititlerin sanat eserlerinin belli kurallara bal olduu ve za- Sfenks: nsan bal, aslan vcutlu hayali yaratk. naatkrlarn, merkez g tarafndan denetim altnda tutulduklar anlalmaktadr. Genellikle kanatl tasvir Hitit kabartmalarnda, daha ok ilahi varlklar, krallar, sava sahneleri ve kutsal zi- edilir. Boazky Sfenksi, arasnda yaplan yafet sahneleri ilenmitir. Boazky Yazlkaya Ak Hava Tapnandaki tanr 1905-1912 kazlarda Alman bilim tasvirlerinin balarnda konik biimli ve boynuzlarla donatlm bir klah bulun- kurulu tarafndan maktadr. zerlerinde ksa etek ve ayaklarnda ular yukar doru kvrk ayakka- kartlm, 1917 ylnda nce onarm, sonra da blar vardr (Resim 1.5). Tanralar (kadn tanrlar) ise balarnda ehir surunu an- sergilenmek amacyla dran silindirik bir balk ve zerlerinde yere kadar uzanan bir etekle tasvir edil- Osmanl Devletinden izinli olarak Berline milerdir. Hatti sanatnn etkilerinin grld ok renkli ve geometrik desenli se- gnderilmitir. 2011 ylnda ramikler, tanrya iki sunmak (libation) iin kullanlan ve ryton (dinsel sunu kab) Trkiyeye iade edilen eser bugn Boazky Mzesinde denilen aslan, boa (Resim 1.5), ko ekilli seramikler, uzun gagal yksek kulplu sergilenmektedir. kaplar bu dnemin karakteristik rnleridir. Urartu Uygarl: M 9.-6. yzyllar arasnda Dou Anadolu, Transkafkasya Ortostad: Duvarlarn alt blmlerindeki, kabartma ile ve Kuzeybat ran Blgelerinde egemenliini srdren Urartu Krall, ekirdeini ssl ta kaplama. Van Gl ve evresinin oluturduu bir corafi blgede varlk gstermitir. Dou Anadolunun uzun tarihinde, Urartu Krall dnemi kltrel birlii, merkezlemi siyasi otoritesi ve byk maddi zenginlii ile esiz bir a olarak gze arpar. Vann yaklak 5 km batsndaki bakentleri Tubada bulunan, iinde antsal kaya mimarlnn en nemli eserlerinden yksek dzeyde iilik gsteren grkemli kral mezarlarnn yer ald sitadel Urartu mimarlnn zgn ve grkemli tasar- Sitadel: Yksek kayalklar zerine kurulmu, evresi mn yanstmaktadr (zdem 2003:13, 75, 87, 91). surlarla kuatlm, iinde Urartu lkesinde zengin maden yataklarnn bulunmas, kralln bir ok alan- saray, tapnak, depo ve atlyelerin da gelimesine katk salamtr. Toprakkale, avutepe, Altntepe, Ayaniste ger- meknlar bulunduu ynetim birimi. ekletirilen kazlarda ele geen ivi yazl altn, gm, bronz ve demirden retimi mifer, silahlar, kalkanlar, ok ular, at koum takmlar, adak levhalar, tabaklar, bakralar, kemerler, ziynet eyalar ve fibulalar gibi madeni eserler blgenin Fibula: M 9. yzylda Frig gelien ve nemli maden eya ve silah retim merkezi olduunu gstermektedir. Bunun ya- Uygarlnda engelli inenin atas nnda fildii, kemik ve ahap eya oymaclk sanat rneklerine de rastlanmaktadr olduuna inanlan tak. (Resim 1.6). Urartu Krallnda kullanlan anak mlein en ayrt edici zellii tek renkli, canl ve parlak krmz renge sahip olmasdr. Kullanm eyalar arasnda vazo, marapa, kadeh, ve ryhton biimli kap trleri vardr. Bezemeli kaplar zerinde eitli
10
Sanat Tarihi
hayvanlar (at, geyik, boa, kartal gibi), bitki resimleri ve zengin geometrik motiflerin kullanld grlmektedir. Frig Uygarl: Frigler AnaResim 1.6 doluya gelen Balkan kkenli Solda: boylardan biridir. Siyasal bir Toprakkalede topluluk olarak ilk defa M yaplan kazlar srasnda ele 750den sonra ortaya km, geirilen amdan; Midas Dneminde (M 725Sada: amdann 695/675) btn Orta ve Gneykaidesindeki fildii heykelin dou Anadoluya egemen, gbytlm hli, l bir krallk dzeyine ulam(Ankara, Anadolu lardr. Yunan ve Ge Hitit etkiMedeniyetleri leri altnda kalm olmakla birMzesi). likte zgn ve Anadolulu bir Kaynak: kltr oluturmulardr (Akurhttp://tr.wikipedia.o gal 1993:191). rg/wiki/Urartular Friglerin kentleme ve mimarlk alannda ulatklar dzeyin en iyi izlenebildii yerleim merkezi Gordiondur. Sakarya ile Porsuk nehirlerinin birleme noktasna yakn olarak kurulmu olan Gordionda hem sitadel hem de aa ehrin etraf gl bir surla korunmutur. Gordion kazlar Friglerin, Anadoluda nc binin balarndan beri kullanlan, nde bir giri hol ve bunun arkasndaki byk salondan oluan megaron planl yaplar ina ettiklerini ortaya koymutur. Ta temelli, ahabn youn olarak kullanld kerpi duvarl bu yaplarn cephelerinde geometrik bezemelerin yer ald anlalmaktadr. Geni bir alana yaylm olan Frig yerlemelerinin en zgnleri Ktahya, Afyonkarahisar ve Eskiehir evresinde Kk Frigya denilen dalk kesimde grlmektedir. Eskiehirin gneyinde Yazlkaya/Midas Kenti, Pimi Kale, Akpara Kale, Kmber Asar Kale, Yapldak Asarkaya Frig kalelerinin en zgn rneklerini olutururlar. Kaya Tmls: Bir mezar odasnn antlar ve mezarlarn cephelerinde grlen antsal lekli kabartmalar, ele geen stne ta, toprak ylarak tanra heykelleri ve yaplar ssleyen kabartmal ortostadlar Frig heykel sanatnn yaplan tepelere denir. ulat baary gstermektedir (Sevin 1982; Tfeki Sivas 2011). Friglerin en zgn sanat daln ahResim 1.7 ap iilii ve mobilyaclk oluturGordionda maktadr. Bugn Ankara Anadolu Mebulunmu tun deniyetleri Mzesinde sergilenen, Mifibulalar das Tmls ve bir prensesin tmKaynak: Tfeki lsnden ele geen masa, iskemle ve Sivas 2011: Res. 6.7. paravan (tahta perde) gibi aa mobilya kalntlar, dnyann en deerli mobilya rnleri arasnda yer almaktadr. Frig tmlslerinde ele geen bronz kase, kazan, kemer ve fibulalar Frig maden iiliini yanstan nemli rneklerdir. Dnemin teknolojik bir buluu olan fibulalar dier uygarlklar tarafndan da beenilen ve kullanlan sanat eserleri arasnda yer alrlar (Resim 1.7). Frig anak mlek sanatnda gri ve siyah renkli kaplar retilmitir. Geometrik motifler arlkta olsa da stilize geyik, aslan, da keisi, kartal ve boa gibi hayvan figrleri de youn olarak kullanlmtr. Form asndan madeni kaplar taklit eden Frig seramiklerinde testiler, szgeli aktaca olan kaplar ve hayvan biimli zel kaplar yaplmtr (Resim 1.8).
11
Resim 1.8 Lidya Uygarl: lkada kabaca bugnk Gediz ve Kk MenSolda: Gordionda bulunmu kaz biimli Frig kab (M 700 yllar); Sada: Gordionda bulunmu Uzun emzikli, szgeli Frig deres vadilerini kapsayan blgeye kab (M 8. yzyl), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi. Lidya denilmekteydi. Lidya Krallnn bakenti Sardes ve evresinde yaplan kaz ve yzey aratrmalar, blgede ilk isknn M sekizinci bin yla (Neolitik aa) kadar geriye gittiini gstermektedir. Lidyallarn insanlk tarihine en byk katks paray icat etmi olmalardr. Bakent Sardesin iinden geen Paktalos Irmann alvyonlarnda doal olarak bulanan altn-gm karm elektron ad verilen madenden baslan ilk sikkelerin zerinde Lidya Krallnn armas aslan ba bulunmaktayd. Sikke basmnn daha iyi bir duruma gelmesi ve elektron yerine altn ve gm sikkelerin baslmalar Kral Kroisos (Karun) zamannda ortaya kmtr (Resim 1.9). Resim 1.9 M 7. yzyln balarnda Kral Gyges (M 680-644) ile balayan ve Altn sikke, Kral Kroisos (M 561-546) Solda: n yz. Aslan ve boa tasviri; Sada: Arka yz. Eit olmayan iki kare damga. Kral Kroisos (M 560-546) Dnemi sonuna kadar sren Lidya uygarlnda sanat ve mimarln grkemi, antik kaynaklarda anlatlmtr. Ne yazk ki bu yaplar gnmze ulaamamlardr. Altn, gm, fildii ve mermer heykeller, Lidya sanatnda antsal lde heykellerin olmadKaynak: na iaret etmekte, el sanat rnlerihttp://www.wildwinds.com/coins/greece/lydia/kings/kroisos/t.html nin daha gelimi olduunu gstermektedir. Altndan yaplm dmeler, rozetler ve taklar ayrca fidii oymacl, seramikler ve dokumaclk gibi el sanat rnleri Lidya sanat iin karakteristiktir (Kaya 2011:131). Lidya anak mleinin kendine zg kap biimleri ve bezemeleri olduu sylenebilir. Mermer ve cam kaplar anmsatan izgisel gelerle bezenmi seramikler karakteristiktir. Blgenin nl krem ve parfmlerini yayma Resim 1.10 amacyla retilmi lydionlar bir Lidya buluManisa/Kkaa lesi, Dnerta Ky yaknlarnda Harta udur. Yunanistan, Trakya, talya ve AnaTmls duvar resimleri doluda Gordionda ele gemi lydionlar yksek konik bir ayaa sahip vazo biiminde kaplardr (Sevin 1982:303). Uak Mzesinde sergilenen Bat Anadolu Tmlslerinden ele geen, dnemin giysi ve sa modalar, ara gere kullanm ve cenaze trenleri hakknda bilgi veren duvar resimleri Lidya uygarlnn nemli eserleri ierisinde deerlendirilmektedir Kaynak: Tre 2009:176. (Resim 1.10).
12
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
Hitit uygarlnda, antsal girilere yerletirilmi kabartmalarla bezeli ortostadlarda, heySIRA SZDE kellerde ve mezar stelleri gibi eserlerde hangi konular tasvir edilmitir?
DNELM MEZOPOTAMYADA TARH NCES VE LK A SANATI
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mezopotamya ) eski Yunanllar tarafndan, yaklak bugnk Irak topS O(Yunanca R U raklarna denk gelen, Dicle ve Frat Nehirleri arasnda yer alan araziye verilen addr. Irmaklar arasndaki lke anlamna gelmektedir. Dicle ve Frat Nehirlerinin DKKAT doduklar Gney ve Gneydou Anadoludan denize dkldkleri Basra Krfezine kadar olan topraklar ierisine alan Mezopotamyann kltrel snrlar kesin SIRA SZDE de gnmzde Irak, Kuzeydou Suriye, Gneydou Anadoolarak belirlenemese lu ve Gneybat ran topraklarndan olutuu sylenebilir (Leick 2002:xiii; Krolu 2009:11-12). AMALARIMIZ Bir corafi terim olmakla birlikte, Mezopotamya kelimesi burada gelien Smer, Akkad, Babil ve Asur gibi uygarlklardan gnmze ulaan bileik kltrel kimliini de Orta Dou ve evresindeki toplumlar ynlendiren K ifade T A etmektedir. P ve biimlenmelerinde byk rol oynayan bir ok temel gelime, bu corafi terimle birlikte anlr. Bunlar uzun tarih srete baz deiikliklere urayarak etkileri gnmzeT E kadar ulaan yaz, din, kentleme ve devlet gibi modern yaammzn LEVZY ON iindeki tm alanlar kapsar (Krolu 2009:12). Yerleik yaam, tarm, hayvanlarn evcilletirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, antsal tapnaklarn inas gibi nemli gelimeler, kentleme, uluslararas ticaret, devletlerin ortaya N T Egelitirilmesi RNET k ve yaznn gibi insanln uygarlama srecindeki en temel admlar Mezopotamyada atlmtr (Krolu 2011:vii).
Mezopotamyada Tarih ncesi

Dnyann dier kesimlerinde olduu gibi Mezopotanyada da insan varlnn izlerine Paleolitik Devirde (M 1100000-12000) rastlanr. Temel yaam gereksinimlerinin avclk ve toplayclkla karland bu dnemde kazmak, kesmek, kymak ve vurmak gibi ilerde kullanlmak zere akmakta ve obsidiyenden (doal cam) yaplm, ilk standart ta aletleri retilmitir. Mezolitik Devir (M 1200010000) iin blge nfusunun artt ve ilk defa kpein evcilletirildii sylenebilir. klimin deimesi, hayvan eitlerinin farkllamas gibi nedenlerden dolay av sistemi deimi ve mikrolit ad verilen minik ta aletler ortaya kmtr. Neolitik Devirde (M 10000-5200) ta temelli, kerpi ya da sazdan yaplm evlerden oluan ilk kyler kurulmaya balanm, baz bitkiler tarma alnarak ilk dzenli retim gerekletirilmitir. Balangta olmasa da bu srecin gnlk yaama tad en nemli yeniliklerden biri de kilin ekillendirilerek kap kacak biimine dntrlmesi yani anak mlek yaplmasdr. Aratrmaclar tarafndan Neolitik a, anak mleksiz Neolitik (akeramik) ve anak mleki Neolitik olarak iki evre altnda ele alnr. anak mleksiz Neolitik (M 100006000) evrede byk i gc ge-
Resim 1.11 Gbekli Tepe, Hy, anlurfa rencik Ky. Kaynak: http://tr.wikipedia.o rg/wiki/Gbeklitepe
13
rektiren antsal yaplarn ina edilmi olduu sylenebilir. rnein anlurfann rencik Ky yaknlarndaki Gbekli Tepe Hynde aplar 10 ile 30 metre arasnda deien boyutlarda, ta duvarl, yuvarlak ya da oval biimli tapnaklar bulunmutur (Resim 1.11). Ayrca, eitli ritel geleri olarak idollerin de yapld bu dnemin gnlk yaamnda ta kaplar, yontma tatan ok ular, kemik aletler kullanlr. anak mlekli Neolitik evresinde, anak-mlek gruplar ilk bulunduklar merkezlerin adyla tanmlanm, bu adlandrma ayn zamanda ilgili kap gruplarnn ait olduklar kltrler iin de geerli olmutur. Yani eitli kltrler sadece anakmlek trlerinin ilk bulunduklar merkezlerle anlm ama bu kltrlerin yaratclar, etnik yaplar, dilleri ve yneticileri hakknda tek bir ipucu elde edilememitir (Erkanal 2008: 1039). rnein Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler hem bir kenti hem de geni blgelerde farkl zaman dilimlerinde kabul gren kltrel unsurlar ifade ederler (Krolu 2009:42). Hassuna kltr, adn Kuzey Irakta Musul yaknnda kurulmu Hassunadan almaktadr. M altnc binin balarna tarihlenen Hassuna evresi ok meknl, duvar yapmnda kerpiin kullanld mimari adan ok gelimi bir dnemi temsil eder. Evlerin tabanlar altnda aa karlan mezarlarda, aralarnda pimi toprak heykelcikler, ta kaplar, ss eyas ve anak-mleklerin de bulunduu saysz mezar eyas ele gemitir. Hassuna Dneminde ayrca, ham bakrdan dvlmek suretiyle tak gibi eitli eyalar da yaplmtr (Erkanal 2008:1039; Krolu 2011:11). Samarra kltr (M 5300-5100), Orta Mezopotamyada, Badatn 90 km kuzeyinde ortaya kmtr. Kendine zg boyal ve iyi piirilmi bir anak mlek grubu zerinde stilize insan, hayvan ve bitki motifleri grlmektedir. Halaf kltr (M 5500-4800), adn, seramik rneklerinin ilk karld yer olan Suriyenin kuzeyindeki Halaf Hynden almaktadr. Bu dnemde retilen anak mlein zerinde yaygn olarak geometrik motifler ve Tanr simgesi olan boa ba figr yer alr. Halaf kltrnn son evresinde anak mlek piirme frnlarnn ok gelitii sylenebilir. Bu dneme ilikin en yaygn buluntular ana tanra olarak nitelendirilen ve dinsel inanlarla balantl idoller oluturmaktadr. Obeyd/Ubaid kltrne (M 5900-4300), ilk kez Smer yerleimi olarak bilinen Ur Hynn yaknnda Tel El Ubaid adl hykteki aratrmada rastland iin bu hyn ad verilmitir. Bu dnemde yava dnen el arknn kullanlmaya balanmas bir yeniliktir. Bu yntemle daha fazla sayda retim yapmak mmkn olmutur. retilen seramikler zerinde genellikle kare, daire, gen gibi geometrik motifler yer almaktadr. Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler neyi tanmlamaktadr? SIRA SZDE
DNELM Smer Uygarl: Smerler, Dicle ve Frat Nehirleri arasnda, sonradan Babil olmu ve gnmzde de Badattan Basra Krfezine kadar olan blgede yaamS O R Smerlere U lardr. Smer uygarlnn bilinen en eski merkezi Urukdur. Kentte zg bir yap tr olan zigguratlar yani kule tapnaklar bulunur. M 3500 ile M 3100 arasnda yaplm, badanal tula duvarlaryla Uruktaki (modern ad Warka) DKKAT Beyaz Tapnak, tapnak yapsyla talandrlan zigguratlarn ilk rneklerinden biridir. Tapnan plan Laga kentinin idarecisi Gudea heykelinin kucandaki levhaSIRABir SZDE ya kaznm yapnn plan gibidir (Resim 1.12) (Roth 2000:221). dier nemli ziggurat ise Ur kentindeki Nannarn zigguratdr (Resim 1.13).
dol: lkel kavimlerde tapnlan kk heykellerin ad.
Mezopotamyada lk a Sanat
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ziggurat: Birbirine rampalarla balanan katlardan meydana D Kgelen, KAT tepesi kesik piramit biiminde olan tapnak.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
14
Resim 1.12
Sanat Tarihi
Kentsel mimaride, blgede ahap az bulunduu iin bir eit zift harcna yatrlm koruyucu ate tulas tabakasyla kapl amur tula ktleleri kullanlmtr (Roth 2000:221). Bu dnemde sadece tapnak deil, kerpi ve tulann yap malzemesi olarak kullanld saray yaplar ve bilinen en eski kubbe rneinin uyguland mezar yaplar da ina edilmitir. Kaynak: http://www.sumer.nl/figure1a.jpg M nc binin ikinci eyreinde yeni bir toplumsal dzen yaratan Smerlerin M 3200 yllarnda gelitirdikleri ivi yazs, bin yla yakn bir sre boyunca Akkad, Babil, ivi Yazs: Smerler tarafndan bulunan bu yaz, Pers, Hitit ve Urartu gibi bir ok toplum tarafndan kullanlm ve Fenike kylarnivi eklinde eitli hatlarn da gelitirilen alfabe yazsna nclk etmitir (Krolu 2011:22). ivi yazs ile ildzenlenmesinden meydana gelir. Yaz, kilden levhalar gili olarak bu dnemde yazclk meslei olumutur. Kil tabletlerin zerine iazerine yazlr ve sonra retleri basmak ve silindir biimli mhrlere kazmak yazclarn iidir. Tabletler ve piirilir. Bu levhalara da tablet denir. silindir mhrler bu dneme zg bulgulardr (Resim 1.14). Mhrler zerinde armaya benzer biimde i ie yerletirilmi asker ya da hayvan figrlerinden oluan sava ya da av sahneleri ile halkn Resim 1.13 gnlk yaamndan alnan sahneAy tanrs Nannarn Ziggurat, Ur (modern ad Tell Muqayyar) (M lerin oluturduu iki konu ilen2113-2006) mitir (Pischel 1983:25-26). Smerlere ait, dinsel amal olarak seri retildii anlalan ok sayda kabartma levha ve heykelcik bulunmaktadr. Ortasndaki delikten geen bir ivi ile tapnak duvarna asld anlalan kireta bir kabartmada, Laga kral UrNane, tapnak inas iin sepet Kaynak: http://www.markville.ss.yrdsb.edu.on.ca/projects/clas sof2008/chong2/harold/zigguratofur.html iinde tula tarken gsterilmektedir (Resim 1.15). Tanrlarn, krallarn, nemli Resim 1.14 devlet adamlarnn ve kentin nKireta silindir de gelenlerinin tasvir edildii Smhr ve basks mer heykelleri, genellikle hare(Paris, Louvre Mzesi) ketsiz, ar ve dinsel niteliktedir. Heykellerin zerinde belden sKaynak: t plak, sa omuzu akta brahttp://tr.wikipedi a.org/wiki/Silindi kan ve tek paradan oluan bir r_mhr elbise bulunmaktadr. Eller ise ibadet pozisyonunda gsn stnde birletirilmi durumdadr. Smer sanatnn nemli rneklerini oluturan kral mezarlarndan ele geen zengin armaanlar, altn bata olmak zere, Uzak Doudan geldii anlalan deerli talar ile yaplm taklar, ss
Solda: Laga darecisi Gudeann heykeli Sada: Gudeann kucandaki levha detay (M 2200 dolaylar) (Paris, Louvre Mzesi)
15
Resim 1.15 Laga Kral UrNanseheye adak olarak yaplan kabartma (M 2250-2500, Paris, Louvre Mzesi) Kaynak: http://tr.wikipedia.o rg/wiki/Dosya:Relief _UrNanshe_Louvre_ AO2344.jpg
eyalar ve mzik aletleri Smer sanatnn nemli eserleri iinde yer alrlar. Akkad Uygarl: Akkadlarn anavatanlar ve Mezopotamyaya geli tarihleri hakknda kesin veri bulunmasa da Akkad Krallnn (M 2350-2150), Asur ve Babil gibi Sami kkenli krallklarn ncs olduu bilinmektedir (Krolu 2009:76). Sargon M 2334te Agade adl merkezi kurarak bamszln ilan etmi, Basra Krfezinden Akdenize kadar Gney Mezopotamyada geni bir alana yaylan Akkad Kralln kurmutur (Soysal 2008:50). Sargon ile balayan srete yeni bir devlet modeli ve yeni bir kral tipi olumu, ynetici slale ve kral daha gl konuma gelmitir. Akkad Krallar Evrenin Kral ve Akadn Tanrs gibi unvanlar kullanmaya balamlardr. Akkad Kral Naram-Sin, isminin bana tanr isimlerini belirtmek iin konulan bir iaret ekletmi ve stelinde kendisini, yalnzca ilahi varlklara zg bir simge olan ift boynuzlu bir balkla betimletmitir (Resim 1.16). Dolaysyla Akkad sanatnn, sarayn ve kraln yceltilmesi kurgusuyla ekillendii ve propaganda amal kabartma ve stel rneklerinden olutuu sylenebilir (Krolu 2011: 43-45). Sava olan Akkadlar, tanrlarn temsilcisi deil de dorudan tanr gibi grdkleri krallarnn yapt ileri dikili talar ve kabartmalarla yceltmi ve krallarnn ta ya da bronzdan heykellerini yapmlardr (Pischel 1983:28). zellikle kabartma, bst ve heykellerde ince grnml, anatomik doruluun byk nem tad, gereki plastik sanat anlaynn egemen olduu sylenebilir (Nissen 2004:191). Asur Uygarl: Asurlular, Kuzey Irak Musul civarnda, Dicle kysnda yer alan Asur arkat Kalesi kenti ve evresinde yaayan bir Sami topluluu iken zellikle, M 2000 sonrasnda Dou ve Bat dnyalar arasndaki kresel ticaretten yararlanarak gelimi, topraklarn genileterek imparatorlua dntrm ve M ikinci bin yln balarndan, son bakentleri Ninivenin ykld M 612 tarihine kadar olduka uzun sre varlklarn korumulardr. Asur tarihi, Eski Asur (ikinci bin yln ilk yars), Orta Asur (ikinci bin yln ikinci yars) ve Yeni Asur Kral (M 1000612) olmak zere balk altnda incelenir. Yaklak olarak bin be yz yl devam eden Asur kltr bir ok bakmdan Smer Dneminde oluan kkl geleneklerin devamdr (Krolu 2011:56).
Resim 1.16 Solda: Naram-Sin Steli; Sada: Detay. ran Susada ele gemi (M 3. binin ikinci yars, Paris, Louvre Mzesi). Kaynak: http://apah.lakegen eva.badger.groupfu sion.net
Dikili Ta: nemli bir olayn ans iin dikilmi genellikle granitten, kare veya dikdrtgen kesitli, tepesine doru incelerek pramit biiminde sonulanan yksek ta.
16
Sanat Tarihi
Eski Asur Dneminin en nemli gelimesi Anadolu kervan ticareti ve bunun hem Mezopotamyada hem de Anadoluda neden olduu deiimlerdir. Anadolu, bu ticaret araclyla hem Mezopotamyann lks tketim mallaryla hem de yazyla tanmtr. Kayseri/Kltepe (Kani/Nea)dan Asurlu tccarlarn ticari yazmalarn oluturan yirmi binin zerinde ivi yazl tablet gnmze ulamtr. Bunlar Anadoluda tarih srecin balangcna ieret eden en eski yazl belgelerdir (Krolu 2011:65). Orta Asur Dneminde ikinci bin yln balarnda kent devleti olarak ne kan Asur, Anadolu ile yaplan ticarette yine nemli rol oynamtr. Bu dneme ait nemli yaplar iinde Asur kentinde ina edilmi tar Tapna bulunmaktadr. Yeni Asur Krall (M yaklak 1000 ile M 612 aras), n Asyann en gl devletlerinden biridir. Yeni Asur Krallnn glenmesi, yeni bakent ve eyalet merkezlerinin inas, antsal yaplarn oalmas, daha gsterili heykel ve kabartma yapmna zemin hazrlamtr. Devletin gcn ve kraln baarlarn lmszletirmek amacyla saray duvarlarn ssleyen figrl kabartmalar, dnem sanatnn ulat seviyeyi gsteren en nemli eserlerdir. Ta bloklar zerine ilenen sahneler, sefer ve sefer sonrasnda yaplan kutlamalardan, din trenlerden ve av sahnelerinden seilmilerdir. Bu dnem iin yeni olan ta levhalar zerine bir yknn arka arkaya film eridi gibi ilenmesidir. Bu hikayeci anlatm ayrca bronz levhalara da uygulanmtr. Asur sanatnda, ta ve maden eserler dnda fildii, cam eserler ve Mezopotamya sanatnn devam olarak eitli damga ve silindir biimli mhrclk rnleri bulunmaktadr (Pischel 1983:30-31; Krolu 2011:94-98). Dnemin en nemli Saray yaplar Resim 1.17 arasnda Nimrudda Kuzeybat Saray, Solda: Kral II. Aurnasirpalin heykeli (M 883-859); Sada: II. Horsabad Saray, Ninovada GneybaAurnasirpalin aslan av sahnesi, Nimruddaki Kuzeybat Saray t Saray ve Kuzey Saray saylabilir. Sa(Londra, British Mzesi) ray duvarlarndaki ortostadlar dnemin tasvir sanatnn en gzel rnekleridir. Kral II. Aurnasirpalin (M 883859) yaptrd Nimruddaki Kuzeybat Saraynn i dekorasyon kabartmalarda, Aurnasirpalin dmanlarna kar yrtt asker kampanyalar, kt ruhlardan korunmak iin gerekletirilen riteller ve Eski Mezopotamyada Kaynak: bir kraliyet sporu olan avclk ile ilgili http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_object sahneler yer alrlar (Resim 1.17). Kt s/me/s/statue_of_ashurnasirpal_ii.aspx ruhlardan korumak iin saray girilerine Lamau ad verilen heykeller yerLamau: Yeni Asur letirilmekteydi (Resim 1.18). Genellikle tapnaklara armaan olarak yaplan heysanatnda nsan bal, hayvan gvdeli, kanatl ve kellerden ise gnmze az sayda rnek ulamtr. British Mzesinde yer alan II. tek para tatan yaplm, Aurnasirpalin heykeli en nemlilerindendir. arlklar krk tona ulaan Babil Uygarl: Gney Mezopotamyada yaklak 1250 yl varln srdren antsal heykeller. Babil, Eski, Orta ve Yeni Babil Krallklar olmak zere siyasi dneme ayrlr. Babil ad, hem bir kentin hem de kraln addr. Eski Babil Krallnn en nemli kral Hammurabi (M 1728-1686)dir. Hammurabinin yazdrd kanunlarda toplumda dzenin nasl saland, su eitleri ve cezalar ayrntl olarak belirtilmektedir. Neredeyse tm Mezopotamyaya kendi yasalarn kabul ettiren Hammurabinin gcn siyah bazalt tandan yaplm bir stel simgelemektedir. Susa kentinde bu-
17
Resim 1.18 nsan bal, kanatl aslan heykeli (lamau), Nimrudda bulunmu (M 883-859) (New York, Metropolitan Mzesi) Kaynak: http://www.metmus eum.org/toah
lunan 2,25 metre yksekliindeki bu stelin en stnde Hammurabi, Yasalar yapmak iin Gne Tanrsndan emir alrken tasvir edilmi, bu sahnenin altna da 282 maddelik yasa kaznarak yazlmtr (Pischel 1983:29). Orta Babil Krall, siyasi egemenlii elinde bulunduran Kasitlerin adyla da anlmaktadr. Geleneksel zelliklerin srdrld dnem sanatnn az saydaki tasvirli rnekleri arasnda, diyorit ve kiretandan yaplm, snr ta olarak da tanmlanan stel biimdeki kudurrular en nemli grubu olutururlar (Soysal 2008:169). Yeni Babil Krall, M 625-M 539 tarihleri arasndaki Pers igaline kadar sren 86 yllk bir dnemi kapsar (Krolu 2011:82). Mezopotamyann en grkemli kentlerinden biri olan ve bu blgede gelien uygarlklarn son bakenti Babilden, gnmze ulaan antsal yaplarn kalntlar bu dneme aittir. Egemenliklerini grkemli yaplarla yceltmek isteyen Nabopolassar ve Nebukadnezzar dneme damgasn vurmu krallardr. Nebukadnezzarn tar Kaps (Resim 1.19) ile nl saraylar, ortasndan Frat Nehrinin getii ift sra surlu Babil kentinin dou yakasnda bulunmakta, tar Kapsndan balayan tren yolu, Babilin resm tanrs Mardukun Tapnana ulamakta, bu tapnan kuzeyinde ise Babil Kulesi olarak adlandrlan ziggurat yer almaktayd. Mimari adan Babilin Smer geleneklerini srdrd, kentteki saraylarn Asur saraylarndan daha byk, srl tula bezemeli ve renkli olduu sylenebilir (Krolu 2011:95-96; Pischel 1983:33; Soysal 2008:169).
Resim 1.19 stte: tar Kaps n cephesinin ayaa kaldrlm hali; Altta: Kapnn hayvan figrl kabartmalarndan detaylar (Berlin Bergama Mzesi)
tar Kaps: tar Kaps adn ak ve sava tanrasndan almtr. Yaklak M 575 yl civarnda Nebukadnezzar tarafndan yaptrlmtr. Babil kentinin en grkemli antlarndan olan 12 m yksekliindeki kapnn ve evresindeki surlarn zerinde mavi ve sar srl tulalardan aslan, ejder, boa ve rozet bezemeleri yer almaktadr. Bunlarn byk blm Almanyada Berlin Mzesine tanm, orada sergilenmektedir. Ayrca bir blm de stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunmaktadr.
18
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
Mezopatamyada Devire ait hangi nemli uygarlklar bilinmektedir? SIRA Tarihsel SZDE
D Mezopotamya NELM Anadolu ve gibi gei blgesinde yer almadndan youn igale maruz kalmayan Msr uygarl kltrel srekliliini esiz corafi konumu neS O R U deniyle yaklak olarak bin yldan fazla devam ettirebilmitir. Msrda yaaS O R U mn tm alanlar Nil Nehrinin dnemlerine ve akna gre ynlendirilmi, Msr takvimi Nilin tama mevsimi esas alnarak oluturulmutur. Nil, tarmda, yaDKKAT DKKAT amda ve inanta Msr uygarlnn tm anlamna geliyordu. Yaplar Nilin kysnda, parallel ya da dik olarak ina ediliyorlard. Tamaclkta Nilden faydaSIRA SZDE SIRA SZDE inasnda kullanlan talar da ihtiya olduunda Nil vastalanyor, Piramitlerin s ile tanabiliyordu. Farkl kltrlerin Msr corafyasnda bulumas farkl inan biimlerinin, merAMALARIMIZ AMALARIMIZ kez idarenin ve tek bir ana tanra kltnn olumasn beraberinde getirmitir. Merkez idare ve ana tanra, sonraki dnemlerde Msrn btnlemesinin temelini ve Msrn K T ara A P dneminin sonunda tekrar btnlkl bir yapda bulumasK T A P nn ana nedenini oluturmutur. Eski Msr uygarl yaznn kefi ile balamakta M 332 ylnda Byk skenderin Msr geirmesiyle sona ermektedir. Bu tarihten sonra Msrda skendeTELEVZYON T E Lele EVZ YON riye ehri kurulmu ve blgede Helenistik Dnem kltr balamtr. M 31 ylnda Msra Romallar hakim olmutur. Bizans mparatoru Iustinianosun (MS 527565) Philaideki son Msr Tapna olan sis Tapnan kapatmasyla binlerce ylNTERNET NTERN E T uygarlnn yaayan son izleri de yok olmutur. Msr tarihi dr devam eden Msr Eski Krallk (M 3100-2150), Orta Krallk (M 2050-1650), Yeni Krallk (M 1570Firavun: Eski Msrda 935) ve Ge Dnem (M 935-343) olmak zere drt ana blmde incelenmektekendilerini tanr olarak dir. Msra 31 farkl slaleden gelen firavun hanedanlklar egemen olmulardr. gren hkmdarlara verilen isim. Msr tarihi ve corafyas erken dnemlerden itibaren merak uyandrm, Heredotes ve bir ok tarihi Msra kitaplarnda yer vermilerdir. Msrla ilgili aratrmaHiyeroglif (resim yaz): lar 1799 ylnda zerine ayn metnin dilde yazlm olduu Rosette (Reit) taKelime, hece ya da sesi nn bulunmas, 1822 ylnda J. F. Champollionun bu ta zerindeki yazlar okuifade eden nesnelerin resmi. mas ile byk aama kaydetmitir. Ptolemele Kralnn, Msr mabetlerine verdii Demotik, halkn anlayabilecei ekilde Greke ferman, hiyeroglif ve demotik dillerdeki, hem metin hem de dekoratif ve sadeletirilmi, Msra zg ssleyici unsur olarak yzeylerde yer alan Msr resim yazs hiyeroglifin okunmayaz tr, halk yazs. sn salamtr (Resim 1.20). Msr uygarlnda her alanda inan etkili ve belirleyicidir. Msr insan iin, yaad bu dnya ve lmden sonra yaayaca dnya, inancnn temel eksenini oluturmaktadr. Onlara gre, Resim 1.20 insan bu dnyaya ait lml beHiyeroglif yaz den ile lmsz ruhun birleirnei minden olumaktadr. Buna gKaynak: re her insann maddi ynn http://neferkaminan temsil eden Khat ve ruhani yu.files.wordpress.co nn temsil eden Kas vardr. m/2009/11/3012.jpg Msrllar, dnyevi yaamda birleen Khat ile Kann lmden sonra mutlak ruha, Raya ulamak iin Amenti olarak isimlendirilen aa dnyaya indiine
DNELM
ESK MISIR UYGARLII VE SANATI
19
Resim 1.21 Tanr Anubis heykeli (Tutankhamun Mezarnda ele gemi, Kahire). Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Tutan hkamun_jackal.jpg
ve oradaki Gerek Salonunda yarglandklarna inanrlar. Gerek Salonunda yarglamay Tanr Osiris ve onun krk iki yargc yapmakta, lcba Anubis de bir terazi ile lnn sevap ve gnahn lmektedir. Eer kiinin sevap taraf ar basarsa ruhu Alu ad verilen cennet tarlalarna girebilmektedir. Ruhun, Osirisin cennetinde bin yl mutlu bir yaam srdkten sonra eski bedenine dnmesi beklenmektedir (Sinemolu 1984:144-145). Bu inan sisteminde, lml bedenin fiziki varln kaybetmemesi ve iyi korunmasn gerektirdiinden, mumyalama ve antsal mezar gelenei olumutur. Msr tanrlar eitli hayvan formlar ile temsil edilmektedir. Bu tanr figrlerinden bazlar unlardr: akal bal Anubis (Resim 1.21), doan bal Horus, inek bal Hator, timsah bal Sebek, dii aslan bal Sekhet, domuz bal Set vb. Tanr figrleri genellikle geni yzeyli mezar antlarnn duvarlarnda ve Msr inancnn yazl olduu ller Kitabn temsil eden papirslerde yer alrlar. Msrllar, yaadklar dnyay anlamak ve lmden sonraki yaam organize etmek iin zellikle matematik, astronomi ve tp alanlarnda olduka gelimi bilimsel almalarda bulunmulardr. Bu almalar, kendilerinden sonraki kltrler iin de yol ac olmutur. Msr mumyalama teknii bu konudaki uzmanlklarn anlamak iin iyi bir rnektir. Gnmz takvim sistemine yakn 360-5 gnlk Msr takvimini gelitirmiledir. Byk antsal yaplarn oluturulmas iin gerekli aritmetik ve geometrik sorunlar tm detayna kadar zmledikleri buna karn baka alanlarda ayn oranda baarl olamadklar papirslerdeki yazlardan anlalmaktadr.
Papirs: Msrda Nil kysnda yetien bitkinin yapraklarndan preslenerek yaplan ve yaz yazmaya yarayan bitkisel levha. Msr papirs yazlar, Msr kltrn anlamada en nemli birinci el belgelerdir.
Msr Mimarisi
Piramitler: Msr mimari sanat iinde en grkemli yaplar antsal mezarlarla tapnaklar oluturmaktadr. Dnyann yedi harikas iinde yer alan piramitler, Msr insannn yaama ve yaam sonrasna bak ile ilgili olarak firavunlar iin yaplm antsal mezar yaplardr. Msrda piramit mimarisi birdenbire balamam, llerini koruma ve gmme detlerinin yerlemesi ve bunlarn meknlarn ilerine yerletirilmesi geleneinin olumasndan sonra ortaya kmtr. Msrda basit toprak alt gmden farkl olarak llerini bir meknla snrlama ve etrafna hediyeler koyarak gmmenin erken rnekleri mastabalardr. toprak yzeyinin zeri ve etraf talarla rl olan mastabalarda, grnen yzeyin altnda bulunan asl mezar odasna merdivenle inilmektedir. Bu yaplarn piramit mimarisinin ve l gmme geleneinin oluturulmasnda etkin rol bulunmaktadr. Eski Kralkta inanca gre, firavun ldnde gkyzndeki gnlk geii srasnda Ra ile birleerek tanrlayor, ruhu, halkyla tanrlar arasnda bir arac, onlarn tanryla tek ba oluyordu. Firavunun Raya uygun bir ekilde ulatrlmas herkesin yararna olacandan, tarlalarda almann durduu sel zamanlarnda kamusal bir projeyi gerekletirmek amacyla krk eyaletin her birinden Gizaya gelen gnll iilerle piramit inas gerekletiriliyordu (Roth 2000:240).
Mastaba: Arapa tahta sra anlamndaki kelimeden gelmektedir ve yatay kesitli piramit mimarisini anmsatmaktadr.
20
Sanat Tarihi
Eski Krallk Dnemi, nc hanedanlk zamannda Firavun Zoser ile onun mimar ve babakan olan mhotep tarafndan bakent Memphisin gneyindeki Sakkarada bir mezar kompleksi ina edilmitir. mhotep, o zamana kadar kraliyet yaplarnda kullanlan aa gvdeleri, amur tulalar ve saz demetlerinin yerine kire tan kullanm ve gerek anlamda piramiti icad ederek mimariye iki byk yenilik getirmitir (Roth 2000:233). mhotepin ina ettii piramit, merdiveni andran grntsnden dolay basamakl piramit olarak adlandrlmtr. Bu ilk piramit rnei, Msrda, antsal mezar yaps geleneini balatmtr. Basamakl ilk piramitten sonra Eski Krallk Dneminde Giza, Sakkara arasndaki blgede irili ufakl 70 kadar piramit ina edilmitir. Bu piramitler arasndan zellikle Giza ls, piramit yapmnn bir daha alamayan doruk noktasn olutururlar. Bu dev ktlelerin her birisi, Kutup Yldzna ve gnein dikey eksenine doru kusursuzca hizalanmtr. lk yaplan piramit en kuzeydeydi ve nn en byyd. Drdnc hanedanlk (M 2680-2560) zamannda Herodotesun Keops dedii ikinci firavun Khufu iin yaplmt. Gneye den bir sonraki piramit Herodotesun Kefren dedii nc firavun Khufunun olu Khafre; ortadaki piramidin gneybatsnda yer alan sonuncu ve en kk piramit ise Herodotosun Mycerinus dedii Khafrenin olu Menkare tarafndan yaptrlmt (Roth 2000:235). Bunlardan 231 m genilik ve 146 m yksekliindeki Keops piramidi insanolunun ina ettii en byk yapdr. Piramitlerin mezar odas ve tapnak blm olmak zere iki ana blmleri bulunur. Msr insan iin mezar odas, tanry temsil eden firavunun bulunduu kutsal alan ifade ediyordu. Tanrsna hediye sunmak isteyen ziyaretilerin mezar odalarn tahrip etmesine ve daha nemlisi firavun ve ailesinin huzurunun bozulmasna engel olmak iin piramitlerin d ksmlarndaki evre alanlara hediye sunmak isteyen ziyaretilerin hediyelerini sunabilecekleri ve tapnabilecekleri tapnaklar ina edilmitir. Piramitlerin mezar odalarna ulalamamas iin mezar odas her zaman piramidin merkezine ina edilmiyor, farkl, artmal, bulunamayacak ekilde yaplyor, giri ve dehlizler labirent gibi dzenlenerek mezar odas korunmaya allyordu. Firavunun ruhunun yldzlara daha kolay ykselmesi ve mumyalanan ebedi bedeninin korunarak huzurlu bir yaama ulamas amacyla ina edilen piramitlere firavun, yaad dnyadaki ihtiamn lmden sonraki yaamda da devam ettirebilmesi iin tm zenginlikleri ile birlikte gmllyordu. Firavun ve onunla birlikte gmlen maiyetinin mumyalanan kutsal bedenlerinin korunmas iin ina edilen piramitler ina edildikleri gnden, gnmze kadar define arayclarnn, merakllarn ve sradan insann talanndan kurtulamamlardr. Piramitler sadece talarn st ste dizilmesi ile deil, olduka salam geometrik, aritmetik ve teorik alt yap zerine ina edilmilerdir. Btn piramitler kareye yakn bir taban zerine kurulmu, btnl bozmayacak kk sapmalar gz ard edilmitir. Alt yapnn oranl ve doru terazilenerek oturtulamamas zamanla ykselecek yapnn st seviyelerinde artarak devam eden sorunlara neden olacandan, yapm aamasnn ilk evresine ve ilerde oluacak sorunlarn en bata zlmesine byk zen gsterilmitir. Piramitlerin inasnda byk ta bloklar har kullanlmadan st ste ykseltilirken herhangi bir kaymay ve yklmay nlemek iin belli alar uygulanmtr. Btn piramitlerde kenarlarnn tabanla yapt i alar 51- 53 derece arasndadr. Bu da piramitlerin tepeye doru ayn eimle dzgn bir ekilde ykselmelerine neden olmaktadr. Piramitler, lmden sonraki yaam ilgilendirdii ve firavunlar
21
gksel leme yldzlara tayacak antlar olarak ina edildikleri iin salam astronomi bilgisi de gerektirirler. zellikle byk Giza piramidi olan Keops, Kefren ve Mikerinos, Orion takm yldzlarnn gkteki diziliine gre dzenlenmi ve firavunlarn yldzlara ulamasn kolaylatrlmak amacyla her piramit, ilgili yldzn altna getirilmitir (Resim 1.22). Bu dizili ayrca, havalandrma deliklerinden piramitlerin iine belli bir a ile giren gne nlar sayesinde mumyalarn bozulmamasn ve ierdeki snn korunmasn salamtr.
Resim 1.22 Solda: Gizadaki Keops, Kefren, Mikerinos Piramitleri Sada: Giza Sfenksi ve Kefren Piramidi Kaynaklar: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:All_Gizah_Pyramids.jpg?uselang=es; http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/s/statue_of_ashurnasirpal_ii.aspx
Tapnaklar: Msr tapnaklar hem tapnma yerleri hem de devlet ve tarm ynetiminin, bilimsel ve tbbi almalarn, merkezleri olan kamusal yaplard. ok ilevli bu yaplar ambar ve atlye olarak da kullanyor, dinsel festivaller dzenleniyordu. Orta Krallk zamannda ynetici snf tapnaklarda ikamet eder ve eitim grrd. Rahipler, yaz yazmay ve resim yapmay tapnaklarda retirlerdi (Roth, 2000:248). Mezar tapnaklarnn en eskisi mimar Senmut tarafndan planlanan ve ina edilen Kralie Hatshepsuta ait olandr (Resim 1.23). Msrn firavunlua ykselen tek Kraliesi olan Hatshepsut, Mentuhotepin kurmu olduu Orta Kralla ait mezar tapnann hemen yannda bir benzerini kendisi iin yaptrmtr. Her iki yap da benzer konumda ve benzer trde terasldr. Farkl olarak Hatshepsutun mezar tapnann yannda piramidi yoktur. Cesedi tapnan arkasnda bulunan kayann iindeki koridor mezara yerletirilmitir. Her iki yannda sfenks sralarnn yer ald tren caddesi tapnaa bir vadi ile baldr. st teras duvarla evrili bir avludur. Bu avlunun dnda ift stun sralar, sa yannda kralienin mezar, sol yannda tanr Ra adna yaplm antsal sunan bulunduu daha kk bir avlu bulunmaktadr. Esas kutsal blm, st avlunun gerisindeki kayaya oyulmutur (Sinemolu 1984:191-192).
Resim 1.23 Kralie Hatshepsut Tapna (Deir elBahri, M..14781458) Kaynak: http://theslideproject or.com/art3/art3lec turepresentationssu mmer/art3lecture9. html
22
Resim 1.24
Sanat Tarihi
Solda: Karnak Tapna ve Obeliks (Luxor) Sada: Karnak Tapna Heykelleri
Kaynaklar: http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/ me/s/statue_of_ashurnasirpal_ii.aspx; http://www.filmapia.com/published/places/temple-complex-karnak

Obeliks: Dikilita, genellikle tek bir ta bloktan yaplan ve belirli bir kii ya da olay simgelemek iin dikilen ucu piramidal formda sivriltilmi ince uzun ta antlara denir.
Sadece rahiplerin girebildii, halkn yalnzca tren yolu stnde trene katlabildikleri tapnaklar genellikle birbirini izleyen ana blmden oluan ok meknl yaplardr. Karnak Tapnanda olduu gibi tapnaa gelen yol stnde obeliskler (dikilita) (Resim 1.24) ya da kral yontular bulunmakta, bu yol byk bir kapya (pilon) almakta ve buradan evresi stunlarla evrelenmi bir ak avluya (peristil) geilmektedir. Avludan ikinci bir kapyla (pilon), ok stunlu, n tepeden alan bir salona (hipostile) girilir. Bu salondan da nc bir kapyla (pilon) sadece firavun ve en yksek rtbeli rahibinin girebildii, karanlk ve zengin bezemeli en kutsal odaya geilmektedir (Pischel 1983:65).
Msr Resim ve Heykel Sanat
Resim: Msrda resim, insanlarn beenisine sunulmak iin deil, lmden sonraki yaamda lene klavuzluk etsin, ona yardmc olsun diye yaplrd. Piramitlerin Pilon: Byk kap, dnyevi iindeki resimlerde zellikle ller Kitabndaki konular ilenir, Tanr Anubis ile yaamla uhrevi yaam birletiren veya ayrd lenin iyilik ve ktlkleri ve nasl bir lm ve gelecee sahip olduu gsterilirdi. dnlen kapya pilon denir. Msr resminde sanat, konuyu nasl rahat anlatabiliyorsa figrleri o alara gOsirisin hkmettii farkl blgelere ait ksmlar olarak re dzenlerdi. Bu yzden bir resimde birden ok farkl a kullanlabilmekteydi. betimlenir, ruhun bir blgeden dierine geiini kolaylatrd Perspektif ve tonlama gibi resme derinlik kazandracak dzenlemelere bavuruldnlr. maz, ok al anlatma uygun olarak figrlerin balar profilden, vcutlar cephePeristil: Tapnak ya da i den, ayaklar yandan gsterilirdi (Resim 1.25). Gzlerin profil dzenlemeye gre avlularn stunlarla evrelenmilerine peristil denir. tek olmas gerekirken bazen iki tane ilendii de olurdu. Aa gvdeleri boydan, stndeki iekleri yukardan, bir haResim 1.25 vuz stten ama iindeki balklar yanSolda: Bumerang ile Av Sahnesi (Nakht Mezar) Sada: Eski Msr dan gsterilirdi (Resim 1.25). Bahesi (Nebamun Mezar M 1400) Msrda yaam, inan ve gelenekler sanatnn resmi kurmada temel bak biimini olutururdu. Buna gre resmin iindeki figrler belli bir hiyerariye gre yerletirilir, tanr-kral/firavun resimde yer alyorsa merkezde ve daha byk boyutlu, dier figrler firavuna gre daha kk boyutlu ilenirlerdi. Msr resKaynaklar: mi ok sk yasalara gre yaplrd. http://historylink101.net/egypt_1/pic_wall_paintings_3.htm; rnein erkeklerin tenleri, kadnlahttp://www.bible-archaeology.info/adam.ht rnkinden daha koyu boyanrd. Sanatlar gzel yaz yazmak, imgeleri Hipostil: Tayc stunlarn ve simgeleri, aklk ve belginlikle taa oymak zorundaydlar. Msr tanrlarnn e aralklarla dizilmesiyle oluturulmu salonlar. grnmleri nceden sk skya saptanm ve kalplamt. Bu kalplarn dna
23
klamazd. Bu yzden, Msr resim sanat, bin yldan uzun sren bir zaman iinde ok az deimitir. Yeni Kralkta IV. Amenhotep (Akhenaton) firavun olur olmaz ba tanr Amonun yerine Atonu geirerek dier tanrlara inanc yasaklam tek tanr inancn yerletirmeye almtr. Akhenatonun smarlad resimlerde nceki firavunlarn resimlerindeki kat duru yoktur (Resim 1.26). Akhenatonun M 1352de lmnden sonra eski tanrlara geri dnlmtr. 1922 ylnda bulunan Tutankhamonun mezardan kan eserlerin bazlarnda Aton dininin balatt yeni slubun izleri grlr. rnein Firavun ve eini gsteren resimde boyut fark ve hiyerari yoktur (Resim 1.26). Akhenaton ve olu Tutakhamon dneminde yaanan bu byk deiim Tutakhamonun ok gen yata lm ile devam edememi, Msr sanat ve yaamndaki geleneklere tekrar geri dnlmtr.
Resim 1.26 Solda: Akhenaton, Nefertiti ve kz (M 1353-1335) Sada: Tutankhamon ve Kars
Kaynaklar: http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=759002; http://www.molon.de/galleries/Egypt/NatMuseum/TutObjects/img.php?pic=15
Heykel: Msr heykellerinde sert talar, granit ve porfir kullanlm, ender olarak ahaptan da heykeller yaplmtr. Firavun ve evresine ait heykellerde belirli kurallara bal kalnm, halk sanat olarak adlandrlan heykellerde daha serbest bir slup denenmitir. Heykel yaayan figrn lmden sonra canl bedenini temsil edeceinden, heykeli yaplan kiinin grnne uyulmaya allmtr. Heykeller, ounlukla ayakta, frontal (tam kardan, cepheden) durulu, kollar aa sarkk, eller bir rulo tutuluyormu gibi yumruk yaplm olarak yontulmutur. Ayakta duran figrlerde hareketsizlii krmak iin ounlukla sol ayaklar bir adm aralnda ndedir. Diz ve dirsekler vurgulanmtr. Oturan figrlerde iki bacak birletirilmi, eller diz stnde ya da gs hizasnda, avu ileri hafif ortas bo yumruk biiminde ve
Resim 1.27 Solda: Mikerinos ve Chamerernebti (Museum of Fine Arts - Boston); Sada: Kefren (Kahire, Msr Mzesi, M 25602530) Kaynaklar: http://es.wikipedia.o rg/wiki/Micerino; http://it.wikipedia.o rg/wiki/File:Khafra _-_Quefrn.jpg
24
Resim 1.28
Solda: eyh el Beled Heykeli (Ahaptan, M 2450-2350). Sada: Oturan Katip Heykeli (Paris, Louvre Mzesi, (M 26202500); Kaynaklar: http://employees.oneo nta.edu/farberas/arth /arth109/arth109_sl5. htm http://en.wikipedia.or g/wiki/The_SeatedScribe
Sanat Tarihi
balar ileri bakar ekilde dik olarak dzenlenmitir (Resim 1.27). Erkek heykellerinin tenleri kadn heykellerine gre daha koyudur. Erkek giysileri sadece bel ve kala blgesini kapatr. Tm vcudu rten kadn giysileri diz ve gs hizasnda birer izgiyle vurgulanr. Antsal heykellerin d meknlara yaplan sfenksler ile tapnak cephelerinde ya da giri hollerinde ayakta ve oturur biimde bulunan sral heykel gruplarndan oluan iki nemli tr daha bulunmaktadr. Gizadaki firavun Kefrene ait olduu dnlen insan bal ve aslan vcuduna sahip antsal sfenksin banda iki kula akta brakan nemes ad verilen kral/firavun bal bulunmaktadr (Resim 1.22). Sral heykel gruplar ve sfenksler geni corafi dzlklere alan alanlarn ve tapnaklarn girilerine yapldklarndan sonsuzlua bakar ekilde yontulurlar (Resim 1-24). Msr heykellerinin belli kurallara bal kalmadan yaplm halk sanat olarak adlandrlan rneklerinde sanat, konusunu dnyevi yaamn iinden ald iin figrlerin hareketleri daha rahat ve serbesttir. Grnlerindeki doallk ve farkl malzemeleriyle Msr heykel sanat rneklerinden ayrlan bu heykellerin en tannmlarn bada kurmu vaziyette oturan ktip heykeli ile bir elinde asa tutar vaziyette ayakta duran eyh el Beled (Resim 1.28) heykeli oluturur.
25
zet
A M A
Anadoluda tarih ncesi ve lka uygarlklarnn sanat etkinliklerini aklayabilmek Tarih yaz ile balamaktadr. Anadoluda Paleolitik (Eski Ta) an sonlarna doru kemikten inelerin, mzrak ularnn kullanld, ince uzun delici ve kesici aletler (dilgi), zpkn ve oltalarn retildii, tatan ve fildiinden heykelciklerin ve maaralarda duvar resimlerinin yapld anlalmaktadr. Mezolitik (Orta Ta) Devrinin sonunda gda birikimine baland, Neolitik Devirde yeni ta ve odsidiyen aletlerin gelitii, ilk kez kilden anak mlek retildii, yerleik kylerin olutuu, hayvanlarn evcilletirildii, tarma geildii, antsal boyutlarda heykel ve kabartmalar yapld sylenebilir. Kaln duvarl ve ahap stunlu tapnaklar yapan Hititler ayrca, ilahi varlklara, kral ve sava sahneleri ile kutsal ziyafet sahnelerine yer verdikleri kabartmalar yapmlardr. Urartular, zgn ve grkemli sitadeller yapmlardr. Ele geen ivi yazl maden eserler Urartularn maden eya ve silah retiminde uzmanlatn gstermektedir. Frigler, ahap iilii ve mobilyaclkta ileri seviyeye ulam; Lidyallar paray icat etmi, altndan dmeler, rozetler ve taklar yapm ayrca fidii oymacl, seramik ve dokumaclk gibi el sanatnda nemli eserler retmilerdir. Mezopotamyada tarih ncesi ve lka uygarlklarnn sanat etkinliklerini aklayabilmek Mezopotamyada da insan varlnn izlerine Paleolitik Devirde rastlanmaktadr. Mezolitik (Orta Ta) Devirde mikrolit ad verilen minik ta aletler ortaya km; Neolitik (Yeni Ta) Devirde ta temelli, kerpi ya da saz evlerden oluan ilk kyler kurulmaya balanm, baz bitkiler tarma alnarak ilk dzenli retim gerekletirilmi, anak mlek yaplmtr. anak mleksiz Neolitik evrede, byk i gc gerektiren antsal zel yaplar ina edilmitir. anak mlekli Neolitik evrede, anak-mlek gruplar ilk bulunduklar merkezlerin adyla tanmlanm, bu adlandrma ayn zamanda ilgili kap gruplarnn ait olduklar kltrler iin de geerli olmutur. Smerler zigguratlarla kerpi ve tulann yap malzemesi olarak kullanld saray yaplar ile
bilinen en eski kubbe rneinin uyguland mezar yaplar ina etmilerdir. Smerlere ait dinsel amal olarak seri retildii anlalan, ok sayda kabartmal levha, heykelcik ve mhr bulunmaktadr. Dinsel nitelikli Smer heykelleri genellikle hareketsiz ve ardr. Akkad sanatnda, sarayn ve kraln yceltilmesi ana temay oluturmu, ayrca, propaganda amal kabartma ve steller yaplmtr. Krallarnn heykelleri yaplm ve yaptklar iler dikili talar ve kabartmalarla yceltmitir. zellikle Yeni Asur Krall dneminde yeni bakent ve eyelet merkezleri ina edilmi, antsal yaplar oalm, daha gsterili heykel ve kabartmalar yaplmtr. Ta bloklar zerine ilenen sahneler seferlerden, sefer sonras yaplan kutlamalardan, din trenlerden ve av sahnelerinden seilmitir. Bu sahnelerde bir olayn arka arkaya film eridi gibi yklendirilerek ta levhalara ilenmesi bir yeniliktir. Yeni Babil Krall devrinde Mezopotamyann en grkemli kentlerinden biri olan Babilde pek ok antsal yap ina edilmitir. Eski Msr uygarlnn sanat etkinliklerini aklayabilmek Msr kltr ve sanatna etki eden en nemli unsur inan ve lm kltdr. lmden sonra yaamn devam edecei fikri Msr yaam ve sanatn belirlemitir. Msr uygarlnda, antsal yap inasnda corafyann zenginliinden faydalanlm, matematik, geometri ve astronomi alannda almalar yaplarak lmden sonra yaam inancnn biimlendirdii antsal piramit ve tapnaklar ina edilmitir. Piramitlerin ilerine firavunun ve yaknlarnn bir sonraki yaamlarnda kendilerine kolaylk ve yardm salasn diye kullandklar eyalar konulmu, resim ve heykeller yerletirilmitir. Msr resim ve heykelleri seyredilmek iin yaplmadndan Msrl sanatlar kendilerinden beklenileni yapmakla grevliydiler. Erkek tenleri kadnlara gre daha koyu renkte boyanyor, el ve ayaklar resim ve heykellerde belirli duru ve pozisyonlarda gsteriliyordu. Firavunlar genellikle resmin merkezine yerletirilmi ve byk izilmitir.
A M A
A M A
26
Sanat Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Yeni ta ve odsidiyen aletlerin gelitirildii, ilk kez antsal boyutlarda heykel ve kabartmalarn yapld dnem aadakilerden hangisidir? a. Mezolitik Dnem b. Neolitik Dnem c. Tun a d. Asur Dnemi e. Urartu Dnemi 2. Aadakilerden hangisi Anadoluda Erken Tun ande yaygn olarak ina edilen ve iki odadan oluan ev tipinin addr? a. Megaron b. Stel c. Dolmen d. tar Kaps e. Ortostad 3. Zengin maden yataklarna sahip olmas nedeniyle, altn, gm, bronz ve demirden retilmi mifer, silahlar, kalkan, ok ucu, at koum takmlar, adak levhalar, tabaklar, bakralar, kemerler, ziynet eyalar ve fibulalar gibi eitli maden eserlere sahip uygarlk aadakilerden hangisidir? a. Frig Uygarl b. Hitit Uygarl c. Urartu Uygarl d. Samarra Uygarl e. Babil Uygarl 4. Aadakilerden hangisi, Asur Krallnda insan bal, hayvan gvdeli, kanatl ve tek para tatan yaplm, arlklar krk tona ulaan antsal heykellerin addr? a. Menhir b. Megaron c. Ortostad d. Stel e. Lamau 5. Kap adn ak ve sava tanrasndan almtr. Babil kentinin en grkemli blmn oluturan kapnn ve evresindeki surlarn zerinde srl tulalardan aslan, ejder, boa ve rozet bezemeleri yer almaktadr. Yukardaki tanm aadaki kaplardan hangisini tasvir etmektedir? a. Boazky Kaps b. Troya Kenti Kaps c. Hattua Kaps d. tar Kaps e. Nimrud Saray Kaps 6. Aadakilerden hangisi, Frig Dneminin zellikle teknolojik bir buluu olup dier uygarlklar tarafndan da beenilen ve kullanlan sanat eserleri arasnda yer almaktadr? a. Fibula b. Stel c. Gaga azl testiler d. Lydion e. Cella 7. Msr uygarlnn bin yldan fazla ayn blgede kltrel srecini devam ettirmesinin ana nedeni aadakilerden hangisidir? a. Tarihi sebepler b. Pramitler c. Firavunlar d. Corafi zellikler e. Tapnaklar 8. Msr yazsnn okunmasn salayan yazl tan ad aadakilerden hangisidir? a. Mihenk Ta b. Ay Ta c. Su Ta d. klid Ta e. Rosette (Reit) Ta 9. Aadaki dnemlerden hangisinde Msr piramitleri ina edilmitir? a. Tarih ncesi Dnem b. Eski Krallk Dnemi c. Orta Krallk Dnemi d. Yeni Krallk Dnemi e. Ge Dnem 10. nsanolunun ilk defa yerleik kltre ve tarmsal retime getii Ta Devri aadakilerden hangisidir? a. Mezolitik Devir b. Neolitik Devir c. Paleolitik Devir d. Kalkolitik Devir e. Demir Devri
27
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a Yantnz yanl ise Tarih ncesi: Ta Devri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Tarih ncesi ve lka Sanat: Anadoluda Tarih ncesi; Tun Devri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadolunda Tarih ncesi ve lka Sanat: Anadoluda lka Sanat; Urartu Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mezopotamyada Tarih ncesi ve lka Sanat: Mezopotamyada lka Sanat, Asur Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mezopotamyada Tarih ncesi ve lka Sanat: Mezopotamyada lka Sanat; Babil Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Tarih ncesi ve lka Sanat: Anadoluda lka Sanat; Frig Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Msr Uygarl ve Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Msr Uygarl ve Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Msr Uygarl ve Sanat: Msr Mimarisi; Pramitler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih ncesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bu dnemdeki en nemli gelime, bilim insanlar tarafndan da devrim olarak yorumlanan yerleik yaama geilmesidir. Orta Anadolunun bu dnemi en iyi temsil eden yerlemesi, anak mlekli Neolitik Dnemin yaam biimlerinin aklanmasnda nemli bir konuma sahip, Konya Ovasnda yer alan atalhyktr. Sra Sizde 2 Bu kabartmalarda, daha ok ilahi varlklar, krallar, sava sahneleri ve kutsal ziyafet sahneleri ilenmitir. Sra Sizde 3 Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler hem bir kenti hem de geni blgelerde, farkl zaman dilimlerinde kabul gren kltrel unsurlar simgelemektedir. Sra Sizde 4 Dicle ve Frat Nehirleri arasnda, sonradan Babil olmu ve gnmzde de Badattan Basra Krfezine kadar uzanan blgede yaam olan Smer uygarl; Gney Mezopatmayada Akkadlar; Kuzey Mezopatamyada Asurlar ve Gney Mezopoatamyada Babil Krall.
3. c
4. e
5. d
6. a
7. d 8. e 9. b
10. b
28
Sanat Tarihi
Yararlanlan Kaynaklar
Akurgal, E. (1993). Anadolu Uygarlklar, stanbul: Net Turistik Yaynlar. Belli, O. (1982). Urartular, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Andiklopedisi, C. 1, stanbul: Grsel Yaynlar, s. 139-215. Dinol, A. (1982). Hititler, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Andiklopedisi, C. 1, stanbul: Grsel Yaynlar, s. 18-137. Erkanal, H. (2008). Mezopotamya, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 2, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, s. 1038-1047. Gomrich, E.H. (1986). Sanatn yks (ev. B. Cmert), stanbul: Remzi Kitabevi. Kaya, M. A. (2011). Lidya Krall, Eski Anadolu Tarihi (ed. K. Krolu), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 118-134. Krolu, K. (2009). Eski Mezopotamya Tarihi Balangcndan Perslere Kadar, stanbul: letiim Yaynlar. Krolu, K. (Ed.) (2011). Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Leick, G. (2002). Mesopotamia the Invention of the City, London: Penguin Books. Nissen, H. J. (2004). Yakn Dou Arkeolojisinin lk Dnemleri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. zbaaran, M. (2011). Anadolunun Tarih (yaz) ncesi Dnemleri, Eski Anadolu Tarihi (ed. K. Krolu), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 2-20. Pischel, G. (1983). Sanat Tarihi Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: Grsel Yaynlar. Polat, Y. (2010). Anadolu Demir a Uygarlklar, Anadolu Arkeolojisi (ed. H. Alanyal), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Roth, L. M. (2000). Mimarln yks (ev. E. Aka), stanbul: Kabalc. Sevin, V. (1991). Yeni Asur Sanat I Mimarlk, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Sevin, V. (1982). Frygler, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Andiklopedisi, C. 2, stanbul: Grsel Yaynlar, s. 248-274. Sevin, V. (1982). Lydiallar, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Andiklopedisi, C. 2, stanbul: Grsel Yaynlar, s. 276-308. Sinemolu, N. (1984). Sanat Tarihi Tarih ncesinden Bizansa, stanbul: Mimar Sinan niversitesi Yayn No: 8. Tfeki Sivas, T. (2011). Frig Krall, Eski Anadolu Tarihi (ed. K. Krolu), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 98-116. Soysal, M. (2008). Akad, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, s. 50. Soysal, M. (2008). Assur, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, s. 146-147. Soysal, M. (2008). Babil, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, s. 169. Tre, A. (2009). Lydia/Uak Karun Hazinesi ve Bulunduklar Tmlsler, zmir: RK Tantm Hizmetleri.
2
Amalarmz

SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eski ran ve Hint uygarlklarnn sanatlarn tanmlayabilecek, in sanatn dnemlerine gre tanmlayabilecek, Japon sanatn dnemlerine gre tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Eski ran Uygarl Eski Hint Uygarl in Shang Hanedanl in Han Hanedanl in Song Hanedanl in Ming Hanedanl in Qin Hanedanl in Tang Hanedanl in Juan Hanedanl in Qing Hanedanl Japon Nara Dnemi Japon Kamukara Dnemi Japon Momoyama Dnemi Japon Heiyan Dnemi Japon Asikaga/ Muromai Dnemi Japon Edo/Tokugawa Dnemi
indekiler
GR ESK RAN VE HNT UYGARLIINDA SANAT N SANATI JAPON SANATI
Sanat Tarihi
Dou Sanat
Dou Sanat
GR
lerinde Msr ve Mezopotamyann da bulunduu Yakn ve Orta Dou ile Asyann birbirinden farkl gelenek ve greneklere sahip deiik kltr, rk ve lkelere mensup toplumlarn kltr ve sanatlar, Batllar tarafndan Dou Sanat ad altnda toplanmtr. Eski ran ve Hint uygarlklarndan baka Uzak Dou corafyasnda da Konfyslk, Taoizm, intoizm, Budizm, slam ve Hristiyanlk gibi felsefe ve dinlerin etkili olduu kkl sanat gelenekleri vardr. Msr ve Mezopotamya sanatlarna birinci nitede deinildiinden bu nitede, Eski ran ve Hint uygarlklar ile kkl gelenekleriyle sreklilik gsteren in ve Japon sanatlar ele alnmaktadr.
ESK RAN VE HNDSTANDA SANAT

Eski ran uygarlnda sanat: Kuzeyinden Hazar Denizi, gneyinden Hint Okyanusu ile snrlanan Anadolu, Kafkaslar ve Maverannehir arasnda yer alan ran topraklar tarihin hemen her dneminde nemli olmu kkl bir uygarlk gemiine sahiptir. Dou bat ticaret yollar zerinde bulunan ran topraklar, zerinde kurulan siyasi oluumlar iin eski alardan bu yana tam bir gmrk kaps ilevini grmtr. ran prehistoryas (tarih ncesi) Kirmanah Vadisi ve Zagros Da Maaralar buluntularyla Paleolitik adan balar. Yakn Doudaki en erken Neolitik a yerleimleri Gneydou Anadoluyla beraber randa grlr. Kuzistandaki (Huzistan) Ali Ko yerlemesi M 7000-5700 yllar arasnda yaanan evresiyle Neolitik Dnemin randaki en tannm tarih ncesi yerleimidir. Bu yerleimde M 6500-6000 yllarnda konut mimarisi gelimi ve ilk kez kei ve koyun evcilletirilmitir. Kentlerin ortaya kmaya balad Kalkolitik a yerleimleri Kuzistann dousunda yer alan Suiana yerleimi, aur, Dez, Kargah gibi rmaklarn sulad verimli topraklarn bulunduu bir blgede kurulmutur. Bugn Azerbaycanda yer alan Yank Tepe, M 4. bin ortalarnda Erken Transkafkasya kltrnn, seramik sanatnn ve yuvarlak planl ev mimarisinin gelitii nemli yerleimlerdendir. Aa Kuzistanda geliim gsteren Elam Kltr Dneminde, M 4000 sonu 3000 balarnda Mezopotamya rneklerine benzeyen kentleme yaanmtr. Elam lkesi Smer ve Babil arasndaki ticarette olduu gibi platodaki dier kltrler arasnda arac rol oynam, gelimi bir kltrdr. Bakentleri Susa olan Elamllar, Mezopotamya uygarlklarndan Akadlarn en gl olduklar Karl Naram-Sin zama-
32
Sanat Tarihi
nnda Akada bal bir devlet durumuna gelmilerdir. Bu dnemde nceleri hiyeroglif, sonralar Mezopotamya kltrnn etkisiyle ivi yazs kullanlmtr. Mezopotamya kltrleriyle yaknlk mimaride de kendini gsterir. Susa yaknlarndaki ge Zambilden gnmze ulaan ziggurat Mezopotamya ziggurat mimarisiyle benzerlik gsterir. M 2. bin yllarnda rana g eden Med ve Persler, M 1. bin yllarnda ran tarih ve kltrnn en nemli topluluklar olmulardr. Asur kaynaklarnda ilk kez M 842de Perslerden, M 834 ylnda Medlerden sz edilmektedir. Demir ann bu evrelerinde ran Platosu Urmiye Gl yaknlarndaki Hasanlu yerleimi Apadana: Pers saraylarnn dikkat ekicidir. randaki apadana mimarisinin kkeni olduu kabul edilen yapdzenli stun sralaryla larn ilk rnekleri bu yerleimde bulunur. nnde antsal bir giriin olduu bu yatanan ok destekli taht plar bir n oda ve bunun arkasndaki dikdrtgen planl ve stunlu kabul salonunsalonlarna verilen isim. dan oluurlar. Herodot ve Diodorosa gre Medlerin bakenti Zagros evresine egemen konumdaki Elvend Dann eteklerinde yer alan Hagmatana (gnmzde Hamedan) kentiydi. M 750-600 yllarna tarihlenen Nur-i Can Tepe yerleimindeki apadana Med devri rneidir. Olaslkla Erken Ahameni Slalesinden gelen II. Kyros M 559 ylnda Pers Krallnn bana gemi, Resim 2.1 bu dnemden sonra Anadoluya Pers aknPersopolis genel grnm lar da balamtr. II. Kyros Anadoluda Lidyallar yendikten ve satraplk dzeniyle rana baladktan sonra bakentini Fars blgesindeki Pasagarta (gnmzde Tall-Nokhodi) tar ve batdan getirilen usta ve mimarlarla yeniden ina ettirir. Surlarla evrili geni baheler iine yaplan saraylarda Kaynak: rann yerel yap malzemesi olan kerpi kulhttpupload.wikimedia.orgwikipediacommons33620101229 lanlmtr. Saraylarn ortasnda yer alan g_Top_panoramic_view_of_Persepolis_Iran.jpg nmze gelebilmi kule tipli tapnaklar, ortasnda Tanr Ahura Mazda iin srekli atein yand Zendan-Sleyman, Kaabab-Zardust ve Nak- Rstem, Urartu kule tipli tapnaklaryla benzer zellikler gsterir. M 522de Perslerin bana geen I. Dareiosla birlikte Erken Ahameni Dnemi sonlanr. Bakent Persopolise tanr (Resim 2.1). Merv Det Ovasnda kurulan kent, l bir savunma sistemiyle evrilmitir. Kentteki Pers sanatnn en grkemli yaplar olarak deerlendirilen apadana ve saray yaplar ta temeller zerine kerpi malzemeyle yaplmlardr. Son Pers Kral III. Dareiosun Byk skendere yenilmesinden sonra Ahameni Hanedanl son bulmu ve yeni bir dnem balamtr. Byk skenderin ardl olan Selevkoslarn Suriyeye ekilmelerinden sonra ran k merkezleri Horasan yaknlar olan Partlarn egemenliine girer. Part sanat ve mimarisinde, yerli geleneklerle Helenistik sanatnn etkileri ok gldr. Hamandan yaknlarnda yer alan Kangavardaki byk tapnak ve Suriye Dura-Europostaki yaplarda Helenistik etkiler grlr. Partlarn bakenti Ktesiphondur. Ahameni ve Selevkoslar devri kaya kabartmalarnn Part devrinde de yaygn olduu grlr. Bistun Dalarnn eteklerinde yer alan II. Mithradates (M 123-88) ve II. Gotarzee ait kaya kabartmalar Helenistik etkili nemli rneklerdir (ilingirolu 1997:857-861).
2. nite - Dou Sanat
33
Zerdlk: randa Zerdt tarafndan kurulan, iyilik ve ktlk ilkelerinin ne kt dalist yaklaml en eski tek tanrl dinlerdendir. Tanrlar Ahura Mazdadr. Talar: Sasani saraylarnn talar ad verilen tren salonlar byk bir kemerle darya alan ynden duvarla evrelenmi eyvan biimli meknlardr.
Partlar, Ktesiphonu bakent yapan Sasani Devleti (224-651) izler. Roma ve Bizans Devletlerinin ada olan Sasanilerin 651 ylnda slam ordularnca yklmasndan sonra slam din randa hzl bir biimde yaylr. Ahameni, Part ve Sasanilerin resm din Zerdlktr. Atein kutsal sayld bu dine ait tapnaklara ategede denilmektedir. Sasani mimarl ve sanat, yerel gelenekler ve evre kltrlerin etkisiyle gelien bir zellik gsterir. Sasani saraylar, Bat saraylar gibi byk yaplar deildir. Devlet merkezi olan bu yaplar, tm Dou saraylarnda olduu gibi, bir surun evirdii geni baheler iinde kurulmu eitli ilevleri karlayan bir ok yapdan oluurlar. Sasani saraylarnn en nemli blm talar denilen tren ve kabul salonudur. Bu devirde yaygnlaan Mani dinyle ilgili olarak bir avlu iinde revakla evrili kare ya da kareye yakn planl tapnaklar da ina edilmitir (elebi 2008:1370-1371). Eski Hint uygarlnda sanat: Corafi snrlar Pakistan, Hindistan, Nepal ve Banglade olarak belirlenebilen, Asyann gneyinde yer alan Hint Yarmadasnda ortaya kan, sanat ve uygarlk kkl bir gemie sahiptir. Etki alanlar dikkate alndnda, Asyay da iine alan tm Gney Asya ve Hint Okyanusu adalarna kadar yaylan bir uygarlktan bahsedilebilir. Ancak Eski Hint uygarlnn tanmlanmas ve aidiyetlik balarnn kurulmas olduka gtr. Hindistanda dil, din ve etnik yap birliinden sz edilemez. Corafi tanmlamalar dil, din ve etnik farkllklarla kendisi gsterir. Bugn Hindistanda 28 eyalete dalm bulunan topluluklar iinde (en az konuulan olsa da) Trkenin de bulunduu yirmiden fazla dil konuulmaktadr. En yaygn konuulan dil Hintedir. Hinduizm, Caynaclk, Budizm, Sihizm, slam gibi yaygn dinlerin yan sra, yreden yreye deien ve geleneklerle kendini gsteren ok sayda animist inanlar, Hindistann din kimliinin birer parasdr. Kendi ierisinde homojen bir yapya sahip olmayan Hinduizm, ok sayda felsefi ve teolojik akmn etkisiyle ierisinde eitli riteller ve din detlerle yreden yreye deien mezhepler barndrr (Johnson 1998: 14). Hindistanda uygarln ilk maddi kltr bulgular gnmzden 20.000 yl ncesinden gelmektedir. Narmada Vadisi arkeolojik bulgular, bu dnem insanlarnn takas yoluyla ekonomik faaliyetler gerekletirdiklerini dndrr. M 9000-8000 yllarna doru daha zengin maddi kltr kalntlarla karlalmaktadr. Kuzey Hindistann batsnda yer alan Bhimbetka ve Vindhiyan Vadisinin barnma grm maaralarnda ehliletirilmi hayvan resimleri, dans, av ve sava resimleri grlr. Erken yerleik topluluklar M 7000li yllarda belirirler. Bugn Pakistan snrlar iinde kalan Belucistandaki Bolan Nehri kenarnda bulunan Merhgahr arkeolojik kazsndan, sz konusu yerleimin 4000 yl sreklilik gsterdii, ele geen seramik ve figrinlerden de Neolitik yerleimler bakmndan burada gelimi bir sanatn olduu anlalmtr (Johnson 1998:58-59). Dou Pencapn Harappa ve Sindin Mohenjo-Dara blgelerinde 1920li yllarda yaplan iki kaz, M 2500-1800 arasnda yaanan Bronz (Tun) a kltrn ortaya karmtr (Gneydou Anadolu Bronz a M 3300-1100). ndus Vadisi merkezli olduu iin nds Vadisi Uygarl olarak da bilinen bu kltr Pakistan ve Hindistan corafyasndaki 1.3 milyon km2lik bir alana yaylmtr. ndus Vadisi Bronz an en byk ehri olan Mohenjo-Daro (lm Kenti) yerleiminin bulgular, bu kltrn grkemine kanttr. Pakistan-Karainin 400 km kuzeyinde yer alan yerleim, ndus Nehrinin taknlarndan korunabilmesi iin sekiler hlinde ykselen kerpi platformlar zerine kurulmutur. Yaklak 300 hektarlk alana yaylan ehir, sonraki dnemlerde de yerleim grmtr. ehir, bir i kale etra-
Caynaclk: M 6. yzylda Hindistanda ortaya km, Brahman snf olmayan, iddeti dlayan ve tanrya ulamak iin youn ilecilii ibadetin en nemli paras gren din. Budizm: M 6. yzylda Kuzey Hindistanda yaam olan Siddharta Gautama tarafndan, Hinduizmin ekilciliine ve kast sistemine kar balatlan, hayattaki ac, zdrap ve tatminsizliin nedenlerini aklamak ve bunlar gidermenin yollarn gstermeyi amalayan din hareketin addr. Budizm ismi Batllar tarafndan verilmitir. Budistler ise kendi dinlerine BudaSasana (Buda disiplini, retisi), Buda Dharma (Buda eriat) veya Buda Vacana (Budann szleri) gibi isimler vermilerdir. Sihizm: 16. ve 17. yzyllarda Kuzey Hindistanda yaayan 10 gurunun retilerini temel alan tek tanrc bir dindir. Animizm: Latincede ruh anlamna gelen anima szcnden tretilen animizm, canl-cansz her nesnenin bir ruhi varlk ya da ruh tarafndan ynetildiini kabul eden inantr.
34
Sanat Tarihi
Brahman: Hint toplumunun kast sisteminde ilk srada yer alan zel eitimli din kiiler. Kast (Jati): Portekizcede rk, soy, tr anlamna gelen, Hidistanda kendi iine kapal ve soydan gelen kimlikle tanmlanan Hint toplumunun din retilerle desteklenen katmanlara ayrlm yaps iin kullanlan terim. Bu sisteme gre toplum, hiyerarik bir yapyla brahmanlardan balayp en alt grup olan harijanlara kadar kastlara ayrlmtr. Maurya Hanedan: M 324187 yllar arasnda Kuzey Hindistanda hkm srm hanedan. En nemli kral Aokadr (M 268-233). Gupta Hanedan: MS 4. yzyln balarndan 5. yzyln sonlarna kadar Kuzey Hindistan yneten hanedan. Hindistan bilim ve sanat bu dnemde altn an yaamtr. Kuan Hanedan: Kuzey Hindistanda MS 1 ve 3. yzyllarda etkili olmu hanedan. Kuanlarn kkleri inin Kansu Blgesinde Toharca konuan kabilelerden biri olan Yuezhi klanna dayandrlr. Stupa: Budaya ait ya da nemli Budist bir rahibe ait eyalarla kalntlarnn sakland zeri arti denilen saakl bir rtyle kapl kubbeli yap. Stupalar, kk ve tanabilir bir nesne olduu gibi antsal bir yap da olabilir.
fnda gelien yukar ehir ve aa dzlklerde gelien aa ehir olmak zere iki blmden meydana gelmitir. Kentin iki blm de d surlarla evrilmitir. Birbirine paralel ve dik kesen sokaklaryla dzenli plann grld kent, kamusal ve sivil yaplarla donatlmtr. Kentte bir hamam ve stat sahibi kiilerin byk konutlarnda kentin gelimi kanalizasyon sistemine bal tuvalet ve banyo meknlar bulunur (Johnson 1998:61-62). Bu yerleimde grlen uygarlk, ndus Vadisinin Kalibangan, Harappa, Amri, Dici gibi yerleimlerinin Bronz a katmanlarnda da grlr. ndus Vadisi Uygarl M 2000 veya M 1800l yllarda Ari (Aryan) g dalgas sebebiyle ortadan kalkm, M 1500-600 yllar arasnda Veda toplumu denilen yeni bir uygarlk ortaya kmtr. Bu toplumun diliyle Yunan, Roma, ran ve Orta Asya dilleri arasndaki benzerlikten dolay, Veda uygarlnn Afganistan yoluyla Hindistana girdii dnlr. Hint mitolojisinin oluumu bu srelerde balar (Dastanl 2009:283; Un 2011:8). Sanskrit edebiyatnn ilk kaynaklar olan Vedalar, Hint mitolojisinin de ilk ve ana kaynadr. Bilmek (Vid) eyleminden bilgi (veda) anlamnda tretilen ve M 1500lere tarihlenen bu kitaplara Birikimler (Samhitalar) denilmektedir (Kaya 2003:20; Un 2011:8). Hindularn ilahi metin olarak kabul ettikleri bu metinler kuaktan kuaa aktarlmtr. M 800-500 yllarnda Ganj Vadisine yerleen Ariler, doa glerinin insanlatrlmas suretiyle oluturulmu din anlaylar Veda metinlerinin bir derlemesi olan Rigveda (M 15001000) yazmalar araclyla renmilerdir. Brahmanclk, Budaclk ve Hinduizme kaynaklk eden Rigveda metinlerinde yaratc g Brahma, Gkyz tanrs ndra, gkyz ve kozmik dzenin yaratcs Varuna, Gne tanrs Surya, ate tanrs Agri, mzik tanras Sarasvati, gne ve gkyz tanrs Vinu olarak geer. Sonraki dnemlerde bu tanr ve tanralarn yaptklar iler, etki alanlar ve nem dereceleri deiikliklere urayarak Hint mitolojisi zenginlemitir. rnein, ounlukla drt kollu olarak betimlemeleri yaplan Vinu, sonradan dnya ilerini dzenleyen, sorunlar zen byk tanr olarak kabul edilmitir. Rigveda metinlerinden Brahmana ve Upanishad yazmalar oluturulmutur. Brahmana yazmas, dnemin toplumsal snf yapsnn (rahipler/brahman, ynetici ve askerler/ kshatriya, retici ve tccarlar/vaia/, kleler/udra) merulatrlmasnda din temel olmutur. Yerli halk kle snfnn ierisindedir. Arilerle birlikte sosyal snflarnn tanrlara kar grevlerinin tanmlanmas, Brahmana yazmasnn din ile toplumsal yaam arasnda ilikiye ilgin bir rnektir. Upanisad yazmas Hint felsefesinin temel metni olan ve srekli yeniden dou inannn kayna olan retinin erken metinlerinden biridir. Brahman olmayan Caynaclk ve Budizm ise M 6. ve 5. yzyllarda gelimeye balamtrr (dekan 1997:787-788; Johnson 1998:42, 64-65). Hindistan M 4.-MS 5. yzyl arasnda Maurya, Gupta, Kuan gibi hanedanlar eliyle ynetilmitir. Maurya dnemi stupa mimarisi rneklerinin youn olduu dnemdir. lerinden en iyi bilinenleri Bairat ve Sani stupalardr. Mimarlk, resim ve heykel sanatlar din ile i iedir. Budann yaamyla ilgili sahneler ve din simgelerin yer ald stupalarn evresi kazk itlerle evrilidir ve her ynn ortasnda torana ad verilen drt antsal kap bulunur. Byk skender ve ardllarnn etkisiyle Maurya Dnemi Hindistannda Pers ve Helenistik Yunan sanatlarnn etkileri grlr. Bu dnemde yaplan ve stupalarda yer alan ndra heykellerinin Zeusa, Buda heykellerinin Apollona benzemesi bu etkileime balanr (dekan 1997:788). Gupta Dnemi, Hindistann Klasik Dnemi olarak kabul edilir. Bu dnemde Hinduizmle birlikte Hindu sanat ykselirken Budizm de gelimeye devam etmi-
2. nite - Dou Sanat
35
tir. Devletin merkezini tekil eden Orta Hindistanda Hinduizmin baskn olduu grlr. Dnemin sonlarna doru, Budist sanatta da Hindu geler grlmeye balanr. Bu dnemde her iki din yan yana yaamay srdrebilmi, Gupta Devletinin yklmasndan sonra, Budizm deta Hindistandan kovulmutur. Bu dnemde sanatn her alannda gelimeler yaanmtr. Acanta Maaralarndaki freskler (Resim 2.2), dnemin resim sanat asndan son derece gzel rneklerdir. Tapnaklar klasik formlarna bu dnemde kavumulardr. Dnemin mimari ve heykeltralk eserlerinde benimsenen en nemli zellik sadeliktir. Yaplar da heykeller de gsteriten uzaktr. Tapnaklarn zellikle girileri ve daha sonraki evrelerde duvarlar, konularn Puranalardan alan mitolojik sahne ve figrlerden oluan kabartmalarla bezenmitir (Turgut 2009:34-35). Orta ada 11. yzyldan sonra Kuzey Hindistanda yaylan Trk-slam egemenlii dikkate alnmazsa gemi din ikonografi, ayrntlar dnda byk lde devam eder. Budaclk, Caynaclk ve Brahmanclk iin yaplan kaya mezarlar ve tapnaklar yakn blgede ve yan yanadr. Elloradaki yaklak 30 m ykseklikteki kayaya oyularak yaplan Kailasanatha ve ndra Tapnaklar mimari bezemeleri ile dikkat ekerler. 8. yzyldan sonra tapnak mimarisinde kulenin neminin artt grlr. 11. yzylda yaplan Bhubanesvardaki Lingaraca Tapnanda kule, kozmosu simgeleyen en nemli mimari ktle olarak yer alr (dekan 1997:789).
Purana: Hindu mitolojisi ve efsanelerinin toplu yazmalar.
Resim 2.2 Acanta Maaralar freskolar Kaynak: http://upload.wikim edia.org/wikipedia/ commons/3/30/Indi scher_Maler_des_6. _Jahrhunderts_001. jpg
N SANATI
Dnyadaki dier lkelere nazaran 4000 yllk tarihiyle siyasi sreklilik gsteren (Eberhard 1987:1), inin douu dnya tarihinin en karmak konular arasnda yer alr. Sar Nehir Vadisinde yaayan kkenleri tartmal ok sayda kabilenin (Gerber, 2010:25) binlerce yllk kaynama sreleri ini ortaya karmtr. Dnyann dier Neolitik a kltrlerinde olduu gibi in corafyas Neolitiinde de seramik ve dokuma retimi grlr. Mitolojiye gre ipekilik, innin efsanevi hkmdarlarndan ncs olan Huang Dinin kars Xiling tarafndan balatlmtr. Neolitik an seramik rneklerini M 2000li yllara tarihlenen Gansu seramikleri olutururlar. Krmz hamurlu, geni karnl Gansu seramiklerinin yzeylerine helozon biimli sslemeler yaplm ve krmz, kahverengi ve siyah renkler kullanlmtr. Sadece ine zg ayakl, silindirik seramikler dnemin tipik rnekleridir (dekan 1997:400). M 1. bin yl ortalarna kadar gelimesini srdrd sanlan Gansu kltr: Banan, Maang, indien ve Ciacing evresi olmak zere drt evreye ayrlr. in tarihi dnemleri, inde hkm srm hanedanlklarn adlaryla incelene gelmitir. ine ismini veren ilk imparator Qin Shi Huang Di ncesi beylikler dnemi, sonras imparatorluklar dnemi olarak adlandrlr ve hkm srm hanedanlklarn adlaryla incelenir.
Banan Evresi: Bu evrede grlen i karnl seramikler elle yaplm ve uzun boyunlar arkta ekilmitir; st blm kulpun yarsna kadar, saat hareketinin tersine izilmi sarmallarn hakim olduu krmz ve siyah renkli geni sslemelerle bezenmitir. ou zaman ayn tonda bir astarla rtlen pembe hamur ok ince ve ustaca allmtr. Maang Evresi: Armut biimli, yayvan azl, ksa boyunlu seramikler; krmz ve siyah boyal ekenar drtgenler ve damalarla bezenmitir. indien Evresi: Geni azl uzun boyunlu seramikler; zensiz kaba sar topraktan yaplm, yzeyleri koyu kahverengi ya da siyah renkli gen ve ift kvrml sarmallarla bezenmitir. Ciacing Evresi: Daha nceki rneklere gre kalitesi dk boyal mlekler ve bronzdan gerelerle tanmlanan evredir. Kuzey Henandaki iaotun yerleiminde boyal mlekilik, yerini siyah renk mlekilik kltrne brakr. Ky kltrn temsil eden bu mlekler ilk kez andong yerleiminde Longanda bulunduu iin Longan kltr adyla anlrlar.
36
Sanat Tarihi
in Hanedanlklar Dnemi
Xia Hanedanl (Yaklak M 1800-1500): in tarih kaytlarnn neredeyse hi bahsetmedii Gney Shanxi blgesinde kk bir devlet olarak beliren bu dnemin kltr tun ile tanmlanr (Grez 2011: 1). Shang (Yin) Hanedanl (M 1450-1050): Anadoluda Hititlerle adatr. Merkezi Kuzeydou Henanda Shanxi Dann nndeki (bugnk Anyang ehri civar) dzlklerdir. Uzak Douda ilk kez metal teknolojisinin bulunuu, yaznn kullanlmas, gelitirilmesi ve kentleme ilk kez bu dnemde gerekleir (dekan 1997:400). Fal Yaztlar ya da KaplumResim 2.3 baa Kemii Yaztlar denilen rneklerle somutlanan, bugnk in yazsnn temeli olan yaznn Solda: Drt ko ba bronz kap Sada: ayakl bronz kazan, Ge Shang Dnemi ilk kez kullanlmaya baland bu dnemin dier tipik maddi kltr unsurlar, kerpi malzemeyle yaplm konutlar ile bronz (tun) ve seramik kaplardr (Resim 2.3). Bu dnemde, para yerine bronz malzemenin, baz durumlarda bronz kaplarn eritilerek para yapmnda kullanld grlmektedir (Grez 2011:2-3). Bronz kaplara yksek kabartma olarak soyutlanarak ilenen balk, aslan, ejder gibi eitli hayvan betimlemelerinin eski in kltrnn dinsel inanKaynak: laryla balantl simgesel anlamlar vardr. Aslan http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pou_with_four_ topra, ejder yamur, bulut ve gkyzn simgeram_head.jpg ; lemektedir. Baz kaplar hayvan biimli (riton) olahttp://en.wikipedia.org/wiki/File:Liu_Ding.jpg rak yaplmtr. Bu dnemde ortaya kan sert, gzeneksiz ve yksek sda piirilen seramiklerin yzeylerinde lmszlk simgesi bayku, ejder ve deiik ku betimlemeleri buluSepet rg: Aa dallaryla nur. Dnem mimarisinden gnmze sktrlm toprak zemin zerinde sepet yaplan rgnn ayrca, rgl ahap konstrksiyonun amurla svanmasyla yaplan konut rnekleri kalan boluklarn kil ile kapatlp svand bir duvar ulamtr (dekan 1997:401). tekniidir. Dal rg de denir. Zhou Hanedanl (M 1046-256): En uzun hkm sren hanedanlk (39 Neolitik ada dnyann hemen her yerinde bu duvar hkmdar) olan ve idari merkezi bugnk Xianfu yaknlarndaki Shanxi blgesinteknii kullanlmtr. de bulunan Zhou Hanedanl zamannda entelektel birikimde ve sanat alannda Konstrksiyon: Bir yapnn hzl gelimeler yaanmtr. Hkmdar Pingin, merkezi douda Luoyiye (bugnimalat srasnda tm yapm k Luoyang) tamasyla M 770de Dou Zhou Hanedanl balar. Yunan sanaetkinlikleri ve bu etkinliklerin sonucu ortaya tnn Arkaik Dnem ncesinden balayarak Helenistik Dnemin ortalarna kadar kan gelerin btn. sren tarih dilimiyle ada olan Dou Zhou Hanedanl, lkbahar Sonbahar Yapnn konstrksiyonu (M 770-481) ve Savaan Beylikler (M 481-221) olmak zere iki ayr evrede inkullanlan malzemeye gre deiik adlar alr. Ahap celenir (Grez 2011:4,6). Dnem mimarl daha nceki dnemlerin devam nitekonstrksiyon, elik liindedir. M 9. yyda baz bronz kap biimlerinin yok olduu, betimlemelere yekonstrksiyon, betonarme konstrksiyon gibi. ni mitolojik yaratklarn katld, dier yandan yeim ta ve cam iiliinin gelitii grlr (dekan 1997:401). Qin Hanedanl (M 221- 206): Zhou Hanedanlnn son zamanlarndaki lkbahar Sonbahar ve Savaan Beylikler: Zhou siyasi belirsizlik ortamnda Qin Beylii kurulmu ve lkede siyasi birlik salamHanedanlnn bu isimlerle tr. Qin Shi Huang Di (okunuu: in S Huan Di), ceza sistemleri ve hukuk alannanlan iki ayr evresi adlarn, o dnemde yazlm da yaplanmaya gitmi, yazda birlik, l birimlerinde standartlama ve lkeyi bir lkbahar Sonbahar Yllklar arada tutmak amacyla yol yapm gibi bir ok alanda yenilik yapmtr (Ederard ve Savaan Devletler 1987:1; Grez 2011:IV). Yllklar adl iki tarih
metinden almaktadr.
2. nite - Dou Sanat
37
Bu dnemin en nemli yaps Byk in Seddidir (Resim 2.4). in Seddi binlerce yl sren deien siyasi ve asker ihtiyalarla biimlenen bir savunma yapsdr. Seddin yapl nedenlerini anlayabilmek iin ztlk derecesinde birbirinden farkl komu iki kltrn zelliklerini ve tarihsel gemiini iyi bilmek gerekir: Tarm yapan ve okuryazar in kltr ile Trk ve Mool bozkr gebe kabilelerin kltr. Ancak, inin tm grkemli yerleik gemiine ramen, seddin kuzeyindeki gebe kltrn at srs, post ve sava barndran yapsyla seddin dier tarafndaki pirin, ipek ve iir barndran kltr yapsn kesin ve deimez suretle ayrmak olanakszdr. nk yabanc etkenler in siyasi ve kltr tarihinde ok nemli roller oynam; inin inli olmayan bir ok hkmdar ini hkimiyetleri altna aldktan sonra sre iinde kendileri de inlilemi ve teki kuzeylilerden korunmak iin yeni sedler ina etmilerdir (Lovell 2008:17, 28). in Seddinin ince ad, On Bin Li Uzunluundaki Duvardr. Yaklak 6.700 km uzunluktaki seddin genilii temelde 6.5 m; duvarn st ksmda 5.7 metredir. Genelde 8.5 m yksekliindeki duvar, nemli geitlerin ve byk kaplarn bulunduu yerlerde 12 metreye ulamakta dalarn yksek zirvelerinde 1.5-2 metreye kadar debilmektedir (Okay 1993:145). Qin Shi Huang Di zamannda M 215 ylnda yapld sylense de (Ederhard 1987:83), seddin ilk nveleri, birbirleriyle kyasya savaan ve kendi topraklarnn snrlarn da ve rmak gibi doal snrlarn olmad yerlere yksek duvarlar ina ederek belirleyen Savaan Beylikler Dneminde atlmtr. lk sur duvarn M 657 ylnda Chu Beylii yaptrm, izleyen srete dier beylikler kendi surlarn ina etmilerdir. Qin Shi Huang Di, M 215 ylnda eski surlar birletirmek ve yenilemek suretiyle seddin ana hatlarn oluturmutur. Surlarn bakm, yenilenmesi ve bytlmesine ynelik ina faaliyetleri yzyllarca srmtr. Ming Hanedanl zamannda Moollarn inden atlmasndan sonra byk bir blm harap olan in Seddi, yeni batan yaplrcasna byk bir onarmdan geirilmitir (Okay 1993:145-147). 1974 ylnda Xiann 2,5 km gneyinde Li Dann eteklerinde iftilerin tarlalarna su bulmak iin yaptklar sondajlar srasnda bulunan Qin Huang Shi Di Ant Mezar ve Terra Kotta Ordusu, in sanat ve kltr tarihinin nemli eserleri arasndadr (Resim 2.5). Mezarn en nemli buluntu grubunu terra kotta (pimi toprak) asker heykelleri oluturmaktadr. (Lovell 2008:53). Qin Shi Huang Di, hkmdar olduktan hemen sonra kendisi iin bu mezarn yapmn balatm; kendisiyle birlikte ok sayda hizmetli ve atn gmlmesini emretmitir. mparator brokrat L Buwei, halkn isyan edebileceini syleyerek dnem inancyla balantl olarak imparatoru ikinci hayatnda koruyacak heykellerden oluan bir ordunun mezarna yerletirilmesi konusunda Qin Shi Huang Diyi ikna etmeyi baarmtr (Grez 2011:44). mparatorun heykellerin insan boyut ve zelliklerinde olmasn istemesi zerine M 3. yzyl sonlarnda bir terra kotta ordusu ortaya k-
Resim 2.4 in Seddi
38
Resim 2.5
Sanat Tarihi
mtr. Bugne kadar toplam ama kazlm ve binlerce para karSolda: Terra Kotta Ordusu Sada: Sava arabas, ikinci ama Xian tlmtr. Birinci ama; 14.260 m2 alan kaplar. Bu alanda sra hlinde ellerinde ok ve silahlar tutan 6000 sava ve 35 atn ektii sava arabas heykeli olduu tahmin edilmektedir. Bugne kadar 1000den fazla sava, 8 sava arabas, 32 at bulunmutur (Grez 2011:45). Birinci amann kuzeyindeki 6000 Kaynak: http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei: m2lik alan kaplayan ikinci ama, bu TERRACOTTA_ARMY alann en nemli amasdr. Burada 1300den fazla sava ve at, seksenden fazla at arabas ve ok sayda metal silah bulunmutur. Askerler, M 500l yllarda yaayan Sava Sanat isimli bir kitap yazan komutan Sun Zinn sava stratejisine gre konumlandrlmtr (Grez 2011:46). Birinci amann kuzeybatsnda, ikinci amann batsnda yer alan 520 km2lik alan kaplayan nc ama, ordunun idari merkezidir. 68 sava, 4 at ve 1 svari U biiminde dizilmitir. Kazs bitirilemeyen bu alann hemen gerisinde bir sava arabas ve 68 asker paras vardr (Grez 2011:46). Asker heykellerinin yzlerinin her biri farkl tiptedir. Farkl etnik yapdan askerlerin de heykelleri yaplmtr. Qin ordusunda Hun askerlerinin de yer ald bilinmektedir. O dnemde gelenekler gerei Hun askerlerine ait atlarn kuyruklar dmlenmekteydi. Baz at heykellerinin kuyruklarnn dml olmas ve bu atlar kullanan asker heykellerinin yzlerinin yeil boyal olmas, krom kapl kl kullanmalar dnem geleneklerine sadk kalnarak bu heykellerin yapldn dndrmektedir (Grez 2011:47). Han Hanedanl (M 206- MS 220): Helenistik Dnem Yunan ve Roma uygarl ile ada olan bu devirde imparatorluun corafi snrlar Koreden Orta Asyaya kadar genilemitir. Avrupa ile Yakn Dou arasnda ipek ticaretinin gelitii bu dnemin sanatnda birok yenilikler grlr. Changan ve Luoyng (Henan) gibi kentler, byk heykel ve duvar resimleriyle sslenmi saray ve tapnak yaplar bulunmaktadr. Konfyslk, Taoculuk ve Budaclk ilkeleriyle entelektel birikim gelimi, kt bulunmu, ipek zerine paravana ve rulo resimler yaplmtr (dekan 1997:401). Dnemin duvar resimlerine daha ok mezar yaplarnda rastlanr. M 1. yzyla tarihlenen Luoyangda bulunan bir mezar odasndaki resimlerde figrlerin konturlar izildikten sonra tek rengin tonlaryla boyand grlr. nceltilip uzatlarak stilize edilmi erkek figrleri, birbirleriyle diyalog hlinde basit bir kompozisyon kurgusu ierisinde resmedilmilerdir. lk kez tatan mezar heykellerinin yaplm olmas devrin bir dier yeniliidir (Tregear 1985:54). indeki Sar Nehir Vadisi seramik ve porselen yapmnn beii kabul edilir. Form ve dekorasyon asndan seramik sanatnda teknik ve estetik gzellie bu dnemde ulalmtr. Ticaret sayesinde Roma mparatorluundan kurunla srlama, Suriye ve Msrdan sr yapma teknikleri renilerek seramik sanat gelitirilmitir. Dnemin yeil ya da kahverengi renklerde yumuak, kurun-silikat srla kapl seramik eyalar dikkat ekicidir. Changan (Xian) ve Loyangda bulunan seramik eyalar, genellikle lm trenlerinde kullanlan basit figrinler, ok eitli formlara sahip yerel gereler ve hayvan eklinde yaplm sunu kaplardr. Bu seramiklerden baka srsz, gri bnyeli, beyaz astarla kapl, pigmentlerle
2. nite - Dou Sanat
39
renklendirilmi eski stilde yaplm seramikler de bulunmaktadr (Fisher 1981:9; Tizgl, 2009:22). (Wei, Wu, Shu) Krallk (220-264) ve Alt Hanedan (220-589) Dnemleri: ok sayda Budist tapnak ve Buda mitiyle ilgili heykel, Resim 2.6 Luoyang yaknlarnda ok sayda maara tapna ve manastr yaplmtr. Kayalara oyularak yaplan maara tapLongmen Maara Tapna ve Buda Heykeli, Yungang naklarnda Buda ikonografisinin eitli konularnn betimlendii kabartma ve heykeller bulunur. 460-470 yllar arasnda Yungangda yaplan maara tapnaklarndaki Buda heykelleri geni omuzlu, kareye yakn yzl ve sabit bakldr. 508-523 yllar arasnda yaplm Longmen maara tapnaklarnn heykellerinde figrlerin yasslat, vcut hatlarnn elbise kvrmlar altnda kaybolduu bir slup gelimitir. Balar uzunca ve gzleri yar kapal olan bu heykellerin dudaklarndaki hafif glmseme tipiktir (Resim 2.6). Hint etkilerinin grld 550 yllarna doru, heykellerin bir nceki dnemlere gre daha hacimsel olarak arbal bir ifadeyle cepheden alglanacak biimde yaplKaynak: McNair 2007:8, ekil 1.2 mas nem kazanr (dekan 1997:401). in Budizmi 520-525 yllarnda Hintli rahip Bodhidharma tarafndan yaylm, 7. yzyldan sonra inde Chan, Japonyada Zen ad Bodhidharma: Budizmin altnda iki ayr mezhep olarak gelimitir. Chan ve Zen Budizminde (ya da doa indeki kurucusudur. indeki ksaltlm yaygn felsefesinde) dnyada tanr yoktur. Bu anlaya gre insan, bedenin bilincini d- ad Damo/Tamodur. Kungnceye dalarak unuttuu an tanry bulur. Efsaneye gre, Bodhidharma be yl bir funun piri kabul edilir. tan nnde oturarak bedenini unutmu Nirvanaya ulamtr. Budizm, hem ta- Nirvana: nsan dnyaya pnak mimarisinde hem de tapnak ilerindeki heykel ve resimlerde Bodhisattva balayan tutku ateinin snmesiyle ulalan (Gelecein Budas), melekler, koruyucu ve rahiplerin konu olarak ilenmesinde kurtulu, mutlak iyilik, grld gibi inde dinsel sanatn gelimesinde etkili olmutur (dekan lmszlk. 1997:403). Konfys ve Tao felsefelerinin egemen olduu gneydeki Alt Hanedann merkezi Nanjingdir. Nanjingde sanat zellikle iir, kaligrafi ve resim alanlarnda gelimitir. Resim sanatnda ahlak kurallarnn belirledii bir anlay iinde imparator, din adam, sarayl kadn gibi kiiler, soylu ve arbal bir grnmle betimlenirler. Bu anlay 4. yzylda yaam Gu Kaizhinin hazrlad Sarayl Hanmlara Ahlak Dersleri (British Museum, Londra) adl ruloda daha nceden grlmt. in resminin izgisel, yaln ve basit bir dili vardr. Gu Kaizhi yaptlarnda kuramsallatrlan azla ou anlatma anlay en belirgin zelliktir ve bu zellik sonraki in resim sanatnda da hakim olmutur. Bu dnem resminin en antsal rnekleri Gansu Blgesindeki Dunhuangda yer alan maara tapnaklarndaki Buda ve onun yaamndan konular (cataka) ileyen duvar freskolardr (dekan 1997:401). Dnemin seramik sanatnda da Budizmin etkileri grlmektedir. Budist hayatn gnlk ilerinde ve ritellerinde ska kullanlan seramikler vardr. Yueh leri olarak tanmlanan porselenimsi bnyeli seramikler, ya yeilinden griyeil tonlara kadar seladon srla kaplanmlardr (Tizgl 2009:23). Sui Hanedan (581-618): Sui Hanedanl Dneminde inde siyasal birlik yeniden salanm ve bakent Changan, antsal saray ve tapnaklarn inasyla zgara plan dzeninde yeniden kurulmutur (dekan 1997:401). Yksek kaliteli, soluk renkli kurunlu srlarla kapl beyazms bnyeli seramikler bu dnemde gelimeye balamtr (Tizgl 2009:23).
40
Sanat Tarihi
Tang Hanedan (618-907): Birok alanda belirgin dnmlerin gerekletii Tang Hanedanl zamannda in, yabanc etkilere ak olmu, eski pek Yolunun yeniden almasyla, deiik lkelerden gelen ziyaretiler, kendi sanat ve geleneklerini ine getirmilerdir (Charleston 1981:47; Tizgl 2009:23). Dnem mimarisinPagoda: Hint, Japonya ve in mimarlnda Budizm ile den gnmze ulaan rnek yoktur. Ancak, Japonyada Nara Dneminde (645balantl olarak okgen 784) yaplan Todai Tapnann Byk Buda Salonu (Daibutsu-den) Tang Dneveya kare planl yaplan ve ilerinde nemli din mi zelliklerini yanstr. Dnemin ahap pagodalar hakkndaki bilgiler de Naadamlarnn mezarlaryla radaki Yakui ve Daigo Tapnaklarndan elde edinilmektedir. Bu tapnaklardaki kutsal kitaplarn bulunduu heykeller, Hint etkisi altnda ancak, ine zg ritmik izginin grld sentez kule yaplarna pagoda denmektedir. oluturan rneklerdir (dekan 1997:401). Tang Hanedanl boyunca sarayda kullanlan kaliteli porselen retimi gelimi, Tao retisi: Laozi ve Zhuangazi tarafndan nl kiilerin mezarlarna abartl saylarda erkek, kadn, at, deve gibi formlarda segelitirilen Tao retisine ramik l hediyeleri koymak bir gelenek olmutur. (Fisher 1981:9). Dnemin Sangre gereklik ve yaam, insanlarn koyduu kurallar cai ( renk) ileri diye adlandrlan seramiklerinin yzeyleri genellikle benekli ve yasalar yoluyla deil, damla ya da V eklinde sembollerle sslenmitir. Erken Tang devrinde var olan dorudan doa yoluyla kavranabilir; gereklii beyaz renkli seramiklerin srlar porselen grnmne olduka yaklamtr (Tizkavramak doayla zde gl 2009:23). Ressamlarn sarayn resm grevlisi olarak altklar bu devirde reolmaktan geer; insan iin sim sanatnda da nemli gelimeler olmutur. Wu Daozi, Yan Liben ve Zhang Xutek kurtulu yolu uygarlktan nceki bilgiden yoksun ilk an dnemin en nl resim sanatlardr (Resim 2.7). Saray yaam resmin nemli duruma dnmektir (dekan konular arasndadr. lk kez bu dnemde manzara resmi gelimeye balar. Kon1997:401). fys ve Tao retileriyle beslenen dnsel etkileyenler in manzara resmini Batda gelien manzara resminden farkl klmtr. Duygu ve dncelerin biimle dile getirildii in resmi, Tao dnce biimini yanstan, evrenin gizemini zmeye alan entelektel bir etkinliktir. Yine bu dnemde ilk kez sutralar (zdeyiler) resimlenir (dekan 1997:401,404). Resim sanatnda kuram ve eletiri metinleri Batda RneResim 2.7 sansla (15.-16. yzyllar) birlikte grlrken inli sanatlarn Han mparatoru Zhaolie de Su, Yan referans aldklar 5. yzyla ait bir kitap, inde kuram ve eletiLiben 7.yy, Boston Museum of Fine ri yazlarnn ok daha nce baladn gstermektedir. Deiik Arts bir perspektif anlaynn bulunduu Uzak Dou manzara resminde, farkl planlar arasnda beyaz boluklar braklarak nesneler doann sonsuz boluu iinde betimlenirler. Kompozisyonun hakim gesini oluturan dalar, iri budakl aalar, kayalar, sisli bir atmosfer, akp giden akarsular sadece bir grnt deil, doann gerek ruhunun canlandrlmasdr. Dier nesnelerden farkl olarak insan, manzara resminde doay kavramaya alan nemsiz bir varlk olarak yer alr (dekan 1997:402). Be Hanedan (907-960), On Krallk (907-980) ve Song Hanedanl (960-1279): Bu dnem siyasi karklklarn srd ii ie gemi bir tarih sreci kapsar. Zamanla Song Hanedanlnn egemenliine dnen sre, 960-1127 arasnda bakentin Bianking olduu Kuzey ve 1127-1279 arasnda bakentin Hangzhou olduu Gney inde yaanmtr. Gnmze ulaan mimari rnek yoktur. Buda heykelleri, gemiin gelenekleri dorultusunda yaygnln korumutur. zellikle kuzeyde Shanxi ve Hebei blgelerinde bulunan 11. ve 12. yzyla ait tapnaklar, ilerindeki Buda heykelleriyle gnmze gelebilmiKaynak: http://fr.wikipedia.org/wiki/ Fichier:Liu_Bei_Tang.jpg lerdir (dekan 1997:402).
2. nite - Dou Sanat
41
Kaligrafi: Yunanca kalos (gzel) graphein (yazmak) kelimelerinden tretilmi estetik ve tasarm kurallarna gre gzel yaz yazma sanat.
Kuzey Song Dneminin en nemli ressamlar Li Cheng, Fan Kuan, Gou Xi, Mi Fei, Li Gonglindir. nemli bir dier ressam Li Tang 1127 ylnda gneye kaarak Hangzhoudaki akademinin bana gemitir. Bambu resimlerinin yaygnlat, kaligrafinin resim sanatna girdii Gney Song Dneminde Ma-Xia Okulunu kuran Ma Yuan ve Xia Gui manzara ressamlar olarak ne karlar. (dekan1997:402-403). Song Hanedanl ve nceki dnemlerde yaplarn ana malzemesi ahap olduundan, yaplarn pek az gnmze ulaabilmi, bu yzden de in mimarl yakn dnemden gelen rnekler zerinden deerlendirilmitir. in mimarlnda, ilevi ne olursa olsun her trl ahap yapda, strktr (yapy ayakta tutan sistem) biimi belirler. Yaplar sktrlm toprak zemin ya da ykseke doal veya yapay platform zerine ina edilirler. Strktr ahap stunlarn tad kiriler ve onlarn zerindeki da takn geni krma atdan oluur. Bu genin (stun, kiri, at) st ste gelmesiyle kat says oalr ve her kat alt kata gre daha kk yaplr. in stunlar kaidesiz ve balkszdr. Stunlarla kiriler arasna sslemeli konsollar yerletirilir. Stunlar arasndaki boluklar ahap, tula ve kille kaplanr. Pencereler ounlukla ktla kapatlr. Tang Dneminden sonra atlarn ularn yukarya doru kaldrmak gelenek olmutur. Geleneksel in mimarlnda yaplar zelliklerine gre deiik adlar alrlar. ok katl yaplara ko; her taraf ak kk tipindekilere ting; yksek teras zerine kurulanlarna te denilmektedir. Bir in tapna, geni evre duvarlaryla snrlandrlan alan iinde yer alan kutsal salon, ktphane, pagoda, rahipler odas, kiler gibi deiik ilevli yaplar topluluudur (dekan 1997:402). Tang Hanedanl zamannda gelitirilen seramik teknikleri, bu dnemde sistematik olarak aratrlm; gkyz, su, rzgrda savrulan yapraklar gibi doa etkilerini taklit etmek iin tek renk efektler tercih edilmi; Tang devri formlar yumuatlarak yeni biim araylarna girilmi ve hatlar daha yuvarlaklam; az kenarlar yaprak yaprak ayrlarak iee benzer formda seramikler yaplmtr (Tizgl 2009:24). Bu dnemde, kuzeyin beyaz renkli bezemesiz ve kazma kabartmal Ding; gri mavi srl ve st buz atla bezeli Ru; eflatun-mavi srl ve mor-krmz lekelerle bezeli Jun seramikleri sert ve gzeneksizdir. Gneyde ise parlak siyah veya kahverengi srl, stnde hayvan figrleri olan Cizhou seramikleri ve siyah Fujian seramikleri retilmitir. Seledon (gri veya filizi yeil srl in porseleni) retimi hem kuzey hem de gney blgelerinde yaygndr. Gneyde Jingdeahende retilen Song devri saydam mavimsi srl beyaz porselenler bugn Yingging olarak bilinmektedir (dekan 1997:402). Yuan Henadanl (1260-1368): Cengiz Hann torunu Kbilay tarafndan kurulan Mool kkenli bu hanedanln zamannda hzla yaygnlaan Tantra Budacl ok kollu Buda heykellerinin domasna neden oldu. Saray korumas altnda Budac ve Taocu anlayta resim sanat retimi devam etse de Zhao Mengi isimli ressam dnda Moollara hizmet etmemek iin btn Werren ressamlar inzivaya ekildiler. Saray retimini srdren ve Yuan Hanedannn Drt Ressam olarak anlan dnemin nl ressamlar, Huang Gongwang, Wu Zhen, Ni Zan ve Wang Mengdir. Song Dneminde grlen kaligrafi ile resmin btnletirildii resim tarz bu dnemde iyice geliir, manzara resimlerinin yan sra at, iek ve bambu nemli resim konularn olutururlar. Seramik alannn en byk yenilii mavi-beyaz porselen retimidir (Resim 2.8). Yakn Doudan getirilen kobaltla, sr alt tekniinde ve genellikle bitkisel bezemeli olan bu porselenlerde byk boyutlu anak ve servis tabaklar gibi yeni formlar retilir (dekan, 1997:403).
42
Resim 2.8
Sanat Tarihi
Ming Hanedanl (1368-1644): Siyasi, ekonomik ve sanat alanlarnda byk deiim ve geSolda: Mavi-beyaz porselen, Yuan Dnemi 14. yy liimin yaand bu dnemde bakent Pekin (Beiortalar, ap 47.25 cm Sada: ok renkli porselen vazo, Jiajing Dnemi (1522-1566) damgal. jing) olmutur. Pekinde imparatorluk merkezi olarak iinde saraylar, tapnaklar, idari ve hizmet yaplarn barndran Yasak ehir kurulmutur. Gnmze gelebilen en geni ahap yap stounu barndran, yaklak olarak 730.000 m2lik bir alana yaylan Yasak ehir, 1987 ylnda Dnya Kltr Miras Listesine alnmtr. Mimari alanda Tang devri zelliklerine geri dn dikkat ekicidir. at kenarlarnda srl seramikten hayvan ve insan figrleri kullanm dnem zelliidir (dekan Kaynaklar: 1997:403-404). Ming mparatorlar ressamlar saray http://www.metmuseum.org/toah/works-ofats altnda toplamak istemilerse de bunu ksart/1987.10 men salayabilmiledir. Dnemin nl ressam Dai http://www.metmuseum.org/toah/works-ofart/17.127.2 Jin ksa sre sarayda alm, daha sona gneye giderek Zhe Okulunu kurmutur. Manzara resmi reten dnem okullarndan bir dieri de Wernen ressamlarn oluturduu Wu Okuludur. Resimlerde figr azalrken ku, iek ve bambu resimleri yaygnln korur. Mavi-beyaz Ming porselenlerinin sslemelerine ejderha figr de eklenir (dekan 1997:404). mparator Cheng Hua devrinde (1465-1487) dk scaklkta ayr bir piirime tabi tutulan sr st boyalar gibi deiik tekniklerin de kullanlmaya balamasyla ok renkli sslemelerinin yaplmas salamtr (Resim 2.8). Ming Dneminin ok renkli seramik boyama teknii olan Fahua dekorlarnda, biskvisi yaplm porselenin zerine kobalt mavisi, turkuaz, sar, beyaz gibi renkler, orta scaklkta pien srlarla birlikte uygulanm; ekillerin akp bozulmasn nlemek iin, ana hatlarn snrlar yivlerle belirgin hle getirilmitir. Bu teknikle byk boyutlu kavanoz ve vazolar yaplmtr. Fujian ehrinde ayrca, Avrupa pazarlar iin mavi, krmz, yeil ve turkuaz gibi canl renklerle boyanan Swatow ware tarz seramikler retilmitir (Fahr-Becher 1999:207; Tizgl 2009:27).
SIRA SZDE
Ming Hanedanl sanatnn genel zelliklerini rneklerle aklaynz. SIRA SZDE Qing Hanedanl (1644-1911): inin kuzeydou blgesinden gelen ManuNELM larn Aisin DGioro klan tarafndan kurulan ve inin son imparatorluk hanedan olan Qing Hanedanl, Manu Hanedanl olarak da adlandrlr. Bu dnemde S Oolmay R U Pekin bakent srrm, Yasak ehirin Ming devri yaplar onarlarak yeni yaplar yaplmtr. Ressamlarn kendi aralarnda deiik adlar altnda gruplamalar dikkati eker. DKKAT Aralarndan Anhuili Drt Usta, Nanjingli Sekiz Usta, Yangzhoulu Sekiz Garip Usta ve Bamszlar Grubu olarak adlandrlan drd nemlidir. Anhuili Drt Usta GruSIRA SZDE bunun sanatlar: Sun Yi, Wang Zhurui, Hongren, Cha Shibiaodr. Nanjingli Sekiz Usta Grubunun sanatlar: Gong Xian, Fan Qi ve Gao Cen, Zou Zhe, Wu Hong, Hu AMALARIMIZ Zao, Ye Xian ve Xia Sundur (Resim 2.9). Yangzhoulu Sekiz Garip Usta Grubunun sanatlar: Zheng Xie, Jin Nong, Huang Shen, Goa Xiang, Li Fangying, Li Shan, Lo Ping ve Wang Shishendir. Bamszlar Grubunun sanatlar: Bata Shanren, Shitao, Kunzan ve Mei Qingdir (dekan 1997:404). K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2. nite - Dou Sanat
43
Resim 2.9
Tang devrinden beri bilinen bir teknikle yaplm ok renkli Qing devri aa basklar inde ve Japonyada ok beenilmitir. Balangta (17. yy) porselen retimi dursa da daha sonra retim canlanm ve devrin porselenleri Avrupay etkilemitir. 19. yzyldan sonra siyasal alanda olduu gibi, sanat alannda da Bat etkisi altna giren inde, Avrupa ve Japonyada eitim gren sanatlar eliyle, sanat geleneklerinden byk lde kopulmu olsa da Wu Changchi (1844- 1927), Zhang Daian (1899-?), Chen Zhifu (1896-?) gibi sanatlar gelenekleri srdrmeye devam etmilerdir (dekan 1997:404).
Solda: Nanjingli Sekiz Usta Grubundan Fan Qinin manzara resmi Sada: Ayn gruptan Gao Cenin manzara resmi.
Kaynaklar: http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1989.363.131 http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/2007.50
JAPON SANATI
Hokkaido (Yaya Yeso); Hondo (Honu) ve Kyuu olmak zere byk adadan oluan Japonya, bu adalar haricinde snrlar ierisinde binlerce kk adann bulunduu bir adalar lkesidir (Eberhard 1992:12; Gven 2010:48). Japon tarihi, tarih ncesi ve tarih dnemleri olmak zere iki ana periyod ierisinde ele alnarak deerlendirilir. Japonlarn dnya grne gre insanolunun yapt her i, her ey sanat olabilir. Sanatn genel belirleyici lt kiinin -ne yapt deil- nasl yaptdr (Gven 2010:147). Gnmz sanat anlay ile zanaat olarak tanmlanan pek ok ig Japon kltrnde soylu, saygn ve yaayan sanatlar olarak tanmlanr: Bonseki (Tatan Oyma Manzara), anoyu (ay Treni), Origami (Kt Katlama) vb. (Gven 2010:147). Japon dilinde gzel sanat anlamnda bicutsu kelimesi ile birlikte genel olarak sanat kavramn tanmlayan geicutsu ve gigei kelimeleri kullanlmaktadr (Gven 2010:147).
Japon Tarih ncesi ve Tarih Dnemleri

Tarih ncesi dnemler Seramik ncesi, Jomon, Yayoi ve Kohun Dnemi olmak zere balca drt evreye ayrlr. Japonyada 645 ylnda, in kkenli a isimlerini temel alan, Nengo adyla bilinen bir zaman sistemi kullanlmtr. Bu sisteme gre dnemsel aralklar, saray tarafndan bir imparatorun tahttan inmesi ya da tahta kmas gibi nemli bir olay, olgu, edebiyat ve sanat alanndaki farkl ya da yeniliki bir hareketle belirlenebilmektedir. Dnemsel aralklar Hakuho Dnemi ile balayan 645-1868 yllar arasndaki srete daha ok lkenin bakentinin ya da bu ehrin bulunduu yerleimin adn alm, Meiji reformuyla 1868 ylndan sonra imparatorun kendi dnemi iin belirledii isim o dnemin tanmlanmasnda kullanlmaya balanmtr (Gven 2010:61). Jomon (M 10.500-M 300), Yayoi (M 300-MS 300) ve Kohun (300-552) Dnemleri: Bu sre ierisinde, Seramik ncesi dnem olarak adlandrlan periyotta Japonlarn ilk atalarnn Asyadan ve karadan geldiklerine iaret eden baz karmlara kaynaklk eden bulgulara rastlanmtr (Gven 2010:58).
44
Sanat Tarihi
Gnmze ulaan maddi veriler, Jomon Dneminin avclk, toplayclk ve balklk kltrnn hakim olduu Mezolitik ve Neolitik Dnemleri ierisine aldn gstermektedir. Jomon ip deseni anlamna gelmektedir. Bu devirde retilmi, ip izlerinden oluan bezeme programna sahip seramik kaplardan yola klarak dneme Jomon ad verilmitir (demitsu 1986: 13). lerinde figrl ve heykelsi mleklerin de bulunduu (Resim 2.10), Japon seramik sanatnn en eski rnekleri olarak tanmlanan bu seramikler farkl blgelerde farkl formlarda retilmilerdir (Gven 2010:59; dekan 2008:792). anak mlek evresi olarak da biResim 2.10 linen Kore kkenli eltik retimin Seramik figr, Jomon Dnemi yaygnlat Yayoi Dneminde bu rnlerin depolanmas, piirilmesi ve sunulmas iin Yayoi seramii olarak adlandrlan eitli kaplar retilmitir. Yayoi seramikleri Jomon seramiklerine oranla daha nitelikli killerden yaplm ve arkta ekillendirilmilerdir. Bu dnemde ayrca, yaygn olarak kullanlan abartl ekilleKaynak: http://www.jomon-heritage.org/en/ re sahip tun silahlar, aynalar ve kampanalar retilmitir (demitsu 1986:13; Gven 2010:60-61). Yayoi: Tokyonun Hongo Kofun Dneminde bata hkmdarlar olmak zere nemli ve gl kiiler bsemtinde bulunan ve ilk defa burada ele getikleri yk mezarlara gmlm, hyk eklinde rtlen ve etraflarna su kanallar alan iin bir seramik grubuna bu mezarlarn ilerine, Sue-ki olarak adlandrlan seramik kaplarla renkli srsz seismini veren bir mahallenin ramiklerden yaplm haniwa olarak adlandrlan seramik figrinler ve maden eaddr. yalardan oluan hediyeler yerletirilmitir. Asuka (Yamato) Dnemi (552-645): Bu dnemde in yazs ve kltr ile Budizmin etkisi altnda bir Japon kltr hakimdir. Budizmin Japonyaya girii ile birlikte grsel sanatlarda byk bir canlanma yaanm, yeni tapnaklarn inas ile birlikte tanr tasvirleri heykellere dntrlm ve duvar resimleri yaplmaya balanmtr (demitsu 1986:13-14). Nara Dnemi (710-794): inin Sui ve Tang Hanedanl dnemlerine zg kltrel zellikler, bu dnemde Japon kltr tarafndan benimsenmi ve zmsenmitir. Mimaride Budizme bal olarak ekillenen tapnaklar ve bu tapnaklarda yer alan heykeller n plana kar. Todai-ji Tapna (Resim 2.11), Saidai-ji Tapna, Kofuk-ji Tapna, Yakui-ji Tapna, Toodai-ji Tapna gelimi ahap iiliine sahip nemli rneklerdir. Ayrca Todai-ji Tapnana yerletirilen Birushana Buda heykeli, Yakui-ji Tapnanda bulunan Bhaiajguru l heykeli, Kofuk-ji Tapnanda yer alan Asura heykeli dneme zg nemli rnekler arasnda tanmlanrlar. Bu dnem heykellerinde tun dkm, ahap oyma teknikleri ve in sanatnn etkisinde gelien kil teknii ile kuru lake teknikleri uygulanmtr (demitsu 1986:14; dekan 2008:792). Budizmin incilleri olarak tanmlanan E inga kyo adl sutrann kopyalar, bu dE inga kyo: Rulo resim anlamna gelmektedir. nemde yaplmtr. Emaki resim formatnn ilk rnei olan bu eserlerin resimleri dnemin sanatsal ve estetik zelliklerini yanstrlar. 8. yzyln ilk 15 yl iinde Japonyann iki nemli tarihi Kojiki ve Nihon shoki yazlm; yzyln ikinci yarsnda ierisinde 4000 iirin bulunduu Japonyann en eski iir antolojisi olan Manyoshu On Bin Yaprak Koleksiyonu tamamlanmtr. Seramik alannda Sue-ki seramiinin yaygn retim ve kullanm alan ile ne kt grlr (demitsu 1986:14; dekan 2008:792).
2. nite - Dou Sanat
45
Resim 2.11 Heiyan Dnemi (794-1185): inde Mi-dsung ad verilen gizli bir Budist tarikatn renen iki JaNara Todai-ji Tapna pon rahibin ingon ve Tendai adlaryla kurduklar iki Budist tarikatn etkisiyle bu dnemde daha nce grlmeyen birtakm sanat biimleri ortaya km; dinsel ierikli duvar resimleri ve duvarlara aslan rulolardan oluan sz konusu tarikatlara zg mandala resim tr dnem sanatna farkl bir anlay getirmitir. Amida retisinin yaygnlat 10. yzyln sonlarnda zellikle, aristokrat snf tarafndan benimsenen, Amida Buday inanl insanlarn ruhlarn Bat Cennetinde karlarken gsteren Japon resim sanatnda yeni bir tr olarak tanmlanan, Raigozu tarz resimler yaplmtr (Resim 2.12). RaigoKaynak:http://www.orientalarchitecture.com/japan/ zu resimleri Japon resmine damgasn vuracak olan nara/todaiji_gallery.php?p=todaiji11.jpg Yamato-E okulu ve bu okula bal olarak gelien ayn adla Yamato-E olarak tanmlanan resimlerin en erken rneklerini olutururlar. Yamato-E resmi, kendinden sonra gelen Ukiyo-E resminden ve in etkili resim slubundan farkl olarak Japon resminin z karakterini tayan ilk rnekler olarak yorumlanrlar (demitsu 1986:14-15). Hat sanatnda kana harflerinin kullanld olduka nemli gelimelerin yaand bu dnemin byk hat sanats Ono no Miikaze, Fujiwara no Sukemasa ve Fujivara no Yukanaridir (demitsu 1986: 15). Dnemin heykel sanatnda daha nceki dnemlerde yaygn uygulama alan olan kuru lake ve kil tekniklerinin yerine tek para ahabn oyulmas sureti ile yaplan iiboku zukuri slubu grlr. lerleyen yllarda tek para ahapla yaplan bu slubun yerine birka ahap paradan oluan yosegi zukuri slubu tercih edilmitir (demitsu 1986:14; dekan 2008:793). Resim 2.12 Kamakura Dnemi (1185-1333): Bu dnemde, in etkili kara-yo slubunun da uyguland dAmida Buda Heykeli, Heiyan nem mimarlnda va-yo olarak adlandrlan geleDnemi neksel slubun yan sra Hint etkili tencikoyo slubunun yaygnlat grlr. Bu slubun en iyi izleKaynak: nebildii rneklerden birisi Onodaki (Hyogo) Codo ttp://www.kyohaku. go.jp/eng/syuzou/ Tapnann Amida ya da Codo Salonudur (demeihin/kaiga/butsu kan 2008:793; demitsu 1986:16). ga/item07a.html Heykel ve resim sanatlarnda gereki slupta yaplm portrelerin n plana kt bu dnemin nemli iki heykeltra Unkei ve Cokeidir. Unkeinin rahip Muaku ve Sein heykelleri dnemin slubunu yanstr nemli rneklerdir. Bu dnemde gereki bir yaklamla yaplan Yamato-E ile resimlendirilmi emaki sanat yaygnlamtr (demitsu 1986: 16). Portre resimlerine nclk eden Fucivara Takanobunn yapt Taira no igemori ile Minamoto no Yoritomann portreleri (Resim 2.13) dnem slubunu en iyi yanstan eserlerdir (demitsu 1986:16; dekan 2008:793).
46
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
Kamakura Dnemi heykel ve resim sanat zelliklerini rneklerle aklaynz. SIRA SZDE Aikaga ya da Muromai Dnemi (1333-1573): Bu dnemde tarm alannda kkl reformlar gerekleS O R U mi, retim artm, kasaba ve ehirlerde pazarlar gelimi, sanat ve meslek loncalar kurulmu ve yaygnlamtr. DKKAT zellikle Zen kltrnn etkisi ile bata ay trenleri olmak zere bir SIRA SZDE ok halk sanatnn temeli atlmtr (demitsu 1986:16). AMALARIMIZ Sanatsal adan yeniliki bir dnem olarak tanmlanan Muromachi Dnemi mimarlnda in beenilerine uygun yeni tapnak ve baheler ina edilmiK T A P tir. Kamakuradaki Engaku Tapna ana salonu (Resim 2.14) ile Osakadaki Kanin Tapna ana salonu dnemin mimarlk anlayn en iyi yanstan rneklerdir (dekan 2008:793). TELEVZYON Bu dnemde in kaynakl mrekkeple yaplan tek renkli sulu boya resim slubu bir nceki dnemin ok NTERNET renkli emaki resimlerinin yerini almtr. Manzara resimleri dnemin nemli bir beenisi olarak ortaya kar. Josetsu tarafndan yaplan, bir metinle tamamlanan Balkaba ile Kedi Bal Yakalamak isimli resim Muromachi Dnemi resim sanatnn dnm noktas olarak tanmlanr. Budizmin aydnlanma felsefesini aklayan bir bilmecenin resimli anlatmn ieren resim, biim ve ierik olarak allmn dnda bir anlay temsil eder. Seshu ve Shubun adlarndaki iki Budist rahip dnemin nde gelen ressamlardr. Bu dnemde ay trenlerinde kullanlan eyalara bal olarak el sanatlar nemli bir geliim gstermi; dkm teknii ile demirden yaplan agama adl zel aydanlklar olduka youn bir retim ve tketim alanna sahip olmulardr. Trenlerde kullanlan zel kap ve seramikler bu devirde estetik ve sanatsal adan ne karlar. Dnemin el sanatlar ierisinde kl retimi de olduka gelimitir. Momoyama Dnemi (1573-1615): Muromai Dneminden balayarak uzun yllar devam eden ve Japonyann her blgesine yaylan samurai savalarnn yaratt karklk sonrasnda, Oda Nobugana ve Toyotomi Hideyoi tarafndan bu dnemde bir toparlanma balatlmtr (demitsu 1986:17). Toyotomi Hideyoinin kiilii ile ilikilendirilen gsteri ve byklk anlay mimari ve sanatta etkisini gstermi; her blgenin byk savalar tarafndan bir g gsterisi olarak byk kaleler ve gsterili kkler ina ettirilmitir. Mimaride olduu gibi dnemin ok renkli ve altn yaldzl zeminleriyle ne kan resim sanat da gsterilidir. ResimDNELM
Resim D N E L M 2.13 no S O Yoritoma R U Solda: Minamoto
Portresi; Sada: Taira no igemori Portresi, Fucivara DKKAT Takanobu japan.livejournal. com/67343.html
Kaynak: SIRA SZDEhttp://all-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEV Z Y O N 2.14 Resim
NTERNET
Engaku-ji Tapna, Kamakura Kaynak: http://www.orienta larchitecture.com/ japan/kamakura/e ngakuji.php
2. nite - Dou Sanat
47
ler genellikle asker soylu snfn ato ve saraylarnn kap, duvar ve paravanlar zerine yaplmtr. Momoyama Dnemi resim sanatnn ilk evresine dnemin en nemli ressamlarndan Kano Eitokunun etkisiyle (Resim 2.15) Kano Okulunun resim slubu damgasn vurmutur (dekan 2008:793-794; demitsu 1986:17). Edo ya da Tokugawa Dnemi (1615-1867): Bu dnemde Budizm ile birlikte Konfys dinnin etkili olmas, ulusal dncelerin younlamasn ve into dininin yeniden benimsenmesini salam, sanat farkl okul ve farkl sluplarn etkisinde geliimini srdrmtr. ogunlar iin malikne yapmnda ve byk boyutlu resim retiminde belirgin art grlr. nceki gelenekleri devam ettiren Kano ve Tosa Okullarnn yan sra, Yamato-E geleneini canlandran Korin Okulu, in gelenekleri dorultusunda ekillenen Nagasaki ve Nanga Okulu ile Bat sanat etkilerinin izlendii Maruyama Okulu bu dnemde etkili olmulardr (dekan, 2008:794). Dnemin en belirgin resim sanat rnekleri Ukiyo-E olarak adlandrlan ve Yzen Dnyann Resimleri ya da Japon Tarz Halk Sanat olarak da tanmlanan ahap basklardr. Bu tarz resim yapan sanatlar kentli ressamlar olarak adlandrlmlardr. Dnem yaamn olduu gibi yanstan Ukiyo-Enin balca konularn gzel kadnlar (bijin tachi); geyalar, Kabuki Tiyatrosu, sumo greleri, piknikler, festivaller, erotik resimler (shunga), doa ve manzara resimleri (meisho), mitolojik sahneler, ku ve iek resimleri oluturur (Kran 2008:149). Ukiyo-Enin ilk temsilcilerinden birisi olan ve ahap basky din konulardan uzaklatrarak zgr bir yaklamla yaama dair konulara ynlendiren Hishikawa Muronobudur. Dnemin nde gelen sanatlar arasnda Utamaro, Kunisada, Toyokini, Kuniyoshi ve Eizen, Katsushika Hokusai ve Hirohige saylabilir. Katsushika Hokusai ve Hirashige Ukiye-Enin son dneminin en baarl ve batl sanatlar tarafndan en tannanlardr (Kran 2008:150). Hiroigenin desenleme ve glgesiz biimlendirme tarzyla ele ald manzara resimlerinde, Van Goughun anlatmna yaklat ileri srlr (dekan 2008:796). Japon toplumsal yaam ve kent grnmlerini ieren resimler yapan Katsushika Hokusainin, Fuji Dann 36 Grnm ve Dalga isimli resimleri sanatnn en nemli ve en tannan eserleridir (Resim 2.16). Kyuu Adasnn kuzeyinde bulunan Aritada kaolinin bulunmas ile 17. yzylda Japonyada porselen retimi balamtr. Edo Dneminde Kakiemon ve mari porselenleri olarak adlandrlan youn bir porselen retimi gerekletirilmi ve Avrupaya ihra edilmitir. Bu porselenler zellikle Hollanda, ngiltere ve Fransa seramik sanatlarnda etkili olmutur (demitsu 1986:19; Mason 1988:79). Japon resim sanatnn nemli sluplarndan birisi olan Ukiye-E slubunu tanmlayarak SIRA SZDE rneklerle aklaynz.
DNELM S O R U
Resim 2.15 Manzara Resmi, Kano Eitoku Kaynak: http://www.oberlin. edu/images/Art251/ 251-083.JPG
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
48
Sanat Tarihi
Resim 2.16 Dalga, Katsushika Hokusai Kaynak: Cawthorne 1997
Modernleme (Meiji-Taio-ova Dnemleri): 19. yzyln ikinci yarsndan sonra, d lkelerden Japonyaya giren farkl kltrler, Japon toplumunda ilgi uyandrm; yenilie kar youn bir istei beraberinde getirmitir. Bu sre, da kapal siyasetin sona ermesine ve Japonyann d lkelere kaplarn amasna ve ok youn bir biimde yabanc kltr aknna uramasna sebep olmutur. 1868 ylnda ogunlar tarafndan ynetilen feodal siyaset sona erince Japonyada ada dnemlerin balangc olarak tanmlanan Meiji Dnemi (1868-1912) balamtr. Moderleme srecinin balangc olarak adlandrlan bu dnemin ardndan Taio Dnemi (1912-26), ova Dnemi (1926-1989) izlemitir. 1989den bu yana devam eden sre Heisei Dnemi olarak adlandrlmaktadr (demitsu1986:19; dekan 2008:794; Stanley-Baker 2000:194).
2. nite - Dou Sanat
49
zet
A M A
Eski ran ve Hint uygarlklarnn sanatlarn tanmlamak rann Neolitik yerleimlerinden Kuzistandaki Ali Koda konut mimarisi; Yank Tepede gelimi seramik ve yuvarlak planl ev rnekleri; Hasanluda apadanalarn ilk rnekleri; Tall-Nokhodide surla evrili geni baheli saray yaplar, kule tipli tapnaklar bulunmaktadr. Hindistandaki Bhimbetka ve Vindhiyan Vadisinin barnma grm maaralarnda ehliletirilmi hayvan resimleri, dans, av ve sava resimleri bulunmutur. ndus Vadisi uygarl Ari (Aryan) g dalgasyla ortadan kalkm, Hint mitolojisinin olutuu Veda toplumu denilen yeni bir uygarlk ortaya kmtr. Sanskrit edebiyatnn ilk kaynaklar olan Vedalar, Hint mitolojisinin de ilk ve ana kaynadr. M 4.-MS 5. yzyllar arasnda mimarlk, resim ve heykel sanatlar din ile i iedir. 8. yzyldan sonra tapnak mimarisinde kulelerin nemi artar. in sanatn dnemlerine gre tanmlamak Xia Hanedanl zamannda, bronz (tun) kltr yaanm; Shang (Yin) Hanedanl zamannda yaz kullanlm, bronz (tun) ve seramik kaplar retilmi, para ve kentleme ortaya kmtr. Zhou Hanedanl zamannda, yeim ta ve cam ilenmitir. Qin Hanedanl zamannda, Byk in Seddi ile Qin Huang Shi Di Ant Mezar ve Terra Kotta Ordusu ne kar. Han Hanedanl zamannda, kt icad edilmi, tatan mezar heykelleri; Krallk ve Alt Hanedan zamanlarnda, ok sayda Budist manastr ve maara tapna yaplmtr. Sui Hanedan zamannda beyazms bnyeli seramikler gelimeye balamtr. Tang Hanedan zamannda kaliteli porselen retimi gelimi; nl kiilerin mezarlarna abartl saylarda seramikten l hediyeleri koymak bir gelenee dnm; ilk kez bu dnemde manzara resmi gelimeye balamtr. Be Hanedan, On Krallk ve Song Hanedanl zamanlarnda, Buda heykelleri ve bambu resimler yaygnlam; kaligrafi resim sanatna girmi; seramik teknikleri gelitirilmitir. Yuan Henadanl zamannda, kaligrafi ile resmin btnletirildii resim tarz gelimi; ilk kez mavi-beyaz porselen retilmitir.
Ming Hanedanl zamannda, Pekinde, Yasak ehir kurulmu; Swatow ware tarz seramikler retilmitir. Qing Hanedanl zamannda, ressamlar kendi aralarnda gruplaarak resim okullar kurmulardr. 19. yzyldan sonra in siyasal alanda olduu gibi sanat alannda da bat etkisi altna girmitir.
A M A
A M A
Japon sanatn dnemlerine gre tanmlamak Japonyann tarih ncesi dnemleri Seramik ncesi Dnem, Jomon Dnemi, Yayoi Dnemi ve Kohun Dnemi olmak zere balca drt dneme ayrlr. Asuka (Yamato) devrinde yeni tapnaklar ina edilmi; tanr heykelleri ve duvar resimleri yaplmtr. Nara devrinde in sanatnn etkisinde gelien kuru lake ve kil tekniklerinde heykeller retilmi; Budizmin kutsal metinleri olan E inga kyo adl sutrann kopyalar yaplmtr. Heiyan devrinde dinsel ierikli duvar resimleri ve mandala resim tr gelimi, Japon resminin z karakterini tayan Yamato-E okulu resimleri yaplmtr. Kamakura devrinde emaki sanat yaygnlamtr. Aikaga ya da Muromai devri mimarlnda, in beenilerine uygun yeni tapnak ve baheler ina edilmi; mrekkeple tek renkli sulu boya ve manzara resimleri yaygnlamtr. Momoyama devrinde byk kaleler ve gsterili kklerle altn yaldzl zemin zerine ok renkli gsterili resimler yaplmtr. Edo ya da Tokugawa devrinde byk boyutlu resimlerle ahap bask resimleri yaygnlamtr.
50
Sanat Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Pekindeki Yasak ehir aadaki hanedanlardan hangisinin dneminde yaplmtr? a. Han Hanedan b. Song Hanedan c. Qin Hanedan d. Qing Hanedan e. Ming Hanedan 2. Aadakilerden hangi hanedanlk dneminde in tarihinin imparatorluklar dnemi balar? a. Yin Hanedan b. Xia Hanedan c. Qin hanedan d. Zhou Hanedan e. Han Handan 3. Han Hanedan aadakilerden hangi Bat uygarlyla adatr? a. Klasik Yunan b. Helenistik Yunan ve Roma c. Frig d. Bizans e. Karolenj 4. in sanatna byk etkisi olan Budizm, ine aadaki yzyllardan hangisinde girmitir? a. M 1. yzyl b. 1. yzyl c. 5. yzyl d. 6. yzyl e. M 7. Yzyl 5. Aadakilerden hangisi in mimarisinde ok katl yaplara verilen addr? a. Ko b. Te c. Ting d. Song e. Ma-Xia 6. p deseni anlamna gelen ve hem bir dneme hem de belli bir seramik trne adn veren terim aadakilerden hangisidir? a. into b. Yoyoi c. Sue-ki d. mari e. Jomon 7. Nara Dnemi Japon sanatnda nemli bir sanat alan Budizmin incilleri olarak tanmlanan E inga kyo adl sutrann kopyalardr. E inga kyo kelime anlam rulo resim olan bir resim trnn ilk rnekleri olarak kabul edilir. Sz konusu resim tr aadakilerden hangisidir? a. Emaki b. Raigozu c. Yamato-E d. Ukiyo-e e. agama 8. Edo Dnemi Japon sanat anlaynda farkl okul ve dolaysyla farkl sluplarn etkisi vardr. Aadakilerden hangisi Edo Dnemi sanatnda etkin okul ve sluplardan birisi deildir ? a. Korin Okulu b. Nanga Okulu c. Kano Okulu d. Tokyo Okulu e. Nagasaki Okulu 9. Japonyada 10. yzyln sonlarnda zellikle aristokrat snf tarafndan benimsenen Amida retisinin yaygnlat bir sre beraberinde Japon resim sanatnda yeni bir tr olarak tanmlanacak olan Raigozuyu getirmitir. Sz konusu sre aadaki dnemlerden hangisinde gereklemitir ? a. Asuka Dnemi b. Yoyoi Dnemi c. Heiyan Dnemi d. Showa Dnemi e. Edo Dnemi 10. Muromai Dnemi Japon sanatnda dkm teknii ile demirden yaplan zel aydanlklarn olduka youn bir retim ve tketim alanna sahip olduu bilinmektedir. Sz konusu aydanlklara verilen isim aadakilerden hangisidir ? a. Meisho b. agama c. Kakiemon d. Raigozu e. Sutra
2. nite - Dou Sanat
51

1. e 2. c 3. b 4. d Yantnz yanl ise in Sanat: Ming Hanedanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise in Sanat: Qin Hanedanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise in Sanat: Han Hanedanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise in Sanat: (Wei, Wu, Shu) Krallk ve Alt Hanedan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise in Sanat: Be Hanedan, On Krallk ve Song Hanedanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Japon Sanat: Jomon, Yayoi ve Kohun Dnemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Japon Sanat: Nara Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Japon Sanat: Edo ya da Tokugawa Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Japon Sanat: Heiyan Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Japon Sanat: Aikaga ya da Muromai Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Pekinde Ming Hanedanl imparatorluk merkezi olarak iinde saraylar, tapnaklar, idari ve hizmet yaplarn barndran Yasak ehir kurulmutur. Gnmze gelebilen en geni ahap yap stounu barndrr. at kenarlarnda srl seramikten hayvan ve insan figrleri kullanm dnem zelliidir. Resimlerde figr azalrken ku, iek ve bambu resimleri yaygnln korur. Mavibeyaz Ming porselenlerinde nceki ssleme biimlerinin an sra ejderha figr eklenmitir. Sra Sizde 2 Heykel sanatnda gereki slupta yaplm portrelerin n plana kmas dnemin nemli zelliidir. Heykeltra Unkeinin rahip Muaku ve Sein heykelleri ile Cokeinin heykelleri dnemin slubunu yanstrlar. Benzer bir yaklamla portre resimlerin de grlr. Portre resimlerine nclk eden Fucivara Takanobu ile Taira no igemori ve Minamoto no Yoritomann portreleri dnem slubunu en iyi yanstan eserlerdir. Sra Sizde 3 Dnemin en belirgin resim sanat slubu Ukiyo-E olarak adlandrlan ve Yzen Dnyann Resimleri ya da Japon Tarz Halk Sanat olarak tanmlanan ahap basklardr. Ukiyo-Enin balca konularn gzel kadnlar, geyalar, Kabuki Tiyatrosu, Sumo greleri, piknikler, festivaller, erotik resimler, doa, manzara resimleri, mitolojik sahneler, ku ve iek resimleri oluturur. Hishikawa Muronobu, Ukiyo-Enin ilk temsilcilerindendir. Utamaro, Kunisada, Toyokini, Kuniyoshi, Eizen, Katsushika Hokusai ve Hirohige dnemin nde gelen sanatlardr. Katsushika Hokusai ve Hirohige, UkiyeEnin son dneminin en baarl sanatlardr. Hiroigenin desenleme ve glgesiz biimlendirme tarzyla ele ald manzara resimlerinin Van Goughun anlatmna yaklat ileri srlr. Hokusainin Fuji Dann 36 Grnm ve Dalga isimli resimleri sanatnn en nemli eserleridir.
5. a
6. e
7. a 8. d
9. c 10. b
52
Sanat Tarihi
Anl, Y.. (2005). Mahatma Gandhi, stanbul: Kasta Yaynevi. Cawthorne, N. (1997). The Art of Japanese Prints, United States: Laurel Glen Publishing. Ciarla, R. (2005). Larme ternelle, Les Soldats Premier Empereur de Chine, talya-Vercelli: National Geographic. elebi, R. (2008). Sasani, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.3, s.1370-1371. ilingirolu, A. (1997). ran, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.857-861. Dastanl, A. D. (Ed.), (2009). Bavuru Kitaplar Mitoloji, stanbul: NTV Yaynlar. Eberhard, W. (1987). in Tarihi (Cev. kbal Berk), 2. Bask, Ankara: TTK Yaynlar. Eberhard, W. (1992). Uzak Dou Tarihi, 3. Bask, Ankara: TTK Yaynlar. Gelber, H.G. (2010). M.. 1100den Gnmze in ve Dnya, Ejder ve Yabanc Deccallar (Cev. H. H. Kocaoluk), stanbul: YKY. Gralar, A. (2003). 19.yzyl Bat Resim Sanatna Biim Veren Kaynaklar Avrupa Sanatnda Japon Resminin Etkisi, Toplumsal Tarih, S.117, s.56-61. Gven, B. (2010). Japon Kltr, satnbul: Boyut Yaynclk. Jenyns R. S-Watson, W. (1963). Arts de la Chine, Paris. demitsu, . (1986). Japonya Sanat Sergisi (demitsu Koleksiyonu), Japan: Heibona. Kl, S. (2007). Japon Baskresim Sanatna Genel Bak Ve Soyut Eilimler, Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir. Kran, H. (2008). Tarihsel Srete Japon Bask Sanatna Bir Bak, Gazi niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Sanat ve Tasarm Dergisi, S. 2, s.147-158. Krmk, H.A. (2009). Ukiyo- E den Mangaya Japon Pop Sanat, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. Lovell, J. (2008). in Seddi, Dnyaya Kar 3000 Yl (ev. Y. Kara), stanbul: NTV Yaynlar. Tregear, M. (1980). Chinnese Art, New York: Thames and Hudson Inc. Mason, P. (2004). History of Japanese Art, Pearson/ Prentice Hall: Upper Saddle River NJ,. Mason, L. E. (1988). Asian Art, British Library Cataloguing-in-Publication Data, taly. McNair, A. (2007). Donors of Longmen: Faits, Politics, and Patronage in Medieval Chinese Buddhist Sculpture, Honululu: University of Hawaii Pres dekan, A. (2008). Japonya, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s. 792-796. dekan, A. (1997). in, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.1, s. 400-404. dekan, A. (1997). Hindistan, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.787-789. Okay B . (1993). in Seddinin Yapl Nedeni Hakknda Deiik Bir Gr Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, C.36, S.1.2, s. 145-158. Paine, R. T. Soper, A. (1981). The Art and Architecture of Japan, London: Yale University Press. Stanley,W. F. (1981). Fine Porcelain and Pottery, Hong Kong: Gallery Press. Tizgl, K. (2009). Dnemsel Geliimleriye in Seramikleri Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi / Journal Of Fne Arts Faculty, S.16, s. 21-29. Turgut, M.H. (2009). Gupta mparatorluu: Hindistann Altn a (M.S.4-6.Yy.), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Tmer, G. (1992). Budizm maddesi, slam Ansiklopedisi (TDVA), C.VI, s. 352. Wisesner, U. (1981). Chinesisches Porzellan, Die Ohlmersche Sammlung m Roemer - Museum, Almanya Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern. Un, F.H. (2011). Karlatrmal Hint ve Yunan Mitolojisi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. http://www.arteorientalis.com/ batiresimsanatinabicimverenkaynaklar.htm http://www.arteorientalis.com/japanesepainting_new.pdf http://www.artelino.com/articles/japanese_art_history.asp http://www.metmuseum.org/toah/hi/te_index.asp?i=10 http://www.pem.org/aux/pdf/learn/asia_curriculum/japan-tsb.pdf http://www.westga.edu/~philsoc/docs/BuddhistSculptureinAsia.pdf http://www.nuveforum.net/1308-cin/182111-cin-sanati-sanat-tarihi/SANAT http://okumaninsonunayolculuk.com/ADDD244619FC-41E9-9B27 7AD2C482F86E/
3
Amalarmz

SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yunan sanatnn tarihsel sre ierisindeki geliim evrelerini ve tarihsel snrlarn tanmlayabilecek, Yunan mimarl ve heykeltralnn evrelerini nemli eserleri ve sanatlar ile aklayabilecek, Roma sanatnn evrelerini ve karakteristik zelliklerini tanmlayabilecek, Roma mimarl ve heykeltralnn ne kan ant ve eserlerini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Mimari Tapnak Yapsal Dzenler Heykel Kabartma Portre Arkaik Helenistik Kamu Binalar Mozaik Duvar Resmi
indekiler
Sanat Tarihi
Yunan ve Roma Sanat
GR YUNAN SANATI ROMA SANATI
Yunan ve Roma Sanat

GR
M 7. yzylda Yunanistan bata olmak zere, Ege adalar ve Bat Anadolu kylarnda yaayan ortak dil ve kltre, sahip eski Yunanllar (Grekler ya da kendilerine verdikleri adla Hellenler), verimli tarm arazileri ve n Asyadan Gney talyaya uzanan geni bir corafyada yaptklar deniz ticareti sayesinde giderek zenginletiler. Bilimden felsefeye, edebiyattan sanata kadar birok alanda yksek bir uygarlk seviyesine ulaan Yunanllar gnmzde de hayranlk uyandrmaya devam eden sanat eserleri braktlar. Mimarlk ve heykeltralk alannda ilk antsal eserlerinin grld M 7. yzyl ncesinde, Yunan sanatnn geliim aamalarn kesintisiz olarak takip edebilmek mmkn deildir. Baz aratrmaclar Bronz Devrinin iki nemli uygarl olan Girit merkezli Minos ile ana karadaki Miken uygarlklarnn Yunan uygarlk ve sanatna kaynaklk ettiini ileri srseler de Dor istilas nedeniyle Yunanllarn bu uygarlklarla balants ak deildir. Balangtan Roma Egemenliine girdikleri M 2. yzyl ortalarna kadar Yunan sanat; Arkaik (M 76.yy), Klasik (M 490-330) ve Helenistik (M 330-30) olmak zere slup, teknik ve artistik geliim asndan birbirini takip eden evreye ayrlarak incelenir. Roma sanat, Cumhuriyet (M 509-M 27) ve mparatorluk (M 27-MS 330) olmak zere iki ana dneme ayrlarak incelenir. Yunan kent-devletlerinin (polis) ynetim biimine benzeyen Cumhuriyet Dneminin ilk yzyllarndan snrl sayda eser gnmze ulamtr. Cumhuriyet Dnemi, Roma sanatnda arlkl olarak Etrsk, Gney talya ve Sicilyadaki Yunan koloni kentlerinin etkili olduu grlr. Tapnak planlar, duvar resimleri ile ssl mezar yaplar, pimi toprak (terra-cotta) mezar heykelleri ve maden sanatnda aka izlenebilen gl Etrsk etkisi uzun yzyllar boyunca devam etmitir. Erken Cumhuriyet Dneminde douya doru yaylarak Antik Dnyann merkezi konumundaki Yunanistan ve Anadolunun alnmas Klasik ve Helenistik Dnem Yunan Sanat ve eserlerine kar olan ilgiyi artrm, Roma heykel ve resim sanatnn biimlenmesinde nemli rol oynamtr. M 1. yzyln sonlarnda Augustus ile balayan mparatorluk Dneminde, tm Akdeniz, n Asya ve Orta Avrupa, Roma idaresi altna girmitir. Tarihiler tarafndan Roma Bar (Pax Romana) olarak adlandrlan yaklak 200 yllk bu evre, Roma ve idaresindeki topraklar iin bar ve refah dnemi olmutur. Mimarlk bata olmak zere, heykel ve resimde imparatorluun sahip olduu siyasal ve ekonomik gc yanstan ve yaratc karakteri ne kan birok eser bu yzyllarda retilmitir.
56
Sanat Tarihi
YUNAN SANATI Mimari

Arkaik Dnem (M 7-6. yy) : M 7. yyda Yunanistan bata olmak zere, Ege adalar ve Bat Anadolu kylarnda kent-devletlerinde (polis) yaayan Yunan kkenli toplumlarn deniz ticareti sayesinde refaha kavumalar ile kentlerin nfusu artm, yine buna bal olarak kentsel yaplar daha kalc ve grkemli olarak ina edilmilerdir. Mimarlk alannda temel yap formlar ve uygulamalar ilk kez bu dnemde ortaya kmtr. Yunan kentlerinin merkezini, evresine deiik ilevli yaplarn ina edildii agora ad verilen meydanlar olutururdu. Kentin sosyal, ticari ve din yaamnda nemli yer tutan agoralarn yaknlarnda; ilik ve dkknlarn yer ald stoalar, kutsal atein yand ihtiyarlar meclisi (prytaneion), ehir meclisinin topland meclis binalar (bouleterion) ve konser binalar (odeion) bulunurdu. Bunlarn yan sra genlerin teorik ve beden eitimi ald gymnasion, atletizm yarlarnn gerekletii stadion ve tiyatro gibi kamu binalar kentlerin ayrlmaz unsurlaryd. Buna karlk kentlerin en saygn yaplar olan tapnaklar ve kutsal alanlar genellikle kentle balantl hakim bir tepe zerinde, yukar kent anlamna gelen akropoliste yer alrd. lk antsal tapnaklar, bu dnemde ortaya km, plan ve mimari dzenler temel biimlerini kazanmtr. Tapnaklar, kkeni tarih ncesi dnemlere kadar uzanan ve megaron ad verilen dikdrtgen planl konutlardan gelitirilmitir. Arkaik Dnem ncesine tarihlenen (M 8-7. yy) daha eski tapnaklar, ahap ve kerpiten ina edilen, zeri saz ve kamla rtl basit yaplarken Arkaik Dnem tapnaklarnda kire ta ve mermer gibi daha dayankl talar ve pimi toprak kiremitler kullanlmaya balanmtr. Basamakl bir alt yap zerinde ykselen Yunan tapnaklar; tanr heykelinin yer ald uzun dikdrtgen biimli bir mekn (naos), bunun nnde yer alan bir giri blm (pronaos) ve dta bunlar evreleyen stun dizilerinden (peristasis) oluurdu. Standart saylabilecek bu basit plan, stun dizilerinin says ve konumu asndan farkllk gsterirdi. Tapna evreleyen stun dizileri tek cephede (in antis), karlkl iki cephede (di styl in antis) veya drt ynde, tek (peripteros) veya iki sral (dipteros) olabilirdi. Megaron planndan gelien bu tapnaklar dnda, iten ve dtan daire (tholos) planl tapnaklar ve sonraki yzyllarda bunlara eklenen baz yeni plan emalar da bulunmaktayd. Arkaik Dnemden itibaren tapnaklar bata olmak zere kamu binalar belli yapsal dzenlerde ina edilmitir. Bunlar ortaya k tarihlerine gre ilk olarak Yunan ana karas, Gney talya ve Sicilyada grlen Dor, Bat Anadolu kkenli olduu kabul edilen on ve dierlerinden daha sonra ortaya kan Korinth Dzenidir. Bu temel dzenlerin dnda, ayn yzyllarda rnekleri daha dar bir evrede arlk kazanm, blgesel zellikler gsteren Aiol (Kuzeybat Anadolu) ve Toksan (Orta talya) gibi dzenler de grlr. Antik a mimarlk tarihileri, Dor Dzeninin ortaya knda tamamen ahaptan yaplm erken dnem tapnaklarnn nemli rol oynad konusunda gr birlii ierisindedir. Olaslkla bu durum on Dzeni iin de geerlidir. Stun, stunlar birbirine balayan yatay kiriler (aritrav), bunun zerinde friz ad verilen dz veya kabartmalarla ssl ikinci bir kiri, saaklk ve alnlk gibi temel cephe elemanlar her dzende de ortaktr. Farkllklar stun gvdesinin biimi, yiv formu, kaideli olup olmamas, friz kuann biimi gibi detaylara ve en nemlisi balklarn
3. nite - Yunan ve Roma Sanat
57
Resim 3.1 Paestum Basilika (Hera I) Tapna Kaynak: http://www.sacreddestinations.com/it aly/paestumpictures/slides/IMG_ 2207b.htm
biimine baldr. Dor Dzeninin kare formlu dz bir tabla (abakus) ve altnda ie eimli profilden oluan basit grnml balna karn, bitkisel kabartmal on ve Korinth stun balklar dikkat eken ayrntlar ierirler. Gney talyadaki antik Paestum kentinde ina edilen Basilika ya da Hera I olarak adlandrlan tapnak (M 550) Arkaik Dnem Dor Dzeninin tipik bir rneidir (Resim 3.1). Stun dizilerinin birbirine yakn olmas nedeniyle tapnan hantal ve ar bir grnm vardr. Bunda ayn zamanda ina malzemesi ve yapsal elemanlarn salamlna duyulan kayg etkili olmu gzkmektedir. Sonraki on yllarda mimarlar yapsal ve strktrel elemanlarn zellikleri hakkndaki bilgi ve tecrbelerini artrarak eserlerine yanstmlardr. Bu geliimi Korfu Adasnda M 6. yzyl balarnda ina edilen Artemis Tapnanda izlemek mmkndr. Burada daha aralkl olarak yerletirilmi stunlarn gvdeleri incelmi, st yap hafiflemi ve stun balklar ktlesel grnmlerinden uzaklamtr. Yapdaki yeniliklerden biri de gen alnlklarnda figrl kabartmalara yer verilmesidir ki bu uygulama sonraki yzyllarda Yunan mimarlnn yaygn ve karakteristik zelliklerinden biri olacaktr. on Dzeni, Antik ada onya olarak adlandrlan Bat Anadolu kylar ve Ege adalarnda daha yaygn olarak benimsenmitir. Samos (Sisam) Adasndaki Hera, Efes Artemis, Didyma Apollon ve Sardes Artemis Tapnaklar Arkaik Dnemde on Dzeninde ina edilmi tapnaklar arasnda en ok tannanlardr (Resim 3.2). nce ve uzun stunlarla daha zarif grnme sahip olan bu tapnaklarda kutsal alan (naos), Dor Dzeninden farkl olarak iki sra stun dizisi ile evrelenmitir. Dipteros plan olarak adlandrlan bu emann tercihinde hi kukusuz ok daha antsal bir grnm sunmas nemli rol oynamtr. Yapsal dzenler ksa saylabilecek bir sre ierisinde, sklkla tercih edildikleri blgelerin dna kmtr. Anadoluda Assos Athena Tapna (M 530) Dor Dzeninin; Delphideki Siphnoslular Hazine Binas (M 525) on Dzeninin en erken tarihli rnekleridir. Bu nc yaplarda, rnein Dor Dzeninde yer almayan kesintisiz friz gibi temsil ettikleri dzenlere yabanc zellikler tamalar hlen gelenein ar bastn gstermektedir. Bu dnemden gnmze ulaabilen dier yaplar arasnda, din ve idari toplant salonlar, hazine binalar ve genellikle tapnak ve agoralarn evresinde bulunan uzun dikdrtgen biimli -stoa olarak adlandrlan- yaplar arlkl yer tutar. Sz konusu yaplarn gnmze ulaabilen rnekleri, Delphi ve Olympia gibi tm Yunan dnyasnn en nemli kutsal alanlar ile Atina ve Samos gibi dnemin ne kan merkezlerinde aa kartlmlardr.
Resim 3.2 Efes Artemis Tapna Kaynak: http://www.robertab arresi.com/Vitruviu sbook3Chap2.html
58
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
Yunan mimarlnda grlen yapsal dzenler nelerdir? SIRA SZDE Klasik Dnem (M 490-330): Yunan Uygarl ve sanatnn en parlak evresi D NELM saylan Klasik Dnem, Yunanistann Pers istilasndan kurtuluu ile balar. Bu dnemde, tapnaklar bata olmak zere dier kamu binalarnn temel tasarm ilkeleri, plan tipleri, elemanlar, oranlar, mimariye bal heykeltralk ve ssleS O yapsal R U me konularnda gl bir gelenek olumu, Dor ve on Dzeninin yapsal elemanlar ideal biim ve oranlarn bu evrede kazanmtr. Klasik Dnem mimarlnn DKKAT ne kan zelliklerinden biri, mimarlarn heykeltralkta olduu gibi l ve mimari unsurlar arasnda ideal oranlar araydr. Dnem mimarlarnn, byk boyutSZDEalglannda ortaya kan optik yanlsamalarn farknda olduklu yaplarnSIRA uzaktan lar ve zmler getirdikleri de bilinmektedir. M 5. AMALARIMIZ yzyln balarnda Pers istilas nedeniyle tahrip edilen yap ve antlarn yeniden ve daha grkemli biimde ina edildii Atina, Yunanistandaki dier kent devletlerine model olmutur. Bunda Delos Adasnda bulunan birlik hazinesinin gvenlik nedeniyle K T A PAtinaya tanmasndan sonra, toplanan paralarn ye kentlerin yararndan ok, Atina Akropolndeki Athena Parthenon Tapna, Propylon (antsal giri kaps), Erechtheion ve Nike Tapnaklar gibi dnem mimarlnn en nemli antlarnn iin harcanmasnn pay byktr. T E L E V Z Yinas ON Atina Akropol, Klasik Dnem mimarlnn karakteristik zellikleri ve eilimlerinin en iyi takip edilebildii yerlerin banda gelir. Buradaki yaplarn hi kukusuz en dikkat ekeni, dnemin en nemli eserlerinden biri olarak kabul edilen Athena NTERNET Parthenon Tapnadr (Resim 3.3). Tamamen mermerden ina edilen tapnan mimarlar ktinos ve Kallikratesdir. Kutsal i meknda (naos) aty destekleyen U biiminde iki katl stun sralar, Dor slubundaki d stun sralarndan farkl olarak M A K A L E Yapdaki on zelliklerinden biri de naos d duvarnn st kson Dzenindedir. m boyunca uzanan figrl bir frize sahip olmasdr. Modern aratrmalar ve Vitruvius gibi Antik a yazarlarnn aktarmlar, Parthenonu ina eden mimarlarn tapna ideal oranlar sistemine gre tasarladklarn ve yapnn grnmnde ortaya kan optik yanlmalara zmler getirdiklerini ortaya koymutur. Tapnan ksa taraflarnda 8, uzun taraflarnda 17 stun bulunur. D stun sralarnn birbirine oran 4/9, aritmetik ifade ile x=2y+1dir. Bu oran, ayn zamanda kutsal mekn snrlayan (naos) duvarlarnn ve tapnan ykseldii st tabann (stylobatn) kenar llerinin saysal deerine (1/2.25) ve saaklk dahil olmak zere tapnan yksekliinin geniliine oranna ve stun aplarnn stunlar arasndaki mesafeye oranna eittir. Yapnn her yerinde dikkatlice uygulanm bu oranlar sistemi, dnem heykeltralar gibi Parthenonun mimarlarnn da ideal grnme uyumlu saysal oranlara bal kalnarak ulalacana inandklarn aka gstermektedir. Yapnn zerinde ykseldii taban (stylobat) ve st yapnn, tm cephelerde merkeze doru hafif bir eim yapt anlalmtr. Bylece, dz olmas durumunda merkezde aaya doru hafife bklyormu gibi alglanmasna neden olacak bu yanlsamann nne geilmitir. Benzer ekilde d sra stunlar hafife ie do-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Resim 3.3 Atina Akropol Parthenon Tapna Kaynak: http://shannont57.e dublogs.org/2011/0 3/22/greekarchitecture-theparthenon/
59
ru eimli ve ke stunlar ise dierlerine oranla biraz daha kaln ve birbirine daha yakndr. Bylelikle ok daha fazla k almas nedeniyle dier stunlardan daha ince gzkecek olan ke stunlarnn dierleri ile ayn grnmde olmas salanmtr. Bunlarn yan sra, stun gvdelerinin yar yksekliinde hafife da doru geniledii anlalmtr. Entasis ad verilen bu uygulama ile stunlarn yukar doru oransz bir biimde daralyormu hissi veren gz yanlmas dzeltilmitir. Tm bunlar yapsal elemanlarn ve bunlar oluturan paralarn binadaki yerine gre zel olarak biimlendirildii anlamna gelmektedir ki bu Antik a mimarlk tarihi iin bir dnm noktasdr. Akropole girii salayan antsal kap (propylon), mimarlk tarihi iin olduu kadar sanat tarihi asndan da zel bir yere sahiptir. Mnesikles tarafndan ina edilen yapnn kuzey kanad Pinakotheke, yani dnemin en nl ressamlarn ahap panolar zerine yaptklar resimlerinin sergilendii bir resim galerisi olarak kullanlmaktayd. Parthenon Tapnana ulaan yolun kenarnda tanraya adanan antlar, halk meclisi kararlarnn yer ald yaztl levhalar ve dnemin nl heykeltra Phediasn Athena Promachos adl 7 metre boyundaki silahl bronz heykeli yer alyordu. Akropoldeki on Dzenindeki iki yapdan biri olan Athena Nike Tapna, Mimar Kallikrates tarafndan M 427-424 arasnda ina edilmitir. Ayn dzendeki Erechteion ise buradaki yaplarn en ilgin planlsdr (Resim 3.4). Persler tarafndan yklan eski Athena Tapnann yerinde ykselen yap, M 421-405 arasnda Mimar Mnesikles tarafndan yaplmtr. Geleneksel tapnak mimarisinden ok farkl olan asimetrik ve ok meknl plan, yapnn allageldii gibi tek bir tanr veya tanraya adanmayp kentin efsanevi kurucularn ve bunlarla ilikili kutsal alanlar bir araya getirmek ihtiyacndan kaynaklanr. Tanra Athena ve onun mucizevi gleri olduuna inanlan ahap heykelinin (Palladion) sakland bu yap, ayn zamanda kentin efsanevi kurucular Erechteus ve Kekropsun mezarnn bulunduu ve efsaneye gre Poseidon ile Athena arasnda Atina ehrinin ba tanrs olmak iin yaplan yarmann gerekletii yerdir. Arazinin eimini dikkate alarak tasarlanm, farkl ynlere alan meknlar on Dzenindeki stun dizileri ile evrelenmitir. Tapnan ilgin yanlarndan biri de gneydeki balkonda, st yapnn stunlar yerine Delphideki Siphnoslular Hazine Binasnda olduu gibi Karyatid ad verilen kadn heykelleri tarafndan tanmasdr. Yunanistan ile kyaslandnda, Bat Anadolu ve Ege adalarnda Klasik Dnem yaplarnn says olduka azdr. Bunun asl nedeni, sz konusu blgelerin hlen Pers idaresinde olmaldr. Bu dnemde Anadoluda ina edilmi yaplar arasnda ant mezarlar arlkl yer tutar. Bunlar arasnda; inasnda Yunanl mimar ve sanatlarn grev ald Xanthosdaki tapnak biiminde ina edilmi Nereidler Ant ve Halikarnasosda dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen Kral Mausolosun antsal mezar (Mausoleum) saylabilir. Tiyatrolar, din toplant salonlar, kent meclis binalar ve gymnasionlar gibi sosyal yaamda nemli yer tutan yaplarn gnmze ulaabilen en eski rnekleri Klasik Dneme aittir. Sonraki yzyllarda karmza kan yap tiplerinin birou, temel tasarmn bu yzyllarda kazanmtr. rnein gnmze ulam en eski ti-
Resim 3.4 Atina Akropol Erechteion Karyaditler Kaynak: http://www.planetw are.com/picture/ath ens-acropoliserechtheion-grgr5040.htm
60
Sanat Tarihi
Helenistik Dnem: Makedonya Kral Byk skenderin M 334 ylnda Asya Seferi ile balayan ve komutanlarndan Ptolemaiosun kurduu kralln M 30 ylnda yklmas ile son bulan yzyllk evre, Eski a tarihileri tarafndan yaygn bir kullanm ile Helenistik Dnem olarak adlandrlr.
Resim 3.5 Atina II. Attalos Stoas Kaynak: 5 http://archaeologyn ewsnetwork.blogspo t.com/2011/09/shed ding-light-on-dailylife-of-ancient.html
yatro binalarndan olan Epidauros (M 4 yy ortalar) ve Atina Dionysos tiyatrolar, sonraki yzyllarda ina edilecek olan rneklere model tekil edecektir. Korinth Dzeninin temel gesi olan stun bal bu dnemde ortaya kmtr. nceleri tapnaklarn i meknlarda tercih edilen Korinth stun balnn dier mimari unsurlarla birlikte bir dzen meydana getirmesi iin yzyldan fazla bir sre gemesi gerekecektir. Ge Klasik Dnemde (M 4. yy) kent-devletleri arasndaki savalar nedeniyle Yunanistandaki antsal yaplarn inasnda belirgin biimde azalma grlr. Helenistik Dnemde belirgin bir art grlmekle birlikte, kentlerin tekrar youn ina faaliyetine sahne olmalar iin Roma mparatorluk Dnemine kadar beklemek gerekecektir. Helenistik Dnem (M 330-30): Byk skenderin komutanlar tarafndan kurulan krallklar sayesinde Yunan kltr ve sanat, olduka geni bir corafyada etkili olmutur. Dou ve Batda farkl gelenekleri bir araya getiren bu karlamalar, yeniliklere ak bir sanat anlaynn gelimesine yardmc olmutur. Bu dnemde Makedon Krall karsnda siyasal bir birlik kuramayan Yunan kent-devletleri eski nemlerini yitirmi, an yeni krallk bakentleri, mimari yeniliklerin ortaya kt sanat merkezleri olmulardr. yle ki Klasik Dnemin en nemli merkezi olan Atinada bu dnemde ina edilmi en grkemli antlar Pergamon ve Seleukos krallar tarafndan yaptrlmtr. Pergamon krallar II. Attalos ve Eumenes tarafndan Atina Agorasnda yaptrlan stoalar ile inas Seleukos Kral IV. Antiochosun desteiyle tamamlanan Olympia Zeus Tapna bu yaplar arasnda yer alr (Resim 3.5). Helenistik Dnem mimarl byk lde kendinden nceki mimari gelenei takip etmekle birlikte dzen, form, oran ve standartlam uygulamalara balln giderek azald bir evre olmutur. Bu eilimi ak bir biimde yapsal dzenlerde ve planlarda gzlemlemek mmkndr. Ayn yapda farkl dzenlerin birlikte kullanlmas ve Dor stun balklarna on balna zg unsurlarn eklenmesi gibi daha ncesinde nadiren karlalan uygulamalar bu dnemde arlk kazanmtr. Dzenlere ait yapsal elemanlar zaman zaman gelenek iindeki ilevine gre deil, salt dekoratif amal kullanlmtr. Dikkat eken bir dier eilim, Dor Dzeninin Helenistik Dnem mimarlarnca daha az tercih edilmesi, buna karlk on ve M 5. yzylda ortaya kan ve sonraki yzyllarda temel zelliklerini kazanan Korinth Dzeninin giderek daha fazla rabet grmesidir. Bu deiime bal olarak yaplarn mimari sslemelerine verilen nem artm, daha nceki yzyllarda grlmeyen birok motif ve kompozisyon bu dnemde ortaya kmtr. Daha nceki yzyllarda grlmeyen veya az sayda rnekle temsil edilen yap tipleri bu ada yaygnlk kazanmtr. Bunlar arasnda; saraylar, antsal sunaklar, ok katl stoalar (pazar binalar), gymnasion, ktphane, eme, saat kulesi, deniz feneri ve antsal mezar yaplar saylabilir. Doudaki yeni krallk merkezleri olan Antiocheia (Antakya) ve Alexandria (skenderiye) byk lde gnmz modern yerleimlerinin altnda kaldndan kentsel yaplar hakknda bilinenler olduka snrldr. Buna karn Pergamon, Priene, Milet, Labranda, Didyma ve Magnesia gibi
61
arkeolojik kazlarn uzun yllardr devam ettii Bat Anadoludaki merkezler dnem mimarlnn zelliklerini en iyi takip edebildiimiz yerlerdir. Helenistik Dnem din mimarl byk lde Arkaik-Klasik Dnem geleneine bal olmakla birlikte, bir dizi yenilik gze arpar. Bunlardan ilki byk boyutlu tapnaklarn tasarmnda tek veya ift sra stun dizili (peripteros ve dipteros) planlarn giderek daha az tercih edilmesi, bunun yerine agoralarn evresinde prostylos (n sra stunlu) planl ve daha kk boyutlu tapnaklarn yer almasdr. Din mimaride arlk kazanan dier eilim ise daha nceleri bir tapnakla ilikili olan altarlarn (sunak), sekler bir nitelik kazanarak bamsz yaplara dnmesidir. Bu tip sunaklarn en tannmlarndan biri, Pergamon Helenistik Krallnn merkezinde II. Eumenes (M 197-159) tarafndan yaptrlan Zeus Altardr (Resim 3.6). Galatlara kar alnan zorlu zaferin ansna ina edildii kabul edilen bu grkemli sunak, kentin efsanevi kurucusu Telephos ve tanrlarn devlerle mcadelesini konu alan etkileyici kabartmalarla bezenmitir. Helenistik Dnem mimarlar, Klasik Dnemin yap lleri ve mimari elemanlar arasndaki ideal oranlar sistemini (Kanon) yeni uygulamalarla daha da gelitirmilerdir. Plan tasarmnda deimeyen e bir birimi (modl) temel alan geometrik ve matematiksel tasarm anlay ilk kez Helenistik Dnem tapnaklarnda uygulanmtr. Antik an en nemli mimarlk tarihisi saylan Vitruviusa gre, bu uygulamann mucidi Anadolulu mimar Hermogenestir. Aratrmalar, Priene kentindeki Athena Tapnanda alm olduu bilinen Hermogenesin, Magnesia kentindeki Artemis Leukophryene ve Zeus Sozipolis Tapnaklarn sz konusu modler tasarm ilkelerine gre ina ettiini ortaya koymutur. Modler birimleri temel alan bu tasarm anlay, kendi anda ve Roma mparatorluk Dnemi mimarlarnca sklkla takip edilmitir. na edildikleri dnemde hayranlk uyandran ancak gnmze ulamayan baz nemli antlar hakkndaki bilgilerimizin byk ksm, Antik a yazarlarnn aktarmlarna dayanr. Bunlardan Ptolemaios Krallnn merkezi skenderiyedeki (Alexandria) kraliyet saraynn iinde bulunan ve dnemin birok nl bilim adam, dnr ve sanatsna ev sahiplii yapan Museion, ktphaneleri, gzlemevi ve atlyeleri ile Antik a bilim ve kltr tarihinde nemli bir yer tutar. Bu ada dnyann yedi harikas olarak kabul edilen ayn kentteki deniz feneri ve Rhodos (Rodos) Adas limannn giriindeki dev Apollon Heykeli gibi antlar, Yunan sanat kapsamnda o gne kadar yaplm en iddial ve byk boyutlu eserleridir.
Resim 3.6 Bergama Zeus Altar Kaynak: 5 http://tamzenandtr ey.blogspot.com/20 10/05/acropolisagora.html
Heykel
Arkaik Dnem (M 7-6. yy): Yunan heykel sanatnn ilk antsal rneklerinin ortaya kt Arkaik Dnemde insan vcudunu oluturan unsurlarn aslna uygun biimde ekillendirilmesi, heykeltralarn ana gayesini oluturmutur. Dnemin serbest heykellerinde kat grnml ve cepheden tasvir edilen gen erkek (kuros) ve gen kz (kore) heykelleri arlkl yer tutar. Gerek kiileri ve tanrlar temsil etmeyen bu heykellerin, tanr veya tanralara sunulan adaklar olduu kabul edilir. ykndkleri eski Msr ve Mezopotamya heykellerinde olduu gibi cephe-
62
Sanat Tarihi
Resim 3.7 Solda: New York Kurosu (M 610600); Sada: Auxerre Koresi (M 650-620) Kaynak: http://triviumproject .com/location/newyork/#http://www.fr ansite.net/Klassiek/ Grieks/kunst/Lady.j pg_orig.html
den ve hareketsizdirler. Ancak Yunan heykelleri, bacak ve kollarn gvdeden ayrlmas, plak olular ve destee ihtiya duymamalar nedeniyle Dou ve Msr rneklerinden ayrlr. Bir ayan hafife ileri uzatm biimde tasvir edilen erkek heykellerinde henz arlk ve denge sorunlar zlmemitir. Formlar sade, figrler sert ve yzler stilize edilmitir. Kore heykelleri genellikle gvdeye yapk kvrmsz kaln kumatan uzun bir giysi ile gsterilmilerdir. Ge Arkaik Dnem kore heykellerinde salar zenlidir. Dudak ular hafife yukar kaldrlarak, yze tebessm ifadesi verilmitir. Baz heykellerin yzeylerinde korunmu olan izlerden, heykellerin ve mimariye bal kabartmalarn canl renklerde boyanmasnn yaygn bir uygulama olduunu anlalmaktadr. Aratrmaclar, heykelde Girit-Peloponnesos, Attika ve onya (Bat Anadolu) blgesi olmak zere farkl ekoln ortaya ktn kabul eder. Bunlardan ilkinde kuros heykelleri iri yapl ve daha kat durular sergilerken Attikada daha yumuak ve yuvarlak hatlara sahip vcutlar ne kar. Buna karn Bat Anadoluda oturan rahip ve rahibe heykelleri ile narin yz hatlarna sahip kore heykelleri daha yaygndr. Arkaik Dnemde ilk kez, tapnaklarn friz, metop, alnlk ve akroterler gibi mimari elemanlar figrl kabartmalarla sslenmeye balanmtr. Mimariye bal heykeltralk ksa bir srede tapnaklar bata olmak zere din yaplarn ayrlmaz paras olmutur. Arkaik Dnem heykellerinde anatomik geliim plak olarak gsterilen kuroslarda, vcut ve elbise arasndaki uyum ve yz ilenii daha ok kore heykellerinde takip edilebilmektedir. Figrler arasndaki iliki ve kompozisyon anlaynn geliimi ise mimariye bal kabartmalarda izlenebilmektedir. Yaklak yz elli yllk bir evreyi kapsayan bu srete, Yunanl heykeltralarn becerilerini insan anatomisi, vcudu oluturan unsurlarn oranlar, hacim ve denge konularnda aama aama gelitirdikleri grlmektedir. Adlarn bulunduklar yerler ve mzelerden alan New York, Sunion ve Atina Dipylon Mezarl, Thera Adas ve Delphide bulunmu olan kuroslar bilinen en erken tarihli heykellerdir (Resim 3.7). Heykeller frontal ve simetrik grnmleri ve bir ayaklarnn nde duruu ile Msr heykellerini anmsatr. Kollar vcuda birlemi, eller ya yumruk gibi sklm ya da avular ak durumda vcuda yaptrlmtr. Heykellerde omuzlar geni, bel ince, kala dardr, gzler iri ve badem biimlidir. Adaleler ve salar belirtilmi olmakla birlikte tam bir doallk yanstmazlar. nci taneleri eklinde ilenmi peruu anmsatan uzun salar genellikle bir bantla bastrlmtr. Salarn bu stilize grnm Klasik Dneme kadar devam etmitir. Dnemin kore heykellerinde de benzer duru, oran, sa ve yz zellikleri grlr. M 650-620 arasna tarihlenen Delos Adasndaki Artemis Tapnanda ele geen ve Nikandre adndaki bir kadn tarafndan adanan Nikandre, Auxeree ve Klarosda bulunmu kadn heykelleri korelerin en erken tarihli rnekleridir (Resim 3.7). Fi-
63
grler tm vcutlarn rten, belleri kemerli kaln elbiseler tarlar. Elleri bacaklarna yapm veya tek elleri gslerinde tasvir edilmilerdir. Uzun bukleler biimindeki salar kuroslarda olduu gibi doallktan uzaktr. Elbise kvrmlar gereki olmayan izgisel kazmalarla verilmitir. Ge Arkaik Dnem (M 525-490) kuros ve kore heykelleri, eskiye oranla daha doal ve gereki bir grnm kazanm olmakla birlikte, yz ve sa ileniminde kalplam tutum varln devam ettirir. Kuros heykellerinde vcudu oluturan unsurlarn oran; eklem, kaslar ve dier oylumlar artk insan vcudunun baaryla aksettirilebildiini gstermektedir. Alnlk, friz, metop ve akroter gibi cephe mimarlnda nemli yer tutan yapsal elemanlarda, yaplarn ilevi veya adand tanrlarla ilikili kabartmalara yer verilmesi, ilk kez Arkaik Dnemde ortaya kan uygulamalardan biridir. Mimariye bal heykeltralk veya mimari plastik olarak adlandrlan bu yaratm, sonraki yzyllarda yaygnlaarak Yunan sanatnn ayrt edici zelliklerinden biri hline gelecektir. Kabartmalarla sslenmi olduunu bildiimiz en erken tarihli yap M 7. yy ortalarna tarihlenen Girit Adasndaki Prinias Tapna frizidir. Bir svari alaynn betimlendii kabartmalarda, atlar ve biniciler ematik ve gerekst boyutlar ile olduka oransz bir grnm sunar. Bundan yaklak elli yl sonra, M 6. yzyln balarnda ina edilen Korfu Artemis Tapnann (M 580) alnlk kabartmalarnda, Gorgo Medusa ile hayvan ve insan kabartmalarndan oluan bir sahneye yer verilmitir (Resim 3.8). Oranlarda ve biimlendirmede nemli bir mesafe alnmasna ramen frontal duru ve hareketlerin yanstlmas gereklikten uzaktr. Bunun yan sra, alnln gen biimli yzeyine uygun olarak merkezde koar biimde betimlenmi Medusa ile iki yanndaki karlkl yerletirilmi birer panter ve aralardaki insan kabartmalar arasnda bir balant kurulamamtr. Delphi Apollon Kutsal alannda Siphnoslular tarafndan adanan Hazine Binas (M 525) friz kabartmalar, Ge Arkaik Dnem heykeltralnn ulat artistik ve teknik dzeyin en ak ekilde takip edilebildii rneklerin banda gelir. Yap sadece kabartmalar ile deil, n cephede alnl tayan kadn heykeli biiminde yaplm (karyatid) tayclar ile de dikkat eker. Karmak kompozisyonlarda tanrlarn devlerle savan konu alan hareketli ve figrl kabartmalarda derinlikli ve gereki bir anlatm bulunmaktadr.
SIRA SZDE Arkaik Dnem heykelinde blgeleraras slup zelliklerinden sz edilebilir mi?
Resim 3.8 Korfu Artemis Tapna Dou Alnl Kaynak: http://www.proprofs .com/flashcards/car dshowall.php?title= ancient-greece_16
SIRA SZDE
Klasik Dnem (M 490-330): M 5. yzyln balarndan itibaren Arkaik DDNELM nem heykellerindeki kat ve frontal duru yerini, vcudun doal yapsna uygun biimlere brakr. Bu dnemde heykel sanat teknik ve artistik zellikleriyle doruk S kez O R U noktasna ular. Klasik Dnem ile birlikte, insanlk tarihinde ilk insan vcudu bamsz bir varlk ve estetik bir deer olarak kabul edilmi ve sanatn ana objesi olmutur. deal llerdeki insan vcutlar ve yz ilenimi, Klasik heykelD K Dnem KAT tralnn balca zelliidir. Hareketlerde ztlklar ve bunun yaratt dinamizm
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
64
Sanat Tarihi
nemli bir yer tutar. Ba, gvde, kollar ve bacaklar farkl durularda modle edilmitir. Ayrca elbise ile vcut arasnda gereki bir uyum yakalanmtr Klasik Dnem heykeltralar iin gzellik, btn oluturan paralarn birbiri ve bunlarn btn ile olan uyum ve dengesine balyd. Bu adan bir sanat eserinin gzelliini belirleyen en nemli unsurlardan biri orand. lk kez bu dnemde, heykeltralar insan vcudunu meydana getiren uzuvlarn boyutlar ve btn iindeki oranlarnn nasl olmas gerektii konusunda gzlem ve pratie dayanan ideal oranlar (kanon) gelitirmilerdir. Tanrlar, kusursuz kabul edildiinden, ideal fiziksel vcuda sahip gen erkekler ve sakin grnml zarif gen kadnlar olarak gsterilmitir. Bununla birlikte, yaln ve tanrsal gzellii bozaca dncesiyle yzlerde belirli bir duyguyu ifade etmekten bilinli olarak kanlmtr. Klasik Dnem ve sonrasnda Yunanistan ve Anadoluda gerekletirilen hayret verici sanatsal yaratm, sadece Roma sanatn derinden etkilememi, yzyllar sonra ilkeleri Rnesans sanatlar tarafndan yeniden yorumlanmtr. Klasik Dnem heykeltral, stilistik ve anatomik geliim asndan; Erken (M 490-450), Olgun (M 450-420), Zengin (M 420-400) ve Ge (M 400-330) olmak zere drt evreye ayrlr. Sonraki satrlarda bu evrelere ait ne kan sanatlar ve eserleri genel hatlar ile tantlmaya allacaktr. Erken Klasik Dnem heykeli, figrlerdeki ciddi yz ifadesinden dolay Ciddi Stil olarak da adlandrlr. M 5. yzyln balarndan itibaren, heykellerin hareketine bal duru ve anatomisi daha gereki bir grnm kazanmtr. Dnem zellikleri hem serbest heykellerde hem de mimariye bal figrl kabartmalarda izlenebilmektedir. Gei evresi olarak adlandrabileceimiz bu evrenin nemli eserlerinden biri Aigina Aphaia Tapna alnlklardr (M 500-480). Troya Savan konu alan kabartmalarda eilme, dme, diz kme veya uzanma gibi farkl durular baar ile yanstlm, boyut ve figrler arasnda tutarl bir uyum yakalanmtr. Bununla birlikte, figrlerin yz, sa ve elbiselerinin ileniminde Arkaik Dnem zelliklerinin devam ettii grlr. Serbest heykellerde, heykeltralarn vcudun dengesini salamada kazandklar deneyimle bacak ve kollar gvdeden korkusuzca ayrlabilmitir. Kritios ve Nesiotes tarafndan yaplan Tyran ldrenler (M 490470) adl heykel grubunda, figrler ileri doru uzattklar kollar ve ayaklar ile dinamik ve canl bir grnm kazanmtr. Orijinali bronzdan yaplm olan bu heykellerde yz ve sa ilenimi nceki yzyln geleneini devam ettirir. Artemision Burnu aklarnda bir batktan karlm olan Tanr Poseidonun bronz heykelinde, sanat ok daha zor bir hareketi baaryla vermitir. Denizler Tanrs Poseidon, sa elinde atall zpknn atmak zere tm vcudu gerilmi, ileri ve geriye doru uzatt kol ve bacaklar ile evresinde geni bir alan yaratlmtr. Buna karn Delphide bulunmu bronz Arabac heykeli (M 474) duraan bir duru ve ruh hli sergiler. Salar ksa ve bir bantla bastrlm, ene tok, baklar ise donuktur. V yakal uzun ve ar elbise vcudun hatlarn takip etmemize izin vermez. Dnemin dikkat eken eserlerinden bir dieri Ludovisi Taht (M 470-460) olarak tannan yz kabartmal kaidedir. Aphroditenin denizden karken betimlendii ilk yzde, tanra ve ona yardm eden nedimelerin ince elbiseleri altnda vcut hatlar olduka baarl ekilde verilmitir (Resim 3.9). Tanrann slak salarnn gvdesine yapk olmas ve zemindeki akl talar gibi dikkatle bakldnda seilebilecek detaylar, sanatnn sahnenin gerekliini artran unsurlar gz ard etmediini gsterir. Kaidenin dier yzlerinde kayala oturan plak gen bir kz flt alarken dier yznde tts yakan bir kz tasvir edilmitir.
65
Resim 3.9 Ludovisi Taht Aphroditenin Douu Kaynak: http://www.utexas.e du/courses/larrymyt h/images/LudVenus .jpg
Olympia Zeus Tapnann (M 460) mimariye bal heykeltralk eserleri, Klasik Dnem slubunun oluumunda nemli bir yere sahiptir. Tm Yunanistann en eski ve nemli klt alanlarndan biri olan Olympiada ina edilen tapnan alnlklar gnmze olduka iyi durumda ulamtr. Dou alnlnda merkezde Zeusun yer ald Pelops ve Oinomas arasndaki yar, bat alnlnda merkezde Apollonun bulunduu Kentaur ve Lapitler arasndaki mcadele betimlenmitir. Metoplardaki kabartmalarda ise Olimpiyat oyunlarnn efsanevi kurucusu Heraklesin kahramanlklar tasvir edilmitir. Dou alnlnda sahne ieriinin aksine duraan ancak figrler arasndaki iliki uyumlu ve dengelidir. Figrlerin kompozisyon iindeki konum ve hareketleri, sahneleri snrlayan alnln gen formu ile uyum iindedir. Burada grlen bu anlay, Klasik Dnemin sonraki safhalarnda daha da gelitirilecek olan uygulamalara model olmutur. Olgun veya Yksek evrede, heykeltralar hareket hlindeki bir bedenin boyutlu grnmn olduka iyi gzlemi ve gereki bir ekilde aktarabilmilerdir. Bylece heykellerde arl tayan bacaklar ve gvdenin dengesi salanarak, figrn bir sonraki hareketini yanstabilecek dzeye erimitir. Bunu en ak ekilde Myronun nl Diskopol (disk atan atlet) heykelinde gzlemlemek mmkndr (Resim 3.10). Roma Dnemi kopyalarndan tandmz bu heykelin orijinali bronzdan yaplmtr. Sanat, arl sa aya zerinde eilmi hlde, elinde tuttuu diski frlatmak zere olan plak bir atletin bu zor duruunu baaryla aktarmtr. Bu evreninin bir dier nl heykeltra, Atina Athena Parthenon (M 450-30) ve Olympia Zeus Tapnaklarnn tanr (klt) heykellerini yapan Phediasdr. Sanatnn bu iki heykeli de gnmze gelememitir. Daha ge tarihli ve kk boyutlu kopyalar sayesinde tannrlar. Sanatnn heykelleri allageldii zere mermer veya bronzdan deil, o zamana kadar denenmemi bir teknikle (Chryselephantine) altn ve fildiinden yapt bilinir. Phediasn, heykellerin aydnlk ve parlak grnmesini salayacak olan bu tercihinde, heykel-
Resim 3.10 Myronun Disk Atan Atlet Heykeli Kaynak: http://www.chrysler.o rg/images/learningresources/large_disco bolus.jpg
Resim 3.11 Atina Akropol, Athena Parthenon Tapna Klt Heykeli Kaynak: http://belongtrip.blo gspot.com/2011/12/t ravel-in-parthenonin-athens-ofgreece.html
66
Sanat Tarihi
Nike Heykeli: Olympiadaki kazlarda ele geen heykelin, ileriye doru uzanan sol aya kayalklar zerine basmken sa aya hl boluktadr. Bir gsn akta brakan ince elbisesi, rzgrn etkisiyle vcuduna yapmtr. Geri planda rzgrn etkisiyle dalgal biim kazanan kaln elbise ular vcudu saran effaf yzey ile kontrastlk oluturur.
Hydria: Eski Yunan uygarlnda Arkaik ve Klasik Dnemde kullanlan kulplu byk su kaplarna verilen isim.
lerin yerletirildii kutsal i meknn karanlk oluu hi kukusuz etkili olmutur. Antik kaynaklarn aktarmlar, boyu 12 metreyi bulan devasa boyutlardaki heykellerin izleyicileri kendine hayran brakan bir ustalkla yapldn gsterir (Resim 3.11). Sanatnn teknik ve slubu hakknda, tapnaklarn alnlk ve metoplarndaki kabartmalar daha iyi fikir vermektedir. Atina Akropolndeki Athena Parthenon (Bakire) Tapna (M 447-432), Klasik Dnem heykeltral ile zdelemi eserleriyle nldr. Alnlklarda Athenann douu ve Atina kentinin ba tanrs olmak iin Poseidon ile giritii mcadele, i ve dtaki frizlerde tanra iin dzenlenen kutlamalar ve tren alay, Yunanllarn Amazonlarla, tanrlarn devlerle olan mcadelelerini konu alan kabartmalara yer verilmitir. Yunan sanatnn geliimi iin dnm noktas saylabilecek zellikleriyle Parthenon kabartmalar, heykeltralarn bu dnemde ulat teknik ustaln dzeyini en iyi gsteren eserdir. Antik Yunanistanda mimar ve sanatlarn dnya algsnda kartlklarn dengesine bal uyum ve buna bal olarak oran nemli olgulard ve bunu astronomiden felsefeye, politikadan sanata kadar birok alanda matematiksel formllere dayandrmaktaydlar. Bunu heykele uyarlayan ilk heykeltra Polykleitos (M 460-420) olmutur. Sanatnn insan heykellerinde uygulad ve ada sanatlar tarafnda da benimsenen bu oran 1/7 idi. Gelitirdii bu ideal oranlar sistemine gre, ba tm gvde yksekliinin yedide biri; ayak, avu iinin kat; ayaktan dize kadar olan mesafe avu iinin alt kat olmalyd. Sanatya ait tanr ve erkek vcudunun gzellik ve gcn gsteren plak atlet heykelleri bu oranlar sistemine gre tasarlanmtr. Ge tarihli mermer kopyalarndan tannan Doryphoros (mzrak tayan) ve Diadumenos (tacn balayan) olarak adlandrlan atlet heykellerinin orijinalinde bronzdan yapld bilinmektedir. Zengin stil olarak adlandrlan (M 420-400) evrenin heykel sanatnda grlen en nemli yeniliklerinden biri elbiselerin incelmesi, vcudun tm hatlarnn takip edilebilmesidir. Dnemin nemli heykeltralar Alkamenes ve Agorakritiostur. Phediasn rencileri olduklar ve Alkamenesin Atinada Parthenon sonrasnda ina edilen tapnaklarn klt heykellerini yapt kabul edilir. Dnemin ne kan bir dier sanats Paioniosdur. Olympia Zeus Tapnann ke akroteleri ile tapnan karsnda yksek bir kaide zerinde yerletirilen Zafer Tanras Nike heykelini yapmtr. Ge Klasik Dnem M 5. yzyln bandan Byk skenderin tahta kt M 330 arasndaki yetmi be yllk sreyi kapsar. Peloponnes Savann da etkisiyle bu dnemde toplumsal yap ve dnceye bal olarak tanrsal varlklarn ideal yaps, yerini giderek insan merkezli bir dnya algsna brakmtr. Bunun yansmasn dnem heykellerinde aka grmek mmkndr. Bu dnem heykel sanatnda nceki yzyllarda olduu gibi tanr ve tanra heykelleri arlkl yer tutar. Sanatlar, anatomik zelliklerin yanstlmasnda kendilerine duyduklar gven nedeniyle figrleri, yaslanma, eilme ve dayanma gibi ilenmesi olduka g durularda ve plak olarak tasvir etmilerdir. Deiik alardan grlmek zere yaplan heykellerde, durular rahat, zarif ve dengeli, elbiseler bol kvrml ve hareketlidir. Yzlerde allageldii zere sakin ve hlyal bir yumuaklk hakimdir. Bu dnemde arlk kazanan eilimlerden biri de belli kavram ve duygularn kiiletirilmesidir. Umut, dinginlik, uyum, bereket gibi kavramlar, tanrsal grnml varlklar biiminde veya iki figrden oluan heykel gruplar ile yanstlmtr. Dnemin tannm heykeltralarndan Praxiteles, plak tanr ve tanra heykelleri ile n yapmtr. Sanatnn Knidos kenti iin yapt nl Aphrodite heykelinde (M 350-340), banyo yapmak zere kard elbisesini bir hydriann stne koyan tanra insa-
67
nst gzelliini srdrmekle birlikte, insani vasflar hissedilen bir figre dnmtr. Heykelin ilk bakta bir tanraya m, yoksa bir kadna m ait olduunu anlayabilmek gtr. Sanatnn Hermes ve ocuk Dionysos (M 340) ile Apollon Sauroktonos (kertenkele kovalayan) heykellerinde, obje bu sefer erkek vcududur. Praxiteles, babas olduu kabul edilen Kephisodotos gibi iki figrden oluan grup heykellere ilgi duymutur. Hermes ve ocuk Dionysos heykelinde, pelerinini bir aa gvdesinin stne atm olan Hermes sol koluyla Dionysosu tutarken betimlenmitir. Dionysos, Hermesin yukar kaldrd ve olaslkla bir salkm zm tutan sa eline doru uzanmtr. Konu mitolojik bir ykye dayanmakla birlikte figrler ve iliki gerek yaamdan alnm gibidir. Bylesine bir yaklam drdnc yzyl ncesi Yunan heykelinde grmek mmkn deildir. Hermes ve Apollon heykellerinde vcudun arl dayandklar desteklerin yardmyla iki yne datlarak vcuda S kvrm kazandrmtr. Heykellere derinlikli bir alan yaratan bu duru biimi, dnemin dier sanatlar tarafndan da yaygn olarak benimsenmitir. Ge Klasik Dnemin en nemli ant, dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen Halikarnasos (Bodrum)daki Kral Mausolosun antsal mezardr (Mausoleum). Antik kaynaklar yapnn heykeltralk eserlerinin yapmnda dnemin nl heykeltralar olan Skopas, Timotheus, Bryaxis ve Leocharesin birlikte altklarn aktarrlar. Bat cephenin kabartmalarn yapt kabul edilen Skopas, ayn zamanda Ephesos (Efes) Artemis ve Tegea Alea Tapnaklarnda da almtr. Sanatya atfedilen kabartmalarda, derin gz ukurlar ve atk kalar ile verilen yz ifadelerinin figrlerin hiddet veya ac dolu hareketleri ile uyumlu biimde aksettirildii grlr ki bu eilim ok daha gereki bir anlayla Helenistik Dnemde devam edecektir. Helenistik Dnem (M 330-30): Bu dnemde Yunan kltr, n Asya ve Msr iine alan geni bir corafyaya yaylmtr. Bu durum beraberinde her alanda olduu gibi sanatta da kkl deiimlere neden olmutur. Daha nce Yunan anakaras, Ege ve Anadolu ile snrl olan sanat merkezlerinin dnda yeni slup ve ekolleri ortaya kmtr. M 5. yzyln Yunanistan ve Anadoludaki nemli sanat merkezleri eski nemlerini yitirmi, bunlarn yerini Byk skenderin komutanlar tarafndan kurulan krallklarn bakentleri almtr. Antiocheia (Antakya), Pergamon (Bergama) ve Alexandria (skenderiye) gibi birbirleriyle rekabet hlinde olan krallk merkezlerinde, Doulu ve Yunanl unsurlar bir arada grlmeye balanmtr. Helenistik Dnem heykelinde, kendinden nceki heykel geleneine bal olmakla birlikte, konular ve eilimleri asndan yeniliklere ak bir sanat anlay grlr. Bol kvrml elbiseler, vcudun farkl ynlerde ztlk oluturacak biimdeki zor durular ve ifade dnem heykeltralarnn asl ilgi kaynaklardr. Ac, korku, keder ve sevin gibi ifadeler ve bu duygularla uyumlu zaman zaman abartl hareketler nedeniyle, heykelde Helenistik Dnem Baroku olarak adlandrlan bir sanat anlayn yanstrlar. M 4. yzyldan M 3. yzyl ortalarna kadar olan ve Erken Helenistik Dnem olarak adlandrlan evreye ait eserlerde, Klasik Dnem sanat anlaynn devam ettii grlr. Bu dnemin en nl sanatlarndan biri, Byk skenderin saraynda da alm olan Lysippostur. Gen bir atleti, ykanmadan nce vcudundaki ter ve amuru, strigilis ad verilen bir aletle temizlerken gsteren orijinali tuntan yaplm Apoxymenos (M 330) ve Herakles Farnase heykellerinde, sanatya atfedilen yeni oranlar sistemini gzlemlemek mmkndr. Lysippos, Polykleitos tarafndan getirilen ban gvdeye olan 1/7 kanoniklemi orann, figrlere daha ince, esnek ve uzun grnm kazandracak biimde 1/8e kartmtr.
68
Grotesk: Canl varlklarn sra d zellikleri ya da tm zelliklerinin bir arada tasvir edilmesiyle dnyaya ait olmayan canllara dntrlmesi sanatdr.
Sanat Tarihi
Resim 3.12 Yaral Galat Heykel Grubu Kaynak: http://simple.wikipe dia.org/wiki/File:Lu dovisi_Gaul_Altem ps_Inv8608_n3.jpg
Resim 3.13 Tanrlarla Devlerin Sava, Bergama Zeus Altar Kaynak: http://roadeveron.bl ogspot.com/2012/0 7/berlin-pergamonmuseum.html
M 3. yzyln ortalarndan itibaren, heykeltralarn hareketler ve ifadeleri gereki biimde yanstma istei, seilen konularn eitliliini artrmtr. Elinde sepeti ile yal balkdan dileri dklm yal bir kadn dilenciye, anatomik bozuklar olan grotesk grnml klelerden sarho insanlara kadar gndelik yaamn sradan insanlarn konu alan heykeller, Klasik Dnemin kalplam tiplerine ve ideal gzellik anlayna olduka yabancdr. Konularn seimi ve ilenimindeki zgrlk, nceki yzyllarn hlyal baklar ve ideal oranlara sahip tanrsal grnmlerine kar kan bir manifesto niteliindedir. Bylelikle, Klasik an belli tiplerle snrl konularna yeni bir soluk getirilmi, eskiye kyasla din konulardan uzaklamtr. Heykeltralarn mitolojik hikyeler veya tarihi olaylardan esinlenmeleri ve teknik adan olduka g olan grup heykellerine kar ilgileri, yine bu dnemde arlk kazanmtr. Bu heykel gruplarnn byk ounluunda, konular Yunan mitolojisinin dramatik yn ne kan yklerinden seilmitir. Anadoluda dnemin yaratc yn ne kan en nemli sanat merkezi olan Pergamonda I. Attalos ve II. Eumenes zamanna ait eserlerde bu eilim kendin aka gsterir. Pergamonlularn Galatlara kar kazand galibiyetlerin ansna dikilen, kendi gcn dmanlarnn cesareti zerinden yceltmek isteyen krallk ideolojisinin bir rn olan Yaral Galat Grubu olarak adlandrlan heykellerdeki (M 241-197), tutsak olarak ele geirilmektense, canna kyd karsn sa kolu ile tutan ve boazna saplad klc ile onurlu bir lm tercih eden amansz bir dmann izleyicide uyandrd gl ve dramatik etki karsnda hayran kalmamak mmkn deildir (Resim 3.12). Grubun dier heykellerinde esir dm veya son nefesini veren yaral Galat askerlerin yorgun dm bedenleri ve strap dolu yz ifadeleri gl bir etki uyandrmaktadr. Pergamonda II. Eumenes (M 197-159) tarafndan yaptrlan Zeus Altar ise Yunan heykel sanatnn en dikkat ekici eserleri arasnda yer alrlar. Suna evreleyen 2.5 m yksekliinde ve 90 m uzunluundaki podyum duvarlar, tanrlarla devlerin savan konu alan yksek kabartmalar ile sslenmitir (Resim 3.13). Pergamon Krallnn Galatlara kar kazand uzun ve zorlu zaferin ansna ina edilen sunan kabartmalarnda, sembolik bir anlatmla savan galipleri ve kaybedenlerinin yanstlmak istendii kabul edilir. Birbirleriyle mcadele hlindeki tanr ve devlerin hareketleri yz ifadeleri ile uyum iindedir. Savan dramatik etkisi, tanrlarn hareketli giysi kv-
69
Resim 3.14 Laokoon Heykel Grubu Kaynak: http://www.boltartars iv.net/wordpress/wpc ontent/uploads/gecici /2011/01/laocoon.jpg
rmlar kadar devlerin acdan gerilmi bedenlerinde gzlemlenmektedir. Dnem heykeltralnn bir dier nl eseri, Laokoon ve oullarnn ylanlar tarafndan ldrln tasvir eden heykel grubudur (Resim 3.14). Orijinali M 3. veya 2. yzyla ait olan heykel grubu, Rodoslu heykeltralar Hagesandros, Athenadoros ve Polydoros tarafndan yaplan daha ge tarihli bir kopyasndan tannr. Rahip Laokoon ve oullarnn Apollon tarafndan gnderilen ylanlarla mcadelesinde, figrlerin ac ve strap dolu yz ifadeleri, gergin vcutlar ile uyum iindedir. Merkezde Laokoonun yer ald bu piramidal kompozisyon tek bir bak asndan izlenmek zere tasarlanmtr ve gz tek bir noktaya veya figre odaklanmadan, rahip ve ocuklarnn ac dolu aresiz rpnlar arasnda hareketleri takip eder. Antsal grup heykellerinin dier rnekleri arasnda; Odyseus ve arkadalar tarafndan dev Polyphemosun kr ediliini konu alan ve Roma Dnemi kopyalarndan tannan Sperlonga grubu, Niobid ve ocuklarnn Apollon tarafndan cezalandrln tasvir edildii heykeller ve yine Tanr Apollonu, derisini yzmekle cezanlandrd ellerinden aaca aslm Marsyas ve ban bileyleyen bir skitli askerle birlikte tasvir eden l heykel grubu saylabilir. Ge Klasik Dnemde ortaya kan tanrsal varlklarn insan doasna zg duru ve hareketlerde gsterilmesi eilimi, Helenistik Dnemde artarak devam etmitir. plak olarak gsterilmekten kanlan tanr ve tanralar, artk lml insanlara dnmtr. Kayalk zerinde plak biimde uyuyan Satyr veya Pann (orman perileri) pervasz duruu veya banyo yapmak zere melmi Aphrodite, artk bir tanrdan te insani ynleri ne kan figrlerdir. Heykeltralar tasvir edilen figrlerin kyafetlerinde d etkenlerin yanstlmas konusunda da olduka baarldr. Samothrake (Semadirek) Adasnda bir deniz zaferinin ansna dikilmi olan Zafer Tanras Nike heykeli (M 200-180), sanatlarn bu konuda ulat yksek teknik ve artistik dzeyi en iyi yanstan eserlerden biridir. Bir geminin pruvasna yeni ayak basan tanrann kanatlar rzgrn etkisiyle tamamen alm, gl rzgr ince giysisini gsne ve bacaklarna yaptrmtr. Rodos Limannn giriindeki dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen, 30 m uzunluundaki dev Apollon heykeli, bu dnemde bronz dkm tekniindeki ilerlemeler sayesinde gerekletirilebilmi prestij antlarnn en tannan ve Antik a heykel sanatnn en byk boyutlu heykelidir. Gereklie duyulan yakn ilgiyi, dnemin kral, kralie, komutan, dnr ve idarecilerinin portrelerinde takip edebilmek mmkndr. Yz fizyonomisinin zelliklerinin aslna yakn biimde aktarlmaya alld portrelerde, Klasik Dnem idealizasyonun ksmen devam ettii, zaman zaman kalplam tiplerin ortaya kt grlr. Helenistik Dnem heykeltralnda nem kazanan eilimlerden biri de doal kaynaklar ve kentler gibi olgularn kiiletirilmesidir (personifikasyon). Seleukos Krallnn bakenti Antiocheia (Antakya), banda ehrin surlarn tasvir eden yksek bir ta giymi olgun bir kadn grnmnde kiiletirilmitir. Kayala oturan kadnn ayaklarnn altnda yzen gen erkek ise kentin ortasndan ge-
70
Sanat Tarihi
en Orontes (Asi) Nehridir. Benzer kent ve rmak kiiletirmeleri, dnemin dier merkezlerinde ve sonrasnda Romal heykeltralar tarafndan da sklkla tercih edilen konular arasnda yer almtr.
ROMA SANATI Mimari

Roma sanat, hi kukusuz en dikkat ekici ve grkemli eserlerini mimarlk alannda vermitir. Roma mimarl, Cumhuriyet Dnemi sonuna kadar byk lde Etrsk ve Yunan geleneine bal iken MS 1. yzyldan itibaren kendine zg yeni bir mimarlk anlay gelimitir. Tasarmdan ina tekniine, yapsal elemanlardan sslemeye kadar mimarlk tarihindeki birok ilk, bu dnemde ortaya kmtr. Romal mimarlar, gelitirdikleri yeni tayc sistemler ve ina teknikleri sayesinde eskisinden ok daha byk ve gsterili yaplar ina etmitir. Kemer, tonoz ve kubbe gibi strktrel yap elemanlarnn yan sra, Roma imentosu olarak adlandrlan dayankl ina malzemeleri, geni aklklarn rtlmesinde ve grkemli i meknlarn yaratlmasnda nemli rol oynamtr. Bylece Antik a mimarlnda daha nce grlmeyen ve belli tipler ile snrl olan yap repertuarn zenginletirmilerdir. Roma mimarln, kendinden nceki Yunan mimarlk geleneinden ayran en belirgin farkllk, daha ok cephelerin grnmne arlk veren ve i mekn tasarmn ikinci plana iten nceki anlay deitirmesi olmutur. Romal mimarlar cephelerle ve i mekn arasnda boyut, oran ve sslemeleri ile daha uyumlu ve grkemli bir mimarlk anlay ortaya koymutur. Roma mimarlnn asl baars, mimarlk tarihinde nemli yer tutan grkemli antlarndan ziyade, imparatorluk idaresindeki tm topraklarda Roma kent planlamacln ve yap tiplerini ynetim politikasna uygun biimde yaygnlatrmasdr. Bu amala eyaletlerden toplanan vergiler, yine ayn kentlerde Roma tarz yaam biimiyle zdelemi yaplarn inas iin harcanmtr. Saysz rnekte imparatorlar ve eyaletlerdeki idareciler dorudan bu ina faaliyetlerini desteklemitir. Bu nedenledir ki gnmz ngilteresinden Kuzey Afrikaya, spanyadan Suriyeye milyonlarca kilometrekarelik bir corafyada gnmze ulaabilmi saysz yap, Roma mimarlnn izlerini tar. Yunan sanatlarn nemli rol oynad heykel sanatnn aksine, mimarlar ve ou zaman birlikte altklar mhendisler genellikle Romal idiler. Mimarlk tarihi asndan dnm noktas saylabilecek nemli birok antn mimarnn bilinmemesinde, Romallarn gznde mimarln estetik ynnden ok, mhendislik yn ne kan ilevsel bir alan olarak kabul edilmesi etkili olmutur. mparator Traianus zamannda yaam, dnemin nl mimari Damascuslu (am) Apollodoros ve antik kaynaklar tarafndan aktarlan birka dnda, yaplarn hangi mimarlar tarafndan ina edildii bilinmemektedir. Roma kentlerinin merkezini forum olarak adlandrlan ve evresinde tapnak, bazilika, hamam, eme, zafer tak ve ariv binalar gibi idari, din ve sosyal ilevli kamu binalarn yer ald geni meydanlar olutururdu. Bunlarn ierisinde mimari geliimini en iyi takip edebildiimiz yaplar, tapnaklardr. Roma tapnak mimarlnn oluumunda, Orta talyann kkl uygarl olan Etrsk din mimarlnn pay byktr. Romada ina edilmi en erken tarihli tapnak olan Capitolium Tepesindeki Jupiter Tapnanda (M 509), Veii, Sovana ve Volsinii gibi Etrsk merkezlerindeki rnekler model alnmtr. Bu tapnaklarn grnm ve yapsal geleri ilk bakta Yunan tapnaklarn hatrlatmakla birlikte, plan ve mekn dzeni asndan belirgin farkllklar tar. Yksek bir podyum zerinde ykselen Roma ve Etrsk Ta-
71
pnaklarna n cephelerindeki basamaklarla klrken Yunan Tapnaklar drt ynde basamakldr. Farkllklar bununla snrl deildir. talya rneklerinde kare formlu cella (kutsal i mekn) genellikle Jupiter, Juno ve Minervaya olmak zere blme ayrlmtr ve sadece n cephede (iki veya sra) stun sras yer alr. Buna karlk Yunan tapnaklarnda cella dikdrtgen biimlidir ve drt ynden stun sralar ile evrelenmitir. Tapnak mimarl nemli bir deiiklie uramadan Cumhuriyet Dnemine kadar devam etmitir. Romadaki M 2. yzyln ikinci yarsna tarihlenen Fortuna Virilis Tapna yksek podyum zerinde, cepheden ulalan basamaklar ve derin giri ksm (pronaos) ile Capitolium ve Veii Tapnaklarnn plan zelliklerini hatrlatr. Yine bu dneme tarihlenen Cosadaki tapnan cellas nceki rneklere benzer biimde blme ayrlmtr. M 2. yzyldan itibaren tapnak mimarisinde, Helenistik Dnem Yunan mimarlnn etkileri izlenir. Geleneksel tapnak planna, cella duvarna bitiik yarm stunlar ve on veya Korinth stun balklarnn eklenmesiyle, mparatorluk Dnemi ve sonrasnda yaygnlaacak karakteristik Roma tapna son eklini almtr. Roma Forumunda M 2. yzyldan MS 1. yzyl ortalarna kadar olan dnemde ina edilen Saturn, Concord, Castor ve Polluxa adanm tapnaklar, bu plan emasn yanstrlar. Yksek podyumlu tapnaklar, MS 1. yzyldan balayarak Yunanistan ve Anadolu gibi kkl mimari gelenee sahip Roma eyaletlerinde de yaygn biimde tercih edilmitir. mparatorluk Dnemi mimarlar, Yunan ve Roma tapnak mimarlna zg planlar dnda, daha ncesinde var olmayan yeni plan emalar da gelitirilmilerdir. Bunlardan hi kukusuz en dikkat ekeni mparator Hadrianus zamannda (MS 118-125) Romada ina edilen Pantheon (Yunanca tm tanrlar anlamna gelmektedir) dur. Dnya mimarlk tarihinin en nl antlarndan biri olan yap, nn kusursuz kubbe tasarmna borludur (Resim 3.15). Zeminden kubbenin en yksek noktasna kadar devam eden yay tam bir kre oluturur ki bu mimarlk tarihi iin bir ilktir. Ancak asl zorluk bunun byk lekte uygulanmas olmutur. ten ve dtan daire (rotond) planl tapnak, 43,2 m apnda bir kubbe ile rtlmtr. Tapnan kubbesi, kendisinden yaklak 1500 yl sonra ina edilen St. Peter Kilisesinin 42.5 m apl kubbesinden daha genitir ve ancak 19. yzylda elik ve betonarme gibi konstrksiyon elemanlarnn gelitirilmesinden sonra alabilmitir. Yapnn giri ksm, dairesel planl i mekn ile uyumlu olmayan ift sra sekiz stunlu ve gen alnlkl bir Yunan tapna cephesi biimindedir. Kubbeyi tayan masif dairesel duvarlar, volkanik kl, kire, kum, su ve akldan oluan olduka dayankl harla balanan tula ve tatan rlmtr. Geni akl rten kubbede ise daha hafif olan tf ve snger ta kullanlmtr. mekn aydnlatan tek k kayna, kubbe merkezindeki dairesel aklktr (oculus). Aratrmaclar, 9 m apndaki bu aklk ve tapnak plan ile gk kubbe veya evrenin sembolize edilmek istenildiini ileri srerler. Kubbenin alt yz yukarya doru daralan dz tavan kasetleri ile kaplanmtr. Tepe akl ve kasetler ile derinlikli ve grkemli bir mekn algs yaratlmtr. Tapnan nnde portiklerle evrelenmi dikdrtgen planl bir avlunun bulunduu bilinmekteyse de bu blm gnmze ulamamtr. Du-
Resim 3.15 Roma Pantheon Tapna iten grn ve kesit Kaynak: http://legacy.earlham .edu/~vanbma/20th %20century/images/s urveydayeleven.htm
72
Sanat Tarihi
Resim 3.16 Roma Collesium Amphitiyatrosu ve kesit Kaynak: http://www.thewallp apers.org/646/archi tecture/colosseum http://legacy.earlha m.edu/~vanbma/20 th%20century/imag es/surveydayeleven. htm
var ve zemin kaplamalarnda imparatorluun deiik blgelerinden getirilmi deiik tr ve renkte mermer, granit ve poryphyr kullanlmtr. MS 118-125 yllar arasnda ina edilen bylesine nemli bir tapnan mimarnn bilinmemesi de ayrca dikkat ekicidir. Roma mimarlna zg yeni yap tipleri arasnda amphitiyatro, circus, bazilika, hamam, zafer tak ve stunlu caddeler saylabilir. Kentsel yaamn bu nemli yaplar, temel biimlerini byk lde Cumhuriyet Dneminde kazanmtr. Dnemin ne kan komutan ve kkl ailelerine mensup resm grevlileri ile imparatorlar tarafndan yaptrlan kamu binalar, bunlar ina ettirenlere prestijli bir konum kazandrrken dier yandan da artan nfusun ihtiyalarna cevap vermekteydi. Romal mimarlar, gelitirdikleri kemer, tonoz, kubbe gibi strktrel elemanlar ve yeni yap malzemeleri sayesinde, binlerce insan iine alabilecek byk lekli ve grkemli yaplar ina etme cesaretini gsterebilmilerdir. Tiyatro planndan uyarlanm olan amphitiyatrolar, Roma toplumsal yaamnn nemli bir paras olan gladyatr dvleri ve kalabalk gsteriler iin tasarlanmtr. Bilinen en erken tarihli rneklerden biri, M 80de ina edilen Pompeii Amphitiyatrosudur. Amphitiyatrolarn en grkemli ve tannm rnei ise bakent Romadaki Collesiumdur (Resim 3.17). Gnmze iyi durumda ulaabilmi 188mx156m llerindeki bu etkileyici bina, mparator Neronun saraynn (Domus Aurea) bulunduu alana ina edilmitir. Yapm yaklak 10 yl sren Collesiumun inasna MS 80de balanmtr. Kademeli oturma sralar birbiri zerine yaplm eimli tonozlar zerinde yer alrlar. 5 katl olan bu byk yapnn cephelerini eit ykseklik ve genilikteki kemerler evreler. Kemerler arasndaki yarm stunlar ilk katta Dor, stndeki katlarda srasyla on ve Korinth tipi balklar tarlar. nasnda sava ganimeti olarak talan edilen Kuds tapnak hazinesinin harcand ve Kudsten getirilen binlerce klenin altrld, 55. 000 seyirci kapasitesine sahip yap, Msr Gize piramitlerinden sonra insanlk tarihinde o gne dek ina edilmi en byk sosyal ilevli yap olma unvann tar. Gladyatr oyunlar ve araba yarlarnn gerekletirildii circuslar da Roma mimarlna zg yaplardr. Bu yaplarn en by bakent Romada Palatium ve Aventine Tepeleri arasnda M 329 ylnda ina edilen Circus Maximusdur. 555 m uzunluunda ve 115 m geniliindeki circus, Cumhuriyet Dnemi Romasnn en byk lekli yapsdr. Gnmze ulamayan yapnn, sonraki yzyllarda iki kez geniletilerek yaklak 300.000 kiiyi alabilecek bykle ulatrld bilinmektedir. Bazilikalar, genellikle kentsel yaamn merkezini tekil eden forumlarn yakn evresinde yer alan ve ticari faaliyetlerin yan sra davalarn grld, resm ve genel toplantlara hizmet eden ok ilevli yaplardr. Eyaletlerde ina edilen bazilikalar, ilevlerinin yan sra, imparator heykelleri ile donatlan i meknlar ile imparatorluun otoritesini yanstan resm salonlard. Bazilikalarn erken tarihli rnekleri Cumhuriyet Dnemine (M 2. yy) aittir. Roma Forumunda ina
73
edilen Aemilia ve Iulia Bazilikalar, en prestijli kamu yaplardr. Sonraki yzyllarda yeniden ina edilmilerdir. Ayn yzyllarda Roma idaresindeki koloni yerleimlerinde ve mparatorluk Dnemi Yunanistan, Anadolu ve Kuzey Afrika kentlerinde ina edilen byk boyutlu bazilikalar, Roma kentlerinin nemli kamu binalar arasnda yer alyorlard. Bazilikalarn ite stun sralaryla desteklenen ve uzunlamasna yneli gsteren dikdrtgen plan tipi, erken Hristiyanlk Dnemi kiliselerine esin kayna olmutur. Roma mimarlna zg bir dier kamu binas, halkn gnlk yaamnda nemli yer tutan hamamlardr. Hamamlar, sadece artan nfusun temizlik gereksinimlerini karlayan yaplar olmayp insanlarn uyku, dinlenme, okuma, sohbet ve sportif faaliyetlerde bulunduklar kompleks binalard. mparatorluk Dneminden itibaren antsal boyutlarda ina edilen hamamlar, farkl ileve sahip blmlerden meydana gelirdi. Tipik bir Roma hamam; beden hareketlerinin gerekletii ve ayn zamanda gen erkeklerin spor alan olan ak bir avlu (Palaestra), ykanma ncesi elbiselerin deitirildii hazrlk blm (Apodyterium), oturma sralarnn bulunduu soukluk blm (Frigidarium), iinde genellikle bir havuzun bulunduu lklk mekn (Tepidarium) ve sauna hcrelerinin de yer ald asl ykanma blmlerinden (Calidarium) oluurdu. Baz hamamlar; dkknlar, ktphane, genlerin eitim grd meknlar (gymnasion) da ierirdi. Romada mparator Caracalla ve Diocletianus zamannda ina edilen hamamlar, kemer, tonoz ve kubbe gibi rt sistemlerinin yan sra, Roma betonunun bir arada kullanm ile binlerce kiiyi iine alabilecek byklkte yaplard. rnein Romada imparator Caracalla tarafndan yaptrlan hamam, yaklak 400x300 m llerinde 1600 kiinin ayn zamanda ykanabilecei bykle sahipti. Romal mimarlarn yaratm olan antlardan bir dieri de asker baarlarn ansna ina edilen zafer taklardr (Resim 3.17). Ana caddelerin balanglarnda veya forumlarda yer alan ve Romann asker ve politik gcn yanstan bu antlarn en erken tarihli rnekleri Cumhuriyet Dnemine (M 2.yy) aittir. Ancak, bunlarn byk ounluu gnmze ulamamtr. Senato, imparatorlar, komutanlar veya eyaletlerde kent halk tarafndan yaptrlan ve genellikle kemerli olan bu antlar zerindeki imparator heykelleri ve kabartmalar ile gz alc bir grnm sunarlar. Zafer taklarnn en ok bulunduu yer, hi kukusuz imparatorluun bakenti idi. Bakent Romada mparator Augustusdan Konstantine kadar tahta km hemen hemen tm imparatorlar iin zafer taklar ina edilmitir. Romal mimarlar tmyle yeni yap tipleri oluturmann dnda, tiyatrolar gibi eski yaplara da yenilikler getirmilerdir. Roma tiyatrosunu Yunan rneklerinden ayran en belirgin farkllk, yapnn konumlandrlmas iin doal bir yamaca ihtiya duyulmamas ve seyircilerin d dnya ile balantlarn kesen ykseltilmi sahne binalarna sahip olmasdr. Oturma sralar tonozlar zerinde oturan Roma tiyatrosunun en erken tarihli temsilcisi, mparator Augustus zamannda yaplm Marcellus Tiyatrosudur (M12).
Resim 3.17 Roma Titus Tak Kaynak: http://legacy.earlham .edu/~vanbma/20th %20century/images/s urveydayeleven.htm
74
Sanat Tarihi
ok katl yksek sahne binas, tonozlu yan giriler ve geni bir orkestraya sahip tiyatronun plan, bata talya olmak zere eyaletlerde yenilenen veya yeni ina edilen tiyatrolara rnek olmutur. Anadolunun gney sahilinde yer alan ve gnmze olduka iyi durumda ulam Aspendos ve Side kentlerindeki Roma tiyatrolarnn karakteristik zelliklerini bulmak mmkndr. Roma mimarlnda grlen yap trleri bu rneklerle snrl deildir. Stunlu cadde, eme binas, ktphane, toplant salonlar ve latrina (umumi tuvalet) gibi idari ve sosyal ilevli olanlar dnda, mhendislik yn ne kan su kemerleri, yollar, kprler, limanlar ve kanalizasyon sistemleri gibi bayndrlk yaplar yaygnlamtr. Yaplarn, ina edilecei alanlarda bulunan dier binalar ve yol balantlarn dikkate alan aksiyal planlama, Roma kent planlamaclnn olduu kadar mimarlnn da karakteristik zelliklerinden biri olmutur. Bata tapnaklar, zafer taklar ve bazilikalar olmak zere binalarn, iinde veya evresinde yer aldklar alanlarn ynelimini dikkate alarak konumlandrldklar grlr. Korinth Dzeni, bata bakent Roma olmak zere imparatorluk genelinde en sk tercih edilen yapsal dzen olmutur. Bu dzene gsterilen ilgi Cumhuriyet Dneminin balarndan itibaren aka izlenebilmektedir. mparatorluk Dnemi sonuna kadar artarak devam eden bu eilim, ayn zamanda imparatorluk merkezinde ortaya kan akmlar takip eden dier merkezleri de etkilemitir. Aratrmaclar genellikle Roma mimarl ile zdeletirilen bu dzeninin sklkla tercih edilmesini, Dor ve on gibi dier Klasik dzenlere oranla ssleme asndan daha gsterili ve yeniliklere ok daha ak olmasna balarlar. Roma mimarlnn karakteristik zelliklerinden biri de zengin mimari sslemeleridir. Romal sanatlar, temelde kendinden nceki dnemleri takip etmekle birlikte, bir ksm daha nce grlmeyen farkl motif ve kompozisyonlar ieren bir ssleme repertuar oluturmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE mimarlk tarihi kapsamnda ne kan zellii nedir? Pantheon Tapnann
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DNELM Roma heykeltralnn M 4. yzyl ncesine ait rnekleri ve bu tarihe kadar olan geliimi hakkndaki bilgiler olduka snrldr. Etrsk merkezlerinde bulunS O R U mu pimi topraktan yaplm serbest heykeller, Arkaik Dnem Yunan heykellerinden esinlenmitir. Bu evreye ait eserler arasnda Veiide bulunan pimi topraktan (terrakotta) yaplm Apollon heykeli ve Roma kentinin kurulu efsanesinin DKKAT tasvir edildii, dii kurt tarafndan emzirilen Remus ve Romulusun bronz heykeli (M 500) saylabilir. Roma heykeltralnn antsal heykel sanat ile tanmasnda SIRA SZDE M 2. yzylda Yunanistann Roma topraklarna katlmas nemli rol oynamtr. Komutanlarn yan sra zengin ve soylu snfa mensup Romallarn Yunan kentlerinden sava ganimeti olarak getirdikleri heykelleri, kendi konutlarnda ve kamu AMALARIMIZ binalarnda sergilemeleri prestij ve g sembol olarak grlmtr. Bu durum, Yunan kltrne ilgi duyan varlkl kiilerin arasnda Yunan sanatlarnn zgn eserleri veya kar koleksiyonculuk olarak adlandrabileceimiz tutkuK kopyalarna T A P lu bir ilginin balamasna ve giderek artan oranda Yunan kkenli sanatnn, bakent Romadaki resm ve sivil antlarn heykeltralk eserlerinde grev almalarna neden olmutur. mparatorluk idaresi ile birlikte heykel, Akdeniz Dnyasnda TELEVZY ON egemen bir g olma iddias tayan imparatorluun resm propagandasnn etkili bir arac olmutur. zgn ve yaratc ynnn bulunmad ve Yunan sanatnn glgesine kald ileri srlse de gerek konularnn eitlilii gerek yeni anlatm biN T E R N E T asndan Roma heykeltral Antik a heykeltralnda imleri ve yaygnl
Heykel ve Kabartma
MAKALE
MAKALE
75
nemli bir yere sahiptir. Roma heykeltralna borlu olduumuz bir dier konu da gnmze ulamayan nl Yunanl sanatlara ait eserlerin sadk kopyalarnn yaplm olmasdr. Heykel: Heykel, imparatorluk propagandasnn nemli bir arac olmutur. Cumhuriyet Dneminden balayarak konsl ve komutanlarn heykelleri meydanlara dikilmi, bu gelenek imparatorluk dneminin sonuna kadar devam etmitir. mparator Augustus zamanna ait serbest heykeller ve bstlerde, Klasik Dnem Yunan sanatnn idealizasyonuna yknen bir eilim kendin aka belli eder. Augustusun (M 27-14) Primaporta olarak adlandrlan heykelinde sz konusu eilimin izlerini bulmak mmkndr (Resim 3.18). Heykelin ilk bakta, bir tanry m, yoksa bir insan m betimledii belli olmayabilir. Yz ve duru tanrsallatrlm bir idareciyi gsterir. mparatorun idealize edilmi kahramansal duruu Yunan heykeltra Polykleitosun Doryphorosundan tretilmi gibidir ve ba Helenistik Dnem portrelerine yaklar. Dier taraftan asker elbiseleri ile Augustus, sava alanlarndan zaferlerle dnen gl bir komutandr. Bunu anlamak iin imparatorun gs zrhna yakndan bakmak yeterlidir. Zrhndaki Roma askeri sancan (standart) geri veren Partl ve Romal asker kabartmas ile Partlara kar kazand zaferi (M 39-38) yanstlmtr. Heykeldeki ilgin noktalardan biri de imparatorun sa ayann yannda yunusa yaslanan bir erosun varldr. Aratrmaclarn byk ounluu, erosun imparatorun mensup olduu Juliuslar ailesinin kklerini dayandrd Tanra Vens ile balantsn gstermek istemesinin etkili olduunu ileri srer. Augustus heykelinde sadece grnm ile snrl olan tanrsal ba, kendinden sonra gelen ve yaarken tanr olarak kabul edilen imparator heykellerinde, tanrlara zg sembollerin (atribt) eklenmesi ile daha belirgin hle gelmitir. Bunlardan biri, mparator Cladiusun Jpitere (Zeus) zg tac, asas ve kartal ile birlikte tasvir edildii heykelidir. Yumuak ve ekingen bir yapya sahip olduu bilinen Cladiusun tanr gibi gsterilmesinde, kiiliinden ok imparatorluun resm politikas rol oynamtr. Buna karn, mparator Commodusun Yunan mitolojisinin en nl kahraman olan Heraklesin (Herkl) kalplam grntsnde olan bst heykeli, imparatorun kendi istei zerine yaplmtr. MS 1. yzylda Augustustan sonra tahta kan imparatorlar bakent Roma ve doal gzellikleri ne kan yerlerde byk saraylar ve villalar ina ettirmitir. mparatorluun resm konutlar olan bu grkemli saraylarn ve villalarn, bir ksmnn Yunanl sanatlarn eserlerinden oluan zengin bir heykel koleksiyonuna sahip olduu bilinmektedir. Bunlardan en dikkat ekenleri, mparator Tiberiusun Roma ile Napoli arasnda bulunan Sperlongadaki yazlk saraynn antsal heykelleridir. mparatorun uzun zamanlar geirdii saraynn bahesindeki doal maara ile nndeki kk adacn su havuzuna, Homerosun nl Odysseia destannn bakahrama-
Resim 3.18 Augustus Primaporta Heykeli Kaynak: http://legacy.earlham .edu/~vanbma/20th %20century/images/s urveydayeleven.htm
76
Sanat Tarihi
n olan Odysseuun yolculuunu konu alan antsal heykel gruplar yaplmtr. Kk adack zerinde kadn grnml deniz canavar Scyllann Odysseusun gemisine saldr, maara aznda bu tehlikeden kurtulan gemiciler ve kahramann sndklar adadaki tek gzl bir dev olan Polyphemosun kr edilmesini konu alan heykel gruplar yer alrlar. Belki de bizzat imparatorun kendi istei ile gerekletirilen ve olaylarn gerekletii yerlerle doal unsurlar arasnda kurulan bylesine etkileyici bir dzenleme, Antik a sanat kapsamnda bir ilktir. Denizcilerin korkulu ryas olan Scylla karnda Odysseusun yaad ann deheti gergin yznde, derince gz ukurlar, korkudan yar ak olan aznda ve atk kalarnda izlenebilmektedir. Romal sanatlar heykel grubunda yer alan tm figrlerde gzlemlediimiz, Barok slup olarak adlandrlan ve Zeus Pergamon Altar, ve Laokoon heykel grubu gibi ilk kez Helenistik heykeltralarn ortaya koyduu dramatik ve cokulu bir ifade tarzn uyarlamtr. mparator Hadrianus zamannda, heykel sanatnda, Klasik Dnem Yunan sanatnn normlarna ilginin yeniden artt grlr. Bunda hi kukusuz, uzun yllar imparatorluk topraklarn gezen imparatorun Antik a felsefesine olan yakn ilgisi ve yl boyunca Atinada kalmas etkili olmutur. mparatorun Roma yaknlarndaki nl kr villas Tivoliyi de Klasik Dnem heykellerinin kopyalar ile donatt bilinir. Atl imparator heykelleri ve insan llerinin ok zerinde yaplm, zaman zaman boyu 8-10 metreye varan devasa (collosal) imparator heykelleri, politik gc yanstan bir tip olarak ilk kez Roma Dneminde ortaya kmtr. mparator Marcus Aureliusun (MS 161-180) bronz atl heykeli, hkmdarlarn gl komutanlar olarak gsterildii sonraki heykeller iin esin kayna olmutur. Ancak felsefe ile uraan arbal bir imparatorun, gl bir komutan grnmnde tasvir edilmesinde, prestij kaygsnn daha ar bast kabul edilebilir. Altn yaldzl olduu anlalan bronz heykelde, imparator ileri uzatt sa eli ile kalabalklara hitap etmektedir. Marcus Aureliusun at zerinde duruu, imparatorun zafer takndaki kabartmalarda yabanc elileri kabuln gsteren tasvir ile olduka benzerdir. Byk boyutlu imparator heykelleri arasnda, Efes (Ephesos) kentindeki Domitianus Tapna ve mparator Konstantinin Roma Forumundaki Maxentius-Konstantin Bazilikasnda oturur biimde tasvir edildii heykelleri saylabilir. Tapnaklar ve imparatorluk salonlar ilevindeki bazilikalara yerletirilen tanrsallatrlan imparator heykelleri, zellikle eyaletlerde yaayan ve idarecilerini grme imkn bulunmayan vatandalarn otoriteye olan ban glendiren ve imparatorluun gcn hatrlatan nemli unsurlard. Portre: Roma heykeltralnn en nemli baarlarndan biri olarak kabul edilen portre bstler, Cumhuriyet Dneminde arlk kazanmtr. Kiisel zelliklerin tm yalnlyla yanstld gereki portre slubu, toplumun tm katmanlar arasnda ksa bir sre iinde rabet grm, Roma heykel sanatnn karakteristik zelliklerinden biri hline gelmitir. Varlkl yurttalarn (patrici), len aile byklerinin balmumundan yaplm yz modellerini saklama ve cenaze trenlerinde sergileme gelenei, portreciliin geliiminde etkili olmutur. Sanat eseri kaygsndan ziyade kayt nitelii tayan balmumu masklar, artk Romada yeni patronlarnn himayesinde alan Yunanl heykeltralar tarafndan mermer ve bronza aktarlmtr. M 1. yzyldan gnmze ulaan toplumun farkl kesimlerine ait kadn ve erkek portrelerinde, kiiye zg yz ifadesi ve zellikleri olduka gereki bir slupta ve baaryla ilenmitir. mparator Augustus zamannda Klasik Yunan normlarn temel alan yeni bir portre slubu gelimesine karn, bu eilim uzun mrl olma-
77
Resim 3.19 mparator Commodusun Portre Heykeli Kaynak: http://legacy.earlham .edu/~vanbma/20th %20century/images/s urveydayeleven.htm
m, sonraki yzyllarda gereki slup yeniden arlk kazanmtr. MS 1.yy heykeltralarn teknik sorunlarn zmnde ulat yksek seviyeyi, zengin sa modellerine sahip kadn bstlerinde grebilmek mmkndr. Romadaki Vigna Codinde byk bir ans eseri tahrip olmadan gnmze ulaabilmi mezar odalarnda, dnem zelliklerini takip edebileceimiz ok sayda portre heykel bulunmutur. Portrecilik en parlak dnemine MS 2. yzyln ikinci yarsnn ortalarnda ulamtr (Resim 3.19). MS 200-250 yllar arasnda portrelerde Antik a sanat kapsamnda ilk kez, tasvir edilen kiilerin i dnyalarn yanstan bir yaklam grlr. Yzyln sonuna doru davurumcu olarak adlandrlabilecek bu eilim hzla ortadan kalkar ve yerini ge Antik an habercisi olan sert ve biimsel bir portre anlayna brakr. Bunda imparatorlarn neredeyse tamamnn ksa kesim salar ve ciddi ifadeleri ile asker kkenli olmalarnn pay byktr. Bugn dnya mzelerine dalm portre tarznda yaplm bstlerin, serbest ve antsal heykellerden sayca daha ok olmas, bu ilginin ve uzun bir gemie dayanan gelenein devamlln ortaya koyar. Kabartma: Heykel, asker baarlar ve gemileriyle her vesile ile gurur duyan Romallarn din ve sosyal yaamnda nemli bir yer tutmutur. Cumhuriyet Dneminden itibaren, zafer taklar, sunaklar ve antlarda; savalarda kazanlan zaferler ve imparatorlarn bulunduu din trenler gibi tarih olaylar konu alan kabartmalara yer verilmitir. Roma heykelinin ayrt edici zelliklerinden biri kabul edilen, anlatmc ve belgesel yn ne kan bu yeni sanat biimi, imparatorluk propagandas asndan etkin bir ara olmutur. Yunan sanatnda, tarih olaylarn betimlenmesinde sembolizm ve benzemeye dayal bir eilim dikkat eker. rnein, Galatlara kar kazanlan zafer ansna ina edildii kabul edilen nl Pergamon Zeus Altarnn kabartmalarnda sava, tanrlarla devlerin mcadelesi gibi kalplam bir mitolojik konuyla zdeletirilmitir. Buna karlk Romal heykeltralar tarihsel olaylarn yanstlmasnda simgesel anlatmlara bavurmam, zaman ve mekn ilikisini, portre heykellerdeki gibi gereki bir biimde aktarmlardr. Bu tutumun ortaya kmasnda sanatlarn kendi inisiyatifinden ok, varln ve gcn sava meydanlarnda kazand asker baarlarna borlu olan Romann, zaferler ansna ina edilen antlarda ak biimde gsterilmesini istemeleri belirleyici olmutur. Belgeci yn ar basan bu slubu, M 2. yy ortalarndan itibaren savalar, ve din trenleri konu alan kabartmalarda takip edebilmek mmkndr. Romal konsl Aemilius Paullusun Delphide M 168 ylna yaptrd zafer ant, gereki ve anlatmc slubun grld en erken tarihli rneklerden biridir. Romaya, Yunanistan kapsn aan Pydna Savann gereki biimde betimlendii Yunanl heykeltralar tarafndan yaplm bu kabartmalarda sembolizm veya benzemeye dayal bir yanstma tarz grlmemektedir. M Ge 2. yy-Erken 1 yya tarihlenen Romadaki Neptn Tapnann Sava Tanrs Mars adna dzenlenen bir treni ileyen kabartmalar da canl ve gereki bir tutumla ilenmitir. Bu eilim erken mparatorluk Dneminde de devam etmitir. M 13 ylnda senato tarafndan imparator Augustusun asker baarlar iin adanan Ara Pacis
78
Resim 3.20 Roma Ara Pacis Kaynak: http://legacy.earl ham.edu/~vanb ma/20th%20cent ury/images/surve ydayeleven.htm
Sanat Tarihi
Resim 3.21 Roma Forum Romanum Tranianus Stunu ve detay Kaynak: http://legacy.earlha m.edu/~vanbma/20 th%20century/imag es/surveydayeleven. htm
Augustae (Bar Suna) kabartmalar bu sanat anlaynn hi kukusuz en nl yaptdr (Resim 3.20). Basamaklarla klan bir podyum zerinde ykselen antn panolarnda din kyafetler (toga) ierisindeki mparator Augustus, ailesi, resm grevliler (magistrat-senatrler) ve Vesta rahibeleri ile birlikte din bir trende betimlenmitir. Kabartmalarda canl bir gerekilik hakimdir. Din trenin arl, kendi aralarnda konuan kiiler, farkl ynlere bakan figrler ve annesinin elbisesine tutunmu kucaa alnmay isteyen kk bir ocuk figr gibi hareketli ve yaam dolu detaylarla dengelenmitir. Kucanda kk ocuklarla betimlenmi toprak ana gibi doann bereketi ve zenginlii ile zdeletirilmi mitolojik ve alegorik sahneler, imparatorluk idaresi ile balayan bolluk ve bereketi ifade eder. Kazanlan zaferlerin ansna ina edilen zafer taklar ve ant stunlarda, imparator ve orduyu sava esnasnda betimleyen sahneler ve resmigeit trenleri nemli bir yer tutar. Tarih olaylar anlatan kabartmalarn yer ald antlardan gnmze salam olarak ulaabilenlerden ou bakent Romada bulunur. Roma Forumundaki Titus Tak (MS 81), aabeyi Domitianus tarafndan Titusun Yahudilere kar kazand zaferin ansna ina edilmitir. Kudsteki Byk Tapnak hazinesinin Romaya getiriliinin ilendii kabartmalarda, altn masa ve yedi kollu amdan (menorah) gibi Yahudiler iin byk nem tayan kutsal eyalar askerler tarafndan tanrken tasvir edilmitir. Zafer alaynn canl ve gereki betimlerinde alegorik veya sembolik unsurlara da yer verilmitir. mparatorluun koruyucusu Tanra Roma, muzaffer imparatorun bindii sava arabasn eken atlarn dizginlerinden tutarken Zafer Tanras Victoria (Nike) imparatora zafer tac giydirmektedir. mparator Traianusun ina ettirdii grkemli forumda bulunan 40 m yksekliindeki ant stunun gvdesinde, imparatorun Dacia Seferini (MS 113) betimleyen kabartmalar anlatmc slubun en nemli eserlerindendir (Resim 3.21). Helezonik olarak yukar doru dnerek ykselen eritte asker seferin bandan sonuna kadar savan nemli anlar tasvir edilmitir. 114 sahnede 2600den fazla figrn yer ald bu kabartmalarda Romal askerler, dman birlikleri ve kent tasvirleri derinlikli bir perspektif ve gerekilikte ilenmitir. Traianus stunu daha sonradan yaplan benzer antlara model olmutur. mparator Commodusun babas Marcus Aureliusun Tuna snrndaki Germen ve Yaslara kar kazand zaferlerin ansna diktirdii ant stun, benzer ekilde savan nemli anlarn gsteren sahnelerle ss-
79
lenmitir. Romadaki antlar yaklak yzyl sonra, imparatorluun yeni merkezi olan stanbulda mparator Theodosius ve Arcadius tarafndan ina ettirilen benzer antlara da esin kayna olmutur.
Resim
Roma resim sanat hakkndaki bilgilerimiz, arlkl olarak duvar resimleri ve mozaiklerine dayanr. Antik kaynaklardan, M 2. yzyldan itibaren kamu alanlarnda ve zafer alaylarnda savaa ilikin sahnelerin betimlendii byk boyutlu resimlerin sergilendii bilinmektedir. Fakat bunlarn hibiri gnmze gelememitir. MS 79 ylnda infilak eden Vezv Yanardann klleri altnda kalan Pompeii ve Herculaneumda aa kartlan duvar resimleri ve mozaikler, Roma resim sanatnn geliim evrelerini takip edebildiimiz en nl ve nitelikli rneklerdir. Duvar resimleri ve mozaiklerde betimlenen sahneler olduka eitlidir. Mimari evre, figrl-figrsz doa manzaralar, natrmortlar, portreler, konusunu mitoloji ve gnlk yaamdan alan sahneler genellikle gereki bir slupta ilenmitir. Dier alanlarnda olduu gibi resimde de Yunan sanatnn etkilerini takip edebilmek mmkndr. Figrler ve mitolojik sahnelerin byk ksm Yunan kaynakldr. Fakat kompozisyon dzeni, teknik ve perspektif yaklam Romaya zgdr. Ressamlarn doa ve mimari tasvirlerde derinlikli bir alan yaratma ile yakndan ilgili olduu grlmektedir. Bununla birlikte izgi ve hava perspektifine ilikin tm sorunlar zmledikleri sylenemez. Perspektif, figrlerde oranl kltme, manzara grnmlerindeki gereki yaklam ve teknik ustalk sanat tarihinde ancak Rnesans Dneminde grResim 3.22 lebilecektir. Duvar rePompeii Misterler simleri teknik, ierik ve Villas duvar resimleri slup asndan birbirini takip eden drt evrede Kaynak: http://legacy.earlham. incelenir. edu/~vanbma/20th%2 Cumhuriyet Dnemi 0century/images/surve talyasnda olduka yayydayeleven.htm gn olan birinci slubun karakteristik zellii, duvarlarn zengin ve gsterili bir i mekn algs yaratmak amacyla al ve renkli boyalarla mermer taklidinde sslenmesidir. M 2. yzyln balarnda ortaya kan bu ssleme anlay, temelde Helenistik Dnem Yunanistan ve Anadolu konutlarna dayanr. Altta mermer taklidi duvar resimleri, stte aldan yaplm friz ve kornilerle snrlandrlmtr. Herculaneumdaki Samnit Evi olarak adlandrlan villa, bu slubun en tannm rneklerini barndrr. M 80 ylndan ksa bir sre sonra arlkl olarak derinlikli mimari betimlerin ilendii ikinci slup grlmeye balanr. Bu evreye ait en eski duvar resimlerinden biri, Romadaki Palatium Tepesinde bulanan Grifonlar Evinde karmza kar. Birinci stilden izler tayan resimlerde, birbirine korkuluk levhalar ile balanan stunlar arasnda mermer kaplama imitasyonlar ve pencere grnmnde koyu krmzya boyanm bo panolara yer verilmitir. Yzyln ortalarndan itibaren konular ve kompozisyonlar asndan ok eitli zengin bir ssleme anlay ortaya kar. Perspektif ilkelerine uygun olarak biimlendirilmi hayali ve gerek yap siluetlerinde, izdml glgelerle gereki bir arka plan yaratlmtr. Alt bordrlerde, mimari fonlar, kent, kr veya deniz manzaralar veya mitolojik sahneler ilenmitir. Pompeii yaknlarndaki Boscoreale ve kent iindeki Misterler Villas sa-
80
Sanat Tarihi
Resim 3.23 Pompeii Byk skender Mozaii Kaynak: http://tr.wikipedia. org/w/index.php?ti tle=Dosya:Battle_o f_Issus.jpg
dece ikinci slubun deil, tm Roma resim sanatnn en nitelikli rnekleri arasnda gsterilir. Boscoreale Villasndaki duvar resimlerinde, n plandaki stunlar arasnda, darya alan geni pencereler biiminde dzenlenen panolarda tiyatro dekorlarn anmsatan derinlikli mimari tasvirlere yer verilmitir. Ik glge dalmlaryla belirlenmi alanlarla boyutlu bir etki yaratlmtr. Pompeii yaknlarnda bulunan Misterler Villas, adn Yunan arap Tanrs Dionysos adna yaplan gizemli bir kltle ilikili olan duvar resimlerinden almtr (Resim 3.22). Byk boyutlu insan figrleri, seremoniye ilikin ierii ok ak olmayan durular ve dingin ruh hlleri ile sanki bir tiyatro oyununun aktrleri gibidir. mparator Augustus zamannda ortaya kan (M 20) nc slup, temelde bir nceki resim anlayndan tremitir. nceki dnemin byk doa manzaralar yerini geni panolarn merkezinde yer alan kk boyutlu insan, heykel, aa ve mimari tasvirlerine brakmtr. MS 60 ylndan itibaren duvar resimlerinde nceki stillerden izler tayan drdnc slup (veya mimari yanlsama) grlr. st pencereler arasna yerletirilmi derinlikli manzaralara geri dnlmekle birlikte nc slubun kk panolar ve geometrik yaplar korunur. mparator Neronun Romada Altn Ev olarak tannan saraynn duvar resimleri (MS 64-68), bu slubun tipik zelliklerini yanstr. Aralarnda kap taklidi aklklarn bulunduu byk panolarn merkezlerine dsel ve izlenimci tarzda yaplm krsal yaam ve mimari sahneler ilenmitir. st ksmda mitolojik varlklarn yer ald tek figrl yatay panolar ve zerinde da alan pencere imitasyonlar yer alr. Bu slubun en tannm rneklerinden bir dieri, sslemeleri Vezv Yanardann infilakndan ksa bir sre nce tamamlanm olan Pompeiideki Vettii Evidir. Yanlarda ince stun taklidi tayclarla snrlanan geni panolarn merkezlerinde ocuk Heraklesin ylanlarla mcadelesi ve gereki mimari tasvirler yer alr. stteki dar ve koyu zeminli panolarda ise eroslar arap yaparken gsteren sahneler betimlenmitir. MS 79 yl sonrasna ait korunabilmi duvar resimleri olduka snrl olduundan, resim sanatnn bu tarihten sonraki geliiminde mozaik ne kar. Roma mozaik sanatnn en erken tarihli ve nemli eserlerinde biri, Pompeiideki Danseden Faun Evinde bulunan ve Byk skenderin Pers Kral III. Dariusla M 333 ylnda yapt Issos Savann betimlendii mozaiktir (Resim 3.23). Antik a sanatnn bu gz alc eserinin, nl Yunan sanat Philoxenosun gnmze ulamayan eserinden kopyaland bilinmektedir. Byk boyutlu panoda (2.7mx5.2m), Byk skendere Dounun kaplarn aacak olan savan son an, yani Dairusun sava meydanndan ka tasvir edilmitir. Sava arabas zerinde geriye doru uzatt kolu ve aresiz baklar, skender tarafndan ldrlen olu veya ok sevdii komutanlarndan birine ynelmitir. Sava arabalarn eken atlarn korkusu ve huzursuzluu, panik hlindeki askerlerin yz ifadeleri olduka gereki biimde aktarlmtr. zellikle at figrlerindeki ksaltma ve farkl tonlarla salanan k glge ile derinlikli bir alan algs yaratlmtr. Bylesine kalabalk ve hareketli bir sahnenin kk boyutlu renkli talardan yapld hatrlan-
81
dnda, Romal sanatlarn ulat teknik ve artistik yetenein seviyesine hayran kalmamak mmkn deildir. Roma kentinin 40 km dousunda yer alan Praenestredeki Fortuna (Talih) kutsal alannda bulunan Nil Mozaii, skender Mozaii ile yaklak ayn zamanda (M 1. yzyl ortalar) yaplmtr. Onun gibi byk boyutlu (6mx4.9m) olan mozaiin, Alexandria (skenderiye) kkenli bir nclnden esinlenilerek oluturulduu dnlr. Nil Nehrinin bu yar dsel tasvirinde, eski tapnaklardan, kulbelere, balklardan av peinde koan avclara, timsah ve suaygr gibi (yanlarna Yunanca isimleri yazlmtr) Nile zg canllardan egzotik hayvanlara kadar birbiri ile ilikili veya bamsz ok sayda figr ve sahne yer alr. Msra hayat veren Nilin evresindeki zengin doal yaam, sadece hayvanlar iin deil nehir boyunca yer alan eski tapnaklar, byk yaplar ve kulbelerin iaret ettii gibi insanlar iin de yaam kaynadr. Nehrin yukar doru devam eden kvrml kollar derinlikli bir grnm sunarken tapnaklar ve dier yaplar farkl ynlerden gsterilerek oklu bir perspektif yaratlmaya allmtr. MS 2. ve 3. yzyllarda teknik ve artistik adan en yksek dzeyine ulaan mozaiklerde, gz yanltc perspektifle yaplm manzaralarn yan sra geometrik motifler arasna yerletirilen figrler ve ssleme motifleri yaygndr. mparator Hadrianusun Tivolideki villasnda bulunan ve konusunu Yunan mitolojisinden alan mozaik panoda, bir Kentaurun (At adam) vahi hayvanlarla mcadelesi ilenmitir. Aalar ve kayalk tepelerin doal ve derinlikli biimde ilendii bu sahnenin, M 400lerde nl Yunanl sanat Zeuxisin gnmze ulamayan bir eserinden esinlenilerek oluturulduu dnlr. Yine ayn sarayda bulunan ve su ien krlanglarn betimlendii mozaik de aslen Yunanl sanat Sososun M 2. yzyla tarihlenen bir eserinden kopyalanmtr. Bu yzyllarda mozaik, imparatorluun sahip olduu tm topraklarda yaygnlam, zellikle Anadolu, Suriye ve Kuzey Afrikadaki yerleimlerde hamamlar bata olmak zere birok kamu binasnn ve lks konutlarn ayrlmaz paras olmutur. Teknik adan kusursuz saylabilecek bir seviyeye ulaan mozaiklerde betimlenen sahneler sonsuz eitlilik gsterir. Ge Roma Dneminde pastoral yaamdan av sahnelerine, gndelik yaamdan mitolojik konulara kadar ok eitli konulara yer verilmitir. Roma resim sanatnn nemli kaynaklarndan biri olan duvar resimlerinde zamana bal SIRA SZDE stilistik deiimlerden sz edilebilir mi?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
82
Sanat Tarihi
zet
A M A
Yunan sanatnn tarihsel sre ierisindeki geliim evrelerini ve tarihsel snrlarn tanmlamak Yunan sanat, ilk antsal rneklerin ortaya kt M 7. yzyldan, Helenistik Dnemin sona erdii M 30 ylna kadar olan zaman dilimini kapsar ve slup, teknik ve artistik geliim asndan birbirini takip eden evreye ayrlr. Arkaik Dnem (M 7-6. yy.), Yunan sanatnn oluum evresidir. Sonraki yzyllarda takip edilen ve gelitirilen birok uygulama bu evrede ortaya kmtr. Yunan uygarl ve sanatnn en parlak evresi saylan Klasik Dnem, Yunanistann Pers istilasndan kurtuluu ile balar. Sanatn her alannda teknik ustalk ve artistik yaratm bu dnemde doruk noktasna ulamtr. Yunan sanatnn Byk skenderin Dou Seferi ile balayan ve komutanlarndan Ptolemaiosun kurduu kralln M 30 ylnda yklmas ile son bulan evresi ise Helenistik olarak adlandrlr. Bu dnemde Yunan kltr, n Asya ve Msr iine alan geni bir corafyaya yaylm, bu durum her alanda olduu gibi sanatta da kkl deiimlere neden olmutur. Yunan mimarl ve heykeltralnn evrelerini nemli eserleri ve sanatlar ile aklamak Yunan sanatnn balang evresi olarak nitelendirilen Arkaik ada ismi bilinen sanatlarn says olduka snrldr. Klasik Dnemle birlikte, eserleri meydana getiren sanatlarn kimler olduunun bilinmesi Yunan sanatnn ayrt edici zelliklerinden biri olmutur. Eserler zerindeki sanat ismini tayan yaztlar ve Antik kaynaklarn aktarmlar sayesinde pek ok Yunan sanat ve onlara ait eserler daha yakndan tannmaktadr. Mimarlktan heykele, seramikten mozaie kadar sanatn birok alannda faaliyet gsteren sanatlar yaadklar dnemde sayg ve itibar grmtr.
A M A
Roma sanatnn evrelerini ve karakteristik zelliklerini tanmlamak Roma sanat, idari sistemdeki deiikliklere bal olarak iki tarihsel evrede deerlendirilir: Cumhuriyet ve mparatorluk Dnemi. Yunan kentdevletlerinin ynetim biimine yakn bir idare olan Cumhuriyet Dneminin ilk yzyllarndan gnmze ulaan eserler olduka snrldr. Bu dnemin mimarlk, heykel ve resim sanatnda arlkl olarak Etrsk ve Yunan sanatnn etkili olduu grlr. Antik dnyann merkez konumundaki Yunanistan ve Anadolunun M 1. yyda Roma egemenlii altna girmesi, Yunan sanat ve eserlerine kar olan ilgiyi artrm ve Roma heykel ve resim sanatnn biimlenmesinde nemli rol oynamtr. Augustus ile balayan mparatorluk Dneminde, tm Akdeniz, n Asya ve Orta Avrupa, Roma idaresi altna girmitir. Tarihiler tarafndan Roma Bar olarak adlandrlan yaklak 200 yllk bu evre, Roma ve idaresindeki topraklar iin bar ve refah dnemi olmutur. Mimarlk bata olmak zere, heykel ve resimde imparatorluun sahip olduu siyasal ve ekonomik gc yanstan ve yaratc karakteri ne kan birok eser bu yzyllarda retilmitir. Roma mimarl ve heykeltralnn ne kan ant ve eserlerini aklamak Roma sanat, en dikkat ekici ve grkemli eserlerini mimarlk alannda vermitir. Roma mimarl, Cumhuriyet Dnemi sonuna kadar byk lde Etrsk ve Yunan geleneine bal iken MS 1. yzyldan itibaren kendine zg yeni bir mimarlk anlay gelimitir. Tasarmdan ina tekniine, yapsal elemanlardan sslemeye kadar mimarlk tarihindeki birok ilk, bu dnemde ortaya kmtr. Romal mimarlar, gelitirdikleri yeni tayc sistemler ve ina teknikleri sayesinde eskisinden ok daha byk ve gsterili yaplar ina etmilerdir. Yunan sanatlarn nemli rol oynad heykel sanatnn aksine, mimarlar ve ou zaman birlikte altklar mhendisler genellikle Romal idiler. Ancak, birka dnda, mimarlk tarihi asndan dnm noktas saylabilecek nemli birok antn mimar bilinmemektedir. Benzer durum heykel sanat iin de geerlidir.
A M A
A M A
83
Kendimizi Snayalm
1. Yunan mimarlk ve heykel sanatnn ilk antsal rnekleri aadaki dnemlerden hangisinde ortaya kmtr? a. Geometrik b. Klasik c. Arkaik d. Helenistik e. Miken 2. Aadakilerden hangisi Roma kentlerinde bir zaferin ansna ina edilen kabartma ve heykellerle ssl kemerli yaplarn addr? a. Gymnasium b. Tak c. Amphitiyatro d. Basilika e. Castrum 3. Yunan mimarlnda grlen yapsal dzenlerin ortaya k tarihleri aadaki seeneklerin hangisinde doru sra ile verilmitir? a. Dor-on-Korint b. on-Korint-Dor c. Korint-Dor-on d. Toskan-on-Aiol e. Dor-Toskan-on 4. Atina, Athena Parthenon ve Olympia, Zeus Tapnaklarnn tanr (klt) heykellerini yapan Klasik Dnemin nl heykeltra aadakilerden hangisidir? a. Praxiteles b. Skopas c. Lysippos d. Polykleitos e. Phedias 5. Roma resim sanatnn slup ve stilistik geliimini en iyi takip edilebildiimiz rneklerin bulunduu yerleimler aadaki seeneklerden hangisinde verilmitir? a. Pompeii-Herculaneum b. Roma-Napoli c. Paestum-Veii d. Tivoli-Sicilya e. Ravenna-Milano 6. Heykel sanatnda, insan vcudunu meydana getiren uzuvlarn boyutlar ve btn iindeki oranlarnn nasl olmas gerektii konusunda gzlem ve pratie dayanan ideal oranlar (Canon) gelitiren Yunanl heykeltra aadakilerden hangisidir? a. Leochares b. Alkamenes c. Polydoros d. Polykleitos e. Alexandros 7. Aadaki heykel trlerinden hangisi Roma heykeltralnn en nemli baarlarndan biri olarak kabul edilir? a. Serbest Heykeller b. Figrinler c. Kabartma d. Bronz dkm e. Portre bstler 8. Pergamon Helenistik Krallnn merkezinde Galatlara kar alnan zorlu zaferin ansna ina edildii kabul edilen grkemli ant aadakilerden hangisidir? a. Athena Tapna b. Zeus Suna c. Apollon Suna d. Poseidon Tapna e. Hera Suna 9. Aadakilerden hangisi Roma kentlerinde genellikle forumlarn yakn evresinde yer alan ve ticari faaliyetlerin yan sra davalarn grld, resmi ve genel toplantlarn yapld ok ilevli yaplarn addr? a. Macellum b. Latrina c. Amphitiyatro d. Bazilika e. Nypheum 10. Romada mparator Augustusun askeri baarlar iin adanan ve gereki slupta yaplm kabartmalar ile nl olan yap aadakilerden hangisidir? a. Ara Pacis b. Zeus Altar c. Capitolium Tapna d. Concord Tapna e. Mars Suna
84
Sanat Tarihi

1. c Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Mimari; Arkaik Dnem-Heykel; Arkaik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Sanat: Mimari konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Mimari; Arkaik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Heykel; Klasik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Sanat: Resim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Heykel; Klasik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Sanat Heykel ve Kabartma; Portre konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Mimari; Helenistik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Sanat: Mimari konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Sanat: Heykel ve Kabartma; Kabartma konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Yunan mimarlnda yapsal dzen arlk kazanmtr. Bunlar ortaya k tarihlerine gre ilk olarak Yunan ana karas, Gney talya ve Sicilyada grlen Dor, Bat Anadolu kkenli olduu kabul edilen on ve dierlerinden daha sonra ortaya kan Korinth Dzenidir. Bu temel dzenlerin dnda, ayn yzyllarda rnekleri daha dar bir evrede arlk kazanm, blgesel zellikler gsteren Aiol (Kuzeybat Anadolu) ve Toskan (Orta talya) gibi dzenler de grlr. Sra Sizde 2 Aratrmaclar Arkaik Dnem heykellerinde Girit-Peloponnesos, Attika ve onya (Bat Anadolu) olmak zere farkl ekoln ortaya ktn kabul ederler. Bunlardan ilkinde kuros heykelleri iri yapl ve daha kat durular sergilerken Attikada daha yumuak ve yuvarlak hatlara sahip vcutlar ne karlar. Buna karn Bat Anadoluda oturan rahip ve rahibe heykelleri ile narin yz hatlarna sahip kore heykelleri daha yaygndr. Sra Sizde 3 Dnya mimarlk tarihinin en nl antlarndan biri olan Pantheon, nn kusursuz kubbe tasarmna borludur. Zeminden kubbenin en yksek noktasna kadar devam eden yay tam bir kre oluturur ki, mimarlk tarihi iin bu bir ilktir. Sra Sizde 4 MS 79 ylnda infilak eden Vezv Yanardann klleri altnda kalan Pompeii ve Herculaneumda aa kartlan duvar resimleri, Roma resim sanatnn geliim evrelerini takip edebildiimiz en nl ve nitelikli rneklerindendir. Bu duvar resimleri; teknik, ierik ve slup asndan birbirini takip eden drt evrede incelenirler.
2. b 3. a 4. e 5. a 6. d 7. e
8. b
9. d 10. a
85
Boardman, J. (2005). Yunan Sanat, stanbul: Homer Kitabevi. Boysal, Y. (1979). Arkaik Devir Heykeltral, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Boysal, Y. (1967). Grek Klasik Devir Heykeltral, Ankara. Carpenter, T. H. (2002). Antik Yunanda Sanat ve Mitoloji, stanbul: Homer Kitabevi. Colledge, M. (1982). Roma Sanatn Tanyalm. stanbul: nkilap ve Aka. Cornell, T.-Matthews, J. (1988). Roma Dnyas, stanbul: letiim Yaynlar. Henig, M. (ed) A. (1983). Handbook of Roman Art, Phaidon. Lendering, J. (2011). Roma Mermer ehir, stanbul: Kitap Yaynevi. Levi, P. (1987). Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim Yay. Ramage, N. H.-Ramage, A. (1991). Roman Art, Romulus to Constantine, London. Richter, G. (1984). Yunan Sanat, stanbul: Cem Yaynevi. Roth, L. M. (2000). Mimarln yks, stanbul: Kabalc Yaynevi. Sinemolu, N. (1984). Sanat Tarihi, Tarih ncesinden Bizansa, stanbul: Mimar Sinan niversitesi Yay. 8. Thorpe, M. (2002). Roma Mimarl, stanbul: Homer Kitabevi. Tomlinson, R.A. (2003). Yunan Mimarl, stanbul: Homer Kitabevi. Wheeler, M. (2004). Roma Sanat ve Mimarl, stanbul: Homer Kitabevi.
4
Amalarmz
Laskarislar Paleologoslar konaklazma karisti Bazilika Katakomp
SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizansn tarihsel dnemlerini aklayabilecek, Bizans mimarisinin zelliklerini rnekler ile aklayabilecek, Antsal resim sanat, ikona ve elyazmalarn dnemlerine gre rnekler ile aklayabilecek, Bizans el sanatlarn malzeme ve ssleme zelliklerine gre aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kapal Yunan Ha Hipoje apel kona Fresko Mozaik
indekiler
Sanat Tarihi Bizans Sanat GR MMAR RESM VE EL SANATLARI
Bizans Sanat
GR
Bizans mparatorluu kavram modern tarih biliminin bir buluudur. Gerekte bu adla kendini tanmlayan bir devlet yoktur. Bizans olarak isimlendirilen devletin vatandalar kendileri iin Romal tabirini kullanmtr. Roma mparatorluunun doudaki devam olan ve Boazii kylarnda yeni bir bakente sahip bulunan Bizans mparatorluu, Hristiyanln 4. yzyldan itibaren yasaklanmaktan kurtularak serbest bir inan olarak kabul ile bu tarihten sonra Hristiyan bir devlet olmutur. Modern tarihiler, M.7 yyda Megaradan yola kan ilkel Trak kavimlerinin Hali giriinin bat yakasna den bugnk Sarayburnunda kurduklar, Byzasn ehri anlamnda Byzantion olarak ilk kurucusunun adyla anlan bakentlerine -sonradan srasyla Konstantinopolis ve stanbul adlarn alacak olan- dayanarak bu devlete Bizans adn vermilerdir. Bir ok tarihi Bizans mparatorluunun stanbulun 324 ylnda ina edilmesiyle baladn ve 1453 ylnda Trkler tarafndan fethedilmesi ile sona erdiini kabul etmektedir. Bizans mparatorluu snrlar iinde ortaya konulan sanat, tarihsel ve toplumsal olaylar gz nne alnarak Erken Bizans, Orta Bizans ve Ge Bizans olmak zere dneme ayrlarak deerlendirilmektedir. Bizans sanat, Romadan miras kalan gelenekler, Helenistik Devrin bilgileri, Hristiyan inanc, ayn ada yakn ilikide bulunulan evre ve lkelerden alnan sanat etkilerinin birlikte yorulmasyla olumutur. Erken Bizans Dnemi: Erken Bizans Dnemi yaklak olarak 4. yzyldan 7. yzyln ortasna dein, bir baka deile slamn ykselii ve Arap aknlarnn Akdenizin dou ve gney kylarnda belirgin varlk gsterdii aa dek uzanmaktadr. Bu dnem kendi iinde Ge Antik ve Erken Hristiyan Dnemi (324-527) ve Iustinianos Dnemi (527-565) olarak ikiye ayrlmaktadr. Hristiyanln 4. yzyln ilk yarsnda serbest bir inan durumuna girmesiyle, Bizans sanatnda 4. ve 5. yzyllarda Yunan-Roma dnyasnn sanat geleneklerinin yeni inanca uydurulmaya alld bir gei dnemi yaanmtr. Eserleri l ve ssleme asndan lk an Roma sanat ile ilikili olduundan bu dnem Ge Antik ve Erken Hristiyan Dnemi olarak adlandrlr. talya, Gney spanya, Kuzey Afrikada Bizans egemenliinin yeniden kurulduu I. Iustinianos (527-565) Dneminde baarl seferlerden elde edilen ganimetler, yeniden fethedilen yerlerin doal kaynaklar, bu merkezlerden alnan vergiler ve nfus art sayesinde 530l yllarda imparatorluk ekonomik adan hzla bymKonstantinopolis: Roma mparatoru I. Konstantinos (284-305) Byzantionu mparatorlukun yeni bakenti olarak semi ve Yeni Roma (Latince: Nova Roma) diye tekrar isimlendirmitir. lk zamanlarndan itibaren yeni bakentin tarihileri kurucusunun adndan dolay kenti, Konstantinosun ehri anlamnda Konstantinopolis adyla anmlardr.
88
Sanat Tarihi
Hanedanlk: Bizans mparatorluu, devleti yneten hanedanlara gre de dnemlere ayrlmtr. Bu hanedanlk dnemlerini: Heraklios (610-711), savrian ya da Suriye (717802), Amorion (820-867), Makedonya (867-1056), Dukas ve Komnenos (10571185), Angelos (11851204), Laskaris (12041261) ve Paleologos hanedanlklar olutururlar. konaklazma akm: Yunancadaki eikon (ikona ya da imge) ve kloa (krmak ya da ykmak) szcklerinden gelir. mgelerin kastl olarak yok edilmesi anlamndadr. Bizans sanatna 726-842 yllar arasnda hakim olan tasvir krc sre ikonalast akm olarak tanmlanr.
tr. Bizansn birinci altn a olarak da adlandrlan, yksek maliyetli ve kaliteli mimarisiyle ne kan I. Iustinianos Dneminde sanat, lk an Helenistik ve Roma sanat geleneklerini srdrmekle beraber gelimitir. Orta Bizans Dnemi: Erken Orta a olarak da adlandrlan 7. yyda Sasanilerle yaplan savalar, Msr, Filistin, Suriye, Gneydou ve Dou Anadolu topraklarnn Mslman Araplara kaptrlmas ve Balkanlardaki Slav istilas nedeniyle zellikle Anadolunun Akdeniz kylar iin gvensiz ve istikrarszlk yzyl olmutur. 8. yy balarnda iktidara gelen Isavrian Hanedanl (717-802), imparatorlua yeni bir g kazandrmsa da bu dneme ikonaklazma akm (726-842) damgasn vurmutur. Anadolu ve Balkanlarda toprak kayplarnn balad 610 yl ile ikonoklazma akmnn bittii 842 yl aras, Karanlk Dnem olarak da adlandrlmaktadr. konaklazmaya kar kilisenin zaferi ile balayan Orta Bizans Dnemi (842-1204), Bizans sanat asndan ikinci parlak dnem olarak tanmlanmaktadr. Bu dnemde, II. Basileios (976-1025) zamannda btn Balkan Yarmadas, Ermenistan ve Suriye yeniden Bizans hakimiyetine alnmtr. Bizansn Seluklululara kar 1071de Malazgirtte, 1176da Miriokefalonda ald yenilgiler, 1204 ylnda stanbulun Hallar tarafndan igali, Orta Bizans Dnemi siyasal olaylar arasnda yer almaktadr. Hallarn stanbulu igal etmeleriyle Bizansn dokuz asr boyunca oluturduu hazine ve sanat eserleri yamalanmtr. 1204-1261 arasnda stanbul, Hal galinde bir Latin mparatorluunun bakenti olmu, Anadolu ve Yunanistan topraklarnda Bizansn devam olduunu iddia eden kk yeni devletler ortaya kmtr. Trabzon ve znikte kurulan beylik dzeyindeki kk devletlerle Yunanistandaki Epir (Arta blgesinde) ve Mora Despotluklar (bakenti Mistra) byledir. Bu yzden 13. yzylda duraklama geiren bakent Bizans sanat, Mikhael Paleologosun 1261de stanbulu Hallardan geri almas ile yeniden canlanr. Ge Bizans Dnemi: stanbulun Latinlerden geri alnmasyla balayan, Trklere gemesine kadar sren dnem, Ge Bizans Dnemi olarak adlandrlmaktadr. Bu dneme, Paleologos Hanedannn egemenliinde getiinden Paleologoslar Dnemi de denilmektedir. Bizans sanat 14.yyn ilk yarsna kadar yeni bir canlan gsterdiinden bu dnem ayrca Paleologos Rnesans olarak da adlandrlmaktadr. Dier taraftan 1350-1453 arasnda sanatta hemen hemen hi varlk gsterilemediini sylemek de doru olur. Bizans sanatn unsurlar nelerdir? SIRAoluturan SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
MMAR
DNELM
Kamusal ve Sosyal levli Yaplar

Kentler-Meydanlar-Antlar: Erken Bizans Dneminde, din mimarinin yansS O R U ra ehircilik alannda da nemli mimari dzenleme ve uygulamalar gerekletirilmitir. Bu dnem kentleri iki grupta toplanarak incelenmektedir. Birinci grupDKKAT ta, aslnda Roma Dneminde hatta daha bile nceleri kurulmu olan znik (Nikai), Efes, Bergama ve Milet gibi Helenistik Dnem kentlerinin devam olan; ikinci grupta, byk ounluu ksa mrl olan, Suriye lndeki Rusafa (Sergiopoplis), Anadoludaki Dara (Nusaybin-Ouz Ky) gibi Bizans Dneminde kurulmu kentler yer alr. lk gruptaki eski kentlerin salam surlar kAMALARIMIZ k onarmlarla Bizans Dneminde de kullanlmtr. Bu dnemde, mparator
K T A P
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
4. nite - Bizans Sanat
89
Milion Ta: Ayasofyann karsnda Sultanahmet Meydannn kuzeybat kesinde bulunan Milion Ta, Bizans mparatorluunda bakent stanbula ulaan tm Antik Roma yollarnn balang noktas ve dnya zerindeki dier ehirlerin bu ehre uzaklnn hesaplanmasnda kullanlan sfr noktasdr. Mese: Mese (Orta cadde) bugn stanbul ehrinin ana yolu ve Bizans mparatorluunda kullanlan protokol yoludur. Osmanl Devletinde ve gnmzde Divanyolu Caddesi olmutur. Forum Bovis (kz Meydan): kz Meydan adn Bergamadan getirilen kz bal frndan almtr. Bu meydan, seferden dnen Bizans imparatorlar iin karlama trenlerinin dzenlii alan olarak da bilinmektedir. Zafer Stunu: Romallarn kahramanlarnn zaferleri yaatmak iin diktikleri antlardr. Zafer Taklar: Kkeni Antik Romaya dayanan zafer geidi dzenlemek iin yaplan kaplardr.
II. Teodosiosun yaptrd stanbul Kara Surlar (408-413)nda olduu gibi nadir de olsa yeni surlar yaplmtr. Hendek, n duvar ve ana duvar gibi dzeneklerin bir araya getirilmesiyle oluturulmu, 5650 m uzunluundaki stanbul surlar Antik a ve Erken Orta adan gnmze ulaan en muhteem savunma sistemidir (ekil 4.1). Antik Dnem agoralar-forumlar dnem boyunca srekli onarlm, gerekli durumlarda geniletilmi ya da yeniden yaplmlardr. I. Konstantinos Dneminde stanbulda bugn emberlita olarak bilinen yerde ina edilmi olan ve gnmze gelemeyen, yuvarlak planl forum, kentin merkezi hline gelmitir. Ayrca, Milion Ta ile balayan Mesede, bugn Beyazt Meydannda bulunan Teodosios Forumu (Boa Forumu ya da Forum Tauri), Aksarayda yer alan Forum Bovis (kz Meydan), adn mparator Arcadiusdan (395-408) alan, bugn Haseki semtinde bulunan Arcadius Forumu ve bugn ehzadeba-Laleli arasnda olduu tahmin edilen Filadelfion isimli meydan olmak zere drt meydan ina edilmitir.
ekil 4.1 Solda: Ana surun plan (Ana kale-n duvar-n ara kale-parapethendek); Sada: Grn Kaynak: Mller-Wiener 2002: 287, no.326.
Erken Bizans Dneminde imparatorun zaferi ya da dier nemli olaylar iin Roma geleneklerinin devam olarak zafer stunlar ve zafer taklar yaplmtr. emberlita, Ylanl Stun, Obelisk, Kzta, Gotlar Stunu ve Teodosios Zafer Tak stanbuldaki nemli rneklerdir. mparatorlar ayrca, halkn elenmesi iin, iinde atl araba yarlarnn yapld, bir ucu daire biiminde biten dikdrtgen planl hipodromlar yaptrmlardr. stanbul, Antakya, Selanik ve Milano gibi kentlerde hipodromlar bulunmaktadr. Bu yaplar genellikle imparator saraylarnn bir blm olarak ina edilmilerdir. Hippodromlar, imparator ile halkn atl araba yarlarnn yan sra resm ve din trenlerde bir araya geldii nemli toplant alanlardr. stanbuldaki hipodrom, devrinin sosyal ve trensel yaamnn en grkemli kent meknlarndan ve antlarndan biriydi. Hipodromlardan sonra en popler elence yaplarn tiyatrolar oluturmaktayd. Gnmze gelmese de stanbulda 5. yzylda faaliyet gsteren en az drt tiyatro olduu bilinmektedir. Tiyatrolar, srad ve lsz gsterileri nedeniyle kilisenin ve idarecilerin sert tepkileri ile karlam ve zelliklerini kaybederek zamanla din ayin, cenaze treni ve saray trenlerinin bir paras hline gelmilerdir. Saraylar: Bizans saraylar imparator, zel ve piskoposluk saraylar olmak zere ana balk altnda toplanabilir. mparatorluun Roma, stanbul, Milano, Ravenna ve Selanik gibi kentlerinde saraylar olduu bilinmektedir. Denize ve manzaraya hakim yerlerde, zellikle teraslandrlm yamalar zerine kurulduu anlalan Bizans saraylar ile ilgili bilgiler mevcut kalntlara, arkeolojik kaz verilerine
embelita Stunu: I. Konstantinos Dneminde, Romadaki Apollon Tapnandan sktrlerek stanbula getirilen ve Konstantinos Forumunun ortasna yerletirilen Konstantinos Stunu olarak da anlan 57 m uzunluundaki stun. Ylanl Stun: Burmal Stun olarak da bilinen bu eser I. Konstantinos tarafndan Delfideki Apollon Tapnandan 324 ylnda getirilerek, Hipodromun ortasna diktirilmitir. Stunun ismi birbirine dolanm ylandan ileri gelmektedir. Obelisk: I. Teodosios tarafndan 390 ylnda Msrdan getirilerek Hipodromdaki imdiki yerine diktirilmitir. Kzta: stanbulda bugn Fatih semtinde bulunan stun, mparator Markianos Dneminde (450-457) 455 ylnda kk bir meydann ortasna diktirilmitir. Kaidesinde bulunan kk Nike heykelinden tr halk arasnda Kzta olarak bilinmektedir.
90
Gotlar Stunu: Bugn Topkap Saray d bahesinde, Glhane Park Sarayburnu giriinde bulunmaktadr. Ykseklii 18.5 metre olan stunun ismi kaidesinde yer alan genel kabule gre II. Claudiusun (268-270) Gotlara kar kazand zaferi anan ksaltlm, Latince bir yazttan gelmektedir. Ancak, 331-332 yllarnda I. Konstantinosun Got kabilelerine kar kazand galibiyetten de sz ediliyor olabilir. Teodosios Zafer Tak: stanbulda bugn Beyazt Meydannda eski ad ile Teodosios Forumunda yer alan zafer kemeri 5. yzylda bir deprem ile yklmtr. Marmara adalarndan getirilen mermer ile yaplm, gei koridoru bulunan zafer tak, forumun batsnda bulunmaktayd. Hipodrom: Ortalama 100.000 kii alabilecek kadar byk olan araba yar alan, Romadaki Circus Maximus rnek alnarak yaplmtr. Bugnk Sultanahmet meydannda yer alan yapnn inaasna mparator Septimus Severus Dneminde 196dan sonra balanmtr. Konstantinos tarafndan bitirilmitir. Boukoleon Saray: Deniz kysnda, bugn atladkap ve Kumkap arasnda, surlar zerinde yer alan yap, adn hemen nnde yer alan limanda bulunan bir aslann boa ile mcadelesinden (Bus: boa; Leon: aslan) alm olmaldr. Saray II. Teodosios (408450) tarafndan yaptrlmtr. Tonoz: Biimi alttan ibkey olmak zere ta ya da tula ve harla rlm yarm silindir biiminde tavan; bir kemerin rlmesiyle meydana gelen rt. Magnaura Saray: I. Konstantinos ya da II. Konstantinos tarafndan saray halk iin yaptlmtr. Yazlk saray olarak kullanlan ve kente gelen elilerin arland bir saray olarak hizmet vermitir. Iukundianae ya da Secundianae Saray: Bu saray II. Teodosios Dneminde yaptrlmtr. Dnem kaynaklarnda mparator Iustinianosun saray onartt ya da yeniden yaptrd belirtilmektedir.
Sanat Tarihi
ve tarih kaynaklara dayanmaktadr. Bizans imparatorlar, balangtan itibaren stanbuldaki Byk Saray ve Blakherna Sarayn imparatorluk saray olarak kullanmlardr. lk imparatorluk saray olan ve 4.-11. yzyllar arasnda kullanlan Byk Saray, Ayasofya, hipodrom ve Marmara Denizi arasnda uzanmakta ve 100.000 m2 lik bir alan kaplamaktayd (ekil 4.2). Romadaki Palatin, Esquilin Saraylar gibi ina edilen, yapmn I. Konstantinosun balatt Byk Saray zellikle I. Iustinianos (527-565) ve Teofilos (829-842) zamanlarnda bir ok kez yeniden yaplm, geniletilmi ya da onarlmtr. Hipodrom ile yan yanadr ve bir kap (Khalke Pule=Bronz Kap) bu iki yapy birletirmektedir. Arazi yaps nedeniyle saray ana teras ve ara terastan olumaktadr. st terasta ynetim binalar olan Dafne ve Magnaura Saraylar (yabanc elilerin kabul edildii yap), orta terasta ak alanlar, alt terasta Boukoleon Saray ve liman yer almaktayd. Byk Saraydan gnmze ulaan kalntlarn en nemlisi zengin deme mozaiklerine sahip peristilli avludur (stunlu avlu).
ekil 4.2 Solda: Byk Sarayn kalntlarnn konumu; Sada: Tekfur Saray
Kaynaklar: http://www.tarihiistanbulyapilari.com/wp content/uploads/2011/04/31.jpg; http://www.arkeo3d.com/byzantium1200/tekfur.html
Bizans imparatorlarnn 4.-9. yzyllar arasnda kesintisiz olarak yaadklar Byk Saray zamanla nemi yitirmi, zellikle Komnenoslar Dneminde AhrkapSarayburnu arasndaki Mangana Saray ile Ayvansaraydaki Blakhernai Saray nem kazanmtr. Bizans kaynaklarna ve bu blgedeki kalntlar grm seyyahlara gre, Mangana Saray kompleksinde manastr, kilise, mezar yaps, hastane, ktphane gibi yaplar yer almaktayd. Blakhernai Saray ise batsndan surlara bitiik olarak Halie kadar inen dik yamata teraslar zerine kurulmutu. 5. yzylda bu blgede nce Meryeme ithaf edilen bir kilise, ksa sre sonra da ok sayda konak ina edilmitir. 10. yzylda ina edilen yaplarla blgede bir saray kompleksi oluturmu, 11. yyda semt, Bizans imparatorlar tarafndan tercih edilen bir yer olmutur. Blakhernai Saray kompleksinden gnmze Tekfur Saray (10.-14.yy; ekil 4.2), baz set duvarlar ve mahzenler kalmtr. Gnmze salam ulaan Tekfur Saray avluya kemerlerle alan tonozlu bir zemin kat ve zerinde yer alan iki kattan olumaktadr. stanbulda ayrca, Bizans imparatorlarnn sayfiye saraylar da yer almaktayd. Yenimahalle-Bakrky arasndaki Hebdomondaki Magnaura ve Iukundianae (ya da Secundianae) Saraylar, Kkekmecedeki Rhegion Saray ve Anadolu
91
Rhegion Saray: I. Teodosios tarafndan yaptrld bilinen saray 10. yzyla kadar kullanlmtr. Brias Saray: mparator Teofilos (829-842) tarafndan Arap saraylarna benzetilerek ina ettirildii bilinmektedir. Nymphaion Saray: 1204 ylnda IV. Hal Seferi sonras znik'te kurulan Bizans Devleti'nin (Laskaris Dnemi) znik'te yer alan korunmu tek sivil yapsdr. Myrelaion Saray: Bugnk Aksaray ve Laleli semtleri arasndaki blgede kalan sarayn ilk ina evresi 4. yzyl olarak belirlense de dnem kaynaklarndan bu blgede I. Romanos'un (920) zel mlk olan bir saray ina ettirdii bilinmektedir. Lausos Saray: Hadm Lausos tarafndan 415-420 yllar arasnda ina edilen saray, imparatorluk mlknde saylmtr. 498, 512, 532 ve 603 yangnlarnn ardndan bilinmeyen bir tarihte sarayn giri hol sarnca dntrlm, Bizans ve Osmanllar tarafndan kullanlmtr. Antiochus Saray: Yaklak 430'da II. Theodosius'un eitmeni Anthiochos tarafndan yaptrlmtr. Sarayn gsterili esas mekn 6. yzyln balarnda kiliseye dntrlm, daha sonra Azize Euphemia'ya ait kutsal emanetler buraya tanm ve kilise bu azizeye adanmtr. Kubbe: Bir kemerin, yaynn tepe noktasndan inen dikin evresinde dnmesiyle meydana gelen rt. Notitia Urbis Constantinopolitanae: stanbulun Ge Roma tarihinin en eski ve en ok bavurulan 15 sayfalk Latince betimlemesi olan anonim eser. II. Teodosios Dneminde (408-450) 5. yzyln ilk eyreinde bir araya getirilmitir. Su Kemeri: zerinde su yolu bulunan tula ve tatan yaplm kemerli Roma Dnemi yaplar. Nika Ayaklanmas: 11-19 Ocak 532'de, bakent stanbul'da mparator I. Iustinianos'a kar yaplan halk ayaklanmasnn addr. Kentin byk lde tahrip edildii ayaklanma adn, isyanclarn Nika!, Nika (zafer) nidalarndan almtr.
yakasndaki Brias Saray en nemlileridir. Bakent dnda ina edilmi bir imparator saray olmas bakmndan Laskarisler Saray olarak da adlandrlan Nymphaiondaki (zmir-Kemalpaa) sayfiye saray bir dier nemli yapdr. 1220li yllarda ina edilmi olmaldr. Dikdrtgen planl, tonoz rtl zemin kat zerinde ilk iki kat tonozlu, en st kat muhtemelen ahap tavanl yksek bir yapdr (Resim 4.1). Myrelaion Saray (4.yy), Lausos Saray (5.yy ba) ve Antiochus Saray (5. yy ba) olmak zere stanbulda ayrca zel saray kalnts daha bulunmaktadr. mparator saraylar rnek alnarak yapldklar dnlen bu yaplarn tmnde byk ve zengin sslemeli bir kabul salonuna yer verilmi, rt sisteminde kubbe kullanlmtr.
Resim 4.1 Nymphaion, Laskaris Saray, zmir, Kemalpaa. Kaynak: MercangzAkyrek 2007: 27, res.5.
Bizans piskoposluk saraylar, byk birer ev eklinde tasarlanmlardr. Giri katnn genellikle din adam olmayan alanlara, ikinci katnn piskopos odalarna tahsis edildii sylenebilir. stanbul ve Milet rnekleri iki, Side rnei tek katldr. Evler: Bizans ev mimarisinde Roma gelenei srdrlmtr. II. Teodosios Dneminde (408-450) stanbulun 14 mahallesini anlatan Notitia Urbis Constantinopolitanaede, revakl ve revaksz bir i avlu (atrium) etrafndaki odalardan oluan tek ya da iki katl evlerin varlndan bahsedilmektedir. Erken Bizans Dnemi stanbulunda Ge Romada grlen insula (apartman) tipi evlerin de bulunduu bilinmektedir. 7. yzyldan sonra evin ana yaam blm olan atriumdan st katlardaki cumbal salonlara geilmitir. Arkeolojik kazlar 11. ve 12. yzyllarda evlerin, Ge Antik Devirin grkem ve antsalln yakalayamadklarn gstermektedir. Su Yaplar: lk alarda stanbulun su ihtiyac, sarnlarla (yamur suyu biriktirmeye yarayan kgir yer alt deposu) salanm, ehrin ilk su tesisleri Roma mparatorluu zamannda yaplmtr. Erken Bizans Dneminde dier kentlerde olduu gibi stanbulda da Antik an su kemer ve kanallar kullanlmtr. mparator Valens (364-378)in yaptrd, Trk Dneminde Bozdoan Su Kemeri olarak adlandrlan su kemeri nemli rneklerden biridir. Trakyada Gmpnar, Keigerme gibi yerlerde grlen bir ok su kemeri Ge Roma su ebekelerinin paralardr. I. Iustinianos Dneminde ina edilen Yerebatan ve Binbirdirek sarnlar kapal sarnlarn en nemlileridir. Genellikle Roma hamamlarnn kullanld bu dnemde yeni hamamlar da ina edilmitir. Hamamlar Hristiyan yaam tarzna aykr grldklerinden zellikle 6. yzyldan sonra kullanlmaz olmulardr. nasna Septimus Severus (193-211) zamannda balanan, I. Konstantinos zamannda tamamlanan, Nika Ayaklanmas (532)nda tamamen yklan stanbul Zeuxippos Hamam nemli bir rnektir.
92
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
Bizans Dneminin kamusal ve sosyal ilevli yaplar nelerdir? SIRA SZDE

D NELM Erken Bizans Dneminde Hristiyanla bal olarak mimari uygulamalar gerekletirilmise de 200 yl ncesine tarihlenen din nitelikli bir yap, henz tespit edilememitir. 232/233 S O R U yllarna tarihlenen Dura Europostaki (Suriye-Salihiye) bir evkilise bu dneme tarihlenen tek rnektir (ekil 4.3). Kiliseye evrilen bu ev, Hristiyanlarn kolaylkla bulutuu ve litrjik gereksinimlerini karladklar bir DKKAT yapdr. Avrupada ise Erken Hristiyanlk Dnemi iin bilinen erken rnekler katakomplardr. 200 ylnda Roma piskoposu Zephyrinusun Diakon Callixtusa Hristiyanlar iin bir mezarlk oluturulmas grevini vermesiyle Romada katakomplarn yapmna ve duvarlarnn resmedilmesine balanmtr.
Litrji: Bir dinn trenlerine D N E Lbiimine M ve tapnma ilikin kurallarn tmdr. Litrjik szc ise litrjiye ilikin ogular niteler. S O R U Katakomp: Romada ilk Hristiyanlarn iinde toplanp tapndklar yer alt mezarlarnn D K K A Tgenel addr. Erken Hristiyanlar katakomp- catacomb kelimesini kullanmamaktayd. Kelime Yunanca deliin yaknndanear the hollow demektir. Katakomplar fossores (mezar kazclar) ad AMALARIMIZ verilen ve bir loncaya bal kiiler tarafndan yaplmaktayd. Diakon: Ortodoks Kilisesinde rahip K yardmcs. T A P Bazilika: Roma Dneminde, yarg ve ticaret amacyla kullanlan, genellikle T E L E V (nef) ZYO N blme ayrlm, yarm dairesel apsisi (yargcn oturduu blm) olan, dikdrtgen planl toplant salonu. Nef: Kiliselerde NT E R N E T stun ya da paye gibi destek dizileriyle ayrlm blmlere denir. Neflerden ortadaki yani apsis ekseninde bulunan orta nef, her iki yanda M A K A L Eyan neftir. bulunanlar Naos: Kiliselerde halkn ibadet ettii orta ve yan neflerden meydana gelen mekn. Apsis: Kilisenin dousunda bulunan ve ibadet ynn gsteren genellikle da takn iten yarm daire olan blm. Pastoforium: Apsisin kuzey ve gneyindeki kapal meknlara denir. Bunlardan gneydeki odaya diakonikon, kuzeydeki odaya prothesis denir.
Din Mimari
ekil 4.3 AMALARIMIZ Suriye, Dura Europostaki ev kilise (1. Giri, 2. avlu, 3. K Toplant T A Podas, 4. Hristiyan olmayanlara ders verilen oda, 5. Vaftiz odas, 6. Rahibin oturduu T E L st E V kata Z Y O Nait merdiven) Kaynak: Koch 2007, 23, res.1.
NTERNET
4 5 3 2 6
1
MAKALE
4.-6. yzyl sonu arasnda kiliselerinin temel plan tipini bazilika oluturmutur. Bazilikalar, genellikle stunlarla ayrlan ya da be nefli naoslu, douda apsisi, apsisin kuzeyinde ve gneyinde pastoforium odalar, batda atriumu bulunan ve yine batda atriumdan kiliseye giri hol olarak nitelendirilen nartekse sahip dou bat ynnde dikdrtgen planl ve galerili yaplardr (ekil 4.4). Erken Bizans Dnemi bazilikalar, rt sistemi ve mimari zelliklerine gre 4e ayrlrlar: 1- Ahap rtl (Helenistik) Bazilika; 2- Tonoz rtl Bazilika; 3- Kubbeli Bazilika; 4Transeptli Bazilika. Transeptli Bazilika, rt sistemine gre deil de mimari zelliine gre isimlendirilmitir. Transept, kiliselerde naosun dousunda, apsisin batsnda dou bat dorultusundaki yapy, kuzey gney ynnde da takn ekilde vurgulayan enine nef olarak da adlandrlan blmdr.
ekil 4.4 Sol alt ve stte: stanbul ve evresinde Erken Hristiyanlk Dnemine ait bir bazilikann plan ve kesiti (1. Avlu, 2. Narteks, 3. Naos, 4. Ambonun yeri, 5. Templon, 6. Kiborionlu altarn yeri, 7. Synthronunlu apsis, 8. Galeri, 9. Ik kat); Sa stte: Roma Salvator Kilisesi grnm (sa Kilisesi, bugn S. Giovanni in Laterano); Sa altta: Kuds Kutsal Mezar Kilisesi (1. Doudan giri, 2. n avlu, 3. Be nefli bazilika, 4. Avlu, 5. Golggathann yeri, 6. Mezar rotondu, 7. sann mezar) Kaynak: Koch 2007: 39, res.14; 29, res. 5; 33, res.9.
8 2
1 2
5 6
6 7 4
93
Atrium: Kilisenin batsnda bulunan avluya verilen isim. Narteks: Kilisenin batsnda yer alan, kuzey gney dorultusunda dikdrtgen olan ve naosa alan giri mekndr. Galeri: Kiliselerde yan nefin zerinde bulunan ikinci kata denir. Bu kat, orta nefi U biiminde dolanr. Aziz Petrus: On iki havariden biridir. sann lmnden sonra Kudsten ayrlp Antakyaya daha sonra Romaya gemitir. Roma mparatoru Neron zamannda S 64te ldrlmtr. Mezarnn Vatikan Tepesinde olduuna inanlmaktadr. On ki Havari Kilisesi: 1461 ylnda yklarak yerine Fatih Sultan Mehmet Camii yaptrlmtr. Daha sonraki dnemlerde ok sk kullanlan ha plan bu kilisede ilk defa uygulanmtr. Yapnn yannda I. Konstantinosun da mezarnn bulunduu ve yuvarlak planl olarak kabul edilen mausoleum (ant mezar) yer almaktayd. Tek Nefli Kiliseler: Tek bir nefi bulunan yaplardr. Genellikle ahap atl, tonoz ya da kubbe ile rtl olurlar. Merkez planl yaplar: Kubbenin egemen olduu merkez plan tipinin alt eidi vardr: 1- Rotonda (daire planl), 2- Oktagon (sekizgen), 3- Heksagon (altgen), 4- Trikonkhos ( yaprakl yonca), 5Tetrakonkhos (drt yaprakl yonca), 6- Kare iinde sekizgen plan. Martyrion: Bir din ehidinin (martyr) mezar zerine ina edilen merkez planl Erken Hristiyan yaps. Vaftizhane: Vaftiz szc Greke suya batrma daldrma anlam tamaktadr. saya iman edip, ncili Tanr sz olarak kabul eden kii vaftiz edilir. 3. yzyldan itibaren imparatorluk topraklarnda bu amaca hizmet eden meknlar ina edilmitir. 6. yzyldan sonra ise artk sadece ocuklar vaftiz edildiinden byk vaftizhaneler ilevi kaybetmi ve kullanlmaz olmutur. Bema: Kilisede sadece din adamlarnn girebildii, naosdan levhalar aracl ile ayrlm, naos seviyesinden biraz daha yksek demesi olan altar odas.
I. Konstantinos Dnemi (313-337/361)nde yapmna balanm, daha sonra bitirilmi kiliselerden gnmze ya ok az kalnt gelmi ya da zaman iinde yaplan deiiklikler ve eklemeler ile yaplar zgnlklerini kaybetmilerdir. Tarihlenebilir ilk yap Roma Salvator Kilisesi (313)dir (bugn S. Giovanni in Laterano olarak bilinmektedir). Be nefli bazilikannn apsisi batdadr (ekil 4.4). Romadaki bir dier bazilika da Aziz Petrusun mezar zerine 319 ylnda yapmna balanan Vatikan Tepesindeki be nefli Aziz Petrus Kilisesidir. Kilisede apsisin batsnda enine nef (transept) uygulanmtr. I. Konstantinosun, stanbulda yaptrd ok sayda kiliseden hibiri gnmze gelememitir. Bugnk Aya rini Kilisesinin ilk evresi, Ayasofyann yerindeki Byk Kilise (be nefli bir bazilika olmal) ve ha planl On ki Havari Kilisesi bunlardan bir kadr. I. Konstantinos, zellikle annesi Helenann 326 ylnda Filistini ziyareti ile Kutsal Topraklarda (sann doduu ve ld topraklar) bir ok kilise yaptrmtr. Bunlarn en nemli ikisi Kudste 325/326 ylndan sonra yapmna balanan Kutsal Mezar Kilisesi ve 333 ylnda tamamlanan Beytllahimdeki sann Doum Bazilikasdr. Be nefli Kutsal Mezar Kilisesinin apsisi batda, atriumu ve girii doudadr (ekil 4.4). Apsisin batsnda sann mezarnn olduu dnlen yere yuvarlak (rotond) planl Anastasis Rotondu ya da Mezar Rotondu ina edilmitir. Beytllahimdeki sann Doum Bazilikas da be neflidir. Kilisenin dousunda sann doduna inanlan maarann zerine haclarn ziyareti ya da din tren iin sekizgen (oktogon) bir yap yaplmtr. I. Konstantinosdan sonra 4. yzyln ikinci yarsndan balayarak genellikle bazilika planl saysz kilise yaplm, tek nefli ve merkez planl farkl yap tipleri de gelitirilmitir. Roma mparatorluunun pagan yaplarnda uygulanm olan merkez plan, Erken Bizans Dneminde daha ok martyrion ve vaftizhanelerde kullanlmtr. 450li yllara tarihlenen stanbul onnes Studios Manastr Kilisesi, nefli Ahap rtl (Helenistik) bazilikadr. Yaklak ayn yllarda Selanikte yaplan Akheiropoietos Bazilikas, onnes Studios ile benzerlik gsterir. Bu iki rnek tam gelimi bazilikalara rnek olmulardr. 440l yllara tarihlenen Msr-Sohagdaki bema blm yaprakl yonca planl (trikonkhos) Beyaz Manastr Kilisesi de nefli bazilika rneidir (ekil 4.5). 5 nefli transeptli bazilika tipindeki Selanik Aziz Demetrios Kilisesi (5.yy ikinci yars), nl bir ehidin ansna yaptrlan kiliselere rnek tekil etmitir. nefli bir dier transeptli bazilika da Yunanistan-Philippideki yer Philippi Bazilika A (5.yy)dr.
ekil 4.5 Msr-Sohagda yer alan Beyaz Manastr Kilisesi plan.
Kaynak: http://www.touregypt.net/featurestories/whitemonastery.htm
94
Altar: Hristiyanlk ncesi eitli dinlerde hayvanlarn zerinde kurban edildii ta masa. Kiliselerde ise zerinde sann bedenini simgeleyen ekmein ve yine sann kann simgeleyen arabn bulunduu, genellikle tatan yaplm, drt ya da ok destekle tanan masa. Eksedra: Yarm daire ya da dikdrtgen eklinde kntl yer.
Sanat Tarihi
stanbul ve eyaletlerde byk maliyetli imar faaliyetlerinin gerekletirildii I. Iustinianos (527-565) Dneminde Bizans mimarisinin dorua kt sylenebilir. I. Iustinianos, her yerde nceden var olan savunma yaplarn salamlatrm ya da yenileri yaptrm, su yollar, sarn ve kprler ina ettirmitir. I. Iustinianos mimarisi denildiinde ncelikle stanbulda yaptrd kiliseler akla gelir. Bunlardan gnmze zgn hli ile gelen merkez planl Sergios ve Bakhos (Kk Ayasofya Camii) Kilisesi (530a doru), apraz eksenlerde eksedralarla geniletilen sekizgen planl kubbeli bir merkez blm ve onu evreleyen galerili bir dehlizden oluur (ekil 4.6). Benzer plan tipi Ravenna San Vitale Kilisesi (547)nde de uygulanmtr.
ekil 4.6 Solda: Sergios ve Bakhos Kilisesi Plan (Kk Ayasofya Cami); Sa altta: Ayasofya Kilisesi plan; Sa stte: Ayasofya Kilisesi kesiti Kaynak: Mller-Wiener 2002: 180, no.188.; Vilame V. Ganisden (http://www.slideshare.net/monoclaud/byzantine -5059675)
Ayasofya Kilisesi: 532deki Nika Ayaklanmas sonras, I. Iustinianos tarafndan Trallesli (Aydn) Anthemios ve Miletoslu (Milet) sodoros isimli iki mimara yaptrlmtr. Gnmzde grlen Ayasofya binas aslnda ayn yere nc kez ina edilmi kilisedir. lk evresi: naasna 4. yzylda balanm, kilise II. Konstantinos Dneminde 360 ylnda alm ve 404 ylnda kan isyanda yanmtr. Kaynaklara gre Birinci Ayasofya stunlu bazilika olup, ats ahapt ve nnde bir atrium yer almaktayd. kinci evresi: II. Teodosios Dneminde, 415 ylnda yeniden ina edilmi ancak bu yapda da 532de yanmtr. Mimar Rufinos tarafndan ina edilen ikinci Ayasofya da yine bazilika planl, ahap atl ve be nefliydi. nc evresi: 532537de I. Iustinianus tarafndan yeniden ina edilmitir. 557de kubbesi kmtr. Synthronon: Apsis yarm yuvarl iinde, kademeli basamaklarla oluturulan, din grevlilerinin oturmalar iin ayrlm blme denir.
I. Iustinianos Dnemi yaplarnn en nemlisi ve Bizans sanat iinde benzersiz ve tek kalm olan, merkez 32,37 m apl kubbe rtl, nefli kubbeli bazilika plan tipli stanbul Ayasofya Kilisesi (532-537)dir (ekil 4.6). Tarihi Procopius yaplar adl eserinde yapnn inasnda imparatorluk topraklarnda yer alan yap ve tapnaklardaki yontulmu hazr malzemelerden yararlanldn sylemektedir. stanbul Aya rini Kilisesi (532 sonras) de nefli kubbeli bazilika plan tipindedir. 740da geni apta onarm geiren yapnn apsisinde synthronon yer alr. Bakent ve imparatorluun farkl eyaletlerinde de bu dnemde kubbeli bazilikalar ina edilmitir. Yunanistandaki Philippi B Bazilikas (540l yllar) ve Suriyedeki Qasr bnWardan Kilisesi (561-564) nefli kubbeli bazilikalarn nemli rneklerindendir.
ekil 4.7 Solda: San Apollinare in Classe plan Sada: Grn
Kaynak: http://architecture.cua.edu/res/docs/courses/arch136/2009a/schedule-andslides/lecture-2-early-christian-byzantine.pdf
95
Aziz Ioannes (Yahya) Bazilikas: 4. yzylda, ncil yazar Yahyann mezar olduu dnlen yere ahap atl bir bazilika yaptrld bilinmektedir. 5. yzylda ikinci bir ina evresi geiren yap son olarak, I. ustinianos tarafndan transeptli bir bazilika olarak yeniden ina edilmitir. San Apollinare in Classe: Ravenna piskoposu Maximianos tarafndan 9 Mays 549 tarihinde kutsanan kilise Aziz Apollinareye adanmtr. Bazilika Ravennadaki San Vitale Kilisesi ile adatr. apel: Byk kiliselerin iinde bir azizin adna ayrlm kk ibadet yeri. znik Koimesis Kilisesi: Yapnn bemasnda tespit edilen mozaikler yaklak 730 ylna tarihlenmektedir. Kilisenin drt ktlesel paye ile snrlanm ha planl naosu kubbe ile rtldr. Kubbenin oturduu ksm ve narteks 1065 ylndaki depremden sonra yeniden yaplmtr. Yap Kurtulu Sava srasnda 1922 ylnda yklmtr. Bugn sadece temelleri grlmektedir.
Seluk Ayasuluk Tepesindeki nefli transeptli Aziz Ioannes (Yahya) Bazilikas (548-565), Ravennadaki nefli bazilika tipli San Apollinare in Classe (549; ekil 4.7), yan neflere alan ve her bir yanda beer apeli bulunan nefli bazilika tipli Msr-Sina Da Aziz Katherina Manastr Kilisesi (548-565) gibi I. Iustinianos Dneminde nceki yllarda kullanlan plan tipleri de tekrar edilmitir. I. Iustinianos Dnemi sonrasndaki Karanlk Dnem (610-850) adyla da anlan srete mimari alannda; sur ve su sistemlerinde, 740da yan nefleri tonozlar balangcndan itibaren st yaps yeniden ina edilen stanbul Aya rini Kilisesi gibi ou kez var olann onarlmasyla yetinilmitir. Bu dnemde zellikle 8. yzylda znik Koimesis Kilisesi (ekil 4.8), Selanik Ayasofya Kilisesi, Ankara Aziz Klemens Kilisesi, Myradaki (Demre) Aziz Nikolaos Kilisesi ve Likyada Dereaz Kilisesi gibi bir grup kubbeli bazilikann merkez meknnda ha emas vurgulanmtr.
ekil 4.8 Solda: znik, Koimesis Kilisesi plan; Sada: Kesiti
Kaynak: Millingen 1912: fig.5-6
Pandandif: Bir kubbeyi tayan kemerler ile kubbe kaidesinin arasn kapatan kare bir plandan kubbenin dairesel kaidesine gemeyi salayan kresel gen yzey. Nea Kilisesi: Yap 15. yzylda ykld iin, gnmze gelmeyen kilisenin varl ve planna ilikin bilgiler stanbul Patrii Photiusun (858867/877-886) yazd homilyeye ve Orta adan kalan tanmlar ile ayrntl olmayan bir ka izime dayanmaktadr. Bunlara gre yap; be kubbeli, byk olaskla kare iinde ha biimi planl tipte olmal. Homilye: Kiliselerde verilen vaazlar bir araya toplayan el yazmas. Konstatinos Lips Manastr Kilisesi: Ge Roma Dnemi mezarlk arazisi zerine, mparator VI. Leon Dneminde (886-912), donanma komutan olan Konstantinos Lips (.917) tarafndan kurulan manastrn kilisesi olarak ina edilmitir.
Orta Bizans Dneminde (842-1204), byk lekli bazilika planl kilise yapm terk edilerek 9.yydan itibaren bata stanbul olmak zere kk lekli Kapal Yunan Ha planl kiliseler ina edilmitir. Dikdrtgen bir zemin zerine oturan Kapal Yunan Ha planl yaplarda, ortada drt serbest destekle tanan pandandif geili kubbeli bir blm, dik eksenlerde tonoz rtl ha kollar, apraz eksenlerde tonoz veya kubbe rtl ke odalar bulunmaktadr. Bu yaplarda, karakteristik olarak binalar kk, destekler stun veya payedir. Kubbeler, pencerelerle hareketlendirilmi yksek kasnaklar zerine oturur. Douda genellikle da takn apsis bulunur. zellikle stanbul rneklerinde batda narteks yer alr. Kapal Yunan Ha plan tipinin stanbuldaki bilinen ilk rnei I. Basileiosun yaptrd Nea Kilisesi (867-886)dir. Dneme damgasn vuran bu plan tipinin gnmze gelmi en eski tarihli dier bakent rnekleri Konstatinos Lips Manastr Kuzey (Fenari sa Camii) Kilisesi (907) (ekil 4.9) ile 920 tarihli Myrelion Manastr Kilisesi (Bodrum Camii)dir.
96
Myrelion Manastr Kilisesi: Kilise, VII. Konstantinos Porfirogennetosun (913959) taht orta olan I. Romanos Lekapenos (920944) tarafndan yaptrlmtr. Pantepoptes Manastr Kilisesi: Her eyi gren saya ithaf edilmi kilise, I. Aleksios Komnenos (10811118) Dneminde annesi Anna Dalassena tarafndan yaptrlmtr. On iki cepheli kubbesi olan yapnn batsnda iki narteks yer almaktadr. stiridye kabuu biiminde nili pastophorium hcrelerine sahiptir. Pantokrator Manastr: Manastrn inas, Komnenos hanedannn ikinci hkmdar olan II. Ioannes Komnenosun (1118-1143) ilk ei Eirene tarafndan balatlmtr. Manastrn 1136 tarihli kurulu belgesi (typikon) bulunmaktadr. Yapya Komnenos hanedannn nde gelen imparatorlar ve 14.15. yzyllarda da Paleologos ailesinin imparatorlar gmlmtr. Khora Manastr Kilisesi: Kilise dnem kaynaklarna gre 6. yzylda I. ustinianos Dneminde kurulmu, 9. yzylda gelimi Hora (tara anlamna gelir) Manastrndan gnmze kalan tek yapdr. Yapnn dou ksmnn temellerinde 6. ve 9. yzyllardaki ilk aamalarndan kalan birka kalnt mevcuttur. Kilise daha sonra 1077-81 yllar arasnda imparator I. Aleksios Komnenosun kaynvalidesi Maria Dukaina tarafndan temellerinden itibaren yeniden ina ettirilmitir. 1120lerde ise, I. Aleksiosun olu Isaakios depremde zarar gren yapy ksmen tekrar ina ettirmitir. Kiborion Plan Tipi: Kiborion tipi yaplar baldaken (kiliselerde altarn zerini rten, drt serbest destek zerinde ykselen, zeri genellikle kubbeli blm) benzeri bir kurulua sahiptir. Tromp: Kare planl kubbeli bir yapnn duvarlar arasndaki kelerin st blmne yaplan ve binann stn sekiz kenarl bir ekil hline getirerek kubbenin oturmas iin kelere rlen tonoz. Katholikon: Bir manastrn ana kilisesi. Panagia Lykodemou Kilisesi: Yapnn iinde kurucusunun 1044 ylndaki lmne ait bir kitabe bulunmaktadr.
Sanat Tarihi
ekil 4.9 Solda: Konstantinos Lips Manastr Kilisesi plan; Sada: Kuzey kilise dtan canlandrma Kaynak: Mango 2006: 162-163.
Halie hakim bir yamata yaklak 1100 ylnda kurulan stanbul Pantepoptes Manastr Kilisesi (Eski maret Camii) Kapal Yunan Ha plan tipindedir. Bu plan tipinin 12. yzyla tarihlenen stanbuldaki bir dier rnei Pantokrator saya sunulmu Pantokrator Manastr Kilisesi (Zeyrek Kilise Camii)dir. Kilisenin kuzeyine daha sonra efkatli Meryeme (Theotokos Elaiusa) adanm daha kk ikinci bir kilise yaplm; bu iki kilisenin arasna, sonradan Bamelek Mikaile adanm bir mezar apeli eklenmitir (ekil 4.10). Kiborion plan tipindeki strktr Komnenoslar Dnemine ait olduu iin bu dneme atfedilen bir dier bakent yaps da Khora Manastr Kilisesi (Kariye Camii)dir.
ekil 4.10 Solda: stanbul, Pantokrator Manastr Kilisesi plan; Sada: Grn (Zeyrek Camii) Kaynak: Eyice 1994b: 555-556.
Orta Bizans Dneminde Kapadokya ve Frigya blgelerinde tek nefli ya da Kapal Yunan Ha planl kayaya oyulmu kiliseleri barndran ok sayda manastrlar ina edilmitir. Makedonya Slalesi zamannda (856-1056) Yunanistan ve Kbrsta bakent stanbulda rnei olmayan sekiz destekli tip olarak adlandrlan farkl bir plan tipi uygulanmtr. Orta nefin kubbesi sekiz destekle tanan bu tipteki yaplarda kubbeye genellikle tromp ile geilmitir. Kara tipi (karmak tip) ve ada tipi (basit tip) olarak iki balk altnda incelenen bu trn kara tipinde, kubbenin gney ve kuzeyinde birer nef yer almakta merkezdeki kubbe dier meknlarla evrelenmektedir. En iyi temsilcileri, Yunanistan Helikon Da yamacndaki Hosios Lukas Manastr Katholikonu (1020; ekil 4.11), Atina Panagia Lykodemou Kilisesi (11. yy) ve Yunanistan Daphne Manastr Katholikonu (11. yy sonu)dur. Ada tipinde gney ve kuzeyde nef yer almamakta, kubbeyi duvarlar tamaktadr. Ada tipinin bilinen en eski rnei Yunanistann Sakz Adasndaki Nea Moni Manastr Katholikonu (1045; ekil 4.11)dur.
97
ekil 4.11 Solda: Yunanistan Hosios Lukas Manastr Katholikonu; Sada: Yunanistan Sakz Adas, Nea Moni Manastr Katholikonu zemin plan. Kaynak: Mango 2006:174, no.182; 178, no.187,
1204den sonra kurulan Morea (Peloponnes) Beyliinin Mistradaki Hodegetria Kilisesi Mistra tipi denilen kiliselere nclk etmitir. Bu tipin Anadoludaki tek rnei, Krklareli Vize ilesinde bulunan ve yaygn olarak Vize Ayasofyas olarak bilinen camidir. Yunanistann batsndaki Epirus Devletinin bakenti Artada yaygn olarak transeptli tonozlu bazilika grlr. Bu tipin en nemli rnekleri Artadaki Kato Panagia ve Panagia tu Bryone Kiliseleridir. Trabzon mparatorluundan (1204-1461) kalan nemli yaplar arasnda, bugn Fatih Camii olarak bilinen Panagia Khrysokepalos (altn bal) Bapiskoposluk Kilisesi ile Ayasofya Kilisesi bulunmaktadr (ekil 4.12).
ekil 4.12 Trabzon, Ayasofya Kilisesi Kaynak: Mango 2006: 245, no.252.
Mistra Tipi: Mistra tipi yaplar iki katldr. BazilikaYunan ha tiplerinin karm olan bu yaplarda zeminin nefli bir bazilika grnne sahip olmasna karn, stun dizilerinin aralarna yerletirilen drt payenin yardm ile st kat bir Yunan Ha grnmndedir. Alt kat bazilika, st kat kapal Yunan Ha planl olan bu tip ilk kez Mistra'da grld iin bu isimle adlandrlmaktadr. Panagia Khrysokepalos Bapiskoposluk Kilisesi: Kilise, 885 ylnda I. Basileos tarafndan restore ettirilmi tonozlu bir bazilika iken kubbe ve ha kollarnn eklenmesiyle kapal ha planna dntrlmtr. Ancak bakent rneklerinde kullanlan drt kolu eit Yunan Ha yerine ortaya Latin Ha kmtr. Latin Ha: ksa bir uzun kolu olan ha. Trabzon Ayasofya Kilisesi: Bir manastr kompleksinin ana kilisesi olan yap 12381263 yllar arasnda mparator I. Manuel tarafndan yaptrlmtr. Kilisenin naosu, Panagia Khrysokepalos Bapiskoposluk Kilisesi ile benzer emadadr. Yani kapal latin ha plannda ina edilmitir.
Laskarisler ad ile de anlan znik Bizans Devletinde, din mimari asndan bir yenilik yoktur. zmir ve Manisa evresinde Laskarislere ait olduu bilinen manastr kurulular ile Bafa Gl adalarnda yer alan baz kiliseler bu dneme tarihlendirilmektedir. Kapal Yunan Ha planl Sardes E Kilisesi ve Tirilye Panagia Pantobasilissa Kilisesi de bu dneme mal edilmektedir. Tula ve kesme tala almak rlm renkli cepheler, seramik mlekleriyle oluturulmu cephe sslemeleri, krkemerler, testere dii frizlerle evrelenmi pencereler ve apsis cephelerinin tula sslemeleri dnem zellikleridir.
Laskarisler: Latinlerin stanbulu igali ardndan Anadoluya kaan III. Aleksios Angelosun (11951204) kz, orduda komutan olan Theodoros Laskaris (1205-1221) ile evlenerek despotes unvann alm, sonrasnda da kendi ad ile anlan devleti kurmutur. Krkemer: i, ta veya tularla doldurulmu ssleme kemeri.
98
Dehlizli Tip: Bu tipte mekn kare bir kule gibi kilisenin ana kitlesini aarak ykselmekte ve stn yksek kasnakl bir kubbeyle rtmektedir. Bu tipin stanbuldaki rnekleri arasnda 1284 tarihli Hagios Andreas Manastr Kilisesi (Koca Mustafa Camii), 1290 tarihli Konstantinos Lips Manastr Kilisesi gney binas (Fenari sa Camii) ve 1294 tarihli Pammakaristos Manastr Kilisesi kuzey binas (Fethiye Camii) saylabilir. Tek Nefli Kiliseler: Tek nefli plan emas bakent stanbulda 13.-14. yzylda Bodan Saray apeli, Toklu Dede Mescidi, sa Kaps Mescidi ve Sinan Paa Mescidinde uygulanmtr.
Sanat Tarihi
Ge Bizans Dnemi (1261-1453)nde 1330a kadar stanbulda Orta Bizans Dnemi geleneklerini srdren Kapal Yunan Ha planl kiliselerin yan sra dehizli tip, tek nefli ve yonca planl farkl plan tipinde kiliseler ina edilmitir. Gnmze gelen din yaplarnn en nemlisi, VIII.Mikhail Paleologosun kars mparatorie Theodora tarafndan yaptrlan stanbul Konstantinos Lips Manastr Gney Kilisesidir. Daha nce Orta Bizans Dnemi din mimarisi iinde sz geen Konstantinos Lips Manastr Kuzey Kilisesi zgn hlinde braklm, yanna biraz daha geni bir kilise yaptrlmtr. Bu kilise ambulatorium tipindedir. Yani kubbe drt paye ile desteklenmi, her bir paye arasna iki stun yerletirilmitir. Bylece yan nefler ve kilisenin bat blm birbirine alan tonozlu bir geit oluturmutur. Bakentteki bu dneme ait bir dier rnek de Khora Manastr Kilisesidir. Kilisenin onarmlarnda (1316-1321), Konmnenoslarn Orta Bizans Dneminde ina ettirdikleri naosu yerinde braklm, kubbesi yeniden yaplm; ayrca, iki narteksle gneyindeki paraklesion (kiliselerde dua ya da mezar mekn) eklenmitir. D cephelerin pencere, ni, kademeli kemerler, krkemer ve testere dili silmelerle hareketlendirilmesi, cephelerde geometrik motifli tulalarla yer yer tan kullanlmas, kubbe kasnaklarnn kvrml, yksek bir grn almalarna nem verilmesi, Paleologoslar Dnemi olarak da adlandrlan bu dnem yaplarnn ayrt edici zellikleridir. Bizans Dnemi kilise mimarisinde grlen balca plan tipleri nelerdir? SIRA SZDE
D NSanat: ELM Antsal Resim Duvarlarda yer alan freskolarla duvarlar ve demelerde kullanlan mozaik teknikleri antsal resim sanat iinde ele alnmaktadr. Erken Hristiyanlk Dneminde, kilise ve yer alt mezar odas olan hipojelerle sivil ve resS O R U m yaplarda antsal resim uygulamalar grlr. En erken fresko rnekleri SuriyeDura Europosdaki kiliseye dntrlen evde ve Roma katakomplarnda bulunDKKAT maktadr. Dura Europosdaki yapnn (232-233) duvarlarna genellikle Tevrat konulu sahneler ilenmitir. Roma katakomp resimlerinin en erken rnekleri 2. yzyla tarihlenmektedir. Bu resimlerde, Tevrat ve ncil kaynakl din konularn yan sra burada mezarlar bulunan aziz ve azizelerin portreleri, bitkisel ve geometrik bezemeler ve ha gibi sembolik tasvirler yer almaktadr. Hristiyanla zg yeni AMALARIMIZ inancn grn ifade etme ve inananlara kutsal kitaptan anmsatmalar yapma amacyla yaplan Antik Dnemin ideal gzelliini yanstan klasik estetikten uzak olan bu resimler farkl estetik deerlere sahiptir. K T A P Anadoluda bilinen en erken tarihli antsal resim sanat rnekleri znik Elbeyli kyndeki hipojede (4. yy) ve Efes-Yama evlerinde (3.-7. yy) bulunmaktadr. 4. yzyla tarihlenen znik Elbeyli kyndeki hipojenin dou duvarnda fresko tekniTELEVZYON inde ortadaki kantharosun iki yannda profilden tasvir edilmi tavus kular yer almaktadr. Duvarlar fresko, demeleri mozaik bezemeli Efes-Yama evlerinin freskolarnda Antik Yunan ve Roma mitolojisi ve gnlk hayattan sahneler, balk T E R N E T tasvirleri bulunmaktadr. ve ku gibi N hayvan stanbuldan gnmze ulaan Erken Bizans Dnemine tarihlenen antsal resim rnekleri, sadece Byk Saray kompleksi iindeki ounluu Peristilli avlunun AKALE (5.-6.yy) yer M demelerinde grlmektedir. Klasik slubun etkisindeki bu mozaiklerde Hristiyan sanatnn ok sk uygulad din sembollere yer verilmeyerek beyaz zemin zerine oban, oynayan ya da deve zerinde dolaan ocuk figrleri, mitolojik sahneler, evcil ve av hayvanlar tasvirlerinin yaplmas Helenistik ve Roma geleneinin Bizansta uzun sre devam ettiini gstermektedir.
SIRA SZDE
DNELM Mozaik: Kk renkli cam, ta, mermer ya da pimi toprak paralarnn har S O R U iine gmlmesiyle oluturulan deme, duvar ve rt dekorasyonlarna denir. DKKAT
Fresko: Islak kire sva zerine, ezildikten sonra su ya da su ve kire bileimi bir balayc ile kartrlan pigmentlerle yaplan resim. Yzey kuruduka kire, AMALARIMIZ pigmentin svaya yapmasn salar.
RESM VE EL SANATLARI
K T A P
TELEVZYON
Kantharos: Antik seramik formlarnda dikey kulplu iki kab olarak deerlendirilmektedir.
NTERNET
MAKALE
99
Metamorphosis: Hristiyan ikonografisinde, Matta ve Lukas nciline gre sa bir gn, havarileri Petrus, Yahya ve Yakup ile yksek bir daa dua etmek iin kar. Dua ederken yznn bakalat, giysilerinin gz kamatran bir akla brnd grlr. O anda iki kii de onunla konumaktadr. Bu kiiler Musa ve lya peygamberlerdir. Sonra bir bulut say, Musay ve lyay rter. Buluttan gelen bu benim olumdur, en sevdiimdir, dinleyin onu sesi duyulur.
stanbul ve Anadoludaki Erken Bizans Dnemi resim rneklerinin byk ounluu gnmze ulaamamtr. Bunun nedeni 726-843 yllar arasnda yaanan ikonakrc (ikonakalzma) dnemdir. Ancak, bu dnemin etki alan dnda kalan (Bat Roma, Msr ve Kbrs gibi) blgelerdeki Erken Hristiyan Dnemi yaplarnn fresko ve mozaik tekniinde yaplm resimleri gnmze gelebilmitir. Msr-Sina Dandaki Katherina Manastr Kilisesinin apsis mozaii I. Iustinianos Dnemine tarihlenmektedir. Kubbede metamorphosis (bakalam) (Resim 4.2), tasvir edilmitir. Kbrsta Kanakaria Kilisesi apsis mozaikleri ile Selanikteki Aziz Demetrios Kilisesinde yer alan baz mozaikler de 6. yzyla tarihlenmektedir.
Resim 4.2 Msr-Sina Da, Katherina Manastr Kilisesinin apsis mozaii (Metamorphosis) Kaynak: http://www.touregypt.net/ featurestories/catherines2.htm
Erken Hristiyan Dnemi mozaiklerinde Roma gelenei olarak krmz, mavi ve yeil renkler arlkl olmak zere farkl renklerde cam ve ta paracklar kullanlmtr. 6. yzyldan itibaren cam ve ta paralarndan oluan tesseralar yerine altn ve gm kaplama tesseralar kullanlmtr. talya-Ravennada dnemin en zengin mozaikleri yer almaktadr. S. Apollinare in Nuova Kilisesi duvarlarnda ncil konulu sahnelere geni yer verilmesi bir yenilik olarak deerlendirilir (Resim 4.3). Kilisenin orta nefinin yan duvarlar eride blnm, alttaki eritte aziz ve azizelerin Meryeme ve saya ynelik trenleri, ortadaki eritte peygember ve patrik figrleri, stteki eritte sann mucizeleri ve sann ilesi (Passion) tasvir edilmitir. Ravenna San Vitale Kilisesi (526-547) apsisinin kuzey ve gney duvarlarndaki mozaiklerde I. Iustinianos ve kars Theodora tasvir edilmitir. Ravenna San Apollinare in Classe Kilisesi mozaiklerinin tekniinde ve kullanlan parlak renklerde Ge Roma sanat anlay hakimdir.
Resim 4.3 S. Apollinare in Nuova Kilisesi duvar mozaikleri Kaynak: http://segnideitempi.blogspot.com /2010/01/witnessing-divinemagi-in-art-and.html
Tessera: Mozaii oluturan genellikle kp biimindeki kk mermer, cam ya da seramik paralarnn her birine verilen ad. S. Apollinare in Nuova Kilisesi: MS 490-504 yllar arasna tarihlenen nefli bazilika Ostrogot Kral Theodorik Dneminde ina edilmitir. 16. yzylda bir dizi onarm geiren yap orijinalliini kaybetmitir. sann ilesi (Passion): sann Kudse Giriinden gmlne kadar geen olaylara genel olarak sann ilesi ad verilmektedir.
100
Sanat Tarihi
Deesis: sann sanda Meryem, solunda Vaftizci Yahya ile birlikte tasvir edildii ve kimi zaman meleklerin ve havarilerin de elik ettii sahneye denir. Deesis eski bir dua biimidir. Bu sahnede yer alan sa, Meryem ve Yahya gnahkrlar iin Tanrdan balanma dilemektedir.
Resim 4.4 znik Ayasofya Kilisesi, kuzeybat duvarda yer alan Deesis sahnesi.
stanbul ve evresi figrl tasvirlerin yasakland ikonakalzma akmndan (726-842) dorudan etkilenmitir. Bu dnemde stanbul Ayasofya Kilisesinin neredeyse tm mozaikleri yok edilmi, apsisteki Meryem figr yerine byk bir ha tasvir edilmitir. znik Koimesis Kilisesi ve stanbul Aya rini Kilisesi apsis mozaiklerinde de benzer uygulamalar gerekletirilmitir. Dnemin fresko ve mozaiklerinde geometrik ve bitkisel bezemeler ha gibi din semboller ile birlikte kullanlmtr. Anadoluda ikonoklazma dnemi ncesine tarihlenen ve tahrip edilmeden gnmze gelen rnekler ise snrl saydadr. znik Ayasofya Kilisesi kuzey-bat duvarnda yer alan Deesis sahnesi (Resim 4.4), Bafa Gl-Beparmak Da yamalarnda yer alan Pantokrator Maarasndaki peygamber tasviri ve Eirdir Gl-Ni Adasndaki sann yaamnn tasvir edildii H. Stephanos Kilisesi freskolar nemli rneklerdir. Anadolu dndan ise izgisel slupta, iki boyutlu figrlerin tercih edildii Selanik Aziz Demetrios Kilisesi ve ince, zarif slubuyla bakent etkisini anmsatan Kbrstaki Angeloktistos Kilisesi mozaikleri ikonaklazmadan etkilenmeden gnmze gelebilmilerdir.
Resim 4.5 Solda ve ortada: Selanik Ayasofya Kilisesi ana kubbesi, mozaik: sann Ge Ykselii sahnesi ve detay; Sada: Yunanistan Hosios Loukas Manastr Kilisesi, Pantokrator sa mozaii. Kaynak:http://cartemarialedumonde. org/en/image/hagia-sophiacathedral-image; http://cartemarialedumonde.org/en/i mage/hagia-sophia-cathedral-image
Makedonya Rnesans: Adn Makedonya hanedanlndan alan bu hareketin izleri aslnda antsal duvar resimlerinde ok takip edilemez. Makedonya Rnesans olarak adlandrlan bu hareket daha ok dnemin el yazmalarnda izlenir. Dneme atfedilen el yazmalarndaki resimlerde klasik dnem sanat slubu arlkldr. sann Ge Ykselii: Hristiyan ikonografisine gre, sa ldkten ve sonrasnda dirildikten sonra havarilerine grnmtr. Havarilerini kutsam ve onlardan ayrlarak ge ykselmitir.
Orta Bizans Dneminde (842-1204), Bizans antsal resim sanatnda canlanma yaanmtr. mparator III. Mikhael (842-867), I. Basileios (867-8886) ve VI. Leon (886-912) zamanlar Bizans resim sanatnn en verimli alardr. Yaklak 866-867 yllarnda tamamlanan, stanbul Ayasofya Kilisesi apsis yarm kubbesinde yer alan Meryem ve bema tonozu iindeki bamelek mozaikleri bu dnemin eserleridir. Makedonya Rnesansnn klasik sanattan etkilenen slubu bu rneklerde izlenebilmektedir. Ayasofyann i narteksindeki imparator kapsnn alnlndaki tahta oturan Pantokrator sa ile birlikte tasvir edilen VI. Leon mozaiinde (886-912), klasik sanatn tersine sert hatl, izgisel slup hakimdir. Selanik Ayasofya Kilisesi ana kubbesinde ilk kez tasvir edilen antsal boyutlardaki sann Ge Ykselii sahnesinde de (Resim 4.5) stanbul Ayasofya Kilisesinde betimlenen VI. Leon moziinde olduu gibi ar grnml, iki boyutlu, bodur figrler ve kaba yz hatlar dikkat eker. II. Basileos zamannda (976-1025) yaptrlan, stanbul Ayasofya Kilisesi gney kapsnn Helenistik sluplu, Bizansa zg dinsel ve soyut anlatml mozaiklerinde
101
kentin kurucusu I. Konstantinos ile kilisenin kurucusu I. Iustinianos, Meryem ve ocuk sa ile birlikte resmedilmitir. Ayasofya Kilisesinin gney galerisinde yer alan ve 11. yyn ikinci yarsna tarihlenen mozaik panoda ise sa, mparator IX. Konstantinos Monomakhos ve mparatorie Zoe ile birlikte tasvir edilmitir. Bu mozaikte dikkati eken ise parlak renkler ile idealize edilmi portre zelliidir. 11. yzyl mozaik sanatnn en gzel rnekleri Yunanistandaki Hosios Loukas Kilisesi ile Saks Adasndaki Nea Moni Kilisesinde bulunur. Hosios Loukas Kilisesi mozaiklerinde figrlerin hareketlerinde sert ve dinamik ifadeler, iri gzler, canl ve zt renkler, k ve glge gibi geler bir aradadr. Nea Moni Kilisesinde ise bakent slubu dikkat eker. Kiliselerde sahneler, i mekn alglanna gre hiyerari gzetilerek yerletirilmitir. Gkkubbe simgesi olan kubbesinde evrenin hakimi olarak tanrsallatrlm Pantokrator sa tasviri yer alr (Resim 4.5). Pandandif ya da tromp gibi kubbe geileri drt ncil yazarna ayrlmtr. Apsis yarm kubbesinde Meryem tasviri bulunmaktadr. Kilisenin dier meknlarna da genellikle saat ynnde kronolojik olarak Bayram Sahneleri, Azizler ve Keiler betimlenmitir. stanbuldan gnmze gelen 12. yya ait tek mozaik rnei Ayasofya Kilisesi gney galeriside yer alan II. Ioannes Komnenos ile mparatorie Eirenenin Meryem ile birlikte betimlendii sahnedir. Zengin kyafetler iinde tasvir edilen figrlerin yzleri portre zellii yanstmaktadr. Komnenoslar Dneminin bakent dndaki en nemli antsal resim rnekleri Atina, Daphne Manastr Kilisesinde (12. yy) grlr. Resimlerdeki klasik sanatn ideal lleri, figrlerin ifadelerindeki duygusallk ve renk tonlamalar dikkat ekicidir. Orta Bizans Dnemi Anadolusunda fresko rneklerini barndran en nemli merkez, Kapadokyadr. Dnemin antsal resim sanat asndan ok nemli olan kayaya oyma kiliselerde yer alan freskolar (10.11.yy), Ihlara Aaalt Kilisesinde tasvir edilen Mneccim Kraln Tapnmas sahnesinde olduu gibi Dou etkilidir ve daha ok yerel gelenekleri yanstrlar (Resim 4.6). Ayrca, bakent etkilerinin de grld rnekler de bulunmaktadr. Kapadokyadaki resim rneklerinde baniler, Azizler, Bamelekler, ncil konulu sa ve Meryemin hayatn anlatan sahnelerin yannda Apokrif (Yalanc) ncil kaynakl sahneler de yer almaktadr. rnein Gremede Eski ve Yeni Tokal Kiliselerinde bulunan Su Deneyi sahnesi gibi (Resim 4.6). Kiliselerin bir ounda sann yaamnn konu edildii sahneler kesintisiz bir biimde, film eridi gibi birbirinden ayrlmadan anlatlmtr. Kapadokya dndaki Orta Bizans Dnemi Anadolu fresko (11.12.yy) rneklerine, Bafa Gl evresindeki sa ve Yediler Manastr Maaralar ile Demre Aziz Nikolaos Kilisesinde rastlanmaktadr. Anadolu dnda, Selanik Panagia Chalkeon ve Ohri Ayasofya Kilisesi resimlerinde fresko teknii kullanlmtr. znik Ayasofya Kilisesinin diakon meknlarnda yer alan havari ve aziz tasvirleri Laskarislere ait snrl saydaki fresko rneklerindendir. Kitabesinde Theodoros Laskarisin ad geen Kapadokya Glehir Kar (St. Jean) Kilisesi (1212)nin sra d ikonografik program dikkat ekicidir. Trabzon Ayasofya Kilisesi freskolar Komnenoslar Dnemi slubunu gstermekle beraber apokrif kaynakl Meryem ve Vaftizci Yahyann hayatn ele alan konular iermesi asndan ayrca nemlidir.
Bayram Sahneleri: Ortodoks Hristiyan Kilisesinde nemli on iki olaydr. 1. Meryeme Mjde, 2. sann Doumu, 3. Tapnaa Takdim, 4. Vaftiz, 5. Metamorphosis (Bakalam), 6. Lazarusun Dirilii, 7. Kudse Giri, 8. armh, 9. Anastasis (Cehenneme ni), 10. Ge k, 11. Pentekost, 12. Koimesis (Meryemin lm).
Mneccim Kraln Tapnmas: Kral Hirodes zamannda, sa Beytllahimde doduu zaman, Doudan gkbilimci gelir. Gkyznde takip ettikleri yldz sann bulunduu yerde durur. kral ad verilen gkbilimciler say grp secde ederler. Sonra yanlarnda getirdikleri hazineleri ap saya altn, buhur ve mr aramaan ederler.
Resim 4.6 Solda: Ihlara, Aaalt Kilises, Mneccim Kraln Tapnmas sahnesi; Sada: Eski Tokal Kilisesi, Su Deneyi sahnesi (Ferda Barutun slayt arivi)
102
Yahyann say Vaftiz Edii: Vaftizci Yahya, eria Irma evresindekileri vaftiz ederken sa da Celileden gelip vaftiz edilmek ister. Yahya buna itiraz etse de say vaftiz eder. sa, vaftizden sonra sudan kar ve alan gklerden, Tanrnn ruhu ak bir gvercin suretinde sann zerine iner. Koimesis: sann lmnden sonra Meryem Tanrya yalvarr, kendisini de olunun yanna almasn ister. Bunun zerine bir melek Meryeme grnr, ona bir Palmiye dal verir ldnde mezarna dikilsin diye. Meryem Palmiyeyi havari Yahyaya verir ve btn havarilerin lmnde hazr bulunmalarn ister. Bu nedenle, Meryemin lm sahnesinde yatann evresinde havariler yer almaktadr. Anastasis (sann Cehenneme nii): Hristiyan inancna gre sa, armha gerilip gmldkten sonra, daha dirilmeden cehenneme inmitir. Amac Ademin yaradlndan bu yana, vaftiz edilmedikleri iin orada bekleyen ruhlar kurtulua gtrmektir. sa nce Ademi ve Havvay tutup cehennemden karrr. Bu sahnede Davut, Musa ve Vaftizci Yahya gibi kiiler de yer almaktadr. Son Yarg: Hristiyanlar sann bir gn mutlaka dneceine, l ve diri herkesi yarglayacana inanmaktadrlar. Son Yarg sahnesindeki vurgu cennette lmszlk ya da cehennemin alevlerinde sonsuz cezalandrlmadr.
Sanat Tarihi
Ge Bizans Dnemine ait antsal resim sanat rnekleri bakent stanbulda izlenmektedir. Bu dnem mozaiklerin byk blm 1315-20 yllar arasna tarihlenmektedir. Pammakaristos Manastr Gney (Fethiye Camii) Kilisesinden Yahyann say Vaftiz Edii (Resim 4.7) ve Ge k sahnelerinin izleri ve yapnn kubbesindeki Pantokrator sa ve bemadaki Deesis sahnesi gnmze ulaan mozaik rnekleridir. Ayasofya Kilisesi gney galerisinde bulunan sann yzndeki yumuak dnyevi hatlarla Vaftizci Yahyann yzndeki derin duygusal anlatmn dikkati ektii Deesis sahnesi de bu dnemde yaplmtr. stanbulda dnemin en zengin mozaik rnekleri Khora Manastr (Kariye Camii) Kilisesinde yer almaktadr. Kilisenin naosundaki 14. yzyla tarihlenen az sayda mozaik korunabilmitir. Bat giriin zerinde yer alan Koimesis (Meryemin lm) (Resim 4.8) sahnesi naosdan gnmze gelen tek paradr. te yandan, i nartekste Meryemin hayatna ilikin 19 sahne, d nartekste sann ocukluk dnemi ve mucizelerini konu alan 26 sahne bulunmaktadr. Bu sahnelerde mimari ve doa kompozisyonlar ile bir arada verilen figrlerin boylar uzun, balar vcutlarna gre daha kk tasvir edilmitir. Yz ifadelerinde abartl bir grnm bulunsa da geree yaknlk dikkati eker. Dnemin resim sanatnda baskn olan, figrleri ruhani deil de dnyevi klan bu gereki hmanist yaklam, yapnn paraklesionunda yer alan freskolarda daha belirgindir. Bu mekndaki resim program dorudan mezar ileviyle ilikilidir. rnein apsis yarm kubbesindeki Anastasis, apsisin iki yanndaki mucizevi diriltme sahneleri ve tonozdaki Son Yarg (Resim 4.8) sahneleri bir btn olutururlar.
Resim 4.7 Pammakaristos Manastr Gney Kilisesi (Fethiye Camii), Yahyann say Vaftiz Edii sahnesi. Kaynak: Fotoraf: Ali Burak zta (Mays 2012)
Resim 4.8 Solda: Khora Manastr Kilisesi Koimesis sahnesi; Sada: Khora Manastr Kilisesi Son Yarg sahnesi. Kaynak: Ousterhout 2002: 22,112.
103
Erken Bizans Dnemi antsal resim sanatnn en zengin mozaik rnekleri SIRA SZDE nerede bulunmaktadr?
SIRA SZDE
kona
DNELM
DNELM
kona: Greke Eikon (resim, suret, tasvir) S Okona, R U kelimesinden gelen boya ile ahap panel zerine yaplan ve ibadet amac tayan din konulu DKKAT resimlerdir. Mine (emaye): Toz cam ve maden oksidi karmdr. Bu madde madeni eser zerine kertilerek veya oyularak alan yuvalarn iine AMALARIMIZ doldurulup, eser frnlanr; s ile eriyen cam madde, madene yaparak parlak ve renkli mine dolguyu K T A P meydana getirir. Ankostik: Eriyik hlde balmumu balayc ile pigmentlerinTkarmndan ELEVZYON elde edilmi boyalarla yaplan resim tr. Tempera: Boya maddesinin tutkall suyla ve N yumurta TERNET akyla kartrlmasndan elde edilen teknik. Sivasl Krk ehitler: 320 ylnda Hristiyanl kabul eden 40 Roma askeri Sivasta buz tutmu bir glde donarak lme terkedilmitir.
kona sa, Meryem, Azizler ve Azizlerin yaamlarnn canlandrld tanabilir niS O R U telikte resim levhalar olarak tanmlanmaktadr. konalarda yaygn olarak ahap malzeme kullanlmtr. Mermer, fildii, metal (bronz, gm, altn), mine, seramik ve mozaik gibi malzemelerin de kullanld grlr. Genellikle pano D dikdrtgen KKAT eklinde olan ikonalarn yannda alp kapanabilir nitelikte iki levhal (diptikon) ya da levhal (triptikon) olanlar da bulunmaktadr. Ahap levha stne ankostik daha sonra tempera teknii ile yaplm Ge Antik a Msr mumyalarnn portreleri (1.-4.yy) ikonalarn ncleri arasndadr. AMALARIMIZ zellikle 6. yyn ikinci yarsnda gerek Hristiyanlarn din tasvirlere dknlnn yaygnlamas gerekse siyasi ve din liderlerin g gstergelerine dnmesiyle ikonalar yaygn ekilde kullanlmaya balanr. konaklazma akm ncesine K T A P tarihlenen ikona says olduka snrldr. Erken Bizans Dnemi ikona resminin gnmze ulaan en eski rnekleri, Sina Da Azize Katherina Manastrnda bulunan ve bu manastrda bakentli sanatlar tarafndan retilen, 6.-7. yzyllar arasna taTELEVZYON rihlenen ikonalardr. Pantokrator sa, Meryem ve ocuk sa Aziz Theodore ve Georgios Arasnda (Resim 4.9) ikonalarnda Antik a etkileri grlr. Filistin ve Suriye rneklerinde (7.-9.yy) Antik an etkisinden uzaklald dikkat eker. Yine de tm bu tasvirlerin belli bir gelenee ve kurallara bal olarak syle N Tyapldn ERNET mek mmkndr. konaklazma sonras antsal resim sanat ve el yazmalarnda izlenen sluplar MAKA LE ikonalara da yansmtr. Orta Bizans Dnemi Makedonya Slalesi zamanna (8671056) tarihlenen mermer ve fildii iki ikona, malzeme ve slup asndan nemlidir. Rekli mermere kakma renkli talarla yaplm ve bugn stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenen, Konstantinos Lips Manastr Kilisesi kazlarnda ele gemi Azize Eudoksia konas ok az rnei olan tanabilir mozaikler olarak adlandrlan bir ikona trdr. Bir dier ikona bugn Berlin Bode Mzesinde sergilenen fildii ikonadr. Sivasl Krk ehitler (Martyler) olarak adlandrlan fildii ikonada klasik etkiler grlmektedir (Resim 4.9). 11. yzylda ise en erken tarihli mozaik tekniinde retilmi ikonalar grlmektedir. 11. yzyldan balayarak bronz zerine altn kaplamal ya da mineli ikonalarda olduu gibi ikona yapmnda ok eitli malzeme kullanlmtr. 11.-12. yzyllarda mermer kabartma ikonalar da retilmitir. Bugn stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenen Orans Meryem ikonas mermer kabartma ikonalar iin iyi bir rnektir. 13. yzylda ikona yapm bakent stanbul dnda imparatorluun bir ok merkezinde bemay snrlayan konastasisin geliimi nedeniyle artmtr (Selanik, Ohri gibi). Paleologoslar Dneminde (1261-1453) hakim olan hmanist yaklam ikonalarn bir sanat eseri olarak nem kazanmasna neden olmutur.
MAKALE
konastasis: Kiliselerde naos ve bemay ayran, zerinde genellikle 12 Bayram sahnelerinin tasvir edildii ikonalarn asl olduu duvar.
104
Dioskorides: Yunanl farmakolog ve doktor Dioskorides eczacln babas olarak bilinmektedir. Meteria Medica: Kilikya Blgesinde retildii bilinen Materia Medica MS 1. yzylda Dioskorides tarafndan, farmakolojik ve bitki bilimleri zerine yazlm el yazmasdr. Cotton ncili: Gnmze gelen rneklerinde Tevrat konulu sahneler saptanmaktadr. Rossano ncili: ncil yazarlar Markos ve Matta kaynakl el yazmasnda sann hayat ile ilgili sahneler yer almaktadr. Baz aratrmaclar retim yeri olarak bakent stanbulu bazlar Antakyay iaret etmektedir. Sinop ncili: ncil yazar Matta kaynakl el yazmasdr. Nerede retildii bilinmemektedir. Viyana Genesis: Tevrat konulu el yazmasdr. slup ve teknik asndan 6. yzyla tarihlendirilen eserin retim yeri iin stanbul ya da Antakya nerilmektedir. Rabula ncili: 685 yl tarihli ve Rahip Rabulann adn tayan el yazmas Yahya ve Matta ncillerini iermektedir. Mezmur Kitab: Tevrattaki din ark szlerini ieren el yazmas.
Sanat Tarihi
Resim 4.9 Solda: Msr-Sina Da, Katherina Manastr, Meryem ve ocuk sa Aziz Theodore ve Georgios Arasnda ikonas; Sada: Sivasl Krk ehitler ikonas, Berlin-Bode Museum
Kaynak: Popova 2007: 45; http://www.flickr.com/photos/28433765@N07/6272469174/
El Yazmalar
El yazmalarn; 1. Din El Yazmalar (Oktateuch, Mezmurlar ve Meseller, Evangeliar, Lektionar, Perikop, Menelogya, Homilye), 2. Tarihi Eserler, 3. Kronikler, 4. mparatorluk Fermanlar ve 5. Bilimsel El Yazmalar (Tp, Astronomi, Farmakoloji, Topaorafya) olmak zere be balk altnda toplamak mmkmdr. Bu blmde daha ok resimli din el yazmalarndan bahsedilecektir. Resimli el yazmalar genellikle manastr kitaplklarnda, saray ve kiliselerde korunduu iin, Erken Bizans Dnemi antsal resim sanat ve ikona rneklerinin tersine gnmze ulaabilmilerdir. Manastrlarda bir ekip tarafndan retilen el yazmalar stanbulun yan sra Antakya, skenderiye, Kayseri ve Kuds gibi merkezlerde de retilmilerdir. Prenses Anicia Juliana tarafndan yaptrlan, bugn Viyanada bulunan Dioskoridesin Meteria Medica adl eserin kopyas, saray atlyelerinde retilmi en eski rnektir (Resim 4.10). Helenistik sanatn etkileri grlen el yazmas 491 folyodan (veya 1000 sayfa) olumakta ve 400 renkli izim iermektedir. 6. yzyln en sekin rnekleri arasnda Londradaki Cotton ncili, Rossano ncili, Paristeki Sinop ncili, Viyanadaki 31 Nolu El Yazmas (Viyana Genesis) ve bugn Florandada bulunan Kuzey Suriyede Zagba Manastrnda retilmi Rabula ncili bulunur. Orta Bizans Dnemi el yazmalarnda, dnemin antsal resim sanatnda grlen slup gelimeleri izlenir. stanbul Studios Manastrnda 1066de retilen ve bugn Londrada bulunan Mezmur Kitabnda in-
Resim 4.10 Dioskorides, Meteria Mediaca, Anica Juliana kiiletirilmi balayclk ve tedbir arasnda. Kaynak: Vilame V. Ganisden (http://www.slidesh are.net/monoclaud/ byzantine5059675)
105
Paris Mezmuru: El yazmasnda on drt tam sayfa Tevrat konular yer almaktadr. Yeu Rulosu: Yeu Musadan sonra sraillilerin bana geen bir Tevrat peygamberidir. Yeu Rulosu Tevratn Yeu Kitabn ieren el yazmasdr. El yazmas birbirine yaptrlm 10 m uzunluunda 15 parmenden olumaktadr. 10. yzyla tarihlendirilmektedir. Ioannes Skylitzes Kronii: 811-1057 yllar arasndaki Bizans tarihinin anlatld el yazmas 600 resim iermektedir. Kronik: mparatorluk ile ilgili her eyin gn gnne yazld el yazmalarna denir. 8. Nolu Oktateukh: El yazmasnn giri blm mparator I. Aleksios Komnenosun olu Isaakios Komnenos tarafndan yazlmtr. El yazmasnda 352 minyatr ve 70e yakn kk tasvir yer almaktadr. Lks Obje: Genellikle imparatorluk saray iin deerli malzemeler kullanlarak retilen ve sslenen kullanm eyalardr. Bizans mparatorluunun zevkini yanstan, ilevsel olmaktan ok gsterili olmalar amalanan objelerdir. karisti: Hristiyan litrjisinin ana ayini olan karistinin kelime anlam kran demektir. karisti sann bedenini simgeleyen ekmek ve kann simgeleyen arabn kutsad ayindir. Rliker: nemli din kiilerin kemiklerinin muhafaza edildii kutulara denir. Ayrca ha formunda kolye olarak kullanlan rliker de mevcuttur. Staurotek: Kutsal ha paralarnn (sann armha gerildii ha) sakland kutulara denir. Polykandilion: Deiik ap ve formda (kare, dikdrtgen, daire, ha vs.) diskler olup, birden fazla cam kandili tayan eserler. Paten: sann bedenini sembolize eden ekmein iine konduu tepsiye paten denir.
ce figrler ve parlak renkler dikkat ekicidir. mparator III. Nikephoros (107881) tarafndan saray atlyelerinde yaptrlan, iinde ideal gzellii simgeleyen figrlerin yer ald, bugn Pariste bulunan Ioannes Chrysostomosun Homilyesi gibi Orta Bizas Dnemi nemli el yazmalarnda klasik dnem sanat slubunu yanstan ve yine saray atlyelerinde retildii bilinen Paris Mezmuru, Vatikanda bulunan Yeu Rulosu ve 12. yya tarihlenen Madridteki Ioannes Skylitzes Kronii, bugn stanbul Topkap Saray Kitaplnda korunan 8. Nolu Oktateukh (Tevratn ilk sekiz kitabn ieren el yazmas) dikkat eken dier rneklerdir (Resim 4.11).
Resim 4.11 Solda: Madrid Skylitzes Kronii, Selanik kentinin 904 ylnda Arap filosu tarafndan yamalanmas (fol.111v); Sada: stanbul Topkap Saray, 8.Nolu Oktateukh, Yaradl 4. ve 5. Gn (Prof.Dr. Ebru Parman arivi)
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sack_of_Thessalonica_by_Arabs,_904.png
Ge Bizans Dneminde zellikle VIII. Mikhaelin iktidarnda (1261-82) retilen el yazmalarnda Orta Bizans Dneminde hakim olan Komnenos Devri slup zellikleri srdrlm; 14. yzyla tarihlenen el yazmalarna Paleologoslar zamannda hakim olan hmanist anlay yansmtr.
Maden Sanat
Bizans maden eserleri altn, gm, bakr, bronz, demir ve pirin gibi malzemelerden retilmitir. Altn ve gm eserler cam, fildii ve ipek gibi imparatorluun lks objeleri arasnda saylmaktadr. Altn malzeme ta, bilezik, yzk, kemer, madalyon, kolye, kpe gibi ss eyalarnda tercih edilirken gm daha ok imparatorlarn hkmdarlk yl dnm kutlamalarnda yaplan hediyelik eyalarda ve karisti Ayininde kullanlan litrjik maden eserlerin retiminde tercih edilmitir. Bronz ya da bakr malzemeden retilmi eserler ise ucuz ve kolay satn alnabilmeleri nedeniyle hem sivil hem de din alanda kk eya yapmnda kullanlmtr. Erken Bizans Dnemi maden eserleri zerinde Tevrat ve ncil konulu dinsel sahnelerin yan sra simgesel ya da mitolojik konulu sahneler de yer almaktadr. 6. yya tarihlenen baz gm eserlerde Antik sanat slubunun etkisi grlmektedir. Genel olarak maden eserler: Mcevherler, tabaklar, kantar arlklar, ha kolyeler (enkolpion), fyksis (kutu), rliker (Resim 4.12), staurotek, aydnlatma aralar (polykandilion ve kandil gibi; Resim 4.13), karisti Ayininde kullanlan (paten, kalis, kak, ibrik-trulla, buhurdan, yelpaze, kitap kapa ve tren Ha) objeleri olarak snflandrlrlar.
106
Kalis: sann kann sembolize eden arabn iine konduu kaba (kadeh) denir. brik-Trulla: karisti Ayinine balamadan nce rahibin ellerini ykamak iin kulland kaplara denir.
Sanat Tarihi
Resim 4.12 Solda: Gm oval kutu (5. yzyln ba) kapa-Lazarusun Dirilii; Ortada: n yzMneccim Krallarn Tapnmas; Sada: Arka yz-Frnda brani Gen sahneleri (Paris, Louvre Mzesi).
Kaynak: Noga-Banai 2008: fig.3-5. Resim 4.13 6. yzyla tarihlenen bronz kandiller
zellikle Makedonya Slalesi (867-1056) zamannda mine tekniinde maden eserler retilmitir. Bu eserlerin byk ksmn paten, kalis (Resim 4.14), rliker, kitap kapa gibi din ilevli eserler ve kpe, bilezik gibi ss eyalar oluturmaktadr. Dinsel ilevli eserler zerinde Son Akam Yemei, Pantokrator sa, Meryem, bamelekler, azizler, havariler, ncil yazarlar gibi tasvirler grlmektedir. Mine, 11. yzyldan balayarak talarn bezenmesinde de kulanlmtr. Bugn Budabete Ulusal Mzesinde bulunan, IX. Konstantinos (1042-55) zamanna ait bir ta ile VII. Mikhael (1071-78) tarafndan Macar Kral I. Geovitze armaan edilen, alt ember ksm Bizans, zerindeki apraz blm Avrupa yapm olan bir baka ta nemli rneklerdirler (Resim 4.14). 12. yyn ikinci yarsndan itibaren mine sanat gittike bozularak eski deerini yitirmitir. mparatorluun iinde bulunduu siyasal ve ekonomik koullar nedeniyle lks obje retimine rastlanmayan Ge Bizans Dneminde bakr ve bronz gibi malzemelerin tercih edildii gnlk kullanm objeleri retilmitir.
Resim 4.14 Solda: Macar Krall I. Geotvize armaan edilen kutsal ta; Sada: Kalis (10. veya 11. yzyl), retim yeri bakent stanbul (Venedik, San Marco Hazinesi) Kaynak: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/8/80/ SZENTK~1b.jpg; http://www.melkite.org.au/ default.asp?id=383
107
Sr: nce ve akkan cam hamurudur. Seramik yzeylerin sv geirgenliini azaltmak hem de dekoratif etki salamak iin kullanlr. Astar: zerine resim yaplacak olan yzeyin boyay emmesi iin srlen boya katmandr. Ta Yapra dekorlu kaplar: zerinde st ste yerletirilmi iek yapraklar biiminde kabartma bezeme bulunan seramiklere verilen isim. Sgrafitto: Dnemin baskn bezeme tekniidir. Krmz hamurlu krem-beyaz astarl kaplarn zerlerine bezemeler, astar da kaldracak biimde ince ulu bir aletle izilir. Kaba sr uyguland zaman astarl alanlar ak, hamuru gren ksmlar koyu renk alr. Chamlev: Geni oyma tekniidir. Uygulan Sgrafitto ile ayndr. Ancak bezemelerin iziliinde farkllk vardr. Chamlev tekniinde motiflerin evresindeki astar kaznr. Slip Boya: Astarn seramik zerinde bezeme unsuru olarak kullanlmasdr. Astar seramik yzeyinin tamamn kaplamaz, fra yardm ya da aktlarak kullanlr. Lster: Lster tekniinde astar zerine bakr renkli boya ile bezemeler yapldktan sonra seramik yzey ak yeil, sar ya da effaf sr ile kaplanr.
Seramik Sanat
Bizans seramik sanat halkn ekonomik durumu ve beenilerine gre ekillenmitir. Nfusun byk blm tarafndan kullanlan seramiklerin byk bir kitelesi ve pazar vard. Srl seramikler daha ok ticari bir mal olarak deerlendirilmektedir. Srsz seramikler daha ok tahl ve ya gibi rnlerin depolanmasnda, ya ve arap gibi rnlerin nakliyesinde ve mutfak gerelerinde kullanlm, artan talep ile birlikte gelimitir. Erken Bizans Dneminde, youn olarak Krmz Astarl Seramikler ad verilen seramikler retilmitir. 5.-6. yzyllarda krmz astarl seramikler zerine bask tekniinde yaplan bezemelerde Hristiyanlk sembolleri olan gvercin, tavuskuu, yunus, ha motifleri, din temal figrler ve kompozisyonlar yer almaktadr. 7.-9. yzyllar arasnda krmz astarl seramik retimi son bulmu, beyaz hamurlu seramikler ortaya kmtr. Yeil, kahverengi ya da sar srl olan bu seramiklerde renk vermesi iin sr ieriinde kurun kullanlmtr. Arkeolojik kazlar stanbul, Ege ve Balkanlarda bu grup seramiklerin 11. yzyla kadar retildiini gstermitir. Beyaz hamurlu seramikler kendi iinde srl beyaz ve polikrom (ok renkli) beyaz olmak zere iki grup altnda incelenmektedir. Yaklak 700-1000 tarihleri arasnda yaygn olarak grlen srl beyaz grubu seramikler bezeme tekniine gre; 1. Kazma ya da yaztl kaplar, 2. Bask bezekli kaplar (kap henz kurumadan ahap kalp yardm ile ilenen kaplar), 3. Boya pigmentlerinin sratlmas ile retilen kaplar (a. Pskrtme boya teknikli kaplar, b. Ta yapra dekorlu kaplar, c. Bezemesiz tek renk srl kaplar) olmak zere grupta toplanabilmektedir. 9. yy sonundan 11. yya kadar retilen Polikrom Beyaz seramiklerde kufi yazdan esinlenmi motifler gibi slam ve Dou sanatlarnn etkileri grlmektedir. 11. yzylda Bizans seramik sanatnda sgrafitto, chamlev; ayn yzyln sonunda slip boya, taklit lster ve yeil-kahverengi, kahverengi ve krmz benek boyal seramikler retilmitir. Sgrafitto ve chamlev teknikli seramiklerde; palmetrumi, kvrk dal gibi bitkisel motifler, kufi yaz taklidi bezemeler, siren ve grifonlarn da dahil olduu hayvan mcadeleleri, gvercin, keklik, kartal, balk ve tavan gibi hayvan figrleri grlmektedir (Resim 4.15).
Resim 4.15 Solda: Sgrafitto desenli seramik, bir kuun zerinde siren tasvir edilmi (12. yzyl ortas, Korintos Arkeoloji Mzesi); Sada: Chamlev seramik, zerinde geyik ve dier hayvanlar tasvir edilmi (11801200, Korintos Arkeoloji Mzesi) Kaynak: Cormack ve Vassilaki 2008: no.87-no.88.
12. yzyl ortalarndan itibaren Komnenoslar Dneminin sosyal ve asker yaamn belgeleyen insan figrl sahnelerde art grlr. Dolaysyla en youn grubu dnemin sava giysileri ile resmedilen sava figrler oluturur. Orta a boyunca stanbul seramik retiminin en nemli merkezidir. Dier bir merkez de Korintostur. Ge Bizans Dneminde stanbulda retildii dnlen Zeuksippos Seramikleri grlmektedir. Anadoluda gerekletirilen son yzey aratrmalar ve kazlarda da bu grubun rnekleri ile karlalmaktadr. nce ve zarif bir retim grubu olan Zeuksippos seramikleri krem rengi veya pembe astarldr. Sar ve hardal sars renklerdeki bu seramiklerin daha ge rneklerinde yeil sr kullanlmtr. Kabn i ksmnn merkezdeki i ie dairelerden oluan bezeme karakteristiktir. Daha ge
108
Fildii ilii: Fildii iilii genellikle fil, suaygr, gergedan ya da geyik gibi hayvanlarn dilerinden retilen heykelcik, ss ya da gnlk eya retimi kapsamnda deerlendirilmektedir. Elle oyulan fildiinin ene kemiine balanan blmnn ii botur. Bu boluk fildiinin ucuna doru yok olur. Bu nedenle fidiinden yaklak en fazla 45x15x25 cmlik levha ya da ii dolu blmnden yaklak 76 cmlik bir heykelcik elde edilebilir. Dolaysyla fildii kk boyutlu objelerin yapm iin uygundur.
Sanat Tarihi
rneklerinde insan ve hayvan figrleri de grlr. Ge Bizans Dneminde ayrca chamlev, slip boya, tek renkli srl seramiklerin retimi de devam etmitir.
Fildii ilii
Erken Bizans Dneminde Afrika ve Hindistandan getirilen fildileri ile fildii iilii gelimitir. Roma Dneminde baz mobilyalar, ss eyalar, kutular (fkysis) ve konsllerin (yksek dereceli memur) greve atandklarnda armaan edilen diptikonlarda fildii kullanlmtr. stanbul atlyelerinde retilen diptikonlarda konsl tasvirleriyle birlikte tiyatro, sirk ve hayvan mcadelelerini gsteren sahneler de yer almaktadr. Ancak fildii levhalarda ksa srede din d konularn yerini Tevrat ve ncil konulu dinsel sahneler almtr. zellikle 6. yzyla tarihlenen dinsel konulu fildii eserlerde dier sanat rnlerinde olduu gibi Antik slubun etkileri hissedilir. Rliker ve stauroteklerin de retildii Erken Bizans Dnemine tarihlenen en nemli fidii eserlerden biri Ravennadaki Piskopos Maksimianusun (545-553) kathedrasdr (Resim 4.16).
SIRA SZDE Bizansn tarihsel dnemlerine gre (Erken, Orta, Ge), seramik sanatnda grlen balca yapm ve ssleme teknikleri nelerdir?
D N Dneminde ELM Orta Bizans dinsel konularn arlkta olduu tanabilir kk ikonlar, diptikonlar, triptikonlar, kk heykelcikler, kitap kapaklar retilmi, fildii sanat ok Ayrca Bizans imparatorlarnn sa ya da Meryem tarafnS O gelimitir. R U dan talandrlmalarn konu alan fildii levhalar da mevcuttur. 11. yzyla ait az saydaki fildii levhada dnemin antsal resminde grlen ince uzun figrler ve duyDKKAT gusal yz ifadeleri bulunmaktadr. 12. ve 13. yzylda fildiinin yerini daha ucuza mal olan ve kolay ilenebilen steatit (sabunta) kabartmalar aldndan Ge Bizans Dneminde fildii retimine rastlanmamaktadr.
SIRA SZDE
Kathedra: Kiliselerde D N Esynthoronun LM ortasnda bulunan ahap, ta ya da fildiinden yaplm, bapiskoposun S O Riin U ayrlm oturmas koltuk. Triptikon: n ve arka D K K din A T konulu sahneler yzlerinde yer alan, birbirine mentee ile tutturulmu levha. Hac Kaplar: Kutsal yerleri ziyaret eden haclarn yanlarnda tadklar ielerdir. MS 578-636 yllar arasnda tarihlenen okgen AMALARIMIZ gvdeli kaplar Suriye ve Filistin kkenlidir. Bu eserler kalba fleme teknii ile retilmitir.
K TResim A P 4.16
Ravenna Piskoposu T E Maksimianusun LEVZYON kathedras (S.547, Ravenna, Archiepiscopal Mzesi)) N TERNET Kaynak: http://nlfaculty.dcc cd.edu/mcclung/ M AKALE Images/AACCVIB0. jpg
AMALARIMIZ mparatorluun lks objeleri arasnda yer alan cam, yazl kaynaklar ve arkeolojik verilerden anlaldna gre, aydnlatma aralar, pencere cam, boncuk, ie, bilezik, tessera ya da gnlk kullanm objeleri olarak da retilmitir. Erken K T A P Bizans Dneminde Roma cam sanat gelenei srdrlm; Hristiyanla zg konular, Antik a mitolojisinin kompozisyonlar ile TELEVZYON beraber tasvir edilmitir. Dnemin en karakteristik rnekleri arasnda altn sandvi teknii (renksiz iki cam arasna altn yaldzla yaplan) ile retilmi eserler yer almaktadr. Hac NTERNET kaplar dnemin dier nemli cam eyalar arasnda bulunurlar. stanbul dnda Anadoluda Sardes ve Anamur gibi yerleimlerde MAKALE cam retimi gerekletirilmitir. Orta Bizans Dneminde stanbul dnda, Anadolunun cam retimi asndan etkin bir rol oynad grlmektedir. nemli cam retim merkezleri arasnda Sardes, Anamur, Antakya, Arykanda, Metropolis ve Aphrodisias kentleri bulunmaktadr. Anadolu dndaki bir dier nemli merkez Korintosdur. Orta Bizans
Cam Sanat
109
Kalba fleme Teknii: fleme borusunun ucuna alnan cam hamurunun nceden hazrlanm kalba flenerek ekillendirilmesidir. Altn Yaldz ve Emaye Teknii: Souk cam zerine altn yaldz ve maden oksitlerle dekorasyon yapldktan sonra frnda stlarak camn yzeyine sabitlenmesi ilemidir.
Dneminde bakent saray atlyelerinde altn yaldz ve emaye teknii ile retildii bilinen grup olduka nemlidir. Bu teknikler 12.-13. yyda Anadolu ve Dou Akdenizdeki slam cam eserlerinde de grlmektedir. Ge Bizans Dneminden ok az sayda cam eser gnmze ulamtr.
Tekstil Sanat
Tekstil Bizansn ehir ve krsal kesiminin en nemli faaliyetlerinden biridir. Elde dokunmu sepet, urgan ve demelikler krsal retimin eserleridir. talya, Anadolu ve Yunanistanda retildii bilinen keten, pamuk, ynl kumalar, hallar ve yksek stat sembol olan ipek tekstil rnleri iindedir. Erken Bizans Dneminde ham ipek inden satn alnm ve altn simli kumalar hline getirilerek uluslararas pazarda yksek fiyatlarda satlmtr. I. Iustinianos (527-565) ile birlikte ipek imalat, devlet tekeline girmi ve sadece imparatorlua ait atlyelerde ilenerek satlmtr. Bu dnemden gnmze gelen bir rnek bulunmamaktadr. Gnmze gelen en erken rnekler, mparator Heraklios (610-640) zaman ve sonrasndan kalmtr. Bu kumalar zerinde av, aslan, boa mcadelesi ve drt atl yar arabas sahneleri grlmektedir (Resim 4.17). Erken Bizans Dneminde dinsel konulara olduka ender rastlanr. 800 ylna tarihlenen ve bugn Vatikan Mzesinde bulunan Meryeme Mjde sahneli ipek dokuma bunlardan biridir (Resim 4.17). Orta Bizans Dneminde zellikle 11. ve 12. yyda kaliteli ipee talep artm ve bu durum retimi de arttrmtr. Yksek kaliteli Bizans ipei, ticari pazarlama rn olmasnn yannda, diplomatik ilikilerde (yabanc hkmdarlara hediye olarak verilmesi gibi) ve demelerde de (devletin yksek dereceli memurlarna maalarnn bir paras olarak verilmesi gibi) kullanlmaktayd. Bizans Devletinde imparatorluk ailesine ait olan erguvani renkli boya ile boyanm ve imparatorluk ailesinin fertlerine tahsis edilmi her trl ipeklilerin imparatorluk dna karlmas yasaklanmtr. En nemli ipek retim merkezi stanbuldur. Ayrca Atina, Selanik ve Korintos yaknlarndaki Thiva da ipek retim merkezi olarak bilinirler.
Meryeme Mjde: Luka nciline gre Tanrnn melei Cebrail Meryeme grnr. Ona bir olu olacan ve adn sa koyacan, saya Tanr Olu deneceini mjdeler.
Resim 4.17 Solda: Drt atl yar arabas sahneli ipek kuma (8-9. yzyl, Paris Ulusal Mzesi); Sada: Meryeme Mjde sahneli ipek kuma (Vatikan Mzesi, 800 yl) Kaynak: http://alfiemakesfive.blogspot.com/ 2011/07/color-plates-as-art.html; Cormack ve Vassilaki 2008: 98.
110
Sanat Tarihi
zet
A M A
Bizansn tarihsel dnemlerini aklamak Bizans sanat, tarihsel ve toplumsal olaylar gz nne alnarak Erken Bizans (4. yy-7. yy ortalar), Orta Bizans (600-1200) ve Ge Bizans (1261-1453) olmak zere ana balk altnda deerlendirilmektedir. Bizans sivil ve din mimarisinin zelliklerini rnekler ile aklamak Bizans mimarisinde ehircilie nem verilmi, 6. yy sonuna kadar, kiliselerin temel plan tipini bazilika oluturmutur. Ancak bunun yannda farkl yap tipleri de gelitirilmitir. Orta Bizans Dneminde Kapal Yunan Ha; Makedonya Slalesi zamannda bakent stanbulda rnei olmayan ancak Yunanistan ve Kbrsta sekiz destekli tip olarak adlandrlan farkl plan tipleri uygulanmtr. Ge Bizans Dneminde 1261-1330 tarihleri arasnda Kapal Yunan Ha planl kiliselerle dehizli tip, tek nefli ve yonca planl farkl plan tipinde kiliseler ina edilmitir. Antsal resim sanat (mozaik ve fresko), ikona ve el yazmalarn dnemlerine gre rnekler ile aklamak En erken fresko rnekleri Suriye-Dura Europosda kiliseye evrilen evde ve Roma Katakomplarnda yer almaktadr. znik Elbeyli kyndeki hipojede ve Efes, Yama evlerinde Anadoludaki en erken tarihli antsal resim rnekleri bulunmaktadr. Dnemin en zengin mozaikleri talyaRavennada bulunur. Orta Bizans Dneminin en nemli fresko merkezi Kapadokyadr. Ge Bizans Dnemine ait antsal resim sanat rnekleri stanbulda yaplmtr. Dnemin zengin mozaik rnekleri Khora Manastr Kilisesinde bulunur. kona resminin gnmze ulaan en eski rnekleri, Sina Da Azize Katherina Manastr ikonalarnda bulunur. Erken dnemin nemli resimli el yazmalar arasnda Dioskoridesin Meteria Medica adl eserinin kopyas, Cotton ncili, Rossano ncili, Sinop ncili, 31 Nolu El Yazmas (Viyana Genesis) ve Rabula ncili saylabilir.
A M A
A M A
A M A
Bizans el sanat rnlerini (maden, seramik, cam, tekstil, fildii) malzeme ve ssleme zelliklerine gre aklamak Bizans maden eserlerinde altn mcevher ve ss eyalarnda; gm daha ok imparatorlarn hkmdarlk yl dnm kutlamalar iin yaplan hediyelik eyalarda ve litrjik eserlerin retiminde; bronz ya da bakr kk eya yapmnda kullanlmtr. Makedonya Slalesi (867-1056) zamannda mine tekniinde eserler retmitir. Erken Bizans Dneminde, krmz astarl; Karanlk Dnemde beyaz hamurlu; 11. yzylda sgrafitto, chamlev ve ayn yzyln sonunda slip boya, taklit lster teknikli yeil- kahverengi, kahverengi ve krmz benek boyal seramikler retilmitir. Komnenoslar zamannda sosyal ve asker yaam belgeleyen insan figrl sahnelerde art grlr. Ge Bizans Dneminde Zeuksippos Seramikleri retilmitir. Erken dnemin fildii eserlerini din d konularn betimlendii diptikonlar ve kutular oluturur. Orta Bizans Dneminde dinsel konularn arlkta olduu farkl nitelikte fildii eserler retilmi ve fildii sanat ok gelimitir. Roma cam sanat gelenei srdrlen Erken Bizans Dneminin karakteristik rnekleri arasnda, altn sandvi teknii ile retilmi cam eserler yer almaktadr. Orta Bizans Dneminde bakentteki saray atlyelerinde altn yaldz ve emaye teknii gelimitir. Bizans tekstillerinin gnmze gelen en erken rnekleri mparator Heraklios (610-640) dnemi ve sonrasndan kalmtr. Bu kumalar zerinde av, aslan, boa mcadelesi ve drt atl yar arabas sahneleri grlmektedir.
111
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Bizans Dnemi kamusal ve sosyal ilevli yaplar arasnda yer almaz? a. Meydanlar b. Kentler c. Hamamlar d. Konutlar e. Bazilikalar 2. Aadakilerden hangisi Bizans Dnemi din mimari tipleri arasnda yer almaz? a. Tapnak b. apel c. Bazilika d. Vaftizhane e. Martyrium 3. Aadakilerden hangisi Erken Bizans Dnemi yaplar arasnda yer almaz? a. Ravenna, San Vitale Kilisesi b. Khora Manastr Kilisesi c. Kuds, Kutsal Mezar Kilisesi d. stanbul, Ayasofya Kilisesi e. stanbul, Kk Ayasofya Kilisesi 4. Aadakilerden hangisi Erken Bizans dnemi din mimarisinde grlen plan tipidir? a. Mistra Tipi b. Sekiz Destekli Tip c. Kapal Yunan Ha d. Dehlizli Tip e. Helenistik Bazilika 5. Aadakilerden hangisinde, Anadoluda bilinen en erken tarihli antsal resim sanat rnei yer almaktadr? a. Ihlara, Aaalt Kilisesi b. Khora Manarr Kilisesi c. znik Elbeyli Hipojesi d. Dura-Europos Ev Kilisesi e. Konstantinoz Lips Manastr Kilisesi 6. Orta Bizans Dneminde Anadoluda fresko rneklerini barndran en nemli merkez aadakilerden hangisidir? a. Antakya b. stanbul c. Ravenna d. Kapadokya e. Napoli 7. Aadakilerden hangisi Orta Bizans Dnemi el yazmalar arasnda yer almaz? a. Madrid Skylitzes Kronii b. Rossano ncili c. stanbul Topkap Saray, 8.Nolu Oktateukh d. Yeu Rulosu e. Paris Mezmuru 8. Bizans maden sanatnda mine teknii aadaki dnemlerden hangisinde grlr? a. Orta Bizans Dnemi b. Erken Hristiyanlk Dnemi c. Karanlk Dnem d. Erken Bizans Dnemi e. Latin gali Dnemi 9. Aadaki seramik tekniklerinden hangisi Erken Bizans Dneminde kullanlmtr? a. Sigrafitto b. Chamlev c. Lster d. Krmz Astarl Seramikler e. Zeuksippos Seramikler 10. Aadakilerden hangisi Erken Bizans Dnemi kumalar zerindeki sslemelerde yer almaz? a. Av sahnesi b. Boa mcadelesi c. Aslan d. Drt atl yar arabas e. mparator figrleri
112
Sanat Tarihi

1. e Yantnz yanl ise Mimari: Kamusal ve Sosyal levli Yaplar; Kentler- Meydanlar-Antlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din Mimari konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din Mimari konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din Mimari konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Antsal Resim Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Antsal Resim Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: El Yazmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Maden Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Seramik Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Tekstil Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4 talya-Ravennada Erken Bizans Dnemi resim sanatnn en zengin mozaikleri yer almaktadr. rnein S. Apollinare in Nuova Kilisesi, San Vitale Kilisesi ve San Apollinare in Classe Kilisesi mozaikleri. Sra Sizde 5 Erken Bizans Dneminde krmz astarl seramikler, 7.11. yzyllar arasnda beyaz hamurlu seramikler, Orta Bizans Dneminde sgrafitto, chamleve, slip boya, lster teknikli seramikler, Ge Bizans Dneminde Zeuksippos seramikleri retilmitir.
2. a 3. b 4. e 5. c
6. d
7. b 8. a 9. d 10. e
Akkaya, T. (2000). Ortodoks konalar Genel Bir Bak, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Akyrek, E. (2000). MS IV.-XI. Yzyllar: Kapadokyadaki Bizans, Kapadokya (ed. M. Szen), stanbul: Ayhan ahenk Vakf, s. 226-395. Akyrek, E., A. Tiryaki, . mezolu ve M. Ermi (2007). Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri 8, Bizans/Marmara, stanbul: Ege Yaynclk. Cmert, B. (2006). Mitoloji ve konografi, Ankara: De Ki Basm Yaym. Cormack, R., M. Vassilaki (2008). Byzantium 330-1453, London: Royal Academy of Arts. Dark, K. (2001). Byzantine Pottery, Great Britain: Tempus Publishing. Doer, L. (2007). Halkn mge Dnyasnda Seramik Sanat, Kalanlar 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans (ed. A. dekan), stanbul: Vehbi Ko Vakf, s. 48-55. Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi stanbulda Palaiologoslar Devri Antlar, stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu. Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C. 3. s. 568-618. Eyice, S. (1994a). Bizans Sanat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi C.2, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s. 251-257.

Sra Sizde 1 Bizans sanat Romadan miras kalan gelenekler, Eski Yunan medeniyetinin Helenistik Devirin bilgileri, Hristiyan inanc, ayn ada yakn ilikide bulunduu evreler ve lkelerin sanatnn etkileri erevesinde meydana gelen sanat rnlerinden olumaktadr. Sra Sizde 2 Kentler, Meydanlar, Hipoddrom, Antlar, Saraylar, Evler, Su Yaplar (Sarn, Hamam). Sra Sizde 3 Bazilika (Helenistik, Kubbeli, Tonozlu ve Transeptli), Merkezi planl yaplar, Kapal Yunan Ha Planl kiliseler, Sekiz Destekli Tip, Mistra Tipi.
113
Eyice, S. (1994b). Zeyrek Kilise Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi C.7, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s. 555-557. Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul: Yem Yayn. Koch, G. (2007). Erken Hristiyan Sanat, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Krolu, G. stanbuldaki Bizans mparatorluk Saraylar, 13 Aralk 2006da Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezinde yaplan konuma metni, <http://www.obarsiv.com/e_voyvoda_0607.html >(05.05.2012) Kuban, D. (1994). Mese, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi C.5, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s. 404-405. Kuban, D. (1994a). Notitia Urbis Constantinopolitan, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi C.6, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s. 94-95. Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi (ev. M. Kadirolu), Ankara: Rekmay Ltd. ti. Mercangz, Z. ve E. Akyrek (2007). Yaam Mekanlar: Mimarlk, Kalanlar 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans (ed. A. dekan), stanbul: Vehbi Ko Vakf, s. 22-29. Millingen, A. (1912). Byzantine Churches in Constantinople Their History and Architecture, London: Macmillan and Co., Limited. Mller-Wiener, W. (2002). stanbulun Tarihsel Topografyas (ev. . Sayn), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Noga-Banai, G. (2008). The Trophies of the Martyrs: an Art Historical Study of Early Christian Silver Reliquares, Oxford: Oxford University Press. Olcay, Y., V. Bulgurlu ve . mezolu (2007). Lks retimde ve Gnlk Kullanmda Cam Sanat, Kalanlar 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans (ed. A. dekan), stanbul: Vehbi Ko Vakf, s. 42-47. Olcay Ukan, B. Y., Z. Demirel Gkalp ve M. Bursal (2010). Erken Bizans Dnemi, Ortaadan Gnmze Anadolu Uygarlklar (ed. Erol Altnsapan), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 2-32.
Olcay Ukan, B. Y., Z. Demirel Gkalp ve M. Bursal (2010a). Orta Bizans Dnemi, Ortaadan Gnmze Anadolu Uygarlklar (ed. Erol Altnsapan), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 34-61. Olcay Ukan, B. Y., Z. Demirel Gkalp ve M. Bursal (2010b). Ge Bizans Dnemi, Ortaadan Gnmze Anadolu Uygarlklar (ed. Erol Altnsapan), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 62-77. Ousterhout, R. (2002). Sanatsal Adan Kariye Camii (ev. A. Durukan), stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. tken, Y. (2008). Bizans Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi C.1, stanbul: YapEndstri Merkezi Yaynlar, s. 231-238. tken, Y. (2008b). kona, Eczacba Sanat Ansiklopedisi C.2, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, s. 729-30. tken, Y., V. Bulgurlu ve S. Yandm (2007). Resim Sanatnda nancn mgeleri, Kalanlar 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans (ed. A. dekan), stanbul: Vehbi Ko Vakf, s. 33-37. Pitarakis, B. (1994). Konut, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi C.5, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s. 62-63. Popova, O. (2007). Byzantine Icons of the 6th to 15th Centuries, A History of Icon Painting (ev. K. Cook), Moscow: Grand Holding Publishers. Pralong, A. (ed.) (2011). Bizans Yaplar, Meydanlar, Yaamlar (ev. B. Kitap-Bayr), stanbul: Kitap Yaynevi. Szen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi. Ylmazyaar, H. (2011). Bizans Sanat, Bizans Tarihi (ed. L. Kayapnar), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 230-257.
5
Amalarmz
Kbe Emeviler Abbasiler Samanoullar Tolunoullar Fatmiler
SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Erken slam Dnemi sanatn tanmlayabilecek, Emevi ve Abbasi Dnemi sanatn tanmlayabilecek, spanya ve Kuzeybat Afrikadaki slam sanatn tanmlayabilecek, Sicilya ve Gney talyadaki slam etkilerini tanmlayabilecek, El sanatlarn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Eyyubiler Marip Devletleri Hat-Minyatr Cilt-Tezhip Fildii-Cam Maden-Seramik
indekiler
GR ERKEN SLAM DNEM SANATI (622-661) EMEV DNEM SANATI (661-750; 756-929/929-1031) ABBAS DNEM SANATI (750-1258) SPANYA VE KUZEYBATI AFRKADA SLAM SANATI SCLYA VE GNEY TALYADA SLAM SANATI SCLYA VE GNEY TALYADA SLAM ETKLER EL SANATLARI
Sanat Tarihi
slam Sanat
slam Sanat
GR
Kurey Kabilesi Haimoullar ailesinden olan, slam dininin peygamberi Hz. Muhammed, 20 Nisan 571 tarihinde Mekkede domu, 8 Haziran 632de Medinede hayata veda etmitir. 610 ylnda, Hira Danda, Cebrail tarafndan kendisine ilk vahiy gelmi ve Allahn elisi olduu bildirilmitir. 614 ylnda artk, aktan aa slama ar yaplmtr. lk balarda yeni sylemler tepki ekmezken, kendilerine putlar reddeden ve ktleyen ayetler bildirildiinde Kureyliler, Mslmanlara ktlk yapmaya baladlar. Mslmanlarn, lk vahyin geliinden 12 yl sonra, 622 yl Nisan aynn ortalarnda Mekkeyi terk edip Yesrib (Medine) ehrine Hicret (g) etmeleri ile slam tarihinde yeni bir a balamtr. Hicret, Hz. merin halifelii zamannda takvimin balangc saylmtr. Hicretten sonra Medinede slam Devleti kurulmu ve zgr bir ortamda ilk eserler verilmitir. Bedir (15 Mart 624), Uhud (23 Mart 625) ve Hendek (31 Mart 627) Savalarndan sonra, Mekkeli Kureyliler ile Hudeybiye Bar (13 Mart 628) gerekletirilmitir. 11 Ocak 630 tarihinde Mekke teslim alnm, bundan sonra, slam yaymak amacyla Bizans, Uman ve ran blgelerindeki evre uluslarn hkmdarlarna eliler gnderilmitir. Mslman Araplar, Mekkeden Medineye gle balayan devletleme srelerini, ksa srede tamamlayarak bir dnya devleti kurmulardr. slamiyetin douu ve hzl yayl tarihin en byk olaylarndan biridir. lhanl-Moollarn Badat (1258) alarak Abbasi Halifeliine son vermelerine kadar geen dnemde, Arabistan Yarmadasnda doan bu inancn yaylmasnda Araplardan baka Mslmanl kabul etmi deiik milletlerin de byk pay vardr. Birbirinden farkl gelenek ve greneklere sahip deiik kltr ve rklara mensup insanlarn slam emsiyesi altnda gelitirdikleri kendi kltr ve sanatlar, Batllar tarafndan slam sanat bal altnda toplanmtr. Kukusuz bu adlandrmada, slamiyetin ilk dnemlerinin ksmen btncl grnnden kaynaklanan, fazla dalmadan genel bir kategori oluturmann kolayl bulunmaktadr. te yandan, bu nitenin balnda da olduu gibi akademik evrelerde kullanlmasna devam eden slam sanat kavramnn, sanat gibi pek ok etmene bal, ok bileenli ve derinlikli bir alan iin pek ok zorluk ierdii de aktr. slam sanat incelemelerinde, 622 ylndan halifeliin Emevilere getii 661 ylna kadar geen sre Erken Dnem, 7.-10. yzyllar arasndaki Emevi ve Abbasi
Yesrib ehrinin ad nce Medinetl Mnevvere (aydnlanm ehir) daha sonra da Medinet-n Nebi yani Peygamberin ehri olarak deimi, gnmze alagelmi ekliyle Medine olarak ulamtr.
116
slam retisinde il ev, meleklerin tavaf etmesi iin, Allah ve melekler tarafndan gkyznde kurulan Beyt-i Mamurdur. Meleklerin Kbesi olan Beyt-i Mamurun, yeryzndeki izdmnde bulunan insanlarn ilk evi, Beyt-i Atik, Mekke ehrindeki Kbedir. Hz. demin, Kbeyi meleklerin yardmyla ina ettiine inanlr. Kuranda Kbenin temellerinin brahim ve smail peygamberler tarafndan ykseltildii belirtilmektedir. Mihrap, cami mimarisinin deimez bir gesidir. Genellikle youn dekorasyonu olan ve caminin kble duvarnda yer alan ibkey bir nitir. Hz. Muhammedin, evinde kldrd namazlar srasnda durduu yerin onurlandrlmas amacyla Emeviler zamannda cami mimarisine girmitir. Minber, zerinde hutbe okunan, basamaklarla klan litrjik gedir. Mihrabn sanda yer alr. mamn kullanmna ayrlm olan minberin, iki basamakl ilk ekli ile peygamberin zamanndan beri varl bilinmektedir. Minare, inananlar namaza armak iin ezann okunma ilevinin yapld, ya camiyle balantl ya da yaknnda yer alan, camiden daha ykseke ina edilmi mimari yapdr. Minarenin ilk kullanm, am Emeviye Camiindedir. Mimari adan minare, deiik toplum ve corafyalarda farkl malzeme, form ve sluplara brnr. Bakara Suresinin 144. ayeti: (Ey Muhammed!) Biz senin ok defa yzn ge doru evirip durduunu (vahiy beklediini) gryoruz. (Merak etme) elbette seni, honut olacan kbleye evireceiz. (Bundan byle), yzn Mescid-i Haram ynne evir. (Ey Mslmanlar!) Siz de nerede olursanz olun, (namazda) hep o yne dnn. phesiz kendilerine kitap verilenler, bunun Rabblerinden (gelen) bir gerek olduunu elbette bilirler. Allah onlarn yaptklarndan habersiz deildir.
Sanat Tarihi
Halifeliinin siyasal egemenlii altndaki sre Klasik Dnem olarak adlandrlmaktadr. 10. yzyldan sonra merkez otoritenin sarslmas ve Abbasilerin giderek zayflamasyla yerel beylerin idaresinde feodal beylik ve devletler olumaya balam, bu da slam ncesi kltrel etkinliklerin iine kart, farkl zellikler gsteren yresel ve blgesel sanat anlaylarnn su yzne kmasna neden olmutur. Aslnda, bu olgu Erken slam Dnemi iin de geerlidir. Bu nitede, Erken Dnemden Abbasi Halifeliinin ykld 1258 ylna kadar geen srete slamiyeti kabul etmi milletlerin sanat incelenmekte 9. yzyldan itibaren slam sanat, kltr ve bilimine byk hizmetleri gemi bulunan, Trk Devletlerinin sanatlar Trk Sanat baln tayan 6. nitede ele alnmaktadr.
ERKEN SLAM DNEM SANATI (622-661) Hz. Muhammed Dnemi Sanat (622-632)
Mekkedeki Kbe, Mslmanlarn btn ibadetlerinde yneldikleri kutsal bir yapdr. slamiyetten nce ina edilmi olmasna ramen slam retisindeki ev (beyt) kavramna dayandrlarak slamiyetin ilk yaps olarak da kabul edilmektedir. Hz. Muhammed, kkl deiikliklere giderek, Araplarn slamiyet ncesinde de kutsal saydklar Kbede bulunan putlar, Mekkenin fethinden sonra krdrtp attrmtr. Granit tatan, ina edilen 13 m yksekliindeki dikdrtgen prizma biimli Kbenin, kenar lleri birbirinden farkldr. Sade ve sslemesiz yapnn, ana ynleri gsteren kelerinin ayr isimleri vardr. Dou kesine Hacerl Esved, kuzey kesine Irak, bat kesine m, gney kesine Yemn denilmektedir. Kbe, tarih boyunca ksmen ya da btnyle yeniden ina edilmi ve gnmze gelinceye kadar yedi kez yenilenmitir. Kbenin iinde bulunduu alana, Kuran- Kerimde geen ifade ile el-Mescidl Haram denilmektedir. slam dininin sanata getirdii en byk yenilik cami mimarisidir. slamiyette her kesimden halk ayrm gzetilmeden, n saflarda namaz klabilmektedir. badetteki bu durum, namaz saflarnn geni tutulmas gereini dourmu, bu da kiliselerin aksine, camilerde mihrap duvar ile karsndaki duvarn dierlerine gre daha uzun tutulduu enine genileyen bir meknn tercih edilmesine neden olmutur. Cami planlar toplu olarak klnan namazn gereklerinden domu, ihtiyaca bal olarak mihrap, minber, minare gibi mimari unsurlar da simgesel ve estetik anlamlaryla cami mimarisine katlmlardr. Hz. Muhammed, Hicret srasnda Medine yaknlarndaki Kubaya (20 Eyll 622) gelerek burada kalm, klnan ilk Cuma namaz ve okunan ilk Cuma hutbesinden (24 Eyll 622) sonra Medineye girmitir. Bu tarihten ksa sre sonra, ilk Cuma namaznn klnd bu yerde Kuba Mescidi ina edilmitir. Hz. Muhammedin, Medinedeki evinde cemaatle birlikte namaz klmasndan dolay buras Mescid-i Nebi (Mescid-i Nebevi) adyla slamiyetin ilk camisi saylm, sonraki btn camilere rnek tekil etmitir. slamiyetin ilk yllarnda, Mekke ve Kbe mriklerin elinde olduundan, kble yn Kuds Mescid-i Aksaya doru idi. Hz. Muhammede, 624 yl aban aynn 15. gn Medinenin kuzeybatsndaki Ben Selime Mescidinde namazdayken Bakara Suresinin 144. ayeti inince, peygamber namazn bozmadan Kbe ynne dnmtr. Cemaatin de kendisini takip ederek Kbe ynne dnmesiyle Kudse doru balanan namazn son iki rekt Kbeye ynelerek klnm ve kble yn namaz srasnda deitirilmitir. Bu olaydan sonra, Mslmanlar iin kble yn deimi, bu olayn yaand mescide Mescid-i Kbleteyn (ki Kbleli Mescid) ad verilmitir. Kuba Mescidi, Mescidi Nebi ve Mescidi Kbleteyn gnmze orijinal zellikleri ile gelememilerdir.
5. nite - slam Sanat
117
Drt Halife Dnemi Sanat (632-661)

slam Devletinin banda bulunan, dini korumak ve dnya ilerini yrtmekle grevli kiiye halife denilmektedir. Halife, dnya ilerini dinsel bir siyasetle ynetmek ve bulunduu kentte Cuma namaz kldrmakla grevli olduu iin imam olarak da adlandrlr. Hz. Muhammedin lm zerine, Medinelilerin ortak kararyla Hz. Ebu Bekir (632-634) slam Devletinin ilk halifesi olmutur. Halifelik, Hz. Ebu Bekirden sonra srasyla; Hz. mer (634-644), Hz. Osman (644-656) ve Hz. Ali (656-666)ye gemitir. Otuz yl kadar sren bu srete ina edilmi hi bir yap, orijinal plan ve zellikleri ile gnmze gelememitir. Bunlar arasnda ok destekli Basra Camii (632) ve Kfe Camii (639) saylabilir. Bunlardan Kfe Camiinin zeri kapatlm te birlik stunlu harim blm ile zeri ak stunsuz blm arasnda duvar veya kap bulunmamaktayd. Kfe Camii, daha sonraki camilerin kapal harim blm ile ak avlu blmlerini ekillendirmi ve ok stun ya da payeli camileri ifade eden bir cami tipine (Kfe tipi) adn vermitir. Amr el-As tarafndan Kahirede ina ettirilen Fustat Amr Camii (643), bu tipin bir dier uygulamasdr. Erken slam Dneminin nemli mimari eserleri nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
EMEV DNEM SANATI (661-750; 756-929/929-1031)

DNELM
DNELM
Endls: spanyolcadaki S O R U Andalucia szcnden tretildii sanlan, Mslman spanyas KKAT anlamna gelen D bir kelimedir. spanya Yarmadasnn kuzeyindeki SIRA SZDE kk bir alan dnda brakan Orta ve Gney spanya blgelerini kapsar.
Suriye Emevi Dnemi Sanat (661-750)

Kurey kabilesine bal Beni meyye ailesinden Emevi hanedan, yllar S O R 661-750 U arasnda bakent am olmak zere Suriye, Filistin, Irak, ran, Msr, Hindistan ve Orta Asyaya kadar yaylan geni bir alana hakim olmutur. lk evrede, Kuds, DKKAT am, Medine, Kfe, Vasit gibi ehirlerde birok dinsel yap, ehirlerden uzak krsal alanlarda saray ve kasrlar ina edilmitir. Abbasiler tarafndan 750de yklan, EmeSIRA SZDE daha hviler 756 ylndan sonra Endls Emevileri olarak spanyada bir mddet km srmlerdir. Emevi Dnemi, slamiyetin genileyip yayld, slam dininin reti ve ihtiyaAMALARIMIZ larna gre biimlenen bir sanatn olumaya balad dnemdir. Emeviler Suriye, ran, Irak ve Msrn ele geirilmesiyle kendilerinden nce bu blgelerde var olan uygarlklarn kltr birikiminden zellikle, Yunan, Helenistik,K Roma, Hristiyan ve T A P Sasani sanatlarndan beslenmilerdir. Emevi Dnemi sanatnda bu nedenle yaratclktan ok, derleyicilik n plandadr. Mimari ve dier sanatlarda kurallarn oluturulmas, ana formlarn ortaya kmas, Emevi Dnemi ile balar. Din mimarinin TELEVZYON ilk kalc plan emas bu dnemde ortaya kmtr. Daha nce, yalnz gnlk hayatn srdrlmesine ve din grevlerin yerine getirilmesine uygun, tabiat artlarna kar olduka dayanksz, son derece sade binalar ina edilirken, bu dnemde N T E R N E T ile yeni bir ihtiaml grnmelerine nem verilen, din ve sivil binalarn yaplmas sanat anlay ortaya kmtr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
Resim 5.1
Sanat Tarihi
Solda: stte Kuds Kubbets Sakhra-altta Mescidl Aksa Sada: Kubbets Sakhra Hacer-l Muallak
Kaynak: http://www.dailystar.com.lb/News/Middle-East/2012/Apr-28/171730-muslims-revive-old-pilgrimageroute-via-jerusalem.ashx#axzz22CxmD4CW http://www.flickr.com/photos/damonlynch/3891206402/sizes/o/in/photostream/
Tavaf: Kutsal kabul edilen, bir objenin etrafnda dnlerek yaplan ibadet ekli. Hacerl Muallak: Hz. brahimin smaili kurban etmek zere bu ta setiine ve Hz. Muhammedin de Miraa ykselirken ayan bu taa bastna inanlmaktadr. Hacerl Muallak rten kubbe, Osmanl Dneminde, altn varak levhalarla kaplanmtr.
Yanl olarak mer Camii diye bilinen Kubbets Sakhra (691), Halife Abdlmelik tarafndan Kudste, kutsal alan iinde yaptrlmtr (Resim 5.1). Cami veya trbe deil, bir tavaf yaps, bir ziyaretghtr. Kitab- Mukaddeste ad geen Hacer-l Muallak adyla anlan kutsal kayay ierisine alacak biimde ina edilmitir. Merkez planl, ilk slam yapsdr. Sekizgen biimli bir alana oturur. Sekiz cepheli yapnn ierisinde birbirini evreleyen iki galeri, merkezinde kutsal kaya yer almaktadr. Hacerl Muallak ile altndaki maarann hemen zerinde ykselen ift cidarl ahap strktrl kubbe, dardan kutsal kayay belirtecek ekilde tasarlanmtr. Kubbe kasnann i yz, kemerlerinin aln ve karnlar altn zemin zerine yeil-sar mozaikler ile sslenmitir. Bitkisel bezemelerin aralarna yerletirilmi, eitli kymetli ta ve incilerden yaplm mcevher grntl sslemeleri Sasani etkilidir. Yine Halife Abdlmelik tarafndan Kudsteki kutsal alana yaptrlan Mescidl Aksa (702), slam dnyasnn en kutsal yaplarndandr. Geirdii depremler sonucu zarar gren cami, Abbasi halifelerinden Mansur tarafndan 757de yeniden yaptrlmtr. Hallar tarafndan deiiklie uratlan cami, 1187de Selahaddin-i Eyyubi tarafndan onartlmtr. Ortadaki ksmn, orijinalliini koruduu kabul edilmektedir. 670de Ukbe b. Nafinin yapmn balatt, Kayravan (Sidi Ukbe) Camii, Halife Hiam tarafndan 726da bitirilmitir. Dikdrtgen biimli bir alana ina edilen cami, zaman iinde yenilendiinden Emevi Dnemi zelliklerini yitirmitir. Caminin avlusu, drt tarafndan ifte revaklarla evrilmitir. Minaresi, avluya egemen olacak biimde kuzeybat revaknn ortasndan ykselir. Yukarya doru gittike daralan birbiri zerine bindirilmi dikdrtgen prizmadan oluan 35,1 m yksekliindeki minare kule tarzndadr. Kayravan Camii plan, minare ve at nal biimli kemerleri ile Kuzeybat Afrika (Marip) ve Endls camilerine rnek tekil etmitir. am Emeviye (meyye) Camii (705-15), Halife I. Velid tarafndan yaptrlmtr. Maksure kubbesi haricinde, orijinal plan deimeden, gnmze kadar gelebilmi, en erken camidir (Resim 5.2). Dikdrtgen biimli bir alana oturan caminin, taraf revaklarla evrili byk bir avlusu bulunmaktadr. Caminin, mihrap duvar-
119
nn kelerine kule tipli minareler ina edilmitir. Gneydou kesindeki Hz. sa Minaresi (9. yy), gneybat kesindeki Kaytbay Minaresi (1488) olarak adlandrlmaktadr. Caminin yapld zamandan gnmze ulaan kuzey avlu duvarnn ortasnda yer alan el-Arus Minaresi ise kbik ve dar biimiyle hem dou hem de batdaki minarelere rnek olmutur. Cami, at nal biimli kemerlerle mihrap duvarna paralel, ahap tavanl sahna ayrlmtr. Mihrap ekseni zerindeki, mihrap duvarna dik uzanarak dier sahnlar tam ortadan kesen geni ve yksek sahn cami tasarmna yenilik kazandrmtr. Ortada serbest bir maksure blm oluturan bu sahn, dardan da yksek tutularak belirtilmi ve avlu cephesindeki gen alnlkl dzenlemeyle de ayrca, avludan da hissedilecek biimde vurgulanmtr. Maksure blmnn stnde, yksek bir kubbe yer almaktadr. Tromp geili maksure kubbesinin 9. ya da 11. yzylda camiye eklendii yolunda iki ayr gr bulunmaktadr. Mihrap eksenin zel biimleniinin nedeni, maksure olarak tanmlanan bu alann halife ve beraberindekilere ayrlan zel bir namaz klma alan olarak dnlm olmasndandr. 985de am Emeviye Camiini ziyaret eden Mukaddesi, duvarlar ve kubbesini ssleyen yaldzl bir zemin zerinde parldayan yeil ve kahverengi mozaikleri ile yapnn gz alc olduundan bahseder. Bu ok renkli mozaiklerin bir bahe kadar gzel olduunu syleyen ibn Cubeyr de bu szleriyle Mukaddesiye katlmaktadr. Bu mozaiklerin, Bizanstan getirilen sanatkrlar ve malzemelerle yaptrld sanlmaktadr. Deprem ve yangnlar sonucunda bu mozaiklerin ou zarar grm, zarar grmeyenler badana ile svanmtr. 1927de, bat revaknn arka duvarnn i ksmnda ve revak kemerlerinde baz mozaikli ksmlar ortaya karlmtr. Bat revak arka duvarnn i ksmndaki duvarda yer alan mozaik pano, cami sslemesinde yer alan ilk manzara rneidir. Kompozisyonda figr kullanlmamtr. Panoda yer alan nehir betimlemesi, amn iinden geen Barada Nehrine benzetildii iin bu panoya Barada ad verilmitir (Resim 5.2). Gklere ykselen aalar, cokun akan bir nehir, nehrin ortasnda bir kpr, trl hayali yaplar bir arada tasvir edilmitir. Bu mozaiklerin balca renklerinde yaklak krk renk tonu seilebilmektedir. Yeil, mavi, mor renkleri ve bu renklerin tonlar arlktadr. Ayrca, sar, krmz, gmi ve altn sars da kullanlmtr.
Resim 5.2 Solda: am Emeviye Camii avlu ve giri cephesi Sada: Barada Mozaik Pano
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Umayyad_Mosque
120
Sanat Tarihi
amn dnda bulunan ve genellikle iki katl olan Emevi l kasrlar olarak adlandrlan kale grnml, korunakl saray yaplar merkez bir avlu ve bu avlunun evresine yerletirilmi birimlerden oluurlar. Kasrlar evreleyen payandalarla desteklenmi duvarlar, olduka yksektir. Avluya alan birimler, birbirlerinden bamsz, plan ve lleri ayn olan birer salon ile bu salonlara alan odalardan olumaktadr. Bu bamsz birimlere ev anlamnda beyt (daire) denilmektedir. Her dairenin helalar ayrdr. Dekorasyonda figr kullanm arlktadr. Halife I.Velidin yaptrd dnlen Lut Glnn kuzeydousunda bulunan Kusayr- Amra (711-15), dier Emevi kasrlarndan olduka farkldr. ki blmden oluan bu kk yapnn birinci blmnde, bir taht odas ve merasim salonu bulunur. Bu salon, kuzeyden gneye uzanan beik tonozlu sahna ayrlmtr. kinci blm, meknl bir hamamdr. Salonun dou duvarndan bir kapyla hamama geilir. Roma hamamlarnda olduu gibi alttan stmal olan hamamn, beik tonozlu mekn soyunmalk, manastr tonozlu mekn lklk, kubbeli mekn scaklktr. Kusayr- Amrann salonunu ssleyen figrl duvar resimleri ok dikkat ekicidir. Salonun bat duvarnda, yanlarna Arapa ve Yunanca olarak isimlerinin de yazl olduu Emevilerin malup ettikleri baz hkmdarlara ait tasvirler bulunur. Salonun kemer karnlarna da figrl resimler ilenmitir. Hamamn soyunmalk ve lklk blmlerinde hamam ve doum sahneleri grlmektedir. Scakln kubbesine mntkatl bruc (yldz haritas) betimlenmitir. Kasrl Hayri el-Garbi (728) amdan Palmiraya giden eski ticaret yolu ile Humustan Djofa giden yolun kavak noktasndadr. Halife Hiam tarafndan yaptrlmtr. Ta temeller zerine tuladan ina edilen yap, yaklak kare biimli bir alana oturur. Etraf revaklarla evrili merkez avlusunun ortasnda bir havuz bulunmaktadr. Kasrn su ihtiyac, 15 km uzakta bulunan Suni Harbaka Glnden yer alt borularyla getirilerek karlanmtr. Saray mozaik, fresko ve al dekorlarla ssldr. Mozaiklerden gnmze bir ey kalmamtr. Freskolarda geyik avnda bir atl, mzisyenler, yabani hayvanlar ve alegorik konularn ilendii grlmektedir. Kasrn dou kenarnn ortasnda yer alan, iki yandan 16 m ykseklikte yarm daire kesitli silindirik payandalarla desteklenmi ta kaps, al kabartmalarla sslenmitir. Bu freskolar ve antsal giri cephesi bugn am Milli Mzesinde sergilenmektedir. Yapnn tam karsnda, konuklarn arland, Kasrl Hayri el-arki yer alr. amn 200 km gneyinde, rdn Nehrinin dousunda bulunan Kasr Matta (743/44)nn Halife II. Velidin tamamlanmam bir eseri olduu dnlmektedir (Resim 5.3). Kenarlar 145 m olan kare biimli bir alana oturan saray, revaksz bir avlu ile birbirinden ayrlan iki blmden olumaktadr. Kapdan girilince, bir dehlizden geilerek, geni bir salona girilmekte, bu salon da avluya almaktadr. Avlunun sonunda, sahnl merasim salonu vardr. Salonun n yznde, avluya alan, ortadakinin daha byk olduu kemerli bir giri bulunmaktadr. Bu l giri, Roma zafer taklarn hatrlatr. Kare biimli bir salonla son bulan orta sahn, yarm daire planl nile geniletilmitir. ki yanndan, birer payanda ile desteklenen giri kaps, gney cephe duvarnn ortasndadr. Payandalarn zerinde ve n cephede youn bir ssleme program bulunmaktadr (Resim 5.3). Birer atlamal olarak tepeleri aa ve yukar gelecek biimde yan yana sralanm gen yzeylere ayrlan 40 m uzunluundaki bu cephe, bugn, Berlin Pergamon Mzesindedir. gen yzeylerin ortasnda, alt yaprakl iri gller ve bu gllerin etrafnda ounlukla zm salkmlar, asma yaprakla-
121
r ve birbirini daireler hlinde takip eden asma dallar yer alr. gen ve gl motifi, Sasani sanatna balanmaktadr. gen yzeylerin zengin iek motiflerine, Matta Sarayndan nce hibir yerde rastlanmamaktadr. Aslan, grifon, kentauros ve sfenkslerin ilendii Matta kabartmalarn nemini arttran ey, canl varlklarn oynad roldr. Figrlerin ou, Helenistik repertuvardan alnmsa da cepheyi byle sslemek tamamyla Douya zgdr. Saraya ait cami yapsnn bu blmde yer almas nedeniyle cephenin dou blmnn sslemesinde figre yer verilmemitir.
Resim 5.3 Solda: rdn Matta Saray plan Sada: Sarayn giri cephe rekonstrksiyonu ve sslemesi, Berlin-Museum fr Islamische Kunst/Pergamonmuseum
Kaynak: http://depts.washington.edu/silkroad/cities/jordan/mshatta/mshatta.html http://en.wikipedia.org/wiki/Mshatta_Facade
Ammann gneydousunda bulunan Kasrt Tubann (743/44), II. Velid tarafndan yaptrld sanlmaktadr. 70 m kenar lsnde kare biimli alanlara oturan birbirine bitiik iki e yapdan olumaktadr. Bu yaplar, birbirleriyle ortak olan kenarn merkezindeki bir kapyla balantldr. Kenar ls 35 m olan kare biimli bir alana oturan Kasrl Haran ise iki katl, kk bir kasrdr. Gneydeki kapdan bir dehlizle geilerek kare biimli avluya girilir. kinci kata, byk salona bitiik merdivenlerden klmaktadr.
Endls Emevi Dnemi Sanat (756-1031)

ber Yarmadas olarak da bilinen spanya, daha Emeviler Dneminde ele geirilmitir. 711de Emevi komutan Tark b. Ziyad, bugn onun adndan dolay Cebelitark olarak anlan yerde spanyaya ayak basmtr. Emevi Halifesi Hiamn torunu olan Endls Emevilerinin kurucusu Abdurrahman b. Muaviye, 750de Abbasilerin elinden kap spanyaya gemi, Bakent Kurtubaya (Kordoba) girip 756da bamsz Endls Emirliini (756-929) kurmutur. Abdurrahman b. Muaviyenin kendini I. Abdurrahman olarak Endls Emiri ilan etmesinden 788de lmne kadar geen srede i dzen salanm ve Suriye-Emevi geleneine sahip bir devlet ortaya kmtr. Bakent Kurtuba zamanla nemli bir ticaret merkez olmann yan sra Badat ve Kahireden sonra slam dnyasnn nc bilim merkez olmutur. 912-961 yllar arasnda hkm sren III. Abdurrahman, Kuzey Afrikada yaylan ii-Fatmi hareketini bastrabilmek ve birlii salayabilmek iin Abbasilerin dinsel nderliini tanmayarak 929 ylnda
122
Sanat Tarihi
kendisini halife ilan etmitir. Devlet otoritesinin zayflad, idari karmaann yaand son zamanlarda halkn, hilafeti lavederek Endls Emevi hanedann 1031 ylnda srgne yollamasyla spanyada Endls Emevi Dnemi son bulmutur. Endls Emevi Dneminin nemli yaplarnn banda 784te, I. Abdurrahman tarafndan yapm balatlan, Kurtuba Camii gelir (Resim 5.4). Kurtuba Camii, 200 yl boyunca yeni eklemelerle bymtr. 987de Mansurun eklemeleriyle son biimini alan yap, 178 x 125 m boyutundaki dikdrtgen biimli bir alana oturan ok destekli planyla slam dnyasnn en byk camilerden biridir. lk cami, mihrap duvarna dik uzanan dokuz sahndan ve revakl geni bir avludan olumaktayken 833te II. Abdurrahmann dou ve batya birer sahn eklenmesiyle sahn says 11e kartlmak suretiyle geniletilmitir. Mihrap duvar 848 ve 961 yllarnda uzatlmtr. Geniletmeler, ilk caminin slubuna uyularak yaplmtr. Caminin en nemli zellii, birer atlamal olarak beyaz ta ve krmz tula ile rlm iki katl at nal ve dilimli kemerleri ve bu kemerlerin insanda brakt renk ve biimsel etkidir. Endls Emevi Dnemi mimarisinin gnmze ulaan snrl rnekleri ierisinde yer alan bir dier cami, 11. yy banda yaplm olan Tuleytuladaki (Toledo) Bab Merdm Camiidir.
Resim 5.4 Solda: Kurtuba Ulu Camii d grnm Sada: Kurtuba Camii harimi
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Mezquita-Catedral http://opentravel.com/Great-Cathedral-And-Mosque-Mezquita-De-Cordoba-Cordoba-Spain
Endls Emevilerinin ilk saray olan, Kurtubann 3 km kuzeybatsndaki, I. Abdurrahmann yaptrtt Rusafa (Arruzafa) Saray ise gnmze ulaamamtr. Sarayn, dnem airlerinin iirlerinde betimledikleri gibi palmiye aalar yetien baheler ve kklerden meydana geldii bilinmektedir. III. Abdurrahman tarafndan bir kr saray olarak ina edilen Medinetz Zehra Saray, ismini, halifenin gzde hanm Zehradan alr. 935 ylnda yapmna balanan saray, II. Hakem (961-976) dneminde tamamlanmtr. Kurtubann 8 km kuzeybatsnda, Sierra Nevada Tepesinin yamac zerinde, 1500 m uzunluunda ve 750 m geniliinde bir alan zerine kurulan saray, Vadil-Kebir (Guadalquivir) Nehrine bakmaktadr. Devasa bykl ve kulelerle takviye edilmi yksek olmayan bir surla kuatlm olmas nedeniyle ehir-saray olarak nitelendirilir. terasl bir emaya gre dzenlenen araziye oturtulan yap topluluunun en stnde halifenin saray ve bahesi; 945te tamamlanan cami; ortada sarayn merkezini oluturan III. Abdurrahman Dnemine tarihlendirilen byk bir tren ve
123
kabul salonu olan Rico Salonu; aalarda darphane, devlet daireleri, kkler, hamamlar, baheler, atlyeler ve kla yer alr. Dikdrtgen biimli bir alana oturan Rico Salonunda, zerlerinde at nal biimli kemerlerin yer ald iki stun dizisinin ayrd, dikine gelien sahn bulunmaktadr. Salona, at nal biimli, be kemer gzl bir sundurmadan girilmektedir. Salonun her iki yanna dikdrtgen, sundurmann her iki yanna kare planl birer oda yerletirilmitir. Genelinde, daha ok mermer ve alnn kullanld, mozaiklere de geni yer verilen saray, 1009 ylnda kan bir isyanda kullanlmaz hle gelmitir. Endls Emevi Dnemi asker yaplarnn banda kaleler gelmektedir. Emevi Kaleleri, sonra da korunmu ve kullanlmtr. nemli rneklerden biri, 835 ylnda, II. Abdurrahman tarafndan tamamlanan, Maride Kalesidir (Resim 5.5). Kale, Kurtubann kuzeybatsndaki Merida kentinde (Alcazaba de Mrida) bulunur. Ana malzemesi kesme ta olan kalenin, kaln duvarlar dikdrtgen kulelerle ve payandalarla desteklenmitir. Emevi Dneminin Suriye ve Endlsteki nemli mimari eserleri nelerdir? SIRA SZDE
NEL M Hz. Muhammedin amcasnn soyundan gelen Ebul Abbasn, D Emevi hkimiyetine 750de son vermesiyle ynetim Abbasilere gemitir. Ynetim merkezinin amdan Badata gemesi, siyasi, sanat ve kltr bakmndan Doululama hzS O R olgusunu U landrmtr. amda slam sanatna etki eden Ge Helenistik-Bizans sanatnn yerini, Badatta Sasani sanat almtr. Abbasilerin iktidar elde etmelerine yardmc DKKAT olan Horasan Trklerinin de bu dnemle birlikte slam sanatnda etkileri grlmeye balamtr. Abbasi sanat eitli unsurlarn birlemesi ile ekil bulmu, yeni malSIRA SZDE ortaya kzeme ve tekniklerin uygulanmas ile de slam sanatnda yeni bir slup mtr. 9. yzyln ikinci yarsna kadar grlmeyen mezar antlar, ilk kez 862de, HaAMALARIMIZ life Muntasrn annesinin len oluna mezar yaptrmak istemesiyle bu tarihten sonra slam Dnyasna girmitir. Samarra yaknnda Kasrel Akm gneyindeki Kubbets Sleybiye olarak adlandrlan bu mezar yapsnn Muntasra K T A P ait olduu sanlmaktadr. Kare planl kubbe rtl merkez birimi Kubbets Sakhrada olduu gibi sekizgen bir galeri ile evrilidir. Mezar ant yapm Trklerin slam dnyasna girmeleriyle l0. yzyldan sonra artmtr. TELEVZYON Kuzey Afrika ve spanyann savunma yaplarnda Bizans gelenei egemen olmasna karn Abbasi savunma yaplarnda zgn denemelere rastlanr. Bu dnemin savunma yaplarna rnek olarak Badat ve Rakka ehirlerinin ift duvarl ve N T E R N E T Badatn yarm daire planl payandalarla destekli kaln duvarlar gsterilebilir. eimli kaplar, Roma ve Bizansta bilinmeyen bir tekniktir.
Resim 5.5 Maride Kalesi Kaynak: http://www.arqueot ur.org/yacimientos/ recinto-fortificadoalcazaba-demerida.html
ABBAS DNEM SANATI (750-1258)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
Sanat Tarihi
slam ehircilii konusundaki bilinen ilk rnek, 762-765 yllar arasnda, Abbasi halifesi Mansurun kurdurduu Badat ehridir. ehri daire planl i ie iki sur ve bu surlarn dndaki bir hendek evrelemekteydi. ehrin drt kapsna, baktklar ynlerde yer alan ehirlerin ad verilmiti. Resm yaplar, saray ve cami ehrin merkezinde yer alyordu. 766da yaplan, Badat Ulu Camii kerpi duvarl, ahap stunlu ve dz atl, sade bir yapyd. Ancak, Badat ehrinin bu dnem yaplarndan gnmze bir ey ulamamtr. Halife Mtevekkilin yaptrd, Mtevekkiliye (Samarra) Camii (848-852) ok destekli Kfe tipli bir yapdr (Resim 5.6). 15 m yksekliindeki duvarlar, tuladandr. Mihraba paralel 25 sahndan oluur. Revakl bir avlusu bulunan caminin harim ve revaklar, gnmze ulaamamtr. Harimin tavann, kelerinde zarif stunlarn bulunduu 10 m yksekliindeki, 546 sekizgen prizma biimli destek tamaktadr. Herzfeldin yapt kazlarda cam mozaik paralarnn bulunmu olmas, Mukaddesinin, Samarra Camiinin duvarlarnn mina dedii, mozaiklerle ssl olduuna dair verdii bilgileri dorulamaktadr. Kuzey avlu duvarndan 27,25 m uzaklkta mihrap ekseni zerinde, biim olarak slam dnyasnda ilk kez grlen Malviya ad verilen antsal minaresi yer alr. Kenar lleri 33 m, ykseklii 3 m olan kare biimli bir taban zerine oturtulan gvdesi, etrafnda helezoni biiminde geni bir rampann doland, tabandan yukarya doru daralan koni biimindedir. Bu minare formu, Samarra Ebu Dulef Camiinde ve ufak farkllklarla Tolunoullarnn Fustat Ulu Camiinde tekrar edilmi ve bir daha kullanlmamtr. Zengin ssleme programna sahip Abbasi saraylarnn duvarlar tula rgldr. Cephelerde pencerelere fazla yer verilmemitir. Ukhaydr ve Balkuvara Saraylarnda, Emevi Dnemi Matta Sarayna benzer plan emas uygulanmtr. Bu saraylarda ayrca, Sasani geleneinin izlerinin grld, zel trenlere ayrlan birer taht salonu bulunmaktadr. Badatn 120 km gneybatsndaki 175 x 169 m llerindeki yaklak kare biimli bir alana oturan Ukhaydr Saray (778), Halife Mansur tarafndan yaptrlmtr. Ke ve kenarlar 19 m yksekliindeki payandalarla desteklenmi bir sur ile evrilidir. Payandalar arasnda ikier ni, surun her kenarn ortasnda bir kap bulunmaktadr. Saray, surun iindedir ve ana giri kaps, byk surun kuzey kaps ile bir btnlk oluturmaktadr. ki katl sarayn duvarlar da payandalarla desteklenmitir. Kapdan, 15,50 m derinliinde bir hole girilmektedir. Hol, duvarlar yarm kubbe kavsaral nilerle ssl, byk bir merasim avlusuna alr. Merasim avlusunun arkasna, genel kabul trenlerine ayrlm bir eyvan ve zel kabul trenlerine ayrlm, kare planl bir salon yerletirilmitir. Bu blmn dou ve batsna, drt beyt yerletirilmitir. Ortalama 3,50 m geniliindeki tonozlu uzun bir koridor, bu salonlar ve byk tren avlusunu evrelemektedir. Mattadaki sahnl ve nili salonun yerini burada bir eyvan almtr. Ukhaydr Saraynda yarm daire ve at nal kemerlerin yan sra ilk defa sivri kemerler ve bol sayda eyvann kullanlmtr. Harun Reidin olu el-Mutasm, 836 ylnda Badatn 125 km kuzeyinde Dicle Nehrinin dou kysnda Samarra ehrini kurmu ve Dicle Nehri kysndaki bir plato zerine Samarra Cevsakl-Hakani Sarayn yaptrlmtr (Resim 5.7). Bir rampa ile sarayn, 11 m yksekliindeki Babul-Amma adyla anlan antsal giriine ulalmakta bu kapdan saraya girilmektedir. Kemerleri sivri, girili bu cephe, Ktesifondaki Tak- Kisraya benzedii iin, Araplarn Ktesifonu olarak adlandrlr. Saray, deiik zamanlarda yaplm eklemelerle bytlmtr. nnde ge-
125
ni bir merdivenin olduu, tren avlusundan l bir girile taht salonuna girilir. Daha gerideki fskiyeli bir havuzun yer ald avludan halifenin dairelerine ve harem blmne geilmektedir. Az tesinde kk kanallarn getii, duvarlarla evrili byk bir meydan yer alr. Bu meydann devamnda cevkan oyununa ayrlm bir alan ile yeralt galerilerinden oluan serdaplar bulunmaktadr. Kuzeydouda ise yarlar ve oyunlar iin dzenlenmi byk bir hipodrom bulunur. Halife Mtevekkil tarafndan 854te Samarrann 9 km gneyine yaptrlan Balkuvara Saray, byk kenar 1 kmyi aan dikdrtgen biimli ok geni bir alan zerine ina edilmitir. Samarra, ilk olarak slami stuko rneklerinin ve Trk etkilerinin grld ilk slam ehridir. Abbasi Dnemi, Samarra yaplarnn i meknlarndaki zengin stuko bezemeler, slup asndan gruba ayrlmaktadr. Herzfeld tarafndan somuttan soyuta doru A, B ve C harfleriyle snflandrlan ssleme sluplarnn nde de motifler, geometrik bir dzende uygulanmtr (Resim 5.7). Doal motiflerin yksek kabartma tekniiyle verildii A slubunda, en ok kullanlan motif, asma yapradr. Yzeysel kabartma tekniinin kullanld B slubunda, doal motiflerde soyutlama dikkati eker. Somut olan A ve soyuta yakn olan B sluplarnda dik kesim kullanlmtr. C slubunda ise biimsel soyutlama daha da artmtr. Motifler ayr deil birbirine baldr ve eri kesim teknii uygulanmtr. A ve B sluplarnn rneklerine daha nceki dnemlerde de rastlanrken C slubunun yeni bir uygulama olarak belirdii grlr. Bu uygulamada motifler nce eik kesim teknii ile ahap kalplara oyuluyor, hazrlanan bu kalplar daha sonra ya sva zerine baslyordu. Motifin d izgileri zemine eik inmekte zeminse oyulmadan braklmaktayd. Altay blgesinde, Orta Asya ve Mongolya kavimlerinde milat ncesi devirlerden beri bilinen ve silah, koum takmlar gibi maden eyalarda kullanlan bir bezeme teknii olan eik kesim tekniinin Orta Asyadan Mezopotamyaya Trk askerleriyle birlikte geldii ileri srlmektedir. C slubu Samarradan sonra Tolunolu Ahmed Beyin Fustatta yaptrd Tolunolu/Fustat Ulu Camii (876-79) ile Msra da tanmtr. Abbasi resim sanat hakknda geni bilgi yine Samarradaki yaplarn duvar resimlerinden edinilmektedir. Konularn kvrk dallar iinde eitli ku ve hayvan figrleri, av sahneleri ve dans eden kzlardan alan bu resimlerde, cepheden verilen byk boy figrlerin, renk dzeninde krmz ve mavinin egemen olmas Sasanilere balanan bir zelliktir. Sasani etkisi dnda Helenistik motifler de kullanlmtr.
Resim 5.6 Samarra Ulu Camii Kaynak: http://dakwah.org/ gallery/displayimage.php?pid =620
126
Resim 5.4
Sanat Tarihi
Soll stte: Samarra Cevsakl-Hakani Saray slup B Sol altta: slup A Sada: slup C.
Kaynak: http://content.lib.washington.edu/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=/islamicart&CISOPTR=295& CISOBOX=1&REC=3 http://www.patterninislamicart.com/background-notes/the-evolution-of-style/ http://www.samarrafinds.info/infoEN/excavations/index.htm
Samanoullar Sanat (874-999)

Abbasilerin Maverannehir valiliine getirdikleri ranl Saman Hudatn torunu Ahmet olu Nasrn, bamszlk ilan ederek Horasan ve Maverannehirde kurduu Samanoullar Devletinin (874-999) mimarisini, Buharadaki Samanolu brahim Bey Trbesi (907) temsil etmektedir. Kare planl, kp biimli, tromp geili kubbe rtl yap tamamen tula malzemeden ina edilmitir. Birer arlk kubbesiyle nihayetlenen cephe kelerinde silindirik gvdeli payeler bulunur. Deiik tula rg tekniklerinin bir arada kullanld yapda ift merkezli sivri kemerler kullanlmtr.
Fatmi Sanat (910-1171)

Kuzey Afrikann dousunda asker bir kuvvet oluturan, Hz. Muhammedin kz ve Halife Alinin ei Fatmann soyundan geldikleri iin Fatmi olarak adlandrlan slaleden gelen Ebu Muhammed Ubeydullah 910 ylnda halifeliini ilan ederek Fatmi Devletini kurdu. lk bakentleri bugnk Tunus sahilinde bulunan Mehdiye ehridir. Fatmi Halifesi el-Muizeddinin 970 ylnda Msr almasyla da ynetim merkez Fustatn kuzeyinde kurulan Kahire ehrine gemitir. Fatmiler, Selhaddin-i Eyyubi tarafndan 1171 ylnda tarih sahnesinden silindiler. Tunus-Mehdiye Camii (916), denizin doldurulmasyla geniletilmi bir saha zerinde ina edilmitir. ok deiiklie urayan Mehdiye Camiinde mihrap ve avluya geit veren kap revakndan baka ilk yapya ait bir ey yoktur. Bugnk hliyle camide geni bir orta sahn ve onun her iki yannda drder sahn, her iki ucunda da Kayravan tipine uygun olarak birer kubbe bulunmaktadr. El-Ezher, elHakim ve el-Akmer Camilerinde de ayn plan emas kullanlmtr. Revakl avluya darya takn bir portalden girilir. Roma zafer taklarn hatrlatan portal, at nal eklinde bir kemer ve zerinde yine at nal kemerli nilerle tasarlanmtr.
127
Kahiredeki ilk Fatmi yaps, 970-72 ylnda tamamlanan, el-Ezher Camiidir. Yapnn harimi mihrap duvarna paralel be sahndan olumaktadr. Mihrap ekseni, paralel sahnlar dikine kesen bir sahnla vurgulanm ve mihrap n bir kubbe ile rtlmtr. Orta sahnn iki ucunda, Kayravan Camiinde olduu gibi iki kubbe ykselmektedir. slam dnyasnn eitim merkez durumuna gelen el-Ezher Camii zamanla medreseleri de bnyesine katarak devaml deiiklie urayarak genilemitir. 990 ylnda Halife Aziz tarafndan yapm balatlan el-Hkim Camiini Azizin olu Halife Hkim 1003te tamamlatmtr. Yapnn kuatma duvarnn tatan rlmesi Kahire iin bir yeniliktir. Kahirenin merkezinde cadde kotundan olduka yksekte, bir dkkn srasnn zerine kurulan El-Akmer Camii (1125)nin, mihrap n blmnde bir kubbe yer alr. Mihrap duvarnn her iki ucunda da T plan meydana getiren birer kubbe bulunuyordu. Bu plan tipi, 12. yzylda sklkla kullanlmtr. Ayrca, cephesindeki bezeme zellikleriyle de sonraki dnemlerde yaplan birok binann bezemesini etkilemitir. Cepheyi blmlere ayran sivri kemerli nilerin yukar ksmlar istiridye kabuu biiminde yivlerle son bulmaktadr. Bu motif, Kahire minarelerinin gvdelerinde de olduka sk grlr. Kahire dnda, Nil vadisine hakim, Mukattam Tepesinin zirvesinde yer alan elCuyui Camii (1085), kk bir yapdr. Fatmi halifesi el-Mustansirin veziri emir el-Cuyui Bedrl-Cemali tarafndan yaptrlmtr. Bu dneme kadar grlmemi olan bir yenilik olarak cami ile yaptrann trbesi birlikte tasarlanmtr. Harimin yannda Cemalinin trbesi bulunur. iekli kfi ile yazlm ifte bir frizin evreledii mihrap, Fatmi devrininin en gzel rneklerdendir. Kare iki kule ve st kk bir kubbe ile rtl sekiz kenarl bir kulenin st ste binmesiyle oluan minare, sonralar Kahire camilerinin minarelerine nc olmutur. Fatmi halifesi Faiz Bi-Nasrillahn veziri Talai b. Ruzzik tarafndan yaptrlan Salih Talai Camii (1190), Fatmilerin son mimari eseridir. Yer kotundan 3,80 m yksekte olduu iin tarafnn zemin katlarnda dkknlar yer alr.
Eyyubi Sanat (1171-1250)

Hallar, Msr igal etmeye kalknca Fatmi halifesi Zengilerden yardm ister. Bu istek zerine Msra gelen Zengi komutan irkuh idareyi alarak vezir olur. irkuhun ksa sre iinde ldrlmesi zerine yerine yeeni Selahaddin Eyyubi bakomutan ve vali tayin edilir. Selhaddin Eyyubi, Fatmi ordusunu ve taraftarlarn idareden uzaklatrarak 1171 ylnda Fatmilere son vererek Eyyubi Devletini kurar. Kkenleri tartmal olmakla birlikte Eyyubiler, Trk-Krt-Arap karm olarak Zengilerin devam olarak tarih sahnesinde yerlerini alrlar. Abbasi halifesi, Selahaddin Eyyubiyi Msr, Suriye, Filistin, Yemen ve Kuzey Afrika Sultan ilan eder. Fatmilerin son kalntlarn da ortadan kaldran Selahaddin Eyyubi, Snni mezhebini glendirmeye almtr. 1187 ylnda Hattinde Hallar byk bozguna uratarak birok kaleyi ve Kuds alan ve Hallara kar verdii byk mcadeleyle nlenen Selahaddin Eyyubi, lmnden (1193) nce topraklarn oullar arasnda paylatrd. Eyyubilerin parlak devirlerinin son hkmdar olan el-Kmilden sonra yerine geen olu es-Salihin lmnden (1250) sonra Msr, Trk Memluklerinin eline geti. Eyyubiler tp eitimine byk nem vererek am, Halep ve Kahirede tp medreseleri ve hastahaneler kurdular ve byk ktphaneler oluturdular. Srekli olarak iilerle mcadele ettiklerinden arlkl olarak medrese yaplar ina etmilerdir. Selahaddin Eyyubi tarafndan mam afii iin yaptrlan trbenin yannda gnmze gelemeyen bir afii medresesi (1179/80) ina edilmitir. Maaretn-Numanda
Zengiler: Byk Seluklularn topraklar zerinde 1127-1259 arasnda hkm srmlerdir. Musul Atabekleri (Atabeyleri) olarak adlandrlan en nemli kolu, Byk Seluklularn Kuzey Suriye valisi olan Seluklu komutanlarndan Aksungurun olu madeddin Zengi (1127-46) tarafndan kurulmutur.
128
Sanat Tarihi
yaplan Ebl-Fevaris Medresesi (1198/99), Halep Zahiriye Medresesi (1219/20), am Rkniye Medresesi (1227) Eyyubilerin nemli medreseleridir. Birok camiyi de onartan Eyyubilerin bu camilere yaptklar baz ilaveler arasnda minareler yer alr. Eyyubi sanatnda Fatmi, Seluklu ve Zengi sanatnn etkileri grlr. Dnemin nemli zellikleri arasnda Zengilere balanan renkli mermer kakma mihrap uygulamas dikkat eker. Kahire, am, Basra ve Halep Kaleleri Eyyubilerin yaptrdklar nde gelen asker mimari rnekleridir. Bunlardan Halep Kale kapsnn sivri kemer alnlnda birbirlerine dolanm, kuyruk ve ba ksmlar geriye kvrlarak gvdelerini sran birer ejder bayla biten figrl kabartma bulunur.
SIRA SZDE
Abbasi sanatn SIRAhangi SZDEyaplar temsil eder?
DNELM S O R U
SPANYA VE KUZEYBATI AFRKADA SLAM SANATI

D N Halifeleri ELM Endls Emevi Devletinin son bulmasndan sonra ortaya kan otorite boluunun doal bir sonucu olarak Kurtuba dndaki ehir ve blgelerde, irili ufakl 23 kadar nfuzlu aile (hanedan) ile baz siyasi gruplar yerel bamszlklarS O R U n ilan etmilerdir. Tavaif-i Mlk Dnemi (1031-90) olarak bilinen bu srete ehir devletlerin arasndaki iktidar kavgalar, Mslmanlarn Hristiyanlarn karsnD K K Azayflatm T daki durumlarn ve spanyann Hristiyanlar tarafndan yeniden ele geirilmesi (reconquista) hareketini hzlandrmtr. Leon Kral VI. Alfonsonun 1085 ylnda stratejik adan nemli konumdaki Tuleytulay (Toledo) ele geirmesi zeSIRA SZDE rine Endls Mslmanlar, Kuzeybat Afrikadaki Murabtlardan yardm istemek zorunda kalmlardr. Bu yardm daveti zerine Endlse geen Murabtlarn hAMALARIMIZ kmdar Yusuf b. Tafin, VI. Alfonsoyu Zallaka Savanda 1086de yenerek Hristiyan ilerlemesini durdurmusa da Endlsdeki slami gruplarn ve ehir devletlerinin arasndaki ekime ve kargaa ortamnn devam etmesi zerine blgeyi MuraK bir T vilayet A P btlara bal hline getirmitir. 60 yl sren Murabtlar Dnemi (10901147) ulemann desteini ekmesi, i ekimeler ve Kuzey Afrikadaki Muvahhidlere yenilmeleriyle 1147de son bulmutur. Bu durumdan yararlanan blgedeki E L E V Z Y O N oluturduklar Hal ordusu ile Ushbuna (Lizbon) gibi baz Hristiyan T krallarnn, nemli ehirleri ele geirmeleri zerine yardma gelen bir dier Kuzey Afrikal kavim olan Muvahhidler Kurtuba, Grnata ve dier nemli Endls ehirlerini ele geirerek Endlste Muvahhidler Dnemi (1147-1238)ni balatmlardr. Papann NTERNET ars zerine Aragon, Kastilya, Navarre ve Leon Krallklar, Portekiz ve ngiliz birliklerinin katlmyla oluturulan yeni bir Hal ordusu Tolosa Savanda (1212) Muvahhidleri ar bir bozguna uratmtr. Muvahhidlerin baarszl, bakaldry da beraberinde getirmitir. Mslmanlarnn iine dtkleri bu karmaa ortamnda Aragon ve Leon Krallklar birleerek, Balansiyya (Valencia) ve dier baz kk ehirleri almlardr. Bakent Kurtubann ele geirilmesi (1236), spanyann Mslmanlarn elinden kmasnda dnm noktas olarak tarihe gemitir. Endlste Muvahhidlerin hkimiyeti, 1238de Grnata Emiri I. Muhammedin Endls topraklarna hakim olmasyla snm, 1242de Muvahhid halifesi II. Abdlvahidin lmesi ile tamamen sona ermitir. Hristiyanlarn spanyay yeniden fetih hareketinden kurtulabilen tek hanedan Grnatada tutunabilen Beni Ahmer hanedan (Nasriler) olmutur. ok ar siyasi artlara ramen, iki buuk yzyl akn bir sre, 1238- 1492 arasnda Endlste slam hkimiyetinin son temsilcileri olan, Beni Ahmer Devleti (Grnata Nasri Emirlii) varln esnek ve dengeli bir diplomatik siyaset izleyen yneticileri sayesinde koruyabilmitir. Hristiyan Krallklar ile atmaya girmekten ekinmi, yalnz kal-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
129
mamak iin Kuzey Afrikada hakim olan Meriniler ile iyi ilikiler kurmulardr. Ancak, 1340 yl, Endlste Grnataya skp kalan Mslmanlar iin bir dnm noktas olmu, Kastilya ve Leon Krallklar, Mslmanlarn Kuzey Afrika ile tek balants olan Cebelitark ele geirmitir. Kastilya Kraliesi I. sabella ile Aragon Kral II. Fernandonun 1469 ylnda evlenmesiyle salanan spanya Hristiyan Birlii, Hristiyan yaylmasn hzlandrmtr. Mslmanlarn ber Yarmadasndan tamamen kartlmas iin balatlan byk hamle sonucunda Al-Mariyya (Almeria), Runda (Ronda) ve Malaqah (Malaga) gibi nemli ehirler dm, Grnata kuatma altna alnmtr. 2 Ocak 1492 tarihinde Grnatadaki son Mslmanlarn da teslim olmasyla Mslmanlarn, ber Yarmadasndaki sekiz yzyla yakn sren, siyasi varlklar sona ermitir.
Murabt Dnemi Sanat (1090-1147)

Murabtlar Devleti, Kuzeybat Afrikada halklar arasnda bir siyasi g oluturabilen ilk devlettir. Bugnk Fas Blgesine egemen olmulardr. 1062 ylnda bakent Marrakesh kurulmutur. Murabtlar, kendileri gibi Kuzey Afrika kkenli Muvahhidlerin saldrlar sonucunda onlarn egemenlii altna girerek siyasi egemenliklerini kaybettiler. Murabtlar, Endlsn zengin sanat anlayna karn, mimaride yaln geometrik tasarm olan bir dekorasyon program uygulamlardr. Atlas Dalarndan Fatmilerle komu olan Muvahhidler, 1120de bu blgedeki siyasi birlii yeniden kurmulardr. 1269da Meriniler tarafndan hkimiyetlerine son verilmitir. Bu dnemde, at nal eklindeki kemer ve kule tipi minareler geni bir kullanm alan bulmutur. Murabt ve Muvahhidlere ait camilerden birou yklm, birou da zamanla yaplan eklemelerle orijinalliklerini kaybetmilerdir. Murabtlardan Ali b. Yusufun yaptrm olduu, mihrap duvarna dik on sahnl ve avlulu Tlemsen Camii (1135), ok destekli bir yapdr. Plan emasnda Kayravan Camiinin etkisi grlebilmektedir. At nal kemerler, damarl kubbe, dekorasyonda mukarnas kullanm asndan bu blge iin ilk rnek olan camiye Kurtuba Ulu Camii nclk etmitir. Muvahhidlerin Tinmel Camii (1153/54) de Kayravan Camiini tekrarlamtr. Ancak, mihrap duvarna paralel uzanan sahnn dou ve bat ularna yerletirilen kubbeler bir yeniliktir. Kutubiye Camiinde (1137) ise bu blmde aralklarla yerletirilmi, mukarnaslarla bezenmi be kubbe yer alr. Rabat Hasan Camii (119699), yaklak 140 x 184 m llerinde olduka geni bir alan kaplamaktadr.
Giralda ismi, spanyolcadaki dnmek, dndrmek anlamna gelen Girar kelimesinden gelmektedir.
Muvahhid Dnemi Sanat (1147-1238)

Muvahhidler Dneminden gnmze gelen eserler arasnda, bugn Sevilla Katedralinin (Santa Maria Katedrali) 104,5 m yksekliindeki an kulesi olan La Giralda adndaki biliye Camiinin (1171) minaresi bulunmaktadr (Resim 5.8). Yapmna, 1184 ylnda mimar Ahmed Ben Baso tarafndan balanan 1198de tamamlanan bu kulenin alttaki te ikilik blm Muhavvidler Dnemine aittir. st blm, 1568 tarihinden sonra mimar Hernan Ruiz tarafndan eklenmitir. Minarenin tasarmyla Kuzey Afrikada Kutubiye, Rabat Hasan Camii minarelerine nclk etmi ve Sevilladaki kilise an kulelerine ilham kayna olmutur.
Resim 5.5 Sevilla (biliye) La Giralda Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/La_Giralda
130
Sanat Tarihi
Yapmna 1181de balanan Sevilla Alcazar Saray (Mbarek el-Kasr) Hristiyan ynetimi altnda 1364te tamamlanabilmitir. 16. yzylda V. Charles Dneminde yaplan deiiklikler dnda birok Endls slam saray zelliklerini aynen korumaktadr. Bu zellikler; havuzlu ve revakl avlular, baheler, renkli iniler, takn sslemeye sahip yzeyler, dilimli kemerlerdir.
Merini Dnemi Sanat (1195-1470)

Merinilerin, Tlemsen Mansura Camii (1336) ise birok ynden Kayravan Camiine dayanan Murabt ve Muvahhid camilerinin zelliklerini tar. zellikle Meriniler Dneminde bakent Fes ve Tlemsen gibi nemli ehirlerinde, hatta Cezayirde birok medrese ina edilmitir. Kurucusunun ad (asl ad Mtevekkiliye olan Ebu nan Faris) ile anlan Meknes Ebu naniye Medresesi (1350-55), Merini sultanlarnn yaptrdklar medreselerin en sonuncusudur. Revakl, ortas havuzlu bir avlu evresinde mescit ve renime ayrlm iki byk kubbeli salonu ve bir minaresi bulunmaktadr. Kahire Sultan Hasan Medresesine yan eyvanlarnn avlu evresine yerletirilmesi asndan rnek olmutur. Yzey sslemelerinin skl, mukarnasn youn kullanm, Endls geleneini hatrlatmaktadr.
Nasri Dnemi Sanat (1238-1492)

Nasri (Beni Ahmer) mimarisinin en baka gelen eseri olan Elhamra Saray (Kasrl el-Hamra), Grnatada (Granada) Daro ve Genil nehirlerinin evreledii Sierra Nevada Dann stndeki dzlkte, ehre bakan ksmnda geni bir alana kurulmutur. Sarayn bahesi, dnya baheciliinde nemli bir yere sahiptir. Sarayn Orta a Dnemi bahe dzenlemesi, daha sonra hem dier slam lkelerinde hem de spanya ve Avrupada uygulanmtr. Elhamra Saraynn temeli 1232 ylnda, Nasri Devletini kuran I. Muhammed Nasri (Muhammed bin Ahmer) zamannda atlmtr. Saray, ayn aileden gelen eitli hkmdarlar tarafndan yaplan ilavelerle geniletilmitir. Girift bir yapya sahip olan 1500-2000 kiilik Elhamra Saray, yazlk saray (generalife), baheler, birbiriyle balantl kk, saysz oda, salon ve hamamdan oluur. Gnmze yalnzca, bykelilerin arland hamam ile sarayn orijinal olarak ok az bir blm ulaabilmitir. Grnatann 1492 ylnda dnden sonra IV. Carlos Saraynn yapm iin Elhamrann byk bir ksm yklmtr. Sarayn geneli ve nemli salonlar, iki uzun avlunun evresinde toplanmtr. Bunlardan, 36 m uzunluundaki el-Brke Avlusunun tamamn kaplayacak llerde dikdrtgen bir havuz bulunmaktadr. Avlunun kuzeyinde Eliler Salonu, gney galerinin stnde harem daireleri, kuzeydousunda hamam, kuzeybatsnda da cami yer almaktadr. Aslanl Avlunun tam ortasnda, on iki aslan heykelinin tad bir havuz bulunmaktadr (Resim 5.9). Havuzun zellii, bal olduu bir sistemle her saat bir aslann azndan su akmasdr. Bylece, her saat ba, suyun ak bir dier aslana gemektedir. Avlunun evresinde, ki Kz Kardeler Salonu ve bn Sara Salonu yer almaktadr. Cami, 1581de yklarak yerine, Santa Maria Kilisesi ina edilmitir. Sarayn sslemelerinde youn olarak mermer, al ve ini kullanlmtr. Kemer, pandantif ve kubbelerde mukarnas kullanm nemli bir yer tutar.
131
Resim 5.9
Solda: Grnata El Hamra Saray Aslanl Avlu Sada: Saracoullar Salonu mukarnasl kubbesi
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Alhambra
SCLYA VE GNEY TALYADA SLAM ETKLER

Kuzey Afrika kysnda Tunusa yakn olduundan Sicilya Adas, 652 ylndan 1071 ylndaki Norman fethine kadar Mslman hanedanlar tarafndan ynetilmitir. spanya gibi, Sicilya da birka yzyl boyunca, slam dnyasnn bir paras olmutur. Norman Krallar ve Kahiredeki Fatmi Halifeleri arasnda srdrlen yakn diplomatik temaslarla srekli gelien ticaret, slam etkilerinin Sicilya ve Gney talyada srmesine neden olmutur. talyada binalarn cephe dekorasyonunda Fatmilerin srl seramik tabaklarnn yan sra zellikle kiliselerde olmak zere sklkla ini kullanlmtr. slam etkileri, 12. yzylda zellikle Sicilya Kral II. Roger ve onun torunu II. William zamannda grlmektedir. Tp alannda kullanlan, bir slam seramik kap tr olan albarellolar, Endls ve Kuzey Afrikal tccarlar araclyla talyaya tantlm, daha sonra 15. yzyln ilk yarsndan 18. yzyln sonlarnda kadar bu kaplarn Gney talyada yerel retimleri yaplmtr.
Albarello: Eczaclarn, merhem ve kuru ilalar iin kullandklar bir kavanoz trdr. spanyolca barril f, varil demektir.
EL SANATLARI Kitap Sanatlar

Erken ve Klasik dnemlerde el yazmalarnda ve zellikle Kuran- Kerim iin zel olarak hazrlanm papirs (bir su bitkisi) ve parmenin (hayvan derisi) yan sra kt da kullanlmtr. Talas Savanda (751) esir aldklar inli ve Uygurlu kt ustalarndan kt yapmay renen Araplar, 752 ylnda Semerkantta bir atlye kurarak kt yapmaya balamlardr. Halife Harun Reit zamannda 794 ylnda ilkin Badatta bir kt fabrikas kurulmu ardndan 900de am, 1100 ylnda Kahire ve de Feste, 1151de Endlste, 1100de Bizans stanbulunda, 1276da talyada, 14. yzyln yarsndan sonra Fransa ve Osmanllarda kt fabrikalar kurulmutur.
Kt: Kelime, etimolojik olarak Uygurca kagat, kagas szcklerine dayanmaktadr. Uygurcada kagas kelimesi aa kabuu anlamna gelmektedir.
132
Resim 5.10
Sanat Tarihi
Hat (Yaz) Sanat: Nabati yazsnn zel bir biimi olarak balayan ve zaman ierisinKfi yazl tezhipli de gelien Arap yazsnn k tarih kesin Kuran sayfas 11.olarak bilinmemektedir. lk kez kitap yazs 12. yy Abbasi Dnemi, olarak Kfe ehrinde kullanld iin kam Baltimore-the kalemle sadan sola yazlan dik hatlara sahip Walters Art Museum ilk Arap yazs, Kfi yaz olarak adlandrlm Kaynak: ve mimaride de kullanlmtr (Resim 5.10). http://art.thewalters. Sessiz harflerin stne veya altna konulan org/detail/79948/ stn, esre, tr gibi iaretlerle sesli harf oluchapter-headingfor-chapter-27turulmas, Arap yazsna skk istif zellii surat-al-naml/ vermekte bu da kk yzeylere yazlm yazlara daha fazla anlatma olana kazandrmaktadr. Yaznn mimaride ilk kullanl, 692 tarihli Kubbetl Sahradadr. Abbasi halifesi Mutasm tarafndan himaye edilen Trk Yakut da denilen Yakutu Mstasemi, 8. yzylda nceden bilinen tm yaz eitlerini toplayarak snflandrm ve Aklam Sitte ad verilen 6 eit yaz oluturmutur. Bunlar nesih, sls, reyhani, muhakkak, tevki ve rika yazlardr. Daha sonralar bu 6 eit yaznn dnda talik, ve nestalik ad verilen yaz eitleri de domutur. Kitap ve Kuran yazs olan nesih yaznn Al ve mermer tozunun kartrlmasyla oluturulan gelitirilmesiyle doan sls yaz, kfi yaz gibi en gelimi yaz eitlerindendir. ve duvar yzeylerine svanan bir tr harca stuko denir. Bu Nesih ve sls yaz daha ok dinsel, talik yaz edebi eserlerde kullanlmtr. har eitli katmanlar Dekoratif zellikleriyle mimaride kullanlan, kfi yaznn harfleri arasnda oluhlinde yzeye svanr, sva an boluklar nlemek iin sonradan bezemeci yollara bavurulmu, iekli kfi yaken mala ve benzeri aletlerle yzey dzletirir, ve satranl kfi ad verilen iki eidi domutur. iekli kfi yaz al ve stuko ysva sertleince stne zeylerde, satranl kfi yaz tula mimaride gelimitir. oyulmak suretiyle yaz Abbasi Dneminde ina edilen randaki Nayin Mescid-i Cuma (960)snda harf yazlabilir ve bezeme yaplabilir. ularna verilen yaprak biimiyle yaz sanatna bitkisel bezeme sokulmu ve iekli kfi yaznn ilk rnekleri oluturulmutur. Stuko zerine uygulanan kabartma harfli yaznn ilk rnekleri Samarrada grlen eri kesim tekniindedir. Kahire elEzher Camii (970)nin iekli kfi yazlarndaki filiz ve iek motifleri olduka belirgindir. El-Cuyui (1085) ve el-Akmer (1125) Camileri stuko zerine iekli kfi ile yazlm, Kuran ayetleriyle Resim 5.11 bezenmitir. Bu yazlarda olKelile ve Dimne, duka kark ince bitkisel Kargalar Kral ve motiflerle iekli kfinin iyidanmanlar, 1210 ce gelitirildii grlr. Daha Arapa versiyonu, Paris-Bibliothque ok Tunus ve Msr gibi slam Nationale dnyasnn bat blgelerinde yaylan iekli kfi 13. yzKaynak: http://en.academic.r ylda kaybolmu, Trkistan u/dic.nsf/enwiki/148 ve Trklerin youn olarak ya660 adklar Kuzey randa kfi yazya rg ve dm motiflerinin katlmasyla dml kfi yaz gelitirilmitir.
133
Tezhip Sanat: Hz. Osman Dneminde kitap ekline getirilen Kuran ile balayan tezhip sanat, btn slam Devletlerinde hat sanatyla birlikte uygulanm, zaman ierisinde gelierek dier yazma eserlerde ve bata din kitaplar olmak zere, tarih, edebi ve bilim kitaplarnda eitlilik ve zenginlik kazanmtr. Blgelere gre farkllklar bulunsa da genelde bir slup birlii vardr. Erken devir Kuranlarnda sure balar ve sonlarnda geometrik ve bitkisel sslemeler, ayetleri birbirinden ayrmak iin duraklar, harflere konan noktalar yaplmtr (Resim 5.10). 15. yzylda Msrda Memluk sanatlar ayr bir slup gelitirmilerdir. Ayn devirde Timurlularn egemen olduu randaki Herat, Hive, Buhara, Semerkant gibi merkezlerde tezhip sanat byk gelime gstermitir. Herat Okulunda gelitirilen slup daha sonra da ran tezhip sanatn byk lde etkilemeye devam etmitir. Uygur Trklerinden ald gelenekle Byk Seluklu ile balayp Anadolu Seluklular ile devam eden, Beylikler ve Osmanl Devletinin kurulu devrinde motifler ve renkler asndan gelime yaayan Trk tezhip sanat ise Yavuz Sultan Selim Dnemi (1512-20)nde, Tebrizden stanbula getirtilen sanatlarla nemli ilerlemeler ve yenilikler kaydetmitir. Erken rneklerde parlak olarak uygulanan altn, daha sonraki yzyllarda deiik renklerle (yeil, krmz, beyaz) birlikte bazen de mat olarak kullanlmtr. Altnn yan sra arlkla kullanlan renk koyu mavidir. Ara renkler krmz, yeil tonlarda ksmen zemin rengi olarak kullanlmtr. Tezhipte genellikle rumi, palmet, geometrik dzenleme, geme ve stilize bulutlardan oluan motifler kullanlmtr. Minyatr Sanat: Kuran da putperestlii yasaklayan Maide Suresi dnda resim yasa getiren kesin bir ayete rastlanmamasna, ilk slam yaplarnda resim ve heykel bulunmasna ramen doruluklar kesin olarak bilinmeyen baz hadislerden yola klarak slam lkelerinde resim ve heykele pek scak baklmamtr. Resim, kitap ve el yazmalarna minyatr tarznda girmi, heykel de yerini mimariden el sanatlarna kadar hemen her alanda hemen hemen ayn tarzda kullanlan geometrik ve bitkisel bezemeli alak ve yksek kabartmalara brakmtr. 9. yzylda Abbasi halifesi Memnun baz antik kitaplar Badatta Arapaya evirtmesiyle lk sistemli yazmalar ve bu esnada kklkleri nedeniyle minyatr ad verilen kitap resimlerinin de kopya edilmesiyle ilk slam minyatrleri yaplmtr. Badat Okulu olarak adlandrlan bu merkezde tp, felsefe, astronomi ve tarihle ilgili antik kitaplarn evirilerinden oluan, Sasani ve Helenistik etkili Suriye sluplu, ilk resimli slam yazmalar retilmitir. 10. yzylda, Heratta resimlendirildii bilinen astronomi ile ilgili el yazmalar, hikye ve masal kitaplarndan hibiri gnmze ulamamtr. 11. yzyldan gnmze gelebilen ilk yazma eserleri, Abdurrahman es-Sufi tarafndan 956 ylnda yazlan Ptolemenin astronomi kitabna dayanan Kitb Suveril-Kevkibis-Sbite (Sabit Yldzlar) adl eseri ile Dioskoridisin Materia Medica adl eserinden Kitbl Hayi adyla evrilen botanik, zooloji ve ifal bitkilerden yaplan ilalardan bahseden kitap oluturur. 12. yzyldan ise gnmze Galenusun Kitb- Tiryk adyla evrilen eseri gelebilmitir. Eyyubilerin 1171 ylnda Fatmilere son vermesi, birok sanatnn Msrdan Badata gelmesine, bu da Badatn byk bir sanat ve kltr merkezine dnmesine neden olmutur. Badatta Yunancadan Arapaya ok sayda kitap evrilmi ve edebi eserler resimlenmitir. 13. yzyln bandan sonra resimli yazmalar oalm, Firdevsinin ahnmesi, Nizaminin Hamsesi, Beydebann Kelile ve Dimnesi, Harrnin Mkmt adl eserleri resimlenmitir (Resim 5.11). Metin aralarna bordrle ayrlmadan resmedi-
Tezhip kelimesi, Arapa zeheb (altn) kknden tremi olup altnlamak anlamna gelmektedir. Bununla beraber altnn yan sra, kkboyalarn, renkli toprak boyalarn, maden oksitlerin kullanld sslemeler de yaplmtr. Yalnz altnla yaplan tezhibe halkri denir. Tezhip yapan sanatya mzehhib, tezhiplenmi yapta da mzehheb ad verilir.
134
Sanat Tarihi
len Badat Okulu olarak adlandrlan bu dnem minyatrlerinde Byk Seluklu resim slubunun hakim olduu grlr. Abbasi Dneminde resimlenen yazma eserlerin balarnda, halifenin sembolik olarak izildii takdim sayfas ad verilen temsili resimler bulunur. Byk Seluklu resim slubunun etkisiyle takdim sayfalarna, evresindeki muhafzlaryla birlikte elinde bir silah ya da kadeh tutar biimde, tahtta otururken resmedilen halifelerin yz, hi deimez bir biimde ekik gzl ve minyatr terminolojisine Uygur Tipi olarak girmi bulunan Trk tipli olarak izilir. 1258 ylnda lhanl-Moollarn Badat almalaryla Badat, bir sanat merkez olmaktan km, dnemlere gre arlklar deien randaki Tebriz, iraz, Kazvin, Isfahan ve Buhara ehirleri yeni sanat ve kltr merkezleri olmulardr. stanbul Topkap Saray Mzesi, slam minyatrl yazmalar bakmndan 12. yzyldan 19. yzyla kadar slam dnyasnn eitli minyatr okullarndan rneklerin yer ald, dnyann sayl koleksiyonlarndan birine sahiptir. Hlgu Han zamannda Badat alarak (1258), slam mparatorluuna son veren lhanl-Moollarn, Gazan Han zamannda (1295-1304) slamiyeti kabul etmelerinden sonra Tebriz, sanat ve kltr merkez olarak en parlak dnemini yaayarak ne kmtr. Mool mparatorluu Dneminde resimlendirilen tarih eserler, din konular ve destanlarn minyatrlerinde, Orta Asya ve Uzak Dou resim geleneine balanan gereki bir yaklam bulunur. Bu dnemden gnmze gelen ilk nemli minyatrler, Vezir Reideddinin bakanlnda bir heyet tarafndan hazrlanan Cmi at-Tavrih adl eserin eitli nshalarnda yer alr. Ebu Said zaman Mool ressamlnn en parlak dnemidir. lhanl Ebu Said Hann lmyle (1335) tamamen bamszlklarn kazanan Mool slalesi ncularn devrinde, irazda yaplan minyatrler genellikle metin arasnda yer alrlar. Bu dnem resimlerinin en belirgin zellii, minyatr zemininin krmz ya da sar boyanmas ve kompozisyonlarn enine geliimidir. Manzara ve mimari elemanlar basit, figrler iridir. Zemin ve giysilerde Mool devrinin etkileri hissedilir. 14. yzyln ortalarnda lhanl-Moollarn yklyla Moollarn bir kolu olan Celayirler, Bat ran ve Irak, Tebriz ve Badat ellerine geirdiler. Yzyln sonlarna doru Sultan Ahmed Celayirin himayesinde gelien minyatr sanatnda 15. yzyl Timurlu devri slubunu hazrlayan, Mool resim slubuyla slam dnyasnn eski geleneklerini sentezleyen byk bir deiiklik grlr. Resimlerin, bazen tm sayfa zerinde dikine dikdrtgen sathlarda yer al, gr asnn genilii, ufuk izgisinin ykseltilmesi, manzaraya nazaran figrlerin ksalmas, evrenin nem kazanmas, manzarann dekoratif karakter kazanmaya balamas, saf ve parlak renklerin kullanl bu slubun zellikleridir. Muzafferilerin, 1353-93 yllar arasnda hakim olduklar iraz evresinde resmedilen eserlerde ncu devrinden tamamen farkl olarak Celayir devri rneklerinde olduu gibi, kitap sanat ve kurallarna ve slami dnceye uygun soyut anlatml bir slup hakim olmu, kitap boyutlar ve resim alan klmtr. Cilt Sanat: 5. yzylda Msrda yaayan Hristiyan Koptlarn (Kpti) cilt yapmnn, slam cilt sanatna nclk ettii ileri srlmektedir. Koptlarn papirse yazlm ve ciltlenmi din eserleri 640de Nesturiler zamannda btn Yakn ve Orta Douya yaylmtr. Koptlarn, paprslerden hazrlanan kitap kapaklarnda arlkl olarak geometrik desenler kullanlmtr. slam uygarlnn ilk kitap kapaklarnda da, Koptlarn kulland desenler grlr. slam uygarlna ait en eski yazma eserler Msr ve Tunusta bulunmutur. Bu eserlerin kapaklarnda Kopt ciltlerine benzer geometrik bezemelerin yan sra yldz motifleri ve noktalamalar da bulunmaktadr.
135
9. ve 12. yzyllar arasnda yaplm kitap kapaklarnn ssleme zellikleri ve teknikleri arasnda byk farkllk grlmez. Istlm ya da souk demirlerin, kitap kapaklarnn derileri zerine bastrlmasyla kitap kapaklar sslenmitir.
Seramik Sanat
slam seramik sanatnn en parlak dnemi 9.-13. yzyllar arasnda yaamtr. zellikle, Gney talya Seramik sanatnn geliimi zerinde byk etkisi olan bu dnemde retilen seramikler srsz ve srl olmak zere iki grupta toplanmaktadr. Srsz seramikler kahverengimsi-sar ya da beyazms hamurludur. Srl seramikler ise tek renk sr ile bezemeyi oluturacak renklerin sr altna ya da sr stne uygulanmasyla oluturulmutur. Emevi Dneminde hamuru silisli rnler ile alkali ve kurun srl seramikler retilmitir. Abbasi Dnemi slam seramik sanatna ilikin nemli bilgilere Samarra, Susa, Herat ve Niaburda yaplan kazlarla ulalmtr. eitli tekniklerin uyguland ve gelitirildii bu dnemde en yaygn uygulanan barbutin ve kalplama tekniidir. Ayrca, bir sr st teknii olan Lster tekniinin yaratt metalik grnt de ok beenilmitir. Hayvan, insan ve ku figrleriyle zengin desenler oluturulmutur. inden getirilen porselenlerin de slam seramiklerinin geliiminde byk etkisi olmutur. Bu dnemin seramik ustalar, porselenin ham maddesi olan saf kaolin bulunmadndan, porselenin beyazlna ulaabilmek iin renkli hamuru ya beyaz astarla ya da rtc kalay srla kaplayarak beyaz zemin elde etme yntemini gelitirmilerdir. Kalay srl seramiklerde kfi yazl grup en sk rastlanan rneklerdir (Resim 5.12). Desen renklendirmesinde kobalt mavisi, antimon sars ve bakr yeili sr altna kullanlmtr. Sgraffitto (kazma) desenli, yeil ve sar pskrtmeli seramik tr de Abbasi Dneminde gelime gstermitir. Emevi Dneminde yaplan, daha sonra yenilenmi olan Kayravan Camiindeki mihrap bezemesini oluturan inilerin de Mezopotamya kaynakl olduu sanlmaktadr. Caminin ahap minberi de Mezopotamyal ustalarca yaplm olmaldr. 13. yzyl sonlar ile 14. yzyln balarnda bata Rey olmak zere Kaanda hem sr alt hem de sr st teknii olan Minai teknii gelitirilmitir. Srl seramikler, ran ve Trkistandan sonra Byk Seluklular araclyla Anadolu seramik sanatna girmitir. Sgraffitto (kazma), aktma, lakabi, krakele, barbutin (aplike), damga-rozet (kalplama), slip (kabartma) teknikleri yzyllar iinde seramik bezemelerinde kullanlan eitli tekniklerdir. nemli seramik retim merkezleri Badat, Basra, Fustat, Susa, Niabur, Semerkant, Rey, Kaan, Rakka, Rusafa ehirleridir.
Sr: Seramik hamurunun ince bir tabaka eklinde, eitli oranlarda hazrlanan eriyik ile kaplanmas ve kabn frnlanmasyla elde edilir. Eriyik, artan s ile kabn stnde erir ve cams bir yzey oluturur. Sr oluturan hammaddeler, saf kuvars, kalsit, feldspat, eitli maden oksitler ve sudur. Eriyiin iine kurun katlmasyla saydam sr, inko katlmasyla mat sr, eitli maden oksitlerinin katlmasyla da renkli sr elde edilir.
Resim 5.12 Beyaz Astarl Tabak-Horasan, 11.-12. yy sr alt teknii ile kfi yaz, Paris-Muse du Louvre Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/Islamic_ pottery
Maden Sanat
Emevi Dneminde gerek mimaride gerekse el sanatlarnda Mslman ustalarla birlikte Bizansl, Suriyeli ve Msrl ustalar da altndan bu devrin sanatnda Ge Antik gelenein etkileri hissedilir. Abbasilerle birlikte slam kltr ve sanatnn geliiminde Mezopotamya ve ran etkileri daha nemli bir rol oynamtr. Bu erken yzyllarda slam maden sanatnda etkin iki okul merkez bulunmaktadr. Bu merkezler Musul (Suriye) ve Horasandr (ran).
Minai: Farsa ie, cam anlamna gelen mina kelimesinden gelmektedir. Bu teknikte astarlanm kap nce yeil, mavi ve mor gibi yksek sya dayanakl boyalarla bezenmekte ve srlanarak frnlanmaktadr. Sonra sr stne siyahla desenin d izgileri ekilmekte ve ardndan beyaz, altn yaldz ve krmz boyalar srlerek bir kez daha frnlanmaktadr. Bylelikle boyalarn akmas ve birbirine karmasnn engellendii bu teknikte yaplan seramiklerde genellikle minyatrleri anmsatacak taht, av, saray sahneleri ile mitolojik konular betimlenmitir.
136
Resim 5.13
Sanat Tarihi
Maden eserlerin yapmnda dvme ve dkme teknikleri, yzeylerin sslenmesinde ajur Tun Pisa Grifonu, (delik ii), kazma, alma, telkri, savat, ka11.yy ilk eyrei, bartma, kalpla kabartma, kakma, emay (miPisa-Museo dellOpera del ne) ve kaplama teknikleri kullanlmtr. sDuomo lam maden sanatnda ounlukla yzeyleri youn sslenmi tun, altn, gm eserlerle Kaynak: http://en.wikipedia. pirin eserler grlmektedir. Bu eserlerin saorg/wiki/Pisa_Griffin ray, kilise ve sosyal stats yksek kiiler iin zel olarak yapld ya da onlar tarafndan kullanld anlalmaktadr. zerine Venedikli Molino Ailesinin armasnn ilendii, ayakl srahi olan, ejderha ve ku eklenmesiyle ibrik formuna dntrlm, Londra VictoriaAlbert Mzesinde bulunan savatl pirin eser rnek gsterilebilir. Az da olsa byk boyutlu antsal eserlerin de retildii bilinmektedir. Bunlardan Tun Pisa Grifonu, olaslkla 11. yzyln ilk yarsnda Endlste retilmitir (Resim 5.13). Horasan maden okuluna balanan bu masif antsal heykelin zerinde kfi yazyla iyi dilek kitabesi yer almaktadr. Aslan-Kartal karm bir fantastik hayvan figr olarak hkmdarln kuvvet ve kudretinin sembol olarak taht salonunda kullaUsturlap: Astronomi lmlerinde kullanlan bir nlm olmaldr. alettir. Gne, Ay, gezegen slam maden eserleri ierisinde boyutlu hayvan figrleri eklinde allm ve yldzlarn konumlar ile yerel saati belirlemenin yan buhurdan, kse, tabak, tepsi, leen ve ibriklerin yan sra gnmze ulaan ustursra baz matematik lap gibi bilimsel aletler de nemli yer tutar. problemlerinin
zmlenmesinde de kullanlmtr. slam bilginlerinden el-Ferganinin usturlap yapmn (9.yy); elBiruninin 11. yzylda gk cisimlerinin yapt periyodik hareketlerin usturlapta ne ekilde hesaplanmas gerektiini (11.yy) aklayan kitaplar vardr.
Cam Sanat
7. ve 8. yzylda slamiyetin yaylmasyla, Roma ve Sasani mparatorluunun cam retim gelenekleri, yzey ssleme ve cam kesme stilleri, slam cam sanatn etkilemitir. Ancak, 10. yzyl balarnda slam cam ustalarnn gelitirdii zgn form ve bezemeler grlmektedir. 13. ve 14. yzylda Halep, am ve Rakkada yaldzl ve emay teknii ile sslenmi eserler retilmitir. Akdeniz ve evresinde retilen slam camlar, Hallar tarafndan Avrupaya gtrlm ve byk hayranlk uyandrmtr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde bulunan, Marmaris-Sere Liman Batndan elde edilen buluntular, hlen bilinen en nemli slam cam koleksiyonudur. Geminin ticari nitelikteki 3 tonluk yk, cam kleler, eitli kaplar ve krk paralardan olumaktayd. Eserlerin, birbirinden farkl yaklak 200 tipe ayrld grlmektedir. Buluntular arasnda yer alan Fatmi halifelerinin ad yazl, kalp bask cam arlklar geminin 11. yzyln ilk yarsnda yola ktn belgelemektedir. Cam retiminde, genellikle serbest fleme ve kalba fleme tekniklerinin yan sra yeni bir teknik olarak 11. yzyldan itibaren scak kesme teknii de kullanlmtr. Renksiz, ak ve koyu yeil, sar, bordo ya da pembe-bej renk tonlarnda olabilen cam kaplar ince eperlidir. slam camlarn birinci grupta sofra eyalar; ikinci grupta, eitli svlar depolamak amacyla kullanlan kaplar; nc grupta aydnlatma amacyla yaplan cam eyalar olmak zere kullanm alanlarna gre ana grupta toplamak mmkn-
137
dr. Ayrca, koku ieleri, mrekkep hokkalar, hac ieleri gibi an eyas olarak imal edilmi olanlar da vardr. Timur istilasndan sonra slam camcl gerilerken Dou lkelerinden giden cam ustalarnn etkisiyle Venedikte yeni bir cam endstrisi gelimitir. slam seramik eserlerinin nemli merkezlerini saynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
NELM Fildii iilii, 10. yzyl ikinci yars ve 11. yzyln balarnda,DOrta Doudan ok Akdeniz ve evresinde (zellikle Fatmilerde), ber Yarmadasnda Kurtuba ve S O R U ham madde evresinde gelimitir. Bat Afrikadan elde edilen fildii, bu blgelere olarak ulatrlmaktayd. Fildiinin doal biiminden yararlanarak ilenen pyksisler (silindirik kutu), eitli formlarda mcevher kutular, satran talar, olifanlar (aDKKAT r borusu), kakmal mobilya, kap ve minberler retilmitir (Resim 5.14). Doal parlakl, przsz dzgn yzeyi, salam ve yontmaya elverili olmaSIRA SZDE syla fildileri saray ve evresinden kiiler iin ilenmi, her dnemde lks mal olarak kullanlmtr. Bezemelerinde bitkisel kompozisyon iinde kulara, eitli hayvanlara, bitkisel bir zemin zerinde yer alan madalyon ve gemeler iinde saray AMALARIMIZ hayat ve elencelerine, hayvan mcadelelerine, at zerinde hurma toplayanlar gibi allmadk sahnelere de yer verilmitir. ou kutularn zerinde kufi yazl, tarih ve sahibinin ad bulunmaktadr. K T A P
Fildii Sanat
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim 5.14
TELEVZYON
NTERNET
Solda: Fildii TELEVZYON Olifan, 1000-1100 Gney talya, London-Victoria and Albert Museum Sada: NTERNET Fildii pyxis, 968 Medinetz Zehra Saray, ParisMuse du Louvre Kaynak: http://www.vam. ac.uk/content/ articles/e/europeislamicmediterranean/ http://content.lib. washington.edu/ cdm4/item_viewer .php?CISOROOT=/ dia&CISOPTR=94 86&CISOBOX= 1&REC=4
Minyatr sanat hangi nemli merkezlerde gelimitir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
138
Sanat Tarihi
zet
A M A
Erken slam Dnemi sanatn tanmlayabilmek slam sanatnn erken dnemi 622-661 arasndaki Hz. Muhammed ve Drt Halife devrini kapsar. Bu devirde sanata getirilen en byk yenilik cami mimarisidir. Hz. Muhammedin Medinedeki evinde cemaatle birlikte namaz klmasndan slamiyetin ilk camisi saylan Mescid-i Nebi (Mescid-i Nebevi), sonraki btn camilerin geliiminde rnek olmutur. Drt Halife Dnemi yaplar arasnda Basra ve Kfe Camileri saylabilir. Bunlardan Kfe Camiinin emas ok stunlu ya da payeli camileri ifade eden bir cami tipine, (Kfe tipi) adn vermitir. Emevi ve Abbasi Dnemi sanatn tanmlayabilmek 7.-10. yylar arasndaki Emevi ve Abbasi halifelerinin siyasal egemenlii altnda geen sre, slam sanatnn Klasik Dnemidir. Emevi Dnemi slam sanat Emevi Halifelii Dnemi sanat ve Endls Emevileri sanat olmak zere balca iki grupta toplanarak incelenir. Emevilerin Endlste ortaya koyduklar sanat da Endls Emevi ve Endls Emevi Halifeleri Devleti sanat olmak zere iki ana balkta toplanabilir. Abbasi Dnemi slam sanat da Abbasi Halifelii Dnemi sanat ve Abbasi Halifeliine bal ve bamszlk ilan etmi dier slam Devletlerinin sanatlar olmak zere balca iki grupta toplanabilmektedir. Emevi ve Abbasi Dnemlerinde bata cami yaplar olmak zere mimaride byk atlm gereklemi, yeni ehirler kurulmu, kale ve saraylar ina edilmi, yaz ve kitap sanatlar gelimi, el sanatlar alannda stn nitelikli eserler retilmitir. spanya ve Kuzeybat Afrikadaki slam sanatn tanmlayabilmek Kuzey Afrikadan yaayan yerli kavimlerden slam dnyasna giren Murabt, Muvahhid, Merini ve Nasrilerin kurduklar bu blgeden spanyaya kadar yaylan devletler Akdenizin batsnda nemli eserler retmilerdir. Bunlarn ierisinde Murabtlarn Tlemsen; Muvahhidlerin Tinmel, Kutubiye, Rabat Camileri ile biliye Camii ve bu caminin Giralda adl minaresi, Merinilerin Tlemsen Mansura Camii, Nasrilerin spanyada ortaya koyduklar Elhambra Saray mimari sanatnn zgn rnekleridir.
A M A
A M A
Sicilya ve Gney talyadaki slam etkilerini tanmlayabilmek Kuzey Afrika kysna yakn olduundan nemli bir rol oynayan Sicilya Adas, 652den 1071deki Norman fethine kadar Mslmanlar tarafndan ynetilmi ve birka yzyl boyunca, slam Dnyasnn bir paras olmutur. Norman Krallar ve Kahiredeki Fatmi Halifeleri arasnda srdrlen yakn diplomatik ilikilerle srekli gelien ticaret slam etkilerinin Sicilya ve Gney talyada srmesine neden olmutur. Endls ve Kuzey Afrikal tccarlar araclyla slam seramik kap tr olan albarellolar talyaya gtrlm ve 15. yzyln ilk yarsndan 18. yzyln sonlarnda kadar bu kaplarn, Gney talyada yerel retimleri yaplmtr. El sanatlarn aklayabilmek slam el sanatlarnda hat sanatnn zel bir yeri bulunmaktadr. lk kez kitap yazs olarak Kfe ehrinde kullanld iin kfi yaz adyla bilinen dik hatl yaz, Kubbetl Sahrada kullanmak suretiyle erken dnemden itibaren mimari alana da girmitir. Trk Yakut da denilen Yakutu Mstasemi nesih, sls, reyhani, muhakkak, tevki ve rika olmak zere 6 yaz tr oluturmutur. Kurann yazlmasyla balayan tezhip sanat, hat sanatyla birlikte uygulanm, ilk sistemli yazma ve minyatrler 9. yyda Abbasi Halifesi Memnun baz antik kitaplar Arapaya evirtmesiyle gerekletirilmitir. slam seramik, maden ve cam sanatlarnn en parlak devri Abbasi Dnemidir. Bu dnemin nemli seramik retim merkezleri Badat, Basra, Fustat, Susa, Niabur, Semerkant, Rey, Kaan, Rakka, Rusafa; maden sanatnn etkin iki merkez Musul (Suriye) ve Horasandr (ran). Cam retiminde Halep, am ve Rakkann ne kt grlr. Fildii iilii 10. yzyl ikinci yarsndan balayarak Akdeniz ve evresinde gelimi, fildiinden eitli formlarda mcevher kutular, satran talar, olifanlar, kakmal mobilya, kap ve minberler retilmitir.
A M A
A M A
139
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki dnemlerden hangisi Erken slam Dnemi olarak adlandrlr? a. 571-632 arasndaki dnem b. 622-661 arasndakidnem c. 661-750 arasndaki dnem d. 750-1258 arasndaki dnem e. 1258-1232 arasndaki dnem 2. Beyt-i Atik terimi aadaki yaplardan hangisini tanmlar? a. Peygamberin Medinedeki evi b. Kuba Mescidi c. Basra Mescidi d. Kbe e. Amr Mescidi 3. Aadaki camilerden hangisi bir cami plan tipine adn vermitir? a. Kayravan Ulu Camii b. am Emeviye Camii c. Kfe Camii d. Medine Camii e. Amr Camii 4. Aadaki yaplardan hangisi Hacer-l Muallak iine alr? a. Kbe b. Kayravan Ulu Camii c. Samarra Ebu Dulef Camii d. Kurtuba Ulu Camii e. Kubbets Sakhra 5. Aadaki camilerden hangisinin cephelerinde manzara resimleri bulunur? a. Kurtuba Ulu Camii b. am Emeviye Camii c. Mescid-i Nebevi d. Tolunolu Camii e. Toledo Camii 6. Medinetz Zehra Saray aadaki yerlerden hangisinde bulunur? a. spanya b. Kuzeybat Afrika c. Marip d. Suriye e. Orta Asya 7. Badat ehrini aadaki halifelerden hangisi yaptrmtr? a. Harun Reid b. Muaviye c. Mtevekkil d. Mansur e. Mutasm 8. lk a. b. c. d. e. Arap yazs aadaki hangi yazdan domutur? Akkad yazs Finike yazs Pers yazs Hindu yazs Nebati yazs
9. Aadaki yaz trlerinden hangisi nesih yaznn gelitirilmesiyle domutur? a. sls b. kfi c. talik d. nestalik e. rika 10. lk slam minyatr okulu aadaki minyatr merkezlerinden hangisinde domutur? a. Herat b. Tebriz c. Badat d. iraz e. Kazvin
140
Sanat Tarihi

1. b 2. d 3. c 4. e 5. b 6. a 7. d 8. e 9. a 10. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken slam Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken slam Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Emevi Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Emevi Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Emevi Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Abbasi Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise El Sanatlar: Hat (Yaz) Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise El Sanatlar: Hat (Yaz) Sanat balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise El Sanatlar: Minyatr Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 slamiyet ncesinde de kutsal saylan Mekkedeki Kbe, slamiyetin ilk camisi olarak kabul edilen Mescid-i Nebi (Mescid-i Nebevi) adlaryla anlan Hz. Peygamberin Medinedeki evi, Medine yaknndaki Kuba Camii, kble ynnn Kudsten Mekkeye evrildii Mescid-i Kbleteyn (ki Kbleli Mescid), Basra, Kfe ve Fustat Amr camileri. Sra Sizde 2 Kudsteki Hacerl-Muallak iine alacak biimde ina edilen tavaf yaps Kubbets Sakhra, Mescidl Aksa, Kayravan ve am Emeviye camileri. Lut Glnn dousundaki Kusayr- Amra adyla anlan hamaml saray, am yaknndaki Kasrl Hayri el-Garbi ve karsndaki Kasrl Hayri el-arki, amn gneyindeki Kasr Matta, Ammann gneydousundaki Kasrt Tuba, Kasrl Harana Emevilerin nemli eserleridir. Emevilerin Endlsteki nemli eserleri ise Kurtuba (Kordoba) ehrindeki Kurtuba Camii, Tuleytuladaki Bab Merdm Camii, Rusafa Saray, Medinetz Zehra Saray ve Maride Kalesidir. Sra Sizde 3 Bu dnemde kurulan Badat ve Samarra ehirleri. Samarra Mtevekkiliye Camii, Samarra Ebu Dulef Camii, Samarra Cevsakl-Hakani Saray, Samarrann 9 km gneyindeki Balkuvara Saray, Badatn yaknlarndaki Kerbela ehrinin 48 km batsndaki Ukhaydr Saray. Ayrca, Abbasi Dnemi ierisinde yer aldndan Samanoullar, Tolunoullar, Fatmi ve Eyyubilerin mimari eserleri. Sra Sizde 4 Badat, Basra, Fustat, Susa, Niabur, Semerkant, Rey, Kaan, Rakka, Rusafa ehirleri. Sra Sizde 5 Badat, Herat, Tebriz, iraz, Kazvin, Isfahan ve Buhara ehirlerinde oluan sanat okullarnda gelimitir.
141
Blair, S. S. (2008). Islamic Calligraphy, Edinburg: Edinburgh University Press. Brend, B. (1991). Islamic Art, London: British Museum Press. Brockelmann, C. (1992). slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar. aman, F. - Tannd, Z. (1979). Topkap Saray Mzesi, slm Minyatrleri, stanbul: Tercman. George, A. (2010). The Rise of Islamic Calligraphy, London: Saqi Books. Grabar, O. (1998). slm Sanatnn Oluumu, (ev. Nuran Yavuz), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Ettinghausen, R. - Grabar, O. (1987). The Art and Architecture of Islam 650-1250, New Haven: Yale University. Khnel, E. (1925). Islamische Kleinkunst, Berlin: Richard Carl Schmidt & Co. ney, G. (1987). slm Mimarisinde ini, stanbul: Ada Yaynlar. zkeeci, . (2006). Dou I, VII.-XIII. Yzyllarda slm Sanat, stanbul: lhan zkeeci Yaynlar. Rice, D. T. (1975). Islamic Art, London: Thames and Hudson. Stierlin, H. (2006). mann ve ktidarn Hizmetinde slam Mimarisi, (ev. Ali Berktay), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Stierlin, H. (1996). Islam Volume I, les origines de Bagdad a Cordoue, Kln: Taschen Verlag GnbH. ahinolu, M. (1977). Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaznn Dekoratif Eleman Olarak Kullanlmas, stanbul: Trk Eitim Vakf. Yetkin, S. K. (1984). slm lkelerinde Sanat, stanbul: Cem Yaynevi. Yetkin, S. K. (1965). slm Mimarisi, Ankara: Ankara niversitesi. http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#2:144
6
Amalarmz
Hun Pazrk Gktrk Orhun Uygur Gazneli Babrl Karahanl
SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; slamiyetin kabulnden nceki Trk mimarisini aklayabilecek, Orta Asya, Kuzey Hindistan, ran ve Msrdaki Trk-slam mimarisini aklayabilecek, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi mimarisini aklayabilecek, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi mimarisini aklayabilecek, Trk resim-heykel ve el sanatlarn tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tolunoullar Memlk Timurlu Safevi Byk Seluklu Anadolu Seluklu Anadolu Trk Beylikleri Osmanl Trkiye Cumhuriyeti Minyatr Hal Maden Ahap ini
indekiler
GR SLAMYETN KABULNDEN NCEK TRK MMARS ORTA ASYA, KUZEY HNDSTAN, RAN VE MISIRDA TRK-SLAM MMARS ANADOLU SELUKLU VE BEYLKLER DNEM MMARS OSMANLI VE CUMHURYET DNEM MMARS RESM-HEYKEL VE EL SANATLARI
Sanat Tarihi
Trk Sanat
Trk Sanat
GR
nsanlk tarihinde belirdikleri gnden bu yana Trke konuan ve Trk olarak tanmlanan toplumlarn sanatlar genel olarak Trk sanat ad altnda incelenmektedir. Btncl bir yaklamla ele alnan Trk sanat kavram, Asyadan Avrupa ve Afrika ktalarna yaylan Trk toplumlarnn yaadklar deiik corafi blgeler, kurduklar ok sayda devlet, mensup olduklar deiik dinler ve varlk gsterdikleri tarih sreler nedeniyle birok zorluu da iermektedir. Arkeolojik ve antropolojik bulgular, Trklerin en eski yurdunun Altay Dalarnn kuzeyi, Sayan Dalarnn kuzeybats, Yenisey Irmann doduu kol havzas olduunu gstermektedir. Hakasyada Abakan yaknlarndaki Minusinsk blgesinde ortaya kan Afanasyevo kltr (M 2500-1700) ve Andronovo kltr (M 1700-1200) en eski Trk (Proto-Trk) kltrnn ilk temsilcileri olarak kabul edilmektedir (Taal 2003:IX-XIV). Tarihi M 2500lere kadar geri gtrlebilen, in kaynaklarnda M 1. binde Hiyung-Nu ad ile anlan Hun Trklerinin kurduklar Asya Byk Hun mparatorluu, M 209 ylnda tahta kan Mo-tun ile dnya sahnesinde yerini almtr. MS 3. yzylda mparatorluun yklmasyla Hunlarn bir ksm Bat Trkistan, Afganistan ve Kuzey Hindistana doru yaylarak Akhun (Eftalit) Devleti (3.yy-6.yy)ni bir baka blm til (Volga) Irman ap Orta Avrupaya ilerleyerek MS 370li yllarda Avrupa Hun mparatorluunu kurmulardr (Taal 2003:IX-X). Gktrklerin 552 ylnda kurduklar devlet (522-744), tarihte Trk adyla anlan ilk Trk Devletidir. Gktrk Devletini Uygurlar 744te ykm ve topraklar zerinde kendi devletini (745-840) kurmulardr. 849da Krgzlar, Uygur Devletini yknca, bir ksm Uygurlular Kansu-Ordos blgesine, dierleri Dou Trkistan Babalk (Turfan) blgesine yerleerek iki ayr devlet oluturmulardr (Taal 2003:X). Gktrkler zamannda Avarlar, Dou Avrupada 558-805 yllar arasnda kuvvetli bir devlet olarak ortaya ktlar. Hazarlarn basksna dayanamayp 680li yllarda kola ayrlan Bulgarlardan Balkanlara gidenler 869 ylna kadar yaayacak Tuna Bulgar Devletini, kuzeye gidenler Volga ve Kama Irmaklarnn birletii blgeye yerleerek 1230lu yllara kadar yaayacak til Bulgar Devletini oluturdular (Taal 2003:X). Hazarlar, 626lardan sonra Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde byk bir devlet kurdular. 8. yydan sonra Orta Asyadan gelen Peenek, Uz (Ouz) ve Kpaklar Dou Avrupada Macaristan ovalarna kadar yayldlar. 920lerde Krgzlar, Ka-
144
Sanat Tarihi
hit: Eski Fergana hkmdarlarnn unvandr. Abbasilerin am ve Msr Valiliine atadklar Fergana Trk hakanlar soyundan prens Ebubekir Mehmet bamszln ilan edince, halife kendisine hit unvann verdi. hit unvan kurulan yeni devletin de ad oldu.
rahtaylara yenilip Yenisey blgesine geri ekildiler. Karluk, Yama, iil ve Uygur gibi boylar Karahanl Devleti bnyesinde toplanrken Kimek Kun ve Kpak boylar Altay Dalarndan Orta Avrupaya kadar Kpak konfedarasyonu adyla yayldlar (Taal 2003:XI). Tanr Dalar ve Dou Trkistan havzasnda kurulan Karahanl Devletinde (840-1211), 960da ynetici kadrosuyla birlikte halkn byk ounluu slamiyeti kabul etti. Bu tarihten sonra Karahanllar Trk slam kltrnn ncleri oldular. 963te Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistanda kurulan Gazneli Devleti (9691040), slamiyeti kabul ettikten sonra Maverannehire doru ilerleyen Ouz boylar karsnda tutunamad. Gazneliler 1040da Dandanakan Savanda Seluklulara yenildikten sonra Dou Afganistana ekilerek 1186 ylna kadar siyasi varlklarn srdrdler (Taal 2003:x). Gaznelilerden sonra Hindistanda Gur Devleti komutanlarndan Trk kkenli Kutbeddin Aybek, 1526 ylna kadar yaayacak olan Delhi Trk Sultanl (1206-1526)n; Timurun torunlarndan Babr, Babrl Devleti (1526-1858)ni kurdu. Karahanl Devletinin kurulduu 840 ylndan sadece 28 yl sonra, Abbasilerin hizmetinde Samarra kentinde grevli bir Trk emirinin olu olan Tolunolu Ahmed 868de bamszln ilan ederek Msrda lk Trk-slam Devleti olan Tolunolu Devletini kurdu (Uluay 1975:114). Abbasiler 905 ylnda Tolunoullarna son verdikten ksa sre sonra da am ve Msr Valiliine Ferganal Trk hakanlar soyundan prens Ebubekir Mehmeti atadlar. Ebubekir Mehmet de Tolunolu Ahmed gibi bamszlk ilan ederek Msrda hitler (Akitler) ad verilen ikinci bir Trk Devleti (935-969) kurmakta gecikmeyince Msrda 30 yl arayla hanedan Trk, halk Arap olan iki devlet kurulmu oldu (Uluay 1975:114-118). Dier yandan, Gaznelileri bozguna uratarak n Asyay fetheden Byk Seluklular (1040-1157), 1071de Malazgirt Savan Bizansa kar kazanarak Trk tarihinde yeni bir r atlar. Suriye, Irak, Anadolu, ran, Azerbaycan, Horasan, Maverannehir blgelerini kapsayan ok geni bir alanda kurulan Seluklu mparatorluu, 1092de Melikahn lmyle balayan taht kavgalar nedeniyle ksa zamanda zayflad ve ardnda Suriye, Irak, Anadolu ve Kirmanda eitli Seluklu Devletleri brakarak ykld. Vaktiyle Harezme tayin edilmi olan Seluklu valilelerinin kurduklar Harzemahlar Devleti Cengiz Hann karsnda tutunamayarak ksa srede ykld (Taal 2003:XI). Malazgirt Savann ardndan Anadoluda Byk Seluklu komutan ve emirleri erken dnem Trk beyliklerini; Byk Seluklu hanedanndan Kutalm olu I. Rkneddin Sleymanah Anadolu Seluklu Devletini kurmulard. Anadolu Seluklular 1243 ylnda Ksedada Moollara yenildikten sonra bir daha toparlanamayarak ardnda aralarnda Osmanllarn da bulunduu irili ufakl pek ok beylik brakarak 1308 ylnda tarih sahnesinden ekildiler. Bu arada Msra Trk Memlkleri (1250-1382) hakim oldu. ran corafyas ve n Asyada, Moollarn kurduklar lhanl Devletinin yklmasnn ardndan Timurun kurduu Devlet (1369-1500), Maverannehir ve btn ran kaplad. Timurlulardan sonra balangta Gneydou Anadoluda kurulmu bulunan Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri rana yayldlar. Ancak, asl bymeyi Trkmen asll Safevi Devleti (1501-1736) salad. Safevilerden sonra Trkmen kkenli Afar (1736-1795) ve Kaar Hanedanlar (17791924) baa getiler (Taal 2003:XI-XII). Anadolu Seluklularn yklmasndan sonra hzla byyen Osmanllar (12991920) 1453te stanbulun fethiyle nce bir dnya devletine, ardndan Krm, Kafkasya, Arap Yarmadas ve Msr bata olmak zere btn Kuzey Afrikay ierisine
6. nite - Trk Sanat
145
alan, ktaya hkmeden bir imparatorlua dntler. I. Dnya Savanda topraklarnn byk bir ksmn kaybeden Osmanllar, Anadolunun igal edilmesinin sonra M. Kemal Atatrkn nderliinde kazanlan Kurtulu Savann ardndan 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilanyla tarih sahnesinden ekildiler (Taal 2003:XII). Yukardaki satrlarda tarihlerine ksaca deinilen nemli Trk toplumlarnn ortaya koyduklar sanat, slamiyetin kabulnden nceki Trk sanat ve sonraki Trkslam sanat olmak zere balca iki balk altnda deerlendirilmektedir. Batl aratrmaclar slam sanat aratrmalarnda Trklerin slamiyeti kabul ettikten sonra gerekletirdikleri sanat eserlerine, genellikle bir corafi blgeye ya da bir dneme atfederek yaklam, onlar yaratanlar zerinde yeterince durma lzumunu hissetmemilerdir. Bu nitede kronoloji ve corafi blgeler dikkate alnarak nemli Trk toplumlarnn hem slamiyeti kabul etmeden nceki hem de kabul ettikten sonraki devirlere ait mimari, resim-heykel ve el sanatlar ele alnmaktadr.
SLAMYETN KABULNDEN NCEK TRK MMARS

Hun Mimarisi (M 244-MS 216): Yazn yaylak, kn klaklarda yaayan Hun Trklerine ait konut yaplar gnmze gelememitir. Minusinskde kaya zerine izilmi M 7. yzyla tarihlenen drt yne krma atl, aa ktklerinden yaplm ev ve yurt tipi adr tasvirleri bilinen en erken tarihli verilerdir. Yeni aratrma ve kazlarla baz yerleim blgeleri tespit edilmi olmakla birlikte henz Hun mimarisi aydnlatlabilmi deildir. Genel olarak Hun mimarisini, adrlar ve mezarlarnn bulunduu Karakol, ibe, Katanda, Baadar, Berel, Pazrk, Noin-Ula, Altun-Y, Moalistan ve Kazakistanda bulunan kurganlar temsil etmektedir. Arkeolojik kazlarla gn yzne karlan Hun kurganlarndan, Hunlarn ounlukla at, kiisel eya ve silahlar ile birlikte gmldkleri anlalmtr. Toprak altnda kalan mezar odas bir ya da birka odadan oluabilmektedir. Ahaptan oyma bir sandukann ierisine yerletirilen mumyalanm cesedin konulduu mezar odalarnn duvar, tavan ve tabanlar aa ktklerle oluturulmakta bu ktkler ounlukla hal veya keeyle kaplanmaktadr. Sunulan l hediyeleri, mezar odasnn ya da bir baka odann ierisine, at cesetleri mezar odasnn dna veya zerine yerletirilmekte, en son olarak da zerlerine ta ve toprak ylarak burada bir tepe oluturulmaktadr. En bilinenleri, Altay Dalarnn eteklerinde bulunan ve bulunduklar blgenin ismi ile anlan Pazrk kurganlardr. lk kez 1929 ylnda Rus arkeolog Rudenko ve M. Griaznov tarafndan bulunan ve kazlar gerekletirilen kurganlarn, M 4.-2. yzyllar arasna ait olabilecekleri genel kabul grmektedir. Pazrktaki be kurgandan en zengin veri sunan beinci kurgandr. Gktrk Mimarisi (522-744): Gktrkler kurgan yapmn devam ettirmi ve hkmdarlar iin mezar klliyeleri ina etmilerdir. len hkmdar veya kahramann ansn yd etmek iin yaplan bu antlara Orhun ve Yenisey Irmaklar arasndaki blgede rastlanmaktadr. En nlleri Kltigin (732) ve Bilge Kaan (735) ile vezir Tonyukuk (725)a ait mezar klliyeleridir. Uygur Mimarisi (745-840): Uygurlar Balk veya Ordu Balk ad verilen surlarla evrili ehir ve kaleler kurmulardr. in ve ran etkilerinin grld Uygur tapnaklar genellikle dikdrtgen biimli byk alanlara oturan yaplar topluluundan oluurlar. Bu tapnaklarda bir i avlu etrafnda ou rahiplere tahsis edilen eitli ilevlere sahip meknlar yer alr. Meknlarn bazlarnda Buda heykelleri bulunur. Uygur konutlarnn avlulu ve kiremit kapl krma atl olduklar dnlmektedir.
Yurt tipi adr: Ahap konstrksiyonlu, yuvarlak gvdeli, konik klah biiminde sonlanan tepesinde dumann darya kaca bir deliin yer ald, zeri kaln keelerle kaplanan, kolay sklp kurulabilen, Anadoluda topak ev olarak da adlandrlan adrlara denilmektedir. Kurgan: D grn ile tmlsleri artran zerleri yma toprak ve talarla rtl mezarlara kurgan denilmektedir.
Klliye: levleri bir birini tamamlayan, benzer slup zellikleri tayan ve bir yapy merkez alan yap topluluklarna denilmektedir.
146
Sanat Tarihi
ORTA ASYA, KUZEY HNDSTAN, RAN VE MISIRDA TRK-SLAM MMARS

adrvan: Cami avlularnda yer alan, abdest almak iin kullanlan okgen ya da konik atyla rtl evresi ak kk eme yaplarna adrvan denilmektedir. Tolunolu/Fustat Ulu Camiinin zgn adrvan 986 ylnda yanm, gnmze gelen kubbeli adrvan 1296 ylnda Trk Memlkleri zamannda yaplmtr.
ekil 6.1 Solda: Hazar Degaron Camii plan Sada: Talhatan Baba Camii plan Kaynak: Cezar 1997:146-147.
Trbe: Trk ve slam dnyasnda nemli bir kiinin mezar zerine ina edilen genellikle kubbe rtl antsal mezar yaplarna denilmektedir. Eyvan: yandan duvarla snrlanm, bir ynden byk bir kemerle darya ya da avluya alan zeri tonoz rtl meknlara denilmektedir.
ekil 6.2 Solda: Akakale Kervansaray plan; Sada: Day Hatun Kervansaray plan Kaynak: Cezar 1977:196; Altun 1988:22.
Tolunolu Mimarisi (868-905): Tolunolu Ahmed, 870 ylnda Msr Fustatda byk meydanl el Katayi ehrini kurmu, burada bir hastane, su kemerleri, deirmen ve hamam yaplaryla Tolunolu/Fustat Ulu Camiini (876-879) ina ettirmitir. Kareye yakn dikdrtgen biimli bir alana oturan cami, sivri kemer sralaryla birbirinden ayrlan mihraba paralel be sahn ve ortasnda bir adrvann yer ald yandan ikier revak srasyla evrelenmi byk bir avludan oluur. Mihrap n blm kubbe, sahn ve revak blmleri ahap tavan rtldr. Minaresi, Samarra Ulu Camiinin Malviya adl helezoni minaresine benzemektedir. Karahanl Mimarisi (840-1212): Halkn byk ounluunun slamiyeti kabul etmesiyle yeni ibadet yaplarna ihtiya duyulmu, Orta Asyada mimaride yeni araylarn ortaya kard byk bir atlm gereklemi, zellikle cami mimarisinde allagelenin dnda daha sonra Anadolu Seluklu, Beylikler ve Osmanl mimarisinde yanksn bulacak yeni plan tipleri denenmitir. Karahanllarn ilk cami yaps Buhara yaknlarnda, Hazara kentinde ina edilen merkez birimli Hazar Degaron Camii (11.yy)dir (ekil 6.1). Kerpi ve tula malzemenin bir arada kullanld yap, yaklak kare biimli bir alana oturmaktadr. Yapnn ortasndaki drt bodur stunun tad kemerlerle oluturulmu kare tabanl merkez blm tromp geili byk kubbe, yan birimler tonoz, ke birimler kk birer kubbeyle rtldr. Son yllarda yaplan aratrmalar, yapnn kuzey ve dousundan L biimli bir avluyla evrildiini dndrmektedir. Alt payenin tad, ayn apta on iki kubbe ile rtl Muak Atari Camii (11.yy) ise plan kuruluu asndan zellikle Osmanl devri yaplarnda grlen e niteli, ok kubbeli plan tipinin ilk uygulamalarndandr. Yapnn inasnda ve dekorasyonunda tula kullanlmtr. Dou ve batsndan ard arda yerletirilmi ikier tonozlu birim ile snrlanan Talhatan Baba Camii (11.yy sonu-12.yy ba) mekna hakim tromp geili kubbeyle rtl mihrap n blmyle dikkati eker (ekil 6.1). Anadoluda ilk olarak Artuklu camilerine rnek olmutur. Kervansaray ve trbe yaplarnn ilk uygulamalarnn Karahanl Dneminde ran topraklarnda ortaya kt dnlmektedir. Kkenleri rbat denilen snr boylarndaki kk tahkimatlara balanan, revakl avlular bulunan bu yaplardan Day Hatun Kervansaray (11. yy sonu-12. yy ba) drt ynden revakl ak avlulu ve drt eyvanl plan emasndadr (ekil 6.2). Merv-Amul yolundaki Akakale Kervansaray (11. yy sonu) iki avlulu revakl plan ve ikinci avluda yer verilen kapal meknlar ile Anadolu Seluklularn karma plan tipli kervansaraylarna nclk eder (ekil 6.2). zbekistanda bulunan tu-
6. nite - Trk Sanat
147
ladan ina edilmi, kare planl, tromp geili kubbe rtl Tim Arap Ata Trbesi (978) Karahanllarn bilinen en erken tarihli trbe yapsdr. (ekil 9). Karahanl mimarisinde grlen balca yap tipleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Gazneli Mimarisi (969-1186): Gaznelilerin Hindistanda yaptklar yaplardan DNELM gnmze ok az gelebilmitir. 1951de yaplan kazlar sonucu ortaya kartlan Leker-i Bazar Saray ve Camii (11.yy) dneminin en nemli mimari rneklerinO R U ile Gaznedendir. Sarayn gneyine ina edilen cami, mihrap n kubbeli Sblm li, Karahanl ve Seluklu camileri arasndaki zincirin ilk halkasn tekil eder. Gazneli sanatnn Trk sanatna en byk katks saray mimarisindeDortaya K K A T kan biim ve uygulamalardr. Sultan Mahmut tarafndan ina edilen fakat gnmze ulamayan Lekeri Bazar Saray (11. yy) ve Gazne Sultan III. Mesut Saray (1112) ayn SIRA SZDE plan emasna sahiptir. Saray mimarisinin en gzel uygulamalarn oluturan bir orta avlu etrafnda sralanan yaplardan oluan her iki sarayn da eyvanlar ve ke kuleleri AMALARIMIZ bulunmaktadr. Kerpi ve tula malzemenin arlkla kullanld yaplarn byk ksm gnmze harabe hlinde ulamtr. GazK T A P neli medreselerinden hibiri gnmze gelememitir. Sultan Mahmut zamannda ina edilen, Rbat- Mahi (1019-1020) (ekil 6.3), TELEVZYON ak avlulu drt eyvanl plan emas ve kelerdeki yuvarlak ke kuleleri ile dikkat eker. Kerpi ve tuladan ina edilen yap, NTERNET olduka harap durumdadr. Antsal giri kaps ksmen de olsa ayaktadr. Avlusuna alan eyvann arkasnda yer alan kubbeli mekn, Trk mimari sanatnda eyvan-kubbeli mekn ilikisini gstermesi bakmndan nemli bir uygulamadr. ou gnmze gelemeyen Gazneli trbeleri arasnda Sultan Mahmut Trbesi (11.yy) ile Aslan Cazib Trbesi (11.yy) saylabilir. Gazne Devletinin yklmasndan sonra Hindistanda Delhi Sultanln kuran Kutbeddin Aybek, 1198-1199da Delhide stunlu Kutbl-slam Camii ile yanndaki aadan yukarya doru daralarak 73 m ykseklie ulaan, dilimli gvdeli ve be erefeli Kutub Minar adyla bilinen bir minare yaptrmtr. Yalnz krmz kum ta ve beyaz mermer malzemenin kullanld bu yaplardan minare gnmze gelebilmitir. Byk Seluklu Mimarisi (1040-1157): Byk Seluklularn ran topraklarnda ortaya koyduklar mimari anlay ve biimlerin bazlar sonradan Anadolu ve slam corafyasnn vazgeilemez mimari zellikleri arasna girmitir. Cami mimarisinde byk bir atlmn gerekletirildii bu devirde tek meknl kubbeli camilerin yan sra mihrap nnn bir kubbe ile vurguland, drt eyvanl avlulu plan emasna sahip ok destekli byk camiler yaplmtr. Melikah zamannda ina edilen Isfahan Mescidi Cumas (1072-1092)nin, kare alt yapya oturan kubbe rtl mihrap n blm bir eyvanla avluya almaktadr (ekil 6.4). Farkl dnemlerde gerekletirilen ekleme ve onarmlarla drt eyvanl byk bir yapya dntrlen caminin, dtan hafife sivriltilmi tromp geili, tula rgl mihrap n kubbesi, randan Anadoluya kadar uzanacak olan bir mimari biimin
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ekil 6.3 Rbat- Mahi
AMALARIMIZ
Kaynak: Cezar 1977:209. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
148
ekil 6.4 Solda: Isfahan Mescidi Cumas genel grnm, Sada: Plan Kaynak: Altun 1988.
Sanat Tarihi
ekil 6.5 Solda: Zevvare Mescidi Cumas genel grnm, Sada: Plan Kaynak: Altun 1988:49.
Kmbet: Genel bir tanmlama ile kare veya okgen gvde yapsna sahip, zeri tonoz, kubbe ya da dz at ile rtlen mezar yaplarna trbe; byk ounluu okgen gvde yapsna ve ikinci bir bodrum katna (mumyalk) sahip, birinci katlarnn zeri iten kubbe dtan konik klah ile rtl ant mezar yaplarna kmbet denilmektedir.
Resim 6.1 Sultan Sencer Trbesi Genel Grnm
balangc olarak kabul edilmektedir. sfahan Mescidi Cumasnn plan emasn devam ettiren, Glpayegn Camii (11051108) de farkl dnem ekleme ve onarmlaryla deiiklie uram ve drt eyvanl bir yapya dntrlmtr. Mihrap nnde bulunan kubbesi, drt eyvanl revakl avlusu ile btn bu yenilikleri tek bir yap ierisinde toplayan Zevvare Mescidi Cumas (1135) ise Byk Seluklularn eyvanl cami tipinin en gelimi rneidir (ekil 6.5). Byk Seluklularnda medrese kurumunun bir devlet rgt olarak geliimi, vezir Nizamlmlkn kurduu Nizamiye medreseleri ile olmutur. Birou gnmze ulaamayan bu yaplarda konutlarda sklkla yer alan eyvanl avlu dzenlemeleri temel alnm, bu dzenleme daha sonra camilerde uygulanmtr. lk medresenin Turul Bey zamannda Niaburda ina edildii bilinmektedir. Bunu, Melikah devrinde yaplan Hargirt ve Rey Medreseleri izler. Gnmze kalntlar ulaan bu iki yapnn, mevcut izlerden avlulu ve drt eyvanl bir plan emasna sahip olduklar anlalmaktadr. Byk Seluklular rbat ve kervansaraylarda Karahanl ve Gazneli rbat ve kervansaraylarnn plan emalarn uygulamlardr. Gnmze harabe halinde ulaan Melikah zamannda ina edilen Rbat- Zafaraninin drt eyvanl revakl avlusunun revaklarn arkasnda kapal birimlerin bulunduu anlalmaktadr. ki avlulu dzenlemesi ile dikkati eken Ribat- erif (1114-1115) bir dier nemli yapdr. Antsal cami, medrese ve kervansaray yaplarnn yan sra Byk Seluklu mimarisinin en nemli yap trlerini trbe ve kmbet olarak iki farkl isimle anlan antsal mezar yaplar oluturur. En erken tarihli kmbetler, Turul Bey zamanndan kalmadr. Tuladan ina edilmi daire planl Damgan Krk Kzlar Kmbeti (1050), sekizgen planl Kmbeti Ali (1056), yivli gvdeli Dou Radkan (13.yy) ve Kimar (13.yy) kmbetleri nemli rneklerdir. Serahs Ebul Fazl Trbesi, Merv Sultan Sencer Trbesi (1157) ve iten ongen, dtan sekizgen planl Nahcivan Mmine Hatun Trbesi (1186) dier nemli rneklerdir (Resim 6.1). Youn al sslemenin grld Byk Seluklu trbe ve kmbetlerinde tula, hem ina hem de cephe kaplamalarnda dekorasyon malzemesi olarak kullanlmtr. Trk Memlkleri Mimarisi (1250-1382): Sultan Baybarsn Msr Kahirede yaptrd Baybars Camii (1266-1269), mihrap n sahn geniliinde kubbeyle rtl mihraba paralel alt sahnl bir harim ve ynden ift sra revaklarla evri-
6. nite - Trk Sanat
149
Kasr: Genellikle kent dlarnda ina edilen hkmdarlara ait yksek duvar ve burlarla tahkim edilmi korunakl ato benzeri yaplara denilmektedir. Maristan: slam lkelerinde hastane yaplarna maristan denilmektedir.
li bir avludan olumaktadr. Sultan Baybarsn yaptrd, drt eyvanl Zahiriye Medresesi (1263), 1874te yol inaat nedeniyle yklmtr. Sultan Baybars ayrca Msrda bir kpr (1266), bir su kemeri, Abbasi halifelerine ait trbe iine bir hazire ve skenderiyede 19. yzyla kadar ayakta olan Kasr l-meyr adl bir kasr yaptrmtr. Sultan Kalavun 1285te Kahirede trbe, medrese ve maristandan oluan byk bir klliye yaptrmtr. Medresenin dousunda dar bir koridorla ayrlan kendi trbesi yer alr. Kare biimli bir alana oturan trbenin ortasnda sekizgen alt yapl, kubbe rtl merkezi bir birim bulunur. Daha sonra ina edilen drt eyvanl Kahire Sultan Hasan Medresesi (1356-1362)nin ta kaps dzen ve ssleme program asndan Byk Seluklu ta kaplarn hatrlatr. Dierlerine gre daha geni ve derin tutulan dou eyvan mescit olarak kullanlmakta ve buradan mihrap duvarnn arkasnda bulunan kare planl kubbe rtl Sultan Hasan Trbesine geilmektedir. Timurlu Mimarisi (1369-1505): Timurlular mimari alana byk bir yenilik getirmemekle birlikte ran blgesinde yaptklar zengin ini sslemeli abidevi yaplarla farkl bir slup oluturmulardr. n cephenin iki yanna minare ekleme gelenei bu devirde yeniden canlandrlmtr. Timurun ei Bibi Hanm adna yaplan 1404 tarihli cami, iki katl revakl avlusuna drt eyvann ald mihrap n blm kubbeli Mehed Gevher ad Camii (1418) ve ayn planda ina edilmi Yezd Mescid-i Camii (1442) ile Yesi Hoca Ahmet Yesevi Klliyesi, Semerkant rethane Saray ve Kek Aksaray devrin nemli rnekleridir. Semerkant ah Zinde caddesinde bulunan 25 trbenin byk ounluu Timur ailesinden nemli kiilere aittir. Trbelerin ykseltilmi kasnaklara sahip yivli kubbeleri ayrt edici zellikleridir. Timurun 1404 tarihli Gur-i Mir (1404) adl trbesi bu tipin en gelimi; Musa Paa Trbesi (1412) en gsterili rneidir. Safevi Mimarisi (1501-1736): Safeviler randa ah Abbas zamannda nemli eserler gerekletirilmilerdir. Isfahandaki dkkanlarla evrelenmi revakl Meydan- ah adyla anlan meydan, dnemin nemli ehircilik uygulamalarndandr. Bir kk ile nemli baz yaplar bu meydana bakmaktadr. Mescit ve medreseden oluan Mescid-i ah Klliyesi (1612-1630) mozaik tekniinde yaplm zengin ini kaplamalar ve drt eyvanl kuruluuyla dikkati eker. Babrl Mimarisi (1526-1858): Hindistandaki Babrl mimarisinde Seluklu, Timurlu ve Hint etkileri grlr. Ekber ahn kurdurduu Fethpur Sikri Kenti (1569)nde yer alan eserlerde krmz kum ta ve beyaz mermer kullanlmtr. Dini yaplarn banda yandan revaklarla evrili byk bir avlu ve mihrap nndekinin daha byk olduu dtan soan kubbe biimli kubbeyle rtl harimi bulunan Fethpur Camii (1602) gelir. Lahordaki Vezirhan Camii (1634/35) be kubbesi ile farkllk gsterir. En gelikin rnek ah Cihan zamannda yaplan Delhi Cuma Camii (1650-1656)dir. Babrllerin Delhi Hmayun ah Trbesi (1570), kenar ls 55 metre olan kare biimli bir alana kurulmutur. Duvarlarla evrili bir bahe ve ta deli bir taraa zerinde yer alan trbenin, Tac Mahale rnek olduu kabul edilmektedir. Yapnn 47 metre ykseklikteki ift kubbesi, Hindistanda yaplm en erken tarihli rnektir. ah Cihann gen yata len kars iin yaptrm olduu, Agradaki Tac Mahal (1632-54), 1983 ylnda Dnya Kltr Miras Listesine girmi ok tannan tmyle beyaz mermerle kaplanm bir mezar antdr.
150
Sanat Tarihi
ANADOLU SELUKLU VE BEYLKLER DNEM MMARS

Anadolu Seluklu Dneminde Mimari: Anadolu Seluklular ve erken dnem Trk beyliklerinden Danimendli (Niksar, Tokat ve Sivas blgesinde), Mengcekli (Kemah ve Erzincan evresinde), Saltuklu (Erzurum ve evresinde), Artuklu (Diyarbakr ve Mardin evresinde), Dilmaoullar (Erzen ve Bitlis blgesinde) ve Ahlatahlar ya da Skmenliler (Ahlat ve Azerbaycan evresinde), Anadolu ncesi Trk sanatnn kesintiye uramadan Anadoluya aktarlmasnda ve gelitirilmesinde nemli rol oynamlardr. zellikle cami mimarisinde Anadolu, baka slam corafyalarnda grlmeyecek farkl plan denemelerine sahne olunmu ve neredeyse Anadoluya zg yeni cami plan tipleri ortaya kmtr. Byk Seluklularn ina ettirdikleri Diyarbakr Ulu ve Siirt Ulu Camii Anadolu Trk dneminin en erken tarihli camilerini olutururlar. Ahap tavanl Diyarbakr Ulu Camii (10911092)nde kubbesiz olarak am Emeviye Camiinin plan tekrarlanmtr. avlulu Harput Ulu Camii (1156-1157) dnda Artuklu camilerinde revakl d avlu bulunur. Hepsinin mihrap n blmleri kubbe, sahnlar tonoz rtldr. Mardin Ulu Camii (1176) ve Kzltepe Ulu Camii (1204)nde mihrap n blm iki sahn geniliindeki Karahanllarn Talhatan Baba Camiinin plan emas tekrarlanmtr. Silvan Ulu Camii (1152-1157)nde mihrap n blm farkl olarak sahn geniliindedir. Mihrap aksna dik veya paralel sahnl, ok destekli plan emasna sahip Anadolu Seluklu, Danimendli ve Saltuklu camilerinin ou avlusuzdur. stisnai olarak ok destekli Sivas Ulu Camii (1197)nin Orta Anadoluda ina edilen en erken tarihli avlulu cami olduu dnlmektedir. Saltuklularn byk lde zgnln yitirerek gnmze gelebilen mihrap n kubbeli, ok destekli Erzurum Ulu Camii (1179) ve Erzurum Kale Camii (12.yy) avlusuz rneklerdendir. Mengceklilerin 1985 ylnda Dnya Kltr Miras Listesine girmi bulunan Sivas Divrii Ulu Camii ve ifahanesi (1228-1229) mimarileri ve esiz sslemeleriyle Anadolu Trk mimarisinin en kymetli eserleri arasnda yer alr (Resim 6.2). Camiyi Ahmet ah, ifahaneyi ei Turan Melike Sultan yaptrmtr. Mihrap n blm kubbeli Divrii Ulu Camii her biri deiik tonoz eitleriyle rtl ok blntl plan emasndadr. erisinde Mengceklilerin hanedan trbesi bulunan ifahane yaps ise eyvanl, kubbe rtl kapal avlusu bulunan ksmen iki katl bir yapdr. Anadolu Seluklu camilerinin en tannmlarn Konya Alaeddin (1155), Sivas Ulu (1197), Konya pliki (12.yy sonu), Akehir Ulu (1213), Nide Alaeddin (1223), Malatya Ulu (1224), Kayseri Huand Hatun (1238), Amasya Burmal Minare (1237-1247), Kayseri Hac Kl (1249), Amasya Gk Medrese (1266-67), Kayseri Bnyan Ulu (1256) ve Kayseri Develi Ulu Camii (1281) olutururlar. Anadolu Seluklularndan gnmze Afyon Ulu Camii (1272), Sivrihisar Ulu Camii (1274), Ankara Arslanhane Camii (1289-1290) olmak zere ahap direkli cami ulamtr. Anadolu Seluklu devrinin dini eitimin yannda matematik, astroloji, tp vb. pozitif bilimler alannda da eitim verilen yksek renim kurumlar olarak ina edilen medrese yaplarnda 1-ak, 2-kapal avlulu olmak zere iki farkl avlu uygulamas grlr. Medreseler, kat ve eyvan saylar ile avlu tipleri dikkate alnarak
Resim 6.2 Sivas Divrii Ulu Camii ve ifahanesi genel grn
6. nite - Trk Sanat
151
Ana eyvan: Genellikle avlu zemininden daha yksekte bulunur ve dier eyvanlardan daha geni ve yksek olur. Ana dersane ve mescit olarak kullanlabilirler. Medreselerin byk ounluunda ana eyvann iki yannda kubbeli birer mekn bulunmaktadr. Bu meknlar mderris odas olarak kullanld gibi hava artlarnn elverisiz olduu dnemlerde dersane olarak da kullanlmakta, ilerinden birisi trbeye de dntrlebilmektedir.
snflandrlrlar. Ana giri kapsnn karsnda yer alan eyvan, ana eyvan olarak adlandrlr. Avlunun iki yanna kk boyutlu, ierisinde ocak nilerinin yer ald renci odalar sralanr. Anadolunun en erken tarihli ak avlulu medreselerini Artuklular, kapal avlulu medreselerini Danimendliler ina etmilerdir. Ak avlulu Artuklu medreselerini Mardindeki Eminddin (1108), Necmeddin Gazi (1122), Hatuniye (1185 ncesi), ehidiye (13.yy ba), Marufiye (13.yy ba) ve Sultan sa (1385) Medreseleri ile Diyarbakrdaki Zinciriye (1198-1199) ve Mesudiye (11981223) Medreseleri; kapal avlulu Danimendli medreselerini Tokat Yabasan (115152) ve Niksar Yabasan Medresesi (1157-58) temsil ederler. Anadolu Seluklular hem kapal hem de ak avlulu medreseler ina etmilerdir. Kayseri Hoca Hasan (1202), Kayseri ifte (1205-1206), Afyon Boyalky (1210 civar), Amasya Halifet Gazi (1225), Kayseri Huand Hatun (12371246), Kayseri Seraceddin (1238-1239), Antalya II. Gyaseddin Keyhsrev (1239), Konya Sral (1242-1243), Kayseri Hac Kl (1249), Kayseri Avgunu (13.yy ilk yars), Antalya Karatay (1250), Akehir Ta (1250), Kayseri Sahibiye (1268), Sivas Gk (1271), orum Alaca (13. yy) Medreseleri ak avlulu; Konya Ali Gav (13.yy ilk eyrek), Isparta Atabey Ertoku (1224), Konya Karatay (1251), Konya nce Minareli (1260-1265) ve Afyon ay Ta (1278-1279) Medreseleri kapal avluludur (Resim 6.3; ekil 6.6). Anadolu Seluklu devrinde hastalar iin ina edilen ifahanelerin en erken tarihlisi Artuklularn Mardinde Emineddin Klliyesinin yklan Emineddin Maristan (1108-1109)dr. Seluklu Sultan II. Kl Arslann kz Gevher Nesibenin vasiyeti zerine, 1205-1206 ylnda ina edilen ifte Medrese adyla da bilinen Kayseri Gevher Nesibe Maristan Seluklularn bilinen ilk ifahanesidir. Yap ayn zamanda tp medresesi ve ifahane yapsnn birlikte ina edildii ilk rnektir. Sivas I. zzeddin Keykavus ifahanesi (1217-1218), ankr Cemaleddin Ferruh (1235), Kastamonu Pervaneolu Ali (1272) ve Tokat Mineddin Pervane (Gk Medrese) ifahaneleri dier rneklerdir. Temel ilevleri savunma ve barnma olan yksek ve geni duvarlar dtan payandalarla desteklenmi kale grnmndeki Anadolu Seluklu kervansaraylarnda tek giri kapsna yer verilmitir. Kesme ta malzemenin kullanld bu yaplarn ta kaplaryla bazlarnn avlularnda yer alan kk mescitler, sslemenin en youn olduu yerlerdir. Anadolu Seluklu kervansaraylarnda 1-avlulu ve kapal ksmllar, 2-kapal bir ksmdan oluanlar, 3-avludan oluanlar ve 4-bir merkez yap etrafnda gelienler olmak zere drt plan tipi grlr. Avlulu ve kapal ksml hanlar, revakl bir avlulu blm ile bu blme bitiik kapal bir ksmdan meydana gelirler. Her iki blmn de birer ta kaps bulunur. Ancak, yapya avlunun ta kapsndan girilebilir. Kapal ksmn kaps sadece avluya alr, daryla
Resim 6.3 Konya Sral Medrese ana eyvana bak
ekil 6.6 Solda: Konya nce Minareli Medresesi ta kaps; Sada: Plan Kaynak: Kuban 2008:180.
Kervansaray: Anadolu Seluklu mimarlnn en antsal rneklerinden olan kervansaray yaplar, kervanlarn ve yolcularn konaklamas, gerekli ihtiyalarnn karlanmas amac ile nemli yol gzerghlar zerinde ina edilmi birer yol st konaklama merkezleridir. Bu nedenle yolcularn ve hayvanlarn kalaca meknlarn yan sra depo, mescit ve hamam gibi farkl ilevli birimleri bulunur. letilmeleri vakf sistemi aracl ile gerekletirilen kervansaraylar genellikle ticarete byk nem veren sultan ve sultan ailesine mensup kiilerle vezir ve emirler tarafndan yaptrlmtr. Konaklama ihtiyalarnn gn boyunca cretsiz verilmesi kervanlarn can ve mal gvenliinin devletin garantisi altna alnmas gibi uygulamalar, bir yandan daha fazla taciri Anadoluya ekerken dier yandan dinamik bir ticari ortamn olumasn salamtr.
152
Sanat Tarihi
ekil 6.7 Sol stte: Kayseri Sultan Han plan Sa stte: arapsa Han plan Sol altta: Evdir Han plan Sa altta: Alara Han plan Kaynak: lter 1969:29,36,20,27.
irtibat yoktur. Avlulu ve kapal ksml kervansaraylardan bazlarnda avlunun ortasnda kare tabanl bir alann kelerindeki birer destein tad kemerler zerinde ykseltilen kk mescit ad verilen birer mescit yer alr. I. Aleddin Keykubat tarafndan Kayseri-Sivas yolunda yaptrlan Kayseri Sultan Hannn (1232-1236) kk mescidi en iyi rneklerdendir (ekil 6.7). Sadece kapal bir ksmdan oluan hanlar genellikle kareye yakn ya da uzunlamasna dikdrtgen biimli birer alana otururlar. lerinde paye ve kemer sralaryla birbirinden ayrlan tonozla rtl sahnlar bulunur. II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan AntalyaAlanya yolunda ina ettirilen sahn dzenlemesi bulunmayan arapsa Han (1236-1246) uzun tek meknyla istisna tekil eder (ekil 6.7). Sadece avludan oluan han yaplarnda meknlar ak avlunun etrafnda sralanrlar. I. zzeddin Keykuvas zamannda Antalya- Isparta yolunda ina edilen Evdir Han (1210-1219) byledir (ekil 6.7). Az sayda rnekle temsil edilen bir merkez yap etrafnda gelien han tipinde, avlu merkezde yer almakta kapal blmler yanlara yerletirilmektedir. I. Aleddin Keykubat tarafndan Antalya-Alanya yolunda yaptrlan Alara Han (1232) bu tiptedir (ekil 6.7). Anadolu Seluk mimarisinin en antsal yaplarndan olan Kervansaraylarn zellikleSIRAdevri SZDE rini ve bu yaplarda grlen balca plan tiplerini aklaynz?
D NELM Genellikle Trk hamamlar 1-soyunmalk, 2-lklk, 3-scaklk, 4-halvet odalar, 5-su deposu 6- klhn olarak isimlendirilen alt blmden oluurlar. Klhnda yaklan atein S scak O R Uhavas ve su buharnn duvarlarda ve zeminde dolatrlmasyla stlan bu yaplarn plan tipolojileri scaklk blmlerinin biimleniine gre yaplr. Seluklu hamamlarnda 1-radial havari 2-drt eyvanl ve ke hcreli 3-mnDKKAT ferit olmak zere farkl plan tipi grlr. Mimar Kelk bin Abdullahn Konyada yapt Sahip Ata Hamam (1258-1279), havari drt eyvanl ve ke hcreSIRA SZDE li plan ile Seluklu devri hamamlarnn nemli rneklerindendir. Anadolu ncesi rneklerle kyaslandklarnda daha mtevaz olduklar grlen Anadolu Seluklu a mezar yaplarnn bamsz olarak ina edilenleri ve bir klAMALARIMIZ liye, medrese ya da caminin paras veya bir blm olarak ina edilenleri bulunur. Olduka fazla saydaki mezar yaplarnn kare, dikdrtgen, begen, altgen, sekizgen, K T A P ongen, onikigen ve onaltgen planl prizma gvdeli olanlar, dairesel planl silindirik gvdeli olanlar ve eyvan tiplileri bulunmaktadr. TELEVZYON Saltuklularn Erzincan Tercandaki Mama Hatun Kmbeti (13. yy), ortadaki dilimli gvdeli kmbeti evreleyen on bir nili evre duvaNTERNET r ile Anadoludaki tek rnektir (ekil 6.8). Kayseride ah Cihan Hatun adna yaplan, dtan onikigen iten daire planl Dner Kmbet (1276) plan ve cephelerindeki sslemele-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 6.8
KTercan T A Mama P
Hatun Kmbeti plan 2008:228.
TE LEVZYO N Kaynak: Kuban
NTERNET
6. nite - Trk Sanat
153
Resim 6.4 Kayseri Dner Kmbet
ri ile dikkat eker (Resim 6.4). Anadolu Seluklularnn Eskiehir Seyitgazideki mmhan Hatun Trbesi (1205-1211) eyvanl trbelerin erken tarihli rneklerindendir (Resim 6.5). Erken rneklerde ta ve tulann daha sonra ta malzemenin yelendii grlr. Ssleme daha ok d cephede younlar. Bitkisel, geometrik, yaz ve figrl sslemelerin grld bu yaplarn i dzenlemeleri olduka sadedir. Anadolu Seluklu devrinde nemli saray ve kk yaplar ina edilmise de bu yaplar genellikle moloz ta ve tula gibi az dayankl malzemeden ina edildiklerinden gnmze gelememilerdir. Saraylar, yapmlarnda kullanlan malzemenin basitliini telafi etmek iin zengin ini ve al sslemelerle bezenmilerdir. Konyada i kalenin kuzeyine II. Klarslan (1156-1192) tarafndan ina ettirilen saray ve kk yaplarndan saray tamamen yok olmu, Konya Klarslan Kknden gnmze yalnzca bir blm ulamtr. Kk, I. Aleddin Keykubad zamannda onarldndan Alaeddin Kk adyla da bilinir. Konya kalesinde yaplan saray kazlarnda yksek sanat zellikleri gsteren inilerle aldan figrl kabartma bezemeli pano paralar ele gemitir. Anadolu Seluklularn nemli saray rneklerinden bir dieri, 1952 ylnda Konya Mzesi Mdr Zeki Oral tarafndan tespit edilen ve ilk kazlar K. Otto Dorn tarafndan gerekletirilen, I. Aleddin Keykubadn Beyehir Gl kysna ina ettirdii Kubad-Abad Saray (1235)dr. Kaz almalaryla sarayn duvarlarn kaplayan ini ve al panolar gn yzne karlmtr. Artuklularn Hasan Keyf Saray (13.yy); Seluklularn Alanya Kale Saray (1220-1237), Kayseri Kaykubadiye Saray (1224-1246) ve Alara Hamaml Kasr (1220-1237) gnmze gelemeyen saray yaplardr. Ge Dnem Anadolu Trk Beyliklerinde Mimari: Anadolu Seluklu Devletinin 1243 Kseda Savandan sonra zayflamas, Moollarn randa lhanl Devletini (1256-1335) kurarak Seluklular zerindeki basklarn giderek arttrmalar zerine Seluklular arkalarnda, 20 den fazla beylik brakarak tarih sahnesinden ekildiler. lhanllar, Seluklularn son zamanlarnda Anadoluda, Sivas ifte Minareli Medrese (1271-1272), Amasya Bimarhanesi (1308-1309), Erzurum Yakutiye Medresesi (1310-1311) ve Tokat bn Sentimur Trbesi (1314) gibi medrese ve trbe yaplar yaptrmlardr. Ge Dnem Trk Beyliklerinin cami mimarisinde grlen en nemli deiiklik, e blntl modler sisteme dayanan camilerle zaviyeli camilerin inasdr. Hamidoullarnn her birimi kubbe rtl Antalya Yivli Minare Camii (1373) e niteli camilerin ilk uygulamasdr. Bu tipin dier rnekleri arasnda ynden revakl avlusu bulunan Saruhanoullarnn Manisa Ulu/shak Bey Camii (1376) ve Karakoyunlularn Van Ulu Camii (1389-1400) saylabilir. Menteeoullarnn Milas Firuz Bey Camii (1394) ile Candaroullarnn Kastamonu smail Bey Camii (1454) zaviyeli camilerdir. Dnemin ahap direkli camileri arasnda obanoullarnn Kastamonu Atabey Gazi Camii (1273), Erefoullarnn Beyehir Ulu Camii (1296), Sahipataoullarnn yenileyerek genilettikleri Afyon Ulu Camii (1341-1342) ve Candaroullarnn Kasabaky Mahmud Bey Camii (1366) bulunur.
154
Sanat Tarihi
Bu dnem medrese mimarisinde Anadolu Seluklu tarznda ak ve kapal avlulu medrese inaatlar srdrlmtr. Menteeoullarnn ak avlulu Bein Ahmet Gazi Medresesi (1375)nin ana eyvannn kubbeyle rtlmesi bir yeniliktir. Bu dnemde Anadolu Seluklu devri trbe ve kmbetlerine benzer mezar yaplarnn yan sra farkl biimlerin denendii mezar yaplar da ina edilmitir. Eratnaoullarna ait Sivas Gdk Minare Trbesi (1347-1348) minareyi andran yapsyla farkl biimlerin denendii trbelere iyi bir rnektir.
OSMANLI VE CUMHURYET DNEM MMARS

Resim 6.5 Hac zbek Camii ina kitabesi
ekil 6.9 Solda: znik Yeil Cami grn Sada: plan Kaynak: Aslanapa 1993:219.
Zaviyeli cami: Kurulu yllar ile birlikte nemli rnekleri grlen bu yap tipi, belirgin bir geliim izgisi ierisinde klasik dneme kadar ina edilmi, klasik dnemin ortalarndan itibaren ina edilmez olmutur. lk rneklerinden itibaren sofa olarak adlandrlan ve ounlukla kubbe rtl bir orta blm ve bu blmn gneyinde yer alan bir mescit blmnden oluurlar. Bu iki blmn dou ve bat yanlarnda tabhane odalar olarak adlandrlan ikier yan mekn bulunur. Tabhane odalarnn kesin ilevleri bilinmemekle birlikte misafirhane ve toplant salonu olarak kullanldklar dnlmektedir.
Erken Dnem (1299-1453): Osmanl mimarisinde en youn yap grubunu camiler oluturur. Kare planl kubbe rtl bir harim ile nndeki blml son cemaat yerinden oluan znik Hac zbek Camii (1333) bilinen en erken tarihli Osmanl camisidir. (Resim 6.5). Osmanl mimarl, Hac zbek Camiinden balayarak kubbeli ana mekn gelitirmek ve onu tm yapya hakim klabilmek iin eitli denemeler ve araylar ierisine girmitir. Bu adan ilk byk adm kubbeli harim ve blml bir son cemaat yerinden oluan znik Yeil Camii (1378-1392) ile atlmtr (ekil 6.9). Hariminin kuzeyine yerletirilen iki payenin dou ve bat dorultusunda atlan kemerlerle birbirlerine ve yan duvarlara; kuzey duvarna atlan kemerlerle kuzey duvarna balanmalaryla harim, kuzeye doru geniletilmitir. Bu uygulama ile Osmanl yaplarnn ana rt biimi olan kubbe, bir ynde de olsa duvardan kurtarlm ve serbest destekler zerine oturtulmutur. znikte grlen bu gelime, II. Muratn Osmanllarn ikinci bakenti olan Edirnede yaptrd erefeli Cami (1437-1447)de kubbenin beden duvarlarndan kurtarlp alt serbest destee oturtulmasyla bir adm teye tanmtr. Yapnn kelere yerletirilmi birer minareden oluan drt minaresi ve adrvanl avlusu klasik devir yaplar zerinde de etkili olacaktr. Erken devrin her birimi e byklkte yirmi kubbe rtl ok destekli ve e niteli camilerinin en antsal rnei Yldrm Beyazt zamannda ina edilen Bursa Ulu Camii (1396-1398)dir. Osmanl mimarisinin ilk dnemlerinde ortaya kan bir dier nemli yap tipi de zaviyeli cami, ters T planl ya da imaret olarak adlandrlan ok ilevli cami yaplardr. Benzer planl znik Orhangazi mareti (1325) ile Bilecik Orhangazi mareti (14. yy) bu tipin ilk; elebi Mehmet zamannda klliye olarak ina edilen Bursa Yeil Camii, en gelimi rneidir. Anadolu Seluklu Dneminde byk bir geliim gsteren medrese mimarisinin genel olarak Osmanl devrinde de srdrld grlr. Osmanl medreselerinde grlen deiim, kubbenin ana rt biimi olarak kullanlmas ve ana eyvann ounlukla kubbeli bir ba odaya dnmesidir. Bir klliye ya da baka yap topluluklar ierisinde yer almalar ve ounlukla ina edildikleri kentin cadde ve sokak
6. nite - Trk Sanat
155
dokusuna uydurulmalar nedeniyle planlarnda farkllklar grlr. Odalarn nnde yer alan U biimli kollu revaklar ile U plan emasna sahip antsal grnml znik Sleyman Paa Medresesi (1331) en erken tarihli Osmanl medresesi olarak kabul edilmektedir. Bursadaki Yldrm (1399), Yeil (1413-1424) ve Muradiye (1425-1426) Klliyelerinin medreselerinde ak avlu ve kubbeli dershane odalar bulunur. stanbul Fatih Klliyesinin (1462-1470) her biri revakl avlulu plan emasna sahip sekiz medresesinde, dershane odalarnn yannda 19 renci odasna ve helalara yer verilmitir. 14. yzylla birlikte grlen U plan emasnn dnda medrese mimarisinde sekizgen ve L planl rnekler de ina edilmitir. Erken Osmanl hamamlarnn ilk rnekleri kk boyutlu kubbeli ve asimetrik planldr. Seluklularda grlen hamam tiplerinin yan sra 1-Kare bir scaklk etrafnda sralanan halvet hcreli, 2-ok kubbeli scaklkl, 3-Ortas kubbeli-enine scaklkl, 4-ifte halvetli ve 5-Souk-scaklk ve halveti e odalar halinde olan hamamlar ina edilmitir. znik smail Bey Hamam (14.yy) nemli rneklerdendir. znik ve Bursadaki ilk hamamlarn kubbelerinde mukarnasl al bezemelere rastlanmaktadr (Resim 6.6). Anadolu Seluklu devrinin mezar yaplar baz farkllk ve deiikliklerle Osmanllarda da devam eder. Osmanl trbeleri tek katl ve ounlukla okgen planl ve dtan kiremit kapl kubbe rtldr. Erken dnemde drt ayak zerine oturan kemerlerle tanan kubbe rtl, yanlar ak baldaken tipli trbelerin yan sra eyvanl trbeler de ina edilmitir. znik Sar Saltuk Trbesi (14.yy) baldaken tipin; kare plan, tromplu yksek bir kasnaa sahip kubbesi ve giri blmndeki tonozlu eyvan ile znik Krgzlar Trbesi (14.yy) eyvanl tipin nemli rneklerindendir. Bursa Yldrm Beyazd Trbesi (1406) kubbeli kare plan ve blml revakl dzenlemesi ile Osmanl trbe mimarisinin nnde revakl bir blm bulunan deiik bir uygulamasdr. Erken Osmanl trbeleri ierisinde Bursa Yeil Trbe sekizgen plan ve ini sslemeleri ile dikkati eker (Resim 6.7). Klasik Dnem (1453-1718): Edirne erefeli Cami ile balayan gelime stanbul camilerinde devam ederek klasik devrin esas karakterini belirlemitir. Fetihten sonra ina edilen Fatih Klliyesi ilk rnektir. Klliyenin ana yapsn oluturan Fatih Camii (1462-1470), zgnnde tek ynden yarm kubbeyle desteklenen byk bir kubbeyle rtldr. 1765 ylnda meydana gelen depremde byk hasar gren yap 1767-1771 yllarnda gerekletirilen onarmlarla bugnk drt yarm kubbeyle desteklenen bir kubbeyle rtlmtr. Osmanl kentlerinin biimleniinde nemli bir role sahip olan klliye inatlar, erken dnem klliyelerinden farkl olarak daha simetrik ve dzenli bir planlamaya sahip olarak Klasik Osmanl devrinde de gelierek devam etmitir. zellikle stanbul ve Edirne gibi kentlerde devrin padiahlar birok byk programl klliye ina ettirmilerdir. II. Beyaztn Amasya, Edirne ve stanbulda ina ettirdii klliyeler nemli rnekler arasnda yer alrlar. Kanuni Sultan Sleymann Mimar Sinana yaptrd ehzade Klliyesi stan-
Resim 6.6 Bursa Yeil Trbe
Baldaken: Kare ya da okgen biimli bir alann kelerinde bulunan stun ya da payelerle tanan darya ak kemerle oluturulmu, st piramidal at ya da kubbe rtl yaplara denilmektedir. Klliye: levleri birbirinden farkl, ayn slup ve tarzda ina edilmi yaplar topluluuna denilmektedir.
156
Resim 6.7 stanbul Sleymaniye Klliyesi
Sanat Tarihi
Hassa Mimarlar Oca: Osmanl mparatorlukunda Fatih devrinden sonra saray bnyesinde kurulan ve saray ve evresinin btn ina faaliyetlerinin yan sra mimar yetitiren kurum.
Resim 6.8 stanbul Sultan Ahmet Camii
buldaki bir dier nemli klliye yapsdr. Mimar Sinann raklk eserimdir dedii ehzade Camii (1544-1548)nin drt serbest destek zerine oturan merkez kubbesi, drt yarm kubbeyle desteklemitir. Sinan ayrca, Kanuni Sultan Sleyman adna, merkez kubbesi iki yarm kubbeyle desteklenen stanbul Sleymaniye Klliyesi (1550-1557)ni yapmtr (Resim 6.7). Osmanl ve Trk mimarisinin ulat en st seviye olarak kabul edilen, 2011 ylnda Dnya Kltr Miras Listesine alnan Mimar Sinann Edirne Selimiye Camii ve Klliyesi (1569-1574) kubbeli mekn geliiminin ulat en st aama olarak kabul edilir. Sinann ustalk eserimdir dedii Selimiye Camiinde merkez kubbe sekiz serbest destek zerine oturmaktadr. Mimar Sinandan sonra stanbulda ina edilen ilk byk yap ehzade Camiinin plan emasn tekrarlayan Hassa Mimarlar Ocann ba mimar olan mimar Sedefkr Mehmet Aaya yaptrd Sultan Ahmet Camii (1609-1617)dir (Resim 6.8). stanbulda ina edilen son byk klliye, mimar Mustafa Aa tarafndan tamamlanan Yeni Cami Klliyesi (1603, 1661-1663)dir. Bu tarihten sonra Osmanl mimarisinde ina edilen klliye ve camilerin boyutlarnn kld, kurulu ve cephe dzeni asndan Avrupada grlen mimari slup ve akmlarn etkisine girdii grlr. Bu dnemde ina edilen Amasya Kap Aas Medresesi (1489), sekizgen plan ve kubbeli revaklara sahip ak avlusu ile Mimar Sinann Vezir Rstem Paa iin yapt stanbul Rstem Paa Medresesi (1550)ne rnek tekil etmitir. Rstem Paa Medresesinde, Kap Aas Medresesinin sekizgen plan dtan kare ierisine almak suretiyle tekrarlanmtr. 16. yzylla birlikte ska grlen U plan emasndaki medreselerle cami yaps ortak bir avluya sahiptir. Baz uygulamalarda medrese yapsnn klliye ierisinde bamsz olarak ele alnd grlr. 17. yzylda medreseler klliyenin bir paras olmaktan kp, klliyenin ana yaps durumuna gelirler. zellikle bu devrin vezirleri tarafndan ina edilen klliyelerde bu durum aka gzlenmektedir. Erken devirin kk ve asimetrik planl hamamlarna karn Klasik Osmanl devrinde simetrik planl byk boyutlu hamamlar ina edilmitir. Mimar Sinann Hrrem Sultan adna yapt Haseki ya da Ayasofya Hamam (1556) olarak bilinen ifte hamam olarak ina edilmi nemli bir rnektir. Mimar Sinann yapt ehzade Mehmed Trbesi sekizgen plan dtan renkli ta sslemeleri ve i meknda kullanlan ini dekorasyonu; sekizgen planl Kanuni Trbesi yapy dtan evreleyen stunlu revak dzenlemesi ile ilgi eker. stanbulda Fatih devrinde 1474-1479 yllar arasnda inasna balanan Topkap Saray (eski adyla Saray- Cedid), 19. yzyla kadar her dnemde farkl birimlerin eklenmesi ile byyerek farkl dnem zellikleri sergileyen byk bir kompleks halini almtr. Topkap Saray dnda erken dnem saraylarndan gnmze salam ulaabilen rnek yoktur. Edirnede II. Murad devrinde inasna balanan Edirne Saray Fatih ve sonrasndaki padiahlarn ekledikleri yaplarla geni-
6. nite - Trk Sanat
157
letilerek bytlm ve Topkap Sarayndan sonra ikinci byk saray yaps olmutur. Edirne sarayndan gnmze; Adalet Kasr, Fatih devrinde ina edilen Cihannma Kasrnn harabeleri ile bir hamam ve mutfak ulamtr. Ge Dnem (1718-1923): 18. yzyl Osmanl cami mimarisinin en belirgin zellii, kubbe rtl tek birimli planlarn tercihi ve youn olarak inasdr. Bu yaplarn cephe dzenlemelerinde ve i dekorasyonda Barok ve Rokoko sanat akmlarnn etkili olduu grlr. Devrin Avrupa Resim 6.9 etkilerini en belirgin olarak Nur-u Osmanistanbul Ortaky ye Camii (1748-1755) gsterir. 18. yzyln Camii bir dier nemli camisi Mimar Tahir Aa tarafndan tamamlanan Laleli Camii (1759Kaynak: 1763)dir. Nur-u Osmaniye Camii gibi bodhttp://www.internet ara.com rum kat zerine ykselen yap, 1765te depremde harap olmu, 1785te I. Abdlhamid tarafndan onartlmtr. 19. yzyl camilerinde Anadolu Trk sanatna uyarlanm biimiyle Ampir slubu etkili olmutur. II. Mahmud zamannda tamamlanan Nusretiye Camii (1826) ile Sultan Abdlmecid zamannda boaz kysna ina ettirilen Dolmabahe Camii (1854) ve Ortaky Camii Ampir slubun denendii nemli rneklerdir (Resim 6.9). Ge devir saraylarndan blResim 6.10 ge valisi shak Paann DoubeSolda: Doubeyazt yaztta ina ettirdii, stanshak Paa Saray buldan gelen Rokoko etkileri ile Sada: stanbul Dolmabahe Saray Seluklu mimari slubunun uyguland shak Paa Saray (1784; Resim 6.10), 360 odas, mutfak, cami, asker koular, Kaynak: http://www.yeniansiklopedi.com/istanbul-gezi-ve-turizmharem dairesi ve meydanlar ile rehberi/istanbul-resimleri dikkati eker. Sultan Abdlmecidin, Karabet ve Nikolas Balyan adl iki mimara yaptrd Dolmabahe Saray (1853; Resim 6.10), Sultan Abdlazizin 1865 ylnda yaptrd Beylerbeyi Saray (1865), Sarkis Balyana yaptrlan raan Saray (1871) ve II. Abdlhamitin Yldz Sarayna eklettii kkler 19. yzylda stanbulda ina edilen Avrupa tarzndaki saray yaplarn olutururlar. Cumhuriyet Dnemi: Bat sluplarn etResim 6.11 kisinin ar biimde hissedildii, 19. yzyln sonlarnda byk ounluunun yabanc kMimar Vedat Tek ve Mimar kenli olduu mimarlar faaliyet gstermitir. Kemalettinin 20. yzyln balarnda bu duruma tepki olayaptklar Ankara rak ulusalc bir mimari kimlik oluturma aPalas balar ortaya km, 1900 yllarn balarnKaynak: dan balayarak 1930lu yllara kadar devam http://www.panora eden bu dnem I. Ulusal Mimarlk Dnemi mio.com olarak adlandrlmtr. Dnemin nde gelen
158
Sanat Tarihi
mimarlar arasnda, Mimar Kemalettin (1869-1927), Vedat Tek (1873-1942; Resim 6.11) ve Arif Hikmet Koyunolu (1888-1982) gibi mimarlar bulunur. Osmanl ve Seluklu yaplarnda grlen kubbe, kemer biimleri ile ininin dekoratif amalarla kullanlmas, dnemin en belirgin zelliidir. 1930larda I. Ulusal Mimarlk akmna ynelik eletiriler ve deien koullar erevesinde II. Ulusal Mimarlk Dnemi olarak adlandrlan yeni bir mimari akm balar. Temsilcileri arasnda, Sedat Hakk Eldem, Emin Onat, Seyfi Arkan gibi mimarlar bulunmaktadr. Trk konut mimarisinden esinlenilmesi dnem anlaynn en belirgin zelliidir. 1950li yllarn bandan sonra ada mimarla geilir.
RESM-HEYKEL VE EL SANATLARI Duvar Resimleri

Erken dnemlerden itibaren Budizmi benimseyen Uygurlarn 762 ylnda Maniheizmi devlet dini olarak kabul etmelerinden sonra inan dnyalarnda ortaya kan deiimler sanata da yansmtr. Budizm ve Maniheizmin etkisi ile Uygurlarda resim sanat gelimitir. Eski Uygur ehir kalntlarnda bulunan ve 8.-9. yzylla tarihlenen duvar resimleri (freskler), Trk resim sanatnn en eski rnekleri olarak kabul edilmektedir. Simetrik bir dzenlemenin hakim olduu kompozisyonlarda rahip, mzisyen ve vakf kurucularnn tasvirlerine yer verilmitir. koyu mavi ve krmznn youn olarak tercih edildii resimlerin parlak renkleri dikkat ekicidir. Uygur portre sanatnda gereki bir anlayn hakim olduu gnmze ulaan fresklerdeki insan yzlerinden anlalmaktadr. Resimlerde Batl anlamda bir perspektif olmamasna karn, figrn nem derecesine bal olarak byk veya kk izilmek suretiyle bir derinlik yaratlamaya alld grlr. zellikle prens resimlerinde figrn iki yana alm bir perdenin arasndan gsterildii ve bylelikle bir alan derinlii oluturulduu grlmektedir. (Resim 6.12).
Resim 6.12 Uygur duvar resmi Kaynak: Bakan 2009:36.
Minyatr Sanat
Trk minyatr sanatnn ilk rneklerini veren Uygurlarda duvar resimlerinin yan sra minyatr sanat da ok gelimitir. Bu minyatrler, Byk Seluklu minyatr sanatn etkilemi, Trk minyatr sanatna nclk etmi ve oluan minyatr slubu Abbasi Dnemi slam minyatrlerine damgasn vurmutur. Uygur minyatrlerinde, ounlukla dini konular ilemi olmakla birlikte dnyevi konulara da yer verilmitir. Mani dini etkisi ile hazrladklar el yazmalarn, Mani rahiplerinin din trenlerinin canlandrld resimlerindeki yz yaplar, minyatr sanatnda Uygur Tipi olarak adlandrlan bir terminoloji oluturmutur. Byk Seluklularn Badatta kurduklar slam minyatr okulunun sanatlarnn ounu Uygurlu Trkler oluturmutur. Antik a yazar Johannes Grammatikosun kaleme ald Hekim Andromakhosun maceralarnn anlatld eserin, Byk Seluklu devrinde resimlenmi iki kopyas gnmze ulamtr. Kitab al-Tiryak (Panzehirler Kitab) isimli bu eserin kopyalarndan biri 1199 ylna dieri 13. yzyla tarihlenir. Minyatr sanat Byk Seluklulardan Anadoluya gemitir.
6. nite - Trk Sanat
159
Anadoluda hazrland bilinen erken tarihli minyatrl yazmas, Hekim Dioskoridesin De Materia Medica adl eserinin Arapaya evrilmi versiyonudur. Artuklu hkmdar Necmeddin Alpi iin 1152-1176 yllar arasnda Silvanda yapld tahmin edilmektedir. Artuklu saray mhendisi El Cezerinin teknik bulularn ieren bizzat El Cezeri tarafndan 1206 ylnda yazlan Kitab fi Marifet el-nafi fi enaa til hiyel (Otomata) adl eserin on drt farkl kopyas bulunmaktadr. En erken tarihlisi Topkap Saray Mzesindedir. Anadoluda hazrlanan 13. yzyln en Resim 6.13 nemli minyatrl yazmas, bugn Topkap Saray Mzesinde bulunan Varka ve Glah Varka ve Glah adl eserden bir adl eserdir. Anadolu Seluklu Sultan I. Alminyatr eddin Keykubad zamannda (1220-1237) Azerbaycann Hoy ehrinden gelen nakka Mehmed ibn Abdlmmin tarafndan Konyada resimlenen bu yazmada, Peygamber zamannda iki gen arasnda yaanm bir ak hikyesi konu alnm, sahneler hikyeci bir slupla eritler hlinde metinlerin arasna yerletirilmitir (Resim 6.13). Kaynak: http://lebriz.com/pages/lsd.aspx?lang=TR&sectionID =2&articleID=309&bhcp=1 Timurlular zamannda (14.yy sonlar) Tebriz, iraz, Badat, Semerkant ve Heratta stn nitelikli yeni slup ve tekniklerin denendii nemli minyatrl yazmalar retilmi; 15. yzylda Karakoyunlu hkmdar Cihanah ve olu Pir Budak zamannda iraz ve Badatta Karakoyunlu minyatr slubu yaratlmtr. Akkoyunlular da iraz ve Tebrizde Trk slam minyatr sanatnn en gzel rneklerini vermilerdir. 16. yzylda Safeviler devrinde ran Tebriz atlyelerinde Trkmen ve Timurlu Herat okulunun kaynamasndan yeni bir minyatr slubu domutur. 16. yzylda Hindistanda Babrller devrinde, zellikle ah Ekber (1556-1605) ve Cihangir zamannda (1605-1628) nemli minyatrler hazrlanm, portre ressaml gelimitir. Anadoluda ge dnem beyliklerinin minyatr saResim 6.14 nat hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Kaynaklarda eitli bilgiler bulunmasna ramen erFatih Portresi ken dnem Osmanl minyatrlerinden gnmze ulaKaynak: Bakan an rnek yoktur. En erken tarihli Osmanl minyatr2009:98. leri Fatih Sultan Mehmet devrine aittir. Osmanl minyatrleri konularna gre Klasik slam ve Osmanl edebiyatn, sultan ve vezirlerin hayatn, seferlerini, din konular ileyen, portreler, peyzajlar ve bilimsel konular ele alan yazma eserler olmak zere drt ana balkta toplanabilirler. Fatihin Batl ressamlar saraya davet etmesi ve kendi portrelerini izdirmesi ile birlikte saray nakkahanesinde bulunan ustalardan bazlarnn benzer eserler verdikleri grlr. Ahmet iplizdeye atfedilen Fatih Portesi bunun iyi bir rneidir (Resim 6.14). 16. yzylla birlikte byk bir geliim gsteren Osmanl minyatrnde, Selimname, Sleymanname, Hnername, gibi Osmanl padiahlarnn tarihlerini konu edinen minyatrl yazmalarla ehzadelerin snnet trenlerinin anlatld Surnamaler nemli yer tutarlar.
160
Sanat Tarihi
Batl Anlamda Resim

18. yzyln sonlarnda kurulan asker teknik okullarda (Mhendishane-i Berr-i Hmayun ve Mhendishane-i Bahr-i Hmayun) batl tarzda teknik resim dersleri verilir. 19. yzylla birlikte bu asker okullardan Resim 6.15 mezun olanlardan bir ksm Avrupada gzel saOsman Hamdi Bey, natlar alannda eitim alrlar. Yurda dndklerinKaplumbaa de Avrupa resim anlaynda eserler verirler. 19. Terbiyecisi yzylda Avrupada nl ressamlarn atlyelerinde eitim grenler arasnda eker Ahmet Paa (1841-1907), Sleyman Seyyid (1842-1913) ve Osman Hamdi Bey (1842-1910) gibi nemli sanatlar bulunmaktadr (Resim 6.15). Osmanllarn son zamanlarnda Osman Hamdi Beyin abalaryla 1883 ylnda kurulan Sanayii Nefise Mektebi Alide, Batl anlamda gzel sanatlar eitimi verilmeye balanr. 1909 ylnda Trk ressamlarnn ilk meslek birlii olarak Osmanl Ressamlar Cemiyeti kurulur. Trk resim tarihinde grlen ilk byk gelime, Sanayii Nefiseden mezun olarak Avrupaya gnderilen rencilerin 1914 ylnda I. Dnya Savann kmas ile yurda dnlerinde yaanmtr. 1914 kua olarak adlandrlan bu sanatlarn Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Kaplumba%C4 %9Fa_Terbiyecisi ierisinde; Avni Lifij (1886-1927), brahim all (1881-1960), Feyhaman Duran (1886-1970) gibi sanatlar bulunmaktadr. Empresyonizm (zlenimcilik) akmnn etkilerini sergileyen Osmanl Ressamlar 1914 kuann ardndan, 1928 ylnda kurulan Mstakil Ressamlar ve HeykeltraCemiyeti: 1909 ylnda kurulan Trk resim lar Birlii ile Ekspresyonizm, KResim 6.16 sanatlarnn oluturduu bizm ve Konstrktivizm gibi Bameslek birliidir. Cemiyetin amac, Sanayii Nefise Neet Gnal, t resminde grlen eitli akmMektebinden ve asker Madenci Ailesi lar Trk Resim sanatna girer. Bu okullardan mezun olan ressamlara i olana dnemle birlikte Turgut Zaim Kaynak: Tansu salamak ve sergilerin 2009:161. (1906-1974), Zeki Kocamemi dzenlemesine katkda bulunmaktr. Cemiyet, 1921 (1902-1959), Nuri yem (1915ylnda Trk Ressamlar 2005), Nurullah Berk (1906Birlii, 1926 ylndan sonra 1982), Abidin Dino (1913-1993), Gzel Sanatlar Birlii adn almtr. Neet Gnal (1923- 2002; Resim 6.16), Bedri Rahmi Eyupolu (1911-1975) gibi nemli sanatlar Trk Resim tarihinde yerlerini alrlar.
Heykel Sanat
Gktrklerin Orhun Yenisey blgesindeki Kltigin (732), Bilge Kaan (735) ve vezir Tonyukuk (725)a ait mezar klliyelerinin tren yollarnn iki yannda bulunan heykeller belli bir emaya gre dizilmilerdir. Danimarkal aratrmac Thomsen tarafndan 1839 ylnda yaztlar zmlenen mezar antlar bnyelerinde Gktrklerden gnmze ulaan en eski yazl eserleri barndrrlar. Bu dnemde insan tasvir-
6. nite - Trk Sanat
161
Resim 6.17 Balbal Kaynak: Bakan 2009:31.
li heykel yapma gelenei gelimi, heykeller anma trenleri iin yaplan mabetlerin vazgeilmez gesi hline gelmilerdir. Balbal denilen bu heykellerin kiinin hayatta iken ldrd dmanlarn temsil ettiine inanlr (Resim 6.17). ok sayda rnei gnmze ulaan balballar, Trk heykel sanatnn en erken rnekleri olarak deerlendirilirler. Bazlarnn bir elinde kl, dier elinde vazo veya bir kap bulunmaktadr. Bel ksmlarnda, bak ve gndelik eyalarn iine konulduu torbalarn sarkt, maden iilii taklidi olarak birbirine zincirlenmi ok paral ve tokal kemerlerin bulunduu balballar, ounlukla soldan saa doru kapanan kaftan giyinmi olarak tasvir edilmilerdir.
Gktrk balballarn genel zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Gktrk devri balballarna dayandrlan Hint, in ve Yunan heykel sanatndan DNELM etkilendii anlalan Uygur heykel sanat realist bir anlaya sahiptir. Byk ounluu 8.-9. yzyllara tarihlenen Uygur heykellerinin bazlar boyaldr. nsan heyO R U kalp teknikellerinin yan sra eitli hayvan balar biiminde ounlukla S aldan i ile yaplm masklara da rastlanmaktadr. Heykel sanat ile ilgili ilk ciddi almalar, Sanayii Nefise Mektebinin kurulmaDKKAT s ile balamtr. hsan zsoy (1867-1944), sa Behzat (1875-1916) ve Mehmet Mahir Tomruk (1885-1954) Sanayii Nefiseyi bitiren ilk heykeltralar olarak bilinirler. SIRA SZDE Cumhuriyetin ilk yllarnda Kurtulu Savann nemini ifade eden ant heykellerin yapm arlkl yer tutar. Bu alanda hizmet verecek sanatlarn azl nedeniyle yurt dndan davet AMALARIMIZ edilen sanatlara da sipari verilmitir. smi n plana kan yabanc sanatlar arasnda, Heinrich Krippel K T A P (1883-1945), Pietro Canonica (1869-1962; Resim 6.18), Rudolf Beling (1886-1972) bulunmaktadr. Cumhuriyet Dneminin ilk kuak heykeltralar, figratif ve TELEVZYON soyut anlayta eserler vermilerdir. 1950 ylndan sonra heykelde soyut davurumcu anlay daha ar basar. Bu dnem sanatlar Atatrk antlarnn yapmnda grev almlardr. Dnemin nemli heykeltralar NTERNET arasnda lhan Koman (1921-1986), adi alk (19171979), Hadi Bara (1906-1971), Zht Mridolu (19061992) saylabilir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Resim 6.18
Pietro Canonica, Taksim Cumhuriyet Ant
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hal Sanat
Bugn Leningrad Hermitage Mzesinde bulunan, dnyann en erken tarihli hals olarak kabul edilen, Hun devrine ait Pazrk hals Grdes dm tekniinde, yn iplikle, yksek havl olarak dokunmutur. 10 cm2 sinde 3.600 dm bulunmaktadr (Resim 6.19). Halnn, 4x6 formlne gre 24 kk panoya blnm kare biimli, byk gbeini farkl genilikte be bordr evreler. 24 panonun her birinde, Hun Gl olarak da isimlendirilen stilize birer motif yer almaktadr. Bu motiflerin benzerlerinin, Volga Irmann kollarndan Kamann yaknlarndaki BolsoHav: Her trl dokuma zerindeki ince tyler. Bordr: Snr belirleyici izgisel ge. Sanatsal ierik tasn tamasn, her trden yzey zerinde yer alabilir.
162
Sanat Tarihi
Resim 6.19 Pazrk hals Kaynak: Bakan 2009:18.
Resim 6.20 13. yzyl hayvan figrl Seluklu hals Kaynak: http://www.tcfdatu. org/tr
e Minuskino ve Karayakupova kazlarnda bulunan demir ayna ve kl asklklar ile Ural Dalarnn gneyinde yaayan Bat Trklerinin oyma harfli yaztlarnda yer ald tespit edilmitir. En d ve en iteki bordrler ilerinde ku bal kanatl hayvan (grifon) figrlerinin yer ald yan yana sralanm kk geometrik yzeylerle bezenmitir. Ortadaki bordre, Hun Glleri erevesiz olarak sralanmtr. Dtan ikinci ve drdnc bordrlerde bir biri ardna yrr vaziyette srlanm hayvan figrleri bulunmaktadr. Daha geni olan dtan ikinci bordrde kuyruklar bal 28 at ve 28 svari bulunmaktadr. Birer atlamal olarak svariler ata binmi ya da atn geminden tutarak yrr vaziyette betimlenmilerdir. Koum takmlar da ilenen at figrlerinin saakl eer rtleri (haa) bulunmaktadr. Dtan drdnc bordrn figrlerini boynuzlar zenle belirtilmi yrrken tasvir edilmi 28 geyik oluturur. Hun devrinden gnmze ulaan Pazrk Hals dnda 1905 ylnda Dou Trkistanda bulun M 3.-MS 6. yzyllar arasna tarihlenen en eski hal rnekleri bugn dnyann eitli mzelerinde yer almaktadrlar. Orta Asyada ortaya kt kabul edilen Trk hal sanat Byk Seluklular kanalyla Anadoluya gelmitir. Ancak Byk Seluklu Dnemine ait hibir rnek gnmze ulamamtr. Konya Aleddin Camii, Beyehir Erefolu Camii ve Fustata bulunan Anadolu Seluklu devrine ait rnekler, hal sanatnn Anadoluda da geliimini srdrdn gstermektedir. Hallar, kk boyalarla renklendirilen yn ipliklerle dokunmutur. 13. ve 14. yzyla tarihlenen bu rneklerde, hayvan figrleri ve geometrik desenler tercih edilmitir. Baz rnekler, kufi yaz taklitli bordrlerle evrelenmitir (Resim 6.20). 14.-15. yzyllardan gnmze ok az hal rnei ulamtr. 15. yzyl Avrupal ressamlarn tablolarnda bu dnem hallar resmedilmitir. Bu devir hallarnda, hayvan figrlerinin geometrik ereveler ierisine alndklar grlmektedir. 15. yzyln sonlarndan itibaren hallarda hayvan figrlerinin yerini geometrik desenler alr. Holbein hallar olarak adlandrlan hal grubunda, zeminlerde mavi ve krmz, desenlerde mavi, krmz, sar ve kahverengi kullanlmtr. Bergama ve Uak erken dnemlerden itibaren nemli hal retim merkezleri olmulardr. 17. yzylda bu merkezlere kilim ve seccade gibi dokumalarn da retildii Uak, Ladik, Kula, Milas, stanbul, Bursa, Hereke, Isparta gibi merkezler eklenmitir.
Maden Sanat
Kurganlardan ele geen buluntular ve Orta Asya duvar resimlerindeki tasvirler, Trklerde erken dnemlerden itibaren gelimi bir maden sanatnn olduunu kantlamaktadr. Byk Seluklu devri ile birlikte ran Sasani maden sanatndan fark-
6. nite - Trk Sanat
163
Resim 6.21 Cizre Ulu Cami tun kap tokma 13.yy Artuklu Dnemi Kaynak: Bakan 2009:51.
l zellikler gsteren zgn bir maden sanat ortaya kmtr. Altn, gm, tun ve pirin gibi madenlerin kullanld Seluklu devri maden sanatnda tabak, tepsi, tas, ibrik, marapa, kandil, leen, kazan, ayna, kap tokma gibi farkl trde kullanm eyas retilmi; kazma, kabartma, yaldz, savatlama ve minai gibi farkl teknikler uygulanmtr. 12. yzyln ikinci yarsndan sonra taklarda altn kullanm artmtr. 13. yzylla birlikte Anadoluda Artuklular ve Anadolu Seluklular Byk Seluklu maden sanatna dayanan geliimi srdrmlerdir (Resim 6.21). Farkl mze koleksiyonlarnda yer alan bu dneme ait ok saydaki madeni eserlerde oyma, kabartma, kakma, savatlama ve emaye teknikleri kullanlmtr. Anadolu maden sanatnda ortaya kan bu geliim Osmanl dneminde de devam etmitir.
Ahap Sanat
Orta Asyadaki Pazrk kurganlarndan kan buluntular, Hun devrinde gelimi bir ahap sanatnn olduunu gstermektedir. Abbasi Dneminde, 9. yzylda Samarra yaplarnn kabartma al panolarnda dier sluplar yannda ortaya kan eri kesim teknii Trklere ve Orta Asya etkilerine balanmaktadr. Ayn dnemde, Msr Fustatta yaplan Tolunolu/Fustat Ulu Camii al kabartmalarnda ve ahap panolarnda da eri kesim teknii uygulanmtr. Gazneli Mahmut Trbesi (11.yy)ne ait kap kanatlar, bu devirde ahap oymaclnn ulat dzeyi gstermesi bakmndan nemli bir rnektir. Byk Seluklu dnemi ile birlikte mimariye bal olarak zellikle yaplarn minber, kap ve pencere kanatlarnda ahap sanatnn kaliteli rnekleri grlr. 13. yzyldan itibaren Anadoluda kndekri, oyma, kabartma, kafes ve boyama teknikleri kullanlarak nemli ahap eserler yaratlmtr. Anadolu Seluklularna ait Konya Aleddin Cami (1155-1156), Sivrihisar Ulu Camii (1275), Erefoullarnn Beyehir Erefolu Camii (1298-1299), Aydnoullarnn Birgi Ulu Camii, Saruhanoullarnn Manisa Ulu Camii minberleri kndekri teknii ile yaplm nemli rneklerdir (Resim 6.22). Bezemede ounlukla geometrik, bitkisel ve yazdan oluan kompozisyonlar kullanlmtr. 14. yzyldan itibaren ahap sanatna kakma teknii de girmitir. Damsa Ky Taknpaa Camii (14. yzyl ba) minberi bu tekniin kullanld nemli bir rnektir. 15. yzylla birlikte Seluklu devri rneklerinde grlen bezeme unsurlarna Hatai ve intemani gibi bezeme unsurlar da katlmtr.
Kndekri: Trk ahap sanatnda kk ve geometrik ahap paralarnn birbirlerine gemelerle balanmas teknii.
Resim 6.22 Sivrihisar Ulu Camii minberi ahap kap kanad
164
Sanat Tarihi
ini Sanat
Bir Uygur yerleimi olan Karahooda gerekletirilen kazlar, Uygurlardan itibaren ininin Trk sanat ierisinde yer aldn gstermitir. Karahanl ve Gaznelilerin de mimaride ini kullandklar gnmze ulaan rnekler ve kazlarda elde edilen buluntulardan anlalmaktadr. ininin mimaride kullanlmas ve gelitirilmesinin ilk byk adm Byk Seluklu devrinde atlmtr. Asl byk gelime 13. yzylda Anadolu Trk ini sanatnda gereklemitir. lk rneklerde tula sslemeler ile birlikte firuze renkli iniler kullanlmtr. Her zaman mimariye bal kalan inilerde firuze, lacivert, yeil ve mor renkler kullanlmtr. Bu dnemde mozaik, levha ve kabartma iniler younluktadr. Anadolu ini sanatnda sralt ve srst ad verilen iki srlama ve renklendirme teknii kullanlmtr. 14. ve 15. yzylda renkli sr teknii denilen, farkl renkteki srlarn birbirine kartrlmadan ayn yzeyde kullanld bir tekniin uygulanmaya baland grlr. Anadolu Seluklular cami mihraplarnda, kubbe kasnaklarnda, minarelerde ve saraylarda bol miktarda ini kullanmlardr. Kubadabad Saray kazlarnda bulunan figrl ini paralar Anadolu Seluklu Dneminin en kaliteli rnekleridir (Resim 6.23). Konya Aleddin Camii ile Beyehir Erefolu Camiinin ini mozaik tekniinde retilmi mihraplar nemli rneklerdir. Bursa Yeil Camii ve Trbesi ile balayan Osmanl ini sanat, Seluklu renkli sr teknii ile mozaik ini tekniini birletirmitir. Erken dnem ini sanatnda grlen bir dier yenilik sralt tekniinde mavi-beyaz ini retimidir. 16. yzyln ortalarndan itibaren renkli sr teknii terk edilmi, inicilikte sralt teknii hakim olmutur. ini sanatnda renk ve motif zelliklerinin n plana kt bu dnemin en byk yeniliklerinden biri de inide parlak mercan krmzsnn kullanlmaya balanmasdr. Firuze, mavi, yeil, krmz, ak laciverti, beyaz ve bazen grlen siyahla birlikte yedi rengin sr altna uygulanmas ileri bir aamadr. Kullanlan renk ve tekniin deiimine paralel olarak motiflerde de eitlilik grlr. Lale, smbl, karanfil, nariei, akayk, erik ve kiraz dallar ile haner gibi kvrlan iri yapraklar en sk kullanlan motiflerdir.
Resim 6.23 Kubadabad Saray buluntularndan figrl ini levha Kaynak: Bakan 2009:48.
6. nite - Trk Sanat
165
zet
A M A
slamiyetin kabulnden nceki Trk mimarisini aklayabilmek Genel olarak Hun mimarisini, adrlar ve kurganlar temsil etmektedir. Gktrkler kurganlarn yan sra hkmdarlar iin mezar klliyeleri ina etmilerdir. En nllerini Kltigin ve Bilge Kaan ile vezir Tonyukuka ait mezar klliyeleri oluturur. Uygurlar Balk veya Ordu Balk ad verilen surlarla evrili ehir ve kaleler kurmulardr. Uygur tapnaklar bir ok yapdan oluur. Uygur konutlarnn avlulu ve kiremit kapl krma atl olduklar dnlmektedir. Orta Asya, Kuzey Hindistan, ran ve Msrdaki Trk mimarisini aklayabilmek Orta Asya ve ran blgesinde Karahanl ve Byk Seluk, Timurlu ve Safeviler; Kuzey Hindistanda Gazneliler, Delhi Sultanlar ve Babrller; Msrda Tolunoullar ve Trk Memlkleri zellikle mimari alanda nemli eserler vermilerdir. Karahanl camilerinde merkez birimli, e niteli ve kubbeli byk mihrap n birimleriyle allagelenin dnda yeni plan tipleri denenmi; Byk Seluklular Isfahan Mescidi Cumas, Glpayegn Camii, Zevvare Mescidi Cumasnda olduu gibi yeni bir cami tipi olarak eyvanl camiler ina etmilerdir. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi mimarisini aklayabilmek Anadolu Seluklular devrinin zellikle cami mimarisinde neredeyse Anadoluya zg yeni cami plan tipleri ortaya kmtr. Mengceklilerin Dnya Kltr Miras Listesine giren Divrii Ulu Camii ve ifahanesi (1228-1229) mimarileri ve esiz sslemeleriyle Anadolu Trk mimarisinin en kymetli eserleri arasnda yer alr. Artuklular ak avlulu, Danimendliler kapal avlulu, Anadolu Seluklular hem ak hem de kapal avlulu medreseler ina etmilerdir. Bu dnemde deiik plan tiplerinde ok sayda trbe ve kmbet ina edilmitir. Ge Dnem Trk Beyliklerinde e niteli ve zaviyeli camilerin inas ve Menteeoullarnn ak avlulu Bein Ahmet Gazi Medresesinin ana eyvannn kubbeyle rtlmesi bir yeniliktir.
A M A
A M A
Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi mimarisini aklayabilmek Erken dnemin en youn yap grubunu camiler oluturur. Zaviyeli camiler erken devrin nemli cami tipidir. Kubbeli mekn geniletmek yolunda ilk byk adm znik Yeil Cami ile atm, Edirne erefeli Camide kubbe beden duvarlarndan kurtarlmtr. Kanuni Sultan Sleymann Mimar Sinana yaptrd stanbul ehzade ve Sleymaniye Camilerinde grlen byk gelime, Mimar Sinann Edirne Selimiye en st seviyeye ulamtr. 18. yzyldan itibaren kubbe rtl tek bir birimli camiler ina edilmi, Barok ve Rokoko sanat akmlar etkili olmutur. 19. yzylda Ampir slubun denendii nemli camiler ve Avrupa tarznda saraylar ina edilmitir. 19001930lu yllar arasnda I. Ulusal Mimarlk Dnemi akm, 1930larda II. Ulusal Mimarlk Dnemi olarak adlandrlan yeni bir mimari akm balam, 1950li yllarn bandan sonra ada mimarla geilmitir. Trk resim-heykel ve el sanatlarn tanmlayabilmek Trk resim sanatnn bilinen en eski rneklerini Uygurlar, heykellerini Gktrkler, hal - maden ve ahap sanat rneklerini Hunlar vermitir. Bu sanat kollar Byk Seluklular kanalyla Anadoluya gemitir. Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular Trk slam minyatr sanatn gelitirerek devam ettirmilerdir. Safeviler devrinde Trkmen ve Timurlu Herat okulunun kaynat yeni bir minyatr slubu domutur. Babrller nemli minyatrler hazrlanm ve portre ressamln gelitirmilerdir. En erken tarihli Osmanl minyatrleri Fatih Sultan Mehmet devrine aittir. Osmanllarda Batl anlamda resim, 18. yzyln sonlarnda asker teknik okullarla balamtr. Heykel sanat ile ilgili ilk ciddi almalar, Sanayii Nefise Mektebinin kurulmas ile balamtr Uygur, Karahanl, Gazneli, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklular mimaride ini kullanmlardr. Osmanl ini sanat, Seluklu renkli sr teknii ile mozaik ini tekniini birletirmitir. Erken Osmanl Dneminde grlen bir dier yenilik sralt teknii ile retilen mavi-beyaz ini retimidir. 16. yzyln ortalarndan itibaren renkli sr teknii terk edilmi, inicilikte sralt teknii hakim olmutur.
A M A
A M A
166
Sanat Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Mimar Sinann raklk eserimdir dedii, merkezi kubbesi drt ayak zerine ykselen yaps aadakilerin hangisidir? a. znik Hac zbek Camii b. stanbul ehzade Camii c. Bursa Yeil Camii d. Edirne erefeli Camii e. Edirne Selimiye Camii 2. Anadolu Seluklu saray yaplarndan zellikle ini panolar ile tannan saray yaps aadakilerden hangisidir? a. Haydar Bey Saray b. Kubadiye Saray c. Beylerbeyi Saray d. Topkap Saray e. Kubadabad Saray 3. Anadolu Seluklu Dneminde ana yollar zerine ina edilen, genellikle kapal ve ak iki blmden oluan ticaret yaplar aadakilerden hangisidir? a. Saray b. Trbe c. Kervansaray d. Zaviye e. Bedesten 4. Aadakilerden hangisi ayn vakfiyeye bal olarak ina edilen zellikle Osmanl kentlerinin biimlenmesinde nemli rol oynayan yap topluluklarnn addr? a. Klliye b. Rasathane c. Kmbet d. Eyvan e. ifahane 5. Aadakilerden hangisi slam ncesi Trk heykel sanatnda len kiinin hayatta iken ldrd dmanlarn temsil ettii kabul edilen ve mezarnn evresine yerletirilen heykelin addr? a. Kurgan b. Tmls c. Trbe d. Balbal e. Pazrk 6. Fatih Sultan Mehmet zamannda yaplan ve 19. yzyl balarna kadar ekleme ve onarmlarla geniletilen Osmanl mimarisinin klasik saray yaps aadakilerden hangisidir? a. Topkap Saray b. raan Saray c. Beylerbeyi Saray d. Yldz Saray e. shak Paa Saray 7. 13. yy Konyada kopyas yaplan Hz. Muhammed zamannda geen iki gencin yaad ak konu alan minyatrl yazma aadakilerden hangisidir? a. Tahir le Zhre b. Ferhat le irin c. Leyla le Mecnun d. Bahramgur le Azade e. Varka le Glah 8. 1900-1930 yllar arasnda Cumhuriyet Dnemi kentlerinin biimlenmesinde etkili olan, zellikle Osmanl ve Anadolu Seluklu Dnemi mimari unsurlarnn cephelerde yeniden kullanld mimari slup aadakilerden hangisidir? a. Eklektik b. I. Ulusal Mimarlk c. Neoklasik d. Barok e. Klasik 9. Trk ahap sanatnda, kk ve geometrik ahap paralarnn birbirlerine gemelerle balanmas tekniinin ad aadakilerden hangisidir? a. Kakma b. Oyma c. Kafes d. Kndekari e. Kabartma 10. 1883 ylnda Sanayii Nefise Mektebi Alisinin kurulmasnda byk katks olan ve Kaplumbaa Terbiyecisi adl eserleri ile tannan nl ressam aadakilerden hangisidir? a. brahim all b. Fikret Otyam c. Avni Lifij d. Nurullah Berk e. Osman Hamdi Bey
6. nite - Trk Sanat
167

1. b Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Mimarisi: Klasik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimarisi: Anadolu Seluklu Mimarisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimarisi: Anadolu Seluklu Mimarisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Mimarisi: Klasik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El Sanatlar: Heykel Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Mimarisi: Klasik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El Sanatlar: Minyatr Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Mimarisi: Cumhuriyet Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El Sanatlar: Ahap Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El Sanatlar: Batl Anlamda Resim konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 840 ylnda kurulan Karahanllar 960 ylnda Mslmanl kabul etmilerdir. Karahanl devri ile birlikte Trk mimarisinde nemli yap tiplerinin ortaya kt grlmektedir. Bu dnemin balca yap tipleri arasnda Cami, Medrese, kervansaray, Trbe ve Saraylar yaplar saylabilir. Sra Sizde 2 Kervansaraylarn en nemli ilevleri yolcularn ve kervanlarn her trl ihtiyalarn karlamak amac ile nemli yollar zerinde belirli aralklarla ina edilmi olan yaplardr. Anadoluda bugne kadar tespit edilen Anadolu Seluklu Kervansaraylarnda; 1. avlulu ve kapal ksmllar 2. kapal bir ksmdan oluanlar 3. avludan oluanlar 4. bir merkezi yap etrafnda gelienler olmak zere drt farkl plan uygulamas grlr. Sra Sizde 3 Kiinin hayatta iken ldrd dmanlarn temsil ettiine inanlan Balballar Trk heykel sanatnn en erken rnekleridir. rneklerde betimlenen figrlerin bazlarnn elerinde kl, bir vazo veya bir kaba yer verildii grlr. Balballarn zerindeki kyafetlerin birou soldan saa doru kapanan bir kaftandr. Kaftanlarn zerinde paralar hlinde oluturulmu bir kemer yer alr. Kemerin zerinde arkada sallanan bir bak, gndelik eyalarn iine konulduu bir torba ile eitli madeni tokalar ve levhalar bulunmaktadr.
2. e
3. c
4. a
5. d
6. a
7. e
8. b
9. d
10. e
168
Sanat Tarihi
Aslanapa, O. (1993). Trk Sanat, stanbul: Remzi Kitapevi. Aslanapa, O. (1986). Osmanl Devri Mimarisi, stanbul: nklap Kitapevi. Aslanapa, O. (1977). Yzyllar Boyunca Trk Sanat (14. yzyl), stanbul: M.E.B. yaynlar. Ara, A. (1988). Ortaa Trk Mimarisinin Anahatlar in Bir zet , stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Bakan, S. (2009). Balangdan Cumhuriyet Dnemine Kadar Trklerde Resim, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Cezar, M. (1977). Anadolu ncesi Trklerde ehircilik ve Mimarlk, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. oruhlu, Y. (2007). Erken Devir Trk Sanat, stanbul: Kabalc Yaynevi. oruhlu, Y. (1993). Trk Sanatnn ABCsi, stanbul: Simavi Yaynlar. Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanat, stanbul: Milli Eitim Basmevi. Erginsu, . (1978). slam Maden Sanatnn Gelimesi, stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar. lter, . (1969). Tarihi Trk Hanlar, Ankara: Karayollar Genel Mdrl Yaynlar. Kuban, D. (2010). Batya Gn Sanatsal Evreleri, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Kuban, D. (2008). Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul: Y.K.Y. Kuban, D. (2005). alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahatlar, stanbul: Y.K.Y. gel, S. (1994). Anadolunun Seluklu ehresi, stanbul: Akbank Yaynlar. nge, Y. (1995). Anadoluda XII.-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara: V.G.M. Yaynlar. Szen, M. Tanyeli, U. (1994). Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi. Szen, M. Tapan, M. (1973). 50 Yln Trk Mimarisi, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Tansu, S. (1996). ada Trk Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi. Tansu, S. (2009). Be Gereki Trk Ressam, stanbul: Geliim Yaynlar. Taal, A. (2003). Trk Tarihinin Btnl, Trk Dnyas Kltr Atlas, stanbul: Altan Matbaa Ltd., s. IX-XX. Ycel, E. (2000). slam ncesi Trk Sanat, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
7
Amalarmz
Orta a Otto Gotik Rnesans Manierizm Rokoko
SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Karolenj, Otto, Romanesk ve Gotik sanatn mimari, resim, heykel rneklerini sanatlar ile tanmlayabilecek, Rnesans, Maniyerizm, Barok, Rokoko ve Neoklasik sanatn mimari, resim, heykel rneklerini sanatlar ile tanmlayabilecek, 8.-15. yzyllar arasnda Orta a ve Yeni a Avrupa lkelerinde grlen sanat, kltr ve dnce ortamlarn deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Karolenj Romanesk Hmanizma Palladian Mimari Barok Neoklasik
indekiler
GR 8.-19. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI 15.-19. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI
Sanat Tarihi
Avrupa Sanat
Avrupa Sanat
GR
Hunlarn basksyla 375 ylndan itibaren, Karadeniz ve Avrupann kuzeyindeki blgelerden Avrupann gneyine ynelen Vizigot, Ostrogot, Got ve Vandal kavimlerinin glerine dayanamayan Roma mparatorluu, 395 ylnda Bat ve Dou Roma (Bizans) olmak zere ikiye ayrlm, 410de Vizigotlarn Romay yamalamasnn ardndan Bat Roma mparatorluu hzla ke gemi ve 476 ylnda, ardnda byk bir ynetim boluu brakarak yklmtr. 476 tarihi tarihiler tarafndan lk an bitii Orta an balangc saylmtr. 5. yzyln bandan itibaren Fransann kuzeyine Normanlar, ngiltereye Anglo-Saksonlar, spanyaya Vizigotlar, talyaya Ostrogotlar, Almanya ve evresine Franklar yerlemilerdir. Yeni gelenlerin karp kaynamasyla Avrupada yeni milletlerin doduu bu dnemin kark yaps, halkn kendi can ve mal gvenliini korumak amacyla gl ve varlkl kiilere snmalarna, bu da derebeyliklerin (feodalizm) kurulmasna neden olmu; krsal nitelikli bu kk devletikler de zaman ierisinde Antik a Yunan-Roma kltr ve Hristiyan din inanc erevesinde kaynaarak Orta a Avrupa kltrnn temelini oluturmulardr. 6. yzylda Hristiyanl kabul eden Germen kkenli Franklarn, Fransa ve Almanyann bir blmyle talyann ortalarna kadar uzanan kuzey blmnde kurduklar Frank Krall zamannda manastr okullar, apel ve saray gibi yaplar ina edilmitir. Kutsal Roma Germen mparatorluunun kurucusu Frank Kral Charlemagne (Byk arl, arlman), Roma mparatorluunun devam olduklar iddiasyla Papadan takdis (kutsanma) alarak Avrupada yeniden merkez otoriteyi tesis etmeye almtr. Kendisini Roma mparatoru sayan Charlemagne (747-814), daha ok spanya, ngiltere, Kuzey talya ve Almanyadaki manastr okullar ile ilgilenmi, Roma el sanatlar geleneinin, Klasik sanatn ve yaznn yeniden canlanmasn salamaya gayret etmitir. Bu dnemin eserleri, Karolenj Dnemi Sanat ad altnda incelenmektedir. 10. yzyln ortalarnda, Kutsal-Roma Germen mparatorluunun bana Almanyada I. Ottonun gemesiyle mparator Ottoya izafeten Otto Rnesans olarak adlandrlan Avrupann dier lkelerinde Erken Romanesk, Almanyada Otto slubu olarak bilinen bir sanat slubu ortaya kmtr. Karolenj ve Otto Dnemlerinde temelleri atlan Romanesk slup, 9.-12. yzyllar arasnda tm Avrupaya yaylm, klasik rneklerini 11.-12. yzyllarnda vermitir. Romanesk slup, Avrupada siyasal deiimlerin yaand, ulusal devlet biFeodalizm: Derebeylik olarak bilinen toplumsal, siyasal ve ekonomik rgtleni biimidir. Temelleri Frank mparatorluu srasnda atlan feodal sistemde kentler klrken kent dndaki derebeyi atolar bymeye balamtr. Bu atolar, Orta ada krsal yaamn nemli yaplar olmu ve Avrupa mimarisinde nemli bir yer tutmulardr.
172
Sanat Tarihi
lincinin gelitii dnemde Fransada ortaya kan ve 15. yzyla kadar tm Avrupaya yaylan Gotik slup iinde eriyerek kaybolmutur. 14. ve 15. yzyllarda talyadaki toplumsal yap, ekonomik ve siyasi ortam Hristiyanlk inancnn geirdii deiim, bilim ve teknolojide yaanan gelimeler Rnesans hazrlamtr. 1453de stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesiyle Orta a kapanm Yeni a balamtr. Yeni ada kilise ve din adamlar ile ynetilen Orta a toplumlarnda insan temel alan hmanizmin yaylmasyla balayan Rnesans, 15.-17. yzyllarda tm Avrupay etkisi altna alarak fikir ve sanat akmna dnmtr. Rnesansdan sonra Avrupada Maniyerist, Barok, Rokoko ve Ampir sluplar etkin olmu, 19. yzylda yaanan Aydnlanma anda nce klasik slup ardndan Yeni an dier sluplar canlandrlm ve balarna eklenen yeni anlamndaki Neo kelimesinin eliinde Neoklasik, Neogotik, Neobarok gibi isimlerle adlandrlmlardr. Bu nitede, Hristiyanlk dini emsiyesi altnda birleen Avrupa toplumlarnn Karolenj Dnemi ile 19. yzyl ba arasndaki srete ortaya koyduklar sanat ortam ve etkin sanat akmlar ele alnmaktadr.
8.-15. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI Karolenj Dnemi Sanat (8.-10. yy)
Orta a boyunca kurulan ve Roma mparatorluunun devam olduklarn iddia ederek papadan takdis almaya ve Avrupada merkez bir otorite kurmaya alan devletlerin en ilgi ekeni, kendisini Roma mparatoru sayan ve Papa III. Leonun elinden Bat Roma mparatoru olarak 800 ylnda ta giyen Charlemagne (747814)nn 8. yzylda bakent Aachen olmak zere kurduu Frank Kralldr. Manastr okullar ile ilgilenen ve Roma el sanatlar geleneinin yeniden canlanmas iin alan Charlemagne, kendi kiiliini ve temsilciliini, Dou Roma (Bizans) mparatorluunda bulduundan Bizans mimarisinin yap biimlerine yknmtr. Mimari: Karolenj Dneminden gnmze gelebilen en nemli yap Charlemagnenn, mimar Otto von Metze yaptrd merkez planl Aachen apeli (792-805)dir (ekil 7.1). apelin dilimli kubbeli, st ste kemer kat yksekliindeki sekizgen planl merkez blmn dtan on alt cepheli her biri tonoz rtl iki katl bir galeri evreler. Plan olarak Ravennadaki San Vitale Kilisesine benzeyen yapda, Roma ve Bizans mimarisinin zellikleri, yeni bir estetik anlayla sentezlenerek uygulanmtr. Bat cephesine, giriin iki yanna birer kulenin yerletirilmesi yeniliktir. ift kuleli bu uygulama, daha sonra Romanesk ve Gotik kiliselerde de devam ettirilmitir. Charlemagne, Frank mparatorluunu ynetebilmek ve istikrar iin Benedikt Manastr ana gvenmi, 814 ylnda manastr grevlileri ile toplantlar yapmtr. Bu toplantlara katlan Reichenau Manastr barahibi Haito, Sant Gall Manastr rahibi Gozbertusa toplantda alnan kararlar zetledii bir mektupla izdii ideal manastr plann gndermitir. 112 x 77 cm boyutlarndaki parmen zerine yaplan bu izim, bir manastrn nasl ve hangi planda olmas gerektiinin anlatld,
ekil 7.1 Aachen apeli, plan Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File: AaachenChapelDB. svg
7. nite - Avrupa Sanat
173
Manastr: Hristiyan din adamlarnn kent hayatndan uzakta yaayp tapnmalar iin ehir dnda veya dalk yerlere kurulmu din eitim kurumlardr. Deiik ilevli yaplarn bulunduu yap topluluklarndan oluan manastrlarda, Tanrya hizmet etmeyi, din eitim almay ve evlenmemeyi amalayan yoksul kalmay semi, rahip ve rahibeler ar ilerde alarak gnlerini geirirlerdi. Din eitim yannda el yazmalar kopya etme, ikona yapma, manastr iindeki hayvanlara bakma, tarm yapma, liturjik malzemeler yapma, arap yapma, bira yapma, kandil ve mum yapma gibi grevlerde de alrlard. ngilterenin kuzeyinde kurulan ilk manastrlar, Avrupann Hristiyanlamasnda etkin rol oynayan misyonerlik faaliyetlerinin nemli bir merkezidir. Din adamlar, imparatorlar ve kontlar tarafndan yaptrlan manastrlar Orta a kltr ve sanatnn geliimini salayan nemli merkezlerdir.
Orta adan gnmze gelen en eski tarihli manastr plandr. Planda; ana yap, kilise, yatakhane, yemekhane, okul, ba rahibin zel konutu ve gndelik yaamda yer tutan meknlarn yan sra mezarla ve sebze baheleri, tahl ambar, ahr, frn, mayalama evi, dkkan, f imalathanesi gibi blmlere de yer verilmitir. Ana yap 77 keiin kalabilecei llerde tasarlanm, meknlar gne ndan faydalanabilecekleri uygun ynlere yerletirilmilerdir. Bu dnemde ina edildii bilinen manastr kiliselerinin byk ounluu zgnlklerini yitirmitir. Dnemin en nemli manastr kiliselerinden biri Fransadaki bazilika planl Saint Denis Manastr Kilisesidir. 754-775 yllar arasnda yaplan ilk kilise, 12. yzylda Gotik slupta yeniden ina edilmitir. Avrupada 9.-10. yzylda yaplan birok kilise Saint Denis Manastr Kilisesinde olduu gibi daha sonraki dnemlerde bytlm ya da yenilenmitir. Bu dnem kiliselerinin bat cephelerine imparator ve maiyetinin treni izledii st galerileriyle balantl yksek kuleler yaplmtr. Bu kulelerin gnmze gelebilen en nemli rnei Almanya Corvey Benedikten Manastr Kilisesinde bulunmaktadr. 750 ylndan itibaren derebeyleri, etraf hendek, duvar ya da itle evrili kare veya dairesel planl; iinde evler, ahrlar, baheler vb. nitelerin bulunduu korunakl kaleler yaptrmaya balamlardr. Kale inaatlar Orta an nemli mimari faaliyetleri arasnda yer alr. 1000 ylndan itibaren Avrupa genelinde kalelerin kelerine veya ilerine ek kuleler yaplmtr. Silindirik ya da kareye yakn planl, ilerinde kiler ve barnma meknlar bulunan bu yksek kuleler, bamsz yaplar olarak Avrupadaki ehir yerleimlerinin ayrlmaz paras olmulardr. Resim ve Heykel: Bu dnemden gnmze freskler (duvar resimleri) minyatr (kitap resimleri) ve mozaikler gelmitir. Almanya Kln Katedrali, Auxerre St. Germain Kilisesi, Corvey Manastr Kilisesi ve Mnster St. John Kilisesi fresklerinde Charlemagnein savalar ve baarlar ile sa ve azizlerin yaamlar ilenmitir. Aachen apeli kubbesindeki Erken Hristiyan ikonografisinin etkisiyle yaplan mozaikler dnem resim sanatnn en nemli rnekleridir. Charlemagnen saraynda ok sayda Bizans Dnemi el yazmas kopyalanm ve dnemin el yazmalar resimlenmitir. Hazrlanan el yazmalarnn minyatrlerinde ncil ve Tevrat konular, sembolik anlamlar tayan ku, balk ve dier hayvan tasvirleri resimlenmitir. Saray iin yaplan rneklerde daha ok altn yaldz zemin kullanlmtr. Dnemin en nemli resimli el yazmalarndan biri Roma Dnemi el yazmalarnn minyatrlerine benzer bir slupla 778820 yllarnda Aachen Saraynda hazrlanm olan Lorsch ncilidir (Resim 7.1). Minyatr ve cilt kapaklarnda Antik a ve Bizans sanatnn etkileri grlmektedir. Yazmalarn cilt kapaklarnda, fildii ve deerli talar kullanlmtr. En nemli el yazma merkezleri Reims, Corbie, Kln, Trier, Salzburg, Sant Gallen, Aachendir.
Resim 7.1 Lorsch ncili Kaynak: http://www.ask.com/ wiki/Lorsch_Gospels
174
Sanat Tarihi
Dnemin heykel sanat rnekleri daha ok amdan, kandil, ha, tts kab, kupa ve rliker gibi kilise din liturjisi iin yaplan kk el sanatlar rnleriyle stun bal, silme, ambon ve altar gibi mimari gelerin bezemelerinde grlr. Aachen apelinin bronz kaplar ve Paris Louvre Mzesindeki Dagobert Taht nemli rneklerdendir. Charlemagne iin yaplm olan al ve toprak heykellerden sz edilse de bugne ulaan hibir rnek yoktur.
SIRA SZDE
Manastrlar SIRA ne tr kurumlardr? lk manastr kurulular nerede ortaya kmtr? SZDE

D N E L M mparatorluunun bana I. Ottonun gemesiyle Avrupada Kutsal-Roma Germen Otto Dnemi balamtr. I. Otto kendini Bat Roma mparatorluunun devam saym, imparator S O R Uolur olmaz Papalk Devletini resmen tanm ve kendisini kilisenin koruyucusu ilan etmitir. Bylece kilise onun kontrolne girmi, krallk glenmeye balamtr. DKK AT Bir yandan Karolenj kltr ve Hristiyan Roma miras sahiplenilirken dier yandan Germen kimliinden kopmamaya allan, 936-1024 yllar arasn (I. Otto, II. Otto ve SIRA III. Otto SZDEdevirleri) kapsayan bu dnemin sanat, Avrupada Erken Romanesk, Almanyada Otto sanat olarak bilinmekte ve mparator Otto adyla Otto Rnesans olarak adlandrlmaktadr. AMALARIMIZ Mimari: 10. yzylda Almanyada ortaya kan ve 11. yzyl ortalarndan sonra Romanesk mimarlk iinde kaybolan, Erken Romanesk zellikleri gsteren Otto Dnemi mimarisi Karolenj ve Bizans mimarisinden etkilenmitir. Bu dnemin en nemK T A P li eserlerinden biri Aachen apelini rnek alan, Alsacedaki Ottmarscheim Kilisesidir. Alman yerel beenisine gre ina edilen dnemin bazilikal planl kiliselerinde transept ve koro yerinin belirmeye balamas, ift apsis, kripta ve nef uygulamaT E L E V ZKarolenj YON s karakteristiktir. Dnemi kiliselerinin ift kulelerinin ok katl kulelere dnt bu dnem kiliselerinde bazilikal plan tipinin yannda merkezi ve kapal Yunan Ha plan tipleri de ok uygulanmtr. Speyer Katedrali, Kln St. Pantaleon, Essen Katedrali ve Hildesheim San Michele Katedrali dnemin nemli rneklerdir. NTERNET Resim ve Heykel: Resimli el yazmalarnn minyatrleri ve imparator resimleri bu dnemin resim sanat hakknda bilgi verirler. En nemli retim merkezleri Corvey ve Hildesheim Manastrlarnn sciptoriumlardr. mparatorlar iin retim yapan Konstanz gl Reichenau Adasndaki manastrn sciptorumunda Trier Manastr barahibi Egbert tarafndan 980 ylnda yaptrlan ve bu nedenle barahibin adn tayan Codex Egberti isimli minyatrl el yazmas, Hz. sann yaamn resimlerle anlatan Avrupada yaplm ilk eserdir. Minyatrlerinde Erken Hristiyan, Bizans ve Karolenj sanat sluplarnn etkisi grlr (Resim 7.2). Kln, Reichenau, Mainz, Regensburg ve Fulda bu dnemin el yazma retim merkezleridir. III. Otto ncili, Bamberg Apocalypse, Liuther Codex, Reichenau Evangeliar, Trier Registrum Gregorii ve Reichenau Adasnda yaplan Gero Codex dnemin nemli el yazmalardr.
DNELM S O R U
Otto Dnemi Sanat (10.-11. yy)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sciptorium: Manastrlarda el yazmalarnn yazld ve NTE R N E T blm. kopya edildii
Resim 7.2 Trier Manastr Barahibi Egbertin yaptrd el yazmas. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Egbert _of_Trier.jpg
175
Resim 7.3 Tahtnda II. Otto. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File: Meister_des_ Registrum_ Gregorii_001.jpg
mparator resimlerinde, imparatorlar dnemin siyasi ortamna uygun biimde dier figrlerden daha byk gsterilmi, figrn evresi stilize bitki ve hayvan motifleri ile sslenmitir. Parmen zerine yaplm mparator II. Ottonun tasvir edildii 985 tarihli resimde, tahtta oturan imparator ellerinde kre ve asa tutmaktadr. Tahtn iki yanna ellerinde kre tutar vaziyette ayakta dururken resmedilmi drt kadn tasviri, imparatorluun drt yann temsil etmektedir (Resim 7.3). Bu dneme tarihlenen gnmze gelebilen nemli resim rneklerinden bir dieri de Konstanz Gl Reichenau Adas Oberzell Kilisesinin freskleridir. Otto Dneminin kabartma eserleri arasnda III. Otto ncilinin (Mnih, Bayerische Statsbibliothe Mzesi) cilt kapa nemli bir yer tutar. Altn, mcevher ve fildii malzemenin kullanld cilt kapann, fildii kabartmasnda Meryemin lm konu edilmitir. Bu dnemden kalan heykeller, genellikle armhta say betimlerler. Kilise apsislerine konulmak iin yaplmlardr. Kln Katedralinde bulunan 970 tarihli Gero Ha, antsal llerde yaplm bamsz ahap heykellerin bilinen ilk rneidir. Vcudun bkl, kollarn fiziksel gerginlii, yz ifadesi ve realist anlatm dili deiimin ve yeniliin habercisidir. Gerresheim Ha, Mathilda Ha (Resim 7.4) ve Beninghausen Ha bu tarzda yaplan dier rneklerdir. Karolenj Dnemiyle birlikte balayan rliker kullanm aziz ve azizeler iin yaplm kabartmal veya heykelli rlikerlerle gelimitir. Bu tr almalar, serbest heykel sanatnn geliimini kolaylatrm, kiliselerin giri kaplarna ve alnlklarna kabartmalarn yaplmasna nclk etmilerdir.
Resim 7.4 Altn ve mcevherlerle yaplm Mathilda Ha, Otto Dnemi Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Otto_ Mathilden_Kreuz.jpg
Romanesk Dnem Sanat (9.-12. yy)

Avrupada Roma mparatorluu dneminde salanm olan siyasal birlik Orta ada bozulmu; Avrupa, hem iten hem dtan gelen kltrel ve politik saldrlara maruz kalmtr. Uzun sren siyasal karklklar Avrupada her blgenin, her halkn kendi sanat, kltr ve dilini yaratmasn salamtr. Ortak kltr dili Latincenin nemi kaybolmu, Franszca, talyanca ve spanyolca dilleri daha ok konuulur hle gelmitir. Dier yandan, istilalar ve tarikatlar nedeniyle Fransadaki Cluny Manastrnda kurulan Cluny tarikat, Papalk dzeyinde kiliseyi ykseltecek ve politik glere meydan okuyacak bir pozisyona gelmeye balamtr.
176
Sanat Tarihi
Resim 7.5 Lizbon Katedrali Kaynak: http://tr.wikipedia. org/wiki/S%C3%A9_
Karolenj ve Otto Dnemlerinde temelleri atlan Romanesk slubun rnekleri 9.-12. yzyllar arasnda Avrupann her ky, kasaba ve kentinde grldnden bir slup birliinden sz etmek doru deildir. Klasik rnekleri 11.-12. yzyl sonu arasnda verilen bu slup, 12. yzyldan itibaren Gotik slup iinde eriyerek ortadan kaybolmutur. Mimari: Bu dnemde tarikatlar, din vakflar ve balar kiliseyi zenginletirmi, manastr ve kiliseler oalmtr. Dnemin antsal mimarl sadece din yaplarla snrl deildi. Avrupann birok yerinde yerel idarecilere ait ok sayda ato, kale, saray, antsal mezar gibi grkemli yaplar ina edilmitir. Manastr ve kilise inaatlarnn artmasnn sebeplerinden biri de Hal Seferleridir. Hal Seferleri ile stanbula gelen Avrupallar, stanbul surlarn ve Mslman kalelerini grdkten sonra 12. yzyldan balayarak kulelerinin ekillerini ve kalelerinin planlarn deitirmeye balam; kare veya dikdrtgen planl, belirgin bir giri kaps bulunan ve bu giriin iki yannda bur ya da kulelerin yer ald dzenli planlara sahip kaleler ina etmilerdir. Hristiyanlk dini urunda ehit olanlar iin yaplm ant mezarlarn en nemlileri Romadadr. Roma ve dier Avrupa lkelerinde varlklar bilinen nemli din merkezler -zellikle ha yollar zerinde yer alanlar- eitli yaplar eklenerek manastrlara dntrlmeye veya urak noktas hline getirilmeye allmtr. Bu dnem manastrlarnda; Bat Roma ve Bizans mimarisinden alnan etkilerle kaln duvar, yuvarlak kemer, apraz tonoz ve dekoratif kemer sralar ve byk kuleler grlr (Resim 7.5). Romanesk sluplu kiliseler daha ok bazilika plan tipindedir. Ayrca, talya Brescia Kilisesinde olduu gibi merkez planl kiliseler de yaplmtr. Mtevazi boyutlar ve arbal sade tarzlaryla ne kan Romanesks Dnem mimarisi blgelere gre farkllk gsterir. Masif kaln duvarlar, yuvarlak kemerler, an kuleleri, kemer sralar ile sslenmi cepheler, simetrik dzenlemeler, transeptli bazilika plan tipleri bu dnem mimarisinin karakteristik zellikleridir. Apsislerin veya koro yerlerinin altnda kriptalara rastlanmaktadr. Karolenj ve Otto Dnemlerinden farkl olarak bu dnemde kriptalarn boyutlar byr. Yunan ve Roma stun balklarnn dzenleri deitirilmi, Korint balklar zerine kabartma insan veya hayvan figrleri eklenmitir. Gotik slupta yaplan daha sonraki eklemeler veya yeniden ina edilmeleri nedeniyle Romanesk kiliselerin birounun zgnlkleri bozulmutur. Kiliselerin zellikle, Fransann ha yollar zerinde yer almalar farkl mezhepler iin apsis yapmn zorunlu hle getirmi ve Fransadaki kiliselerde yan apsislerin saylarnn arttrlmasna neden olmutur. Kiliselerin ana giri kaplar ile apsis cephelerinin iki yanna ve iz dm transept blmnn ortasna denk gelecek biimde atlarna birer kule yaplm, an kuleleri simetriyi salayan mimari elamanlara dnmlerdir. talyadaki Parma ve Pisa Katedrallerinde olduu gibi an kulelerinin yaplardan bamsz olanlar da bulunmaktadr. Kiliselerde bat cephe dierlerine kyasla daha zenli iilie sahiptir. Bat cephelerde genellikle tek veya l giriler (kaplar) kullanlmtr. Bat cephenin bir kule biiminde yapld ngilterede Ely Katedrali gibi rnekler de bulunmaktadr.
177
Benedikt Manastr olan Clunydeki Manastr, bu slubun kullanld, ideal manastr planna gre yaplan erken tarihli rneklerden biridir. Ayn dnemde yaplan dier yaplardan farkl olarak, Antik Dnem ve yerel beenilerin bir arada bulunduu, talyann Pisa ehri Mucizeler Meydannda yer alan Pisa Katedrali, 1063 ylnda Busketos isimli Yunanl bir mimar tarafndan yaplmtr. 5 nefli, transeptli bazilikal plan tipindeki yapnn, orta nefi dz tavan, yan nefleri apraz tonoz rtldr. Katedralin yannda vaftizhane, an kulesi ve Campo Santo (antsal mezarlk) bulunmaktadr (Resim 7.6). Yap topluluunun en dikkati eken yaps 1174-1271 yllar arasnda yaplm eik an kulesidir. Kule, 15.8 m apnda, 54.5 m yksekliktedir.
Resim 7.6 Pisa KatedraliVaftizhanesi-Kulesi Kaynak: http://tr.wikipedia.org/ wiki/Dosya:Pisa_180.jpg
Verona San Zeno Bazilikasndaki gl pencere, Romanesk mimari slubunun nemli yeniliklerinden biridir. Ana giriin kemer veya balkonumsu kntlarla vurgulanmas talyadaki Modena Katedrali, Parma Katedrali gibi yaplarda nadir de olsa grlmektedir. Avrupada ina edilen kaleler ne zamandan sonra dzenli bir plana sahip olmaya SIRA SZDE balamtr? Resim ve Heykel: Gnmze ulaan Romanesk resim sanat rnekleri oldukDNELM a azdr. rneklerin byk blmn freskler, minyatrler ve ikonalar oluturur. Romanesk slupta resimler, sslemeden ziyade retici amala yaplmtr. reS O basit R U ve izgisel tici rol stlenen simgesel gelerle zenginletirilmi bu resimlerde bir anlatm dili kullanlmtr. Tevrat ve ncil hikyelerinden alnm din konular ilenmi, sa, Meryem ve azizlerin yaamlar, din bayramlar, ahlaki ykler anlatlDKKAT mtr. Figrler genellikle gereklikten uzak ancak anlatm olarak son derece zengindir. Bir resim asla tesadfi bir ekilde yerletirilmemitir. Her zaman renk uyuSZDE mu, izgi ve figr ile fon uyumu gzetilmitir. Resimlerde her SIRA ne kadar basit izgisel anlatm kullanlmsa da biimler lkeden lkeye, ekolden ekole ve ustadan ustaya deiiklik gsterir. AMALARIMIZ Bat Avrupa, Almanya, Fransa ve talyadaki fresk rnekleri kilise duvarlar, tonoz ve apsis tonozlarnda yer alrlar. Freskler, kitap resmiyle slup ve figr asndan benzerdir. Renk eitleri daha ok toprak tonlarndadr,Kperspektif T A P olmadan basit bir anlatm diliyle betimlenmilerdir. talyadaki kilise resimlerinde daha ok Bizans sanatnn ve Antikitenin etkisi grlr. nemli figrler dierlerinden daha byk olarak betimlenmitir. Figrlerin konturlar kaln bir T izgiyle E L E V Z Y belirtilmitir. ON Gnmze ulaan Katalanya San Michele apeli fresklerinde taht zerinde, ayanda sandaletleri, zerinde Antik Dneme yknen giysileri, frontal duruuyla oval biimli bir madalyon iinde betimlenen sa figr, Bizans resimlerini artrmakNTE R N E T ifade eder tadr. Figrlerde izgisellik n planda ancak, davran daima bir eyler niteliktedir. Gsterili kyafetler, donuk ve ackl ifadeler karakteristiktir. lk kez bu dnemde kilise camlar vitraylarla (Resim 7.7) sslenmeye balam, bu uygulama daha sonra Gotik kilise dekorasyonun temelini oluturmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
178
Resim 7.7 Vitray, Peygamber Daniel, Augsburg Katedrali (11. yzyl sonu) Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:S% C3%BCddeutscher _Glasmaler_001. jpg
Sanat Tarihi
Resim 7.8 Fransada Vezelay Manastr Kilisesi Kabartmalar Kaynak: http://en.wikipedia.org/ wiki/File:France_ laMadadleine Vezelay_tympanum_ a.jpg
Kent merkezlerine yaplan kilise, katedral ve apelleri sslemek iin kabartmalar ve heykeller yaplyordu. Kent dndaki manastrlar ve keiler iin yaplm yaplarda ssleme bulunmazd. Ama bu ssleme yapy gzelletirmekten ziyade Hristiyanlk dinini anlatan bir grev stleniyordu. Amaca ynelikti ve halk aydnlatmak, dini retmek iin kullanlan bir arat. Orta ada heykel daha ok kilise ve manastrlar iin yapldndan mimariye balyd. Romanesk kiliselerde malzeme olarak kullanlan kolay ilenebilen kireta, figr ve bitkisel sslemelerde ayrnty beraberinde getirmitir. Kilise kabartmalarnda ncil ve Tevrat konulu ykler, azizlerin yaamlar, hayvanlar, fantastik yaratklar betimlenmitir. Bu konular belli bir ikonografiye gre kiliselerin giri kaplarna ve kaplar zerindeki alnlklarna yaplmtr. Orta a insann kiliseye ekmek iin Fransadaki Vezelay Manastr Kilisesi giriindeki kabartmalarda (Resim 7.8) olduu gibi genelde ana kapya sann yarg olarak, cennet ve cehennemliklerle birlikte gsterildii Son Yarg (Maher) sahnesi ilenmitir. Bu dnem heykeltralar stun balklarn kendine gre kabartma yapabilmek iin kbik biime dntrm ve din konular zetleyerek balklarda anlatmaya almlardr. Romanesk sluplu kabartmalar yerel beenilere gre deien biimde, sembolik anlatmla, boyut kaygs olmadan betimlenmitir. Fransadaki St. Sernin Kilisesi, Vezelay Manastr Kilisesi giriindeki kabartmalar Romanesk stilin en nemli rnekleridir.
Gotik Sanat
Gotik slup: Bu slup, siyasal deiimlerin ve ulusal devlet bilincinin yaand yllarda ilk kez Fransada ortaya kmtr. Fransa ve Avrupada, bu sluptaki eserlere Opus francigenum-Fransz ii denilmitir. talyan hmanistleri 15. yzyldan sonra bu tarz ileri beenmeyip Barbar Sanat diye nitelendirmi ve istilac kavimleri, Gotlar hatrlatacak biimde Gotik kelimesi ile adlandrmaya balamlardr.
Orta a Avrupa sanatnn en nemli sluplarndan olan Gotik slup, 12. yzyln 2. yarsnda Fransada ortaya km ve buradan yaylarak 15. yzyla kadar tm Avrupada etkisini gstermitir. Fransada kraliyet otoritesinin salamlamas, ticaretin gelimesi, kentlerin ortaya kmas, dinsel deiimler, manastrlarda ortaya kan skolastik felsefe (okul felsefesi) bu dnemdeki nemli deiimlerdir. Ayrca kent kltrnn gelitii bu dnemde yneticiler, eitime nem vermeye balamlardr. Manastrlar ve katedral okullarndan baka Orta an balca eitim kurumlarn oluturan niversiteler Napoli, Bologna, Padova, Paris gibi kentlerde bu dnemde kurulmutur. 1158 ylnda Avrupada kurulan ilk niversite Bologna niversitesidir. niversitede arlkl olarak din, felsefe ve hukuk alanlarnda eitim verilmekteydi. Ders verenler
179
arasnda rahipler de bulunurdu. Anselmus, Abelard, Lanfranc ve Aquinal Tomasso bu dnemin nemli rahip-filozoflardr. Bu dnemde bilim, sadece teolojiyi kapsadndan filozoflar genellikle Tanr ve ruh araclyla dnya ile ilikiyi, inancn akl ile tanmlanabilmesini, slam felsefesini, Aristo ve Platonun dncelerini; an entelektelleri ise niversite ve dier eitim kurumlarnda oluan skolastik felsefeyi tartyorlard. Hristiyan dogmalarnn temellendirilmesi ve sistematik bir biimde derlenip toplanmas ynndeki abalarn bir rn olan ve daha ok manastr, katedral okullar ve niversitelerde retilip, gelitirildii iin -okul felsefesi anlamnda- skolastik felsefe olarak adlandrlan bu aklc felsefe, gnmzn aklclk anlayndan olduka farkl ve dogmatiktir. Skolastik felsefe nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Mimari: Gotik, gerekte bir mimarlk slubudur. Romanesk Dnemde temelDNELM leri atlan Gotik slupta, bilinli olarak Romanesk slubun zellikleri bir araya getirilmi ve Orta a kentlerinin katedralleri Gotik slupta ina edilmitir. Bu ada S O R U katedral, dnce ve sanatnn antsal ifadesidir. Katedraller piskoposlarn nclnde, halkn ve loncalarn destei ile yaplmtr. Gotik katedrallerin ilk rnei rahip Suger tarafndan planlanan Saint Denis Katedralidir. Sugerin, Franszlara zg DK KAT mill bir mimari yaratmaya alt bu katedralde rozas (gl) pencere, bat cephede iki kule, transept, heykeller, nsal apeller, sivri kemerler, kaburgal tonoz SIRA SZDE gibi Gotik sluba ait zellikler bir arada kullanlmtr. Gotik kiliseler genellikle ya da be nefli transeptli bazilikal planl olarak yaplmlardr. Apsis arkasnda ambulatory (evre koridoru), AMALARIMIZ nsal apeller, bat cephede ve transept girilerinde kule, rozas pencere, kilise duvarlar ve alnlklarna kabartma ve heykeller, pencerelere vitray yaplmas slubun nemli zellikleri T A blmeler P arasnda bulunur. Gotik kiliselerde transept ve nef arasndaki Kayrc kaldrlarak bu blmler birbiriyle balanmtr. Gotik katedrallerde boyutlar ykseldike rt sistemini desteklemek iin uan payandalar yaplmtr. Payandalarn TELEV Z Y O N ve kap tayc grevini stlenen cepheleri rahatlatmasyla daha byk pencere aklklar yaplabilmi bu da pencerelerin vitraylarla (renkli cam iilii) kapatlarak sslenmesini salanmtr. Gotik yaplar lkelere gre deiiklik gsteren zelliklere sahiptirler. N T E R N E T Genellikle Fransadaki rneklerde dou duvar (apsis blm) transeptle birlikte yarm yuvarlak biimde; ngilterede ise dz olarak sonland grlr. Saint Denis Katedralinden sonra ina edilen Chartres Katedrali Gotik slubun en nl yaplarndandr. Uan payanda ilk kez bu yapda kullanlmtr. Gotik katedrallerin en nlleri arasnda bulunan Paris Notre Dame Katedrali (Resim 7.9) Parisin gururu ve ekonomik zgrln sembol olarak yerel tccarlar tarafndan Meryem Anaya ithafen yaptrlmtr. 1163-1345 yllar arasnda tamamlanan katedralin inas uzun yllar srdnden yapda ok sayda mimar alm ve slup deiiklikleri ortaya kmtr. Paris ehrinden Fransann tmne yaylan Gotik slubu tm Avrupada ayn anda ayn biimde grlmemitir. Bu slubun en nemli rneklerinden olan ngilteredeki Cambridge Kings College apeli, Fransadaki rneklerden olduka farkldr. 1446-1515 yllar arasnda John Wastel ve Reginald Ely tarafndan yaplan tek nefli apel, yapnn tamamn rten yelpaze tonozlarla rtldr (Resim 7.10).
DNELM S O R U
DKKAT Rozas (gl) pencere: Romanesk ve Gotik katedrallerde ilk kez SZDE SIRA kullanlan yuvarlak pencerelerdir. Renkli camlar, desenler ve resimlerle ssl pencerelerde AMALARIMIZ oymalar ve desenlerle sslenmi ereveler kullanlmaktadr.
K T A P
Uan Payanda: Ana nef tonozunun arln TELEVZYON azaltarak zemine indirmeyi amalayan destek sistemidir.
NTERNET
Victor Hugo ve Notre Dame Katedrali: 19. yy balarnda Paris ehir planlamaclar bakmszlndan tr Notre Dame Katedralini yktrmak isteyince, nl Fransz yazar Victor Hugo, halkn ilgisini yapya ekmek iin Notre Damen Kamburu adl romann yazmtr. Roman, katedralin kurtarlmas iin kampanya balatlmasn salayarak yenilenmesinde byk rol oynamtr.
180
Resim 7.9
Sanat Tarihi
Resim 7.10 Cambridge Kings College apeli
Fransa-Paris Notre Dame Katedrali, bat cephe.
Kaynak: http://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:060806France-Paris-Notre_Dame.jpg
Kaynak: http://www.cambrige2000.com/gallery/html/P7117 84.html
Hollanda, Almanya, Belika, Avusturya, talya gibi lkelerde de grlen Gotik slubun nemli rnekleri arasnda Almanyadaki Kln Katedrali, Viyana San Stephan Katedrali, Prag Katedralleri, spanya Toledo Katedrali, Siena Katedrali, Floransa Santa Croce, Floransa Katedrali (Santa Maria del Fiore) ve Milano Katedrali yer alr. Floransa Palazzo Vecchio, Siena Palazzo Publico (Halk Saray), Venedik Dklk Saray, Oxford Christ Church College, Avignon Papalk Saray bu slupla yaplm Avrupadaki sivil mimarlk rnekleridir. talya Romanesk slupta olduu gibi Gotik slubu kendine gre deitirerek kullanan bir lkedir. Gotik bu lkede daha ok bezeme alannda kullanlmtr. talyann nemli ehirlerden biri olan Venedikte Gotik slup Dklk Saraynda olduu gibi Bizans, Roma ve slam geleri kartrlarak kullanlmtr. Resim ve Heykel: Gotik sanatta resim mimariye bamlyd. Kiliselerin cephelerinin pencere ve kap boluklaryla dolu olmas resim yaplacak yerleri azalttndan bu dnemde resim denince akla vitray gelmektedir. Katedralleri ve kiliseleri sslemek iin yaplan vitraylarda daha ok din konular ilenmitir. Katedrallerin rozas (gl) ve sivri kemerli pencereleri kk panolar hlinde yaplm ve kurun eritlerle birbirine balanm renkli camlarla (vitraylarla) sslenmitir. Panolarda betimlenen figrlerin yzleri siyah mine ile izilmitir. Vitraylarda kullanlan krmz, mavi, sar, beyaz gibi arpc renklerdeki camlardan ieriye renkli olarak den gne nlar, insanlarla katedral yaplar arasnda daha scak bir ilikinin kurulmasna hizmet etmekteydi. Paris ve evresine kurulan vitray atlyelerinin ileri Chartres, Paris Notre Dame, Reims, Amiens Katedralleri vitraylarnda sergilenmektedir (Resim 7.11).
181
13. yzyl talyan sanat dier lkelerden Resim 7.11 olduka farkldr. talyanlar resim alannda Fransa Reims da Romanesk slupta olduu gibi Bizans ve Katedrali Roma geleneklerinden vazgeememilerdir. Kaynak: Bu nedenle vitray, talyan kiliselerinin sshttp://en.wikipedia. lemesinde pek kullanlmam, daha ok Biorg/wiki/File: Reims_Cathedrale_ zanstan beri kullanlagelen dinsel konulu Notre_Dame_ ikonalarn yapm srdrlmtr. interior_002.JPG Dnemin ikonalar ahap zerine bitkisel kk boyalarla boyanm Tempera denilen din konulu resimlerdi. Gotik katedrallar iin diptikon (ikili), triptikon (l) denilen birka panodan oluan olduka byk ikonalar yaplmtr. rnein, Simone Martininin Mjde isimli temperas 2.65cm x 3.05 cm llerindedir. Bu dnem orta snf iin daha kk, din adamlar ve kiliseler iin daha byk boyutlu resimler sipari edilirdi. Orta a insan iin resimde gerek dnyann tasvirinden ziyade Tanrsal olann yanstlmas nemliydi. Daha ok altn yaldz zemin zerine yaplan din konular dnemin nemli sanatlarndan Giottoda gndelik yaamla birletirilmitir. talyada Rnesans fikrinin domasna katkda bulunan Giottonun yapt freskler ve tempera resimlerinde yeni bir anlay grlmektedir. Giottonun resimledii eserlerde, Bizans kiliselerinde olduu gibi ncil konular ve alegorik konular eritler hlinde ilenmitir. Giotto, din konular altn yaldz zeminden kurtarm, perpektifli mekn iine sokmu, figrlerde ifadeye nem vermi, ac, keder, mutluluk gibi duygular belirgin figrler betimlemitir. Fransz heykeltralaResim 7.12 rn heykellerde vermeye alt doal ifadeler Giottonun resimFransa Chartres Katedrali Heykelleri lerinde de bulunmaktadr. Giotto, Cimabue, Duccio, Simone Martini, A.Lorenzetti gibi sanatlar dnemin nemli resim ustalardr. Gotik heykel ve kabartmalar katedralleri sslemek amacyla yapldklarndan katedrallerin kaplarnda, nilerinde, cephelerinde, vaftiz kurnalarnda, korkuluk levhalarnda ve mezar lahitlerinde bulunurlar. Din konularn betimlendii bu heykel ve kabartmalarda ncil hikayesi coturucu ve inandrc biimde anlatlmaya allrd. yle ki maher kabartmalarn izleyen seyirci orada, cennet ve cehennemde yaananlar net biimde grebilmeli ve kendine gre yorumlamalyd. Gotik slubun ilk heykel rnekleri Fransadaki St. Denis, Chartres (Resim 7.12) ve Notre Dame Katedrallerinin cephelerinde yer alrlar. St. Denis Katedralindeki Fransz krallarnn figrl mezar heykelleri de dnemin nemli antlar arasndadr. ngilteredeki kiliselerin cephelerinde bulunan heykellerin ou Reform hareketleri srasnda kaybolmutur. talyada Nicola Pisano ve olu Giovanni Pisanonun yapt vaaz krsleri, Andrea Pisanonun yapt Floransa Vaftizhanesinin gney kaps ve Floransa KatedKaynak: ralinin an kulesindeki kabartmalar Antik ve Gotik bezeme unhttp://en.wikipedia.org/wiki/File: surlarnn birlikte kullanld Rnesans slubunun nc rnekleCenral_tympanum_Chartres.jpg ri arasnda tanmlanrlar.
182
Sanat Tarihi
15.-19. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI

Rnesans Antik a kltr ve sanat ortamnn etkisi altnda talyada domutur. Rnesans kavram, ilk kez aratrmalar ve kuramlar nedeniyle sanat tarihinin kavramsal olarak babas saylan ressam ve mimar Giorgio Vasari (1511-1574) tarafndan Antik a felsefe ve dncesi ile kltr ve sanatnn yeniden douu anlamnda kullanlmtr. 15. yzyla kadar Orta an sembolik din temalarnn egemen olduu sanat ortam bu yzyldan itibaren, insan temel ge (micro cosmos: kk evren) olarak kabul eden Antik a felsefesine ynelir. Hmanist gr olarak kabul edilen bu anlay, talyada klasik sanata ilgi duyan, sanaty himaye etme gc olan zengin aristokratlarn ve tccarlarn destei ile sanatlar ve sanat ortamn etkileyecektir. Dante, Petrarca, Boccaio, Machiavelli gibi nemli filozoflar tm Avrupada toplum ve kiisel bilinci kkten etkileyecek fikirleri ile dnemin siyasi ve toplumsal yapsn biimlendireceklerdir. Filozof Jacob Burchardt Rnesans nsann Varl olarak tanmlar. Rnesans Hareketi 15.-17. yzyllarda tm Avrupada etkisini gsteren fikir ve sanat akm olmakla birlikte, Avrupa corafyasnda her lkede ayn zamanda balamamtr. Sanatn her dalnda ayn retkenlik yaanmamtr. Rnesans -yeniden dou- bata talya kentlerinin toplumsal yaamdaki deiimlerini, kltr ve sanat anlaynn yeni bir biime dnmesini, en nemlisi dinsel dogmalarn eletirilebilme anlayn; tarih asndan da Orta adan sonra Yeni an balamasn, zorunlu birok toplumsal ve siyasi deiimi ifade eder. Avrupa devletleri bu ada stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesiyle kara ve deniz ticaretinde en nemli kaynaklarn kaybetmilerdir. Orta an kilise ve din adamlar ile ynetilen toplumlarnn hmanist fikir anlay ile insan temel alan toplumsal uyana yneldikleri Rnesans Dneminde arkeoloji, tarih yazarl gibi yeni bilimsel almalar balamtr. 15. yzylda altn oran kuram, sanat eserlerinde tekrar ele alnp yorumlanr ve ideal olan estetik kurallar erevesinde yanstlr. spanya, Fransa, Flandr (Belika, Hollanda) Almanya, ngiltere ve Dou Avrupada; mimarlk, heykel, resim sanatnda etkili olacak olan Rnesans sanatnn dou corafyas talyadr. talyada Rnesans sanat; 1-Trancento (14.yy), 2-Quatrancento (15.yy) ve 3-Cinquecento (16.yy) olmak zere ana balk altnda deerlendirilmektedir.
talyada Rnesans Sanat

Perspektif: boyutlu nesnelerin dz bir yzeyde yanstlmasn salayan geometrik alglama dzeni, Rnesans resmi ile gerek anlamda ortaya kmtr.
Tracento: Rnesansn hazrlk dnemi (14.yy) olarak tanmlanan bu srete, talya talyada ncelikle Gotik mimari yceltilmi, resim sanat Bizans geleneinde mozaik ve fresklerle varlk gstermitir. Floransal Giotto di Bondone (1267-1337) bu dnemin nemli sanatsdr. Quatrocento: Erken Rnesans Dnemi (15.yy) olarak tanmlanr. 15. yzyln banda atlyeleri nemli ustalarn adeta sanat okullar hline gelen Floransada sanat ortam ok glenmitir. Floransa Katedrali vaftizhanesinin kuzey kapsnn kabartmalarn hazrlayacak sanaty semek zere 1401 ylnda alan yarmay Lorenzo Ghiberti (1378-1455) kazanmtr. Bu sanatnn gerekletirdii, 28 ncil sahnesinin canlandrld vaftizhanenin kuzey kapsndaki pano, kompozisyon kurgusu, gl plastik deerler ve glge k dzenlemeleri asndan Rnesans slubunun hazrlaycs olarak deerlendirilmektedir.
183
Floransada nemli mimari eserler veren Brunelleschi, heykeltra Donatello ve ressam Massaccio bu dnemin en gl sanatlardr. Donatellonun, Davut heykeli duruu ve plak bedeni ile Antik Yunan heykellerinin tekrardr. Massaccionun (1401-1428) eserlerindeki perspektif kurgu, k kullanm, doa ve insan temalar sanatnn yeni sanat anlayn benimsediini gsterir. nemli bir fresk ustas olan sanatnn bu dnemdeki eserleri arasnda bulunan Santa Maria Novella Kilisesi, Brancacci apeli ve Santa Maria del Carmine Kilisesinin fresklerinde Giottonun balatt resim geleneini Rnesans kurallarna gre deitirmitir. Masaccio, eserlerinde , figrlerinde boyutluluu yakalamak zere kullanm, Domenico Veneziano gn ile renklerin parlakln, volm, perspektifi vurgulam, Paolo Uccello ise perspektifi ustaca kullanma becerisini ortaya koymutur. Heykeltra Luca della Robia, ahenkli izgilerle, zarif dengeli eserler vermitir. Floransa Katedralindeki catoria (ark krss) sanatnn nemli eserlerindendir. Cinquecento: Klasik Rnesans Dnemi (16.yy) olarak tanmlanr. 15. yzylda talyan sanatlar perspektif, anatomi, doa tasviri gibi yeni denemelere yneldiler. 16. yzyl sanatlar ise dnemin olgunlaan sanat anlay ile tm Avrupay etkileyecek artistik yorumlarn, oran ve teknik deerlerini, estetik kavramlarla bir araya getirerek eserlerinde yanstacaklardr. Bu dnemde Floransa, Siena, Padua nemli sanat okullar ile tannrken talyadaki dier sanat merkezleri ve mzeler tm Avrupadan sanatlarn ve sanatseverlerin ilgisini ekecektir. 16. yzyl talyasnn en nemli sanatlarndan Leonardo Da Vinci, Michelangelo ve Raphaello teknik gelitirme, doa ettleri, anatomik aratrmalar ile dikkat eken Floransa okulundan yetimilerdir. Dou ile yapt ticaretin etkisi ve Bizans sanat geleneini srdrmesi nedeniyle Rnesans akmna en son katlan Venedik ehri, zengin bankerleri ile birok sanatya ev sahiplii yapacak ve Venedik okulunun Rnesans iinde nemli bir yer almasn salayacaktr. Venedik okulunun nemli sanatlar Giovanni Bellini, Gentile Bellini, Andrea Mantegna, Paolo Veronese, Tiziano Vecelli, Giorgionedir. Mimari: Rnesans mimarisinin ncs kabul edilen Floransal Filippo Brunelleschinin (1377-1447) eseri olan Yetimler Yurdu binas zellikle n cephedeki revakl blm ile talyada Rnesans mimari gelenei asndan nemli olmutur. Sanat Gotik detaylar ayklam, Antik a mimarisinin stun, ayak, silme, saak gibi gelerini kullanmtr. Sanat Floransa Katedrali (Santa Maria Della Fiore)ni sekizgen prizma gvdeli yksek bir kasnak zerinde ykselen, aydnlk feneri bulunan 8 dilimli bir kubbe ile rtmtr. Yap ayrca, zengin renkli mermer sslemeleriyle dikkati eker (Resim 7.14). Rnesans mimarisinde yap ktlesel ve yaln formlarla biimlenir. Katlar birbirinden kornilerle ayrlr. Rustika, pilastr gibi geler yapnn dikkat eken cephe dzenlerinde yer alrlar. Gotik mimarinin tamamen din yaplara bal geliimine karlk Rnesans mimarisi ayn zamanda yneticilerin ve varlkl kiilerin saraylar ile rneklenecektir.
Aydnlk Feneri: Kubbenin en st noktasnda yer alan gn nn yapnn iine girmesini salayan mimari ge.
Rustika (Rustica): Bir yapnn dnn byk ve kaba talarla derin derzli olarak kaplanmas. Pilastr: Drtgen planl ve bir yanndan duvara bitiik ya da gml, dar kntl mimari ge.
184
Resim 7.13 Floransa Katedrali Kubbesi, Brunelleschi. Kaynak: http://www. westescalante.com/ VTD457/smdf.htm
Sanat Tarihi
Sacristy: Mezar apeli demektir. Volt: yon stun balnn iki yannda yer alan spiral biimli kvrmlara verilen isimdir.
Vitrivius: M 80. Romal dnr matematiki yazar. Mimarlk zerine On Kitap isimli eseri ile tannr.
Mimar F. Brunelleschinin eseri olan ve 1425 ylnda bazilika plan tipinde ina edilen Floransa San Lorenzo Kilisesi, Rnesans mimarisinin dikkat eken bir dier yapsdr. Michelangelo tarafndan 1523-1529 yllar arasnda bu kiliseye yeni bir Sacristy yaplmtr. Dnemin nemli saray ve konut yaplarn Floransadaki Pittiler, Rucellai ve Ricardi Saraylar; din yaplarn Floransadaki Pazzi apeli ve Santa Maria Novella Kilisesi olutururlar. Mimar F. Brunelleschinin Floransa Santa Croce Manastr iinde yapt Pazzi apeli (1420-1429), Roma mimarlnn zelliklerini yanstr. Cephesinde 6 stun ve bir ss tonozu bulunmakta, kare meknn pandantifler zerine oturan kubbe rtmektedir. Floransadaki Santa Maria Novella Kilisesi (1456-1470)ne Leon Battista Alberti n cephe yapm ve i mekn Gotik zellikteki bu kilisenin bir ksmn tamamlamtr. n cephenin yanlara olduka byk voltlerle balanan orta blm yksek bir alnlkla sonulanr. Pittiler Saray (1435), zellikle Toskana blgesindeki kentlerde sanata ve sanatya destek olan varlkl aristokratlar arasndan yzyllar boyunca ne kan Medici ailesinden Cosimo Medicinin isteiyle arkada Luca Pitti iin yaptrlmtr. Vatikan hari talyann en byk saraydr. Simetrik, merkezi i avlu etrafnda gelien meknlar bulunan yapnn, meydana bakan cephesinin orta ksm 3, yan ksmlar 2 katldr. Katlar arasnda belirgin konturlar mevcuttur. Vitriviusun mimarlk zerine yazlarn yorumlam bir sanat olan Floransal mimar Leon Battista Alberti (1404-1472) tarafndan yaplan Ruccellai Saray, Rnesans mimarisinin zellii olarak ilk kez duvarlara dayal yarm payelerin kullanld yap olarak tanmlanmaktadr. Yine mimar L. Battista Alberti tarafndan Lorenzo Medici iin Floransada yaplan Ricardi Saray, Pompei villalar gibi revakl i avluya sahiptir. Kat aralar belirgindir. Yuvarlak kemer biimli alnlklarn altnda yer alan gen alnlkl pencere dzenleri cepheyi hareketlendirir. Rnesans dneminin bir dier nemli mimar Donate Bramante (1445-1515), Roma mimarln slup ve l asndan yorumlamtr. Bramantenin, merkez planla geni mekn arayna bal olarak ina ettii Roma Tempietto di San Pietro in Montorio (1502) Klasik Rnesansn en nemli yapsdr. Antik a yansmal yap elemanlarna sahip, stunlar ile evrili daire planl yap, Panteon benzeri kubbe ile rtlr. Kubbe, Floransa Katedrali gibi aydnlk fenere sahiptir. Bir podyum zerinde ykselen antsal grnml yap, San Pietro Kilisesi ile bir btnlk oluturur. Ge devirde Rnesans mimarisine Maniyerist akm zellikleri girerken mimar Andrea Palladio (1508-1580) Erken Rnesansn kbik hacim, yaln cephe hatlarn kullanmaya devam etmekteydi. Venedik ve Vicenzada ina ettii villalarda ve Teatro Olimpicoda Antik an mimari karakterini yanstan kolonlar, hemen hepsinde tapnak cepheli giriler yer alr. Mimarnn adndan tretilerek Palladian sluplu olarak tanmlanan bu yaplarn en dikkati ekeni, kubbe rtl Villa Rotonda (Villa Capra)dr. Plan 1550de oluturulan yapnn drt yne alan antsal girili cepheleri Antik a mimarisinin yeniden yorumlanmasnn rneidir (ekil 7.2).
185
ekil 7.2 Villa Rotonda, plan, Andrea Palladio. Kaynak: ttp://www.google. com.tr/imgres?q= pallaido+villa+ rotondo&um= 1&hl=tr&biw=
Resim ve Heykel: Rnesans resim sanat, mimarlk ve heykel sanatlarna gre ok daha verimli olmu, adeta kendi bana Rnesans sanatn ifade edecek kadar gelimitir. Ancak Rnesans resim sanatnn ana zellikleri olan perspektif kurgusu, resimde profan konularn ele alnmas, manzara tasvirlerinin ortaya kmas talyada 14. yzyl ncesinde olumaya balamtr. Resim sanatnn uygulama alanlarnn banda kiliselere yaplan altar panolar gelir. Sanat Cimabue (1204-1302) tarafndan 14. yzylda kurulan Floransa okulu, Orta a ve Bizans etkisinde almalar yapmaktadr. Floransa okulundan yetien Cimabuenin rencisi olan fresk sanats Giotto (1266-1337), Assisi San Francesco Kilisesi fresklerinde perspektif ve derinlik kavramlarn resme katmtr. Rnesans resminin temeli olan perspektif olgusunun Giotto ile balad kabul edilir. Siena okulunun sanats Duccio (12601319) Bizans resim sanat etkisini eserlerinde altn rengi fon kullanarak devam ettirmitir. Siena Katedralinin apsisindeki Maesta (Hzn) en nemli eseridir. Siena okulundan olan Simone Martini (1284-1334) ise ritim ve izgiye nem vermitir. Siena okulunun Ambroggio ve Pietro Lorienzetti adl iki karde sanats Siena Belediye Saraynn toplant salonu duvarna beraberce resim yapmlardr. Konusu ilk kez gnlk yaam olmas nedeni ile bu resim nemlidir. Massaccio (1421-1427), Fra Angelico (1387-1455), Paolo Ucello (1397-1475), Andrea del Castagna (1423-1457) dnemin dier nemli sanatlarndandr. Bunlardan Giottonun etkisinde kalan Masaccio, eserlerinde hava perspektifi (sfumato), biim-hacim, anatomi zerinde aratrmalar yapm ve resme mimari perspektif kavramn yerletirmitir. Vergi isimli eserinde uygulad mimari fon ile resme perspektif kazandrm ve giysilerle insan bedenlerinde hacim duygusu yaratmtr (Resim 7.14).
Altar (Sunak): Kiliselerde taktis ayini iin kullanlan masa.
Hava perspektifi (sfumato): talyanca duman anlamna gelen fumo szcnden tremi olan renklerle derinlik salamak, renkler arasnda yumuak gei anlamndadr.
Resim 7.14 Vergi, Massaccio, fresko (Brancacci apeli) Kaynak: http://www.google. com.tr/imgres?q= masaccio+ vergi&um=1&
15. yzylda Floransa atlyeleri resim, heykel, bronz/tun dkm, kuyumculuk, ta iilii bata olmak zere sanatlara hizmet ve eitim veren kurumlara dntler. Bata Medici ailesi olmak zere birok zengin bu atlyeleri sahiplenmi ve sanatlar himaye etmitir. Ressam, kuyumcu ve heykeltra olan Andrea del Verrocchio (1453-1488)nun Floransa Bargellodaki bronz Davut heykeli en nemli eseridir. Vaftiz isimli eserinde ise Leonardo da Vinci ile almtr.
186
Sanat Tarihi
Tempera: Ahap zerine yumurta, su tutkal ve balmumunun balayc olarak srld bir tr boyadr. Tempera teknii yalboya resme geinceye kadar kullanlmtr.
Resim 7.15 Vensn Douu, Boticelli. Kaynak: http://www.google. com.tr/imgres?q= botticelli+birth+ venus
Resim 7.16 Solda: Mona Lisa, Leonardo da Vinci, yalboya; Sada: Kayalklar Meryemi, Leonardo da Vinci, yalboya. Kaynaklar: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Mona_ Lisa.jpg; http://www.wga.hu/ support/viewer/z. html
talyann nemli sanatlarndan olan Sandro Boticelli (1444-15?), Verrocchionun doa gzlemciliinden etkilenmitir. Resimlerinde zengin hayal gc hissedilir. Lorenzo Medici Villasna yapt mitolojik lkbahar (Primavera) ve Vensn Douu tablolar en tannm eserleridir (Resim 7.15). Roma Sixtine apeli duvar freskleri de sanatnn nemli eserleri arasndadr. Rnesans resim sanatnn nemli aratrmaclarndan Umbrial ressamlarn en nemlilerinden olan Piero Della Francesca (1416-1492), fresklerle kk tuval resimleri yapmtr. Rnesans resminin en nemli yeniliklerinden olan portre ressamlnda, manzara ile portreyi beraber ele alm, mimari dzenleri hacim ve perspektif yaratmak zere kullanmtr. sann Vaftizi ve Ge Ykseli, nemli eserleridir. Urbino Dk isimli portre almasnda profilden gsterilen dk ve arka fondaki manzara tempera teknii ile boyanmtr. Filippo Lippi (1457-1507) ve Pierro di Cosimo (1462-1521), Andrea Mantagne (14311506) ve Paolo Uccello (1396-1475) dier nemli dnem ressamlardr. Andrea Mantagne, l say ele ald resimde rakursi (anlk grn) yntemi kullanm; Paolo Uccello (1396-1475) San Romano Bozgunu isimli eserinde derinliin perspektifle verilmesine almtr. Venedikte alan Bellini ailesine mensup sanatlar (Jacoba Gentile) Rnesansn renk sorunlar ile ilgilenmilerdir. Gentile Bellini 1479-81 yllarnda stanbula gelerek Fatih Sultan Mehmetin portresini yapmtr. Rnesansn en nemli sanatlarndan ressam, mhendis ve matematiki olan Leonardo Da Vinci (1452-1519), ayn zamanda tarih, siyaset, bilim, iir ve mzikle de ilgiliydi. Kpr projeleri, umakla ilgili proje ve makinalar, ilk balon projesi, anatomi kitab, ann ok ilerisinde bir bilim adam olan Leonardo Da Vincinin nc eserleri olarak saylabilir. Milanonun yneticisi Sforza ailesinin himayesinde nemli eserler veren sanatnn en nemli yapt Milano Santa Maria della Grazia Manastr yemekhane duvarndaki La Cena: Son Akam Yemei isimli duvar freskidir. Bu eser kadar nemli ve tannan dier yapt bugn Louvre Mzesinde bulunan Mona Lisa (La Giaconda)dr (Resim 7.16). Sanatnn dier eserleri Kayalklar Meryemi ve l Anna Grubudur (Resim 7.16). O gne dein izgi perspektifle kazanlan derinliin yerine sfumato hava perspektifi olarak adlandrlan daha gl ifadesi olan bu perspektif sistemini ilk kez l Anna Grubu isimli eserde kullanmtr. Tiziano Vecelli (1485-1576), portre ressamdr. Bellinilerin aratrmaya balad, Giorgionenin gelitirdii k ve renk kurallarn gelitirmitir. Bu nedenle en byk renk ustas unvan ile anlan, mitolojik temalar idealist yorumlarla ele alan sanatnn, Altn Yamuru (Danea), Vens ve Bachus Bayram nemli eserleridir.
187
Raphaello Sanzio (1483-1520), Floransa okulundan yetimi, Antik-Klasik Yunan sanatnn aklc, doruluk denge kurallar ile biimlenen idealist gzellik kavramn yanstmaya gayret etmitir. Papa tarafndan Vatikan Saraynn odalarn fresklerle ssleme grevi kendisine verildiinde, Michelangelo da Vatikan Saray Sixtine apelinin tavanlarn sslemekle grevli idi. Disputa, Atina Okulu, Helidorun Mabedden Kovuluu, Roma Sixtin apeli Meryemi, Papa II. Julius Portresi, Madonnalar ve Vatikan Saray Freskleri nemli eserleridir. Michelangelo Buonarroti (1475-1564), ressam ve heykeltra olan sanat mimari tasarmlar da yapmtr. Vatikann resimlerini ve Rnesans Dneminin en nemli mimari sslemesi saylan Sixtine apelinin tavan fresklerini yapmtr (Resim 7.18). Resim asndan allmas zor, i bkey zeminli bir tonozun yzeyine yaplan eserin gl glge-k oyunlar ve figrlerinin kusursuz anatomisi dikkat ekicidir. Rnesans Dneminde Gotik sanat etkisini en gl olarak heykel sanatnda devam ettirmitir. Rnesans heykelinde form, denge, oran ve anatomi gl bir dramatik ifade ile ortaya konur. Yunan Roma Dnemi kent meydanlarnda yer alan imparatorlarn atl heykellerine yknen atl heykellerin yeni bir anlayla yaplmas bu dnemin zelliidir. Lorenzo Ghiberti (1378-1455), Donatello (1386-1466), Andrea del Verrocchio (1453-1488) ve Michelangelo Buonorotti (1475-1564) dnemin en nemli heykel sanatlardr. Lorenzo Ghiberti (1378-1455)nin yapt, Cennet Kaplar olarak tanmlanan Floransa Katedral vaftizhanesinin bronz kaplarnda, her bir sahnesi mekn derinlii iinde ele alnm dinsel konular ilenmitir. Sanatnn bir dier nemli eseri Orsonmichele Kilisesi Aziz Markus heykelidir. Dnemin nl heykeltralarndan Donatello, Davut (Bargello) heykelinde, eski Yunan heykellerinin S kvrml duru pozisyonu doal haliyle yanstan Rnesansn ilk plak bedenini yanstmtr. Donatello eserlerinde uygulad stiacciato tekniinin de yaratcsdr. Donatellonun rencisi olan Floransal Andrea del Verocchionun, eserlerinde Donatellonun sakin ve anlaml ifadeleri yerini sertlie brakr. Dnemin en gl sanats kukusuz Michelangelodur. Mermer malzemeyi abartsz gereki anlatmla glge k dengesi ile ustaca kullanan bir sanatnn San Pietro Pietas, Rnesansn en baarl ve slup zelliklerini yanstan eseridir (Resim 7.17). sann annesi Meryemin kucana uzanm bedenini gl bir ekilde yanstmtr. Kartlklar dengeli olarak gl anatomik deerler ve dramatik ifade gc ile zarife birleir. Sanatnn dier eseri Davud (1501), Rnesansn ideolojisini adeta insan bedeninde yanstmtr (Resim 7.17).
Stiaccito: Eserlere derinlik katmas asndan nemli olan ok alak kabartma teknii.
Resim 7.17 Solda: Pieta, Michelangelo, (San Pietro Kilisesi, mermer); Sada: Davud heykeli, Michelangelo, mermer. Kaynaklar: http://www.wga.hu/ support/viewer/z.html ; http://www.wga.hu/ support/viewer/z.html
188
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
SIRA akmnn SZDE Rnesans sanat ortaya kmasnda etkili olan toplumsal dnce yaps ve talyada Rnesans sanatnn dou ve geliimini etkileyen sanat okullar hangileridir?
DNELM talya Dnda Rnesans Sanat
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTER N E T ya da metal Gravr: Ahap zerine kazresim teknikleri ile yaplan ve bask ile oaltlabilen resim.
Resim 7.18 Gravr, Albert Drer Kaynak: http://www.google. com.tr/imgres?q= british+museum
Kuzey Avrupa lkeleri Flandr (Flaman) olarak tanmlanr. Gnmzn Belika ve S O R blge U Hollandas olan mimari ve heykelde Gotik gelenekleri terk etmemi ancak resim sanatnda, gl realizm ve ayrntlarla farklln ortaya koymutur. Dinsel temalar, simetrik yerletirilen figrl kompozisyonlar, i mekn tanmlanmas, izDKKAT gisel perspektif denemeleri, arka planda manzara temalar dnem resminin ana zellikleridir. Jan Van Eyck (1400-1441) ve kardei Hubert Van Eyck (1399-1426) SIRA SZDE dnemin nemli sanatlardr. Eyck, Avrupa resminde yalboya tekniini ilk bulan ve uygulayan sanatdr. Hieronymus Bosch (1450-1516), garip yaratklar ve hayal rn temalarla hicivci, ahlak, detayc ve sembolik anlamlar kullanan, ifade gc AMALARIMIZ yksek bir sanatdr. Deliler Teknesi, Cennet Bahesi nemli eserleridir. Roger Van der Weyden (1400-1464) ve Hans Memling (1435-1494) dier nemli Flaman ressamlardr. Pieter Brueghel (1528-1569), realist olduu kadar komik ifade biimleri K T A P ile gnlk yaam sahnelerini mistik anlatmlarla zenginletirerek ortaya koymutur. Sanatnn, Ky Dn, Avclar gibi eserlerinde zengin renk armonisi bulunur. Albrecht Hans Holbein (1473-1599), Matthias Grnewald, T E LDrer E V Z Y O(1471-1528), N Lucas Cranach (1472-1553) ve Albert Altdorfer (1471-1528) Alman Rnesansnn en nemli sanatlardr. Venedikte atlyelerde alan Albrecht Drer, talyan Rnesans slubuna en fazla yaknlaan sanatdr. Anatomi aratrmalar, perspektif N T E R N E Rnesansn T almalar yapan, en nemli gravr sanats olan Drerin gravrleri belge niteliindedir (Resim 7.18). Kendisinin ve annesinin portrelerini yapmtr. 14. yzyla kadar merkezi Avignonda olan Papalk, Fransz Rnesans sanatn etkilemitir. Avignonda bulunan ve len Simone Martini (1284-1344) adl talyan sanatnn etkisi ile kilisenin koruyuculuu dorultusunda verilen eserler, Uluslararas Gotik olarak tanmlanan bir slubu glendirmitir. Ancak Limbourglu Kardeler olarak bilinen sanat Rnesansn temel unsuru olan doac ve hmanist temal Saatler Kitab isimli eserleriyle Fransz resmine Rnesans zelliklerini sokarlar. talyaya gre Rnesans etkilerini daha ge yaayan Fransa, Leonardo Da Vinciyi arlayan I. Francois (1515-47), zamannda nemli eserler kazanmtr. Loire Nehri kylarnda Chambord bata olmak zere Gotik sluplu bir ok atoda Rnesans zellikleri tayan, ounlukla antsal stunlarla dzenlenen simetrik cephe dzenleri sarmal merdivenlerle zenginleen meknlar ina edilmitir. spanyada ise Juan Gomez de Mora tarafndan ina edilen Madrid Plaza Mayor (Byk Meydan) Rnesans mimarisinin zelliklerini yanstr.
Maniyerizm
16. yzylda Rnesans akmna anlam ve biem olarak kar, antihmanist klasizm kart olarak tanmlanan maniyerizm geliir. Vasari tarafndan maniera kelimesi slup anlam ile e deer grlmtr. Yzyln sonunda byk Rnesans sanatlarnn kopyalar, taklit eserleri anlamnda kullanlr. Maniyerizm ayn zamanda ilk
189
kez 16. yzylda Vasari tarafndan Raphaello, Leonardo da Vinci ve Michelangelonun sanatna uymak, benzemek anlamnda da kullanlmtr. Yksek Rnesansn byk ustasnn (Leonardo, Raphaello, Michelangelo), eserlerinde vardklar en st dzeydeki ifadenin alamayaca fikrini de ortaya koyar. Maniyerizm 16. yzyl ortalarndan itibaren mimari, resim ve heykelde kendi zelliklerini yaratan ve ortaya koyan, Rnesansn klasik kalplarnn dnda eserler veren yepyeni bir akm olarak tanmlanacaktr. Floransada doan ve olgunlaan Maniyerist akm ncellikle heykel ve mimarlkta varlk gsterir ardndan Orta talya ve Avrupada kabul grr. Fransada Fontainebleau okulu Maniyerist akmn gelimesinde katks olan nemli bir sanat okuludur. Rnesansn perspektif kurgusundan uzaklaan Maniyerist sanatlar oran ve l konularnda da deformasyona gitmilerdir. Farkl bir bak gelitiren maniyerist sanatlar beklenmedik yerlerden gelen kullanma becerisi ile dikkat ekerler. zellikle El Greco (gerek ismi Domenikos Theotokopulas) ve Venedikli Tintoretto gzn grmedii i gerekilik, form bozukluklar, tanrsall hissettiren mitolojik tipler, Hristiyan azizler ve Rnesansn ana temalarndan uzaklaan dinsel temalarla Rnesansn elde ettii doal, hmanist deerlerden ayrlr. Dnemin en nemli yaptlar arasnda Michelangelonun resimledii Sixtine apelinin tavan freskleri (1512) de bulunur. Maher freskinde mavi bir fon nnde ar deforme edilen bedenler, gl glge-k kullanm ile Rnesans zelliklerinden uzaklalmtr (Resim 7.19). Sanatnn plak resimledii baz figrler sonradan giyimli hle getirilmitir. Floransa Katedralinde kendi mezar ant iin yapt eserde (Pieta, 1547-55) deformasyon ve anatomik zorlamalar ok iddetlidir. Milano Sforza atosundaki son heykeli Rondorini Pietas sanatnn form, anatomi, oranlar asndan hlen tartlan esiz bir eseridir. Benevenuoto, Cellininn (1500-1571), Perseus heykeli, Giovanni Bolognann Floransadaki I.Cosimo Atl Heykeli, Maniyerist heykel sanatnn nemli yaptlardr. Michelengelonun yapm olduu Floransa Laurenziano Ktphanesi girii ve merdivenleri, Maniyerist mimarinin nemli rneidir. Michelangelonun, Giuliano ve Lorenzo de Medici iin Floransa San Lorenzo Kilisesi mezar apelinde yapt mezar antlarnda yonttuu kadn ve erkek figrleri form ve anatomi asndan Rnesanstan uzak Maniyerist etkileri gl yaptlardr.
Resim 7.19 Maher, Michelangelo, fresko (Sixtine apeli). Kaynak: http://www.wga. hu/support/viewer/z. html
Barok Sanat
Dzgn olmayan inci anlamna gelen barucco teriminden treyen Barok kelimesi 17. ve 18. yzyllarda Avrupa sanat erevesinde gl bir dnemi iaret eder. Hareket ve sonsuzluk kavramlarndan yola kan bu sanat slubu, talya Romada domu ancak tm Avrupa ve Avrupa devletlerinin deniz ar kolonilerinde benimsenmi ve etkili olmutur. Antik a ve Hristiyan dnce sistemlerinin karma yansmasnn grld Barok sanat hem toplumun burjuva snf hem de kilisenin gl din adamlar tarafndan himaye edilmitir. Papalk merkezi olan Roma, bu dnemde Avrupann en gl sanat ve mimarlk merkezidir.
190
Sanat Tarihi
16. yzylda Avrupada kiliseye kar balayan reform hareketleri, baz din adamlar ve dnrlerin reforma kar olmas nedeniyle 17. yzylda Contre-Reforme hareketini yaratr. Kilisenin, imana akl yolu ile deil duygu yolu ile varlr tezi glenir ve dnem sanatlar bu tezi glendiren eserlere ynelirler. Gsterili, heyecan yaratan, hareket ve coku zerine kurgulanan dinsel temalarla sanatlar bata talya olmak zere tm Avrupada kiliseye eserler hazrlama srecine girerler. Mimari, heykel ve resim bir btn olarak ele alnarak birbirini tamamlayan eserler verilir. Mimari: Asimetrik oval planl tasarmlar, yzeylerde k-glge oyunlar, i-d bkey formlar, ssl cephe dzenleri, Barok mimarlkta temel ilkelerdir. Barok mimaride tm yap cephesini kavisli dalgal figrlerle doldurmak yaratlan heykel dzenlerine mimari ilevlerin yklenmesi ve yapnn btn bir heykel kompozisyonu gibi ele alnmas nemli zelliklerdir. Giacomo Barozzi da Vignolann 1568 ylnda inasna balad Il Gesu Kilisesi Barok mimarln ncs saylr. San Pietrodan sonra Romann en nemli kilisesi olan yap, merkez kubbesi ve Latin hal plann yan sra tek nefin sa ve soluna apellerin sralanmas ile farkllk gsterir. Il. Vignolann lm zerine Gesu Kilisesinin kvrml ke destekleri, hareketli, k ve glge oyunlar bulunan n cephesini Giacomo della Paita (1573-1577) tamamlamtr. Barok sanatn byk ustas Gian Lorenzo Porta Bernininin, Vatikan Saray ve San Pietro Bazilikas nndeki Papalk iin gerekli meydann (1656-1667) stunlarla dzenlenmesi projesi, Barok mimarln ana hatlarn belirlemitir. Sanatnn yuvarlak bir plan uygulad Roma San Andrea al Quirihale Kilisesi (1658-70) dnemin dier nemli yapsdr. talyan mimar Francesco Castelli Borromininin iki yan revaklarla evrili bir avluya alan, oval plan ve i-d bkey hatlarla hareketlendiren cephesi ile dikkat eken Roma San Ivo Kilisesi (1656), dnemin dier nemli yapsdr. Birlikte planlanan Borromininin Romada ina ettii San Agnese Kilisesi ile nndeki Bernininin Drt Nehir emesi Barok Dnem mimarln en iyi yanstan rneklerdir. Barok sanat anlay Rnesans Dneminde geri planda kalan mimarln glenmesini ve kentlerin meydan, emelerle dzenlenmesini salamtr. Bernini Romada bir Barok kent yaratrken Paris, Viyana gibi kentler de bu gsterili slubu benimseyeceklerdir. Paristeki Versailles Saray, aalkl yollarn iinde yer alan binalar ve salonlar ile 14. Louisin kk bir av kkn balbana bir mimari komplekse dntrmesinin gsterili bir rneidir. Sarayn byk kanatlarn ve aynalar galerisini ina eden Jules Hardouin Mansart, ayn zamanda Fransz Barok sanatnn rneklerini de yaratyordu. Almanyada Balthasar Neumann, Daniel Pppelmann, Avusturyada Fischer von Erlach dnemin dier nemli mimarlardr. Yap cephelerinde hareketli dzenlemelerle, tren merdiveni olarak tanmlanan gsterili iki kollu merdiven biimleri, yksek tavanlar ve youn yaldzl takn formlara sahip i dekorasyonla kendisini gsteren Barok slup, tm Avrupadaki saraylarda ve aristokratlarla varlkl kiilerin evlerinde gl uygulama alan bulmutur.
SIRA SZDE
Barok mimarinin ana ilkeleri nelerdir? SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
191
Resim ve Heykel: Michelangelo Caravaggio (1573-1610), Barok resim sanatnn tartlmaz en nemli ustasdr. Din konular din d gnlk sahnelerle ele alan sanatnn, doalama ve yanstma zellii vardr. Bakhs, Aziz Johnun Katli, Meryemin lm nemli yalboya eserleridir. Etkisi tm dnem ressamlarna yansyan Caravaggionun etkisinde kalan sanatlara Caravaggistler denilmektedir. Dramatik ifade tarz, spot k kullanmas, glge-k dengesini tm hatlar ile yanstmas Caravaggio ve onun takipisi sanatlarn zelliidir. Velasquez, Paulus Rubens ve Rembrandt dnemin dier nemli ressamlardr. Flaman Paulus Rubens (1567-1640), Barok Dnemde Rnesans etkisini srdren bir sanatdr. Eserlerinde gl hareket ve renk zenginlii, diagonal ve C-S biiminde dzenlenen kompozisyonlar, kaln fra darbeleri dikkati eker. Mitolojik sahneler, profan konular, dinsel temalarla zenginleen konu eitliliine sahip sanatnn Kendi portresi, Leukippos Kzlarnn Karlmas, Krallarn Secdesi nemli eserleridir. Rembrandt Harmenszoon van Rijin (1606-1699), Frans Hals (1580-1666) ve Jan Vermeer (1632-1675), Barok resim sanatnn dier gl isimleridir. Dramatik derin duygular yanstan ok hareketli figrlerle yaratt kompozisyonlarla dikkat eken Rembrandt, ak-kapal form dengesi ve k-glge kontrastlarn ustaca kullanan bir sanatdr. Dr. Tulpun Anatomi Dersi isimli eseri konu farkll asndan ayrca, dikkat ekmektedir (Resim 7.20). Barok Dnemin en nemli heykeltra olan Bernini, tek figrlerde olduu kadar grup oluturan kompozisyonlarda da iddialdr. Meydan emeleri, kilise ii heykel gruplar, grup kompozisyonlar asndan nemli rneklerdir. Sanatnn Daphne ve Apollon, Davut, Azize St. Theresa adl eserleri nemli yaptlardr. Diagonal ykseltilere sahip form yerletirme zelliini, glge-k yansmalar ile figrlerde enerjik hareketlenmeleri yz ifadelerindeki gl duygularla tamamlayan, dinsel temalarla mitolojik sahneleri etkili biimde ele alan sanatnn San Pietro Kilisesi iin yapt baldaken, en nemli yaptdr. Kilisenin ana altar iin yaplm olan baldaken bronzdandr. Drt burmal stun, melek heykelleri ve voltlerle Barok bir anlayla tasarlanmtr.
Resim 7.20 Dr. Tulpun Anatomi Dersi, Rembrandt, yalboya. Kaynak: http://www.wga.hu/ support/viewer/z. html
Rokoko Sanat
Rokoko, Franszcadaki rocaille kelimesinden treyen ve 1730-1780 yllar arasnda bata Fransa olmak zere Avrupa lkelerinde etkisini gsteren bir sluptur. Barok sluba bal olarak gelien, i dekorasyon ve sslemelerde izlenebilen, detayc niteliklerle eserleri dekoratif anlamda biimlendiren bir tarz olarak tanmlanabilen, Rokokoyu ou aratrmac slup olarak deerlendirmez. 17. yzyl ve 18. yzyln ilk yarsnda tm Avrupada etkili olan Barok slup, glge kla yaratlan formlarn gl, dolgun, ar ifadesini yitirmeye balar. Bu dnemde, salt dekorasyonla snrl kalan Rokoko tarz, Barok mimarln saraylar
Rocaille: Dayanksz, biimsiz talarn harla kartrlmasyla elde edilen bir tr yapay kaya.
192
Sanat Tarihi
ile varlkl kiilerin abartl konutlarnda youn dekoratif sslemelerle uygulama alan bulacaktr. Resim sanatnn tavan ve duvarlarda abartl, gereklik duygusunu yitirmi bezemelere dnmesi; heykelin ayn ekilde i meknda kullanm eyalarnda (porselen formlar, biblolar vb.) varln srdrmesi; dnemin yaam biimini yanstan temalarn ele alnmas dnemin balca zellikleridir. Rokoko Fransada Louis sluplar Resim 7.21 olarak da tanmlanr. Fransz kltr ve La Surprise, Jeansanatnda etkili olan 15. ve 16. Louis Antoine Watteau. Dnemleri, Rokoko tarzn aristokratKaynak: lar tarafndan benimsendii dnemhttp://www.google.com. lerdir. Dou yeri Fransa olmasna tr/imgres?q=La+Surprise, karn, en gl rnekleri Almanyada +Jean-Antoine+ Watteau&hl=tr yaratlmtr. Herhangi bir dzene bal olmayan, simetrik dzenleri reddeden bir tarzla yaratlan Rokoko formlar, Barok formlara gre daha hafif detaylara sahiptir. Jean Antoine Watteau (Resim 7.21), Franoise Boucher, Jean Honore Fragonard, Rokoko tarzn nemli sanatlardr.
Ampir Sanat
Rokokonun ardndan Fransada Napoleon Bonaparte Dnemi (1804-1814)nde balayan ve Restorasyon a olarak da tanmlanan devirde Roma sanat kaynakl olarak ortaya kan ve estetik grsellikten ok gsterie nem veren, adeta an saray yaamn yanstan eserlerde uygulanan sadece bitkisel motiflerin biimlendirdii Ampir (Empire) slupta figr yer almaz. I. Napoleon Dneminde Msr seferi dolays ile Eski Yunan ve Roma sanatnn etkisi sonucu ortaya kmtr. 18. yzyln son eyreinde Avrupa siyasi ve ekonomik adan tm lkeleri ve yzyl etkileyecek alkantlar ierisine girer. 1789 ylnda yaanan Fransz Devrimi, kralln yklmasna sebep olur. Rokoko tarznn hafiflii ve Ampir slubun abartl gsterii (Resim 7.22), saray yaamnn sona ermesinden sonra gcn kaybeder. zgrlk dnce ve dnyann akl yolu ile kavranmas gerei, dnemin sosyal yaamn biimlendirir ve kanlmaz olarak sanatlar ve sanat ortamn etkiler.
Resim 7.22 Paris Opera Binas, Ampir uygulamas, Charles Garnier. Kaynak: http://www. operadeparis.fr/
193
19. Yzyla Girerken: Fransada J.J. Rousseau (1712-1778) ve Voltaire (16941779), fikirleri ile yeni dnya anlayn biimlendiren filozoflar olarak 18. yyn ikinci yarsna damgalarn vururlar. 18. yzyln ikinci yarsnda Romada toplanan, Roma Klasik sanat anlayn savunan aratrmac ve sanatlarn banda Alman sanat tarihi ve arkeoloji aratrmacs olan ve yzyln sanat anlayn biimlendiren Johann Joachim Wickelmann (1717 - 1768) gelir. Yine Alman Goethe, Schiller, dnemin sanat anlayn ve sanatlarn etkileyecek fikirler ortaya koyar. Antik Romaya duyulan ilgi bu dnemde glenen Neoklasik akmn k noktasn oluturur. Neoklasizm, mimariye bata ngiltere olmak zere katedrallerin ve kent saraylarnn dnda kr evleri, park dzenleri, belediye binalar gibi rnekleri kazandracaktr. ngiliz mimar Sir Christopher Wren, Neoklasik mimarln en nemli ismidir. 18. yzylda varlkl kiilerin kent dnda yaptrdklar konutlarnda Palladian stil tekrar yorumlanr. Kolonatlar, zafer taklar, kkler, korular Antik a mimarisinden yansmalarla ina edilirler. Mimari dini ve ynetim yaplarnn dnda rnekler sergiler. Paris Opera Binas, Viyana Belvedere Saray dnemin nemli rnekleridir. Neoklasik Dnem resim sanat, kolay anlalabilirlik zerine kurgulanr. Fransz ressam J. Louis David (1748-1825) resim tarihine David Okulu (ekol)nun yaratcs olarak geer. Maratn lm isimli tablosunda dnemin toplumsal hareketlerini yanstan sanat, gl bir realizmle duygusal ifade gc yksek eserler verir. David okulunda yetien Jean Dominique Ingres (1780-1867) tam anlam ile Neoklasik sanat olarak tanmlanmaz. spanyol ressam Francisco Goya (17461828), Neoklasik akm zelliklerini yanstmasa da politik yn, tema stne kurgulanan yaratcl ile ne kar.
194
Sanat Tarihi
zet
A M A
Karolenj, Otto, Romanesk ve Gotik sanatn mimari, resim, heykel rneklerini sanatlar ile tanmlamak. Karolenj, Otto, Romanesk ve Gotik slubun bilinen sanatlar nitede anlatlmtr. Bu dnemin birok sanats eserlerine isim yazmadklar iin bilinmezler. Bilinenler daha ok mimar veya minyatr sanatlardr. Aachen apelinin mimar Otto von Metz gibi Romanesk ve Gotik slup daha ok kendini mimari ve heykelde gstermitir. Bu dnemde sanat halk aydnlatmak ve dini retmek iin bir ara olarak grev yapmtr. Dnemin nemli sanatlar arasnda nemli din adamlarnn isimlerine rastlanmaktadr. nk, kilise ve manastrlar kltr ve sanatn nemli mekanlardr.
A M A
mar Borromini, heykeltra Bernini, ressam Rubens ve Rembrandt bu slubun nemli sanatlardr. 18. yzylda, Barok slup deiim gsterir. Saraylar ve aristokrat evrenin beenisine ynelik bata Fransa olmak zere dekorasyona ynelik abartl grsellikle ifade edilen Rokoko tarz ortaya kar. Bu tarz daha ok i dekorasyonda izlenebilir. Yzyln sonunda Neoklasik akma yneli balar. Tm Avrupay etkileyen bu akm, sade anlalr olmay amalar. Roma sanatnn mimarlk alannda yeniden yorumlanmas ile gl rnekler ortaya konulur. Akmn dnsel temelini Alman sanat tarihisi Wickelmann oluturmutur. 8.-15. yzyllar arasnda Orta a ve Yenia Avrupa lkelerinde grlen sanat, kltr ve dnce ortamlarn deerlendirmek. Karolenj ve Otto Dnemlerinde temelleri atlan Romanesk slup, 6.-12. yzyllar arasnda tm Avrupaya yaylm, klasik rneklerini 11.-12. yzyllarnda vermitir. Romanesk slup, Avrupada siyasal deiimlerin yaand, ulusal devlet bilincinin gelitii dnemde Fransada ortaya kan ve 15. yzyla kadar tm Avrupaya yaylan Gotik slup iinde eriyerek kaybolmutur. 14. ve 15. yzyllarda talyadaki toplumsal yap, ekonomik ve siyasi ortam Hristiyanlk inancnn geirdii deiim, bilim ve teknolojide yaanan gelimeler Rnesans hazrlamtr. 1453de stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesiyle Orta a kapanm Yenia balamtr. Yeni ada kilise ve din adamlar ile ynetilen Orta a toplumlarnda insan temel alan hmanizmin yaylmasyla balayan Rnesans, 15.-17. yzyllarda tm Avrupay etkisi altna alarak fikir ve sanat akmna dnmtr. Rnesanstan sonra Avrupada Maniyerist, Barok, Rokoko ve Ampir sluplar etkin olmu, 19. yzylda yaanan Aydnlanma anda nce klasik slup ardndan Yeni an dier sluplar canlandrlmtr.
A M A
Rnesans, Maniyerizm, Barok, Rokoko ve Neoklasik sanatn mimari, resim, heykel rneklerini sanatlar ile tanmlamak Rnesans 14. ve 16. yzylda derin ve gl bir dnce yaps ile biimlenen ve talyada doan Antik a felsefesi ve sanatnn hmanist grle yeniden yorumland bir sluptur. Orta an salt din temelli feodal sanat anlaynn kkten deitirmitir. Kilise ve apellerde merkez plan emasnn yorumlanmas, heykel sanatnn mimariden bamsz ele alnmas, yalboya tuval resminin ve din d konularn ilenmesi, resim sanatnda yeni tekniklerin gelitirilmesi nemli zelliklerdir. Leonardo Da Vinci, Rafaello, Michelangelo, Tiziano, Boticelli, Donatello dnemin en nemli sanatlardr. Maniyerizm 1520-1590 yllar arasnda talyada izlenebilen ve Barok sluba gei dnemi olarak da tanmlanabilen bir sretir. Rnesans ustalarna yknen, resim ve heykelde insan bedenlerinin bilinli olarak deformasyona uratld eserler slupta yaplmtr. Maniyerist sanatlarn ncs Michelangelodur. Barok sanat 17. ve 18. yzyllarda btn Avrupada etkisi grlen etkin olan bir sluptur. mi-
195
Kendimizi Snayalm
1. Karolenj Dneminin en nemli yapsnn ad nedir? a. Roma Katedrali b. Floransa Katedrali c. Aachen apeli d. Ravenna San Vitale Katedrali e. Pisa apeli 2. Karolenj Dneminden gnmze gelen freskler aadaki kiliselerden hangisindedir? a. Speyer Katedrali b. Notre Dome Katedrali c. Amiens Katedrali d. Mnster St. John Kilisesi e. Chartres Manastr 3. Gotik stilin en nl yaplarndan biri olan katedralde ilk kez uan payanda kullanlmtr. Bu Katedral aadakilerden hangisidir? a. Chartres Katedrali b. Paris Notre Dame Katedrali c. Amiens Notre Dame d. Lyon Katedrali e. Milano Katedrali 4. Almanyada 962 ylndan 11. yzyln ortalarna kadar grlen sanat biimi aadaki hangi imparatorun adyla bilinmektedir? a. Konstantin b. XIV. Lui c. Charlemagne d. Otto e. Suger 5. Avrupada Opus francigenum-Fransz ii veya Barbar sanat olarak bilinen stil aadakilerden hangisidir? a. Romanesk b. Rnesans c. Gotik d. Karolenj e. Otto 6. Rnesans sanatn biimlendiren dnce yapsnn temel ilkesi nedir? a. Gotik Dnemin arlndan kurtulmak b. Kefedilen yeni yerlerin yaratt yeni kltr akmlar c. Antik ada nemli olan yaamn temeli insan olgusunu yeniden canlandrmak d. Tanr adna yeni eserler vermek e. Karma bir sanat yaratabilmek 7. Rnesans resim sanatnda konu ierii olarak nemli deiim nedir? a. Profan yani dinsel temalarn dnda konularn ele alnmas b. izgisel resimlerin yaplmas c. Sanat okullarnn istedii konularn yaplmas d. Resim temalarnn anlk grntler olarak yaplmas e. Byk ustalarn izinden gidilmesi 8. Milano Santa Maria della Grazia Manastrnda yemekhane duvarnda yer alan La Cena-Son Akam Yemei freskosu kimin eseridir? a. Massaccio b. Michelangelo c. Giotto d. Leonardo da Vinci e. Bernini 9. Michelangelonun San Pietro Kilisesi iin gerekletirdii Pieta heykelinin konusu nedir a. Meryemin lm b. sann ge ykselii c. Maher d. sann lm ve Meryemin acs e. sann armha gerilii 10. Barok mimarinin ve sanatnn Fransada tannp kabul grmesini salayan Versailles Saraynn mimar kimdir? a. Jules Hardouin b. Leonardo da Vinci c. Caravaggio d. Bernini e. Borromini
196
Sanat Tarihi

1. c Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda Bat Sanat: Karolenj Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda Bat Sanat: Karolenj Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda Bat Sanat: Gotik Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda Bat Sanat: Otto Dnemi Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda Bat Sanat: Gotik Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 15.-19. Yzyllar Arasnda Avrupa Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 15.-19. Yzyllar Arasnda Avrupa Sanat: talyada Rnesans Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 15.-19. Yzyllar Arasnda Avrupa Sanat: talyada Rnesans Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 15.-19. Yzyllar Arasnda Avrupa Sanat: talyada Rnesans Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 15.-19. Yzyllar Arasnda Avrupa Sanat: Barok Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Manastrlar, Hristiyan din adamlarnn kent hayatndan uzakta yaayp tapnmalar amacyla ehir dnda veya dalk yerlere kurulmu yaplar topluluudur. lk manastrlar ngilterenin kuzeyine kurulmulardr. Avrupann Hristiyanlamasnda etkin rol oynayan misyonerlik faaliyetlerinin gerekletirildii nemli merkezlerdir. Sra Sizde 2 12. yzylda Hal Seferleri ile stanbula gelen Avrupallar stanbul surlarn ve Mslman kalelerini grdkten sonra kulelerinin ekillerini ve kalelerinin planlarn deitirmeye baladlar. Kare veya dikdrtgen planl, belirgin bir giri kaps bulunan ve bu giriin iki yannda burlar veya kulelerin yer ald kaleler ina ettiler. Sra Sizde 3 Skolastik felsefe, okul felsefesi veya okulda retilen, gnmzn aklclk anlayndan olduka farkl, aklc bir felsefedir. Dogmatiktir. Bu felsefe, Hristiyan dogmalarnn temellendirilmesi ve sistematik bir biimde derlenip toplanmas ynndeki abalarn bir rndr. Daha ok manastr, katedral ve niversitelerde retildii ve gelitirildii iin bu isimle anlmtr. Sra Sizde 4 Rnesans sanat akmnn ortaya kmasnda Antikiteye bal olarak gelien hmanist dnce etkili olmutur. talyadaki Rnesans sanatnn dou ve geliimini Floransa, Siena, Venedik okullar etkilemitir. Sra Sizde 5 Barok mimarisinin ana ilkeleri; oval ve asimetrik planlar, ar gsterili, dalgal cephe dzenleri, i ve d bkey formlardr.
2. d
3. a
4. d
5. c
6. c
7. a
8. d
9. d
10. a
197
Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve Sanat, stanbul: Kabalc yaynevi. Artz, F. B.(1996). Orta alarn Tini, (ev. Aziz Yardml), stanbul: dea yaynevi. Atasoy, N. (1976). 17-18. Yzyllarda Avrupa Sanat, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Bell, J. (2009). Sanatn Yeni Tarihi, (ev. U.C. nl, N. leri, R. Grtuna), stanbul: NTV Yaynlar. Cole E. (Ed). (2002). A Concise History of Architechtural Styles, Londra: A. and C. Black. Duby, G. (1986). History of Medieval Art 980-1440, Geneva : Skira ; London : Weidenfeld & Nicholson. Eco, U. (1998). Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik, (ev. Kemal Ataky), stanbul: Can Yaynlar. Germaner, S. (1997). Gotik slup, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.690-694, stanbul: Yem Yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar). Germaner, S. (1997). Maniyerizm, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.1167-1168, stanbul: Yem Yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar). Germaner, S. (1997). Romanesk slup, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.3, s.1572-1574, stanbul: Yem yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar). Germaner, S. (1997). Rnesans, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.3, s.1584-1589. stanbul: Yem yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar). Gombrich, E. H. (1986). Sanatn yks, (ev. B.Cmert), Ankara: Remzi Kitabevi. Glmez, B. (Ed.),(2011), Kltr Tarihi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn. pirolu M..-Eybolu, S. (1972). Avrupa Resminde Gerek Duygusu, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. Krausse, A.-C. (2005). Rnesanstan Gnmze Resim Sanatnn yks, (ev. Dilek Zaptcolu), stanbul: Literatr Yaynlar. Martindale, A. (1994). Gothc Art, Singapore: Thames and Hudson. Panofsky, E. (1991). Gotik Mimarlk ve Skolastik Felsefe, (ev. Engin Akyrek), stanbul: Kabalc Yaynlar. Pevsner, N. (1970). Avrupa Mimarisinin Anahatlar, (ev. Seluk Batur), stanbul: T.. Yaynlar. Pirenne, H. (2005). Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (ev. Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim Yaynlar. Rona, Z. (1997) Otto Dnemi Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.3, s.1402-1403, stanbul: Yem Yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar). Rona, Z.(1997). Karolenj Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.959-961, stanbul: Yem Yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar). Roth, L.M. (2000). Mimarln yks eleri, Tarihi ve Anlam, (ev. Ergn Aka), stanbul: Kabalc yaynevi. Szen, M.-Tanyeli U. (1986). Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Ankara: Remzi Yaynevi. http://en.wikipedia.org/wiki/Ottonian_art http://www.britannica.com/EBchecked/topic/435216/Ottonian-art
8
Amalarmz
Neoklasisizm Kbizm Romantizm Konstrktivizm
SANAT TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; 19. yzylda ortaya kan sanat akmlarn, hangi sosyal ve kltrel ortamlarda olutuklarn tanmlayabilecek, 20. yzylda ortaya kan sanat akmlarn, hangi sosyal ve kltrel ortamlarda olutuklarn tanmlayabilecek, 21. yzyla geerken ortaya kan deiimleri ve sanat hareketlerini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Empresyonizm Dadaizm Ekspresyonizm Kavramsal Sanat
indekiler
GR 19. YZYIL SANAT AKIMLARI 20. YZYIL SANAT AKIMLARI 21. YZYILA GRERKEN
Sanat Tarihi
19.-21. Yzyl Sanat Akmlar
19.-21. Yzyl Sanat Akmlar

GR
19. yzyl bandaki en nemli siyasal olay Fransada Napolyon Bonaparten Avrupay tek bir kltr altnda birletirerek blgesel snrlar deitirmesidir. Bu durum, ynetim ve yasa sistemlerinin deimesine neden olmu, yeni bir ulusuluk ve kltrel kimlik kavramn ortaya karmtr. Bylece byk krallklardan, zgrlklerini ayaklanarak ilan eden ulus devletlere dnm balamtr. 19. yzyl banda makineleme ile birlikte sanayi dzenine geilmitir. Sanayi Devrimi olarak adlandrlan bu dnemde yeni icatlar ve keiflerle hzla gelien teknolojik yenilikler ortaya kmtr. Buhar ve elektrik gcnn kullanlmasyla tarm ve ulam alanlarnda byk gelimeler grlmtr. Buharl trenler ve gemiler sayesinde yolculuklar kolaylam, telefon ve telgrafla haberleme hz kazanmtr. Bask tekniklerinin gelimesi ile gazete ve dergiler ucuzlayarak yaygnlam ve bu durum olaylarn abucak duyulduu, rahata tartld kltrel bir ortam yaratmtr. Yeni sanayi retiminin ilki 1851 ylnda Londrada Crystal Palaceda alan uluslararas bir dizi sergiyle kutlanmtr. Deien dnya ticareti ve uluslararas sergilerin katksyla kltrel yaamn snrlar genilemi, yeni bir dnya kltr olumutur. Sanayi Devrimi sonrasnda ucuz basklar sayesinde byk sanat eserleri herkes tarafndan tannmtr. Fotoraf, resim sanatna rakip olmu ve zellikle portre ressamlna byk darbe indirmitir. Sanat eletirisi geliirken akademik sanat ve modern sanat kutuplamalar ortaya kmtr. Paris Salonlar (Devlet Resim Sergileri) ya da Londradaki Royal Academy Sergileri (Kraliyet Akademisi) sanat galerilerinin yaygnlamasna, daha ok sanatnn eserler reterek sergilere katlmasna neden olmutur. Sipari yaptlarn azalmas ile sanat ve halk arasndaki kopukluk artm, akademilerle modern sanatlar arasndaki uurum bymtr. 19. yzyl kltr ortamnda beeniler de koullara bal olarak deiime uramtr. nceki yzylda sanatlarn balca koruyucusu ve sipari ald yer olan kilise ve soylularn yerini burjuvalar, ulusal devlet kurumlar ve akademiler almtr. Bylece daha nceden belirlenmi kurallara ve sanat koruyucularnn zevkine uygun eserler reten sanatlar, konularnda ve sluplarnda zgrlemeye balamlardr. 19. yzyl ressamlarnn konular tarihten, mitolojiye, din sahnelerden, ii kesiminin gnlk yaantsna ya da kent yaamna varncaya kadar deien bir eitlilik gstermektedir. Yzyln ilk yarsnda makinelemeye ve teknolojik gelimelere duyulan hayranlk, ikinci yarsnda yerini, bireysel zanaatla ve el iiliini ycelten Art and Crafts ve Art Nouveau gibi akmlara brakmtr.
19. yzyl sanat iin nceki yzyllarda olduu gibi bir dnem tanmlamas yaplamaz. Bu yzylda dnem sluplar yerini, etki tepki ilikisi iinde srekli deien akmlara brakmtr. Hibir ulusal ya da kronolojik snrn olmad bu akmlar ksa aralklarla ya da ayn anda ortaya kmlardr.
Arts and Crafts hareketi, sanatlar ve el sanatlar anlamna gelmektedir. 19. yzyln sonunda Endstri Devriminin sanatsal karmaasna kar ngilterede ortaya km bir sanat akmdr. Bu hareketin nderi William Morris, ann ucuz ve kt seri retim mallarnn niteliksizliini vurgulayarak, gemiin el sanatlarna dnmeyi ve sanat ile endstriyi birletirmeyi amalamtr. Art Nouveau (Yeni Sanat/ 1900 Sanat ), zarif dekoratif sslemelerin n plana kt, kvrmlarn ve bitkisel desenlerin kullanld bir sanat akmdr.
200
Sanat Tarihi
SIRA SZDE
Sanayi Devriminin sanat alanndaki en nemli etkileri nelerdir? SIRA SZDE

DNELM Neoklasisizm: Neoklasisizm sanat, barok ve rokoko sanatlarna kar bir tepki olarak ortaya km ve sanatn her alannda etkili olmutur. talyada 1838-1876 S O R U yllar arasnda Pompei, Herculaneum ve Paestumda yaplan arkeolojik kazlarn, bu dnemin mimari ve resim rneklerine ilgi uyandrmas, Yunan ve Roma Dnemi eserlerindeki estetik kurallar canlandrlarak, Avrupa sanatna yeniden hakim DKKA T olmasn salamtr. Neoklasisizm yazarlar ve kuramclar tarafndan yaratlan ve akademik bir dil olarak kabul gren ilk sanat slubudur. Bu slubun en nemli SIRA SZDE kuramcs Alman sanat tarihisi ve eletirResim 8.1 men Johnn Winckelmanndr. Fransz DevLouis David, Horacelarn Yemini. riminin gl taraftar ressam Jacques-LouAMALARIMIZ is David akmn en nemli temsilcisidir. Antik kabartmalar ve heykellerden desenler K T A P izen sanat renk, hacim ve ktan arndrlm biimlerin yalnln vermeye almtr. nemli eserleri arasnda HoraceTELEVZYON larn Yemini ve Maratn lm saylabilir. Byk Odalk, Haussonville Kontesi ve Trk Hamam gibi eserleriyle tannan Davidin rencisi Jean Auguste DominiquNTERNET Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/ e Ingres, Vincenzo Camuccini, Benjamin Jacques-Louis_David West, Felice Giani, heykeltra Bertel Thorvaldsen ve Antonio Canova akmn dier sanatlardr. Romantizm: Adn, Orta a romanslarndan yani Latin kkenli dillerde anlatlan yk ve sylencelerden alan romantizm akm ngiltere ve Fransa bata olmak zere tm Avrupay etkilemitir. Akademik evrelerin destekledii neoklasisizmin soukkanllna kar, bireysel cokuyu n plana karan bu akmn balca zellikleri; akldclk, duygusallk, heyecan, igd, znellik, sezgi ve ifade zgrl, yalnzlk, doa ile insann gerilimi ya da uyumu olarak zetlenebilir. Yzyllar boyunca figrl konulara fon olarak kullanlan manzara resmi ngiliz romantiklerinde, izleyicinin kendi ruh durumunu incelemeye ve onun kendi duygular stndeki etkisini zmlemeye ynelen bir etkiye dnmtr. Doann, resim sanatnn asl konusu olmas Alexander Cozensin manzara resimleriyle balam, Paul Sandby, John Crome, Thomas Girtinin resimleriyle devam etmitir. John Constable ve William Turnern yaptlarndaysa doruk noktasna ulamtr. Constablen Saman Arabas resminde grld gibi sanat, deiik konular aramak yerine yaad evreyi deiik k ve hava koullarnda yanstmtr. Romantizmin Fransadaki en nemli temsilcileri arasnda ressamlardan Theodore Gericault ve Eugene Delacroix; heykeltralardan Jean Bernard Duseigneur, Antoine Louis Barye, Antoine Auguste Preault saylabilir. Fransada 1830 ylndan balayarak Barbizon kasabasna yerleen Theodore Rousseau, Charles Daubigny, Narcisse Virgilio Daz de la Pena ve Jules Dupre gibi sanatlar da ayrca, Barbizon Okulu denilen romantik manzara okulunu oluturmulardr.
Winckelmann Yunan DNELM Yaptlarnn Taklidi zerine Dnceler adl eserinde Yunan bayaptlarnn duru O R U ve S ifadelerindeki en nemli zelliin yalnlk ve sakin bir ycelik olduunu, bunun yeniden canlandrlmas D K K Abelirtmitir. T gerektiini Horacelarn Yemini adl resimde Antik Romann SIRA SZDE Horacelar z kahraman babalarnn karsnda ehirleri iin lene kadar savamaya and ierken AMALARIMIZ gsterilmilerdir.
19. YZYIL SANAT AKIMLARI
Maratn K T lm A P adl eserde, Charlotte Corday adndaki kadn tarafndan baklanan Fransz Devriminin liderlerinden Paul Maratn lm resmedilmitir. Olayn T ELEV ZYON tm trajedisine karn hareket ve abartlm ifadeler yoktur. Tablo; ak seiklik, yalnlk, ulusal bir kahramann yceltilmesi NT E R N E T neoklasik gibi zellikleriyle sanatn nl rneklerinden biridir.
Romantik szc ilk kez 18. yzyln ilk eyreinde geometrik dzenli parklarn yerine daha doal, dolambal patikalar, kvrml dereler, dzensiz imenlikler ve ilerinde harabelerle kendini gsteren ngiltere bahe mimarlna bal olarak kullanlmtr.
Delacroix: Romantik sanatlardan Delacroixya gre sanatta bir tek doru deil dorular vardr. Akademik izim biimlerin hapishanesidir, renk izimden daha nemlidir ve kompozisyondaki devinim ve duygu younluu iin izimden vazgeilebilir. Dante, Shakespeare ve Lord Byron gibi romantik yazarlardan etkilenen sanat, resimlerinde edebi konularn yan sra tarih ve gncel olaylarla Bat dndaki toplumlarn yaam biimi ve inanlarn da ilemitir.
8. nite - 19.-21. Yzyl Sanat Akmlar
201
Oryantalizm: Fransz yazar Theophile Gauiternin yazlaryla, bu terim Dou dnyasn konu alan resimler iin de kullanlmaya balanmtr. Oryantalizm bilimden edebiyata, tiyatrodan mzie, resimden mimarla kadar bir ok dalda ve mobilya gibi uygulamal sanatlarn birok alannda etkili olmutur.
Resim 8.2 Oryantalizm: 18. yzyldan itibaren bilim, tarih ve sanat alanlarnda dou lkeleConstable, Saman Arabas. rine artan ilgi ile ortaya kan egzotizm, 19. yzylda yerini daha gereki ve ciddi bir havann hakim olduu oryantalizme brakmtr. 1798de Napoleonun Msr Seferiyle balayan ve 1914te I Dnya Savayla son bulan oryantalist resim akm, aslnda belirli bir okul oluturmaz. Bu resimler birbirlerine slup ynnden ok, tematik bakmndan baldr. Oryantalist ressamlar harem, Dounun kadnlar ve yaKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/ ants gibi Bat toplumu iin ilgi uyandJohn_Constable ran konular ilemilerdir. Bu akmn en nde gelen sanatlar arasnda John Frederick Lewis, Jean Leon Gerome, Thomas Allom, Fausto Zonaro, Trkiyeden Osman Hamdi Bey saylabilir. Realizm ve Pre-Raphaelite (n-Raffaelloculuk): Fransz dnr Auguste Comteun gelitirdii, dayanan gerekten alan pozitivist felsefeden etkilenen realizm/gerekilik 1840lardan 1880lere kadar Bat dnyasndaki en gl sanat akmdr. Klasik ve romantik akmlardan farkl olarak realizm imdiki an yceltmi, gerek dnyann dikkatli bir gzlemle, doru, nesnel ve tarafsz betimlenmesini amalamtr. Bu akmla edebi ve dinsel konularn yerini i ve iilik temalar almtr. Realizmin nde gelen sanatlar Gustave Courbet, Constantin Meunier, Wilhelm Leibl, Honore Daumier ve Jean Franois Milletdir. Courbetnin 1850 ylnda yapt Ta KrResim 8.3 clar realizmin kurallarnn grld ilk rnektir. Sanat, Ornansda Cenaze, GMillet, Baak Toplayan Kadnlar. naydn Bay Courbet gibi tablolarnda da ayn tarzn devam ettirerek bir nevi realist manifestoyu ilan etmitir. Barbizon ekolnn ressamlarndan biri olan Millet de manzaradan figre gemi ve resimlerinde ky yaamndan sahneleri, tarlalarda alan kadn ve erkekleri tm gerekilikleri ile betimlemeye almtr. Sanatnn bu tarz resimlerine Baak Toplayan Kadnlar, Ekiciler, Ekmek Yapan Kadn rnek olarak verilebilir. Kaynak: http://en.wikipedia. Pre-Raphaelite (n-Raffaelloculuk) org/wiki/File:Millet_Gleaners.jpg eilimi ise 1848de Royal Academyde okuyan Dante Gabriel Rossetti, John Everett Millais ve Holman Hunt tarafndan balatlmtr. Yksek Rnesans Dneminin nde gelen ismi Rafaelden ve dier ge Rnesans Dnemi ressamlarndan etkilenen sanatlar, yaadklar zamann egemen sanat anlayna, bayat ve kat olarak nitelendirdikleri akademi geleneine kar kmlardr. Grubun dier sanatlar arasnda Evelyn De Morgan, Edward Burne-Jones ve balangta neoklasisizm anlayyla alan John William Waterhouseu bulunmaktadr.
Goya 1808de Napolyonun ordularnn spanyaya girmesinin ardndan buradaki Fransz vahetini yanstan bir dizi resim yapmtr. Bunlarn en iyi bilineni Madriddeki ayaklanmann ardndan Franszlar tarafndan kuruna dizilen bir grup insann betimlendii Mays 1808 adl tablodur. Barbizon Okulu: Bu grubun sanatlar konularn yaknlarndaki Fontainebleau Orman ve evresinden alm ve doada ak havada alma geleneini balatmlardr. Bylece taslak ile bitmi tablo ayrmn kaldrmak, gzlemlere bal kalmak, atmosfer ve k etkilerine nem vermek suretiyle boyay daha zgrce kullandklar eserler gerekletirmilerdir. Doaya hayran ve tutkun bu gzlemci sanatlar realizme ve sonrasnda empresyonizme ynelmilerdir.
Manifesto: Toplumsal bir hareketin duyurulmas ve savlarn belirtilmesi zerine kurulan, bir akmn, bir hareketin oluumunu ve kurallarn bildiren yazlara ya da bildirilere manifesto denir.
202
n-Raffaellocu grubun amac; ciddi, nemli, anlaml konular betimlemek ve doadan ya da yaamdan aldklar konular tm gerekiliiyle vermek olmutur. Balangta konularn tarih ve din konulardan seen sanatlar, doay inceleyerek doal gerekilii, gzel olan yakalamak istemilerdir. n-Rafaellocu ressamlarn en etkileyici zelliklerinden biri tablolarndaki aydnlktr. Bu aydnla ulamak iin nce tuvallerini beyaz, slak boyayla kaplyor, ardndan boya kurumadan resmi yapmaya balayarak daha nceleri pek grlmeyen bir aydnlk elde ediyorlard. Empresyonistler: Empresyonist sanatlarn amac her trl n yargy bir yana brakarak doay gzlemlemek ve nesnelerin gne ile birlikte deien anlarn k ve renk kullanarak yakalamaktr. Fotoraf ve k zerine yaplan keiflerden de etkilenen sanatlar an yakalamak iin fralarn ok hzl kullanmak, ayrntlarda boulmak yerine grnmn btnyle ilgilenmilerdir. Krda le Yemei: Sanat, Rafaelin bir tablosundan esinlenerek yapt bu resiminde, biri modeli Victorine Meurent olan plak iki kadn figr ile ada giysiler iinde gsterdii kardei ve heykeltra Ferdinand Leenhoffu resmetmitir. Tannabilecek kiilerin konunun iine bu ekilde dahil edilmesi gelenee saygszlk olarak grlmtr.
Sanat Tarihi
Empresyonizm: Empresyonizm ya da dier adyla izlenimcilik akmnn temeli, 1874 ylnda Pariste bir grup sanatnn, fotoraf Nadarn stdyosunda at sergiyle atlmtr. Sz konusu sergide Claude Monetin Impression (zlenim)/Gn Doumu adl eserini gren eletirmen Louis Leroy, Empresyonistlerin Sergisi balkl yazsnda bu eseri kmsemitir. Impression terimi dier sanatlar tarafndan benimsenerek akma adn vermitir. 1874-1886 yllar arasnda yedi sergi aan empresyonistler arasnda Auguste Renoir, Camille Pisarro, Alfred Sisley, Edgar Degas, Berthe Morisot ve Paul Czanne yer almtr. Empresyonistlerin bir grup olarak ortaya kmas o dnemde akademinin ve onun idealizminin hakim olduu salon sergilerine alnmayan sanatlarn Salon des Refuses (Reddedilenler Salonu) ad verilen bir sergi amalaryla balamtr. Empresyonistlerden genel olarak farkl bir anlaya sahip olmakla beraber onlara nclk etmi olan Edouard Manetnin Krda le Yemei adl resmi sz konusu serginin en arpc eseridir. Resim, gl ve serbest fra vurularnn kullanlmas, yzeysel bir grnm kazandran teknii nedeniyle ok eletirilmitir. Manet salon sergilerinin ve halkn reddettii yeniliki sanatlardan biri olarak ne kmtr. Manzaralar, gnlk yaam iinde kafeResim 8.4 lerde oturan, bulvarlarda yryen insanlar, Manet, Krda le Yemei. tren istasyonlar, Sen Nehrinin kylar balca konular arasnda yer almtr. Sanatlar ayn konuyu deiik k altnda yakalayabilmek iin eitli saatlerde ve mevsimlerde farkl grnmlerini yakalayarak seri resimler gerekletirmilerdir. Monetin Ot Ynlar, Kavaklar, Rouen Katedrali ve Nilferler serisi bunlardan bazlardr. Neo Empresyonizm (Yeni zlenimcilik): Ressam Georges Seurat, empresyonizm ve renk zerine yaplm bilimsel aKaynak: http://en.wikipedia.org/ lmalarn etkisiyle divizyonizm, noktaclk wiki/%C3%89douard_Manet ya da puantizm denilen bir teknik gelitirmitir. Renklerin birbiri zerindeki etkilerinResim 8.5 den yola karak, renk saysn azaltm ve bunlar kk noktalar hlinde kullanmSeurat, Grande Jatte Adasnda Bir Pazar leden Sonra. tr. Renklerin palette kartrmas yerine bu ilem izleyicinin gzne braklmtr. Sz konusu tekniin yaylmasyla neo empresyonizm ya da yeni izlenimcilik olarak adlandrlan akm olumutur. Paul Signac, Camille Pisarro, Henry Edmund Cross bu teknikte alm dier sanatlardr. Post Empresyonizm: Ge izlenimcilik ismiyle de tanmlayabileceimiz post empresyonizm bir slup ya da grup deilKaynak: Kaynak: http://en. dir. zlenimcilikten yola kan, ancak ona wikipedia.org/wiki/Georges_Seurat bir ekilde kar kan Paul Czanne, Vincent Van Gogh ve Paul Gauguinnin eilimlerini tanmlamak iin kullanlmtr. Bu sanatlar kullandklar teknikler ve renk anlaylar ile daha sonraki sanat akmlarn etkilemilerdir. Gauguin, 1881 y-
203
Czanne: Kuramc ynyle ne kan Czanne, resimde arad zelliklere yalnz zihinsel yntemlerle deil ayn zamanda doaya bakarak ulalacana inanmtr. Sanat, saf biimlerle, doadaki nesnelerin bize grnen biimleri arasnda bir denge olarak tanmlamtr. Ona gre doa taklit edilemez ancak doadaki imgeler biimsel bir kuramdan geirilerek soyut bir dzenlemeye dntrlr. Gaugin: Sadece gzlemlediklerini yapan empresyonistleri, dnceyi resimden uzaklatrmakla eletirmitir. Gauguine gre sanat izlenimlerinin bir sentezini yapmal ve doay kopyalamak yerine resimde dekoratif gelere de yer amaldr. Sembolizm: Bu anlaytaki sanatlar, nesnellii reddederek znel olan, gerein betimini reddederek belirsiz ama gl olan simgeleri yakalamaya almlar, d ve dsel olan, fantastik ve gerekd, by, uyku ve lm gibi o zamana kadar allmam alanlara ynelmilerdir. Arlkl olarak ncil ya da mitolojik konular ileyen Gustave Moreau daha ok kar cinslerin atmasn, yaam ve lm bilinmezini, iyi ve kt kavramlarn ele alan eserler gerekletirmitir.
lnda Fransadan Tahitiye giderek, hayatnn son on yln geirdii bu adann ilkel yaamn yanstan eserler retmitir. Romantizm akm ile balayan Avrupa dndaki toplumlara ve sanatlarna hayranlk duyulmas, zellikle Gauguin ile beraber sz konusu toplumlarn sluplarnn yanstld bir anlaya dnmtr. Sanat daha sonra sembolizm ve fovizm akmlarnda etkili olmutur. Van Gogh da (dostu Gauguin etkisiyle) empresyonizmden davurumculuk anlayna ynelmi, doay kopyalamak yerine, -kendini daha kuvvetli ifade etmek iin- renk unsurunu kullanmtr. Dinamik bir ritimle ele ald izgileri ksa, dz ve keskin fra vurular son derece arpc olan nl sanatnn ruhsal durumunu izgi ve renklerle eserlerine yanstlmas, ekspresyonizmin en nemli kurallarndan biri olmutur. Sembolizm (Simgecilik): 19. yzyln son eyreinde, dnemin maddeciliine tepki gsteren bir grup sanat hem evResim 8.6 rensel hem de kiisel bir gereklik anlayyla hayat anlamlandrmak istemi, Van Gogh, Dr. Gachetn Portresi. realizm ve empresyonizmde grmezden gelinen hayal gcnn, gzn eriemedii mitolojik varlklarn dnyasn eserlerinde n plana kartmlardr. Sembolizm olarak ortaya kan anlay benimseyen sanatlara gre gerek sadece fiziksel olanla snrl deildir, dnceyi de iermektedir. Hugo Simberg William Blake, Gustave Dore, Philipp Otto Runge ve Pre-Raphaelist sanatlar sembolizmin ncleri arasnda yer alrlar. Gustave Klimt, Odilon Redon ve Giovanni Segantini akmn nde gelen dier temsilcilerindendirler. Sembolist sanatlarn szcs Gustave Moreau, sembolizmin ana kuraln sanatta sadece irade ile bir ey Kaynak: http://en.wikipedia.org/ yaratlmaz, gzellik ancak bilinaltna wiki/Vincent_van_Gogh teslim olmak ve dncenin stnlyle yaratlabilir eklinde zetlemitir. Fovizm (Yrtclk): 1900lerin banda Henry Matisse nclnde Fransada gelitirilen bu akmn temsilcileri arasnda Andre Derain, Maurice de Vlaminck, Henry Charles Manguin ve Georges Rouault saylabilir. 1903 ylndan itibaren grup sergileri aan bu sanatlar, 1905 ylnda Salon dAutomne (Gz Salonu)da atklar bir sergide nl eletirmen Louis Vauxcellesin gruba le fauves (vahi hayvanlar) olarak hitap etmesiyle fov adn almlardr. Tuval zerine dorudan srdkleri doal olmayan renkleri, bozuk perspektifleri ve kaba teknikleriyle izleyenleri artmlardr. Kaln d izgilerin belirledii figrleri, kaba fra vurular, parlak, canl ve kart renkleri kullanarak geni alanlar hlinde boyamlardr. Sanatlar renk kullanm asndan Van Gogh ve Gauguinden etkilenmi, Afrika kltrleri ve ilkel sanatn formlarndan yararlanmlardr. 1908de dalan grubun sanatlarndan birou kendilerine zg sluplar gelitirirken Matisse, Marquete ve Dufy tm sanat yaamlar boyunca fovizmin ilkelerine sadk kalmtr.
204
lk adl 1893 tarihli ta bask tekniiyle yaplm nl eser, gnmzde Oslodaki Munch Mzesinde bulunmaktadr. Alman davurumculuu: Daha ok iddeti irdelemi, renk ve biime psikolojik ve simgesel anlamlar ykleyerek var olan dzene kar kmay amalayan sanatlar tarafndan temellendirilmitir. Eserlerinde, toplumsal tepkilerden, cokulu bir tinsellie kadar her trl duygusal alkanty, zgrce da vurmaya almlardr. Die Brck: Toplulua daha sonra Emile Nolde, Max Pechstein ve Otto Mueller de katlmtr. 1913 ylnda dalan grup, 1906 ylnda yaymlanan programnda sanat alanndaki tm ilericileri glerini birletirmeye ve ortaya yeniliki bir sanat koymaya armtr. Der Blaue Reiter: Grubun bu ad semesi, Kandinsky ve Franz SIRAMarcn SZDEatlar ve mavi rengi sevmelerinden dolaydr. 1911-1914 yllar arasnda faaliyet gsteren D N Esanatlar LM grubunun soyut bir anlatm tercih etmi, doay parlak, ok renkli, simetrik S O Rkompozisyonlar, U dinlendirici renkler ve ekiller ile gstermek istemilerdir. D KSZDE KAT SIRA
Sanat Tarihi
SIRA SZDE DNELM AMALARIMIZ S O R U
Ekspresyonizm: Davurumculuk veya anlatmclk olarak da adlandrlan Matisse,Yaama Sevinci ekspresyonizm, 20. yzyln balarnda, akademik izlenimcilik ve romantik manzara resmine kar domutur. Fovistlerin renk anlayndan etkilenmi ancak rengi lirik ve bezemesel nitelikte kullanmay reddetmilerdir. Bu akmn sanatlarnn amac duygu ve i dnyalarn renk, izgi, dzlem ve ktle araclyla da vurmak olmutur. Van Goghun i dnyasn renk ve izgiyle da vurmasndan etkilenen Kaynak: http://en.wikipedia.org/ wiki/Henri_Matisse ekspresyonist sanatlar, duygular daha gl yanstabilmek iin tasarmlarnda denge ve gzellik gibi geleneksel kavramlardan uzaklam, biim bozmalara gitmilerdir. Norveli Ressam Edward Munchn lk adl resmi, akmn n rnei olarak kabul edilebilir. James Ensor ve Ferdinand Hodler de ilk davurumcu sanatlar arasnda yer alrlar. Almanyada gen kuan bir nceki kuaa tepkisi olarak ortaya kan Alman davurumculuu iki farkl grup olarak beResim 8.8 lirir: Birincisi 1905 ylnda Dresdende kuFranz Marc, Mavi Atlar rulan Die Brcke (Kpr) grubudur. Kurucu yeleri arasnda Fritz Bleyl, Erich Heckel, Ernst Ludwing Kirchner ve Karl Schmidt-Rottluff bulunur. Bu grubun saSIRA SZDE natlar figratif bir dili benimsemi, doann gzelliini, irkinliini sert ve keDNELM li ekillerle gstermek, gerek yaamn karmak ve aclarla dolu duygularn yanstmak istemilerdir. kinci grup, Mnihte S O R U Kaynak: http://en.wikipedia.org/ kurulmu olan Der Blaue Reiter (Mavi Swiki/File:Franz_Marc_005.jpg vari)dr. Vassily Kandinsky ve Franz Marc D K SZDE KAT SIRA tarafndan kurulmutur. Grup adn Kandinskynin 1903de boyad ve 1912 ylnda kan almanakta kullanlan Der SIRA SZDE Blaue Reiter resminden almtr. Yaamn iirsellii ve mutlak zn yanstacak DNELM yeni biimler bulmay amalamlardr. Grubun dier sanatlar arasnda August Macke, Alexej von Jawlensky, Gabriele Mnter, Marianne von Werefkin ve bir AMALARIMIZ S O R U dnem grup iinde yer alan Paul Klee saylabilir.
Resim 8.7
DKKAT K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM NTERNET K T A P S O R U
Post empresyonist nclk ettikleri akmlar bu sanatlarn lmlerinin arD K K A sanatlarn T K T A P dndan, onlarn sluplarndan etkilenilerek ortaya kmtr. Bu yzden Czanne kbist, Van Gogh davurumcu, Gauguin simgeci ya da fovist olarak adlandrlmamaldr. SIRA SZDE
SIRA akmlar SZDE iinde empresyonizmin yerini aklaynz. 19. yzyl sanat AMALARIMIZ
TELEVZYON
19. yzyl sanat ilgili olarak Zeynep nankurun 19. Yzyl Avrupasnda Hey N T E akmlaryla RNET K Sanat, T A P stanbul (1997) adl yaynn okuyabilirsiniz. kel ve Resim
S O R U
DNELM
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET
205
20. YZYIL SANAT AKIMLARI

Endstri ann getirdii yenilikler, teknolojik gelimeler 20. yzylda da srerken yaanan savalar, dier toplumsal ve siyasal olaylar hem yaam biimini hem de kltr ve sanat alann ekillendirmitir. Bu yzyln sanat akmlarnn temelde geleneksel sanat anlayn ykma dncesinden yola kmas, yeni denemelerin, atlmlarn ve sonunda da sanatta kkl bir devrimin gereklemesine yol amtr. 19. yzylda ve 20. yzyln ilk yarsnda modernizm dnemi yaanrken Avrupann eitli merkezlerinde birbiri ardna soyut akmlar ortaya km; ikinci yarsnda nesnesiz sanat anlayyla daha ok dnce ve kurama dayal sanat yaptlarnn retildii, ABD de sanat hareketleri iin nemli bir merkez durumuna geldii yeni bir dneme geilmitir. 1960lardan itibaren kullanlmaya ve tartlmaya balayan postmodernizm kavram ise daha ok yzyln ikinci yarsndan gnmze kadar sren ok kltrl bir anlay kapsamaktadr. Sanatta modernizm, yaklak 1880lerden 1970lere kadar devam eden akmlar iin kullanlsa da bu dnem iinde gelien tm akmlar btnyle modernizm kapsamna girmez. Sz konusu dnemde modernizm; gemie ait olana kar bir duruu ve yeni olan temsil eden ok ynl bir kavram ve dnce biimini ifade etmektedir. Genel olarak tarihten arnmlk, ilevsellik, merkez dzen, saflk, yalnlk, netlik sz konusudur. Soyut form, ar bir sanat savunulurken yksek kltr ve alt kltr ayrm da nemsenmitir. II. Dnya Sava sonrasnda ABDde modernizmin sorgulanmasna ynelik tartmalar balam, postmodern dnceler ekillenmitir. Postmodern dnceler 1970lerde Avrupada da gelimi, zellikle 1979da Fransz dnr Jean Franois Lyotardn Postmodern Durum adl kitabnn yaymlanmasnn ardndan her alana yaylmtr.1980lerin balarndan gnmze kadar yaygn olarak kullanlan bu kavram sanatta da kkl bir devrimin gerekletii, kuralszlk, belirsizlik, ilkesizlik ve oulculuun sz konusu olduu bir dnemi, durumu ya da dnceyi kapsar. Buna gre, hem popler olan, hem gemie ait olan hem de gelecee iaret eden unsurlar yan yana konulabilir. Farkl dnceler, alanlar, grsel-iitsel unsurlar, teknikler kartrlabilir. Dolaysyla her disiplin; video, fotoraf, hazr nesne, boya gibi her yntem ve teknik bir araya getirilebilir. zellikle kitle kltrne ynelik konularn nemsendii postmodernizmde sanat ile zanaat, yksek kltr ile alt kltr ayrmna kar, ok kltrl, merkezsiz eklektik bir anlay benimsenir. Modernizmde olduu gibi 1970lerden gnmze uzanan postmodernizmin gelitii dnemlerde ortaya kan tm akmlar da ayn kapsamda snflamak, snrlamak yeterli olmamaktadr. rnein, 1980lerden itibaren ABDde ok kltrl anlayn yayldna iaret eden, farkl kltrlere, cinsiyet ve rklara dikkat eken sergiler baz zellikleriyle modernizmin iinde yer alrken baz zellikleriyle de post modern dncenin iine dahil edilebilmektedir. Aada anlatlan, gelecekilik, konstrktivizm gibi akmlar hem modernizm hem de postmodernizm anlaylarna yakn ynler iermektedir. Genel olarak, zmsel kbizm, neoplastisizm, sprematizm, minimalizm gibi akmlar modernist; bireimsel kbizm, pop sanat, gsteri sanat, dijital sanatlar gibi eilimler postmodernist bak altnda deerlendirilir.
Modern kelimesi, Latince hemen imdi anlamna gelen modo kelimesinden tretilen modernustan gelmektedir. Avrupada felsefe, edebiyat, tiyatro, mzik, mimari, sanat, bilim, kltr gibi birok alanda ortaya kan modernizm, teknolojinin geliimi ve endstrileme sreciyle ilikilidir.
Postmodernizm: Edebiyat, mimarlk, mzik, moda, doa bilimleri, felsefe, sanat asndan ok ynl bir kavram ya da sylemi ierir. Modernizme kar bir tutum ya da modernizmin almas olarak da tanmlanmaktadr.
Soyut Sanat Akmlar

Kbizm: 20. yzyl balarnda Fransada, doann aynen resmedilmesine ve zellikle empresyonizme kar duran baz sanatlar geometrik soyut sanat akm olarak tanmlanabilecek kbizmin domasna yol amlardr. Bata resim olmak ze-
206
1908de gerekleen bir sergide Georges Braqueun lEstanque (Evler) resmindeki ev betimlemelerininin, Henri Matisse tarafndan st ste ylm kplere benzetilmesi ve ardndan Fransz eletirmen Louis Veauxcellesin bir yazsnda bu ifadeyi kullanmasyla, geometrik ekilleri temel alan akm kbizm, bu anlayta yaplan eserler kbik olarak adlandrlmtr. Avignonlu Kadnlar: Picasso, zenci dnemine ait bu eserinde, Barcelona, Avignon Caddesinde bir genelevde alan be kadn, Afrika heykellerini hatrlatan biimde farkl bak alaryla blp paralayarak geometrik ekillerde sunmutur. Kolaj: Gazete ve dergi paralar, fotoraf, cam gibi deiik malzemelerin bir tuval zerinde birletirilmesiyle yaplan tekniktir. ldoa: Bitkiler, meyvalar, eyalar gibi doal ya da gnlk yaamn iinden cansz, hareketsiz nesneleri konu alan resimler. Natrmort da denir.
Sanat Tarihi
Pablo Picasso: 92 yanda ldnde binlerce yapt brakan ve 20. yzyln en nemli sanatlarndan biri olan Pablo Picassonun resim dnda heykelleri, sahne dekorlar, kitap resimleri, tabask ve seramik eserleri de vardr. Kbizmin ardndan farkl araylar srdrm, baka akmlar iinde deerlendirilebilecek almalar da yapmtr. spanya Cumhuriyetinin Pariste dzenlenecek Dnya Fuar iin smarlad, spanyadaki Guernica kasabasnn Almanlar tarafndan 27 Nisan 1937 tarihinde bombalanmasn konu alan Guernica adl almas nemli eserlerinden biridir.
re heykel, mimari, grafik, felsefe ve edebiyatta da etkili olan bu akm, dier Avrupa lkeleriyle beraber Rusyaya da yaylmtr. 1907-1914 yllar arasnda gelien kbizmin temelini, Ressam Paul Czannenn eyay paralayarak grme dncesi oluturmutur. Czannen 1907 ylnda Pariste alan bir sergisi iin gazetede yaymlanan doann koni, kre ve silindir gibi geometrik biimlerden kaynakland ve bu gzle zmlenmesi gerektii gr, kbizmi yaratan sanatlarn hareket noktas olmutur. zellikle resim sanatnda kendini hissettiren kbizmde, izlenimci ilkelere aykr bir evreye bak sz konusudur. Geleneksel perspektif anlay yklarak modern bir sanat anlay yaratlm, gerek nesnenin kendisinde aranrken geometrik biimlerde paralara blnerek, farkl bak alaryla (cepheden, yandan, arkadan, stten, alttan kesitleri alnarak, arkaya ne katlanarak) nc boyutunun verilmesi salanmtr. Bu akmn en nemli temsilcisi spanyol Ressam Pablo Picassodur. Sanatnn nce spanyada daha sonra Pariste srdrd almalar dneme ayrlarak incelenmitir. Mavi Dnem olarak adlandrlan hznn ve mavi rengin hakim olduu 1901-1904 arasndaki birinci dneminde; daha ok gebeler, krler, sakatlar, sokak kadnlar, serseriler, dilenciler gibi byk kentlerde zor yaam koullarnda alan sradan insanlar resmetmitir. Pembe, gri ve ak kahverengi renkleri arlkl olarak kulland 1904-1906 yllar arasndaki -anneler ve ocuklar, palyaolar, akrobatlar, ip canbazlar gibi sirk insanlarn konu edindii- ikinci dnemi Pembe Dnem olarak tanmlanmtr. Zenci dnem olarak adlandrlan 1907-1914 yllar arasndaki nc dneminde ilkel sanattan ve Afrika heykellerinden esinlenerek yapt heykelimsi figrl eserlerle kbizmin nc eserlerini gerekletirmitir. 1907 ylnda yapt Les Demoiselles dAvignon / Avignonlu Kadnlar adl tablosu kbist sanat anlaynn ilk rnei, modern resmin balangc saylan eseridir. Picasso bu eserini yapt yllarda, kolaj tekniiyle eserler yapan ve ldoa ustas olarak anlan arkada Georges Braque ile beraber geometrik soyutlamalar yaparak kbizm akmn balatmtr. Kbizm akmnn, 1907de Czanne etResim 8.9 kisinde balayp, nesneleri paralara ayrma anlayyla biim sorununu irdeledii Pablo Picasso, Avignonlu Kadnlar, 1907, Museum of Modern Art, birinci dneminin ardndan, 1910 civarnNew York da analitik/ayrc ya da zmsel denilen ikinci dnemi balamtr. Bu gruba giren eserlerde renk ikinci planda kalmtr. 1912 sonras gelien sentetik/ birletirici ya da bireimsel dnem denilen nc dnemde ise nesnelerin resmini yapmak yerine kendileri konulmu, dolaysyla kolajlar gerekletirilmitir. Bu tr eserlerde renkler daha fazla nemsenmi, balangta harfler, rakamlar, szckler eklenirken daha sonra gazete, sigara paketi, duvar kad, kibrit p, odun paralar, kutu, cam, kum, bez gibi nesneler de resme sokulmutur. Gelecekilik: 20. yzyl banda talyada geleneksel ve klasik olana kar grler yaylmaya balam ve nce iir daha sonra resim sanatnda gelecekilik, dier adyla ftrizm akm ortaya kmtr. lk ftrist manifesto 1909da tal-
207
Ftrizm: Bu akmn olumasnda talyada, dier Avrupa lkelerine gre daha ge balayan endstrileme hareketleri ve buna bal olarak kent yaamnda meydana gelen deiimler etkili olmutur. Yeni kent hayatnn canllna, endstrinin getirdii dinamizme ve teknolojiye hayranlk duyan ftristler hzl geliip deien ve makineleen dnyadan etkilenmilerdir.
yan air Filippo Tommaso Marinetti tarafndan gerekletirilmi, sonrasnda resim, heykel, mimarlk, tasarm alanlarnda da ilkeler belirlenmitir. 1911de ftrist sanatlarn Fransaya gitmesiyle akm yaylmaya balam, ngiltere, Almanya, Rusyada da ftrist eserler gerekletirilmitir. Gemiin deerlerinin red edilmesi, yeni olann nemsenmesi, taklitten uzak durulmas gibi ilkeler ieren manifestolarnn ardndan sanat konusunda yazlan yazlarda sanatlarn makineleme, hz ve harekete ilikin kavramlar, dinamizmi konu almalar desteklenmitir. Gemiin izlerini koruyan mzelerin ve kurumlarn kalkmasndan yana olan ftrist ressamlar doann deiiResim 8.10 mine iaret ederek, anlk grntler Umberto Boccioni, Bolukta yerine nesnelerin hareket hlini hisSrekliliin Biricik Formu isimli heykel, 1913, Museum of Modern Art, New settirmeyi amalamlardr. Dolaysyla York izleyiciyi resmin iine eken, daha ok parlak ve canl renklerin kullanld dinamik biimleri tercih etmilerdir. Konu olarak hzl otomobiller, motor yarlar, sporcular, frtnalar, danslar, canl caddeler gibi hareket ieren unsurlar semilerdir. Umberto Boccioni, Giacoma Balla, Carlo Carr, Flippo Tommaso akmn nde gelen temsilcileri arasnda yer alrlar. Sprematizm: 20. yzyl banda Rusyada sprematizm ve konstrktivizm olarak adlandrlan, yine geometrik soyutlamalarn temel alnd sanat hareketleri yaylmtr. 1913te Rus ResKaynak: http://en.wikipedia.org/ sam Kasimir Malevichin Moskovada wiki/Umberto_Boccioni ortaya koyduu ve yaklak 1920lere kadar sren sprematizmde sfr biim savunulmu, gen, daire, ha biimleri gibi saf geometrik soyutlamalar ortaya konulmutur. Mutlak resim araynda olan ve kapitalist toplumun mal edinme tutkusunu eletiren Malevichin 1915 ylnda sprematist manifestoyu yaymlamas eski resim geleneklerine kar bir hareketi balatmtr. Resimde yalnlk, arnmlk ve nesnesizliin temel alnd bu harekette, kbizmde olduu gibi evreyi, doay geometrik biimlerle grmek deil, sfr biim ve hikyesiz, nesnesiz bir dnya aray sz konusu olmutur. Malevichin 1916-1918 tarihleri arasnda yapt beyaz zerine beyaz serisi ve suprematism serisi bu hareketin en nemli eserleri arasndadr. Konstrktivizm: Sprematizm ile ayn evrede ve e zamanl olarak ortaya kan konstrktivizm akmna 1913te Vladimir Tatlinin, tahta ve demir paralar kullanarak yapt, resim ve heykeli birletiren almalar iin kullanlan konstrktivizm (inaclk, yapmclk) terimi adn vermitir. 1917de Rus Devriminin ardndan yaanan ok ynl deiimin ehir planlama, mimari, resim, heykel, grafik, gsteri sanatlar, endstri tasarm gibi alanlara yansmas konstrktivizm ile temsil edilmitir. Resim, heykel ve mimari ile makineyi birletiren, btnletiren bu ynelim, mimarlkla beraber mhendislik alanlarna da tam-
Vladimir Tatlinin, III. Enternasyonal/Komnist Enternasyonale bir ant olarak smarlanan, spiral eklindeki kulesi resim, heykel, mimariyi bir arada sunan, dner odalar, elik ve cam kullanld tasarmyla en nemlilerden biridir. Yaplamayan bu ant maket olarak sergilenmitir.
208
Resim 8.11
Sanat Tarihi
tr. Teknik yaratcln nemsendii yaptlarda teknolojinin stnl vurgulanmak istenmi, ilevsellik en nemli zelliklerKasimir Malevich, Suprematism, 1916, Muzeul de Arta, Krasnodar. den biri olmutur. Konstrksiyonlarda endstriyel malzemelerin dokusu, effafl geometrik biimler iinde heykelimsi bir btnlkle sunulmaya hafiflik, saydamlk hissi verilmeye allmtr. Akmn mimari uygulamada rnekleri az saydadr: Victor Vesnin ve Alexander Vesnin kardelerin Leningradda gerekletirdii Pravda gazetesinin ynetim merkezi olarak tasarlanan Pravda Ofisleri Tasarm; Lazar Markovich Lissitzky ile Mart Stamn Moskova Yatay Gkdelen Projesi nemli rneklerdendir. Konstrktivist plastik sanatlarn nemli temsilcileri arasnda ressam ve heykeltra Alexander Rodchenko, heykeltra Naum Gabo Pevsner ve Antoine Pevsner kardeler ile ressam Lszl Moholy-Nagy saylabilir. Rusyada sanatn toplum iin ve ilevsel olmas gerektii grleri dorultusunda Vladimir Tatlinin nclnde 1930lere kadar geliimini srKaynak:http://tr.wikipedia.org/w/inde dren konstrktivizm, sanatn ilevsellik kavramna kar gx.php?title=Dosya:Malevici06.jpg&file rleri olan Naum Gabo Pevsnerin gruptan ayrlp Avrupaya timestamp=20060111180024 gitmesiyle iki ynl olarak geliimini srdrmtr. Rusyada konstrktivizm daha dinamik, toplumcu, retimci bir anlayla srerken Avrupada 1920lerden 1945e kadar Gabo etkisinde mimarlk, edebiyat, sinema gibi alanlar da etkileyerek yaylmtr. Modern mimarinin oluumunda etkili olan bu akmn baz ilkeleri aada anlatlacak olan kinetik sanat, op sanat ve minimalizmde de benimsenmitir. Yeni Plastisizm: Konstrktivizmin Rusyada yayld srada Hollandada da benzer ynelimler olmutur. Hollandal ressam ve tasarmc Theo van Doesburg Doesburg: Farkl sanat 1917 ylnda, De Stijl (Hollandacada stil, tarz ya da destek anlamna gelen) ismindallarnn ayrlmamasn savunan Doesburg, De Stijl de bir dergi kurmu, bu dergi evresinde bir sanat hareketi balatmtr. Mobilya, dergisi evresinde eitli heykel, mimarlk, resim, grafik gibi birok alanda yazlarn yaymland bu dergi sanat ve bilim dallarndan kiilerle birlikte evresinde ressamlar, heykeltralar, tasarmclar ve mimarlar grlerini karlkl disiplinleraras genel bir tartmalarla deerlendirerek ortak bir anlayn olumasna yol amlardr. Felseanlay oluturma ynnde feci Josephus Schoenmaekersn doann btnnn izgilerin geometrik kesimeaba gstermitir. lerinden ifade edilmesi dncesinden ve Amerikal mimar Frank Lloyd Wrightn Bauhaus: Almanyada mimar grlerinden etkilenen De Stijl grubundakilerin sanat hareketi yeni plastisizm ya Walter Gropius tarafndan da neo-plastisizm olarak da tanmlanmtr. De Stijl dergisinin kurulduu 1917 tari1919 ylnda kurulan, sanat hinden, Doesburgun ld 1931 ylna kadar sren bu akmda, renk unsurunun ve zanaatn birletii, ikinci plana atlmas, basit geometrik dzenlemelerin temel alnmas gibi kbizm uygulamal sanatlar, mimarlk ve endstri ve konstrktivizmle kesien ilkeler benimsenmitir. Daha ok tasarm, resim ve mitasarm okuludur. marlk alanlarnda ne kan bu hareketin nde gelen temsilcileri arasnda Doesburg ile Piet Mondriann yan sra ressam Bart van der Leck, mobilya tasarmcHollandal ressam Piet Mondrian da Doesburg ile s ve mimar Gerrit Rietveld da yer almtr. Akmn ilkeleri, Bauhaus ve dier tasabirlikte De Stijl birliinin rm alanlarn etkilemitir. nde gelen yelerinden biri olmu fakat 1925te grubun Dadaizm: 1915-1922 yllar arasnda svire-Zrihten ve ABD-New Yorktan ilkelerine ters den anlay yaylan dadaizm, hareketinde, anlam aramadan bulunan eitli szcklere, nesnedeniyle gruptan ayrlmtr. nelere gre eserler retilmitir. 1915-1916 yllarnda savatan olumsuz etkilenen lkelerden kaan yazarlar, airler, sanatlar Zrih kentinde bir araya gelerek, hem sanat galerisi hem de tiyatro ve toplant amal kullandklar Cabaret Voltaire (Voltaire Kabaresi) isimli gsteri salonunu kurarak iir dinletileri, gsteriler,
209
Dada: Franszca tahta at anlamna gelmektedir. Dadaizm akm ismini rastgele alan bir szlkte denk gelen dada kelimesinden almtr. I. Dnya Savann anlamszl ve getirdii karamsarlkla beraber siyasi, toplumsal, ekonomik koullarn zorluu, skntlar, bunalmlar ortamnda doan bu akmda; ykma, felakete yol aan devletlere ve toplumlara kar duyulan hisler ve aclar eserlerde alayc bir tutumla ele alnmtr. Bu akmn sanatlar, savaa kar dururken ykc bir tutum benimsemi, her eyin anlamszl, gereksizliini vurgulamak istemilerdir. Duchamp: Sanatn, dncede olduunu savunmu, nesnenin temsili karln yapmak yerine, nesnenin kendisini koyarak sanat yaptn yaratma yolunu semi ve tartmalara yol amtr.
Resim 8.12 sergiler dzenlemi ve dada ismini verdikleri bu sanat hareketini balatDoesburg, Counter-composition XVI, mlardr. Grupta Fransz heykeltra, 1925, Tuval zerine yalboya, Gemeentemuseum Den Haag, Hollanda ressam ve air Jean Arp, air ve yazar Romanyal Tristan Tzara, yazar, mzisyen ve tiyatrocu Alman Hugo Ball gibi sanatlar yer almtr. New Yorkta da Marcel Duchamp nclnde gelien akm, Francis Picabia ve Man Ray gibi sanatlarla Fransada; Kurt Schwitters, Max Ernst, Richard Huelsenbeck gibi temsilcilerle dadaKaynak: http://upload.wikimedia.org/ max adyla Almanyada gelitirilmiwikipedia/commons/7/70/Theo_van_ Doesburg_Contra-Composition_XVI.jpg tir. I. Dnya Sava sonunda dadaizmin yeni merkezi Paris olmu; Andr Breton, Louis Aragon, Philippe Soupault, Paul Eluard gibi Fransz airler ve yazarlar grubuna Parise giden dier Avrupal sanatlar da katlarak hareketi glendirmilerdir. Dadaistler, sanat ld, yaasn sanat sylemiyle sanat geleneksel, aklc tutumundan kurtarmay amalamlardr. Gazete kd, tahta, ivi gibi gnlk eyalar, nesne ve atklar kolaj tekniiyle rastlantsal ve anlk olarak, estetik kaygs olmadan bir araya getirerek eserlerini gerekletirmilerdir. Dadaizmin resim alannda nde gelen temsilcisi Marcel Duchamp, sanatn geleneksel anlatm biimlerinden kurtarmak amacyla kulland ready-made yani hazr nesneleri ile sanatta devrim niteliinde bir atlm gerekletirmitir. eme adl yaptnda bir pisuar kullanmtr. Bu eseri sanatn tanmlanmasnda en ok tartlan eserlerden biri olmutur. Dadaizmle beraber Duchampn hazr nesneleri 20. yzyln ikinci yarsnda yaylan kavramsal sanatla ilgili tartmalarda ve yeni akmlarda nc bir nitelik tam, postmodernizmin temeli atlmtr.
Dadaizmin kbizm ile olan benzerlii nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Metafizik: 1916 ylnda bir araya gelen, gelecekilik akm temsilcilerinden DNELM Carlo Carr, Giorgio de Chirico ve Alberto Savinionun talya-Ferrarada bir asker hastanede tedavi grdkleri srada yarattklar metafizik okul ya da resim S O R U (pittura metafisica- scuola metafisica) olarak adlandrlan eilim 1920lere kadar srmtr. Tam bir resim akm olmamakla beraber, bu ressamn Romada yaymlanan Valori Plastici adl dergiye yazdklar yazlarla ortak ilkeler DKKAT yaylmaya allmtr. Metafizik resimde, gelecekilik akmnn dinamizmi ne karan anlayna bir tepki vardr. Konularn us d ve dsel olandan alm, SIRA SZDE evrede kenarda kede kalm, birbiriyle balants olmayan nesnelere (yz olmayan kuklams figrler, mankenler gibi...) yeni anlamlar verip, yaln fakat giAMALARIMIZ zemli bir ikonografiyle sunmulardr. Yarattklar duraan, sessiz, dsel dnyay; hareket hlindeki, grltl ve savan getirdii huzursuz ortama sahip d dnyaya kar gerekst bir anlayla ele almlardr. Metafizik resim uzun ylK T A P lar srmese de ilkeleri aada anlatlacak olan gerekstclk ve yoksul sanat gibi akmlar etkilemitir.
TELEVZYON
Carlo Carr, metafizik resim DN ELM anlayna yneldii yllarda basit, yaln nesneler yaparken eski talyan S O R U rnesans sanatlarndan etkilenmi ve onlarn eserlerindeki antsal zellikleri resimlerine DKKAT yanstmtr. Giorgio de Chirico daha SIRAda SZDE ok kapal meknlarda yzleri olmayan mankenleri, mekanik varlklar ve Antik Dnemden heykelleri eitli AMALARIMIZ eyalarla birlikte betimlemitir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
210
Srrealizm: Fransz yazar ve sanat eletirmeni Guillaume Apollinairenin 1917de sahnelenen bir eserinde kulland srrealist (gerekstc) szcnden esinlenerek bu akma srrealizm ismi verilmitir. Edebiyatta anlatmn bulan ilkeleri; resim, heykel, mzik, sinema gibi sanat dallarna da yaylmtr.
Sanat Tarihi
Resim 8.13 Carlo Carr, Mhendisin Sevgilisi (Lamante dellingegnere), 1921, The Peggy Guggenheim Collection, Venice
Kaynak: http://arthistory. about.com/od/from_exhibitions/ig/ Chaos-and-Classicism/CarloCarra-Mistress-1921.htm
Resim 8.14 Salvador Dali, Bir Yzn ve Meyveliin Kumsalda Grnts

SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Gerekstclk: 1922den sonra dadaist gruptan ayrlan sanatlar gerekstclk, dier adyla srrealizm akmnn olumasnda etkili olmulardr. Pariste ortaya kan srrealizmin ilk manifestosu, 1924 ylnda Fransz air Andr Breton tarafndan yaymlanmtr. 1930lardan II. Dnya Savann balamasna kadar, Fransa dnda; ABD, Almanya, Belika, ngiltere, Kanada, Avusturya, Danimarka gibi lkelerde de srrealist ilkeler benimsenmitir. Sanatta yaratcln, zgrln ve bilinalt dncelerin nemsendii srrealizmde Sigmund Freudun psikanaliz (ruh zm) kuramndan yararlanlmtr. lkel sanata, gizemli eylere ilgi duyan sanatlar, nesneleri gzn grd hliyle deil, bilinaltnda, ryalarda, us d yanstmay amalamlardr. Bunu yaparken bazen bilinaltndaki duygular dsel simgelerle anlatlm; bazen de gnlk yaamdan gerek nesneler yoluyla us d bir dnce iletilmitir. Bu akmn en nemli temsilcilerinden biri olan spanyol ressam Salvadore Dali, Freudun kuramlarn eserlerine yanstanlardan biridir. Zihinsel alg yntemleri zerinde alarak, hayal rn imgeler yaratm ve genelde sonsuz bir ufuk iinde yer alan dsel ortamlar sunmutur. Belikal ressam Ren Magritte de srrealist yazarlardan etkilenerek bu akma dahil olmutr. Dierlerinden farkl olarak bilinalt yerine d dnyadan imgeler alm ve setii sra d imgeleri yine d dnyay tanmlamada kullanmtr.
AMALARIMIZ
Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/ Apparition_of_Face_and_Fruit_Dish _on_a_Beach AMALARIMIZ
K T A P
Bir pipo resmi K yapp T A Paltna bu bir pipo deildir yazan srrealist ressam Ren Magritte hakknda, Michel Foucaultnun, Bu Bir Pipo Deildir, Yap Kredi Yaynlar (ev. Selahattin Hilav), stanbul, 2001 kitabn okuyunuz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON
211
DNELM
http://www.dali-gallery.com/html/dali.php sitesinde Salvadore Dalinin N T E Rdier N E T eserlerini S O R U grebilirsiniz. Sanat akmlarnn birbiriyle kesien, benzeyen ya da ayrlan ynleri bulunmakla beraber, DKKAT bir sanatnn birden fazla akm iinde deerlendirilebilcek eserleri olabilir. Ayrca yaklak tarihleri verilen baz akmlarn ilkelerinin gnmze kadar uzantlarn bulmak SIRA SZDE mmkndr. Soyut Davurumculuk: II. Dnya Sava ortamnda Avrupadan kaan sanatAMALARIMIZ larn Amerikada bir araya gelerek 1945-1960lar arasnda soyut davurumcu resimler yapmasyla ortaya kan soyut ekspresyonizm/soyut davurumculuk ya da K T yer A Palmtr. Sasoyut ifadecilik akmyla ABD ilk kez dnya sanatnda etkin olarak vann yaratt ykm ortamndan kaan Max Ernst, Salvador Dali, Piet Mondrian, Marc Chagall, Naum Gabo, Amde Ozenfant gibi dadaist, srrealist sanatlar yeT E L E V ZPollock, YON ni sanat merkezi hline gelen New Yorka gitmi, oradaki Jackson Mark Rothko, Grace Hartigan gibi ada Amerikal sanatlarla beraber ortak bir anlay oluturmulardr. Ressam Max Ernstin ei koleksiyoncu Peggy Guggenheimn galerisinde ortak sergiler dzenleyen bu soyut davurumcu grupta, bata srreaNTERNET lizm etkileri gsteren ressamlar yer alsa da zamanla daha ok savan etkilerinin yanstld bir tutum benimsenmitir. Kinetik Sanat ve Minimalizm: 1950li ve 1960l yllarda ABD ve Avrupada yaylan nemli akmlardan biri de kinetik (devingen) sanattr. Bu akmn zellii derinlik ve boyutlulua ilikin izleyicide yanlsamalar yaratan soyut sanat eserleri retmesidir. Bauhaus, konstrktivizm, de stilj grubu ve ftrist hareketlerde grlen dinamizm ile endstriyel rnleri kullanma zellikleri kinetik sanatn olumasnda etkili olmutur. Kinetik sanat manifestosu; 1930 yllarndan itibaren grafik sanatlar ile uraan ve geometrik resim almalar yapan Macar asll Victor Vasarely tarafndan 1955 yllarnda Pariste yaymlanmtr. Duvar, ses, an mobilleri gibi konstrksiyonlar yapan Amerikal heykeltra ve ressam Alexander Calder, kl, sesli konstrksiyonlar; robotlar tasarlayan Macar asll Fransz heykeltra Nicolas Schffer, hareketli, kl, mzikli heykelleriyle; Yunan heyResim 8.15 keltra Vassilakis Takis kinetik ilkeler Alexander Calder, Akustik Bulutlar, dorultusunda eserler veren sanatlar1953, Venezuela, Central University dandr. Kinetik sanat iinde deerlendirilen optik/op sanatta ise optik oynamalarla gzde yanlsamalar yaratlp izleyenin yer deitirmesiyle biim deitiren eserler gerekletirilmitir. Op sanatlar temel geometrik dzenlemeleri ve renkleri temel alarak bu dinamizmi salamaya almlardr. Bata konstrktivizm olmak zere prizm, de stijl, op sanat gibi akmlarn grsel ve biimsel zelliklerinden etkiKaynak: http://en.wikipedia.org/ lenerek 1960l yllarn banda ABDde wiki/File:Aula_Magna-Calder-UCV.JPG minimalizm (azclk) akm ortaya kmtr. Bunda resim ve heykelde paralar arasndaki iliki deil, dzen ve b-
NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Davurumcular: Sava AMALARIMIZ ortamndaki mutsuzluk, kayglar, bunalmlar, resme aktarlmtr. Duygusal deerlerin n planda K T A P tutulduu eserlerde, yaratm sreci ve sanatnn bu sreteki dnceleri nemsenmitir. Savan T felaketlerden ELEVZYON neden olduu dolay hem edebiyatlar hem de sanatlar aklclk yerine srrealistler gibi bilinalt ve dsel dnyaya NTERNET ynelmilerdir. Kinetik Sanat: Elektronik sistemlerin, makinelerin, klarn kullanld dinamik eserler, yanp snen klarn hareketinden yararlanlarak yaplanlar; kendiliinden veya bir g yardmyla hareket kazandrlm boyutlu nesneler bu akm iinde deerlendirilir. Bu tr yaptlarda eitli malzemeler, aralar farkl tekniklerle birarada kullanlm, zaman zaman bilgisayarlardan da yararlanlmtr. Mobil: Birbirine sistemli bir ekilde bal, hareketli paralardan oluan dzenek.
Optik/Op Sanat: Daha nceleri algya dayal, yanlsamal rnekler gerekletirilmi olsa da op sanat terimi ilk kez 1965te New York Modern Sanat Mzesindeki bir sergide; bakldnda titreim, yanp snme, hareket yaratan optik yanlsamal geometrik kompozisyonlar tanmlamada kullanlmtr.
212
Minimalizm: Terimi ilk kez 1961de ngiliz dnr Richard Wolheim kullanmtr.
Sanat Tarihi
tnlk nemsenmitir. Malzeme ve renkle basit geometrik biimlerin yaratld, bazen birbirini tekrar eden, yaln, sembolik deerler ieren eserler gerekletirilmitir. Endstriyel malzemeler kullanmalaryla konstrktivistlere yaknlaan minimalistlerden Dan Flavin, 1964te V. Tatlin iin Ant isimli florasan lambalarla yapt eserini konstrktivistlere saygsn gstermek iin gerekletirmitir. Minimal sanat kapsamnda yer alan birok sanat hem resim hem de heykel sanatnda etkin olmutur. 1970lere kadar etkisi sren akmn dier temsilcileri arasnda Frank Stella, Ellsworth Kelly, Josef Albers, Donald Judd, Barnett Newman ve Agnes Martin saylabilir.
Yeni Ticari Kltrn Yeni Akmlar

Pop sanat: Yeni oluan kltre ait popler rnlerin, imgelerin asl yeri olan Amerikada, ngiltereye oranla daha gl, canl yaanan bu akmn Fransa, sve, talya gibi baka lkelerde de temsilcileri ortaya kmtr. Endstri toplumunun gnlk tketim eyalar, Coca cola ieleri, konserve kutular, ikolata, iklet gibi bilindik nesneler, sinema, televizyon ve izgi roman kahramanlar, sattaki birok ticari rnler, evrelerinden yaltlarak abartl bir biimde antsallatrlarak reklam panosu gibi resmedilmitir.
Foto-gerekilik: Akmn konular arasnda, tketim kltrne ilikin nesneler, vitrinler, bfeler, marketler yer alr. Fotoraftan, reklam sanatndan yararlanmalar ve tketim nesnelerine duyduklar ilgi asndan pop sanat ile ortak zellikler gsteren bu akmda baz pop sanat sanatlar da yer almtr.
Bienal: Genellikle sanat ve kltr alanlarnda dzenlenen ve iki ylda bir gerekletirilen etkinliklerdir. En eski bienal 1895te Venedikte dzenlenmitir. Gnmzde dnyann eitli lkelerinin yan sra stanbulda da yaplmaktadr.
Pop Sanat ve Foto-gerekilik: II. Dnya Savandan sonra zellikle endstriyel yeniliklerden kaynaklanan yeni ticari kltrn etkilerinin yansd bir ortamda, 1950lerin sonunda ve 1960l yllarda Amerika ve Avrupada pop sanat (pop art) yaylmtr. Soyut davurumcularn dsel ve ie dnk yaklamlarna kar olan olan ve yksek kltr ile kitle kltr arasndaki ayrm yok eden pop sanat temsilcileri, gerekilii temel alarak, gnlk yaamda kullanlan nesneleri sanat alanna tam, modern dnyann, tketim kltrnn yeni deerlerinden, televizyon, radyo, dergi, gazete gibi kitle iletiim aralarnn yaratt rnlere ve reklamlara ilgi duymulardr. Akmn nclerinden heykeltra Claes Oldenburg, normal llerinden ok daha byk yapt hamburger, pasta dilimi, dondurma klah, meyveler, yalanc sosisler, yiyecek vitrinleri gibi eserleriyle bu akmda yer almtr. Ressam Roy Lichtenstein gnlk yaamn Resim 8.16 iinde girmi reklam imgelerini, izgi roRoy Lichtenstein, Masterpiece, man resimlerini konu alm Mickey Mouse, 1962, Collection of Agnes Gund, Donald Duck gibi izgi karakterleri byteNew York rek resimlemitir. Ressam ve film yapmcs Andy Warhol, gnlk yaamn iinde tabu hline gelmi markalar, nesneleri, nl film, mzik yldzlarn resmetmi ve bunlarn fotoraflarn afi tarz bask teknikleriyle oaltmtr. Richard Hamilton ev yaamna giren aralar, aletleri, insan yaamnn nemli paras hline gelmi rnleri birarada gibi gsteren kolajlar gerekletirmitir. 1960l ve 1970li yllarda yine ABDde Los Angeles, New York gibi kentlerde yayKaynak: http://www.imagelan foto-gerekilik akm, daha sonra hiduplicator.com/main.php?work_id= per-gerekilik (sper-gerekilik / yeni ger0083&year=1962&decade=60# ekilik) ad altnda yaylarak pop sanatn ardndan yeni ticari kltr yanstan bir dier akm olmutur. 1971de Paris Bienaliyle Avrupada tannsa da dnyada daha ok Amerikal sanatlarn yaptlaryla tannmtr. Bu akmn sanatlarnn ortak yan, fotoraf kullanarak resim yapmalardr. Fotoraf deitirmeden fakat bir objektifin verdii ayrntdan daha fazlasn gstermeyi ve tarafsz bir bakla sunmay amaladklar eserleriyle endstri toplumunu yanstan, kapitalist dzeni eletiren kiiler olmulardr. Amerikan yaamndan sradan nesneleri ve araba eitlerini gsteren Ralph Goings, maazalar, vitrinler, tatlar, binalar yaparak ehir yaam-
213
n aktaran Richard Estes, reklam klarn konu alan Robert Cottingham ve byk tuvallerindeki ayrntl portreleriyle Chuck Close foto gerekiliin temsilcileri arasndadr.
Nesnesiz Sanat Dnemi

Kavramsal Sanat: Dnce sanat olarak da tanmlanan kavramsal sanat, sanat anlamlandrma ve zmlemede kuramsal yntemlerin uygulanmasdr. Bu anlayta, sanat eseri olarak dnce iletilirken resim, heykel gibi herhangi bir tre, biime, kurala bal kalmadan dil, doa, eitli nesneler ve insan bedeni ara olarak kullanlmtr. Sanat yaptlarnn putlatrlmamasn savunan bu gre gre sanatnn ilettii mesaj verilirken kullanlan aralar deil, dncenin kendisi asl yapt olarak ne kmaldr. 1960-1970 arasnda gelien ve sanatta devrim nitelii tayan bu ilkeler, 1970 sonrasnda da ok ynl gelierek, biime, estetie kar dncenin temel alnd, farkl sanat akmlar ve ynelimlerle gnmze kadar srmtr. Soyut davurumculuun duyguyu ne karma tutumunun karsnda duran kavramsal sanat anlaynn kkeninde Dadaizm, Marcel Duchamp, Pop Sanat, foto-gerekilik ve minimalist sanatn temsili olann yerine gereinin yani nesnenin ele alnmas gerektii dncesi vardr. 1969 ylnda yazd Felsefeden Sonra Sanat adl makalesinde dilbilimsel adan sanat zmlemeye ynelik dnceleriyle Amerikal Joseph Kosuth, kavramsal sanatn ilkelerini belirlemitir. Bu akmda, sanat yapt belli kurallar ve dzen iinde bitmi olarak deil, izleyenleri, yaratlan dnsel srecin iine ekerek ortaya konulmutur. Sanatta nceliin dncede, kuramda olmas gereinden yola klarak sanatn her trl retilebilecei, her biimde ve malzemede gsterebilecei, her kesimden insana ulaabilecei savunulmutur. 1960lardan itibaren yaylan oluumlar, gsteri sanat, fluxus, vcut sanat, yeryz sanat, yoksul sanat, sre sanat ve video sanat kavramsal sanatn farkl eilimlerinden bazlardr. Sanatlar ve Seyirciler: 1960l Resim 8.17 yllarda sanatn resim, heykel gibi bir Joseph Kosuth, Bir ve Sandalye, 1965 tre bal kalmas ve galeri, mze, sergi salonlar ile snrlanmasyla toplumdan uzak kaldn savunan ressam Allan Kaprow, izleyenlerin de sanatsal srecin iine dahil edildii eylemler gerekletirilmesinde nclk etmitir. Kavramsal sanatn eitlendii, yeni bir boyut kazand ve gnmze kadar uzantlarnn devam ettii bu tr eilimlerin genel zellii, sanatnn kendi bedenini kullanarak seyirciyi aktif ya da pasif olarak almasna kattKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/ gsteriler, aksiyonlar gerekletirilFile:Kosuth_OneAndThreeChairs.jpg mesidir. 1960l yllardan itibaren ortaya kan -bir anlamda hem mekna hem de srece bal- tm bu tr sanatsal oluumlar zelliklerine gre vcut sanat, gsteri sanat, oluumlar, fluxus gibi farkl dallarda srmtr. Bunlardan bazlarnda bir dierinin iine dahil edilebilecek ynlerin olmas i ie bir geliim gsterdiklerine iaret eder.
Joseph Kosuth, sanat yaptnn dncenin iletilmesinde kullanlan bir ara olduunu vurgulam, nesnenin ortadan kalkmasyla izleyenlerin asl dnceye, yani saf ve gerek sanat yaptna ulam olacan, bunun da dilin kullanlmasyla salanabileceini sylemitir. Eserlerin satlmasnn, yani ticari rn olarak kullanlmasnn karsnda olmutur. 1965 ylnda yapt Bir ve Sandalye adl yaptnda bir sandalyeyi, sandalyenin fotorafn ve sandalye tanmnn yer ald szlkten alnm bir yazy yan yana koyarak sanat yaptnn gerekte dncenin iletilmesinde kullanlan bir ara olduunu vurgulamtr.
214
Sanat Tarihi
Joseph Beuys: l Bir Tavana Resimleri Nasl Aklarsnz? (1965), adl performansnda kendi kafasna bal, altn yaldzl pudra ve ya srp, ii doldurulmu bir kr tavann kucana alarak ona duvardaki modern resimleri, modern sanat fsldamtr. saat sren eyleminde her eyin geiciliine, deiim iinde olduuna dikkat ekmitir.
Yoksul sanat: Kkeni dadaizme kadar uzanan ve arte povera ismiyle tannan yoksul sanat hareketinin ilk uygulamalar sanat eletirmeni Germano Celantn nclnde 1967-68 yllarnda talyada dzenlenen Mario Merz, Giovanni Anselmo, Jannis Kounellis, Michelangelo Pistoletto, Gilberto Zoria gibi sanatlarn oluturduu bir grubun sergileriyle balamtr. Daha sonra Avrupaya da yaylan bu eilim 1980lerde bienaller ve uluslararas sergilerle yaygnlamtr.
1960l yllardan itibaren Avrupa ve Amerikada yaylan, gvde sanat veya beden sanat gibi isimlerle de anlan vcut sanat, sanatlarn nesne ya da ara olarak kendi bedenini kulland izleyici nndeki eylemlerini iermektedir. Bu kapsamda baz sanatlar kendi bedenlerini deney nesnesi olarak kullanrken zaman zaman kendi yaamlarn tehlikeye sokan almalar gerekletirmitir. rnein vcut sanats Chris Burdan kendi bedenini krk camlar zerinde srndrmtr. ABDli Dennis Oppenheim, kinci Derece Yank in Okuma Pozisyonu adl eyleminde bedeninin zerine esitli nesneler koyarak, kumsalda gne altnda uzun sre kalm ve yanklarn fotorafla belgelemitir. Sanatsal srecinin geicilii nedeniyle sanatlar yaptklarn fotoraf ve video ile belgelemilerdir. 1970li yllardan itibaren nemli bir sanatsal harekete dnen gsteri sanatnda, mekn ya da zaman snr olmakszn geni kitleler ya da topluluklar karsnda yine canl olarak kendi vcudunu n plana karan sanat, eylemini bandan sonuna kadar kendi biimlendirerek gerekletirir. nceden planlanarak ya da annda davet edilen seyirciler ise pasif olarak -zaman zaman ksmen katlarak- gsteriyi takip ederler. Mzik, dans, tiyatro, video gibi grsel ya da iitsel alanlardan da yararlanan sanat amalad mesaj iletmek iin sergiledii oyun ya da gsteriyle izleyicinin dikkatini ekerek onlarn tepkilerini inceler. Gsteri sanat temsilcileri arasnda Joseph Beuys, Vito Hannibal Acconci, Bruce Nauman, Robert Rauschenberg saylabilir. Performans ve vcut sanatndan farkl olarak, izleyicinin aktif olarak katlmnn saland ve (izleyenlerin zgr ynlendirmeleriyle olay gerekletiinden) sonular nceden tahmin edilemeyen eylemler ilk kez Allan Kaprowun 1958 tarihli bir yazsnda kulland happening/oluumlar ad altnda deerlendirilmitir. Bu tr belirsizlik ieren gsteriler bir anlamda doalama ya da anlk olay sergileme, anlk olay oluturma gibi tanmlanabilir. Sanat ile seyirci arasnda dorudan iliki kurularak ortaya kan plansz oyun, tiyatro ya da gsteriler, vcut sanat ve gsteri sanatnda olduu gibi tekrar olmad iin video ve fotoraf ile belgelendirilirler. Claes Oldenburg, Robert Rauschenberg, Robert Whitman, Jim Dine nemli oluumlar sanatlar arasnda saylabilir. Sanat-seyirci iletiimi olan ynelimlerden bir ksm da fluxus olarak ortaya kmtr. 1960larda Litvanya asll Amerikal grafik sanats ve mimar George Maciunasn nclnde yaylan fluxus, genel olarak mzisyenler, edebiyatlar, sanat eletirmenleri, galeri sahipleri, koleksiyonerler, sanatlar grubunun Wiesbaden, Kopenhag, Dsseldorf ve Paris ehirlerindeki etkinlikleriyle srmtr. Oluumlar, vcut ve gsteri sanatyla i ie olan fluxus eylemlerinde de yine sanat gnlk olaylarn iine dahil etmek, yaamdan olan yanstlmak istenmitir. Sanatlar, edebiyatlar, mzisyenler biraraya gelerek bir nevi mzikli, iirli tiyatro, sirk ya da komedi tarz gsterileri seyircisiz (ya da az sayda seyirciye ynelik) dzenlemilerdir. Bunlar da vcut, performans ve gsteri sanatnda olduu gibi canl etkinliklerdir, farkll ise tekrarlanabilir gsteriler olmasdr. Doadaki sanat, Sanattaki doa: Kavramsal sanat kapsamnda 1960l yllardan itibaren sanatlar yeryzne, doaya, canllara nem vererek, yine sanatn alnp satlmasnn karsnda duran sanat anlaylarn yoksul sanat, yeryz sanat ve sre sanat gibi farkl biim ve anlaylarda srdrmlerdir. Hazr nesne kullanm asndan dadaizm ile benzerlii olan yoksul sanatta doadaki, evredeki maddelere ynelinmi, sanatlarn doann, yaamn bir paras olmas gerektii savunularak doal, saf, ar olan ta, su, aa, toprak, hayvan gibi sanatnn ihtiyac olabilecek her eyin doada zaten olduu, yeni kalplar yaratlmasna, retilme-
215
sine gerek olmad belirtilmitir. Belli bir dzeni ve dengesi olan doaya hakim olmak yerine uyum iinde birlikte yaamann nemi vurgulanmtr. Bu sanat kapsamnda Mario Merz; toprak, ta, boru, tel gibi malzemeleri birletirip iglu ya da iglo denilen Eskimo tarz yapt ev almalarnda doann kendi kendini retmesi ve oaltmasna, matemetiksel dzenine ilikin gndermeler yapm, zaman ve meknn birleimine, doann organik ynne iaret etmitir. Yunan asll Jannis Kounellis, doann kendisinin sanat yapt olduunu, dolaysyla doadan alnm herhangi bir eyin de sanat yapt olabileceini gstermek iin on bir canl at bir galeri meknna yerletirerek sanat yapt olarak tantmtr. Bu sanat kapsamnda doada evrede var olan basit, sradan nesnelere, eyalara nem verilen almalar gerekletirilmitir. Toprak sanat, arazi sanat, evre sanat gibi isimlerle anlan, 1960l yllarn sonunda ABDde ortaya kan ve 1970lerde dier Avrupa lkelerine yaylan yeryz sanatnda ise doal yaamn iinden orman, deniz, kumsal, tepe, gl, da, l, rmak gibi kent yaamndan uzak ssz, sessiz yerlere dikkat ekilmitir. Sanatlar yapt olarak doann bir blmn evreleme, deitirme, hendek, tnel ama, heykeller ve eitli yaplarla eklemeler yapma gibi ekillendirmeleriyle eylemlerini gerekletirmilerdir. Robert Smithsonn ABDnin Utah Eyaletindeki byk tuz gl kysna moloz ve ta dkerek yapt ve Spiral Jetty/Sarmal Dalgakran (1969-1970) adn takt uygulama; Christo Vladimirov Javacheffin, byk yaplar ve kayalar iplerle paketledii almalar; Andy Goldsworthyn bitkilerden, kardan ve buzdan yapt heykelleri nemli almalar arasndadr. 1960lardan itibaren kavramsal saResim 8.18 nat ynelimlerinde sanat yaptnn gerRobert Smithson, Spiral Jetty (Sarmal ekletirilme srecinin ne kmas ve Dalgakran), 1970, Utah, New York bu srecin gittike nemsenmesiyle sre sanat (process art / progress art / ilem sanat) denilen ayr bir akm olumutur. Bu harekette sanat yaptnn retildii malzemenin geirdii deiim ve oluum srecinin gsterilmesi amalanmtr. Balmumu, eitli madenler, kee, deri gibi doada organik bir ekilde deiime urayan maddelere, bunlarn deiim sonrasndaki formKaynak: http://www.robertsmithlarna dikkat ekilmitir. Eritilmi kurson.com/earthworks/spiral_jetty.htm unu duvara frlatarak heykelletiren, boyalar dkme veya sratma yntemleriyle alan Richard Serra, Lynda Benglis; kee paralarn keserek duvara ivileyen Robert Morris bu sanat trnn nemli temsilcileri arasnda bulunurlar.
Yeryz sanat: Yeryznn gizemine, doayla i ie yaayan ilkel uygarlklara ilgi duyulan bu sanatta, seyirci katlm olmam ve biimlendirme balayp bittikten sonra ortaya kan alma yok edilmi veya doa iinde braklarak organik bir yok olmaya terk edilmitir.
Sre sanat: Bu akmn; sanatlar tarafndan hava artlarna, sya, yerekimine, mekna, zamana gre deiime urayan maddelerin younlamas, ayrmas, donmas, buharlamas, erimesi gibi organik srecinde ne varsa incelenmitir. Bylece maddelerin, len bitki ve canllarn doadaki dnmleri ve geicilikleri ele alnm, dinsel ritellere, ilkel kltrlere ilginin yannda hava, su, toprak, ate ve gne gibi doadan unsurlarnn ilikilerine dikkat ekilmitir.
YEN YZYILA GRERKEN

21. yzyln yaklak ilk eyrei ierisinde olmamza ramen bu yeni yzyln sanatn oluturan / oluturacak etkenler 20. yzyl gelimeleri iinde yer almaktadr. zellikle 1980 sonras dijital alandaki gelimelerin gnmze uzanan etkisinin her alana yayldn grmek mmkndr. Yeni teknolojinin yaylmas, nternetin ortaya k ve eitim, ekonomi, siyaset, kltr alanlarnda kullanlmas, kreselleme kavramnn ortaya kmasnda ve giderek glenmesinde nemli bir etken ol-
216
Sanat Tarihi
Video sanat: Televizyon ve videonun kefedilmesinin ardndan, sanat alannda yeni teknolojiler malzeme olarak kullanlmaya balam ve 1960lardan itibaren video sanat ortaya kmtr. Nam June Paik ve Wolf Vostell bu sanatn yaylmasnda nc olmulardr. Video oyun sanat: Bilgisayar sanat kapsamnda biimlendirilmi video oyunlarn ieren, grsel, iitsel duyulara hitap eden formlar olan, gittike eitlenen bir sanattr. Oyunlarda sanatsal yaplandrma, animasyonlar, izleyici-sanat-oyun arasndaki oluumlar sz konusudur.
mutur. nternetle beraber dijital alanlardaki dier gelimelerin uluslararas iletiimi kolaylatrmas olumlu ve olumsuz sonular beraberinde getirmitir. Tm bu gelimelerden sanat ve kltr alanna yansyanlarla beraber her adan kapsaml bir dnm srecinin paras olduumuz sylenebilir. 19. ve 20. yzyl iinde yukarda sz edilen sanatsal gelimelerin hareket noktasn siyasal, kltrel gelimelerin iinde belli merkezler stlenirken gnmzde sanal ortamlarla sanat olaylar dnyann her yannda hzl yaylm gstermekte, hemen her yeri de merkez hline getirebilecek gce sahip olmaktadr. Bylece kk gruplardan kan sylemlerinin ksa srede dnyann yer yerinden byk gruplar tarafndan takip edilebilir hle gelmesi de mmkn olmaktadr. Bu geliimlerin hz, etki-tepki alanlarnn geni olmas, hemen her ortam iin sanal ve gerek kavramlarnn yerlemesi, birok sanatsal manifestonun, serginin, sanat olaylarnn ok ksa sre iinde nternet, 3G vb. sistemlerle her kesimden kiiye, geni kitlelere ulamas gibi deiimleri salamtr. ada sanat etkinlikleri, kavramsal sanatn eitlenerek etkisinin srdn gstermekle beraber 21. yzyln sanat hakknda da fikir verecek ipular iermektedir. rnein Trkiyede de temsilcilerinin olduu gsteri sanat dnyann birok lkesinde srmektedir. Kendi vcudu zerinde cerrahi operasyonlar yaptrarak performanslarn srdren Hlne Delprat Orlan bu sanatn nemli temsilcilerinden biridir. Gnmzde yeni teknolojinin bu sanat daln eitlendirdii, daha nceleri video aracn almalarn belgelemek iin kullanan sanatlarn artk nternet ve bilgisayar yoluyla sanatn yapmak, yaymak, canl performanslar sergilemek iin kulland grlmektedir. Dolaysyla 1990lardaki dijital devrim kltr sanat alanna da yeni almlar, terimler, teknolojiler getirmitir. 1960lerden itibaren teknoloji kullanlarak gerekletirilen video sanat (video art) gibi sanatlar ada sanatta dijital sanatlar olarak zengin bir biimde eitlenmi, bilgisayar, video-oyun sanat (video-game art) gibi gittike farkl trevlerle geni kitlelerin ulat bir ortamn sunduklaryla sanat-seyirci ilikisini glendirerek gelimeye, sanat hareketlerini ynlendirmeye devam etmitir. 1960l yllardan itibaren dijital grntnn kullanlarak yapld almalar olsa da zellikle 1981 ylnda IBM tarafndan ilk kiisel bilgisayarlarn karmasyla sanatlar iin yeni bir nesne ve snrsz bir alan almtr. 1990l yllardan itibaren bilgisayar, nternet ve ileri teknoloji rnlerinin kullanmnn yaygnlamasyla bu tr konulara ilgi gsterilmeye balanm, gnmzde boyutun da tesine geen sergiler yaygnlamtr. Bilgisayar ve dier gelimi teknolojiler yoluyla kolaj, renk kullanm, grsel ve iitsel unsurlar eitlenerek sanat-seyirci diyalou kurulabilmi, zaman ve mekn kstlamas olmakszn interaktif / etkileimli sanatn gerekletirilmesi mmkn olmutur. ncelikle bilgisayar sanat, ardndan dijital sanat olarak genileyen tanmlar, teknolojinin mzik, video, sinema, animasyon gibi daha geni alanlara tamasyla, dijital trlerin tamamn, nterneti ve yazlmna ilikin alanlar da ieren oklu medya / multimedya sanat / yeni medya sanat olarak adlandrlmaya balanmtr. ada sanat ortamnda teknoloji sadece ara olarak deil, btnyle sanatn ortam hline dnmtr. Dier yandan, 1960l yllardan gnmze sanat yaptlarnn alnp satlmasnn karsnda duran ynelimler devam ederken kapitalist toplum dzeninde sanat eserleri, sergiler, bienaller ticari kurulularn destekledii alanlar olmakta ve bu eliki 21. yzyl banda da glenerek srmektedir. Geleneksel resim, heykel sanat ise yeni yzyln hem uzanda hem de yaknndadr. nk yeni teknolojilere dayal ynelimler eitlenirken,
217
resim ve heykelin geleneksel biimlerinin tekrar nemsendii kar anlaylar da yaylmtr. 1970lerde ortaya kan ve 1980 sonras Avrupa, Avustralya ve ABDde etkili olan yeni davurumculuk, Anselm Kiefer, Julian Schnabel ve ba aa eserleriyle tannan Georg Baselitz gibi temsilcileriyle bu tepkilerden biridir. Yine, 20. yzyl sonunda, geleneksel anlamda sanatta ustalk ve estetii nemseyen Carlo Maria Mariani, Steven Campbell gibi sanatlar klasik anlaya dnen eserler gerekletirmitir. 20. yzylda izleyicileri sanatsal sResim 8.19 recin iine eken gsteriler 21. yzyGeorg Baselitz, Anadolu niversitesi, ln banda da farkl boyutlarda devam ada Sanatlar Mzesi, Litografi etmektedir. rnein seyircinin aktif olarak sanatsal olaya dahil edildii tr 1990l yllardan itibaren snflanmaya SIRA SZDE balanm ve Fransz sanat eletirmeni Nicolas Bourriaud tarafndan ilikisel DNELM sanat (relational art) veya ilikisel estetik (relational aesthetics) olarak adS O R U landrlmtr. Sosyal yaamn iinde seyircilerle birlikte bu tr sanatsal oluSIRA SZDE umlar gerekletiren ada sanatDKKAT lar arasnda Rirkrit Tiravanija, Carsten DNELM Hller, Henry Bond, Pierre Huyghe, SIRA SZDE SZDE SIRA Philippe Parreno saylabilir. Son otuz S O R U ylda hzla gelien ve gnmzde de D NELM AMALARIMIZ yaygn olan grsel sanat trleri arasnda; park, bahe, cadde, sokak, kpr, DKKAT Kaynak: http://www.csmuze. altgeitler, metrolar gibi halka ak anadolu.edu.tr/muze.asp?x=2&id=geS O R U K T A P org-baselitz olan yerlerde uygulanan, sradan inSIRA SZDE sanlarn nnde sergilenen gsteriler, DKKAT graffitiler, posterler, sprey resimler, soTELEVZYON AMALARIMIZ kak enstalasyonlar, gz yanlsamal resimler, performanslar, video projeksiSIRA SZDE yonla gsteriler de saylabilir.
K sitesinden T A P Carlo Maria Marianinin eserlerini http://www.carlomariamariani.com/ inceleNTERNET AMALARIMIZ yiniz. TELEVZYON Bruce Wandsn Dijital an Sanat (ev. Osman Aknhay), Akbank stanbul, K Yaynlar, T A P 2006 eserini okuyunuz. TE LE VR Z Sokak resimleri zerine http:// http://www.european-street-painting.com/ sitesini inceN TE NYEO TN leyiniz.
SIRA SZDE
DNELM Graffiti: Genellikle duvarlara ve ortak yaam alanlar iindeki her trl zemine S O sprey R U uygulanabilen, ou
boyalarla yaplm eitli SIRA SZDE resimler, yazlar ve semboller ierenD grsel KKAT uygulamalardr. DNELM
SIRA SZDE SZDE SIRA

Enstalasyon: nstallation ya da yerletirme, ak S Oya R da U kapal bir mekn iinde DNELM AMALARIMIZ yaratlan, sanat-izleyici katlml bir sanatsal retim DKKAT biimidir. Son otuz yl iinde S O R U yaylm ve birok sanat K T A P akm kapsamnda SZDE uygulanmtr. SIRA Gnmzde dijital sanatlar kapsamnda DKKAT da kullanlmaktadr.
TELEVZYON AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P NTERNET AMALARIMIZ
TELEVZYON K T A P
TE LT EE VR Z N NY EO TN
nternet zerinden manifestolarn yaymlayan ve birok lkeye ilkelerini ulaNTERNET trmak isteyen sanat gruplar yeni yzyln bandaki, ada sanat hareketleri iinde yer almaktadr. 2007 ylndan itibaren talya Torinoda Aeronwy Thomas nclnde ortaya kan; sanat, yazar ve airlerin birbirinden ilham alarak, karlkl etkileimleriyle yaratc olacaklar konusunda ilkeler benimseyen Immagine &
NTERNET
DNELM S O R U
DNELM S O R U
218
DKKAT
DKKAT
Sanat Tarihi
Superflat: Postmodern bir sanat hareketi ve 2011 ylnda Takashi Murakaminin kratrln AMALARIMIZ yapt sergilerin ismidir. Superstroke: Afrikan modernizmini yanstan K T A P soyutlamalar kapsamaktadr. Stuckism: 1999da Billy Childish ve Charles TThomson E L E V Ztarafndan YON ortaya konulan, birok lkeye yaylan sanat hareketidir.
SIRA SZDE
Poesia anlay bu kapsamdaki eilimlerden biridir. Tm dnya lkelerinden sanat ve edebiyatlara, dier disiplinlere de ak olduunu belirten grleri, eitli alanlarn btnleerek retim yapmalarn ve sanat alannda yeni teknolojileAMALARIMIZ rin kullanmn destekler niteliktedir. Yine Nicolas Bourriaud tarafndan tanmlanan altermodern, sanat ticariletirme ve tektipletirmeye kar oluturulmu, LonK T A P gerekleen bir sergiyle tantlan hareketlerden biridir. Ayrca; dra Tate Britainde Japon sanatlar etkisinde ortaya km superflat ile ona kar duran Gney Afrika kl superstroke; kavramsal sanatn karsnda figratif resmi savunan ve nTELEVZY ON giliz sanatlarca ortaya konulan stuckism, yeni yzyla geerken ortaya km; henz sonular, etkileri belirsiz olan sanat hareketleri arasnda saylabilir. ada sanat bazlarn http://www.tate.org.uk/ ve www.istanbulmo N T etkinliklerinden ERNET dern.org/ web sayfalarndan takip edebilirsiniz.
SIRA SZDE
NTERNET
219
zet
A M A
1-19. yzylda ortaya kan sanat akmlarn, hangi sosyal ve kltrel ortamlarda olutuklarn tanmlayabilmek 19. yzyln en nemli gelimesi olan Sanayi Devriminin etkileri, kltr ve sanat ortamn deitirmi, sanaty teknik ve slupsal adan zgrletirmitir. Bylece bir yzyl sren dnemler yerini birbiri ardna ortaya kan akm ve kar akmlara brakmtr. Antik dnem sanatnn kurallarnn canlandrld ve akademik bir dil olarak tutulan neoklasisizm bu akmlarn ilkidir. Buna tepki olarak, ngilterede doa, Fransada insan, gerilim, coku ve duygularn konu olarak resme alnmasyla iki farkl anlayta gelien romantizm domutur. Yzyln ortalarnda Courbet ve Milletin ban ektii imdiki an ve gerei olduu gibi yanstmay amalayan realizm ile adn Monetin izlenim tablosundan alan empresyonizm 19. yzyln nemli sanat akmlarndan olmulardr. Baka akmlarn domasnda nc olan nemli ressamlardan Czanne, Gauguin ve Van Gogh post empresyonist olarak tanmlanmtr. Sembolizm ve fovizme nclk eden Gauguin, kbizme nclk eden Czanne ve ekspresyonizme nclk eden Van Gogh 20. yzyl sanat akmlarn etkilemilerdir. 2-20. yzylda ortaya kan sanat akmlarn, hangi sosyal ve kltrel ortamlarda olutuklarn tanmlayabilmek 20. yzylda yaanan savalar, dier toplumsal ve siyasal olaylar hem yaam biimini hem de kltr ve sanat alann ekillendirmitir. 20. yzyln ilk yarsnda bir yandan modernizm dnemi srerken dier yandan kbizm, prizm, gelecekilik, konstrktivizm, sprematizm, yeni plastisizm, dadaizm, metafizik, gerekstclk gibi akmlar birbiri ardna Avrupann eitli merkezlerinde ortaya kmtr. II. Dnya Sava ortamnda ise Avrupadan kaan sanatlar Amerikada bir araya gelerek savan etkilerinin yanstld soyut davurumculuk akmnn olumasnda etkili olmulardr. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren Amerika sanat akmlarnn ortaya kt merkez hline gelmitir. 1960l yllardan itibaren kinetik sanat, op sanat, minimalizm yaylmtr. Ayrca zellikle endstriyel yenilikler-
den kaynaklanan yeni ticari kltrn etkilerinin yansd bir ortamda pop sanat, foto-gerekilik gibi akmlar gelimitir. Nesnesiz sanat anlayyla daha ok dnce ve kurama dayal sanat yaptlarnn retildii postmodern dnemde ise kavramsal sanat gelimitir. Vcut sanat, gsteri sanat, oluumlar, fluxus, yeryz sanat, yoksul sanat, sre sanat gibi farkl akmlar ve ynelimlerle gnmze kadar srmtr. Dier yandan yeni davurumculuk ve yeni klasisizm ile geleneksel anlamda sanatta ustalk ve estetik tekrar nemsenmitir. 3-21. yzyla geerken ortaya kan deiimleri ve sanat hareketlerini aklayabilmek 21. yzyln yaklak ilk eyrei ierisinde bulunduumuz ada sanat ortamnda, 1980 sonras hzlanan dijital alandaki gelimelerin etkisi artmtr. Yeni teknolojinin yaylmas, nternetin ortaya k dijital sanatlarn eitlenmesine yol amtr. 20. yzylda izleyicileri sanatsal srecin iine eken gsteriler, performanslar 21. yzyln banda da farkl boyutlarla srmekle beraber seyircilerin aktif olarak sanatsal olaya dahil edildii tr, 1990l yllardan itibaren snflanarak ilikisel sanat/ilikisel estetik olarak adlandrlmtr.
A M A
A M A
220
Sanat Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Horacelarn Yemini adl eser aadaki sanatlardan hangisine aittir? a. ngres b. David c. Camuccini d. Giani e. Canova 6. Eserleri, mavi, pembe ve zenci dnem olarak farkl snfta incelenen sanat aadakilerden hangisidir? a. Salvador Dali b. Richard Estes c. Paul Czanne d. Umberto Boccioni e. Pablo Picasso 7. 20. yzyl banda talyada ortaya kan ve sanatlarnn makineleme, hz ve harekete ilikin kavramlar konu edindikleri akm aadakilerden hangisidir? a. Minimalizm b. Kinetik Sanat c. Gelecekilik d. Srrealizm e. Dadaizm 8. 20. yzyl banda Rusyada ortaya kan ve Vladimir Tatlinin ncln yapt akm aadakilerden hangisidir? a. Dadaizm b. Konstrktivizm c. Kinetik sanat d. Minimalizm e. Pop sanat 9. II. Dnya Sava ortamnda Avrupadan kaan sanatlarn Amerikaya giderek oluturduklar akm aadakilerden hangisidir ? a. Kbizm b. Yeni plastisizm c. Sprematizm d. Soyut Davurumculuk e. Gerekstclk 10. Aadakilerden hangisi kavramsal sanat kapsamna girmektedir? a. Ekspresyonizm b. Divizyonizm c. Kbizm d. Empresyonizm e. Vcut sanat
2. Zonaro, Gerome ve Osman Hamdi Bey aadaki sluplardan hangisinin temsilcisidirler? a. Neoklasisizm b. Fovizm c. Oryantalizm d. Empresyonizm e. Romantizm 3. Aadakilerden hangisi empresyonist sanatlardan biri deildir? a. Monet b. Rodin c. Degas d. Matisse e. Renoir 4. lk adl eser aadaki sanatlardan hangisine aittir? a. Munch b. Marc c. Kandinsky d. Nolde e. Mueller 5. Paul Czannenn, doann koni, kre ve silindir gibi geometrik biimlerden kaynakland dncesi aadaki hangi akmn sanatlar iin hareket noktas olmutur? a. Kbizm b. Ftrizm c. Dadaizm d. Ekpresyonizm e. Konstrktivizm
221

1. b 2. c 3. d Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar: Neoklasisizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar: Oryantalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar: Empresyonizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar: Ekspresyonizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar: Soyut Sanat Akmlar: Kbizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar: Soyut Sanat Akmlar Kbizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Soyut Sanat Akmar: Gelecekilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar: Soyut Sanat Akmlar: Konstrktivizm, Sprematizm, Yeni plastisizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar: Soyut Sanat Akmlar: Soyut Davurumculuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar: Nesnesiz Sanat Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. mas, izleyenlerin, sanatnn eserini nasl yarattn grmesine olanak salamtr. Teknikleri ve sluplar sayesinde yeni bak alarnn ortaya kmasnda ve pek ok akmn olumasnda etkili olan empresyonizmin 19. yzyln en nemli sanat akm olduu sylenebilir. Sra Sizde 3 Dadaizmde de sentetik kbizmde olduu gibi nesnelerin resmini yapmak yerine kendileri konulmutur. Gazete kd, tahta, ivi gibi nesneler ve atklar kolaj tekniiyle bir araya getirilerek kullanlmtr.
4. a
5. a
Antmen, A. (2010). 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, stanbul: Sel Yaynclk. Bruce, W. (2006). Dijital an Sanat (ev. Osman Aknhay), stanbul: Akbank Yay. Gombrich, E. H. (2009). Sanatn yks, (ev. B. Cmert), stanbul: Remzi Kitabevi. Hamilton, G. H. (1993). Painting and Sculpture in Europe 1880-1940, Yale University Press. Hauser, A. (1995). Sanatn Toplumsal Tarihi, (ev.Yldz Gln), stanbul: nankur, Z. (1997). 19. Yzyl Avrupasnda Heykel ve Resim Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi. Kuspit, D. (2006). Sanatn Sonu (ev. Yasemin Tezgiden), stanbul: Metis Yaynlar. Lynton, N. (2009). Modern Sanatn yks, (ev. C. apan-S. zi), 4. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi. Rona Z.-Mren B. (ed.) (1997). Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. I-III, stanbul: Yem Yaynlar. Szen, M.-Tanyeli, U. (1992). Sanat Kavramlar ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi. Serullaz, M. (1991). Empresyonizm Sanat Ansiklopedisi, (ev. Devrim Erbil), stanbul: Remzi Kitabevi. Turani, A. (2011). Dnya Sanat Tarihi, 15. Bask, stanbul: Remzi Kitabevi. Wolf, N. (2005). Davurumculuk (Ekspresyonizm), stanbul: Remzi Kitabevi. Ylmaz, M. (2005) Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ankara: topya Yaynlar. Ylmaz, M. (haz.) (2012) Sanatn Gnceli Gncelin Sanat, Ankara: topya Yaynlar. http://www.guggenheim.org/new-york/collections/collection-online/show-full/movement/?search=Process art (03.03.2012). http://en.wikipedia.org http://tr.wikipedia.org http://www.turkiyedesanat.com/makale.asp?gorev=oku&id=34&cat=53
6. e
7.c
8. b
9.d
10. e

Sra Sizde 1 Sanayi Devrimi sonrasnda haberleme alarndaki deiimle sanat ortamnda her eyin rahata tartld, sanatlarn bir araya gelerek gruplar ve akmlar oluturabildii bir sistem olumutur. Fotoraf, resim sanatna rakip olmu ve zellikle portre ressamlna byk darbe indirmitir. Sanat galerilerinin yaygnlamas, daha ok sanatnn sergilere katlmasn ve tannmalarn salamtr. Bani anlay deimi ve sluplarnda zgrleen sanatlarn konular eitlenmitir. Sra Sizde 2 Sanatta o zamana kadar var olan her trl n yargdan uzak olan empresyonistler, nesnelerin deien gn yla birlikte anbean deien formlarn yakalamay amalamlardr. Bu da hzl ve saf renklerle resim yapmalarna neden olmutur. Dorudan renkle ve tularla resim yapl-

Sanat Tari̇hi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sanat Tari̇hi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editr Prof.Dr. Canan PARLA

Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat.......................................................................

Yunan ve Roma Sanat.................................. .......................... 54

Bizans Sanat ............................................................................ 86

slam Sanat .............................................................................. 114

Avrupa Sanat........................................................................... 170

19.-21. Yzyl Sanat Akmlar ................................................. 198

Editr Prof.Dr. Canan PARLA

Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

ANADOLUDA TARH NCES VE LK A SANATI Anadoluda Tarih ncesi

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

ekil 1.1 Megaron Plan. Troya VI (. 18001200) Kaynak: Robertson 1969: 24

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

Mezopotamyada Tarih ncesi

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

dol: lkel kavimlerde tapnlan kk heykellerin ad.

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

ESK MISIR UYGARLII VE SANATI

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

Solda: Karnak Tapna ve Obeliks (Luxor) Sada: Karnak Tapna Heykelleri

Kaynaklar: http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/ me/s/statue_of_ashurnasirpal_ii.aspx; http://www.filmapia.com/published/places/temple-complex-karnak

Msr Resim ve Heykel Sanat

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

Kaynaklar: http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=759002; http://www.molon.de/galleries/Egypt/NatMuseum/TutObjects/img.php?pic=15

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

1. nite - Tarih ncesi ve lkada Anadolu, Mezopotamya ve Eski Msr Sanat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

ESK RAN VE HNDSTANDA SANAT

2. nite - Dou Sanat

2. nite - Dou Sanat

Purana: Hindu mitolojisi ve efsanelerinin toplu yazmalar.

2. nite - Dou Sanat

Resim 2.4 in Seddi

2. nite - Dou Sanat

2. nite - Dou Sanat

2. nite - Dou Sanat

Kaynaklar: http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1989.363.131 http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/2007.50

Japon Tarih ncesi ve Tarih Dnemleri

2. nite - Dou Sanat

Resim D N E L M 2.13 no S O Yoritoma R U Solda: Minamoto

Kaynak: SIRA SZDEhttp://all-

TELEV Z Y O N 2.14 Resim

Engaku-ji Tapna, Kamakura Kaynak: http://www.orienta larchitecture.com/ japan/kamakura/e ngakuji.php

2. nite - Dou Sanat

Resim 2.16 Dalga, Katsushika Hokusai Kaynak: Cawthorne 1997

2. nite - Dou Sanat

2. nite - Dou Sanat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yunan ve Roma Sanat

GR YUNAN SANATI ROMA SANATI

Yunan ve Roma Sanat

YUNAN SANATI Mimari

3. nite - Yunan ve Roma Sanat

Resim 3.2 Efes Artemis Tapna Kaynak: http://www.robertab arresi.com/Vitruviu sbook3Chap2.html

3. nite - Yunan ve Roma Sanat