T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2357 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1354

BYK SELUKLU TARH

Yazarlar Prof.Dr. Glay N BEZER (nite 1-4) Do.Dr. Adnan EVK (nite 5, 6) Yrd.Do.Dr. Abdurrahim TUFANTOZ (nite 7, 8) Yrd.Do.Dr. Sadi S. KUCUR (nite 9, 10)

Editr Prof.Dr. Glay N BEZER

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Ayten olak Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Byk Seluklu Tarihi

ISBN 978-975-06-1031-8

2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ ix

Kurulu Dnemi.......................................................................
SELUKLULARIN KKEN ......................................................................... SELUKLULAR VE OUZLAR ...................................................................... CENDE G................................................................................................. SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA LKLER ............................... ARI BEYN DOU ANADOLU KEF AKINI ....................................... ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES ........................................................ ARI VE TURUL BEYLERN RYSET.................................................. HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE .................................. Nes Sava .................................................................................................... Serahs-Talhb Savalar ve Seluklularn Devlet ln .............................. DANDNAKN SAVAI................................................................................ DEVLETN KURULUU VE YAPILANMASI .................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

1
3 3 7 7 9 9 10 11 11 12 14 15 17 18 19 19 20 20

1. NTE

Turul Bey Zaman.................................................................. 22

DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER.................................................... TRK AKINLARI VE BZANS LE LKLER ............................................... Pasinler (Hasankale) Zaferi .......................................................................... Turul Beyin Anadolu Seferi ....................................................................... ABBS HALFEL LE LKLER ............................................................. Turul Beyin Birinci Badad Seferi............................................................. kinci Badad Seferi ...................................................................................... Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi................................................. EHZDE SYANLARI ................................................................................... brahim Yinaln syanlar.............................................................................. Kutalmn syan .......................................................................................... DER OLAYLAR .......................................................................................... Turul Beyin lm .................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 23 24 25 26 27 28 30 30 31 32 33 34 35 36 37 38 38 39

2. NTE

Alp Arslan Zaman................................................................... 40

ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI .............................................................. Taht Mcadeleleri.......................................................................................... Abbas Hlifesi ile likiler ............................................................................ AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER ........................................................ 41 41 42 43

3. NTE

iv

indekiler

Aninin Fethi .................................................................................................. EHZDELERN TAYN VE MELKAHIN VELAHT LN EDLMES ..... DET- KIPAK VE CEND SEFER............................................................... KNC KAFKASYA SEFER .......................................................................... SURYE VE ANADOLU SEFER .................................................................... Alp Arslana Kadar Anadolu Aknlar........................................................... Diogenesin Malazgirte Kadarki Faaliyetleri .............................................. Alp Arslann Suriye Seferi ............................................................................ Diogenes Yeniden Anadoluda..................................................................... MALAZGRT ZAFER ..................................................................................... ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM ...................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

44 44 45 46 47 47 47 48 49 50 54 55 57 58 58 59 59

4. NTE

Melikah Zaman...................................................................... 60
MELKAHIN TAHTA IKMASI ................................................................... BRNC TRKSTAN SEFER........................................................................ ANADOLU VE SURYE SYASET................................................................. Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluu ........................................................ Tutuun am Melikliine Tayini .................................................................. Kafkasya Seferi .............................................................................................. DOU ARABSTAN- HCAZ- YEMEN VE ADENN SELUKLULARA BALANMASI ................................................................................................ DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI ........................ Musul Seferi ................................................................................................... Tekiin syan................................................................................................ SURYE (ANTAKYA) SEFER ........................................................................ Melikahn Badad Ziyareti ......................................................................... KNC TRKSTAN SEFER.......................................................................... NC TRKSTAN SEFER ..................................................................... DEVLETN BNYESNDE OLUAN SORUNLAR ......................................... MELKAHIN SON BADAD ZYARET VE LM ................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 61 62 62 62 63 63 64 65 66 66 67 67 68 69 71 72 74 75 76 76 77 77

5. NTE

Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105) ................................................. Terken Hatun le ktidar Mcadelesi ........................................................... Bercird ve Kerec Savalar.................................................................... Berkyarukun Tahta kmas ve Tutu ile Rekabet..................................... Tutuun Berkyaruka Kar lk Teebbs .......................................... Tutuun kinci Teebbs ve lm ................................................... 79 79 80 81 81 82

indekiler

Arslan Argunun syan ........................................................................... Hallar ve Berkiyaruk Dnemi Hallarla Sava ........................................ Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi .................................................. Sefdrd ve Hemedan Savalar.............................................................. Rzrver, Rey ve Hoy Savalar ............................................................ Berkyarukun lm ve ahsiyeti................................................................ SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118) .................................... Muhammed Taparn Tahta kmas ............................................................ Devlet Otoritesinin Yeniden Glendirilmesi abalar............................... Mengbars syan .................................................................................... Hille Emiri Sadakann syan ve ldrlmesi ...................................... Trkiye Seluklular ile Rekabet................................................................... Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Musul Hkimiyeti ve lm Btnler (smailler) le Yaplan Mcadeleler.............................................. Muhammed Tapar Devri Hal Mcadeleleri .............................................. Dier Devletlerle Mnasebetler.................................................................... Sultan Muhammed Taparn lm ve ahsiyeti ........................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

84 85 87 88 89 90 90 90 91 91 92 92 93 93 94 95 96 97 98 99 99 99

Sancar Dnemi ........................................................................ 100

SANCARIN MELKLK DNEM .................................................................. Melik Sancarn Karahanl ve Gaznelilerle likileri..................................... SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN YAPILANDIRILMASI ...................................................................................... SULTAN SANCARIN BATI SYASET ......................................................... Sancarn Irak Seluklular ile likileri......................................................... Dnever Sava ve Sancarn Duruma Hkim Olmas............................ Sultan Sancar- Abbas Halifelii likileri ..................................................... SULTAN SANCARIN DOU SYASET........................................................ Karahanllarla likiler ................................................................................... Karahtaylar ve Katavan Sava............................................................... Sultan Sancar ve Harizmah Atszn Mnasebetleri.................................... Birinci Harizm Seferi............................................................................... kinci ve nc Harizm Seferleri......................................................... Sultan Sancarn Gazne Seferi................................................................. Sultan Sancarn Gurlularla likileri ............................................................. OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU ........................... Ouzlarn Horasana G ......................................................................... Ouz syan ............................................................................................. Ouz stilas ve Sancarn lm ......................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 101 102 102 103 103 105 106 107 108 108 110 111 112 112 113 113 113 114 115 117 118 119 120 120

6. NTE

vi

indekiler

7. NTE

ube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

GR .............................................................................................................. KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187) .......................................... Melikliin Kuruluu ...................................................................................... Kirman Seluklu Melikliinin Gelime Devri ............................................ Kirmanh b. Kavurd ............................................................................. Sultanh b. Kavurd ................................................................................ Turanh b. Kavurd ............................................................................... ranh b. Turanh ............................................................................... Arslanh b. Kirmanh ......................................................................... Muhammed b. Arslanh ....................................................................... Turulh b. Muhammed ...................................................................... Kirman Seluklu Melikliinin Fetret Devri ve Ykl ........................ SURYE SELUKLU MELKL (1079 - 1095) ........................................... Melikliin Kuruluu ...................................................................................... Tutu-Sleymanh Mcadelesi.................................................................... Tacddevle Tutuun Saltanat Mcadelesi ................................................... Rey Sava ve Tutuun Sonu ................................................................ HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118) ............................................ Melik Rdvan Devri ...................................................................................... Birinci Hal Seferi ve Halep Meliklii................................................... Melik Alparslan Devri .................................................................................. Sultanah Devri ............................................................................................. DIMAK MELKL (1095-1104) ................................................................. Melik Dukak Devri........................................................................................ Dukakn lmnden Sonra Dmak Meliklii .......................................... IRAK SELUKLULARI (1119 -1194) ............................................................ Sultan Mahmud (1119 -1131) ...................................................................... Sultan Mahmud - Halife Mnasebetleri ................................................. Sultan Davud (1131-1132) ........................................................................... Sultan Turul (1132-1134) ............................................................................ Sultan Mesud (1134-1157) ........................................................................... Sultan Muhammed (1153-1160) .................................................................. Sultan Sleymanah (1160-1161) ................................................................ Sultan Arslanah (1161-1176) ...................................................................... Sultan II. Turul (1176-1194) ...................................................................... Komu Devletler ile Mnasebetleri........................................................ Kzl Arslan ile Mcadelesi .................................................................... Irak Seluklu Melikliinin Ykl .............................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 123 124 124 124 125 126 126 126 126 127 127 127 128 128 129 129 130 130 130 131 133 133 134 134 135 135 136 136 136 137 137 138 138 138 139 139 140 140 141 142 143 143 144 145

indekiler

vii

Atabeylikler. ............................................................................. 146

GR .............................................................................................................. TOTEGNLLER (1104-1154) ...................................................................... Totegin ve Atabeyliin Kuruluu .............................................................. Dmak Atabeylii - Hal Mnasebetleri ................................................... Tacl-Mlk Bri .......................................................................................... emsl-Mlk smail ..................................................................................... ihabeddin Mahmud .................................................................................... Cemleddin Muhammed Devri ................................................................... Mcreddin Abak ve Atabeyliin Ykl .................................................... MUSUL ATABEYL (ZENGLER) (1127-1233) ......................................... madeddin Zengi ve Atabeyliin Kuruluu ................................................. Musul Atabeylii............................................................................................ I. Seyfeddin Gazi..................................................................................... Kutbeddin Mevdd ................................................................................. II. Seyfeddin Gzi.................................................................................... zzeddin Mesud ....................................................................................... Nureddin Arslanah ve Musul Atabeyliinin Son Dnemleri .............. Halep Atabeylii............................................................................................ Nureddin Mahmud ................................................................................. Melik Salih smail ......................................................................................... LDENZLLER/AZERBAYCAN ATABEYLER (1146-1225) ......................... emseddin ldeniz ve Atabeyliin Kuruluu................................................ Atabey Cihan Pehlivan ................................................................................ Atabey Kzl Arslan ...................................................................................... Atabey Kutlu nan .................................................................................... Atabey Eb Bekr .......................................................................................... Atabey zbek ve ldenizlilerin Sonu ........................................................... SALGURLULAR (1148-1286).......................................................................... Atabey Sungur ve Salgurlularn Kuruluu.................................................... Atabey Zengi ................................................................................................ Atabey Tekle.................................................................................................. Atabey Sad .................................................................................................... Atabey Eb Bekr ve Atabeyliin Sonu ........................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 147 148 148 148 151 151 152 152 152 154 154 155 155 155 156 156 157 158 158 159 160 160 161 162 162 163 164 164 164 165 165 166 166 168 170 171 171 171

8. NTE

Byk Seluklu Devlet Tekilat ............................................ 172

GR .............................................................................................................. Seluklu Devlet Tekilat Tarihinin Kaynaklar ........................................... Seluklu Devleti ve Komular ..................................................................... Hanedan, Gulm ve kt Sistemi ................................................................. HANEDAN VE SULTAN ................................................................................ Hakimiyetin Hukuk Dayana (Meriyet) ................................................. Seluklu Hanedannn Ortaya k ............................................................ 173 173 173 174 175 175 175

9. NTE

viii

indekiler

Sultann Belirlenmesi ve ehzade syanlar ................................................. Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite) ............................................. Metb Devlet ve Tbleri ........................................................................ Sultan ve Saltanat Sembolleri ....................................................................... SARAY VE TEKLATI................................................................................... MERKEZ (HKMET) TEKLATI................................................................ Vezret ........................................................................................................... Dvn- Al (Vezret).................................................................................... Dier Dvnlar ............................................................................................... EYALET TEKLATI ....................................................................................... kt Sistemi .................................................................................................... Eyalet Yneticileri ......................................................................................... ASKER TEKLAT ......................................................................................... Gulm Askeri................................................................................................. kt Askeri...................................................................................................... Melik ehzadelerin ve Dier Devlet Adamlarnn Askerleri ....................... Trkmenler .................................................................................................... Tblerin Yardmc Kuvvetleri....................................................................... ADL TEKLT ............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

176 176 176 177 180 182 182 183 184 184 185 185 187 187 187 187 188 188 188 189 190 191 191 192

10. NTE

Kltr ve Medeniyet................................................................ 194

SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM ................................... NZMYE MEDRESELER ........................................................................... LM VE EDEBYAT....................................................................................... Gazzl ........................................................................................................... Nizamlmlk ................................................................................................ mer Hayyam .............................................................................................. Eb Htim sfizr ........................................................................................ El-Harak ....................................................................................................... Abdurrahman el-Hzin ............................................................................... MMAR VE SANAT ....................................................................................... Mescid-i Cumalar ......................................................................................... Minareler ....................................................................................................... Kmbed ve Trbeler ................................................................................... Ribatlar (Kervansaraylar) ............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 195 196 199 200 201 201 202 203 203 205 205 206 207 207 209 210 211 211 213

nsz

ix

nsz
X.yzyln son eyreinde balayan Trk g, sadece Trk tarihinin deil, slm ve Dnya tarihinin de seyrini deitiren nemli bir olaydr. Trkler bilindii gibi anayurtlar Trkistandan, tarih boyunca eitli sebeplerle g etmilerdir. Gler genellikle gneye ine, gneybatya Afganistana, batya Karadenizin kuzeyi ve Avrupaya olmutur. X.yzylda Karahtaylarn gneyden sktrmas; beeri ve ekonomik baka nedenlerin de etkisiyle Trkistann kuzeyindeki Kpak birliinin dalmas, yeni bir g dalgas balatt. Bu srada Orta Seyhun blgesinden Aral-Hazar arasna kadar uzanan yurtlarnda yaamakta olan Ouzlar, bu g dalgasnn en nnde bulunmalar sebebiyle, arkadan gelen baskyla batya ilk geecek olanlard. Gktrk ve Uygurlar dneminde de devletin asl unsurunu oluturan Ouzlar, o hanedanlarn kmesi zerine zaman ierisinde batya ekilmek suretiyle, sz konusu yurtlarna yerlemilerdi. X. yzylda Hazar Kaanlna bal bir yabgu tarafndan idare edilmekte iken, bu srete slmiyetle de tanan Ouzlar, gn ynn Hazarn kuzeyinden gneyine, slm lkelerine doru evirmi bulunuyorlard. Ouzlarn Knk boyuna mensup sba Seluk Beyin, 980li yllarda yz kiilik bir toplulukla Cende g ve Mslman olmasyla, tabiri caizse tarihin seyri deiti. Sadece Trk Tarihinin deil, slm ve Dnya Tarihinin de ak bambaka bir istikamet ald. Seluk Beyin, o gnn artlarnda belki hi nemsenmeyecek bu hamlesi, yurtsuz ve devletsiz kalan bu topluluklar, yarm yzyl sonra Seluklu Devletinin ats altnda toplayacak olan gelimelerin milad oldu. Devletin kuruluduu Horasan ve ran sel gibi akan Trkmenleri iskna yetmedi. Ouzlar, Seluklu sultanlarnca sevk edildikleri Anadoluda, kll bir deiim yaatarak ikinci bir anayurt kurdular. Burada Trkleri siyas birlie kavuturup, yok olmaktan koruyan Trkiye Seluklular, ktada ve Akdeniz havzasnda alt yz yl hkm sren Osmanlnn ve Trkiye Cumhuriyetinin de temeli, hatt bizatihi kendisi oldular. Trklerin yakndouya girdikleri dnemde, artk iyice zayflam olan Abbas imparatorluuna kar ataa gemi olan Bizans ve slmn dahil bnyesini kemiren Batnlik meseleleri, bu Ouz Trklerinin eseri olan Seluklu Devleti eliyle byk lde zld. Trkistanda Gktrkler ve Uygurlar gibi parlak dnemlerde temsil edilen; batya geldikten sonra Seluklu, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyetiyle Trkln balca temsilcileri olan Ouzlarn/Trkmenlerin/ Seluklularn tarihini renmek, Trk Tarihinin bugnden Hunlara kadar uzanan btnl kavramak anlamna gelmektedir. Seluklu Tarihi Trk Milletinin iki bin yllk tarih servenin kavak noktas olmas bakmndan asla ihml edilemeyecek bir dnemdir. Bu kitapta, ayr bir dersin konusu olacak kadar geni ve nemli bir ube olduundan, Trkiye Seluklular hari, Byk Seluklu mparatorluu; Seluklu sultanlarnn tayin ettii Seluklu melikleri tarafndan kurulan ube hanedanlar ve dalma dneminde byk siyas roller oynayan atabeylerin tarihi anlatlmaktadr. lk drt nite kurulu, Turul Bey, Alp Arslan ve Melikah; be ve alt fetret devri ve Sancar dnemi; yedi ve sekiz ube hanedanlar ve atabeylikler; son iki nite ise, devlet tekilt ile kltr ve medeniyet konularn iermektedir. Ortaa Trk Tarihi ve Trkiye Tarihinin btn dnemlerinin anahtar konumunda olan Seluklu Tarihinin nemine, kk de olsa bir katk sunmak umuduyla Editr Prof.Dr. Glay N BEZER

BYK SELUKLU TARH

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklularn kkeni ve Ouzlarla ilikilerini tanmlayabilecek, Ouz glerinin sebep ve sonularn belirleyebilecek, Seluklu Devletinin kuruluunu aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ouzlar Yabgu Smnoullar Seluk Bey Seluklular Gazneliler Karahanllar ar-Turul Bey

indekiler
Byk Seluklu Tarihi Kurulu Dnemi SELUKLULARIN KKEN SELUKLULAR VE OUZLAR CENDE G SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA LKLER ARI BEYN DOU ANADOLU KEF AKINI ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES ARI VE TURUL BEYLERN RYSET HORASANA G VE GAZNELLERLE SAVALAR DANDNAKN SAVAI DEVLETN KURULUU VE YAPILANMASI

Kurulu Dnemi
SELUKLULARIN KKEN
Seluklular, XI-XIV. yzyllarda Trkistan, Horasan, ran, Afganistan, Irak, Suriye ve Anadoluda ubeler halinde hkm srm olan devletin ve onu yneten haSIRA SZDE nedann addr. Seluklularn bilinen ilk atas Dukakdr. Yenikent yabgusunun hizmetinde sba olarak grev yapmakta idi. Usta saval dolaysyla demir yayl unvan tayordu. Kaynaklarn yetersizlii sebebiyle onun atalar hakknda DNELM bilgi sahibi deiliz. Dukakn lm zerine yerine olu Seluk sba oldu. Ad kaynaklarda Salcuk, Saluk,Selck, Seluk, Saruk gibi farkl ekillerde O R U yazlmtr. Seluk Beyin torunlarnn kurduu devlet devrin Skaynaklar tarafndan, onun adna nisbetle Selukiyyan, Selaka, Al-i Seluk (Seluklu ailesi) olarak kaydedilmitir. DKKAT Seluk Beyin ailesi ve yaknlarna ilikin olarak sadece Mikail, Arslan srail, Musa nan, Yusuf Ynal ve Yunus adl be olunun varl tespit edilebilmitir. SIRA SZDE Seluklularn Ouzlarn Knk boyundan geldii ittifakla kabul edilmektedir. Ancak ne Dukakn, ne de Seluk Beyin Knk boyunun beyi olduklarna dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz. kisinin de yalnzca Ouz Yabguluunda sba AMALARIMIZ olarak grev yaptklar tespit edilebilmektedir. Ouzlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Faruk Smer, Ouzlar K (Trkmenler) Tarihle T A P ri, Boy Tekiltlar, Destanlar, stanbul 2004
SIRA SZDE
Sba, eski Trklerde ordu komutan demek olup, Ouzlarda da nemli devlet D NE LM grevlilerindendir.

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

SELUKLULAR VE OUZLAR

TELEVZYON

TELEVZYON

Ouzlar gelenee gre, Ouz Kaann iki ayr einden dnyaya gelen alt olunun neslinden gelmektedirler. 24 Ouz boyunun, Bozoklar kolunu oluturan Gnhan, Ayhan, Yldzhan ve oklar kolunu tekil eden Gkhan, Dahan, Denizhann NTERNET drder olunun torunlar olduklar kabul edilmektedir. Bu bilgilere gre Seluklularn atas olan Knk, oklardan Denizhann kk oludur. Osmanllar ise Bozoklardan Gnhann byk olu Kaynn soyundan gelmektedirler. Kagarl Mahmud, Divan Lgat-it Trk adl eserinde o gnn tan olarak Knk boyunu, Seluklularn siyaset sahnesindeki byk rolne nazaran listenin bana koymutur. Mslman olmayan iki boyu ise listeye almamtr. Aada verilen tablolarda her boyun damga ve ongunlar da gsterilmektedir. Dikkat edilecei zere listelerde farkllklar bulunmaktadr.

NTERNET

4
Resim 1.1 Kagarl Mahmuda Gre Ouz Boylar Kaynak: (Smer, 2004)

Byk Seluklu Tarihi

1. nite - Kurulu Dnemi

5
Resim 1.2 Reideddin Ouznmesine Gre Ouz Boylar Kaynak: (Smer, 2004)

Ouzlar, ilerinden Seluklular ve Osmanllar gibi iki nemli hanedan kararak Trk Tarihinin XI. yzyldan gnmze kadar olan akn deitiren byk Trk topluluudur. Bu bakmdan gnmzde de Trkln balca temsilcileri onlarn torunlar olan Trkiye Trkleridir. Ouz boylarnn ounluu, Seluklularn tarih sahnesine kt X. yzylda, Orta Seyhun ile Aral- Hazar arasndaki bozkrlara kadar olan geni bir blgede yaamakta idiler. VIII. yzyln ilk yarsndan itibaren nce, temelini oluturduklar Gktrk, sonra Uygur Kaanlnn kmesi zerine meydana gelen g dalgalar ile batya ekilmilerdi. Ouzlar X. yz-

Byk Seluklu Tarihi

Hazar Kaanl VII-X. yzyllarda Karadenizin kuzeyi ve Dou Avrupada; Karahanllar ise IX- XIII. yzllarda Dou ve Bat Trkistanda hkm srm Trk hanedanlardr.

ylda bir yabgu tarafndan idare edilmekte idiler. Ouz Yabguluunun bakent Yengikentden baka Sabran, Stkent, Karauk, Barnlgkent ve Cend gibi ehirleri de vard. Yargebe (konarger) bir hayatlar olduu iin balca retim alanlar hayvanclk (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununla birlikte ehirlerde zenaat ve ticaretin de yaygn olduu bilinmektedir. Ouz yabgularnn Hazar Kaanl veya Karahanllara bal olduklar ileri srlmektedir. Ouzlarn Hazarlarla bazen mcadele, bazen de ittifak halinde bulunduklar ve onlara paral asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmitir. Seluklularn da Hazarlarla doal olarak Ouz Yabguluu mensuplar olarak ilikilerinin olduu tahmin edilebilir. Seluk Beyin oullarna Mikail, srail, Musa, Yusuf ve Yunus gibi isimler verilmi olmas Yahudi Hazar Kaanl ile kltrel etkileim olduu izlenimi vermektedir. 922 ylnda dil Bulgar hanna gitmekte olan Abbasi halifesinin elilik heyetinde bulunan bn Fadlan, seyahatnmesinde Ouzlara ilikin nemli bilgiler verir. Bu tarihlerde aralarnda mslman olanlar bulunmakla birlikte, ounluun henz eski Trk dinine (Gk-Tanr inanc) mensup olduklar anlalmaktadr. X. yzyln ikinci yarsnda, Ktaylarn Moolistandan srlmesi Kpak boy birliinin dalmas sonucunu dourdu. Ouzlar kuzey komular olan Trk boylarnn kaynamas ve gleri sebebiyle ciddi baskya maruz kaldlar. Bu olayn yaratt siyasi, sosyal ve ekonomik sarsntlar, Ouzlar da yerlerinden oynatt. Onlarn bir ksm Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Dou Avrupaya g ettiler. Daha sonra Seluklularn zn tekil edecek olan dier Ouz topluluklar ise, Hazar Denizinin gneyine indiler. Bu srada Horasan ve Maverannehirde hkm srmekte olan Smnoullar Karahanllarn basks ile giderek zayflamakta idi. Bu ynde g eden Ouzlar slamiyeti kabul ederek, Maverannehirde toplanmaya baladlar.

Resim 1.3 Ouzlarn Yurtlar Kaynak: Atlas Dergisi (Eyll 2001 Say 102)

SIRA SZDE

SIRA SZDE arasndaki ilikiyi nasl tanmlarsnz? Ouzlarla Seluklular

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

1. nite - Kurulu Dnemi

CENDE G
Daha nce de sylendii gibi, X. yzyln ikinci yarsnda yaanan szkonusu olaylar, Ouzlar da yakndan etkiledi. Sba Seluk Beyin, bu srada iyice g kaySZDE phesiybetmi olan Yabgu ile bir rivayete gre onun yerine gemeyiSIRA planlad le aras ald. Seluk Beyin detay bilinmeyen ksa hayat hikyesi iyi incelendiinde dahi, bunun ok da yersiz bir iddia olmad tahmin edilebilir. Bununla birlikDNELM te Yabguyu zaafa uratan dier sebepler de gzard edilemez. Ancak sebebi ne olursa olsun bu rekabet, Yabguya gre daha zayf olduu anlalan Selukun yurS O verdii R U dunu terk etmesiyle sonuland. Seluk Bey az saydaki kaynan mphem bilgiye gre, 960 veya 985 ylnda, Yengikentten, yine Yabguya bal olan Cend ehrine geldi. Cend Seyhunun gney kysnda, yani slm medeniyet D K K A T dairesi ierisinde bulunuyordu. Yannda 100 kadar atl ile buraya gelen Seluk Bey, blgenin artlarn ksa srede analiz ederek mslman olmaya karar verdi. Bir gelecek SIRA SZDE inas peinde olan Seluk Beyin bu karar almasnda, daha nce blgeye g etmi olan soydalarnn kendisine katlmasn salamak arzusunun da nemli bir etken olduu anlalmaktadr. Nitekim bir ka ylda etrafnda byk kuvvetlerin topAMALARIMIZ lanm olmas, tercihinin ne kadar isabetli olduunu gstermektedir.
K M.Fatih T A P eker, TrkTrklerin slmiyeti kabul konusunda daha detayl bilgi iin bkz. lerin Mslmanlama Srecinde slm Tasavvuru, Ankara 2010, Diyanet Bakanl Yay. T E L E V LKLER ZYON SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Trkler, Maverannehrin Emeviler tarafndan fethinden itibaren yakn temasta olduklar slm dinini Talas Savandan sonra, artk kitleler halinde kabul etmeye balamlard. Ancak X. yzyln balar bu hususta bir dnm noktas oldu. NTERNET nce dil Bulgarlar, ksa bir sre sonra da Karahanllar mslmanl setiler. Karahanllar bylece Smnoullarnn Trkistanda yrttkleri cihad faaliyetlerinin nn kesip, onlarn Trkistandaki asker ve siyas ilerleyilerini durdurdular. Bir sre sonra ise dorudan Smnoullarn hedef alan bir d politika yrtmeye baladlar. Seluk Beyin, Ouz yabgusuna ait olmakla birlikte, adet bir mslman u ehri olan Cendde mslmanl kabul onu, ksa bir zaman ierisinde KarahanlSmnoullar mcadelesinin en nemli taraflarndan birisi haline getirdi. Onun Yabgunun Cende gelen vergi memurlarn kovmas bu evredeki saygnln arttrd. Seluk Beyin kaynaklarda gzi unvan ile anldna bakarak, mslman olmayan soydalarna kar cihad ettii sylenebilir. Nitekim byk olu Mikailin de byle bir seferde ehit dt anlalmaktadr. Karahanl ailesinden bat blgesinin yneticisi olan Kl Bura Han Harun, Seyhunun dousundaki sficab, Takent gibi ehirleri aldktan sonra 992 ylnda Smnoullarnn bakenti olan Buharay igl etti. Seluk Bey, Smn emirinin yardm isteine, olu Arslan Bey idaresinde kuvvet gndererek cevap verdi. Bura Han ehri terke mecbur olup lkesine dnerken, Ouzlar onun art birliklerine ok zayiat verdirdiler. Smnoullar emiri, bu yardm karlnda Seluklulara Buhara yaknlarndaki Nur kasabasn yurtluk olarak verdi. Ouzlarn merkeze bu kadar yakn bir yere davet edilmi olmalar, kn eiinde bulunan Smnoullarnn onlardan daha etkili biimde yararlanmak istediklerini gstermektedir. Nur blgesine Ouzlardan szkonusu yardma kumanda eden Arslan Bey idaresindeki bir grubun g ettii tahmin edilmektedir.

NTERNET

Byk Seluklu Tarihi

Trkmen adnn anlam ve ne zaman ortaya kt konusunda farkl grler bulunmaktadr. Ancak bu ad zellikle slm kaynaklarnn, mslman olan Ouzlar iin yaygn bir ekilde kullandklar ve onlarn da bu adlandrmay yabanclamadklar anlalmaktadr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bu srada artk iyice yalanm olan Seluk Bey ise hl Cendde oturuyordu. Ailenin ve onlara bal Ouzlarn ynetimi hayattaki byk olu Arslann idaresinde gibi grnyordu. Ancak Seluk Bey babalar Mikail bir gazada ehid dm olan ar ve Turulu zel itina ile, adeta liderlie hazrlayarak kendisi bytmt. Seluk Bey tahminen 1009 ylnda 100 ya civarnda ld. Bundan sonra hayattaki byk olu Arslann yabgu unvan alarak ailenin bana getii, Yusuf Ynal ve dier kardelerinin de hiyerarik olarak onun hizmetinde olduu tahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusufun lmnden sonra Musa nann yabgu unvan ald grlecektir. Ancak ar ve Turul Beylerin amcalarnn hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tavr takndklar anlalmaktadr. Seluk Beyin kendilerine gsterdii ihtimam ve babalar Mikail byk oul olduu iin yneticilik hakknn kendilerinde olduu dncesiyle Cend blgesinde kalmaya devam ettiler. Ouzlar bal bulunduklar beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, Kzllular gibi adlarla anlmlardr. slm kaynaklarnda mslman Ouzlar iin Trkmen ad giderek yaygnlarken devletin kurulmasndan sonra da genellikle hanedann adna gre Seluklular eklinde zikredilmilerdir. Bu arada Smnoullar, Kl Bura Hann yerine geen Nasr lig Han tarafndan 999da ortadan kaldrd. Topraklar Ceyhun nehri snr olmak zere Karahanl ve Gazneliler arasnda blld. Eb brahim smail adl bir Smni ehzadesi lkesini kurtarmak iin onlara kar byk bir mcadele balatt. Ona, be yl sren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki Ouzlarn yardm ettikleri anlalyor. Bylece Karahanllar Maverannehire hkim olunca, dmanlarna yardm eden Seluklular onlarla kar karya kaldlar. Karahanllar hem bu sebeple hem de, ayn mslman Ouz (Trkmen) kitleye hitap ettikleri iin, kendilerine rakip olarak grdkleri Seluklulardan pek holanmyorlard. ar ve Turul Beyler bu sebeple youn baskya maruz kaldklar Maverannehirden k yolu aradlar. ki karde bir ksm kuvvetleri ile douya gerek Karahanl byk kaan Togan Ahmed Hann hizmetine girdiler. Fakat Seluklularn arz ettii tehdidin farknda olan Han, Turul Beyi yakalatt. Bunun zerine Karahanllara kar ihtiyat elden brakmayp darda kalan ar Bey, bir basknla kardeini kurtardktan sonra, Maverannehire geri dnmek zorunda kaldlar. Karahanllarn kendi aralarndaki mcadeleler ve Nasr lig Hann lm (1013) de, Seluklularn durumunu iyiletirmeye yetmedi. Karahanl Ali Tegin b. Kl Bura Han Maverannehiri hkimiyeti altna almaya alrken asker g olarak SIRA SZDE Ouzlardan yararlanmak mecburiyetinde olduunu gryordu. Bunun iin Seluk Beyin lmnden sonra artk Yabgu unvan tayan Arslan ile ibirlii yapt. Hatt onun kz evlenmek suretiyle akrabalk kurdu. Fakat Ali Tegin, ar ve TuD ile N ELM rul Beyler idaresindeki Seluklulara dmanca davranyordu. Arslan Yabgunun da kendisine mesafeli durarak, tam anlamyla hizmetine girmeyen yeenlerini S O R U onun karsnda himaye etmedii anlalmaktadr. Trklerde ailenin, veya devletin bana kimin geecei daima atma konusu idi. D K K A boyun T nk mesel len hkmdarn yerine ounlukla byk oulun gemesi fikrine itibar edilmesine ramen, savalar nleyecek kuvette bir veraset kanunu yoktu. Kut inanc dolaSIRA SZDE ysyla, ailenin tm erkek yeleri tahtta/riyasette hak sahibi olduklar inancyla mcadeleye girebiliyorlard. Arslan Yabgu ve ar-Turul Beyler ile sonraki kuaklar arasnda deAMALARIMIZ balca sebebi de bu anlay idi. vam eden mcadelenin

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

1. nite - Kurulu Dnemi

ARI BEYN DOU ANADOLU KEF AKINI

Seluklular bir yandan mevcut artlarn etkisiyle asker gcn artrmakla birlikte; Maverannehri henz fethetmi ve gcnn doruunda bulunan Karahanllara kar yeterince varlk gsteremiyorlard. Bunun zerine mevcut artlar deerlendiren ar ve Turul Beyler, tehlikeli bir maceraya atlmak zorunda kaldlar. Aldklar karar gereince Turul le ekilirken, ar, Rum (Anadolu) seferine kacakt. Nitekim ar Bey yaklak 3 bin kiilik bir kuvvetle yola kt (1016). Karahanl ve Gazneli topraklarndan gizlice ve sratli bir ekilde Azerbaycana ulat. Burada hayatlarn geleneksel olarak Ruma gaza ederek geirmekte olan soydalarnn kendisine katlmyla glendi. ar Bey ilk olarak Van blgesinde Bizansa bal Vaspuragan Ermeni Prenslii topraklarna girdi. Trk askerleri klk-kyafetleri, sava uslleri ve sratleri ile byk aknla sebep oldular. Ermeni prens Senekherim onlarla savamaya dahi cesaret edemedi. Blgeyi yamalayan ar Bey pek ok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. An(Kars)daki Ermeniler, Arrandaki edddoullar ve Grcistan topraklarna aknlarn srdren ar Bey, 4-5 yl sren gaz hayatndan sonra Trkistana geri dnd (1021). ar Beyin bu seferinin, gebelerin iktisad hayatnda ok nemli bir yer tutan ganimet gelirleri bakmndan baaryla sonuland anlalyor. Nitekim bu zenginlikten gelen g ve itibar Trkmenlerin ar Beye katlmasn salarken, bu durum Arslan Yabguyu tedirgin ediyordu. ar Bey bu uzun seferin dnnde Buhara civarnda Turul Bey ile buluSIRA SZDE tuunda, ganimet sevinci yannda, Rum lkesinin fethedilebilir olduu mjdesini de paylatlar. Yurt aray ierisinde olan Ouzlarn umutlarn yeerten bu tespit, ileride artlar elverdiinde byk mcadeleler sonucunda gerek olacaktr. DNELM Sizce ar Beyin byk tehlikeleri gze alarak bu keif aknna kmasnn en nemli seSIRA SZDE S O R U bebi nedir?
D etkileyecektir. NELM ar Beyin Anadolu seferi Bizansn Dou Anadolu politikasn kkten ZiDKKAT ra kk bir aknda bile Trklerin karsna kmayan Ermeniler bu gereke ile, Bizans tarafndan Anadolu blgesine g ettirilmilerdir. Zira Bizans zaten mezhep atmalaS O R U SIRA SZDE r dolaysyla atma hlinde bulunduu Ermenilere, muhtemel bir Trk tehdidi karsnda artk gvenemeyeceini anlam bulunuyordu. Bu sebeple Van ve Kars hattndaki ErmeDKKAT niler, 1021-1064 yllar arasnda kendilerine i Anadoluda verilen yerler karlnda buAMALARIMIZ ralardan karlmlardr.

SIRA SZDE

DNELM

SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

SIRA SZDE

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES

K T A P

Ouzlarn nfusu Maverannehirde engellenemez bir ekilde artarken, blge hAMALARIMIZ kimleri arasndaki mcadelelerde nemli roller oynuyorlard. Karahanl byk kaTELE V Z Y O N Arslan lig an Togan Ahmed Hann vefatndan sonra (1017) yerine geen Mansur 1024 ylnda taht kendi arzusu ile Yusuf Kadr Hana brakmt. Ancak K T A P kardei Ali Tegin onun hkmdarln tanmad. Daha nce de sylendii gibi, Ali Tegin bu hkimiyet mcadelesinde Arslan Yabgunun asker gcne dayanmaktayd. Bu duNTERNET rum ayrca Gaznelilerin Ceyhun tesi hedefleri iin de engel tekil ediyordu. Bu TELEVZYON sebeple blgenin iki byk hkmdar, Yusuf Kadr Han ile Gazneli Sultan Mahmud, 1025 ylnda Semerkant yaknlarnda bulutular. ran-Turan meselelerinin konuulduu bu grmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgunun bertaraf edilmesine ka N Tgirdiini E R N E T duyunca rar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmudun ordusuyla Trkistana

NTERNET

10

Byk Seluklu Tarihi

adr hne karl olup, her hne ortalama 5 kii sayldna gre, bu Ouzlarn yaklak 20.000 kii olduu tahmin edilebilir.

le kat. Fakat Arslan Yabgu, Sultann grme teklifini kabul ederek huzuruna kt. Sultan Mahmud, Ouzlarn Karahanllar tarafndan alglandklar kadar byk bir tehdit olup olmadn anlamak zere yapt grmede o da ayn kanate vard. Bu yzden bir hile ile yakalanarak Hindistandaki Klincr kalesinde hapsedilen Arslan Yabgu 1032 ylnda lene kadar orada kald. Arslan Yabguya bal olduklar iin Yabgulular olarak anlan Ouzlardan yaklak 4000 adr halk, Sultan Mahmud tarafndan szkonusu anlama gereince Horasana nakledildi. Yabgulularn ar ve Turul Beylere tbi olmak istemeyerek g ettiklerine dair iddialar da vardr. Bununla birlikte esas sebebin, nfuslar giderek artmakta olan Ouzlarn gcnn, datlarak zayflatlmas olduu anlalmaktadr. Zira birbirinin zerine katlanarak gelen g dalgalar ile oalmakta olan Ouzlar, Ceyhun bendini ykp bir sel gibi Horasana girdikleri taktirde bu tahripkr istilnn nnde durmak mmkn olamayacakt. Kzl, Yamur, Gkta, Mansur gibi beyleri idaresinde Horasana geen Yabgulu Ouzlar, kendilerine verilen yerlerde asayisizlie sebep olduklar iin Sultan Mahmut tarafndan dzenlenen bir seferle bizzt cezalandrldlar. 4.000 kadar ldrlen ve ok sayda esir veren Ouzlardan kurtulanlar, Aral-Hazar arasndaki soydalarnn yanna sndlar (1029). Sultan Mahmud ldkten sonra olu Mesudun taht ele geirmek iin kendilerinden yardm istemesi zerine yeniden Horasana indiler. Fakat Mesud saltanatn glendirdikten sonra, devleti bakmndan tehlike arz ettiklerini dnerek onlar bertaraf etmeye giriti (1033). Beylerinin bazlar ldrlen Ouzlar, bunun zerine Horasan ehirlerini yamalayp batya doru ekildiler. Reyi alp oradan da Azerbaycan, el-Cezire ve Dou Anadoluya girdiler. Bu blgeleri de yama ve aknlara urattlar. Ancak Musulun Arap emiri Karva tarafndan ar bir yenilgiye uratlp ok kayplar verdiler. Kalanlar kendilerinden sonra blgeye gelen Seluklularla kartlar.

ar ve Turul Beylerin babas Mikail bir savata ehit olunca anneleri, kaynbiraderi Yusuf Yinal ile evlenmi (leviratus gelenei), ondan da brahim Yinal adl ana bir vey kardeleri domutu.

ARI VE TURUL BEYLERN RYSET

Arslan Yabgunun hapsedilmesi zerine Seluklu ailesi ile onlara bal Ouzlarn liderliini, ar ve Turul kardelerin stlendii grlmektedir. Bu tarihte iki amcalar Musa nan Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onlarn dedeleri tarafndan bu gnler iin yetitirilmi olmas ve g artlar ierisinde kendilerini defalarca kantlamalar liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini salad. Daha tarih sahnesine SIRA SZDE karlarken Seluklu ailesi arasnda grlen anlamazlklarn en nemli sebebi sizce ne olabilir?
D de N E Lsylendii M Daha nce gibi, Maverannehirde bamsz bir Karahanl ubesi oluturmaya alan Ali Tegin, Arslan Yabgunun esareti ile kaybettii asker gc yeni Seluklu S O R U liderlerinden salamay plnlyordu. Ancak ar-Turul Beylerin mesafeli duruu Ali Tegini baka tedbirler almaya sevk etti. Amcalar Yusuf Yinala yabgu unvan verip ailenin bana geirmeyi; yani hereye ramen DKKAT mcadeleye devam edecek gleri bulunduu anlalan Seluklu ailesini paralamaya teebbs etti. Ali Tegin buna muvaffak olamaynca zerlerine ordu gnSIRA SZDE derdi. Seluklular, Yusuf Yinal da dhil olmak zere ok kayplar verdiler. Ertesi sene (1030) byk bir orduyla Ali Teginin zerine yryen ar ve Turul Bey intikamlarn almaya muvaffak oldular. AMALARIMIZ Bir sre sonra artlarn zorlamasyla Ali Tegin ile olan anlamazlk askya alnd. Gaznelilere bal Harizm valisi Altunta da, ihtiya hlinde asker glerinden

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Harizm genel hatlar ile her taraftan Trk illeri ile evrili, SIRA SZDE Amuderya (Ceyhun Nehri)nn Aral Glne dkld yerin iki yakasn iine alan blgeye denir. ki AMALARIMIZ bakenti Ks ve Grgentir. slm medeniyetinin nemli merkezlerinden birisidir.

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

1. nite - Kurulu Dnemi

11

yararlanmak dncesiyle, Seluklulara kendi topraklarnda klaklar verdi. Seluklular artk yazlar Buhara Nur civarnda, klar Harizmde geiriyorlard. Bununla birlikte Seluklular, babasnn lm zerine tahta geen (1031) Sultan Mesudun, Ali Tegin zerine gnderdii orduya kumanda eden Harizmah Altuntaa kar, Ali Teginin saflarnda yer almlardr. Altunta Debusiyede yaplan bu savata lnce (1032) yerine geen olu Harun, Gaznelilere kar bamszlk hareketine giriti. Bunun iin de Gaznelilerin ba dman Ali Tegin ve Ouzlarla ittifak etti. Seluklular Harunla yaptklar anlama gerei Harizme g ettiler. Ancak Ceyhun nehrini geerlerken, kadim dmanlar, Yenikent yabgusu Ali Hann olu ve Cend meliki olan ah Melikin basknna uradlar (Ekim-Kasm 1034). 8.000 kadar l ve ok sayda esir veren Seluklular olaydan Harunu sorumlu tutarak Harizmden ayrlmak istediler. Ancak kalkt isyan hareketinde onlarsz baarl olmas mmkn olmayan Harun Seluklular dnmeye ikna etti. Fakat bundan ok ksa bir zaman sonra Harun Gazneliler tarafndan dzenlenen bir suikast sonucu ldrld (Nisan 1035). Ali Tegin de ayn yl vefat ettikten sonra onun oullar ile ittifak srdremeyen Seluklular yeni bir k yolu aramak zorunda kaldlar.

HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE

Trklerin bat ynndeki gleri, Seluklulara kadar genellikle Hazar Denizinin kuzeyinden, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Dou Avrupa ynnde olmutur. Ancak Trklerin slm dinini kabul etmeleri glere ikinci bir istikamet kazandrd. Bu gzergh takip edenler Hazar Denizinin gneyinden, Ceyhunu geerek ran, Horasan ve Azerbaycana kadar geliyor ve hatt Anadoluya gazalar yapyorlard. Hatrlanaca zere, ar Bey de 1016- 1021 yllar arasnda byle bir sefer icra etmiti. Nitekim ar ve Turul Beyler idaresindeki Seluklular, artk Harizm ve Maverannehirde kalmann dayanlmaz zorluklar karsnda bu tecrbeyi hayata geirerek Horasana g ettiler (Mays 1035). Aslnda dnemin kaynaklarnn ifadelerine gre, Horasan zaten Seluklulardan nce Trkmenlerle dolmutu. Ceyhun Nehrini 4.000 kii civarnda bir kuvvetle geen Seluklular Horasann kuzeyinde Nes, Ferave blgesini istil ettiler. Bununla birlikte Gaznelilerin Horasan valisine bir mektup gndererek, Harizm ve Maverannehirde yaama anslar kalmad iin izinsiz olarak Sultann topraklarna girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, ar ve Turul Bey adna gnderildii anlalan mektupta bundan dolay zr beyan ediyor, Nes ve Feravenin kendilerine verilmesi karlnda ilerinden birisinin daima Sultann yannda bulunacan, dierlerinin de ona sadaktle hizmet edeceklerini taahhd ediyorlard. Seluklularn kendisinden Sultan Mesud nezdinde arabuluculuk yapmasn istedikleri Sahib-i divn- rislet ve vezir bu olay karsnda hakl olarak ok kayglandlar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin daha nceki koyun obanlarna benzemedii, imdi byk dvalar olan kumandanlarla muhatap olduklar eklinde aka ortaya koydu.

Shib-i Divn- Rislet, Trklerde turac ad verilen, devletin i ve d yazmalarn yapan kurumun bandaki st dzey grevlinin unvandr.

Nes Sava
Gerekten de ar ve Turul Beyler, herne kadar Gaznelilere kar politik bir nezaket gsterseler de hedeflerinin bundan daha fazlas olduu anlalyordu. Uzun yllardr yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya gen Ouzlar Seluklu ailesinin etrafnda toplanarak glerini giderek arttrmakta idiler. Buna ramen Sultan Mesud, Seluklu babularnn tekliflerini geri evirdi. Oysa devlet ileri gelenleri,

12

Byk Seluklu Tarihi

nceki olaylardan da ders karm olarak Seluklular tahrik etmemeyi neriyorlard. Sultan Mesud, Beg-Tod adl komutan idaresinde 15.000 kiilik bir orduyu Seluklularn zerine sevk etti. Horasana geleleli henz bir ay olmasna ramen 10.000 sava karacak bir gce erien Seluklular Gazne ordusunu Nesda meydana gelen savata hezimete urattlar (Haziran 1035). Seluklular bu zafere ramen Gaznelilere tekrar eliler gnderdiler. zerlerine ordu sevk edildii iin savamaya mecbur kaldklarn, affedilmeleri hlinde sultana hizmet edeceklerini bildirdiler. Ouzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir konu olmakla beraber ok yaydan kmt. Seluklularn savatan nce reddedilen teklifleri, imdi kllarnn hakk olarak kabul edilmek zorunda kalnd. Sultan Mesud tarafndan hilat, at, eer takm ve menur gibi hkimiyet sembolleri gnderildikten baka Nes, Ferave ve Dihistan da onlara brakld. Seluklular, Nes Turul Beye, Dihistan ar Beye, Ferave ise Musa Yabguya verilmek zere topraklar aralarnda bltler. Seluklularn buna ramen szlerine durmalarn beklemek ok zordu. nk Horasan adet bir insan seline uram durumdayd. nk Aral-Hazar arasndaki Ouz yurtlarndan, Harizm ve Maverannehirden akp gelen Trkmenler ounlukla Seluklulara tbi oluyorlard. Bunlarn yansra bamsz hareket eden gruplar da olduu gibi, Seluklu liderlerinin, bal olanlar zerinde dahi mutlak otorite salamas mmkn deildi. Ayrca ou yar gebe hayat srmekte olan Ouzlarn, yerleikliin hkm srd Horasan yama etmelerine engel olmak da bir o kadar imknszd. Nitekim nfuslarnn giderek artmas zerine kendilerine verilen yerlere smamaya baladlar. Seluklu aknlar Czcandan Belhe kadar geniledi. Sultan Mesud onlar durdurmak zere Hcib Sba ynetiminde 15.000 kiilik bir orduyu Horasana gnderdi. Bunun zerine daha fazla tepki ekmek istemeyen Seluklular, bu srada Bustda bulunan Sultana bir eli gnderdiler. Artan nfuslar yznden yaadklar yerlerin yetmediini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd ehirlerinin de kendilerine verilmesi karlnda asker hizmet teklif ediyorlard (Kasm 1036). Gazne sultan yamalaryla Horasan kalbura eviren Seluklularn tekliflerinde samimi olmadklar dncesiyle zerlerine yeni bir ordu gndermeye karar verdi. Veziri ile Hcib Sbay Seluklular Horasandan atmakla grevlendirdi. Seluklular bu tedbirler karsnda igl ettikleri yerlerden Nes ve Feraveye ekildiler.

Serahs-Talhb Savalar ve Seluklularn Devlet ln

Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin zldn dnerek Hindistana sefere kt (Ekim 1037). Seluklular ise kn bastrmas zerine Horasandaki Gazne ordusuna kk saldrlar dzenleyerek yeniden karklklar kardlar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistandan Hansi kalesini fethederek baaryla dnm olmasna ramen, zaferinin tadn karamad. Sbaya derhal saldr emrini verdi. Seluklular sayca ok ve donanm bakmndan da ar olan Gazne ordusunu, kk hafif svari birlikleri ile vurup kaarak hrpalyorlard. Ancak buna ramen Gazne ordusundan korktuklar iin arlklarn Merv lne gndererek, yenilgi hlinde aresiz Reye ekilmeyi dnyorlard. Fakat Gazne ordusuna kar Serahsta girdikleri ve bir gn boyunca sren sava ezici bir stnlkle kazandlar (Mays 1038). Geleneklere gre toplanan kurultayda bu zaferi gren Seluklular, topraklarn geniletmenin yan sra, bir devlet iln provas yapmak imkn da buldular. Eski yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs, ar Bey Mervi ald. l ynetim

1. nite - Kurulu Dnemi

13

grntsne ramen, onlar bu ehirlere Turul Beyin tayin etmesinden anlaldna gre, ailenin ve kurulmakta olan devletin ba odur. Horasann merkezi olan Niabur ise zaferden 12 gn sonra, brahim Yinal tarafndan Turul Bey adna teslim alnd. ehir ahalisi doal olarak Seluklulara direnmedi. brahim Yinal Cuma gn hutbeyi es-Sultanl-Muazzam unvanyla Turul Bey adna okuttu. Daha sonra 3.000 kiilik seme bir kuvvetle ehre gelen Turul Bey burada Sultan Mesudun saraynda tahta oturarak sultan iln edildi. Daha nce brahim Yinal, sonra da Turul Bey ehrin ileri gelenlerinin kayg ve korkularn gidermeye ynelik szler verdiler. Sava hli dolaysyla kanlmaz olan yama ve talann, artk bu topraklar kendilerinin olduuna gre yaplmayacan vaad ettiler. Ayca yabanc olduklar, Tacikler (ranllar)n adetlerini bilmedikleri iin ileri gelenlerin yardm ve tavsiyelerine muhta olduklarn da vurguladlar. Bunun yansra Abbas Halifesine de zaferlerini bildirmek zere bir eli gnderdiler. Daha sonra Niabura Turul Beyin yanna gelen ar Beyin, ehri askerlerine yama ettirmek istemesi zerine iki karde arasnda yaanan mcadele, devlete gei srecinde yaanan bnyev rahatszlklar da ortaya koymaktadr. Turul Bey, kar kmasna ramen yamalama konusunda srar eden ar Beyi ancak ban ekerek, szn dinlemezse intihar edeceini syleyerek durdurabilmiti. Turul Bey yamadan vazgemesi karlnda ar Bey ve askerlerine 30.000 dinar vermek zorunda da kalmt. Sultan Mahmud dneminden beri Ouzlar meselesi hakknda bilgi ve tecrbesi olan; imdi bunu kendi dneminde yaanan olaylarla pekitiren Sultan Mesud, son olayla adet ok oldu. Seluklulara kar onlarn eski dmanlar Cend meliki ile ibirlii yapt gibi, Herat ve Merve de ordular yollad. Kendisi de yine iyi donanml bir ordu ile Belhe hareket etti (Ekim 1038). ar Bey de bu arada, Sultann ilerleyiine ramen, byk bir cesaretle Faryb ve Tlekn yamalyor, Belhe doru ilerliyordu. Sultan Mesud, Seluklular Horasandan atmak karar ile Serahsa doru hareket etti. Saldrlarna devam eden ar Bey, yine sultan da hayretler ierisinde brakan bir cretle Mesudun ordughna baskn dzenleyerek ona ait bir fili gtrd. ar Bey ok fkelenen Sultann kendisini izlemesi zerine Uly-bd denilen yerde Gazne ordusunun karsna tek bana kt. Kuvvetlerini kademeli olarak yenileyerek savaa sokan ar Bey, Sultan Mesudun harbe dorudan mdahalesiyle yenilgiye urad (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte lde takibin zorluklarn dnerek, ekilmekte olan Seluklularn arkasndan gitmedi. Ancak Sultan Mesud 1039 yl Mays ay sonlarnda yeniden harekete geti ve Serahsa yneldi. Gazne ordusunun gcnden endieye kaplan Seluklu liderleri Serahsta toplanarak durumu mzakere ettiler. Turul Bey Gazne ordusunun takip edemeyecei bir yere ekilmeyi nerdi. Fakat dier Seluklular ve Uly-bdda yenilmi olmasna ramen ar Bey bu fikre iddetle kar ktlar. Horasandan kprdamalar halinde baka bir yerde tutunmann zorluklarn ve Gazne ordusunun zayf ynlerini ileri srerek savamaya karar verdiler. Seluklu ordusunun mevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen kat ve fillerle desteklenmekteydi. ki ordu Talh-b denilen yerde karlat. Kk apl atmalar srerken Sultan Mesud, Ramazanda kan dkmek istemedii iin bayram bekledi. Bayram namaz srasnda Seluklularn ok yamuruna tutulan Gazne ordusu, bizzt Mesudun sevk ve komuta ettii bir meydan savana girdi. 27 Haziran 1039 tarihinde Seluklu ordusu bir kere daha yenilgiye urad. Sultan Mesud le ekilen Seluklular takip etmek yerine onlarn elinde bulunan ehirleri geri almak iin harekete geti. Buna ramen Gazne ordusu zaman za-

14

Byk Seluklu Tarihi

man Trkmenlerin basknlarna uramaktan da kurtulamyordu. Seluklular zaten yazn bastrmas yznden arlklarn ve iae skntsnn bunaltt dman meydan sava yerine vur-ka taktii ile hrpalamay tercih ediyorlard. Yeni bir saldr iin zamana ihtiyac olan Mesud, vezirinin nerisi ile Seluklularla yeniden bar yapt (Austos-Eyll 1039). Buna gre Seluklular Nes, Baverd ve Ferveye ekilecek, yani Merv, Serahs ve Niaburu boaltacaklard. Gazne sultan da gvence olarak Herata ekildi. Her iki taraf da bara inanmyor, dolaysyla savaa hazrlanyorlard. Sultan Mesud sonbaharda zellikle Turul Beyi yakalamak niyetiyle ok sratli bir harekta balad. Seluklular onun yaklamas zerine le ekildiler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040da Niabura girdi. Turul Beyin oturduu taht paralatp, atlarn balad ahrlar atee vermesi, Turul Bey ile ibirlii edenleri cezalandrmas sinirlerin iyice gerildiinin iaretleri saylmaldr. Horasanda ktlk olmas sebebiyle k, her iki taraf iin de ok zor geti. Fakat Seluklularn ifadesiyle l onlarn anas-babas idi. Onlar, scaa-soua yoklua alk olduklarn, bu artlarn daha ok dman hrpalayacan hesap ediyorlard. Nitekim bu srete Gazne ordusunun pek ok hayvan telef oldu. Mart ortasnda yeniden harekete geen Sultan Mesud, ktln devam ettii Horasanda ordusu byk skntlar ekerek, Tus-Baverd zerinden Mays ay ortalarnda Serahsa ulat. Gazne ve Seluklu ordularnn birbiri ardna ehre girilerinden ve tahribattan bunalan ahali ehrin kaplarn Sultana amad. Devlet ileri gelenlerinin Herata geri dnp ordunun toparlandktan sonra sefer edilmesi teklifi Mesudu ok kzdrd. Aslnda ne sebeple ekilirse ekilsin bunun dmanlarnca zaaf olarak alglanacan bilen Sultan Mesud, baz ileri gelenleri de meselenin srncemede kalmasndan yararlanmakla suluyordu. Bu durumda Seluklularla sonucu belirleyecek bir harbe girmesi kanlmaz olacakt. Nitekim 16 Maysta ordunun ihtiyalarn salamay umarak Serahstan Merve doru harekete geti. Seluklular bunun zerine, daima yaptklar gibi, bir kurultay toplayarak durumu grtler. Turul Bey yine le ekilmeyi teklif etti. Ancak bunun pein yenilgi olduunu, oysa savarlarsa kazanma anslarnn olduunu dnen ar Beyin srar ve dier Seluklu babularnn da onu desteklemesi zerine niha bir savaa karar verdiler.

DANDNAKN SAVAI
Ailelerini ve arlklarn Balhan Dalarndaki soydalarnn yanna gnderen Seluklular, Gazne ordusuna doru harekete getiler. Onlarn maksad kayplar vermekte ve maneviyat da byk lde km olan Gazne ordusunu le ekmekti. Seluklular Gazne ordusuna ani basknlar dzenleyip kayor, kaarken de su kuyularn kullanlmaz hle getiriyorlard. Aslnda Sultan Mesud bu savaa karken Seluklularn sava taktiini anladn, kendisinin de buna uygun olarak, hareket kaabiliyeti yksek bir orduyla savaacan sylyordu. Ancak Sultan Mesud yine onlarn stratejisine tbi olmak zorunda kalmt. Seluklularn Horasana g ettii 1035 ylndan beri srekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu srete adeta tkenmiti. Nihayet Dandnakn yaknlarnda kar karya gelen iki ordu gn srecek bir kader savana balad. Seluklular kk birlikler hlinde ypratma sava veriyorlard. Gazne ordusunun dayanlmaz hle gelen su ihtiyacn karlamak hayat bir mesele idi. 23 Mays Cuma gn Dandanakan kalesine ulaan Gazne ordusu, kale kaplar kendilerine almamakla birlikte, ahalinin surlardan sarktt su testileri ile bir miktar ihtiyacn giderdi. Kale dndaki drt kuyu Seluklular tarafndan le atlarak kullanlmaz hle getirilmiti. Kuyularn al-

1. nite - Kurulu Dnemi

15

mas durumunda bile, ordudaki ok sayda hayvannn ihtiyacn karlamayaca akt. En yakn su kayna ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyularn temizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun byle bir durumda ileride bulunan su kuyularna doru harekete gemesi felketin balangc oldu. 370 saray gulmnn geceleyin kaarak daha nce anlatklar Seluklu saflarnda savaa girmesi de barda taran son damla oldu. Seluklu ordusunun bu intizamsz kuvvetlere iddetle hcm etmesi Gazne ordusunu darmadan etti. Sultan Mesud, ordusu neredeyse savamadan dalmasna ramen, 100 kadar adamyla byk bir cesaretle savaa devam etti. Ancak esir dmek tehlikesiyle kar karya kalnca Seluklu saflarn yararak Merv ynnde kamaya balad. Ordusunun kalanlar da yol boyunca ona katlmaya devam ederken Haziran 1040da Gazneye vard. Bylece tarihin sayfalarnda nemli dnm noktalarndan biri olarak yer alacak byk bir sava daha sona ermi oldu. Seluklular 16.000 kiilik ordularyla kendilerinin neredeyse be kat olan bir orduyu hezimete uratmlard. ki taraf iin de hayat nemi haiz olan bu sava, ordularn mevcutlar arasndaki orantszla ramen Seluklularn kazanmasnn en nemli sebeplerinden birisi phesiz bu ann onlar iin bir lm-kalm sava olmas idi. Bunun yannda ordularn yaplar da bir o kadar mhim idi. Seluklu ordusunun vur-ka taktiine uygun hafif svarilerden olumas; buna karlk Gazne ordusunun hareket kaabiliyetini kstlayan arlnn da bu sonu zerinde byk etkisi vardr. Ancak bunlar kadar mhim baka bir husus da, her iki ordunun terkibidir. Seluklu ordusu bir devletin kuruluu iin temel esas olan ayn soydan insanlarn kaytsz-artsz dayanmasyla, ayn davaya ba koymu, her artta kazanmak mecburiyetinde olan savalarn ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu ise, muhtelif milletler zerinde hkm sren bir iktidarn, kanlmaz olarak bu milletlerden oluturduu, ortak menfatlerden ok ahs karlarn gzetildii ahenksiz bir kalabalkt. Dolaysyla birbirleriyle rekabet eden ve ald creti biraz fazlasyla her kim derse ona hizmet etmeye, baka bir deyile ihanete hazr kimselerden meydana geliyordu. Gazneliler bu yenilgi sonucunda en nemli eyaletlerinden olan Horasan ve Harizmi kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistanda bulunan topraklarna ekilip 1187 ylna kadar siyas varlklarn srdrdler. Gaznelilerin kendilerinin bete biri kadar olan bir orduya yenilmi olmalarnn balca SIRA SZDE sebebi sizce ne olabilir?
DNELM DEVLETN KURULUU VE YAPILANMASI

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Zaferden sonra Seluklular bir yandan Gazne ordusunu kararl bir takibe uratrO Rbyk U ken, hemen bir kurultay topladlar ve devlet iln ettiler. Ancak S asl kurultay bir ay ierisinde Mervde yaptlar. Turul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Niabur bakent olmak zere batya gidecekti. zellikle Seluklu aile mensuplar, bu DKKAT byk emein, fedakrln heb olmamas iin birlik hlinde kalmaya and itiler. Sonra lke topraklarnn ynetimini paylatlar. ar Beye melik unvanyla Merv SIRA SZDEitibaren Afmerkez olmak zere Horasann dousu; Musa Yabguya ise Herttan ganistan ynnde zapt edecei yerler verildi. Hanedann ileri gelenlerinden bir ksmna da, bu liderden birisine bal olmak kaydyla baz yerler verildi. ar AMALARIMIZ Beyin olu Kavurt Kirmana tayin edilirken; dier olu Alp Sungur Yakut, brahim Yinal ile Kutalm dorudan Turul Beyin hizmetine verildiler.
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Byk Seluklu Tarihi S O R U

16

S O R U

DKKAT

Kut, Trk devlet geleneine gre, Tanr tarafndan yeryzn idare etmekle grevlendirilmi olan Trk AMALARIMIZ hkmdarna bahedilmi olan ilah ltfun addr. Kut, hkmdar ilh nitelikli ve kutsal K Tyapmaz. A P nk Tanr tarafndan yetkilendirilmi saylsa da hkmdar, tre (kanun) nnde sorumlu ve hesap sorulabilir T ELEVZYON durumdadr.

SIRA SZDE

Seluklu Devletinin D K K A Tkuruluu aamasnda yaplan bu i blm, pek ok aratrmac tarafndan Trk devlet geleneine dayanan bir uygulma olarak deerlendirilmekle birlikte; ilk olma zellii tayan ynleri de vard. Gelenee gre Trk Devletini Tanr tarfndan kenSIRA SZDE disine kut verilmi olan tek bir hkmdar ynetirdi. lke topraklar ynetim bakmndan hanedan mensuplar arasnda bllrd. Ancak bu grevliler hkmdarn hkmranlk yetkisine ortak deillerdi ve gerektiinde idare alanlar da deitirilirdi. Yani lke haneAMALARIMIZ dann ortak mlk deildi. Ynetim yetkisi, millet adna hkmdarn elinde ve hanedann ortak sorumluluunda bulunurdu. Ancak Seluklularn szkonusu i blm, bu anlamda K T aan A P istisna durumlardandr. ln snrlarn Seluklular Merv kurultaynda Turul Beyi sultan kabul etmekle birlikte, aE L E V Yabguya ZYON r Bey ve T Musa tannan haklar, gelenein tesine gemi bulunuyordu. Nitekim her ikisi de kendi adlarna hutbe okutmak ve para bastrmak yetkisini hiz olduklar gibi, onlarn dorudan tbileri de vard. Bu durum Trk devlet geleneinin ngrdnn aksine merkeziyetilie aykr bir durum ortaya karyordu. NTERNET Herhlde bu kadar meakkatli bir srete byk hizmetler etmi olan dier iki Seluklu babuuna da bir nevi vefa gstergesi olarak salanan bu imtiyazlar, ileride grlecei zere onlarn hayatlaryla snrl kalacaktr.

NTERNET

1. nite - Kurulu Dnemi

17

zet
A M A

Seluklularn Kkeni ve Ouzlarla ilikilerini tanmlayabilme, Seluklular, XI-XIV. yzyllarda Trkistan, Horasan, ran, Afganistan, Azerbaycan, Suriye, Irak ve Anadoluda ubeler hlinde hkm srm olan hanedann addr. Ouzlarn Knk soyundan gelen Seluklularn bilinen ilk atas Dukak Beydir. Yar gebe bir hayat srmekte olan Ouzlar, Orta Seyhundan Aral-Hazar arasna kadar olan yurtlarnda OuzYabguluu idaresinde yaamakta idiler. Dukak Bey ve daha sonra da olu Seluk Bey, yabgunun hizmetinde sba olarak hizmet etmilerdi. Ouz glerinin sebep ve sonularn belirleyebilme, Ouzlarn kuzey komusu olan Kpak birliinin dalmas zerine balayan glerin sebep olduu sarsnt yabguluu da etkiledi. ktisad ve sosyal baka sebeplerin de etkisiyle, Yabgu ile siyas ekimeye giren Seluk Bey g etmeye mecbur oldu. 100 kadar atl ile Yenikentten Maverannehirde bulunan Cende geldi. Ksa zaman ierisinde bu havaliye g eden ve mslman olan Ouzlarn etrafnda toplanmasyla byk bir gce ulat. Bundan dolay Karahanllar ile Smnoullar arasndaki mcadelelerde ikisinin de yardmna ihtiya duyduu bir g hline geldi. Smnoullar bu yardmlar karlnda Seluklulara Buhara yaknlarnda Nur kasabasn yurtluk olarak verdiler. Seluk Beyin lmnden sonra olu Arslan Yabgu ailenin bana geti. Ancak Karahanllarn Maverannehiri ele geirmesi zerine zorluklar artt. Youn bask zerine yeni araylara girdiler. ar Bey 1016-1021 yllar arasnda Dou Anadolu Blgesine bir sefer yapt. Bu tapraklarn fethedilebilir olduu mjdesi ile dnd. Bu arada Karahanl Ali Teginle ittifak eden Arslan Yabgu, Ouzlar (Trkmenler) giderek artan kuvvetleri dolaysyla tehdit olarak gren Gazneli Sultan Mahmud tarafndan bertaraf edildi. Bundan sonra ailenin bana geen ar ve Turul Beyler, Ali Tegin ve Harizmahla baz ittifaklar denemelerine ramen artk burada kalmann mmkn olamayacan grerek Ceyhunu geip Horasana geldiler.

A M A

A M A

Seluklu Devletinin kuruluunu aklayabilme. Gazneli Sultan Mesud, topraklarna izinsiz giren Seluklulara kar mcadele balatt. Yurt ihtiyac yznden ge mecbur kaldklarn bildirerek yaptklar af ve hizmet talepleri kabul edilmedi. 1035 ylnda Nes sava ile balayan ve 1040 Dandanakan savana kadar devam eden bu mcadeleler srasnda Seluklular, 1038 ylnda Niaburu ele geirip devlet iln ettiler. Sultan Mesudun, Trkmenler (Ouzlar) ya da Seluklu meselesini zmek zere yapt son byk hamle de Dandnaknda baarsz oldu. Bu baarszlkta, Seluklularn bu var olma-yok olma mcadelesinde kazanmaktan baka arelerinin olmamas ve uyguladklar vur-ka sava taktii nemli etken olmutur. Savatan sonra Turul Bey sultan iln edilerek Seluklu Devleti kuruldu. lke topraklarnn ynetimi hanedan mensuplar arasnda paylald.

18

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Seluklularn bilinen ilk atas aadakilerden hangisidir? a. Seluk Bey b. Arslan Yabgu c. Dukak Bey d. Ouz Yabgu e. Kutalm 2. Seluklular Ouz boylarnn hangisinden gelmektedirler? a. Kay b. Yazr c. Der d. Knk e. Kpak 3. X. yzylda Ouzlarn balca yurtlar aadakilerden hangisidir? a. Maverannehir b. Dou Trkistan c. Orta Seyhun, Aral-Hazar aras d. Orhun blgesi e. Horasan 4. X. yzyldaki Ouz glerinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. in istils b. Karahanllar tarafndan davet edilmeleri c. Gazneli Mahmudun dmanca tavrlar d. Maverannehirde yaanan ktlk e. Kpak Birliinin Ktaylarn basksyla dalmas 5. Aadakilerden hangisi ar Beyin Anadolu aknn sonularndan biri deildir? a. Bizansn Dou Anadolu siyasetinde deiiklik yapmas b. Ermenilerin i blgelere g ettirilmesi c. Byk Seluklu Devletinin kurulmas d. Anadolunun fethedilebilirliinin tespiti e. ok miktarda ganimet elde edilmesi 6. Seluklularn Maverannehirde tehlike olarak grlmelerinin nedeni hangisidir? a. Gler dolaysyla saylarnn devaml artmas b. Smnoullar ile ibirlii yapm olmalar c. Karahanl tahtn ele geirmek istemeleri d. Ali Tegin ile ibirlii yapmay reddetmeleri e. Gazne topraklarna dzenledikleri aknlar 7. Seluklu-Gazneli savalar iin aadaki eletirmelerden hangisi yanltr? a. 1038 Serahs b. 1037 Nes c. 1040 Dandnkan d. 1039 Talh-b e. 1039 Uly-bd 8. Seluklularn Gaznelilerle savalarnn balca sebebi aadakilerden hangisidir? a. Karahanllara yardm etmesi b. Gazne topraklarn yamalamas c. Arslan Yabgunun esir edilmesi d. Sultan Mahmudun Ouz illerini yamalamas e. Seluklularn devlet kurmak istemeleri 9. Dandanakandan sonra yaplan idar dzenlemeyi en doru ekilde aadakilerden hangisi tanmlamaktadr? a. Henz devlet kurulamamtr. b. Kurulan devlet Knk boyunun idaresine verilmitir. c. Turul Bey idaresinde merkeziyeti bir devlet kurulmutur. d. Turul, ar ve Yabgu ayr blgelerde hkmdar olmulardr. e. Devletin bana Seluk Bey gemitir. 10. Dandanakandan sonraki paylam ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Turul Beye Merv merkez olmak zere ran b. ar Beye Merv merkez olmak zere Ceyhuna kadar Horasan c. Kara Arslan Kavurt Beye Kirman d. nan Yabguya Herat ve Sistan e. Turul Beye Niabur merkez olmak zere Horasan

1. nite - Kurulu Dnemi

19

Okuma Paras
Gazneli Sultan Mahmud, Karahanl hkmdar Yusuf Kadr Han ile Semerkantta grtkten sonra Ouzlarn kendileri iin de byk bir tehlike olduu kanatine vard. Fakat tehditin boyutunu anlamak zere o srada Ouzlarn nde gelen babularndan olan Arslan Yabguyu huzuruna ard. 10.000 kiilik bir ordu ile geldiini duyunca kendi bana gelmesini istedi. Arslan Yabgu balangta iyi kabul grmekle birlikte, daha sonra yakalanarak hapsedildi. Sultan Mahmud ile Arslan Yabgu arasnda bu olaya sebep olarak gsterilen konuma u ekilde nakledilmektedir: Sultan Mahmud- Biz her zaman Hind tarafna, kfirlerle gazaya gitmek zorundayz. Byle olunca Horasan ihml ediliyor. Sizden beklentim odur ki, iki taraf arasnda bir szleme ve yardmlama olsun. Zira bir taraftan kuvvetli bir dman peyda olursa, yardma ihtiya olacaktr. Siz yardm esirgemeyesiniz. Arslan Yabgu- Sultana ballk konusunda bizden kusur ve ihml olmaz. Sultan Mahmud- Askere ihtiyacm olursa bana ne kadar yardm edebilirsiniz? Silahdrndan bir yay alan Arslan genliin ve ikinin verdii gururla Arslan Yabgu- Bu yay kendi kavmime gnderirsem 30.000 kii derhl atlanrlar diye cevap verdi. Sultan Mahmud- Daha fazlasna ihtiyacm olursa diye tekrar sordu. Arslan Yabgu- Elindeki oku Sultan Mahmuda atarak Bu oku kendi kabileme iaret olarak gnderdiim her zaman 10.000 kii daha gelir diye cevaplad. Yabgu, Sultan sorduka ok ve bir yayla toplam 100.000 kiinin geleceini taahht etti. Sultan Mahmud Daha fazla lzm olursa diye sormaya devam etti. Arslan Yabgu- u oklardan birini Balhan Dana (Hazarn gneydousunda) gnder, 100.000 atl daha gelir. Sultan Mahmud ayn soruyu tekrarlaynca Arsan Yabgu- Bu oku Trkistana gnder, 200.000 atl istesen de gelir dedi. Sultan Mahmud bunun zerine Bir yay ve okla, maasz-cretsiz bu kadar orduyu emre amade edebilen bir kimseyi hafife almamaldr diyerek onu ve adamlarn yakalatt. Gece yars zincirlere vurulmu olarak, hapsedilmek zere Hindistandaki Kalincar kalesine gnderildi. Olu Kutalm ve adamlarnn teebbslerine ramen kurtarlamayan Arslan Yabgu 1032 ylnda hapiste ld (Kymen, 1979)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. c 4. e 5. c Cevabnz doru deilse Seluklularn Kkeni konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Seluklularn Kkeni konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Seluklular ve Ouzlar konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Cende G konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse ar Beyin Dou Anadolu Keiif Akn konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Karahanllar ile likiler konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Horasana G ve Gazneliler ile Savalar konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Horasana G ve Gazneliler ile Savalar konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Devletin Kuruluu ve Mahiyeti konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Devletin Kuruluu ve Mahiyeti konusunu tekrar gzden geirin.

6. a 7. b

8. e

9. d 10. a

20

Byk Seluklu Tarihi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Seluklular, Aral-Hazar arasndan Orta Seyhuna kadar uzanan yurtlarnda yaamakta olan Ouzlarn Knk boyundan gelmekte idiler. Bilinen ilk atalar Dukak Bey de Ouz yabgusunun sbas idi. Daha sonra Seluk Bey de ayn greve getirilmitir. Sra Sizde 2 Maverannehire g ettikten sonra kendilerine katlan Ouzlarla birlikte nfuslar giderek artan Seluklular, blge hkimleri arasndaki ilikilerde rol almaya baladlar. Karahanllara kar savalarnda Smnoullarnn yannda yer aldlar. Ancak Smnoullarn ykp buray ele geiren Karahanllar tarafndan istenmediler. Baskya maruz kalan ar Bey yeni yurtlar aramak, ganimet elde etmek midiyle bu sefere kt. Sra Sizde 3 Trklerde eski devirlerden itibaren, ailenin, boyun ve devletin kim tarafndan ynetilecei problem tekil etmitir. Seluklular da daha devlet kurulmadan nce, ailenin riyseti konusunda anlamazla dmlerdi. Seluk Beyden sonra, daha onun salnda len byk olu Mikailin ocuklar ile hayattaki byk olu Arslan Yabgu, ailenin ynetimi konusunda sorun yaamlardr. Sra Sizde 4 Gaznelilerin kendilerinden sayca ok kk olan Seluklulara yenilmesinin balca sebebi, iki ordu arasndaki mahiyet farkdr. Seluklu ordusu kazanmaktan baka kar yolu olmayan, l savana uygun hafif svarilerden oluan bir ordu idi. Gazneliler ise fillerin de nemli yer tuttuu ar techiztl, dolaysyla hareket kaabiliyeti zayf bir ordu idi. Dier yandan Seluklu ordusu madd-manev tm unsurlar ile uyumlu, Gazne ordusu ise muhtelif kkenlerden glamlarn oluturduu bozguna meyyl bir ordu idi.

Yararlanlan Kaynaklar
Agacanov, Sergey (2002). Ouzlar (Trke trc. A. Annaberdiyev- E. Necef) stanbul Agacanov, Sergey (2006) Seluklular (Trke trc. E.Necef-A. Annaberdiyev) stanbul Kymen, M.Altay (1979). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I Kurulu Devri Ankara Smer, Faruk(2004). Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilt- Destanlar stanbul. Turan, Osman (2010). Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti stanbul

2
Amalarmz
Trkmenler Bizans Abbasler Fatimler syanlar

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra Seluklu Devletinin kurulu dnemi idar yaplanmasnn zelliklerini aklayabilecek, Devletin kurulu dneminde yaanan balca siyas olaylar tanmlayabilecek, Seluklu Devletinin slm Dnyasnda stlendii rol ve Abbas Halifelii ile ilikilerini siyaset felsefesi asndan aklayabilecek, Taht mcadelelerini idare mekanizmas bakmndan deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
ar Bey Kutalm Turul Bey brahim Yinal Musa Yabgu

indekiler
DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER TRK AKINLARI VE BZANS LE LKLER ABBAS HALFEL LE LKLER EHZDE SYANLARI DER OLAYLAR

Byk Seluklu Tarihi

Turul Bey Zaman

Turul Bey Zaman

DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER
Dandnakn zaferini kazandktan sonra Turul Beyi sultan iln eden Seluklular, bu baarlarn birer zafernme ile bata Karahanllar olmak zere, tm komularna duyurdular. Bunun yan sra bir islm devleti olarak onaylanmak istei ile, Abbas halifesi el-Kaim Biemrillaha da eli gnderdiler. Turul Bey adna kaleme alnan mektupta Gaznelilerin zulmlerinden ve taht hak etmeyen kle soylarndan, kendilerinin ise padiahzde olduklarndan bahsediyor; dil, dindar hkmdarlar olmay vad ederek saltanatlarnn tastik edilmesini bekliyorlard. Daha nce sz edildii gibi Dandnakn zaferinden sonra, fethedilen ve fethi hedeflenen topraklarn ynetimi hanedn mensuplar arasnda bllmt. Turul Bey sultan olmakla birlikte; her birisinin kendi tbileri bulunan ar Bey ve Musa Yabgu da, bamsz birer hkmdar hviyetiyle karmza kmaktadrlar. Geri onlarn bu yksek mevkilerine ramen hiyerarik bakmdan Turul Beyin stnln kabul etmekte olduklar anlalmaktadr. Seluklu Devletinin kuruluu, hi phesiz Trk- slm ve Dnya Tarihinin akn deitirecek nemli bir dnm noktas olmutur. nk henz sadece Horasan ele geirmi bulunan Seluklular, en yakndan balayarak Afganistan, ran, Azerbaycan ve hatt Anadolu ynnde topraklarn geniletmek siyaseti gdyorlard. En gl rakipleri Gaznelilerle snr mcadeleleri bundan sonra da srp gidecek olmasna ramen, onlar artk ciddi bir tehdit olmaktan kmlard. ran ise, tm yakndouda olduu gibi, Abbas mparatorluunun X.yzylda zayflamasyla ortaya kan, siyas birlikten yoksun bir ekilde, mahall hanedanlarn idaresinde bulunuyordu. Turul Bey Horasana sahip olan kardei ar Beyle snrda olarak kendisini bir bakma dou istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. ar Bey ise Gazneli topraklarnda ilerlemeye devam ederek, Belh bata olmak zere Toharistan ve Huttaln blgelerini sratle ele geirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan alarak Gaznelilere kar mcadeleyi srdrd. Sultan Mesud lmeden nce, Harizmh smail isyan etmi olduu iin Harizmi Cend emiri h-Melike vermiti. h-Melik 40.000 kadar askerle Harizme yryp smaili ar bir yenilgiye uratp blgeye hkim oldu (1041). ar Bey, ordusunun mevcudundan da anlalaca zere, byk bir Ouz gcne dayanmakta olan eski dmanlar h-Melikin arz ettii tehlike karsnda ordusuyla hemen harekete geti. Bunun zerine Cend meliki ekilmek zorunda kald. Ancak ar Bey

Halifelik aslnda tam olarak devlet bakanl demek olup, slm siyaset felsefesine gre halife, btn mslmanlarn emiri idi. Yani slm dnyasnn bir tek hkmdar olabilirdi; o da halife idi. Ancak Abbas Halifelii, Harun Reid ve oullarndan sonra eitli sebeplerle g kaybederken, merkeziyeti yaps da zlmeye balamt. Bundan yararlanan pek ok yerel ynetici bulunduu yerde bamszln iln etti. Abbas halifelii daha fazlasna gc yetmedii iin, kendi adna para bastrmak ve hutbe okutmak kaydyla bu emirliklerin varln onaylad. Bylece Bat ran ve Irak- Acemde Bveyhoullar, Horasan ve Maverannehirde Smnoullar, Musulda Hamdanoullar, Ukayloullar, Azerbaycanda eddadoullar, Horasanda Tahiroullar, Msrda Fatm Halifelii vb. gibi hanedanlar ortaya kt. Bunlarn meruiyeti ise, sonuncusu hari halifeden alacaklar onaya bal bulunuyordu.

24

Byk Seluklu Tarihi

Seluklular, Byk Seluklu Devletine bal olmak zere baz hanedanlar daha kurmulardr. Bunlarn ilki hemen Dandnakndan sonra Kavurt Beyin fethettii Kirmanda kurduu meliklik; ikincisi Sultan Melikahn 1078 tarihinde kardei Tutuu am (Suriye)a tayin etmesi zerine kurulan Suriye Seluklu Meliklii; ncs Sultan Sancarn,1119da yeeni Mahmudu Iraka sultan tayin etmesiyle kurulan Irak Seluklular; sonuncusu ise Kutalmolu Sleymanhn 1075 ylnda zniki fethederek Byk Seluklulardan bamsz, onlarla rekabet hlinde kurduu Trkiye Seluklular hanedanlardr.

onun ekilmesini yeterli grmeyerek, Taberistan seferinden henz dnm olan Turul Bey ile birleerek ah-Melikin zerine yrd. Baehir rgente kuatlan h-Melik, bir huru hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gaznelilere snmak zere kaarken brahim Yinaln kardei Erta tarafndan yakaland ve hapsedildi. Bylece Seluklularn eski dmanlar tamamen ortadan kaldrld gibi, Harizm vilyeti de Seluklu idaresine girmi oldu (1043). Bu gelime Ouzlarn, artk rakipsiz grnen Seluklulara katlmn da iyice hzlandrmtr. Kirman eyaleti ise ar Beyin olu Kavurt Bey tarafndan ele geirildi ve Byk Seluklulara bal olmak zere, Kirman Seluklu Meliklii kurulmu oldu. Turul Beyin Harizm seferinden dndkten sonra, Seluklu ailesinin en hretli mensuplar olan Kutalm, brahim Yinal ve Alp Sungur Yakut de maiyetinde olarak Bat rana ynelmesi, devletin daha ok bu tarafta genileyeceinin iaretlerini veriyordu. Merkez bir ynetimden mahrum olan blge, ok ksa bir zaman zarfnda Seluklular tarafndan kolaylkla ele geirildi. Turul Bey zaten daha nce, Hazar Denizinin gneyinde bulunan Taberistan ve Grgn ele geirerek buradaki hanedanlar kendisine balam bulunuyordu (1042). brahim Yinal 1042de Irak Ouzlarnn elinde bulunan Rey ehrini ele geirdi. Turul Bey ertesi sene bakentini Niaburdan Reye nakletti. Bunu Hemedn, Kazvn, Zencn, Kirmanh ve Hulvn gibi ehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Turul Bey bundan sonra sfahana yryp Kkyeolu Fermurzu tbiyet altna ald (1046-1047). Fakat Fermurzun daha sonra Reyi istil teebbs ve itatsizlii 1050 ylnda sfahnn Seluklu topraklarna katlmas ile sonuland. sfahn ok beenen Turul Bey imar iin gerekenleri de yapt. Btn bu fetihlerle ve brahim Yinaln Sarmc ve ehrizoru almasyla da Seluklu Devleti artk Azerbaycn ve Irak snrlarna; yani Bizans ve Abbas Halifelii hudutlarna dayanm bulunuyordu.

TRK AKINLARI VE BZANS LE LKLER

Yukarda Ouz glerinin Kpak boy birliinin dalmasndan kaynaklanan sebeplerle, nemli lde zorunluluktan kaynakland ifade edilmiti. Ouzlar, Seluk Beyin Cende gnden beri, neredeyse kuaktr Maverannehir, Harizm ve Horasanda oradan oraya gp durmakta idiler. Seluklularn kazand g ve itibar erevesinde etraflarnda toplananlarn says da giderek artyordu. Bununla birlikte Dandnakn zaferi Trk Milletinin kaderini deitirecek bir dnm noktas oldu. Bu zaferle Ceyhun Nehri kylarnda, Gazneliler tarafndan engellenmekte olan Trkmen gnn nndeki set kt. Seluklularn devlet kurduunu duyan Trkmenler akn akn Horasana gelmeye baladlar. Bilge Kaann adna diktii bideye kaztt a milletimi doyurdum, plak milletimi giydirdim, az milletimi oalttm szlerinde karln bulan babalk vasf gerei; gebeler de devletin kapsna komaya baladlar. Devrin kaynaklar bu g bir insan seli olarak tarif ederler. Dnemin grg ahidi olan Beyhknin eserinde anlatt bir anekdot gn kapsamn ifade etmesi bakmndan ok arpcdr. Horasana akan insan ynlar ierisinde bir eyler aranmakta olan yal ve sakat (acze, ciz) bir kadna, bu hlde neden yollara dt sorulunca; Seluklularn devlet kurduunu ve Gaznelilerin kaarlarken yerin altna gmdkleri hazinelerden hissesini almaya geldiini syler. Bu anlatm mbalaal saylsa bile, yazarn dikkatimizi ekmek istedii husus, kendisini devletin mensubu/ hissedr sayan byle bir kadn bile yollara dm ise, geride neredeyse kimsenin kalmam olduu gereidir.

2. nite - Turul Bey Zaman

25

Daha nce Horasana gelmi bulunan Yabgulular (Irak Ouzlar) Seluklu Devletine tbi olmak istemeyerek batya Azerbaycn, Dou Anadolu, el-Cezire ve Iraka ynelirken her taraf yamalyorlard. Ayrca Horasana gelmi ve henz yerletirilemeyen Ouzlar da, girdikleri yerlerde hayatlarn srdrebilmek iin ayn yolu takip ediyorlard. Abbas Hlifesi bu sebeple Turul Beyi olanlar konusunda ihtar etmek zere bir mektup gnderdi. Halife aldklar yerlerle yetinmelerini, yamalarla slm ahaliyi daha fazla incitmemelerini bildiriyordu. Turul Bey buna bir yandan bu faaliyetlere katlanlarn hepsinin kendi tbileri olmad, dier yandan da insanlar a kaldklar iin byle yapyorlarsa elinden bir ey gelmeyecei eklinde cevap veriyordu. Gerekten de Trk Devleti boylar birlii esas zerine tekiltland iin sultan, devlet nezdinde beyi tarafndan temsil edilen boy mensuplar zerinde dorudan sz shibi deildi. Seluklu Devletinin kurulu aamasnda, Trkmenlerle ilgili olarak karlat SIRA SZDE en nemli meseleyi aklaynz.
D Arap, N E L M Fars veya Bununla birlikte Seluklu sultanlar zerine devlet olduklar Trk ne olursa olsun mslman ahliyi incitmek hakkna sahip deillerdi. Ancak yllardr bu devletin kuruluu iin birlikte savatklar soydalarnn da S O Rihtiyalarn U grmezden gelemezlerdi. nk aksi ekilde davranmalar varlk sebeplerine aySZDE kr derdi. Bu zorunlulukla Trkmenlerin isknna ilikin birSIRA devlet politikas orDKKAT taya konuldu. Buna gre Trkmenler Diyr- Ruma (Anadolu) sevk edilecek, bizzt Seluklu sultanlar ve hanedn mensuplar da bu seferlerin Dnn aacak, desNEL M SIRA SZDE tekleyeceklerdi. Bylece Trkmenler bir taraftan gayr mslimlerle Allah yolunda savaarak gaza etmi, dier taraftan da kendileri iin hayati ihtiya olan bir yurt kaS O R U zanm olacaklard.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

SIRA SZDE DKKAT

DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT

AMALARIMIZ

slmiyetin yayld ilk dnemlerde Suriye, Filistin, Kuzey Afrika ile D Girit, ve Kb K K ASicilya T rs adalarn da kaybeden Bizans, Abbaslerin duraklamasndan K sonra T A toparlanarak, P 950lerden itibaren kar taarruza geti. Bu sayede Erzurum-TarsusSIRA hattna ekilmi olan SZDE dou snrn yeniden Azerbaycan-Kafkasyaya kadar geniletirken; gneyde Halebe ulat. Bizans, Kbrs Adasn geri aldktan sonra Akdenizde de yeniden sz sahibi olmaya TELEVZYON balad. Yani Seluklular slm Dnyasnn yeni liderleri olarak Yakndouya AMALARIMIZ girdikleri srada, Bizans Mslmanlar karsnda karada ve denizde ilerleyi hlinde bulunuyordu.

K T A P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ

Pasinler (Hasankale) Zaferi

NT T K ETR N AE P

K N TE R E TP T NA

Bizans mparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Trklerin Azerbaycn-Kafkasya snrlarna dayanmas zerine 1045 ylnda byk bir orduyu edddlerin baehT Ede, L E V Kutalm ZYON ri Dvin zerine gnderdi. Bu taarruzu haber alan Turul Bey idaresinde bir ordu sevk etti. 1045 ylnda, Bizansn saldrs zerine meydana gelen bu ilk Seluklu-Bizans savanda, Grc prensi Liparitin kumanda ettii Bizans ordusu ar bir hezimete urad. Kutalm, Turul Beye tpk 1021 ylnda ar Beyin NTERNET syledii gibi, bu topraklarda kendilerine kar koyacak bir kuvvet bulunmadn bildirdi. Bu arada Genceyi muhasara eden Kutalmn harektna paralel olarak, baka bir Seluklu ehzdesi Musa Yabgunun olu Hasan idaresindeki ordu da Erzurum Pasin ovasn istil ederek Van Gl havzasna indi. Ancak Byk Zap suyu civarnda Bizans kuvvetlerinin pususuna den Hasan pek ok askeri ile birlikte ehit oldu. Turul Bey ok sevdii bu akrabasnn intikamn almak iin, Bizansa kar hemen yeni bir sefer hazrlna balad.

TELEVZYON

NTERNET

26

Byk Seluklu Tarihi

Bu srada brahim Yinal, yurt istemek iin Niabura kendisine gelen Ouzlar, topraklarnn yeterli olmadn syleyerek onlar Anadoluya ynlendirmiti. Kendisi de onlara verdii sze uygun olarak, arkalarndan harekete gemi bulunuyordu. Bu harekttan haberdar olan Turul Bey, onu Bizansa kar savala grevlendirdi. brahim Yinal komutasndaki Trkmenler Erzurum, Gmhne, Ar, Erzen havalisine yayldlar. Bunun zerine Trkleri bertaraf etmek iin harekete geen Grc prensi Liparites, 50.000 kiilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yaknlarnda esas Bizans ordusu ile birleti. 18 Eyll 1048 Cumartesi gn meydana gelen iddetli savata Trk ordusu bir defa daha glip geldi. Bizans komutannn Cumartesi gnn uursuz sayarak hcuma gememesinin, Seluklu ordusuna baskn imkn verdii anlalmaktadr. Kaynaklar ordu komutan Liparites de dhil, 100.000 esir ve 10.000 araba yk ganimet ele getiini yazarak ne denli byk bir zafer kazanlm olduunu tasvir ederler. Reye Turul Beyin nezdine gtrlen esir ve ganimetlerden, Liparites de Sultann payna dt. Seluklu Devleti ve Bizans mparatorluu arasndaki ilk diplomatik ilikinin bu olaydan sonra kurulduu tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutan Liparites ve baz esirleri kurtarmak, daha nemlisi bar salamak zere Turul Beye bir eli ve deerli hediyeler gnderdi. Liparitesi fidye almadan serbest brakan Sultan, imparatora gnderdii eli vastas ile, stanbulda bulunan cmide Abbas Halifesi ve kendi adna hutbe okunmasn salad. Bu durum kukusuz Bizansn Msr ile olan zengin ticaret ilikilerine zarar verecek bir gelime olmasna ramen, Seluklularn gc karsnda boyun emek zorunda kalnmt. Ancak Turul Beyin yllk vergi isteinin imparator tarafndan reddedilmesi nemli bir mesele idiyse de, hadisesinin arkasn takip etmek imkn olmad. Zira devletin kuruluu ve genilemesinde ok byk hizmetleri olan ve ileri harekt ile daima Turul Beyin nn aan kardei brahim Yinal da kendisine, ar Bey ve Musa Yabgu gibi mstakil bir hkimiyet alan kurmak istiyordu. Turul Bey, brahim Yinaln isyan sebebiyle, Bizans meselesini askya alarak onun zerine yrmek zorunda kald. Turul Bey kardeinden, Hemedn ve elinde tuttuu dier kaleleri geri ald gibi, kendisini de Sarmc kalesinde kuatp ele geirdi. Turul Bey, brahim Yinal affedip pek ok ikta teklif etti ise de, brahim Yinal sultann hizmetinde kalmay tercih etti.

Turul Beyin Anadolu Seferi

Turul Beyin megul olduu bu ksa ara, Bizans imparatoruna eddd topraklarna saldr frsat salad. Hatt mparator Monomakhos, Turul Beyin Msra yapmay plnlad sefer srasnda, Bizans topraklarndan geme isteini de geri evirdi. Bu arada bir yl akn sredir Genceyi kuatmakta olan Kutalm ise Bizans ata karsnda ekilmek zorunda kalm; bununla birlikte 1053 ylnda Kars alp yamalamt. Turul Bey bu olaylar zerine, imparatorun taarruzu yznden Dou Anadolu snrlarnda birikip sknt ekmekte olan soydalarnn nn amak iin Anadoluya bizzt sefer etmeye karar verdi. 1054 yl banda byk bir orduyla yola kan Turul Bey, nce Azerbaycnda Revvd emiri Vehsudan ile eddd emiri Ebl-Esvr kendisine tbi klarak arkasn emniyete ald. Yoluna devamla Dou Anadolu blgesine giren Sultan, Van Gl civarndaki Bargiri (Muradiye) ve Erci kalelerini fethetti. Buradan Malazgirte gelen Turul Beyin, kola ayrd ordusunun bir ksm Canikten Kafkaslara, Tercandan Oltuya kadar olan blgeyi ya-

2. nite - Turul Bey Zaman

27

malad. Bayburta kadar ulaan dier bir kol, cretli Frank askerler tarafndan pskrtld iin daha ileri gidemedi. Seluklu ordusunun nc ksm ise, Vanand (Kars)da Ermeni Gagikin ordusuyla iki tarafn da ar kayplar verdii bir savaa girdi. Turul Bey bunun zerine ordusunu toplayp Malazgirte dnd ve kaleyi muhasara etti. Vasil adl bir komutan idaresinde mdafaa edilmekte olan Malazgirt bir ay boyunca iddetle muhasara edilmesine ramen alnamad. Turul Bey, Seluklu ordusunun muhasara aralarnn yeterli olmamas ve kn yaklamas zerine ertesi yl yeniden gelmek kararyla Malazgirtten ayrlmak zorunda kald. Turul Bey bu sefer sonucunda her ne kadar istedii sonucu alamad ise de, ran ve Horasanda kendilerine yurt bulamayarak, devlet tarafndan zorunlu bir ekilde Anadoluya sevk edilen Trkmenlerin nn, devletin bu konudaki siyasetine uygun olarak am oldu. Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn hangi temel esaslara dayandn aklaSIRA SZDE ynz.
SIRA SZDE

ABBS HALFEL LE LKLER

DNELM

DNELM

Seluklu ileri geleneleri, daha 1038de devlet kurmak teebbsnde bulunduklaSIRA rnda; Dandnaknda kesin olarak devletlerini kurduklarnda halifesi Sda O SZDE RAbbs U el- Kim Biemrillaha eliler gndererek saltanatlarnn onaylanmasn istemilerdi. Halife bu istekleri olumlu karlam; fakat Turul Beye Trkmenlerin ran, KirDD KN KE ALT M man, Irak, el-Cezire ve Azerbaycna yaylp slm lkelerini istil etmelerinden duyduu rahatszl da iletmiti. Seluklularn bu ilerleyii srasnda kk mahalS O SZDE R U SIRA l hnedanlar dnda, blgedeki en nemli muhatab Bveyhoullar idi. Bveyhoullar, 932-1056 yllar arasnda Fars, Hzistan, Kirman, Cibl blgesinD K ve K A Irak T AMALARIMIZ de hkm srm olan Deylemli, i inanl bir hanedandr. Bveyh emiri Ahmed, 19 Aralk 945de, Abbas halifesi Mstekf tarafndan, Badaddaki karklklar bastrmak iin SIRA SZDE davet edilip, emirl-merala tayin edildi. Fakat Ahmed, Mstekfnin mil ekK gzlerine T A P tirip onun yerine Muti Lillah halife iln etti. Abbasler bundan sonra Bveyhoullarnn basks altnda varlklarn srdrmek zorunda kaldlar. Bveyhoullar, i olmalarna AMALARIMIZ ramen, tamamen kendi siyas karlar dorultusunda, snn halifeliin varln srdrTELEVZYON mesi iin almlardr. Nitekim blgedeki dier emirliklere kar ve onlarn zerinde haK T A P lifeliin nfuzunu kullanarak stnlk salamakta idiler.
N Tylnda E R N E T Eb KliDaha nce ubeler hlinde bulunan Bveyhoullar, 1044 E L E V Z Y O Ancak N crn idaresi altnda birletiler. Badadda onun adna hutbe Tokundu. ayn tarihlerde Seluklular da Kirman, Orta ve Bat randa Bveyhoullarnn topraklarna girmi bulunuyorlard. Eb Klicr, bakenti raz tahkim etmekle birlikte, tehlikenin ne denli byk olduunun farkna vararak, savamaktansa Turul Beye NTERNET tbi olmay yeledi. Bu arada Abbs halifesi, mehur lim Maverdyi Turul Beye eli olarak gndererek iyi idare ile ilgili baz tavsiyelerin yansra, Bveyhoullarnn topraklarna girmemesi ricasnda da bulunuyordu. Halifenin aslnda tahakkmnden bkt Bveyhoullar lehine arabuluculuk teebbsnn arkasnda, iki hkmdar birbirine kar kullanmak suretiyle, kendi durumunu kuvvetlendirmek siyaseti yatmaktayd. el-Kim Biemrillahn isteklerine olumlu cevaplar veren Turul Bey ise, Eb Klicra bir eli gndererek Halifeye kar daha saygl davranmasn bildiriyor ve o da bir nevi hilfetin koruyuculuu rolne soyunuyordu. Bu arada Eb Klicr 1048de lnce yerine olu Melikr-

SIRA SZDE S O R U
D M D KN KE ALT S O SZDE R U SIRA DKKAT AMALARIMIZ

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

NTERNET

28

Byk Seluklu Tarihi

Arslan Bessiri, Bveyhlerin son dneminde yaam olan Trk asll mehur bir glam komutand. Bveyh emiri Hsrev Fruz zamannda Badad asker valiliine tayin edilmiti. Turul Beyin Badad seferi srasnda meydana gelen olaylarda nemli roller oynad ve bu uurda hayatn kaybetti.

Rahm Hsrev Firz geti. Badadda adna hutbe okundu. Fakat Bveyh emirinin giderek artan basks, Badaddaki Trk askerleri komutan Arslan Bessirnin tahrikleri ile, ehirde meydana gelen i-snn atmas ve gerginlik had safhaya kt. Halife bunun zerine, slm Dnyasnn en byk gc durumunda olan Turul Beyi Badada davet etti. Fakat Sultan, 1045den 1052 ylna kadar aralklarla drt defa tekrarlan bu arya, zamanlama kendi asndan uygun olmad iin hemen karlk vermedi. nk bu srada brahim Yinaln isyann henz bastrm; ancak bu isyandan yararlanp taarruza geen ve gebe Trklerin Anadoluya giriini engellemekte olan Bizansa kar sefere kmak zorunda kalmt.

Turul Beyin Birinci Badad Seferi

Turul Bey nihayet Anadolu seferinden sonra (1054), Halifeye bir eli gndererek; 1. Hacca gitmek, 2. Peygambere hizmetle ereflenmek, 3. Hac yollarn ekiyalardan temizlemek, 4. Suriye ve Msr kaknlar (Fatimler) ile savamak zere Badada geleceini bildirdi. Ancak hatrlanaca zere, Halifenin Seluklu sultann defalarca davet etmi olmasna ramen bu yolculuk srasnda, elilerin karlkl gidip gelmelerinden haberin Badadda korku ve telaa sebep olduu anlalmaktadr. Turul Bey Badada yaklarken yukarda sz edilen vaadlerini ve halifenin emrine uyarak geldiini, bylece dier hkmdarlar arasnda daha itibarl bir mevkiye ykselmeyi, halifenin dmanlarndan intikamn almak istediini tekrar bildirmek zorunda kald. Turul Beyin geliinden nce Badadda adna hutbe okunsa da i ahaliyi ve Bessirnin askerlerini, onun iyi niyeti konusunda ikna etmek mmkn olmad. Nahrevanda Halifenin veziri tarafndan karlanan Turul Bey, 19 Aralk 1055 tarihinde Badada geldi. Halifenin tavsiyesine uyan Bveyh emiri Melikr-Rahim de itatini bildirdi ve askerlerini Badad dna ekerek sultann gvenini kazanmaya alt. Byk merasimle karlanan Turul Bey, Bveyhlerin idare merkezi olan darl-memlekeye yerleti. Seluklu askerleri ise Badad dnda kurulan kararghta bulunuyorlard. Ancak ertesi gn alveri iin ehre giren Seluklu askerlerinin saldrya uramas byk bir atmaya dnt. Bu duruma ok kzan Turul Bey, karklklar bastrdktan sonra, Halifeden olayn sorumlusu olarak grd Melikr-Rahimi kendisine gndermesini istedi. Sultan onu yakalatp hapse atarak hem onlarn 110 yllk Badad hkimiyetine; hem de Bveyhoullarna son verdi. Ancak Halife Kim Biemrillah, kendi beklentisinin aksine g dengesinin bozulduunu grerek Turul Beyi, Melikr-Rahimi serbest brakmazsa Badad terk etmekle tehdit etti. Halifeye bal olduunu bildiren Turul Bey, geri adm atmad gibi, olaylardan sorumlu tuttuu glam Trk askerlerinin iktalarna da el koyup kendi askerlerine datt. Hatt halifeliin hazinesini Seluklu devlet hazinesine naklederken, Badada da bir ahne tayin etti. Halife aresiz kendisine maa olarak taktir edilen denei kabul etmeye mecbur kald. Daha sonra Halifenin gelirlerinin arttrlmas ve ar Beyin kz Hatice Arslan Hatun ile evlendirilmesi (Ekim 1056) gerginliin biraz olsun azalmasn salad. Turul Beyin Birinci Badad seferinden sonra, Abbs Halifelii Bveyhoullarnn basksndan kurtulmu oldu. Bununla birlikte, onlarn yerini Seluklularn ald aklkla grlmektedir. Aslnda Halife, Turul Beyi varlk sebebi olan siyas ve asker gcn yeniden kazanmak umuduyla Badada armt. Ancak bu gc daha kudretli birisine kaptrdn gren Kim Biemrillah hayal krklna urad. Turul Bey ise hilfet makamnn islm siyaset felsefesindeki yerini id-

ahne Selukulular zamannda Badad bata olmak zere, nemli ehirlere tayin edilen, emrinde bir garnizon da bulunan asker-merkez valisi idi. Daha sonraki dnemlerde grev alan daralmakla birlikte, Seluklular zamannda, zellikle de Badad ahnelii ok nemli bir grevdi.

2. nite - Turul Bey Zaman

SIRA SZDE

SIRA SZDE

29

rak etmi olarak, kuruma dokunmayp onu yerinde brakyor; fakat aslnda halifenin tm yetkilerini de zerine alm bulunuyordu. Nitekim D Turul N E L M Bey Badadda Seluklu Devletinin herhangi bir vilyetindeki gibi, adna para kestirirken; Badad ve evresinde halifeye ait olan topraklar dorudan Seluklu idaresine girS O R U mi bulunuyordu. slm devlet anlayna gre, tm mslmanlarn emiri olan halifenin, D baka K K A T zelliklerin yan sra Kurey soyundan gelmesi art vard. slm dnyasna henz giren Seluklular, bu hkmn mslmanlar devlet bakannn meruiyeti konusunda baladnn SIRA SZDE bilinciyle kuruma resmen dokunmadlar. Ancak halifenin konumuna bakarak, Seluklular zamannda din ve dnya ilerinin birbirinden ayrld eklindeki yorumlarn temeli yoktur. nk halifeler tabi olarak, Hz.Muhammedin peygamberlik dnda AMALARIMIZ kalan yani, yalnzca slm Devletin ynetimi ile ilgili grevlerini devralmlardr. Halife eer bu yetkisini baka birisine brakmsa, geriye manev saygnlk dnda bir ey kalmamtr. Nitekim daha K yeniden T A P kazanmak sonra grlecei zere, halifeler bunun bilinciyle, siyas yetkilerini iin, Seluklular ile aka mcadeleye gireceklerdir.
T E kuvvetleri L E V Z Y O N komutaAncak Turul Beyin gelii zerine Badaddan kaan Trk n Arslan Bessir, Fatm halifesi ile blgedeki bir ksm i arap emirlerin desteini alarak Seluklulara kar mcadeleye balad. Turul Bey bunun zerine Kutalm ile Musul emiri Kureyi ona kar sefere gnderdi. Ancak Sincar yaknlarnda NTERNET meydana gelen savata ar kayplar veren Kutalm yenilip ekilirken; yaralanan Kurey, Bessirnin ordusuna katld (1057 ba). Sincar halk malup olan Seluklu askerlerine trl ikenceler ettiler. Musulda Fatmler adna hutbe okundu. Turul Bey bu durumda bizzt sefere kmak zorunda kald. Yakut ve Hezaresbi de yanna alarak Bessiryi takibe koyuldu. Bessir, Seluklu kuvvetleri tarsnda tutunamayarak Msra kat. Turul Bey, 1050 ylndan beri kendi adna hutbe okuttuu, szde itat arz ettii hlde, bu olaylar srasnda iler lehine tavr alan Mervan emirinin zerine yrd. Seluklu ordusu Meyyfrikn (Silvan)e gelince, Amid (Diyarbakr)a ekilen Nasruddevle pek ok hediye ve para gnderip af diledi. Onun teklifini kabul eden Sultan, yoluna devamla Sincara geldi. Sincar ahlisi surlardan Seluklu ordusuna geen sene ldrp sakladklar Ouzlarn kesilmi kafalarn atarak tahrike devam ettiler. Bunun zerine Seluklu ordusu Sincar hcumla ald. ehrin emiri ile bu ikencelere karanlar iddetle cezalandrld. brahim Yinal, Musul valiliine atand (Ocak 1058). Sultan Turul Bey Musul seferinden Badada dnnde muhteem bir trenle karland. Sultann istei zerine halife ile ilk buluma vuk buldu. Zira bundan nce bir yl kadar Badadda kald hlde Halife ile grme olmamt. Bunun en nemli sebebi hi phesiz, Kim Biemrillahn, Seluklu sultann kendisine tayin ettii statden duyduu rahatszlk idi. Ancak Bessir tehlikesinin uzaklatrlm olmasndan memnun olan Halife, Turul Beye bu parlak karlama treninde Dounun ve Batnn hkmdar , Dinin direi ve Halifenin orta gibi unvanlar vermenin yannda ta giydirip, altn kl kuatmak suretiyle de onurlandrld.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Turul Beyin Badad seferini, Halifenin stats bakmndan nasl deerlendirirsiniz? SIRA SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

30

Byk Seluklu Tarihi

kinci Badad Seferi

Ancak ok gemeden brahim Yinal isyan dncesiyle, Cible gitmek zere Musuldan ayrld. Bunu frsat bilen Arslan Bessir ve Kurey, Musulu kuattlar. ehri drt ay kadar savunan Erdem ve Aytekin, sonunda yiyecek ktl sebebiyle Musulu terk etmek zorunda kaldlar. Turul Bey yeniden Musul seferine kt. Kurey ve Bessir kar koyamayacaklarn anlayp ehri tahrip ederek katlar. Sultan onlar takip ederken, kardei brahim Yinaln bir kere daha isyan etmi olduu haberi geldi. Fatm halifesinin, Hemedan ele geiren bu Seluklu ehzdesine daha Musulda bulunduu srada, saltanatn onaylamay vaat ettii kaydedilmektedir. Bylece Seluklu kuvvetleri dmanlarnn plnlarna gre blnm oldu. Nitekim Turul Beyin brahim Yinaln arkasndan gitmesi, Bessir ve Kureye Badad istil etmek imkn verdi (28 Aralk 1058). Beyaz i bayraklar ile ehre girip, Fatm halifesi adna para bastrp hutbe okuttular. Seluklu Devletinin Badad valisi ldrld. Bu durum Irakta Seluklu idaresinin kt anlamna geliyordu. Hatt Halife el-Kim Biemrillah esir alnd. Kurey onu bir yllk esareti sresince el-Hadisda gzetim altnda tuttu. Turul Bey, byk skntlara sebep olan brahim Yinal isyann bastrdktan sonra, ikinci Badad seferi iin yola kt. Daha yolda iken Kureye bir mektup gndererek Halifenin serbest braklmasn, halifenin ei Hatice Arslan Hatunu da kendisine gndermesini istedi. el-Kaim Biemrillah, Kurey tarafndan serbest braklnca karlnda Bessirnin kars ve ocuklar salverildi. Sultann yaklamakta olduu haberi zerine Bessir hemen Badaddan ekildi. Turul Bey, Halifeyi Nahrevanda karladktan sonra, Ocak 1060da birlikte Badada girdiler. Turul Beyin byk sayg gsterileri arasnda yeniden tahtna oturttuu Halife ise, ona kendi klcn kuandrarak minnettarln bildirdi. Sultan, Badaddaki karklklar bastrdktan sonra byk komutanlar idaresindeki muazzam bir ordu ile Bassiryi yakalamak iin sefere kt. iddetle takip edilen Bessir, Suriyeye kaaca srada vurulan atndan derek yakaland. Kendisi ve pek ok askeri ldrld, kesilen ba Badadda tehir edildi. Turul Bey bylece snn halifelik iin byk bir tehdit oluturan bu meseleyi halledip Badada dndnde, resm olarak da, halk tarafndan da byk sevgi ve sayg gsterileri ile karland (Mart 1060). el-Kim Biemrillah ona hilatler giydirip onuruna byk bir ziyafet dzenledi. Turul Bey, Bessirnin igli srasnda ve sonraki atmalarda byk ykm yaayan Badadn imarn emretti. Irak ehirlerine yeni yneticiler tayin etti. Bylece blgede Seluklu idaresi yeniden ve daha gl bir ekilde kurulmu oldu.

Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi

Bu devirde siyasi iliki kurmann veya mevcut ilikileri glendirmenin balca yollarndan birisi, diplomatik evliliklerdi. Turul Bey ve dier hanedan mensuplar fethettikleri lkelerin emirleri veya komu hkmdarlarla bu tr evlilikler gerekletirmilerdir. rnein Turul Bey Harizmi fethettiklerinde, Harizmhn dul kars Altuncn Hatun ile evlenmiti. Badad seferi srasnda da Sultann yannda bulunan bu Hatun, lmnden nce (1060 yl sonu), Sultana Dnya ve hiret erefine nail olmas iin Halifenin kz ile evlenmesini vasiyet etmiti. Turul Bey, muhtemelen daha nceden kararlatrm olduu zere, Rey kadsn Halifeye eli olarak gnderip kzyla evlenmek istediini bildirdi. Fakat Abbsoullar kzlarnn yabanclarla evlendirilmesi deti olmad gerekesiyle teklif

2. nite - Turul Bey Zaman

31

reddedildi. Ancak Turul Bey vazgemek niyetinde deildi. Veziri Amidlmlk Kndr bata olmak zere, pek ok ileri gelen kimse Halife nezdinde, meseleyi zmek iin elilik grevinde bulundu. Hatt din limleri de eri bakmdan konuyu mnakaa ettiler. Halife bir ara, sultan oyalamak niyetiyle artl olarak olumlu cevap verdikten sonra vazgeti. Bunun zerine Turul Bey, fiil hkimiyetinin doal sonucu olarak grd bu evlilie raz gelmeyen halifenin ve adamlarnn tm iktalarna ve tahsistlarna el koydurdu. Nihayet iki yldan fazla sren bu gerginlik, halifenin aresiz Turul Beye boyun emesi ile sona erdi. Nikh daha nce vekiller aracl ile Tebrizde kylm olan Sultan, 1063 yl banda dn iin Badada hareket etti. 18 ubatta balayp bir hafta sren bu muhteem Trk dnnn ansna, zerinde Turul Beyin kabartma resminin ve hkimiyet sembol olan ok ve yay iaretlerinin bulunduu hatra bir madalyon da basld. Gelini alp Reye dnen Turul Bey, bu evlilik yoluyla halifelik kurumu zerinde, el-Kim Biemrillahn kabullenmekte glk ektii statsn pekitirmi oldu.

EHZDE SYANLARI
Yar gebe hayat tarzna uygun olarak rgtlenen Bozkrl Trk Devletinin, sk sk taht kavgalar ile sarslp hanedn deiikliklerine ve zaafa sebep olan baz idar gelenekleri vard. Bunlardan biri, arkalarnda binlerce insan gcnn destei olan boy beylerinin, boylar birlii esasna gre kurulan devlet nezdindeki temsil gleri dolaysyla, mevcut birlii bozup yenisini yapabilecek arla sahip olmalar idi. Bahsedilen yapnn da besledii ikinci bir mesele ise, hanedann btn erkek mensuplarnn tahtta hak sahibi olduklar anlay idi. Bu iddiann dayana ise, daha nce de sz edildii gibi, Tanr tarafndan yeryzn idare etmekle grevlendirilmi olan Trk kaanna bu ltfun bir iareti olarak verildii kabul edilen Kut anlay idi. Tanr tarafndan kaana bahedilmi olan bu zel g kaynann, kan yoluyla getiine inanld iin, kaann soyundan gelen her erkek fert byle bir hak iddiasnda bulunabilmekteydi. Bu uurda mcadeleye giren hanedn mensuplar, ihtiya duyduklar askeri ise devleti tekil eden boylardan salamakta idiler. Trk Devletinde len hkmdarn yerine, byk veya kk oulun gemesi gibi baz uygulamalar bulunmasna ramen, Kut inanc dolaysyla iyi ileyen bir verset hukuku olumamtr. Sultan Melikah dnemine kadar, byk lde bozkrl devlet zelliklerini yaatan Seluklular da, doal olarak ayn gelenekleri srdrdler. Bununla birlikte ok meakkatli bir kurulu serveni yaam olan Seluklu ailesi, Dandnakndan sonra toplanan kurultayda bunun deerinin farknda olarak aralarndaki dayanmay bozmamak zere szlemilerdi. Ancak ayn kurultayda ortaya konulan yaplanma modeli, o gn deilse bile daha sonra emsl gsterilerek, yeni mcadelelere kap aralayacak trden bir uygulama idi. Trk Tarihinde daha nce rnei olmayan bir ekilde, ar Bey ile Musa Yabguya bugn kesin olarak bilmediimiz sebeplerden tr tannan hkmranlk hakk, bir lde bu tr atmalara zemin hazrlamtr. Ancak bu mcadelelerin sebebinin, lkenin hnedann ortak mal saylmas dolaysyla, adet topraklarn paylatrlmas olduu eklindeki yorumlar ok isabetli deildir. nk bu taht kavgalarna katlanlarn neredeyse tamam, kendisi iin ayr bir hkimiyet alan amay deil; dorudan taht ele geirmeyi hedeflemilerdir. Nitekim ilerinden bunu baarp tahta geenlerin hi birisi ne lkeyi birileri ile paylam; ne de kendisine kar bir taht mcadelesi olduunda lke hnedann

32

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM

ortak maldr demeyip bldrmemek iin mcadele etmilerdir. Zira Trk Devletinde Mete Han dneminden beri merkeziyeti bir yap hedeflenmitir. Siyas ve SIRA SZDEetkisiyle zaman zaman lke topraklar ve siyas iktidar paraidar baz zaaflarn lansa da, blenin mer saylmadn, bunun olaan d bir durum olduunu unutmamak gerekir. DNELM

SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

Trk Devletinde hanedn deiikliklerine ve bazen paralanmaya da sebep olabilen taht SIRA SZDE O R U kavgalarnn S sebebi sizce nedir?
D rnei NELM Trk Tarihinde D K K A T olmad daha nce de ifade edilen, Turul Beyin saltant dnda ar Bey ile Musa Yabguya tannan haklarn, yani mstakil olarak hkm srecei topraklar ve kendi S Oadna R U para kestirmek, hutbe okutmak gibi yetkileri hiz bir idar yaplanSIRA SZDE ma rnei ile karlamaktayz. Oysa Turul Beyin maiyetinde kalarak bat ynnde devletin daima nn aan fetihleri gerekletiren Kutalm ile brahim Yinal, benzer imtiDKKAT yazlardan mahrum kalmlard. AMALARIMIZ

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

NTERNET

K T A kurultayda P brahim Yinal ilk baka baz hanedan mensuplar ile birlikte, fetihlerin geniletilmesi greviyle Turul Beyin maiyyetinde yer almt. Bu erevede devAMALARIMIZ letin ilk iki baehri Niabur ve Rey dhil olmak zere, Irak- Acem (Cibl) blgeELEVZ YON si brahimT Yinal tarafndan fethedilmiti. Ancak Turul Bey bu fetihlerden sonra bu topraklar ona brakmamt. Bir yanda ar Bey, Musa Yabgu ve Kavurt Bey rK T A P nekleri varken, brahim Yinal ve Kutalm gibi hanedan yeleriyle ilgili tutumu, Turul Beyin hi olmazsa kendi sahasnda kuvvetli bir merkeziyeti yap oluturNTERNET mak istemesi Ayrca her ikisinin de, tahta ok yakn kudretli ahT E L Eile V Zaklanabilir. YON siyetler olduklar iin kontrol altnda tutulmak istendii sylenebilir. brahim Yinal bu uygulamadan duyduu rahatszl, Pasinler (Hasankale) Zaferi dnnde aka ortaya koydu. Sultann bu byk zafer iin kran ifade N T E R N E T vermek istedii 400.000 dinar kabul etmeyerek, fetih hakk si olarak kendisine olarak toprak istedi. Hemedan ve Ciblin dier ehirlerini hkimiyetine alma istei, phesiz Turul Beyin hedefleri ile atmakta idi. brahim Yinalin bu ehirleri teslim etmesi yolundaki talebi reddetmesi onu Sultan ile kar karya getirdi. Bu arada kestirdii iki parada Turul Beyin adnn olmamas bir bakaldrnn iareti olmaldr. Neticede Hemedan nnde meydana gelen savata brahim Yinal aabeyisine yenildi (1050). Turul Bey devletin kuruluunda byk hizmetleri olan kardeini affetmekte tereddt etmedi. Hatt onu, ikta edecei yere gitmek veya yannda kalmak konusundaki seimde serbest brakt. brahim Yinal gven tazelemek ve daha fazla phe ekmemek iin sultann hizmetinde kalmay yeledi. Bundan sonra bir dnem artk ad sk gemeyen brahim Yinal, 1055 ylnda Badad seferi srasnda yeniden Turul Beyin hizmetinde sahneye kar. Bununla birlikte Bessirye kar yardma arldnda ar davrand ve ikta topra istedii de bilinmektedir. Turul Beyin ona, Bessirye ait Rahbeyi alrsa kendisine ikta edecei vaadi brahim Yinal honut etmedi. Nitekim Sultan byle kritik bir zamanda mesele kmamas iin ona Musul valiliini verdi. Yine de Turul Bey Badada dndkten sonra Musuldan ayrlp Cible gitmeye yeltendi. Halife ve Turul Beyin araya girmesiyle geri dnd. Bessir-Fatim tehlikesine ramen Musuldan izinsiz ayrlmaya kalkmas isyan olarak alglanmt. Ancak kritik artlar

SZDE brahimSIRA Yinaln syanlar

2. nite - Turul Bey Zaman

33
SIRA SZDE

SIRA SZDE

dnlerek zerine gidilmedi ve kalmaya ikna edildi. Bu durum Bessir ile Kureyin Musulu kaatmasna frsat verdi ve drt ay sonra ehir dt. Turul Bey DNELM sefere karak ikinci defa Musulu kurtard. Fakat brahim Yinaln Fatm halifesi ve Bessir ile balant halinde Cible gitmekte olduunu haber alnca takipten vazS O R U geerek Hemedana doru yola kt. brahim Yinal ve daha sonra baka Seluklu ehzdelerinin de zamanDzaman K K A T Fatm ve ilerle ibirlii teebbslerinin inan tercihleri ile ilgili olduuna dair bilgi bulunmamaktadr. Bu durum Seluklu sultanna ve dolaysyla onun himayesinde bulunan snn halifeye SIRA SZDE kar giriilen isyan hareketlerinde, siyas antaj ve restleme arac olarak kullanlmtr. Cible varan brahim Yinal, durumunu glendirmek iin Trkmenlerden asAMALARIMIZ ker toplarken, kuvvetlerinin bir ksmn da i taarruzuna kar Irakta brakm olan Turul Bey, daha az bir kuvvetle ondan nce Hemedana ulat. Fakat kardei ErK T A Yinal, P tan oullar Ahmed ile Muhammedin de desteini alan brahim Turul Beyi Hemedan yaknnda yenilgiye uratt. kaleye ekilen ve drt ay kadar sren muhasara boyunca ok kritik gnler geiren Sultan, Badada ei Altuncn HaT E L Eacil VZY ON tun ve veziri Amidlmlk Kndrye ve ar Beyin oullarna yardm arsnda bulundu. Bata Hatun ve ar Beyin oullar Kavurt, Alp Arslan ve Alp Sungur Yakutnin yetimesi zerine brahim Yinal kuatmay kaldrp savaarak ekilmek zorunda kald. Nihayet Rey ehri nlerinde meydana gelen son sava kaybetNTERNET ti ve Alp Arslan tarafndan yakaland. brahim Yinal, bir yandan Turul Bey ve saltanat iin arz ettii ciddi tehlike ve Seluklularn takip ettii snn siyasetin tersine Fatmlerle ibirliine girimesi sebebiyle bu defa affedilmeyip bertaraf edildi. ki yeeni ile birlikte yay kirii ile bodurulmak suretiyle ldrld (23 Temmuz 1059).

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kutalmn syan
Kutalm hatrlanaca zere, Seluk Beyin Arslan Yabgudan olan torunu idi. Babas Gazneli Mahmut tarafndan Kalincr kalesine hapsedildikten sonra, Yabgulu Ouzlarn aksine ar ve Turul Beylere katlmay tercih etmiti. Devletin kuruluu ve ilk fetihler srasnda da yapt byk hizmetlerle ne kt. O da brahim Yinal gibi, dorudan Sultann maiyyetinde olup, kendine ait bir hkimiyet alan yoktu. Kutalm da Badad seferi srasnda Turul Beyin yannda bulunuyordu. Hatt 1057 yl banda Bessiryle girdii savata yenilmi bu yzden sultan tarafndan tekdir edilmiti. Turul Beyin bu yzden Musul seferine kt ayn yl ierisinde, Kutalmn kardei Resl Tegin Huzistn civarnda bir isyana kalkt. Ancak bu hareket kolaylkla bastrld. Kutalmn bu olaydan sonra, 1058 yl banda Badadda Turul Bey adna yaplan trenler srasnda hl onun yannda olduu tespit edilmektedir. Kaynaklarda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Kutalmn da, kardei Resul Teginin de 1058 yl sonunda isyan eden brahim Yinal ile ibirlii hlinde olduklar anlalmaktadr. Nitekim ar Beyin oullar dndaki hanedn yelerinin bir ekilde memnuniyetsizler tarafnda yer aldklar ve zaman ierisinde etkisiz hle getirildikleri grlecektir. brahim Yinaln ldrlmesinden sonra da kardeiyle birlikte mcadeleye devam eden Kutalm, yenilince (Mays 1061) Ciblde Girdkh kalesine snd. Kutalm bu srada halifenin kzyla evlenme meselesiyle megl olan Turul Beyin Humartekin komutasnda gnderdii kuvvetleri bozgu-

Tanr vergisi bir ltf olan kut dolaysyla, hanedan mensuplarnn mukaddes saylan kanlarnn aktlmas yasakt. Bu yzden ehzdeler ldrlrken, hkimiyet sembol olan kendi yaylarnn kirii ile bodurulurlard. Ayn gelenek Moollarda da mevcut idi. Kaynak: Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. Fuat Kprl, Trk ve Mool Sllelerinde Hanedn zasnn damnda Kan Dkme Memnuiyeti, Trk Hukuk Tarihi Dergisi, I (1944), 1-9

34

Byk Seluklu Tarihi

na uratt. Bunun zerine meseleyi halletmek grevi vezir Amidlmlk Kndrye verildi. ki yla yakn bir sre kuatma altnda kalan ama teslim de olmayan Kutalm, sonunda anlama istemeye mecbur kald (Haziran 1063). Ancak Turul Beyin lm haberi gelince vezir aceleyle Reye dnd. Kutalm bunun zerine Turul Beyin yerine tahta gemek amacyla mcadeleye devam etti.

DER OLAYLAR
Burada ksaca Turul Beyin hkimiyet alan dnda, yani ar Bey ve Musa Yabgunun idaresinde kalan blgelerde meydana gelen olaylar szkonusu edilecektir. Devlet kurulurken Mervden Niabur ve Herat snrna kadar Horasann nemli bir ksm kendisine verilen ar Beyin, byk oul olmasna ramen; taht konusunda ok sevdii ve ocuu olmayan kardei lehine fedakrlkta bulunduu sylenebilir. Turul Beyin yerine kendi oullarnn geecei ve kurultayda elde ettii imtiyazl konum da bu kabul kolaylatrm olmaldr. ar Beyin merkezi Belh ehri olan Toharistan ele geirmesinden sonraki en nemli faaliyeti, 1043 ylnda Turul Beyle birlikte Harizmi zabt etmeleridir. Daha sonra Toharistan meliki olan olu Alp Arslan ile Ceyhunu ap Tirmizi ele geirince Karahanllar ile anlamazl dtler. Karahanl Tamga brahim Han, Halife nezdindeki ikyetinden bir sonu alamad. nk Halife zaten Seluklularn denetimi altnda bulunuyordu. ar Beyin balca rakibi Gazneliler idi. Dandnakndan sonra bir rpda byk topraklar kaybedilmi olmasna ramen; Sultan Mesudun yerine geen olu Mevdudun ksa saltanat zamannda Gazneliler Seluklulara kar olduklar yerde tutunma imkn elde ettiler. Bundan sonraki Seluklu-Gazneli savalar sonusuz snr atmalarna dnt. 1059 ylnda Gazne sultan brahim b. Mesud zamannda, Seluklularla Hindiku Dalarn snr kabul eden ve evlilik yoluyla mnasebetleri iyiletiren bir bar anlamas imzaland. ar Beyin Kirmana tayin edilen olu Kara Arslan Kavurt da, gnmze kadar ulaan paralarndan anlaldna gre, babasna tbi bulunuyordu. 1059 ylnda 70 ya civarnda vefat eden ar Beyin topraklarnn idaresi olu Alp Arslana intikal etti. Ancak Turul Bey, brahim Yinal isyann bastrdktan sonra, onun oullar ile ilgili tayinler yapt ve Alp Arslan da dorudan kendisine balad. Buradan da Turul Beyin Dandnakndan sonra yaplan merkeziyetilie aykr blmden ilk frsatta geri dnmek istedii aka anlalmaktadr. ar Beyin mnasebette bulunduu dier bir isim amcas Musa nan Yabgu idi. Kurulu srecinde Seluk Beyin hayattaki en byk olu olmak bakmndan yeenlerinden daima sayg grmt. Kurultayda da Herat merkez olmak zere Gaznelilerden zabt edecei topraklarn hkimiyetini ve kendi adna para basma hutbe okutma yetkilerini ieren imtiyazl bir konum elde etmiti. Nitekim Musa nan Yabgu nce Herat, arkasndan Sistn ve Bst ele geirdi. Olu Bri ile yeeni Erta onun tbileri idiler. Fakat yann ilerlemi olmas onun hanednn dier mensuplarnn, zellikle de ar Bey kolunun basksna uramasna sebep oldu. Nitekim 1056 ylnda ar Beyin amcasnn topra olan Sistna girmesi, ancak Turul Beyin sert mdahalesi ile nlenebilmiti. Hkimiyet alan giderek daralmakla birlikte, Turul Bey ldnde hayatta olan Yabgu, taht mcadelesine girmekten de geri kalmamtr.

2. nite - Turul Bey Zaman

35

Turul Beyin lm
Turul Bey, urunda yllarn harcad Halifenin kz Seyyide Hatun ile evlendikten sonra, onu Badaddan gtrmeyeceine dair sz vermi olmasna ramen, gelini de alarak bakenti Reye dnd. Daha nce de ld eklinde dedikodulara sebep olacak kadar hastalklar geirmi olan Turul Beyin buna ramen hibir ila kullanmad kaydedilmektedir. Reye dnnce, son yllardaki srekli yorgunluk ve skntlarn da etkisiyle yeniden hastaland. Srekli burnu kanayan Sultan, havasnn iyi gelecei dncesiyle Reye bal bir kye gtrld. Ancak arlanca taht- revanla, Rey dndaki yazlk saraya nakledildi ve 4 Eyll 1063 Cuma gn 70 yanda iken vefat etti. Hastal arlanca, ar Bey lmnden sonra evlendii onun dul hanmndan olan yeeni ve vey olu Sleyman veliaht tayin etti. Geici olarak saraya defnedilen Turul Bey, Alp Arslan tarafndan Reyde Knbed-i Turula nakledildi. Kaynaklarn stn vasflaryla methettii Turul Bey, gerekten de milletini bir boy tekiltndan, belki dedesi Seluk Beyin de hayali olan bir imparatorlua ykseltti. Bundan daha da nemli olarak, soydalarnn en hayati ihtiyac olan yeni bir yurdun kaplarn aralad. Turul Bey phesiz stn asker, siyas ve insan vasflar ve hlen yaamakta olan byk eseri ile tarihe ml olmu esiz bir ahsiyetti. Kendime bir saray yapar da yanna Allahn evini ina etmezsem utanrm diyecek kadar dindar bir insan olan Turul Bey, limlere de byk sayg gsterirdi. 23 yl sren yorucu saltanat boyunca Badadda Turul Beg ehri, baka ehirlerde cami, medrese, saray gibi pek ok eser de ina etmitir.

36

Byk Seluklu Tarihi

zet
A M A

Seluklu Devletinin kurulu dnemindeki idar yaplanmasnn zelliklerini aklayabilme 1040 ylnda Gaznelilere kar kazandklar Dandnakn savandan sonra devlet kuran Seluklular, Turul Beyi sultan iln ettiler. Kurultayda ayrca dier hanedn yelerine de baz grev ve yetkiler verildi. Ailenin en by olan Musa nan Yabgu ve ar Bey, kendilerine ait topraklarda, kendi adlarna para basp hutbe okutmak artyla, bir nevi bamsz hkm srme yetkisi kazandlar. Kutalm, brahim Yinal, Alp Sungur Yakut, Resul Tegin ve Hasan gibi nde gelen ehzdeler ise Turul Beyin hizmetinde fetihleri geniletmekle grevlendirildiler. Devletin kurulu dneminde yaanan balca siyas olaylar kavrayabilme Bu erevede ilk fetihler doal olarak devletin bakenti Niaburdan Orta ve Bat rana; Mervden Harizm ve Maverannehire doru olacakt. Seluklu yneticileri ncelikle hisselerine blgelere yerletikten sonra fetihlere giritiler. ar Bey ve Musa Yabgu, ncelikle Gazneliler istikametinde ilerlediler. Horasana ilave olarak Toharistan, Sistan ve Kirman alnd. Turul Bey Taberistan aldktan sonra iki karde birlikte, Cend hkimi ah-Melikin ele geirdii Harizmi aldlar. brahim Yinal ise mahall hnedanlar elinde paralanm bulunan randa baarl fetihlerde bulundu. Bakent onun fethettii Reye nakledildi. Hemedan ve dier Irak- Acem ehirlerinin fethi ile Seluklular, Abbas Halifelii blgesine girdiler. te taraftan Azerbaycna kadar yaylan Ouzlar, Bizans snrlarna dayandlar. Seluklu Devleti bat istikametinde slm Dnyas ve Bizans olmak zere iki ayr hedefe ynelecektir. Devletin kurulmas zerine Ceyhunu ap yurt bulmak midiyle Horasan dolduran ve ister istemez islm ahaliyi incitmekte olan Ouz gleri Bizans topraklarna ynlerdirildi. Kutalm, brahim Yinal, ehzade Hasan gibi ileri gelenler ve Seluklu sultann da bizzt nclk ettii bir sre balad. 1048deki Hasankale zaferi glerin nn ve Bizansla da ilk diplomatik temasn nn at. 1054 ylnda Anadoluya sefer yapan Turul Bey, Van Gl evresinde fetihlerde bulundu.

A M A

A M A

Seluklu Devletinin slm Dnyasnda stlendii rol ve Abbas Halifelii ile ilikilerini, siyaset felsefesi asndan aklayabilme Bu arada Abbas Halifesi el-Kim Biemrillah, neredeyse yzyldr Badad bask ve kontrol altnda tutan i Bveyhoullarna kar Turul Beyden yardm istedi. 1055 yl sonunda Badad seferine kan Turul Bey, ehre giriinden nce adna hutbe okunup, saygyla karland. Ancak Bveyhlerin Trk askerlerinin komutan Arslan Bessir ve i halk Seluklu askerlerine tepki gsterdiler. Bunun zerine Hsrev Firuzu yakalayp hapseden Turul Bey, Bveyhoullar hanedanna son verdi. Yapt idar dzenleme ile Badad ve dier halifelik topraklarn dorudan Seluklu ynetimine balarken, maa balad Halifeyi de bir nevi memur konumuna getirdi. Daha sonra Fatmlerden ald destekle Seluklulara kar faaliyetlere girien ve halifeyi esir alan Bessir ortadan kaldrld. Turul Bey daha sonra, slm dnyasnda itibar vesilesi olaca dncesiyle, Halife el-Kimi zorla ikna ederek kz ile evlendi. Taht mcadelelerini idare mekanizmas bakmndan deerlendirebilme Turul Beyin salatanat dneminde uramak zorunda kald dier nemeli bir mesele ise baz hanedan mensuplarnn isyanlar oldu. ar Bey, Kavurt ve nan Yabgu gibi hanedan mensuplarna tannan imtiyazlara bakarak, brahim Yinal ve Kutalm gibi iki byk ehzde isyan ettiler. brahim Yinal nc teebbs olduu ve devleti zora soktuu iin ldrld. Ancak iki yla yakn bir sre isyan hlinde bulunan Kutalm, Turul Beyin lm zerine de taht davasn devam ettirdi. Turul Bey, 1063te 70 yanda Reyde vefat etti.

A M A

2. nite - Turul Bey Zaman

37

Kendimizi Snayalm
1. Byk Seluklu Devleti aadaki yerlerden hangisinde kurulmutur? a. Malazgirt b. Kirman c. Anadolu d. Horasan e. Nes 2. Seluklular kurulu dneminde aadaki blgelerden hangilerini ele geirmilerdir? a. Orta-Bat ran, Kirman-Harizm b. Kirman-Azerbaycn-Irak c. Anadolu-ran, Harizm d. Suriye-Filistin-ran, Kirman e. Taberistan-Iran, Maverannehir 3. lk Seluklu Bizans sava aadaki tarihlerden hangisinde olmutur? a. 1048 b. 1040 c. 1071 d. 1045 e. 1054 4. Pasinler Sava ile ilgili olarak aadaki eletirmelerden hangisi dorudur? a. 1040, Seluklu-Gazneli b. 1071 Seluklu-Gazneli c. 1048 Seluklu-Bizans d. 1054 Seluklu-Bizans e. 1048 Seluklu-Bveyh 5. Turul Beyin Birinci Badad seferinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Bizansn Halebe saldrmas b. Bvehoullarnn Msr igli c. Halifenin Reyi kuatmas d. brahim Yinaln isyan e. Abbas halifesinin Bveyhoullarna kar yardm istemesi 6. Aadakilerden hangisi Turul Beyin Badad Seferlerinin sonucu deildir? a. Bveyhoullarnn yklmas b. Turul Beyin Halifenin orta iln edilmesi c. Halifenin dnyev yetkilerini resmen sultana devretmesi d. Fatm halifeliinin sona ermesi e. Halifelik topraklarnn Seluklu idaresine girmesi 7. Arslan Bessir ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Bveyhlerin Trk askerlerinin komutandr. b. Turul Beye balln bildirmitir. c. Fatm halifesinin destei ile Seluklularla savaa girmitir. d. Abbas hlifesini esir almtr. e. Turul Bey tarafndan ldrlmtr. 8. ehzde isyanlarn merulatran en nemli sebep aadakilerden hangisidir? a. Daha fazla toprak kazanma istei b. Hkmdarlarn meliklere uygulad basklar c. Kut anlay dolaysyla ehzdelerin tahtta hak sahibi olduklar inanc d. lke topraklarnn bllm olmas e. Fatm Halifesinin tahrikleri 9. ar Beyin mirasnn dzenlemesine dair aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Topraklar bamsz bir hkmdar olarak Alp Arslana brakld. b. Topraklar Yabgu ve Alp Arslan arasnda paylald. c. Turul Beye bal olmak artyla, yerine Alp Arslan geti. d. Kavurt Bey babasnn lkesini ele geirdi. e. lkesi Alp Sungur Yakutye verildi. 10. Turul Bey ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. 1054 ylnda Anadoluya sefer yapmtr. b. Badada yapt seferlerle ilerin basksna son vermitir. c. syan eden kardei brahim Yinal ldrtmtr. d. 1061 ylnda vefat etmi ve Cendde gmlmtr. e. Halifenin kz ile evlenmitir.

38

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. 2. a 3. d Cevabnz yanlsa Devletin Mahiyeti ve lk Fetihler ksmn tekrar gzden geirin. Cevabnz yanlsa Devletin Mahiyeti ve lk Fetihler ksmn tekrar gzden geirin. Cevabnz yanlsa Trk Aknlar ve Bizans mparatorluu ile likiler ksmn tekrar gzden geirin. Cevabnz yanlsa Trk Aknlar ve Bizans mparatorluu ile likiler ksmn tekrar gzden geirin. Cevabnz yanlsa Abbas Halifelii ile likiler ksmn yeniden gzden geirin. Cevabnz yanlsa Abbas Halifelii ile likiler ksmn yeniden gzden geirin. Cevabnz yanlsa Abbas Halifelii ile likiler ksmn yeniden gzden geirin. Cevabnz yanlsa ehzde syanlar ksmn yeniden gzden geirin. Cevabnz yanlsa Dier Olaylar ksmn yeniden gzden geirin. Cevabnz yanlsa Turul Beyin lm konusunu yeniden gzden geirin.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Seluklularn kurulu aamasnda karlatklar en mhim mesele, onyllardr birlikte mcadele ettikleri soydalarnn, devletin babalk vazifesi gerei yerletirilmesi, iskn edilmesi mecburiyetidir. Sra Sizde 2 Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn temelinde ncelikle, Trkmenlerin yurt ihtiyacn karlamak zere Anadolunun fethi; ikinci olarak da Bizansn slm Dnyas karsndaki ilerleyiini durdurmaktr. Sra Sizde 3 Aslnda siyas bir lider, yani devlet bakan olan Halife, Bveyhoullar dneminde bu gcn nemli lde kaybetmiti. Fakat Turul Beyin Badad seferinden sonra yaplan dzenlemede Badad bir Seluklu vilyeti hline gelirken, kuruma saygda kusur edilmemekle birlikte, halife devletin maal bir memuru durumuna dmt. Sra Sizde 4 Trk Devletinde iktidar kavgalarna ve paralanmaya, hanedn deiikliklerine sebep olan en nemli etken Kut anlaydr. Hanedan mensubu her erkee, hkimiyet mcadelesine girme ans veren bu anlay, hkmdar ldnde yerine veliahd tayin etmi olsa bile, salkl bir veraset kurumunun olumasn engellemekteydi.

4. c

5. e 6. d 7. b 8. c 9. c 10. d

2. nite - Turul Bey Zaman

39

Yararlanlan Kaynaklar
Agacanov Sergey (2006). Seluklular (Trke trc. E.Necef - A.Annaberdiyev), stanbul. Kafesolu brahim (1972). Seluklu Tarihi, stanbul Kymen M.Altay (1976). Turul Bey ve Zaman, stanbul. Kymen M.Altay (1993). Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara. Turan Osman (2010). Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul.

3
Amalarmz

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilecek, Seluklu Devletinde bu dnem yaanan siyas ve asker olaylar aklayabilecek, Devletin yaps ve ileyiini meydana gelen deiikliklerle birlikte aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Alp Arslan Trkmenler Romanos Diogenes Karahanllar Grcler Fatmler Anadolu Malazgirt Kavurt Bey Ermeniler

indekiler
ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER EHZDELERN TAYN VE MELKAHIN VELAHT LAN EDLMES DET- KIPAK VE CEND SEFER KNC KAFKASYA SEFER SURYE VE ANADOLU SEFER MALAZGRT ZAFER ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM

Byk Seluklu Tarihi

Alp Arslan Zaman

Alp Arslan Zaman

ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI Taht Mcadeleleri
Hatrlanaca zere Turul Bey, 1063 ylnda vefat ettii zaman kendi ocuu olmadndan, annesiyle evli bulunduu ar Beyin olu Sleyman veliaht tayin etmiti. Bu srada Girdkhda Kutalmla savamakta olan vezir Amidlmlk Kndr, sultann vefatn haber alr almaz Reye dnd. Sleyman tahta karp adna hutbe okuttu. Askerin yeni hkmdara itatini salayabilmek iin onlara pek ok ihsanda bulundu. Ancak isyan henz bastrlamam olan Kutalm bata olmak zere, byk amcalar Musa Yabgu ve ar Beyin dier oular da taht urunda mcadeleye hazr idiler. Gerekten de daha Sultann hastal arlap ld ayialar yayld zaman bile, Alp Arslan taht ele geirmek zere harekete gemiti. Turul Beyin hayatta olduunu renince geri dnmt. Vezir Amidlmlk, Sleymann balca rakibi olarak Alp Arslan gryordu. Nitekim Alp Arslan, Toharistan meliki olarak babasnn hizmetinde bulunduu srada, Karahanl ve Gaznelilere kar kazanlan baarlarda, brahim Yinal isyannda byk hizmetlerde bulunmutu. ar Bey de, daha salnda liyakti dolaysyla idareyi fiil olarak ona brakmt. Vezir Kndr bu durumun bilincinde olarak Alp Arslana, bir eli ve kendi el yazsyla bir mektup gnderdi. Mektupta Sleymann saltanatnn Turul Beyin istei olduundan buna rza gstermesi gerektiini, bu tarafa gelmesi hlinde kendisine ait olan Horasan ve Harizmin sahipsiz kalacan, eer istiyorsa para gnderebileceini; aksi takdirde zerine kuvvet sevk edilecei bildiriliyordu. Bu tehditleri ciddiye almayan Alp Arslan, bu karklklardan yararlanp isyan eden Huttaln ve aaniyn emirleri zerine sefere karak onlar bertaraf etti. Topraklarn da dorudan Seluklu idaresine balad. Alp Arslan, Kutalmn hareketinden de haberdar olmakla birlikte nce, bu srada taht ele geirmek iin harekete geen, byk amcalar nan Yabgunun zerine Herata yrd. Yenilgiye uratp teslim ald Yabguyu, byk hrmet gstermekle birlikte yerine iade etmeyerek yannda alkoydu. Bylelikle Alp Arslan daha tahta kmadan nce devletin doudaki topraklarn, asi emirleri ortadan kaldrp, Yabgunun hkimiyetine son vermek suretiyle merkezi idareye balam oluyordu. Dier yandan Arslan Yabgunun olu olmak hasebiyle, kendisini tahtta ncelikli hak sahibi olarak gren Kutalm, kardei Resl Tegin ve kendilerine bal

Hutteln veya Huttel, Kuzey Horasanda merkezi Hulbuk olan Vah ile Ceyhun nehri arasnda, Trkmen atlar ile mehur eyaletin; aaniyan veya Saganiyn ise, Ceyhunun Maverannehir tarafnda, merkezi Tirmiz olan blgenin addr.

42

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT Msadere devlet memurlarnn, grevleri srasnda makamlarnn SIRA SZDE gcn ktye kullanarak haksz kazan edindikleri gerekesiyle, servetlerine el AMALARIMIZ konulmasdr.

Trkmen kuvvetlerince desteklenen 50.000 kiilik ordusuyla, sratle Rey zerine hareket etti. Vezirin nan Bey komutasnda zerine gnderdii kuvvetleri perian etti. Bundan sonra payitahta girip saltanatn iln etti (Kasm 1063). kaleye snan vezir Amidlmlk, Kutalmla ancak Alp Arslann ba edebileceine kanat getirerek, ona acil yardm arsnda bulundu. Vezirden Reyi terk etmemesini isteyen Alp Arslan, Musa Yabgu meselesini hlleder etmez Reye doru harekete geti. Bu srada Yunus Yinaln oullar Erdem ve Erbasgan Kazvnde Alp Arslan adna hutbe okuttular. Kutalm, Alp Arslann Niabura vardn renince, iki ordu arasnda kalmamak iin Reyden karak ona doru ilerledi. Kutalm, Alp Arslann kendisine bu mcadeleden vaz gemesi iin yapt ary, saltanatn babasndan dolay ncelikle kendi hakk olduunu syleyerek geri evirdi. Bu durumda sava kanlmaz oldu. Damgn civarnda Milh vadisinde iki Seluklu ehzdesinin ordular kar karSIRA SZDE Alp Arslann ordusunun hareketini zorlatrmak iin blgeyi ya geldi. Kutalmn batakla evirmesi ie yaramad. Bugnn kendisi iin uursuz olduuna inanan Kutalmn sava geciktirmesi de mmkn olamad. Sonunda iki ordu arasnda vuDNELM k bulan meydan savanda Kutalm yenildi ve hayatn kaybetti. Kardei, oullar Sleymanah ve Mansur esir edildiler. Kutalmn lmne alayp zlen ve yasO R U onu Reyde Turul Beyin yanna defnettirdi. Kutalmn bertan tutan Alp S Arslan, raf edilmesine bakan Sleyman ise, aabeyi Alp Arslana direnemeyeceini anlayarak iraza ekildi. Vezir zaten Alp Arslann tarafna dnm bulunuyordu. DKKAT Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, bakent Reye girip tahta oturdu. Kutalm olayn gz nne alarak mcadeleye girmeyen Kavurt Bey de, geri dnerek KirSIRA SZDE manda Alp Arslan adna hutbe okuttu. Vezir Amidlmlk Kndr, Alp Arslann melik iken de veziri olan Nizamlmlkn tahrikleri sonucunda nce azledildi. Ardndan taht mcadeleleri srasnda yapt harcamalar yznden sulanarak mallaAMALARIMIZ r msadere edildi. Bir sre sonra da idam edilmek suretiyle hayatn kaybetti. Seluklu Devletinin idare mekanizmas hakknda daha fazla bilgi iin bkz. M.Altay KyK T A P men, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1989

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Nevbet aldrmak, hutbe okutmak, para kestirmek gibi nemli saltanat almetlerinden biriydi. Bamsz hkmdarlar gnde be ezan vakti, vasallar ise vakit saraylarnn kapsnda davul (tabl) vurdururlard, buna nevbet denirdi.

Turul Beyin ld haberi Badada ulatnda, Halifenin veziri yas iln edip taziyeleri kabul etti. Bununla birlikte el-Kaim Biemrillah, Seluklularla yaplm olan anlamay Turul Beyin hayatyla snrl sayarak hutbeden onun adn kard. Ay N T devletine ERNET rca Seluklu tbi olan blge emirlerini, Seluklu idaresinden kurtulmak konusunda istiare etmek zere Badada ard. Halife bununla da yetinmeyerek, Seluklularn Irak umum valisi (amd) olan Eb Said Kainye, Turul Bey ldne gre grevinin sona erdiini bildirdi. Bunun zerine Badadda oturmakta olduu saray surlarla tahkim eden amd, Seluklu saray nnde nevbet aldrmaya devam ederek, bir sre halifeye kar direndi. Seluklu Devletinin dier grevlileri de, kendilerini gvende hissetmedikleri iin onun etrafnda toplandlar. Halife, Seluklu idaresinden kurtulmak iin, Iraktaki Seluklu grevlilerini kastederek, din adamlarndan mslmanlarn emirinin iradesine, yani halifeye kar koyanlarla savalmas gerektiine dair bir fetva ald. Hatt balca grevi vergi toplamak olan amdi tutuklayp bu zaman ierisinde toplad vergileri de geri ald. Halifenin Turul Beyin vefat zerine Seluklu idaresinden kurtulmak, yeniden siyas g SIRA SZDE elde etmek iin ald balca tedbirler nelerdir?
DNELM S O R U

Abbas THlifesi E L E V Z Y O N ile likiler

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

3. nite - Alp Arslan Zaman

43

Bununla birlikte Halife, Badada gelen mahall emirlerden umduunu bulamad. Hatt Musul emiri Mslim b. Kureyin Seluklu sarayn ve Badad istil giriimi, ancak dierlerinin kar koymas ile nlenebildi (Aralk 1063). Mslimin bu teebbs, siyas ve asker gc byk lde zaafa uram olan halifeliin bu tr mdahalelere msait hale geldiini gsteriyordu. Yani Musul emiri de tpk Seluklular gibi, Halifeyi kendi denetimi altna almak istiyordu. Nihayet Reyde tahta oturan Sultan Alp Arslan, adna hutbe okutulmas ve para kestirilmesi istei ile Badada bir heyet gnderdi. Halife el-Kaim Biemrillah, Mslimin cretine bakarak, bu zamana kadar takip ettii Seluklu aleyhtar politikann aksine, hi bir itirazda bulunmadan Badad camilerinde Alp Arslan adna hutbe okuttu (27 Nisan 1064). Badadda Alp Arslan adna para kestirildi. Halife, Seluklu elisi ve devlet erknnn hazr bulunduu bir toplantda, siyas yetkilerini sultana brakt malum anlamay yenilemeye mecbur oldu. Bununla ilgili menur Sultan Alp Arslana gnderildi. Halife ayrca hilatlar ve baka saltanat almetleri ile birlikte Alp Arslana kuandrlmak zere bir kl gnderdi. Sultan da ok deerli hediyelerle halifeye mukabelede bulundu. Sultan Alp Arslan tahta oturur oturmaz, amcas Turul Beyin son gnlerinde evlenip Reye getirdii halifenin kz Seyyide Hatunu da bu elilik heyetiyle birlikte Badada babasna gnderdi. Seluklu Devleti ile Abbs Halifelii ilikileri, Alp Arslan zamannda devletin sarslmaz kudreti ile orantl olarak, problemsiz bir ekilde yrtld. Alp Arslan kzn, lmnden ksa bir sre nce, halifenin torunu ve veliahd ile evlendirerek (Haziran1072) halifelik kurumuyla balarn glendirmeye almtr.

AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER

Alp Arslan bylece devlet otoritesini, taht davaclarna ve Halifeye kar tartmasz bir ekilde hkim kld. Sonra da amcas zamannda olduu gibi, bat ynnde genileme siyaseti takip ederek, ilk olarak Rum gazasna kt. 1064 ubatnda Reyden kp Azerbaycana ulaan Seluklu ordusu, Tutegin adl bir beyin kalabalk bir Trkmen topluluu ile hizmetine girmesiyle daha da glendi. Uzun zamandr bu blgede aknlarda bulunan Tutegin, tecrbeleri dorultusunda Sultana tavsiylerde bulundu. Grcleri arkada brakarak Anadoluya gaza etmenin tehlikeli olacana ikna ettii Alp Arslana, klavuzluk etme grevini stlendi. Sultan ordusunun bir ksmn veziri Nizamlmlk ve olu Melikh idaresinde Nahcivanda braktktan sonra Grcistana girdi. Tiflis-oruh arasnda avata kadar pek ok kaleyi fethetti. Grc kral IV. Bagrat, Seluklu ordusunun bu ilerleyii karsnda cann glkle kurtard. Lori blgesi Ermeni prensi, Alp Arslana kzn vermek suretiyle onun dostluunu kazand. Balln bildirdikten sonra Sultann izniyle lkesine dnd. Seluklu ordusu harekta devamla Ardahann kuzeydousunda bulunan Ahalkeleki fethetti. Bu arada Melikah ve Nizamlmlk de, Aras Nehri boyunca ilerleyerek nce Anberdi, arkasndan Srmeliyi fethettiler. Henz 12 ya civarnda bulunan Melikah komutasnda ilerleyen Seluklu ordusu, Meryem-nin kalesini kuatt. Buras salam surlar ve gl kysnda (Gke Gl) bulunmas dolaysyla ok muhkem bir kale idi. Nizamlmlk gemiler ve kayklar yaptrarak kuatmay iddetlendirdi. Seluklu askerleri yanatrlan merdivenlerle surlara trmandlar. Seluklu ordusu ok kayp vermesine ramen sonunda, bir rivayete gre, gece meydana gelen depremde yklan dou surlarndan ehre girmeye muvaffak oldu.

44

Byk Seluklu Tarihi

Bundan sonra Seluklu ordusu birleerek Sepidehr ve Lal (Allaverdi) ehirlerini ok iddetli savalarla ele geirdi. Grc meliki Gurgen sultana eli yollayarak anlama istedi. stei kabul edilerek Seluklu Devletine baland.

Aninin Fethi
Seluklu ordusu yoluna devamla Kars-Ani blgesinden Anadoluya girdi. Alp Arslan bu gzergh zerinde bulunan iki kale ahalisinin mslmanl kabul etmesinden sonra, Ani nne gelerek ehri kuatt. Vezir Nizamlmlk buradan Halifeye bir fetihnme gndererek, Sultann bu zamana kadarki baarlarn sayp Bizans ucundaki Aninin kuatldn bildirdi. Ani, Bizans mparatorluunun Ermenileri i blgelere tehcir politikas erevesinde, Bizans tarafndan ilhk edilmi olup Bizansl bir vali ve garnizon komutan tarafndan korunuyordu. Son derece mstahkem bir ehir olan Ani taraftan Arpaay Nehri, dier taraftan ise her birinin zerinde kaleler bulunan dalarla evrili idi. Bu dalk taraf ayrca Arpaaydan balanan sularla doldurulmu bir hendekle de tahkim edilmiti. Sultan Alp Arslan ehrin karsnda ordughn kurunca, ekinlerin ve su kanallarnn korunmas ile grevli Bizans askerleri onlar blgeden karmak istediler. Ancak savamaya cesaret edemeyerek ekildiler. Bundan sonra iddetli bir muhasara balad. ehrin nisbeten alak bir kesimine yanatrlan ahap bir burtan mancnk ve okularla hcm edilmesine ramen balangta bir gelime kaydedilemedi. Hatt geri ekilmek bile dnlrken, Aninin savunmasndan sorumlu komutanlarn i kaleye ekilmesi ahlinin direncini krd. Yeniden saldrya geen Seluklu ordusu saman ve toprak uvallaryla hendei doldurmak suretiyle Aniye girdi. Onbinlerce insann toplanm olduu ifade edilen ehirde pek ok esir ve ganimet alnd (16 Austos 1064). kale de etin bir direni gstermekle birlikSIRA SZDE te mdafiler, Sultann bizzt kumanda ettii saldrlar sonucunda, aresiz cizye demeyi kabul ederek teslim oldular. O ada ok sayda kilisesi ile mehur olan Aninin fethi slm Dnyasnda bDNELM yk bir sevin yaratt. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gnderdii Alp Arslana Eblfeth (Fethin babas) unvan verdi. Alp Arslan ehri eddad emiri Menuehrin S O R U idaresine brakt. Aninin savunma, imar ve inas iin gerekli tedbirleri ald; camiler ina ettirdi. 20 Austos Cuma gn, Fethiye adyla camiye evrilen katedralde Cuma namazn Sultan, ertesi gn buradan ayrlarak 40 km. kadar batda buD K K klan AT lunan Kars nlerine geldi. ehrin hkimi Ermeni prensi Gagik, Sultann istei zerine huzuruna kt. Siyah elbiseler ierisinde gelen Gagik, Turul Bey ldnSIRA SZDE den beri yas tutmakta olduunu beyan ederek Alp Arslann gnln kazand. Sultan kendisine ballk bildiren Ermeni prensi Karsa geri gnderdi. Ancak Ani rneine bakarak gelecek endiesine den Gagik, ksa bir sre sonra Kars KayAMALARIMIZ seri evresinde baz yerler karlnda, Bizans mparatorluuna terk etti. Ani hakknda bilgi iin bkz. M.Fahrettin Krzolu, An ehri Tarihi (1018K daha T A fazla P 1236), Ankara 1982

SIRA slm SZDE Cizye, devletlerinde mslman olmayan ahliden alnan ba vergisine denir. DNELM
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

EHZDELERN TAYN VE MELKAHIN TELEVZYON VELAHT LN EDLMES

Aslnda Kafkasya ve Anadoluda baarl bir sefer yrtmekte olan Alp Arslan, Kirman meliki olan kardei Kavurtun isyan ettii haberini ald. Bunun zerine aceNTERNET leyle Karstan ayrlmak zorunda kald. Gerekten de amcazdesi Erbasgan ile ibirlii yapan Kavurt, Alp Arslana bal ebnkre emiri Fazlyay malup edip i-

NTERNET

3. nite - Alp Arslan Zaman

45

raz igl etti. Sultan bunun zerine sratle Kirman zerine yrd. Kavurt Beyin snd kaleden karak af dilemesi zerine mesele zlm oldu. Buradan Merve gelen Alp Arslan, komu hkmdar ve emirlerin de hazr bulunduu muhteem bir dn treni ile baz ocuklarn evlendirdi (Eyll 1065). Arslanah Gazne sultan brahimin kz ve kendi kzn da brahimin olu ile evlendirdi. Ayrca Alp Arslann daha melik olduu dnemde Karahanl brahim Tamga Hanla yapt anlamaya gre, olu Melikah Hann kz Terken Hatun ile kendi kzn da yine Hann olu emslmlk Nasr ile evlendirdi. Szkonusu evlilikler diplomatik bakmdan ok nemli idi. Bu dnler vesilesi ile Merv ehri de batanbaa donatlmt. Sultan Alp Arslan bu merasimden sonra, yine grkemli bir trenle olu Melikah veliaht tayin etti. Veliahtnn atnn dizginini bizzt tutan Alp Arslan onu mcevherlerle ilenmi altn bir tahta oturttu. Orada hazr bulunan herkesten ona itaat konusunda yeminle sz ald. Sultan daha sonra olunun veliahtln Halifeye de onaylatt. Melikahn adnn kendisinden sonra hutbelerde okunmasn emretti. Alp Arslan daha sonra baz oullar ile hanedan mensuplarn lkenin eitli yerlerine tayin etti. Daha nce Herat elinden alp zel statsne son verdii byk amcalar nan Yabguyu Mazenderna, tahttan indirdii kardei Sleyman Belhe, oullarndan lyas aanyana, Arslan Argunu Harizme, Arslanah Merve, Erta (brahim Yinaln kardei)n olu Mesud ve Mevdudu da Bagur ve sfizara tayin etti. Bu hanedan mensuplar, kurulu srasnda ar Beye, nan Yabguya, hatt Kavurta tannan yetkilere sahip olmadklar iin, merkeziyetilie aykr bir durum yoktu. Bu grevlendirmeler ynetimde sorumluluk paylam (l) gelenei erevesinde yaplm olup, bylece meliklerin idar tecrbe kazanmas amalanyordu. ehzdelerin kard isyanlar, lkenin hanedann ortak mal sayld iin bir nevi pay almaya ynelik giriimler olarak grmek doru deildir. nk bunlar kk bir alanda bamszlk kazanmay deil, Seluklu Devleti tahtn ele geirmeyi hedeflemilerdir. Alp Arslann ehzdeleri lkenin eitli yerlerini idare etmekle grevlendirmesini mahiSIRA SZDE yeti bakmndan deerlendiriniz.

Terken, bu Hatunun zel ismi olmayp, Karahanl melikelerine verilen Trke bir unvandr. Seluklu hkmdarlaryla evlenen baka Karahanl prensesleri de bulunmakla birlikte, Melikahn hanm olan Terken Hatun mehur olmutur.

SIRA SZDE

DET- KIPAK VE CEND SEFER

DNELM

DNELM S O R U

Sultan Alp Arslan bu merasim ve dzenlemeleri yaptktan sonra, 1065 yl sonunda S O R sahilinden U byk bir ordu ile Ceyhun Nehrini geip, Aral Gl ve Hazar Denizi dolaarak Ouzlarn yurtlarndan olan Manklaa girdi. Bu seferin amac gayr mslim Trklerle ibirlii ederek ticaret yollarnn gvenliini bozan Kpak ve TrkDKKAT menleri cezalandrmakt. Bu havalinin dil blgesi ile balantl canl bir ticaret hayat vard. Bu akn bozulmas doal olarak Seluklu Devletinin ekonomisini de SIRA SZDE edip itat olumsuz ekilde etkilemekte idi. Sultan Alp Arslan, Kpak reisini malup altna ald. Buradan Araln kuzeyine ve sonra dousuna yneldi. Bu blgelerde yaayan gebeleri de kendisine baladktan sonra ata yurdu Cende vard. MuhtemeAMALARIMIZ len Kpaklardan olan Cend emiri Alp Arslan hediyelerle karlayarak hrmet gsterdi, ona balln bildirdi. Alp Arslan byk dedesi Seluk Beyin Cendde bulunan mezarn da byk bir saygyla ziyaret etti. Artk Seluklularn bir K T A u P ehri olan Cendin hkimiyetini olu Melikaha verdi. Bylece Seluklulara bal olan Harizmin dou ve batsndaki yerler de topraklarna katlm oldu. Bu seferle blgenin ve ticaret yollarnn gvenliini salayan Sultan Harizme, oradan da Merve TELE VZ Y O N dnd.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

46

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

1067 ylnda bir kez daha Kavurt Beyin isyanyla karlaan Alp Arslan yeniSIRA yrd. SZDE den Kirmana Kavurt Bey, Melikahn veliahtln kabul etmedii iin onun adn hutbeden karmt. Sultan Alp Arslann Atabeg avl komutasnda gnderdii nc kuvvetleri, Kavurt Beyin Erbasgan idaresindeki ordusunu yenDNELM di. Kavurt bunun zerine Ciruft kalesine snp bir kere daha af istedi. Kirman, kendisine bal kalmas artyla kardeine brakan Alp Arslan, buradan ikinci S O R U Kafkasya seferine kt. Kara Arslan Kavurt D K K A TBey daha Turul Beyin lmnden sonra taht ele geirmek istei ile sfahna yrm, ancak Alp Arslann duruma hkim olduunu grerek Kirmana dnmt. Ancak daha sonra 1065te Sultann Ani seferinde, imdi de Det-i Kpakta olmaSIRA SZDE sndan yararlanarak isyan eden (1067) Kavurt Bey, her defasnda zr dileyip affedilmesine ramen, bu da onun son isyan olmad. 1069 ylnda, Kuhistan sahibi Fazlya ile ittifak hlindeAMALARIMIZ isyan edince, Sultan bizzt Kirmana yrd. Fazlya Nizamlmlk tarafndan malup edilince, Kavurt da affedilmesini istedi. Ancak Alp Arslann askerlerine vaadlerde bulunarak, uygun zamanda saldrmay plnlad renildi. Kavurtla ibirlii yapanlardan K T A P tesbit edilenler ldrld. Ancak olayn boyutlar tahmin edilenin zerinde olunca Sultan geri ekilmeye karar verdi. Sonra Kavurtun olu Sultanah, bir ordu ile babasna kar gnderdi. Fakat onun yenilgiye uramas ve Alp Arslann Bat seferine kmas zerine meT E L E V Z kald. YON sele srncemede

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

KNC KAFKASYA SEFER

NTERNET

Yakndou Trklnn belkemiini oluturan Mslman Ouzlarn Hazar DeniNTERNET zinin gneyinden gne paralel olarak, gayr mslim soydalar da, kuzeyden g ediyorlard. Peenek, Ouz ve Kpak boylarnn kalabalk kitleler hlinde gelii, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde, Balkanlarda alkantlara yol amakta idi. Nitekim bu yzden Kafkaslardan gneye inen Kumuk ve Alanlarla Hazarlarn kalntlar Azerbaycnda byk sarsnt yarattlar. Buralarda Seluklulara bal olarak hkm sren eddad ve irvanahlar gibi emirlikler onlara kar koyamadlar. Bu yzden Grc/Abhaz meliki Bagrat, ekiyi istil edip Berdaaya kadar ilerledi. Anadoluya giden g yollarnn kesilmesi gibi olumusuz bir sonu da douracak olan bu durum, Alp Arslan yeni bir bat seferine mecbur etti. Sultan 1067 yl Kasm aynda Arrna gelince irvanah ve eddad emiri huzuruna ktlar. Seluklu ordusu Aras geerek Grcistana girdi. ekiyi geri ald. Bagratn ekiye tayin etmi olduu Agsartan adl vali, deerli hediyelerle Sultann huzuruna kp balln bildirdi ve onun eliyle mslman olmay istedi. Grc kral savamaya cesaret edemeyerek kat. Seluklu ordusu gne nn szmad ormanlarda ancak neft makinalar ile karlan yangnlarla alan yollardan ilerleyebiliyordu. Grcistann merkezi olan Kartli blgesine giren Alp Arslan birok ehir ve kaleyi ele geirdi. ok iddetli geen ktan muzdarip olan Seluklu ordusu bir mddet Karsta kaldktan sonra Tiflise geldi. ehri zapt eden Sultan, burada bir cami yaplmasn emretti. Bagrat bunun zerine Alp Arslana eliler gndererek yllk vergi demek kaydyla tbiyet arz etti. Kzn Seluklu sultan ile evlendirdi. Alp Arslan Rustov ve Tiflisin idaresini eddad emiri Fazlna brakarak Horasana dnd. Seluklu ordusunun ayrlmasndan sonra Kafkasyada, aslnda Seluklu Devletine kar isyan mahiyeti tamayan baz karklklar kt. Bu havalideki fetihleri dolaysyla blgeyi iyi tanyan Emir Savteginin buraya gnderilmesi zerine karklklar giderildi.

3. nite - Alp Arslan Zaman

47

SURYE VE ANADOLU SEFER Alp Arslana Kadar Anadolu Aknlar

Seluklu Devletinin kuruluunda byk emek ve zahmetler ekmi olan Trkmenler, hl bir yurt bulmak zorunluluu ile gmeye devam etmekte idiler. Bilindii gibi bu gler, devlet politikas olarak Seluklu sultanlar ve hanedan yelerinin de rehberliinde Anadoluya ynlendirilmekte idi. Nitekim Sultan Alp Arslan da 1064 ve 1067 yllarnda, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Trkmenlerin Anadoluya uzanan yollarnn gvenliini salam bulunuyordu. Ani-Kars blgesini fethederek, yine bu srece katkda bulunmutu. Bununla birlikte Seluklu sultanlarnn, herhangi bir sebeple douda megl olduklar zamanlarda da fetihler durmuyor, Trkmen kumandanlar nclnde doal seyri ierisinde ilerliyordu. Nitekim bu erevede fetihleri yrten mehur Slr- Horasan, Gmtegin, Afin, Ahmedah ve Artuk gibi komutanlar, Seluklulara tbi kk mslman emirliklerin topraklarn s olarak kullanp, gney ve i Anadoluya kadar aknlar dzenlemekte idiler. Ancak bu aknlarn balca amac, savan en doal kazanc olmakla birlikte, yalnzca ganimet elde etmek deildi. Szkonusu aknlarn stratejisi iyi incelendiinde bu savalarn temel hedefinin asker sefer yollarn ele geirmek, gl Bizans kalelerinin savunmasn zayflatmak ve mmkn olduunca az kaypla ii bitirmek olduu anlalmaktadr. Ancak btn bunlara ramen, zellikle Seluklu sultanlarnn himayesinde olmayan aknlar, zaman zaman Bizans kuvvetleri tarafndan durdurulabiliyordu. Anadolunun sarp fizik corafyas, ok iyi tahkim edilmi kale ve ehirlerine uygun kuatma aralarndan ve donanmdan yoksun olan Trkmenler bazen baarsz oluyorlard. Dman tarafndan takip edildiklerinde de, gidebildikleri son yere, Azerbaycana kadar ekilmek zorunda kalyorlard. Fakat bu faaliyetleriyle her hlkrda Anadolunun fethini kolaylatracak zemini de hazrlyorlard. yle ki Anadolu fetihleri 1067 ylnda Kayseriye kadar genilemiti. Hatt Diogenesin faal siyasetine ramen, Sultan Alp Arslann nnden kaan akrabas Erbasgan yakalamakla grevlendirilen Afin Bey, bu takip srasnda rahatlkla Sakaryay ap Marmara kylarna ulaabilmiti (1070).

Diogenesin Malazgirte Kadarki Faaliyetleri

Bizans mparatorluu da pek tabi, giderek bymekte olan Trk tehlikesinin farknda idi. Bununla birlikte stanbulda yaanan taht ve nfuz mcadeleleri devleti zaafa uratm bulunuyordu. Bu durum Trk istilsna zamannda mdahalede bulunmay engelliyordu. Eyaletlerdeki asker kuvvetler olduka g kaybetmiti. mparator Konstantinos IX. Dukasn yetikin bir varis brakmadan lm zerine kars Eudokia, Romanos Diogenes adl komutan ile evlenerek onun tahta gemesini salad. Artk yeni imparatorun yegne hedefi Trk tehlikesini bertaraf etmekti. Bu maksatla derhl harekete geti. 1068 baharnda Bulgaristan ve Makedonya askerleri ile Uzlar (gayr mslim Ouzlar) ve Franklar gibi muhtelif unsurlardan devirilmi cretli ordusuyla yola kt. Trkmenlerin Niksar ele geirdiklerini renince gzerghn deitirip, Kayseri zerinden Sivasa geldi. Divrii civarnda karlap savaa girdii bir Trk birliini yenip ekilmeye mecbur etti. Sonra asl hedefine doru gneye dnd ve Suriyeye vard. Halep yaknndaki Menbici ele geirip ahalisini esir ve katletti (Kasm 1068). Artah ve Azaz kalelerini de zapt edip, ayn ekilde yamalad. Diogenesin asl hedefi Suriyenin kaps durumundaki Ha-

48

Byk Seluklu Tarihi

lebi ele geirmekti. Bununla birlikte ordusunun alkla kar karya kalmas onu dnmeye mecbur etti. Fakat dnerken Trklerin bu blgeden Anadoluya giriini engeleyecek bir savunma tedbiri olarak, Menbici tahkim etti. Ancak o daha Orta Anadoluya varmadan Trkmen komutan Afin, Sakarya havzasna kadar girip Amoriumu zabt etti, pek ok esir ve ganimet ele geirdi. Btn bu olanlar karsnda aresiz kalan mparator, ordusunu Trklere kar savamak zere Anadoluda datarak stanbula dnd. Hz kesmeyen Trk aknlarna kar, ertesi yl tekrar sefere kan mparator Diogenesin imdiki hedefi ise Trk aknlarnn ss olan Ahlatt. Diogenes, Kayseri-Sivas zerinden Paluya kadar geldi. Ancak Trk aknclarnn Konyaya girmeleri ve Malatya blgesini korumakla grevli Ermeni Philaretosun yenilip kamas zerine stanbula dnmek zorunda kald. mparatorun 1070 ylnda bir kere daha sefere kma giriimi ise muhalifleri tarafndan engellendi. Bunun zerine Trklere kar Malatyaya Philaretos, Sivasa da Manuel Komnenos komutasnda iki ordu gnderdi. Alp Arslann amcasnn olu olup Kavurt Beyin isyanna destek veren ve yenildikten sonra kaan Erbasgan, Yabgulu Trkmenleri ile Kafkasya blgesinde faaliyetlerde bulunuyordu. Alp Arslann bu tarafa ynelmesi zerine, onun nnden ekilerek sratle Anadoluya girdi. Sultan tarafndan kendisini takiple grevlendirilen Afinin nnden kaarken, Sivas yaknnda karlap savamak zorunda kald Manuel Komnenosu esir ald. Fakat stanbula gitmek niyetinde olduunu anlatp esirleri serbest braknca btn maiyyeti ve Manuel ile birlikte stanbula giden Erbasgan Diogenes tarafndan ok iyi karland. Onu takip ederek hi bir engelle karlamadan Marmara kylarna ulaan Afin, mparatoru Erbasan iade etmemesi durumunda, mevcut anlamay bozarak lkesini yamalamakla tehdit etti. Nitekim mparatordan red cevab alan Afin, Honaza kadar aknlarda bulundu. ok miktarda ganimetlerle birlikte dnerken ar k artlar sebebiyle kayplara urad. Yine de Trk aknlarnn ss olan Ahlata dnd. Erbasgan meselesini ve Bizansa kar baarlarn, bu srada Suriye seferinden dnmekte olan Alp Arslana bir mektupla rapor etti.

Alp Arslann Suriye Seferi

Bizans mparatorluunun ticar karlar dolaysyla, Fatm Halifelii ile yakn ilikileri bulunmaktayd. Hatrlanaca zere, Turul Bey zamannda yaplan anlama ile, stanbuldaki camide Fatm halifesi yerine Abbas halifesi adna hutbe okutulmas kabul edilmiti. Bu durum Fatmlerle Bizans arasnda ksa sreli biri souklua sebep olsa da, ilikiler zaman ierisinde tabii seyrine girmi bulunuyordu. Fatmlerin Bizans ile ittifaklar, takip ettikleri din siyaset ve snn islm dnyas iin tehdit oluturmalar Alp Arslann dikkatini bu yne ekiyordu. Bu arada Fatm Devletindeki i karklklar, dnemin en byk gc olan Seluklu Devletinde yank buldu. Fatm veziri Eb Cafer b. Hamdn, Alp Arslan anlamazlk hlinde bulunduu ordu komutan Bedrlcemliye kar Msra davet etti (1070). Fatmlere tbi olan Halep emiri de, sefere kmas durumunda Sultana yardm vaadinde bulunuyordu. Msr seferine karar veren Sultan, hem Diogenesle birlikte Trklere kar saldrya geen Bizansa gzda vermek; hem de Suriye istikametinde ilerlerken arkasnda prz brakmamak dncesiyle Anadoluya geldi (Temmuz 1070). Van Glnn kuzeyinden Malazgirt nlerine geldi. nce Malazgirti, sonra Turul Beyin 1054de ald, fakat dt anlalan Erci kalelerini kolaylkla ele geirdi. Ora-

3. nite - Alp Arslan Zaman

49

dan gneye dnerek Mervan emirinin idaresindeki Amid (Diyarbakr)e geldi. tatsiz tutumu sebebiyle cezalandrmak istedii Emir Nizameddinin yerine kardeini atamaya karar verdi. Ancak emirin af dilemesi ve pek ok hediyeler sunmas zerine yoluna devam etti. Siverek ve Tulhum kalelerini aldktan sonra Ekim 1070de, Urfay kuatma altna ald. Dnemin byk ehirlerinden olan Urfa, surlar dolaysyla ok iyi korunuyor; Bulgar Basil adl bir komutan tarafndan mdafaa ediliyordu. Alp Arslan, bu sefere destek sz vermi olan Halep Mirdas emiri Mahmudu da yardma ard ise de gelmedi. Daha fazla zaman kaybetmek istemeyen Alp Arslan, iki ay kadar sren Urfa kuatmasn 50.000 dinar hara deme teklifini kabul ederek kaldrd. Alp Arslan bundan sonra Frat Nehrini geerek (20 Ocak 1071) Halep yaknlarna geldi. ehrin hkimi Mirdas emiri Mahmud, Fatmlerle olan ilikilerinin etkisiyle itatsizlik gsteriyordu. Alp Arslan bunun zerine ehre zarar vermek istemedii halde Halepi kuatmaya karar verdi (Nisan 1071). Ancak Diogenesin Suriye seferinde de grld gibi, Bizansn da hedefinde olan bu u ehrini kl zoruyla almay ve slm hududunu zayflatmay uygun bulmad. Bir ay kadar sren kuatma sonunda annesi ile birlikte Alp Arslann huzuruna kp af isteyen Mahmud Abbs Halifeliine ve Seluklu Devletine ballk artyla grevine iade edildi.

Diogenes Yeniden Anadoluda

Sultan Alp Arslan Halebden Msra gitmeye hazrland srada gelen Bizans elisi, mparatorun Ahlat, Erci, Malazgirt ve Menbic kalelerinin iade edilmesini istediini, aksi taktirde byk bir orduyla geleceini bildiriyordu. Diogenesin sefere kmak yerine eli gndermesini, onun zayflna yoran Alp Arslan, eliye sert bir SIRA SZDE slpla olumsuz cevap verdi. Ancak 13 Martta stanbuldan hareket eden mparatorun byk bir ordu ile Erzuruma doru ilerlemekte olduu haberi kendisine ulanca telala dn yoluna girdi. Kuvvetlerinin bir ksmn, D Fatmlere N E L M kar Suriyede brakp Frat geti. Seluklu ordusu nehri geerken hayvanlarnn bir ksm telef olduu gibi, iin aciliyeti dolaysyla hareket kaabiliyeti zayf birlikler de S O R U terhis edilince mevcudu bir hayli azalm oldu.
DKKAT Dikkat edilecek olursa Sultan Alp Arslann Halebi kuatmas ve mparatorun byk bir ordu ile stanbuldan yola kmas ayn gnlere rastlamaktadr. Oysa artk bir imparatorluk hline gelmi olan Seluklu Devletinin bu seferden, daha hazrlk aamasnda haberSIRA SZDE dar olmas gerekirdi. Vezir Nizamlmlkn Siyasetnme adl eserinde naklettii bilgi, devletin gizli haber alma, bilgi toplama konusundaki eksikliini aka ortaya koymaktaAMALARIMIZDostlarm dr. Buna gre Alp Arslana istihbart tekilt kurulmas teklif edildiinde dman, dmanlarm dost gsterirler endiesi ile reddetmiti.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T Aelisi, P Seluklu ordusunun Suriyeden telala dnne ahit olan Bizans durumu mparatora bildirdi. Hatt Alp Arslann takviye kuvvetler toplamak zere Urfadan Musula gitmesi de, mparatordan korkup rana kat eklinde rapor edildi. T E L E V Z YSlav, ON Diogenese gelince Balkan ve Anadolu vilyetlerinden, Ermeni, Bulgar, Grc, Alman, Frank, Peenek, Uz ve Kpak gibi eitli milletlerden toplad ordusuyla Anadoluya girmi bulunuyordu. Bizans ordusunun arlklar 3.000 araba ile ekilirken, 1.200 kiinin kulland ve 100 hayvann ektii devasa bir mancNTERNET nklar da vard. Ayrca ordunun ark, lamc, arabac, mancnk gibi teknik snfn toplamnn 100.000i, kumandan/subay saysnn 30.000i bulduu kaydedilmektedir. Rakamlar mbalaal gibi grnse de, Bizans ordusunun mevcudunun

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

50

Byk Seluklu Tarihi

Seluklu ordusu ile kyaslanamayacak kadar ok olduu anlalmaktadr. Nitekim bu orduda yer alan Uzlarn mevcudunun dahi 15.000 olduu kaydedilmektedir. Netice olarak, 600.000 gibi ok abartl baz rivayetlere ramen Bizans ordusunun 200.000 civarnda olduu kuvvetle tahmin edilmektedir. Alp Arslan ise, Azerbaycn/Hoyda bir ksm kuvvetlerin katlmasn bekledikten sonra Meyyfarkn, Erzen ve Bitlis yoluyla Ahlata vard. Savan ciddiyeti dolaysyla hatunu ve ocuklarn vezir ile birlikte Tebrize gnderirken, lrse olu Melikah yerine geirmelerini istedi. Alp Arslan Ahlata geldiinde huzuruna kan Afin Bey, Anadolu gazalarnda ve zellikle Erbasgan takibi srasnda yaadklarn ve Rumlarn kendileriyle savaacak kudrette olmadn anlatarak onu mitlendirdi. Anadolu gazalar ile hret bulan Afin, Sanduk, Artuk, Dilmaolu, Mengcik, Danimend, avl ve Porsuk gibi bey ve Mervanoullar ile bir ksm mahall mslman kuvvetlerinin katlmyla Seluklu ordusunun mevcudunun da 50-60.000 civarna ulat anlalmaktadr.

MALAZGRT ZAFER
Bizans ordusu Kapadokyaya ulatnda toplanan harp meclisi nasl bir strateji uygulanmas gerektii konusunu tartt. Bazlar Seluklu ordusunu i blgelere, ekerek ve iae imknlarn yok ederek hrpalamay nerdiler. Dierleri ise deil Erzurumda durmay, rana varp tm slm lkelerini istil etmeyi, yani hucmu neriyorlard. kinci gre uyan Diogenes, yoluna devamla Erzuruma geldi. Ordusundan 10.000 kiilik bir birlii, douda gvenlii salamak ve ordusuna erzak salamak zere Abhazyaya gnderdi. 30.000 kiilik bir kuvveti ise Trk asll Tarkhaniotes ve Frank Russel komutasnda, yollarn emniyetini salamalar iin Ahlata sevk etti. Alp Arslann da tam Ahlta ulat srada, Seluklu nc birlikleri, Sanduk Bey idaresinde Bizans kuvvetlerini baskna urattlar. Dalan askerler Malatya blgesine kaarlarken mparator, Ermeni Basil idaresinde yeni bir kta asker yollad. Basil, esas Seluklu ordusunun henz gelmediini ve Bizans nc birliklerini datan kuvvetlerin Ahlat garnizonu askerleri olduunu zannediyordu. mparatoru da bu ekilde bilgilendiren Basilin askerleri l veya esir olarak imha olduundan geriye haber getirecek bir kii bile kurtulamad. Bu arada Diogenes, zayf bir mfreze tarafndan korunmakta olan Malazgirti alarak, balama sz vermesine ramen, mdafileri ve halktan kaamayanlar katletti. Sultan Alp Arslan da bu srada, yannda yukarda saylan kumandanlar olduu hlde Malazgirte doru ilerlemekte idi. Seluklu ordusunun aniden gelii karsnda aknla den Bizans ordusu, yryn durdurup Malazgirte 10 km. kadar mesafede, Rahva ovasnda ordughn kurdu. Ancak kararghn mparatordan nce hkim tepelere kuran Alp Arslan, 24 Austos gn ilerleyerek dmann bir fersah yaknna geldi. Sultan yine de, kuvvet azl dolaysyla bir meydan savana girmek konusunda tereddtl idi. Bu yzden bir yandan da dman hakknda bilgi toplamak ve mparatora bar nermek zere bir elilik heyeti gnderdi. Abbs halifesinin sultana gnderdii bn Mhellebn ve Savtekinden oluan heyet, Sultann sulh teklifini Diogenese ilettiler. mparator nc birliklerinin hezimete uramasna ve ordusundaki itatsizlik emarelerine ramen, saysal stnln verdii gururla, teklifi ok kaba bir ekilde geri evirdi. Seluklu ordusu hakknda kendisine verilen yanltc bilgilerin de etkisiyle, barn Reyde yaplacan, kendilerinin sfahnda, hayvanlarnn ise Hemedanda klayacan syleyerek meydan okudu. Diogenes ayrca bu seferin, Bizans bakmndan o gne kadarki

Fersah bir islm uzunluk birimi olup 3 mile eittir. Bir mil yaklak 2 km. olduuna gre bir fersah da 6 km.dir.

3. nite - Alp Arslan Zaman

51

Trk aknlar ile yakn ilikisini ortaya koyan, kesin sonu almaya ynelik bir intikam seferi olduunu anlatan u cmleleri sarf ediyordu: Rum (Roma) lkesine yaplanlar, aynyla slm lkelerine yapmadka dnmeyeceim. Bu sefer iin muazzam paralar sarf ettim. Nasl dnerim? mparatorun cevab, mensup olduklar dine ve millete hizmet iin, idealleri urunda yalnzca kazanmaya odaklanm, Seluklu ordusu zerinde olumsuz bir etki yapmad. Abbs Halifesi de, bu harbin slm Dnyas iin arzettii ehemmiyet dolaysyla, hazrlatt bir dua metnini btn slm lkelerine gndererek Alp Arslann ordusu iin Allaha yakarlmasn istedi. mamnn tavsiyesiyle sava mslmanlar iin zel bir gn olan Cumaya brakan Alp Arslan, ordusunun maneviyatn ykseltecek tedbirler de alyor, bu savan bir kader sava olduununun bilinci ile Cuma namazndan sonra ordusuna yle hitap ediyordu: Burada Allahtan baka sultan yoktur. Emir ve kader onun elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savamak veya ayrlp gitmek konusunda serbestsiniz. Askerleri hibir ekilde ayrlmayacaklarn beyan ederken zerine beyaz bir elbise giyen Sultan, eski Trk detine gre atnn kuyruunu balad. Gs gse harp edeceinin iareti olarak, ok ve yayn atp, kl ve topuzunu ald. Ey askerlerim! Eer ehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum gklere ykselecektir. Melikah yerime tahta karnz ve ona bal kalnz. Zaferi kazanrsak nmzde ok hayrl gnler olacaktr szleriyle artk savaa hazr olduunu gsteriyordu (Turan 2010, Kymen 1972). Gece boyunca Trk askerlerinin boru, davul ve tekbir sesleri ile uykusuz braklan Bizans ordusunda da, ertesi gn kendi adetlerince benzer trenler, ayinler yapld. Nihayet 26 Austos 1071 Cuma gn, le namazndan sonra iki ordu harp dzeni ald. Bizans ordusunun merkezinde mparator bulunuyor, sa kanada Nikephoros Bryennios, sol kanada Aleates, art kuvvetlere ise Andronikos Dukas kumanda ediyordu. Sultan Alp Arslan ise ordusunu iki ana blme ayrm bulunuyordu. Tarank adl kumandann emrine verilen ve daha kalabalk olan ikinci ksm, drde ayrlarak nceden sava alannn yanlarndaki tepelere pusuya yatrlmt. Bunlarn bir blm Bizans ordusunun gerisini tutacak ve keif yapacak; dierleri ise sras geldiinde dman kuatp ok yamuruna tutacaklard. Sultan Alp Arslan komutasndaki birinci ksm ise, Diogenesin karsnda yerini ald. Sava Murat suyunun bir kolu zerinde, Malazgirt nndeki Rahva ovasnda cereyan ediyordu. Seluklu askerlerinin ok yamuruna tutarak tahrik etmesi zerine, Bisans ordusu an sesleri eliinde harekete geti. Bizans ordusu, kendilerine oranla ok az olan bu kuvvetleri ezmek hevesiyle hcuma kalkt. Seluklu birlikleri taktik gerei, yenilmi gibi yaparak ve saa sola dalarak geri ekilmeye baladlar. Bu takip srasnda pusularndan kan Trk askerleri dmann sa kanadn bozguna urattlar. Bu srada Peenek ve Uz askerleri de daha nce szletikleri gibi Seluklu saflarna getiler. Bizans ordusunda bulunan bu gayr mslim Trklerin, Seluklu ordusu evresinde keif yaparlarken, ayn dili konutuklarn duyunca, sava srasnda taraf deitirmek iin anlatklar rivayet edilir. mparator ordusunun sa kanadnn bozulmas zerine, sol kanad yardma ard. Ancak onlar da Bizans ordusunun arkasna sarkan Trk askerlerince kuatlp yenilgiye uratldklar iin yardma gelmeleri mmkn olamad. Ermeni kuvvetleriyse zaten sava baladnda firar etmilerdi.

52
Sahte ricat Trklerin ok eski zamanlardan itibaren Malazgirtte, Mohata hatt Prevezede uyguladklar bir harp taktiidir. Dmana saldran askerler yenilmi gibi yapp sratle geri ekilirken, yanlarda nceden pusuya yatrlm olan birlikler karak dman arkadan evirir ve bir ember ierisinde kalan dman imha ederlerdi.

Byk Seluklu Tarihi

Muharebeyi byk bir ustalkla yneten Alp Arslan sahte ricat, turan taktii veya kurt oyunu denilen Trk sava taktiini uygulayarak kuvvet azlnn zaafa dnmesine engel oldu. Diogenes nihayet, Trk birliklerini takip ederken pusuya dtn anlayp geri ekilmeye karar verdi. Fakat daha savan sonucu belli olmadan, art kuvvetler komutan Andronikos, mparatorun bozguna uradn ilan edip kat. Bununla birlikte kuatmann tam ortasnda kalan Diogenes, esir dene kadar klcyla kahramanca savat. Nihayet elinden yaralanan ve at vurulunca yere den Diogenes esir edildi.

ekil 3.1 Malazgirt Sava Kaynak: Kymen (1972)

25-26 Austos saat 13.30a kadar iki taraf Ordularnn tertipleri

ekil 3.2 Malazgirt Sava Kaynak: Kymen (1972)

Bizans Ordusunun 26 Austos 1071 saat 15.30dan saat 19.30a kadar kuatlmas ve yok edilmesi

3. nite - Alp Arslan Zaman

53

Bylece akama kadar sren muharebede Bizans ordusunun byk ksm imha edildi. Bata mparator olmak zere, pek ok kii de esir dt. Seluklu ordusunun elde ettii ganimetin haddi hesab yoktu. Bu benzeri az grlm fevkelde, inanlmas zor bir olayd. Diogenes, Sultann huzuruna zincire vurulmu ve boynuna esaret nianesi olan lale taklm olarak karld. Dier esirlerin ona gsterdii sayg ve bn Mhellebann ahitlii ile tehis edildi. Malazgirt Savanda kar karya gelen Seluklu-Bizans ordularn yaplar SIRA SZDEbakmndan karlatrarak deerlendirin.
D N E L tenkit M Seluklu sultan, mparatoru bar teklifini reddetmesi yznden etmenin dnda, ona kt muamelede bulunmad. Hatt onu zlmeyiniz mparator! nsanlarn maceralar byledir szleri ile teselli etti. Diogenese hilat, kaftan ve S O R U klah giydirildi. zerinde kelime-i ehadet bulunan bir sancak hediye edildi. Aada okuma parasnda detay verilen konumalardan sonra bir anlamaya varld. DKKAT Buna gre Bizans imparatoru u hususlar yerine getirmeyi taahhd ediyordu. mparator serbest braklmas karlnda 1,5 milyon dinar fidye verecek SIRA SZDE Bizans Devleti yllk 360.000 dinar vergi deyecek Seluklu Sultan talep ederse, mparator asker yardmda bulunacak Tahtn muhafaza edebildii takdirde, nceden mslmanlarn elinde olan AMALARIMIZ Antakya, Urfa, Malazgirt ve Ahlt Seluklulara terk edecek Bizans lkesindeki tm mslman esirler serbest braklacakt. Bu anlamadan kan en nemli sonu, Bizans mparatorluunun Seluklu K T A P Devletine bal duruma gelmi olmasdr. Nitekim vergi ve askeri yardm mkellefiyeti yannda imparatora hilat giydirilmi olmas bunun ak delilleridir. Tarihilerden anlamann artlarn zaferin bykl ile uygun bulmayanlar olduu gibi, T E da L E Vvardr. Z Y O N Bir hafta bu vesile ile Alp Arslann yce gnllln ne karanlar kadar misafir edilen Diogenes, nihayet 200 kiilik bir Trk mfrezesi eliinde, 10.000 dinar da yol harl verilerek, stanbula gitmek zere uurland. Bununla birlikte her iki hkmdar da, bu anlamann uygulanabilmesinin mNTERNET paratorun hayatta kalmasna bal olduunu, Diogenesin stanbula dnemeden taht kaybedebilecei ngrmlerdi. Nitekim Diogenes daha Sivasa vardnda tahtnn Mihail VII. Dukas tarafndan ele geirildiini rendi. Yine de Alp Arslann yardmna da gvenerek mcadeleye devam etti. Ancak yenilgiye urad. Manastra kapanmaya sz verdi ise de, Mihail Dukas onun gzlerine mil ektirerek aclar ierisinde lmne sebep oldu. te yandan slm leminde byk sevince yol aan Malazgirt Zaferi, her tarafa fetihnmeler gnderilerek duyuruldu. Halife el-Kaim Biemrillah 12 Eyll gn Badada ulaan fetihnmeyi devlet erknnn huzurunda merasimle okuttu. Halife, Alp Arslana bu vesile ile bir tebrik mesaj gnderdi. Badadda, halkn da cokuyla katld enlikler yapld. Hatrlanaca gibi, Trkler Yakndouya girdiklerinde slm Dnyasnn kar karya olduu en byk d tehlike, ataa kalkm olan Bizans mparatorluu idi. Seluklular tarafndan ilerleyii durdurulan Bizansn, bu kararl ve son byk giriiminin de boa kmas Mslmanlara geni bir nefes aldrmt. Diogenesin taht kaybetmesi zerine, Bizans ile yaplm olan anlama hkmsz kald. Alp Arslan bunun zerine, dostu imparatorun intikamn da bahane ederek, komutanlarna Anadolunun fethini emretti. Bu anlamann yrrlkte kalmas durumunda bile, Bizans topraklarna yaplan Trkmen aknlarnn nn kesileceini iddia etmek mmkn deildir. Zira Ouzlar/Trkmenler, bir yurt bulmak mecburiyeti ile Dandnakn savandan beri, Seluklu Devletinin politikalar er-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

54

Byk Seluklu Tarihi

evesinde Anadoluya aknlar yapmakta idiler. yle ki daha Malazgirt Savadan nce Sakarya havzasna kadar ulamlard. Ancak Bizansn henz Trklere kar koyacak ve onlar takip edebilecek kuvveti bulunmaktayd. Bu yzden Trkmenler, Bizans taarruza geince gidebildikleri yere kadar geri ekilmeye mecbur kalyorlard. Oysa Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yz yl boyunca bir daha bu byklkte bir ordu toplayamayacak ar bir darbe yedi. Baka bir deyile, bu zaferle Bizansn asker gc krlnca Trkler, bundan byle gvenli bir ekilde Anadoluya yerlemek imkn bulmulardr. Malazgirt Zaferi bu bakmdan Anadolunun yurt tutulmas bahsinde tam anlamyla bir dnm noktas olmutur. Nitekim ok ksa bir sre ierisinde Dou Anadolu blgesinde Saltuklular, Mengcikler, Danimendliler gibi beylikler kuruldu. 1075 ylnda Sleymanahn zniki fethiyle kurulan Trkiye Seluklu Devleti ve Kk Asya Anadolunun vatan haline gelmesi de phesiz bu zaferin eseridirler.
SIRA SZDE

Malazgirt zaferinin Trk Tarihi bakmndan nemini nasl aklarsnz? SIRA SZDE
N bir ELM Bir yldan D uzun zamandr seferde bulunan Sultan Alp Arslan, Malazgirt savandan sonra sfahana dnd. Burada zafer mnasebetiyle tbi emir ve hkmdarlarn ve elilerin tebriklerini kabul etti. Ancak bir sre sonra Trkistana sefere kS O R U mak zorunda kald. Bilindii gibi Maverannehirde aaniyan ve Harizmin hkimiyeti konusu DKKAT Gaznelilerle Karahanllar arasndaki bir mesele olarak Seluklulara miras kalmt. Karahanllarla, Alp Arslann Toharistan meliklii srasnda da eksik olmayan sSIRA SZDE nr atmalar, imdi damad emslmlk Nasr Han ile oullar Ayaz ve lyas arasnda da sryordu. Nasr Hann douda megul olmasndan yararlanan Toharistan meliki Ayaz onun topraklarna saldrd. Geri dnp Ayaz yenilgiye uratan AMALARIMIZ Han, Seluklu melikine ar kayplar verdirdi. Ayrca Alp Arslann kz olan eini de, kardei lehine casusluk yapt sulamasyla dverek lmne sebep oldu. Alp Arslan bu gelimeler zerine Karahanl hkmdarn cezalandrmak iin K T A P 200.000 kiilik bir ordu ile sefere kt. Seluklu ordusunun Ceyhun Nehrinden geii bir ay srd. Sultann ilerleyii Maverannehir snrndaki Barzam kalesinin direniiyle duraklad. Batn inanl olduu sylenen Yusuf el-Harezm adl kale koT E L E fazla V Z Y O direnemeyeceini N mutan, daha anlaynca teslim olmaya karar verdi. Ancak rivayete gre srlar ortaya kmasn diye kars ve ocuklarn kendi elleriyle ldren Yusuf, bir suikast pln yapt. Sultann huzuruna karldnda izmesinin koncuna saklad N T E R N E T haneri karp zerine atld. Alp Arslan ve komutanlarndan Gevheryin ar ekilde yaralandlar. Yusuf, Sultann adamlar tarafndan hemen orada ldrld. Ancak Sultan Alp Arslan da ald yaralarn tesiri ile drt gn sonra 25 Kasm 1072 tarihinde ehit oldu. lm karklklar nlemek dncesiyle bir mddet gizli tutuldu. Cenazesi daha sonra Merve getirilerek, orada babas ar Beyin yanna defnedildi. Alp Arslann saltanat bn-i Kemlin Yavuz Sultan Selimin saltanat iin yapt benzetmede olduu gibi, ikindi gnei gibi glgesi uzun, fakat vakti ksa bir saltanat oldu. Ancak dier tm olaylar yok saylsa bile Trk, slm ve Dnya Tarihinde ok mhim bir yer tutan, Anadolunun Trkiye olmasn salayan Malazgirt zaferi, onun ve askerlerinin lmsz bir hizmeti olarak tarihe gemitir. Sultan Alp Arslan bunun yansra, slm dnyasn ieriden tehdit eden ve Fatmler eliyle siyasallaan ar ilie kar da, Nizmiye adyla mehur olan medreseler yaptrarak, fikir dzeyinde de snn islma byk hizmetler yapmtr.

DNELM S O R U

ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

3. nite - Alp Arslan Zaman

55

zet
A M A

Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilme ocuu olmayan Turul Beyin 1063 ylnda lmesi zerine, yerine veliahd tayin ettii, ar Beyin olu Sleyman tahta oturdu. Ancak daha Turul Bey zamannda brahim Yinal isyanna destek veren ve sonra kendisi isyan eden Kutalm da, saltanat ele geirmek zere harekete geti. nce Sleymann tahta gemesi iin gerekenleri yapan vezir Amidlmlk Kndr, Kutalm karsnda tutunamad. Bunun zerine zaten taht ele geirmek zere harekete gemi bulunan Alp Arslandan yardm istedi. Alp Arslan, saltanat davasna kalkan Musa Yabguyu etkisiz hle getirdikten sonra, Kutalmn zerine yrd. Yenilgiye urayan Kutalm hayatn da kaybetti. Alp Arslan bundan sonra taht ele geirdi. Kardei Sleyman iraza ekildi. Ancak Alp Arslann Kirman meliki olan kardei Kara Arslan Kavurt Bey, balangta mcadeleye girmeyip lkesine dnd ise de daha sonra defalarca ayakland. Kavurtun isyanlar bastrlsa da mesele tam olarak zlemeyip Melikah zamanna intikal etmitir. Alp Arslan dneminde zlmesi gereken dier nemli bir mesele ise halifelikle ilgili idi. nk Halife el-Kaim Biemrillah, Turul Beyin lm zerine Seluklu sultannn adn hutbeden karmt. Bununla da yetinmeyerek, Irakdaki Seluklu memurlarnn yerine kendi adamlarn atamt. Bu durum Turul Beyin hilafet kurumu zerinde oluturduu statnn deimesi anlamna geliyordu. Halife bu konuda blgedeki mahalli emirlerin yardmna bavurmay denedi ise de sonu alamad. Alp Arslan rakiplerini bertaraf ettikten sonra Badada bir heyet gnderip saltanatnn onaylanmas istedi. Halife bu istei yerine getirmek ve Turul Bey zamannda yaplm olan anlamay yenilemek zorunda kald. Alp Arslann tayin ettii Seluklu memurlarnn greve balamasyla Irakda hkimiyet yeniden kurulmu oldu.

A M A

Seluklu Devletinde bu dnem yaanan siyas ve asker olaylar aklayabilme Sultan Alp Arslann ilk seferi, devletin bat siyaseti dorultusunda 1064 ylnda, Azerbaycan ve Kafkasya zerine oldu. Anadolu seferlerinin gvenlii iin nce Grcistana girdi. Tiflis-oruh arasndaki birok yer avata kadar fethedildi. Grc kral kaarken baz yerel yneticiler ballk bildirdiler. ehzde Melikah da Nizamlmlk ile birlikte Nahcivanda nemli fetihler yapt. Seluklu ordusu Sepidehr ve Lali ald. Grc meliki Grgen Seluklu Devletine baland. Alp Arslan yoluna devamla Anadoluya girdi. Bizansa tbi Ermeni prensliinin idaresinde iken Bizans imparatoru tarafndan ilhk edilmi olan Ani ehri kuatld. Bu mstahkem ehir, iddetli bir muhasara ile ele geirildi (16 Austos 1064). slm dnyasnda da byk sevin yaratan bu olay zerine Halife Sultan tebrik ve taltif etti. Sultan 1065 yl sonunda, Det-i Kpak zerine bir sefer dzenledi. Mslman olmayan Trklerle ibirlii ederek blge ticaretini sekteye uratan Kpak ve Trkmenleri kendisine balad. Szkonusu gayr mslim Trkler, Hazar Denizinin kuzeyinden batya g ederken Hazar-Karadeniz arasnda da skkla ve karklklara sebep olmakta idiler. Onlarn gneye inmeye zorlad topluluklar Kafkasyada Trkmenlerin Anadolu g yollarn tkamakta ve tehdit etmekte idiler. Bu yzden ikinci Kafkasya seferine kan Sultan Grcistanda Tiflis dahil bir ok ehri zabt etti (1067 sonu). Grc meliki de yllk vergi demeyi kabul etti. Bu arada Bizans mparatorluunda mparatorie Eudokia ile evlenerek tahta geen Romanos Diogenes, Trkleri Anadoludan atmak zere harekete geti. nk Trk istils Sakarya kylarna ulam bulunuyordu. Her ne kadar Bizans ordular karsnda ekilmek zorunda kalsalar da, Trkmenler yurt bulmak mecburiyeti ile lm pahasna mcadele etmekte idiler. Diogenes Malazgirtten nce, biri Suriyeye kadar uzanan iki sefere bizzt kumanda etmi olmasna ramen netice alamad.

56

Byk Seluklu Tarihi

Alp Arslan ise 1070 ylnda Erci ve Malazgirti fethetti. Diyarbakr ve Urfay kuatp Bizansa bir nevi gzda verdikten sonra Suriyeye ilerledi. Amac Snn slm dnyas iin byk tehlike oluturan Fatm halifeliini cezalandrmakt. Ancak Halep emirinin itatsizlii sebebiyle bu ehri muhasara ettii srada Bizans imparatorunun Erzuruma doru ilerlemekte olduunu renerek sratle geri dnd. Ksa sre ierisinde ancak toplanabilen 50-60.000 kiilik ordusu ile yaklak drt misli ve ar techizatl Bizans ordusuyla savamaya mecbur kald. Seluklu ordusu, 26 Austos 1071 Cuma gn Malazgirtte meydana gelen sava kazand. Esir den Bizans imparatoru yaplan anlamada senelik vergi demeyi, Seluklu Devletine tbiyeti kabul etti. Bu anlama Diogenesin taht kaybetmesi sebebiyle yrrle giremedi. Ancak bu savata Bizans ordusunun bir daha toparlanamayacak ekilde ezilmi olmas, Trkleriin Anadoluyu fethinin nndeki engelleri kaldrm oldu. Diogenesin lm zerine beylere Anadolunun fethini emreden Alp Arslan sfahana dnd. Bu srada Belh meliki olan olu ile Karahanl hkmdar emslmlk Nasr arasndaki snr atmalar had safhaya ulamt. Hann Alp Arslann kz olan eini de dverek ldrd haberi zerine Trkistan seferine kt. Ceyhun kysndaki Barzam kalesi komutan Seluklu ordusuna bir hayli direndi. Alp Arslann huzuruna ktnda haneriyle onu yaralad. Sultan ald yarann etkisi ile drt gn sonra ehit oldu.

A M A

Devletin yaps ve ileyiini deiikliklerle birlikte aklayabilme Sultan Alp Arslan 1066 ylnda Radgnda dzenlenen bir trenle olu Melikah veliaht tayin etti. Bununla veliahtln kurumlamas ve saltanat kavgalarnn nlenmesini amalam olmaldr. Alp Arslan bundan baka oullarn ve baz hanedan munsuplarn da lkenin eitli blgelerini idare etmekle grevlendirdi. Ancak bu tayinler Seluklu Devletinin kuruluu srasnda yaplan paylamdaki yetkilerden yoksun olduu iin, devletin paralanmasna sebebiyet verecek nitelikte deildi. stisna olarak ar Bey ve Musa Yabguya verilen imtiyazlarn, daha Turul Bey zamannda kstlanmas yoluna gidilmitir. Alp Arslan zamannda bu politika daha da yerleerek, giderek daha merkeziyeti bir yap ortaya kmtr. Buna ramen meydana gelen taht kavgalar ise kut inancndan kaynaklanmakta olup, blnmeye deil, genellikle taht ele geirmeye ynelik idi. ehzde isyanlarna destek veren Trkmenlerin de ehzdelerin bertaraf edilmelerine paralel olarak idare mekanizmasnn dnda kaldklar anlalmaktadr.

3. nite - Alp Arslan Zaman

57

Kendimizi Snayalm
1. Alp Arslann tahta geii srasnda karlat balca sorun aadakilerden hangisidir? a. Kardei Sleymann veliahd olmas b. Vezir Amidlmlk Kndrnin kendisini tehdit etmesi c. Kardei Kavurtun isyan giriimi d. Kutalmn isyan e. aaniyan ve Huttaln emirlerinin itatsizlii 2. Alp Arslann halifelikle ilgili politikasn aadakilerden hangisi tanmlar? a. Halifenin tm isteklerini kabul etmitir. b. Turul Bey zamanndaki staty aynen srdren bir anlama imzalamtr. c. Badad Halifenin idaresine brakmtr. d. Halifeye kar Fatmlerle ibirlii etmitir. e. Dmanlktan dolay Halifenin kzn Badada iade etmitir. 3. Alp Arslanin Birinci Kafkasya ve Azerbaycn seferinde aadaki yerlerden hangileri fethedilmitir? a. sfahan, Azerbaycan b. Van, Ani, Ahlat c. Meryemnin, Ahalkelek, Srmeli, Ani d. Ani, Malazgirt, Kafkasya e. Erzurum, Ahlat, Gence, Grcistan 4. Alp Arslann Det-i Kpak seferinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Kpak Hannn isyan etmesi b. Harizm valisinin daveti c. Cendi topraklarna katmak istemesi d. Ticaret yollarnn gvenliinin salanmas e. Anadolu seferlerinin nn ama gerei 5. Alp Arslann baz hanedan yelerini vilayetlere atamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Meliklerin ynetim tecrbesi kazanmas salanmaktadr. b. lke hanedann ortak mal olduu gerekesiyle blnmektedir. c. Ynetimde sorumluluk paylam gerei grevlendirilmilerdir. d. Egemenlik paylalmad iin merkeziyetilie aykr bir durum yoktur. e. Bu ehzdelere, kurulu dnemindeki gibi geni yetkiler verilmemitir. 6. Alp Arslann kinci Kafkasya Seferinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. mparator Diogenesin Ahlat kuatmas b. Grc melikinin Aniyi istil etmesi c. Hazarn kuzeyinden Avrupaya g eden Ouzlarn yaratt karklk d. Mervan emirinin isyan e. ehzde Erbasgan cezalandrmak 7. Alp Arslann Suriye seferinin amac aadakilerden hangisidir? a. Halep emirini cezalandrmak b. mparatorun ele geirdii Menbici geri almak c. Ermenilerin elinde bulunan Urfay almak d. Hallarla savamak e. Fatmleri cezalandrmak 8. Malazgirt Sava ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda gemitir b. 26 Austos 1071 tarihinde olmutur c. Bizans ordusu eitli milletlerden toplanm cretli bir ordudur d. Seluklu ordusu Bizans ordusundan kalabalk olduu iin sava kazanmtr e. Alp Arslan savatan nce Diogenese bar nerisinde bulunmutur. 9. Aadakilerden hangisi Malazgirt Savann sonularndan biri deildir? a. Bizans mparatorluu Anadoluyu tamamen kaybetmesi b. Trklerin Anadoluya gven ierisinde yerleebilmeleri c. Bizans ordusunun byk lde imha edilmi olmas d. Dou Anadoluda Trkmen beyliklerinin kurulmas e. Anadolunun Trk Yurdu haline gelmesi 10. Alp Arslann Trkistan Seferi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sefer Barzam kalesinin direnii sebebiyle duraklamtr. b. Barzam kalesi Melikah tarafndan zapt edilmitir. c. Seferin sebebi Karahanllarla yaanan snr atmalardr. d. Karahanl hkmdar, Sultann kzn ldrmtr. e. Alp Arslan, Trkistan Seferi srasnda ehid edilmitir.

58

Byk Seluklu Tarihi

Okuma Paras
Romanos Diogenes Esir Olarak Sultann Huzuruna Getirildiinde Aralarnda Getii Sylenen Konuma Sultan- Dostluk kurmak zere sana Halifenin elilerini grdermedim mi? Ama sen dostluktan kandn. Sana dmanlarmn geri verilmesi iin (Erbasgan kastediyor) Afini gndermedim mi? Fakat sen Para sarfettim, byk bir ordu topladm, buralara kadar geldim, aradm yakaladm. lkeme yaplanlar slm lkelerine yapmadka nasl dnerim? dedin. Serkeliinin sonunu beendin mi? mparator- lkelerini almak iin trl kavimlerden ordu topladm, paralar sarfettim. Memleketim ve kaderim senin elindedir. Bu hlimle (Ayaklarndaki zincir ve esirlik almeti olarak boynuna taklan lleyi kastederek) nndeyim. Nasihti ve azarlamay brakp ne istiyorsan onu yap Sultan- Zaferi sen kazansaydn bana ne yapardn? mparator- Sen byle benim veya adamlarmn ltfuna terkedilmi olsaydn, senin ban kesmelerini veya bir daraacna asmalarn emrederdim Sultan- (Kendi kendine) Vallahi doru syledi. Baka trl konusayd yalan sylemi olurdu. Bu adam akll ve mert birisi.Bu sebeple ldrlmesi doru deildir. (Sonra yksek sesle) Sana ne yapacam sanyorsun? mparator- ihtimal vardr. Birincisi beni ldrtrsn ama bu kasap iidir. kincisi beni lkende tehir edersin, bu da sarraf iidir. ncsn ise mmkn olmadndan sylemeye gerek yoktur Sultan- O nedir? mparator- Affedilmem, sunacam paralar kabul etmen, aramzda dostluk kurulmas, beni kumandanlarndan birisi ve Rumda bir nibin olarak lkeme iade etmen. Zira beni ldrmenin bir faydas olmaz nk benim yerime bir bakasn getirirler. Sultan- Ben Allaha, sava kazanrsam sana iyi davranacama dair yemin etmitim. Allah iyi dnenlerin duasn kabul eder. Bu sebeple hakknda aftan baka bir ey dnmedim, kendini satn al. mparator- Sultan ne istediini sylesin. Sultan- 10.000.000 dinar mparator- Hayatm balamakla benden btn Rum lkesini istesen de haklsn. Lkin balarna getiimden beri ordular sevk etmek savalar yapmak iin Rumun paralarn sarf ettim, mallarn msadere ettim, halkm fakir drdm. Bundan sonra kankardei olan iki hkmdar, yukarda artlar belirtilen anlamay yaptlar (Kymen 1972, Turan 2010).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Cevabnz doru deilse Alp Arslann Tahta kmas, Taht Mcadeleleri konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Alp Arslann Tahta kmas, Abbas Halifesi ile likiler konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Azerbaycn- Birinci Kafkasya Seferi konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Det-i Kpak ve Cend Seferi konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse ehzdelerin Tayini konusunu gzden geirin. Cevabnz doru deilse kinci Kafkasya Seferi konusunu gzden geirin. Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye Seferi konusunu gzden geirin. Cevabnz doru deilse Malazgirt Zaferi konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Malazgirt Zaferi konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Alp Arslann Trkistan Seferi ve lm konusunu tekrar gzden geirin.

2. b

3. c 4. d 5. b 6. c 7. e 8. d 9. a 10. b

3. nite - Alp Arslan Zaman

59

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Halife ncelikle Turul Bey, yani Seluklular adna okunan ve hkimiyet almeti olan hutbeyi kesti. kinci olarak da devlet olmann gerei olan idar ve mal tedbirleri ald. Irakta Seluklu grevlileri yerine valiler ve vergileri toplamak zere memurlar tayin etti. Sra Sizde 2 Sultan Alp Arslann ehzdeleri eitli vilyetlerin ynetimi ile grevlendirmesi, devletin merkeziyeti politikalarna aykr bir durum deildi. nk aslnda kut inancna dayanarak her zaman isyan edebilecek olan melikler, kurulu dnemindekine gre epeyce kstlanm yetkilerle atanyorlard. Bu uygulamadan maksat ehzdelerin idar tecrbe kazanmalar ve ynetimde sorumluluk paylamdr. Sra Sizde 3 Bizans ordusu Uz ve Peenek gibi gayr mslim Trkler, Ruslar, Franklar,Ermeniler, Anadolulu ve Balkanl muhtelif etnik unsurlardan, toplanm cretli bir ordu idi. Yani onlar biraraya getiren deer, ortak bir ideal deil para idi. Bizans ordusu bnyesi ve lks bakmndan ne kadar uyumsuz ise, Trk ordusu bunun tam aksine, ayn ideal uruna lmeye hazr, soy ve inan birliinin bir araya getirdii ahenkli bir topluluk idi. Sra Sizde 4 Bizansn Trkleri Anadoludan atmak iin, byk fedakrlklara katlanarak hazrlad ordusu bu savata imha oldu. Dolaysyla Trk aknlarn durduracak ciddi bir g kalmaynca, Trkler Anadoluya gvenle yerlemeye ve bu topraklar yurt tutmaya baladlar.

Yararlanlan Kaynaklar
Agacanov, Sergey (2006) Seluklular (Trke terc. E.Necef- A.Annaberdiyev) stanbul. Kafesolu, brahim (1972) Seluklu Tarihi stanbul. Krzolu, M.Fahrettin (1982) An ehri Tarihi (10181236) Ankara. Kymen, M.Altay (1972). Alp Arslan ve Zaman stanbul. Kymen, M.Altay (1989) Seluklu Devri Trk Tarihi Ankara. Turan, Osman (2010) Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti stanbul.

4
Amalarmz indekiler
Byk Seluklu Tarihi

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilecek, Seluklu Devletinde bu dnem meydana gelen olaylar aklayabilecek, Devletin imparatorlua dnen yapsn, deiikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Melikah Kavurt Trkiye Seluklular Halife Terken Hatun Suriye

Melikah Zaman

MELKAHIN TAHTA IKMASI BRNC TRKSTAN SEFER ANADOLU VE SURYE SYASET DOU ARABSTAN-HACZ-YEMEN VE ADENN SELUKLULARA BALANMASI DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI SURYE (ANTAKYA) SEFER KNC TRKSTAN SEFER NC TRKSTAN SEFER DEVLETN BNYESNDE OLUAN SORUNLAR MELKAHIN SON BADAD ZYARET VE LM

Melikah Zaman
MELKAHIN TAHTA IKMASI
Hatrlanaca gibi Trkistan Seferi srasnda ehit edilen Alp Arslan, lm deinde iken asker ve kumandanlardan veliahd Melikah tahta geirmeleri konusunda sz almt. Sultann ani lm, karklklara meydan vermemek iin bir mddet sakl tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Melikh tahta oturttular (25 Kasm 1072). Ordunun balln salamak iin kumandanlara ok miktarda hediyeler datlp, askerin maa ykseltildi. Melikh babasnn nan Mervde dedesi ar Beyin yanna defnettikten sonra Niabura geldi. Badad ahnesi Gevherayin vastasyla bildirilen taht deiiklii ve Melikhn saltanatnn onaylanmas talebi, Halife el-Kaim Biemrillah tarafndan tereddtsz yerine getirildi. Bunun ninesi olan menur ve sancak yine ahne aracl ile Seluklu bakentine gnderildi. Melikh tahta gemi olmakla birlikte tm meseleler zlm deildi. Nitekim Alp Arslan zamannda da bir ka kere isyan etmi olan Kavurt Bey, harekete gemi bulunuyordu. Melikh amcasna oul dururken kardee miras dmeyeceini, mevcut iradeye boyun emesi gerektiini bildirdi ise de, onu durdurmak mmkn olmad. Seluklu ordusu ierisinde taraftarlar olduu anlalan Kavurt, nc birlikleri yenilmesine ramen ekilmedi. Hemedan civarnda Nisan 1073 ylnda meydana gelen sava, Nizamlmlkn baarl sevk ve idaresinin de katksyla Melikh kazand. Savata iki olu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay kirii ile bodurulmak suretiyle ldrld. Oullar Sultanh ve Emirnhn gzlerine mil ekildi. Asker ierisinde huzursuzluk kmamas dncesiyle yzndeki zehiri ierek intihar ettii duyuruldu. Kavurt Beyin Kirmanda yerine brakt olu Kirmanahn ve sonra haleflerinin hkm srmesine, tbiyet konusunda problem karmadklar srece izin verilmitir. Gzlerine mil ekilmi olmasna ramen kaarak, 1074 ylnda tahta geen Sultanh zerine sefere kan Melikh, onun af dileini kabul ederek geri dnd. Bu srada henz 20 ya civarnda bulunan Melikhn en byk desteinin Nizmlmlk olduu anlalmaktadr. Nizmlmlk, bu destei ve Kavurt Bey isyanndaki hizmetleri dolaysyla, iktalarna memleketi olan Tus ehri de ilave edilerek, yeniden vezirlik makamna atand. Melikh, babas tarafndan kendisine atabeg tayin edilmi olan vezirin bu makamn da, ilig ve hce-i buzurg (Byk Hoca) unvanlaryla teyid etti.

Atabeg ata ve bey kelimelerinden meydana gelmitir. Sultanlarn oullarn eitmeleri iin tayin ettikleri hocalara verilen unvandr. Atabeyler, ehzdelerle birlikte kendilerine ikta edilen eyletlere giderlerdi. Ancak ehzdeler ocuk yata olduklar iin, vilayetin idare yetkisi atabeyin elinde olurdu. Hkmdar deiikliklerinde yanlarnda bulunan melik adna mcadeleye girer, melikin annesi ile evlenip konumlarn glendirebilirlerdi. Zaman ierisinde Seluklu devlet otoritesinin zaafa uramas zerine bu atabeylerden bazlar kendi hanedanlarn kurmay baarmlardr. Toteginliler, Zengiler ve ldenizliler bunlardan bazlardr.

62

Byk Seluklu Tarihi

BRNC TRKSTAN SEFER

Sultan Alp Arslann Trkistan seferi srasnda ehit dmesi ve Melikhn Kavurt isyan ile megul olmas, Bat Karahanl hkmdarna Seluklu snrn tecavz imkn verdi. emslmlk Nasr Han nce Tirmizi ele geirdi, arkasndan Toharistann merkezi olan Belhe saldrd. Melik Ayaz bu srada Grgnda bulunduu iin savunmasz kalan ehir dt (1073 ba). Melik Ayaz durumu haber alnca harekete geti ve Belhi geri ald. Bununla birlikte Tirmiz zerine dzenledii seferde yenildi. Bir rivayete gre ok sayda askeriyle birlikte Ceyhun Nehrinde boularak hayatn kaybetti (Mart 1073). Bu karklklar Gaznelilere de, Seluklulara kar harekete geme frsat verdi. Toharistana giren Gazneli kuvvetleri, Sultann amcas Meliklmer Osman yenilgiye uratp esir aldlar. Sultan Melikh, Kavurt meselesini hlledip, Halife tarafndan saltanat da onaylandktan sonra, bu snr ihlllerine son vermek zere ordusuyla yola kt. Seluklu ordusu Belhe ulatnda, Hann Melikaha gnderdii eli geldi. Han, Tirmizin Maverannehirin bir paras olmas dolaysyla, eer bar isteniyorsa ehrin kendilerine braklmas gerektiini bildiriyordu. Ancak bu istee itibar etmeyen Melikh Ceyhunu getikten sonra, Emir Savtegin kumandasnda gnderdii kuvvetlerle Semerkant yolunu kesti. Daha sonra Hann kardeinin idaresinde bulunan Tirmizi kuatp ald. Oradan Semerkanta doru ilerledi. emslmlk durumun ciddiyetini anlaynca af dileyip bar talep etti. Melikh da bu kadarn yeterli grerek, eski snr zerinde anlama yapmaya rz oldu. Melikhn harektndan haberdar olan Gazneli Sultan brahim de, erken davranarak, Sultann esir tuttuu amcasn serbest brakt. Bunun zerine Gaznelilerle her hangi bir atma olmad. Sultan buradan Reye dnerken blgenin gvenliinin salanmasna ynelik baz grevlendirmeler de yapt. Kardei Tekii Toharistana, Bribars Herata, Toganh Hemedana, amcas Osman Velvalic (Kunduz)e tayin etti. Amcasna dier meliklere nisbetle siyah etr tama ve kapsnda nevbet alma gibi ayrcalklar da tand. Melikhn SIRA Trkistan SZDE seferi srasnda yapt atamalar, Alp Arslan dnemi ile karlatrdnzda nasl deerlendirirsiniz?
D N E LVE M SURYE SYASET ANADOLU

etr saltanat almetlerinden birisi olup, atla yolculuk srasnda, sultann biraz arkasndan atla gelen etircinin tad saltanat emsiyesi idi.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Sultan Melikh bundan sonra devletin bakentini Reyden sfahna tad. ehir yeni ina edilen S O R iki U kale ile daha korunakl hle getirilirken cami, mescid, medrese ve hankh gibi eserlerle adet yeni batan imar edildi. Bylece dou snrlarn tahkim ve lkesinin ilerini tanzim eden Melikh, dikkatini batdaki gelimelere DKKAT evirdi. Bakentin naklinde bu yndeki olaylar daha yakndan izlemek dncesi de etken olmutur. Zira Anadolu ve Suriyede, Seluklu Devletini yakndan ilgilenSIRA SZDE diren gelimeler yaanmakta idi. Sultan, Kafkasyada meydana gelen karklklar nedeniyle 1076 ve 1079 yllarnda bizzt Kafkasya/Grcistan zerine sefere karak blgeyi itat altna ald. Ancak daha sonraki tarihlerde de Grcistan zerine seferAMALARIMIZ ler dzenlenmek zorunda kalnmtr.

K T A P

Anadolu bilindii gibi, Seluklu Devletinin yrtt fetih siyaseti dorultusunda, yurt tutmak dncesiyle devaml Trkmenlerin aknlarna uramakta idi. Bunun
TELEVZYON

TrkiyeK Seluklu Devletinin Kuruluu T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Melikah Zaman

63

yansra eitli sebeplerle devlete ksen Trkmenler de bir snak olarak oraya iltica ediyorlard. Son olarak kardei Kavurtun isyanna destek veren ve asi ehzde Erbasgann da ei olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Trkmenlere katlmak zere ekilirken bertaraf edilmiti. Yabgulu Trkmenlerinin Anadolu ve Suriyede denetim d faaliyetleri Seluklu sultanlarn rahatsz etmekteydi. Onlarn en byk babularndan olan Kutalmn oullar, Alp Arslana kar girdii taht mcadelesini kaybedince hapsedilmilerdi. Olaylarn seyrine baklacak olursa Kutalmoullar, Melikhn tahta getii srada yaanan karklklardan yararlanarak hapisten kam veya karlmlard. Nitekim Gney Anadolu blgesinde ksa bir sre faaliyette bulunduktan sonra, Suriyede Byk Seluklu aleyhtar bir mcadeleye kartlar. Bu olayda bir kardei yeniden hapse den Sleymanh, Halep-Antakya zerinden Bizans topraklarna doru ilerledi. 1075 ylnda Bizansa ait znik (Nikia)i fethederek kendisine merkez yapt. Kutalmn olu olma ayrcal Sleymanah, ksa zamanda bir cazibe merkezi ve dolaysyla etkili bir g hline getirdi. Nitekim Sleymanah 1078 ylnda, Erbasgann arabuluculuu ile Nikephoros Botaniatese asker yardmda bulunarak Bizans tahtn ele geirmesini salad. Anadolunun fethi konusunda bu tarihe kadar alnan yol, hi phesiz Byk Seluklularn eseri idi. Tabi olarak bu topraklarn tmyle Trk yurdu olmasn istiyorlard. Ancak kendilerine ramen bir gelimeye izin vermek istemedikleri iin, Melikh 1078 ylnda, Anadoluya Emir Porsuk idaresinde bir ordu gnderdi. Sleymanhn ona kar gnderdii kardei Mansur, bu savata hayatn kaybetti, fakat Porsuk amacna ulaamad. Trkiye Seluklular varlklarn devam ettirdiler.

Tutuun am Melikliine Tayini

Anadoludakine benzer bir gelime de Suriye ve Filistinde yaanyordu. Knk boyundan olan Atsz Bey, Alp Arslann emri ile blgede fetihlerde bulunmaktayd. 1071 ylnda Fatmlerden Kuds, 1076da ise Dmak (am) ald. Atsz Bey ertesi yl Msr zerine yrd, fakat Kahire yaknlarnda ar bir yenilgiye urad. Bundan cesaret alan Fatmlerin taarruzlar Melikhn blgeye mdahalesine yol at. Atsza dokunmakszn Suriyeyi, kardei Tacddevle Tutua ikta etti. Fakat Atsz Bey, Fatmlere kar yardmna bavurmak zorunda kald Tutu tarafndan ldrld. Bylece 1078 ylnda Suriye Seluklu Meliklii kurulmu oldu. Tutuun, Melikha sadaktini sonuna kadar koruduu grlmektedir. Fakat Tutu Selukluya tbi olmasna ramen, Irak ve Suriyede bir Arap devleti kurmak isteyen Mslim b. Kurey ile, iddetli bir rekabet ierisinde olmutur. Ayrca Suriye snrlarn zorlamakta olan Kutalmolu Sleymanh da onunla girdii savata hayatn kaybetti. Tutu, Melikahn lmnden sonra Berkiyaruka kar girdii taht davasnda hayatn kaybetti. Oullar Haleb ve Dmakta melikliklerini iln ettiler. Melikahn Anadolu ve Suriye politikalarn amalar bakmndan ksaca nasl SIRA SZDE deerlendirirsiniz?
SIRA SZDE

Kafkasya Seferi

DNELM

DNELM S O R U

Sultan Alp Arslan zamannda tbiyet altna alnan Grcistanda, Kral Bagratn yerine geen II. Giorgi zamannda kan karklklar, Melikah Kafkasya S O R U seferine kmaya mecbur etti. Byk bir ordu ile Kartli blgesine girip baz kaleleri fetheden Sultan, Kafkasya seferinde Alp Arslana da mihmandarlk etmi olan Emir SavteDKKAT gini genel vali olarak atad (1076).
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

64

Byk Seluklu Tarihi

Ancak Savteginin Grc kralna yenilmesi, Kars ve Anapann dmesine, hatt Ermeni Gagikin Aniyi ele geirmeye yeltenmesine imkn verdi. Bunun zerine Melikah 1079da bir kere daha Grcistan seferine kt. Somkhet blgesini fetheden Sultan, Grc prensi vaneyi esir ald. Savtegini yeni kuvvetlerle takviye ettikten sonra sfahana dnd. Ancak Savteginin Grclerin taarruzuna uramas, Bizansn buradaki zayf birliine bile hareket imkn verdi. Kars ve Erzurum dt. Sultan bu duruma son vermek iin Emir Ahmet idaresinde kuvvetli bir orduyu Grcistana gnderdi. Kral ard arda yenilgiye uratan emir, Kars ve Erzurumu geri ald. Ayrca kendisiyle paralel harekt yrten Trkmenler de Karadenize kadar yayldlar (1080). Grc kral topraklarnn bir ksmn olsun kurtarabilmek iin sfahana giderek Melikahn huzuruna kt. Vergi demek ve asker vermek artyla tahtna iade edildi. Kral lene kadar Melikaha bal kald. Melikah blgede denetimi salamak zere, amcas Yakutnin olu smaili Arran valiliine tayin etti. 1086 yl banda Suriye seferinin hemen ncesinde, bizzt Kafkasya blgesine giren Melikah, blgede Seluklu egemenliini glendirdi.

DOU ARABSTAN- HCAZ- YEMEN VE ADENN SELUKLULARA BALANMASI

el-Ahsa ve Bahreyn blgesinde yaanan snnilie muhalif hareketler, Melikahn blgeye bir ordu gndermesine yol at. Nitekim mehur Trkmen kumandan Artuk Beyi, ikta sahas olan Hulvandan gneye inerek, blgeyi itat altna almakla grevlendirdi. Blgede ilerleyen Artuk Bey l yolculuu iin attan ok deveye ihtiyalar olduunu grd. Bu sebeple nce, Basradan develer ve ordunun zahire ihtiyacn temin etti. Harektn banda el-Ahsa blgesinde Katf ele geirildi. Buradan Bahreyn adalarna geip, oradaki mahalli gleri itat altna alan Seluklu ordusu, el-Ahsaya dnerek Karmatleri cezalandrd. Ordusu scaklar yznden ok zorluk eken Artuk Bey, mahalli emirlerden Karmatlere dman birisini, emrine iki bin Trkmen atls verip, Ahsann korumas ile grevlendirdikten sonra Hulvana dnd (1077). Karmatlere kar kazanlan bu zaferleri Halifeye de bildiren Artuk Bey, onun tarafndan bir tebrik mektubu ve ok deerli hediyelerle dllendirildi. Bu arada Hicazda (Mekke-Medine), Sultan Alp Arslan zamanndan beri (1068) snn hutbesi okunmakta iken, Halife el-Kaim Biemrillah lnce, i hutbesine dnld grlmektedir. Fatm Halifesinin basksyla buna mecbur olan Mekke emiri Melikah tarafndan gnderilen Slr- Horasan adl kumandann destei ile hutbeyi yeniden Abbas halifesi adna okuttu (1077). Fatmler, Seluklular karsnda Suriye ve Filistinde ar yenilgiler almlard. Bu sebeple Hicazda okunan hutbeyi, kendileri asndan bir saygnlk meselesi sayarak imkn bulduka mcadeleye devam ettiler. Ancak baz kk kesintilere ramen, 1080den itibaren Hicazda hutbe Seluklu sultan ve Abbas halifesi adna okunmaya devam etti. 1092 ylnda Badad ziyareti srasnda tm tbi emir ve beylerini huzuruna kabul eden Melikah, yeni fetih planlar erevesinde, Yemen ve Adenin imparatorlua balanmasn emretti. Bunun iin Trek, Yorunku ve ubuk gibi emirler grevlendirildiler. Hicaz zerinden Yemene inen Seluklu ordusu ksa bir srede Yemen ve Aden blgesini hkimiyet altna almaya muvaffak oldu. Bundan sonra Melikah Hicaza su yollar, sarnlar ve ribatlar yaptrrken, haclardan alnan vergileri de kaldrd.

Karmatler Abbas Halifeliine kar 869 tarihinde balayan Zenci isyanna destek veren ve onunla zdeleen bir topluluk. Kfe blgesinden olan Karmatler, inn smailiye koluna mensup idiler. Szkonusu isyan X. yzyln banda bastrlsa da, zaman zaman alevlenen hareket, takibat sonucu Hindistana kadar yaylma imkn bulmutur.

4. nite - Melikah Zaman

65

DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI

Anadolu ve Suriyede cereyan eden hadiseler, Byk Seluklu siyaseti bakmndan byk nem arzediyordu. Zira Trkiye Seluklu sultan Sleymanah, 1081 ylnda Bizans ile bir bar anlamas yaptktan sonra, Douya ynelik bir siyaset takip etmeye balamt. Bu erevede ukurova blgesini fetheden Sultana bal baz beyler de, Frat havzasnda paralel bir harekt yrtmekte idiler. Sleymanahn Byk Seluklu taht zerindeki iddias hatrlanacak olursa, bu ilerleyiin Melikah rahatsz edecei kukusuzdur. Bu yzden daha 1078 ylnda Emir Porsuk idaresinde Anadoluya ordu sevketmesi de, Sleymanah durdurma dncesinden kaynaklanyordu. Fakat yryn srdren Sleymanah, 1084 yl sonunda Antakyay fethederek, Byk Seluklularla komu olmutu. Bu arada yine Turul Bey zamanndan beri Seluklulara tbi olan Musuldaki Ukayloullar da sorun yaratmakta idiler. Melikahn halas ile de evli bulunan Musul valisi Mslim b. Kurey, Musuldan Halebe kadar olan blgede bir Arap devleti kurmak istiyordu. Kendisi de i olan Mslim, maksadna ulamak amacyla Fatm halifesi ile temas kuruyor, aka Seluklu aleyhtar politikalar takip ediyordu. Hatt Suriye meliki Tutuun merkezi olan Dimak kuatmaktan bile ekinmiyordu. Bununla birlikte blge dengeleri ierisinde onu da bir yere koyan Melikah, Mslimin elindeki yerlerden baka, vergi almak yoluyla Halebe hkim olmasn da onaylyor, Tutua da ona dokunmamasn bildiriyordu. Mslim bu srada Bizansl bir valinin elinde bulunan Antakyann haracn da alyordu. Fakat yukarda sylendii gibi, Trkiye Seluklu sultan Antakyay fethetmi bulunuyordu. Bu durum Suriye hkimiyeti konusunda ikisi birbiriyle kyasya rekabet eden Tutu ve Mslimi, ayn zamanda Sleymanahla kar karya getiriyordu. Melikah bir yandan Sleymanahn ilerleyiini durdurmak, dier yandan da Fatmlerle balantlar olan Mervanoullarn cezalandrmak zere Diyarbekir blgesine bir sefer yaplmasna karar verdi. Zira Mervan emiri Nasruddevle Mansur da, varln srdrebilmek iin Seluklu aleyhtar politikalar takip ediyordu. Ayrca Mervanoullarnn ve Halifenin eski veziri olan Fahrddevle b. Cheyr de kendisine bir ynetim alan bulmak zere, Melikah bu konuda tevik ediyordu. Bylece Sleymanahn gneyde yrtt bu sratli harektn n kesilmi olacakt. Sizce Melikahn Diyarbekir seferinin sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE
Diyarbekir, genel hatlar ile Dicle ve Frat nehirleri arasnda yer alan, Eskiada Yukar Mezopotamya, Ortaada elCezire ad verilen blgenin bir blmdr. Arabistandan g eden Arap kabileler yerletikten sonra, onlarn kabile adlarna nisbetle Diyrmudar (Urfa, Harran, Rakka), Diyrreba (Musul, Nuseybin, Sincar) ve Diyarbekr olarak idar ksma ayrlmtr. Bunlardan birisi olan Diyarbekir blgesi ise mid, Mardin, Hsn Keyf ve Meyyfrikn gibi nemli merkezlerden oluuyordu.

Seluklu meliklerine has yetkilerle donatlan Fahrddevle, emrine Gevherayin, D verilerek NELM Altuntak, Dilmaolu, ubuk ve Artuk gibi mehur kumandanlar Diyarbekir seferine memur edildi. Seluklu ordusu ilk olarak mid zerine harekete geti. Fakat Mervan emirinin kendisine baz kaleler vereceini S vaad O R U ederek yardm istedii Musul valisi Mslim de, Seluklu ordusundan nce Amide gelmi bulunuyordu. Kendisi de aslen Musullu bir Arap olan Fahrddevle Kendi eliyle DKKAT Araplarn bana bel gelecei kaygsyla, Mslime saldrmak istemedi. Bu durum emrindeki Trkmen komutanlarla arasnn almasna sebep oldu. ubuk Bey idaSIRA SZDE resindeki Trkmenler, Fahrddevlenin haberi olmakszn Mslimin kararghna bir gece baskn dzenleyerek kuvvetlerini datp mallarn yamaladlar. Melikahn bu olaylardan haberdar olmasndan ekinen Fahrddevle, Amide ekilen AMALARIMIZ Mslime saldrmaya karar verdi. Fakat Mslim, bu defa da Artuk Beyle Fahrddevlenin bilgisi dnda para karl anlat. Nitekim onun at gvenli yoldan
K T A P

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

66
Mervaniler 983-1085 yllar arasnda, Meyyfrikn (Silvan) merkez olmak zere, Amid (Diyarbakr), Mardin, Erzen, Hsn Keyf, Siirt ve Ceziret bn-i mer gibi ehirlerde hkm srm olan bir hanedandr. Abbaslerin zayflamas zerine ortaya kan emirliklerden biridir. Etnik kkenlerinin Krt veya Arap olduu tartlmakta ise de, siyas ve idar rgtlenmesi bakmndan Abbaslerin devam ve vasal durumundadrlar. X. yzyln sonlarnda slm Dnyasna kar taarruza geen Bizans mparatorluuna vergi demek zorunda kalm; Turul Bey zamannda ise Seluklulara balanmlardr.

Byk Seluklu Tarihi

Musula doru yola kt. Artuk Bey de Fahrddevlenin hizmetinde kalmak istemeyerek buradan ayrld. Bunun zerine Sultan Melikahtan korkan Fahrddevle, mid muhasarasn olu Zaimddevleye brakarak, sratli bir harektla Mardin, Siirt, Erzen ve Hsn Keyfy ele geirdi. Mervan emiri bir ksm topraklarn kurtarmak dncesiyle sfahana Sultann yanna gitti. Ancak kendisine yaplan teklifi, hristiyan veziri Eb Salimin, on yl dayanacak gleri olduunu syleyip yanltmas sebebiyle reddetti. Amidde Vezirin himayesindeki hristiyanlar yiyecek depolarken, mslmanlar kt muamele gryorlard. Bu yzden ayaklanan mslman ahlinin Seluklu ordusuna yardm etmesi zerine ehir dt (Mays 1085). Mervanoullarnn elinde ufak bir iki yer dnda sadece Meyyfrikn kalmt. Nasrddevle Melikahn teklifini kabul ettiini bildirdi ise de, dikkate alan olmad. Nihayet 1085 Austos sonunda Mervanlerin bakenti de dt ve hanedan tarihe intikl etti. Bu sefer srasnda ele geirilen 1.000.000 dinar deerindeki ganimet sfahana gnderildi. Nasruddevleye Irakta bir kasaba ikta edildi.

Musul Seferi
Seluklu ordusunun mid muhasaras srasnda, Musul valisi Mslim b. Kureyin, Mervan emirinin yardm arsna icabet ettii ifade edilmiti. Nitekim Mslim kuvvetleri baskna urayp yenilince Artuk Bey ile anlap Musula doru ekilmiti. Ancak bu kulak ard edilecek bir olay deildi. Melikah, Ukayloullarna ait topraklar Fahrddevlenin oluna ikta ederken, blgedeki Trkmen beylerine de ona katlmalar emrini verdi. Kasimddevle Aksungur ve Artuk Bey gibi komutanlar Musulda toplandlar. ehir ksa srede ele geirildi. Ancak Mslimin Rahbede iken Fatmlerle yeniden ibirliine teebbs etmesi, Melikahn da bizzt sefere kmasn gerektirdi. Seluklu ordusu Musulu ald srada Sultan da ehre ulat. Musul ileri gelenleri tarafndan byk saygyla karlanan Melikah, bu srada kardei Tekiin isyan etmi olduu haberini ald. Bunun zerine Mslimi huzuruna getirten Sultan, blge dengelerini dikkate alarak, sahip olduu yerlerin tamamn kendisine verip, onu yerinde brakmay uygun buldu (Kasm 1085).

Tekiin syan
Hatrlanaca zere Teki, Birinci Trkistan seferinden dnte, Melikah tarafndan Toharistan melikliine tayin edilmiti. Teki ilk olarak 1081de Horasann nemli ehirlerinden Merv ve Niaburu ele geirmeye kalkp isyan etmiti. Bir sre nce disiplinsizlik sebebiyle ordudan atlan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan srasnda onu desteklemilerdi. Fakat Teki, Melikah tarafndan Tirmiz ehrinde kuatlnca af dilemi ve istei kabul edilmiti. Teki, Melikahn Musul seferinde bulunmasndan yararlanarak bir kere daha isyan etti. Melikah kardeinin zerine yrmek iin kn gemesini bekledi. Sonra isyann ok tehditkr bir ekil almasndan dolay emrinde Artuk, Porsuk, Bozan, Trek, Kuma ve Ayaz gibi mehur kumandanlar olduu hlde byk bir orduyla harekete geti. Merv-i Ruddan Serahsa kadar olan blgeyi kontrol altna alm olan Teki, bu srada Serahs kuatmaktayd. Nizmlmlk idaresindeki Seluklu ordusunun yaklamakta olduu eklinde uydurma bir haberle yanltlan melik, acele olarak kuatmay kaldrmak zorunda kald. nce Venece ekilen Teki, Melikah tarafndan takip edilerek Tirmizde bir kere daha teslim alnd (1085). Yeniden isyana teebbs edememesi iin gzlerine mil ekilerek hapse atld. Tekiin yerine Toharistan melikliine, ilgin bir ekilde onun olu

4. nite - Melikah Zaman

67

Ahmed tayin edildi. Bu durum isyan srasnda olunun Tekii desteklemediine iaret etmektedir.

SURYE (ANTAKYA) SEFER

Diyarbekir seferinin banda sylendii gibi, Trkiye Seluklu hkmdarnn Antakyay fethedip Halep kaplarna dayanm olmas onu, Byk Seluklu Devletinin blgedeki iki temsilcisi ile kar karya getirdi. Mslim b. Kurey, Sleymanahtan Antakya iin kendisine hara demesini istedi. Doal olarak bu teklifi reddeden Sleymanah ile Mslim arasndaki gerginlik bir savala sonuland. Kurzahil savanda Mslimin yanndaki Trkmen askerlerinin Seluklu sultann saflarna gemesi zerine Mslim yenilip hayatn kaybetti (Temmuz1085). Fakat Sleymanahn Halebi kuatmasna Suriye meliki Tutuun sessiz kalmas dnlemezdi. Nitekim bu defa Tutula Sleymanah arasnda bir sava oldu. Mslimin yenilmesine yol aan Trkmen kuvvetler bu defa Tutuun saflarna geince, Sleymanah malp oldu ve hayatn da kaybetti (Haziran 1086). Taraflar arasnda bu mcadeleler srerken, Halep hkimi de Sultan Melikah, ehri kendisine teslim etmek zere davet etmi bulunuyordu. Mslimin lm Seluklularn Suriye hkimiyetini glendirmek konusunda bir frsat oldu. Yine lkesini ve saltanatn tehdit eden Sleymanahn lm de ayn ekilde, Melikah rahatlatan bir sonutu. Ancak dier taraftan da, artk rakipsiz kalan Tutuun, istenmeyen ekilde glenmesine frsat verecek bir gelime idi. Nitekim Tutu bu srada Halebi kuatm bulunuyordu. Melikah bu yzden olaylar kontrol altna almak zere, nce Kafkasya blgesinde hzl bir harektta bulunduktan sonra, 1086 sonbaharnda Musul zerinden Harrana geldi. Emrindeki komutanlardan Bozan Urfann fethi ile grevlendirdi. Bozan ksa bir sre sonra fethettii Urfann valiliine atand. Sultan kendisi Caber ve Menbic kalelerini ald. Bu srada Halep i kalesini kuatmakta olan Tutuun ekilmesi zerine ehre girdi ve valiliine Kasimddevle Aksunguru tayin etti. eyzer emiri balln bildirdi. Buradan Antakyaya gelen Melikah, Sleymanahn vezirinden ehri teslim ald. Sleymanahn vezirinin yannda bulunan oullarn alp sfahanda hapse gnderdi. ehrin valiliine Trkmen beyi Yasyan getirdi. Bylece valiliine kermii tayin ettii Musuldan Halepe kadar olan topraklar dorudan Byk Seluklu idaresine balanm oldu. Trkiye Seluklu sultan bu mcadelede hayatn kaybedip oullar da hapsedilmek suretiyle devleti basz braklrken, Kutalmoullarnn gneye alan kaplar kapanm oldu. Nitekim Melikah hemen akabinde, znikte Sleymanahn nibi olan Ebl-Kasm zerine de, Bozan idaresinde bir ordu gnderdi.

Nib, hkmdarn merkezde bulunmad zamanlarda, onun btn yetkilerini hiz, vezire denk veya ondan daha st rtbede olan bir devlet grevlisi idi. Hkmdarn yerine vezirle birlikte, devlet ilerini uslne uygun ekilde yrtebilecek vasflara sahip olmas gerekirdi.

Melikahn Badad Ziyareti

Bylece Suriyede gerekli dzenlemeleri yapan Sultan Melikah, Badad ziyaret etmeye karar verdi. 12 Mart 1087 tarihinde geldii Badadda, ileri gelenler ve halk tarafndan byk gsterilerle karland. Melikah Seluklu sarayna inerken Nizmlmlk, ordughta kalarak askerin halka ve evlere rahatszlk vermemesi iin tedbirler ald. Daha sonra mam- zam Eb Hanife, Hz. Ali, Hasan ve Hseyinin trbelerini ziyaret eden Sultan, Frattan Necefe su kanal almasn emretti. Bu ziyaretlerden sonra Badada dnen Melikah, Muktednin gnderdii bir at ile hilafet sarayna gitti. Kabul treninde Halife ile Sultann adamlarn Nizmlmlk takdim etti. Halife Sultana iki kl kuandrarak Dounun ve Batnn hkmdar iln etti. Hilatler giydirip, sancak, at ve altndan bir taht hediye ettii Sul-

68

Byk Seluklu Tarihi

tann yaknlar ile Vezire de pek ok hediyeler verdi (24 Nisan 1087). Seluklu heyeti halifelik sarayndan cokulu bir merasimle uurland. Melikahn Badad ziyaretinin bir sebebi de, kz Mehmelek Hatunun Halife ile evlenecek olmas idi. Emir Porsuk ve Gevherayinin banda bulunduu bir kervanla Badada getirilen gelinin eyizi 130 deve 74 katr ile tanmakta idi. Badad bu muhteem dn vesilesi ile sslenmi, halk da bu dne katlmt. Gelin akam 300 atl ile Seluklu konandan alnarak Halifenin sarayna gtrld. Halifenin, gnlne ava kan Melikahn Badada dnnde, onun erefine verdii ziyafet de, kaynaklarda btn ihtiamyla akis bulmutur. Melikah nihayet Mays ay ortalarnda, sfahana gitmek zere Badaddan ayrld.

KNC TRKSTAN SEFER

Ahmed Han dneminde Bat Karahanllarn en nemli meselesi, Maverannehirin ran geleneklere alk yerel unsurlarnn, Trk hkmdar ile giritikleri g mcadelesi oluturuyordu. Yerli erf ve mer, Trk hkmdarnn mutlakiyeti olmayan hkmranlk anlayn bir zaaf olarak gryorlard. Bu yzden Hakann iktidar alannda ortaklk ve g paylam mcadelesine giriyorlard. Bu haksz mcadelelere kar, hukukta siyaseten katl ve msadere gibi iki nemli ceza yer almakta idi. Maverannehrin fethinden sonra Karahanl hkmdarlar, yerli unsurlarn desteini kazanabilmek iin, ilerinde ulemnn da bulunduu ileri gelenlere, para basma gibi baz imtiyazlar vermilerdi. Devletin hkimiyetinin gittike glenmesi zerine, bu tavizler geri alnmaya balaynca honutsuzluklar da artmaya balad. Ahmed Hann babas Hzr Han zamannda ekime dorua ulat. Her iki hakan da, bu trl adamlarn mallarn msadere, kendilerini de hapsetmek veya lSIRA SZDE drmek suretiyle cezalandrma yoluna gittiler. Bunun zerine Eb Tahir b. Alik adl bir afi din adam, hac bahanesiyle Semerkanttan ayrlp sfahana geldi. Melikah, devrin en byk siyas ve asker gcne sahip bir Sultan olarak, tabi ki bu tr DNELM ikyetlerin adresi olacakt. Adgeen fakih Melikaha, Ahmed Hann zulmnden yaknp halk ve ulem adna yardmn talip etti. Sultan bunun zerine 1088 yl soS kt. O R U nunda sefere Bizans mparatoru Aleksios Komnenosun elisi de tam bu srada, yllk harac demek zeDKKA T re, sfahana gelmi bulunuyordu. Fakat Nizmlmlk onu huzura karmayp, Trkistana kadar beraberinde gtrd. Vezirin bunu yapmaktan maksad, elinin bizzt hit olaca SIRA SZDE Seluklu hametini imparatora anlatmasn salamak ve Bizansa gzda vermekti. Melikah muazzam bir orduyla Ceyhun Nehrini geip Buharaya geldi. Buray AMALARIMIZ ele geirdikten sonra Semerkanta ulat. Balangta ok iddetli bir direni olmasna ramen, burlardan birisini mdafaa eden komutann Buharada esir dm olan olunun korkarak Seluklu ordusuna yardm etmesi zeriK ldrlmesinden T A P ne ehre girmeyi baardlar. Buna ramen sokak atmalar yaanacak kadar cidd bir mcadele devam etti. Ancak Ahmed Hann, sakland evde yakalanmas zerine sava sona erdi. Melikah, ei Terken Hatunun da yeeni olan Ahmed TELEV ZYON Han tahtna iade etmeyip sfahana gnderip hapse attrd. Onun yerine bir nib tayin ederek Bat Karahanl topraklarn dorudan Seluklu Devletine balad. Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehrini geip Dou Karahanl toprakNTERNET larna girdi. Sultan zkente vardnda deerli hediyeler gnderip, huzuruna gelen Bura Han, Melikah adna para kestirip hutbe okutmak kaydyla balln

Siyaseten katl, devlete isyan, hkmdarn hayatna kast etme, askerden kama gibi devlet gvenliini ilgilendiren siyas sular kapsamnda, sulularn idam edilmesi hadisesidir. Msadere ise, devlet grevlilerinin igal ettikleri makamn gcn kullanarak, haksz biimde edindikleri servetlerine el SIRA SZDE konulmasdr.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T Bura A P Han Harun, Tamga 1069- 1081yllar arasnda amcas Turul Kara Hakana bal olarak Kagar, 10811102 da T E L Eyllar V Z Yarasnda ON byk kaan olarak Dou Karahanllar yneten hkmdardr. BalasagunluYusuf Has Hcip, N T EKutadgu R N E T Bilig adl mehur eserini ona takdim etmiti.

4. SIRA niteSZDE - Melikah Zaman

SIRA SZDE 69

arzetti. Bylece kinci Trkistan Seferi sonunda, Dou Karahanllar tbi olarak, BaDNELM t Karahanllar ise dorudan Byk Seluklu Devletine katlm oldu. Seluklu Devletinin dou snrlar ine kadar genilemi oldu. Sultan bundan sonra HoraS O R U sana dnd. Nizmlmlk, bu sefer srasnda Seluklu ordusunu Ceyhun Nehrinden gemicileD Kgeiren KAT rin 11.000 dinar tutarndaki cretlerinin Antakya vergilerinden denmesini emretmiti. Gemiciler cretlerini alabilmek iin elbette Antakyaya kadar gitmeyeceklerdi. Vezirin de SIRA SZDE dedii gibi, Antakyaya iaretten maksat, Seluklu ihtimnn tarihe intikl etmesine araclk etmek, bu ekilde Devletin snrlarna vurgu yapmakt.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

NC TRKSTAN SEFER

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

Melikah ikinci Trkistan seferi ile, Bat Karahanl lkesini bir nib idaresinde doK T A TrkistandaP rudan topraklarna katarak, ulam ile hakanlar arasndaki ekimeyi, ki huzursuzluklar sonlandrmay hedeflemiti. Ancak ksa bir zaman sonra bunun mmkn olamad anlald. Karahanllara bal byk boylardan iiller ayakland. Seluklu nibi olaylar karsnda aciz kalp Harizme kat. T E L E V Bunun Z Y O N zerine Kagar Hannn kardei ve Atba ehrinin hkimi Yakup Tegin Semerkanta davet edildi. Ancak onun iillerin reisini idam ettirerek ie balamas isyann bymesine yol at. Bu durumda lkenin hkmdar sfatyla, meseleyi hlletmek bir keNTERNET re daha Melikaha dt. 1089 yl sonunda nc defa Trkistana sefere kt. Yakup Tegin Seluklu ordusunun yaklamas zerine, Semerkanttan sratle ekildi. Fakat Melikahn kararl takibi sonucunda, Kagar Han tarafndan yakalanarak Sultana gnderildi. Ancak bu srada Bura Han baka bir hanedan mensubu tarafndan hapsedilince Melikah, Dou Karahanl meselesini, yolda salverilen Yakup Teginle anlaarak zmeyi uygun buldu. Onu asi hanedan mensubuna kar SIRA SZDE mcadele ile grevlendirdi. Ancak Melikah, kark Trkistan hadiselerine dorudan mdahil olmakla, hret ve itibarnn zedelenmesi tehlikesi ile kar karya bulunuyordu. Bunun DNELM zerine, Dou Karahanllarla arasnda bir tampon blge olmasn da dnerek, Bat Karahanl hkmdar Ahmed Han, ballktan ayrlmayacana dair sz aldkS O R U tan sonra tahtna iade etti. Vezir Nizmlmlke gre iil ve Yamalarn ayaklanmasnn sebebi, Trkistan batanD KKAT baa geen Seluklu sultannn onlara, Trk tresinin gerei olan bir ziyafet (Toy / Han- yama) vermemi olmasyd. Zira Trk hkmdarlarnn seferde hazerde, getikleri yerSIRA SZDE lerde toylar dzenlemek suretiyle halk honut etmeleri rfi bir kanundu. Kanuna uyulmamas halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap-kacan yamalanmas da dettendi. Bu husus phesiz, Sultann sofrasnda bir kere yemek yiyen ve det AMALARIMIZ gerei birer tabak- kak alp gtren insanlarn, bir daha ackmayaca anlamna gelmiyordu. Konu karn doyurmak deil, hkmdarn tebasn (ahaliyi) dikkate alp almad meselesi idi. Nitekim K Thkmdarlarnn A P bu hususta Sultan uyaran Vezir, ondan nceki sultanlarn ve Karahanl verdii ziyafetleri rnek gstermitir. Bir cihn padiah olan Melikahn, cmertliinin ve sofrasnn geniliinin de ona uygun olmas gerektiini hatrlatmtr.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Melikahn Trkistan Seferlerinin sonularn nasl deerlendirirsiniz? SIRA SZDE

N ET D T E R NN EL M
S O R U

SIRA SZDE N ET D T E R NN EL M
S O R U

DKKAT

DKKAT

70

Resim 4.1

Byk Seluklu Tarihi

Seluklu Corafyas

Kaynak: Atlas Dergisi (Eyll 2001 Say: 102)

4. nite - Melikah Zaman

71

DEVLETN BNYESNDE OLUAN SORUNLAR

Sultan Melikah, Trkistan Seferlerinden sonra Badada ikinci ziyaretini gerekletirdi (Kasm 1091). Sultan burada her ne kadar aaal trenlerle karland ise de, Halife Mukted ile aralarnda cidd bir gerginlik vard. Seluklu Devletine kar siyas kimlik oluturma mcadelesi veren Halife, bu tavrn Mehmelek Hatuna da aksettirmiti. Hatrlanaca gibi Halife, 1087 ylnda Melikahn kz ile evlenmiti. Bu evlilikten Cafer adl bir olu olan Mehmelek Hatun, Sultana kocasnn kendisine ve yanndaki Trklere kt muamele ettiinden ikayette bulundu. Melikah bunun zerine kzn ve torununu derhal sfahana getirtti. Ancak Mehmelek ksa bir sre sonra vefat etti. Melikah bu hadiseyi Halife ile bir hesaplama konusu olarak gryordu. Daha nce sz edildii gibi, Melikah bu ziyaret srasnda Suriye meliki Tutu, Aksungur, Bozan ve ubuk gibi beyleri huzuruna arp, onlar Yemen-Aden ve Msr istikametinde fetihlerle grevlendirmiti. Kendisi ise k boyunca kald Badadda Turul Beg ehrini yeni batan imar etti. Saraylar, kkler, evler, arlar ina edilerek geniletilen ehirde bir de darbhne yaplmaya baland. Btn bu faaliyetler, Badadn Seluklu mparatorluunun bakenti olmaya hazrlandnn iaretleri idi. Bunun yansra Nisan 1092de sfahana gitmek zere yola kan, Sultan ve Nizmlmlk arasndaki soukluk da giderek byyordu. Bunda zellikle sivil brokraside zaten ranllara dayanan Seluklu Devletinin bir nevi ranl unsurlarn atma alan hline gelmi olmasnn da pay vard. nk devletin st dzey kadrolarnda grev alan glam mer, nfuz alanlarn geniletmek iin birbirleriyle kyasya rekabet ediyorlard. Nizmlmlkn Amidlmlk Kndryi bertaraf edip vezir olmas gibi, imdi de bakalar yal vezirin yerine adaylk yar ierisinde bulunuyorlard. Geri oniki olu, damatlar, saysz akraba ve azatl kleleri vastasyla devlete her alanda nfuz etmi olan Vezir ile rekabet etmek ok kolay grnmyordu. Fakat Terken Hatun bu hususta Melikah etkileyebilecek konumda bulunuyor ve Sultana kendi veziri Ebl-Ganaimi tayin etmesi iin telkinde bulunuyordu. ran gelenein temsilcisi Nizamlmlk, hatunlarn Trk tresinden kaynaklanan gl hukukundan rahatsz oluyor; bu sebeple Terken Hatun da Vezirin muhalifleri arasnda bulunuyordu. Melikahn, Terken Hatundan olan olu Mahmudu veliaht tayin etmek, Berkiyaruk tarafn tutan Nizmlmlkn buna engel olmak istemesi, Hatunla arasndaki dmanl artryordu. Melikahn, Halifelikle ilgili plnlar konusunda da Vezir ile ayr dt grlyor. nk bir rivayete gre sfahana bir halifelik saray ina edip ileride Caferi halife yapmay dnen Melikah, bu konuda Hatun ile onun veziri tahrik ediyorlard. Nizmlmlk ise daha ll, arabulucu bir tavr sergiliyordu. Ancak olu Mahmudu saltanat, torunu Caferi ise hilafet veliaht tayin ettirmek isteyen Terken Hatun, bu yolda engel olarak grd Veziri azlettirip, onun yerine kendi vezirini tayin ettirmek konusunda kararl idi. Bunlarn yannda Vezirin oullar ve adamlarnn ftrsuz davranlar, artk Melikah da son derece rahatsz etmekte idi. Zira Merv gibi nemli meliklik merkezi olan ehirler bile, Nizmlmlkn oullarnn idaresine gemi bulunuyordu. Sultan tarafndan buralara tayin edilen devlet adamlar dahi onlarn saldrlarndan kurtulamyorlard. Sultann huzurunda adamlarna hakaret etmekten saknmyorlar, hatt devlet aleyhine artan nfuzlar dolaysyla, Sultan onlara kar annda tepki gstermekten imtina ediyordu. Melikah ile vezirinin arasnn tamamen alma-

72

Byk Seluklu Tarihi

snda, byle bir hadise barda taran son damla oldu. Bu yzden Melikahla veziri arasnda bir yazma vukbuldu. Okuma parasnda detay verilen mektuplama, normal artlarda Vezirin azledilmesini gerektiren bir meydan okumay aka ortaya koyuyor. Ancak Melikah, Vezire cevap vermeden ve onu grevinden almadan veya alamadan Ekim 1092de Badada doru yola kt. Byk Devlet adam Nizamlmlk de her eye ramen, devlet terbiyesi gerei, Sultann arkasndan yola kt. Ancak Nihavend yaknlarnda arzuhl vermek bahanesiyle yanna gelen bir Batn fedaisi tarafndan ehit edildi. Devrin kaynaklarnda Vezirin katli ile ilgili olarak Batnler, Terken Hatun ve veziri, hatt Melikah sulanmlardr. Msebbibi kim olursa olsun, Nizmlmlkn lm gerginlii azaltmad gibi, daha byk atmalarn da sebebi oldu. Melikah, Vezirin adamlarnn ordughta kard karklklar glkle yattrabildi. Bu durum aslnda onlardan duyulan rahatszln ne denli hakl sebeplere dayandn gstermektedir. Nizmlmlkn yerine, Hatunun veziri Ebl-Ganaim atand. Eski vezirin bir ksm adamlar hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onlar daha sonraki hamleleri iin glendirmekten baka bir ie yaramad. Devletteki kamplama artarak devam etti.

MELKAHIN SON BADAD ZYARET VE LM

Sultan Melikah, lkesinin herhangi bir ehri olarak grd Badada bu son geliinde, Halife Mukted ile ilikilerinde bir denge unsuru olan Nizamlmlkn varlndan yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak kz Mehmelek Hatuna yaplanlarn hesabn sormak istiyordu. Zira ona rev grlen muamele, aslnda Melikaha kar bir meydan okuma anlamna geliyordu. Halifelik zerindeki otoritesinin aka hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Caferi veliaht iln etmeyi reddeden Halife Muktedye, hemen Badad terketmesini bildirdi. Halife, baka aresi ve kar koyacak kuvveti olmadndan, Badaddan ayrlacan ama hazrlk yapmak zere, kendisine on gn sre verilmesini istedi. stei kabul edildi. Fakat Sultan Melikah, Halifeye verilen mhletin dokuzuncu gnnde, av etinden zehirlenmek suretiyle hayatn kaybetti (20 Kasm 1092). Bu srada gcnn doruunda bulunan Sultan sadece 40 ya civarnda idi. Kaynaklarda Sultann lm ile ilgili olarak farkl rivayetler bulunmaktadr. Bu rivayetlerden Melikahn bir suikaste kurban gittiini karmak mmkn olmakla birlikte, faili tespit etmek kolay deildir. Terken Hatun bile, be yandaki olunu hkmdar yapmak istedii iin Melikah ldrd thmeti altnda kalmtr. Oysa bir Karahanl melikesi ve Seluklu imparatoriesi olan Terken Hatun, bu yata bir ocuun tahta geemeyeceini herkesten daha iyi bilirdi. Olu tahta geecek yaa gelene kadar da Melikahn yaamasn isterdi. Ancak Sultann lmnden sonra balayan taht kavgalar srasnda oynad aktif rol, kadnn devlet hayatnda olmasn yadrgayan anlay tarafndan, btn felketlerin sebebi grlerek yaftalanmtr. Oysa Melikahn lmnden, bir terr ebekesi olan Batnler kadar, Halife de sorumlu olabilir. Melikah lmeseydi, Mukted Badad terk etmi olacakt. Bu bir siyas ekime olduuna gre, halifeyi bunun dnda tutmak mmkn deildir. Sultan Melikahn 20 yllk iktidar, Seluklu Devletinin zirvesini oluturmaktadr. Snrlarn inden Akdenize kadar genilettii Devleti, bir cihan imparatorluuna dntrd. lkenin her taraf cami, medrese, kpr, su yolu gibi eserlerle imar edildi. Sultan kendisinin de merakl olduu astronomi almalarn tevik iin

4. nite - Melikah Zaman

73

rasathneler yaptrd. Kendi adyla mehur olan Takvim-i Cell, bilimsel bir almann rn olup sonraki dnemlerde de kullanlmtr. Salam, kuvvetli kiilii sayesinde mslim, gayr mslim btn tebas zerinde adaletli bir ynetim kurmay baarmtr. Kaynaklarn Melikahn lmne dair verdii bilgiler bunun en nemli gstergesidir. Ancak Bir ey ykseldii yerden dmeye balar kuralna uygun olarak d o zaman balam, sebepleri de onun ierisinde bymtr. Sultann vefat, karklklara meydan vermemek dncesiyle, Terken Hatun tarafndan bir sre sakland. Torunu Caferi Halifeye gnderen Hatun, hutbeyi olu Mahmud adna okutmay baard. Ordu mensuplarnn balln salamak iin byk sarfiyat yapt. Sonra maiyyetiyle birlikte, olunu tahta oturtmak zere sfahana doru yola kt. sfahana gtrlen Melikahn naa da, burada kendisinin yaptrd medreseye defnedildi.

74

Byk Seluklu Tarihi

zet
A M A

Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabileceksiniz. Melikah babas tarafndan veliaht iln edilmi olmasna ramen, tahta ktnda daha nceki dnemlerde olduu gibi, taht davaclar ile mcadele etmek zorunda kald. Bata amcas Kavurt olmak zere baz kardeleri bu mcadelelerde Melikah tarafndan bertaraf edildiler. Dier taraftan Seluklu sultanlar, devletin kurulduu blgenin gerei olarak, ranl devlet adamlarn istihdam etmek zorunda kalm veya tercih etmilerdi. Bu durum bir sre sonra devletin asli unsuru olan Trklerin asker kadrolar hari, devletin dna itilmesine yol at. Bu durum bir yandan Trkler arasnda honutsuzluk yaratrken, szkonusu kadrolar ellerinde tutan ranllarn devlette dengeleri bozan bir stnlk salamalarna zemin hazrlad. ranl unsurlarn dahi birbirleriyle iddetle rekabet ettikleri bu sistem, devletin sarslmasnn balca sebeplerinden birisi olmutur. Bunun yansra Seluklu Devletinin halifelikle ilgili politikalar, Melikah dneminde devletin kudretine paralel olarak, daha tavizsiz bir ekilde srdrlmekte idi. Hatt Sultan Melikah, kendisinin de torunu olan Halifenin olunu, sfahanda bir hilafet saray ina edip, halife yapmay planlamt. Melikah, Badad kendisine ait bir ehir, halifeyi de siyas kimlii olmayan bir devlet memuru olarak kabul ediyordu. Bu durum da Seluklu Devletinin i meselesi olarak sarsnt yaratmaya devam ediyordu. Seluklu Devletinde bu dnem meydana gelen olaylar aklayabileceksiniz. Melikah amcas Kavurtun ayaklanmasn bastrp tahta oturduktan sonra ilk ii olarak, Dou snrlarn ihll eden Karahanllar ve Gazneliler zerine yrd. Onlar igl ettikleri yerlerden karp geri dnd. Seluklu Devletinin kuruluundan itibaren Batya ynlendirilen gler neticesinde Suriyede bir beylik, Anadoluda ise bamsz bir Seluklu devleti ortaya kmt. Melikah Suriyeye Tutuu, Anadoluya ise Porsuku gndererek bu blgeleri kontrol altna almaya alt (1078). Kafkasyaya da bizzt kendisi, 1076, 1079 ve 1086 yllarnda dzenledii seferlerle mahall hanedanlar, tbiyet anlamalarna aykr davranan Grc ve Abhazlar cezalandrp itat altna ald. Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyne dzenledii sefer sonunda Dou Arabistanda hkimiyet salad. Ayn tarihlerde Hicazda da Abbasler adna hut-

be okunmas saland. Melikah, 1092 ylndaki Badad ziyareti srasnda Yemen ve Adene de bir ordu gndererek Seluklu Devletinin snrlarn buralara kadar geniletti. Gneye doru hzla ilerlemekte olan Trkiye Seluklu sultannn nn kesmek ve itatsizlik gsteren Mervanoullarn cezalandrmak zere 1085 ylnda Diyarbekir blgesine sefer dzenlendi. Blge tamamen Seluklu topraklarna katld. Trkiye Seluklu sultannn Antakyay fethinden sonra balayan olaylar Musul emiri Mslim b. Kurey ve Sleymanahn lm ile sonuland. Melikah bunun zerine 1086 ylnda kt seferde Kuzey Suriyeyi, valiler tayin etmek suretiyle dorudan Byk Seluklu Devletine balad. Melikah bundan sonra Badad ziyaret etti ve bu srada kz Halife ile evlendirildi. Karahanl lkesinde meydana gelen bir takm karklklar sebebiyle, olaylar zmek zere davet edilen Melikah, 1088-1089da iki defa Trkistan seferine kt. Bu seferler sonunda Dou ve Bat Karahanllar kendisine balayarak, snrlarn ine kadar geniletti.Veziri Nizmlmlk ve Halife ile aralarnn iyice ald son dnemde, nce veziri Batnler tarafndan ehit edildi. Sonra kendisi Badadda zehirlenmek suretiyle hayatn kaybetti (1092). Melikahn lm Seluklu Devletinin byk sarsnt geirmesine sebep oldu. Devletin imparatorlua dnen yapsn deiikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz. Melikah Birinci Trkistan seferi dnnde, merkeziyetilii gzetmek kaydyla, kardelerini baz vilayetlere tayin etti. Nitekim devletin nisbeten uzak blgelerinde kurulan siyas teekklleri de ayn gereke ile denetim altnda tutma mcadelesi vermitir. yle ki, Anadoluda bamsz olarak kurulan Trkiye Seluklularna kar, ortadan kaldrma pahasna bir mcadele yrtmt. Hkmranln paylalmas konusunda, hayale bile izin vermeyen Melikahn, halifeye kar tavizsiz tutumunun sebebi de budur. Batdaki olaylar daha yakndan takip etmek iin bakentini sfahana tayan Melikah, Trkistan seferi sonunda ilhk ettii Maverannehiri, kendine has problemleri dolaysyla eski hkmdarna iade etti. Dou ve Bat Karahanl hkmdarlarn para ve hutbede nce kendi adn zikretmek artyla kendisine tbi kld. Melikahn cihn hkimiyeti davasnda Badad koyduu yer ve devletin kadrolarndaki youn ranleme devleti sarsntya uratan etkenler olmutur.

A M A

A M A

4. nite - Melikah Zaman

75

Kendimizi Snayalm
1. Melikahn tahta geii ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Amcas Kavurt, Melikaha kar isyan etmitir. b. Taht kavgalar dolaysyla Karahanllara kar yapaca sefer gecikmitir. c. Abbas Halifesi Melikahn saltanatn onaylamtr. d. Babas tarafndan veliaht tayin edildii iin tahta sorunsuz gemitir. e. Nizmlmlk, Melikah desteklemi ve gerekli tedbirleri almtr. 2. Melikahn Anadoluya gnderdii ordu ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Bu ordu Sleymanahn sultanln tanmad iin gnderilmitir. b. Melikah bu savala Anadoluda denetimi salamtr. c. Savata Sleymanahn kardei Mansur hayatn kaybetmitir. d. Sefer Porsuk Bey idaresinde 1078 ylnda yaplmtr. e. Anadoluda kendisine ramen bir oluuma izin vermek istememitir. 3. Tutuun Suriye Meliklii ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Fatmlere kar Suriyenin gvenliinin salanmas iin tayin edilmitir. b. Tutu, Atsz Beyi ldrp topraklarn ele geirmitir. c. Tutuun balca rakibi Musul valisi Mslim olmutur. d. Tutu Melikaha kar hi isyan etmemitir e. Suriyede bamsz bir Seluklu ubesi kurulmutur. 4. Melikah dnemi Arabistan siyaseti konusunda aadakilerden hangisi yanltr? a. Snnilik kart hareketler bastrlmtr. b. Fatmler Hicaz zerinden Seluklularla rekabet etmilerdir. c. Mekke emirinin yerine ehzde Teki tayin edilmitir. d. Dou Arabistanda Karmatler bertaraf edilmilerdir. e. Yemen ve Aden Seluklu hkimiyetine girmitir 5. Diyarbekir Seferi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mervaniler Seluklularn en sadk tbilerindendir. b. Sleymanahn gneye doru ilerleyii bu seferin sebeplerindendir. c. Musul valisi Mslim de Mervani emirine yardm etmitir. d. Ordu komutan Fahrddevle, Seluklu melikleri gibi yetkilendirildi. e. Mervanoullarnn topraklar Seluklu idaresine girdi. 6. Melikahn Suriye (Antakya) seferine dair aadakilerden hangisi dorudur? a. Suriye Seluklu Meliklii kuruldu. b. Sleymanah, Melikahla girdii savata hayatn kaybetti. c. Mslim Musul valiliine, Bozan Urfaya, Aksungur Halebe tayin edildi. d. Suriyenin Seluklulara balanmas mmkn olmad. e. Bu sefer srasnda yaplan dzenleme ile Trkiye Seluklularnn gneye ini yolu kesildi. 7. Melikahn kinici Trkistan Seferinin sonucu ile ilgili aadakilerden hangisi dorudur? a. Bat Karahanllar dorudan, Dou Karahanllar tbi olarak Seluklulara balanmtr. b. Dou Karahanllar dorudan, Bat Karahanllar tbi olarak Seluklulara balanmtr. c. Karahtaylar yenilgiye uratlmtr. d. Melikah bu sefer srasnda ilk kez yenilgiye uramtr. e. Karahanllarla Ceyhun Nehri snr kabul edilmitir. 8. nc Trkistan Seferi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kagar Han tahttan indirildi. b. Dou Karahanllar Baty da ynetimleri altna aldlar. c. Bat karahanl hkmdar Ahmed Han tahtna iade edildi. d. Bat karahanl hkmdar Ahmed Han sfahanda ldrld. e. Dou Karahanllar tbiyetten ayrld. 9. Melikah dneminde Halifelikle ilikiler konusu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Muktednin Melikahn kz olan eine kt davranmas yznden ilikiler bozulmutur. b. Halifenin olu ve Melikahn torunu olan Cafer, veliaht iln edilmitir. c. Sultan, Muktedyi siyas bir g olarak kabul etmemektedir. d. Halife, Seluklu Sultanyla siyas bir ekime ierisine girmitir. e. Melikah, Halifeden Badad terk etmesini istemitir. 10. Aadakilerden hangisi Melikah Dneminde Seluklu Devletini ilgilendiren sorunlardan deildir? a. Taht ele geirmeye ynelik ehzde isyanlar b. Hal Seferleri c. Halife ile atma d. Devlet kadrolarna ranllarn nfuz etmesi e. Sultan ile Vezir arasndaki anlamazlk

76

Byk Seluklu Tarihi

Okuma Paras
Sultan Melikah ile Nizmlmlkn giderek gerginlemekte olan mnasebetleri, Sultann Merve tayin ettii ahnenin, vezirin Merv valisi olan olu tarafndan yakalanp hakarete uramas zerine kopma noktasna geldi. Kaynaklarda aralarnda eliler vastasyla aadaki haberlemenin vuku bulduu rivayet edilir: Melikah- Sen saltanatta benim ortam msn? Eer benim emrimde ise haddini bilmelisin. Sen hangi selahiyetle, fermanmz olmadan evltlarna lkeler ve iktalar veriyor, arzu ettiini yapyorsun? ster misin ki nnden hokkann, bandan destrnn alnmasn emredeyim? Nizamlmlk- Sultana yle syleyiniz! Senin nil olduun ikbl benim fikir ve tedbirim sayesindedir. Babann ldrld gn seni nasl tuttuumu, ayaklanmalar bastrdm, seni istemeyenleri nasl tenkil ettiimi hatrla! Ve unutma ki, benim divit ve destrmla senin tac ve tahtn birbirine baldr. O tac ve devlet bu divitle birlikte ortadan kalkar. Eliler gerginliin daha fazla bymemesi iin Vezirin szlerini hafifleterek nakletmilerse de, Sultann bu heyete zel olarak koyduu adam dorusunu olduu gibi aktarmt. Kaynak: Kafesolu 1973, Turan 2010.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. e 4. c Cevabnz doru deilse Melikahn Tahta kmas konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye Siyaseti konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye Siyaseti konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Dou ArabistanHicaz-Yemen ve Adenin Seluklulara Balanmas konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Diyarbekir Blgesinin Seluklu Topraklarna Katlmas konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Suriye (Antakya) Seferi konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse kinci Trkistan Seferi konusunu yeniden gzden geirin.. Cevabnz doru deilse nc Trkistan Seferi konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Devletin Bnyesinde Oluan Sorunlar konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse niteyi yeniden gzden geirin.

5. a

6. e 7. a 8. c 9. b

10. b

4. nite - Melikah Zaman

77

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Melikahn Trkistan Seferi sonras yapt atamalar, tpk Alp Arslan dnemindeki gibi, Doudan gelecek tehlikelere kar snr tahkim etmek amac tayordu. Mahiyeti bakmndan da benzerlik gsteren bu atamalarda ehzdelere, hkmdarn egemenlik yetkisini paylam anlamna gelebilecek bir ayrcalk verilmemitir ve merkeziyetilik gzetilmitir. Sra Sizde 2 Seluklu Devletinin fetih stratejisi erevesinde Suriye ve Anadoluya yerleen Trkmenler, merkezin denetimi dnda bir rgtlenmeye gittikleri iin, Melikah tarafndan buralara mdahale edilmitir. Melikah, Sleymanahn kendisine ramen Anadoluda kurduu devleti tanmayarak, kontrol altna almak iin Porsuk idaresinde bir ordu gnderdi. Dier yandan Suriyede bir beylik kurmu olan Atsz ve Fatm tehlikesini izlemek iin kardei Tutuu Suriye melikliine tayin etti. Sra Sizde 3 Diyarbekir seferinin balca sebepleri, Byk Seluklularla rekabet halinde bulunan Trkiye Seluklu sultannn gneydou istikametindeki hzl ilerleyiinin nn kesmek iin blgenin hakimiyet altna alnmas gerei; Seluklulara aykr siyaset takip ederek ilerle ibirlii yapan Mervanoullarnn cezalandrlmas yannda, Fahrddevle b. Cheyrin kendisine bir hakimiyet alan bulmak istei ile Melikah sefer konusunda tevik etmesidir. Sra Sizde 4 Trkistan seferleri, Seluklu Devletinin slm Dnyasnn en byk gc, yardmna ihtiya duyulan ve meseleleri zebilecek yegne merci olduunu gstermitir. Devletin snrlar tm Karahanl lkesini iine alarak in hududuna ulamtr. Trkistan hkimiyeti, Melikahn lmyle balayan fetret dneminde bu taraftan gelebilecek tehditleri etkisiz klacak salam bir set oluturmutur.

Yararlanlan Kaynaklar
Agacanov, Sergey (2006), Seluklular (trc. Ekber NecefAhmed Annaberdiyev), stanbul. Hunkan, . Soner (2011), Trk Hakanl (Karahanllar) Kurulu-Gelime-k (766-1212) stanbul. Kafesolu, brahim (1973), Sultan Melikah, stanbul. Kymen, M.Altay (1989), Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara. Turan, Osman (2010), Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul.

5
Amalarmz

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklu merkezi otoritesini ke gtren sreci deerlendirebilecek, Berkyaruk ve Muhammed Tapar dnemi siyasi olaylarn tanmlayabilecek, Seluklu taht mcadeleleri ile Hallarn Suriye ve Filistine yerlemeleri arasndaki ilikiyi aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Terken Hatun Melik Mahmud Melik smail Berkyaruk Tutu Taht mcadelesi Muhammed Tapar Hallar Btniler

indekiler
Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105) SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118)

Byk Seluklu Tarihi

Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105) Terken Hatun le ktidar Mcadelesi
inden Akdenize, Kafkaslardan Yemene kadar uzanan ok geni topraklara yaylm bulunan Byk Seluklu mparatorluu, en grkemli devrini yaarken nce vezirinin, sonra Sultan Melikahn beklenmedik lmyle sarsntya urad. Fetret dnemi olan Berkyarukdan sonra Tapar zamannda ksmen toparlanmasna, Sancarn kinci mparatorluk devrine ramen de aslnda sarsnt tamamen atlatlamad. Sultann ani lm, bir sredir merkezde yaanan iktidar paylam mcadelesinin daha da iddetlenmesine ardndan ortaya kan uzun taht mcadeleleri ile imparatorluun nce paralanmasna, akabinde de kne giden srecin balangc olmutur. te bu nitenin konusu olan ve Fetret Devri olarak adlandrlan Berkyaruk dnemi, bu srecin ilk evresini tekil etmektedir. Melikah ldnde geride Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sancar ve Mahmud adl drt oul brakmt. Babasnn yerine en bykleri olan ve o dnemde on iki yanda bulunan Berkyarukun tahta gemesi bekleniyordu. Zira daha nce de temas edildii zere Nizmlmlk, Terken Hatunun olu Mahmuda kar, Melikahn amcas Yakutnin kz Zbeyde Hatundan olan olu Berkyaruku desteklemekteydi. Baz kaynaklarn verdii bilgilere gre, Melikah Berkyaruku veliaht tayin etti ise de, bunun saltanat mcadelelerini engelleyecek bir kanun olmad bilinmektedir. Nitekim bu durumu frsat bilen ve o srada Sultann yannda Badatta bulunan Terken Hatun, henz be yanda bulunan olu Mahmudu tahta geirmek iin harekete geti. Bir taraftan zaman kazanmak zere Melikahn lmn gizlerken, dier taraftan da hazinenin azn aarak desteklerini almak iin ordu ve devlet adamlarna byk ihsanlarda bulundu. Bu cmert giriimleri sayesinde de pek ok emirin ierisinde bulunduu byk bir ordu kurmay baard. Terken Hatunun bu baars, hi phesiz bolca yapt ihsanlar kadar, Karahanl soyundan bir prenses ve Seluklu imparatoriesi olarak Melikahn salndaki etkin konumundan kaynaklanmaktayd. Bu ekilde ordunun balln temin eden Terken Hatun, bir taraftan da olunun saltanat iin tehlike olarak grd ve bu olaylar srasnda sfahanda bulunan veliaht Berkyaruku hapsetmek zere Musul valisi Krboay, Emir ner ve Emir Kamac ile birlikte sfahana gndermiti. sfahana gelen emirlerin Berkyaruku tutuklayarak hapsetmelerinden sonra Terken Hatun, Abbasi halifesi Mukte-

80

Byk Seluklu Tarihi

dden olu Mahmud adna hutbe okutmasn istedi. Halife nceleri byk lim Gazzalnin fetvas dorultusunda Mahmudun yann kk olmas, dolaysyla devleti ynetemeyecei gibi gerekelerle bu istei reddetti. Ancak Terken Hatunun, yannda tutuu torunu ve Halifenin de olu olan Cafer zerinden tehdide varan srarlarna daha fazla direnemedi. Caferin babasna gnderilmesi kaydyla, 26 Kasm 1092 ylnda Badatta Mahmud adna hutbe okundu. Bylece Terken Hatun, Melikahn lmden alt gn sonra olu Mahmudu Badatta sultan ilan ettirmeyi baarmt. Ardndan da vezir Taclmlk Ebl-Ganaim ve orduyla birlikte, olu Mahmudu tahta karmak zere Seluklu payitaht sfahana doru yola kt.

Bercird ve Kerec Savalar

Ancak Melikahn lm haberini alan Nizamlmlkn adamlar bir silah deposunu yamalayarak isyan etmi ve Berkyaruku hapsedildii yerden kararak tahta oturtup adna hutbe okutmulard. Terken Hatunun sfahana yaklamas zerine de Berkyaruku, Nizamlmlk taraftarlarnn hkim olduu Reye kardlar. Bu arada pek ok emirle birlikte Nizamlmlkn adamlarndan Erku da askerleriyle onlara katlmt. Kaynaklar Berkyarukun etrafnda on binden fazla askerin toplandn kaydetmektedir. Bylece taht mcadelesi bir bakma, eski vezir Nizamlmlkn adamlar ile yeni vezir Taclmlk arasndaki bir hesaplamaya dnm bulunuyordu. nk bata Erku olmak zere, maktul vezirin taraftarlar, Taclmlk Nizamlmlkn katili olmakla itham ediyorlard. Bu sebeple de, Berkyaruku desteklemek suretiyle eski vezirin intikamn almak istiyorlard. te yandan durumun aleyhine gelitiini gren ve Berkyarukun daha fazla glenmesini engellemek isteyen Terken Hatun, yannda Krboa, ner ve Kama gibi emirler olduu halde Reye hareket etti. Ancak Bercird yaknlarnda yaplan savata, ordusundan baz emirlerin askerleriyle Berkyaruk tarafna gemesi zerine yenilen Terken Hatun sfahana ekilmek zorunda kald (Ocak 1093). Burada Berkyaruk tarafndan kuatlan ve zor durumda kalan Terken Hatun, bir taraftan yanndaki emirlerin de telkiniyle kuatmay kaldrmas iin Berkyaruk ile anlama yollarn ararken, dier taraftan da olu Mahmudu tahta karma arzusundan vazgemeyerek yeni k yollar aryordu. Nitekim bu amala Berkyarukun days Azerbaycan meliki smaile haber gndererek kendisiyle evlenip, Mahmudun saltanatna ortaklk teklif etti. Seluklu tahtna gemek iin bunu bir frsat olarak grd anlalan smail, bu teklifini tereddtsz kabul ederek, Hatun tarafndan da takviye edilen ordusuyla yeeni Berkyaruk zerine yrd. Ancak onun akbeti de Terken Hatundan farkl olmad. Zira Terken Hatun ile evlenmesini ho karlamayan baz komutanlarn Berkyarukun saflarna gemesi ile Kerec yaknlarnda yaplan muharebeyi kaybeden smail sfahana ekilmek zorunda kald (ubat 1093). Bu malubiyete ramen her ne kadar Terken Hatun onu hrmetle karlayp, adna para bastrp, oluyla mterek hutbe okuttuysa da bir sre sonra Berkyarukun atabeyi Gmtekin tarafndan ldrld. Berkyarukun Terken SIRA SZDEHatunla yrtt saltanat mcadelesindeki en nemli destekileri kimlerdir aklaynz.
DNELM Melik smailin saf d kalmas da Terken Hatunun azmini krmad. O bu sefer de, Melikahn lmnn ardndan Suriyede saltanatn ilan etmi bulunan kaynS O R U Tutuu ayn vaatlerle sfahana ard. biraderi Tacddevle DKKAT

Bercird/Burcerd; Bat randa Hemedana 18 fersah uzaklkta Seluklu devrinin nemli ehirlerinden olup gnmzde Luristan Eyaleti ehirleri arasnda yer alr.

Kerec; Tahran/Reyn 20 km batsnda yer almakta olup gnmzde Elburz Eyaletinin merkez ehridir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

81

Berkyarukun Tahta kmas ve Tutu ile Rekabet

Suriye meliki olan Tutu, aabeyi Melikaha itaatini bildirmek ve tevecchn kazanmak iin, Dmaktan Badata gelmek zere iken, Frat kysndaki Hit kasabasnda, Sultann ld haberini almt. Hemen her hanedan yesinin yapaca gibi, kendini saltanata en uygun kii olarak gren Tutu, daha burada iken adna hutbe okutmak suretiyle sultanln ilan etti. Kald ki ya, tecrbesi, konumu ve mevcut durum gz nnde bulundurulduunda, haksz da saylmazd. Seluklu tahtn ele geirmek zere gerekli hazrlklar yapmak iin Suriyeye dnen Tutu, buradan Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yasyan ve Urfa valisi Bozana birer mektup yazarak; Sultan Melikahn lm zerine sultanln ilan ettiini, bu sebeple de onun hakim olduu lkelerde bu kez kendisinin hakim olmasn salamak iin, kendisine itaat ile emirlerindeki kuvvetleriyle katlmalarn bildirdi. Tutua kar koyacak kuvveti bulunmayan Aksungur, Tutua itaat ettii gibi, Yasyan ve Bozana da haber gndererek; Melikahn ocuklar arasndaki mcadele sonulanncaya kadar Tutua itaat etmelerinin yerinde olacan istedi. Onlar da bu teklifi kabul edip hkimiyet blgelerinde hutbeyi Tutu adna okuttular. Bylelikle Tutu, ad geen emirlerin itaat etmesi zerine hibir glkle karlamakszn kuzey Suriyeye hkim olmutu. Aslnda daha nce anlatlanlardan da anlalaca zere, Melikah ldnde ocuklarnn hepsi ocuk yata olduundan Tutu tahtn en gl adaylarndan birisi durumdayd. Emirler Tutua itaat ederek, onun taht ele geirmesi halinde yerlerini korumu olacaklard. Ancak kaynaklarn ifadesine gre Aksungurun Melikahn ocuklar arasndaki mcadele sonulanncaya kadar diyerek itaatlerine bir anlamda erh koymas manidardr. Muhtemelen Aksungur, Tutu gibi muktedir bir sultana tahakkm edemeyecekleri veya Melikaha olan vefa duygusuyla, onun gen ve tecrbesiz oullarndan birisinin sultan olmasn tercih ediyordu. Ancak o gnn artlar gerei Tutua itaat etmek zorunda idiler. Nitekim daha sonraki gelimeler bu durumu dorulayacaktr.

Tutuun Berkyaruka Kar lk Teebbs

Melikahn bu nl komutannn kendisine katlmalarndan kuvvet alan ve gl bir ordu kuran Tutu, yannda Aksungur ve Yasyan olduu halde Rahbeye doru harekete geti ve ubat 1093 ylnda herhangi bir direnile karlamakszn ehri teslim ald. Bunu Habur yresi ile Frat nehrinin sol kysnda bulunan Rakkann teslimi takip etti. Tutu bu iki ehir halkna adil hkmdarlara yakr tarzda davranp, pek ok ihsanlarda bulundu. Bu srada daha nce itaatini arz etmi olan Urfa valisi Bozann da katlmyla daha da glenen Tutu, Nusaybin zerine yrd. ehrin direnii zerine hiddetlenen Tutu, iddetli bir taarruz ile Mart 1093de Nusaybine girdi ve yirmi kadar Arap emiri askerleriyle birlikte kltan geirildi. Tutu, Nusaybinden sonra Musul zerine yrd. Bu arada henz Nusaybinde iken, ehrin Ukayli hkimi brahim b. Kureye haber yollayarak, hkimiyetini tanmasn ve adna hutbe okutmasn istemiti. Ancak brahim, Tutuun bu isteini reddettii gibi ehrin dnda muharebe vaziyeti almt. Musul yaknlarndaki el-Mudayyada gerekleen iddetli muharebe, brahimin yenilmesi ve birok Arap emiriyle birlikte ldrlmesi, Tutuun muzaffer bir ekilde Musula girmesiyle sonuland.

82
el-Cezire: Arapada Ada manasna gelir. Greklerin Mezopotamya adn verdikleri Frat ile Dicle nehirleri arasndaki topraklar Arap corafyaclar iki ksma ayrmlardr. Buna gre gneyde kalan Aa Mezopotamya topraklarna Sevad veya Irak, kuzeyde kalan Yukar Mezopotamya topraklarna ise el-Cezire adn vermilerdir.

Byk Seluklu Tarihi

Bylece Tutu, yanna ald nemli komutanlar ile Rahbe, Rakka, Nusaybin ve Musulu pe pee ele geirerek, Suriye ve el-Cezirenin nemli bir blmnde hkimiyetini tesis ettii gibi adna hutbe okutmay baarmt. Bunun bir sonucu olarak Seluklu tahtna gemeyi kendisi iin bir hak sayan Tutu, Byk Seluklu sultan sfatyla Badatta adna hutbe okunmas iin Abbasi halifesi el-Muktedi Biemrillaha bavurdu. Halife ona, adna hutbe okutabilmesi iin Horasan ve Markta hkmran olarak, slam lemine hkim olmas, karde ocuklar iinden saltanat mcadelesinde kimsenin kendisine muhalefet etmemesi ve bakent sfahanda imparatorluk hazinesine sahip bulunmas gerektiini ileri srerek onun bu talebini reddetti. Bu durum karsnda Seluklu payitaht olan sfahan ele geirmek iin harekete geen Tutu, kendisine yaplan davet zerine nce, henz hkimiyetine girmemi bulunan ve 1085den beri Seluklu merkezinden gnderilen valilerce ynetilen Diyarbekire yneldi. blgenin merkez ehirleri konumundaki Amid ve Meyyfriknin itaatlerini arz etmesi zerine buraya kendi yneticilerini atadktan sonra, Azerbaycan ynnde hareket etti. Kaynaklarn ifadesine gre, yolu zerinde bulunan btn ehir ve kaleler kendisini sultan olarak kabul ediyordu. te yandan btn bunlar olurken Berkyaruk da bo durmamt. Rey ve Hemedan bata olmak zere hkimiyet alann genileten Berkyaruk, her geen gn artan kuvvetiyle amcasyla giriecei saltanat mcadelesine hazr grnyordu. Bu durum, Tutuun ordusunda bulunan Melikahn eski komutanlarndan Aksungur ve Bozan da etkilemiti. Nitekim Aksungur, Bozana yazd mektupta Biz bu adama(Tutua) efendimiz(Melikah)in ocuklarnn neler yapacan grmek ve beklemek maksad ile itaat etmitik, imdi ise sultann olu ortaya (taht iddiasyla) kt. Biz imdi onun safna gemek istiyoruz diyerek onu Tututan ayrlmaya ikna etti. Nihayet iki ordunun birbirine yaklat srada, her iki emirin askerleriyle Berkyaruk tarafna gemesi, Tutuu zor durumda brakt. Bu iki nl komutann saf deitirmesiyle asker says iyice azalan ve sava gze alamayan Tutu, yeni kuvvetler tedarik etmek zere, kendisine sadk kalan Yasyan ile birlikte Suriyeye dnmek zorunda kald (Aralk 1093). Ardndan Aksungur ile Bozan da, Tutu sorununun kesinlikle ihmal edilmemesi, toparlanmasna frsat verilmeden sratle zerine yrnmesi gerektii hususunda Berkyaruku uyardktan sonra, yanlarna verilen muhafz birlikleriyle valisi bulunduklar ehirlere dndler. En gl rakibi olan amcas Tutuun Rey civarnda muharebe meydanndan ekilip Suriyeye dnmesi ile saltanat iddias daha da kuvvetlenen Berkyaruk, nihayet sultanln slm dnyasnda da meru klmak maksad ile Badata gelerek halifeden adnn hutbeye konulmasn istedi. Mukted, Berkyarukun son baarsn gz nnde bulundurarak adna hutbe okutup ona Rkneddin lakabn verdi. (3 ubat 1094).

Tutuun kinci Teebbs ve lm

Dier taraftan Berkyaruk Badatta sultan ilan edildii srada Tutu da, kendisine ihanet eden Aksungur ve Bozann, Halep ve Urfada hutbeyi Berkyaruk adna okuttuklarn renmiti. ntikam iin sabrszlanan Tutu, k geirdii Dmaktan Mart 1094te ayrlarak toplad kuvvetlerle Aksungurun ynetimindeki Halep ve civarn yamalamaya giriti. Bunun zerine uyarlarnda hakl kan Aksungur, henz Badattan ayrlmam olan Berkyaruktan acil yardm istedi. O da kendisine bal emirlerden, Musul valisi Krboa ile Urfa hkimi Bozan yardma gnderdi. Ayn maksatla Yusuf b. Abak da iki bin be yz kiilik svari birlii ile Halepe ynlendirildi. Mays 1094te Tutu zerine yryen Aksungur, Halep yakn-

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

83

larnda cereyan eden muharebede nce, Yusufun aman dileyerek Tutu tarafna gemesi, ardndan da Bozan ve Krboann muharebeye tam olarak katlamamalar zerine malup olduu gibi esir edilerek ldrld. Bozguna urayan birliklerle Halepe ekilen Bozan ile Krboa burada direnmeye almlarsa da ok gemeden Tutu, ehre girmeyi baarm ve her ikisini de esir almt. Baz emirlerin ricasyla Krboann cann balayan Tutu, kendisine ihanet eden Bozan yannda olduu halde, valisi olduu Harran ve Urfaya gelerek mdafilerden teslim olmalarn istedi. Ret cevab alnca da Bozan ldrterek ban Urfa ve Harrana yollad. Bu iddet gsterisi, sadece bu iki nemli ehrin deil Azerbaycana kadar btn el-Cezirenin Tutua itaatini salad. Bylece Tutu, bir taraftan kendisine yaplan ihaneti cezalandrmak suretiyle Aksungur ve Bozan gibi gl muhaliflerini ortadan kaldrm, dier taraftan da Seluklu lkesinin batsna yeniden hkim olmu oluyordu. Ayrca artk kendisine taht salayacak olan tedbirleri tatbik etmek; sfahan civarna hkim olan ve elinde zengin maddi kaynaklar bulunan Terken Hatun ile mukadderatn birletirmek zaman da gelmi bulunuyordu. Nitekim daha nce ifade edildii gibi Terken Hatun, olu Mahmudu tahta karmak iin son are olarak Tutua mracaat etmi, lkeyi birlikte ynetmek zere evlenme vaadiyle sfahana armt. Bu maksatla, sfahana ulamak isteyen Tutu, Diyarbekirden hareketle Ahlat ve Azerbaycan zerinden Hemedana geldi. Burada Terken Hatunla birleerek Berkyaruka kar ortak bir mcadele balatacaklard. Ancak ayn maksatla sfahandan Hemedana doru yola kan Terken Hatun yolda hastalanarak geri dnmek zorunda kald ve ksa bir sre sonra da ld (Eyll-Ekim 1094). Terken Hatunun lmden sonra ona bal emirlerden bir ksm Berkyaruk tarafna geerken byk bir ksm da Tutua katlmt. Kaynaklarn ifadesine gre bu katlmlarla Tutuun ordusunun says elli bini bulmutu. Bu yeni durum karsnda endieye kaplan ve o srada Musulda bulunduu anlalan Berkyaruk, gelimeleri kontrol altna alabilmek iin derhal sfahana hareket etti. Ancak yolda Tutuun komutanlarndan Abakolu Yakupun basknna urad. Beklemedii bu baskn karsnda ordugh yamalanan ve malup olan Berkyaruk, yannda Emir Porsuk, Gmtekin Candar ve Yarukta gibi birka nemli adam olduu halde, kardei Mahmudun hkimiyetindeki bakent sfahana snmak zorunda kald. te yandan Berkyarukun malubiyet haberi Badata ulanca yeni Abbasi halifesi Mstazhir Billah hutbeyi Tutu adna okutmaya balad (Ekim-Kasm 1094). Terken Hatunun lm haberini alan adamlar, Berkyaruku nce ehre sokmak istememilerse de daha sonra yakalayp hapsettiler. Hatta bir ara saltanat davasndan tamamyla bertaraf etmek iin gzlerine mil ekilmesi bile dnldyse de Mahmudun Berkyarukun geliinin ikinci gnnde iek hastalna yakalanmas ve durumunun ciddilemesi zerine emirler, beklemenin daha uygun olaca kararna vardlar. Nitekim 1094 yl Ekim ay sonlarnda Mahmud ld. Talihi bir anda deien Berkyaruk, gzlerine mil ekmeyi dnen emirlerce tahta oturtularak sultan ilan edildi (Kasm 1094). Bu srada Hemedan nlerine gelen Tutu, ehrin direnmesi zerine geri dnd. Berkyarukun da hastaland haberini alnca, Reye hareket ederek buray ele geirdi ve sfahan zerine yrmek iin hazrlklara balad. Btn bunlar olurken emirler henz kimin safnda yer alacaklarna karar vermi deillerdi. Zira Berkyaruk da kardei gibi lmcl iek hastalna yakalanmt. Ancak Tutuun tavizsiz ve sert tabiat onlar Berkyarukun yannda yer almaya itiyordu. Buna bir de halk ve ordu nezdinde hl saygn bir hatras olan Nizamlmlkn, byk nfuz sahibi

84

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

oullarndan Meyyedlmlkn Berkyaruka vezir olmas eklenince durum onun lehine dnmeye balad. Nitekim iyilemesinden hemen sonra Irak ve Horasandan gelen kuvvetlerle ordusunun mevcudunu otuz bine karan Berkyaruk, vakit kaySIRA SZDE betmeden amcas Tutuun zerine Reye hareket etti. Tutu ise yeni ele geirdii Rey halkna gvenmediinden Berkyaruku ehre altm kilometre mesafedeki Dailu (Tal) ky yaknlarnda karlad. ki taraf 26 ubat 1095te iddetli bir savaa DNELM tututular. Berkyaruk babas Melikahn sancan karmt. Bunu gren askerlerin bir ksmnn Berkyarukun tarafna gemesi ve daha nceden anlatklar gibi, S O R Upusudan kmamas Tutuun ordusunun bozulmasna sebep olemir Yasyann du. Tutu yanndakilerle birlikte bir sre daha kahramanca savatysa da, atndan drlerekDldrld. Tutuun yannda bulunan olu Dukak, yz kadar atl ile KKAT kamay baardysa da ordusunun byk bir ksm l veya esir olarak yok oldu. Tutu, babas Alparslann Mervdeki trbesine gmld. SIRA SZDE Berkyaruk bylece pek ok badireden sonra, saltanat mcadelesindeki en gl rakibi olan amcas Tutuu bertaraf etmek suretiyle Suriye ve el-Cezire zerinde de hkimiyetini tesis etmi oluyordu. Ancak daha sonraki gelimelere baklrsa bu AMALARIMIZ durum Berkyarukun iktidar iin tehlikenin bittii anlamna da gelmeyecekti. Suriye Seluklular daha fazla bilgi iin bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin SelukK T A hakknda P lular Tarihi, Ankara 1989.

K T A P

SIRA SZDE TE LEV ZYON

DNELM

ocuk yata tahta SIRA TE L E V SZDE Zkan Y O N Berkyarukun ya, tecrbe ve konum bakmndan kendinden ok daha stn olan amcas Tutuu saltanat mcadelesinde saf d brakmasn nasl aklarsnz?

NTERNET
S O R U

Arslan Argunun syan

Melikahn dier S O R Ukardei Arslan Argun, babas zamannda Harizm blgesi valiliini yrtyordu. Kardei Melikahn saltanatnn ilk yllarna kadar da bu blgede kalm; daha sonra kendisine Hemedan ve Save blgesinde yedi bin dinarlk ikta DKKAT topra verilmiti. Melikah ldnde o da yannda Badatta bulunuyordu. Sultann lm ile ortaya kan otorite boluundan faydalanmak isteyen Arslan ArSIRA SZDE gun, hemen Hemedana hareket etti. Buradan bir grup askerin kendisine katlmyla Niabur zerine yrdyse de direnile karlanca Merve ekilmek zorunda kald. Merv ahnesi Emir Kodan ve Emir Yarukta ehri ona teslim ettikleri gibi AMALARIMIZ adamlaryla emrine girdiler. Burada bir sre kalan Arslan Argun daha sonra Belhe hareket etti. Bu srada Belhde bulunan Berkyaruk taraftar Fahrlmlk b. Nizamlmlk, onunla edemeyeceini anlaynca ehri terk etti. Bylece Belh ve K mcadele T A P Tirmiz gibi ehirleri ele geirip, Horasann tamamna hkim olan Arslan Argun, Berkyaruka mektup gndererek, vaktiyle dedesi ar Beyin ikta olan Horasann ayn ekilde T E Lkendisine E V Z Y O N verilmesini istedi. Teklifinin kabul edilmesi halinde sultanln tanyacan ve yksek miktarlarda para gnderip saltanat iin mcadeleye girmeyeceini bildirdi. Berkyaruk, ise bu srada gl rakiplerinden amcas Tutu ve kardei Mahmud N T E R Nonunla ET ile uratndan ilgilenemedii gibi mektubuna da cevap verememiti. Aslnda Arslan Argunun mektubundan da anlalaca zere, onun amacnn Seluklu tahtna oturmak deil iktalarn artrmak olduu aka grlmekteydi. Bunun yannda Berkyaruk, rakiplerini bertaraf ettikten sonra Arslan Argunun zerine dier amcas Bribars gndererek onu cezalandrmak istedi. Emir Altuntan da bulunduu ordusuyla Horasana giren Bribars, burada yaplan ilk savata kardei

DNELM NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

85

Arslan Argunu bozguna uratarak Horasann byk bir ksmna hkim oldu. Ancak malubiyet sonras Belhe ekilmek zorunda kalan Arslan Argun, 1095 yl sonlarnda Bribarsla yapt ikinci sava kazand. Esir den Bribars bir sene Tirmizde hapsedildikten sonra yaynn kirii ile bodurularak ldrld. Arslan Argun bununla da yetinmeyerek Horasan blgesinin nemli kalelerini tahrip ettirdi. Bunun zerine Sultan Berkyaruk, amcasna kar bu defa byk bir orduyla kardei Sancar gnderdi ve kendisi de arkalarndan hareket etti. Fakat yolda, Arslan Argunun bir klesi tarafndan ldrld haberini aldlar. te yandan Sancar, kendini bekleyen bir ksm emirle birlikte Niabur nne gelip ehri sulh yolu ile teslim ald (20 Nisan 1097). Niaburdan sonra Horasann birok ehri de ona itaat etti. Bu baars zerine Sultan Berkyaruk kardei Sancar, merkezi Merv olmak zere Horasan melikliine atad. Bylelikle Tututan sonra dier amcas Arslan Argun tehlikesini de bertaraf eden Berkyaruk, birok yere yeni atamalar yaparak, yllardr saltanat mcadelesiyle sarslan devlet otoritesini yeniden eski dzenine sokmaya alt. Ancak bu nisb istikrar fazla srmedi. Zira Sultan Berkyaruk bundan sonra da, iktidarn korumak SZDE iin kardei Muhammed Taparla uzun bir mcadeleye girmekSIRA zorunda kalacakt.

SIRA SZDE

Berkyarukun saltanatn korumak iin karde ve amcalaryla kyasya mcadele ettii; mcadelenin birinin bitip dierinin balad bir ortamda, bu defa da Suriye ve S O R U Filistin blgesi iin dorudan hedef alan Hal Seferleri balad.
D K K A T gya DouXI. yzyl sonlarna doru Bat Avrupada, zellikle kilisenin ynlendirmesiyle, da Mslmanlarn zulm altnda bulunan dindalarnn ve Hz. sann mezarnn bulunduu Kudsn Mslmanlarn elinden kurtarlmasnn Bat Hristiyan SIRA dnyas iin yerine geSZDE tirilmesi kanlmaz bir grev olduu fikri uyanmt. Hal Seferleri ad verilen bu byk hareketin balca propoganda malzemesi din idi. Gerekten de slamiyetin, Hristiyanlk AMALARIMIZ aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolaysyla maddi snrlarnn dou ve bat ynnde genilemesi; bylece Hristiyan dnyasnn adet bir hilal ierisinde kuatlmas nemli bir sebep idi. Ancak Malazgirt savandan sonra Seluklularn Bizans egemenliinK T kurarak A P de bulunan Anadoluda bir devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik kuvvetli bir donanma meydana getiren aka Beyin, Rumeli ynnde Bizans ciddi ekilde tehdit eden Peeneklerle ibirliine girimesi ve nihayet Bat Avrupada yaanan byk ekonomik E L E V Z kabul Y O N edilmekkriz gibi nedenlerin de, bu hareketin hazrlanmasnda byk pay Tolduu tedir. Ksaca bu seferlere katlan tm hiristiyanlar iin mutlaka madd ya da manev bir hedef veya kar sz konusu idi.

Hallar ve Berkiyaruk Dnemi Hallarla Sava DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Bizans mparatorlar, Trk ilerleyii karsnda ilki Malazgirtten sonra olmak zere, 1095 ylna kadar defa Papalktan yardm isteinde bulunmulard. Bu talebi frsata dntrmek isteyen Papa II. Urbanus, Kasm 1095 tarihinde toplanan Clermont Konsilinde Hal Seferi arsnda bulundu. Hedef olarak da Kutsal Topraklar ve Anadoluyu gsterdi. ki yzyl kadar srecek olan Hal Seferleri tarihi bylece balam oldu. 1096da Fransadan ve Norman Kuzey talyadan gelen rgtlenmi valye ordular stanbulda bulutular. slm dnyas, siyas temsilcileri olan Seluklularn ierisinde bulunduu karklklar yznden yaklamakta olan tehlikeyi ve mahiyetini ok iyi alglayamad. Dolaysyla bu byk tehlike karsnda tedbir de alnamad. Trkiye Seluklularnn bakenti znik ve ukurovay zapt eden Hallar, 1098 baharnda Byk Seluklu snrlarna dayanm bulunuyorlard.

NTERNET

NTERNET

86

Byk Seluklu Tarihi

Anadoludan geen Hallar Mart 1098de Urfay; Haziran 1098de Antakyay ele geirdiler. 1099da Kuds dt. On yl sonra Tarblusamn da ele geirilmesiyle, hepsi de Kuds Krallna bal olan Urfa Kontluu, Antakya Prinkepslii yannda Trablusam Kontluu ortaya km oldu. Kuds kuatld srada Sultan Berkyaruk ve Muhammed Tapar kyasya taht kavgas yapyor, Suriye ve el-Cezire blgesindeki melik ve emirler, birbirlerinin aleyhine alyorlard.

Tutu yeeni Berkyarukla girdii taht mcadelesini kaybedip Rey savanda lnce, Suriye Seluklu topraklar iki olu arasnda blnmt. Halebe hkim olan Rdvan ile Dmak ele geiren Dukak birbiriyle mcadeleye girimilerdi. Geri her iki karde de Byk Seluklu Sultan Berkyaruku metb olarak tanyorlard. te yandan Hallarn ilk hedefini tekil eden Hristiyanln kutsal ehirlerinden Antakya, hl Melikahn vali olarak tayin ettii Yasyann idaresinde bulunuyordu. Hal ordular daha Anadoluda iken Suriye ve Irakn Mslman halk byk korku ve telaa dmlerdi. Fakat grne gre mahalli emir ve valiler, istilaclara pek aldr etmiyorlard. Esasen bu durumun balca sebebi, devrin kaynaklarndan anlald zere, Hallarn kimliklerine ve maksatlarna dair herhangi bir fikirleri yoktu. Melik Rdvan bu srada Yasyan ve Skmenle birlikte kardei Dukakn zerine yrmekte idi. eyzerde iken Hallarn Antakyaya yrmekte olduunu renince derhl Halebe dnd. Grne gre tehlikeyi ilk fark eden yine Yasyan olmutu. Zira Antakyaya dnen bu tecrbeli emir uzak yakn btn emir ve melikliklere, bu arada Musul valisi Krboaya, melik Dukaka, Sultan Berkyaruka yardm etmeleri iin bavurdu. Daha sonra Haleb meliki Rdvandan da yardm istedi. nce Dukak ile mttefikleri, sonra Rdvan ve Skmen, Hallara kar girdikleri savata yenildiler (Aralk 1098). Bu yenilgi Hal meselesinin Suriye Seluklu meliklerinin glerinin stnde olduu gsterdi. Bunun zerine Yasyan btn midini douya, bilhassa Byk Seluklu hkmdar Berkyaruka balamt. Ancak taht mcadeleleri ile uramakta olan Berkyaruk, kendisi dorudan sefere kacak durumda deildi. Sultan, Hallarla mcadele ve onlar slam topraklarndan srp karma grevini, elCezire blgesi emirlerini de emrine vermek suretiyle Musul Atabeyi Krboaya havale etti. Buradan da anlalaca zere bu andan itibaren Hal meselesi vasal Suriye Seluklularn meselesi olmaktan karak, Byk Seluklu Devletinin meselesi haline gelmiti. Krboann byk bir kuvvetle harekete gemesi Antakya kuatmakta olan Hallar ok korkuttu. Ancak bu Seluklu bakumandannn, Mart 1098 Urfada kurulmu olan ilk Hal kontluunu ortadan kaldrmak iin bouna vakit kaybetmesi Antakyay muhasara eden Hallar iin byk frsat oldu. Nitekim ok zor gnler geirmelerine ve byk skntlar ekmelerine ramen; Firuz adl bir Ermeni dnmesinin ihaneti ile ehre girmeye muvaffak oldular. Krboa ise ancak Antakyann dmesinden iki gn sonra ehir nlerine gelebilmiti (3 Haziran 1098). Krboa emrindeki Seluklu ordusu, Hallarn eline geen Antakyay drt bir taraftan kuatma altna ald. Antakya Hallarn eline geince Seluklu kuvvetlerine katlmak iin ehirden kan Yasyan yolda ldrld. Ancak direnmeye devam eden Antakyann i kalesinin savunmasn olu emsddevle srdryordu. Krboa, emsddevle ona balln arz etmesine ramen, i kalenin komutasn ondan alarak komutanlarndan Ahmed b. Mervana verdi. Krboann dardan, Ahmed b. Mervann ieriden hcumlar Hallara byk kayplar verdiriyordu. ki ate arasnda kalan ve had safhada yiyecek sknts ekmekte olan Hallar, Krboaya haber gndererek yanlarna erzaklarn almalar kouluyla ehri terk etmeyi teklif ettilerse de, Krboa bunu kabul etmedi. Seluklu komuta kademesinde yaanan ekimeler; ve gerek han bulunduu gibi maneviyat artran haberler zerine Hallar, Seluklu ordusu ile savamak iin ehir dnda mevzi aldlar (28 Haziran 1098). Krboa, bu savata byk bir yenilgi ald. Kararghn ve ordunun arlklarn brakp ekilen Krboa Halepe glkle ulaabildi.

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

87

Hallar ise bu blgede pe pee birok kaleyi ele geirdiler. Nihayetinde Kuds nlerine gelen Hal ordular Fatmlerin idaresinde bulunan ehri 15 Temmuz 1099 ylnda ele geirdiler. Dnemin kaynaklar Hallarn ehirdeki Mslman,Yahud, ve hatt doulu Hristiyanlara kar byk vahet sergilediklerini belirtirler.
SIRA SZDE Hallarn ksa bir sre ierisinde nce Urfa ardndan Antakya ve Kuds ele geirmelerini nasl aklarsnz?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

Resim 5.1 D NELM Kaynak: P.M.Holt, Hal Devletleri ve S O R U Komular (trc. Tanju Akad), stanbul 2007.

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi

Byk Seluklu Sultan Melikah vefat ettii srada hayatta kalan oullarnn by Berkyaruk, ikincisi ise Muhammed Tapar idi. 21 Ocak 1082de Seferiyye Hatun adl bir cariyeden dnyaya gelen Muhammed Tapar, Melikah ldnde Badatta yannda bulunmaktayd. Daha sonra Terken Hatun ve kardei Mahmud ile birlikte Isfahana gitmi; Berkyarukun burada Terken Hatun ve kardei Mahmudu muhasara ettii srada gizlice aabeyinin tarafna gemiti. Berkyaruk 1094 ylnda adna hutbe okutmak zere Badata giderken kardei Muhammed Tapar da yannda gtrm ve burada Gence ile evresini ona ikta etmiti. Ayrca kardei Tapar melik unvan ile Genceye gnderirken Trk tresine uygun olarak itimat ettii adamlarndan Emir Kutlutekini de ona atabey tayin etmiti.

88
Arran: Kr ve Aras nehirleri arasnda, bugnk Gence ve Karaba vilayetlerinden oluan blgedir.

Byk Seluklu Tarihi

Muhammed Tapar, melik bulunduu Gencede muhtemelen evresindekilerin; zellikle de Berkyarukun azlettii veziri Nizamlmlkn olu Meyyedlmlkn tahrikleriyle isyan etti. Sultan Berkyaruk bu srada Suriye ve Filistin blgesine yerlemekte olan Hallarla mcadeleye hazrlanmakta idi. e kendisine engel olacan dnd atabeyi Kutlutekini ldrmek ve Arran eyaletinde Berkyaruk adna okunan hutbeyi kesip kendi adna okutmakla balad.

Sefdrd ve Hemedan Savalar

Durumu renen ve mdahale etmek isteyen Sultan Berkyaruk Zencan ehrine doru yola kt. Bu srada baz emirler Sultan Berkyaruka haber gnderip mstevf Mecdlmlk el-Balsnyi kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan bu istei kabul etmedi; emirleri ikna edemeyince 200 kiiyle ordughtan ayrlmak zorunda kald. Mecdlmlk yznden Sultan Berkyaruka muhalefet eden emirler Muhammed Tapara katldlar. Muhammed Taparn Rey zerine geldii haberini alan Berkyaruk kardeiyle savamay gze alamayarak nce sfahana, halkn ehrin kaplarn amamas zerine de Hzistana gitmek zorunda kald. Muhammed Tapar 20 Eyll 1099da Reye ulat. Badat ahnesi Gevheryin, Musul emiri Krboa ve el-Cezire emiri krm gibi emirlerin kendisine katlmasyla daha da glendi. Gevheryini Badata gnderip Halifeden kendi adna hutbe okutmasn istedi. Bu istee uyan Halife Mstazhir, Gysd-dny ved-dn lakabn verdii Muhammed Taparn sultanln tasdik ederek onun adna hutbe okuttu. Bunun zerine Berkyaruk, adna yeniden hutbe okutmak iin harekete geerek Huzistandan Vasta geldi. Burada Hille emiri Seyfddevle Sadaka da ona katld. Iraktaki Arap airetleri zerinde etkili bir konumu olan bu emirin katlm Berkyarukun aleyhine bozulmu olan dengeyi byk oranda dzeltti. Nitekim kaynaklarn ifadesine gre; Badata hareket eden Sultan Berkyaruk halkn cokun sevgi gsterileri arasnda 2 Ocak 1100 gn ehre girmi ve hutbeyi tekrar kendi adna okutmay baarmt. Daha sonra Berkyaruk, Gmtekin Kaysaryi Badata ahne tayin etti. O srada Badatta bu grevi Muhammed Tapar taraftar lgazi b. Artuk yrtmekteydi Bunun zerine Muhammed Taparn yannda olan Krboa gibi baz emirler tekrar Berkyarukun safna getiler. K Badatta geiren Sultan Berkyaruk ok sayda Trkmenin kendisine katlmndan sonra Muhammed Tapar zerine yrd. 15 Mays 1100de Hemedan yaknlarndaki Sefdrdda meydana gelen savata Berkyaruk bata stnlk kurup kar tarafn kararghna kadar sokulduysa da; savan sonuna doru bozulan birliklerini toparlayamayarak otuz kadar kiiyle sava meydann terk edip Reye ekilmek zorunda kald. Vezir Meyyedlmlk, Berkyarukun esir den veziri Eblmehsini Badata gnderip Halifeden hutbenin tekrar Muhammed Tapar adna okunmasn istedi. Halife de bu istee uyarak 25 Mays 1100 Cuma gn hutbeyi Muhammed Tapar adna okuttu. te yandan Sultan Berkyaruk, savan ardndan emr-i dd Habe b. Altuntak ve dier emirlerden yardm salamak iin kt yolculukta Muhammed Taparn z kardei Horasan Meliki Sencere yenilince Crcn ve Damgana (Dmegn) giderek yeni kuvvetler toplamaya alt. Bunun zerine Muhammed Tapar, daha fazla kuvvetlenmesine frsat vermeden Berkyaruk ile savamak zere Hemedana yrd. 5 Nisan 1101de Hemedanda yaplan sava bu sefer Muhammed Taparn yenilgisi ve esir den veziri Meyyidlmlkn idamyla sonuland. Muhammed Tapar bundan sonra Melik Sancarn yanna gitti. Crcndan Damgana gelen iki karde buradan Reye hareket ettiler; Berkyaruk da Reye doru yola kt. Zaferin ardndan Berkyaruka katlanlarn says bir ara yz bine ulamt. Ancak daha

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

89

sonra baz emirler, madd sknt eken Berkyarukun iaelerini temin edememesi zerine ayrlmaya baladlar. Tapar ile Sancar yeniden toparlanmasna imkn vermeden Berkyaruk zerine yrdler. mitsizlie kaplan Berkyaruk 5000 kiilik bir kuvvetle 13 Eyll 1101de Badata girdi. Muhammed Tapar ve Sancar Berkyaruku takip ederek on gn sonra Badata ulatlar.

Rzrver, Rey ve Hoy Savalar

Sancarn Horasana dnmesinin ardndan Badattan ayrlan Muhammed Tapar ile onu takip eden Berkyaruk bu kez Nihavend yaknlarndaki Rzrverde kar karya geldiler (27 Aralk 1101). Baz kk arpmalardan sonra taraflar arasnda antlama saland. lke topraklarnn resmen ikiye blnd bu antlamaya gre Berkyaruk sultan; Tapar Gence meliki olarak, kendisine braklan blgelerde nevbet aldracak ve Sultan Berkyaruka ylda 1.300.000 dinar vergi deyecekti. Ancak bu antlama uzun srmedi. Muhammed Tapar bir sre sonra kendisini bara ikna eden emirlerden Besmeli ldrtt, Emir Ay Teginin gzlerine mil ektirdi. Ardndan Reye gidip be nevbet aldrarak sultanln iln etti. Bunun zerine sefere kan Berkyaruk, Rey yaknlarnda cereyan eden savata Muhammed Tapar malp etti. Tapar az sayda taraftaryla sfahana kat. Ancak Berkyaruk tarafndan kuatlnca erzak sknts ekmeye balad ve bin kadar svari ile sfahandan gizlice ayrld. Kardeinin Sve istikametinde gittiini renen Berkyaruka bal kuvvetler onu takibe koyuldular. Nihayet Hoyda yaplan zellikle Berkyarukun maiyetindeki Emir Ayazn byk rol oyna savata tekrar bozguna urayan Muhammed Tapar, Skmen el-Kutbnin ikta yeri blgesi Ahlataa doru kaarken, Berkyaruk da Zencana gitti. Yllardan beri devam eden i savalarn devleti yprattn gren Berkyaruk ve Muhammed Tapar, ileri gelen limlerin de tevikiyle bar yapmaya karar verdiler. Ocak 1104de varlan antlamaya gre Sultan Berkyaruk, Muhammed Taparn be nevbet aldrmasna mdahale etmeyecek, Muhammed Taparn payna den ehirlerde Berkyaruk adna hutbe okunmayacak, aralarndaki yazma vezirler vastasyla yaplacak, askerler diledikleri tarafa geebileceklerdi. Cibal, Fars, sfahan, Rey, Hemedan, Hzistan ve Badat Berkyarukun; Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezre. Musul, Suriye ve Hille emiri Seyfddevle Sadakann idaresindeki topraklar Taparn hkimiyetine braklacakt. Ayrca Berkyaruktan sonra Tapar sultan olacak, Horasan meliki Sancarn durumunda herhangi bir deiiklik yaplmayacak; Sancar, Muhammed Tapar metb tanmaya devam edecekti. Bu antlama sayesinde Sultan Melikahn lmyle balayan taht kavgalar sona ermi oluyordu. Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasnda cereyan eden uzun taht mcadelelerinin, Byk Seluklu Devletinin bundan sonraki dnemini etkileyen pek ok olumsuz sonucu olmutur. Bunlarn bilinmesi, Melikahn lmyle balayan Byk Seluklu mparatorluunu paralanma ve ke gtren sreci kavramak acsndan nemlidir: 1. ki kardein saltanat mcadelesi, devlet otoritesinin zayflamasna ve emirlerin iktidar boluundan yararlanp kendi hareket alanlarn geniletmelerine imkn vermitir. Emirler sre gelen sava hlini, sk sk taraf deitirerek isteklerinin gereklemesi iin pazarlk konusu yapmlardr. 2. Berkyaruk ve Muhammed Tapar hkimiyetleri altna aldklar blgelerde iktidar olmalarna ramen muktedir olamadklarndan vergiler dzenli bir ekilde toplanamam, devletin mali yaps bozulmutur.

90

Byk Seluklu Tarihi

3. Yaplan savalarda birok deerli devlet adam ve komutan ldrlm, bunun neticesinde devlet ynetimi ehil olmayan kiilerin eline gemi; bu da zamanla devletin zaafa dmesine sebep olmutur. 4. Bu dnemde slam dnyasnn en byk devleti konumundaki Seluklularn i mcadelelerle uramas Hallara kar yaplan cihada destek verememesine; dolaysyla Hallarn Suriye ve Filistine yerlemelerine zemin hazrlamtr.

Berkyarukun lm ve ahsiyeti
Babas Sultan Melikahn lmnden sonra Terken Hatunla, amcalar, kardeleri ve ihtirasl emirlerle srekli mcadele eden, pek ok zorluklara katlanan Sultan Berkyaruk btn engellere ramen; 12 yl Byk Seluklu Devletine hkmdarlk yapt. Hatta bir keresinde amcas Tutua malup olup sfahana snd zaman kardei Mahmudun adamlarnca yakalanp gzlerine mil ekilmesinden ans eseri kurtularak son anda sultan ilan edilmiti. Berkyaruk son olarak kardei Muhammed Taparla uzun bir saltanat mcadelesinden sonra anlam ve onun tarafndan Byk Sultan olarak tannmt. Her ne kadar taht mcadelelerinden frsat bulup Hallarn Suriye ve Filistin topraklarna yerlemelerine engel olamamsa da o, karc ve entrikac bir siyaset takip eden emirleri tamamen bastrarak idaresi altna almay baarmt. lerinin dzene girdii bir srada vereme yakalanan Berkyaruk, bir sedye iinde Badat istikametinde yola karld. Terken Hatunu yendii Bercirde geldiinde durumu iyice arlat. Hayatndan umut kesilince emirlerini yanna ararak be yandaki olu Melikah veliaht, Emir Ayaz da ona atabey tayin etti. Emirlerinden Melikaha itaat etmeleri ve onu dmanlarna kar korumalarn istedi. Sultann talebini kabul eden emirler Melikah desteklemek hususunda canlarn ve mallarn esirgemeyeceklerine dair yemin ettiler. Bunun zerine olu Melikah ve emirlerini Badata gnderdi. Kendisi de sfahana dnmek zere burada kald. Fakat kafile Bercirdden henz uzaklamt ki, Berkyaruk, 22 Aralk 1104 tarihinde yirmi be yanda vefat etti. Devrin kaynaklar onu, yumuak huylu, asil, cmert, sabrl, iyi ahlakl ve gl bir hkmdar olarak anarlar. O ayrca cezalandrmakta arya gitmeyen merhametli bir sultand.
SIRA SZDE

SIRA dneminin SZDE Sizce Berkyaruk Fetret Devri olarak adlandrlmasnn sebebi nedir.

DNELM S O R U

SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118) DNELM

O R U Atabey EmirSAyaz yolda Sultan Berkyarukun vefat haberini alnca veliaht ehzade Melikah iin ota, etr gibi bir hkmdar iin gerekli olan her eyi hazrlatt. Bu srada yanlarnda Berkyaruku Badata gitmeye tevik etme dncesiyle D K K A Sultan T sfahana gelmi bulunan Badat ahnesi Emir lgazi b. Artukda vard ve yolculukta Melikaha refakat SIRA SZDE ediyordu. 6 Ocak 1105 ylnda Badata giren heyeti Halife Mustazhirin veziri karlad. lgazi ve Emir Toayrek derhal divan toplayp II. Melikah adna hutbe okunmasn istediler. Bunun zerine 12 Ocak 1105 PeremAMALARIMIZ be gn divanda ertesi gn de camilerde hutbe Byk Seluklu Sultan olarak Melikah b.Berkyaruk adna okundu ve ona dedesi Sultan Melikahn Celalddevle lakab verildi.

Muhammed Taparn Tahta kmas

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

91

Bu srada Muhammed Tapar ise, Berkyarukla yapt anlama gerei kendisine braklan Musulu kuatmakla meguld. Zira ehrin hkimi krm, Muhammed Taparn btn srarna; hatta ehri teslim ettii ve kendisi adna hutbe okuttuu takdirde buray yine ona vereceini sylemesine ramen Berkyaruktan byle bir emir almad gerekesi ile Musulu Tapara teslim etmiyordu. Kuatmann ve ayn oranda direniin btn iddetiyle srd bir srada (28 Ocak 1105) Sultan Berkyarukun lm haberini alan Emir krm nihayet yaplan karlkl mzakereler neticesinde itaatini bildirerek Musulu Muhammed Tapara teslim etti. ehri teslim alan Muhammed Tapar, yannda Skmen el-Kutb ve teki emirler olduu halde vakit kaybetmeden Badata hareket etti. Bu arada Hille Arap Emiri Seyfddevle Sadaka da Muhammed Taparn bir an nce Badata gelmesini bekliyordu. Muhammed Tapar 10 ubat 1105 tarihinde Badata ulat ve ehrin batsnda konaklayarak burada adna hutbe okuttu. Dou tarafnda ise hutbe Melikah b. Berkyaruk adna okunuyordu. te yandan Melikahn atabeyi Ayaz bata kendisine kar harekete gemeye niyetlendiyse de askerlerinin Muhammed Taparn safna geeceini dnp anlama yoluna gitmeyi daha uygun buldu. Bunun iin de Muhammed Tapardan Melikah b. Berkyaruk ve emirler iin teminat istedi. Kaynaklarn ifadesine gre Muahmmed Tapar da: Melikah benim evladm gibidir. Onun iin babas (Bekyaruk) ile benim aramda hibir fark yoktur demek suretiyle istenilen teminat verdi. Bunun zerine atabey Ayaz ve Seyfddevle Sadaka itaatlerini bildirmek iin huzura gelerek af dilediler. Bylece Muhammed Tapar, Byk Seluklu Devletinin tartlmaz yegne sultan oldu (13 ubat 1105). Sultan Berkyarukun hkmdarlk dnemini kapsayan ve Byk Seluklu Devletinin knn habercisi gibi grnen taht mcadeleleriyle dolu Fetret Devrinde ibre Muhammed Taparn clsu ile bir nevi iyilemeye doru dnm oldu.

Devlet Otoritesinin Yeniden Glendirilmesi abalar

Sultan Muhammed Tapar, tahta geince btn bu mcadeleler sresince bozulan devlet otoritesini yeniden salamak amacyla youn bir mcadele balatt. Bu erevede ilk olarak, af dilemesi ve itaatini kabul etmesine ramen tavrlarndan rahatsz olduu ve ileride tehlike oluturabileceinden korktuu Melikahn atabeyi Ayaz ldrtt. Ardndan Seluklu hanedanndan Mengbarsn isyann bastrd (1105-1106).

Mengbars syan
Seluklu hanedanndan daha nce ad geen Bribarsn olu Mengpars sfahanda bulunduu srada maddi skntlarna are bulmak iin Nihavend ehrine gitmiti. Burann ahalisinden toplad askerlerin yardmn aldktan sonra adna hutbe okutup isyan etti. Ksa bir sre sonra Nihavendi igl yolu ile zapt etti. Bunun yannda Muhammed Tapar ile husumeti bulunan Zengi b. Porsuka haber gndererek kendisine katlmas teklifinde bulundu. Hapiste bulunmasna ramen Zengi b. Porsuk, kardelerine Mengparsa yardm etmemeleri konusunda mektup gnderdi. Hile ile kendisine itaat ettiklerini syleyen Porsukun adamlar, Mengpars Huzistanda yakalayp sfahanda Sultan Muhammed Tapara teslim ettiler. Sultan da onu hapsetti (1105-1106). Ayrca Zengi b. Porsuku da sadakatinden tr serbest brakt ve Ahvaz ile Hemedan arasndaki iktalarndan vazgemesine karlk ona Dinever ve baka yerler ikta etti.

92

Byk Seluklu Tarihi

Hille Emiri Sadakann syan ve ldrlmesi

Melikl-Arab diye hret bulan Hille emiri Sadaka, Sultan Melikah dneminden beri Seluklulara tabi olarak merkezi Irakda hkm sren Mezyedilerin emiri idi. Sultan Melikahn lmnden sonra balayan taht kavgalar srasnda daha nce iaret edildii gibi, Berkyarukun saflarnda yer ald. Ancak Berkyarukun veziri Eblmehsinin, nceki yllara ait borlarn istemesi ve demedii takdirde topraklarna yryecei tehdidinde bulunmas zerine, 1101de Berkyaruka kar kardei Muhammed Tapar desteklemeye karar verdi. 1102de Kerbelann yaknndaki Cmiayn ehrinin yerinde yaptrd Mezyedlerin merkezi Hillede ve hkimiyetindeki dier ehirlerde onun adna hutbe okuttu. Bu srete Muhammed Tapara nemli destekler sunduu gibi Bekryaruka kar dmanln aa vurmaktan da ekinmedi. Muhammed Tapar da ona mkfat olarak Vast ikta etti. O zamana kadar Kfe-Hit arasndaki blgede gebe olarak yaayan Mezyedler bu tarihten itibaren Hilleyi merkez edindiler. Seyfddevle Sadaka, Berkyaruk ile Tapar arasndaki taht kavgalarndan istifade ederek hkimiyetini btn Irak topraklarna yaymaya alt. Bu tavrn Sultan Muhamed Tapar dneminde de srdrmek istedi. Nitekim ubat 1106da Basra, Mart 1107de Tkrti ele geirdi. Sadakann yaylmac bir politika izlediini, sadece Abbas Halifesi Mstazhir Billh adna hutbe okuttuunu ve kendisine muhalif emrleri koruduunu gren Sultan Muhammed Tapar onu bertaraf etmeye karar verdi. Mart 1108de, Hille-Vst arasnda bulunan Numaniyede meydana gelen savata Seyfddevle Sadaka ldrld. Olu Dbeys de esir dt. Sultan Muhammed Tapar Dbeysi Badata gtrd ve kendisine bal kalacana dair yemin ettirdikten sonra serbest brakmakla birlikte Hilleye dnmesine izin vermedi. Dbeys, ancak Muhammed Taparn lmnden sonra, olu Irak Seluklu Sultan Mahmud zamannda Hilleye gidebilirdi.

Trkiye Seluklular ile Rekabet

Sultan Tapar tarafndan Musuldaki grevinde braklan krm, daha sonra Sultana vaat ettii hizmet ve mali yardm yerine getirmedi. Sultan da onun elinde bulunan Musul ve yresini daha nce Huzistan ve Fars tarafndaki beldelere hkim bulunan emir avl Sakavuya ikta etti (1106). Bu grev deiikliinde daha ok, krmn o sralarda Diyarbekir blgesinde bulunan Trkiye Seluklu sultan I. Kl Arslan ile gizli bir anlama yapm olma ihtimali etkili olmutu. Tapar, Suriye-el-Cezire-Irak hattnda son derece stratejik bir konumunda yer alan Musulu, sadakatinden phe duyduu birisinin ynetiminde brakamazd. avl 31 Ekim 1106da Badata geldi ve buradan ikta merkezi olan Musula yneldi. Yolu zerindeki Bevazici ele geirdikten sonra Erbile vard. krm ikta blgesini terk etme niyetinde olmadndan avlnn ilerleyiini duyunca evre illere haber yollayp yardm istedi. Neticede iki bin kadar asker toplayan krm, bin kiilik kuvveti bulunan avl karsnda yenilip esir dt. krmn malubiyet haberi Musula ulanca adamlar onun yerine olu Zengiyi geirdiler. te yandan krmn memlklerinden, Musul kale muhafz Guzolu bata olmak zere ehir ileri gelenleri, avlya kar o sralarda Urfay kuatmakta olan Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslandan yardm istediler. Kl Arslan, Trkiye Seluklularnn ekonomik ve meden geliimi bakmndan byk bir frsat olarak grd teklifi kabul etmekte tereddt etmedi. Urfa kuatmasn brakarak derhal Musula doru harekete geti. Bunun zerine avl, orta-

SIRA SZDE Tapar Devri) 5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed

SIRA SZDE

93

ya kan yeni durum karsnda Musulu kuatmaktan vazgeti. Bu srada D N E L M esaret altndaki krm de lmt. avl dorudan Kl Arslann zerine yrmeyi tercih etti. Nusaybinde meydana gelen muharebede, Trkiye Seluklu Sultan karS O R U snda tutunamayan avl malup olarak kat.
D K KByk AT Trkiye Seluklular daha nce de sz edildii gibi, kurulduktan itibaren Seluklularla rekabet ierisinde olmulardr. Bunun balca sebebi Byk Seluklu tahtnn kendi haklar olduu iddias yannda; Anadolu ve el-Cezirenin jeomorfolojik jeopolitik neSIRA ve SZDE minden dolay tarih boyunca, blge gleri arasnda srp giden mcadelenin, imdi devrin hkim gleri olarak onlarn arasna intikal etmi olmasyd. Nitekim Sleymanah da AMALARIMIZ bu yzden Bizansla bar yapp ukurova zerinden Suriye kaplarna dayanm, fakat bu mcadelede hayatn kaybetmiti. Melikahn nce Diyarbekiri, Sleymanahn lmnden sonra da Antakya ve Halebi almas, Trkiye Seluklularnn Gney k yolunu tamaK gelen T A Hal P men kapatmt. Kl Arslann saltanatnn ilk yllarnda meydana seferinin sebep olduu kayplar, imdi bu tecritten kurtulmak zorunda olan Trkiye Seluklar iin rekabet alann Malatya zerinden Musula kaydrmt.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Musul Hkimiyeti ve lm

Muhammed Taparn Byk Seluklu Sultan olduu 1105 ylnda, Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan da Danimedlilerden Malatya alm, Dou Anadoluda BNTER NET yk Seluklulara bal olan baz Trkmen beylerinin kendisine tbi olmasyla da hakimiyeti altndaki topraklar geniletmi bulunuyordu. 1101 yl Hal ordularn yok eden, Antakya ve Urfay zabt etmek teebbsnde bulunan Kl Arslan, Hal seferinin yaralarn sarabilecek gibi grnyordu. Ancak ortaya kan bu yeni durum Byk Seluklular asndan, Kl Arslanla sava adeta kanlmaz hle getiriyordu. Gerekten de avly malup ettikten sonra, 22 Mart 1107 tarihinde Musula giren Kl Arslan hutbeyi kendi adna okuttu. avl ise Halepe giderek Melik Rdvan ve Artukolu lgaziden salad kuvvetlerle Seluklu sultannn zerine yrd. Bunun zerine Musulda olunu nib olarak brakan Kl Arslan avlya doru harekete geti. Aslnda Bizans mparatoruna yardma gnderdii askerleri gelene kadar sava geciktirmek niyetindeydi. avl, Kl Arslann yardm almasn engellemek iin hemen saldrya geti. Daha nce kendisine katlan Trkmen beyleri, avlnn ordusunun kalabalk olduunu grerek onu terk ettiler. Bununla birlikte harbi kabule mecbur kalan Kl Arslan, kahramanca arpmasna ramen ordusunu yenilgiden kurtaramad. Melikah zamannda geirdii alt yllk esaret hayatn tekrar yaamak istemeyen Kl Arslan, kamak iin atn Habur nehrine srd, fakat boularak hayatn kaybetti (3 Haziran 1107). Bunun zerine Musula giden avl, ehri ele geirdii gibi Kl Arslann olu ahinah yakalayp Taparn nezdine gnderdi.
SIRA SZDE Sizce Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan Musula kadar getiren balca sebep nedir? NTERNET

iann bir koluna mensup olan Btnliin ortaya k sekizinci asrn sonlarna tekabl eder. Hz. Alinin soyundan altnc imam Cafer es-Sadk 765 ylnda lnce S O R Musann U yerine byk olu smailin gemesi beklenirken, kk olu olan geirilmesi mensuplar arasnda ihtilafa sebep olmutur. smailin yakn dostlarndan Ebulhattab daha sonra smailiye olarak anlacak olan bu ekoln atmD temellerini KKAT
SIRA SZDE

Btnler (smailler) le Yaplan Mcadeleler DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

94
Batinlik: Her zahirin bir batn olduu ve Kuran- Kerim ile Hadisi-i eriflerin ancak tevil yoluyla anlalabileceini iddia eden frkalara XII. yzyldan itibaren genellikle Batniyye denilmitir. Bununla beraber Hz. Alinin soyundan altnc imam Cafer-i Sadk (l. 765)n olu smailin imametini savunduklarndan smailiyye, yedi imam kabul etmelerinden veya kinat yedi gezegenin idare ettiine inanmalarndan Seiyye, d (propagandac)lerinden Hamdan Karmata nisbetle Karmatiyye, fedailerin her hizmete amade muti aletler haline gelmeleri iin haha kullandklarndan Haain vb.adlarla da anlmaktadrlar. Alamut Kalesi: randa Elbruz Dalar zerinde, Kazvinin kuzeydousunda yer alan mstahkem bir kaledir. Ortaada Rdbr vadisinde bulunan elli kadar mstahkem kalenin en mehuru olup 2000 m. ykseklikteki yaln kayalar zerinde kurulmutur. Nitekim Alamut ad Kartal yuvas veya Kartal eitimi anlamna gelmektedir. Kuruluu eski Deylem hkmdarlar dnemine kadar gitmekteyse de asl hretini smillii siyas bir yapya dntren Hasan Sabbha borludur. Alamut Kalesini 4 Eyll 1090 tarihinde ele geiren Hasan Sabbh buray Btn karargh haline getirdi. Bu sebeple Seluklu sultan ve komutanlar tarafndan pek ok kez kuatldysa da fethi mmkn olmad. Uzun sre Btnlerin (smiller) elinde bulunan Alamut Kalesi nihayet 19 Kasm 1256da Mool han Hlgya boyun emek zorunda kald.

Byk Seluklu Tarihi

tr. Snnilikle pek az balants bulunan bu ekol Yakn Dounun eski dinlerinden, bilhassa Yeni Eflatuncu felsefeden fazlasyla etkilenmitir. Haric inanlardan gelen bu fikirlerin byk ksm Btn tevil yolu ile gelmitir. smailiye ekolnn bundan sonra ana esaslar olacandan daha sonra onlara Btn ismi verilecektir. Btnilerin ak tarihi 1090 ylnda Hasan Sabbahn Alamut Kalesini ele geirmesiyle balar. Seluklu hkimiyetine giren blgelerde fetihlerin meydana getirdii alkantlardan faydalanmak isteyen Btniler, bu vesile ile hzla kendi propagandalarn yapacak mritleri harekete geirmilerdir. Her ne kadar Btni hareketleri Melikahn son dnemlerinde ortaya kmsa da zellikle Berkyaruk devrinde yaanan saltanat mcadeleleri yznden herhangi bir tedbir alnamamtr. Sadece ksa bir sre nce ele geirdikleri Ebher kalesi zerine 1096 ylnda baarl bir sefer dnda bunlarla nemli bir mcadele yaanmamtr. Bu sefer srasnda kale iindeki Btnilerin birou ldrldyse de nfuzlar krlamad gibi yaylmalar da nlenememitir. Muhammed Tapar tahta kmasyla birlikte Btnlerle mcadele etkinlik kazanmtr. Zira Sultan Melikah zamanndan beri gizli bir rgt halinde faaliyette bulunan Btnlerle mcadeleyi gayri Mslimlerle cihattan daha nemli gren Sultan Muhammed Tapar, ilk olarak ahdiz (Dizkh) Kalesine bir sefer dzenledi. Kaleyi ele geirip smil-Btn reisi bn Att esir ald ve birok Btnyi ldrtt (25 Haziran 1107). Ayrca devlet erkn ierisinde Batnileri destekleyen kiileri ortadan kaldrarak bata veziri Sadlmlk ve drt adamn, Batnilere destek verdikleri gerekesiyle sfahanda halkn gz nnde astrd. Sultan, Btnlere kar ikinci seferi Alamut zerine tertip etti ancak k bastrnca geri dnmek zorunda kald. Atabeg Anu Tegin rgr, 1114te Btnlere ait Bre Kalesini ele geirdi. Muhammed Tapar, Seluklu Meliki Rdvan devrinde Halepte olduka kuvvetlenen Btnlere kar da bir harekt balatt. Halep Meliki Alparslan ile i birlii iinde ok sayda btn ldrld (1113-14). Sultan, Alamuta son darbeyi indirmek zere yine Atabeg Anu Tegin rgri grevlendirdi. Aylar sren kuatma Muhammed Taparn lm haberinin gelmesiyle kaldrld.

Muhammed Tapar Devri Hal Mcadeleleri

Sultan Muhammed Taparn tahta ktktan sonra ele ald balca meselelerden biri de Hallar konusu idi. O, bu ii nce kumandanlarndan avlya havale etti. Musul merkez olmak zere el-Cezire ve Diyarbekir blgesi valiliine tayin ettii bu kumandana Seluklu lkelerini Hallardan geri alma vazifesini verdi. Esasen Musul Hallara kar grevlendirilen emirlerin vilayet merkeziydi. Sultan bylece, Hallara kar baaryla savaan, fakat imdi hkimiyetini kabul etmek istemeyen kermii de cezalandrm olacakt. avl, daha nce anlatld zere kermii cezalandrmakla kalmad, bu srada Byk Seluklu mparatorluu ile mcadeleye girien Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan da bertaraf etti. Fakat avl da Hallarla mcadele edecek yerde Sultana itaatsizlie balad. Bunun zerine emir Mevdudun bakumandanl altnda zerine gnderilen Seluklu ordularna kar koyamayan avl, bir ara Hallarla ibirlii yapt; fakat sonunda sultan tarafndan affedildi ve tekrar hizmete alnd. Sultan Muhammed Tapar, Hallara kar mcadele vazifesini avlnn yerine Musul valiliine tayin ettii Mevduda verdi (1108). Birok kumandanlara, bu arada Zengiye ona katlmalarn emretti. Byk Seluklu mparatorluunun Hallarla mcadelede en baarl dnemi budur. Bu sefere, Hallarn bilhassa Trablusam almalar (1110) zerine giriilmiti. Hallara kar her yl sefer tertip eden

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

95

Mevdud, Hallar tarafndan Halebde sktrlan Rdvana yardm ettii gibi, Dukakn lmnden sonra amda hkm sren atabey Totekine de destek vermekteydi. Mevdud yalnz Urfa kontluu ile deil, Kuds Krall ile savat (1113). Bu onun Hallar dehete dren son sava oldu ve Dmakta bir Batin tarafndan ldrld. Bu suretle Hallar ilk defa karlatklar byk bir tehlikeden kurtuldular. Seluklu saray bu suikastten Totekini mesul tuttu. Bunun neticesi olarak Seluklu yardmndan mahrum kalan Totekin bir sre sonra Hallarla mtareke hatt ittifak yapt. Bylece Hallar karsnda meydana gelen birlik bozuldu ve yerini karlkl pheye terk etti. Bununla beraber Sultan Muhammed Tapar sava brakmad; Hallara kar cihat vazifesini Musul valiliiyle birlikte, Aksungur Porsukye verdi. Dier kumandanlara ona itaat etmelerini emretti. Yine Zengi kendisine katld. Aksungur, Urfa kontluuna kar baarl savalar yapt. Mardin Artuklu emiri lgazinin rekabeti yznden yine netice alnamad. Hatta lgazi bir savata Aksunguru yendi (1114). Bunun zerine Sultan Muhammed Taparn kendisini cezalandracandan korkan lgazi, Dmak hkimi atabey Totekin ile ittifak yapmay tercih etti. ki mttefik Antakya Hal prinkepsi ile anlat (1115). Bu suretle Trk cephesinde alan gedik daha da bym oldu. Nitekim Muhammed Tapar hem lgazinin bu hareketlerine hem de Mavdudun ldrlmesinde etkisi olduundan phelendii Totekinin bu giriimlerine daha fazla sessiz kalmad. Sultan bu iki emiri cezalandrmak ve bunun yannda Hallara kar yeni bir sefer dzenlemek amacyla Hemedan emiri Porsuk b. Porsuku grevlendirdi. Byk bir orduyla harekete geen Porsuk, Urfay tehdit ettikten sonra Halebi hareket ss yapmak zere yoluna devam etti. Fakat Rdvann olu Alparslann atabeyi Ll, Haleb kaplarn amad gibi lgazi ile Totekini yardmna ard. Dier taraftan bu sonuncunun daveti ile ilk defa hallarla ittifak eden Trkler, Byk Seluklu mparatorluuna kar mterek cephe alyorlard. Kar karya gelen ordular arasnda muhtemelen iki tarafn da hcuma cesaret edememesi yznden bir sava olmad. Ancak Porsuk ekilirken Hallar tarafndan tuzaa drlerek malup edildi (1115). Takip edilen ordu hemen hemen tamamyla imha edildi. Kaynaklar, alnan ganimetlerin taksiminin gnlerce srdn belirtmektedir. Grld gibi, iinde bulunduu zor artlara ramen Muhammed Tapar, banda bulunduu imparatorluun meseleleri arasnda Hallara byk bir yer vermitir. Hallara kar mcadelenin srdrlmesinde, kurtuluunu Byk Seluklu imparatorluunda gren Suriye halknn, mahalli emir ve hkmdarlarn yardm taleplerinin byk bir tesiri olmutur. Nitekim Hallardan kaan Suriyelilerin Badatta karklklar kardklar, minberleri krdklar zikredilmektedir. Bir ara Sultan Muhammed Tapar bizzat sefere kacan ilan etmise de (1108) imparatorluk iindeki meseleler ona bu imkn vermemi ve daha nce anlatld zere Emir Mevdudu gndermitir.

Dier Devletlerle Mnasebetler

karklklara, taht kavgalarna ve Hal istilalarna ramen hem Sultan Berkyaruk hem de Sultan Muhammed Tapar devirlerinde Byk Seluklu Devleti o devrin iki byk Trk devleti Gazneli ve Karahanllar zerindeki otoritesini devam ettirmitir. Baka bir deyile Seluklular merkez ve bat blgelerinde ok ciddi siyasi kriz ve buhranlar yaarken doudan kaynaklanan bir sorun neredeyse hi yaamamlard.

96

Byk Seluklu Tarihi

Muhammed Tapar devrinde Karahanllarla Seluklular arasndaki ilikiler zaman zaman bozulmakla birlikte Karahanllar, Muhammed Tapar metb tanmaya devam ettiler. Gazneli Sultan III. Mesud dneminde (1099-1115) Gazneli-Seluklu ilikilerine bar hkim oldu ve siyas evlilikler yoluyla dostluklar pekitirildi. Daha sonraki yllarda Muhammed Tapar, Arslanah ile Behramah arasndaki taht kavgalarna kardei Melik Sancar aracl ile mdahale ederek Behramahn sultan iln edilmesini salad, bylece Gaznelileri kendisine tbi kld (1117). Yaplan antlamaya gre hutbede nce Muhammed Taparn, ardndan Sancarn ve nihayet Behramahn ad okunacak ve Gazneliler Seluklulara yllk vergi deyeceklerdi. Grc Kral II. Davidin Kafkasyadaki Trkmenleri blgeden uzaklatrp Genceye kadar ilerlemesi zerine Muhammed Tapar 1110 ylnda gnderdii orduyla Grcleri malp etti. Onun dneminde Abbas halifeliiyle ilikiler de normal bir seyir takip etmitir. Melikahtan sonra Seluklular arasndaki taht kavgalar srasnda tarafsz kalan Abbas Halifesi Mstazhir Billah, Badata kim hkim olmusa hutbeyi onun adna okutmutur. Muhammed Tapar, gerek saltanat mcadelesinde gerekse tek bana Byk Seluklu tahtna getikten sonra Abbas halifesinin adn ve lakabn hutbelerde birinci srada zikretmeyi ihmal etmemitir.

Sultan Muhammed Taparn lm ve ahsiyeti

Bir sredir hasta olan Muhammed Tapar, 1118 yl kurban bayramnda Ouz tresince byk bir toy dzenledi ve bu ziyafet sonunda sofrasn ve sarayn yamalatt. Be olundan en by olan Mahmudu yanna ararak artk mrnn sonuna geldiini syledi, tahta oturmasn ve devlet ilerine nezaret etmesini istedi. Emirlerden onun iin biat ald. 18 Nisan 1118 tarihinde vefat eden Muhammed Taparn cenazesi sfahanda yaptrd medresenin hazresine defnedildi. Btn tarihilerin ittifakla belirttiine gre dedesi Alparslan rnek alan Muhammed Tapar dindar, din ilimlere vkf, dil, merhametli, aklselim sahibi, cmert, ilim adamlarn himaye eden bir hkmdard. Halkn ileriyle yakndan ilgilenir, kendisine sunulan her dilekeyi okur, halka adalet, doruluk ve insafla muamele edilmesini isterdi. mcadelelerin bozduu birlii yeniden kurarak Byk Seluklu Devletine eski itibarn ve kudretini kazandran Muhammed Tapar es-Sultn1-azam Eb c Gysd-dny ved-dn Kasmu emril-mminn lakabyla anlr ve kaynaklarda Seluklularn gl adam ve kusursuz insan olarak tantlr. Onun Btnler ve Hallarla yapt mcadele slm dnyasnda takdirle karlanm, mehur slam limi Ebl-Berekt el-Badd astronomiyle ilgili bir kitabn ona ithaf etmitir. Badad ayrca sultann bir sorusuna cevap olarak Risale f sebebi zuhnikevkibileyen ve hafh nehren adyla bir eser kaleme alm, bnl-Belh Farsnmeyi onun emriyle yazmtr. Muhammed Tapar imar faaliyetleriyle de yakndan ilgilenmi, Melikahn Badatta inasn balatt Sultan Camiini tamamlatm, sfahanda bir medrese, Nizamiye Medresesi civarnda da sfler iin bir ribt yaptrm ve su kanallar atrmtr.

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

97

zet
A M A

Seluklu Merkezi otoritesini ke gtren sreci deerlendirebilme Nizamlmlke bal devlet adamlarnn taknlklar, rakip ve dmanlarnn entrikalar ve zellikle Terken Hatunun ihtiraslar sebebiyle bozulan siyasi ahenk, Nizamlmlk ve Melikahn birbirini takiben yaklak bir ay ierisinde lmelerine sebep olmakla kalmam; ayn zamanda muhteem Seluklu devletini sarsm, buhranlara srklemitir. Sultan ve vezirin lmlerinden hemen sonra balayan ve uzun sre devam edecek olan taht kavgalaryla devlet otoritesi sarslm, ordu paralanmtr. Ynetim kadrolarnn yeteneksiz kiilerin eline gemesi, emirlerin karc politikalar izlemesi ve karklklardan istifade eden Btnilerin giderek artan katliamlar ve nihayet bu srada balayan Hal seferleri devletin kne zemin hazrlamtr. Berkyaruk ve Muhammed Tapar dnemi siyasi olaylarn aklayabilme Melikahn byk olu Berkyarukun 1094 ylnda zorlu bir srecin sonunda tahta kmasyla balayan ve onun lmnden sonra yine Melikahn bir dier olu Muhammed Taparn 1118 ylndaki vefatyla sona eren eyrek asrlk bu sre, Seluklu tarihinin en buhranl devresini tekil etmektedir.

A M A

A M A

Seluklu taht mcadelesi ile Hallarn Suriye ve Filistine yerlemeleri arasndaki ilikiyi tanmlayabilme slam leminin, her geen gn biraz daha kuvvetlenen Hallar karsnda bir ittifak salayamamasnn en nemi sebebi Yakndounun en gl devleti olan Byk Seluklu mparatorluunun Sultan Melikahn lm ile sarslan merkezi otoriteyi bir trl tesis edememi olmasdr. Sultan Berkyaruk o frtnal hkmdarlk devrinde buna imkn bulamazken; Sultan Muhammed Tapar da tahta oturduktan sonra srdrd gayretlere ramen lkede merkezi otoriteyi tam olarak salayamamt. Nitekim Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Byk Seluklu devletinin hkimiyetindeki topraklarda kendi adna hutbe okutmas, krmten sonra avlnn da Sultan Muhammed Tapara muhalefet etmesi ve hatta Sultan ile mcadele halinde olan Sefddevle Sadaka ile ibirlii yapmas merkezi otoritenin 1108 ylnda bile salanamadn gstermektedir.

98

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Berkyarukun tahta geii srasnda karlat balca sorun aadakilerden hangisidir? a. Suriye Meliki Tutuun taht iddias b. Batini suikastleri c. Terken Hatunun olu Mahmudu sultan yapmak istemesi d. Hallarn Antakyay igali e. Muhammed Taparn isyan 2. Berkyarukun tahta kmasnda aadakilerden hangisi daha etkili olmutur? a. Nizamlmkn adamlar b. Taclmlkun taraflar c. Amcas Arslan Argun d. Kardei Sancar e. Abbasi Halifesi 3. Hallarn Yakndouda kurduu ilk kontluun ad ve tarihi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Kuds 1099 b. Urfa 1098 c. Antakya 1097 d. znik 1097 e. Trablus 1109 4. Aadakilerden hangisi Berkyaruk devri olaylar arasnda gsterilemez? a. Hallarn Suriye ve Filistine yerlemeleri b. Uzun taht mcadeleleri c. Trkiye Seluklularyla mcadele d. Muhammed Tapar syan e. Batnilerin faaliyetlerini artrmalar 5. Berkyarukun en uzun sre taht mcadelesi yrtt hanedan mensubu aadakilerden hangisidir? a. Tutu b. Mahmud c. Sancar d. Arslan Argun e. Muhammed Tapar 6. Hallarn Suriye ve Filistin topraklarna kolayca yerlemelerinin en nemli sebebi aadakilerden hangisidir? a. Fatimilerin Hallarla ibirlii yapmas b. Melikahn lm sonras ortaya kan taht mcadeleleri c. Seluklu Sultanlarnn bu konuda yeterince aba sarf etmemesi d. Hallarn gl olmas e. Dukak ve Rdvann aralarndaki rekabet 7. Alamut Kalesiyle zdeleen Batini lideri aadakilerden hangisidir? a. Cafer es-Sadk b. Sadl Mlk Ebul Mehasin c. bn Attas d. Hasan Sabbah e. Seyfddevle Sadaka 8. Btni fedaileri tarafndan ilenen ilk siyasi cinayet aadakilerden hangisidir? a. Melikahn ldrlmesi b. Nizamlmlkn ldrlmesi c. Dmak Atabeyi Tutekinin ldrlmesi d. Taclmlkn ldrlmesi e. Muhammed Taparn ldrlmesi 9. Muhammed Taparla girdii mcadelede hayatn kaybeden Trkiye Seluklu sultan aadakilerden hangisidir? a. Tutu b. Sleymanah c. I. Kl Arslan d. Berkyaruk e. Arslan Argun 10. Byk Seluklu tarihi ierisinde Fetret Devri olarak tanmlanan dnem aadakilerden hangisidir? a. Melikah devri b. Alp Arsan dnemi c. Mahmud zaman d. Berkyaruk devri e. Sancar zaman

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)

99

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Cevabnz doru deilse, Terken Hatun ile ktidar Mcadelesi konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Berkyarukun Tahta kmas konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Berkyarukun Hallarla Mcadelesi konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse nitenin Berkyaruk konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Berkyaruk ve Tapar zamannda Hallarla Mcadele konularn yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Batnlerle Mcadele konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Tapar ve Batnlerle Mcadele konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Trkiye Seluklular ile Rekabet konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz doru deilse Berkyaruk konusunu yeniden gzden geirin. Sra Sizde 3 Hal seferleri baladnda devrin en gl slam devleti konumunda olan Byk Seluklu mparatorluu, Melikahn 1092 ylnda lmn takiben merkezi otoritenin kne sebep olan taht kavgalaryla boumaktayd. Buna bir de blge melik ve emirlerinin ahsi ihtiraslar eklenince Hallar Yakn Douda hi ummadklar msait bir zemin bulmulard. Sra Sizde 4 Seluklu mparatorluunun uzun ve ypratc taht kavgalar sebebiyle iktisadi ve siyasi bakmdan zayf dmesi ve bu srada imparatorluu tehdit eden i (Btniler) ve d (Hallar) meselelere kar etkili tedbirler alnamamasdr. Sra Sizde 5 Kl Arslan Musul nlerine getiren balca sebeplerden birisi, Trkiye Seluklu sultanlarnn Byk Seluklu tahtnn kendi haklar olduunu dava etmeleriydi. Bunun yannda Sleymanahn lm ve Birinci Hal Seferinde uranlan kayplar dolaysyla, ekonomik ve meden geliimi bakmndan ulamak zorunda olduklar alanlarla balantlar kesilmiti. Bizans Anadolusu ise bir Mslman-Trk Devletinin byle bir hamle iin ihtiya duyaca alt yapdan mahrum idi. yle olmasa bile kltrel kodlardaki farkllk, Trkiye Seluklu sultanlarn gney-gneydouya- soyda ve dindalarnn bulunduu alanlara ulamaya zorluyordu.

2. a 3. a

4. c 5. e

6. b

7. d 8. b 9. c 10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Vezir Nizamlmlk ve adamlardr. nk daha Melikahn salndan balayarak Nizamlmlk Sultan zerindeki etkisinden rahatsz olduu Terken Hatunun olu Mahmudun veliaht olmasn istemiyor; o da kendisinin adam olmas beklentisiyle veliahtlk iin Melikaha Berkyaruku telkin ediyordu. Sra Sizde 2 Tacddevle Tutu, daha bandan itibaren iyi bir asker ve gl bir ahsiyet olarak ortaya kmasna ramen, sert ve tavizsiz kiilii sebebiyle emirler tarafndan pek sevilmiyordu. Ayrca ele geirdii ehirlerde zaman zaman masum halka kar gsterdii iddet de onun bu olumsuz imajn pekitirmekteydi.

Yararlanlan Kaynaklar
Alptekin Cokun (1989), Byk Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. VII, stanbul s.143-168. Holt P. M. (2007), Hal Devletleri ve Komular, (trc. Tanju Akad), stanbul Kymen, M. Altay (1993), Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara zaydn Abdlkerim (2001), Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (485-498/1092-1104), stanbul. zaydn Abdlkerim (1990), Sultan Muhammed Tarap Devri (498-511/1105-1118), Ankara. Turan, Osman (1989) Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul.

6
Amalarmz
Sultan Sancar Ouz syan Katvan Sava Karahtaylar

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sancarn Devleti yeniden mparatorlua dntrmesini sebepleri ile birlikte deerlendirebilecek, Sancar zamannda yaanan siyas gelimeleri aklayabilecek, Katvan Savann Seluklu Tarihi asndan nemini belirleyebilecek, Ouz isyann sebep ve sonular ile birlikte deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Atsz Gazneliler Gurlular Karahanllar

indekiler
SANCARIN MELKLK DNEM SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN YAPILANDIRILMASI SULTAN SANCARIN BATI SYASET SULTAN SANCARIN DOU SYASET OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU

Byk Seluklu Tarihi

Sancar Dnemi

Sancar Dnemi
SANCARIN MELKLK DNEM
Sancar, Melikahn Suriye seferi srasnda 5 Aralk 1086da Sincarda dodu. Adnn da Trke sanmak/saplamak filinden tretilmi bir isim olduu veya doduu yer olan Sincarn adndan geldii ileri srlmektedir. Sultan Sancarn ok youn taht kavgalar ierisinde geen ocukluk devri hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Kaynaklarda yz ok gzel olmasna ramen kkken geirdii iek hastal sebebiyle iek bozuu olduu kaydedilmektedir. Nitekim o devirde lmcl olan bu hastalktan, Terken Hatundan olan kardei Mahmud lm, Berkyaruk da lmden dnmt. ok kk yalardan itibaren, devlet ynetiminde ald faal grevlerin ar sorumluluu altnda geen zor bir hayatta, zengin bir tecrbe birikimi edindi. Mehur slm limi Gazzal, NasihatlMlk adl kitabn, devlet ilerinde yol gstermek zere onun iin kaleme almt. Tarihi kaynaklara yansyan bilgilere gre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasanda bamszln iln eden amcas Arslan Argunun isyann bastrmak amacyla aabeyi Sultan Berkyaruk tarafndan grevlendirilmesidir. Sancar henz on yanda bulunmasna ramen byle kritik bir greve memur edilmesi; Trkmenlerin ve ordu komutanlarnn Melikahn olu olmas bakmndan, amcasna nispetle ona tevecch edecekleri beklentisiyle ilgili olmaldr. Sancar, yannda Emir Kama olduu halde ordusuyla harekete geti. Bu srada Arslan Argun, daha nce zerine gnderilen kardei Bri Bars yenilgiye uratp ldrmt. Ancak Melik Sancar, Damgan ehrine vardnda Argunun da kendi klelerinden birisi tarafndan ldrld haberini alp geri dnd (1097). Sancar, Berkyarukla birletikten sonra, birlikte Niabur ve Belhe gittiler. Sancar burada aabeyi Berkiyaruk tarafndan, merkezi Merv ehri olmak zere, Horasan melikliine tayin edildi. Emir Kama ise onun atabeyliine getirildi. Sancar, Horasann bir ksmn elinde bulunduran emir-i dd Habe ile rekabete girdi. Sancar 1100 ylnda, Habeyi ve onun yardmna gelen Sultan Berkiyaruku ar bir yenilgiye uratt; hatt Hbeyi ldrd. Btn saltanat kardei Taparla taht mcadeleleri ierisinde geen Sultan Berkyarukun, bundan dolay Sancarla ilgili bir gvensizlik yaad anlalmaktadr. Ancak Sancar, z kardei Tapar lehine bir defa taht mcadelesine karmas hari, genellikle olaylarn dnda kalarak, Sultan Berkyarukun gvenini kazanmay baarmtr. Taparla 1103 ylnda meydana gelen ve Berkyarukun galibiyetine ramen devletin ikiye blnd anlamaya gre, Horasan ve Maverannehir hkimi olarak kalan Sancar da, Taparn tbileri arasnda bulunuyordu.

102

Byk Seluklu Tarihi

Melik Sancarn Karahanl ve Gaznelilerle likileri

mparatorluun dahil olaylarna fazla karmayan Sancar, meliklii dneminde devletin dousunu dzene koymak ve Karahanllarn tbi statsnn srdrlebilmesi iin bir hayli mcadele etti. Gerekten de sz edilen taht kavgalar srasnda Melik Sancarn uzakta olmasndan yararlanarak Horasan igale teebbs eden Karahanllarn bu giriimlerini sonusuz brakt. Nitekim 100.000 kiilik bir orduyla Horasana yryen Kadir Han yakalanarak ldrld. Sancar, Berkyarukun da en zor gnlerinde bile mdahale ettii Karahanl tahtna, Muhammed Arslan Han geirip, Karahanllarn Seluklu Devletine bal kalmalarn salad (1102). Muhammed Arslan Hann Sancarn kz kardei, Sancarn da Hann kz ile evli olduuna baklrsa, gvendii birisini tahta geirdii anlalmaktadr. Melik Sancar, daha sonra da, Arslan Hana kar ayaklanan saltanat davaclarna kar, Hann yardm istemesi zerine Trkistana mdahale etti ve onun tahtnda kalmasn salad. Bu cmleden olarak Sancarn meliklik dneminin belki de en nemli baars, Karahanllar ve Gaznelileri srekli olarak kontrol altnda tutabilmi olmasdr. Zira Seluklu Devleti bir yandan taht kavgalar ile sarslrken, dier taraftan da bat tarafnda Grc, Batn ve Hallar tarafndan tehdit edilmekteydi. Hatrlanaca zere, Gazneliler, Dandnakn savayla Horasan ve randaki hkimiyetlerine son verildikten sonra Afganistan ve Kuzey Hindistandaki topraklarna ekilmilerdi. 1059 ylnda Hindiku Dalarnn snr olarak belirlendii bar anlamasna kadar da taraflar arasnda savalar devam etmiti. Sancarn meliklik devrinde Gazneliler iin yeni bir safhann ald grlmektedir. Gaznede Sultan III. Mesudun lmnden sonra yerine geen ve Sancarn kz kardeinin olu olan Arslanah, kardelerini kendisine tehdit oluturmamalar iin hapse atmt. Ancak hapisten kamay baaran kardei Behramah, Sancarn huzuruna gelerek taht ele geirmek konusunda yardm istedi. Sancarn kendisine salad asker yardm sayesinde de Arslanah malup edip taht ele geirdi. 1117 yl banda Gazneye giren Sancar, bu yardmn karl olarak, eyrek asr sren savalarla alnamayan bir sonu elde etti. Behramahla yaplan anlama gereince Seluklu Devletine tbi olan Behramah, hutbede sras ile Halife, Sultan Muhammed Tapar, Melik Sancar ve son olarak da kendi adn okutacakt. Ayrca Seluklu Devletine deyecei yllk 250.000 dinar vergiyi tahsil etmek iin bir Seluklu grevlisi Gaznede oturacakt. Bu durum Behramah adna iktidar iin bakasna dayanmann ar bedeli olurken; Seluklular bakmndan snrlarn Hindistana kadar genilemesi gibi parlak bir sonu getirdi. Sancar, daha sonra Gazneyi ele geiren Arslanah bertaraf edip, Behramahn yeniden tahta oturmasn salad. Bylece Melik Sancar, babas Sultan Melikahn politikasn aynen devam ettirerek, Byk Seluklu Devletinin dou snrnn gvenliini -geni yetkili bir genel vali ile idare edilen Harizm dnda -Karahanl ve Gaznelileri sk bir tbiyet altnda tutarak salamtr. Melik Sancarn lkenin dousunu baarl bir ekilde ynetmesi sayesinde Sultan Muhammed Tapar, batdaki meselelerle daha fazla megul olma imkn bulabilmitir.

Gazne sultan Arslanah, Sancarn Behramah adna ordu sevk edeceini renince, Sultan Tapara bir eli gndererek, kardeine mni olmasn istemiti. Rivayete gre Tapar kardeine, Gaznelilerin ilerine karmamasn telkin eden bir mesaj gnderdi. Ancak eliye, eer kardeim yola kmam ise ona szlerimi ilet. Lakin yola koyulmusa ona engel olmak, kardeimin iktidarn zedeleyeceinden bunlardan hi sz etme diye tenbih etmiti.

SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN YAPILANDIRILMASI

Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra (1118) yerine on drt yandaki olu Mahmud sultan ilan edildi. Abbasi halifesi Mstazhir Billah da onun adna hutbe okutarak saltanatn onaylad. Ancak Sancar bir yandan yeeninin yann k-

6. nite - Sancar Dnemi

103

k olmasndan tr devlet iin kayglanan; dier yandan da yllardr edindii idar tecrbeye istinaden, saltanata her bakmdan kendisini lyk gryordu. Nitekim Seluklu hanedannn yaa en byk ve zellikle en gl yesi olan Sancar, yeeni Mahmudun sultanln tanmad. mparatorluun dousunda kendisini Sultan ilan ettikten sonra yeeni Mahmudun zerine yrd. Bir yandan da Halifeden kendi adna hutbe okunmasn istedi. Sultan Mahmud da amcasna yapt bar nerisinin reddedilmesi zerine Reye ekilerek sava hazrlklarna balad. ki ordu Savede kar karya geldi. Mahmudun daha kalabalk olan askerine kar 20.000 kiiyle savaa giren Sancar, ordusunda bulunan krk filin salad stnlkle, yeenini yenilgiye uratt (14 Austos 1119). Mahmud bunun zerine sfahana ekildi. Bu srada henz hilafet tahtna oturan Msterid Billah da, Sancar adna hutbe okutmaya balad. Bylece bu taht mcadelesini kazanan Sancar, Hemedandan Reye giderken Mahmudu da huzuruna ard. Artk Melikah dneminden daha geni snrlara ulam bir mparatorluk olan Seluklu Devletinin, kar karya olduu meseleler de bir o kadar karmak hle gelmi bulunuyordu. Bunun bilinciyle hareket eden Sultan Sancar devlette yeni bir idar dzenlemeye gitti. Mahmudu Sultanl-muazzam (Byk sultan) unvanyla, Hemedan merkez olmak zere Iraka tayin etti. Batda Seluklu idaresi altnda bulunan dier eyaletleri (Halifelie ait Irak- Arab, Suriye, Azerbaycan ve Dou Anadolu) onun idaresine brakt. Sultan Sancar veliahd iln ettii Mahmudu kz Mahmelek, o vefat ettekten sonra da dier kz Gevher Hatun ile evlendirdi. Kendisi Sultanl-azam (En byk sultan) unvan alan Sancar, dier yeenleri Mesud, Turul ve Selukaha da Irak- Acem, Azerbaycan ve Huzistanda baz yerler verdi. Rey ve Mazendern bata olmak zere, Irakta baz yerleri, Mahmudun bamsz hareket etmesini engellemeye ynelik bir tedbir olarak olarak kendisine balad. Byk Seluklu Devletinin merkezini Merve tad. Ksaca zetlemek gerekirse, bu ekilde, Byk Seluklu Devletine tbi Irak Seluklu hanedan (1119-1194) kurulmu oldu. En Byk Sultan olan Sancar; Gazneliler, Harizmahlar ve Karahanllar gibi kendisine tbi yerlerde, hutbede kendi adndan sonra Mahmudun adnn da zikredilmesini emretti. Ancak Sultan Mahmud da, Sancara sk tbiyet balar ile bal bulunuyor; hutbe ve sikkede nce sultann adn zikretmek, sadece defa nevbet almak, Sancarn almeti olan renkleri kullanmak gibi vassalk ykmllklerini yerine getirmek mecburiyetinde bulunuyordu. Onun sultan unvan tamasnn ayrcal Sancara kar deil, idaresine braklm yerlerdeki vassallar ve Sancarn tbileri olup hutbede onun adn da okutmak zorunda olan hkmdarlar zerindeki stats ile ortaya kyordu. Nitekim Mahmudu olabildiince sk bir ekilde kendisine balamak isteyen Sancar, yeeni Mahmudun ordusunda kendisine kar savaan kumandanlar da tasfiye etti. Irak Seluklu sultannn hizmetinde grev alacak devlet adamlarn da kendisi tayin ettikten sonra bakenti Merve gitti.

Save: Irak- Acemde Hemedan ile Rey yolunun ortasnda bir ehir.

SULTAN SANCARIN BATI SYASET Sancarn Irak Seluklular ile likileri

Sultan Sancar, bat blgesinin idaresini Mahmud vastasyla yrtmek kararna ramen; zaman ierisinde yaanan olaylar, kendisinin de burada hi azmsanmayacak bir mesai harcamasn gerektirdi. Bir yandan Seluklu ehzdelerinin aralksz taht kavgalar, bu arada dolayl ya da dorudan kendi otoritesinin hedef alnmas ve halifelerin bu olaylar ierisindeki yeri, Sancar batda olduka megul etmitir.

104

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Nitekim Irak Seluklu Sultan Mahmuda kar kardeleri hemen taht kavgalarna baladlar. Mahmuda kar ilk olarak Gence meliki olan kardei Mesud isyan etti. Hille emiri II. Dbeys b. Sadaka ile ittifak etmi olan Mesud, Aksongur Porsuk idaresinde zerine gnderilen orduya yenik dt (1120). Mesud bununla birSZDE tarafndan affedildi. Ancak mcadeleye devam eden Dbeys, likte SultanSIRA Mahmud Badad ahnesi Porsuk ve Halife Msteridin kuvvetlerini malup etti. Msteridle bir anlama Dbeysin, onun vezirini azlettirmesine baklacak olursa, D N E L yapan M Halifelii kendi denetimi altna almak istedii anlalmaktadr. Halife de aslnda Dbeysten ok ekinmesine, Seluklular ona tercih etmesine ramen bu anlama S O R U sayesinde kendisi siyas rol stlenmi oluyordu. Dbeys b. Sadaka, merkez olmak zere 997-1163 yllar arasnda, Irakta hkm D K K A Hille T srm Mezyedoullar hanedanna mensup emirlerdendir. Mezyedoullarndan I. Dbeys, TurulSIRA Beyin Badad seferi srasnda i olmas sebebiyle, Bessir ve Fatmlerden SZDE yana siyaset izlemiti. Melikah tarafndan emirlii onaylanan Sadaka b. Mansur zamannda, topraklar Diclenin sol kysn da ierisine alacak kadar geniledi. Seluklularn fetAMALARIMIZ ret dneminde Tapar tarafnda yer alan Sadaka, bu karklklardan istifade ederek topraklarn geniletmeye balad. Tpk Mslim b. Kurey gibi, Seluklulara ramen bir Arap Devleti kurmay hayal ediyordu. syankr davranlar dolaysyla Tapar tarafndan bir saK TSultana A P vata ldrld. bal kalmak ve Hilleye dnmemek artyla, yerine olu II. Dbeys geirildi. Ancak Taparn lmnden sonra saltanat kavgalarndan yararlanarak Hilleye dnen Dbeys, Halifeyle de mcadeleye girdi. Sancar tarafndan Halifeye kar bir E L E V Z Y O NDbeys, daha sonra Sultan Mesud tarafndan, Halifenin katlinden koz olarakT kullanlan sorumlu tutularak ldrld. Hanedan 1163e kadar varln srdrmekle birlikte eski gcn kaybetti. Halifenin siyas g denemesi mahiyetindeki bu faaliyetlerinden rahatsz olan Sultan Sancar, Mahmud aracl ile Halifeye yeni bir vezir tayin ettirdi. Ancak bu arada daha nce de isyan etmi olan Mahmudun kardei Melik Turul, halifeyle mcadeleye girdi yenilince de, kendisine yardm eden Dbeys ile birlikte Sancara snd. Mahmudun kendi rzas hilafna gcn arttrmasn istemeyen Sancar, yeenleri arasnda buna uygun bir denge siyaseti izledii iin Turulu himaye etmekteydi. Bundan rahatsz olan Mahmud ise Msterid ile ibirlii yapt. Bu gelimeler zaten mcadeleci bir kiilie sahip olan Halifeyi, Seluklularla arasndaki protokol ihll edecek davranlara sevk etti. Bunun zerine Sultan Mahmuda bir eli gnderen Sancar, onu Halifeyle olan ibirliine son vermesi hususunda uyard ve Badada gitmesini emretti. Mahmudun Badada gelmekte olduunu haber alan Msterid, ktl gereke gstererek onun ehre girmesine engel olmak istedi ve savunma tedbirleri ald. Sultan Mahmud bunun zerine Badada kl zoruyla girmek zorunda kald (Ocak 1127). Buna ramen Halifeye saygda kusur etmeyen Mahmud onunla bir miktar para ve mal karlnda anlama yapt. Bu ekilde bir anlama, Halifenin siyas roln onaylama anlamna da geliyordu. Sultan Sancar, Irakta yaanan gelimeleri yakndan takip edebilmek ve Mahmudun Halife ile hl ibirlii yapmakta olduu eklindeki ikyetleri denetlemek iin Reye geldi (1128). Hemedanda bulunan yeeni Sultan Mahmudu da yanna ard. Mahmud derhal Sultan Sancarn huzuruna giderek itaatini arz etti. Sultan Sancar, Halifenin hareket alann snrlandrmak zere, bir sredir gzetim altnda tuttuu Dbeysi serbest brakt. Mahmuddan onu Halife ile bartrp, Musul valiliine tayin etmesini istedi. Sultan Mahmud, en byk sultann isteklerinin ikinci
NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Sancar Dnemi

105

ksmn yerine getirmedii iin, Sancarn himayesinde kardei Mesudun ayaklanmasna muhatap oldu. Sultan Mahmudun lm zerine (Eyll 1131) vezir Dergzin ve atabey Aksungur Ahmedil, onun olu Melik Davudu Irak Seluklu sultan iln ettiler. Bu teebbs Sultan Sancarn izni dnda gerekletii iin gayr meru saylarak Msterid tarafndan onaylanmad. Dier taraftan Davudun Azerbaycan meliki olan amcas Mesud da taht ele geirmek zere harekete geti. Mesud da Halifeye eli gndererek adna hutbe okunmasn istedi. Bu talebi de geri eviren Halife, Davudun dier amcas Fars meliki Selukahn byk bir orduyla Badada gelmesi zerine onunla anlat. Fakat hutbe okutma konusunu, Sancarn iznine tbi sayarak erteledi. Melik Mesud ise adna hutbe okunmas talebi reddedildii iin, Badad kuatmaya geldi. Mttefiki Musul valisi madeddin Zenginin kuvvetlerinin baskna uramasyla onun desteinden de mahrum kalan Mesud, Selukahla girdii savata yenilgiye urad. Bu ana kadar Sultan Sancara sadakatle bal olduu izlenimini veren Msterid, Sancarn bu tarafa gelmekte olduu haberini alnca, Seluklu melikleri ile anlaarak, onun aleyhinde bir ittifak yapt. Buna gre Mesudu sultan, Selukah veliaht ilan eden Halife, Irak ynetmek zere Mesudu kendisine bir nevi vekil tayin ediyor ve Sancarn adn hutbeden karyordu (Mart 1132). Mesud, daha sonra kendisinin de ok sknt ekecei Halifenin siyas nfuz mcadelesi konusunda, saltanat ihtirasyla verdii bu tavizin ne manaya geldiini, o gn deilse bile sonradan ok net olarak anlamtr.

madeddin Zengi: 11271233 yllar arasnda, Kuzey Irak ve Suriyede Irak Seluklularna bal olarak hkm srm; atabeylik olarak adlandrlan Zengiler hanedannn kurucusudur. Sultan Mahmud tarafndan 1127de Musul valiliine ve yan sra olunun atabeyliine tayin edilmiti.

Dnever Sava ve Sancarn Duruma Hkim Olmas

Iraktaki bu gelimeleri haber alan Sultan Sancar, nce Musul valisi Zengiyi Badad ahneliine, Dbeysi de Hilleye tayin etti. Ardndan byk bir ordu ile harekete geen Sancar nce Reye geldi, sonra Irak Seluklularnn merkezi Hemedana girdi. Sancarn niha hedefi phesiz Badada yrmekti. Ancak mttefikler de Sultanla savamak iin hemen harekete gemi bulunuyorlard. Hatt Halife Msterid de bizzt harbe katlacakken, Zengi ve Dbeysin Badada hareket etmesi zerine geri dnd. Mesud bu gelimeler zerine Sancarla savamaya cesaret edemeyerek Azerbaycana doru ekilmeye karar verdi. Ancak Mesudu yakalamak kararnda olan Sultan ok sratli bir ekilde hareket ederek, drt gnlk takibin sonunda Dneverde ona ulat. Sancarn 100.000 kiilik ordusuna karsnda 30.000 civarndaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesudun, bir ksm kuvvetleri de kendisini savatan hemen nce terk edip Sancarn saflarna katldlar. Mesud, ok iddetli bir muharebe yapmasna ramen ar bir yenilgiye urad. (Mays 1132). Ordusundan ok sayda kimse esir dmekle birlikte Mesud kamay baard. Fakat ksa zaman sonra Sultann affna mazhar olup yeniden Genceye tayin edildi. Ancak Sancar btn bu olanlardan sorumlu tuttuu atabey Karaca es-Sakiyi ldrtt, Selukah ise Farsa kat. Dnever savandan sonra bat ile ilgili yeni biri dzenleme yapan Sultan Sancar, bir sreden beri yannda bulunan yeeni Turulu, Irak Seluklu Sultanl tahtna oturttu. Sultan Sancar, Dergzinyi Turula vezir tayin ettikten sonra Horasana geri dnd. Sultann her nedense kendisiyle ilgili bir karar almad Halife ise, onun dnmesinden sonra Badad kuatan Zengi ve Dbeysi malub etmeyi baard. Msterid bu baarsndan dolay kendisine gveni bir hayli artm olduundan, Sancarn atad Turulun adna hutbe okutmay kabul etmedi. Sultan Turul, teorik olarak 1134 ylnda lene kadar Irak Seluklu sultan olarak kald.

106

Byk Seluklu Tarihi

Ancak Sancarn dnmesinden sonra yeeni Davud ve sonra kardei Mesud, Sultan Turula kar; daha sonrada Davud, saltanatn ilan eden Mesuda kar ayaklandlar. Halife de doal olarak yine muhaliflerin yannda yer alarak, nce Davud, sonra Mesud adna hutbe okutarak, Sancarn iradesine ve iktidarna kar meydan okumaya devam etti.

Sultan Sancar- Abbas Halifelii likileri

Taht mcadeleleri devam ettii srada len Turulun yerine Irak Seluklu tahtna Mesud geti (1134). Sancar da, her ne kadar kendisine ramen olsa da, artk olaylarn istikrara kavumas adna onun saltanatn onaylad. Ancak Mesuddan bu olaylar kkrtan baz emirlerin ldrlmesini istedi. Bu emirlerin Halifeye snmalar zerine Sultan Mesud, Halife Msterid ile ihtilafa dt. nceki nitelerde de yeri geldiinde belirtildii gibi, Turul Bey tarafndan Bveyhoullarnn sultasndan kurtarlan Halife, bamsz siyas bir g olmay beklerken, bundan sonra da Seluklularn himayesi altna girmiti. Bunu geici ve arz bir durum olarak deerlendiren Halifeler, temel varlk sebebi olarak grdkleri siyas iktidarlarn yeniden kurmak iin, en bandan beri byk bir mcadele vermekteySIRA en SZDE diler. Devletin muktedir olduu zamanlarda, Turul Beyin lm zerine Seluklu sultan adna okunan hutbenin kesilmesi, Badaddan Seluklu memurlarnn kovulmas; Sultan Melikah zamannda st seviyeye kan ihtilaflar bu rekabetin DNELM baz safhalar olarak hatrlanabilir. Seluklu fetret dneminden ise bir toparlanma sreci olarak yararlanan Halifeler, ikinci imparatorluk devri ad verilen Sancar zaS O R U ekilde aka savaa tevessl eder oldular. Bunda halifeliin, mannda ilgin bir Mslman hkmdarlarn saltanatlarnn meruluunun onayland makam olmas dolaysyla, D btn K K A T taht davaclarnn onun kapsn almak zorunda olmasnn byk bir etkisinin olduunu unutmamak gerekir. Ayrca Halife-Sultanlar mcadelesinin bu aamaya gelmesinde, Seluklu Devletinin zaaflar kadar, hilafet tahtnda SIRA SZDE oturan Msterid Billahn kiisel zelliklerinin de etkisi bulunmaktadr. Buna ramen iki hanedan arasnda ilikiler, evlilikler yoluyla iyiletirilmeye allyordu. Msterid bu erevede Sultan Sancarn kz ile evlenmi bulunuyordu. Daha sonAMALARIMIZ ra Sultan Mesud ve Halife Muktef arasnda da karlkl evlilikler yaplmtr. Msterid Billah daha fazla bilgi iin bkz. Osman G. zgdenli Seluklu Hilfet K Thakknda A P Mnasebetlerinde Bir Dnm Noktas: Halife el-Msteridin Katli Meselesi, EF TD, 39 (2004), 1-35. Msterid, Irak Seluklu ehzdeleri arasndaki taht kavgalarndan yararlanarak bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, dier taraftan Sultan Mesuda kar olan komutanlar kendi yanna toplamaya urayordu. Irakta yaanan gelimele Ntakip TERNE T ri yakndan eden Sultan Sancar, bu hususta Irak Seluklu sultanlarna uyarlarda bulunuyordu. Sultan Mahmudun Badad seferine memur edilmesi ve Sultan Sancarn adn hutbeden karan Msteridin mttefiklerinin Dneverde yenilgiye uratlmalar da bu cmledendi. Daha nce Halifenin ihtiraslarna alet olmakla birlikte, Mesud tahta geince yukarda sylendii gibi, Msteridin sultana muhalif emirleri korumas dolaysyla, Seluklu-Halifelik ilikileri kopma noktasna geldi. Bu olanlara kaytsz kalmas beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife arasnda da bu vesile ile birbirini itham eden baz yazmalar vuku buldu. Sonunda Halife Msterid, Sultan Mesudun adn hutbeden karp, Davud ve Sancarn adlarn koydu. Sonra da Mesud ile savamak zere byk bir orduyla haTELEVZYON

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Sancar Dnemi

107

rekete geti. Halife savamak zere ilerlerken Kirmanaha vardnda okuduu hutbede Seluklular fsk olarak nitelendirmesi atmann ulat seviyeyi gstermesi bakmndan mhimdir. Msterid sava ncesinde bir ksm kuvvetleri kendisini terk etmesine ramen, Sultan Mesud ile Hemedan yaknlarnda harbe girdi. Sava kaybeden Halife esir dt ve tm arlklar yamaland (Haziran 1135). Sultan Mesud, metb sultan Sancara durumu rapor ederek, bu husustaki emirlerini beklediini bildirdi. Bu arada Sultan Mesudun, bir daha ordu toplamamas ve harp tazminat demesi kaydyla anlama yapt Halife, Sancarn emri dorultusunda tam Badada gnderilecek iken, Sancarn elilik heyetinin karlanmas srasnda Batnler tarafndan ldrld. Dnemin Arap mellifleri Msteridin lmnden Sultan Sancar ve Mesudu dorudan sorumlu tutulmulardr. Sancarn bu konuda Batnlerle ibirlii yapt iddialar, Halife ile aralarndaki meselenin siyas bir mevzu olmasna binaen ok da tuhaf karlanmamaldr. Nitekim Sultan Melikahn ldrlmesinden Halife Mukted; Msteridin lmnden de Sancar sorumlu tutulabilir. Hatt Sancardan Mesuda iki ayr mektup geldii, birincide Halifeye sayg gsterip derhal Badada gndermesini isterken, dierinde kargaa srasnda Halifeyi bertaraf etmedii iin azarland ifade edilmektedir. Msterid ldrlnce yerine olu Raid Billah geti. Ancak yeni Halife babasnn Mesudla yapt anlamann ykmllklerini yerine getirmedii gibi, Seluklu aleyhtar politikalar aynen srdrmek niyetinde idi. Sultan Mesud gnderdii eli vastasyla kendisine biat ettii hlde, Badad tahkim eden Raid, Seluklu ehzdeleri ve merasyla ittifak ederek sultana kar ordu toplamaya balad. Raid Billahn en mhim kozu, yine saltanatnn onaylanmasn bekleyen melikler ve onlar taht kavgalarna srkleyen atabeyleri ile devaml taraf deitiren gulm mer idi. Sultan Mesud, kendisine kar 30.000 kiilik ordu toplayan Halifenin zerine yryp Badad muhasara etti. ki aya yakn sren kuatmadan dolay skntya den ve ordusu dalan Halife de, Badad terk edip mttefiki Zengi ile Musula gitti. Mesudun derhal Badada dnmesi yolundaki arsn kabul etmeyen Halife, Sancarn onay ile azledilerek yerine Muktef Liemrillah getirildi (Austos 1136). Sultan Mesuda kar savamaya kararl olan Raid ise Melik Davud ve baz gulm emirlerle birleip sfahana giderken Batnler tarafndan ldrld. Melik Davud da ayn ekilde bir suikastle ortadan kaldrld. Yeni Halife, iki selefinin hayatna mal olan ve halifeler aleyhine neticelenen mcadeleyi bir daha asker toplamamak, Trk gulm edinmemek ve Badad terk etmemek artlaryla; yani stat konusunda en baa dnerek yapt anlama ile imdilik sona erdirdi. Sava tazminat olarak da halifeliin pek ok malna el konuldu. Bu anlamaya Mesudun saltanat boyunca nemli lde uyuldu ise de, Byk Sultan Sancarn doudaki youn meguliyeti, Irak Seluklular ve Halife ile daha fazla ilgilenmesine frsat vermedi. Sancarn lmnden sonra, onun yksek himayesinden mahrum kalan Irak Seluklularnn, i ekimelerinden yararlanan halifeler yeniden ordular kurmak imkan bulacaklardr. Irak Seluklular ve Atabeyliklerle ilgili nitelerde yeri geldiinde bu hususta bilgi verilecektir. Sultan Sancar zamanndaki Seluklu-Halifelik ilikilerini, nceki dnemlerle SIRA SZDEkarlatrarak ksaca deerlendirin?

Fsk ilah emirlere itatten ayrlp asi olan mmin veya kfirler iin kullanlan bir terimdir.

SIRA SZDE

SULTAN SANCARIN DOU SYASET

DNELM

DNELM S O R U

Sultan Sancarn lkesinin dousunda iliki ierisinde bulunduu balca hkimiyetler Karahanllar, Gazneliler, Gurlular, Karahtaylar Harizmahlar S O R ve U Ouzlardr.
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

108

Byk Seluklu Tarihi

Seluklu Devletinin bunlarla ilikilerini kronolojik, yani tarih srasna gre anlatmak mmkn ve daha kolaydr. Ancak anlatlanlarn konu btnl esasna uymamas halinde daha ok ezbere ynelten bir anlatm tarz olaca dncesiyle, bu blm konularna gre, fakat kendi ierisinde kronolojik olarak incelenecektir.

Karahanllarla likiler
Trkistan Hanlar olan Karahanllarla, daha devlet kurmadan nce de youn temas ierisinde bulunan Seluklular, devlet kurduktan sonra da onlarla Ceyhun nehri snr olmak zere komu olmulard. ki devletin ilikileri ounlukla Seluklularn stnlyle, ama Sultan Alp Arslann da talihsiz bir ekilde hayatn kaybettii snr atmalar ierisinde geti. Maverannehirin yerel/ran unsurlar, mutlakiyeti olmayan Bozkrl Trk hkmranlk anlayn istismar edilebilir bir alan olarak grmlerdir. Bu sebeple zellikle Bat Trkistanda ulem/sivil brokratlar, hkmdarn egemenlik alanna girmek iin devletle atmakta idiler. Daha nce de anlatld gibi, Melikah bu tr atmalarn younlat dnemde yaplan davet zerine Trkistana iki sefer dzenlemi Dou ve Bat Karahanl lkesini tbi devlet statsnde topraklarna balamt. Yine yukarda da sylendii zere, Seluklu Devleti Melikahn lmyle fetret dnemi yaamasna ramen; Sultan Berkyaruk ve Horasan meliki Sancarn gayretleri ile Karahanllarn staty deitirmesine imkn verilmemiti. Sancar, kz kardei ile evli bulunan ve ayn zamanda kaynpederi olan Muhammed Arslan Han, meliklik dneminde Karahanl tahtna oturtmutu. Otuz yla yakn bir sre sadakatte kusur etmeyen Muhammed Han, hasta ve felli olduu son yllarnda yeterince aydnlatlamayan baz olaylarla kar karya kald. Hasta olduu iin kendisine bir nevi vekil kaan tayin ettii, ya da etmek zorunda kald olu Nasr, ulemadan birisinin nderlik ettii bir isyan sonucu ldrld. Muhammed Han bunun zerine bal olduu Sancara mracaat ederek yardm istedi. Ancak Sancar Maverannehre geldii srada, Hann dier SIRA SZDE olu Ahmed Han isyan bastrm bulunuyordu. Aslan Han, herhalde babasnn yerine gemek iin acele eden ve Seluklu hkimiyetinden kurtulmak isteyen Ahmedin etkisiyle, Sancara artk gelmesine gerek bulunmadn bildirdi. Bu muDNELM ameleye ok kzan Sancar, o gnlerde Muhammed Han veya belki olunun kendisine kar dzenledii baarsz bir suikast giriimini ortaya kard. Sancar bunun S 1130da O R U zerine Mart Semerkant ele geirdi. Muhammed Han sultann huzuruna hastal dolaysyla acnacak bir vaziyette karld. Muhammed Han af dilediyse de tahttan indirildi. D K K A T Sancarn ei olan kz Terken Hatunun yanna srgne gnderildi. Ahmedin tahta gemesine msaade etmeyen Sancar artarda tayin ettii iki hkmdarn lmnden sonra, kendi kz kardeinden olan ve saraynda byttSIRA SZDE Muhammed Hann olu Mahmudu, Karahanl hkmdar tayin etti. Mahmud Arslan Han lmne kadar Sancara byk bir sadakatle bal kald. Ancak bu durum Sancarn Trkistandaki hadiselerin ierisine, gereinden ok eAMALARIMIZ kilmesine sebebiyet verdi. Karahanllar K hakknda T A P daha fazla bilgi iin bkz. .Soner Hunkan Trk Hakanl (Karahanllar) stanbul 2011

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Karahtaylar Katavan Sava T E L E V ve ZYO N

Liao imparatorluu adyla Kuzey inde iki asra yakn (916-1125) hkm sren, Karahtaylar (Kitanlar), yaklak yz yl nce (1017) de Trkistan istil giriiminde bulunmu ve Togan Ahmed Han tarafndan snrlarnn dna karlmlard.
NTERNET

NTERNET

6. nite - Sancar Dnemi

109
Karahtaylar: Orta Asyada Htay (Kitan)lar tarafndan kurulan bakenti Balasagun olan Mool hanedann addr. 1125 ylnda Crcenler tarafndan yklan Liao hanedan mensuplarndan Yeh-l Tai batya hareket ederek Karahoca Uygur Hanl ile Dou Karahanllar egemenlii altna alarak Karahtay hanedann kurmutur. Karahtay hkmdarlar Grhan unvan tarlard.

1125 ylnda Crcenler tarafndan buradaki hkimiyetlerine son verilince, yeniden batya doru ekilmeye mecbur kalan Karahtaylar 1128 ylnda yine Karahanllarla karlatlar. nce Ahmed Han tarafndan yenilgiye uratlp, Karahanl devleti hudutlarn korumakla grevlendirildiler. Ancak daha sonra i ekimeler dolaysyla yardmna bavurulan Grhan, bu vesile ile girdii Balasagun ehrini ve tm Dou Karahanl topraklarn istil etti (1130). Gebe istillarnn tabiat icab Karahtay istilasnn burada durmas beklenemezdi. Nitekim Karahtaylar Ferganay igl edip Maverannehre yneldiler. Karahtaylarn ilerleyiini durdurmak zere, Hocendde karlarna kan Mahmud Arslan Han yenilgiye urad(1137). Bu srada Han megul eden en nemli meselelerden birisi de, Maverannehirin fethinden beri, yerleik hayata geirilmek istenen ama geirilemeyen Karluklarn isyanlaryd. Ancak doudan batya byk bir g dalgasnn harekete getiini ok nceden gren Sancarn oluturduu hudut tekilatna ramen, Seluklu lkesinin de bundan nasibini almas kanlmazd. nk glerin geriye dndrlmesi mmkn olmad gibi, ses dalgalar gibi byyerek, birbirlerinin zerine katlanp oalarak yekdierini daha batya itmekte idiler. Bu erevede Sultan Sancar, Abbasi Halifesine gnderdii bir mektupta gayrimslimlere kar verdii mcadeleyi anlatm ve kendisinden destek istemitir. Mahmud Han 1137 ylnda, Karahtay, Karluk, Yama, Kangl ve Ouz boylarnn giderek artan basklar karsnda Sultan Sancara yardm arsnda bulundu. Bu dnemde Trk-slam Dnyasnn koruyucusu durumunda olan Sultan Sancar, daha sonra anlatlacak olan Harizm meselesi yznden yardm seferini biraz geciktirdi. Aslnda Sancarn, Karahtaylarn muhtemel Maverannehr istilalarna kar, daha 1130lardan itibaren, Cendden Manklaa kadar bir u tekilat kurarak tedbirler ald ve siyasetini buna gre dzenlediini bilinmektedir. Karahanl hkmdarnn isyanc Karluklar Maverannehrden karma teebbs, adet felaketin balangc oldu. Devletin bir i meselesi olmasna ve Karahtay istilas halk arasnda byk bir korku yaratm olmasna ramen Karluklar, Grhann himayesine girmekle ii uluslararas boyuta tam oldular. Karahtaylarn batya doru yaylmalarn uzun bir sredir yakndan takip eden Sultan Sancar, Karahtaylar zerine dzenleyecei bir sefer iin zaten hazrd. Kendisine tbi hkmdar ve emirlere bu sefere katlmalarn bildirdi. Bu erevede Gazne, Sistan, Gur, ve Mzendern hkimleri olan tbilerinin de yer ald yaklak yz bin kiilik ordusuyla Trkistana hareket etti. Sultan Sancarn sefere karken, beraberinde ok kalabalk bir din adam topluluu gtrmesi, bu savaa cihad rengi vermek istediini gstermektedir. Semerkanda varnca Mahmud Han, Karluklardan ikyet ederek Sultan Sancar, nce onlarn cezalandrlmas hususunda tevik etti. Seluklu emirlerinden bazlar da Karluklar konusunda Mahmud Hanla hemfikir idiler. Sancarn Maverannehre geldiini renen Karluklar, ona eli gndererek 50.000 koyun, 5.000 deve, 5.000 at vermeye ve hizmete hazr olduklarn bildirip affedilmelerini istediler. Sultan Sancar bu teklifi kabul edecekken, Hann, onlarn szlerinde durmayaca yolundaki telkinleri zerine vaz geti. Bunun zerine Karluklar, Karahtay hkmdar Grhana snarak yardm istediler. Bu arada Harizm hkimi Atsz da, bamszlk kazanmak midiyle, Sultan Sancar aleyhinde olabilecek btn teebbsleri desteklemekteydi. Grhan, Karluklarn affedilmesi amacyla Sultan nezdinde teebbste bulundu ise de, Sancar diplomatik nezaketin tesine geerek; eli ve mektup gnderdii Grhan, tehditle slamiyete davet etti. Grhann da beklenecei zere, Seluklu

110

Byk Seluklu Tarihi

elisini hakaretle geri evirmesi, iki hkmdar arasnda sava kanlmaz hale getirdi. Karahtay ordusunun says kum ve karnca miktarnca, sel suyu gibi inen yedi yz bin atl gibi abartl ifadelerle verilmesine ramen, iki ordunun sayca birbirine yakn olduu tahmin edilmektedir. Fakat Grhann saflarnda savaa katlan otuz-krk bin kadar Karluk askeri, o dnemin en mahir savalar idi. Karahanl Mahmud Han ise ordusuyla Sancarn saflarnda yer alyordu. Grhan, Sancarla savamak zere Maverannehire doru harekete gemi bulunuyordu. Nihayet ordular Semerkandn kuzeydousunda Katavan mevkiinde karlatlar. Daha bozkrl, dolaysyla hareket kabiliyeti de daha yksek olan Karahtay ordusu, Seluklu-Karahanl kuvvetlerini ksa zamanda muhasaraya ald. Seluklu ordusunun kuatmay krmak zere giritii merkezin geri ekilmesi srasnda ok ar kayplar verildi. Sultan Sancar yz zrhl svarinin desteinde kuatmay yarp ktnda, neredeyse yalnz bana kalmt. Sonu olarak Sultan Sancar ve Mahmud Han, Karahtay ve Karluklara kar byk bir hezimete uramlardr. Sultan ancak bir Trkmen kylsnn rehberlii sayesinde Belhe ulaabildi (14 Eyll 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya alt. Ancak Seluklu ordusunun kayplar on binlerle ifade ediliyordu. Katvan Savandaki asker zayiatnn okluunu delalet eden Sultan Sancara ait bir menur ok dikkat ekicidir. Sultan Sancarn, Maverannehr seferinden sonra bo ktalarn Divan- Hassa alnmasn ve fermansz olarak mahsultn kimseye verilmemesini bildirmesi kayplarn dzeyini gzler nne sermektedir. Birok byk komutan ve Sancarn ei Terken Hatun da esirler arasndayd. Esirler ancak ertesi yl klliyetli miktarda fidyelerle kurtarlabildi. Sultan Sancarn Karahtaylara yenilmesi slam dnyasnda geni yanklar uyandrmtr. Katavandan sonra Maverannehir tabiatyla Karahtaylarn istilsna urad. Bylece btn Trkistan putperest bir kavmin idaresi altna girdi. Mahmud Han da Sancarn arkasndan Horasana kat iin, Karahtaylar onun yerine kardei brahim Han tahta kardlar. Ancak bu malubiyetin Seluklular bakmndan, telafisi zor da olsa mmkn olabilecek, asker ve toprak kayplarnn tesinde ifade ettii baka bir anlam vardr. Katavan yenilgisinin hemen gze arpan sonucu Ceyhun tesindeki Seluklu egemenliinin sona ermesidir. Fakat bundan daha nemlisi, Sancarn gebe istillarna kar kurduu seddin yklmas ve gebelerin adeta bir sel felketi gibi Seluklu lkesini tahrip etmeleri ve devletin de sonunu getiren olaylar tetiklemi olmasdr.
SIRA SZDE

Sizce Katavan Savann SIRA SZDE Seluklu Tarihi asndan nemi nedir? Sultan Sancar, Karahtaylarn istila hareketlerine devam edeceklerini dnerek DNE LM derhal savunma tedbirleri almaya balam; fakat gelien olaylar yznden bakentine ancak bir yl sonra dnebilmitir.

DNELM S O R U

Sultan Sancar ve Harizmah Atszn Mnasebetleri

Seluklu sultann g kaybetmesinden istifade etmek isteyenler de ortaya kt. DKKAT Harizmah Atsz, Seluklularn yerine gemek dncesiyle, Sancarn henz vazyet edemedii Horasan istila etmeye balad. SZDE Harizm,SIRA hatrlanaca gibi, Turul ve ar Beyler zamannda, Cend melikini yenilgiye uratmalar zerine dorudan Seluklu idaresine katlmt. Blge eski dnemlerden beri ve Gazneliler zamannda da Harizmah ad verilen valiler taraAMALARIMIZ fndan idare edilir ve valilik ounlukla babadan oula geerdi. Daha sonra KaraK T A P

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Sancar Dnemi

111

hanllarla da ekime konusu olan Harizmin, balangta nemine binaen Seluklu meliklerinin idaresine brakld grlmektedir. Sultan Melikah dneminde ise sultann tatdar olan Anutegin Harizm valiliine tayin edilmiti. Anutegin ve olu Muhammed kaytsz artsz Seluklulara bal kalmlard. Bu erevede Sultan Sancarn Harizm Valisi Muhammed (1097-1127) balln bildirmek iin her yl Sultana vergi ve hediyeler takdim etmitir. Muhammedden sonra Sancar tarafndan onun yerine tayin edilen olu Atsz ise Seluklu saraynda bymt.

Birinci Harizm Seferi

Atsz, Harizm valiliinin ilk yllarda Sultan Sancara bal kald; Karahanllarla Gaznelilere kar yaplan seferlerde ve Dnever savanda da onun yannda yer ald. Akll ve bilgili bir ynetici olan Atsz, gn getike siyas nfuzunu; komu Ouz gruplarn hizmetine almak suretiyle de asker gcn arttrmaya balad. Atszn glenmesinden rahatsz olanlar onun nfuzunu krmak iin birtakm entrikalar evirip Sancarn nezdindeki itibarn sarsmaya almlardr. Atsz bu yzden Gazne seferi dnnde Belhe vardklarnda, Sultandan izin alp Harizme gitmitir. Sultana yaknl ile bilinen birok kiinin kendi aleyhinde altnn farknda olan Atsz, eninde sonunda Sultann bundan etkileneceini dnerek kendisini korumak amacyla baz faaliyetlere girimitir. Bu erevede Cend ve Manklak ele geirip bamsz olma mcadelesine girdi. Harizmin merkezi Grgendeki Seluklu memurlarn hapsedip mallarn msadere etti. Hezresbde ordughn kurarken, Sancarn Horasandan geli yollarn batakla evirdi. Bunun zerine Sancar, Atsz Mslman lkelerinin sadk muhafzlar olup devaml olarak kfirlere kar savamakta olan Cend ve Manklakda, Mslman ahalinin kann dkmekle sulamtr. Belhte bulunan Sultan Sancar, bu ak isyan karsnda Harizm seferine kmak zorunda kald. ok zorlu bir harekttan sonra Harizme ulaan Sultan Sancar, Atsz ar bir hezimete uratt (Kasm 1138). Kendisi sava meydanndan kaarken, esir den olu Atl idam edildi. l, yaral ve esir olarak kayplarnn says 10.000 kiiye ulat. Sultan Sancar sava meydannda bir hafta kaldktan sonra, Harizmi yeeni Sleymanahn idaresine brakt. Ayrca ona vezir, hcib ve atabey tayin edip Merve dnd. Fakat ksa bir zaman sonra ahali, SIRA SZDE iin tekSultan Sancarn atad memurlarn davranlarndan rahatszlk duyduu rar Atszn etrafnda toplanmaya balad. Bundan cesaret alan ve olunun ldrlmesi yznden Sancara kin besleyen Atsz, Harizmi Sleymanahn elinden ald. DNELM te yandan Atsz, Buhara valisi Zengi b. Aliyi idam ettirerek ehrin kalesini de yktrd. Bu yaptklarnn cezasz kalmayacan bildiinden, Sultan Sancarn fkesini S O R U yattrmak niyetiyle yazl bir yemin belgesi ile balln bildirdi (1141). Atszn Sultan Sancara verdii sevgendnme denilen yemin belgesinin ksmlar yD baz KKAT ledir: Ben ki Atsz b. Mehmedim...te Tanrya kar balandm bu ahde nasl vefa ediyorsam, din ve dnyamn salhn kendisinden bildiim lemin efendisi slm Sultanna SIRA SZDE itaat etmeyi de bu cmleden addediyorum....ahdettim ki, ben ben olduka lemin efendisi Sancar b. Melikaha muti olaym. Hi bir zaman ona itaatsizlik gstermeyeyim.... Tanrya yemin ettim ki, ona asla muhalif olmayaym....Ona herhangi bir ekilde muhalefet edecek AMALARIMIZ olursam, yaya gitmek artyla on defa hac etmek, on sene daimi oru tutmak borcum olsun...Aldm ve alacam her nikahl kadn benden bo dm olsun....Tanry, resul K T ve A emin P Muhammedi, btn peygamber ve melekleri, hazr olan maruf, muteber kimseleri bu ahid ve yeminler zerine isteyerek ahit gsteriyorum (Kymen, 1991, 322-323).
TELEVZYON

Manklak: Hazar Denizinin dou kysndaki yarmadann addr. Bin Kla anlamna gelir. Buras Ouzlarn yurtlarndan olup, dilden Harizme uzanan canl ticaret yolunun da zerindedir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

112

Byk Seluklu Tarihi

kinci ve nc Harizm Seferleri

Yukarda sadece bir ksm alntlanm olan yeminlere ramen, Sultan Sancarn Katavanda yenilgiye uradn haber alan ve frsattan istifade etmek isteyen Harizm hkimi Atsz, Karahtaylarla gizlice irtibata geti. nce Serahs ardndan da Seluklu bakenti Mervi igal ederken bu arada haksz yere pek ok insan ldrtt. Sultan Sancarn hazinesine el koydu (Ekim 1141). Ertesi yl tekrar Horasana gelen Atsz, Sancarn henz kayplarn telafi edememesinden faydalanp, bu defa Niaburu ele geirdi. Sancarn adn hutbeden karp kendi adn koydu. Bu husus ahalide rahatszla sebep olunca hutbeyi yeniden Sancar adna okuttu. Bu arada byk gayretlerle ordusunu toplamay baaran Sultan Sancar, nce Merve sonra Horasann tamamna hkim olmay baard (1142). Bundan sonra Atsz takibe koyuldu. Katavan yenilgisinden ksa bir sre sonra, Sultan Sancarn Harizme sefer dzenleyecek kadar kuvvetlenmesi, devletin istinad ettii dinamikleri gstermesi bakmndan nemlidir. Atsz, Sultan Sancara kar savamaya cesaret edemeyip Grgente savunma sava yapmay tercih etti. Seluklu ordusu da ehri bir mddet kuatt fakat ele geiremedi. Sancar, Harizmahn ballk arzetmesi ve yamalad Seluklu hazinesini iade etmesi kaydyla, anlama teklifini devletin ierisinde bulunduu artlar dolaysyla kabule mecbur oldu (1143). Nitekim ok gemeden, bu anlamann hibir eyi halletmemi olduu anlald. Zira muhalefete ve isyana devam eden Atsz, Cendi bir kere daha igl etti. Bunun zerine Sultan Sancar kendisine devrin mehur edebeyiatlarndan Edib Sabiri eli olarak gnderdi. Atsz, kendisinin Sultan Sancara kar iki Btni vastasyla dzenledii bir suikast teebbsn haber vermi olan Edib Sabiri ldrtnce, Seluklu Sultan, Harizme nc kere sefer dzenlemek zorunda kald (1147). nk dokunulmazlklar bulunan elilere zeval olmaz, olursa da sava sebebi saylrd. Sultan Sancar, Hezaresbi zabt edip Grgeni kuatnca, Atsz alld zere, af dilemek iin eli gnderdi. Sultan Sancar baka meseleler dolaysyla, seferin bir an nce bitmesini istedii iin, Atszn af talebini bir kere daha kabul etti (Haziran 1148). Atsz bu defa tbiyet kurallarna gre, Sultann huzurunda atndan inmedii ve yer pmedii halde, artk bunlar sorun sayacak gc kalmayan Sancar da Merve dnd. Atsz bundan sonra, ld Temmuz 1156 tarihine kadar tbiyet konusunda bir mesele karmad.
SIRA SZDE

Katvan Savandan sonra Sultan Sancarn devleti yeniden toparlayabilmesinin sebepleri SIRA SZDE nelerdir?
D N E L MGazne Seferi Sultan Sancarn

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

nitenin banda anlatld gibi, Sancar daha meliklik dneminde taht mcadelelerine mdahale Behramah tahta geirmi ve Gaznelileri Seluklu DevS O R ederek, U letine balamt. Behramah dier artlar yannda senelik 250.000 dinar vergi deme ykmlln de stlenmiti. 1135 ylna kadar tbiyet konusunda hi bir DKKAT zorluk karmayan Behramah, yllk vergisini demeyerek isyan etti. Ayrca onun kt idaresi yznden Sancara ikyetler de geliyordu. Sancar bunun zerine sonSIRA SZDE baharda Gazneye doru harekete geti. Seluklu ordusu Sistanda iken kn bastrmas Behramah rehavete sevk etti. Bu artlarda Seluklu ordusunun naslsa gelemeyeceini dnyordu. Oysa Sancar tm zorluklara ve kayplara ramen, cebAMALARIMIZ ri bir yryle Gazneye ulat. Behramah bu beklenmedik durum karsnda bakentini terk edip Hindistana kat. Sancar ehri hi bir direnile karlamadan ele geirip Khazineye T A P el koydu. Ancak imparatorluun batsnda da halledilmeyi

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Sancar Dnemi

113

bekleyen iler varken, burada daha fazla kalmak istemeyen Sancar, Behramah huzuruna ard. Kendisini affedeceini taahht edip ardysa da, korkusundan gelemedii beyan eden Gazne sultan zr diledi. Behramahn mazeretini kabul eden Sancar, onu tahtna iade edip Belh zerinden Merve dnd (Temmuz 1136). Behramah lene kadar Seluklu sultanna itaatten ayrlmad gibi, aada anlatlaca gibi, Seluklu sultannn Gurlularla ilikilerinde de belirleyici rol oynad.

Sultan Sancarn Gurlularla likileri

Gurlular, Afganistann Helmend vadisinden Heratn dousuna kadar uzanan Gur blgesinde yaamakta idiler. Sultan Mahmud zamanndan beri Gaznelilere balanm olan Gurlular, Seluklularn glenmesine ve Gaznelileri de tbiyet altna almalarna paralel olarak, iki tarafa da vergi demek suretiyle iyi ilikilerini srdrmlerdir. Ancak Seluklu sultann Katavanda yenilmesinden yararlanmak isteyen Gur meliki Muhammed, Seluklulara ait Herat ele geirdi. Sultan Sancar ordusunu topladktan sonra, kendisi Harizm zerine sefer dzenlerken, Emir Kama ise Gurlulara kar savala grevlendirmiti. Sultan, Harizmi kontrol altna almasna ramen, Kama Gurlulara malup olmutur. Ayrca kardeleriyle taht mcadelesine giren ve Gazneye snan Gur meliki burada Muhammed pheli bir ekilde ld. Onun intikamn almak iddiasyla Behramaha sava aan kardeleri Sur ve Smn da bu yolda hayatn kaybetmesi, Gazne iin byk bir felketin sebebi oldu. Dier kardeleri Alaaddin Hseyin c almak hrsyla yanp tutumakta idi. Nitekim Behramah karsnda tutunamaynca Hseyin, Gazneyi zabt edip akln almayaca bir katliam ve tahribat yapt. Gazneyi kendisinin de oturamayaca bir ekilde atee verip yakt. Bundan dolay cihan yakan anlamnda Cihansz unvanyla anld. Gaznelilerle Gurlular arasnda burada teferruat verilmeyen ve 1148-1152 yllar arasnda yaanan bu hadiselerin Sancar dorudan ilgilendirdii phesizdir. nk Gazneliler ve isyan teebbsne ramen Gurlular da onun tbileri idiler. Geri Gur meliki vergilerini demeyip, yllk tbiyet ziyaretlerini de kaldrp bamszln iln etmiti. yle olsa bile Sancarn tbisi olan Behramaha ve Gazneye yaptklar dorudan Sancara yaplm saylmaktayd. Katavan yenilgisinin izlerini silmeye alan Sancar, Gur melikini bizzt cezalandrmak zere, iyi hazrlanm bir orduyla harekete geti. Alaaddin Hseyin de, Herat ile Gurun merkezi Firuzkh arasnda bir vadide Seluklu ordusuna kar sava dzeni ald. Askerlerinin kamasn nlemek iin arkasn batakla evirdi. Zaferinden ok emin olan Gur meliki, Sancar esir aldnda onu balayaca gm zincir bile getirmiti. Ancak 22 Haziran 1152 tarihinde ylnda yaplan bu zorlu savata, Ouzlardan bir ksmnn Sancarn saflarna gemesinin de katksyla, Gur ordusu malup edilerek Hseyin Cihansz esir edildi. Ordusunun byk bir ksm imha ya da esir edildi. Sultan Sancar, Katavan Savandan sonra kazand ilk byk muharebe olmas bakmndan nemli olan bu sefer sonunda itibarn byk lde geri kazanmtr.

OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU Ouzlarn Horasana G

Fakat Sultan Sancar, kazand bu zafer ile yeniden elde ettii hametini uzun mddet muhafaza etmeyi baaramamtr. Ksa bir sre sonra ortaya kan Ouz syan hem kendisinin hem de devletin sonunu hazrlamtr.

114

Byk Seluklu Tarihi

Ouzlarn bir ksm Seluklu Devletinin kuruluunda balca rol oynarken; onlardan yz yl sonra Horasana g eden baka bir Ouz topluluu ise, tarih sahnesinden silinmesinin sebebi olmutur. XI. yzyln ortalarna doru kurulan Byk Seluklu Devleti ksa zamanda Ceyhundan Akdeniz kylarna dayanm ve Ouz gleri neticesinde Anadolu, ikinci bir yurt olarak fethedilmitir. Esasen XI-XIII. yzyllarda Dou rann da bir Ouz yurdu olduu kabul edilmektedir. Nitekim ilgili nitede de anlatld gibi, Seluklu Devletinin kurulu yllarndan itibaren, soydalarnn devlet kurduunu duyan Ouzlar (Trkmenler), byk kitleler halinde batya g ederek bu devletin himayesinde daha gvenli bir ekilde yaama imkanlar aramlardr. Ouzlarn, Seluklu hkimiyetindeki topraklarla komu ve tbi Mslman lkelere girmeleri baz rahatszlklara sebep olmusa da onlarn Anadolunun Trk yurdu haline gelmesinde byk rollerinin olduuna phe yoktur. Ancak Ouzlar henz tamamiyle g etmemi, son szlerini sylememilerdi. Gerekten de Sultan Sancar zamannda Maverannehrde, Karahanl Devletinin idaresinde hl mhim bir Ouz topluluu bulunmaktayd. Katvan Savandan sonra bilindii zere Karahtaylar, Maverannehri tamamen istila etmilerdi. Ancak Karluklar lkede huzursuzluk yaratmaya devam ettikleri iin Grhan iki Karahanl hkmdarn Karluklar tedib etmekle grevlendirmiti. Karluklarn bu erevede batya ekilmeleri veya srlmeleri srasnda, onlarn nnde bulunan Ouzlar da tabi olarak harekete getiler. Karluklarn yaratt bask neticesinde Ceyhunu aan Ouzlar Maverannehirden Horasana girdiler. Bozoklar ve oklar olarak boy beyleri idaresinde tekilatlanm olan Ouzlar, Belh civarn yurt tutup yllk 24.000 koyun vermeyi taahht ederek, Sultan Sancara tbi olmay kabul ettiler. Konar-ger bir hayat tarz benimsemi olan Ouzlar daha ok hayvanclkla urayorlard. Seluklu Devlet grevlileriyle anlamazla dmeden nce Ouzlarn, bu blgelerde yerleik halka zarar vermeden ve saraya kar olan mkellefiyetlerini yerine getirmek suretiyle sakin bir hayat yaadklar grlmektedir.

Ouz syan
Fakat Ouzlar/Trkmenlerle ilgili temel bir mesele olarak, devlet nezdinde boy beyleri vastasyla temsil edilmeleri dolaysyla, bu varlkl beylerin devlete kar, orantsz bir temsil glerinin olduunu hatrlamak gerekir. Nitekim zamanla kendilerini dorudan Sultan Sancara bal sayarak, zerlerine tayin edilen yneticilerle sorunlar yaamaya baladlar. Yerleik halka zulmetmeleri zerine, Belh valisi Kama onlar sktrmaya balamtr. lk anlamazlk, sarayn mutfak nazrnn bu i iin gnderdii vergi memurunun koyunlar tahsil ederken, Ouzlara glk karmas, kanunsuz hareket etmesi, onlara kar kimsenin sylemeye cesaret edemedii szleri sarf etmesi ve hatt rvet istemesi yznden kmtr. Bu olay tahsildarn hayatna mal olmutur. Ouzlar ile Seluklu vergi memuru arasnda meydana gelen atma, Kaman onlar sultana ikyet etmesi zerine daha da bymtr. Vergi memurunun ldrlmesini bahane eden Kama, valilie ek olarak Trkmenler zerindeki ahnelik vazifesinin de kendisine verilmesini, karlnda da Sultan Sancara ylda 30.000 koyun vergi vermeyi teklif etmitir. Ouzlar (Trkmenler) zerlerine Byk Seluklu merkezinden tayin edilen ahneler vastasyla ynetiliyordu. Bunlarn balca grevleri: Devlet ile boy beyleri arasndaki irtibat salayarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklarn tayin etmek; yerleiklere kar uygunsuz hareketlerde bulunmalarn nlemek ve vergilerini tahsil etmekti. Ouzlar zerine tayin edilen ahnelerin yetkilerinin, sz konusu temsil usul dolaysyla, Ouzlar lehine olmak zere, baka vilayetlere atanan ahnelerinkinden daha snrl olduu bilinmektedir.

6. nite - Sancar Dnemi

115

Ouz (Trkmen) sorununu kesin bir ekilde zme kararllnda olan Sultan Sancar, Kaman teklifini kabul etti. Belhe dnen Kama, Ouzlara bir ahne gndererek ldrdkleri tahsildarn diyetini isteyerek gerilimi trmandrd. Ouzlar, dorudan sultana tbi olduklarn bildirerek ahneyi kovdular. Kama bir ordu ile zerlerine yrynce Ouz beyleri Sultann hazinesine hane bana 200 dirhem vererek otlaklarnda eskisi gibi yaamalarna msaade edilmesini istediler. Ouzlarn bu teklifini kabul etmeyen Kama, onlarla girdii savata yenilgiye urayp olu ile birlikte hayatn kaybetti (1153). Bu durum devletin saygnlna, sultann otoritesine glge drdnden Sultan Sancar, byk bir ordu ile Ouzlara kar bizzt harekete geti. Nfuslar yaklak 40.000 hane yani iki yz bin civarnda olan Ouzlar, 100.000 dinar para veya baka bir rivayete gre 200.000 dinar para, 200.000 koyun, 50.000 at ve deve, 100 kle vermeyi taahht edip Sultandan af dilediler. Sultan Sancarn Ouzlarla ilgili strateji hatas sizce nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

Ouzlarn bu teklifi zerine Sultan, soyda olan Ouzlar balamay dnD N E L Myana idiler. mse de Seluklu emirlerinin nemli bir ksm Ouzlarla savamaktan zellikle Kaman torunu Meyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket ediyordu. Sonu olarak Sancar da Ouzlar ar bir ekilde cezalandrmaya ikna ettiS O R U ler. Nihayet Nisan 1153de Belh civarnda meydana gelen sava Ouzlar kazand ve Sultan Sancar esir dt.
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

Ouz stilas ve Sancarn lm

Bylece Sultan Sancar, Katvan hezimetinden sonra daha ar bir bozguna uram SIRA SZDE ve her eyini kaybetmitir. Kaynaklarn verdii bilgilere gre, beklenmedik bir zafer kazanan Ouzlar grnrde Sultan Sancara hrmet etmi ve ona sultana yakAMALARIMIZ r bir ekilde davranmlardr. Ouzlar bakmndan bu galibiyet balangta Sultan Seluklu merasnn nfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri altna almaktan ibaretti. Mevcut dzeni korumak ve d mdahaleleri nlemek iin K hkmdara T A P siyaseten Sultan Sancarn hayatna dokunmamay ve ona bir yakr ekilde muamele etmeyi tercih etmilerdi. Varlklarn korumak iin meru sultana kar savamak zorunda kalan Ouzlar, beklemedikleri bu sonutan sonra kendilerini devletin banda bulmulard. Ancak zamanla glerine T Emaruren L E V Z Y O N hem sultana hem de ahaliye kar siyasetlerini deitireceklerdir. Ouzlar yanlarnda Sultan Sancar olduu halde Merve dnmler ve ehri yamalamlardr. Sancarn da balangta ierisinde bulunduu durumu tam olarak N T E R Merv N E T ehri yaanlayamad grlmektedir. Nitekim Ouz reislerinden Bahtiyar, knlarndaki bir arazinin kendisine ikta edilmesini istediinde, Sultann arazi hazineye ait olduundan kta olarak verilemeyeceini sylemesi, beylerin kendisiyle alay etmesine sebep olmutu. Demek ki Ouzlar Sancar dilediklerini yaptracaklar bir onay makam sayyorlard. Esirlik hayatnda, kendisine kar grnte de olsa hareket ve davranlarndan, Ouz reislerinin Sultan Sancarn ahsnda Seluklu Devletini devam ettirdiklerini kabul etmek mmkndr. lerinden birisini hkmdar yapmayarak, esir sultan tahta oturtmalar Ouzlarn onun ekli hkimiyeti altnda Byk Seluklu Devletini devam ettirmek istediklerinin kantdr. Fakat onlarn bu dnceleri ve ortaya kan yeni durum gerek Byk Seluklu Devletinin ileri gelenleri ve gerekse tabi devletler tarafndan kabul edilmemitir. nce Sancarn yeeni Sleymanah Niaburda sultan ilan edildi. Ancak idar yetenekleri snrl olan Sleymanah, vezirinin lm zerine Niaburu terk etti.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

116

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM

Bunun zerine devlet ileri gelenleri, Katavan yenilgisinden beri Sancarn yannda bulunan ve yeeni de olan Karahanl Mahmud Han tahta kardlar (Aralk 1154). Onun zamannda Harizmah Atsz bata olmak zere dier tbiler, Ouzlarla ilgili olarak baz grmeler yaptlarsa da bir netice alnamad. Sultan Sancarn yl sren esaret hayat boyunca lm dileyecek kadar byk skntlar ektii; fakat ei Terken Hatun da Ouzlarn elinde bulunduundan, o lene kadar kamaya teebbs etmedii rivayet edilmektedir. Haftada bir deitirilen muhafz guruplar tarafndan korunmakta olan Sancar, gndz tahta oturtuSIRA SZDE luyor, geceleri demir bir kafese konuluyordu. Sultan Sancar, nihayet Kaman torunu Meyyed Ayaba tarafndan, bir grup muhafza sultan adna ihsanlar vaat etmek suretiyle Ekim D N E L M 1156da esaretten kurtarld. Bu haberi duyan ve hl hayatta bulunan baz eski komutanlar Merve koarak tekrar Sultann etrafnda toplandlar. Fakat eski gcnden eser kalmayan Sultan Sancarn yapabilecei ok fazla bir ey S O R U kalmamt. Yanna gelen mera arasnda eskisinden daha iddetli bir nfuz mcadelesine ahit olan ihtiyar Sultan mrnn sonunda bunun zdrabn yaad. ByD devletini KKAT lece bir daha toplama imkn bulamadan zgr kalmasndan alt ay sonra, 1157 yl Nisan aynn 18. gn 71 yanda vefat etti. Naa salnda kendisi iin AhiretSIRA evi=Drlhire veya Devlethane ad ile ina ettirdii muhteem trSZDE besine defn edildi. Sancarn yerine geecek erkek ocuu olmad; normal artSIRA SZDE larda tahtta hkmdar olduunda dahi, saltanat kavgalarn adeta zevkle srdren Irak Seluklu hanedanndan hi bir ehzde de mnhl bulunan Byk Seluklu AMALARIMIZ Devleti tahtna talip DN E L M olmad iin Seluklularn bu kolu tarihe kart. Ouz syan Khakknda T A P daha fazla bilgi iin bkz. Ergin Ayan, Byk Seluklu mparatorluS O R U unda Ouz syan, stanbul 2007. Sultan Sancarn K KZAYTO yl T ED LE V krk N sren saltanat esnasnda, Sultan Melikahn lmyle ortaya kan saltanat mcadeleleri yznden zayflayan Seluklu Devleti, yeniden itibarn kazanp adeta ikinci imparatorluk devrini yaamtr. Ancak lmyle Byk Seluklu Devleti de SIRA SZDE sona ermitir.
NTERNET

K T A P S O R U

DE V K KZA TEL YT ON

SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

Resim 6.1

Sultan Sancarn Trbesi

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar ilerine ok hizmet etmi byk bir hkmdardr. Bu byk Sultann lm ile Trk-slm dnyasnn, ilim ve kltr merkezleri adeta saK T A P hipsiz kalmtr. Sultan Sancar devrin byk ilim ve edebiyat adamlarn daima himaye etmitir. Enver, Muizz, Ferideddin Attr, mer Hayym TELEVZYON ve Reideddin Vatvt bunlardan sadece bazlardr. Dindar olduu kadar baka din ve mezheplere kar hogrs ve tarafszl ile mehur olmutur. Sultan Sancar zaman, ayn zamanda NTERNET ekonomik kalknma bakmndan byk gelimelerin yaand bir dnemdir. Onun zamannda Murgap kanalnn sulad Merv ovalarndan alnan rn, blgenin isknna byk lde tesir etmitir. Burada yaplan pamuk tarm, blge ehirlerinde dokuma sanayinin gelimesini salamtr. Seluklular zamannda Trkistan ehirlerinin pamuklu ve ynl dokumalar pek mehur olmu, bunlar Badada kadar sevk olunmutur.
AMALARIMIZ

6. nite - Sancar Dnemi

117

zet
A M A

Sancarn Seluklu Devleti yeniden mparatorlua dntrmesini sebepleri ile deerlendirebilme Sultan Sancar, Melikahn lmyle sarslan devletin yeniden toparlanmasnda, Berkyaruk ve Taparn saltanat srasnda meliklik dneminden itibaren byk gayret sarf etmitir. Sultan olduktan sonra takip ettii siyaset ise dou ve bat ynnde olmak zere iki cephelidir. mparatorluun Irak- Acemden itibaren batsn yeeni Sultan Mahmudun idaresine vererek ynetim kolayl salamay hedeflemitir. Douda Karahanl Devletinin Seluklulara tbiyeti devam etmitir. Bu yndeki meseleleri meliklik dneminde nemli lde yoluna koyan Sultan Sancar, bu sayede, artk sorunlar ok daha girift bir hle gelmi olan Bat ile ilgilenme frsat bulmutur. Irak Seluklu sultan yeenlerini ve Seluklu Devleti ile tm gcyle siyas rekabete girmi olan Halifelii denetleme frsat bulmutur. Fakat bu kroniklemi sorunlar, tm abasna ramen niha zme kavuturamamtr. Bu arada Trkistanda yaanan Karahtay istilas sebebiyle yaanan nfus hareketeleri, yeniden douya dnmesini gerektirmitir. Devleti derinden sarsan Katvan Sava ile Ouz syan bu alkann sebebini aklamaktadr. Sancar zamannda yaanan siyas gelimeleri aklayabilme Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra Seluklu tahtna olu Mahmud gemitir. Fakat Sultan Sancar, Save savanda yeeni Mahmudu yenilgiye uratm ve Seluklu devletinin bana gemitir. Mahmuda sultan unvanyla birlikte, kendisine tbi olmak artyla Irak merkez olmak zere bat blgelerinin idaresini verdi. Ancak yeenleri arasndaki taht kavgalar ve Halifelerin bunlara mdahalesi Sancar ok megul etmitir. Sultan Sancar zamannda Karahanllar, Gazneliler ve Gurlular kesin bir ekilde itaat altna alnmtr. Devlet Sancar zamannda, Sultan Melikah zamanndaki gcne kavuamadysa da nemli bir toparlanmann yaand kesindir.

A M A

Katvan Savann Seluklu Tarihi asndan nemini tanmlayabilme Katvan bozgunun sonular Seluklu Devleti iin olduka ar olmutur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri tesinde kalan ve ine kadar uzanan btn Seluklu topraklarn kaybetmitir. Gebe istilalarna kar tekil edilen hudut tekilat kt gibi, asker gc de nemli lde krlmtr. Sultan Sancar, Devletin g ve kudretinin derinden sarslmas neticesinde, daha sonra meydana gelecek Ouz syanna kar mdahale etmekte sknt yaamtr. Ouz syann sebep ve sonular ile aklayabilme Byk Seluklu Devletinin kuran Ouzlardan, o dnemde g etmeyip Maverannehirde kalanlar, Karahtay istilas sonucu, Karluklarn nnden ekilerek Horasana girmek zorunda kalmlard. Ouzlarn/ Trkmenlerin devlette temsil yntemi dolaysyla ekilen uyum sorunlar, bir vergi meselesi olarak patlak verdi ve Ouzlarn isyanyla neticelendi. Sultan, Ouzlar kontrol altna almak konusunda kararl davranmak istemi ve Ouzlar zerine byk bir sefere kmtr. Fakat 1153 ylnda meydana gelen savata Sancar byk bir yenilgiye uramtr. phesiz bu isyan hareketinin en byk neticesi, Sultan Sancarn Ouzlarn eline esir dmesidir. yllk bir esaret hayatndan sonra Ouzlarn elinden kurtulmay baaran Sultan Sancar, devletin dalan otoritesini toplamaya altysa da, yann ilerlemesi ve artk devlet mekanizmasnn onarlamayacak kadar zarar grm olmas sebebiyle bunu baaramamtr.

A M A

A M A

118

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Sancarn meliklik dneminde aadakilerden hangisiyle ilikisi olmamtr? a. Gurlular b. Karahanllar c. Gazneliler d. Eyyubiler e. Horasan Valisi Arslan Argun 2. Sancarn meliklik dnemindeki en nemli baars aadakilerden hangisidir? a. Karahanllar ve Gaznelilerin Seluklulara tbiyetinin salanmas b. Hallara kar mcadele etmesi c. Anadolu zerine baarl seferler yapmas d. Kardelerine kar saltanat mcadelesi vermesi e. Ouzlar hkimiyeti altna almas 3. Sultan Sancar dneminde Byk Seluklu Devletinin merkezi aadakilerden hangisidir? a. Isfahan b. Merv c. Giln d. Niapur e. Huzistan 4. Save Sava ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sancar bundan sonra yeeni Mahmudu Iraka sultan tayin etti. b. 1119 Save savanda Sultan Mahmud, Sancara malup oldu. c. Sancar Byk Seluklu sultan oldu. d. Abbas Halifesi ile Sultan Mesud arasnda oldu. e. Mahmud Byk Seluklu Devleti tahtn kaybetti. 5. Byk Seluklu Devletinin kne sebep olan sava aadakilerden hangisidir? a. Save Sava (1119) b. Dandanakan Sava (1040) c. Katavan Sava (1141) d. Malazgirt Sava (1071) e. Hasankale Sava (1048) 6. Seluklu Devletinin Sancar dnemi halifelik politikalaryla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Halifeler Irak Seluklu meliklerini taht kavgalar iin kkrtmlardr. b. Sultan Sancar, Irak Seluklularna kar Halife ile ibirlii yapmtr. c. Halifeler Seluklulara kar siyas g kazanmaya almlardr. d. Halife Msterid ve Raid, Seluklularla mcadelede hayatlarn kaybettiler. e. Seluklu sultanlar Badad kuatmak zorunda kalmlardr. 7. Aadakilerden hangisi Ouzlarn zerine tayin edilen ahnelerin grevlerinden biri deildir? a. Devleti ile boy beyleri arasnda irtibat salayarak, devleti temsil etmek b. Otlak ve su kaynaklarn tesbit etmek c. Ouzlarn yerleiklere kar uygunsuz hareketlerde bulunmalarn nlemek d. Vergileri toplamak e. Ouzlardan dzenli ordular oluturmak 8. Sultan Sancar dnemi ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. 1141 ylnda Katvan Savanda Karahtaylara malup olmutur. b. Karahanl ve Gaznelileri tbi hale getirmitir. c. Ouz syann baaryla bastrmtr. d. Abbasi Hilafetini kontrol altnda tutmay baarmtr. e. Gur melikini malup ve esir etmitir 9. Sancarn Harizm Seferleri ile ilgili aadaki yarglardan hangisi dorudur? a. Harizm Valisi Atszn tbiyet artlarn ineyip bamsz hareket etmitir. b. Harizmah Muhammedin syan zerine yaplmtr. c. Harizm Valisi Atszn Sultan Sancarn Maverannehr Seferine katlmay reddetmesi sebep olmutur. d. Harizm ahalisinin Sancara isyan etmitir ve Atsza balanmtr. e. Karahanllar Harizmi istila etmitir.

6. nite - Sancar Dnemi

119

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

10. Aadakilerden hangisi Ouz syannn sebeplerinden biri deildir? a. Vergilerin artrlmas b. Ouzlarn kendilerini dorudan Sultana bal sayarak tayin edilen grevlilere kar kmalar c. Ouzlarn yeni otlak ihtiyac d. Belh Valisi Kaman faaliyetleri e. Gulm Sisteminin Ouzlar zerindeki etkisi 1. d 2. a 3. b 4. d Cevabnz doru deilse Sancarn Meliklik Devri konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Sancarn Meliklik Devri konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse SancarnTahta kmas konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Sultan Sancarn Tahta kmas ve Devletin Yeniden Yaplanmas konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Katavan Sava konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Halifelikle likiler konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Ouz stilas konusunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Sancar nitesini tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Harizmahlarla likiler konsunu tekrar gzden geirin. Cevabnz doru deilse Ouz stilas ve Seluklu Devletinin Sonu konusunu tekrar gzden geirin.

5. c 6. b 7. e 8. c 9. a 10. e

120

Byk Seluklu Tarihi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Birinci imparatorluk dneminde, Bveyhoullarnn tahakkmnden kurtarlan Abbas halifeleri, ilk sultanlar zamannda da, varlk sebepleri bu olduu iin siyas kimliklerini yeniden kazanmak istemilerdir. Bu uurda Turul Bey ve Melikah dneminde ciddi restlemeler yaanmtr. Ancak Seluklu Devletinin kudreti ile orantl olarak bu mcadelelerden bir netice alamamlardr. Ancak Mleikahn lmnden sonra yaanan fetret dneminde Halifeler yeniden g toplamaya balamlardr. Nitekim Sultan Sancarn hudutlar ok genilemi ve mesleleleri de eitlenmi imparatorlukta yeniden yaplanmaya gitmesi, Halifeler iin bir frsat kaps oldu. Irak ve bat vilayetlerini yeeni Mahmudun idaresine braktktan sonra ona kar ayaklanan ehzadelerin, kendi saltanatlarn onaylatmak zere Halifeye mracaat etmeleri byk bir koz oldu. Bu kavgalardan yararlanan Halifeler de artk ordularn bana geerek Seluklulara kar aka savaa girmilerdir. Nitekim iki Halifenin hayatna mal olan bu mcadele, hereye ramen Turul Bey zamanndaki statnn korunmasyla Seluklular lehine neticelendi. Sra Sizde 2 Katavan bozgunu Seluklu Devleti iin ar bir darbe olmutur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri tesinde kalan ve ine kadar uzanan btn Seluklu topraklarn kaybetmitir. Devlet siyasi olarak g duruma dt gibi ordunun da gc krlmtr. Sra Sizde 3 Sultan Sancar Karahtaylara malup olarak eski kudret ve hametini kaybetmekle beraber halkn ve byk ahsiyetlerin kendisine ball sayesinde durumunu hzla dzeltmi, eski ballarn tekrar hkimiyeti altna alm ve Trkistan hari, her tarafta eski siyasi otoritesini kurmay baarmtr. Ayrca idare mekanizmas henz ilemeye devam ediyordu. Sra Sizde 4 Sultan Sancar en bata, Ouzlar sava ncesinde ballklarn bildirmelerine ramen, onlarla savaa girierek byk bir stratejik hatas yapmtr. Sultan Sancar baz emirlerinin tesiri altnda kalp Ouzlarn bar ve tabiiyet tekliflerini kabul etmemitir. Sancara gelinceye kadar Turul Bey, Sultan Alparslan ve Sultan Melikah gibi karizmatik Seluklu Sultanlar, devletin hem itici gc hem de tehdidi olan Ouzlar Anadoluya doru ynlendirmitir. Fakat Sultan Sancarn en kritik hatas, Ouzlara yeni topraklar gstererek kendi lkesinden uzaklatrmak yerine onlarla mcadeleye girmesi olmutur.

Yararlanlan Kaynaklar
Agacanov, Sergey (2006) Seluklular, (Trke terc. E. Necef-A. Annaberdiyev), stanbul. Alptekin, Cokun, (1992), Byk Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. VII, stanbul. Ayan, Ergin, (2007) Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan, stanbul. Barthold, V. V. (1990), Mool stilsna Kadar Trkistan, Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Ankara. Kymen, M.Altay (1947), Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan, D.T.C.F Dergisi, V/2 s. 159173, Ankara. Kymen, M. Altay (1991) Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Cilt: V, Ankara. Smer, Faruk (1999), Ouzlar (Trkmenler), stanbul. Turan, Osman (1993) Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul.

7
Amalarmz indekiler
Byk Seluklu Tarihi

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Byk Seluklular zamannda ortaya kan ube hanedanlar, devletin idare mekanizmas bakmndan deerlendirebilecek, Kirman Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek, Suriye Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek, Irak Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Byk Seluklular Kirman Seluklular Suriye Seluklular Irak Seluklular Abbas halifesi Hallar

ube Hanedanlar (Meliklikler)

GR KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187) SURYE SELUKLU MELKL (1079 - 1095) HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118) DIMAK MELKL (1095-1104) IRAK SELUKLULARI (1119 -1194)

ube Hanedanlar (Meliklikler)

GR
Byk Seluklu Devleti kurulduunda, hatrlanaca zere fethedilen ve fethedilmesi hedeflenen yerlerin ynetimi, hanedan mensuplar arasnda taksim edilmiti. Bu kapsamda eitli blgelere tayin edilen ehzdelerin hepsi ayn yetkilerle donatlm deillerdi. Ancak bir ksm, sultann izni ile ve nce sultann adn zikretmek artyla para kestirip, hutbe okutmak, kapsnda vakit nevbet aldrmak gibi imtiyazlara sahipti. Bu durum genellikle sylendii gibi, lke topraklarnn hanedann ortak mal olduu inancyla paylalmas anlamna gelmiyordu. Devletin topraklar mlkiyeti bakmndan deil, ynetimde sorumluluk paylam (l) prensibi erevesinde idar bakmdan dzenlenmi oluyordu. Egemenlik tek bir kiinin, yani sultann uhdesinde bulunuyor; sultan lkenin ynetimini kolaylatrmak adna, sz konusu melikleri, temsil yetkisi vererek grevlendiriyordu. Nitekim bu melikler bulunduklar yerlerde egemenlik ihlli anlamna gelen faaliyetlerde bulunduklarnda, isyan etmi saylarak derhal cezalandrma yoluna gidilmekteydi. Bununla birlikte hkmdarn lm veya merkez idarenin zaafa urad durumlarda tm hanedan mensuplar taht ele geirmeye, olmazsa bulunduklar yerde daha bamsz olmak iin mcadeleye girerlerdi. Bu durum zaman ierisinde, Byk Seluklu Devleti dnda ube hanedanlarn ortaya kmasna imkn vermitir. Ancak szkonusu meliklikler, Byk Seluklu hanedan var olduu srece, zayf bir ekilde de olsa, onlara ballklarn srdrmek zorunda kalmlardr. Bu ubeler tarih srasna gre Kirman, Trkiye, Suriye ve Irak Seluklulardr. Bunlardan Kirman, Suriye ve Irak melikleri Byk Seluklu sultanlar tarafndan o blgelere tayin edilmek suretiyle; Trkiye Seluklular ise Byk Seluklularla rekabet halinde, onlara ramen kurulmulardr. Kirman ve Suriyenin yneticileri melik unvan tarken; Sultan Sancarn Iraka tayin ettii yeeni Mahmud, onun izniyle sultan unvan kullanyordu. Bu nitede Byk Seluklu sultanlarnn tayin etmesiyle kurulan ve onlara bal olan, Kirman, Suriye ve Irak Seluklular konu edilecektir.

124

Byk Seluklu Tarihi

KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187) Melikliin Kuruluu

Kirman rann gneyinde merkezi de Kirman ehri olan bir eyalettir. Dousunda Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatsnda Isfahan, batsnda Fars eyaleti ve gneyinde ise Fars ve Umman krfezleri ile evrilidir. Bilindii gibi, Dandnakn savandan sonra Mervde toplanan byk kurultayda yaplan grev dalm erevede fethedilmesi amalanan Tabes vilyeti ile Kirman blgesi, ar Beyin olu Kara Arslan Kavurt Beye verilmiti. Kirman bu srada, Bveyhoullarndan Eb Kalicar (1024-1048)n elinde bulunmaktayd. Turul Bey Rey ehrini bakent yaptktan sonra (1043) Kirmana bir miktar asker gnderdiyse de, hemen zapt mmkn olmadndan blge bir sre daha Bveyhlerin idaresinde kald. Daha sonra Melik Kavurt, be-alt bin kiilik svari kuvveti ile, fethedilmek zere kendisine verilmi olan Kirman blgesine girdi. Eb Kalicrn Kirman nibi Behram, savamaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesire ekildi. Ancak daha fazla mukavemet edemeyeceini anlaynca Kavurt ile anlamak zorunda kald. Behram aman dileyip ehri teslim etmeye ve kzn da Kavurta vermeyi kabul etti. Bylece 1048 ylnda, Kirmann kuzeyi (Serd-sr) Seluklularn eline gemi oldu. Fakat Melik Kavurtun tm Kirmana hkim olabilmesi iin nnde engel olarak Germ-sir blgesinde yaayan dal Kufs kavmi vard. Kavurt bir dn srasnda baskn dzenleyerek onlar etkisiz hle getirdi ve Kirman blgesinin tamamna hkim olmay baard (1050-1051).
SIRA SZDE

ube hanedanlarn oluumunu ksaca nasl aklayabilirsiniz? SIRA SZDE

D Kirmana NELM Melik Kavurt hkim olduu zaman, Arabistan yarmadasnn dou ucundaki Umman da Bveyhlerin elinde bulunuyordu. Bu blge olduka zengin ve eitli hazinelerle S O dolu R U bir yerdi. Ancak burann fethi iin deniz gc gerekliydi. Bundan dolay Kavurt, Hrmz emiri Bedr say bu fetih iin gerekli olan her trl hazrl yapmakla grevlendirdi. Kavurt Seluklu tarihinde ilk deniz ar sefer dDKKAT zenleyen kii unvanna sahiptir. Trk kuvvetlerinin Umman sahiline k Bveyhoullar asndan beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Ummana koSIRAoldu. SZDEBu seferden sonra Kavurt, Sistan blgesini de ele geirmek islaylkla hkim tedi ve bu maksatla olu Emirnah grevlendirdi. Emirnah, Sistanllara kar alt ay boyunca savatysa da kesin bir baar ve hkimiyet salayamad. AMALARIMIZ Melikliin snrlarn geniletmekte kararl olan Kavurt Bey bu defa, Kirman eyaletinin bat komusu olan Fars zerine yrd. nce blgenin merkezi iraza doru ilerledi. K ehrin T A P hkimi Fazlya onun geldiini haber alnca bir kaleye snd. Kavurt muhasara ettii ehri gn sonra ele geirdi. Burada Turul Bey adna hutbe okuttu ve Fars blgesinde tam anlamyla Seluklu hkimiyeti kurulmu oldu (1062). TELEVZYON Byk Seluklu sultan Turul Bey 1063 ylnda lnce, hanedan yeleri arasnda taht mcadeleleri ortaya kt. Kavurt da taht ele geirmek dncesiyle, ordusuyla birlikte Isfahana doru ilerledi. Ancak Alparslann duruma hkim olduunu NTER NET renince geri ekildi. Kardei Alp Arslana itaat ederek, onun adna hutbe okutmaya mecbur oldu.

DNELM S O R U

Kirman Seluklu Melikliinin Gelime Devri

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

125

Kavurtun kendi rzas hilafna snrlarn geniletip glenmesinden ve itatsiz davranlarndan rahatsz olan Alparslan, ona kar harekete geti. Kavurtun igl ettii Fars blgesini elinden alarak eski hkimi Fazlyaya verdi. Bununla birlikte Kirman Kavurtta brakt. Ancak Kavurt Bey, vezirinin tahriklerine kaplarak bir kere daha isyan etti. Melikahn veliahtln kabul etmeyerek hutbeden adn kard. Bunun zerine Alparslan Kirman zerine yrd (Haziran-Temmuz 1067). nc kuvvetler arasnda yaplan sava Kavurt kaybetti ve kaarak Ciruft kalesine snd. Alparslana buradan eli gndererek affn istedi. Kardeinin isteini kabul eden Alparslan Kirmandan ayrld. Kavurt Bey daha sonra da, Fazlya ile birleerek bir kere daha isyana kalkt (1069). Alp Arslan bizzt Kirman zerine yrrken, vezir Nizamlmlk, Fazlyay yenilgiye uratt. Zor durumda kalan Kavurt her defasnda olduu gibi, balanmay diledi. Ancak bunun bir oyalama taktii olduunu anlayan Alp Arslan, Kavurtun olu Sultanha asker vererek babasna kar gnderdi. Sultanh malup oldu. Alp Arslan bat seferine kt iin Kavurt meselesi tam mnsyla zlemedi. Sultan Alparslan 24 Kasm 1072de lnce yerine olu Melikah geti. Ancak Kavurt, bu srada 18-20 yalarnda olan Melikhn tecrbesiz olduunu dnyordu. Bu duruma bir de Seluklu ordusundaki baz komutanlarn kendisine destek vermeleri eklenince Kavurt, Melikaha isyan etti ve onun zerine sefere kt. Yaplan ilk savata Emir Savteginin idaresindeki Melikahn nc kuvvetleri, Kavurtun nc kuvvetlerini bozguna uratt. Asl ordular ise Hemedan civarnda Kerec hududunda karlatlar (15 Nisan 1073). Savaa ilk balayan Kavurt oldu ve Melikahn sa ve sol kanadn bozguna uratt. Ancak bu baary merkez zerinde salayamayarak yenildi. Sava alanndan kamay baardysa da, daha SIRA SZDE sonra yakalanarak idam edildi (Nisan-Mays 1073). Ancak asker ierisinde taraftarlarnn ok olmas yznden, kendisinin esarete dayanamayarak intihar ettii duyuruldu. DNELM Kavurt, dil bir komutan ve devlet adam idi. Cmertlii ve iyi idaresi ile halk memnun etmi, onun zamannda Kirman halk bolluk ve refaha kavumu; Kirman S O R U en parlak devirlerinden birini yaamtr. Kavurt Byk Seluklu tarihinde deniz ar bir seferi baaryla gerekletiren D K K A T ilk kiidir. Kirman blgesi Hrmz krfezinde olup Ummana ok uzak deildi. Fakat Kavurtun buraya sefer edecek deniz gc yoktu. Bunun zerine Hrmz emiri Bedr SIRA sann SZDE yardmyla gerekletirilen bu sefer Ummandaki Bveyhleri de ok artmt. Hkimiyetini onlara kabul ettiren Kavurt grevliler tayin ettikten ve hutbe ile sikkeyi kendi adna evirttikten AMALARIMIZ sonra geri dnmtr. Kaynaklarda bu seferin ne zaman gerekletii ak deildir. Ancak Erdoan Meril, Kirman Seluklular adl eserinde: Kanatimizce Kavurd Umn NisanMays 1053 ile Temmuz-Austos 1062 tarihleri arasnda ele geirmitir, demektedir. K T A P (Meril, s. 30)

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Kirmanh b. Kavurd
T E LMerdanh, EVZYON Kavurt ldnde Sultanh, Emirnh, Kirmanh, Turanh, mer, Hseyin, Nuh ve Davud adl ok sayda oullar bulunmaktayd. Bunlar arasndan Kirmanh, babasnn vasiyeti gereince baa geti. Ancak Kirmanhn saltanat bir yl srd ve ld, yerine Kavurtun kk olu Hseyin tahta kt. Fakat onun NTERNET hkimiyeti de uzun srmedi. TELEVZYON

NTERNET

126

Byk Seluklu Tarihi

Sultanh b. Kavurd
Mil ekme kzgn bir demirin gze ok yakn mesafeden geirilip, gz bebeinin aartlarak grme yeteneinin yok edilmesi ilemidir.

Babasnn Melikha kar girdii savata yannda bulunan Sultanh, yakalanarak gzlerine mil ekilmiti. Ancak mil ekme iini yapan kii bunu tam becerememi, gzleri kr olmamt. Bu durumunu gizleyen Sultanh, Hemedanda hapisteyken, orada bulunan muhafzlardan biriyle dost olarak bu sayede kamay baard. Daha sonra Kirmana ulat ve kardei Hseyinden taht alarak Berdesir ehrinde Kirman Seluklu Melikliinin bana geti (Eyll-Ekim 1074). Sultanhn hapisten katn ve Kirmanda tahta getiini renen Melikh bu durumu sessiz kalarak onaylad. Fakat blgeyi kontrol altnda tutmak zere de oraya Savtegini gnderdi. Sultanha Kirman ile Umman verdi. Ancak bir mddet sonra Melikh byk bir ordu ile Kirman zerine yrd. Seluklu ordusu ile baa kamayacan anlayan Sultanh, Melikh hediyelerle birlikte bizzat karlad. Bunun zerine Melikah, sfahana dnd (1080). Bundan sonra Kirmandan Byk Seluklulara kar nemli bir tehlike vuku bulmad. Sultanh Ocak 1085te hastalanarak ld.

Turanh b. Kavurd
Sultanhn yerine Turanh geti. Turanah ilk i olarak Melikaha itaatini bildirdi. Ancak Melikah lnce ei Terken Hatun, taht kavgalar srasnda Berkiyarukla yapt anlamaya gre, Kirman Seluklularnn elinde bulunan Fars blgesini almak istedi. Terken Hatun bu amala komutanlarndan neri Fars zerine gnderdi. Durumu renen Turanh hemen harekete geerek ebnkre emirlerinden yardm istedi ve ald destekle Byk Seluklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz 1094). Ancak Fars blgesi daha sonra Kirman Seluklularnn elinden karak Byk Seluklu hkimiyetine girmitir. Bu olaydan yl sonra Turanah Ekim-Kasm 1097de vefat etti.

ranh b. Turanh
Turanh lnce yerine tek olu olan ranh geti (5 Kasm 1097). Yeni Kirman meliki baa getikten sonra Fars valisi olan nerin zerine yrd. Fars Melikhn lm sebebiyle karklklar ierisinde bulunan Byk Seluklulardan almay baard (1098-1099). Bu arada ranh evresindeki baz kiilerin etkisiyle Batn mezhebine girmi ve halka zellikle de limlere zulmetmeye balamt. limler ve eyhlislm, ranhn dinden saptn gereke gstererek ldrlmesi ynnde fetva verdiler. Melik halk tarafndan da saldrya urad. ranh bu hcumdan kurtulmay baardysa da, daha sonra yakalanarak ldrld (Ekim 1101).

Arslanh b. Kirmanh
ranh ldrlnce Kirman Seluklu Melikliinin bana Kirmanhn olu I. Arslanh geti (16 Kasm 1101). Onun zamannda Kirman Seluklular nispeten parlak bir dnem yaad. Arslanh tahta getikten sonra ilk i olarak Umman da kan isyanlar bastrd ve bu blgeyi tekrar itat altna ald. Bu dnemde Fars valisi olan Atabey avl, ebnkre emirleriyle mcadele iine girmiti. ebnkre emirleri bunun zerine Kirman meliki Arslanha sndlar. Atabey szkonusu emirlerin iadesini istedi. Arslanh bu istei kabul etmeyince, rekabet bu kez avl ve Arslanh arasna intikl etti. Bu nfuz mcadelesini, alt bin kiilik bir kuvveti avlnn zerine gnderip ani bir basknla onu bozguna uratan Arslanh kazand. Askerlerinin ounu kaybeden avl, Farsa kamak zorunda kald.

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

127

Arslanh daha sonraki srete olu Kirmanh veliaht gsterdi. Ancak dier olu Muhammed bu durumu kabul etmedi. Babasnn yalandn ve artk devlet ilerini yrtemediini ileri srerek, onu Kale-i Kha gnderdi (1142). Arslanah yl sren hapis hayatndan sonra 1145te burada ld.

Muhammed b. Arslanh
Melik Muhammed tahta geince ilk i olarak kardei Kirmanh ldrtt. Yirmiye yakn kardei olan Muhammed dierlerinin de ounun gzlerine mil ektirdi. Aralarndan sadece Selukh kaabildi. Melik Muhammed dneminin en nemli siyas olay, elinden kaan kardei Selukh ile girdii mcadeledir. Muhammed melikliinin ilk yllarnda Byk Seluklu sultan Sancara tbiydi. Ancak Sancarn Ouzlara esir dmesinden sonra, Irak Seluklu sultan II.Muhammed b. Mahmuda itatini bildirdi. Melik Muhammed 27 Haziran 1156da ld.

Turulh b. Muhammed
Babasnn lm zerine 27 Haziran 1156da tahta geen Turulh ilk i olarak kardei Mahmudh ve amcas Selukh ldrtt. Muhammed ve olu Turulh dnemlerinde kan saltanat mcadeleleri ve i karklklar sonucu Kirman meliklii zayflamaya balad. Turulh devrinden itibaren atabeylerin melikler zerindeki etkisi artmaya balad. Bu dnemde gze arpan ilk atabey Aladdin Bozkutur. Emrinde pek ok gulm vard ve Kirman ordusunun balca gc onun gulmlar, hizmetkrlar ve svarilerinden oluuyordu. Atabey Meyyededdin Reyhan, zellikle Turulhn melikliinin son ylnda ynetimde bir hayli etkili oldu. Melik Turulh 1170 yl Mart aynda Ciruftta ld.

Kirman Seluklu Melikliinin Fetret Devri ve Ykl

Turulhn lm zerine Atabey Reyhan ve Kutbeddin Muhammedin, Kirman Seluklularndaki taht mcadelelerinde etkin rol oynadklar grlmektedir. Turulhn lmnden sonra yerine atabey Reyhann destei ile olu Behramh geti. Bu dnem Kirman Seluklularnda fetret devrinin de balangc oldu. Turulhn en byk olu Arslanh ile Turanh taht mcadelesine giritiler. Berdesir bir hafta iinde tahta geen melik grd. Ama en sonunda II. Arslanh Kirman Seluklu tahtna oturdu (1170 yl Haziran ba). Onun meliklii dokuz ay srd ve Behramh ikinci defa Kirman Seluklu tahtna oturdu (ubat 1171). II. Arslanh ise yardm istemek zere, Irak Seluklu sultan ve ada olan Arslanhn yanna kat. Iraktan ald kuvvetlerle Haziran 1172de Berdesir nlerine gelip ehri kuatt. Uzun sren kuatma sonunda melikliin ikiye blnmesi hususunda antlama saland. Behramh kendisine bakent olarak setii Beme gitti. Arslanh ise Berdesirde kald (Kasm-Aralk 1172). 1174 ylnda iki karde arasnda meydana gelen sava, anlamann bozulmasna yol at. Berdesirde kendisini gvende grmeyen Arslanh ehri terk etti ve Behramh Mays 1175de Berdesire gelerek tahta oturdu. Ancak ay sonra len Behramhn meliklik dnemi ok uzun srmedi. Onun yerine yedi yandaki olu II. Muhammedh geirildi. Fakat onun hkimiyeti de ok ksa srd ve II. Arslanh nc defa melik oldu (Aralk 1175). Arslanhn melik olmasna kardei Turanh kar kt ve Farsda hkm sren Salgurlu atabeyinden salad yardmla harekete geti. Arslanh, Ciruftta yaplan sava srasnda isabet eden bir okla yaraland. Sava alanndan ayrldktan sonra ald yarann etkisiyle ld (3 Mart 1177). Kirman tahtna II. Turanh geti.

128

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Turanhn meliklik dneminde Kirman istilya urad. Byk Seluklu Devletine son veren Ouzlarn beylerinden Melik Dinar, Merv ve Serahs ehirlerinin hkimi idi. Ancak Harezmh Sultanahn bu yerleri ele geirmesi buradaki Ouzlarn dalmasna sebep oldu (muhtemelen 1179 Sonbahar) . Bunlarn bir ksm Kirmana, be bin kiilik bir grup da Farsa gitti. Farsa gidenler Salgurlularn bu srada gl olmas sebebiyle mhim bir rol oynayamadlar. Ancak Kirmana gidenler lkenin ierisinde bulunduu istikrarsz durumdan yararlanarak blgeye hkim oldular. Ouz istils bertaraf edilemeden 1180 ilkbaharnda Kirmanda byk bir ktlk ba gsterdi. Bu durumdan en ok bakent Berdesir etkilendi. Bu dnemde Ouzlarn Kirman yurt tutmak ynndeki basklar iyice artt. Ouzlara kar koyamamas dolaysyla ahali tarafndan da sevilmeyen Turanh ldrld (Haziran 1183). Behramhn olu II. Muhammedh hapsedilmi olduu Berdesir kalesinden kartlarak ikinci defa melik iln edildi. Melik Dinarn Berdesire gelmesi zerine II. Muhammedh yardm istemek zere Iraka gitti. Atabey Kutbeddinin de lmesi zerine Kirman Seluklular basz kald (Kasm 1186). K mevsimi getikten sonra da Melik Dinar ehre hkim SIRA SZDE istedii yardm alamayan II. Muhammedh Kirmana geri oldu (1187). Iraktan dndnde, Berdesir artk Melik Dinarn elindeydi. O da bu yzden Beme gitti. Bu durumu haber alan Melik Dinar 1188-89 knda Beme yrd. Fakat k artDNELM larnn zorluundan geri dnmek zorunda kald. Melik II. Muhammedh alt ay burada kald. Sonunda ehri terk edince Kirman S O R U de tarihe karrken Melik Dinar idaresindeki Ouzlarn hkimiSeluklu Meliklii yeti balad (1189). Melik II. D Muhammedh yardm istemek zere Harezmh Teki (1172-1200)in KKAT yanna gittiyse de ilgi gremedi. Daha sonra Gurlulardan Gazne hkimi ihbeddin Muhammedin hizmetine girdi. II. Muhammedh burada ld. Ancak lm taSIRA SZDE rihi ve yeri hakknda bir bilgi yoktur.

SIRA SZDE AMALARIMIZ

Ouzlarn Kirman Melikliinin ykl zerindeki etkisini aklaynz. SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM Kirman Seluklular hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Kirman SeluklulaK T A P r, stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar, 1980.

DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON
DKKAT Fatmler 909-1171 yllar arasnda Kuzey Afrika, Msr ve Suriyede hkm sren i NTER NET SIRA SZDE bir devlettir. Halifelik iddiasnda bulunan Fatmler, soylarnn Hz.Muhammedin kz Hz. AMALARIMIZ Fatmaya dayandn iddia ederler. smaillik (Batn) hareketine dayanrlar. Varlk sebebi adet Snn Abbas K T A P halifeliine kar savatr. Nureddin Mahmudun Msr fethi ile Fatm halifeliine son verilerek, hutbe Abbas T E L E V adna Z Y O okunmaya N halifesi balad (1171).

SURYE SELUKLU MELKL (1079 - 1095) TEL EVZYON Melikliin Kuruluu

lk Suriye Seluklu meliki olan Tacddevle Tutu, Byk Seluklu Sultan Alp ArsN T E RSZDE NET lann oluSIRA ve Melikhn kardeidir. Ondan nce Sultan Alp Arslan tarafndan am (Suriye)n fethi ile grevlendirilen ve Knk boyundan olan Atsz Bey, kendisine bal AMALARIMIZ Trkmenlerle birlikte blgede byk baarlar kazanmt. Hatt Filistine kadar ilerlemi, Fatmlerden Remle ve Kuds de almt (1070-1071). 1076da Suriyenin en mhim ehirlerinden Dmak da ele geiren Atsz, blgede bir Trkmen K Beylii T A P kurdu. Msr da ele geirmek isteyen Atsz Bey, Kahire nlerinde Ftmlere kar ar bir yenilgiye uraynca Dimaka ekilmek zorunda kald(1077). Sultan Melikah, Atszn g kaybetmesi zerine artan Fatm tehdidine kar, kardei T E L ETutuu V Z Y O N Suriyeye tayin etti. Atsz, Melikaha bal olduunu bildirmesi zerine grevinde brakld. Tutua ise Halep blgesine gitmesi bildirildi.
DKKAT

S O R U

NTERNET

NTERNET

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

129

Daha sonra beklendii gibi, Ftmlerin Dmak kuatmas, Atszn Tutuu yardma armasna sebep oldu. Tutu gelince Fatm ordusu ekildi. Fakat Atsz sudan bir bahane ile ldren Tutu, onun idaresindeki Suriye ehirlerini ele geirdi (1079) ve ardndan Kuds ald. Bylece bakent Dmak olmak zere, Suriye Seluklu Meliklii kurulmu oldu (1079).

Tutu-Sleymanh Mcadelesi
Ermeni Philaretosun basksndan bkan Antakya ahalisi, ehri Trkiye Seluklu hkmdar Kutalmolu Sleymanha teslim etmeye karar verdiler. Ksa bir sre nce ukurova blgesini fethetmi olan Sleymanh, baarl bir sefer dzenleyerek12 Aralk 1084te ehri ele geirdi. Sleymanh, Antakyann fethi zerine snrlarn Suriyenin kaps durumunda bulunan Halebe kadar geniletti. Bylece rekabet hlinde bulunduu Byk Seluklularla da snrda oldu. Sleymanh, 1086 yl Mays balarnda Halep nlerine gelerek ehri kuatt. bnl-Huteytden ehri kendisine teslim etmesini istedi. Ancak Halep ileri gelenleri, ehri teslim almas iin Tutua davette bulundular. Onun Halepi ele geirmek zere ilerleyii, sava kanlmaz hle getirdi. Tutuun zerine yryen Sleymanh, Ayn Seylemde meydana gelen sava ve hayatn kaybetti (Haziran 1086). Bunda onun yannda bulunan baz Trkmen beylerin Tutuun saflarna gemesi nemli bir etken oldu. Tutu bundan sonra Halep nne gelip i kale hari ehri ele geirdi. Fakat bnl-Huteyt bu defa da Sultan Melikh davet etti. Seluklu sultan batda ilerin kartn grererek Eyll 1086da Suriye seferine kt. Tutu, Melikhn Halebe yaklamas zerine kuatmay kaldrd. Melikh ise baka yerlerle birlikte Urfa, Antakya ve Halebi dorudan kendi topraklarna katarak buralara valiler atad. Bylece Kuzey Suriyede Byk Seluklu hkimiyeti salanm oldu. Melikahtan ekindii iin bu sefer srasnda Dmaka ekilen Tutu, Temmuz 1087de Fatmlerin ynetimindeki Sayda ve Beyrutu igal ederek Dmaka geri dnd. Bylece Suriye ve Filistin ehirlerinin byk ksm Seluklu idaresine girmi oldu. Ancak Fatmler daha sonra bu yerleri geri aldlar. Bunun zerine Melikha eliler yollayan Tutu, Fatmlere kar giriecei harektta yardm etmeleri iin Urfa, Antakya ve Halep valilerinin grevlendirilmesini istedi. Sultann uygun bulmas zerine 1090 ylnda sefere kan Tutu, baz yerleri geri ald ise de, Halep valisi Aksungur ile aralarnn almas zerine seferi yarm brakarak dnmek zorunda kald (1091 sonu).

Kuds Mslman, Hristiyan ve Yahudilerce kutsal kabul edilen nemli bir ehirdir. Tarih boyunca ve Hal Seferleri srasnda da Kudsn hedef olmasnn temelinde bu anlay yatmaktadr. Sleymanh 1075 ylnda Bizanstan fethettii znikte, Trkiye Seluklular Devletini kurdu. Bu tarihten itibaren de, babas Kutalm ve dolaysyla kendisinin hakk olduunu iddia ettii Byk Seluklu tahtn ele geirme mcadelesine giriti. Sonuta bu uurda hayatn kaybetti.

Tacddevle Tutuun Saltanat Mcadelesi

Tutu, 1092 yl sonlarna doru Badada gelmi bulunan Melikha balln bildirmek zere Dmaktan hareket etti. Fakat Ht blgesine geldii zaman Sultann lm haberini ald. Tutu bunun zerine derhl sultanln iln ederek adna hutbe okuttu. Tutu uzun sre ynetimi altna alamad Kuzey Suriyeye Melikahn lmyle deien artlarn salad kolaylkla hkim oldu. Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yasiyan ve Urfa valisi Bozan onun hizmetine girdiler. te yandan Melikahn olu Berkyaruk saltanat ele geirmek iin byk abalar harcayarak, Rey, Hemedan ve daha birok ehri hkimiyetine ald. Ancak Terken Hatunun mcadeleden vaz gememesi zerine, sfahan ve Fars eyaletini ona brakarak anlamak zorunda kald. Berkyaruk bu arada epeyce kuvvet ve taraftar kazand. Ancak amcas Tutuun ordusuyla zerine gelmekte olduunu haber ald. Amcasnn tahtn ele geirmesine engel olmak iin harekete geen Berk-

130

Byk Seluklu Tarihi

yaruk, Rey yaknlarna geldi. Bu srada Emir Aksungur ve Bozan da, sert tabiatndan dolay honut olmadklar Tutuun hizmetinden ayrlarak Berkyaruka katldlar. Askeri iyice azalan Tutu sava gze alamad ve Diyarbekir blgesine, oradan da Aralk 1093te Dmaka dnd.

Rey Sava ve Tutuun Sonu

Taht davasndan vazgemeyen Tutu, daha iyi bir hazrlkla gl bir ekilde mcadelesine devam etti. Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksunguru bertaraf ettii gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycanda adna hutbe okuttu. Hemedan ile Rey ehirlerini ele geirerek saltanat mcadelesinde gl bir aday olduunu ortaya koydu. Ancak zellikle Nizamlmlkn adamlar tarafndan desteklenen Berkiyaruk da artk Tutua kar savaabilecek durumda bulunuyordu. Nitekim kendisini Byk Seluklu Sultan olarak tanyan ileri gelen emrler ve ordusuyla, Tutua kar harekete geti. Bu arada Terken Hatun da Tutula birlemek niyetiyle sfahandan kt ise de, hastalanarak geri dnd. Cerbzakna gelen Berkyarukun ordusu, vezir Meyyedlmlkn gayreti sayesinde Irak ve Horasandan gelen kuvvetlerin katlmas sonucunda otuz bin kiiye ulat. Buna karn Tutu halknn kendisine ihanet edebilecei dncesiyle Reyde savunma yapmay uygun bulmayarak ehir dnda savamaya karar verdi. Bu maksatla Reyden on iki fersah uzaklktaki Dailu ky yaknnda bir dzlkte sava hazrlklarna balad. ok gemeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini sava dzenine soktu. 26 ubat 1095te iddetli bir sava meydana geldi. Yenilgiye urayan Tutu, yaral olarak yakalanp ldrld ve babas Sultan Alparslann Mervdeki trbesinde gmld. Tutu, ok gen yalarndan itibaren Gence meliki olarak, devlette sorumluluk alm, Suriyenin fethinin tamamlanmas iin buraya atanmt. Bu yolda byk hizmetleri olan Tutu, sert mizac dolaysyla kendisi iin bile iyi bir siyaset takip edememi, Melikhn ocuklar kk, kendisi ok kudretli olmasna ramen, bu kusuru dolaysyla baarl olamamtr. Tutuun lmnden sonra Suriye Seluklular, iki olu Rdvan ve Dukak ile onlarn atabeylerinin mcadelesi sonucunda Dmak ve Halep Meliklii olarak ikiye ayrld. Her iki melik de Byk Seluklu sultanlarna bal kaldlar. Ancak neredeyse Melikhn lm ile e zamanl olarak ve Seluklu Devletinin fetret dneminde Birinci Hal Seferi balad. Suriye Seluklu Melikliinin de kardeler arasndaki ekimeler yznden g kaybna uramas, Hallara beklenenin ok zerinde ve kolay bir baar imkn verdi.

HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118) Melik Rdvan Devri

Tutuun taht mcadelesi iin giderken, Dmakta yerine olu Fahrlmlk Rdvan naib olarak brakmt. Rdvan, Rey sava ncesinde babasnn acil yardm ars zerine gitmekte iken, yolda onun yenilip hayatn kaybettiini rendi. Bunun zerine sratle Halepe dnp, babasnn yerine Suriye meliklii tahtna oturdu. Bir sre sonra Tutuun Rey savanda yannda bulunan teki olu Dukak da Halebe geldi. Bylece Rdvan, Seluklu melikliinin tek hkimi oldu. Fakat ksa bir sre sonra kardei Dukak gizlice Halepten ayrlp Dmaka gitti. Baz emirlerin destei ile orada melikliini iln etti. Rdvan bundan dolay Suru Emiri Artukolu Skmen ile ibirlii yaparak Dmaka yrdyse de baarl olamad. Rdvan daha sonra babasnn hkim olduu yerleri kendi idaresinde birletirmek amacy-

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

131

la Suru ve Urfaya bir sefer dzenledi. Skmenin kendisine itat arzetmesi zerine Surutan ayrld. Melikhn lmnden sonra Tutuun hkim olduu Urfa, onun lmnden sonra da Ermeni Toros tarafndan zapt edilmiti. Rdvan Urfay ele geirdikten sonra ehir i kalesini Antakya valisi Yasyana verdi. Melik Rdvan ve Melik Dukak arasndaki hkimiyet mcadelesinden yararlanan Fatmler, bir ordu gndererek Kuds igal ettiler (Austos 1096). Bylece Filistinde Seluklu egemenlii son buldu. Dmak kuvvetlerinin kendisine ait topraklara girmesi zerine Rdvan, Dukaka kar saldrya geti ve yaplan savata Dukak ar bir yenilgiye urad. Bundan sonra iki karde arasnda bir antlama yapld. Buna gre Dmak ve Antakyada, hutbede Rdvann ad Dukakn adndan nce okutulacakt. Bylece Rdvan tbi statde de olsa Dmak melikliine hkim oluyordu. Fatm halifesi el-Mstal Melik Rdvan kendi tarafna ekmek iin ona zel bir eli ve heyet gnderdi. Buna gre Fatm halifeliine tbi olmas, hkim olduu yerlerde i hutbesi okutmas, hutbede nce el-Mstal, sonra veziri daha sonra da kendi adnn bulunmas yolundaki istein kabul edilmesi hlinde kendisine ml ve asker yardm yaplarak Dmak almasnn salanaca vaat ediliyordu. Melik Rdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hkim olduu dier yerlerde Snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okutmaya balad. Snn kad ve hatipleri de deitirip buralara i grevliler atad (Austos 1097). Bylece Suriye Seluklularnn Halep kolu Fatm Halifeliini tanmak suretiyle onlara balanm oldu. Buna gre Seluklu soyundan biri ilk defa, resmen i Fatm Halifeliini tanmtr. Fakat Rdvann en yakn adamlar olan Yasyan ve Skmen, sratle Halebe gelip onu ok ar bir dille knadlar ve derhal i hutbesini kaldrmasn istediler. Rdvan drt hafta sonra i hutbesini kaldrp yeniden Abbas halifesi ve Byk Seluklu sultannn adlarn okutmaya balad. Bu arada Abbas halifesine de bir eli gnderip zr diledi (Eyll 1097). Melik Rdvan, Hmsa ekilip burada adet bamsz bir emir gibi hareket eden veziri Cenahddevle ile kardei Dukaka kar sefer dzenlemek istiyordu. Bunun iin Emir Yasyan ve Skmen ile anlat ise de, Hallarn Yasyann valisi bulunduu Antakyay kuatmalar yznden sefer yaplamad.

Birinci Hal Seferi ve Halep Meliklii

Papa II.Urbanusun giriimi ile Avrupal Hristiyanlar, gya Kuds Mslmanlardan geri almak, doulu dindalarn Mslmanlarn zulmnden kurtarmak iddiasyla harekete getiler. Gerekte ise slmiyetin Hristiyanlk karsnda, Avrupay da dorudan tehdit eden ilerleyii durdurulmak isteniyordu. Ayrca feodalitenin yaratt buhran ve i sava tehdidi de bu vesile ile darya ynlendirilmi olacakt. Papa Urbanus, imdi de Trklerin bayraktarlnda ahlanan bu ilerleyie dur diyebilmek iin, gc yeten tm Hristiyanlarn sorumlu sayld bir asker harekt balatt. 1096da Kei Pierre Lhermitin baarsz seferinden sonra, ertesi yl yola kan dzenli Hal ordular, Anadolu topraklar bata olmak zere, getikleri yerleri yama ve katlima urattlar. Kuds kurtarmak amacyla yola ktklarn syleyen, ama tam bir kolonizasyon hareketi yrten Hallar, Anadoluda byk tahribat ve kayplara sebebiyet verdikten sonra Suriyeye ulatlar. Mart 1098de Urfada bir kontluk kuran Hallar daha sonra Antakyay kuattlar. Vali Yasyan Byk Seluklu Devleti ve btn Mslman emirleri yardma ard. Halep meliki Rdvan bu arya bir miktar asker gndererek mukabele etti. Fakat gnderdii askerler de yolda Hallar tarafn-

132

Byk Seluklu Tarihi

dan baskna uratld. Krboa idaresinde Antakyann yardmna gelen Seluklu ordusu da emirler arasndaki ekimeler yznden baarl olamad. Hallar aslnda ok kt durumda bulunmalarna ramen, Haziran 1098de Antakyay igl ettiler. Burada kurulan prinkepslik, Halep Seluklu Meliklii iin hayat bir tehlike oluturmakta idi. nk Urfa-Antakya hattn ve Kudse kadar Suriye-Filistin sahil eridini istil eden Hallarn gvenlik bakmndan balca hedefi Halep olacakt.
SIRA SZDE

Birinci HalSIRA Seferini Suriye Seluklu Meliklii bakmndan nasl deerlendirirsiniz? SZDE Rdvan, Danimendli Gmtekine kar Malatya hkimine yardm etmeye giD N E L Mtopraklarna saldrd. Hallarn zahire depolarn yamalad. den Bohemondun Hatta Hallarn elinde bulunan Efsuna kalesini geri ald. Kardei Dukakn lm zerine (Haziran 1104) Dmaka gelmi ve Atabey Totegine kendi adna hutbe S O R U okutup para bastrmay kabul ettirdi. Ancak Rdvan, Bohemondun yerine geen Antakya hkimi Tancred ile girdii savata yenilgiye urayp Halepe ekildi. MeDKKAT likliini Hal istils ve iglinden korumak iin Artukolu lgazi, Sincar Emiri Arslantaolu Alp ile anlamaya vard. Fakat emirler arasnda kan anlamazlk RdSIRA kar SZDE ilerleme imkn vermedi. vana Hallara Halep Melikliine ait olan Efamiye kalesi, Fatmlerle ibirlii yapan ve aslnda Seluklu vasal olan Hms Emiri Halef b. Mlaibin eline gemiti. Bunun zerine AMALARIMIZ Melik Rdvan, i Batn reisi ile baz ilikiler kurarak bu nemli kaleyi geri ald. Seluklu sultan Tapar, Antakya Prinkepsi Tancredin Efamiyeyi hedef ald srada, Batnlerle ibirlii iin onu knam; bu nedenle Rdvan Halepteki BatnK T A yapt P leri ehirden karmtr. Hallarn Suriye ve Filistindeki igli karsnda blgedeki melikliklerin zor duruma dtn T E L E V Z Y O Ngren Sultan Tapar, Hallara kar bir ordu grevlendirdi (1110). Melik Rdvan, Seluklu ordusunun Urfa Hal Kontluuna kar giritii bu mcadeleye katlmad. Fakat Hal kuvvetlerinin Urfa kontuna yardma gitmelerini frsat bilerek igl ettikleri yerleri geri almaya balad. Ancak Rdvan blgeye N T E R N EEsaribi T dnen Tancredin zabt etmesi ve Halep civarnda harektna devam etmesi zerine, onunla bar yapmak zorunda kald. Bu gvenliksiz artlar yznden Halep evresinde oturan halkn g etme hazrlklarna balamas zerine Rdvan, hazineye ait 60 parsel araziyi, ok ucuz fiyatlarla halka satarak g engellemeye alt. Rdvan, Muhammed Tapara gnderdii mektupta Hallar karsnda dt durumu anlatyor ve bu yzden Halepten ayrlmak istediini bildiriyordu. Bunun zerine Emir Mevdud idaresindeki Seluklu ordusu Halep nlerinde karargh kurdu. Fakat askerler ok gemeden blgede yama ve kt hareketlere giritiler. Orduyu ardna adet piman olan Rdvan bu davranlara engel olmak iin nlemler ald. Dmak Emiri Totekinin Hallarla savamak iin Suriyeye dalmalar nerisi ile orduyu Halep nlerinden ayrlmaya ikna etti (1111). Daha sonra Byk Seluklu ordusu rana dnd. Melik Rdvan, Dmak emiri Totekini Halebe davet edip gerektii takdirde birbirlerine mal ve asker yardmda bulunmak ve Dmakta kendi adna hutbe okutup para bastrmak artyla bir anlama yapt. Kuds kral I. Baudouinin Dmak yresine gelmesi zerine Totekin Mslman emirlere arda bulunmu ve Hallar bozguna uratmtr. Rdvan ise yardm arsna bizzt gitmemi ancak yz atl kuvvet gndermekle yetinmiti. Bunun zerine Totekin Rdvan adna hutbe okutmaktan vazgeti (Austos 1113).

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

133

Melik Rdvan ar bir hastalk sebebiyle, 10 Aralk 1113te vefat etti. Rdvann 18 yl sren iktidarnda Suriye Seluklu Meliklii topraklarn birletirmek mmkn olamad. Buna bir de Hal tehdidi eklendi. Babasnn dneminden kalan pek ok deerli komutan hizmetinde tutamad iin onlarn desteinden mahrum kald. Dmak meliki olan kardeine stnlk salamak iin Fatmlerle ibirlii edip onlar adna hutbe okutmas saygnln ciddi biimde zedeledi. Belki melikliin gvenliini salamak gibi anlalabilir bir gerekesi olsa bile, Batnlerle ibirlii edip onlara Halepte faaliyet imkn vermesi de, ayn ekilde tepki grmtr.

Melik Alparslan Devri

Melik Rdvann lmnden sonra yerine, 16 yandaki olu Tacddevle Alp Arslan geti. Halep Meliklii bu dnemde Hal ve Batn tehlikesi ile kar karya bulunuyordu. Melikliin ynetimi Baba adyla tannan Rdvann glamlarndan Ll adl bir memlk komutann tasarrufunda idi. Alparslan baa geer gemez iki kardei Mbarekh ve Melikh ldrterek btn idareyi bizzt eline ald. Bu arada Byk Seluklu Sultan Taparn emri zerine, ehirdeki Batn ileri gelenlerini de ortadan kaldrd. Alp Arslan Hallarla mcadele etmek ve melikliinin ynetimini iyiletirmek gerektiinin farkndayd. Kendisine yakn olan baz devlet erknnn tavsiyesiyle Dmak Atabeyi Totekini Halebe davet etti. Ondan melikliin ilerini ve orduyu dzene sokmasn istedi. Totekin, Halep ynetiminde tasarlad slahta henz balayacakken Alp Arslann ondan habersiz olarak baz yneticileri tutuklatp ldrtmesi ve kendisiyle ilgilenmemesi sebebiyle Dmaka dnd. Bunu frsat bilen Atabey Ll, meliklik ynetimini tam anlamyla eline geirip, birok kimsenin mal ve paralarna el koydu. Alparslan ise bundan byle ynetimle hi ilgilenmeyip zevk ve sefa lemine dalm; hatt meliklik erknna kar pek ho olmayan hareketlerde bulunmutur. Ll, Melik Alparslann davranlar dolaysyla korku ierisinde bulunan dier emirlerin de desteini alarak onu ldrtt (Eyll 1114). Alp Arslann bir yl sren meliklii, Seluklu Devletinin tipik idar problemlerinden birisi olan atabeg tahakkmnn balca rneklerinden biri oldu.

Sultanah Devri
Melik Alparslan ldrp Halep melikliine tam anlamyla hkim olan Atabey Ll, henz 6 yanda olan Alparslann kardei Sultanh melik ilan etti. Ll, iyice artan Hal tehlikesine kar Totegin ile teki Mslman emirlere mektup gnderip yardma ard. Fakat Llye gvenmeyen Totegin hi bir yardmda bulunmad. Halep evresine skan ve Hal tehdidi dolaysyla yeterince zirat yaplamayan melikliin iktisad durumu da bozuldu. Bu zor durum karsnda mitsizlie kaplan Ll, Sultan Muhammed Tapara mektup yazp hazine ile birlikte Halepi kendisine teslim edeceini, bunun iin asker gndermesini bildirdi. Sultan, hem Hallarla savamak, hem de itatsizlik gsteren lgazi ve Totekini cezalandrmak amacyla blgeye asker gnderdi. Ancak Halepi Seluklu ordusuna teslim etmekten vazgeen Ll, bu kez lgazi ve Totekine eliler gnderip ehri kendilerine terk edeceini bildirdi. Buna karlk kendisine Dmak Atabeyliine bal bir yerin ynetiminin verilmesini istedi. Totekin ve lgazi ise Kuds kral Baudouin, Trablus prensi Pons ve Antakya prinkepsi Roger ile birleerek, 1115 balarnda Efamiye Kalesi nnde, Seluklu ordusuna kar karargh kurdular. Seluklu ordusu Halepe yrmeyi pland ise de

134

Byk Seluklu Tarihi

Antakya prensi Rogerin bir basknla arlklarn ele geirmesi zerine, pek bir varlk gsteremeyerek dnmek zorunda kald. ki yla yakn Halep Seluklu Melikliinin ynetimini elinde tutan Ll, melikliin i ve d sorunlarn zmek konusunda hi bir baar gsteremedi. Bundan dolay korku ve endieye kaplarak btn mallarn ve hazineyi alarak, ava kmak bahanesiyle Halepten kat. Fakat yolda Emir Sungurun giriimi ile ldrld (1116). Rdvann eski ordu kumandan Yarukta, Dmaktan gelip Halep ynetimini zerine ald. Halep Seluklu meliki Sultanahn ocuk yata olmas ve onun adna idareyi ellerinde tutanlarn baarszl melikliin sonunu hazrlad. Melikliin ileri gelenleri, ok sayda Trkmen kuvveti bulunan ve deneyimli bir ynetici olan Mardin Artuklu emiri lgaziyi Halebe ardlar. Ayrca ondan Hallarla mcadele etmesini istediler. lgazi Halepe gelip kaleye kt ve gerekli yerlere kendi adamlarn yerletirdi. O ayrca melik Sultanah ve kardelerini de kaleden kartp bir evde gzaltna aldrd. Bylece Suriye Seluklu Melikliinin Halep kolu fiilen sona erdi (1117-1118).

DIMAK MELKL (1095-1104) Melik Dukak Devri

Hatrlanaca zere Tutuun taht mcadelesinde lm zerine oullar Rdvan ve Dukak Halebe gelmilerdi. Melik Rdvan kardeini adet gz hapsine ald. Ancak Dukak bir yolunu bularak Dmaka kamay baard ve orada Emir Savtegin tarafndan melik iln edildi. Bylece Halepten sonra Dmak Meliklii kurulmu oldu. Rey savanda esir den ve sonra hapisten kurtulan Totegin de Suriyeye dnd. Atabeyi olduu Dukakn Dmakta hkimiyet kurduunu renince onun yanna gitti. Melik tarafndan ordu komutan olarak tayin edildi. Emr Savteginin bu durumdan rahatsz olmas zerine Totegin Melik Dukak ile anlap onu ldrtt. Atabey ayrca Dukakn annesi Zmrrd Hatun ile evlenerek mevkiini iyice salamlatrd. Halep Meliki Rdvan kardeinin hkimiyetini onaylamyordu. Onun glenmesini nlemek iin Dmaka yrd. Dukak bu srada Artukolu lgazi ile birlikte bir sefere kmt. Haberi duyunca Dmaka dnd. Bunun zerine Rdvan kuatmay kaldrp ekildi. Rdvan bundan sonra da ayn maksatla teebbslerde bulundu ise de baarl olmad. ki melik arasndaki rekabeti hizmetlerindeki emirlerin tahrik ettii anlalyor. ki karde arasnda anlama salanamaynca, 22 Mart 1097e Knnesrinde yaplan savata ar bir yenilgiye urayan Dukak, Rdvann stnln tanmak zorunda kald. Bununla birlike Rdvan, atabeyi Cenahddevle ve kardeine kar sefere kt. Ancak byk bir Hal ordusunun Suriyeye yaklat haberini alnca Halepe dnd. Bu arada Antakya valisi Yasyann hal kuatmas dolaysyla yapt acil yardm arsna Cenahddevle ve Dukak olumlu cevap verdiler. Yardm iin gelen Dukak yiyecek skntsna den Hallarn el-Baray yamaladklarn renince ani bir saldrda bulundu. Ancak arkadan Hallarn gelmesiyle sava iddetlendi. Hallar ok kayp verdiler ve Antakyaya ekildiler. Sultan Berkyarukun Antakyaya yardm iin Krboa emrinde gnderdii ordu, bir mddet Urfay kuatt. Seluklu ordusu sonra asl hedefi olan Antakyaya ilerledi. Dukak ve Totegin de Krboaya katlmlard. Hallar 3 Haziran 1098de

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

135

Antakyay ele geirdiler. Yabasann olu i kalede mcadeleye devam ediyordu. Krboann ordusu ancak ertesi gn Antakyaya gelebildi. Hallar ierden ve dardan kuatlmken, bir sre sonra Seluklu ordusu emirler arasnda kan anlamazlklar yznden dald. Dukak da Dmaka dnd. Dukak da aabeyi gibi babasnn hkimiyetindeki yerleri kendi idaresinde toplamaya alyordu. Babas zamannda vali olarak grev yapt Diyarbekir blgesindeki Trkmen beylerinin balln salamak amacyla bir sefer dzenledi (1099-1100). Melik Dukak Meyyfrikne gelince bu havalideki Trkmen beyleri huzuruna gelerek tbiyet arz ettiler. Cebele valisi isyan edince, Trablus hkimi bn Ammar Dukaktan yardm istedi. Ancak yardm sonu vermedi. Cebele Hal saldrsna maruz kalnca bn Sleyha adl bu vali, Tuteginin olu Briden yardm istedi. Fakat Cebeleyi alan Brinin adamlarnn davranlarndan memnun olmayan halk bn Ammardan yardm istedi. Bri Trablus hkimi tarafndan esir alnd ise de sonra Dimaka gnderildi. Dukak, Antartus limannn Hallarn eline gemesi (1102) zerine Trablus emirinin yardm arsna olumlu cevap verdiyse de ehir geri alnamad. Dukak, Krboann lmnden sonra ona ait olan Rahbay da topraklarna katt (Mart 1103). Dukak, Hms Emri Cenahddevlenin ldrlmesi ve kan huzursuzluklar zerine kendisine yapaln daveti deerlendirerek buray da ele geirdi. Uzun sren bir hastalk daha sonra vereme yakalanan Dukak, bir yandaki olu Tutuu melik, Totegini de ona atabey tayin ettikten sonra 8 Haziran 1104te ld.

Dukakn lmnden Sonra Dmak Meliklii

Atabeg Totegin, Dukakn lm zerine onun bir buuk yandaki olu Tutuu melik yapt. Kendisi de onun atabegi olarak tek ve gerek hkim konumunda bulunuyordu. Totegin ksa bir sre sonra, Dukakn Baalbekte hapsettii 12 yandaki kardei Erta getirterek melik iln etti (17 Eyll 1104). Ancak Erta annesinin, atabeyin Zmrrt Hatun ile anlap kendisini bertaraf edecei eklindeki uyarlarn dikkate alarak, Dmaktan kat (Ekim 1104). Toteginin muhaliflerinden destek gren Erta, onu bertaraf etmek iin Kuds kralndan dahi yardm istedi. Suriyeye dnerken yolda vefat etti. Dukakn olu Tutuun da eceliyle lmesi zerine yerine geecek kimse bulunmadndan Dmak Meliklii de son buldu. Bundan sonra Totegin kendisinden sonra oullarna da intikl edecek olan idaresini kurdu.

IRAK SELUKLULARI (1119 -1194)

Seluklu Sultan Muhammed Tapar 1118de lnce yerine olu Mahmud tahta gemiti. Ancak uzun yllardr Horasan meliki olan amcas Sancar da taht srasn beklemekteydi. Gen ve tecrbesiz yeenine kar taht ele geirmek zere harekete geti. 12 Austos 1119 tarihinde Svede yaplan sava Sancar kazand ve Byk Seluklu sultan oldu. Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli g olan mparatorluun bir ksmnn ynetimini yeeni Mahmuda brakt. Bylece Irak Seluklu hanedan kurulmu oldu. Mahmudun idare blgesi Reyden itibaren ve Hemedan merkez olmak zere Bat ran, Irak, Azerbaycan, Dou Anadolu ve Suriyeyi kapsyordu. Kendisi Sultanl-Azm unvan alan Sancar, yeenine de Sultanl-Muazzam unvan verdi. Mahmud sultan unvan tamak ve bir takm saltanat almetleri kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancara tbi olacakt.

136

Byk Seluklu Tarihi

Sultan Mahmud (1119 -1131)

Mahmud saltanat boyunca, Seluklu egemenliinden rahatsz olan mahall emirlerin tahrikleri ile kardeleri Mesud ve Turulun isyanlaryla; bazen de Halifenin muhalefeti ile kar karya kald. Bu arada Irakta kendi hkimiyetini kurmak isteyen Hille ehrinin Arap emiri Dbeys, Mahmuda kar Melik Mesudla ilgili kkrtmalarndan sonu alamad. Sonra Irak yamalad iin kendisini knayan Halifenin zerine yrd. Sultan Mahmud, kendi hkimiyet alannda cereyan eden bu durum karsnda, Dbeysin zerine ordu gndermeye mecbur kald. Badad ahnesi Aksungur Porsuknin emri ile Altunta ve Zeng de Seluklu askerlerine katldlar. Sonuta en-Nil denilen yerde yaplan savata Dbeys yenildi. Hanmlar, cariyeleri, komutanlar ve askerlerinin bir ou esir edildiyse de kendisi kamay baard (Mart 1123).

Sultan Mahmud - Halife Mnasebetleri

Daha nce de ifade edildii gibi, Turul Bey tarafndan btn idar yetkileri elinden alnm olan Abbas halifeleri, yeniden siyas g oluturabilmek iin, her frsatta Seluklularla mcadele etmeye hazr idiler. Badad ahnesi vastasyla Halifenin asker topladndan ve siyas emellerinden haberdar olan Mahmud, Sancarn da istei ve onay ile, 4 Ocak 1126da Badata geldi. Bu ziyaret Seluklu Devletinin Badaddaki statsnn devam edip etmediini grmek bakmndan nemli idi. Seluklu sultann Badada sokmak istemeyen Halife el-Msterid Billah, ktl bahane ederken, baz savunma tedbirleri almay da ihml etmedi. Sultan, anlama teklifinin reddedilmesi zerine, kl zoruyla ehre girdi. Bununla birlikte Halifeye hrmette kusur etmeyen Mahmud, bir miktar para ve mal karlnda onunla anlat. Mahmud bir sre Badatta kaldktan sonra Hemedana dnd. Sultan Mahmud, halife ile olan mcadelesinde kendisine yardm eden Zengiyi Badata ahne olarak tayin etti (1126). Daha sonra onu oullar Alp Arslan ve Ferruhha atabey tayin ederek Musul valiliine getirdi (1127). Bu tayin Irak ve Suriyede, Seluklularn hlefi olarak nemli roller oynayacak olan Musul Atabeyliinin de temelini oluturdu. Daha sonraki dnemde Sultan Sancarn Halifeye kar Dbeysi, Mahmuda kar da Melik Mesudu denge unsuru olarak destekledii grlecektir. Gen yata olmasna ramen bnyesi zayf ve hasta olan Sultan Mahmud, lmeden nce olu Davudu veliaht tayin etti. Salnda onun adna hutbe okuttu. Fakat Halife, bu konuda karar merciinin Sancar olduunu syleyerek, Davud adna hutbe okutmay reddetti. Mahmud 1131 ylnda, henz yirmi yedi yanda iken vefat etti.
SIRA SZDE

Abbas halifelerinin Seluklulara kar gttkleri siyaseti nasl tanmlarsnz? SIRA SZDE
D lmnden NELM Mahmudun ksa sre nce tahta geen Davud, tpk babas gibi amcalaryla mcadele etmek zorunda kald. Nitekim Davud, saltanatn tanmayan amcas Mesuda harekete geti. Tebrizde uzun zaman muhasara altnda tutS O R kar U tuu amcasn anlama yapmaya mecbur etti. Fakat serbest kalnca Hemedana gidip, Musul valisi Zenginin de yardmyla yeniden ordu toplamaya balad. Halife, DKKAT Mesudun kendi adna hutbe okunmas isteini de Sancar gereke gstererek geri evirdi. Bu arada Davudun dier amcas Fars ve Huzitn hkimi Selukah da

DNELM S O R U

Sultan Davud (1131-1132)

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

137

Badada geldi. Mstarid Billah onu iyi karlamakla birlikte, meliklerin kozlarn paylamalarn bekliyor, karklklardan yararlanmak istiyordu. Nitekim Melik Mesud ile vard anlamaya gre Irak kendisine braklrken Sancarn ad hutbeden karlp Mesudun ad konulacak ve Selukah da veliaht yaplacakt. Aslnda byk sultan Sancarn onaylad bir duruma tavr almak bile ona muhalefet anlamna geliyordu. Son durum ise ak bir isyand. Sancar bu yzden yeeni Mesud zerine sefere kt. Dineverde vukubulan savata Mesudu malup etti (25 Mays 1132). Fakat savatan sonra onu affedip, Genceye tayin etti. Bunun yannda Davudun da pek liyaktli olmadn dnen Sancar, onun yerine Irak Seluklu tahtna Melik Turulu geirdi.

Sultan Turul (1132-1134)

Sultan Turulun Sencer tarafndan Irak Seluklu Melikliine tayin edilmesiyle birlikte Irak ynetimini kaybeden Davud, amcas Turulun saltanatn tanmad. Davudun isyan ve faaliyetlerini gren Turul, onun Vahan ky yaknlarnda konakladn renince zerine yrd. Ani bir basknla Melik Davudun glerini bertaraf etti (Temmuz 1132). Davud daha sonra Halifenin desteini almak zere Badata gitti. Bunu duyan Melik Mesud da Badata gelerek Davud ile birleti. Bu ittifaka halife de destek verdi ve hutbede nce Mesudun, sonra Davudun adlar okundu. Mttefikler Turula kar harekete getiler. ki ordu Hemedanda kar karya geldi. Turul yenilerek Rey ehrine ekildi (Haziran 1133). Bu olayla gcn arttran Mesud, bir yandan Irak ehirlerini ele geirirken Turulu Sultan Sancara snana kadar takip etti. Bylece rakipsiz kalan Mesud, Sancara ramen Irak Seluklu tahtna oturdu (1134). Bu durum Irak Seluklular bakmndan Sancardan bamsz bir yapya doru dnrken, daha sonraki olaylarda grlecei zere, lkenin ve sultanlarn tamamen glam merann tahakkmne girmesiyle sonuland.

Sultan Mesud (1134-1157)

Mesud tahta geince Irakta bulunan baz emirler, hayatlarndan endie duyduklar iin halifenin yanna sndlar. Bu komutanlarn katlm ile glenen Halife Mstarid, Sultan Mesud ile savamaya karar verdi. Emrindeki kuvvetlerle Badaddan hareket eden Halife, 24 Haziran 1135 tarihinde Dy- Mercde Sultan Mesudun karsna kt. Halifenin bir ksm kuvvetleri Sultan Mesudun tarafna geti. Bu durum Halifenin ordusunun dalmasna ve kendisinin esir dmesine yol at. Buna ramen Sultan Mesud, Halifeye iyi davranarak onunla bir anlama yapt. Buna gre Halife yalnzca din ilerle uraacak, saraydan kmayacak ve asker toplamayacakt. lave olarak klliyetli miktarda bir sava tazminat da deyecekti. Ancak Halife bu anlamay gerekletirme frsat bulamad. Zira Meraga yaknnda henz Mesudun adrnda iken Batnler tarafndan ldrld. Boalan halifelik makamna onun olu, Raid Billah unvanyla geti (8 Eyll 1135). Sultan Mesud bundan sonra Irakta istikrarszlk sebebi olan Dbeysi ortadan kaldrtt. Fakat Sultan Raidin halifeliini onaylamyordu. Yeni halifeden babasyla yapt antlamann gerei olan sava tazminatn istedi. Halife tm hazinenin sava srasnda babasnn ordughnda yamaland gerekesiyle Mesudun isteini reddetti. Savan kanlmaz olduunu gren Halife, bir yandan Badat surlarn tamir ettirip asker toplamaya balad. Melik Davud ve Zenginin desteini salad. Sultan Mesud bunu haber alnca Badada geldi ve elli gn kadar ehri muhasara etti. Ya-

138

Byk Seluklu Tarihi

nndakilerin desteini kaybeden Halife, Atabey Zengi ile birlikte Musula gitti (Austos 1136). Mesudun geri dnmesi yolundaki isteini geri eviren Raid Billah azledildi. Boalan halifelik makamna Sultan Sancarn da istei zerine er-Raidin amcas Muktef Liemrillah getirildi (18 Austos 1136). Kardei Mstaridin esirken kabul ettii artlara ilave olarak Trk glam edinmeyeceini de taahht etti. Bu art halifenin oluturmak istedii siyas gcn kaynan kurutmay amalyordu. Sultan Mesudun saltanat, asi melikleri ve halifeleri destekleyip karsnda yer alan emirlerle mcadele ierisinde geti. madeddin Zengi, Atabeg Mengbars ve Emir Bozaba ile defalarca yaplan savalar, Irak Seluklularn ypratt. Mesud, Katvan savanda ar bir yenilgi almasna ramen, Sultan Sancara balln yitirmedi. lkesinin snrlarn Halepten Erzuruma kadar geniletti. Uzun sren mcadeleler sonunda i karklklar tamamen ortadan kaldrdktan sonra ok yaamad ve hastalanarak 22 Ekim 1152de Hemedanda ld.

Sultan Muhammed (1153-1160)

Sultan Mesudun lm zerine, yeeni Melikah bin Mahmud, sultan iln edildi. Fakat onun hkmdarlk iin yetersiz olduunu gren emirler, kardei Muhammedi Huzistandan getirterek tahta oturttular. Sultan Muhammedin tahta getikten sonra ilk ii, srekli fitne ve olay karan kudretli emir Hasbegi ldrtmek oldu. Bu durum dier emirlerin houna gitmedi ve Sultann amcas Sleymanahn etrafnda toplanmalarna sebep oldu. Sleymanah, etrafnda toplanan mera ve Halifenin desteiyle glenince taht ele geirmek iin harekete geti. Sultan Muhammed bu durumu grnce Musul Atabeyi Kutbeddin Mevdud ile onun naibi Zeyneddin Ali Kkn yardmn salad. Sleymanaha kar sefere kt ve onu ar bir yenilgiye uratt (HaziranTemmuz 1156). Sultan Muhammedin, Iraktaki Trklere ve devlet grevlerine kar cephe alan Abbas halifesi Mktef ile aras iyice ald. Musul hkimi Mevdudun yardmyla Badat kuatt. Kuatmann drdnc aynda halifenin kkrtmasyla, ehzade Melikh ve Atabeg ldeniz, 1157 ylnda harekete geerek Hemedan zapt ettiler. Bu durumu renen Sultan Muhammed, kuatmay kaldrarak Hemedan zerine yrd. Atabeg ldeniz bu srada Azerbaycana dnm olduu iin, asker kuvvetten mahrum kalan Melikh da Hemedan terk etti. Sultan Muhammed, Rey ve Isfahan blgesini onlarn taraftarlarndan temizledi. Bir kere daha Badat kuatmak istediyse de mr vefa etmedi ve Ocak 1160ta verem hastalndan ld.

Sultan Sleymanah (1160-1161)

Sultan Muhammed lnce yerine Musulda hapiste bulunan amcas Sleymanah getirildi. Ancak Sleymanah tahta getikten sonra pek bir icratta bulunamadan onu hapisten kurtaran emirlerle anlamazla dt. Kendisini tahta oturtan emirler tarafndan bodurularak ldrld. Onun yerine Sultan Turulun olu Arslanh geirildi (1161).

Sultan Arslanah (1161-1176)

Irak Seluklu sultan Turul ldnde bir yanda bulunan olu Arslanh, amcas Mesud tarafndan gnderildii Tekrit kalesinde bymt. Annesi Mmine Hatunun evlendirildii ldeniz, bir rivayete gre, Arslanaha da atabey tayin edilmiti. Sleymanahn ldrlmesi zerine baz emirlerin desteini alan ldeniz Arslanah tahta oturttu. Kendisi sultann atabegi, bir olu Pehlivan hacibi, dier olu K-

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

139

zl Arslan ise ordu komutan oldu. Artk Sultan Sancarn korumasndan da mahrum olan Irak Seluklu sultanlar bylece, hanedann sonunu getirecek olan merann tahakkm sarmalna girdiler. Seluklularn i mcadelelerinden istifade eden Grcistan kral III. Georgi, 1161 ylnda Any ele geirmiti. Bu ilerleyi karsnda Arslanah ve ldeniz, Dou Anadoludaki Trk beylerinin de katlm ile Grcistana bir sefer dzenleyerek Grc ordusunu bozguna uratp ilerleyiini durdurdular (Temmuz 1163). Arslanahn rakiplerini bertaraf etmesi ve Grcistan seferi ile kazand itibar, Halife Mstencid Billah rahatsz etti. Bu yzden Fars atabeyinin yannda bulunan bir melikin sultan iln edilmesini salad. Irak emirlerinden de taraftarlar bulan Atabey Zenginin destek verdii nan Bey idaresindeki ordu, ldeniz tarafndan hezimete uratld. Huzura arlan Salgurlu atabeyi Arslanha tbi olmay kabul edip affedildi (Nisan 1165). Sultan Arslanah saltanat boyunca nan Bey ve Arslanaba gibi kuvvetli emirlerin isyanlaryla urat. Buna ramen ldeniz gibi gl bir devlet adamnn da destei ile Kirman Seluklular, Dou Anadolu beyleri ve Musul atabeyleri de Arslanha tbi oldular. Arslanah ve ldeniz, Grclerin Aniyi almalar zerine tekrar sefere ktlar. Sultan Nahivana geldii srada hastaland. Dvinde dinlenen Arslanah hastal biraz hafifleyince Nahcivana dnd. ldeniz idaresindeki ordu Grc kraln karp muzaffer olarak dnd. Hemedana dndkten sonra Nahcivanda bulunan annesi ve ldeniz vefat ettiler. ldenizin olu Pehlivan Nahcivana gelerek kendisini atabey iln etti. Sultan, Pehlivann yapt bu emrivakiye kar savamaya karar verdi. Fakat hastal nkseden Arslanah 43 yanda vefat etti (1176).

Sultan II. Turul (1176-1194)

Sultan Arslanah lnce yerine kk yataki olu Turul geti. Bu duruma ilk tepki amcas Muhammedden geldi ve asker toplamak iin Isfahana gitti. ehzdenin gcnn gn getike arttn gren Atabey Pehlivan, Isfahana sefere kt. Muhammedi burada yenen Pehlivan onu Huzistana kamak zorunda brakt. Ancak Pehlivan bir daha tehdit oluturmamas iin onu yakalayarak Sercihan kalesine hapsetti.

Komu Devletler ile Mnasebetleri

Sultan Turul zamannda Irak Seluklularnn etrafnda Harizmhlar, Trkiye Seluklular ve Eyyubler vard. Atabey Pehlivan Harizmahlr ile iyi geinme ynnde bir politika izledi. Bu politikay, desteini salamay da umarak, Abbaslere kar da srdrmeye alt. Bu durumda Irak Seluklularnn en byk rakibi olarak Eyyubler kalyordu. Nitekim Selahaddin Eyyb, Irak Seluklularna bal olan Musulu tbiyet altna ald. Selhaddin bundan sonra Ahlat zerine hareket etti. Ahlathlar Irak Seluklularnn tbileri olduklar iin, Pehlivan da ona kar hazrlk yapt. Meyyfrikn (Silvan) kuatmasna taklan Selhaddin Ahlata gidemedi. Bu durumu frsat bilen Begtemr Ahlata hkim oldu (1185). Daha sonra Selhaddin ve Pehlivan Ahlat konusunda savamaktan kanp, ehrin ynetiminin Begtemrde kalmas ynnde anlatlar.

140

Byk Seluklu Tarihi

Kzl Arslan ile Mcadelesi

On iki yl atabeylik yapan Pehlivan 1186da ld. Salnda eitli blgelere tayin ettii oullarna Sultan Turul ve kardei Kzl Arslana itat etmelerini vasiyet etti. Sultan Turul da artk fiilen saltanat srmeyi arzu ediyordu. Ancak Kzl Arslan buna frsat vermeden lke ynetimine el koydu. Kzl Arslan durumunu daha da kuvvetlendirmek maksadyla Turulun tarafn tutan emirleri hapse attrmaya balad. Kzl Arslandan kurtulmak isteyen Turul da, Pehlivann dul kars nan Hatun vastasyla, onun merasndan Ayaba ve Rus ile anlat. Kzl Arslann Rus ve Ayaba zerine yapt seferde Sultan Turul, askerleri ile birlikte Rus ve Ayaba tarafna geti. Bu olay Kzl Arslann sava gze alamayarak Azerbaycana ekilmesine sebep oldu. Bu durumu frsat bilen Turul, Reyden Hemedana geerek artk glge bir hkmdar olmaktan kurtularak devlet ilerini ele almay baard. Ancak bu sefer de kendisine yardm eden Rus ve Ayaba arasnda huzursuzluk kmaya balad. Sultann Rusu hapsetmesi, baz komutanlar arasnda honutsuzlua ve Kzl Arslan tarafna gemelerine yol at. Bu durum glam sisteminin kanlmaz bir amaz idi. Glam meray denetleyen mekanizmalarn zaafa uramas, sistemin aklarna nfuz eden meraya devlete tahakkm etme gc veriyordu. ntikam almak iin frsat bekleyen Kzl Arslan, Halife Nasr Lidinillah ile anlaarak Sultan Turula hcum etti. Sultan, Halifenin ordusuna ani bir baskn dzenleyip hezimete uratnca Kzl Arslan ekildi (1188). Bu baar baz emirlerin Sultana katlmasn salad. Ancak Turulun saltanatn tahkim iin att her adm ayn ekilde bu emirlerin dalmasna yol ayordu. Kzl Arslan durumunu bir hayli glendirdikten sonra Turulla bir anlama yapmay baard. Bunun zerine kuvvetlerinin bir ksm dalan Sultana baskn dzenleyip onu yenilgiye uratt. Bir sre daha Kzl Arslan ile mcadeleye devam eden Turul her defasnda yenildi. Kzl Arslan sonunda bir hile ile Sultan yakalatarak hapsettirdi (1192). Bu sreten sonra daha ileri giden Kzl Arslan, tahta oturttuu ehzdeyi de hapse atarak halifenin de onayyla kendisini sultan ilan etti. Ancak bu arlk bata nan Hatun olmak zere birok kiiyi rahatsz etti ve Kzl Arslana kar bir ittifak olumasna sebep oldu. Nitekim Kzl Arslan ksa bir sre sonra, gece adrnda uyurken, kars nan Hatunun da yardmyla ldrld.

Irak Seluklu Melikliinin Ykl

Atabey Kzl Aslann ldrlmesinden sonra ortaya kan karklk srasnda Harizmahlar da Seluklular zerindeki basky arttrdlar. Bu srada Turul da hapisten kurtulmutu. Ancak ok gemeden kendisini i ile sava ierisinde buldu. Sultan Turul Ocak 1194te Harizmah Tekiin nc kuvvetlerini yendi. Ancak devam eden savata gzne isabet eden bir ok sebebiyle atndan dnce orada boaz kesilerek ldrld. Na Byk Seluklu Devletinin kurucusu olan Turul Beyin trbesine defnedildi. Sultan II. Turulun lmyle, Sancarn lmnden sonra bir bakma Byk Seluklular da temsil eden Irak Seluklularnn Horasan ve randaki hkimiyetleri sona erdi.

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

141

zet
A M A

Byk Seluklular zamannda kurulan ube hanedanlar devletin idare mekanizmas bakmndan deerlendirebileceksiniz Seluklu Devletinin kurulmas zerine toplanan kurultayda, fethedilen ve fethedilmesi tasarlanan yerler hanedan mensuplar arasnda taksim edildi. Ancak bu blm mlkiyet hakk ile ilgili olmayp, tamamen idar bir tasarruftu. Ynetimde sorumluluk alan meliklerin devlet idaresinde tecrbe sahibi olmas salanyordu. nce Abbas Halifesi ve byk Sultann adn zikretmek artyla kendi adlarna para bastrp hutbe okutmak, nevbet aldrmak gibi saltanat almetlerini kullanabilmekte idiler. Netice itibariyle Byk Seluklu Devletine tbiydiler. Tarih srete nce Kirman, ikinci Suriye ve son olarak da Irak ubeleri kurulmu idi. Kirman ve Irak meliklikleri Byk Seluklularn yklndan sonra yaamaya devam etmilerse de, Suriye Seluklu Meliklii daha nce tarih sahnesinden ekilmitir. Kirman Seluklular Melikliinin kurulu ve ykl srecini aklayabilecek Meliklik olarak adlandrlan bu hanedanlarn ilki Kirmanda Kara Arslan Kavurd tarafndan 1048 ylnda kurulmutur. Ummana bir deniz seferi dzenleyen Kavurd buraya hkim oldu. Kavurt Bey, kut inanc dolaysyla, hanedann tm erkek fertlerinin tahtta hak sahibi olduu anlayndan hareketle nce kardei Alparslana, sonra da Melikha kar taht davas srdrd. Fakat yeeni Melikaha yenildi ve yakalanarak ldrld (1073). Ondan sonra yerine oullar geti. Fakat onlar ve halefleri zamannda Kirman Kavurd Bey zamanndaki istikrarna kavuamad. Ancak I. Arslanah (1101-1142)n iktidar zamannda Kirman Seluklular tekrar parlak bir dnem yaad. 1186 veya bir rivayete gre, 1189 ylna kadar sren Kirman Seluklu Meliklii Ouz istils sonucu ykld. Suriye Seluklular Melikliinin kurulu ve ykl srecini aklayabilecek Byk Seluklu sultan Melikah, kardei Tutuu Fatm tehlikesine kar Suriyeye tayin etti. Bylece Suriye Seluklu meliklii kurulmu oldu

A M A

(1079). Tutu, Suriyede grevli Seluklu beylerinden Atsz ldrerek onun hkimiyetindeki topraklara sahip oldu (1079). Tutu da Melikahn lmnden sonra (1092) Byk Seluklu tahtn ele geirmek iin isyan etti. Fakat o da bu isyan srasnda ldrld (1095). Tutuun lmnden sonra oullarndan Rdvan Halepte, Dukak ise Dmakta Suriye Seluklularnn birer ubesini kurdular. Dmak Meliklii 1104 ylnda yklarak atabey Totekinin hkimiyetine girdi ve bu tarihten itibaren Dmak Atabeylii olarak anld. Rdvan Halepte melikliini kurduu sralarda I. Hal seferi dolaysyla Hallar blgeye yerlemi bulunmaktaydlar. Bu yzden rahat bir dnem geirdii sylenemez. Rdvan 1113te lnce yerine olu Alparslan geti. Atabey Ll Alparslan ldrterek (1114) yerine alt yandaki kardei Sultanah kard ve ynetimi tamamen eline geirdi. Llnn 1117de ldrlmesi zerine Artuklu lgazi ehre arld. Artuklu beyi 1118de Halebe hkim oldu. Sultanah hapsetmesi zerine, Suriye Seluklu Melikliinin bu ubesi de tarihe karm oldu. Irak Seluklular Melikliinin kurulu ve ykl srecini aklayabilecek Byk Seluklu sultan Muhammed Taparn lm zerine (1118) yerine olu Mahmud geti. Ancak Mahmudun gen ve tecrbesiz olduunu gren amcas Sancar onun saltanatna kar kt. 11 Austos 1119da Savede kazand savatan sonra Byk Seluklu sultan oldu. Yeeni Mahmudu Irak blgesine gndererek orada bir ubenin kurulmasna izin verdi. Irak Seluklular, tarihi Sancarn doudaki meguliyetinden yararlanan halifelerin de kkrtmasyla, bandan sonuna kadar taht mcadeleleri ile geti. Bu yzden Halife ile de iddetli mcadeleler yaand. Bu dnemde sisteme iyice yerleen glam mera, devletin sonunu getiren mcadelelerin de kayna oldu. Irak Seluklularnn hkimiyet sahasnda ldenizliler, Salgurlular ve Zengiler olmak zere atabeylikler kurulmutur. Irak Seluklular Harizmahlar tarafndan 1194te yklmtr.

A M A

A M A

142

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Seluklular tarihinde ilk deniz ar seferi dzenleyen kii ve dzenlenen yer aadaki seeneklerden hangisinde bir arada verilmitir? a. Turul Bey-Hrmz Boaz b. Melikah- Suriye c. Melik Mahmud- Basra Krfezi d. Melik Kavurt- Ummn e. Melik Tutu-Antakya 2. Kirman Seluklular ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Kirman l gelenei icab Kavurt Beye verilmitir. b. Byk Seluklulardan bamsz kurulmutur. c. Kirman Seluklu melikleri Seluklu Devletine tbi olmulardr. d. Kirmanda bu dnemde mamur ve mreffeh bir hayat yaanmtr. e. Meliklik Ouz istils sonucu yklmtr. 3. Suriye Seluklu Melikliinin kurulu tarihi ve kurucusu aadaki klardan hangisinde doru olarak verilmitir? a. Tutu - 1079 b. Dukak -1079 c. Turul -1079 d. Tutu - 1179 e. Rdvan -1095 4. Melik Tutuun ldrlmesiyle sonulanan Rey Sava ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tutu ile Melikah arasnda meydana gelmitir. b. 24 ubat 1095 tarihinde olmutur. c. Tutu Byk Seluklu tahtn ele geirmek istemitir. d. Tutu ile Berkyaruk arasnda gemitir. e. Terken Hatun da Tutuu desteklemitir. 5. Aadaki seeneklerden hangisinde Suriye Seluklu Melikliinin paralanmas ile ortaya kan meliklikler bir arada verilmitir? a. Musul - Kerkk b. Dmak - Musul c. Irak - Halep d. Halep - Dmak e. Musul - Sincar 6. Melik Dukakn, Melik Rdvan tanmak zorunda kald olay aadakilerden hangisidir? a. Rdvan, Artukolu lgazi ile sefere kmas b. To-Teginin Zmrrd Hatun ile evlenmesi c. Fatm halifesi ile Melik Rdvann anlama yapmas d. Hal ordusunun Suriyeye ulamas e. Knnesrin savanda Melik Rdvana yenilmesi 7. Fatmler adna i hutbesi okutan Seluklu meliki aadakilerden hangisidir? a. Melik Dukak b. Melik Tutu c. Melik Rdvan d. madeddin Zengi e. Nureddin Mahmud 8. Aadakilerden hangisi Byk Seluklulara bal olarak kurulan melikliklerden biri deildir? a. Suriye Seluklular b. Irak Seluklular c. Trkiye Seluklular d. Kirman Seluklular e. Dmak Meliklii 9. Irak Seluklu Meliklii aadakilerden hangisi tarafndan yklmtr? a. Ouzlar b. Byk Seluklular c. Kirman Seluklular d. Harizmahlar e. Gazneliler 10. Melikliklerin ortaya kmasnda aadakilerden hangisi etkili olmamtr? a. Taht mcadeleleri b. Hallar ile mcadele istei c. lke ynetiminde hanedan yelerinin sorumluluk gerei grev almalar d. Kut anlay e. Seluklularn hkim olduu topraklarn genilemesi

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

143

Okuma Paras
Sultan Melikah, Kavurd Beyin oullarnn gzlerini kr etmek iin mil ektirdii zaman, mil eken kimse gzlerinin nurunu gidermemeye niyet edip mil ekmeyi savsaklamt. Sultanahn ve sa kalan iki kardeinin gzlerinin nuru durur ve yine eskisi gibi grrlerdi. Ancak bir evde hapis olunmular ve zerlerine gvenilir muhafzlar konduundan kurtulmaktan mitlerini kesmilerdi. Ayrca muhafzlar ile de konumadndan kurtulu iin bir are bulamazlard. Nihayet bir hile dnp sultandan hizmet iin iki cariye istediler: Biz hastayz, hizmetkrsz olamayz, dediler. Sultan bunlara iki cariye verdi. Cariyeler gelip bunlarn olduu hcreye girdi. Bunlar ile o hcrelerinde durur, hizmetlerini grrlerdi. O cariyeler sebebinden muhafzlar bunlarn zerine her zaman izinsiz giremez ve durumlarn gremez oldular. Sonra bunlar muhafzlarn biri ile dost oldular ve kamak iin tedbir alp gayret gsterdiler. Kirmana adam gnderip at istediler ve: Bize yardm edin, dediler. Kirmana giden adamlar atlar getirip ehrin dnda bir tenha yerde braktlar. Bunlarla dost olan muhafz vastas ile atlar getirdiklerini bildirdiler. Sonra o iki cariyenin ellerini arkalarna balayp bir karanlk evin iine koydular ve evin kapsn skca kapattlar. Evin damn bir taraftan delip Sultanah ve kardelerini ip ile ekerek yukar kardlar. O gecenin iinde hazrlklarn grdler ve atlarn durduu yere ulatlar. Atlarna binip srat ile yola ktlar. Muhafzlar durumdan le zaman haberdar oldular, o cariyeleri bal ve hapis olunmu buldular. Melikah orada deil Horasanda idi. ok kimse onlarn arkalarndan gitmedi, gidenler de ulaamad. Bunlar sratle gidip birka gn iinde Kirmana ulatlar. Babalar Melik Kavurtun kalesine girdiler, emin oldular. Melikahn hapsinden kurtuldular. Kirman halk bunlarn geliine memnun oldu. (Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, I, Haz: Erdoan Meril, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser, 1977, 124-125)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Cevabnz doru deilse Kirman Seluklularnn Gelime Devri konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse Kirman Seluklu Meliklii konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse Suriye Seluklu Melikliinin Kuruluunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse Rey Sava ve Tutuun Sonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse Suriye Seluklu Melikliinin Ykln yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse, Melik Rdvan konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse Melik Rdvan Devri konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse konu balklarn yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse Irak Seluklu Melikliinin Ykl konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz doru deilse giri ksmn ve zetleri yeniden gzden geiriniz.

2. b 3. a

4. a 5. d 6. e 7. c 8. c 9. d

10.b

144

Byk Seluklu Tarihi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Byk Seluklu Devleti kurulduktan sonra fethedilen ve fethedilmesi dnlen yerler, idar bakmdan paylatrld. Bir ksm nispeten geni yetkilere sahip olan ehzdeler, merkezi otoritenin zayflad zamanlarda taht ele geirme, olmazsa bulunduu blgede hkimiyetini glendirme yolunda mcadeleye girmilerdir. Meliklikler her ne kadar bamsz olamasalar da, tayin edildikleri blgede kendi hanedanlarn kurmulardr. Sra Sizde 2 Kuds kurtarmak gibi din bir hedefe doru yola kan, ama tam bir kolonizasyon hareketi yrten Hallar, Anadoluda byk tahribat ve kayplara sebebiyet verdikten sonra Suriyeye ulatlar. Mart 1098de Urfada bir kontluk kuran Hallar Antakyay kuattlar. Yasyan Byk Seluklu sultan ve btn Mslman emirleri yardma ard. Bu seferin hedeflerinden birisi olan Rdvan, Antakyann yardmna bir miktar asker gnderdi. Fakat onlar da yolda Hallar tarafndan baskna uratld. Hallarn Antakyay igali (Haziran 1098) Halep Seluklu Meliklii iin son derece ciddi bir tehlikeydi. Zira stratejik karlar gerei Halebi ele geirmeyi dnen Antakya prinkepsleri, bu amala pek ok giriimde bulundular. Sra Sizde 3 1153 ylnda Sultan Sancar yenilgiye uratan Ouzlar, Horasan, ran, Afganistan ve Kirman da istil edip yamaladlar. Buna ramen coraf konumu dolaysyla onlarn hedefinde olmayan Kirman Seluklu Meliklii, 1189a kadar varln korudu. Merv ve Serahs ehirlerini elinde bulunduran Ouz beylerinden Dinar, Harizmh tarafndan buradan atlnca Kirmana girdi. Son Kirman meliki Turanhn bu istilay nleyecek gte olmamas ve ldrlmesi Ouzlarn blgeye kolaylkla hkim olmasna ve melikliin yklmasna yol at. Sra Sizde 4 Irak Seluklu sultanlar, Sultan Sancarn yksek otoritesi ve himayesi altnda bulunuyorlard. Buna ramen onun doudaki megliyetlerinden yararlanan Abbas Halifeleri, taht mcadeleleri iin Irak Seluklu meliklerini birbirlerine kar kkrtyorlard. Bu durum Halifelerin yeniden siyas g olma abalarnn bir sonucu olup, zaman zaman sert atmalara da yol aabiliyordu. Bu uurda iki halife hayatn kaybettii gibi, halifeler son dnemlerde Harizmahlarla ibirlii yaparak Irak Seluklularnn knde nemli rol oynamlardr.

7. nite - ube Hanedanlar (Meliklikler)

145

Yararlanlan Kaynaklar
Alptekin, Cokun (1989), Irak Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 291337. Kayhan, Hseyin (2001), Irak Seluklular, Konya. Meril, Erdoan (1980), Kirman Seluklular, stanbul. Meril, Erdoan (1989), Kirman Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 231-289. Sevim, Ali (1989), Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, Ankara. Sevim, Ali (1989), Suriye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 339470.

8
Amalarmz

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklular dneminde kurulan atabeyliklerin sistem ierisindeki yerini tanmlayabilecek, Toteginlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek, Zengilerin tarihesi ve tarih nemini belirleyebilecek, ldenizlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek, Salgurlularn tarihesi ve tarih nemini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Byk Seluklular Atabey-Atabeylik Toteginliler Hal Seferleri Fatmler Zengiler ldenizliler Harizmahlar Halife Salgurlular

indekiler

Byk Seluklu Tarihi

Atabeylikler

TOTEGNLLER (DIMAK ATABEYL / BRLER) ZENGLER (MUSUL ATABEYL) LDENZLLER (AZERBAYCAN ATABEYL) SALGURLULAR (FARS ATABEYL

Atabeylikler
GR
Atabeg ata ve beg kelimelerinden meydana gelen, Trklere has bir unvandr. Ancak kurumun Seluklu ncesi uygulamalar hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Seluklu dneminde sultanlarn ehzdeleri eitmek iin tayin ettikleri hocalara atabeg unvan verilmitir. Seluklularda bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslann, olu Melikaha hoca tayin ettii Nizmlmlktr. Atabeyler genellikle glam kkenli asker valiler olup, kendilerine iktalar tahsis edilirdi. Atabeyin vazifesi, ocuk yata yanna verilen meliki her bakmdan yetitirmek, bir bakma tahta hazrlamakt. Bu durum merkezi idarenin gl olduu zamanlarda hi bir sorun yaratmazd. Fakat devletin zaaf gsterdii hllerde atabeyler, yanlarnda bulunan ehzdeler adna saltanat mcadelesine giriyorlard. Eer baarl olurlarsa melik tahta oturur, kendileri de sultann en yaknnda yer almak suretiyle, ok nemli konumlara gelirlerdi. Saltanat davasn kaybetmeleri hlinde ise, ounlukla ehzdenin dul annesi ile evlenerek mevkilerini glendirirlerdi. Bulunduklar yerde merkeze bal olmakla birlikte, zamanla denetimin zayflad nfuz alanlar olutururlard. Ayrca kendilerine verilen ikta topraklarnn bykl nisbetinde hkimiyetleri salamlarken, bir yandan iktalarnn, dier yandan unvanlarnn oullarna intikl etmesiyle kendi hanedanlarn kurarlard. Bildiimiz atabegliklerin hepsi Byk Seluklu veya Irak Seluklularna, dolaysyla da Abbas Halifeliine tbi olmulardr. Bununla birlikte atabeylerin, devletin zayf zamanlarnda devleti ke gtren nemli sebeplerden birisini tekil ettii grlmektedir. Kendilerine verilen merkezden uzak, geni ikta topraklar ile yanlarndaki ehzdeleri devlete kar pazarlk konusu yapabilmeleri en mhim dayanaklar olmutur. zellikle Irak Seluklularnn son zamanlarnda mera, adet kendilerini zorla atabeg tayin ettirip, melikleri de rehin olarak yanlarnda tutacak kadar byk, fakat tahripkr bir g oda durumuna gelmilerdir. Bununla birlikte atabeglik merkezlerinde hkimiyet almetleri, en kt dnemlerde bile melik adna icra edilirdi. Atabey ok nfuzlu ise hutbe ve paraya onun ad da eklenirdi. Musul ve Dmakta olduu gibi, yanlarnda artk ehzdelerin olmad dnemlerde de atabey olarak anlm olmalarna ramen, bunlar artk meliklerin hocalar olarak deil, sultan, melik, emir gibi siyas bir mevkinin ifadesi olan unvanlaryla tarih sahnesinde yer almlardr.

148

Byk Seluklu Tarihi

TOTEGNLLER (1104-1154) Totegin ve Atabeyliin Kuruluu

Toteginliler, Dmak merkez olmak zere Suriyede balca Hama, Hms, Tedmr ve Baalbek evresinde hkm srm bir hanedandr. Atabeyliin kurucusu olan Trkmen beyi Totegin hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Sultan Alp Arslann Kafkasya seferi srasnda ona katld, bu blgede yapmakta olduu gazlarla ilgili tecrbelerini sultanla paylat ve kendisini Rum seferine tevik ettii bilinmektedir. Anadolu seferlerine katlan komutanlar ierisinde ad geen Toteginin daha sonra Suriye meliki Tutuun hizmetine girdii anlalmaktadr Daha nce anlatld gibi, Melikah lnce kardei Tutu, onun yerine gemek arzusuyla taht mcadelesine girmiti. Tutu bu amala mid (Diyarbakr)e geldii srada, yannda bulunan mehur komutan Totegini olu Dukaka atabey tayin etmiti (1093). Tutu, Rey savanda lrken Totegin Berkyaruka esir dmt. Sonra esir mbadelesi erevesinde salverilen Totegin, Dmakta melik ilan edilmi olan Dukakn hizmetine girdi. Totegin atabey unvann, Dukakn Dmak meliklii dneminde de korudu. Daha sonra Melik Dukak da, onu kendi olu Tutuun atabeyliine atad. Atabey Totegin, Dukakn vasiyeti zerine onun bir buuk yandaki olu Tutuu meliklik makamna oturttu (1104). Kendisi de onun atabeyi olarak tm idareyi eline ald. Fakat daha sonra Tutu adna okunan hutbeyi kesip, Dukakn kardei Erta Dmaka ard. Melik iln edilen Erta, atabey tarafndan ldrlmekten korktuundan ona kar kuvvet toplamak zere Dmaktan kat (Ekim 1104). Fakat yardm temin edemeyen melik yolda eceliyle vefat etti. Ksa bir sre sonra Melik Tutuun da lmesi zerine Toteginin nnde hi bir engel kalmad. Dmak meliklii mirasna kendi adna el koydu.

Dmak Atabeylii - Hal Mnasebetleri

Bu dnemde Yakndouyu tehdit eden en byk dman Hallard. Totegin ise Kuds Krall ile komu olmas bakmndan tehlikeyi ok daha yakndan hissediyordu. Hallara kar yaplan savalarda nceleri saf tutmayan Fatimler, toprak ve itibar kayplarn telafi etmek iin Trklerle ibirlii etmeye mecbur oldular. Atabey Fatmlerin yardm arsna, Emir Sabar idaresinde bin yz kiilik bir kuvvet gndererek karlk verdi. ki tarafn da ar kayplar verdii Remle savan Hallar kazand (29 Austos 1105). Baudouinin kralln gvenliini salamak iin ina ettirdii Alal kalesi, Dmakn zirat alanlar bakmndan ciddi bir tehdit oluturuyordu. Totegin bu sebeple kt seferde, kaleyi zapt edip tamamen yktrd (Aralk 1105). Bununla birlikte Hallar atabeyliin gneyindeki blgeleri yamalamaya devam ediyorlard. Totegin bunun zerine Trkmenlerden de yardm temin ederek sefere kt. Fakat Kral Taberiyeye ekilince, bir iki ufak atma dnda sava olmad. Dmakn gneyine aknlar srd iin Taberiyeye yeniden sefere kan Atabey, Hallar malup etti. Kraln yeeni olan kale komutan Gervaise esir edildi. Serbest braklmas konusunda taraflar arasnda anlama salanamaynca da ldrld (1108). Atabeyin ikinci Taberiye seferinden sonra Kuds kral Saydaya saldrd. Hallar sahil eridini tamamen zapt etmek istiyorlard. Fatm donanmas Sayda kuatmasna yardmna gelen Ceneviz donanmasn malup etti. Dmak kuvvetleri gecikmeli de olsa ehrin yardmna yetitiler. Taberiye blgesindeki srekli sava ha-

8. nite - Atabeylikler

149

li Dmakn ekonomik hayatna da byk zararlar veriyordu. Zira zengin ticaret kervanlarnn yamalanmas, ister istemez Dmak-Msr kervan yolunu kullanm d brakyordu. Atabeyliin ticar karlarn gzeten Totegin, bu yzden Kraln teklifini kabul ederek on yllk bir bar antlamas yapt (1108). Bu sayede Dmakn ticaret hayatnn canlanmasn salad. Hallar tarafndan kuatlan Trablusa bal Arka kalesi nibi, Toteginden ehri kendisine teslim etmek karlnda yardm istedi. Hemen gnderilen Dmak askerleri kaleye girdiler. Ancak takviye kuvvetlerini gndermekte ge kalan Atabey, Hallar tarafndan baskna uratlp ar kayplar verdi. Arka kalesi sonunda Hallara teslim oldu. Hallar bundan sonra Cenevizlilerle birlikte, Fatimlere ait Trablusu karadan ve denizden kuatp igl ettiler. Trablusda Kuds krallna bal bir kontluk kuruldu. Bu arada Antakya prinkepsi Tancred de Banyas ve Cebeleyi zapt etti (Temmuz 1109). Hallar atabeylie bal Rafeniyeye saldrarak mevcut antlamay bozdular. Bunun zerine Atabey, Hallarn tm ikml yollarn keserek ehrin dmesini engelledi. Ancak Totegin bu saldrlar karsnda Antakya Prinkepsi ile bir anlama yapmaya mecbur oldu. Buna gre el-Munaytra ve bn Akkr kaleleri Hallara terkedilecek, el-Bika blgesi rnnn te biri onlara verilecek ve baz kaleler Hallara yllk vergi deyeceklerdi (1110). Sultan Berkyaruk, Hallarla savamak zere, tm blge emirlerine Musul valisi Mevdd komutasnda toplanmalarn bildirdi. Artuklu lgazi ve Ahlatah Skmenin de katld Seluklu ordusu, nce Urfay kuatt. Erzak takviyesi yapamayan ehir zor duruma dt. Kuds kral idaresinde yardma gelen Hal ve Ermeni kuvvetleri Seluklu ordusunun pususuna derek byk kayplar verdi (1110). Totegin de askerlerini, Urfay kuatmaya devam eden Seluklu ordusunun yardmna gnderdi. Fakat kendisi Hal tehdidi dolaysyla Dmaka dnmek zorunda kald. Totegin, ertesi yl Sultan Taparn emri ile, yine Emir Mevdd idaresinde, Harran nlerinde toplanan Seluklu ordusuna katld. Fakat komutanlar arasndaki anlamazlklar ve hastalklar ordunun bir netice alnmadan dalmasna sebep oldu. Mevdd ve Atabey, Hallarn kuatt eyzere yardma gittiler. Ancak kn yaklamas dolaysyla onlar da lkelerine dndler. Kuds Kral Baudouin bu kez de Sur liman ehrini kuatt. Sur valisi Anutegin bal olduu Fatmlerden ksa srede yardm alamayacan grerek Totegine bavurdu. Atabeyin gnderdii 200 kiilik takviye kuvveti muhasaradan nce ehre girmeyi baard. Hallarn dikkatini Surdan baka yne ekmek iin, evredeki Hal ehirlerine saldrlar dzenledi, kayplar verdirdi. Sur nndeki Hallarn karadan ikml yollarn kestii gibi, Sayda limanna hcum edip gemilerini de tahrip etti. Drt ay sren kuatmadan sonu kmaynca Hallar Akkya ekildiler (1112). Ancak Toteginin Dmaka dnmesinden sonra Suru yeniden kuattlar. Vali yine Totegine mracaat etti. Dmak kuvvetlerinin zamannda yetimesiyle Sur atabeyin hkimiyetine girdi. Fakat Totegin ehrin kritik mevkiinden dolay, Fatimlere kar tavr almay doru bulmad. Suru onlara brakp donanma ile takviye edilmesini tavsiye etti. Hallar da kuatmadan vazgeip ehrin valisi Mesud ile anlamak zorunda kaldlar. Kuds Kral 1113de, Dmaka bal el-Besniye blgesini yamalayarak aralarndaki anlamay bozdu. Totegin, Emir Mevddun yardmyla, dier Hallarn da takviye ettii Kral Baudouinin ordusunu Taberiye yaknnda baskna uratt. ki bin kadar zayiat veren Hal ordusunun kalan Taberiyeye snd. Hatt kral tannmad iin esir dmekten son anda kurtuldu. Hallar birka gn burada muhasara altnda tutuldular. Hallara ait yerler yamaland, pek ok ganimet elde

150

Byk Seluklu Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

edildi. Emir Mevdd ile Atabeyin baarlar Kraln, bozduu anlamay yenilemesini salad. Hatt Toteginin Taberiye seferi srasnda ele geirdii yerlerin ona braklmasn da kabul etti (1114). Bu arada Totegin, Halep Seluklu meliki Alp Arslann Dmaka gelip kendisinden yardm istemesi zerine, hutbeye Sultan Tapardan sonra Melikin adn da koydu. Melikin davetine icabet edip, Halepe giderek baz dzenlemeler yapt. Fakat bir sonuca varamayacan anlayarak geri dnd. Mardin Artuklu beyi lgzi, Badad ahneliinden azledildii iin Sultan Tapara krgnd. Bu yzden Musul valisi Aksungur Porsuk idaresindeki Seluklu ordusuna gerei kadar yardm etmemesi, taraflar arasnda atmaya ve Porsuknin yenilmesine yol at. Bu arada Totegin de aka olmasa bile, Musul valisi Mevddun Dmakta Batnler tarafndan ldrlmesinden sorumlu tutuluyordu. Tapar tarafndan cezalandrlmaktan korkan lgzi, Atabeye Sultana kar anlama teklif etti. Kuvvetlerinin Seluklu ordusuyla savamaya yetmeyeceini dnen mttefikler Hallarla da anlatlar. SIRA SZDE Llnn daveti zerine Sultan adna Halepi teslim almaya gelen yeni Musul valisi Porsuk b. Porsuk, Toteginin direniiyle karlat. Ancak Atabeye ait baz ehirleri zabt etti. zerine Antakya prinkepsinden yardm isteyen lgzi ve D N EBunun LM Toteginin yardmna Kuds kral ve Trablus kontu da geldiler. ki ay boyunca ordughlarnda bekleyen Hallar Seluklu ordusuna saldrmaya cesaret edemeyip S O R U geri dndler. Fakat kendilerini takip eden Seluklu ordusunu yenilgiye urattlar. Hal seferlerinin din havaya ramen, Hallarn Mslmanlarla, MslmanD K K Ayaratt T larn Hallarla yaptklar ittifaklar, siyas ve ekonomik karlarn din hedeflerin nne geebildiini gstermektedir. Bundan da anlalaca zere, Hal seferleri srecinde MsSIRA SZDE lmanlar ve Hristiyanlar, yekpre iki blok deillerdi. Hallar, Seluklu ordusu blgeden ekildikten sonra, mttefikleri Totegine AMALARIMIZ ait Rafeniyeyi zapt ettiler. Atabey ehri 22 Ekim 1115te ani bir basknla geri ald. Totegin, Hallarla ibirlii yaparak maksadnn snrlarn atn grd. 1116da T A P Sultan Taparn huzuruna kp af diledi. Totegin affedilmekBadadda K bulunan le kalmad, kendisine Suriye valiliine tayin edildiine dair bir menur da verildi. 1116 ylnda Hallara kar sefere kan Musul valisi Aksungur Porsuk, Dmak nlerine gelince de ona katld. Trablus kontunun zerine yryen Trk T E L E V ZTotegin YON ordusu, bin kadar ovalyeyi kltan geirip, pek ok ganimet elde etti. Hallar, Akdeniz sahil eridini byk lde ele geirmilerdi. Stratejik ve ticar karlar bakmndan, bundan sonraki balca hedefleri Msrd. Nitekim Kral BaNTERNET udouin 1118de Msra bir sefer dzenledi. Totegin kuvvetleriyle Yermk blgesine inerek onu tehdit etti. Kral geri dnerken yolda lnce, Hallar yeni kraln seilecei bu kark dnemde Atabey ile anlamak istediler. Anlama mmkn olmad ise de, bylece Hallar Msrdan uzaklam oldular. Bu arada Fatm ordusu da Askalanda bulunan Totegine katld. Ordughda iki ay bekleyen Totegin, sava yapmadan Dmaka dnd. Fakat II. Baudouin Kuds kral olur olmaz hemen taarruza geti. Totegin kendisinden yardm istedii Artuklu lgzinin Trkmen kuvvetleri ile gelmesini bekliyordu. lgzi ise Halebe ynelen Antakya prinkepsi Rogerin kuvvetlerine baskn dzenledi. Rogerin 4.700 kiilik ordusunun kendisi de dhil, nemli bir ksm yok edildi. Totegin Artah kuatmakta olan lgaziye katldktan sonra birlikte Esarib ve Zerdana kalelerini ele geirdiler. II. Baudouin bu yenilginin intikamn almak iin sefere kt. Totegin ve lgzi, kuvvetleri ksmen dalm olmasna ramen, Kraln ordusuyla harbe girmek zorunda kaldlar. Trk ordusu Hallar pskrtmeye muvaffak oldu (1119).

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Atabeylikler

151

Sur valisi Fatm veziri tarafndan azledilince, Hallar bundan yararlanp ehri almaya teebbs ettiler. Fatimler ise ehrin valilik menurunu Totegine gndererek her trl sorumluluu ona yktlar. Hallar Venediklilerin yardmyla ehri karadan ve denizden kuatmlard. Banyasa gelen Atabey, etraftaki Mslman emirliklere yapt acil yardm arlarna cevap alamad. Bu durumda kazanamayacan anlayan Atabey, yaplan anlama gereince ahalinin ehri gvenle terketmesine nezret ettikten sonra Suru Hallara teslim etti (1124). Bu arada ikinci defa Musul valisi olan Aksungur Porsuk, Hallara kar takip ettii aktif politika ile Atabeyi rahatlatt. ki Trk emir birleerek Kefertb aldlar. Ancak Azaz Kalesi nnde Kuds Kral ile yaplan savata her iki taraf da ar zayiat verdi. Kral II. Baudouin, harekta devam ederek atabeyliin topraklarn yamalamaya giriti. Totegin durumun ciddiyetine bakarak byk bir ordu toplad. 1126da Merc-i Sffarda yaplan savatan sonra Dimaka dnebildiyse de svarileri ok kayp verdi. Bu yzden Trablus kontunun kuatt Rafeniyeye yardm gnderemedii iin, atabeyliin bu nemli snr ehri dt. Totegin atabeyliinin son dnemlerinde, Hallara kar bir s olacan umarak Banyas ehrini Batnlere verdi. Dnemin kaynaklarnda veziri Mezdegn ve lgzinin etkisi ile bu karar ald rivayet edilmektedir. phesiz bu husus onun inancyla ilgili bir tercih deildi. Fakat Batnlerin devlete, kurumlara nasl szdklarn gsteren gzel bir rnektir. Bir sredir hasta olan Totegin, yerine olu Taclmlk Brinin gemesini vasiyet ettikten sonra 11 ubat 1128 tarihinde ld.

Tacl-Mlk Bri
Babasnn yerine Dmak Atabeylii tahtna oturan Bri, onun salnda Baalbek valisi ve Dmak nibi olarak, idar tecrbe kazanma frsat bulmutu. Toteginin veziri Tahir b. Sad el-Mezdegnnin tavsiyesiyle Banyas ehrini verdii Batnler beklentileri boa karmlard. Nitekim Surun kendilerine braklmas artyla, Hallarn Dmak zaptna yardm etmek zere anlatlar. Bri, Batnler Dmakda da taknlklarn arttrnca nce veziri el-Mezdegnyi idam ettirdi. Bundan cesaret alan halk da harekete geerek ehirde birok Batnyi ldrd (1129). Bri, Batnlere kar sk bir takibat yrtt. Bu yln sonunda birleik bir Hal ordusu Dmak civarn yamalamaya giriti. Bin kiilik nc birlikleri atabeyin askerleri tarafndan imha edilince, Hallar kuatmadan vazgeip ekildiler. Musul valiliine atanan madeddin Zengi, Halepi ele geirdikten sonra Dmak Atabeyliinin, neredeyse Hallar kadar byk bir dman oldu. Nitekim tm Musul valileri gibi cihad ars yapan Zengiye be yz kiilik bir mfreze gnderen Bri, Hama meliki olan olu Sevine de kuvvetleriyle ona katlmasn bildirdi. Ancak Zengi, Sevini hapsedip hileyle Hamay ele geirdi (1130). Atabey Bri Dmakta giritii Batn tenkili dolaysyla onlarn hedefinde bulunuyordu. st dzey tedbirlere ve devaml zrh giymesine ramen, suikastten kurtulamayp boynundan ve brnden yaraland. mrnn son bir yln bu sebeple hasta olarak geirdi ve 6 Haziran 1132de vefat etti.

emsl-Mlk smail
Bri lmeden nce yerine olu emslmlk smaili veliaht tayin etmiti. smail baa getiinde, baz kaleleri igl eden kardei Muhammed ile savamak zorunda kald. Onu yenilgiye urattktan sonra affetti. smailin ilk icrat Toteginin Batnlere terkettii Banyas kalesini geri almak oldu. Daha sonra da Zenginin Hallarla megliyetinden yararlanp Hamay da kurtard. Atabey smailin eyzeri ku-

152

Byk Seluklu Tarihi

atmas, Hallarn ilgisini Dmaka yneltti. Nitekim Havran igl ederek, aralarndaki antlamay bozdular. smail bunun zerine Akk, Nasra ve Trablus taraflarna aknlar dzenledi. Hal ordusu bu durumda ekilmek zorunda kald. smail baarl bir d siyaset takip etmesine ramen, sert ynetimi ve koyduu ar vergiler yznden pek sevilmiyordu. Bir av partisinde urad baarsz suikast giriiminden sonra da herkesten kukulanr oldu. Kardei Sevin ile baz ileri gelen adamlarn ortadan kaldrd. Sonunda lm korkusu ile ne yapacan bilemez hlde, Zengiye haber yollayarak Dmak kendisine teslim edeceini bildirdi. Bu teebbsn ailesinin sonu olacan gren annesi Zmrrt Hatunun emriyle 1135de ldrld.

ihabeddin Mahmud
smailin yerine kardei Mahmud geirildi. Bu arada Musul atabeyi, smailden gelen daveti gereke gstererek Dmak nlerine geldi. Atabey Mahmud eliye iyi davranmakla birlikte, Zenginin teslim olmas yolundaki isteini kabul etmedi. Kuatmann sonu vermeyeceini anlayan Zengi, yanndaki Seluklu meliki Alp Arslan adna hutbe okunmas artyla anlamay kabul etti. Bu olay atabeylerin melikleri, kendi nufzlarn glendirmek iin nasl kullandklarna dair gzel bir rnektir. Bu arada Hms hkimi de Zenginin basks yznden ehri Atabey Mahmuda teslim etmiti. Fakat Zengi, Irak ve Suriyeyi kendi idaresi altnda birletirmek istedii iin Hms almaktan vazgemedi. Zengi, Dmak ve Hmsa sahip olabilmek iin Mahmudun annesiyle evlendi. Hms Hatunun eyiz olarak Musula baland. Zengi de Barin kalesini, Mahmudla evlendirdii kznn eyizi olarak Dmak Atabeyliine brakt (1138). Dmak merasndan isfahslr Emir Bazvac, 1137 ylnda Trkmenlerle takviye ettii ordusuyla, Trablus kontluu ve Kuds Krall topraklarna baarl aknlar dzenledi. Fakat bir sre sonra Atabey tarafndan ldrld. Onun yerine Muineddin ner tayin edildi. Mahmud 1139da, Ermeni asll hizmetkr tarafndan uyurken katledildi. Bu suikastin kardei Muhammed ile isfahslr nerin tertibi olduu tahmin edilmektedir (Haziran 1139).

sfahslr, siph (atl asker) ve slr (komutan) kelimelerinden meydana gelen siphslr /sipehslr (ordu komutan) teriminin farkl bir yazldr.

Cemleddin Muhammed Devri

ner, maktul Atabeyin kardei Muhammedi Dmaka getirip onun yerine oturttu. Daha sonra Atabeyin annesi ile evlenen ner vezirlie tayin edildi. Ancak Atabey Muhammedin, ldrlmekten korkan kardei Behramah, Zengiye snarak onu Dmak almaya tevik etti. Bu frsat deerlendirmek isteyen Musul atabeyi, hemen yola kt. nce Baalbeki zapt etti. Dmak nlerine gelen Zengi, ehrin teslimini istediyse de reddedildi. Zengi, veziri ehrizornin ehre gnderdii casuslardan ald istihbarta gre, Dmaka girilse dahi arpmalarn aleyhine sonulanaca dncesiyle kuatmay kaldrd. Atabey Muhammed, ksa bir sre sonra yakaland hastalktan kurtulamayp 29 Mart 1140da ld.

Mcreddin Abak ve Atabeyliin Ykl

Atabey Muhammedin lmnden sonra, yerine olu Abak geirildi. Ancak Atabeyliin idaresi artk tamamiyle nerin elinde bulunuyordu. Zenginin bu deiiklii Dmak almak iin vesile addetmesi zerine ner, Hallarla antlama yapt. Hal-Dmak kuvvetlerince alnan Banyas, antlama gereince Hallara verildi. Banyasn dtn renen Zengi, Dmaka yrd. Hallarn desteine ra-

8. nite - Atabeylikler

153

men erzak sknts eken Atabey Abak, hutbede Zenginin adn okutmay kabul ederek kuatmann kaldrlmasn salad. Bilindii gibi Zengi 1146da ehit olunca, topraklar oullar arasnda blnd. Halep havlisine hkim olan Nureddin Mahmud da babas gibi, Hallara kar baarl bir mcadele iin, Suriyenin tek bir ynetim altnda toplanmasnn art olduunu dnyordu. Urfann fethi zerine yola kan kinci Hal ordusuna kar da, Dmak ynnde kendisini emniyete almak istiyordu. Bu yzden Nureddin, Abakla yapt anlama gerei onun Serhad kalesi muhasarasna bizzt katld. Hallar Barada yenilgiye uratld. Bosra ve Serhad atabeylik topraklarna katld. Suriyeye ulaan kinci Hal ordular, Halepten nce yine Nureddine bal olan Dmak kuatmaya karar verdiler. Ancak Temmuz 1148de ehri kuatan Hallar, Musul ve Halep Atabeylii kuvvetlerinin yardma gelmesi zerine, hibir varlk gsteremeden blgeden ayrlmak zorunda kaldlar. Dimak, Halep ve Musul askerleri, Hallar arasndaki bir anlamazlktan istifadeyle, Arima kalesini zabt edip yktlar. Nureddinin Antakya havalisindeki harektna karlk, Kuds krall askerleri de Dmaka bal yerleri yamaladlar. Abak, Nureddine kar denge oluturabilmek iin Kuds kral ile iki yllk bir bar anlamas yapt (Mays 1149). Ancak bu anlamaya karlk, kralla yllk vergi demeyi kabul etti. Bununla birlikte Nureddin Mahmudun Antakya harektna asker gndermeyi de ihml etmedi. nerin lmnden sonra, tm yetkileri kendisinde toplamak isteyen Abaka kar Dmakta bir isyan kt. Nureddin bu olaydan yararlanmay dnd. Atabeyden Hallara kar asker yardm istedi. Fakat Abak, Dmakn savunmasn zayflatacak ve Kuds kral ile arasn bozacak bu teklifi kabul etmedi. Bununla birlikte 1150de, Dmak kuatan Nureddin adna hutbe okutmay kabul etti. Nureddinin ertesi ylki Dmak kuatmas Hallarn Abaka yardm yznden sonuca ulaamad. Ama Abak, Halep atabeyinin Dmak nibi sfatn kabule mecbur oldu. Hallar Fatmlere ait Askalan kuattnda Abak da, Nureddin idaresinde ehre yardma gelen kuvvetler arasnda bulunuyordu. Askalann dmesi zerine Dimakn Hallar karsnda iyice zora dtn gren Atabey, Kuds kral ile temasa geti. Ancak bu durum bal bulunduu Nureddini yok saymak anlamna geliyordu. Bunun zerine Nureddin Mahmud Dmak bir kere daha kuatt ve 25 Nisan 1154te teslim ald. Bylece Dmak Atabeylii tarihe kart. Dmak Atabeylii elli yllk ksa siyas hayatnda, Hallarn Suriye ve Filistinde kurduklar hkimiyetlere kar bir kalkan grevi yapt. Antakyadan Kudse kadar uzanan sahann tamamiyle Hallarn eline gemesine engel oldu. Byk Seluklu Devletinin fetret dnemi olmas dolaysyla, bu hizmet slm dnyas iin ok byk nem arzediyordu. Dmak atabeyleri bu youn siyas faaliyetlerine ramen, lkelerinde iktisad ve sosyal kalknmay da ihml etmediler. Byk Seluklu gelenei olan medrese inas onlar tarafndan da devam ettirildi. Bu dnemde on medrese yannda, mescitler, hamamlar ve su kanallar gibi eserlerin varl bilinmektedir. Dmakda her zenat erbabnn ayr arlar vard; dericilik ve kuma dokumacl gelimi i kollarndan idi. Cam ve demir eritme frnlar ile, buday sapndan kat yaplan imalthneler ve canl zirat hayat devrin iktisad seviyesini gstermek bakmndan nemlidir. Dmak Atabeyliinin tarih roln ksaca aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

154

Byk Seluklu Tarihi

MUSUL ATABEYL (ZENGLER) (1127-1233) madeddin Zengi ve Atabeyliin Kuruluu

Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak zere, el-Cezire, Dou Anadolu ve Suriyede hkm srm bir atabeyliktir. Kurucusu Zengidir. Babas Kasimddevle Aksunguru, Melikahn dadsnn kocas ve sonra Halep valisi olarak tanmaktayz. Aksungur, Melikahtan sonra hizmetine girdii Tutu tarafndan ldrlnce, bu srada yedi yalarnda olan Zengi, Musul valilerince yetitirildi. Nitekim Mevddun 1111- 1116da Hallara kar dzenledii seferlerde onun yannda yer ald. Sonraki vali Aksungur Porsuk tarafndan kendisine Vast ve Basra ikta edildi. 1126 ylnda Badad kuatan Irak Seluklu sultan Mahmud, Zengiyi yardmlar dolaysyla Badad ahneliine atad. 1127 ylnda iki olunun atabeylii ve Musul valiliine getirdi. Zengi, Hallarla mcadelenin ancak el-Cezire, Suriye ve hatt Msrda siyas birlik salamakla mmkn olacan dnyordu. Bu uurda mcadeleye Mardin Artuklularna bal Halebi alarak balad. Mardin beyi Timurtan mdahalesini nlemek iin Nusaybini de ele geirdi. Sonra Sincar, Habur ve Harran (1128); 1130da Dmaka bal Hamay zabt etti. Artuklular yenerek Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluda hkimiyetini salamlatrd. Irak Seluklu sultan Mahmudun lm zerine kan taht kavgalar, Halife Mstaridin tahrikiyle daha da karmak bir hle gelmi bulunuyordu. Zengi, Sultan Sancarn emriyle Mstaride kar Badada yrd, fakat yenilerek Musula dnd (1132). Bunun zerine intikam almak iin, etraftan otuz bin kiilik bir ordu toplayan Halife, Musulu kuatt ise de sonu alamad (1133). Zengi deerli hediyeler gndererek Halife ile barmay tercih etti. Ama Musul seferi srasnda ona yardmda bulunan Artuklu beyi Davudun zerine yryp yendi. Emir say da, Hakkri civarnda elinde bulunan kaleleri alarak cezalandrd. Babasnn ldrlmesi zerine hilfet tahtna geen Raid, Sultan Mesuda kar bir ittifak oluturdu. Zengiye de yanndaki Melik Alp Arslan adna hutbe okutma sz verdi. Her ne kadar szn tutmad ise de, Seluklu ordusuna direnemeyeceini anlayp, Zengi ile birlikte Musula ekildi. Halifelikten azledilen Raid, Zenginin tavsiyesiyle ehirden ayrld. Atabey Zengi de Sultan Sancara ramen bir siyaset izlemenin mmkn olamayacan grerek Sultan ve yeni Halife adna hutbe okuttu. Zenginin Hallar ile mcadelesine gelince, 1130da Kuds Kralnn da olduu Hal kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zapt etti. Bir sre Dmak Atabeyliini sktrdktan sonra Hallar zerine yrd (1137). Zenginin Barini kuatmas zerine ehrin yardmna gelen Kral Fulk, Atabeyin dzenledii baskndan glkle kurtuldu, Trablus kontu esir dt. Emir Savar idaresindeki atabeylik kuvvetleri ise Kefertab ve Maarratnnuman fethettiler. Zengi bylece Hallar karsnda Artuklu beyleri ve Dmak atabeylerinin yrtt cihd srdrebilecek gl bir namzet olduunu ortaya koydu. 1138 ylnda Suriye seferine kan Bizans imparatoru oannesin balca hedeflerinden birisi Zengi idi. Hal kuvvetleriyle birlikte Halepi kuatan imparator, Zenginin zamannda ald tedbirler sayesinde baarya ulaamad. Esarib garnizonu zayf olduu iin dmekle birlikte atabey kayplarn ksa srede telfi etti. Yukarda anlatld gibi, Zengi, Dmak atabeylii zerinde hkimiyet salamak konusunda bir hayli mesafe almt. Musula dndkten sonra Hemedan yolunun kontrol noktalarndan biri olan ehrizoru topraklarna katt (1140). Hal-

Seluklu Devletinin Abbas halifelerini, artk siyas bir g olarak kabul etmeyen politikalarna ramen, onlarn bu uurda verdii mcadeleler, Irak Seluklular dneminde ivme kazand. Halifenin 30.000 kiilik bir ordu toplayabilmi olmas, bu zamana kadar bir hayli mesafe katettiinin gstergesidir. Nitekim bu giriimler Mstaridin hayatna mal olacaktr.

8. nite - Atabeylikler

155

larn kendi aralarndaki anlamazlklardan yararlanp Musulun kuzeyine yneldi. Mardin Artuklu beyi ona itat arz ederken, Van Glnn gneybatsnda Hizan, Maden, Bitlis, Ergani, ermk, Siirt gibi yerleri ele geirip kendisini bu istikamette gvene ald. Oysa bu civardaki youn faaliyetleri dolaysyla, Hallarla ilgilenmedii izlenimini veren Zenginin esas hedefi, Halebden Musula kadar uzanan lkesini ikiye blen Urfa Kontluu idi. Zaten Sultan Mesud da Zengiyi, Mardinden mide, Harrandan Rakkaya kadar slm topraklarn tehdit etmekte olan Urfa kontluuna kar cihadla grevlendirmiti. ehri yakndan izlemekte olan Atabey, Kont Joscelinin olmad bir srada ehri iddetle muhasara etti. Anadolu, el-Cezire ve Suriye arasndaki stratejik konumu dolaysyla aslnda btn Hallar iin ok nemli olmakla birlikte kuatma, onlarn kendi aralarndaki anlamazlklar sebebiyle yardm edemeyecekleri bir zamana denk dt. 24 Aralk 1144 tarihinde Urfa fethedildi. Yerli Hristiyanlara ok iyi muamele eden Zengi, Hallar tamamen tasfiye etti. Komutanlarndan Ali Kk Urfaya vali tayin ederek emrine kuvvetli bir garnizon verdi. Sizce Zenginin Urfay fethinin nemi nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

Atabey, Urfadan sonra Suruu ve kontluun Fratn dousundaki tm toprakDNELM larn fethetti. Suriyeyi kendi idaresinde birletirme hedefi erevesinde Ukayllerin elinde olan Caberi kuatt. Ancak kalenin teslimini bekledii srada kendi muS Ogmlen R U hafzlardan birisi tarafndan ldrld ( 15 Eyll 1146). Rakkada Atabey Zengi sert tabiatna ramen, halka adaletli davranmas dolaysyla ok seviliyor, Hallara kar kazand zaferler sebebiyle de byk sayg gryordu. DKKAT Drt olu bulunan Zenginin yerine kimin geecei konusu, anlamal olarak hlledildi. Buna gre byk olu Seyfeddin Gzi Musul merkez olmak zere elSIRASuriyeye SZDE Cezireye, Nureddin Mahmud ise, merkezi Halep olan Kuzey hkim olacaklard.

Musul Atabeylii
I. Seyfeddin Gazi

AMALARIMIZ

Zenginin lm onun rakiplerini hemen harekete geirdi. II. Joscelin, isyan eden Ermenilerin ars zerine ehri yeniden ele geirdi. Musul atabeyi Gzi, Ali Kk idaresinde derhal bir ordu gnderdi. Bu arada Nureddin Tdaha E L E V erken Z Y O N davranarak, Urfaya girip isyan bastrd. Bu defa Hristiyanlar ehirde bir daha varlk gsteremeyecek ekilde tasfiye edildiler. Gzi, Artuklularn saldrya gemesi yznden ehri kardeinin idaresine brakt. Mardin ve Hsn Keyf Artuklular da baz TERNE T yerleri igl etmilerdi. Musul atabeyi bunun zerine harekete N geip Hani, Meyyfrikn, Tell-Mevzen ve Dara gibi yerleri geri alp Mardine yrd. Timurta eli gndererek onunla anlamak zorunda kald. Ksa atabeylii sresince, kinci Hal ordularnn Dmak kuatmasna bizzt ve Arimann fethine kuvvetler gndererek katld (1148). Hastal arlanca yerine kardei Kutbeddin Mevddun gemesini vasiyet etti ve ksa bir zaman sonra ld (1149).

K T A P

Bu zamana kadar Trkiye DNELM Seluklular, Danimendliler, Artuklular ve Toteginliler, Hal krallar ve kontlarnn S O R U esir alnd, ordularnn imh edildii pek ok zaferler kazanmlard. Bu baarlar Filistin D ve KKAT Suriyenin btnyle Hallarn elinde birlemesini engellemek gibi SIRA SZDE byk bir kazan salamt. Ancak Urfann fethi her bakmdan bir dnm noktas oldu. Bu olay slm Dnyas AMALARIMIZ iin ne kadar byk bir sevin ve zgven kayna oldu ise, Hristiyanlar iin de o denli byk bir znt ve T A P korkuya sebepKoldu. Yakndouda bundan byle artk, sadece varlklarn srdrme mcadelesi vermek zorunda T E Lkalacak EVZYON olan Hallara yardm iin, krallar idaresinde kinci Hal seferi dzenlenecektir.

NTERNET

Kutbeddin Mevdd
Mevdud aabeyinin yerine geti, fakat Nureddin Sincar ele geirdi. ki karde arasnda sava olacakken, Sincarn Mevdda Rakka ve Hmsn Nureddine kalmas

156

Byk Seluklu Tarihi

artyla anlama yapld. Bylece Musul kolunun Suriyede hi topra kalmad. Mevdd, 1157 ylnda Irak Seluklu sultan Muhammedin Badad kuatmasna, tbiyet gerei nemli bir miktar asker gnderdi. Sultan bir ehzde isyan dolaysyla Badaddan ekilirken Musul kuvvetleri ona Hulvana kadar elik edip gvenliini saladlar. Mevdd, Nureddin Mahmudun Hallara ve dier rakiplerine kar dzenledii seferlerin neredeyse tmne nibi Ali Kk idaresinde ordu gndererek katld. Nureddin Mahmud bu hizmetleri karlnda Harran ve Rakkay Ali Kke ikta edip, dolaysyla Musul Atabeyliine geri verdi. Atabey Mevdd, iktidar boyunca Nureddinin Musul zerindeki statsn kabul edip onun mdahalelerine kar kmad. Mevdd, yerine olu Zenginin gemesini vasiyet ettikten sonra 1169da vefat etti.

II. Seyfeddin Gzi

Ancak Mevddun yerine, kars ve yeni nibin giriimi ile dier olu II. Seyfeddin Gzi geti. Nureddin Mahmudun araya girmesiyle Musul II. Seyfeddin Gziye, Sincar ise II. Zengiye verildi. Bylece Zengilerin nc bir ubesi de Sincarda kurulmu oldu. Nureddin de Rakka, Nusaybin, Harran ve Haburu ald. II. Seyfeddin Gazi, tbisi olduu amcas Nureddinin Hallara kar dzenledii sefere katlmak zere giderken yolda, onun ldn rendi. Urfa ve Rakka dahil, Nureddin tarafndan alnm olan yerlerin tmn tekrar Musula balad. Halep Atabeylii topraklarn ele geiren Salhaddin Eyybye kar, Zengilere ait topraklar kendi idaresinde birletirmek niyetiyle girdii Kurn- Hama ve Cibb el-Trkmn savalarnda yenildi (1175- 1176). Suriye ve el-Cezire zerindeki hkimiyeti Halife el-Mustazi tarafndan da onaylanan Selahaddinin stnln kabul etmek zorunda kald. II.Gzi 29 Haziran 1180 tarihinde ld.

zzeddin Mesud
Yerine kardei zzeddin Mesud atabey oldu. Selahaddin Eyybye eli gnderip, el-Ceziredeki hakimiyet hakknn tannmasn istedi. Fakat Selahaddin bu yerlerin Halife tarafndan kendisine verildiini, aabeyine de lene kadar brakldn bildirip isteini reddetti. Bu arada Nureddinin olu smail hastalannca Halepi zzeddin Mesuda vasiyet etti. Musul atabeyi gnderdii kuvvetlerle Halepi teslimi aldktan sonra kendisi de ehre ulat (1181). Halife daha nce sylendii gibi, Halepi Selahaddine vermiti. Fakat o, bu srada Msrda bulunduu iin duruma mdahale edememiti. Ancak zzeddin Mesud, Halepi elde tutmann gln grerek, aabeyi II. Zenginin teklifini kabul edip, ehri Sincar karlnda ona brakt. Msrdan dnen Salhaddin ksa zamanda, atabeylie ait Urfa, Hms, Rakka, Suru ve Nusaybini ele geirip ardndan Musulu kuatt (1182). Bu arada Musula bal baz beyler de, kendiliklerinden ona tbi oldular. Fakat Musulun ok iyi tahkim edilmi olmas sebebiyle muhasaray kaldrp ekilmek zorunda kald. Bununla birlikte Selahaddinin Sincar zabt, Musul atabeyliinin gvenlii bakmndan byk bir darbe oldu. zzeddin Mesud, Artuklu beyleri ve Ahlatahlarla ittifak yapmaya alt ise de sonu alamad. Salhaddin, Halifenin takldini verdii midi ele geirip Artuklular da kendisine tbi kld. Bylece Musul Atabeylii bir nevi tecrit edilmi oldu. Yalnz Irak Seluklular adna Atabey Pehlivan ve kardei Kzl Arslann, tbileri saydklar Musul atabeylii iin mcadeleye girdii grlyor. Bu erevede Musula tbi iken Selahaddine ballk bildiren Erbil Beyinin topraklar yamalanm ama nemli bir sonu alnamamt.

8. nite - Atabeylikler

157

Salhaddin 1185te Musulu ikinci kere kuatt. Fakat mevsimin yaz olmas dolaysyla kan zorluklar, muhasarann kaldrlmasna sebep oldu. Buna ramen zzeddin Mesud, Salhaddine daha fazla kar koyamayacan anlayarak onunla anlama yoluna gitti (1186). Byk Zp Suyunun dousundaki topraklarn Salhaddine brakt. Bu anlamann en nemli maddesi, Irakta zaten artk szde kalan Seluklu hkimiyetinin, hutbe ve paralara Sultan Turulun yerine Selahaddinin adnn konulmas ile hukuken de sona ermesi idi. Bu anlama, Selahaddinin hedeflerinin snrlarn gstermesi bakmndan nemli bir belgedir. zzeddin Mesud, bu anlamadan doan ykmllk gerei, Salhaddin Eyybnin hizmetinde, onun Hallara kar dzenledii btn savalara katlmtr. Atabey 1193de lnce yerine olu Nureddin Arslanah geti.

Nureddin Arslanah ve Musul Atabeyliinin Son Dnemleri

Arslanah, baa geer gemez amcas II. Zenginin, Nusaybin evresini zapt etmesi zerine onunla ve onun lmnden sonra yerine geen olu Kutbeddin ile mcadele etti ve Nusaybini geri ald. Fakat Eyyb meliki Adilin yardma gelmesiyle ehri terk edip Musula dnd (1198). Adilin Mardini kuatmas zerine Eyyblerin kendileri iin de byk bir tehdit olduunu gren Arslanah ve Kutbeddin, ArSIRA SZDE (1199). Bu tuklulara yardm ettiler. Bunun zerine Eyyb ordusu yenilerek ekildi arada Arslanahn atabeyi ve Musul valisi olan Kaymazn lm Musulda bir dnm noktas oldu. Atabeylik onun yerine geen Bedreddin Llnn tahakkm DNELM altna dt. Zengi hanedan mensuplarnn ne kendi aralarndaki, ne de Eyyblerle olan atmalar bitmedi. Aslnda Musul Atabeylerinin bundan sonraki tarihi, S O R U onlar zerinden hkimiyet mcadelesi yapan glerin savalarndan ibarettir. Veraset yoluyla bir nevi saltanata dntrlen atabeylik kurumu, buDrnekte K K A T de grld gibi, adet tarih tekerrr edercesine, onlarn kendi oullarna tayin ettikleri atabeyler tarafndan ortadan kaldrlyordu.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Arslanah, Eyyb Melik Adile kar, Trkiye Seluklu Sultan Gyaseddin Keyhsrev ve sonra zzeddin Keykavusun himayesinde, baz Eyyb meliklerinin de AMALARIMIZ ierisinde bulunduu ittifaklara katld. Bu erevede iki olunu Erbil Beyi Kkbrnn kzlar ile evlendirerek, gl bir mttefike dayanmak istedi. Nitekim KkK Atabeylii T A P br de bu yaknl kullanarak Llnn ve Eyyblerin Musul zerindeki nfuzunu krmak iin mcadele etmitir. Arslanahn yerine geen (1211) II. zzeddin Mesud zamannda artk BedredT E L E Vzehirlenip ZYON din Ll hereye hkim bulunuyordu. Mesudun Ll tarafndan ldrlmesi zerine, yerine on yandaki II. Arslanah geirildi (1218). Arslanah ve Ll, onun atabeyliini tanmayan ve baz yerleri igl eden Sincar hkimi III. Zengiyi, Eyyb Melik Erefin yardmyla yendiler. Ancak Atabey ayn yl ierisinde lNTERNET d (1219). Yerine Ll tarafndan yandaki kardei Nasreddin Mahmud getirildi. Sincar hkimi Zengi, Kkbrye dayanarak atabeylik zerinde hak iddiasna giriti. Fakat Llnn tm dmanlarna kar daimi mttefiki olan Melik Eref, 1220de Sincar alarak buradaki Zengi hkimiyetine son verdi. Son Musul atabeyi Mahmud ise 1233te, Bedreddin Ll tarafndan feci ekilde ldrld. Bylece Zengilerin tarihi balad yerde Musulda, tarihe intikl etti.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

158

Byk Seluklu Tarihi

Halep Atabeylii
Nureddin Mahmud
1118de doan Nureddin Mahmud, babas Zengi ile birlikte Cber kalesi kuatmasnda bulunuyordu. Zenginin burada ldrlmesi zerine, aabeyi Seyfeddin Gzi ile anlaan Nureddin, Halebe hkim oldu. Zenginin lmn frsat bilen eski Kont II. Joscelin, Urfay isyan eden Hristiyanlarn yardmlaryla geri ald. Ancak ehirdeki Mslman halk ve muhafzlar i kaleye ekilip direnmeye devam ettiler. Olay haber alan Nureddin Mahmud sratle Urfaya geldi. Fakat II. Joscelin onun ehre gelmesinden ksa bir sre nce ehri terk etmiti. ehir fazla direnmeden teslim oldu. hanet edenler bir daha varlk gsteremeyecek ekilde cezalandrldlar. syan bastrmak zere Ali Kk idaresinde asker gnderen Seyfeddin Gzi, kendi hkimiyet sahasnda olmasna ramen, Urfann Nureddin tarafndan ele geirilmesine, baka megliyetleri dolaysyla itiraz etmedi. Atabey Zenginin lmnden faydalanmaya alan bir bakas da ner idi. ner, Zenginin Dmak atabeyliinden zapt ettii Baalbek zerine yrd. Necmeddin Eyybun muhafzlnda bulunan ehir, su sknts sebebiyle gn ierisinde teslim oldu (Ekim 1146). Bu srada Urfa isyanyla megl olan Nureddin Mahmud bu duruma mdahale edemedi (Nisan 1147). Nureddin Halepte hkimiyetini kurmaya alrken, Urfann dmesi zerine yola kan ikinci Hal ordusu da, Suriye sahillerine ulat. Hallarn niha hedefi Dmaktan sonra Halep idi. Nureddin ve Seyfeddin Gazi, bunun bilinciyle kuatma altnda bulunan atabeylie yardm etmek zere, ordularyla Dmak nlerine geldiler. Gerekten de bu byk ordunun gelii etkili oldu. Hal liderleri arasndaki anlamazlklarn da giderilememesi zerine Dmak kuatmas kaldrld. Hallar Kudse ekildiler. Nureddin bundan sonra Musul atabeyinin verdii kuvvetleri de yanna alarak,Vezir ner ile birlikte Hallarn elindeki Arima kalesini alp ykt. Halep atabeyi, Seyfeddin Gzinin lm ve yerine dier kardei Mevddun gemesi zerine, Musul Atabeyliine yapt mdahaleler ile ona stnln kabul ettirdi. Antakya Hallarna kar dzenledii aknlardan sonra, Urfa Kontluunun Fratn batsnda kalan topraklarn fethe giriti. Trkiye Seluklu Sultan I. Mesud ile birlikte yrtlen harektla Telbair, Antep, Raban, Mara, Dlk gibi yerler alnarak kontluun tm izleri tarihten silindi (1151). Blgede Hallara kar niha zaferi kazanmak, deniz balantlarn da keserek ve Msr da dahil olmak zere, slm lkelerinde siyas birlik salamaktan geiyordu. Nureddin bu sebeple daha nce de defalarca kuatt Dmak zabt edip btn Suriyeyi idaresi altnda birletirdi (1154). Fakat iki blge arasnda bir rekabet alan olan Gneydouya doru genileyen Trkiye Seluklu sultan II. Kl Arslana kar izledii siyaset pek dostane deildi. Kl Arslann muhaliflerini desteklemek ve topraklarn igl etmek suretiyle, onunla mcadele ediyordu. 1157de ar bir ekilde hastalannca Harran emiri olan kardei Halepi almaya yeltendi ancak baarl olamad. 1163de Hrimi kuatan Nureddin, daha sonra Trablus Kontluuna kar kt seferde baskna urayarak byk kayplar verdi. Fatm veziri aver grevinden azledilince, Nureddine baz vaadlerde bulunarak yardm istedi. avere gereken yardm verildi ise de o sznde durmad. Ayrca Nureddine kar Hallar ard (1163). Atabey, Hrimi zabt etmek suretiyle

SIRA SZDE
8. nite - Atabeylikler DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

159

Hallarn oraya yardmn engelledi. Sonra da Banyas ald, ancak Msr almak S O R U imdilik mmkn olmad. Urfa Kontluunun yklmas, btn Suriyenin Nureddin Mahmudun D idaresine K K A T gemesi ve Hal topraklarna yaplan aknlarn giderek sklamas, Hallar bir k kaps olarak Msr ele geirmek hususunda zorluyordu. Ayn ekilde Irak ve Suriyede birlii salam SIRA SZDE olan Nureddin de, Msrn fethedilmesi hlinde, adet bir hill ierisine alnacak olan Hallarn blgeden btnyle temizlenecei dncesiyle bu konuda ok kararl davranyordu. Bu yzden Hallarla rekabet byk lde Msra doru kaym bulunuyordu. AMALARIMIZ Nitekim Hallar 1169da Bilbisi alp Msr igl etmek zere harekete getikK bavurdular. T A P lerinde, bata aver olmak zere, ileri gelenler yine Nureddine Atabey, Selahaddinin amcas irkh idaresinde 7.000 kiilik bir ordu gnderdi (1169). Vezirlie tayin edilen irkh lnce, yerine Selahaddin atand. Bir sre sonra NuTELEV Z Y O N Msr da reddinin emriyle Msrda Abbas Halifesi adna hutbe okutuldu. Bylece Halep Atabeylii topraklarna katlm oldu (1171). Fatm Halifelii ykld. Nuredin Mahmud iin Msr da kendisine balandktan sonra artk byk hedefine varmak bakmndan hi bir engel kalmamt. Selahaddin Msrdan, kendisi SuriNTERNET yeden Hallar kskaca almak zere bir sefere karar verdi. Fakat Selahaddin kendisine verilmi olan topraklarn geri alnaca korkusuyla, kararlatrlan yerde Nureddinle bulumadan Msra geri dnd. Buna ramen Selahaddini grevinden alnmad. Trkiye Seluklu sultan II. Kl Arslan ile yaplan antlamadan sonra Hallar zerine bir sefer dzenledi. Musul atabeyi II. Seyfeddin Gaziden asker gndermesini isteyen Nureddin, hem Hallar sindirmek, hem de itatsiz davranlarn grd Salhaddini cezalandrmay plnlyordu. Fakat bu srada hastalanan Nureddin Mahmud, 15 Mays 1174te ld ve Dmakta yaptrm olduu medresede gmld.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Melik Salih smail

Nureddin Mahmud lmeden nce onbir yandaki olu Salih smaili veliaht iln etmiti. smail babasnn lm zerine, merdan Gmtekin ile birlikte Halebe geldi. Atabeyin yann kk olmas sebebiyle, mera birbiriyle rekabet etmeye balad. Gmtekinin melik zerindeki etkisinden rahatsz olan ehir ileri gelenleri Salhaddin Eyybyi davet ettiler. Bunun zerine hemen yola kan Selahaddin Dmaka geldi ve ehre hkim oldu. Buna ramen hutbeyi hl Melik smail adna okutuyordu. Bu srada Nureddinin lmn frsat bilen Musul atabeyi Gzi, bamszln iln etmi ve topraklarn geniletmeye balamt. Salhaddin Dmak ele geirdikten sonra 28 Kasm 1174te Hms zerine yrd. Hms halk ona bir sre direndi. Salhaddin ehre hkim olmasna ramen i kaleyi alamad. Burada askerlerinin bir ksmn brakarak 28 Aralkta Hamaya gitti. Buradan Halebe gelen Salhaddin, Hallarn Hms tehdit ettiklerini haber alnca 2 Ocak 1175te, kuatmay kaldrarak oraya dnd. kaleyi aldktan sonra Baalbek seferine kt ve 29 Mart 1175te teslim ald. Salhaddinin Halep atabeyliine ait olan Dmak, Hms, Hama ve Baalbeke hkim olmas zerine Melik Salih smail, Musul atabeyi II. Seyfeddin Gaziye eli yollayarak ondan yardm istedi. Gzi, Sincar hkimi olan kardei madeddin Zengye de askeri ile gelmesini bildirdi. Ancak o, Salhaddinin tarafna getii iin bu sefere katlmad. Seyfeddin Gzi kardei Mesudu bir ordu ile Halebe gnderdi.

160

Byk Seluklu Tarihi

Takld bir yerin, Halife veya Sultan tarafndan bir melike, emire mlk olarak verildiini bildiren vesika, bir baka deyile temliknmedir.

Salhaddin Seyfeddine bir eli yollayarak Hms ve Hamay teslim edebileceini fakat Dmakn kendisinde braklmasn istedi. Kuvvetinden emin olan Seyfeddin Gazi, ondan ald btn yerleri brakarak Msra geri dnmesini istedi. Meselenin kmaza girmesiyle iki ordu 13 Nisan 1175te Kurn- Hama yaknlarnda savaa girdi. Salhaddinin galibiyeti zerine Halep ve Musul Atabeyleri mevcut durumu kabul etmek zorunda kaldlar. Melik Salihe tbi gibi grnen Selahaddin, Halife tarafndan Suriye ve el-Cezire hkimiyetinin onayland takldi alnca bamszln iln etti. Halepliler geri ekilmesi art ile onun hkmdarln tanmay kabul ettiler. Salhaddin 4 Mays 1175te Halep kuatmasn kaldrarak Hamaya dnd. Bu antlama atabeylie ait topraklar kendi idaresinde birletirmek isteyen Seyfeddin Gazinin ordusuyla harekete gemesi zerine bozuldu. Halep kuvvetlerinin de katld ve 22 Nisan 1176da, Cibb el-Trkmn denilen yerde yaplan savata Salhaddin yine galip geldi. Selahaddin bu defa aradaki ehir ve kaleleri alp, Halep ile Musulun irtibatn tamamen kestikten sonra, 25 Haziranda Halepi tekrar kuatt. Sonu olarak, iki taraf da ellerindeki yerlerin kendilerinde kalmas art ile bir antlamaya vardlar. Halep Atabeyi Melik Salih smail 1181de ld. lmeden nce lkesini Musul atabeyine brakmt. zzeddin Mesudun sratle sevk ettii kuvvetler ehri teslim aldlar. Bylece ksa bir sreliine de olsa Musul atabeylii topraklar tek elde birlemi oldu. zzeddin Mesud da nibi Mcahideddin Kaymaz ile beraber Halebe geldi. ehirde ok iyi bir ekilde karlanan Mesud, baz idar dzenlemeler yaptktan sonra Musula dnd. Fakat ehirde meydana gelen baz olaylar zerine, Halebi elinde tutamayacan anlayarak Sincar karlnda madeddin Zengiye brakt. Selahaddin Mays 1183de Halebi tekrar kuatt. Selahaddin, Halebi kendisine tbi olan Zengiye de brakmad. Selahaddin ona daha nce Musul Atabeyliinden zabt ettii Sincar verip Halebi teslim ald. Bunun zerine Zengilerin Suriye hkimiyeti sona erdi (1183). Musul Atabeyleri, zellikle madeddin Zengi ve Halep atabeyi Nureddin Mahmud zamannda, Hallara ka verdikleri efsanevi mcadeleler ile slm Dnyasnn midi oldular. Dier yandan Yakndouda saladklar siyas birlik sayesinde, Hal kalntlarnn temizlenecei mcadele ruhunun temel talarn oluturdular. Musul Atabeyleri ok youn siyas mcadelelere ramen, imar ve eitime de ok nem vermi, saysz medreseler, hatt tp eitiminin verildii ihtisas medreselerinin yannda, bir ok cmi, mescit, kpr ve saraylar ina etmilerdir. Halep, Musul ve Urfa gibi nemli ticaret yollarnn kavanda bulunan Atabeylik, iktisad ve sosyal bakmdan da zengin bir hayat srmtr.

LDENZLLER/AZERBAYCAN ATABEYLER (1146-1225) emseddin ldeniz ve Atabeyliin Kuruluu

ldenizliler, Azerbaycann Arran ve Cibl blgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeybat randa hkm srm bir atabeyliktir. Hanedann kurucusu emseddin ldeniz aslen Kpak Trklerindendir. lk shibi Seluklu veziri Sumeyremnin lm zerine Irak Seluklu sultan Mahmud, sonra da kardei Mesudun hizmetine girdi. Zek ve kabiliyeti sayesinde ksa zamanda st dzey mera arasna girdi. Mesud tarafndan len kardei Sultan Turulun dul ei Mmine Hatun ile evlendirildi. Bylece o, Seluklu ehzdesi Arslanahn vey babas olurken, bu evlilikten Cihan Pehlivan ve Kzl Arslan adl iki olu ile bir kz dnyaya geldi. Hanedanla kurulan

8. nite - Atabeylikler

161

bu akrabaln salad imknlar, ldenizoullar hanedannn temelini oluturdu. ldeniz 1148 ylnda, Sultan Mesud tarafndan Azerbaycan valiliine tayin edildi. ldenizin vey olu Arslanah 1154de yanna getirtmesine ramen; 1161e kadar baka Seluklu melikleri adna saltanat davasna girmesi, bu srada henz Arslanahn atabeyi olmadn gstermektedir. Sleymanah tahttan indirip yerine Arslanah geirdii bu tarihten itibaren kendisi de atabeg-i azam (En byk atabey) unvanyla anlmaya balamtr. ldeniz, kendi oullarn da hcib ve emir-i silah gibi nemli grevlere getirirken, Sultan adna tm gc eline geirmi bulunuyordu. Atabey ilk zamanlarda Arslanaha kar Halifenin de tahrikleri ile karlan taht kavgalarn bastrmakla megl oldu. Daha sonra bu olaylardan yararlanarak slm lkelerini tahrip eden Grclere kar, Arslanah idaresinde harekete geen Seluklu ordusu byk bir zafer kazand. Ancak bundan byle Irak Seluklularnn en byk amaz olan, gulm merann yanlarnda bulunan melikleri tahta geirmek iin girdikleri mcadeleler srp gitti. ldeniz bunun yansra Halep Atabeyi Nureddini, Seluklularn tbileri olan Musul atabeylerini rahat brakmas konusunda uyarmt. Nitekim onlar da kendilerini Seluklularn tbisi saydklar iin, Halep atabeyine ve Selahaddin Eyybye kar ldenizlilerden yardm istemilerdir. ldeniz 1172 ylnda, Kirman Seluklularnn da, Irak Seluklular adna hutbe okutmasn salad. mrnn sonlarnda Aniyi igl eden Grclere kar, blgedeki tbi emirlerin katlmyla bir sefer dzenledi. ldeniz, Arslanahn hastal yznden sonradan katld bu savatan dndnde, Nahcivanda vebadan ld (1175). Hemedanda kendi yaptrd medresenin yanna gmld. Bu dnemde ldenizin kudreti sayesinde Kirman, Fars, Huzistan, Musul, Meraga hkimleri ile Ahlatahlarn Seluklulara tbiyeti devam etti. Adaleti dolaysyla Hristiyan kaynaklarn dahi vgyle sz ettikleri ldeniz, sultann adnn da bulunmas kaydyla para kestiriyor ve ad sultandan sonra hutbede okunuyordu.

Hcib hkmdarn bir bakma evi de saylan sarayn en st dzey grevlisi olup, Sultann hkmet/vezir de dahil, sarayn d ile ilikilerini dzenleyen grevlidir. Emir-i silah ise hkmdarn silahlarnn bakm, korunmas ve tanmasndan sorumlu olan silahdarlarn komutan olan bir saray grevlisidir.

Atabey Cihan Pehlivan

ldenizin lm zerine, Arslanahn hcibi olan Cihan Pehlivan, Nahivana giderek babasnn yerine geti ve kendisini atabey iln etti. Pehlivan babasnn salnda, Arslanaha kar isyan eden mera ile Grclere kar savam idi. Babasnn yerine getikten sonra kardei Kzl Arslan ile birlikte Tebrizi ele geirdi. Oysa Sultan Arslanah, ldenizin lm zerine artk kendi bana hkm srmek ve atabeylerin basksndan kurtulmak istiyordu. Bunun iin ordusuyla Pehlivann zerine yrd. Fakat bu brada rahatsz olan Arslanahn hastal arlanca, vey kardei Pehlivan ile anlamak zorunda kald. Ancak ksa bir sre sonra ld (1177). Pehlivan Arslanahn yerine onun olu Turulu tahta kard. Turulun saltanat iddiasyla ayaklanan kardei Muhammedi yenilgiye uratt. Melike yardm eden Fars atabeyinin topraklarn da yamalad. Abbas halifesi el-Mstez Biemrillah 1180 ylnda lnce yerine olu en-Nsr Lidinillah geti. Pehlivan, Halep atabeyi Nureddin Mahmudun lm zerine kzan hkimiyet mcadelesinde, Irak ve Suriyenin halife tarafndan Selahaddin Eyybye verilmesine tepki olarak, bir sre biat etmedi. Zira bu topraklar henz Seluklulara ait saylyor ve Pehlivan da fiili olarak denetiminde bulunan Seluklularn hukukunu gzetiyordu. Seluklu ehzadelerini taht mcadelelerine tevik eden Halifelerin bu yolla saltanatlarn glendirmelerini de istemiyordu. Nitekim bu durum Seluklularn hilafet politikasnn srdrlmesinden baka bir ey deildi.

Kle ticareti ile ilgili bir dete gre, krk kle alan tacire, stne bir tane de hediye edilirdi. Derbendden krk adet kle alan tccara, promosyon olarak elimsiz bir ocuk olan ldeniz verildiinde, onu hi beenmemiti. Hatt ldeniz o kadar kkt ki, yolculuk boyunca iki kere, gece uyurken arabadan dp kaybolmutu. Tccar onu aramaya gerek grmezken, ldeniz ertesi gn kendi bana yaya olarak kafileye ulamay baarmt. Bunun zerine ldenizin zek ve becerisini farkeden tacir, Hemedanda onu iyi bir paraya satmt. ldenizin ykselii ve tarih rolnn de burada ne karlan karaktere uygun olduu grlmektedir. Irak Seluklular, 1157 ylnda tarih sahnesinden ekilen Byk Seluklularn tabi uzants olarak kabul edilmektedir. Bu yzden Byk Seluklu sultan Turul (1040-1063) I. Irak Seluklu sultan Turul (1132-1134) II. ve son Irak Seluklu sultan Turul (1177-1194) III. olarak kaydedilmektedirler. Buna ramen son Seluklu sultan, Irak ayr bir ube saylarak, II.Turul olarak da numaralandrlmaktadr.

162
Biat bir hkmdarn veya halifenin iktidarn kabul ve tasdik etmek, ona kaytsz artsz itat etmeyi taahht etmektir.

Byk Seluklu Tarihi

Pehlivan, Byk Seluklu miras zerinde ykselmekte olan Harizmah Teki ile yakn ilikiler kurarak, kendisini Eyyblerle olan mcadelelerde douda emniyete almak istiyordu. Pehlivan, Selahaddinin Van Gl evresinde hkm sren Ahlatahlar lkesini ele geirmesine mani oldu. Ancak 1185de ikinci defa kuatt Musulda Seluklular adna okunmakta olan hutbenin kaldrlmasn engelleyemedi. Bylece Irak, Seluklu egemenliinden km oldu. Atabeylerin de Seluklu SIRA SZDE sultanlar gibi Abbas Halifeleri adna hutbe okutmalarnn, genel anlamda biat etmelerinin nedeni sizce nedir?
DNELM Pehlivan, Salhaddinin Kazvin ve Bistam blgesindeki Batnleri cezalandrmak iin Seluklu topraklarna giri izni istemesinin, lkesinin istils iin bir bahane olS O R U sava hazrlklarna balad. Fakat hastalanan Pehlivan Mart duunu dnerek 1186da ld. Atabeylii sresince Sultan Turul ve Seluklu Devleti zerinde nfuzunu iyice tahkim eden Pehlivan, Seluklu merasn saf d brakarak, onlarn DKKAT yerine kendi oullar ve yakn adamlarn tayin etti.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE Atabey Kzl Arslan

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Atabey Cihan Pehlivann Kutlu nan, mer, zbek ve Eb Bekr adl drt olu vard. lmeden nce onlara, Sultan Turul ve amcalar Kzl Arslana itaat etmeleAMALARIMIZ rini vasiyet etti. ldenizin Sultan Arslanaha emir-i silah tayin ettii Kzl Arslan, btn savalarda babasnn ve sultann yannda yer almt. Pehlivan ld srada ise, onun tayin edildii Azerbaycan valilii grevinde bulunuyordu. K tarafndan T A P Bu arada Sultan Turul, Pehlivann lmnn atabeylerin tahakkmnden kurtulmak iin vesile olacan dnyordu. Ancak gelien olaylar onu, Kzl Arslan Hemedana davet TELEVZ Y O N ederek atabey ilan etmeye mecbur brakt. Bir suikast teebbsne urayan Kzl Arslann izledii sert politika, Pehlivann oullar ve kars nan Hatun etrafnda ona kar bir muhalefetin olumasna sebep oldu. Ancak Seluklulara kar, Halifenin kaytsz artsz desteini salayan Kzl Arslan, Sultan NTER N E T bir mcadeleye girdi. Hatt bu uurda hi sevmedii hlde, Turulla uzun sren nan Hatunla barp evlendi. merann bir ksm tarafndan terkedilen Sultan, hile ile yakalayp oluyla birlikte hapse att (1190). Bir Seluklu melikini sultan ilan edecekken, Halifenin tevik ve onayyla Kzl Arslan kendisi tahta oturdu. Ancak ei nan Hatun kendi oullar yerine, Pehlivann bir cariyeden olan olu Eb Bekri tutan Kzl Arslana kar, muhalif emirlerle ibirlii yapt. Kzl Arslan bir gece adrnda uyurken ldrld (Eyll 1191). Seluklu sultanlar zerinde tahakkm kuran atabeylerin, her halde hayallerinin son merhalesi olan saltanat bylece Kzl Arslan tarafndan elde edilmi oldu. Kzl Arslann saltanatn onaylamas, Halifelerin de Seluklulara kar takip ettikleri dmanca siyaseti ve bunun iin neler yapabileceklerini gsteren arpc bir olaydr. Bununla birlikte Atabeye kar duyulan nefret yznden hemen sona erdirilen bu giriim, baka gelimelerin de etkisiyle ldenizliler hanedann da sonunu hazrlad.

Atabey Kutlu nan

Kzl Arslann olu olmadndan, Pehlivann olullar onun yerine gemek iin birbirleriyle kyasya mcadeleye girdiler. Amcas tarafndan himaye edilmi olan Eb Bekr, hazineye el koyarak kendisini atabey iln etti. Ancak Kutlu nan ve Emir Emiran mer hemen onunla mcadeleye girdiler. mer irvanahlardan ve

8. nite - Atabeylikler

163

Grclerden yardm salayp Eb Bekri yendi. Ancak Grclerin yardmyla Genceyi zabtetmesi hayatna mal oldu. Kutlu nan kendisini atabey ilan etti. te yandan Sultan III. Turul, kzkardeiyle evli bulunduu Trkmen beyi Hasan b. Kfakn yardmyla hapisten kurtuldu. Yeniden Irak Seluklular tahtna oturabilmek iin mcadeleye giriti. Kutlu nan ve Eb Bekri yenilgiye uratt (28 Haziran 1192) ve bu galibiyetle taht elde etti. nan Hatunun teklifi ile onunla evlendi ise de, Kzl Arslann akbetine uramaktan korkarak onu bodurdu. Bu srada Sultana itaat etmeyi dnen Kutlu nan, annesi ldrlnce Harizmah Tekii yardma ard. Bu ilk giriim Tekiin kardeinin isyan dolaysyla yarm kald. Sultan Turul da onlara kar harekete geerek baz baarlar kazand. Fakat bu olaylarn ba aktrlerinden olan Halife, Seluklu lkesini Tekie veren bir menur kard. Atabey Kutlu, buna dayanarak Tekii bir daha davet etti. Harizmahn nc kuvvetlerine kumanda eden Kutlu, sava srasnda gzne ok isabet eden Sultan Turulu, yakalayp ban kesmek suretiyle ldrd (Haziran 1194). Irakda Seluklu hanedan sona ererken, ldenizoullar bamsz olmamakla birlikte artk kendileri adna hkm srmlerdir. Fakat Harizmahlarn bundan sonra daha fazla gleneceinden korkan Nasr lidinillah, bu defa Atabey Kutluu Tekie kar kullanmaya balad. Nitekim halifelik kuvvetlerinin destei ile Tekiin karsna kan atabey yenilip hayatn kaybetti (1195). Kendisinin Sultan Turula reva grd gibi, ba kesilerek ldrld.

Trk hkmdarna Tanr tarafndan ynetme yetkisi olarak bahedilen kutun kan yoluyla getiine inanldndan, Trklerde hanedan mensuplarnn kanlarnn dklmesi yasakt. Kutluun Sultan Turulu ldrme biimi, bu anlamda bilinli bir aalama hlidir.

Atabey Eb Bekr
Kutlu nan ldkten sonra kardei Eb Bekr atabey oldu. Balangta Tekiin lm zerine Harezm kuvvetlerinin Iraktan ekilmesi geici bir rahatlk salad. Eb Bekr bu frsattan yararlanarak sfahan igal etti ve lkeyi bltrd. Buna gre Hemedan kardei zbeke Rey ve civar ise ldenizin gulmlarndan Gkeye verilecekti. Ancak Gke atabeye itaat etmedi. Bu dnemin gl emirleri bitmek tkenmek bilmeyen bir g sava verirken, onlarla mcadele edemeyeceini anlayan Eb Bekr Azerbaycana ekildi. Fakat Kralie Thamara idaresinde en parlak dnemini yaayan Grcler de taarruza gemilerdi. Atabey bir Grc prensesle evlenip bu akrabalk sayesinde onlarn taknlklarna geici olarak son verdi. Bu srada Emir Gke Rey, Hemedan ve Cibl blgesini ele geirdi. Atabey Eb Bekr onun zerine Aytomu komutasnda bir ordu gnderdi. Yaplan savata Gke ldrld (1204) ama bu defa da Aytomuun tahakkm balad. Bu durum daha nce de sylendii gibi, gulm sisteminin bir zaaf olarak srp giden bir amazd. Eb Bekrin lkesinin ileri yerine, iki ve elence ile megul olmasndan yararlanan Meraga hkimi Ahmedil Karasungur ile Erbil hkimi Kkbri anlaarak onun topraklarn almaya karar verdiler (1206). Meragada buluan Kkbri ile Karasungur, Tebrize doru ilerlediler. Eb Bekrin Aytomula harekete gemesi zerine Kkbri lkesine dnd. Eb Bekr ve Aytomu Meragay kuattlar. aresiz kalan Aleddin kaleyi Eb Bekre teslim etti. Yaplan antlama sonucunda Eb Bekr Unu ve Urmiye ehirlerini ona kta olarak verdi ve geri dnd. Karasungur 1208 ylnda, yerine geen olu ise ertesi yl ld. Atabey Eb Bekr sahipsiz kalan Meragay ve btn topraklarn ele geirerek Ahmedil sllesine son verdi. Kendisi de bundan sonra ok yaamad ve 1210da ld.

164

Byk Seluklu Tarihi

Atabey zbek ve ldenizlilerin Sonu

Eb Bekrden sonra yerine kardei zbek atabey oldu. zbekin gulm Mengli, Aytomuu bertaraf edip onun topraklarna hkim oldu. Ama Mengli daha sonra atabey zbeke ve Abbas halifesi Nsr Lidinillaha isyan etti. Bunun zerine halife, zbek ve Alamut smailleri reisi Celleddin Nevmslman birleerek, Kerec yaknnda onu malup edip ldrdler. Bu arada zbekin Irak- Acem nabi, hutbeyi Harizmah Muhammed adna okutup ona baland. Yakn tarihte Seluklulara kar, ldenizlileri ve Harizmahlar kkrtan Halife, imdi de Seluklunun varisi olarak hareket eden Harizmahlara kar ayn dmanca siyaseti takip ediyordu. Zira son zamanlarda iyice glendirdii siyas otoritesini bir daha yitirmek istemiyordu. Bu uurda her eyi mbah sayan Nasr Lidinillah, zbekin Harizmaha tbiyet bildiren nibini Batnlere ldrtt. Bunun zerine Irak- Acemi ele geirmek iin zbekin yan sra Fars atabeyi Sad da ordusuyla yola kt. zbek Harizmah ordusunun yaklamas zerine Azerbaycana kat fakat yakalanp hazineleri yamaland. Sonunda Harizmaha tbi olmay kabul edip lkesine geri gnderildi (1218). Bu srada Azerbaycan atabeyleri iin Grc saldrlar ve Moollarn nnden kaan Harizmahlar nemli sorun oluturuyordu. Nitekim zbek, Moollardan kap kendisine snan bir ksm Harizmlileri, Moollarn basks zerine onlara vermek zorunda kalmt. Topraklarna saldran bir Grc ordusu ise pusuya drlp imha edildi. Grcler intikam hazrl ierisinde iken, Celaleddin Harizmahn ordusuyla yaklatn renince zbeke ittifak nerdiler. Ancak Harizmah onlarn kuvvetlerinin birlemesine imkn vermedi. Tebrizi kars Melike Hatunun idaresine brakan zbek Genceye kat. Celleddin ehri ele geirdi (1225). Hatunu bir miktar asker ile Hoya gnderdi. III.Turulun kz olan Melik Hatun, zbekten bo dtn bildirip, bunu ulemya da tastik ettirdikten sonra Celleddinle evlendi. zbek ayn sene Alncak kalesinde vefat etti. Sar ve dilsiz olu Kzl Arslan babasnn yerine atabey iln edilmekle birlikte, atabeylik fiilen sona ermi bulunuyordu. Kzl Arslan 1228 ylnda lnce ldenizliler hukuken de yklm oldu. ldenizliler ilk atabey dneminde Irak Seluklu sultanlar zerinde ar bir bask oluturmulard. Adlarna para bastran ve hutbe okutan bu atabeyler, eklen de olsa Seluklulara bal kalmlard. Buna karlk Irak Seluklu sultanlar Halifelerin dmanlna ramen, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Dou Anadolu, Cibl ve Kirmanda hkm srmelerini atabeylerin srarl mcadelelerine borludurlar. ldenizliler kurulduklar blge itibariyle, Grclere kar Mslmanlarn savunmasn stlenmi bulunuyorlard. Kuvvetli ve istikrarl dnemlerde, Azerbaycann iktisad, sosyal ve meden hayatnda da nemli roller oynadlar. Nahcivan, Hemedan ve Tebriz gibi ehirler mimar eserlerle donatlm; pek ok ilim ve sanat erbab onlarn himayesini grmtr.
SIRA SZDE

Sizce ldenizlileri dier atabeyliklerden farkl klan bir zellikleri var mdr? SIRA SZDE

DNELM S O R U

SALGURLULAR (1148-1286)
DNELM

Atabey Sungur ve Salgurlularn Kuruluu

Salgurlular rann S O R U Fars blgesinde, Ouzlarn oklar kolunun Salgur veya Salur boyuna mensup olan Sungurun kurduu bir atabeyliktir. Salurlardan nemli bir topluluk 1145 yl civarnda, Ceyhun-Mankla blgesinden Farsa g etmilerdi.
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

8. nite - Atabeylikler

165

Fars blgesi, bilindii gibi, Turul Bey zamannda Kirman meliki Kavurt tarafndan fethedilmiti. Sungur, Irak Seluklu ehzdelerinden Fars meliki Melikahn atabeyi idi. Melikah, devlet ilerinden uzak duruyor, halka kar kt davranyordu. Melikah bir bahane ile Atabey Sungurun kardeini ldrnce, byk bir Trkmen gcne dayanmakta olan Sungur irazdan ayrld. Melikahn geri dnmesi yolunda yapt teklifleri reddedip isyan etti. Melikah yenilgiye uratp Farstan ayrlmak zorunda brakt (1148). iraz ele geiren Atabey Sungur bylece hanedannn temellerini att. Fars hkimiyetini kaybeden Melikah, amcas Sultan Mesuddan salad kuvvetlerle Sungurun zerine yrd ve tekrar yenildi. Bu uurdaki tm giriimleri sonusuz kald. Bylece Fars blgesi, tamamen Atabey Sungurun hkimiyetine girdi (1148). Atabey Sungur, komusu Kirman Seluklu meliki I. Muhammed ile iyi ilikiler ierisinde bulunuyordu. Sungurun Irak Seluklular arasndaki taht mcadelelerine, kendisinden yardm istendii lde kart anlalyor. Sungur yannda bulunan Melik Muhammedi Sultan Arslanaha kar taht mcadelesi iin, Seluklu meras ile anlaarak gnderdi. Ancak melik ve tararftarlar ldeniz tarafndan yenilgiye uratldlar. Adaletli, dindar, hayrsever ve mtevaz bir ynetici olan Sungur, lnce (1161) irazda kendi yaptrd Sunguriye medresesine defnedildi.

Atabey Zengi
Sungurun yerine olu kk yata olduu iin kardei Zengi geti. Zengi, Hemedandaki taht kavgalarndan Farsa kaan bir Seluklu melikini yannda alkoydu. Atabeylerin Seluklu ehzdelerini kendi menfatleri dorultusunda nasl kullandklar, Halifelerin de bu durumdan nasl yararlandklar defalarca ifade edildi. ldenizin himayesinde gl bir Seluklu Devletinin varlndan kayglanan Halife, veziri vastasyla Fars atabeyi Zengi ile balant kurdu. Yannda bulunan melik Mahmud adna hutbe okutmasn istedi. Zengi, Halifenin isteini yerine getirmekle birlikte, mttefikleri yenilince bu mcadelede yalnz kald. Irak Seluklu sultan ve ldenizin davetiyle sfahana gidip Sultan Arslanaha itatini bildirdi. Bylece Salgurlu atabeylii 1165 ylnda resmen Irak Seluklularna tbi oldu. Atabey Zenginin idaresinden honut olmayan Fars ahalisi, Huzistan hkimi umlay davet ettiler. Fars blgesine sefer dzenleyen umla, Zengiyi yenerek Fars blgesine hkim oldu. Fakat o, kt idaresiyle Zengiyi de aratt. Yaptklarndan piman olan ileri gelenler Zengiyi geri ardlar. Farsa yeniden hkim olan Zengi, Kirman Seluklu meliki Turulahn lmnden sonra meydana gelen taht mcadelelerine kart ve onun yardmyla II. Turanah taht ele geirdi. Bu tarihten itibaren Salgurlular, Kirman siyaseti zerinde ve meliklerin tahta geilerinde etkili olacaklardr. Bu onlarn bir mddet sonra Kirmanda hkimiyet kurmalarna zemin hazrlamtr. Atabey Zengi 1178 senesinde ld.

Atabey Tekle
Zenginin yerine kendisine veliaht tayin ettii olu Tekle geti. Teklenin ilk senelerinde, Azerbaycan atabeyi Cihan Pehlivan, Farsa akn dzenleyerek iraz yamalad ve pek ok kiiyi ldrd (1180). Bir sre sonra Tekleye kar amcasnn olu Turul, saltanat iddiasnda bulundu ise de, baarl olamayarak ebnkre emirlerine snmak mecburiyetinde kald. Tekle, Turulu affetmekle birlikte o, babas Zengiden sonra atabeyliin kendi hakk olduunu dncesiyle savaa devam etti. Sonunda 1181de irazda yenildi ve esir alnarak ldrld.

166

Byk Seluklu Tarihi

Harizmahlarn Merv ve Serahs ehirlerini ele geirmeleri zerine bu blgede yaayan Ouzlar, Fars ve Kirmana g ettiler. Bunlardan Farsa gelenler, Salgurlularn gl olmas sebebiyle onlara galebe alamadlar; hatt Salgurlularla karp kaynatlar. Ouz istils Kirmanda Seluklu hkimiyetinin sonu oldu. Fars atabeylerinin de buraya sonucu etkileyecek nitelikte bir mdahalesi olamad. Kaynaklarn iyi kiilik zellikleri ile and Tekle 1198 ylnda vefat etti.

Atabey Sad
Teklenin yerine kardei Sad geti. Sadn zaman, Salgurlular iin nisbeten rahat bir dnem oldu. Sadn atabeyliinin ilk yllarnda yaanan byk ktlk ve veba salgn byk sosyal ve iktisad skntlara yol at. Bir mddet bunlarn telafisi iin alan Atabey Sad, daha sonra topraklarn geniletmeye balad. Bu srada Kirmana, Ouzlardan sonra Harizmahlar hkim olmutu. Fakat Ouzlar karklklara sebep oluyorlard. ebnkre emirleri de zaman zaman hdiselere karyorlard. ehre bir ara Ouzlar hkim olduysa da, atabey Sadn kuvvetinden ekinerek, Berdesiri Salgurlu ordusuna teslim ettiler. Bylece Kirmanda Salgurlu hkimiyeti salanm oldu (1204). Sad, Isfahan ve Hemedan da ele geirmek istiyordu. Hazrlklarn tamamlayp Isfahana yrd ve hibir mukavemetle karlamadan ehre girdi. Sadn bu sefer srasnda iraz bo brakmas, ldenizliler ve ebnkre emrleri iin bulunmaz frsatt. Ayrca sfahan almas dolaysyla cezalandrlmas da gerekmekteydi. Nitekim Atabey zbek iraza, ebnkre emiri Mbriz ise, Kirman zerine baarsz seferler yaptlar. Sad, Kirmandaki hkimiyetini kuvvetlendirmek iin sefere kt ve 9 Ocak 1209da Kirmann baehri Berdesire girdi. Burada Kavurt Beyin tahtna oturan Sad, Ouzlar itaat altna almak iin, Bemi kuatt. Daha sonra Ouzlarla anlaarak iraza dnd. Kirmanda kald be ay zarfnda blgeyi dzene sokmu ve byk ksmn da itaat altna almt. Fakat daha sonra buray ihmal edince, 1213 senesinde Harizmahlar, Kirman ele geirdiler ve aknlarn bakent iraza kadar genilettiler. Daha nce de anlatld gibi, ldenizlilerin Harizmaha ballk bildiren Irak- Acem valisi, Halifenin dahliyle Btnler tarafndan ldrnce, blgeyi ele geirmek isteyenler arasnda yeni mcadeleler balamt. Bir yandan Atabey Sad, dier yandan Atabey zbek, Irak- Aceme hkim olabilmek iin harekete getiler. Sad, Harizmah Muhammedin ordusuyla Rey civarnda karlat. Ancak savata yenilip esir dt (1217). Harizmah, Ekenvan ve stahr ehirlerini kendisine brakmas, lke gelirlerinin te birini kendisine demesi ve adna hutbe okunmas artyla Sad affetti. Sad, yannda Harizmli kuvvetlerle iraza dndnde, yerine nib olarak brakt olu Eb Bekr, kendisini ehre sokmak istemedii iin onunla savamak zorunda kald. Sad Moollarla youn bir mcadele ierisine giren Harizmaha balln srdrmek zorunda kalmad. Ancak daha sonra Kirman ve Irak- Acemi ele geiren Harizmahn olu Pirah, mstahkem kaleler dnda, iraz dahil Fars da igl etti. Atabey Sad, Farsa gelen Celaleddin Harizmaha ballk arzedince, kaybettii yerleri geri ald. Sad 1226da vefat etti.

Atabey Eb Bekr ve Atabeyliin Sonu

Sadn yerine olu Eb Bekr geti. Eb Bekr, ilk yllarda ebnkrelerle mcadele ettiyse de baarl olamad. Celaleddin Harizmah 1228de, Isfahan nnde Moollarla karlat srada, yannda Atabey Eb Bekr de bulunuyordu. Yenilen Mool ordusunun takibi srasnda bir ksm kuvvetleri baskna urayan atabey iraza

8. nite - Atabeylikler

167

dnd. Eb Bekr, yaklaan Mool tehlikesini bertaraf etmek iin, kardeini Mool han gedeye gnderdi ve itaatini bildirdi. gedey bundan memnun olarak Farsn idaresini ona brakt. Eb Bekr, buna karlk senelik otuz bin dinar hara verecekti.Atabey, Hrmz adas hkimiyle anlaarak dzenledii sefer sonunda, Basra krfezindeki Kays adasna hkim oldu (1229). Basra krfezindeki hkimiyetini, Arabistan sahillerine kadar geniletti. Moollara olan vaadlerini yerine getirerek, dostne mnasebetlerini devam ettirdi. Torunu Abi Hatunu Hlgnun olu ile nianlad. Ancak Moollara denen haralar yznden vergileri artrlan ahali canndan bezmi durumdayd. Eb Bekr, irazda 1260ta ld. Eb Bekrin yerine olu II. Sad getiyse de on iki gn sonra ld. Onun yerine henz ocuk olduu iin, annesi Bibi Terken Hatunun nibliinde Muhammed getirildi. Terken Hatun, devlet idaresini ele ald ve halkn refahn salamaya, lkeyi karklklardan korumaya alt. Muhammedin atabeylii 1262de lmyle sona erdi. Muhammedin yerine devlet erkn ve ordunun karar ile Muhammedah geti. Muhammedah, tahta geer gemez Terken Hatunu yok sayarak duruma hkim oldu. Muhammedah, Moollarla bar deil mcadeleyi tercih ediyordu. Bu yzden Hlgunun, huzuruna gelmesi iin yapt davete icabet etmedi. Bu frsat karmayan Terken Hatun, emirlerle birleerek Muhammedah yakalatp Hlgunun yanna gnderdi. Muhammedahn sekiz ay sren ksa atabeyliinden sonra yerine aabeyi Selukah geti. Selukah, tahta geince kendisi iin tehlikeli grd baz devlet adamlarn ortadan kaldrd. Kudreti dolaysyla siyasette nemli bir rol olan Terken Hatunla evlendi. Ancak Selukahn Terken Hatunu aalamas ve sonra ldrtmesi Salgurlu Atabeyliinin ykln abuklatrd. Nitekim Selukah, irazdaki Mool komutanlarn da bertaraf edince, Hlgnun gnderdii kuvvetler tarafndan yakalanarak ldrld (1263). Selukahn lmnden sonra tahta II. Sadn kz Abi Hatun geti. Abi Hatunun atabeyliinin ilk aylarnda, Kad erefeddin brahim ayakland ise de, isyan ksa srede bastrld ve taraftarlar datld. Abi Hatun, daha sonra Hlgunun yedi yandaki olu Meng Timur ile gstermelik olarak evlendirildi. Abi Hatun, yann kk olmas dolaysyla idar ilere karmyordu. Fars, bir ahne aracl ile Moollar ynetmekteydi. lhanl hkmdar Ahmed Tekdar, Farsn devaml karklk iinde bulunmas ve blgedeki Mool devlet adamlarnn yetersizlii sebebiyle, yannda tuttuu Abi Hatunun iraza dnmesine izin verdi (1284). Bir sre sonra, Moollar tarafndan blgeyi idare etmek iin gnderilen nibin ldrlmesi sebebiyle, Abi Hatun, hkmdar Argun tarafndan huzura arld. Tebrizde muhakeme edilen Abi Hatun, Hann gelini olduu iin cezalandrlmad ama iraza dnmesine de izin verilmedi. Nihayet Hatun 1286 senesinde lnce, Farsta Salgurlu hkimiyeti son buldu ve blge resmen Mool idaresi altna girdi. Tekilatta olduu gibi kltr hayatnda da Selulularn mirass olan dier atabeylikler gibi, Salgurlular da zengin imar faaliyetleriyle Fars donattlar. Moollarn Harezmahlar ortadan kaldrmas zerine Salgurlular Moollarn idaresini kabul ettiler. Onlarn bu siyaseti blgeyi bir sre daha Moollarn saldrlarndan korudu. Salgurlularn baehri iraz, Moollarn nnden kaan birok ilim adam ve edibin sna oldu. Salgurlularn ilim ve sanat hmilii, iraz bir kltr merkezi haline getirdi.

168

Byk Seluklu Tarihi

zet
A M A

Atabeyliklerin sistem ierisindeki yerini tanmlayabilecek Seluklu sultanlar oullarn (ehzde) eitmeleri iin bilgi ve tecrbeleri ile temayz etmi emirleri grevlendirirlerdi. Bu hocalara atabey denirdi. Atabeyler, melikle birlikte kendilerine verilen ikta blgelerine gider, onun adna blgeyi idare ederlerdi. Atabeyi olduklar melik adna saltanat davasna girer, kaybetmeleri hlinde bulunduklar blgede, merkezle balarn olabildiince zayflatarak, zamanla kendi hanedanlarn kurarlard. Bu atabeylikler ne kadar gl olursa olsunlar, niha olarak Seluklu sultanlarna tbi idiler. Seluklular zamannda bu ekilde Dmak, Musul, Fars ve Azerbaycan Atabeylikleri kurulmutur. Toteginlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek Suriye meliki Tutuun, olu Dukaka atabey olarak tayin ettii Trkmen beyi Totegin tarafndan kurulmutur. Dukakn da kendi olu Tutua atabey yapt Totegin, melik ocuk yata olduu iin tm yetkileri elinde toplad. Melikin lm zerine ynetimi kendisi devrald. Sultan Tapar tarafndan Suriye valilii onaylanan Totegin dneminin en nemli meselesi Hallarla mcadele idi. Toteginin yerine geen olu Bri de Hallara kar mcadeleyi srdrd. Dier taraftan Dmakta faaliyetlerini arttran Batnleri iddetle takibata uratt. Ancak onlar tarafndan urad bir suikastte hayatn kaybetti. Yerine geen olu smail Hallara kar baarl bir ekilde mcadele etti. Atabeylie ait baz topraklar geri ald. Bir suikaste uradktan sonra takip ettii sert siyaset ve Dmak teslim etmek zere Zengiyi davet etmesi ldrlmesine sebep oldu. Yerine geen kardei Mahmud, Musul atabeyi Zenginin youn basklarna maruz kald. Trablus Kontluu ve Kuds Krallna kar baarl savalar yapt. 1139da kendi adamlarnca ldrld. Emir nerin tertibi olduu tahmin edilen bu olaydan sonra, Baalbek valisi olan kardei Muhammed atabey iln edildi. Bu dnemde atabeylik, vezirlie getirilen nerin tahakkm altna girdi. Zengi bir kere daha Dmak almay denedi ama baarl olamad. Son atabey Abak zamannda nerin nfuzu daha da artt. Zenginin basks neri, Kuds krall ile vergi demek artyla bir anlama yapmak zorunda brakt. Dmak, Zenginin Urfay fethi zerine gelen kinci Hal ordular tarafndan da kuatld. Abak, veziri nerin

lmnden sonra Nureddin Mahmuda teslim oldu (1154). Bylece atabeylik tarihe kart. Zengilerin tarihesi ve tarih nemini belirleyebilecek Melikahn kumandanlarndan Aksungurun olu olan Zengi, Irak Seluklu sultan Mahmud tarafndan iki oluna atabey ve Musula vali olarak tayin edilmiti (1127). Zengi Hallar ile savamak iin Mslmanlar arasnda siyas birlik kurmaya alt. Van Gl havzasndan ehrizora, Irak ve Suriyenin bir ksmna hkim oldu. Urfay fethedip kontluun Fratn dousundaki topraklarn fethetti (24 Aralk 1144). 1146da Cber kalesini kuatrken kendi klesi tarafndan ldrld. Musul Atabeyliine ait topraklar ikiye blnd. Musul Kolu: Zenginin byk olu Seyfeddin Gazi, Musul merkez olmak zere Iraka hkim oldu. Ksa atabeylik dneminde Nureddinle birlikte Hallarla ve Zenginin lmn frsat bilerek topraklarna saldran Artuklularla mcadele etti. Seyfeddin Gazi lnce (1149) yerine kardei Mevdud geti. 20 yllk uzun atabeylik dnemi babas zamanndan kalan tecrbeli adamlarnn da sayesinde huzurlu geti. Nureddin Mahmudun Hallara kar yapt tm savalara yardm etti. Irak Seluklu sultan Muhammedin Badad kuatmasna da tbiyet gerei asker gnderdi. Yerine Nureddin Mahmudun da desteiyle olu II. Seyfeddin Gazi geti (1169). Musula hkim olmak isteyen kardei II. madeddin Zengiye ise Sincar verildi. Bylece atabeyliin Sincarda da bir ubesi kurulmu oldu. Seyfeddin Gazi, Nureddinin lm zerine bir yandan topraklarn geniletirken, dier yandan Selahaddin Eyybnin Suriyeyi ele geirmesine kar mcadele etti. lnce yerine kardei zzeddin Mesud atabey oldu (1180). Melik Salihin vasiyeti zerine Halepi topraklarna katt ise de elinde tutamad. Atabeylie ait topraklarn bir ksmn ele geiren Selahaddine daha fazla direnemeyerek tbiyet arz etti. Mesudun yerine geen olu Nureddin Arslanahn dnemi hanedan mensuplar ve Eyyblerle mcadeleyle geti. 1199da Arslanahn atabeyi Kaymazn lm zerine Musul valisi olan Ll, tm gc eline geirdi. Arslanahn 1211de lmnden sonra Ll tarafndan yerine geirilen atabeyler, onun kuklas olmaktan kurtulamadlar. Ll 1220de Sincar alarak Zengilerin buradaki hkimiyetine son verdi. Erbil beyi Kkbrinin, Musul atabeyliini

A M A

A M A

8. nite - Atabeylikler

169

Llye ve Eyyblere kar korumak iin girdii mcadele de sonusuz kald. Mahmudun da 1233te lmyle, blgenin hkimiyeti Bedreddin Llye intikal etti ve Zengilerin Musul ubesi tarihe kart. Halep Kolu: madeddin Zengi lnce oullarndan Nureddin Mahmud, Halep merkez olmak zere Suriyedeki topraklarda hkimiyetini kurdu. Zengiden sonra tekrar Urfaya hkim olan Hallardan ehri geri ald. Hallara kar baarl savalar yapt. Dmak atabeyliine son vererek Suriyeyi kendi idaresi altnda birletirdi. Kardelerinin idaresindeki Musula da stnln kabul ettirdi. Msr fethetmekle grevlendirdii Salhaddin Eyyub, Fatm halifeliine son verdi. Nureddin 1174te lnce yerine olu Melik smail geti. Ancak Musul atabeyliinin mdahalesine ramen Salhaddin Eyyub lkesine hkim oldu. smailin lmyle Zengilerin Halep kolu sona erdi (1181). ldenizlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek Kurucusunun adna nisbetle ldenizliler ad verilen atabeylik Azerbaycan/Arran, Cibal ve kuzeybat randa hkm srmtr. emseddin ldeniz aslen Kpak Trklerindendir. Irak Seluklu sultan Mesud (1136-1152)un hizmetine girdikten sonra, liyakti sayesinde hzla ykseldi ve Sultan Mesud tarafndan Arran valiliine atand. 1146dan itibaren Seluklulara bal, fakat inisiyatif alabilecek bir yetkinlikle Azerbaycan idare etti. Bir sre sonra Irak Seluklu tahtnda yaanan mcadelelerde belirleyici kii haline geldi. 1161de Arslanah tahta geirdi. Sultanla birlikte Grclere kar byk baarlar kazand. Seluklularn Irak, el-Cezire, Cibl, Azerbaycan, Dou Anadolu ve Kirmanda hkimiyetinin srmesi konusunda nemli hizmetleri oldu. lnce yerine byk olu Cihan Pehlivan atabey oldu (1175). Arslanah vefat edince yerine olu Turulu geirdi, Seluklu devletinde babasndan daha fazla nfuz sahibi oldu. Pehlivan, Halifenin ve Salhaddin Eyybnin rekabeti karsnda, Harizmah Tekile dostluk kurdu. Kendisinden sonra yerine kardei Kzl Arslan geti (1186). Sultan Turulu hapse atan Kzl Arslan, halifenin teviki ile saltanatn iln etti. Fakat bunu hayat ile dedi. Yerine yeeni Kutlu nan geti. Hapisten kurtulan Sultan III. Turul Kutlu nan malup ederek Irak Seluklu tahtn tekrar ele geirdi. Fakat atabey, Tekiten salad yardmla Sultan Turulu bertaraf etti (1194). Ancak Halifenin tahriki ile bu defa Tekile mcadeleye giren Kutlu nan da ldrld (Mays 1196).

Yerine dier kardei Eb Bekr geti. Meragay alarak Ahmedil hanedanna son verdi (1211). Ancak idar yetenekleri kstl olan Eb Bekr zamannda lkesi, Halife-Harizmahlar-gulm mera ve Grclerin mcadele alanna dnd. Eb Bekr lnce kardei zbek atabey oldu. Halife, Harizmahlara kar denge unsuru olarak zbekin tarafnda yer ald. Ona muhaliflerine kar ordu bile gnderdi. Atabey buna ramen Harizmah Muhammede tbi olmak zorunda kald. Mool istils sebebiyle ortaya kan kriz ve Grc istils karsnda aciz kald. Topraklar Harizmah tarafndan igl edildi. 1225de lm zerine sar ve dilsiz olu Kzl Arslan atabey oldu. Onun 1228de lmesi zerine fiili olarak km olan atabeylik sona erdi. Salgurlularn tarihesi ve tarih nemini deerlendirebilecek bilgiler kazanacaksnz rann Fars blgesinde Ouzlarn ok boyuna mensup Salgur veya Salur kabilesi tarafndan kurulan bir atabeyliktir. Turul Bey zamannda Seluklularn eline geen Fars, Irak Seluklular zamannda da onlara bal atabeylerin hkimiyetine girdi. Sungur, Fars meliki Melikahn atabeyiydi. Melikahn keyf idaresine isyan edip, 1148de Melikah yendi. iraz ele geirerek atabeyliin temellerini att. Irak Seluklularnn taht mcadelelerine mdahale etti. Olu Turul kk olduundan yerine kardei Zengi geti. Onun zamannda Salgurlular, Irak Seluklularna tbi oldular. Tekle zamannda Harezmahlardan kaan Ouzlar, Kirman ve Fars istil ettiler. Teklenin kardei Atabey Sadn ldenizlilerle, Kirmana hkim olduu srada buray istil eden Ouzlarla mnasebetleri oldu. Harizmah Muhammede kar girdii mcadelede yenilip ona balln bildirdi. Sad n yerine geen olu Eb Bekr, Moollara kar Celleddin Harizmahn yannda yer ald. Fakat sonra Mool Han gedeye ballk bildirdi. Bu sayede hkimiyetini Hindistanda Kenbyet ve Arabistan sahillerine kadar geniletti. Atabey Muhammedin yann kk olmas sebebiyle niblii annesi Bibi Terken Hatuna verilmiti. Atabeyliin bundan sonraki tarihi, Moollara ball srdren Terken Hatun sayesinde nisbeten huzurlu geti. Mool idaresine bakaldran Atabey Selukah ksa srede bertaraf edildi. Hlagnun gelini olan Abi Hatun zamannda, ya kk olduu iin lkeyi Mool nibler idare ediyordu. Mool idarecilerinin ldrlmesinden sorumlu tutulan son atabey Abi Hatunun merkeze alnmas ve 1286da lm zerine hanedan ortadan kalkt.

A M A

A M A

170

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Atabeylerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sultanlarn oullarna tayin ettikleri eitmenlere atabey denirdi. b. Atabeylere ikta topraklar verilirdi. c. ehzde adna okunan hutbede Seluklu sultan ve Abbas halifesinin ad bulunurdu. d. lk Atabeylik Dmakda kurulan Toteginlilerdi e. Atabeylikler bamsz devletlerdi. 2. Dmak Atabeylii ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Komular olan Hallarla mcadele etmilerdir b. Batnler, Dmak Atabeylii topraklarnda faaliyet gstermilerdir. c. Antakya-Kuds hattnn Hallarn eline gemesini engellemilerdir. d. Totegin zamannda Musul Atabeyliine balanmlardr. e. Zaman zaman Hallar ile ittifak ve anlamalar yapmlardr. 3. Atabey Zenginin Urfay fethi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Urfa Hal kontluu tamamen ykld. b. Kontluun Urfa ve Fratn dousundaki topraklar fethedildi. c. ehirdeki Hristiyanlara dokunulmad ama Hallar tasfiye edildi. d. Bu yzden kinci Hal seferi dzenlendi. e. Urfaya askeri bir vali atand. 4. Nureddin Mahmudun tm icrat dikkate alndnda aadakilerden hangisi onun ulat niha hedefi tanmlar? a. Urfada kan isyan bastrmas b. Dimak Atabeyliini ortadan kaldrmas c. Musul Atabeyliine stnlk salamas d. Irak-Suriye ve Msr kendi idaresi altnda birletirmesi e. Hallara kar byk baarlar kazanmas 5. Musul Atabeyliinin ykl ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Nureddin Mahmud tarafndan ortadan kaldrld. b. Arslanahn atabeyi olan Llnn basks neticesinde ykld. c. Atabeylie Moollar tarafndan son verildi. d. Selahaddin Eyyb Musulu ele geirince hanedan sona erdi. e. Nureddin Mahmudun yerine geecek olu bulunmadndan tarihe kart. 6. ldenizlilerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Byk Seluklu sultanlarnn atabeyleridir. b. Grclerle mcadele etmilerdir. c. Irak Seluklu hanedanna son vermilerdir. d. ldenizliler Harizmahlar tarafndan yklmtr. e. Seluklu sultanlarna kar Halife tarafndan desteklenmilerdir. 7. Aadaki olaylardan hangisi ldenizliler dneminde geen bir olaydr? a. Halife Mtaridin ldrlmesi b. Pehlivann Badad kuatmas c. Atabey Kzl Arslann kendisini sultan ilan etmesi d. Musul Atabeyliinin Irak Seluklularna balanmas e. Sultan Sancarn Hemedan almas 8. kinci Hal seferinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Kudsn Hallar eline gemesi b. Abbas halifeliinin Orta Douda hkimiyetini glendirmesi c. Suriyede Mslmanlarn tekrar hkimiyet kurmalar d. madeddin Zenginin lmesi e. Urfann madeddin Zengi tarafndan fethedilmesi 9. Salgurlular ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Farsta hkm srm bir atabeyliktir b. Ouzlarn Salur boyuna mensuplardr c. Byk Seluklu Devletine tbi olmulardr d. Bir dnem Harizmahlara balanmlardr e. Moollar tarafndan yklmlardr 10. Atabeyliklerle ilgili eletirmelerden hangisi dorudur? a. Salgurlular -Azerbaycan b. ldenizliler -Fars c. Zengiler- Msr d. Toteginliler -Irak e. Zengiler -Irak ve Suriye

8. nite - Atabeylikler

171

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. a 4. d 5. b 6. a 7. c 8. e 9. c 10. e Cevabnz doru deilse Giri konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse Toteginliler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse ldenizliler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse ldenizliler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deilse Salgurlular konusunu yeniden gzden geiriniz Cevabnz doru deil ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 3 Snn slm Dnyasnda siyas gcn meruiyetinin, yani yasallnn kayna, bu alanda otorite olarak kabul edilen Abbas Halifesinin verdii onayd. Bu tasdikin balca gstergesi, talepte bulunan sultan/emir/melik vb. iin Badad ve evresinde hutbe okutulmasdr. Bu yzden atabeyler de sultanlar gibi, hiyeraride sultandan sonra olmak artyla, siyas mevkilerinin tasdiki anlamna gelen bu kuraln yerine gelmesini talep etmilerdir. Sra Sizde 4 ldenizlileri dier atabeyliklerden ayran en nemli fark, meliklerin deil, Sultanlarn atabeyleri olmalardr. Totegin Melik Dukakn, Zengi Melik Alp Arslann, Sungur Fars meliki Melikahn atabeyleri idiler. ldenizliler ise Irak Seluklu sultanlarnn atabeyleri olup, devletin bizatihi ierisinde hkm srdler.

Yararlanlan Kaynaklar Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dmak Atabeylii, Hallarn Suriye ve Filistinde kurduklar ve slm dnyasnn kalbine bir haner gibi saplanan devletiklere kar bir kalkan grevi yapt. Onlarn mcadelesi sayesinde Antakyadan Kudse kadar uzanan sahann Hallarn elinde birlemesi engellenmi oldu. Ayrca Byk Seluklularn halefi olarak yksek bir meden geliimin de temsilcisi oldular. Sra Sizde 2 Hallarn Yakndouda bir takm siyas teekkller kurup yerlemeleri ve varlklarn srdrme gayretleri, Mslmanlarla srekli bir mcadeleye sebep olmutu. slm Dnyasnn siyas nderleri konumunda olan Trkler Urfa-Antakya-Kuds hattnn tmyle Hallarn eline gemesini engelleyen byk baarlar kazanmlard. Ancak Urfann fethi ilk kurulan Hal kontluunun yklmas bakmndan her iki tarafta da cidd psikolojik etki yapt. Hristiyanlar tella yeni bir sefere karken, Trkler artk Hallara kar psikolojik ve asker stnl ele geirmilerdi. Urfann fethi ile cihd mealesi atelenmi oldu. Alptekin, Cokun (1978), The Reign of Zangi (521-541 / 1127-1146), Erzurum. Alptekin, Cokun (1985), Dmak Atabeglii (Toteginliler), stanbul. Meril, Erdoan (1992), Salgurlular Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul, 19-62. Meril, Erdoan (1992), ldenizliler Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul, 81-110 n Bezer, Glay (2000), ldenizliler, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXII, 82-84. een, Ramazan (1983), Salhaddin Devrinde Eyybler Devleti, stanbul.

9
Amalarmz
Hanedan Sultan Metb ve Tb Melik Dvn Gulm

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklu Devlet anlay ierisinde hakimiyetin hukuk dayanan analiz edebilecek, Metb-tb ilikilerini aklayabilecek, Gulm sisteminin Seluklulardaki yeri ve nemini belirleyebilecek, kt sisteminin Seluklular iin ne ifade ettiini deerlendirebilecek, Seluklu ordusunun kaynaklarn belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mr Arazi kt K adil-kudt Nizmlmlk Vezaret

indekiler
GR HANEDAN VE SULTAN SARAY TEKLATI MERKEZ (HKMET) TEKLATI EYALET TEKLATI ASKER TEKLAT ADL TEKLAT

Byk Seluklu Tarihi

Byk Seluklu Devlet Tekilat

Byk Seluklu Devlet Tekilat

GR Seluklu Devlet Tekilat Tarihinin Kaynaklar
Seluklu devlet yapsn anlatan, Seluklularla ada bir eser mevcut olmad gibi, devlet arivleri de gnmze ulamamtr. Bu nedenle devlet yapsnn baz ynlerini ve ayrntlarn tespit etmekte glk ekilmektedir. Konu ile ilgili tabiatiyle ilk akla gelen vezir Nizamlmlkn Siyasetnme adl mehur eseridir. Bu eser devlet tekilatn tanmamz konusunda byk bir boluu doldurmakta ise de, aslnda yrrlkte olan yapy deil, olmas gerekeni anlatan bir kaynaktr. nk Siyasetnme Sultan Melikahn ilerin dzgn gitmesi ve doru karar verebilmek iin, hkmdarlarn uyguladklar kanun ve adetleri, grlen aksaklklar ve alnmas gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmasn istemesi zerine ortaya kmtr. Bu nedenle eserden bu zellii gz nnde bulundurularak ve dier kaynaklardaki bilgilerle karlatrlarak faydalanlmaldr. Siyasetnmeden sonra konu ile ilgili en nemli kaynaklar atama fermanlarndan metin rneklerinin topland mnet mecmualar ile yazm kurallarn ihtiva eden in kitaplardr. Mntecebddin el-Cuveynnin Atebetl-Ketebesi, Leningrad Mnet Mecmuas, Evol Haydar Bein Mecmaul-ns ve Nizm-i Arznin ahr Makalesi bunlarn balcalardr. Ktiplere klavuzluk etmesi iin hazrlanan bu eserlerden, atama yaplan makamlarn zellikleri, yetkileri vs. hakknda bilgi edinebilmektedir. Dnemin siyas olaylarn anlatan kroniklerden ise, muhtelif mevkilerdeki devlet adamlar hakknda verilen bilgilerden, onlarn grev alanlarn belirlemek mmkn olmaktadr. er-Rvendnin Rhatus-Sudru, Sbt bnl-Cevznin Mirtuz-Zaman, el-Huseynnin Ahbrud-Devletis-Selukiyyesi ve el-Bundrnin Zubdetun-Nusresi bu tr eserlere rnek olarak verilebilir. Sultann, hanedan yelerinin ve tblerin bastrdklar sikkeler ve yaptrdklar abideler zerindeki kitabeler ise unvan, lkap ve knyeleri, hakimiyet alanlar, metbluk-tblik ilikileri ve iktisad durum hakknda bavurduumuz en gvenilir kaynaklardr.

Seluklu Devleti ve Komular

1040 Dandnkan savandan sonra resmen kurulup iln edilen Seluklu Devleti douda Karahanllar, gneyde Gazneliler gibi devrinin byk devletleri ve randa baz islm hanedanlar ile komu oldu. Mervdeki kurultayda yaplan i blm

174

Byk Seluklu Tarihi

dorultusunda balayan fetihlerle ksa zamanda ran, Irak, Suriye, Dou ve Gney Dou Anadoluda Seluklu hakimiyeti saland. randaki irili ufakl bir ok mahall hanedan veya emirlik de, Turul Bey zamannda devlete tb klnd. Irakta ise Abbas Devleti/Halifelii bulunmaktayd. Halifenin davetiyle Badada giren Seluklular, buradaki Bveyh tahakkmn sona erdirdiler. Abbas Hilfeti ile ilikiler, bu vesile ile balangta dostane balamsa da hep byle devam etmemi, zaman zaman gerginlikler ve krizler de ortaya kmtr. Byk Seluklu Devletinden ilerleyen zaman iinde drt blgesel Seluklu hanedan domutur. Seluklu hanedan yeleri tarafndan ve Byk Seluklulara tb olarak kurulan bu ubeler, kurulu srasna gre Kirman (1048), Trkiye (1075), Suriye (1078) ve Irak Seluklu (1119)lardr. Bunlardan Trkiye Seluklular bamsz olarak kurulmu, dierleri Byk Seluklu Devletine sonuna kadar tb kalmlardr. XII. yzyln balarnda, Suriye ve Irak Seluklularnn topraklar zerinde merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak atabeglik ad verilen baz hanedanlar ortaya kt. Bunlarn balcalar Togteginliler (Suriye), Zengler (Cezre ve Suriye), ldenizliler (zerbaycan), Salgurlular (Fars)dr. Seluklularn mcadele ettii gayrimslim gler ise Anadoluda Bizans, Kafkasyada Grcler, Dou Anadoluda Ermeniler ve Trkistanda Karahtaylardr.

Hanedan, Gulm ve kt Sistemi

Byk Seluklu Devleti ve dier ubelerde de, devlet tekilatnn temelinde ana unsurun bulunduu grlr. Bunlar tarih boyunca yaygn bir ynetim tarz olan monarinin tepesindeki hanedan ile btn devlet mekanizmasnn kaynan tekil eden gulm ve ikt sistemidir. Aslnda bu temel unsur baz farkllklar olmakla birlikte genellikle Ortaa slam devletlerinin hepsinde mevcuttur. Bunlarn nemi ve zellikleri bilinmeden devlet yapsn anlamak mmkn deildir. Toplum tarafndan kabul grm, mer kabul edilmi hanedan, devlet bakan sultann ve mstakbel sultan adaylar olan, eyalet yneticisi ehzadelerin kaynan oluturur. Hanedann bu zellii onu tartmasz ve alternatifsiz klar. Ancak bununla birlikte hanedan yeleriyle snrl olsa da, len sultann yerine SIRA SZDE kimin geleceinin belirsizlii, saysz ehzade isyann ve iktidar mcadelesini krklemitir. Ortaa slam devletlerinde yaygn olarak uygulanan ve kle temini ile esir alDNELM ma yoluyla oluturulan gulm sisteminin Seluklulara Gaznelilerden intikal ettii anlalmaktadr. Bu sistem saraya, merkez ve eyalet brokrasisine, orduya eitimli S O R U yetitirmekte idi. ve nitelikli personel Kurulu aamasnda D K K A T ve ilk dnemlerde Bozkrl-Trk hviyeti ar basan Seluklu Devleti, daha ziyade Trkmenlere dayanmakta idi. Yani devlet bir anlamda boylar birliinden oluuyordu. Ancak Trkmenlerin devlet nezdinde dorudan deil de, beyleri vastasyla SIRA SZDE temsil edilmesi, devlete sunduklar byk hizmetlerin yansra beylere, temsil ettikleri g orannda devleti sarsmak imkn da veriyordu. Seluklu sultanlarnn zaman ierisinde, devletin kuruluunda kendileri kadar hizmet etmi boy beyleri yerine gulam unsurlar terAMALARIMIZ cih etmelerinin balca sebeplerinden biri budur.
K farkllklarla T A P Keza baz Ortaa slam devletlerinde de uygulanan ikt sistemi, Seluklu devlet tekiltnn temel talarndandr. Devlet mlkiyetinin esas alnd toprak sisteminin (mr arazi) bir sonucu olan ikt, maliyenin uygulad gelir TELEVZYON

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
Mir arazi mlkiyet hakk devlete, yani hazineye ait AMALARIMIZ olan topraklara denir. Bu topraklarn iletme hakk geici tapu ile reayaya verilirdi. kta ise bu ekilde K T topran A P gelirlerinin iletilen bir ksmnn maa karl olarak devlet grevlilerine tahsis edilmesidir.

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

175

vergisi toplama usul yannda, tara (eyalet ve vilayet) ynetimi ve sava zaman asker toplamay birlikte salayan kapsaml bir sistemdir. Hkmdar, saray, hkmet (brokrasi), tara ynetimi, maliye, vergi ve ordu gibi devletin btn organlarna kaynaklk ve nfuz etmesi, bu messesenin devlet yapsndaki nemini fazlasyla ortaya koymaktadr.

HANEDAN VE SULTAN Hakimiyetin Hukuk Dayana (Meriyet)

slm ncesi Trklerde hkmdarlk yetki ve gcnn veya siyas iktidarn (kut) Tanr tarafndan verildiine (karizmatik hakimiyet); yani hkmranln ilhi bir kaynaa dayandna inanlmaktayd. Nitekim Benim hkmdar olmam Tanr tarafndan kararlatrld, Tanr istedii iin, kutum olduu iin kagan oldum gibi birok ifadeye Hun ve Gktrk kaynaklarnda da rastlanmaktadr. Bu anlayn slmiyeti kabul ettikten sonra da devam ettii grlr. Seluklularn ada olan Karahanl lkesinde yazlan Kutadgu Biligde Bey! Bu makama sen kendi gcn ve istein ile gelmedin; onu sana Tanr verdi... Hkmdarlar iktidar Tanrdan alrlar. sz, bunu ak bir ekilde gsterir (Kafesolu, 1984). Sultan Alp Arslan ve Melikahn veziri Nizamlmlk ise, Allahn her asr halktan birini setiini, onu padiahlara layk vasflarla sslediini, insanlarn onun adaletinden nasiplensinler, gvende olsunlar ve bylece devletin bki olmasn dilesinler diye, dnya ileri ve huzuru temin etmesi iin onu grevlendirdiini belirtir (Nizml-Mlk, 1982). Ayrca devleti kuran veya bana geen hkmdarn ancak Tanrnn gnderdii, kut verdii bir soyun mensubu olmas gerektiine de inanlmaktayd. Bunun iin Trk ve Mool hanedanlar kendilerini hep byle bir soya dayandrmaya ihtiya duymulardr. Han soyunun ilahi bir ltuftan kaynaklanan karizmatik gc ve ayrcal vard. Bu inann da, yani hkmdarn asil, ilah bir ltufa mazhar olmu, meriyetini kabul ettirmi bir aile (hanedan) yesi olmas zorunluluunun slamdan sonra da devam ettii grlr. Ancak Trk hkmdarnn kut sahibi varsaylmas onu hesap sorulamaz-mutlakiyeti ve yar-tanr bir despot yapmazd. Kut ilah bir ltuf olmakla birlikte, layk olmayandan geri alnacana da inanlrd. Bu yzden de hkmdar treye bal kalmak ve ona gre hesap vermek mecburiyetinde idi. Nitekim Ouz boylarndan km btn hanedanlarda olduu gibi Seluklu hanedannn da kendilerini destan Ouz Hana dayandrmalar, bu inann bir sonucudur. Seluklular 24 Ouz boyundan biri olan Knktan, Osmanllar ise Kaydan geldiklerini kabul ederler.

Seluklu Hanedannn Ortaya k

Seluklu devletinin adn ald ahsiyet Temr-yal unvanl Dukakn olu ve Ouz Yabgusunun sbas Seluk Beydir. Seluk Bey hakknda bildiklerimiz, onun bir hanedann olumas ile ilgili yukarda zikrettiimiz zellikleri tadn gstermektedir. Zira o Ouzlarn Knk boyuna mensuptur, bulunduu ortamda nemli bir konumdadr. Onun baz sebeplerle Yabgunun yanndan ayrlarak Cende gtn, orada Mslman olduunu ve bu yeni kimliiyle Ouz Yabgusu ile mcadele ettiini biliyoruz. Btn bu srete onun karizmatik bir ahsiyete brnd, Ouzlarn onun etrafnda topland grlmektedir.

176

Byk Seluklu Tarihi

Sultann Belirlenmesi ve ehzade syanlar

Hanedan hiyerarisinde hakandan sonra gelen grevlinin unvandr.

Bilindii gibi, Hz.Muhammedin, peygamberlik ve Medinede kurulan devletin bakan olmak gibi iki farkl grevi vard. Onun irtihlinden sonra yerine geen halifelerin, doal olarak peygamberlikle ilgili bir grev devralmalar sz konusu deildir. Ancak bir slm devleti sz konusu olduuna gre, devlet bakanlarnn da slmn kurallarn en iyi bilen ve uygulayabilecek niteliklere sahip kimseler olmalar gerekirdi. Allahn Reslnn Halifesi unvann kullanan drt halifenin, bu konudaki yetkinlii, sonradan tm halifelerin din otorite veya din grevli olduklar algsna sebep olmutur. Saltanatn karizmatik kayna gibi, hilafetin Hz. Muhammedin de mensubu olduu Kurey soyundan gelmesi gibi artlara balanm olmas, kuruma siyas gcnn yannda, din bir otoritenin kayna olduu grntsn vermitir.

Seluk Beyin ahsnda oluan bu karizma ve kut, vefatndan sonra ailesine intikal etmitir. Her ne kadar oullarnn by olan Arslan, yabgu unvanyla ailenin reisi olmu ise de, bu genel bir uygulama haline gelememitir. Vefat eden bey, yabgu veya sultandan sonra baa geecek olan ahsn aile (hanedan) yesi olmas aksi dnlemeyecek, ncelikli bir arttr. nk iktidarn kayna olan kut kan yoluyla gemektedir. Ancak hanedann kmaz da ite burada balamaktadr. Bu durumda hangi hanedan yesinin baa geeceinin belirlenmesinde bir kural olumamtr. Seluklu Tarihi boyunca, deien artlara gre, byk oul, en yal hanedan yesi, tayin edilen veliaht veya u ya da bu sebeple herhangi bir ehzdenin sultan olduu grlr. Zaman zaman ehzade anneleri veya hanedan d gler de bu konuda etkili olmulardr. Yani hanedan yesi her ehzade sultan olabilir. Tabiatyla bu telakki, siyasi tarihte hatr saylr bir yer tutan iktidar mcadelelerini, ehzade isyanlarn da krklemitir. Bu mcadelenin sonucunu belirleyici unsur ise hep g stnl olmutur. Hatta istisna da olsa bazen gler denk olduu zaman, Berkyaruk - Tapar mcadelesinde olduu gibi, lke ikiye blnme noktasna gelmitir.

Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite)

slam tarihinde Drt Halife, Emev ve Abbaslerin ilk dnemlerinde halife Hz. Peygamberin vekili ile devlet bakan anlamn birlikte tamaktayd; yani hem otorite, hem de iktidar (g) sahibiydi. Snn Abbas hilafetini tanmayan Fatmlerde de durum ayn idi. Abbas hilafetinde g zamanla nce emrlmerlara, sonra da Seluklu sultanlarna gemitir. Ancak bu gcn meriyetinin dayana yine otorite sahibi olan halife olmutur. Bununla birlikte gc elinde tutanlar da zaman zaman otoriteyi diledii gibi ynlendirmek imknna sahip olmulardr. Seluklu sultanlar asndan baktmzda; sultan ne kadar g sahibi olursa olsun, Snn slam dnyas zerinde meriyetini kabul ettirmek, dolaysiyle etkili olabilmek iin otorite sahibi olan Abbas halifesinin sultanln onaylamasna ihtiya duymaktayd. Bu durum sultana, hem ierideki rakibi olan ehzadelere, hem de komu devlet bakanlarna kar byk bir imtiyaz salamaktayd. Ayrca imparatorluun hakim olduu corafyann mslman halk, zamanla saylar artsa da Trkmenlerden ibaret deildi. ounluu oluturan birok farkl etnik topluluk vard. zellikle bunlarn devlete itatinin salanmas konusunda gelenee gre, halifenin sultan tanmasnn etkisi olduunu syleyebiliriz. Halife bu iradesini Badat ve civarnda okunan hutbelerde sultann adn zikrettirerek gstermekteydi.

Metb Devlet ve Tbleri

Devrin vassallk anlay erevesinde, kendisine bal olunan/olunmak zorunda kalnan otoriteye metb denir Tbi, hutbe okutmak, para kestirmek, vergi ve asker vermek gibi artlar yerine getirerek, kendisinin zerinde bir otoriteye balanan/balanmak zorunda kalan kii veya kuruma denir.

Tarihilerin Byk sfatn vererek dierlerinden ayrdetttikleri Seluklu Devleti veya dier bir ifadeyle Seluklu mparatorluu metb, yani tb olunan devlet konumundadr. O Seluklu ailesinin kurduu ilk ve sonra kurulan blgesel Seluklu ubelerinin de doduu devlettir. Seluklu Devletinin tb (vassal)leri hakknda hanedan yelerinin kurduklar Seluklu meliklikleri, dier Trk devletleri, Trk olmayan Mslman devletler eklinde bir derecelendirme yaplyor ise de, tblie esas olan sadkat ve gvenilirlik asndan bakldnda bu tasnif kat zerinde kalmaktadr. nk ehzadeler her ne kadar sultann oullar veya kardeleri ise-

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

177

ler de, ayn zamanda rakipleridir. Tabiat gerei tblikte sadkat ve sre dzensizdir. Ayn ekilde ykmllklerde de bir standart yoktur. Tb olu ekline, yani kan dklmeden kendi rzasyla veya kl zoruyla olmasna gre ykmllklerin veya yaptrmlarn belirlendii anlalmaktadr. Tbliin en bata gelen ve en yaygn olan gstergesi, blgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eer bastrma hakk tannm ise sikkelerinde (maden para) metbnun adnn zikredilmesidir. Ancak siyas tarih bilgilerimize gre, tb olduunu bildiimiz baz hkmdarlarn bastrdklar sikkelerde metbnun adna rastlanmaz. Dier tblik ykmllklerini, vergi deme, istendiinde asker gnderme, ocuklarndan bir veya birkan metbnun sarayna rehin gnderme eklinde sralayabiliriz. Byk Seluklu Devletinin bnyesinden drt mahall Seluklu ubesi daha domutur. Bunlar Seluklu hanedan yelerinin Sultan tarafndan atanmas suretiyle, Byk Seluklulara tb olarak kurduklar Kirman, Suriye ve Irak Seluklulardr. Trkiye Seluklular bamsz olarak kurulmu, dierleri Byk Seluklu Devleti yklncaya kadar ona tb olmaya devam etmilerdir. Mslman Trk devletlerinden Karahanllar ve Gazneliler zaman zaman Seluklulara tb olmak zorunda kalmlardr. Bu tblik dnemleri siyas tarih bilgilerinden ve bastrdklar sikkelerden takip edebilmektedir. Hrizmahlar ise Hrizme gnderilen valilerin zamanla elde ettikleri imtiyazlarla tb hkmdar konumuna ykselmeleriyle ortaya kmtr. Hrizmah Atsz, Sultan Sancara kar birka defa isyan etmi, sonra yeniden tb olmak zorunda kalmt. Harizmahlar ancak Irak Seluklularnn yklmas zerine bamsz olabilmilerdir. XII. yzyln ilk yarsnda, Suriye ve Irak Seluklularnn topraklar zerinde merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak ortaya kan atabeglikleri de tblere dahil edebiliriz. Ancak bunlar, dnemin artlarna gre bazen dorudan Byk Seluklulara deil, onun blgedeki tb uzants olan Irak Seluklularna tb olmulardr. Bunlarn balcalar Togteginliler/Briler (Dimak), Zengler (Cezre ve Suriye), ldenizliler (zerbaycan), Salgurlular (Fars)dr. Yine Byk Seluklu Devletinin gl olduu dnemlerde gayri Trk mahall hanedanlar da zaman zaman onlara tb olmulardr. Cibal ve Yezdde Kkyler, Sistanda Nmrz Melikleri, Taberistan ve Crcn (Grgn)da Ziyrler, yine Taberistan ve Glnda Bvendler, Kirmanah ve civar ile Luristanda Annzler, zerbaycanda Ravvdler, Irak, Cezre ve Kuzey Suriyede Ukayller ve Diyarbekir ve evresinde Mervnleri bu gruba rnek olarak verebiliriz.

Sultan ve Saltanat Sembolleri

Sultana mahsus olan herey zamanla doal olarak onun sembol haline gelmitir. Bunlardan tac ve taht sadece ona ait olan almetlerdir. kinci grup semboller ise tbler veya dier devlet adamlar tarafndan da kullanlmlardr. Ancak sultana mahsus olanlar dierlerinden daha yksek, daha grkemli ve farkldr. Bunlar unvan-lkab-knye, hutbede adn zikrettirme, sikke bastrma, nevbet vurdurma, tura ve tevk, ok-yay, sancak, ota ve saray, traz-hilat, yzk, kl, kemer, etr, iye vs.dir. Bunlardan nemli ve zellii olanlar tanyalm: Unvan-lkab-knye: Unvan hkmdarn konumunu ifade eden ve isminin bana getirilen sfat veya sfat tamlamasdr. Seluklu liderleri nceleri bey, yabgu ve emir unvanlarn kullanmlar; ilk hkmdar Turul Bey ise hutbelerde 1038den itibaren es-sultnul-muazzam, sikkelerde ise 1043/4te es-sultn ve 1046/7den balayarak es-sultnul-muazzam unvann kullanmtr. nceleri baz devlet

178

Byk Seluklu Tarihi

adamlar tarafndan dzensiz olarak kullanlan bu unvan, Seluklular ilk defa resm ve daim hkmdar unvan haline getirmilerdir. Bazen es-sultnul-azam unvan da kullanlmtr. Ayrca ilave olarak henhul-ecell, melikark vel-arb, melikl-slm veya rknl-slm gibi unvanlara da rastlanmaktadr. ehzadeler ise eyaletlere vali olarak melik unvan ile gnderilmekteydi. Kirman Seluklu hkmdarlarnn bastrdklar sikkelerde melik, Suriye Seluklularndan Tutuun sultan, oullarnn melik, Irak ve Trkiye Seluklularnn ise sultan unvann kullandklar bilinmektedir. En basit ifadesiyle ....+d-dn veya ...+d-devle formlarndaki sfat tamlamalarna lkab denmektedir ve her hkmdarn kendine mahsus lkab vardr. Mesel Turul Beyin lkab Rknd-dn, Alp Arslann Adudd-devle, Melikahn Muzzd-dndir. Knye ise eski bir Arap geleneinin slm dnyasnda yaygnlamasyla Seluklulara intikal etmitir. Eb (babas)+... formundaki isim tamlamasndan ibarettir. Turul Beyin knyesi Eb Tlib, Alp Arslann Eb c ve Melikahn Ebul-Feth idi. Hutbe: slam dininde Cuma ve bayram namazlarnn bir rkn olan hutbe zamanla, otoritenin, siyas iktidarn sembol haline de gelmitir. nk hutbe iktidarn kendini ifade edebilecei ve toplumla iliki kurabilecei ok cazip ve doal bir ortamdr. Bu imkan ve frsat halifeler ve hkmdarlar deerlendirmitir. Hutbede konumuz asndan farkl uygulamalar grlr: 1) Sultanln ilan eden bir ehzadenin ilk yapaca i, Cuma hutbelerinde halifeninkinden sonra kendi adn unvanyla birlikte okutturma, bylece sultanln halka ilan etme. 2) Halife sultanln ilan eden bir ehzadenin tannma talebini kabul ettii takdirde, Badat ve civarnda okunan hutbelerde kendi adndan sonra bu yeni sultann adn da okutturmas. 3) Tb hkmdarlarn ise kendi adlarn ancak halifenin ve metb sultann adndan sonra okutturmas. 4) Baz sultanlarn veliaht ilan ettikleri ehzadelerinin adn da hutbelerde okutturmas. Bylece onun toplum tatafndan kabullenilmesini salayarak doabilecek muhtemel siyas kriz nlenmek isteniyordu. Sikke: Sikkenin (maden para) asl fonksiyonu bilindii zere bir al-veri arac olmasdr. ncelikle pek tabii sikkeler tedavldeki para arzn, maden bolluunu, lkenin iktisad durumunu tespit etmemizi salarlar. Ancak hutbe gibi, hatta hutbeden daha yaygn olarak mslim, gayrimslim herkesin cebine kadar ulaabilen bir iktisad ara olduu iin, sikke de siyas iktidarlarn vazgeilmez bir gstergesi haline gelmitir. Bugnk gibi tek merkezde deil, hemen hemen her ehirde altn (dinar), gm (dirhem) veya bakr (fels) sikke bastrlmaktayd. zerinde bastrann isim, unvan, lkab ve knyesi, darp yerinin ad, tarihi ile baz din ibareler ve ok-yay, kl gibi semboller yer almaktayd. Dolaysyle bu tr bilgilerin en nemli ve gvenilir kaynan olutururlar. Yine sikkelerden metb sultann hakimiyet alann, hanedan yeleri arasndaki hiyerariyi, metb-tb ilikilerini, darbedilen ehrin tarihini tespit edebiliriz.
Resim 9.1 Mu zzd-Devle [Arslan] Yabgunun 1025 ylnda Kermnede bastrd, yay, ok-yay ve kl figrl ilk Seluklu sikkesi Kaynak: B. D. Konev, Monety Musy Iabgu, Syna Seldzhuka (O Rannikh Etapakh Seldzhukidskovo Chekana), Epigrafika Vostoka, XXVI (2001), s. 34-51).

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

179

Seluklularn ilk sikkesi 1025 ylnda Nur Kasabas yaknndaki Kermnede baslmtr. Sikke Karahanl tipinde bir gm dirhem olup zerinde Muzzd-devle lkab ile Yabgu unvan, yay ve kl figrleri bulunmaktadr. Sikkeyi yaynlayan Boris Konev sikkenin Musa Yabguya ait olduunu iddia ediyor ise de, siyas olaylar, darp yeri ve darp tarihi Arslan Yabguya ait olduunu gstermektedir. Dolaysiyle ilk sikke Dandanakan Zaferinden, yani devletin kuruluundan on be yl nce, Arslan Yabgu tarafndan, damad Karahanl Ali Tegin ile ittifak kurduu dnemde baslmtr. Turul Beyin ilk sikkesi ise 1037 ylnda Niaburda bastrd dinardr. Sultandan baka dier hanedan yeleri ve baz valiler de kendi blgelerinde sikke bastrmaktaydlar.
Resim 9.2 Sultan Alp Arslann 1063/4 ylnda el-Ahvazda bastrd, ok ve yay figrl altn dinar: esSultnl-Muazzam henh Melikl-slm Alp Arslan Kaynak: Mnzen & Medaillen Deutschland GmbH, Auction 19, May 16th 2006, lot number 1157.

Tura ve Tevk: Tura Trklerde hkmdarn ve hanedann iaret ve yazl sembol anlamna gelen Trke bir kelimedir. Tevk ise Ortaa slam devletlerinde kullanlan bir terim olup, Seluklulara da intikal ederek ferman, tura anlamlarnda kullanlm ise de genellikle ksa bir dua kalbna dnmtr. Byk Seluklu, Kirman ve Suriye Seluklular sikkelerinde ok ve yay veya sadece yay figrnn tura olarak kullanld grlmektedir. Kaynaklarda itimd alallahn Turul Bey, Melikah ve Berkyarukun, yensurullahn Alp Arslann, isteant billahn Taparn ve tevekkelt alallahn ise Sancarn tevki olduu kaydedilmektedir. Ferman metni yazldktan sonra, st ksmna turann ekildii, onun stne de tevknin yazld anlalmaktadr. Nitekim ayn gelenek gelierek Osmanllarda da devam etmitir. Ok ve yay figrnn yerini, daha sonralar Trkiye Seluklular dneminde es-sultan veya sultan unvan almtr. Dolaysiyle turada hkmdar ad Seluklu dneminden sonra yer almaya balamtr. Traz ve Hilat: Hkmdara mahsus, onun isim, unvan, lkab ve knyesinin erit halinde yazl olduu, deerli kumalardan dikilmi elbiselere traz denmektedir. Sultann onurlandrma, dllendirme, tayin veya baka vesilelerle devlet bakanlarna, gelen elilere ve devlet adamlarna gnderdii veya verdii hediyelere de hilat denmektedir. Bu hediyeler bata kyafet olmak zere, para, kl, kemer, at, eyer takm, ks veya gulmlardan olumaktayd. Nevbet: Nevbet takmnn sultann saray veya otann nnde be namaz vakti nevbet vurmas, sultanln anndand ve bu eski Trk devletlerinden beri uygulanan bir gelenekti. Nevbetin vurulmas sultann hayatta ve devletin banda olduunun ilan anlamna geliyordu. Nevbet takmna nevbetiyye, bu messeseye nevbet-hne veya tabl-hne denilmekteydi. Sultan izin verdii takdirde tbler ise vakit nevbet vurdurabilirlerdi.

180
Resim 9.3 Yal bir kadnn arzhal sunduu Sultan Sancara etrdr etr tutarken Kaynak: Nizm-i Arznin Mahzen-i Esrr adl eserinin XVI. yzyl Safev dneminde yazlm bir kopyasndan. Kyafetler Safev dnemine aittir.

Byk Seluklu Tarihi

etr mzrak gibi uzun bir sapn ucunda, genellikle siyah renkli deerli bir kumatan yaplm kk emsiyedir. Orta Douda ok eski bir gelenek olan etri sultan ve meliklerin seferlerde, alaylarda at zerindeyken, arkasnda bulunan atl bir gulm (etrdr) tarafndan balar zerinde tutulurdu. Baz Seluklu etrlerinin zerinde ok-yay sembolnn bulunduu da bilinmektedir. zellikle sava meydannda sultann hayatta olduu ve bulunduu yer etrden anlald iin byk nem tard. iye aslnda sultann eyerinin rts ise de, kaynaklarda onun sembolik anlamnn daha ne kt grlmektedir. Nitekim iye, rikbdr tarafndan merasimlerde atyla giden sultann nnde, yukar kaldrlp saa sola evrilerek tanrd. Keza tbler sultana sadkatlerini gstermek iin, iyeyi omuzlarnda tayarak yine sultann yannda veya nnde yrrlerdi.
SIRA SZDE

Saltanat sembolleri ne ifade eder? SIRA SZDE

DNELM Saraylarn bilindii gibi iki yn vardr. Sultan ailesi ve hizmetkrlaryla harem ksmnda zel hayatn devam ettirir. Sultann nikahl ei hatun veya hatunlar, kk S O R U ve bunlara hizmet eden hce saray (hadm aas), cariyeler ve yataki ehzadeler dye (st annesi) haremin sakinleriydi. Saray ayn zamanda sultann devlet ilerini ynettii bir mekndr. Sultan zel ve toplu kabuller yapard. Clus, veliaht tayini, DKKAT eli teatileri ve kabulleri, karlama ve uurlama, matem merasimleri saray hayatnn bilinen faaliyetleridir. SIRA SZDE Sultan Melikah zamanna kadar ve daha sonra devletin merkezini Merve tayan Sultan Sancar zamannda devlet hayatnda Ouz geleneklerinin daha fazla ha-

DNELM S O R U

SARAY VE TEKLATI

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

181

kim olduu grlr. Eski Trklerde yaygn olan toy ve len geleneinin, yani hkmdarn halkn doyurup honut etmesinin hn- yama adyla Seluklularda da devam ettii, halka sofralar ald grlr. Bununla birlikte Seluklular kurulutan itibaren birok sebeple kabullenmek zorunda kaldklar gulm sistemine ilave olarak Melikah dneminde daha da younlaarak kendilerini Fars kltrnn etki alan iinde buldular. Nitekim btn Dou slam dnyas, Abbsler, Smnler, Gazneliler vb. Ssn mparatorluunun miras zerinde kurulmutu. Bu devletler onlarn saray detleri, terifat uslleri ve brokratik geleneklerinden uzak kalamadlar. Nitekim Seluklular da bu izgiyi devam ettirdi. Seluklu sultanlarnn, hanm sultanlarn ve melik ehzadelerin bir ok ehirde saraylar vard. Ayrca seferler srasnda kurulan bir eit seyyar saray konumundaki ota da bunlara ekleyebiliriz. Byk Seluklularn Niabur, Rey, Isfahan, Merv ve Tirmizde, Irak Seluklularnn Hemedan ve Badadda, Kirman Seluklularnn Berdesirde ve Suriye Seluklularnn ise Halebte saraylarnn bulunduu bilinmektedir. Bunlar saray- saltanat, saray- sultan, drl-memleke, drs-sultan, drl-emre, kk veya kasr gibi isimler tamaktayd. Sultann yakn hizmetini ve sarayn btn ilerini gren saray personeli, gulm sistemiyle eitilen kiilerden seilmekteydi. Gulmlar genelde satn alma, esir alma, hediye gnderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizmlmlke gre saray iin seilerek satn alnan delikanllar, yedi yllk bir eitimden geirilir ve liykatlerine gre devlet kapsnda greve balard. Tadklar emir unvanndan da anlalaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani kl ehlindendi. Saray emirlerine gven endiesi nedeniyle veya gelirini artrarak dllendirmek iin sultan tarafndan mevcut grevine ilave olarak geici veya devaml ikinci bir makamn tevcih edildiine sk sk rastlanr. Bu da saray emiri ve memuriyetler arasnda geigenlik olduunu gstermektedir. Dier bir deyile tanan unvanlarla, yerine getirilen baz grevler uyumamakta veya i ie girmektedir. imdi bu saray emirlerinin belli ballarn tanyalm: Hcib-i bozorg: Byk hcib veya ba hcib anlamna gelen muhtelif Farsa ve Arapa tamlamalarla ifade edilen bu grevli saray miriydi. Sultan ile vezir ve dvn- al arasndaki irtibat salard. Unvanndan da anlalaca gibi maiyetinde hcibler vard. Hcib-i dergh kabullerde terifat dzenlerdi. Hciblere asl grevlerinin dnda elilik veya ordu komutanl gibi geici grevler de verilmekteydi. Vekl-i der: Hcibden daha zel bir durumu olan vekl-i der ise az lf apan, sz ustas, yerine gre konumasn bilen, sultann mutlu, mutsuz anlarn bilip ona gre davranan, sultan ile vezir arasnda araclk eden bir grevliydi. Emr-i dd (Dd beg): Adalet emiri anlamna gelen emr-i dd, Nizmlmlkn zikrettii emr-i haresin Seluklu uygulamasndaki karldr ve bu unvan ilk kullanan Byk Seluklu Devletidir. Kirman ve Trkiye Seluklularnda da mevcuttur. Emr-i ddn asl grevi, daha ok sultana ve devlete kar, yani siyas su iledii iddiasyla cezalandrlan kiilerin cezalarn infaz etmekti. Yapt i dolaysyla nfuz sahibi olduu ve kendisinden korkulduu, saray ve maiyetinin bulunduu, ilave olarak baka grevler verildii tespit edilmektedir. stdd-dr: Yine Siysetnmede geen, ama Seluklularda unvan olarak rastlanmayan vekl-i hssn karldr. Sarayn mutfak, frn ve ahr gibi btn birimlerinin ihtiyalarn ve saray personelinin maalarn hazine gelirlerinden ayrlan bir kaynaktan karlamak onun greviydi. Yapt harcamalarda yolsuzluklar nlemek iin Hrizmahlarda olduu gibi dvn- al yelerinin onay gerekiyordu.

Gulam esir veya satn alma yoluyla elde edilen klelerin, devletin ihtiyac olan asker ve sivil brokrasi mensuplarn yetitirmek zere eitilip devlet hizmetine alnd sistemin addr.

182

Byk Seluklu Tarihi

Emr-i candr: Candr Farsa silah tutan anlamna gelir. Emr-i candr sultann ve sarayn gvenliinden sorumlu hssa askerlerinin bayd. Sultann kabullerinde daima hazr bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi. Shibl-alem (emr-i alem): Sultann sancandan sorumlu olan, merasimlerde ve savalarda onu tayan emirdir. Emr-i silah (silahdr): Silahhaneden sorumlu, merasimlerde ve tahtta otururken sultann silahn tayan gulmlarn emiridir. Emr-i cmedr: Sultann kyafetlerinin korunduu cmehaneden ve sultann giyim kuamndan sorumlu olan emirdir. Hilat olarak verilecek veya gnderilecek elbiseler de cmehanede korunurdu. Emr-i anigr: anigr Farsa lezzet tadan anlamndadr. Bu emirin grevi sultann sofrasn hazrlatmak ve onun yiyecei yemeklerin tadna nceden bakarak zehirlenme ihtimalini nlemekti. Ayrca muhtemelen aba konumunda olan hnslr unvann tayan bir grevli daha bulunmaktayd. arabdr (arab): Bilumum ieceklerin hazrland ve korunduu arabhaneden ve sultann meclislerinde sunulan ikilerin kalitesinden ve hazrlanmasndan sorumlu olan emirdir. Emr-i hur (hur beg, hur slr): Saray ahrnda bulunan atlarn yetitirilmesi, beslenmesi ve muhafazndan sorumludur. Emr-i ikr / sayd: Hem spor, hem de bir nevi sava talimi olan ava kma iinden, doanc anlamna gelen bzdr ise av kularndan sorumluydu. Hazinedr (Hzin): Sultann ahs hazinesinden (hazne-i hss) sorumlu ve sultann izniyle emanet olarak verilen deerli eyalar, gnderilen hediyeleri muhafaza eden emirdir. Bunlarn dnda sultana hoa vakit geirten nedimler ve maskaralar, onun atnn zengisini tutan rikbdr, yatak ve hallar seren, adrlar kuran ferr, mneccim ve hdimleri de ekleyebiliriz.
SIRA SZDE

Saray emirlerinin genel zellikleri nelerdir? SIRA SZDE

D N E L M ve brokrasinin teekklnde de, Ssn brokrasisini taklit Seluklularda vezret eden, Fars kkenli gulm vezirlerin hakim olduu Abbas Devleti ile Smn ve Gazneli izgisi S O etkili R U olmutur. Grev, yetki ve protokol bakmndan bu devletlerin vezirleri arasnda paralellik grlr. Bunda sz konusu devletlerin Arap, Fars ve Trk meneli olmalarna ramen, vezirlerin ayn formasyon ile yetimi Farsllar olDKKAT malar byk bir rol oynamaktadr.

DNELM S O R U

MERKEZ (HKMET) TEKLATI

DKKAT

SIRA SZDE

VezretSIRA SZDE
Vezir sultann menru (ferman) ile greve balar. Yrtme, yasama ve yarg yetkilerii elinde bulunduran sultann vekili olarak devletin btn ilerini sevk ve idaAMALARIMIZ re eder. Belirli konularda ferman karabilir ve yalnz sultana hesap verirdi. Btn idar organlar ve memurlar ona baldr. Belirli grevlendirmeler dnda sultann yannda bulunur, ve seferlerine katlr. Ordu sevkedebilir, ordunun K T Aseyahatlerine P banda komutan olarak sefere kabilirdi. ahsna bal asker birlikleri de vard. Devlet btesini dzenler ve mal denetim yapard. Hazine gelirlerinin artmas iin aba gsterir, T E L Edevlet V Z Y O Nadamlarnn servetlerini hakl haksz yere msadereye tabi tutabilir veya para cezas verebilirdi. Memurlar tayin ve azil yetkisi vardr. Ancak btn bunlar yaparken hassas dengeleri de gzetmeli ve sultan rahatsz edecek icNTERNET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

183

raatlardan kanmalyd. Tb hkmdarlarna, devlet memurlarna veya ilim adamlarna hilat giydirip unvan verebilirdi. Dvn- mezlime bakanlk ederdi. Byk Seluklu Devletinde 16s Fars, 1i Trk, 1i Fellah ve 5inin menei bilinmeyen 23 vezir grev yapmtr. Bunlar genellikle brokraside yetien ve toprak sahibi de olan kiilerdi. zellikle Nizmlmlk ve soyu bu makamda etkili olmu ve 4 olu, 1 yeeni ile 1 torunu vezirlik yapmtr. Sultann kabulnde yer per, onun huzurunda dzenlenen rz- brda ve dier trenlerde hazr bulunurdu. Sultann erefine ziyafet verebilir, av partilerine katlr, katlamazsa ona vekaleten sahib-i dvn- tura katlrd. Makamna ve ahsna mahsus unvan ve lkablar tard. Hilat-i vezret, mhr, divit, kl, nevbet, minder de onun sembolleridir. Onun makam ve ikmetghna drl-vezre, dergh- vezret, saray veya serperde denmektedir. Maiyetinde gulmlarndan seilmi nib, divitdr ile hcib, stdd-dr ve ferr gibi memur ve hizmetlileri bulunurdu. Byk Seluklu vezirlerinin muazzam gelirleri vard. Devlet gelirlerinin %10u, kendisine verilen ikt gelirleri, ganimet pay ve maa onun gelir kaynaklaryd. Ancak elde ettikleri servetin nemli bir ksmn kamu yararna kurduklar vakflara harcadklarn da belirtmeliyiz.

Dvn- Al (Vezret)
Vezirin bakanlk ettii ve drt dvn reisinin katld byk dvndr. Bu drt dvn tura/ in, istf, arz ve iraf dvnlardr. Burada lke ve idar tekilat ile ilgili genel konular grlr, karara balanr ve gerekli emirler verilirdi. Dvn- tura / in: Trke bir kelime olan tura Trk hkmdarlarn fermanlar ve sikkeleri zerindeki almetiydi. Byk Seluklu ve Kirman Seluklularnda turann ok ve yay veya sadece yay figrnden ibaret olduu bilinmektedir. Fermanlar zerine bu sembol sultan adna izen ve ayn zamanda bu dvnn reisi olan kiiye de tur veya shib-i dvn- tura / in denilmekteydi. Tur vezirin nibi idi ve byk bir nfuza sahipti. Yazma sanat anlamna gelen in ise slam devletlerinde i ve d resm yazmalar ifade etmekteydi. Bu sanatla uraan ktiplere Arapa mn, Farsa debr denilmektedir. Seluklular bu iki muameleyi bir dvnda birletirmilerdir. slam dnyasnda ktiplere rehberlik etmesi iin bir ok Arapa ve Farsa yazma uslleri ile ilgili in kitaplar ve yazma rneklerinin bulunduu mneat mecmualar yazlmtr. Seluklular zellikle brokrasi zerindeki Fars kltrnn ve dilinin etkisinden, Fars kkenlilerin bu sahadaki hakimiyetinden korunamadlar ve Farsa resm dil oldu. Ancak Arapa konuulan blgelerle ilgili yazmalar Arapa yaplmaktayd. Dvn- istf(-y memlik): Bu dvn hazinenin gelir ve giderlerini dzenler, yllk bteyi hazrlard; yani maliyeden sorumluydu. Vergi toplar, gelirleri artrmak iin aba gsterir; devlet memurlarna, askerlere, din adamlarna ve seyyidlere maalarn verirdi. Reisine mstevf veya shib-i dvn- istf denirdi. Kadrosu tecrbeli ktipler ve muhasiplerden meydana gelmekteydi. Eyalet ve vilayetlerdeki maliye ubelerini denetlemek iin niblerini ve memurlarn gnderirdi. Dvn- arz: Asker saysn belirleme ve toplama, gerekli tehizat temin, kayt ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktlarn, maalarn idaresi, hssa ordusu askerlerinin bistegn denilen cretlerinin ayda bir denmesi bu dvnn greviydi. Dvn reisine shib-i dvn- arz eyaletlerdeki temsilcilerine rz denmekteydi.

184

Byk Seluklu Tarihi

Dvn- irf (- memlik): Devletin ml ilerinin, gelir ve giderlerinin kontrol ve denetlenmesi de bu dvnn greviydi. Dvn reisinin tad unvan ise Mrif (-i memlik) veya shib-i dvn- iraf idi. Eyalet ve vilyetlerde bulunan dvn nibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zamannda gelip gelmediini denetlerlerdi.

Dier Dvnlar
Bu drt dvndan baka dvn- alya bal olmayan dvnlar da vard ve reisleri bu dvnn toplantlarna katlmyorlard. Dvn- mezlim: Mezlim zalimin gasbettii veya zulmle alnd iin ikayeti olunan ey anlamna gelen Arapa mazlime kelimesinin ouludur. Daha ok malla ilgili hak ihlalleri, kanunsuz tahsil edilen vergiler, el konulan mallar, gasp veya hrszlkla elde edilen gelirler bu dvnn grev alanna girmektedir. Dier bir ifadeyle bu dvn memurlarn veya askerlerin nfuzlarn ktye kullanp bask kurarak fazla vergi ald veya mallarn gasbettii sivil halkn hak arad, adaletin tecelli etmesini umduklar en yksek makamdr. Orta a slam devletlerinde yaygn olan bu messese Seluklulara da intikal etmitir. nceleri haftada iki gn toplanan dvna bizzat sultan bakanlk etmekte iken, zamanla bu ykmllklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya kadlara brakmlardr. Dvn- berd: Orta a slam devletlerinde ve Seluklularda bulunan bu dvn istihbarat ve haberlemeyi salard. Merkez ile eyalet ve vilyetler, yabanc devletler arasnda haberleme ve istihbarat faaliyetlerini bu messese yrtmekteydi. Reisine sahib-i berd, vilyetlerdeki grevlilere ise sahib-i haber denmekteydi. Sultan Alp Arslann Nizmlmlkn tavsiyesine, shib-i haberlerin dostu dman, dman dost gsterebilecekleri endiesiyle kar karak bu messeseyi kaldrd rivayet edilir. Ancak bu mdahelenin uzun srmedii ve dvnn tekrar kurulduu anlalmaktadr. Hkmdarlar yneticilerin, ordu ve halkn durumunu, komu devletlerdeki gelimeleri renmek iin her yere tccar, seyyah ve suf vs. klnda casuslar gndermekteydiler. Dvn- hss: Bu dvn gelirleri sultana tahsis edilen hss arazilerin sevk ve idaresi ile megul olurdu. Sultan bu arazilerden hanedan yelerine de ikt veya temlik yoluyla verirdi. Dvn reisine vekl (-i dvn- hss) denmekteydi. Dvn- evkaf- memlik: Kurulan her vakf mstakildir ve vakfeden kiinin belirledii artlar dorultusunda kadnn vakf hukukuna uygun ekilde dzenledii vakfiyesine bamldr. Normal artlarda d bir mdahele sz konusu olmaz. Ancak vakf hukukuna aykr uygulamalar, suistimaller, yolsuzluklar ve anlamazlklar olduu zaman, ikayet zerine veya tefti iin dvn- evkaf- memlik devreye girmektedir. Vkfn tayin ettii mtevelllerden kimse kalmazsa, dvn bir mtevell tayin edebilir. Kadlar da ek grev olarak vakflarn ynetimi ve kontrolyle megul olurlar.
SIRA SZDE

Seluklu brokrasisini SIRA SZDE ksaca tantnz.

DNELM Seluklularda tarann ynetiminin esasn eyaletler, eyaletleri ise vilayetler oluturmaktayd. Eyaletlere melik unvanyla ehzadeler veya sipehslar / isfehslr deS O R Nib-i U nen komutanlar eylet unvanyla vali olarak gnderilirdi. Vilayetlere tayin edilen valiler ise amd, res veya ahne/hne unvann tamaktaydlar. DKKAT

DNELM S O R U

EYALET TEKLATI

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

185

kt Sistemi
Eyaletler yani tara, bir anlamda lkenin zahire ambar, dolaysyle vergi kaynayd. Kylnn ekip bitii, hububat retilen bu topraklardan hem ikt vergisi tahsil ediliyor, hem de lkenin tahl ihtiyac karlanyordu. kt aslnda sadece bir vergi sistemi deildi. Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulanmakta olan bu sistem zerinde baz deiiklikler yapp, idr iktlar asker iktlara dntrerek topraa bal bir ordu sistemi gelitirmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi Seluklularda (ve daha sonra Osmanllarda) lke topraklar zerinde devlet mlkiyetinin esas alnd mr araz sistemi uygulanmaktayd. Bu sistemin bir paras olan ikt ile devlet ok ynl bir kazan elde etmekteydi: 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsuln cinsinden ayn olarak toplanmaktadr. 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir. 3) Sulh zamannda, tayin edildikleri eyalet, vilyet veya daha kk idar birimler muktalar (ikt sahipleri) tarafndan ynetilmektedir. 4) Ayn zamanda sefer zaman nceden belirlenen miktarda asker toplanarak orduya katlmas salanmaktadr. 5) Uygulanan bu sistemle vergi tahsili, eyalet ynetimi ve asker temini birlikte salanm, bylece kaynak israf ve gereksiz istihdam nlenmitir. Eyalet ile merkez arasnda para transferine gerek kalmam ve gelirler kendi blgesinde deerlendirilmitir. 6) Mukta topran mlkiyetine sahip olmad gibi, topra ileyen ve vergisini veren kyl zerinde de bir tasarruf hakkna sahip deildir. Ayn ekilde arazilerden alnacak vergiyi ikt sahibi deil, devlet belirledii ve ikt sahibinin kyl zerinde bir tasarrufu sz konusu olmad iin, sistem feodal bir karakter tamaz. Ancak zellikle iktidar mcadeleleri dolaysyle devletin merkezinde istikrarszlk olduu dnemlerde, baz byk ikt sahiplerinin frsat deerlendirip nfuz kazanarak feodal bir yapya brndkleri de grlr. 7) Eyalet yneticilerine btn eyaletin ikt geliri tevcih edilince idr iktlar ortaya kmtr. Yetkilerinin bir ksmn muktaya devreden sultanlar idr ikty gl emirlerin desteini salamak iin kullanmak istemiler ise de bu uygulama ahsa bal ordularn gelimesine ve iktnn babadan oula geen mlkiyete dnmesine yol amtr. Sonra da sultanlar bu emir ve atabeglerin nfuzu altna girmilerdir. 8) Daha ok rann dousunda, snr boylarnda grlen asker iktlar Sancar dneminde merkezlemeye balad. Zamanla bu iktlar da babadan oula intikal etti. 9) Saray emirlerine ve merkez tekilatndaki brokratlara ek gelir olarak ikt da verilmitir. Ancak bunlar ikt blgesinde oturmadklar iin idr iktlardan, askerlere erzak temini iin verilmemesi asndan da asker iktlardan ayrlmaktadr. 10)mr boyu tahsis edilen emlk, babadan oula geen tasarruf hakk veya para ba yaplmak suretiyle ortaya kan ahs iktlar da vard.

Eyalet Yneticileri
Melik: Seluklu tahtnn vrisleri olan ehzadeler melik unvanyla, geliri yksek olan byk eyaletlere vali tayin edilmekteydiler. Ancak ehzadelerin kk yata

186

Byk Seluklu Tarihi

veya tecrbesiz olmalar nedeniyle, sultan daha nce terbiye ve eitimleri iin tayin ettii gulm kkenli atabegleri de vas olarak ehzade ile birlikte gnderiyordu. Bylece atabeg hem ehzadenin ynetim tecrbesi edinmesini salyor, hem de onun adna eyaleti ynetiyordu. Bu sebeple sultan, ehzadesini eline teslim edecei atabegi, gvenilir, liyakatli ve tecrbeli kumandanlardan seerdi. Buna ramen merkez iktidarn zayflad dnemlerde, XII. yzyln ilk yarsndan itibaren bu atabeglerin ou nfuz kazanp fiilen ynetimi ele geirdiler; bylece atabeglik ad verilen hanedanlar ortaya kt. Meliklerin de saraylar ve vezirleri vard. Seluklu meliklerinin tayin edildikleri eyaletlerde sultann yetkilerini kulland, verdikleri emirlerin ise sultannkilere eit olduu kabul edilmektedir. Eyalet, merkezdeki dvn- alnn bir uzants olan dvn- eylet ile ynetilmekteydi. Bu dvna bal olarak merkezdeki gibi ml ileri dzenleyen ve bandakine mstevf denen dvn- istf ile dvn- iraf da bulunmaktayd. Eyalet valileri dzeni ve gvenlii salamak, seyahat edenlerin rahat ve gvenlii iin ikta sahipleri ve ahnelerle ibirlii yapmakla mkellefti. Hakszla urayanlarn ikayetlerini dinlemesi, hakszla ve kanunsuzlua kar mcadele etmesi iin dvn- mezlim reisini uyarabilirdi. Melik vergi miktarlarn deitiremezdi ve hara, r ve dvna ait vergileri zamannda, kurallara uygun toplanp toplanmadn kontrol etmek zorundayd. Emir ve memurlarn maalarn belirler, vilayetlere ahne ve dier memurlar tayin ederdi. Nib-i eylet/vilyet: Baz komutanlar (isfehsalr) sultann nibi olarak nibi eylet unvanyla eyaletlere vali tayin ediliyordu. Yetkileri hemen hemen meliklerinki gibiydi. Amd: Eyalet veya vilayetlerde sivil valilerin tad bir unvandr. Seluklular sulh ile kan dklmeden teslim aldklar ehirlerde, genellikle eski yneticileri veya yerli eraftan birisini vali tayin ediyorlard. Amdlerin de bu ekilde tayin edilen vali olduu anlalmaktadr. Bulunduu eyalet veya vilayette ordu hazrlama, bir ehri koruma, hilatleri hazrlama, hac yollarnn gvenliini salama veya dvn- mezlime bakanlk etme gibi idar olan her konuyla ilgilenirlerdi. ahne/hne: Orta a Dou slam dnyasnda bir ehri veya blgeyi muhafaza ve kontrol etmekle ykml olan kiilerin tad unvandr. Seluklularda asker kkenli valiler, garnizon komutanlar veya gvenlik amiri konumundaki kiiler bu unvan tamaktayd. Yerli yneticilerden veya eraftan seilen amd ve res ile karlatrldnda ahnelerin farkl zellikleri ne kar. Nitekim Seluklu merkez ynetiminin dorudan mdahil olmak istedii eyalet veya vilayetlerde (Irak, Badad gibi) asayii salamak, vaziyete hakim olmak iin Trk asll gulm komutanlar ahne unvan ile vali veya garnizon komutan olarak tayin ettii grlmektedir. Bunlarn maiyetinde asker birlikler de bulunduu iin asker yn ar basmaktadr. Res: En alt kademeden sivil bir memurdur ve yerli halkn erafndan gelir. Grev alan bir mahal, ehir veya farkl byklkte bir blge olabilirdi. Bulunduu yerde merkez idarenin temsilcisidir. Reislik dvnna dvn- riyset denirdi. Reis valinin ve onun temsilcilerinin emrindeydi. Nibi ve memurlar vard. Reaya ile memurlar arasnda arabuluculuk yapard. Para, fiat, l ve tartlar kontrol eder, muhtesibe nezaret eder, vergileri dzenlerdi.
SIRA SZDE

Eyalet tekiltnn temelini oluturan sistemi aklaynz. SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

187

ASKER TEKLAT
Trk devletlerinin en kkl ve gl messesesi ordudur. Bu gelenei devam ettiren Seluklular, bozkr kltrnn kazandrd at, okuluk ve uyguladklar sava taktikleriyle yerleik kltrlerin hantallam ordularn bozguna uratarak ksa zamanda bir imparatorluk kurmulardr. Byk Seluklu Devletinin ve dier Seluklu hanedanlarnn ordularn oluturan iki ana unsur, gulm ve ikt askerleridir. Bunlarn dnda artlara gre orduya katlan meliklerin ve dier devlet adamlarnn askerleri, Trkmenlerin ve tb devletlerin yardmc kuvvetleri de vardr.

Gulm Askeri
Daha nce de bahsedildii gibi satn alma, esir alma veya hediye gelme suretiyle temin edilip cidd bir eitimden geirilen farkl soylardan gulmlar, vasflarna gre sarayda, brokraside ve orduda istihdam ediliyorlard. Sultan ve saray koruyan muhafz birlii ve merkezdeki daim ve profesyonel orduyu oluturan askerler de ite bu gulmlardan seilmekteydi. Bunlarn dier bir zellii de, hizmetlerinin karln, bistegn denilen ve ayda bir nakit olarak, yani ylda drt defa maa almalardr. Gulmn- saray: Sultann ve sarayn korunmas iin farkl soylardan seilmi, sultana bal 1.000 hss gulm vardr. Ayrca bunlara ilave olarak emir ve sipehslrlarn komutasndaki 3.000 gulm ihtiya annda hazr bulunmaldr. Mfredler: Gulmn- saraydan seilmi gsterili, iyi giyimli, sekin 100 Horasanl, 100 Deylemli 200 kiiden oluur. Sava ve barta devaml sarayda hazr bulunurlar. Bunlara gerektiinde verilen 200 takm silahlar vardr. Bu silahlarn 20si kay altndan olan kl ve altn kalkan, geri kalan 180 kay, kalkan ve mzraklar ise gmtr. Maalar dolgun ve cretleri yeterli olmaldr. Her 50 kiinin banda bir nib bulunur. Hepsi svari ve tam tehizatldr (Nizml-Mlk, 1982). Bu bilgilerden mfredlerin saraydaki merasim ve muhafz birlii olduu anlalmaktadr. Hssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere hazr merkez ordusudur. Melikah zamannda bunlarn mevcudunun 45.000 olduu bilinmektedir.

kt Askeri
Daha nce de anlatldo gibi, ikt sisteminin bir boyutu da sefer zaman asker toplanmasdr. kt blgesinden ne kadar asker karlabilecei devletin gnderdii memurlar tarafndan belirlenmekte, ikt sahipleri de sefer zaman belirlenen miktardaki asker ile birlikte orduya katlmaktadr. Asker ikt sistemini gelitiren ve Seluklu ordusuna tatbik eden vezir Nizmlmlktr. Bu uygulama ile sefer zaman eyaletlerden toplanan askerlere maa yerine tarm arazilerinin vergileri tahsis edilmitir. Bylece temin edilen asker mevcudu, Sultan Melikah zamannda 400.000i bulmutur. Daha ok rann dousunda snr boylarnda grlen asker iktlar Sancar dneminde bu iktlar da babadan oula intikal eder hale geldi.

Melik ehzadelerin ve Dier Devlet Adamlarnn Askerleri

Eski Trklerdeki lke topraklarnn ynetiminin hanedan yelerine taksim edilmesi gelenei (l) Seluklu dneminde de devam etmekteydi. ehzadeler melik unvan verilerek eyaletlere vali olarak gnderiliyordu. Keza byk komutanlar da eyalet veya vilayet yneticisi olarak tayin ediliyorlard. Bunlarn kendilerine bal

188

Byk Seluklu Tarihi

gulm askerleri de vard. htiya olduunda Sultann emriyle askerleriyle birlikte orduya katlrlard. ehzadeler Seluklu ailesinin mensuplar olmakla beraber, ayn zamanda birbirlerinin rakipleri idiler. Siyas varlklarn srdrebilmeleri iin bu askerler byk nem tamaktayd.

Trkmenler
Trkmenler (Ouzlar) Seluklu Devletinin bel kemiiydi. Bunlarn devletin kuruluunda ve hakimiyetin yaylmasnda byk emekleri olmutur. Trkmenlerin bir ksm zamanla yerleik hayata gemi olsa da, asl byk ksm bozkr hayatnn gerei olarak merkez otoritenin boyunduruu altna girmeye yanamamakta, ama devletle kar karya gelmemeye de zen gstermekteydiler. Sultanlar ise devletin asl unsuru olan Trkmenleri, Nizmlmlkn de tavsiyeleri dorultusunda kstrmemeye, ho tutmaya abalyorlard. Yerleikleri rahatsz ettiklerinde onlar uyarp cihada (Rma yani Anadoluya, Hristiyan Bizans zerine) tevik ediyorlard. Zaman zaman da merkez ordunun seferlerine takviye g olarak katlrlard.

Tblerin Yardmc Kuvvetleri

Tb hkmdarlarn ykmllklerinden biri de yaplan anlamann gerei olarak istendiinde askerleriyle yardma gelip orduya katlmalaryd.

ADL TEKLT
Nizmlmlke gre hkm sahibi sultandr; sultan slm hukukunu bilmiyorsa nib tayin etmelidir. Dolaysiyle kadlar onun nibleridir, yani onun adna hkm verirler. Dier slm devletlerinde olduu gibi Seluklularda da adalet kaz ve vilayetlerde, yani btn lkede kadlar vastasiyle salanmaktayd. K adil-kudt (kadlar kads, ba kad) ise adl tekiltn bandaki kiiydi. O sultan tarafndan dzenlenen bir trenle tayin edilirdi. K adil-kudt ve kadlar teorik olarak sultana ve dvn- alya bal olmayp bamsz karar vermekteydiler. Uygulamada ise yetkileri daha snrlyd; sultann emirlerini yerine getiriyor ve onun tarafndan azledilebiliyorlard. Eyalet veya vilayetlerde ise valiye balydlar. Kadlk makamna genellikle limler ve fakhler soyundan gelenler atanyor ve sklkla babadan oula geiyordu. Kad, din ve eriat (hukuk) ile ilgili btn ilerde yetkilidir ve dvn kendisini desteklemek zorundadr. Kad ayn zamanda hkimdir, yani rf mahkeme ileri de ona der. Kadnn, hukuk faaliyeti esnasnda kulland kaynaklar, Kuran, Hads, Hz. Peygamberin arkadalarnn ve mamlarn szleri, cm, eskilerin ve mm- Azam Eb Hanifenin koyduu kaidelerdir. Kadlar gnlk hayatla ilgili nikh, boanma, emlk vs. alm-satm ilemleri, vakfiyelerin dzenlenmesi ve tescili, vakflarla ilgili anlamazlklar, adi sular gibi muhtelif konularda yegne karar mercii idiler. Byk Seluklularda hssa ordusu mensuplar ile ilgili davalara bakan ve kady haem ve leker-i hazret unvann tayan dier bir kad daha vard. Bu kad vakflara da nezaret ederdi.

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

189

zet
A M A

Seluklu devlet anlay ierisinde hakimiyetin hukuk dayanan analiz edebilecek, slam ncesi Trklerde hkmranln (kut) ilhi bir kaynaa dayandna inanlmaktayd. Bu anlayn slam kabulden sonra da devam ettii grlr. Nitekim Kutadgu Biligdeki Hkmdarlar iktidar Tanrdan alrlar. sz, bunu ak bir ekilde gsterir. Nizamlmlk de Allahn her asr halktan birini setiini belirtir. Bununla birlikte devleti kuran veya bana geen hkmdarn ancak Tanrnn gnderdii, kut verdii bir soyun mensubu olmas gerektiine de inanlmaktayd. Bu inann da, slamdan sonra devam ettii grlr. Ouz boylarndan km btn hanedanlarda olduu gibi Seluklu hanedannn da kendilerini destan Ouz Hana dayandrmalar bu inann bir sonucudur. Metb-tb ilikilerini aklayabilecek, Seluklu mparatorluu metb yani tb olunan devlet konumundadr. O Seluklu ailesinin kurduu ilk ve sonra kurulan blgesel Seluklu hanedanlarnn da doduu devlettir. Tabiat gerei tblikte sadkat ve sre dzensizdir. Ayn ekilde ykmllklerde de bir standart yoktur. Tb olann kimliine, tbi olu ekline, yani kan dklmeden kendi rzasyla veya kl zoruyla olmasna gre ykmllklerin veya yaptrmlarn belirlendii grlr. Tbliin en bata gelen ve en yaygn olan gstergesi, blgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eer bastrma hakk tannm ise sikkelerinde metbnun adnn zikredilmesidir. Ancak baz hkmdarlarn bastrdklar sikkelerde metbnun adna rastlanmaz. Dier tblik ykmllklerini, vergi deme, istendiinde asker gnderme, ocuklarndan bir veya birkan metbnun sarayna rehin gnderme eklinde sralayabiliriz. Gulm sisteminin Seluklulardaki yerini belirleyebilecek, Gulmlar genelde satn alma, esir alma, hediye gnderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizmlmlke gre saray iin seilerek satn alnan delikanllar, yedi yllk bir eitimden geirilir ve liykatlerine gre devlet kapsnda greve baA M A

lard. Ancak hkmdarlarn gulmlara ihtiya duymasnn balca sebebi sadkat olmasna ramen, kendilerinin seip tayin ettii gulmlara zaman zaman gvenemedikleri grlmektedir. Bu sebeple yaplmasn istedikleri bir ii, grevi olan emire deil de, gvendikleri dier bir emire verebilmekteydiler. Tadklar emir unvanndan da anlalaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani kl ehlindendi. Cidd bir eitimden geirilen farkl soylardan gulmlar, vasflarna gre sarayda, brokraside ve orduda istihdam ediliyorlard. Sultan ve saray koruyan muhafz birlii ve merkezdeki daim ve profesyonel orduyu oluturan askerler de gulm kkenliydi. Bunlarn dier bir zellii de, bistegn denilen cretlerini ayda bir, yani ylda drt defa almalardr. kt sisteminin Seluklular iin ne ifade ettiini deerlendirebilecek, Ortaa slam devletlerinde uygulanan ikt sistemi Seluklu devlet tekiltnn da temel talarndandr. Devlet mlkiyetinin esas alnd toprak sisteminin (mr arazi) bir sonucu olan ikt, maliyenin uygulad gelir vergisi toplama usul yannda, tara (eyalet ve vilayet) ynetimi ve sava zaman asker toplamay birlikte salayan kapsaml bir sistemdir. Eyaletler yani tara, bir anlamda lkenin zahire ambar, dolaysyle vergi kaynayd. Kylnn ekip bitii, hububat retilen bu topraklardan hem ikt vergisi tahsil ediliyor, hem de lkenin tahl ihtiyac karlanyordu. kt aslnda sadece bir vergi sistemi deildi. Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulanmakta olan bu sistem zerinde baz deiiklikler yapp, idr iktlar asker iktlara dntrerek topraa bal bir ordu sistemi gelitirmitir. Seluklu ordusunun kaynaklarn belirleyebileceksiniz. Byk Seluklu Devletinin ve blgesel Seluklu ube hanedanlarnn ordularn oluturan iki ana unsur, gulm askeri ile ikt askeridir. Bunlarn dnda artlara gre orduya katlan melikler ve dier devlet adamlarnn askerleri, Trkmenlerin ve tb devletlerin yardmc kuvvetleri de vardr.

A M A

A M A

A M A

190

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Trklerde hkimiyetin hukuk dayana aadakilerden hangisidir? a. Seim b. Yabguluk c. Tanrnn kut verdii asil bir soy d. Gl olma e. Peygamber soyuyla evlenme 2. Seluklu sultanlarnn Abbas halifeleri tarafndan tannmak istemelerinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Halifelii elde etmek b. Otoriteye sahip olmak c. Ftmlere kar stnl ele geirmek d. Snn slam dnyasnda meriyet salamak e. Halife ile ittifak kurmak iin 3. Tblik ykmllklerinin ncelikli ve yaygn olan aadakilerden hangisidir? a. Vergi deme b. Sikke c. Asker gnderme d. Rehin gnderme e. Hutbe 4. Aadakilerden hangisi bir unvan deildir? a. Ebl-Feth b. Yabgu c. henhul-ecell d. Melik e. es-Sultnul-Muazzam 5. Gulmlarda aranan ncelikli vasflar aadakilerden hangileridir? a. Yakkl ve heybetli olma b. Olgun yata olma c. Yabanc dil bilme d. Liykat ve gvenilirlik e. Trk olma 6. Siysetnmede geen emr-i haresin Seluklulardaki karl aadakilerden hangisidir? a. arabdr b. Emr-i candar c. Emr-i dd d. stdd-dr e. Vekl-i hss 7. Aadakilerden hangisi Seluklu vezirlerinin gelirlerinden biri deildir? a. Vakf geliri b. Ganimet pay c. Devlet gelirlerinin % 10u d. kt gelirleri e. Maa 8. Dvn- alya katlmayan dvn reisi aadakilerden hangisidir? a. Tur b. Vekl (-i dvn- hss) c. Mrif d. Shib-i arz e. Mstevf 9. Aadakilerden hangisi ikt sistemi ile ilgili deildir? a. Vergi toplama b. Eylet ynetimi c. Maa d. Asker toplama e. Mr arazi 10. Aadakilerden hangisi atabeglerin zelliklerinden biri deildir? a. Mrebblik b. ehzade adna eyleti ynetme c. Liykat, gvenilirlik ve tecrbe d. Gulm e. Dvn reisi

9. nite - Byk Seluklu Devlet Tekilat

191

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Cevabnz yanl ise Hakimiyetin Hukuk Dayana (meriyeti) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Metb Devlet ve Tbleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Sultan ve Sembolleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Saray ve Tekilt konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Saray ve Tekilt konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Vezret konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Dvn- Al (Vezret) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise kt Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Eylet Yneticileri konusunu yeniden gzden geiriniz. da geigenlik olduunu gstermektedir. Dier bir deyile tanan unvanlarla, yerine getirilen baz grevler uyumamakta veya i ie gemektedir. Sra Sizde 3 Seluklularda vezret ve brokrasinin teekklnde Ssn brokrasisini taklid eden ve Fars kkenli vezirlerin hakim olduu Abbas, Smn ve Gazneli izgisi etkili olmutur. Grev, yetki ve protokol bakmndan bu devletlerin vezirleri arasnda paralellik grlr. Bunda sz konusu devletlerin Arap, Fars ve Trk meneli olmalarna ramen, vezirlerin ayn formasyon ile yetimi Farsllar olmalar byk bir rol oynamaktadr. Vezir drt dvn reisinin katld Dvn- Alya bakanlk eder. Bu drt dvn tura/in, istf, arz ve iraf dvnlardr. Bu divanda lke ve idar tekilat ile ilgili genel konular grlr, karara balanr ve gerekli emirler verilirdi. Bu drt dvndan baka dvn- alya bal olmayan dvnlar da vard ve reisleri bu dvnn toplantlarna katlmyorlard. Sra Sizde 4 Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulanmakta olan ikt sistemi zerinde baz deiiklikler yapp, idr iktlar asker iktlara dntrerek topraa bal bir ordu sistemi gelitirmitir. Seluklularda lke topraklar zerinde devlet mlkiyetinin esas alnd mr araz sistemi uygulanmaktayd. Bu sistemin bir paras olan ikt ile devlet ok ynl bir kazan elde etmekteydi: 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsuln cinsinden ayn olarak toplanmaktadr. 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir. 3) Sulh zamannda, tayin edildikleri eyalet, vilayet veya daha kk idar birimler muktalar (ikt sahipleri) tarafndan ynetilmektedir. 4) Ayn zamanda sefer zaman nceden belirlenen miktarda asker toplanarak orduya katlmalar salanmaktadr.

2. d

3. e 4. a 5. d 6. c 7. a 8. b 9. c 10. e

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sultana mahsus olan nemli nemsiz herey, doal olarak zamanla onun sembol haline gelmitir. Unvan, hutbe ve sikke bata olmak zere btn bu semboller, farkl zaman ve zeminlerde hkmdarn gcn, toplumun neredeyse iliklerine ilercesine veya beyinlere nakedercesine ilan etmektedir. Btn bunlar hkmdarn dosta, dmana kar, ne kadar muhteem ve muktedir olduunu gsterir. Sra Sizde 2 Saray emirleri gulm kkenli olup iyi yetimi, liykatli ve gvenilir kiilerdir. Tadklar emir unvanndan da anlalaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani kl ehlindendi. Saray emirlerine gven endiesi veya gelirini artrp dllendirmek iin sultan tarafndan mevcut grevine ilave olarak geici veya devaml ikinci bir makamn tevcih edildiine sk rastlanr. Bu da saray emirlerinin tayin, grev ve yetkileri hususunda uygulamada bir karmaa yaandn ve memuriyetler arasn-

192

Byk Seluklu Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
Alptekin, Cokun. (1971). Seluklu Paralar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, 3, Ankara, s. 435-591. nalck, Halil. (1959). Osmanllarda Saltanat Verseti Usul ve Trk Hkimet Telkkisiyle lgisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIX/1, Ankara, s. 69-94. Kafesolu, brahim. (1984). Trk Mill Kltr, stanbul. Kymen, Mehmet Altay. (1951). Seluklu Devri Kaynaklarna Dair Aratrmalar I: Byk Seluklu mparatorluu Devrine it Mneat Mecmualar, Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 4, Ankara, s. 537-648. Kymen, Mehmet Altay. (1964). Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar II: Seluklu Devri Devlet Tekiltna Dir Bir Eser Mnasebetiyle, Tarih Aratrmalar Dergisi, 2-3, Ankara, s. 303-380. -. (1992). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III: Alp Arslan ve Zaman, Ankara, s. 59-293. Kucur, Sadi S. (2002). Nizml-mlkn Siyset-nmesine Seluklu Devlet Tekilt Asndan Bir Bak: Emr-i Hares ve Emr-i Dd rnei, Trklk Aratrmalar Dergisi, 12, stanbul, s. 41-72. -. (2006). Vekl-i Hsslk ve Seluklu Saraylarnda stdd-drlk, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, 14, stanbul, s. 1-10. Kurpalidis, G. M. (2007). Byk Seluklu Devletinin dar Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (ev. lyas Kamalov), stanbul. Lambton, Ann K. S. (1973). Atebetl-Ketebeye Gre Sancar mparatorluunun nemi, (ev. Nejat Kaymaz), Belleten, 147, Ankara, s. 365-394. Meril, Erdoan. (2007). Seluklularda Hkmdarlk Almetleri, Ankara. -. (2011). Seluklularda Saraylar ve Saray Tekilt, stanbul. Nizml-Mlk. (1982). Siyset-Nme, (haz. Mehmet Altay Kymen), Ankara. zaydn, Abdlkerim. (2001). Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (485-498 / 1092-1104), stanbul, s. 175-228. Taneri, Aydn. (1970). Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik, Tarih Aratrmalar Dergisi, 8-9, Ankara, s. 75-188. TDV slm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXVIII, lgili maddeler.

10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Nizamiye Medreseleri Nizamlmlk Gazzl mer Hayyam Celliyye Takvimi sfizar

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Seluklu medeniyetinin nasl bir ortamda ortaya ktn belirleyebilecek, Nizamiye Medreselerinin Ortaa slam dnyasna katklarn deerlendirebilecek, Seluklular dneminde ilm faaliyetlerin mahiyetini aklayabilecek, Seluklular dneminde mimar ve sanattaki gelimeleri belirleyebileceksiniz.

el-Harak el-Hzin Mescid-i Cuma Kmbed Ribat

indekiler
SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM NZMYE MEDRESELER LM VE EDEBYAT MMAR VE SANAT

Byk Seluklu Tarihi

Kltr ve Medeniyet

Kltr ve Medeniyet
SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM
X. yzyln ortalarndan XI. yzyln ortalarna doru geen zaman diliminde Seluklular bozkr hayat tarzndan, kltrnden cihan devletine, dier bir deyile imparatorlua, yani yeni bir medeniyete doru adm attlar. Onlar aslnda drt nemli sreci birlikte yaadlar: Mslman olarak din deitirdiler. Bozkrdan Horasana inerek yaadklar corafyay deitirdiler ve bununla birlikte yerleik hayata adm attlar. Geldikleri bu topraklarda yrrlkte olan idar tecrbeden, birikimden yararlandlar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak rgtlediler. Ksa srede birlikte yaanan bu hzl dnm, peinden imparatorluu ve medeniyeti getirdi. Seluk Bey ve ona bal Ouzlar X. yzyln ortalarnda slmiyeti kabul ettiler. slam Peygamberine 610 ylnda Mekkede ilk vahyin iniiyle balayp dalga dalga yaylan slam, ksa zamanda ran, Horasan ve Mvernnehre ulamt. X. yzyla gelindiinde btn bu corafyaya hakim olan inan artk sadece slamiyet idi. Seluk Bey Cendde iken buraya komu olan Mslman Smnler ise blgenin iki sper gc Karahanl ve Gazneli devletleri arasnda mrn tamamlamaya yz tutmutu. te byle bir ortamda henz Mslman olan Seluklular siyas ortamn frsatlarn, boluklarn gayet gzel deerlendirerek nce Mvernnehre indiler. Sonra da Gaznelilerin elindeki Horasan eyaletine hakim oldular ve burada devleti kurdular (1040). O tarihe kadar Seluklu ailesinin etrafnda sadece Mslman Ouzlar, yani Trkmenler bulunmaktayd. Ancak onlar imdi yerleik hayatn hakim olduu ve Mslman, ama Trk olmayan topluluklarn da yaad yeni bir corafya zerinde devlet kurmaktaydlar. Bu topraklarda kkl Ssn miras zerinde kurulan Abbs, Smn ve Gazneli devletlerinin brokratik geleneklerinin hakim olduu bir idar sistem de yrrlkteydi. Seluklularn bu gelimi, rayna oturmu messes nizam grmezden gelerek, ynetmeye talip olduklar ehirli, yerli halka bozkr hayat tarzn dayatmalar herhalde mmkn deildi. Hal byle olunca kurulan devlet bu fiil durumu gz nnde bulundurmak zorunda kald. Zaten bu yeni sistem iinde grev yapabilecek yetimi bir kadro da mevcut deildi. Tabiatiyle Horasanda Gaznelilerden geride kalan gulam sistemine tbi brokrat ve askerler ile ulema yeni Seluklu devletinde kolaylkla yer buldular. Bylece gulam sistemi de yeni devletin temel bir paras haline geldi.

196

Byk Seluklu Tarihi

Bu nemli gelime, o zamana kadar Seluklu varlnn yegne kayna ve gc olan Trkmenleri pek tabii ki rahatsz etti. Seluklu hkmdarlarnn tarihleri boyunca devletin asl unsuru olan Trkmenleri gzettikleri, dengeleri koruduklar ve ustaca ynlendirmelerle onlarn devlet otoritesi ve yerleikler iin bir tehlike olmaktan karlmasn salayabildikleri oranda baarl olduklar grlr. Nitekim devletin kuruluunda etkin g olan Trkmenler, ne yazk ki devletin yklnda da son darbeyi vuran g olmulardr. Seluklu Devletinin hkmettii topraklarda Trkmen nfusu giderek artm olsa da, yerli ve yerleik Trk olmayan nfusun ounluu tekil ettii bir gerektir. te gulam sisteminin dier nemli bir fonksiyonu da, herhalde bu sz konusu nfusun Seluklu fatihlerini bir igalci ve smren olarak grmeyip, kendilerinin de sistemin bir paras olduklarn fark etmelerini salam olmasdr. Dolaysyla Seluklu ynetimi yerli halk teki olarak kabul etmemi, kendisine tbi olduu ve ykmllklerini yerine getirdii mddete onlarn hak ve hukukunu gzeten, iktidarn nimetlerinden faydalandran ve bylece sosyal mutbakat salayan dil bir devlet modeli rneini ortaya koymu olmaktadr. Seluklularn kurduu devleti imparatorlua gtren dier bir nemli faktr, pek tabiidir ki merkez ynetimi glendirmi olmalardr. Nitekim bunu en iyi baardklar Sultan Melikah dneminde imparatorluk her ynyle zirveye kmtr. Ancak bu zor gerekletirilen, ama ne yazk ki srekli klnamayan bir husustur. Hanedanlarn ynettii devletlerin ortak kmaz ise iktidarn intikali meselesidir. Bunun nceden belirlenememesi ve bir kurala balanamamas, ehzadelerin iktidar mcadelesine girimesine, dolaysyla kan kaybna, istikrarszla sebep olmutur. Ancak rakibi olan dier hanedan yelerine gcyle stnlk salayan ve bunu kabul ettiren ehzadelerin sultan olduu ve bu gcn devam ettirdii takdirde lkede siyas istikrar, huzur ve refah salanabilmitir. te Byk Seluklu Devleti ok uzun sre olmasa da bu ortam salayabilmitir ki, medeniyet boyutuna ulaabilmitir. Yani merkez otoritenin gl olduu, Trkmenlerin ve yerli halklarn honut edildii, bylece huzur ortamnn saland dnemlerde Seluklular medeniyeti oluturan, eitim, ilim, edebiyat ve dnce hayat ile mimar ve sanat alanlarnda gelime kaydedebilmilerdir.
SIRA SZDE

Seluklularn kurulu SIRA SZDE aamasnda geirdikleri sreleri aklaynz.

DN ELM Ortaa slam Dnyasnda bugne de ulat gibi, inan asndan iki ana kol mevcut idi. Byk ounluu tekil eden Snnlik ise de, ona muhalefet eden lik daha aktif idi. Kuzey Afrika, Msr ve Suriyeye hakim olan Ftm Devleti (909S O R U 1171) ann smail kolu tarafndan kurulmutu. Irakta ve rann byk ksmnda ise Deylemli hanedan Bveyhler (932-1062) hkm srmekteydi. Snn MsDKKAT lmanlarn lideri olan Abbas Hilfeti, Seluklu Devleti kurulduu dnemlerde ite bu emirliin igali altndayd. 110 yl (945-1055) sren bu igal tabiatiyle Snn SIRA iin SZDE slm Dnyas halledilmesi gereken byk bir problemdi. Abbs halifesi elKaim Biemrillahn bu zilletten kurtulmak iin ksa zamanda ran hakimiyetine alan, henz 15 yllk Seluklu Devletinin sultan Turul Beyi daveti zerine, BaAMALARIMIZ dad igalden kurtarld ve bylece halifenin itibar da iade edilmi oldu. Ancak smail ann Snn slam Dnyasna ynelik faaliyetleri de endie verici boyuttayd. Kahirede el-Ezher veya Drl-Hikmede yetitirilen smaiK Snnler T A P l dlerin (daveti) youn bir mezhep propaganda faaliyeti ile kar karya idiler.

DNELM S O R U

NZMYE MEDRESELER

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

10. nite - Kltr ve Medeniyet

197

Bu durum pek tabii Abbas hilafetini ve onun koruyuculuunu stlenen Seluklular rahatsz etmekteydi. Seluklular smaillerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz klmak, Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak; ayrca devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn yetitirilmesi ve madd bakmdan frsat eitliini salamak iin adeta bir eitim seferberliine giritiler. Snn slam Dnyasnn gelecei iin byk nem tayan bu byk projeyi Sultan Alp Arslann veziri Nizmlmlk balatt. Dou slam Dnyasnda mescidler nceleri ibadet mekn olmasnn yannda dier baz fonksiyonlar ile birlikte eitim merkezleri olarak da kullanlmaktayd. VIII. yzylda mescidler alanlarna maa veren ve rencisinden cret talep etmeyen eitim merkezleri haline geldi. Bveyh hakimiyeti dneminde X. yzyln sonlarnda, birka blgenin 32 yl valiliini yrten hayrsever Bedr b. Hasaneveyh ise yeni bir uygulamay balatt. Ynettii blgelerde bin kadar mescid-han kurdu. Mescidin yanna ehir dndan gelen rencilerin konaklayacaklar, yiyip iecekleri hanlar (yurtlar) yaptrd. Daha ileri bir safha olan medreselerde ise artk rencilerin btn temel ihtiyalar karlanmaya baland. Nizamiyelerden nce alan medreseler mevcuttu. Ancak ilim adamlar, tccar veya devlet adamlar tarafndan yaptrlan ve/veya desteklenen bu medreseler Nizamiye medreseleri boyutunda deildi. Niabur, Badat, Isfahan, Herat, Belh, Merv, Hargird, Basra, Musul gibi Irak ve Horasann hemen hemen her ehrinde ina edilen Nizamiye Medreseleri ise her eyden nce vakf kurulular idi. Yani mstakil bteleri, gelir kaynaklar vard; idar ve eitim personeline maa veya ayn gelir denmekteydi. rencilere ise yatp kalkacaklar odalar verilmekte, beslenme ihtiyalar karlanmakta, ayrca burs da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eitimi cazip hale getirmekte ve en nemlisi fakir rencilere imkan ve frsat eitlii salamaktayd.
Resim 10.1 Hrgird Nizamiye Medresesinden gnmze kalan, iekli kf yaz ile yazlm bir kitabe paras.

slam hukukuna gre vakflar ahslar kurabildiine ve kurucusunun adndan dolay Nizamiye ad verildiine gre bu medreseleri yaptran kii phesiz Nizamlmlk idi. Ancak kamu yarar iin yaplan vakflara devlet arazi tahsis edebil-

198

Byk Seluklu Tarihi

mekte ve hazineden tahsisat ayrabilmekteydi. Dolaysyla Seluklu Devleti bu medreselerin yaplmasna byk bir destek salamtr. Bir medrese genellikle nceden belirlenen bir ilim adam iin ina edilmekteydi. Nitekim Niabur medresesi devrin mehur ilim adam maml-Haremeyn elCveyn, Badat medresesi ise Eb shak e-iraz iin yaplmt. Nizamiye Medreselerine fi olan, dolaysyla fi fkh okutacak mderrisler tayin edilmekteydi. Bu durum vkfn (vakf kurucu), yani Nizamlmlkn fi olmasndan kaynaklanyordu. Verilecek eitimi bir mezhep ile snrlama vakf mant ile eliiyor grnse de, bu tercih toplum tarafndan vkfn inancnda samimiyetiyle ilikilendirilmekteydi. Dolaysyla vkfn medreseye kendi bal bulunduu mezhebin fkhn okutacak bir mderris tayin etmesi doal bir durumdu. Burada zikredilmesi gereken nemli bir durum ise medreselere fi mderris tayin edilmesine, kendileri Hanef olan Seluklu sultanlarnn mdahale etmemesidir. Buna mukabil onlar ve dier hanedan yeleri de kendi yaptrdklar medreselere Hanef mderris tayin etmekteydiler. Nitekim Turul Bey Niaburda, Melikah (es-Sultan), ei Terken Hatun (Terken Hatun), olu Mahmud (Musiyye) ve kz (el-Vakfiyye) ile kardei Tutuun gulm Humartegin (et-Tutuiyye) Badatta Hanefler iin medrese ina ettirmilerdir. Anlalan odur ki Nizamiye Medreseleri kendi dneminde mezhepler arasnda bir rekabete de sebep olarak bir ok Hanef, ve Hanbel (XII. yzylda Badatta) medresenin almasna nclk etmitir. Bir medreseye genellikle bir mderris tayin edilmekte ve vefatna kadar da grevinde kalmaktayd. Nadiren azledilmekte veya kendisi grevi brakmaktayd. Medreselerde verilen derslerin belli bir dzeni yoktu. Her mderris kendi uzmanlk alanlarna gre mfredat belirlemekteydi. Ancak kurulu hedeflerine uygun olarak mfredata din ilimlerin hakim olduu grlmektedir. Genellikle Kuran, hadis, afi fkh ve usul, Ear kelm (slmn iman esaslarn akl delillerle inceleyen ilim), Arap dili ve edebiyat, edeb, riyziye (matematik) ve feriz (miras hukuku) gibi dersler okutulmaktayd. Az da olsa baz medreselerde din ilimlerin yannda mantk, hendese (geometri), ncm (astroloji) ve tarih gibi ilimlere de yer verilmekteydi. Mesela mehur ilim adam Gazzlnin, Niabur Nizamiyesinde maml-Haremeynden mezheb (fkh), hlf, cedel, fkh usul, mantk, hikmet ve felsefe okuduu kaydedilmektedir. Ders gnleri ve ders saatleri dzensizdi, bir standart yoktu. Her mderris ders gnlerini ve saatlerini kendisi belirlemekteydi. rencilerin genellikle yirmi yalarnda eitime baladklar ve drt yl eitim grdkleri bilinmektedir. renci mevcudunda da bir snrlama olmad anlalmaktadr. Mderrisin hreti dersini takip eden renci saysn arttrmaktayd. Mesela Cveynnin derslerini hergn 300, hatta mrnn son gnlerinde 400 kadar rencinin dinledii rivayet edilmektedir. Medrese eitiminin genel zelliklerinden biri de rencinin istedii bir ilmi (dersi), herhangi bir ehirdeki bir medresede ilmiyle hret olmu bir ilim adamndan okuyabilmesiydi. Bu uygulama pek tabii eitim ve ilim hayatna bir canllk ve zenginlik katmaktayd. Mesela ilim tahsil ederken on be ehir dolaarak belki de en ok seyahat eden mehur tarihi bn Askir (. 1176) buna gzel bir rnektir. Nizamiye Medreselerinin smail asnn veya Btnlerin propagandalar karsnda Snn inanc glendirdii, bunun iin yeni kadrolar yetitirdii, getirdii imknlarla eitimi yaygnlatrd, anda ve sonrasnda alan yeni medreselere rnek tekil ettii kesindir. Ancak verilen eitimin afi fkh ve Ear kelm ile snrlandrlarak dier mezhepleri gerilettii, felsefe dersleri okutulmayarak slam dncesinin gelimesine engel olduu, hatta para karl retilen ilmin itibar-

10. nite - Kltr ve Medeniyet

199

n drd gibi iddialar da ileri srlmektedir. Yukarda verdiimiz baz rnekler de gstermektedir ki slam Dnyasnda Nizamiyelerin dnda dier mezheplerin grleri dorultusunda eitim veren bir ok medrese mevcuttu. Kurulu amalaryla doru orantl olarak genelde felsefe derslerinin verilmemesi doru olmakla birlikte, ilgili rencilerin bu alanda ne kan ilim adamlarndan medrese dnda ders aldklar da bilinmektedir. Byk Seluklu Devletinin bu mirasn Trkiye Seluklular Trkiyede, Nureddin Mahmud Zeng ve Salhaddin Eyyb el-Cezre (Gneydou Anadolu ve Kuzey Irak), Suriye ve Msrda bir ok medrese yaptrarak devam ettirmilerdir. Nizamiye Medreselerinin kurulu sebeplerini aklaynz..
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM Seluklularn siyas baarlarnn yannda slm ve Trk dnyasna ne kattn ortaya koyabilmemiz iin, dahil olduklar slam dnyasnn durumuna bir gz atmaO R U mz gerekir. Yukarda da belirttiimiz gibi, Seluklularn tarih S sahnesine ktklar XI. yzyl balarnda, siyas istikrarszlk yaygn hale gelmi, Snn- kutuplamas olumu, hatta Abbas hilfeti Bveyhlerin igaline maruz kalmt; dolaysiyDKKAT le siys bir birlik yoktu. Bu siyas ekimeler tabiatiyle itikad ve fikr husmetleri de tahrik ediyordu. SIRA SZDE Seluklular (Dou) slam dnyasnda nce siyas ve asker maharetleriyle ksa zamanda merkez bir ynetim kurarak birlii ve istikrar salamay baardlar. Daha sonra siyasette salanan bu baary aklda ve gnlde de tesis etmek iin eiAMALARIMIZ tim seferberliine giriip Nizamiyeleri ve dier medreseleri kurdular. Zaman zaman mezhepler aras husumetler bagsterdiyse de bunlar nlenmeye alld. Nitekim Badatta Hanbeller ile filer arasndaki tartmalar kavgaya K T A P dnnce, Badat Nizmiye Medresesinin mderrisi Eb shak e-razye bir uyar mektubu gnderilmiti. Vezir Nizamlmlk mektupta, medresenin bir mezhebi deil, ilmi korumak ve yceltmek iin kurulduu ve mezhepler arasndaT bir E L Eayrln V Z Y O N veya tercihin sz konusu olamayacan belirtmekteydi. Dier taraftan Seluklularn tarih sahnesine ktklar tarihler drt asrlk slam dnyasnn kurduu medeniyetin zirvesinde olduu bir dnemdi. Abbaslerin NTERNET 830da Badatta kurduu Beytlhikme ve 1004te Kahirede Ftmlerin kurduu Drlhikme messeselerinde yaplan almalar, tercme faaliyetleri sreci hzlandrm, Huneyn b. shak (. 873), Ben Musa kardeler, Frb (. 950), bn Sn (. 1037), bn Heysem (. 1040?), Brn (. 1061?) gibi dnyaya byk abide ahsiyetler yetimi ve bunlar grleriyle, bulularyla ilim dnyasna byk katklar salamlard. Ancak baz ilim adamlar slam medeniyetinin XI. yzylda bir duraklama yaad, buna da Seluklularn, hatta Nizamiye Medreselerinin sebep olduunu iddia eden nyargl grler ileri srmlerdir. Aslnda bu nyarg dnemin kaynaklarna da yansmtr. Mesela tarihi bnl-Esirin Arslan Yabgunun olu Kutalm iin verdii bilgi ilgintir. O Kutalmn bir Trk olmasna ramen astronomi-astroloji ilmini, eski ilimleri iyi bilmesine, sonra ocuklarnn da bu eski ilimleri renmesine ve bu ilimlerle uraanlar himaye etmelerine hayret etmektedir. nceki parlak dnemle kyaslandnda Seluklu devrinde ilm faaliyetlerin ayn mahiyette ve seviyede olmad sylenebilir; ama bu onlarn duraklamaya sebep olduklarn gstermez. Aslnda duraklamann olup olmad bile tartma konusudur. Bize ulaan yazma eserlerin byk ksm Seluklular dneminde ve sonraki

LM VE EDEBYAT

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

200

Byk Seluklu Tarihi

asrlarda istinsah (kopya, oaltma) edilmitir. X. yzyl ncesine ait ok az olan yazma eserler, XII. yzyldan itibaren artarak devam eder. Bu bize Seluklu anda ilm gelenein kesilmeyip artarak devam ettiini gsterir. Nitekim bn Snnn rencileri, Gazzl, mer Hayyam ve arkadalar, Nizamlmlk, maml-Haremeyn el-Cveyn, Ebu shak e-iraz bu devirde yaamlardr. Tarih boyunca ilim ve sanatn gelimesinde himaye unsuru byk nem tamtr. Orta a slam ve Trk devletlerinde olduu gibi, Seluklularda da iktidar sahibi olan sultan, melik, vezir ve dier brokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarnda alim, edip veya airleri toplayp himaye ve tevik ettiklerine ahit olmaktayz. Makam mevki sahiplerinin bu sekin kiilere kol kanat germeleri, aslnda onlarn nndand. nk her yazlan eser kendisine vgler dzlerek ithaf edilecei iin, onun adnn yaylmasna sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluturmann zeminini salyordu. Devlet adamlar bu konuda byk bir rekabet iindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilm ve edeb eserlerin ortaya kmasn, ilim ve edebiyatn gelimesini, yaygnlamasn tetikliyordu. Denibilir ki medreseler doru kabul edilen bilgiyi topluma ulatrmay, himaye usl ise ilmin, dil ve edeb zevkin gelimesini salamaktayd. Seluklu dneminde yaam, verdikleri derslerle veya yazdklar eserlerle ilme katks olmu bir ok ilim adamndan bir ksmn aada tantacaz. Bu ahsiyetlerin ortaya kmasnda Seluklu yneticilerinin madd - manev desteklerinin ne kadar etkili olduu apak ortadadr.

Gazzl
Seluklu anda (Trkiye Seluklular hari) dnce ve ilim hayatna damgasn vuran en nemli isim phesiz Gazzldir (. 1111). Asl knyesi ve ad Eb Hmid Muhammed olup mam Gazzl diye tannr. Bu nisbe ipliki olan babasnn mesleinden gelmektedir. 1058de Tsta domu, ilk tahsiline burada balam, 5 yl Crcanda eitime devam ettikten sonra, 1080 ylnda Niabura giderek Nizamiye Medresesinde zamann mehur kelm alimi maml-Haremeyn el-Cveynnin rencisi olmutur. Gazzl renimi boyunca bata fkh olmak zere hadis, akaid, gramer, mantk, kelam, hikmet ve felsefe okumutur. Hocasnn onun iin derin bir deniz, daha renci iken yazd el-Menhl isimli fkh kitab dolaysiyle de ona Beni saken mezara gmdn; lmm bekleyemez miydin? dedii rivayet edilir. Hocasnn 1085te vefat zerine Vezir Nizamlmlkn muhitine dahil oldu ve 1091de Badat Nizamiyesinin mderrisliine getirildi. Burada 300e yakn renciye ders verirken felsefe, Btnlik ve tasavvuf zerine aratrmalar da yapt. Eserlerinin en az yirmibe kadarn bu son iki dnemde yazmtr. Bu arada kazand hret, saygnlk, baar bir tarafa, onun pheci tabiat, kendisini ahlk bakmdan sorgulamaya yneltti ve sonunda Badatla btn ilikilerini kesme karar ald. htiya fazlas olan btn servetini datt. Medresedeki grevini kardei Ahmede brakarak 1095 ylnda Badattan ayrld. am ve Kudsten sonra hacca gitti. Hacdan Badata, oradadan da Horasana geti. Mehur hyu Ulmid-Dn, Kimy-y Sadet ve Eyyhel-Veled gibi eserlerinin yannda, Btnlik hakkndaki eserlerini de hep bu inziva dneminde yazmtr. 1106da ise Niabur Nizamiyesinde tekrar retim grevine dnd. Bu dnnde Sultan Sancarn veziri ve Nizamlmkn olu Fahrlmlkn etkili olduu anlalmaktadr. Bu dnemde o artk O zaman mevki kazandran ilmi retiyordum; imdi ise mevki terkettiren ilme aryorum. demektedir. Nitekim kendisi 3 yl sonra bu grevini de brakarak memleke-

10. nite - Kltr ve Medeniyet

201

ti Tsa dnmtr. Evinin yanna medrese ve hankh yaptran Gazzl, mrnn son yllarn ders vermek, gnl ehliyle sohbet etmek ve eser yazmakla geirdi. Gazzl slam dnrleri arasnda en ok eser verenlerdendir. Fkh, mantk, kelam, felsefe, tasavvuf ve ahlak alanlarnda yazd eserlerin 400 civarnda olduu sylenmekte ise de, bunlarn bir ksmnn ona yanllkla isnat edildii, dier bir ksmnn da semeler veya zetlerden olutuu tespit edilmitir. Nasihatname trndeki Nashatl-Mlk adl eserini Sultan Muhammed Tapar veya Melik Sancara ithafen yazmtr. Seluklu sultanlarnn ilim adamlarna tavrn gsteren u kayt da konumuz asndan nem tamaktadr. Gazzlyi ekemeyenler, Hanefi mezhebine muhabbetini bildikleri Sultan Sancara onun Eb Hanife aleyhinde szler sylediini iddia ederler. Sultan iin asln bizzat Gazzlden renmek ister. Huzuruna getirilen Gazzlyi tahtna oturtarak ona byk hrmet gsterir. O iin asln engin ifade gcyle arzedince, sultann ona saygs daha da artar. Onun grleri sadece kendi dnemini deil, o gnden bugne slam dncesini etkilemitir. Gazzlnin dnce sistemi kelam, felsefe ve tasavvuf arasnda yeni dengelerin kurulmasna sebep olmu; hatta ondan sonra bu alanlarda yeni yneliler ortaya kmtr. Oryantalistler onunla slam dncesindeki canlln durduunu iddia ederler. Halbuki bu deiim bir ilm durgunluun deil, bir modelin, kuramsal erevenin (paradigma) salamlamasnn sonucudur. O nceki btn dnce tarzlarn incelemi ve bunlarn sonraki temsilcilerini ciddi bir sorgulamaya yneltmitir. Mevcut birikimi ok iyi anlamaya alm, eletirel gzle yorumlam ve hep sistemletirme abas iinde olmutur.

Nizamlmlk
Seluklu tarihinde byk devlet adamlyla, kurduu Nizamiye Medreseleriyle ve yazd eserle iz brakan bir ahsiyettir. Knyesi ve ad Ebu Ali Hasan olup 1018de Tsta dodu. Nizamlmlk lkab, Sultan Alp Arslan tarafndan vezirlie getirdiinde Abbasi halifesi tarafndan verilmitir. Halep, Isfahan ve Badatta hadis okudu; in ve hitabet sanatnda kendisini gelitirdi. Babasyla birlikte Gaznelilerin Horasan valisinin yannda alt. Seluklular Horasan ele geirip devlet kurunca, baba oul onlarn hizmetine girdiler. Melik Alp Arslann, sonra babas ar Beyin yannda alt. ar Bey vefat edince Horasan yneten Alp Arslan sultan olunca Kndryi azledip Nizamlmlk vezirlie getirdi (1063). 29 yl Alp Arslann ve olu Melikahn vezirliini yapt. Siyas dehasyla devlet idaresinde, taht deiikliklerinde, isyanlarn bastrlmasnda, savalarn kazanlmasnda etkili oldu. Asker ikt sistemini yerletirdi. smail ve Btnlerin propagandalarna set ekmek iin Nizamiye Medreseleri eitim projesini yrrle koydu. Sultan Melikahn istei zerine mehur Siysetnme isimli eserini yazd. Bu eser siyasetname trnn genel zelliklerinin yannda, farkl olarak bir devlet tekilatnda bulunmas gereken makam ve memuriyetleri de ele alr. Bunlarn zellikleri, neden gerekli olduklar hikyelerle pekitirilerek anlatlr. Bu bakmdan Seluklu devlet tekilatnn bizzat kendisini olmasa da, onda olmas gereken hususlar ele almas byk nem tamaktadr.

mer Hayyam
Seluklu devrinin mehur simalarndan mer Hayyam, gnmzde daha ok rubaileriyle tannr. Ancak o airliinin yannda bn Sn ekolne mensup byk bir alim ve filozoftur. O cebir, geometri, astronomi, fizik, tp ve mzikle uram, eserler vermitir. Hayyamn analitik geometrinin geliiminde etkisi byktr.

202

Byk Seluklu Tarihi

nc dereceden denklemlerin zm konusunda Decartesa (. 1650) kadar alamamtr. lemlerde irrasyonel saylarn da rasyonel saylar gibi kullanlabileceini ilk defa o ispatlamtr. Hayyamn cebir ilmine de byk katks vardr. Birok cebir denklemini snflandrm ve ouna zm nermitir. Denklemlerin birden fazla kklerinin bulunabileceini gstermi ve bunlar kk saylarna gre snflandrmtr. O nc dereceden denklemleri sistemli bir ekilde zd iin cebirde Hrizmyi amtr. Hayyam cebirsel olgularn geometrik olgular halinde ortaya ktn savunduu iin, yine Descartestan ok nce nmerik ve geometrik cebir arasndaki boluu kapatmada byk bir mesafe almtr. Sultan Melikah mer Hayyam 1074/5 ylnda Isfahana davet etmi ve Eb Htim sfizar (. 1121den nce), Meymn el-Vst, Abdurrahman Hris ve Muhammed Hzinden oluturulan heyetin bana getirmitir. 1083 ylnda burada kurulan rasathanede bu heyet gzlemler yapt ve Zc-i Melikh (yldz almana, katalou) ile Cell Takvimini hazrladlar. Gne ylna gre hazrlanan bu takvim en mkemmel takvimlerden biriydi. Adn Sultan Melikahn Celleddin lkabndan almtr. Ylbann yln belli bir gnne denk dmesi ve bunun deimeksizin byle kalmas, astronomlarn en ok istedikleri bir eydi. Bu heyet mevcut Yezdicerd ve skender takvimlerini inceledikten sonra, bunlar dzeltmektense yeni bir takvim tertibine karar vererek Cell Takvimini oluturdu. Bu takvime gre gne yl uzunluu 365,2424 (modern lmlere gre 365,2422) gndr, dolaysiyle hata pay 5000 ylda 1 gndr. Takvimin balangc 15 Mart 1079 idi. Ay adlar eski Fars takvimindeki gibi olup, sonlarna kadm yerine cell kelimesi getirilmitir. Gregoryenden 500 yl kadar nce dzenlenen Cell Takvimi, mevsimlere tam olarak uyduu iin doru tarihleme veren yanlgsz takvimlerin ilkidir. Gregoryen Takvimi bu takvim rnek alnarak tertip edilmitir. Hayyamn airlik yn kendi dneminde deil, sonralar ortaya karlm ve bu ynyle tannmtr. iirleri rubailerden ibarettir. Rubai airin genellikle bakalarna amay dnmedii duygu ve dncelerini rahatlamak iin kulland bir kalptr. Onun rubailerinin ounda, insann yokluktan gelip yoklua gittii iin, yaad an iyi deerlendirmesi gerektii dncesi ve dern bir hzn hakimdir. Ona gre varlk bir muammadr; onu zmeye almak bouna krek ekmektir. Hayyamn rubailerinin rabet grmesinde, dncelerinin yannda derin konularn yaln bir dille ifade edilmesi de etkili olmutur. Rubailerinde araba oka yer vermesi, bazlarnn onun sarho ve rind-merep birisi olduuna hkmetmelerine sebep olmaktadr. Bunu iddia edenler slam edebiyatnda sembolik anlatmn (mecaz) ne kadar rabet grdn unutmaktadrlar. Bu nedenle Hayyamn melmmerep bir air olduunu sylemek, herhalde daha doru olur. Onun rubaileri ilk defa XV. yzylda Tarabhne isimli mstakil bir eserde toplanmtr. Bu eserde 559 rubai bulunuyordu ancak zamanla bu say artmtr.

Eb Htim sfizr
Seluklu anda mspet ilimlerden matematik ve astronomide ne kan dier bir ilim adam ise mer Hayyamn Cell Takvimi heyetinde yer alan Eb Htim sfizrdir (. 1121den nce). O meteorolojik olaylarn aklanmas ve arlk llerinin nasl kullanlacayla ilgili risaleler yazmtr. Arimet Kanunundan faydalanarak mznl-gsse adn verdii hidrostatik teraziyi icat etmitir. Bu terazi kymetli bir eyann yapmnda kullanlan altn ve gmn saflk orann ve katksa, ne oranda yabanc metal ierdiini tespit etmektedir. sfizr terazisini Sultan Sancara takdim etmek iin Merve gitmi ve orada vefat etmitir. Rivayete gre lm sebe-

10. nite - Kltr ve Medeniyet

203

bi, bu terazi ile sultann hazinedrnn baz deerli eyay sahteleriyle deitirdiinin anlalaca ve bu nedenle onun ldrlebilecei endiesiyle duyduu ar zntdr.

El-Harak
Filozofluunun yannda matematik, astronomi ve corafya alimide olan el-Harak (. 1158), nce fkh ve hadis okumu, sonralar Merve yerleip hisab, hendese ve felsefeye ynelmitir. Kimlerden ders ald bilinmiyor ise de Batlamyus, bn Sn ve Eb Cafer el-Hzinin kitaplarn okuduu eserlerinden anlalmaktadr. En mehur eseri et-Tebsra f lmil-Heyeyi Sultan Sancarn veziri Nasrddin Mahmud elHrizmnin olu Emr-i Hcib emseddin Aliye ithaf etmitir. Mntehel-drk isimli eserini ise, rencilerine akl ve riyaz ilimleri retmek iin yazdn belirtmektedir. O almalarnda kozmografya ile corafyay ayr blmlerde ele alarak, X. yzyl ortalarnda fizik corafyay riyaz corafyaya balamaya ynelik akma yeni bir yn kazandrmtr. Mevcut astronomi ve corafya bilgilerini zetleyen el-Harak, bnl-Heysem ve Hzinin gezegen ve yldzlarn hayal mahsul daireler zerinde deil, i ie, dzenli ve devaml dnen kresel yzeyler zerinde hareket ettikleri grn ak ve inandrc bir hale getirmitir. Eski Latince eserlerde onun eserinden bahsedilmekte, ayrca bahsedilen iki eserinin XIII. yzyln byk filozof ve astronomu Kutbddin irznin kaynaklar arasnda getii de grlmektedir.

Abdurrahman el-Hzin
Ebul-Huseyn Ali el-Hzinin Bizans asll klesidir. el-Hzin mahlas efendisinin Mervdeki Seluklu saraynda hazinedar olmasndan kaynaklanmaktadr. Sahibinin de desteiyle iyi bir eitim ald; felsefe ve matematik okudu. Sultan Sancar dneminde, sarayn da himayesiyle aratrmalarn srdrd. slam dnyasnda orijinal gzlemler yapm yirmi astronomdan biri olan el-Hzin, uzun yllar en gvenilir olarak kabul edilen zcinin bulunduu ez-Zcul-Muteberis-Sancar es-Sultn ile slam dnyasnda teraziler hakknda yazlan en nemli eser olan Kitabu MznilHikmesini Sultan Sancara ithaf etmitir. Mznl-hikme adn verdii bu hidrostatik terazi hassaslk bakmndan ncekilerden daha stnd.
Resim 10.2 Abdurrahman el-Hzinnin yapt terazi ile su saatinin maketleri: Tartmada hata payn 1:60.000e indirmeyi amalayan mznl-hikme adn verdii terazi (solda). Dakikalar gsteren su saati. Terazinin tek kefesinden akan su yle ayarlanyor ki, azalan arlna gre, geen zaman lsn dakikalarla veriyor (sada). (Kaynak: Fuat Sezgin, slmda lim ve Teknoloji, Frankfurt J. W. Goethe niversitesine Bal Arap-slam Bilimler Tarihi Enstits Mzesinden Bir Ksm Aletlerin Sergisi, Frankfurt 2004, s. 65, 81.)

204

Byk Seluklu Tarihi

Sultan Melikahtan sonra siyasi buhran ba gstermesine ramen, Sultan Tapar zamannda riyaziye ve heyet ilminde mehur olan Muhammed el-Beyhak, Isfahan Rasathanesinde almalarna devam etti. Taparn olu Mahmud ise Bedul-Usturlb lkapl Ebul-Kasm Hibetullah (. 1139/40) Badatta sultann saraynda yaplan rasatlarn bana getirdi. Bu alim, el-Muribl-Mahmd adn verdii sultan adna bir zc hazrlad. el-Usturlb ayrca usturlab vs. imal etmesiyle mehurdu ve bu iten byk bir servet kazanmt. Hrizmah Muhammed ve Atszn himayesinde olan Zeynddin el-Crcn (. 1137) tp sahasnda deerli eserler vermitir. Bunlar arasnda Zahre-i Hrizmh adl kitab hakl bir hret kazanmtr. Dinler tarihi hakkndaki mehur el-Milel ven-Nihlin yazar e-ehristn (. 1153), eserini Sultan Sancarn veziri Ebul-Kasm Muhammede ithaf etmitir. Yine o bn Snya itirazlarnn yer ald el-Musraann mellifidir. Seluklu sultanlarnn tabibi Ebul-Berekt Hibetullah b. Melk (. 1165) da yine bn Snnn Kitab-Sifsndaki pek ok grn KitablMuteber adl felsefe kitabnda tenkit etmitir. XII. asrn ikinci yars ile XIII. yzyln ilk eyreinde Seluklular ve onlarn takipisi olan Hrizmah, Zeng ve Eyyb devletleri sahalarnda ok sayda nl alim ve felsefeci yetiti. Bunlarn arasnda felsefe ve kelam sahasnda ihbddin Yahy b. es-Suhreverd (. 1191) ile Fahreddin er-Rz (. 1209) iki nemli rnektir.
SIRA SZDE

Seluklularda ilim ve edebiyatn gelimesini salayan hususlar aklaynz. SIRA SZDE Seluklu dnyasnda imparatorluk yapsnn gerei olarak farkl alanlarda, farkDNELM l diller kullanlmaktayd. Seluklu saraynda ve ksmen orduda, Trkler kendi aralarnda Trke konumaktaydlar. Fars kltrnn baskn etkisiyle brokrasinin, yani devletin resm S O R U dili Farsa, medrese ve ilmin, hukuk belgelerin dili ise Arapayd. Hal byle olunca Trke yaz dili Karahanllarda olduu kadar gelime imkn bulamad. Seluklularn tbii Hrizmahlarn merkezi olan Hrizm blgesi bu DKKAT konuda bir istisna tekil etmektedir. Mehur lugat alimi ve Kef isimli Kurn tefsirinin yazar Zemaher (. 1144), Hrizmah Atsza ithaf ettii, Arapa bir lugat SIRA SZDE olan Mukaddimetl-Edeb i Hrizm Trkesine de tercme etmitir. Bu eser bir bakma Mahmud Kgarnin eserini tamamlar mahiyette olduu iin nemlidir. Ayrca Hrizm sahasnda Yesev halifelerinin, zellikle Hakm Sleyman Atann (. AMALARIMIZ 1186/7) eyhini taklid ederek yazd hikmetler (Bakrgan Kitab), manev tesirlerinin yannda Trkenin de yaatlmasna katk salamtr. Yine muhtemelen Muhammed b.KKaysn T A Pyazp Celleddin Hrizmaha sunduu Tibynl-Lugtit-Trk al Lisnil-Kangl isimli lugat de ge de olsa bu sahada yazlm nemli bir Trk dili yadigrdr. Seluklularda brokrasi dilinin Farsa olmas, tabiatyle dnemin nazm ve neTELEVZYON sir dilinin de Farsa devam etmesine sebep olmutur. Denebilir ki Fars dili etkili bir edeb dil haline gelmesini, Gazneli ve zellikle Seluklulara borludur. Yukarda da belirttiimiz gibi st mevkilerdeki Seluklu yneticileri, zellikle Sultan Me N T E R Nsaraylarn ET likah ve Sancar, birer ilim ve edebiyat merkezi haline getirmilerdir. te bu muhitlerde airler divanlarn hep Farsa yazmlard. Baz sultanlar ve hanedan yeleri bizzat Fars iirinden holanmaktaydlar ve edeb bir zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsa rubai yazanlar bile vard. Veys Ramnin mellifi Fahreddin Gurgn Turul Beyin, Emr-uar Burhan ise Sultan Alp Arslann, sonra da olu Melikahn himayesinde bulunmulardr. Sultan Melikahn melik-uars mehur Muizz (. 1124-27) idi. Bu air da-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

10. nite - Kltr ve Medeniyet

205

ha sonra Sultan Berkyaruk, Tapar ve Sancarn da yanndadr. Yine Reid-i Semerkand, Fahr-uar Muhammed, Melikahn meddahlarndand (methedici). Ebul-Mefahir-i Rz ise Sultan Taparn himayesindeki airlerdendi. Sultan Sancar da uzun sren saltanat sresince bir ok alim ve airi saraynda himaye etmitir. Kasideci Enver, Edib Sbir, Reid-i Vatvat, Arapa ve Farsa kasideleriyle bilinen Abdlvsi Cebel, Hasan- Gaznev gibi bir ok air ve ilim adam onun yanndayd. Sultan Alp Arslannn olu Toganahn nedimi Ezrak-i Herev de dnemin nemli airlerindendir. Seluklularda Farsann etkisinin sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

MMAR VE SANAT

Byk Seluklular, daha nce kurulan, ada ve komusu olan Karahanl ve Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Trk mimarisinin gelimesine katS O R U ulamas, gek saladlar. Kurulan devletin ksa zamanda imparatorluk boyutuna lirlerin artmasna, dolaysiyle de refah seviyesinin ykselmesine sebep oldu. Dier taraftan slam ve Trk kltrnde kamu binalarn vakflarn yapmas ve vakf mDKKAT essesesinin insan tabiatnn ayn zamanda ie ve da dnk ynn gayet gzel ifade etmesi, bu eserlerin yaplmasn zendirmi ve tevik etmitir. mkn, ortam SIRA SZDE ve niyet oluunca ortaya toplumun yararlanaca saysz mescid (cami), medrese, hankah/zaviye, han, kervansaray vs. ina edilmeye balanmtr. Yaptklar bu abidelerin plan, mimari ve sslemeleri, phesiz onlarn inan,AMALARIMIZ zevk ve estetik anlaylarnn bir yansmasdr.

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Mescid-i Cumalar

Seluklular, Karahanllarn ve Gaznelilerin daha nceki uygulamalarn daha ileriye tayarak abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nndeki kubbeli mekan gelitirdiler. Bylece btn Trkistana ve drt T E rana LEVZYO N eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Byk Seluklulardan bize ulaan ilk mescid (cami), nemli ksmlar Melikah zamannda yaplan Isfahan Mescid-i Cumas (Cuma namaz klnan mescid)dr. Kitabelerinden anlald Ndnda T E R N E T kuzeydeki na gre, 1080 tarihli byk mihrap kubbesi Melikah, avlu Kmbed-i Hk denen kk kubbeli mekan ise 1088 ylnda Melikahn ei Terken Hatun adna veziri Tclmlk tarafndan yaptrlmtr. Drt eyvanl avlu ve revaklar ise Melikah sonras Seluklu dneminden kalmadr. Daha sonralar bir ok defa yaplan ilave ve tadilatlarla mescid geniletilmitir. Bu mescid-i cumann zellii, mihrabn nnde, payeli ksmn ortasnda ykselen ve avlu tarafnda byk bir eyvana bitien muazzam kubbeli mekandr. Bu blmn harimin dier ksmlarndan belirgin bir ekilde ayrlmas, burann sultann Cuma namazn klmas iin ayrldn gsterir. XII. yzylda ise avlu cephelerinin her birinin ortasna birer eyvan yaplarak drt eyvanl cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en grkemli rneklerinden biri ortaya kmtr.

K T A P

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

206
Resim 10.3 Isfahan Mescid-i Cumas ve Sultan Melikahn mihrabn nne eklettii grkemli kubbesi, ran

Byk Seluklu Tarihi

Daha sonra ina edilen randaki Seluklu camileri kk lekli, tuladan yaplm, hafif sivri, tromplu kubbelerle Isfahandaki Melikah kubbesini izlerler. Seluklu camileriyle balayan yenilikleri tek bir planda toplayan ilk eser ise 1135 tarihli Zevvare Mescid-i Cumasdr. Bu abide mihrap n kubbesi ile drt eyvanl ve minareli bir cami olarak byk bir gelimenin ncs olmutur. Karahanl ve Gazneli ribat ve saraylarnda uygulanan drt eyvanl plan emas, ilk defa burada, bir camide uygulanmtr. 7.45 m. apndaki kubbe, planda yerini almtr. Bu plan sonraki camilerde de uygulanmtr. Sultan Taparn Glpayeganda (Crbzekn) yaptrd mescid-i cumann ise, kare bir mekan zerine mukarnasl tromplarla hafif sivrilen bir kubbesi vardr. i Terken Hatun kubbesi gibi geometrik izimlerle sslenmi, darda tromplar gizlenmitir. Yine Sultan Taparn yaptrd Kazvin Mescid-i Cumas ise kaln tula duvarlar zerine gl dz tromplarla ok sade fakat grkemli bir kubbe yapsna sahiptir. Duvarlarnda Gaznedeki Sultan Mesudun sarayndaki gibi, dilimli kemerlerden bir friz ile stnde iekli kf ile yazlm bir kitabe kua, bu sade mekana bir zenginlik katmaktadr. Yine bu ehirde ayn hkmdarn zamannda yaplan Mescid-i Haydariyye de dier bir Seluklu eseridir. Seluklu kubbelerinin gelimi zengin i yaplarna ramen, dlar sslemesiz sade, sk tula rgl, kbik ve masif yzeylerle kapldr. Kbik gvde zerinde, sekizgen bir geiten sonra hafife sivrilen kubbe, Seluklularn gelitirdii bir kubbe tipidir; dolaysiyle dtan hakim bir konumda grnen kubbe ile orijinal bir cami mimarisi ortaya kmtr. Gaznelilerin daha nce uygulad kubbe-eyvan birlemesini de Seluklular gelitirmilerdir.
SIRA SZDE

Seluklu mescid-i cumalarnn zellikleri nelerdir? SIRA SZDE

NELM Mslman DTrkler tarih boyunca coraf ve kltrel zeliklere gre eitli minare tiplerini uygulamlardr. Byk Seluklular da randa ince ve uzun, silindirik minareleri benimsemilerdir. En eski Seluklu eseri olan, 1058 tarihli, Turul Bey zaS O R U

DNELM S O R U

Minareler

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

10. nite - Kltr ve Medeniyet

207

manndan kalan Damgan Mescid-i Cumasnn minaresi, yukarya doru incelerek ykselen silindirikti. Ortasnda mavi ve firuze srl kare panolardan kabartma rgl kf kitabe kua bulunan bu minare, ayn zamanda Seluklularn ilk inili mimar eseridir. Keza Svedeki Mescid-i Meydann minaresi Turul Bey zamannda 1061, Zevvaredeki Mescid-i Pamenarn minaresi ise Alp Arslan zamannda 1068 ylnda yaplmtr.

Kmbed ve Trbeler
Seluklulur zamannda iki tip mezar yapsna rastlanr: Kmbed ve trbe. Kmbedler genellikle altta mumyalk kat bulunan silindirik veya okgen gvdeli yaplardr. ten kubbe, dtan klahla rtldr. Trbeler ise mumyalk bulunmayan, kare planl ve zerleri kubbeyle rtl yaplardr. Mescidlerde olduu gibi kmbedlerde de Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli geleneine balanr. Dmgnda silindirik gvdeli ihil Duhteran (Krk Kzlar) Kmbedi ile Isfahann gneyinde Eberkhda sekizgen Kmbed-i Ali, Turul Bey zamanndan kalan en eski kmbedlerdir. Kmbed-i Ali randaki tula kmbedlerin aksine tatan yaplmtr. Kazvin ve Hemedan arasnda 1067 ve 1093 tarihli daha gelimi iki kmbed rnei gnmze ulamtr. Bunlar sekizgen planl, keler silindirik kuleli ve ift kubbelidir, tuladan yaplmtr. Kmbedlerden birinde iki, dierinde bir kulenin iinde merdivenler vardr. Kitabeleri ve Trk ssleme sanatnn bir hazinesi olan ok zengin tula sslemeleri vardr. duvarlar da Seluklularn en eski, renkli kalem ileriyle donatlmtr. Bunlara yakn uslpta yaplm dier bir kmbed de Demvendde bulunmaktadr.
Resim 10.4 randa KazvinHemedan arasnda bulunan Harrakan Kmbedleri ve detay grn.

XI. yzyl sonunda Serahsta (Trkmenistan) yaplan Ebul-Fazl, Meyhenede Ebu Said ve Vekilbzrda Abdullah b. Breyde trbeleri, bilinen en eski Seluklu trbelerindendir. Sultan Sancarn Mervdeki 1157 tarihli trbesi ise Byk Seluklularn trbe mimarisinde gsterdikleri gelime ve yeniliklerin bir toplamdr. 17 m. apndaki kubbesiyle Dnya mimarisinin nemli eserlerinden biridir.

Ribatlar (Kervansaraylar)
Karahanl ve Gaznelilerin gelitirdikleri ribat mimarisini devam ettiren Byk Seluklular, genellikle kare planl, drt eyvanl, revakl avlulu ribatlar yapmlardr. Anuirvan (1029-1049) ve Zaferan (XI. yy.) ribatlar ilk Seluklu ribatlardr. Ancak Byk Seluklu dneminden kalan en nemli ribat, Niabur-Serahs arasnda, 1114/5te Sultan Tapar dneminde ina edilen Ribat- eriftir. Gazneli dnemi eseri

208
Resim 10.5 Byk Seluklulardan kalan en nemli abidelerden biri olan, NiaburSerahs arasnda, 1114/5te Sultan Tapar dneminde ina edilen Ribt- erif.

Byk Seluklu Tarihi

Ribt- Mhye benzeyen bu ribat, kareye yakn asl yap ile bunun nnde yatk dikdrtgen blm ve drt eyvanl bir avlu etrafnda sralanm mekanlardan olumaktadr. Dtan kaleye, iten ise bir saraya benzer zenginliktedir. Kitabelerinden anlaldna gre, ei Sultan Sancar ile birlikte Ouzlarn elinde esir iken Terken Hatun 1154/5te bu ribat tamir ettirmitir. Medreseler: Byk Seluklularn bata Nizamiye Medreseleri olmak zere bir ok medrese yaptrdklar bilinmektedir. Ama ne yazk ki bunlarn byk ksm gnmze ulaamamtr. Karahanllarda balayan eyvanl, avlulu emay gelitirerek devam ettirmilerdir. Saraylar: Saraylar da insanlarn ve tabiatn verdii tahribat nedeniyle gnmze ulaamamtr. Byk Seluklularn son bakenti Mervde Sultan Sancar dneminde youn bir imar faaliyeti yrtlmtr. Burada ierisinde mescid-i cumann, Sultan Sancarn trbesinin de bulunduu, 4 km2lik bir alan kaplayan Sultan Kalede saray da bulunmaktayd. Bu sarayn 45x39 m. boyutunda, elli odal olduu bilinmektedir.

10. nite - Kltr ve Medeniyet

209

zet
A M A

Seluklu medeniyetinin nasl bir ortamda ortaya ktn belirleyebileceksiniz. Seluklu toplumunda nfus, ounluu oluturan yerleik ve gayri Trk topluluklar ile kendileriyle birlikte gelen ve gelmeye devam eden ve zamanla yerleik hayata da adm atan Trkmenlerden olumaktayd. Seluklu yneticileri, konar-ger ve yerleik bu iki nemli kitle arasnda dengeleri korumay salad oranda baarl olmulardr. Bu baarda gulam sisteminin de katks olmutur. Nitekim Trk, gayri Trk ayrm yapmadan, herkesi liyakati dorultusunda istihdam ederek deerlendirmitir. Bu dengeleri korumada, pek tabiidir ki merkez ynetimi glendirmi olmalarnn byk pay vardr. Nitekim bunu en iyi baardklar Sultan Melikah dneminde imparatorluk her ynyle zirveye kmtr. Ancak bu zor gerekletirilen, ama ne yazk ki srekli klnamayan bir husustur. te Byk Seluklu Devleti ok uzun sre olmasa da huzur ve refah ortamn salayabilmitir ki, medeniyet boyutuna ulaabilmitir. Yani merkez otoritenin gl olduu, Trkmenlerin ve yerli halklarn honut edildii dnemlerde Seluklular medeniyeti oluturan, eitim, ilim, edebiyat ve dnce hayat ile mimar ve sanat alanlarnda gelime kaydedebilmilerdir. Nizamiye Medreselerinin Ortaa slam dnyasna katklarn deerlendirebileceksiniz. Her eyden nce smail/Btn propagandalar karsnda Ehl-i Snnet inancnn glenmesi saland. Nizamiye Medreseleri vakf kurulular idi. Yani mstakil bteleri, gelir kaynaklar vard; idar ve eitim personeline maa veya ayn gelir denmekteydi. rencilere ise yatp kalkacaklar odalar verilmekte, beslenme ihtiyalar karlanmakta, ayrca burs da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eitimi cazip hale getirmekte ve en nemlisi fakir rencilere imkan ve frsat eitlii salamaktayd. Seluklular dneminde ilm faaliyetlerin mahiyetini aklayabileceksiniz. Byk Seluklular dneminde smail/Batn propagandalarn etkisiz klp Snn inanc glen-

dirmek iin alan Nizamiye Medreselerinin de nclyle arlkl olarak fkh, hadis, kelam gibi din ilimlerin yannda, herhalde daha ok medrese d eitimle felsefenin yannda astronomi, fizik, matematik, cebir, corafya gibi mspet ilim dallarnda da nemli bulularn yapld, eserlerin yazld grlmektedir. Gazzlnin eserleri kelam, felsefe ve tasavvuf arasnda yeni dengelerin kurulmasna sebep olmu, Nizamlmlk yazd siyasetname ile siyaset bilimine ve tarihe katk salam, mer Hayyam ve ekibinin astronomi, cebir ve takvim (Celliyye Takvimi) almalar baz yenilikler getirmi, sfizar ve elHzin baz lm aletleri icat etmilerdir. Seluklular dneminde mimar ve sanattaki gelimeleri belirleyebileceksiniz. Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Trk mimarisinin gelimesine katk saladlar. Onlar abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nndeki kubbeli mekan gelitirdiler ve btn Trkistana ve rana drt eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli bir cami modeli hakim oldu. randa ince ve uzun, silindirik minareleri benimsediler. En eski Seluklu eseri olan, 1058 tarihli, Turul Bey zamanndan kalan Damgan Mescid-i Cumasnn minaresi, yukarya doru incelerek ykselen silindirik bir yapdayd. Kmbed ve trbe mimarisinde de gelenei gelitirerek devam ettirdiler. Harrakan kmbedleri ve Mervdeki Sultan Sancar Trbesi trnn en gelimi rnekleridir. zellikle tula ile geometrik sslemeler ve kf yaz gelimitir. Ribat mimarisinde ise kare planl, drt eyvanl ve revakl avlulu tipi gelitirmilerdir. Gnmze ulaabilen Seluklu ribat Ribat- erif dtan kaleye, iten bir saraya benzer bir zenginliktedir. Seluklularn eyvanl, avlulu plan ile Karahanl geleneini devam ettirdikleri medresenin, saysz eser ina edildii halde gnmze ulaamadklar iin ayrntl zellikleri bilinmemektedir. Byk Seluklularn son bakenti Mervde Sultan Kale iinde bulunan 45x39m. apnda, elli odal saray gnmze ulaabilmitir.

A M A

A M A

A M A

210

Byk Seluklu Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Seluklularn devleti kurma dneminde geirdikleri srelerden deildir? a. slam dinini kabul etmeleri b. Yerleik hayata gemeleri c. Kendilerinden baka topluluklarla birlikte yaamalar d. Abbasi halifesine tbi olmalar e. Yeni bir corafyaya gmeleri 2. Aadakilerden hangisi Nizamiye Medreselerinin kurulu nedenlerinden biri deildir? a. smaillerin propaganda faaliyetlerini etkisiz hale getirmek b. Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak c. Devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn yetitirilmesi d. Madd bakmdan frsat eitliini salamak e. slm gayri mslimler arasnda yaymak 3. Seluklularn Nizamiye ve dier medreseleri kurmalar aadakilerden hangisiyle aklanabilir? a. Siyasette salanan baary aklda ve gnlde de tesis etmek istenmesi b. Mslman ocuklarn gayrimslim okullara gitmelerini engellemek c. Halifenin Seluklulara eitim konusunda basks d. Halkn eitim kurumlarna youn talep gstermesi e. Araplarn Seluklular kadar eitime nem vermemeleri 4. Aadakilerden hangisi Seluklu dnemi ilim adamlarndan biri deildir? a. Gazzl b. mer Hayyam c. bn-i Haldun d. Eb Htim sfizr e. el-Harak 5. Aadakilerden hangisi makam sahiplerinin ilm ve edeb eserlerin oluturulmasna destek vermesinin nedenlerinden biridir? a. Maliyetlerinin dk olmas b. Eserin kendilerine ithaf edilecei iin adnn yaylmasna sebep olmas c. Bu tarz almalara destek vermeyenlere kt gzle baklmas d. Sultanlarn bu ynde ferman karmalar e. Gayri mslimler ile yar iinde olmalar 6. Nizamlmlk ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Sultan Melikahn istei zerine mehur Siysetnme isimli eserini yazmtr. b. 1018de Tsta domutur. c. Nizamlmlk lkab Abbasi halifesi tarafndan verilmitir. d. Nizamiye Medreselerinin kurucusudur. e. Karahanllarn hizmetinde bulunmutur. 7. Celal Takvimi ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Adn Sultan Melikahn Celleddin lkabndan almtr. b. Gne ylna gre hazrlanmtr. c. Takvimin balangc 15 Mart 1079tur. d. Gregoryen Takviminden esinlenerek yaplmtr. e. Doru tarihleme veren yanlgsz takvimlerin ilkidir. 8. Seluklularda kullanlan dil-saha eletirmelerinden hangisi dorudur? a. Saray dili - Arapa, lim dili - Farsa, Resmi dil Trke b. Saray dili - Farsa, lim dili - Trke, Resmi dil Arapa c. Saray dili - Trke, lim dili- Arapa, Resmi dil Farsa d. Saray dili - Trke, lim dili- Farsa, Resmi dilArapa e. Saray dili - Arapa, lim dili- Trke, Resmi dilFarsa 9. Seluklularda imar faaliyetlerini tevik eden ana unsur aadakilerden hangisidir? a. Vakf messesesi b. Mevcut yaplarn ihtiyalar karlamamas c. Sultann zenginler zerindeki basklar d. Yaplan eserlerden byk kazanlar salanmas e. Dk maliyetlerle byk eserlerin yaplabilir olmas

10. nite - Kltr ve Medeniyet

211

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

10. Aadakilerden hangisi Seluklu camileri ile ilgili olarak sylenemez? a. Karahanl ve Gazneli mimari uygulamalar Seluklular tarafndan daha da gelitirilmitir. b. Trkistan ve rana drt eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli cami modeli hakim olmutur c. Seluklu camilerinde minare gelenei yoktur. d. Gnmze ulaan ilk Seluklu mescidi Isfahan Mescid-i Cumasdr. e. Daha sonra ina edilen randaki Seluklu camileri, kk lekli ve tuladan yaplmtr. 1. d Yantnz doru deilse, Seluklu Medeniyetini Hazrlayan Ortam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Nizamiye Medreseleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Nizamlmlk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, mer Hayyam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Mimar ve Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Mescid-i Cumalar ksmn yeniden gzden geiriniz.

2. e 3. a 4. c 5. b 6. e 7. d 8. c 9. a 10. c

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Seluklular bozkr hayat tarzndan, kltrnden cihan devletine, dier bir deyile imparatorlua, dolaysyla yeni bir medeniyete giden yola girdiler. Onlar aslnda drt nemli sreci birlikte yaadlar: Mslman olarak din deitirdiler. Bozkrdan Horasana inerek yaadklar corafyay deitirdiler ve bununla birlikte yerleik hayata adm attlar. Ve geldikleri bu topraklarda yrrlkte olan idar tecrbeden, birikimden yararlandlar, gulam sistemini benimseyerek devletlerini kurdular. Ksa srede birlikte yaadklar bu byk deiim, Seluklu mparatorluunun, dolaysiyle medeniyetinin temellerini oluturdu.

212

Byk Seluklu Tarihi

Sra Sizde 2 smail ann Snn slam Dnyasna ynelik faaliyetleri endie verici boyuttayd. Snnler Kahirede el-Ezher veya Drl-Hikmede yetitirilen smail dlerin (daveti) youn bir mezhep propaganda faaliyeti ile kar karya idi. Bu durum pek tabii Abbas hilafetini ve onun koruyuculuunu stlenen Seluklular rahatsz etmekteydi. Seluklular smaillerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz hale getirmek, Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak; ayrca devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn yetitirilmesi ve madd bakmdan frsat eitliini salamak iin adeta bir eitim seferberliine giritiler. Snn slam Dnyasnn gelecei iin byk nem tayan bu byk projeyi Sultan Alp Arslann veziri Nizmlmlk balatt. Sra Sizde 3 Tarih boyunca ilim ve sanatn gelimesinde himaye unsuru byk nem tamtr. Orta a slam ve Trk devletlerinde olduu gibi, Seluklularda da iktidar sahibi olan sultan, melik, vezir ve dier brokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarnda alim, edip veya airleri toplayp himaye ve tevik ettiklerine ahit olmaktayz. Makam mevki sahiplerinin bu sekin kiilere kol kanat germeleri, aslnda onlarn nndand. nk her yazlan eser kendisine vgler dzlerek ithaf edilecei iin, onun adnn yaylmasna ve yaatlmasna sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluturmann zeminini hazrlyordu. Devlet adamlar bu konuda byk bir rekabet iindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilm ve edeb eserlerin ortaya kmasn, ilim ve edebiyatn gelimesini, yaygnlamasn tetikliyordu. Denebilir ki medreseler doru kabul edilen bilgiyi topluma ulatrmay, himaye usl ise ilmin, dil ve edeb zevkin gelimesini salamaktayd. Sra Sizde 4 Seluklularda brokrasi dilinin Farsa olmas, tabiatyle dnemin nazm ve nesir dilinin de Farsa devam etmesine sebep olmutur. Denebilir ki Fars dili etkili bir edeb dil haline gelmesini, Gazneli ve zellikle Seluklulara borludur. Yukarda da belirttiimiz gibi st mevkilerdeki Seluklu yneticileri, zellikle Sultan Melikah ve Sancar, saraylarn bir ilim ve edebiyat merkezleri haline getirmilerdir. te bu muhitlerde airler divanlarn hep Farsa yazmlard. Baz sultanlar ve hanedan yeleri Fars iirinden holanmaktaydlar ve edeb bir zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsa rubai yazanlar bile vard.

Sra Sizde 5 Seluklular, daha nceki uygulamalar gelitirerek abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nndeki kubbeli mekan gelitirdiler ve btn Trkistana ve rana drt eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Byk Seluklulardan bize ulaan ilk mescid (cami), nemli ksmlar Melikah zamannda yaplan Isfahan Mescid-i Cumasdr (1080). Bu mescid-i cumann zellii, mihrabn nnde, payeli ksmn ortasnda ykselen ve avlu tarafnda byk bir eyvana bitien muazzam kubbeli mekandr. Bu blmn harimin dier ksmlarndan belirgin bir ekilde ayrlmas, burann sultann Cuma namazn klmas iin ayrldn gsterir. XII. yzylda ise avlu cephelerinin her birinin ortasna birer eyvan yaplarak drt eyvanl cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en grkemli rneklerinden biri ortaya kmtr. Seluklu kubbelerinin gelimi zengin i yaplarna ramen, dlar sslemesiz sade, sk tula rgl, kbik ve masif yzeylerle kapldr. Kbik gvde zerinde, sekizgen bir geiten sonra hafife sivrilen kubbe, Seluklularn gelitirdii bir kubbe tipidir; dolaysiyle dtan hakim bir konumda grnen kubbe ile orijinal bir cami mimarisi ortaya kmtr.

10. nite - Kltr ve Medeniyet

213

Yararlanlan Kaynaklar
Fazlolu . (2005). Trk Felsefe-Bilim Tarihinin Seyir Defteri (Bir nsz), Dvn m Aratrmalar, 18, s. 1-57. slm Ansiklopedisi. (1940-1987). I-XIII, stanbul: M.E.B. (lgili maddeler). Kprl. M. F. (2003). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Aka.. Kymen. M. A. (1992). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, III (Alp Arslan ve Zaman), Ankara. Makdisi. G. (2004). Ortaada Yksek retim, slm Dnyas ve Hristiyan Bat, (ev. A. H. avuolu - H. T. Baolu), Ankara. Ocak. A. (2002). Seluklularn Din Siyaseti, stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf. een. R. (2004). Seluklular Devrinde lme Genel Bir Bak, III. Uluslar aras Mevlna Kongresi, 5-8 Mays 2003, Konya, s. 233-244. TDV slm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXIV (lgili maddeler). Turan. O. (2005). Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul: tken Neriyat. Zebhullah-i Saf. (2002). ran Edebiyat Tarihi, ev. Hasan Almaz, stanbul.