Hukukun Temel Kavramları

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2655 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1621
HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI
Yazarlar Do.Dr. Erturul UZUN (nite 1, 2) Yrd.Do.Dr. Haluk ATALAY (nite 3) Yrd.Do.Dr. Tolga AKKAYA (nite 4) Do.Dr. Korkut ZKORKUT (nite 5, 6) Do.Dr. Levent AKIN (nite 7) Do.Dr. Levent GNEN (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Ufuk AYDIN Yrd.Do.Dr. Elvan STKEN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs r.Gr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Emine Erdir Grafikerler Ayegl Dibek Aysun avl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Hukukun Temel Kavramlar ISBN 978-975-06-1322-7 2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 248.000 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii 3 3 4 6 7 8 11 11 12 14 15 16 17 18 18 19 20 20 21 21 22 23 24 24 25 25 26
Kurallar, Devlet ve Hukuk ......................................................
KURALLAR BTN OLARAK HUKUK...................................................... nsan Davran ve Kurallar .......................................................................... Ahlak Kurallar............................................................................................... Din Kurallar .................................................................................................. rf ve det Kurallar .................................................................................... Hukuk Kurallar............................................................................................. ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK ............................................................ Devlet ve Zor Kullanma ............................................................................... Yaptrm ......................................................................................................... Ceza ......................................................................................................... Cebr cra ................................................................................................. Tazminat .................................................................................................. Geersizlik ............................................................................................... DZEN VE DEER OLARAK HUKUK......................................................... Deerler Sistemi Olarak Hukuk ................................................................... Hukukun levleri.......................................................................................... Bar ......................................................................................................... Gvenlik .................................................................................................. Eitlik........................................................................................................ zgrlk .................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
1. NTE
Hukukun Uygulanmas ............................................................ 28

HUKUKUN UYGULANMASI ......................................................................... HUKUKUN KAYNAKLARI ............................................................................ Asli Kaynaklar................................................................................................ Yazl Hukuk Kurallar ............................................................................ Yazsz Kaynak: rf ve det Hukuku ................................................... Tali Kaynaklar................................................................................................ Yarg Kararlar ......................................................................................... Bilimsel Grler..................................................................................... YER VE K BAKIMINDAN UYGULANMA................................................. ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMA......................................................... Yrrle Girme ........................................................................................... Yrrlkten Kalkma...................................................................................... Yrrlkten Kaldrma (lga) ................................................................... ptal Kararlar........................................................................................... Gemie Ynelik Uygulanma Sorunu.......................................................... HUKUK KURALLARININ ATIMASI ......................................................... stn Kural lkesi.......................................................................................... zel Kural lkesi ........................................................................................... Yeni Kural lkesi............................................................................................ HUKUKUN YORUMLANMASI ...................................................................... Szel Yorum Teorisi......................................................................................
2. NTE
29 30 30 30 38 39 39 40 40 41 41 41 42 42 42 43 43 44 44 44 45
iv
indekiler
Sistematik Yorum Teorisi.............................................................................. Tarihsel Yorum Teorisi ................................................................................. Amasal Yorum Teorisi................................................................................. Yorum Aralar .............................................................................................. Kyas......................................................................................................... Evleviyet................................................................................................... Zt Kant ................................................................................................... HAKMN TAKDR YETKS VE HUKUK YARATMASI............................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
46 46 47 47 47 47 47 48 50 52 53 54 55 55 57 57 58 59 59 62 65 68 69 71 71 72 73 75 76 77 78 79 80 80
3. NTE
Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi .............................. 56

KARILATIRMALI HUKUK VE HUKUK SSTEMLER ................................ Karlatrmal Hukuk.................................................................................... Hukuk Sistemleri ........................................................................................... Bat Hukuk Kltr....................................................................................... Kta Avrupas Hukuk Sistemi.................................................................. Anglo-Amerikan Hukuk Sistemi............................................................. Sosyalist Hukuk Sistemi.......................................................................... TRK HUKUKUNUN TARHSEL GELM ................................................ slam Hukuku................................................................................................ Osmanl Hukuku ........................................................................................... eriat ve rf............................................................................................ Tanzimat Dnemi: Gelenek ve Bat Hukuku........................................ Cumhuriyet ve Trk Hukuk Devrimi........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. GENEL BLG................................................................................................. ADL YARGI .................................................................................................. lk Derece Mahkemeleri .............................................................................. Hukuk Mahkemeleri .............................................................................. Ceza Mahkemeleri ................................................................................. Blge Adliye Mahkemeleri .......................................................................... Yargtay .......................................................................................................... DAR YARGI................................................................................................. lk Derece Mahkemeleri .............................................................................. Blge dare Mahkemeleri ............................................................................. Dantay ......................................................................................................... ANAYASA YARGISI....................................................................................... Genel Bilgi..................................................................................................... Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yaps .............................................. Anayasa Mahkemesinin Grev ve Yetkileri ............................................... Anayasaya Uygunluk Denetimi .............................................................. Anayasa Mahkemesinin Dier Grevleri .............................................. Anayasa Mahkemesinin alma Usul ......................................................
4. NTE
Yarg rgt............................................................................. 82
83 84 85 85 86 87 89 90 91 91 91 92 92 93 93 93 94 95
indekiler
DER YARGI KOLLARI ............................................................................... Asker dari Yarg ......................................................................................... Asker Ceza Yargs ...................................................................................... Mali Yarg....................................................................................................... Uyumazlk Yargs ...................................................................................... AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES YARGISI .................................... Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Yaps .............................................. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Bavuru ve nceleme ....................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. HAK KAVRAMI VE TANIMI.......................................................................... HAKLARIN AYRIMI ....................................................................................... Kamu Haklar - zel Haklar Ayrm ............................................................ Kamu Haklar ile zel Haklar Arasndaki Farklar ...................................... Kamu Haklar ve Trleri ............................................................................... Genel Nitelikli Kamu Haklar .................................................................. zel Nitelikli Kamu Haklar ................................................................... Kamu Haklarnn Snrlandrlmas ......................................................... zel Haklar ve Trleri .................................................................................. Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar .................................... Konularna Gre zel Haklar ................................................................ Kullanlmalarna Gre zel Haklar........................................................ Amalarna Gre zel Haklar ................................................................ Bamsz Olup Olmamalarna Gre zel Haklar ................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
95 95 96 97 97 98 98 100 101 103 104 104 105 105
Hukuki likiler ve Haklar ...................................................... 106
5. NTE
107 108 108 108 110 110 111 111 112 113 120 120 121 122 124 126 127 129 130 130 132
Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve Korunmas..................................................................................134

HAKKIN KAZANILMASI................................................................................ Hakkn Kazanlmasna Yol Aan Sebepler .................................................. Hakkn Aslen Kazanlmas...................................................................... Hakkn Devren Kazanlmas................................................................... Haklarn Kazanlmasnda yiniyet................................................................. yiniyet Kavram ...................................................................................... yiniyetin Unsurlar ................................................................................ yiniyetin Sonular ................................................................................. HAKKIN KAYBEDLMES ............................................................................. HAKKIN KULLANILMASI .............................................................................. Hakkn Kullanlmas ve Snrlar................................................................... Hakkn Kullanlmasnda Drst Davranma (Drstlk Kurallar) ............ Hakkn Ktye Kullanlmas ....................................................................... HAKKIN KORUNMASI ................................................................................. Talep Hakk ve Hakkn Devlet Eliyle Korunmas....................................... Hakkn Bizzat Sahibi Eliyle (Kiinin Kendisi Tarafndan) Korunmas ...... 135 135 138 139 140 140 141 141 145 146 146 147 148 149 149 152
6. NTE
vi
indekiler
Hakkn Korunmasnda spat Yk............................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
153 155 157 158 159 159 159 161 163 164 164 165 166 168 171 174 174 176 176 177 177 179 181 182 182 183 185 187 190 192 193 193 195
7. NTE
zel Hukukun Dallar ............................................................. 162

GR .............................................................................................................. MEDEN HUKUK........................................................................................... Kiiler Hukuku .............................................................................................. Aile Hukuku .................................................................................................. Miras Hukuku................................................................................................ Eya Hukuku ................................................................................................. BORLAR HUKUKU ..................................................................................... HUKUKU ................................................................................................... Bireysel Hukuku ....................................................................................... Toplu Hukuku........................................................................................... Sosyal Gvenlik Hukuku .............................................................................. TCARET HUKUKU ....................................................................................... Ticari letme Hukuku .................................................................................. Ticaret irketleri Hukuku.............................................................................. Kymetli Evrak Hukuku ............................................................................... Tama leri Hukuku.................................................................................... Deniz Ticareti Hukuku ................................................................................. Sigorta Hukuku ............................................................................................. DEVLETLER ZEL HUKUKU........................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
8. NTE
Kamu Hukukunun Dallar ....................................................... 196

KAMU HUKUKU VE DALLARI ..................................................................... ULUSLARARASI HUKUK ............................................................................... ANAYASA HUKUKU ..................................................................................... DARE HUKUKU ........................................................................................... CEZA HUKUKU............................................................................................. Ceza Hukukunun lkeleri ............................................................................. VERG HUKUKU ........................................................................................... Vergi Hukukunun lkeleri............................................................................. Verginin Trleri ............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
197 199 200 211 213 214 215 216 216 217 220 221 223 225 225 226
Szlk ................................................................................... 227
nsz
vii
nsz
Hukukun Temel Kavramlar dersi birok yksekretim kurumunda farkl isimlerle okutulmaktadr. Bunlar arasnda Temel Hukuk, Hukuka Giri, Hukuk Balangc ve Genel Hukuk Bilgisi saylabilir. Hukuk Fakltelerindeki teorik nitelikli Hukuk Balangc dersi bir yana; sz konusu derslerin tamamna yaknnda rencilere hukukun temel felsefesi anlatlmakta ve sonraki yllarda karlaacaklar hukuk dersleri ile ilgili pratik bilgiler sunulmaktadr. Hukukun Temel Kavramlar dersinin ieriini belirlerken nce rencilerimize hukuku tantmay hedefledik. Bu konularn ele alnd nitelerde hukukun teorik boyutunun arlkl olmasna zen gsterdik. Sonrasnda ise Trk Hukuk Tarihi ve Trk Yarg rgt hakknda temel bilgiler vermeyi ngrdk. Amacmz rencilerimize Trk Hukukunu tantmak oldu. Bunun devamnda ise hukukun en nemli kavramlarndan Hak Kavramn ayrntlaryla ele aldk. Kitabmzn son iki nitesini zel Hukukun ve Kamu Hukukunun dallarnn tantmna ayrdk. Her ne kadar zel Hukuk-Kamu Hukuku ayrm baz yazarlarca reddediliyor olsa da bu ayrmn pedagojik yararn kabul ediyoruz. Anadolu niversitesinin akretim sistemi ile eitim veren birok faklte ve blmnde okutulacak bu ders kitab ortaklaa bir almann rndr. Kitabmza Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi retim yeleri Do.Dr. Erturul UZUN, Yrd.Do.Dr. A. Haluk ATALAY ve Yrd.Do.Dr. Tolga AKKAYA yannda; Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi Do.Dr. Levent AKIN, Do.Dr. Levent GNEN ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Do.Dr. KORKUT ZKORKUT yazdklar deerli nitelerle katkda bulundular. Kendilerine i birliine nem veren, titiz ve zverili almalar iin teekkr ediyoruz. Elinizde bulunan Hukukun Temel Kavramlar isimli bu eser uzaktan retim teknikleri esas alnarak hazrlanmtr. Eserde okuyucunun dikkatini ekmek zere grsel materyallerden yararlanlm ve eserin anlalr klnmas iin olabildiince sade bir dil kullanlmtr. Eserimizin tm rencilerimize ve okuyucularmza yararl olmasn dileriz. ESKEHR 2012 Editrler Prof.Dr. Ufuk AYDIN Yrd.Do.Dr. Elvan STKEN
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nsan davrann ynlendiren kurallar ierisinde hukuk kurallarn belirleyebilecek, Hukukun zor kullanma ile ilikisini kurarak hukuk yaptrmlar tanyabilecek, Hukukun deer boyutunu tartabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hukuk Devlet Yarglama Ahlak rf ve det Din Yaptrm zgrlk Eitlik Gvenlik Bar
indekiler
KURALLAR BTN OLARAK HUKUK ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK DZEN VE DEER OLARAK HUKUK
Hukukun Temel Kavramlar
Kurallar, Devlet ve Hukuk
Kurallar, Devlet ve Hukuk

KURALLAR BTN OLARAK HUKUK nsan Davran ve Kurallar
nsan davran, bazen tmyle isten (irade) d faktrlerce belirlenir. Uykudayken yaptmz hareketler, reflekslerimiz, biyolojik srelerin zorlamasyla meydana gelen baz hareketler -sz gelimi ksrmek-, arkasnda herhangi bir istencin bulunmadn kabul ettiimiz davranlardr. Bunun yannda, her ne kadar baz bilim adamlar ve filozoflar kabul etmese de pek ok davranmz istencimizin rndr. Bu davranlarn arkasnda isteme, akl yrtme, hesaplama, hedef belirleme, hedefe ynelme, karar verme gibi farkl zihinsel sreler yer alr. Sz konusu arka plann ayrntlarn bilelim bilmeyelim, bu tr davranlarmza bizzat kendimizin neden olduunu, isteseydik farkl trde davranabileceimizi dnrz. Bunlar istem d olanlardan ayrmak iin eylem kelimesini kullanabiliriz. nsan eylemleri, tekrarlayacak olursak, istencin rndr. sten, salt istek veya arzu deildir. stek ve arzularn da yn vermesiyle isten; seim yapma, hedef belirleme, sebep sonu ilikisi kurma ve karar vermedir. yleyse bir eylemde bulunurken, belli bir amacmz, hedefimiz vardr; bu hedefe, amaca ulamak iin u veya bu ekilde deil de belli bir ekilde eylemde bulunmay tercih ederiz. Tercih ettiimiz eylemin, bizi hedefimize ulatrmaya yarayacan dnrz. Hesapladktan, sebep sonu ilikisi kurduktan sonra en uygun eylemi gerekletirme kararn verir ve bu karar uyarnca eylemde bulunuruz. ounca bu sre, zihnimizde ok hzl bir ekilde gerekleir ve biz durup neyi nasl yaptmz hakknda dnmezsek, eylemlerimizin arkasnda neler olup bittiini fark etmeyiz bile. Yukarda ksmen betimlediimiz srete rol olan pek ok i ve d faktr vardr. Bunlarn bir ksm salt maddi ve istenle ilgisi olmayan faktrlerdir. Sz gelimi, paranz olmad iin son yirmi drt saattir hibir ey yiyemediinizi dnn. Sokakta yryorsunuz ve bir pizza sipariini teslim etmek zere motosikletinden uzaklaan pizza datcsnn motosikletinin selesinde hl bir paket pizza bulunduunu gryorsunuz -muhtemelen bu pizza baka bir adrese teslim edilecek. Pizzay yemek isteyeceinizden phe duymuyoruz. Pizzay -sizin olmayan, parasn vermediiniz ve veremeyeceiniz pizzay, bir bakasnn beklemekte olduu pizzay- almak eylemi ile pizzaya dokunmadan oradan uzaklamak eylemi arasnda bir tercih yapmak durumundasnz. Alnzn bu karar vermenizde etkisi olaca kesindir. Pizzaya dokunmamay tercih etseniz bile, bu karar, tok olduunuz
Arkasnda herhangi bir istencin bulunmad durumlar karlamak iin, gndelik dilde gayriradi veya istem d ifadelerini kullanrz.
Kurallar, belli durumlarda ne yaplmas veya yaplmamas gerektiini syler.
Toplumsal yaam belli kurallara muhatap olmak anlamna gelir.
durumdakinden ok daha zor verirsiniz. Burada alk, tmyle maddi ve istenle ilgisi olmayan bir faktrdr. Ancak bunun karsnda, pizzay almamanza neden olan faktr, tmyle istencinizle ilgilidir. Tercihlerimizi, kararlarmz ve dolaysyla eylemlerimizi belirleyen baz faktrler ise istencin, hatta bakalarnn istencinin rn olduu gibi, kural adn alan zel bir biime de sahiptir. Kurallar, belli durumlarda ne yaplmas gerektiini syleyen ifadelerdir. Bu kurallarn varln, dolaysyla bir kural dncesini, eitim ve sosyalleme srecinde doallkla reniriz. yle ki, kurallarn varln doal grr, hatta zorunlu olduklarn dnrz. Kurallar, bazen bizzat eylemde bulunan kii tarafndan oluturulur. Bu durumda kii, kendisi iin kural koyar. ou durumda ise kurallar, kiinin dndaki bir irade tarafndan koyulur. stisnai durumlar sz konusu olsa da, kural dncesi, tek tek olaylar iin deil, benzer btn olaylar iin geerli olmay ifade eder. Dolaysyla bir kuraln var olduunu sylemek, sadece belli bir olayda belli bir ekilde davranlmas gerektiini sylemek deildir. Bu adan kurallarn genel olduunu syleriz. Bir kuraln varl, eylemlerin arkasnda zgr iradenin bulunduu dnldnden, zorunlu olarak bir sorumluluk dncesi yaratr. Eer bir kural varsa, baka bir deyile sizin davranlarnza ynelmi bir kural varsa, bu dncenin mantksal sonucu, kurala aykr eyleminizin, sorumluluunuzu douracadr. Eer kurala aykr davranmsanz, her eyden nce, hareketiniz yanltr. Farkl ekilde eylemde bulunma olanana sahip olduunuz iin, kuraln trne ve ieriine bal olarak knanabilir, cezalandrlabilir, belli bir olanaktan mahrum braklabilir, en azndan vicdan azab yahut sululuk duygusu duyabilirsiniz. nsan davrann ynlendiren farkl trlerde pek ok kural vardr. Kurallarn tr ve says, toplumsal ilikilerin eitlilii ve karmaklyla doru orantldr. Sadece kurmaca romanlarda mmkn olduunu bildiimiz yalnz yaama durumunda, kiinin kendisi iin koyaca kurallarn var olabileceini dnsek bile, bunlarn says ok fazla olmayacaktr. Toplum iinde srdrlen yaam, eitli kurallara muhatap olma anlamna gelir. inde yaanlan toplumun ahlaki yarglar, gelenekleri, siyasi iktidarn koyduu kurallar, toplum iindeki daha kk gruplarn eitli insan davranlarna ynelik kurallar -sz gelimi adabmuaeret (grg) kurallar, meslek kurallar, moda kurallar- btn toplumlarda varln gzlemlediimiz din kurallar ve benzerleri, neredeyse insan eylemlerinin her trn konu edinmeye ve ynlendirmeye alr. Hukuk kurallar da, insan davranna ynelmi kurallardandr ve kiinin belli durumlarda hangi eylemde bulunulmas gerektiini, muhtemel eylemlerinin sonularyla birlikte ifade eder. Asl konumuz hukuk kurallar olmakla birlikte, kurallar eitlilii ierisinde neye hukuk kural deneceini daha iyi belirleyebilmek iin ncelikle insan davranna ynelmi dier kurallardan bir kana deineceiz. Ancak hukuk denildiine kastedilenin sadece hukuk kurallar olmadn, hukuk szcnn daha geni bir anlama ve olgular btnne gnderme yaptn sylememiz gerekiyor. Bu geni anlam ve olgular btnn, hukuk kurallarn ele alrken greceiz.
Ahlak Kurallar
nsan akl sahibi bir varlktr ve phesiz akl sahibi olmak, onu dier varlklardan ayran en nemli zelliktir. nsan, akl sayesinde nesneleri ve olgular seyretmekle kalmaz, onlar karlatrr, birbirleriyle balantlandrr. nsan yine akl sayesinde karlatrma ve balantlandrmann yannda projeler yapar, bu projelere uygun
1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk
aralar tasarlar. Doa yasalarndan tamamen bamszlaamasa da kendini tmden doann akna brakmaz, doay deitirmeye alr. Filozoflar teden beri, insan aklnn iki ynn birbirinden ayrmtr. Bunlarn birincisi teorik akl olarak isimlendirilir ve nesne ve olgular seyretmeye, karlatrmaya ve balantlandrmaya karlk gelir. Teorik akl, nesneler ve olgular zerine dnr. Neye inanlmas gerektiine karar verir. Pratik akl, ne yaplmas gerektiine karar verir. Pratik akl, amalar ve hedefler koyar, projeler retir, bu ama ve hedeflere nasl ulalacan belirler. Dolaysyla pratik akl, eylemleri ynlendirir. nsann her eylemi ncesinde pratik akl devreye girer ve kii farknda olsun olmasn imdi ne yapmalym? sorusuna verdii yanta gre eylemde bulunur. Ne yaplmas gerektiine karar verilecek durum, bazen pratik akln salt arasal kullanmn gerektirir. Yani ortada belli bir hedef vardr ve bu hedefin gereklemesi iin hangi eylemin yaplmas gerektiine karar verilecektir. Sz gelimi, bir elmay ikiye blmek iin yumrukla vurmak, makasla kesmek veya bakla kesmek arasnda yaplacak tercih, salt arasal akl vastasyla belirlenir. Ancak pratik akl, nasl davranlmas gerektiine ilikin olarak farkl bir trde daha iler. Buna pratik akln ahlaki yn diyebiliriz. Bu ynyle pratik akl, deerler ve normlar tretir. Eylemleri bu deerler ve normlar erevesinde ynlendirir. imdi ne yapmalym? veya Hangi eylemde bulunmalym? sorularnn cevabnn, deer yklenmi normlar vastasyla cevaplanmas sonucu, ahlaki yarglar ortaya kar. Ahlaki yarglar, belli bir durumda nasl davranmamz gerektiini sylerken bunu, kendine has bir iyi anlay erevesinde temellendirir. Ahlaki yarglar, yani ahlak ilke ve kurallar, bize iyiyi gerekletirmek iin hangi ilkeleri veya kurallar izlememiz gerektiini syler. Ahlak szcnn betimsel ve normatif anlam tayan iki kullanm vardr. Birincisi, zellikle toplum veya gruplarla ilgili olduunda, var olan davran kurallarna gnderme yapar. Bir toplumun ahlakndan bahsederken uyulmas gereken kurallardan deil, uyulmakta olan kurallardan bahsederiz. Bu nedenle byle bir kullanm, tasvir etme ilevine sahip olmak anlamnda betimseldir. kincisinde ise uyulmas gereken kurallar dncesi vardr. Bu anlamyla ahlak, insanlara uyma talebinde bulunmak anlamnda kullanlr, dolaysyla da normatiftir. Normatif anlamda ahlak, uyulmas gereken davran kurallar anlamna gelir. Bir eylemin ahlaka uygun olmasyla ahlak kurallarna uygun olmasn kastederiz. Ancak ahlaki olmak, sadece kurala uygun olmakla aklanmaz. Ahlaka uygun eylem doru, uygun olmayan ise yanl olarak nitelenmi olurken ayn zamanda, ahlaki eylemin iyiye yneldiini, ahlaka aykr eylemin de ktye yneldii sylemi oluruz. Dolaysyla ahlak kurallar, iyiye ynelmi eylemi talep eden kurallardr. Ahlaki nitelemenin bu zellii, ahlak kurallarn dier davran kurallarndan ayran en nemli yndr. Buraya kadar yaptmz tartmadan, ahlakn deer yarglar ieren, iyiye ynelmi davran kurallar olarak belirlenebilecei sonucuna varmak mmkn. Ancak hlen akla kavuturulmas gereken bir nokta bulunuyor: Kurallarn kayna veya koyucusu sorunu. ncelikle ahlakn doadan ve olgudan kaynaklanmadn sylemeliyiz. Ahlak beerdir. nsan rndr. Doada ahlak olmaz; doann ahlak olmaz. Doann yasalar vardr. Olgular bizatihi deer yaratmaz. Yal bir insann varl, kendisine yardm edilmesini doal olarak gerektirmez. Karnn doyurmak iin srekli bakalarn ldren bir aslan, ahlaksz deildir.
Teorik akl: Akln, nesne ve olgular hakknda neye inanlmas gerektiiyle ilgili yaplan dnmeyi gerekletiren yn. Pratik akl: Akln eylemle ilgili dnmeyi gerekletiren, ne yaplmas gerektiine karar veren yn.
Normatif ahlak: Uyulmas gereken davran kurallarna iaret eder.
6
Her grubun kendine has ama yelerinden bamsz oluturulmu bir ahlak vardr.
Ahlaki yarglar ncelikle toplumdan renilir.
Ne var ki ahlakn beer olmas, insan rn olmas, toplumsallktan ayr dnlemez. Hepimiz, ad nasl konmu olursa olsun, uyulmas gereken kurallar btn olarak ahlak, domakla katldmz toplumda hazr buluruz. Hatta dahil olduumuz toplumsal gruplar deitike, yeni ahlaklarla tanrz. Ailenin ahlakndan kopan ocuk, sokan ahlakyla ve rencilerin ahlakyla tanr. Sonra dahil olduu meslek grubunun, kendine ait bir ahlak vardr. Su ileyip de hapishaneye derse, mahkmlarn ahlakn tanma imkn bulur. Ahlakla ilk olarak ocuklukta tanlr. Uzunca bir sre, neyin doru neyin yanl olduu renilir. Baz deer yarglarn reddetmi bile olsa ocuk, deerlendirme sistemini renmitir. Bu gerek, ahlakn toplumsal, topluma bal olduunu, ahlak kurallarnn toplum tarafndan belirlendiini sylemek iin olduka gl bir nedendir. Ama retilen deer yarglarn reddetme imkn daima vardr. oumuz, toplumun ahlaki yarglarndan zaman zaman ikayet etmiizdir. Belli bir olgunluk seviyesine eritikten sonra, toplumdan rendiimiz ahlaki yarglar kendi iimizde sorgular, deerlendirir ve deerlendirmemize gre farkl bir ahlaki yargya tutunabiliriz. Herkesin yaad bu deneyim ise ahlakn bireyin kendi koyduu kurallar olduunu dndrr. Ne var ki hibir zaman ahlaki yarglarmz bizzat kendimizin mi oluturduu yoksa toplumun kklkten bilinaltmza kazd inanlar m olduu konusunda kesin bir karar veremeyiz. stelik ahlakn bireysel olduunu savunurken, pek ok ahlaki konuda pek ok kiiyle anlaabilmek tuhaftr. Dolaysyla pek ok konuda toplumsal mutabakatn salanm olmas, bireysellik ile toplumsallk arasnda karar vermeyi gletirir. Bu konuda kesin bir karar veremesek bile en azndan unu syleyebiliriz: ahlaki yarglar ncelikle toplumdan renilir. Bu durumda ahlak dardadr. Ama bir eylemin ahlaki bir eylem olmas, iyiye ynelmeye ve isteyerek yapmaya bal ise kiinin derin bir dnme yapmakszn kabullendii ve yneldii hedefin iyilii konusunda hi dnmedii bir eylem standard, zaten ahlaki deildir. yleyse bir ilke veya kuraln kendisi iin ahlaki bir ilke veya kural olduunu syleyen kii, bu ilke ve kurallar bakalarndan renmi bile olsa, bu kurallarn koyucusu hline gelmitir. Bir ilke veya kurala ahlakilik nitelii ykleyen kii, ayn zamanda o ilke veya kural koyan kii olmutur. Kurallar sz konusu olduunda, zellikle de hukuktan bahsederken nemli bir nokta, kurallara uymamann sonulardr. Dier kurallar asndan ilgili ksmlarda ele almak zere, imdilik sadece ahlak kurallarna uyulmamasna deinelim. Bir ahlak kuralna uyulmamasnn iki tr sonucu olabilir. Birincisi, ahlak kiinin kendi kendisine snr koymas demek olduundan, kendi iinde yaad elikinin sonucu olarak duyulan ve genellikle vicdan azab olarak isimlendirilen huzursuzluktur. kinci tr sonu, toplumun genel ahlaki yarglarna aykr hareket edilmesi durumunda dier kiilerle ilgili olarak ortaya kar. Kii bakalar tarafndan ayplanabilir, knanabilir, hatta dlanabilir.
Din Kurallar
Tarih ve antropoloji bilgimiz, tarihin her anda ve btn toplumlarda dinin var olduunu syler. Bununla birlikte dinin ne olduunu veya neye din deneceini cevaplamakta zorlanabiliriz. stelik, farkl bak alar, birbirinden olduka farkl din tanmlar yapabilecek, zellikle belli bir dinin mensubu olan asndan bu tanm, kendi mensubiyetinin gerekleri erevesinde ortaya kabilecektir. Dolaysyla bu
ynde yaplacak bir tanmn her hlkrda tartmal olduu gereinden hareketle, dinin insann doasna, evrenin yapsna, insanlarn nasl yaamas gerektiine, gereklik ve deerlerle ilgili dorular aratrmann en iyi yntemlerine ilikin birbiriyle iten balantl bir inanlar kmesi ve bu inanlar tarafndan belirlenen tutumlar ve pratikler olduunu sylemekle yetinebiliriz (Honer, Hunt ve Okholm 2003, s. 258). Dinler, insanolunun binlerce yldr sorageldii Dnya nasl var oldu?, Ne iin yayorum/yaamalym?, lmden sonra hayat var m? gibi sorulara eitli cevaplar sunar. Bu cevaplar, bazen tanr dediimiz ak bir iradeye iaret ederek evreni tanr tarafndan yaratlm kabul eder, bazen de aklamalarn doast glere dayandrr. Tanr veya doast glerle olan iliki, ounca tapnma ad verilen bireysel veya kolektif ritellerle kurulur. Dinler, evrene dair bir anlay ortaya koyar ve insan olmann ve beer eylemlerin anlamn sunarken, ayn zamanda mensuplarndan eitli ekillerde davranmalarn ister. Bu davranlarn bir ksm, ibadet veya tapnma ad verilen riteller olarak salt din karakterde iken bir ksm da gndelik yaama ilikindir. Dinden dine farkllk gsteren derecelerde, kiinin tek bana iken bile yapmas gereken eylemlerden, baka insanlarla, hatta dier canllarla ve genel olarak evrenle olan ilikisindeki tutum, eylem ve dncelerine kadar uzanan pek ok kural bulunabilir. Bir dinin mensubunun, dinin ngrd eylemleri yerine getirmemesi yahut daha ak bir ifadeyle din kurallarna aykr davranmas, ncelikle kendi inanc asndan dt bir elikiyi ortaya karr. Bu eliki inan zayfln gsterdii kadar, tanrnn veya doast glerin gazabn ekmek, bu dnyada veya hem bu dnyada hem de te dnyada bir azaba maruz kalmak korkusunu da dourur. Bu gazap ve azap inanc, din kurallarna uymaya zorlayan bir etken olarak, din kurallarnn yaptrmdr. Bununla birlikte dinler, kiilerin din kurallarn ihlal etmeleri durumunda insanlar eliyle ve dnyevi aralarla cezalandrlmalarn isteyebilir. Bu durumda din kurallarna uyan ve din adna hareket ettiini syleyen kiiler, g sahibi olduklar takdirde, din kurallarnn gereklerini hayata geirirler. Genellikle byle bir devlete, teokratik devlet veya din devleti denir. Ne var ki, aada greceimiz gibi, hukukun tanm yaplrken devlet tarafndan karlm kurallar olmay belirleyici bir zellik olarak kabul edersek, sz konusu teokratik devletin hukukunun din hukuk olduunu sylememiz eliik olacaktr. Dolaysyla daha doru ve tutarl bir belirlemeyle, din kurallarn yaptrmnn te dnyayla ve doast glerle ilikili olduunu, din kurallarnn iktidar tarafndan benimsenmesiyle ortaya kan uygulamann, olsa olsa dine uygun, dine dayanan bir hukuk dzeni olduunu sylemek gerekir.
Din kurallarna uyulmasnn yarataca gazap ve azap bu kurallarn yaptrmdr.
rf ve det Kurallar
Eylemlerimizi ynlendiren baz kurallar bizzat toplumsal pratiklerde buluruz. Bu pratikler toplumda ylesine yerlemitir ki, belli bir yrede yahut toplumun ortak karakteristiini tayan topluluklarda artk bir kural hline gelmitir. Kural kimin koyduu bilinmez; hatta bu pratii uygulayanlar sz konusu kuraln ne zaman konulduunu da bilmez. Bu tip pratiklerin kural oluu, ortaklaa kabule ve eskilie, yani ok uzun zamandan beri uygulanyor olmaya baldr. yleyse rf ve det kurallar ad verilen bu kurallarn en nemli iki zellii, balangc bilinemeyecek lde eskiden beri uygulanyor olmak ve toplumda bu ekilde hareket edilmesi gerektii ynnde bir inancn bulunmasdr.
rf ve det kurallar zellikle modernlememi toplumlarda daha fazla nem tar.
8
rf ve det kurallar, biraz daha geni hliyle gelenek, biraz daha dar hliyle tre ismini alr.
rf ve det kurallar, zellikle modernlememi toplumlarda bireylerin davranlarn ynlendiren en nemli kurallardandr. rf ve det kurallar sosyalleme srecinde kiiden kiiye, nesilden nesile aktarlr. Toplumun byk bir ounluu, zellikle de eitli iktidar aralarn kullananlar tarafndan benimsenen bu kurallara uyulmamas, bazen modern hukuk sistemlerindeki hukuk ihlallerine verilen tepkiden ok daha ar olabilir. stelik rf ve detler, kiilerin kimlik alglarnda da kurucu unsurdur. rf ve detlere uyulmam olmas, dardan bir bask ve zorlama gelmese bile, kii asndan ykc sonular dourabilir. Bu toplumsal pratikler, aktr ki, ahlak ve din kurallar ile ounca i ie gemitir. Hatta bazen gzlemlenen bir kurala ahlak kural m, din kural m yoksa rf ve det kural m deneceine karar vermek zor olabilir. Dahas, byle bir topluluun yesi, uyduu kuraln niteliini tartma ihtiyac hissetmeyebilir ve hem dine hem de rfe uyduunu iddia edebilir ve bylece ahlaka uygun davrandn dnebilir. Dorusu, geni anlamda alnd takdirde ahlak kurallarnn eylemleri doru ve yanl, iyi ve kt olarak nitelendirdiini dnrsek, ahlak kavram zaten din kurallar ile rf ve det kurallarn kapsar grnmdedir. Dinden ve toplumsal pratiklerden bamszlatn dndmz durumlarda bile ahlaki yarglarn izlerini din dnceye ve kltre dayandrmak mmkn olacaktr.
Hukuk Kurallar
Hukuk kurallar emreder veya yasaklar.
nsanlar ldrme kabiliyetinden yoksun olsalard ldrmeyi ahlak, din veya hukuk kurallaryla yasaklamann anlam kalmazd.
Hukuk kurallar, aynen dier kurallar gibi yneldikleri kiilere, daha teknik tabirle muhataplarna belli bir ekilde davranmay veya davranmamay syler. Yani hukuk kurallar ncelikle emreder veya yasaklar. Bunun yannda hukuk kurallar, belli durumlarda belli eylemlerde bulunmaya izin verir. Hukukun belli bir eylemde bulunmaya izin vermesi, kiinin o eylemi yapmaya mecbur olmamakla birlikte, yapmas durumunda istemedii bir durumla karlamayaca, izin verilmi bir eylemin tipinin, hukuk tarafndan korumaya alnd anlamna gelir. Genel olarak btn kurallarn, zel olarak ise hukuk kurallarnn emir ve yasaklarla kiileri belli bir ekilde eylemde bulunmaya mecbur tutmasnn da ne anlama geldiini aklamamz gerekiyor. Mecburiyet yahut zorunluluk, esasnda, aksi ekilde davranmann imknsz olduunu ifade eder. Nitekim bu kelimeler, zellikle nesneler ve fizik dnya hakknda kullanldnda doa yasalarna karlk gelen bir anlama sahiptirler. Bununla birlikte beeri davran ynlendiren kurallarn mecbur klmasndan bahsettiimizde, aksi ekilde davranmann imknszln kastetmeyiz. Bir kuraln emir veya yasakla yneldii kii, pekl bu kuraln iaret ettii eylemi gerekletirmeyebilir. ster ahlak, ister din, isterse hukuk kural olsun, insanlar bu kurallarn aksi ynnde hareket edebilirler. Hatta yle sylemek belki daha doru olacaktr: Aksi ynde hareket etme ihtimali, zaten o kurallarn yaratlmasnn nedenidir. Eer insanlar ldrme kabiliyetinden yoksun olsa idiler, ldrmeyi ahlaken, dinen veya hukuken yasaklamann bir anlam kalmazd. Dolaysyla kurallarn yaratt mecburiyet veya zorunluluk, daha ok, sorumluluk ve ykmllk anlamlarna gelir. Sorumluluk ve ykmllk ise, sz konusu kural sisteminin mahiyeti asndan deikenlik gsterir. Yukarda da belirttiimiz gibi, bir ahlak kuralna uymamakla ortaya kan ahlaki sorumluluk kiinin vicdan azab veya psikolojik huzursuzluu sonucuna ve ayn zamanda dier insanlar tarafndan knanmasna neden olur. Bir din kuralnn aksi ynnde eylemde bulunmak, o dinin mensubu asndan, bu dnyada veya te dnyada ekilecek bir acy dourur. Bir hukuk kuralnn ihlali nedeniyle ortaya kan sorumluluk, yani bir ykmlln yerine getirilmemesi, kiinin hukuk dzeninin ngrd sonularla kar-
lamasna neden olur. Bu sonular, tazminat deme, baz haklardan mahrum kalma veya dorudan cezaya maruz kalma yahut eylemiyle elde etmeyi umduu sonucun gereklememesi olabilir. Hukuk kurallarnn zellikle gndelik hayatta ska karlatmz rnekleri, ahlak kurallaryla, din kurallaryla yahut rf ve det kurallaryla benzerlik gsterebilir yahut bu kurallara dayandrlabilir. Sz gelimi hrszlk, adam ldrme, hakaret etme gibi eylemler, pek ok ahlak anlay, neredeyse btn dinler ve yine neredeyse btn toplumlarn tarihten gelen rf ve detleri erevesinde yasaklanmtr. Bununla birlikte, sz gelimi hrszl yasaklayan bir kuraln hukuk kural olup olmadn belirleyebilmek iin baz ltler gelitirmek zorundayz. Eer byle ltler gelitiremezsek, kurallar arasnda ya ayrm yapmak gereksizleecek yahut da kavram karmaas sonucu, hukuktan beklenen belirlilik imknsz hle gelecektir. yle grnyor ki, bir kuraln hukuk kural olduunu sylemek, her eyden nce, sz konusu kuraln merkez siyasal iktidar tarafndan karldn sylemektir. Daha gndelik bir tabirle, bir kural devlet tarafndan karlmsa hukuk kuraldr. Bu durumda hukuk kurallarn dier kurallardan ayran zelliin, kuraln koyucusu, yaratcs tarafndan yaplan belirlemeye bal olduunu syleyebiliriz. Devlet tarafndan yaratlmay, hukuk kural olmann belirleyici zellii yapmann baz sonular bulunuyor. lk olarak sylenmesi gereken, bir kural hukuk kural yapan eyin, o kuraln ierii olmaddr. Yani bir kuraln neyi emrettii veya yasakladna bakarak, emredilen veya yasaklanan eyin ahlak veya din tarafndan da emredilip emredilmediini, yasaklanp yasaklanmadn tartma konusu yaparak o kuraln hukuk kural olduuna karar vermek mmkn deildir. Bu adan hukuklik, bir usul yahut biim sorunudur. Baka bir deyile, hukuk kural olmak, kuraln yapl usulne ait bir meseledir. Bu noktann altn zellikle izmemizin nedeni, zellikle felsefeciler tarafndan yaplan ama gndelik hayatta da zaman zaman rastladmz bir tartmann kafa karklna yol ama ihtimalidir. Baz felsefeciler, bir kuraln hukuklik sfatn alabilmek iin baz ahlaki ltleri yerine getirmesi gerektiini iddia ederler. Bu iddiann bir uzants olarak, gndelik siyasal tartmalarda kanun/yasa devleti ile hukuk devleti arasnda ayrm yapldna tank oluruz. Byle bir ayrmla kastedilen, devletin kard kurallara kanun/yasa dense bile, hukukun yasalar aan bir kavram olduudur. Sz konusu iddiann taraftarlarna gre, yasalarn ayn zamanda hukuk saylabilmesi iin, baz evrensel ahlaki ilkelere uygun olmas gerekir. Ne var ki, hukukun olaan uygulannda, devlet tarafndan karlan kurallar uygulamakla grevli kii ve kurumlar bu kurallarn ahlakiliini tartma konusu yapmazlar ve devletin kard kurallar hukuk kabul ederek eylem ve kararlarna dayanak ve gereke yaparlar. Hukuk kural olmann, devlet tarafndan yaratlm olmaya balanm olmasnn bir baka sonucu, hukuk kurallarnn birer ahlak veya din kural olarak kabul edilememesidir. Yani bir yandan ahlak ve din kurallar hukuk kural olarak kabul edilmezken, dier yandan hukuk kurallarna da ahlakilik ve dinlik sfat yklenemez. Bu sonucun pratik anlam, hukuk kurallarna uyan bir kiinin srf bu yzden ahlakl bir insan olamayacadr. Pizzacnn motosikletindeki pizza rneimizi hatrlayacak olursak; pizzay srf hukuk tarafndan yasakland iin almayan kii, byle davranarak ahlaka uygun bir eylemde bulunmu saylmaz. Zira kii, sadece hukuka yasaklanm olmay dikkate aldnda, ahlaka uygun davranmay deil, pizzay ald takdirde hukukun ngrd cezadan kanmay amalamaktadr. Hukukliin devletle ilgili bir mesele olmasnn, hukuk kurallarnn din kurallaryla ilikisi asndan da pratik bir anlam vardr. Hukuk kurallar, devlet tarafndan -
Bir kural, devlet tarafndan karlmsa hukuk kuraldr.
Bir gre gre devletin kard kurallara kanun denilse bile hukuk kanunlar aan bir kavramdr.
Devletin kard kurallara din kural denemez.
10
Devlet hukuku yaratr, hukuk da devleti...
Yarglama faaliyeti, bir eylemin bir kurala uygun olup olmadn belirlemektir.
karlm kurallar olarak tanmlandnda, devletin kard kurallar da hukuk kural olarak kabul edildiinde, din kurallar ile hukuk kurallar kkl bir ekilde birbirinden ayrlm olur. Bunun sonucu olarak da, sklkla rastlanan bir kavram, mantken anlamsz hle gelir. Bu kavram, teokratik devlettir. Teokratik devlet, din kurallarnn hakim olduu bir devlet olarak tanmlanr. Ne var ki, siyasal iktidarn kard ve uygulad kurallar, hukuk kurallardr. Kavramsal olarak devlet, din kurallarn uygulamaz. Yahut devletin kard ve uygulad kurallara din kural denmez. Devlet olsa olsa, belli bir dinin kurallarna uygun kurallar karr. Ama iktidarn rn olmakla, bu kurallar hukuk kural olacaktr. Zaten yukarda da belirttiimiz gibi, ahlak, din ve hukuk kurallarnn bir ksm rtebilir. Bir hukuk sisteminin ve iktidar sahiplerinin herhangi bir ahlak anlayndan, ayn zamanda da belli bir dinden etkilenmeleri pekl mmkndr. Hatta aada greceimiz gibi, hukuk ayn zamanda bir deeri de temsil ettiinden, bu ounca kanlmazdr. Ancak, tekrarlayacak olursak, devletin yaratt ve uygulad kurallar, hukuk kurallardr, din kurallar deil. Hukukun, devletin rn olmas nedeniyle doallkla sahip olduu baz zellikler bulunmaktadr. Bu zelliklere deinmeden nce, bir noktann altn izmemiz gerekiyor. Her ne kadar hukukun devletin rn, devlet yapm kurallar olduunu sylyorsak da, devlet ve hukuk ilikisi, yapan-yaplan ilikisi kadar basit deildir. Zira hukukun yaratcs olarak devleti kolaylkla tehis edebilmemize karn, dngsel bir ekilde, devletin de hukuk tarafndan yaratldn gzlemleriz. Eer devlet bir iktidar rgtlenmesi ise bu rgtlenme doal olarak kurallara, yani hukuka dayanr. rgtlenmenin biimi, snrlar, yetkileri ve gc, tmyle hukuk tarafndan belirlenir. te yandan hukuk, yine bu rgtlenme tarafndan retilmektedir. Dolaysyla hukuk ve devlet srekli olarak birbirlerini yaratmaktadr. Bu durumda ise hukuk szcn kullandmz yerde devlet szcn, devlet szcn kullandmz yerde ise hukuk szcn kullanmamz, herhangi bir anlam kaymas yaratmaz. Ksaca diyebiliriz ki, hukuk ve devlet szckleri, ayn anlam ve olgular btnne gnderme yaparlar. imdi, hukuk veya devlet olmann doal anlamlarndan bir kan ele alabiliriz. Hukuk kural, merkezi siyasal iktidar veya devlet ifadelerinin tad zorunlu bir anlam, rgtl yarglamadr. Yarglama, herhangi trden bir kuraln varlnda kendiliinden ortaya kar. Yarglama, bir eylemin bir kurala uygun olup olmadn belirlemedir. Bu adan ahlak kurallar sz konusu olduunda kiinin kendi eylemleri hakknda yapt deerlendirme bir yarglama, kii de bu durumda kendisinin yargc olduu gibi, dier insanlarn deerlendirmesi de yarglamadr. Ancak hukuktan ve devletten bahsettiimizde, bu yarglama rgtlenmi, kurumlam, egemenlik alannn tamamnda etkin, srekli ve dzenli bir ekilde karmza kar. zellikle iinde yaadmz siyasal yaplanma biimini dikkate alacak olursak, bir devletin ve hukukun varlndan bahsetmek, devletin kurduu ve destekledii rgtl yarglamann var olduunu sylemektir. rgtl bir yarglamay, devlet yaplanmasnn dnda gzlemlemek mmkn deildir. Eer bir devlet ierisinde, o devletin hukukundan ve yarglama sisteminden ayr baka bir yarglama sistemi kurulmu ise, gndelik dilde devlet iinde devlet ifadesini kullanrz. Zira yarglama yetkisi, devletin istisnai, yani sadece kendisine ait yetkilerinden kabul edilir. Eer toplumda iktidar ele geirdiini iddia edilen g, koyduu kurallara uyulup uyulmadn dzenli ve rgtl kurumlarla yarglayamyorsa, iktidarn tam anlamyla kurulamadn sylemek mmkn olur. Bir devletin egemen bir g olmas, iktidar iddiasnda bulunduu snrlar ierisinde yarglama yapabilmesine ve sadece merkezi siyasal iktidarn bu yetkiyi kullanyor olmasna baldr.
11
Devletin rgtl yarglama faaliyetinde ilk olarak gze arpan, mahkemelerdir. Mahkemeler, devlet tarafndan yaratlan hukuk kurallarna fiilen uyulup uyulmadn belirler. Mahkemelerin bir ksm, su ad verilen ihlallerle ilgilenir. Su, iktidarn nemli grd kural ihlalleridir ve bir eylemin bu trden bir ihlal olduu mahkemece tespit edilirse, mahkemenin dier grevi, hukukun ngrd erevede bir cezaya karar vermektir. Su oluturduu kabul edilen eylemlerde devlet, ayn zamanda davac konumundadr. Dolaysyla su iledii dnlen kiinin mahkemece yarglanmas sreci, yine devlet tarafndan ynetilir. Sz gelimi Trk hukuku, su madurlarnn, mesela eyas alnan bir kiinin, bizzat dava amasna izin vermez. Kabaca bir bakasnn maln, izinsiz olarak kendi menfaati iin almak eklinde tanmlanabilecek hrszlk, hukuk dzeni tarafndan nemli bir kural ihlali olarak grlr. Hrszlk eyleminden ikayet veya ihbar gibi bir yolla haberdar olan devlet grevlisi, yani savc, gerekli hazrln yaptktan sonra, ceza mahkemesinde zanl (pheli) aleyhine dava aar. Mahkeme, hukukun ngrd yarglama kurallar erevesinde, yarglanan kiinin, yani sann, gerekten bu eylemi yapp yapmadn aratrr. Eylemin sank tarafndan gerekletirildii kanaatine varld takdirde, mahkemece bu eylem iin bir cezaya hkmedilir. Mahkemelerin bir ksm ise bireyler arasndaki su oluturmayan uyumazlklarn giderilmesiyle ilgilenir. Bir eyann veya tanmazn kullanmyla, ailevi ilikilerle veya ticari ilikilerle ilgili uyumazlklar, mahkemeler tarafndan hukukun ngrd erevede sonuca balanr. Eyann kimin mlkiyetinde olduu, tanmaz kimin kullanaca, verilen zararn nasl tazmin edilecei, ocuun babasnn kim olduu, bozuk mal satn alan kiinin satcdan neler talep edebilecei gibi uyumazlklar, bu mahkemeler tarafndan karara balanr. Bu uyumazlklarda da eitli hukuk kurallar ihlal edilmise de, devlet bu ihlalleri cezalandrmaya gerek grmez. Hangi olaylara ve uyumazlklara hangi mahkemelerin bakaca, yarglama srecinin nasl balatlaca, yarglama srecinde taraflarn ve yarglama makamlarnn hangi kurallara uyaca hukuk kurallar tarafndan belirlenmitir. Yarglamann rgtll bu belirlilikle ortaya kar. Byle bir rgtl yarglama, hukukun doal bir zellii iken sz gelimi rf ve det kurallar sz konusu olduunda, kurallarn ihlal edilip edilmediine kimin, nasl karar verecei, yarglamann nasl balatlaca belli olmad gibi, dzenli ve belirli bir yarglama usul de bulunmaz. Trk hukuk sisteminin kurduu yarg rgt ve usul, bu kitabn drdnc nitesinde ayrntl bir ekilde incelenecektir. Ahlak, din, rf ve det kurallar ile hukuk kurallarnn rtt rnekler tasarlamaya aSIRA SZDE ln. Bu kurallar arasnda konu edindikleri eylemler asndan bir ayrm yaplp yaplamayacan tartn.
DNELM S O R U
Baz uyumazlklarda hukuk kurallar ihlal edilmi olsa da devlet bu ihlalleri cezalandrmaya gerek grmeyebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK Devlet ve Zor Kullanma

nitenin ilk ksmnda, hukuk szcnn bizlere ilk olarak kurallar hatrlattn DKKAT ancak hukukun daha geni bir anlam ve olgular btnne gnderme yaptn belirtmitik. Bir nceki balk altnda grdmz gibi, hukuk ve devlet neredeySZDE se e anlaml kullanlabilirken hukukun ve devletin nemli SIRA bir zellii, rgtl yarglamaya sahip olmasdr. Dolaysyla hukuk szcnn, hukuk kurallarnn yannda fiili bir yarglama etkinliine de zorunlu olarak gnderme yaptn belirtAMALARIMIZ mi oluyoruz.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
12
Devletin zor kullanma gc hukuka uyulduu srece pek hissedilmez. Hukukun gerekleri yerine getirilmedike zor kullanma gc giderek artar.
Devletin, dolaysyla da hukukun bir baka nemli zellii, zor kullanmasdr. Sradan bir vatanda iin devletin zor kullanan (cebir uygulayan) bir rgt olmas ilk bakta gze arpmayabilirse de, devlet varln zor kullanmaya borludur. Devletin bu yn, ncelikle kuruluu srasnda btn plaklyla grnr hldedir. Devletin kurulmas ve iktidarn glenmesi sonrasnda, zor kullanma istisnai bir nitelikmi gibi grnr. Zira devlet srekli ve grnr ekilde zor kullanyor ise ya iktidarn tam olarak salayamamtr yahut da toplumda bir meruiyet sorunu bulunmaktadr. Olaan dnemlerde devlet, eitli aygtlarla zor kullanmay en aza indirmeyi hedefler. Ne var ki her kural ihlali, devletin zor kullanma gcnn zellikle kurallar ihlal edenler tarafndan hissedilmesine neden olur. Devletin zor kullanma gc, hukuk kurallarnn yaptrmlar olarak ortaya kar. Bu g, ihlal edilen kuraln nitelii ile uygulanan yaptrmn tr ve arlna oranla ve yaptrma maruz kalan kiinin, aleyhine verilen karara uymasna veya direnmesine gre deien derecelerde ortaya kar. Sz gelimi, bir kii borcunu demeyi geciktirmi olsun. Hukuk kurallar, borlarn sz verilen zamanda denmesi gerektiini sylerken, dememe durumunda alacaklnn bu bor iin dava aabileceini, faiz ve belli artlarda borcun denmemesi nedeniyle uranan zararn tazmin edilmesini isteyebileceini syler. Bylece, ilk aamada, borcun denmemesinin yaptrm, yarglama masraflarnn yannda ayrca faiz ve tazminat denmesidir. Eer borlu bu aamada mahkemece takdir edilen miktar derse, aleyhine bakaca bir ilem yaplmaz. Ancak bor yine denmez ise, yine hukukun gerektirdii artlar erevesinde alacakl borlunun mallarna devlet grevlileri vastasyla haciz konulmasn, sz konusu mallarn satlarak alacann bu satmdan elde edilen parayla denmesini talep edebilecektir. Borlu, haciz ilemleri srecinde ykmllklerini yerine getirmez, sz gelimi mal beyannda bulunmaz, mallarn karr ve mallarn haczetmeye gelen memurlara direnirse, yeni tazminatlara, para cezalarna ve hatta hapis cezasna arptrlabilecektir. lk bata basit bir dava dilekesi ile balayan sre, devletin fiziksel iddete bavurmaya yetkili grevlilerinin de ie kart daha sert bir cezalandrmayla sonlanabilir. zetle, devletin zor kullanma gcnn, hukuka uyulduu durumda pek hissedilmediini, ancak hukukun gerekleri yerine getirilmedike, gittike artan bir oranda bu zor kullanma gcnn muhatab olunacan syleyebiliriz.
Yaptrm
Hukuk kurallarnn ihlal edilmesi durumunda, ihlal eden kiilerin istemedikleri durumlarla karlaabileceklerini sylemitik. te devletin hukuk kurallarna uyulmasn salamak amacyla kurallarn ihlali durumunda, ihlal eden kiilerin istemedikleri bir durumla kar karya braklmalarna, yaptrm ad verilir. Ancak yaptrm, geni anlamyla ele alnacak olursa, sadece ihlal durumunda ortaya kmaz; bir yandan hukuk kuralna uyulmasn salamak, dolaysyla da hukukun kurduu dzenin devam iin daima bir tehdit olarak bireylerin karsnda dururken dier yandan, kuraln ihlal edilmesi ile bozulan hukuksal dzen yaptrm vastasyla mmkn olduunca eskisine benzer bir ekilde yeniden kurulmaya allr. Tanmmz yenileyecek olursak yaptrm, hukuk dzenine aykr durumlara hukukun verdii tepkidir. Yaptrm, hukuka zg bir kavram ve uygulama deildir. Nitekim dier kural trlerini ele alrken yaptrm kelimesini bazen kullanarak bazen de bu kavrama iaret ederek, kurallara uyulmamasnn sonularndan bahsetmitik. Tekrarlayacak ve genel olarak deerlendirecek olursak, bir kuraln olduu yerde, mutlaka yaptrm vardr. Yaptrmsz bir kuraldan bahsetmek anlamszdr. Zira olmas gerekeni veya yaplmas gerekeni iaret eden dilsel bir ifade, eer yaptrmla desteklenmemi ise byle bir ifadeye kural deil, temenni, arzu, istek, hayal vb. ad veririz. Eer
Yaptrm hukuk dzenine aykr durumlara hukukun verdii tepkidir.
13
Yaptrmsz kural olmaz. Yaptrmla desteklenmemi bir ifade olsa olsa temenni, arzu ya da istek olur.
aka kural olma iddiasnda olan dilsel bir ifade, sz gelimi meclis tarafndan karlan bir yasa, yaptrmdan yoksun ise biimsel olarak bu ifadenin ad yasa bile olsa, meclisin yasa yapmnda bir hata yaptn, hukuk araclyla uygulama imkan olmayan bir yasa karldn sylemek durumunda kalrz ki, artk bu dilsel ifadeyi yasa olarak adlandrmak pratik hayatta ok da anlaml olmayacaktr. Belirtildii zere, her kural tr yle ya da byle bir yaptrma sahiptir. Ahlak kurallar sz konusu olduunda yaptrmn iki boyutu vardr. lk olarak kii, kendi eylemlerine ynelik koyduu kurala aykr davranmak suretiyle, kendi kendiyle elikiye der. Bunun sonucu vicdan azab adn verdiimiz ruhsal bir huzursuzluktur. kinci olarak, toplumun genel ahlaki deer yarglarna aykr hareket edilmi ise kii dierleri tarafndan knanacak, ayplanacaktr. Bu iki sonucun bilgisi, kiiyi ahlaka uygun hareket etmeye zorlar. Din kurallar sz konusu olduunda da din kurallarna aykr davranmann yine din tarafndan belirlenmi sonular, yani tanrnn honutsuzluuna konu olmak, tanrnn gazabn ekmek ve te dnyada tanrnn azabna maruz kalma korkusu, bir yaptrm olarak ortaya kar. Bununla birlikte, daha nce de belirttiimiz gibi, din kurallarna dayanlarak bu dnyada uygulanan maddi yaptrmlarn, burada izlenilen bak asyla, din yaptrmlar deil, hukuki yaptrmlar olduunu hatrlamamz gerekiyor. Nihayet rf ve det kurallarna, moda kurallarna, grg kurallarna aykr eylemler; ayplama, knama, dlanma ve hatta hayata ynelmi saldrlar olarak ortaya kabilmektedir. Hukuk alanndaki yaptrmlara dnecek olursak: Yaptrm, ihlal edilen hukuk kuralnn niteliine ve hukuka aykrln gerekleme tarzna gre deiir. Hukuk, kendi kurduu dzenin devamn ngrdne gre, bu dzene ait olmayan bir eylem, en basitinden, hukuk tarafndan tannmayacaktr. Sz gelimi, resm memur tarafndan gerekletirilmedike, gndelik dilde ne ad verilirse verilsin, bir nikahn kyldndan bahsetmek, bir iftin evlendiini, bu kiilerin kar koca olduunu sylemek mmkn deildir. Daha doru bir ifade ile gndelik dilde ve kiiler aras ilikilerde, resm nikah kylmakszn, sz gelimi din nikah kyarak evlendiklerini syleyen bir ifte kar koca muamelesi yaplyor olabilir. Ancak bu iftin nfus kaytlar, miras ilemleri, ocuklarnn nfus kaytlar gibi hukuk meselelerde, byle bir birliktelik evlilik olarak kabul edilmeyecektir. Ayn erevede hukuk, sz gelimi Trk hukuku, ayn cinsten kiilerin evlenmesine izin vermez, byle bir evlilik iddiasn tanmaz. Yine Trk hukukunda evli olan bir kiinin ikinci bir evlilik yapmas mmkn deildir. Bylece hukuk dzeni, aile hukuku erevesinde bireylerin birlikteliklerine ynelik kurduu heteroseksellie (kar cinslerin birliktelii) ve monogamiye (tek eli evlilik) dayanan ve sekler nitelikli sistemi korumu ve devam ettirmi olmaktadr. Hukuk dzenince tanmlanmayan bir eylemin tannmamasnn yannda hukuk, kurallara aykr davranlmasna eitli tepkiler verir. Bunun en bilineni cezadr. Baz hukuka aykr hareketler sz konusu olduunda, devlet hukukun gerektirdii sonucun domasn zor kullanarak salar. Bu mekanizmaya, cebr icra (zorla yerine getirme) denir. Kiilerin uraYaptrmn dklar zararlarn tazmin edilmesi de Trleri hukuktaki yaptrmlar arasnda yer alr. Nihayet hukuk ilemler, hukuka aykr bir ekilde yapld iseler yine huCeza Cebri cra Tazminat kuk tarafndan geersiz kabul edilebilirler. Aada bu yaptrmlar biraz daha ayrntl bir ekilde ele alacaz.
ekil 1.1 Yaptrmn Trleri
Geersizlik
14
Ceza
Yaptrm kelimesi genellikle ilk olarak ceza hukuku alanndaki yaptrmlar, yani ceza mahkemeleri tarafndan Trk Ceza Kanunu ile zel cezai dzenlemeler ieren kanunlar erevesinde verilen hapis cezas ve adli para cezas gibi cezalar artrr. Hukuk dzeni ierisinde, ceza mahkemeleri dnda verilen cezalar da bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm, idare tarafndan uygulanan yaptrmlardr. dare, hukukun kendisine tand yetki erevesinde eitli durumlarda idar para cezas verebilecei gibi, kamu grevlileri, kamu kurumu niteliindeki meslek rgtlerinin yeleri ve renciler, disiplin cezalarna arptrlabilir. Nihayet idare, ruhsat iptali, bir meslein icrasndan men gibi kararlarla, ceza anlamna gelebilecek yaptrmlar uygulayabilmektedir. imdi hukukun ngrd cezalar ana hatlaryla ele alabiliriz. Baz hukuka aykr eylemler, hukuk dzeni tarafndan su olarak kabul edilir. Hangi eylemlerin su olarak kabul edilecei, siyasal iktidarn gtt su politikas tarafndan belirlenir. Bir eylemin su olarak belirlenmesinde, eylemin kamu dzenini bozduu dncesi temel alnr. Ancak kamu dzeninin ne olduu, bozulmasnn ne anlama geldii, ne zaman bozulmu saylaca yine siyasal iktidarn su politikasnca belirlenecektir. Sekizinci nitede biraz daha ayrntl bir ekilde greceiniz ceza hukuku, su olarak belirlenmi eylemler iin eitli cezalar belirler. Bu cezalar, yine su politikasnn ilgili eylem iin ngrd arla gre hem tr hem de iddet asndan farkllk gsterir. Ceza mahkemelerinin su saylan eylemler iin yaptrm olarak ngrd cezalar, hapis cezas ile adli para cezasdr. Hapis cezas ile cezalandrlan kiinin zgrl elinden alnmakta, kii hapishane koullar ierisinde yaamaya mecbur braklmaktadr. Hapis cezas, suun niteliine gre arlatrlm mebbet hapis cezas, mebbet hapis cezas ve sreli hapis cezas olarak belirlenebilir. Mebbet hapis cezas, hkmlnn hayat boyunca devam ederken, arlatrlm mebbet hapis cezasnda bu durum sk gvenlik rejimine tbidir. Sreli hapis cezas ise en az bir ay, en fazla ise yirmi yl olan hapis cezasdr. Bir yl ve daha az sreli hapis cezalar ksa sreli hapis cezas olarak kabul edilir. Trk Ceza Kanununun 50. maddesine gre ksa sreli hapis cezas, sulunun kiiliine, sosyal ve ekonomik durumuna, yarglama srecinde duyduu pimanla ve suun ilenmesindeki zelliklere gre, adl para cezas, belirli yerlere gitmekten veya belirli etkinlikleri yapmaktan yasaklanma, mahkm olunan cezann yarsndan bir katna kadar sreyle ve gnll olmak kouluyla kamuya yararl bir ite altrlma eklindeki alternatif cezalara evrilebilir. Adl para cezas ise su oluturan eylem iin mahkeme tarafndan belirlenecek gn saysnn, her gn iin yine mahkemenin kiinin ekonomik ve dier kiisel hllerini dikkate alarak kanunda belirlenen snrlar erevesinde belirleyecei karlyla arplmas sonucu bulunan miktardr. Bu ceza devlet hazinesine denir. Bu cezalarn yannda, suun niteliine gre kiilerin belli haklardan mahrum braklmas, su ilemede kullandklar eyalarn msadere edilmesi (mlkiyetinin devlete gemesi), su ilemek suretiyle edinilen kazancn msadere edilmesi, akl hastalarna ynelik zel nlemlerin uygulanmas gibi gvenlik tedbirleri ad verilen ceza hukuku yaptrmlar da bulunmaktadr. Ceza konusunda hatrlatmamz gereken bir nokta, Trk hukuk sisteminde hlihazrda idam cezasnn bulunmaddr. dam cezas, 2002 ylna kadar hukuken kabul edilen bir ceza tr idi. dam cezas mahkemeler tarafndan verilmekle birlikte,
Ceza mahkemelerinin su saylan eylemler iin ngrd cezalar, hapis cezas ve adli para cezasdr.
Trkiyede idam cezas 2002 ylnda kaldrlmtr. Ancak 1984ten sonra hibir idam cezas infaz edilmemitir.
15
cezann infaz edilebilmesi iin Trkiye Byk Millet Meclisinin bu ynde bir karar almas gerekiyordu. Meclisin verdii son infaz karar, 24 Temmuz 1984 tarihlidir. Belirtildii zere hukuktaki ceza nitelii tayan yaptrmlar sadece ceza mahkemeleri tarafndan verilmez. darenin de baz durumlarda cezalandrma yetkisi vardr. Ancak hemen belirtmeliyiz ki, idarenin verdii bu cezalarn hukuka uygunluunu idar yargda denetlettirmek imkn her zaman vardr. darenin cezalandrma yetkisi ncelikle idari para cezalaryla ortaya kar. eitli kanunlarla idareye tannan yetkiyle, idari grevliler belli durumlarda yine kanunlarla belirlenen para cezalar verebilirler. Sz gelimi Kabahatler Kanunu erevesinde emre aykr davran, dilencilik, kumar, sarholuk, grlt, rahatsz etme, ttn mamullerinin tketilmesi, kimlii bildirmeme, evreyi kirletme, afi asma, silah tama gibi eylemler iin para cezas verilebilir. Bunun yannda Trafik Kanunu erevesinde verilen trafik cezalar idar para cezalardr. Ayrca pek ok kanunda, zellikle idareye yaplmas gereken bildirimlerin zamannda yaplmamas nedeniyle idar para cezas verilebilmesini dzenlenir. darenin uygulad ceza niteliindeki yaptrmlar sadece idar para cezalar deildir. Kanun ve ynetmeliklerde yer alan artlara aykr bir ekilde iletilen i yerleri veya imalathanelerle ilgili olarak yetkili makamlar idar para cezalar verebilecekleri gibi, geici bir sreyle i yerinin kapatlmasna, hatta i yeri ama ruhsatnn iptal edilmesine karar verebilirler. Yine kamu kurumu niteliindeki meslek rgtlerinin yeleri, hukuka aykr faaliyetleri nedeniyle geici sre ile mesleklerini yapmaktan men edilebilirler. Bunun yannda idare hukuku alanndaki nemli bir yaptrm tr, kamu grevlileri ile renciler hakknda verilen disiplin cezalardr. lgili kanun ve ynetmeliklerde yer alan eylemlerde bulunan kamu grevlileri veya renciler uyarma, knama, meslekten karma, kayt silme gibi cezalara arptrlabilirler.
Cebr cra
Cebr icra, kelime anlam itibaryla, zorla yerine getirme demektir. Baz hukuk kurallar, kiilerin baz eylemleri yapmalarn emreder. Bu durumu yukarda, zorunlu tutmak veya mecbur klmak eklinde ifade etmitik. Sz gelimi, bir ev kiralam olun. Kiralanan ev, kira bedeli, deme artlar, kira sresi gibi hususlar hakknda anlam olmanzla ev sahibi ile aranzda bir kira szlemesi kurulmu olur. Bu szleme erevesinde, mesela, her ayn ilk be gn ierisinde kararlatrlan kira bedelini ev sahibinin banka hesabna yatrmay kabul etmi olabilirsiniz. Eer kararlatrlan sre ierisinde kiranz demezseniz ve hukukun ngrd dier artlar da gereklemi olursa, ev sahibi kira bedelini sizden faiziyle birlikte isteyebilecei gibi, evden kmanza karar verilmesi iin mahkemeye de bavurabilir. Kira bedelini demekte direnmeniz durumunda, icra daireleri vastasyla eyalarnz haczedilebilir ve satlabilir. Satmdan elde edilen parayla da ev sahibine alaca denir. stelik eer mahkeme szlemeye uymamanz nedeniyle evi tahliye etmenize (boaltmanza) karar verirse ve siz bu karara da direnirseniz, icra memurlar, gerekirse kolluk kuvvetlerinin de yardmyla eyalarnz evin dna karabilir. Bu anlatm erevesinde cebr icray, baz hukuk ykmllklerin yerine getirilmemesi durumunda, devletin zor kullanma gcyle bu ykmlln gereklerini bizzat yerine getirmesi olarak tanmlayabiliriz. . zel hukukun cebren icras, bor ilikileri dnda da ortaya kar. Sz gelimi bir velayet davasnda, yani boanm bir iftin ocuklarnn kimin yannda yaamaya devam edeceine karar verilmesinin talep edilmesi durumunda yine cebr icraCebr icra, zorla yerine getirme demektir. Hukukta kiiler tarafndan yerine getirilmeyen ykmllklerin, devlet eliyle zorla gerekletirilmesi anlamna gelir.
Kolluk kuvvetleri: Kamu dzenini salama, koruma yahut bozulduunda eski duruma getirme faaliyetlerini yerine getiren ve zor kullanma yetkisine sahip kamu organlar; polis, zabta, jandarma, sahil gvenlik vb.
16
Cebri icra mekanizmasnn varl bile insanlarn hukuka uymasnda etkili olur.
ya bavurmak gerekebilir. ocuun, dava sresince yannda kald tarafn, mesela babann deil de annenin velayetinde kalmasna karar verilmesi ve babann ocuu anneye teslim etmemekte direnmesi durumunda, yine icra memurlar, gerektii takdirde kolluk kuvvetlerinin (polis veya jandarmann) yardmyla ocuu babadan alarak anneye teslim ederler. Mahkeme ve cebr icra srelerinde yaplan masraflarn da uyumazlkta haksz bulunan kii tarafndan denmek zorunda olduu dnlecek olursa, cebr icra, hem hukuk kurallarnn gerektirdii durumun devlet eliyle zorla yerine getirilmesini salam olur, hem de kiinin olaan durumun dnda bir yk altna girmesine neden olur. Byle bir mekanizmann ilemesiyle bir yandan hukukun ngrd dzen ayakta tutulur, dier yandan srf bu mekanizmann varl bile, kiilerin hukuk kurallarna daha batan uygun davranmasn salar.
Tazminat
Hukuk kurallarnn, ihlal durumunda yaptrmlar ngrmesinin ilk amacnn hukuka uyma davrannn salanarak, hukukun ngrd dzenin ayakta kalmas olduunu belirtmitik. Yaptrmn deindiimiz ikinci amac ise, hukuka aykr eylemle bozulan dzenin mmkn olduunca eski hline getirilmesi idi. Nitekim cebr icrada, hukuka aykr eylemler sz konusu olduunda hukukun ngrd dzen devlet eliyle zorla kuruluyordu. Ne var ki zel hukuk alanndaki baz hukuka aykr eylemlerin sonular, cebr icra vastasyla dzenin yeniden kurulmasna uygun deildir. Bir kii hukuk kurallarna aykr hareket etmek suretiyle bir bakasna zarar vermi ise zararn giderilmesi, tazmin edilmesi gerekir. Tazminat, genellikle, zararn parasal deerine karlk gelen bir deme ykmlldr. Tazminat, bor ilikisinin koullarna uyulmamasndan doan zararlar nedeniyle ortaya kabilir. Cebr icra bal altnda, kira szlemesinden kaynaklanan bir uyumazl rnek gstermitik. Yine bir kira szlemesi bulunduunu, ancak uyumazln, kiracnn kiralad eve zarar vermesinden kaynakland dnelim. Hukuk kurallarna gre kiracnn borlarndan birisi, kira sresinin sonunda kiralad eyi hasarsz bir ekilde iade etmektir. Ancak kiralanan ey, rneimizde ev, hasar grm ise, byle bir durumda artk cebr icra yoluna bavurmak mmkn deildir. Ev sahibinin urad zarar tazmin edilmelidir. Hatta ev sahibi, kirac ktktan sonra eve verilen zarar nedeniyle bir sre evini kiraya veremedi ise, bu sre ierisinde elde etme ihtimali bulunan kira gelirinden mahrum kald iin de zarara uram saylacandan, kiracnn aleyhine hkmedilecek tazminat, sadece eve verilen zararn karl ile snrl olmayacak, mahrum kalnan kira geliri de tazminat miktarna eklenecektir. Tazminat, bor ilikisinin koullarna uyulmamasnn yannda, hukukta haksz fiil ad verilen eylemlerden de doabilir. Haksz fiil, hukuka aykr kusurlu bir eylemle bir bakasna zarar verilmesidir. Sz gelimi kii, hatal kullanm sebebiyle otomobiliyle bir yayaya arpar ve yaralarsa yaralad kiinin hastane masraflarn, tedavi ve iyileme sresince alamamasndan kaynaklanan zararlarn tazmin etmekle ykmldr. Haksz fiil sorumluluu, bazen ceza sorumluluuyla ayn anda var olabilir. Ceza sorumluluunda bir kii ceza kanunlarna aykr hareket etmekte ve ounlukla bakalarna zarar vermektedir. Sz gelimi, hatal kullanm nedeniyle otomobiliyle yayaya arparak yaralayan kii, haksz fiil sorumluluu yannda, ayn zamanda, ceza sorumluluuna da sahip olabilir. Byle bir eylemle kii, hem verdii zarardan dolay yaralanan kiinin zararn tazmin edecek hem de ceza yarglamas sonucunda verilecek hkm erevesinde cezalandrlacaktr. Ceza davasnn sonun-
Tazminat, genellikle zararn parasal deerine karlk gelen bir deme ykmlldr.
17
da bu kiiye bir para cezas verilmesi mmkndr. Bu durumda ayn eylemden dolay iki defa para cezas demek zorunda kalacaktr. Ancak bunlardan ilki zarar gren kiiye, urad zarar miktarnca ve bu zarar karlamak zere denecek; ikincisi ise, iledii suun karl olarak devlete denecektir. Tazminatn, idarenin eylem ve ilemleri nedeniyle ortaya kan zararlarn karlanmas durumunda da ortaya kmas mmkndr. Hukuk devleti ilkesinin en nemli zelliklerinden birisi, idarenin, yani devletin btn ilem ve eylemlerinin yarg denetimine ak olmasdr. Ayn zamanda devlet, devlet grevlilerinin grevleri nedeniyle yapm olduklar eylemlerle vatandalara verdikleri zarar tazmin etmekle ykmldr. Tazminat konusunda son olarak sylenmesi gereken, bahsedilen zararn sadece maddi zararlar olmaddr. Kii, hukuka aykr kusurlu eylemiyle, bir baka kiiye, ortada maddi bir zarar olmasa da, ac veya strap ektirmi olabilir. Sz gelimi, hatal kullanm sebebiyle yapt trafik kazasnda bir kiinin lmne neden olan kii, lenin yaknlarnda byk bir acya neden olabilir. Byle bir durumda mahkeme, toplumsal ve ekonomik koullar da dikkate alarak, bu acya bir maddi deer bierek, zarar veren kiinin manevi tazminat ad altnda bu miktar demesini isteyebilecektir.
Geersizlik
Hukuk dzeni, gnlk hayattaki eitli irade aklamalarmza hukuk sonular Hukuk ilem: Hukuk sonu balar. Sz gelimi bir semt pazarnda sebze satan satc sebzelerin fiyatn yazarak dourmaya ynelmi irade aklamalar. bir irade aklamasnda bulunmutur. Hukuk asndan bu irade aklamas, satm szlemesi yapmann ilk aamasdr. Bu pazarcdan bir kilo sebze tartmasn isteyen mteri de bu iradesini aklamak suretiyle satm szlemesi yapmay kabul etmi olur ve bylece bir szleme kurulur. Hukuk, bu tip hukuk sonu dourmaya ynelmi irade aklamalarn hukuk ilem olarak isimlendirir. Her hukuk ilemin hukuk dzenince tannan ve sonu douran bir hukuk ilem olarak kabul edilebilmesi iin, yine hukuk dzenince kabul edilmi eitli koullar vardr. Ancak hukuk ilemlerin bu koullar yerine gelmeden gerekletirilmi olmas pekl mmkndr. Bu durum hukuka aykrlk yarattndan, yine hukuk dzeni byle hukuk ilemlerin geersiz olduunu kabul eder. Hukuk dzeni, hukuk ilemlerin varlk kazanabilmesi iin baz unsurlar kurucu unsur olarak kabul eder. Bu unsurlarn yokluunda ise sz konusu hukuk ilem yok hkmndedir. Byle bir ileme dayanlarak hak talep edilmesi mmkn deildir. Sz gelimi Trk Medeni Kanunu, resm memur nnde yaplmayan evlenmenin, yok hkmnde olduunu belirtir. Ayn ekilde, kamu grevlisi olmayan bir kiinin kamu grevlisiymi gibi idari bir ilem yapmas durumunda yahut yasama, yrtme ve yarg alanlarndaki organ ve makamlarn, birbirlerinin alanna giren konularda ilem yapmalar durumunda, yaplan ilem yok hkmndedir. Baz durumlarda ise hukuk ileekil 1.2 min tamamlanm saylmas iin gerekli saylan baz koullarn gerekGeersizliin Geersizliin Trleri lememi olmas, bu ilemlerin geerTrleri siz saylmasn gerektirir. zel hukukta bir hukuk ilemin geersizlii, hHkmszlk ptal Edilebilirlik kmszlk ve iptal edilebilirlik baYokluk (Butlan) (Nisbi Butlan) lklar altnda incelenir. Hkmszlk (butlan, mutlak butlan), hukuki
18
dari ilemler de hukuka aykrlk hlinde iptal edilebilir.
ilemin geerlilik artlarndan kamu dzenini ilgilendirdii kabul edilenlerin gereklememesi durumunda ortaya kar. Yokluk durumunda ilemlerin hukuk dnyasnda hibir zaman var olmadklar kabul edilirken, hkmszlkle geersiz olan ilemler vardr, hukuk ilem olarak varlk kazanmlardr. Ancak batan itibaren geersiz olduklar kabul edilir. Taraflarn anlamas veya zamann gemesiyle ilem geerli hle gelmez. Bir dava srasnda ilemin bu nitelii fark edilirse, hakim kendiliinden bu durumu dikkate alr. ptal edilebilirlik (nisb butlan) durumunda ise ilemin yaplmasnda ortaya kan hukuka aykrln nispeten daha hafif olduu kabul edilir. Bu durumda hukuk ilem varlk kazanm ve hukuk sonu dourmaya balamtr. ptal edilebilir hukuk ilemler, kendiliinden geersiz olmamakla birlikte, taraflardan birisinin talebi sonucunda iptal edilebilir. Ancak iptal talebinde bulunmak iin ngrlen srelerin gemesiyle geerli hle gelir. Dava konusu olduu takdirde, hakim hkmszlk durumunda olduu gibi kendiliinden iptal karar veremez. Hukukun dier dallarnda da hukuka aykr bir ekilde verilmi kararlarn her zaman iptal edilmesi mmkndr. Sz gelimi idari makamlarn yukarda deindiimiz yokluk durumundan farkl olarak hukukun gereklerine aykr verdikleri kararlar, talep zerine yine idare tarafndan yahut yarg tarafndan iptal edilebilir. Kurallarn, SIRA zellikle de hukuk kurallarnn yaptrmsz olup olamayacan, yaptrmsz SZDE bir hukuk kuralnn ne anlama gelebileceini tartn.
D VE NEL M DZEN DEER OLARAK HUKUK
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Hukukun ilk bakta kurallardan olutuunu belirtmitik. Pek ok farkl trdeki S O R U kural arasndan hukuk kural olarak niteleyebildiklerimiz, devlet tarafndan karlm kurallardr. Yine belirttiimiz gibi, esasnda hukuk szc kurallar dnda daha geni bir anlam ve olgular btnne gnderme yapar. Bu geni anlam ve olDKKAT gular btnnn bir ksmn yarglama faaliyeti oluturur. Hukukta gzlemlenen yarglama, rgtl, kurumsal, egemenlik snrlarnn tamamnda etkin, srekli ve SZDE dzenlidir. SIRA Hukuk yarglama, dier normatif sistemlerle karlatrma yapmay gereksiz klacak lde somutlam ve ayrntlaryla nceden belirlenmitir. ktidarn ve hukukun yarglamayla birlikte zorunlu bir unsuru, yaptrmdr. Ayrca belirtAMALARIMIZ mek gerekiyor ki, yaptrmn nemi kt zerindeki varlndan deil, en azndan belli bir oranda fiili olarak uygulanyor olmasndan kaynaklanr. yleyse, u ana kadar anlattklarmzdan, hukuk szcnn sadece kurallar deil, ayn zamanda K T A P yarglamay, yaptrm ve fiili uygulamay da kapsadn kabul etmemiz gerekir.
TELEVZYON
Hukuk, ahlak ve din kurallar gibi iinde yaadmz evreni anlamlandrmaya alr.
NTERNET
Hukukun ne olduunu anlama abamz ierisinde deinmemiz gereken son nokta, onun bir dzen ve deer olarak karmza kmasdr. Ahlak ve din gibi dier normatif sistemlere paralel olarak hukuk, iinde yaadmz evreni anlamlandrr. N T E R N E T evrene dair snrl bir dzenleme teebbsdr. Ahlak, salt deBu anlamlandrma, erler dnyasyla ilgili olarak, baz eylem ve durumlar deerli kabul ederek bizim dnyaya ve insanlara bakmz etkiler ve hareketlerimizi ynlendirir. Din ve esasnda din inana rakip olarak ortaya km felsefi grler de, evreni anlamlandrmakta, evrenin iindeki her eyi belli bir dzene sokmaktadr. te hukuk da egemenlik iddiasnda bulunduu snrlar erevesinde olaylar ve nesneleri kendince isimlendirir. Bu olaylar ve nesneler arasnda eitli ilikiler kurar. nsan eylemlerini snflandrr, bir ksmn yasaklar, baz eylem tiplerini emreder. Byle yap-
Deerler Sistemi Olarak Hukuk TELE VZYON
19
makla, nesneler, insanlar ve eylemler arasnda belli bir hiyerari ngrr. Baz eylemleri meru, bazlarn gayrimeru ilan eder. Zaman zaman sadece eylemleri deil, baz insanlar hatta nesneleri bile istenmeyen veya kt olarak kabul edebilir. Hukukun bu dzen ve deer sistemi oluu, sregiden bir hukuk uygulamas erevesinde alkanlkla srdrdmz eylemler sz konusu olduunda pek fark edilmez. Zira devlet ve hukuk, yani iktidar, ayn zamanda bu dzenin ve dzenin ierdii deerlerin meruluunu eitli aygtlar vastasyla vatandalara kabul ettirmitir. stelik, hukukun aada deineceimiz baz ilevleri, kt bir hukuk dzeninin dahi, srf var olmak itibaryla sahip olduu baz deerleri olabileceini gsterir. Bu durumda, ar meruiyet krizlerinin yaanmad dnemlerde, hukukun dzeni doal bir dzen olarak kabul edilirken hukukun temsil ettii ve zorla hayata geirdii deerler ya doallkla meru deerler olarak grlr yahut hukukun deerden bamsz, dolaysyla tarafsz olduu dnlr. Hukukun devletle dolaysyla da iktidarla neredeyse e anlaml olduunu belirtmitik. Devlet ise bir toplumdaki en gl rgttr. Bu rgt, o toplumda iddet kullanma tekeline meru olarak sahiptir. Bu adan salt var olmasyla birlikte devlet ve hukuk, zerinde g kullanma olanana sahip bulunduu kiilerden daha stn bir konumda bulunmaktadr. Zira devlet, sz gelimi kolluk kuvvetleri vastasyla iddet kullanma yetkisine sahip iken, vatandalar meru mdafaa (hakl savunma) gibi istisnai hller dnda, kendi haklarn almak ve korumak iin dahi g kullanamazlar. Devletin iddet kullanma tekeline sahip olmasyla ortaya kan hiyerari, hukukun kurduu dzenin temelini oluturmakla birlikte, ancak kk bir parasdr. Hukukun kurduu dzen, bir deer yargsn yanstr. Hukuk yasaklarken ve emrederken, daima deer yarglarna yaslanr. Eer hukuk kiilikle ilgili pek ok hakk, resm nikah memuru nnde yaplm, kar cinsler arasndaki evlilie balam ise; din nikahla yaplm evlilikleri, nikahsz birliktelikleri, evlilik d cinsel ilikiyi aka yasaklamam bile olsa, tanmam, koruma altna almam ve gayrimeru kabul etmi demektir. Yahut hukuk, su ve ceza politikas erevesinde mala kar ilenen sulara ceza kanunlarnda byk yer ayrm ve bu sular iin dier sulara oranla ok daha fazla cezalar ngrm olabilir. Bu durumda hukukun, zel mlkiyete byk bir deer atfettiini sylemek mmkndr.
Devlet bir toplumdaki en gl rgttr.
Hukuk, yasaklarken ya da emrederken baz deer yarglarna daanr.
Hukukun levleri
Hukukun dnyay dzenledii, belli deer yarglarn yanstt ve zor kullanma gcne sahip olmakla bu dzen ve deerleri egemenlik sahasndaki insanlara dayatt gerei, bireysel zgrlk dncesini nemseyenler asndan rahatsz edici olabilir. Nitekim anarizm ad verilen ve bireysel zgrln btn deerlerin stnde olduunu iddia eden dncenin eitli formlar, ya her trl iktidar bireysel zgrle ynelmi bir tehdit olarak grerek reddeder yahut da tek tek bireylerin zgr iradeleriyle kurulmu olmadka bu iktidarlar zgrlk dman ilan eder. Ne var ki insanlk tarihi boyunca pek az toplumun bir btn olarak kendini ynettiine ahit olunmutur. Roma hukukularnn dile getirdii bir zdeyi, Ubi societas ibi ius Nerde toplum varsa orada hukuk da vardr bir yandan toplumlarn hukuksuz olmadn dile getirirken dier yandan hukukun istenir, arzu edilir bir kurum olduunu da ifade eder. Hukukun istenir, arzu edilir bir kurum olmasnn bir nedeni, devletsiz/hukuksuz bir toplumun, nl bir siyaset felsefecisi Thomas Hobbesun, deyimiyle herkesin herkese kar sava ierisinde olduu bir toplum olacana duyulan inantr. Zira yine ayn filozofun szleriyle, homo homini lupus yani insan insann kurdudur. Hukuk-
Nerede toplum varsa orada hukuk vardr.
20
ekil 1.3 Hukukun levleri
Hukukun levleri Gvenlik Eitlik zgrlk
Bar
suz toplum ihtimalinden duyulan korku, bir toplumda mkemmel ve ideal olmasa bile hukukun varlnn, tek tek insanlarn yaamlarna ve bir btn olarak toplumsal yaama katkda bulunaca dncesine gtrr. Hukukun insan ve toplum yaamna katks, hukukun ilevleri olarak anlr. imdi bu ilevleri ana hatlaryla grelim.
Bar
Genel olarak kabul edilen gre gre, insanlar daima veya genellikle kendi karlarn gerekletirmeye alrlar ve bu srada ounca bakalarnn karlar aleyhine eylemde bulunurlar. Bu bak as, yaam ve insanlar aras ilikiyi srekli bir mcadele olarak grr. Bu mcadele kurallarla snrlanmad, stn bir g tarafndan kontrol edilmedii zaman, glnn zayf ezdii, keyfi iddete bavurduu, kk gl aznlk gruplarn geni gsz topluluklar smrd bir dzen ortaya kar. Artk toplumdaki bu durum mcadelenin de tesinde bir kavga ve sava durumu olarak adlandrlr. te hukuk ve devlet, sz konusu kuralsz, lsz ve acmasz bir kavga ve sava durumunu yine iddet kullanarak bastrr ve kurala balar. Hukukun ve devletin ilevi, mcadeleyi tamamen ortadan kaldrmak deildir. Zira insan istek ve arzularn hibir zaman emek harcamakszn ve zorluklarla karlamakszn tatmin edemez. Ayn zamanda yalnz yaama da mmkn olmad iin, insanlar arasnda ayn hedefe ynelmilikten kaynaklanan atmalarn olmas kanlmazdr. Bu ise zorluun derecesini artrr. Bu mcadelenin insanlarn hayatlarn ve giderek toplumsal yaam ykc bir hle dnmemesi, hukuk dzeninin salad bar sayesinde mmkn olur. Bu ise ok ar zulm ve hakszlk dzeni hline gelmedike, kt bir hukuk ve devlet sisteminin dahi insan yaamna yapt bir katk olarak kabul edilebilir.
Gvenlik
Hukuk sayesinde insanlar kendilerini daha az tehdit altnda ve dolaysyla daha gvende hisseder.
Kurallar, yarglama ve yaptrm unsurlarnn toplam olarak dndmz hukuk/devlet dzeni, toplumdaki en gl ve iddet kullanma yetkisini sahip rgt olarak, bireylerin baz haklarn gvence altna alr. Hak ve zgrlkleri gvence altna alan kurallarn ihlali etkin bir ekilde yarglama konusu yaplabiliyor ve yaptrmlar vastasyla kurallarn mmkn olduunca az ihlal edilmesi salanabiliyorsa hukuk dzeni altnda yaayan insanlarn can ve mal gvenlii byk lde gvenlie kavumu demektir. Bunun anlam, insanlarn gndelik yaamlarn srdrrken kendilerini daha az tehdit altnda hissetmeleri, bunun sonucu olarak da daha mutlu bir hayat srdrebilmeleri olanadr. Hukukun salad gvenlik, bizatihi kendisinin sahip olduu gvenlikle de dorudan balantldr. Bir hukuk dzeni ortaya kan normatif sistemlerin, ayn zamanda baz zelliklere sahip olmakla kendileri asndan da bir gvenlik saladklar gzlemlenir. Hukuk kurallar, yazl ve kamuya ak kurallar olmak bakmndan kiilerin gelecee ynelik plan yapmalarn mmkn klar. Bunun yannda yarglama makamlarnn belli olmas, yarglama usulnn belirlenmi olmas, yaptrmlarn nceden bilinebilir olmas, yazl ve kamuya ak kurallarn varlyla birletiinde, olas uyumazlklarda yargnn verecei kararlarn kestirilebilmesine imkn salar.
21
Eitlik
Hukuk dzeninin nemli bir ilevi, eitlik salamasdr. Kurallar, doalar itibaryla genel niteliktedir. Hatta ayrmclk temeline dayanan -ve gnmz demokrasi ve insan haklar anlaynn kesinlikle onaylamayaca- bir hukuk kural bile, bu ayrmcl genel kurallar olarak tek tek kiiler iin deil belli zelliklere sahip gruplar iin yapar. Kurallarn sahip olduu bu genellik, ayn durumda bulunan insanlarn ayn muameleye tbi tutulmas sonucunu dourur. Bir hukuk dzeni, bir kiinin arzulad ekliyle adil ve ahlaki olmasa bile adaletin en basit formu diyebileceimiz eitlik, genel kurallar vastasyla salanm olur. Hukukun salad bu eitlie verilen ve sklkla karlalan isim kanun nnde eitliktir.
Hukukun salad eitlie genellikle kanun nnde eitlik denir.
zgrlk
Hukukun deineceimiz son ilevi, zgrlk salamasdr. Bu nitenin bandan beri yaptmz anlatm, esasnda herhangi bir normatif sistemin, zellikle de hukukun zgrlk salad iddiasna pheyle yaklalmasna neden olabilir. Zira belirttiimiz zere kurallar kiilere belli ekilde davranmalar buyurur, yahut yasaklar koyarak onlar belli ekillerde davranmaktan men eder. Kurallara uyulmamas daima bir tepkiyle muhtemelen de kiinin honut olmayaca bir tepkiyle karlar. zellikle hukuk gibi toplumdaki en gl rgtlenme sz konusu olduunda, ihlal durumunda iddet kullanlabilmesi, hukukun ngrd dzenin zorla kurulabilmesi, kiinin kendi isteiyle yapt baz eylemlerin hukuk tarafndan tannmamas, dolaysyla da korunmamas, hukukun zgrlk salamaktan ok zgrle ynelmi bir tehdit olduu dncesini uyandrr. Nitekim bu gr tmden haksz da deildir. Bu yzden pek ok siyaset felsefecisi, devleti ve hukuku gerekten bir ktlk olarak grmtr. Ancak bu ktlk daha ktden daha az olan ktlktr. Zira bu ksmn banda da belirttiimiz gibi, hukuku istenir klan dncelerin byk bir ksmnn temel varsaym, hukuksuzluk durumunda insanlar aras ilikilerin lsz bir savaa dneceidir. Devletin ve hukukun getirdii snrlamalar erevesinde sahip olunan zgrlk, hukukun bulunmad durumda sahip olunabilecek zgrlkten ok daha fazladr. Zira hukukun bulunmad durumda insanlar kendilerini daima tehdit altnda hissederler ve btn enerjilerini kendilerini korumaya ynlendirirler. stelik gszler, kendilerini korumaktan aciz olduklar iin, bakalarnn klesi hline gelirler. Srekli korku hli, bakalarn egemenlikleri altna alan gller iin dahi geerlidir. Hukukun bar, gvenlii, eitlii ve zgrl salama ilevleri bulunduunu sylemekle, her hukuk dzeninin mutlak bar, mutlak gvenlii, mutlak eitlii ve mutlak zgrl saladn sylemi olmuyoruz. Bilakis, mutlak anlamda bu deerlerin hibirisinin hayata geirilebileceinin garantisi verilemez. Hatta, bu ynde bir garanti verilememesinin tesinde, insanlarn ayn dncede birlemesinin olanakszl kabul edilirse, herkesin zerinde tam anlamyla uzlat bir bartan, gvenlikten, eitlikten ve zgrlkten bahsetmek zaten mmkn deildir. Ancak hukuk, srf var olmakla, bu ilevler vastasyla sz konusu deerlerin gelitirilme zeminini oluturur. Bildiiniz hukuk kurallarnn hayatnz nasl etkilediini dnn. SIRA Hukukun SZDEeylemlerinizi ynlendirmekle ne tr deerleri zorunlu kldn bulmaya aln.
DNELM S O R U
Hukukun olmad yerde gszler bakalarnn klesi hline gelebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
22
zet
A M A
nsan davrann ynlendiren kurallar ierisinde hukuk kurallarn belirlemek, Tercihlerimizi, kararlarmz ve dolaysyla eylemlerimizi belirleyen baz faktrler istencin, hatta bakalarnn istencinin rn olduu gibi kural adn alan zel bir biime sahiptir. Kurallar, belli durumlarda ne yaplmas gerektiini syleyen ifadelerdir. Bazen bizzat eylemde bulunan kii tarafndan, ou durumda ise kiinin dndaki bir irade tarafndan koyulurlar. stisnai durumlar sz konusu olsa da kural dncesi, tek tek olaylar iin deil, benzer btn olaylar iin geerli olmay ifade eder. Bu adan kurallarn genel olduunu syleriz. Toplum iinde srdrlen yaam, eitli kurallara muhatap olma anlamna gelir. Toplum yaam karmaklatka, ahlak, din, rf ve detler, grg kurallar, moda kurallar ve hukuk kurallar gibi pek ok kuralla karlarz. Hukuk kurallarn dier kurallardan ayran belirleyici zellik, devlet tarafndan yaplm olmalardr. Hukuk ve devlet neredeyse e anlaml olarak kullanlabilir ve bunun doal sonucu olarak hukuk dzeninin bulunduu yerde rgtl, dzenli ve srekli bir yarglama faaliyeti vardr. Hukukun zor kullanma ile ilikisini kurarak hukuk yaptrmlar tanmak, Hukuk ve devletin neredeyse zde olmas, hukukun/devletin varlnn zor kullanmaya dayanmas anlamna gelir. Olaan dnemlerde hissedilmeyen zor kullanma gc, hukukun ihlali sz konusu olduunda belirgin hle gelir. Hukuk kurallarnn ihlali durumunda hukuk dzeni bu ihlalle bozulan dzenin eski hline getirilmesi, ayn zamanda da ihlallerin mmkn olduunca az olmas iin baz yaptrmlar ngrlr. Bu yaptrmlar ceza, cebr icra, geersizlik ve tazminat eklinde ortaya kar.
A M A
Hukukun deer boyutunu tartmak, Hukuk kurallar eylemleri snflandrmak ve isimlendirmek suretiyle egemenlik iddiasnda bulunduu alanda geerli olmak zere hiyerarik bir dzen kurar. Bu dzenin en temel ve ilk rnei, iddet kullanma tekeline sahip devlet grevlileri ile bireyler arasndaki ilikidir. Bunun yannda hukuk kurallar eylem alternatiflerinden bazlarn emredilen veya izin verilen olarak tanmlamakla, yasaklanan veya meru kabul edilmeyen eylemler asndan bir hiyerari ve dzen yaratrlar. Bu dzen daima bir deer yargsna dayanr. Bylece ailevi ilikiler, ekonomik ilikiler vb. hukukun tercih ettii deerler sistemi uyarnca hayata geirilir. Bunun yannda hukukun varlnn, kt bir hukuk sistemi durumunda dahi, baz ilevleri yerine getirmek suretiyle bir deere sahip olduu da sylenebilir. Hukuksuzluk durumunun yaratt kargaa ve kaos ortamnn olumsuz sonular dikkate alndnda, hukuk dzeninin srf var olmakla belli bir dzeyde bar, gvenlii, eitlii ve zgrl salad kabul edilebilir.
A M A
23
Kendimizi Snayalm
1. nsann doasna, evrenin yapsna, insanlarn nasl yaamas gerektiine, gereklik ve deerlerle ilgili dorular aratrmann en iyi yntemlerine ilikin birbiriyle iten balantl bir inanlar kmesi ile bu inanlar tarafndan belirlenen tutumlar ve pratiklere ne ad verilir? a. Ahlak b. Din c. Hukuk d. rf ve det e. Gelenek 2. yiyi gerekletirmek iin hangi ilkeleri veya kurallar izlememiz gerektiini syleyen yarglara ne ad verilir? a. Ahlak b. Din c. Hukuk d. rf ve det e. Gelenek 3. ok uzun sreden beri uygulanagelen ve genel itibaryla bu ekilde davranlmas gerektii ynnde bir inancn bulunduu toplumsal pratiklere ne ad verilir? a. Ahlak kurallar b. Din kurallar c. Hukuk kurallar d. rf ve det kurallar e. Moda kurallar 4. Hukukta ayn durumda bulunan insanlarn ayn muameleye tbi tutulmasn ifade eden deyim aadakilerden hangisidir? a. Hkmszlk b. ptal edilebilirlik c. Gvenlik d. Yaptrm e. Kanun nnde eitlik 5. Hukuka aykr kusurlu bir eylemle bir bakasna zarar verilmesine ne ad verilir? a. Yokluk b. Geersizlik c. Haksz fiil d. Bor e. Hata 6. Baz hukuk ykmllklerin yerine getirilmemesi durumunda, devletin zor kullanma gcyle bu ykmlln gereklerini bizzat yerine getirmesine ne ad verilir? a. Cebr icra b. Ceza c. Hkmszlk d. Yokluk e. ptal edilebilirlik 7. Aadakilerden hangisi hukuk kurallarnn sahip olduu yaptrmlardan deildir? a. Ceza b. Ayplama c. Geersizlik d. Cebr icra e. Tazminat 8. Hukuk kurallarna aykr hareket etmek suretiyle bir bakasna verilen zararn giderilmesi aadakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Ceza b. Para cezas c. Hkmszlk d. Tazminat e. Cebr icra 9. Aadakilerden hangisi bir hukuk dzeninden bahsedebilmek iin yarg rgtnn sahip olmas gereken zelliklerden deildir? a. rgtl olma b. Dzenlilik c. Kurumlam olma d. Sreklilik e. stisnai olma 10. Aadakilerden hangisi hukukun ilevlerinden saylamaz? a. Bar b. zgrlk c. Zenginlik d. Gvenlik e. Eitlik
24
Yaamn inden
Okuma Paras
[]nsan var olabilmek iin topluma ve toplum da ancak bir dzenle varln srdrebileceine gre, bu dzeni salayabilecek bir takm kurallara ihtiya ve gereksinme bulunduu aktr. Bu kurallar ieren dzene, hukuk denilmektedir. Toplum insan iin tad deer ve nemini, bu adan sahip olduu ilevini, salam ve srekli bir dzenle kazanp yerine getirebilir. Bunun iindir ki, hukuksuz bir toplumun varl dnlemez. nsan ancak, yaamna gven getiren bir dzen iinde var olup onu koruyabilir. Hukukun ilk ii de, toplum iinde gerek bireylerin birbirleri zerinde ve gerekse toplumun ve onun organizasyonu olan devletin bireyler zerinde g kullanlmasn snrlandran, snrlandrma olanan ieren bir bar dzeni kurmaktr. O, glnn zayf ezmesini, yok etmesini nleyebilen ve bylece de rnein adam ldrme, hrszlk, konuta saldr ve bunun gibi eylemlere kar bir gvenlik salayabilen, tek dzendir. Hukuk bu grevini yerine getirmek zere, yalnzca baz saldrlar yasaklamakla kalmaz, hakl olann hakkn ancak devlet gcnden yararlanarak kabul ettirebilecei ilkesini de koyar. Meru savunma, zor durum ve hakkn korumak iin g kullanma gibi ayrks durumlarn dnda, hakl olann hakkn elde etmesine ve sulunun cezalandrlmasna karar veren ve bu karar yerine getirme yetkisine sahip olan yalnzca devlet hukuk dzenidir. Aktr ki, herkesin kendi hakkn korumak ya da elde etmek iin kendi gcne bavurduu yerde bir gvenden ve dzenden sz etmeye olanak yoktur. Kaynak: V. Aral. (2011). Tek ve Bamsz Hukuk, stanbul: Beta Basm Yaym Datm, s. 60-1.
20 Eyll 2011 Kimse tandn bildirmiyor binlerce kii ceza deyecek 20 Nisan 2009da yrrle giren ve geree aykr adres beyannda bulunan ya da hi beyanda bulunmayan kiilere idar para cezas uygulanmasn ngren ynetmelik kapsamnda, on binlerce kiiye idar para cezas uyguland. 2011 iin, 20 i gn ierisinde adres deiikliini bildirmeyenlere 354, geree aykr adres bildiriminde bulunanlara ise 710 idar para cezas uygulanyor. Vatanda bilmiyor ki Tketiciler Birlii Bakan Nazm Kaya, vatandalarn adres deiikliini bildirmedii iin 354 ceza demek zorunda olduuna dair yeteri kadar bilgilendirilmediini ifade ederek, Baz cezalarn uygulanmas elbette gerekiyor. Ancak bir de para cezas olduunu veya adres deiikliini Nfus leri Genel Mdrlne bildirmesi gerektiinden haberdar olmayan vatandalarmz var. Bunlar arasnda 659 asgari cretle alan iinin tandn ve 20 gn nedeniyle bu cezay demek zorunda kaldn dnn. Bu adan da para cezas fazla. Bir para cezas olduunu Nfus daresine gittiimizde reniyoruz. Devlet diyor ki ben bir kanun kardm sen de bunu renmelisin, ben sana retmek zorunda deilim. Trafikte bile bu kadar yksek ceza uygulanmyor dedi. Mahkeme sresi 15 gn Adres deiikliini bildirmedii veya yanl adres beyannda bulunduu iin para cezas kesilenlerin, Kabahatler Kanununun ilgili hkmleri erevesinde idar yaptrm kararna esas savunmasnn kiiye tebli tarihinden itibaren 7 gn iinde ile nfus mdrlne bilgi ve belgelerle mracaat etmesi gerekiyor. dari para cezas ve mlkiyetin kamuya geirilmesine ilikin idar yaptrm kararna kar ise kii, kararn teblii veya tefhimi tarihinden itibaren en ge 15 gn iinde sulh ceza mahkemesine bavurulabiliyor.
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. d 4. e 5. c 6. a 7. b 8. d 9. e 10. c Yantnz yanl ise Kurallar Btn Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurallar Btn Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurallar Btn Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zor Kullanma Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zor Kullanma Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zor Kullanma Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zor Kullanma Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zor Kullanma Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kurallar Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dzen ve Deer Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Kurallar, muhataplarna belli bir ekilde davranmalarn, belli eylemlerde bulunmalarn veya bulunmamalarn syler. Byle bir anlam tayan dilsel bir ifadeye eklenmi bir tehdit yahut sz konusu ifadenin iaret ettii eylemden sapma durumundan kanmay gerektirecek bir sonucun bulunmad durumlar, gndelik dilde dilek, temenni veya tavsiye olarak adlandrlr. Resm bir toplantya gitmek iin ne giymeniz gerektiini sorduunuz arkadanz, toplantya giderken mutlaka koyu renk takm elbise giymeniz gerektiini sylediinde veya anneniz siz darya karken paltonu giy diyerek emir formunda bir ifade kullandnda, yahut da babanz bundan sonra arkadalarnla buluacanda bana nceden haber ver dediinde, eer bu emir veya kurallarn arkasndan gelecek honut olmayacanz bir durum yoksa, ortada bir kuraln olduunu sylemek anlaml olmayacaktr. Biraz daha aacak olursak, koyu renk takm elbise giymek, eer bir adabmuaeret kural ise ve siz byle bir kurala uymamakla knanacak veya ayplanacak iseniz, ortada bir kural vardr. Paltonuzu giyerek dar kmanz, annenizin sizi dnerek verdii bir tavsiye, hatta zorlama bile olabilir. Ama bu ifadenin anlam eer paltonu giymeden dar karsan bir daha dar kmana izin vermem gibi bir anlam tamyorsa, kural olarak isimlendirilemez. Nihayet babanzn arkadalarnzla buluacanzda kendisini haberdar etmesi, srf merakn gidermek zere yaplm bir rica olabilir. Uymamaya balanm bir yaptrm olmadka, kural olabilmesi mmkn deildir. Bunun yannda zaman zaman yaptrma balanmam yahut yaptrm aka gzlemlenemeyen hukuk kurallarna rastlamak mmkndr. Baz kurallar, hukuk bilimindeki ifadesiyle tanmlayc hukuk kurallardr ve hukuk metinlerinde geen baz kavramlar tanmlarlar. Bu kurallarn yaptrmlar aka grnmese bile, ilikili olduklar yaptrma sahip kurallar vastasyla onlar da bir yaptrma sahip olurlar. Baz kurallar ise, aka herhangi bir yaptrma sahip olmayabilirler. Bu onlarn hukuk kural olarak geerliliklerini ortadan kaldrmaz. Yani yaptrma sahip olmayan bir yasa veya ynetmelik, srf yaptrma sahip olmad iin hukuk kural olma zelliini yitirmez. Ancak bu kurallarn gerekten kural olup olmadklarn tartmak pekl mmkndr.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Saydmz ve sayamadmz kural trleri, birbirlerinden tamamen ayr alanlar dzenlemez. ounca bir kural trnn dzenledii eylem, baka kural trlerince de hem de genellikle ayn ynde dzenlenir. Sz gelimi hrszlk, ldrme, ikence, hakaret, iftira gibi eylemler, ou ahlak, din, rf ve det ve hukuk sistemi tarafndan mutlak surette yasaklanr. Bununla birlikte yalan sylemek gibi baz eylemler yine ou ahlak ve din anlaylar asndan mutlak surette yasaklanrken, hukuk kurallar yalan sylemenin ancak belli biimlerine hukuk sonu balar. Mesela yalan sylemenin hile veya dolandrclk eklinde gerekletii eylemlerde hukuk sistemi bu eylemlere szlemenin geersizlii, tazminat veya ceza gibi sonular balarken, herhangi bir maddi zarar oluturmayan yalan beyanlar hukukun ilgi alanna girmez. Yasaklanan, emredilen yahut izin verilen eylemden hareketle kurallar arasnda ayrm yapmak bu nedenlerle mmkn deildir. Kurallarn trleri arasndaki ayrm, kuraln kim tarafndan koyulduu asndan yaplabilir.
26
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 3 Pek ok hukuk kural, aka belli bir deeri yanstr. Alkanlklarmz ve sz konusu deerleri ounca zaten kabul ettiimiz iin bu durumu pek fark etmeyiz. Sz gelimi Trk hukukundaki evlilikle ilgili hlihazrdaki dzenlemeler, ayr cinsler arasndaki tek eli evlilii bir deer olarak sunar. Zira Trk Medeni Kanununun ilgili hkmlerine gre, evlilik ancak erkek ve kadn arasnda gerekleebilir ve hlihazrda evli olan bir kiinin bir bakasyla evlenmesi mmkn deildir. Yine mlkiyet hakk Anayasa, Medeni Kanun, Borlar Kanunu gibi kanunlar tarafndan gvence altna alnr ve korunurken, Ceza Kanunu da bir bakasnn maln almay ceza yaptrmna balar. Bylece zel mlkiyet, bir deer olarak kabul edilmi olur. Belirtildii zere, eer toplumun byk bir ksm bu deerleri zaten kabul etmi ise devletin/hukukun bir deere yasland fark edilmeyebilir. Ancak ecinsel bir ift evlenmek ister veya zel mlkiyeti kabul etmeyen birisi bir bakasnn mlkiyetinde hak iddia ederse o zaman bu deer aka ortaya kar ve devletin zor kullanma gcnn kullanlmas dahi sz konusu olabilir. Aral, V. (2010). Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, stanbul: On ki Levha Yaynclk. Aral, V. (2011). Tek ve Bamsz Hukuk, stanbul: Beta Basm Yaym Datm. Aydn, U. (2011). Temel Hukuk Dersleri, Eskiehir: Nisan Kitabevi. Aybay, A, Aybay R. (2003). Hukuka Giri, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Gzler, K. (2009). Hukuka Giri, Bursa: Ekin Basm Yayn Datm. Homer, S., Hunt, T.C. ve Okholm, D. (2003). Felsefeye ar, stanbul: mge Kitabevi. zcan, M.T. (2011). Hukuk Sosyolojisine Giri, stanbul: On ki Levha Yaynclk. zlem, D. (2004). Etik -Ahlak Felsefesi-, stanbul: nklap Kitabevi. Pieper, A. (1999). Etie Giri, ev.: V. Atayman, G. Sezer, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Hukukun kaynaklarn tanmlayabilecek, Hukukun uygulanmasnda ortaya kan sorunlarn zmnde izlenecek ilkeleri aklayabilecek, Hakimin hukukun uygulanmasndaki roln betimleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasa Kanun Ynetmelik Tzk Kanun Hkmnde Kararname Uluslararas Andlama Normlar Hiyerarisi Yorum Takdir Yrrlk
indekiler
HUKUKUN UYGULANMASI HUKUKUN KAYNAKLARI YER VE K BAKIMINDAN UYGULANMA ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMA HUKUK KURALLARININ ATIMASI HUKUKUN YORUMLANMASI HAKMN TAKDR YETKS VE HUKUK YARATMASI
Hukukun Uygulanmas
Hukukun Uygulanmas
HUKUKUN UYGULANMASI
Hukukun uygulanmas yarg rgtn oluturan yarg organlarnn kararlarna gereke ve dayanak yapacaklar hukuk kurallarn kullanmalar anlamna gelir. Hukuk kurallarnn yarg organlar tarafndan kararlara dayanak yaplmas yannda hukukun uygulanmas baka bir anlam daha tar. ncelikle devlet, yani kamu grevlileri grevlerini yerine getirirken hukuk kurallarndan yetki alrlar ve ancak hukuk kurallarnn izdii snrlar ierisinde eylemde bulunabilirler. Bunun yannda kamu grevlilerine verilen grev de zaten hukukun ngrd dzenin kurulmas ve devam ettirilmesidir. Demek ki, hukuk kurallarnn uygulanmasnda en byk rol kamu grevlilerine aittir. stelik, birinci nitede grdmz gibi yaptrmlar sadece yarg organlar tarafndan deil idari makamlar tarafndan da uygulanabilir. Dolaysyla hukukun uygulanmas bal altnda incelenecek konular sadece yarg organlarnn faaliyetleriyle deil, btn kamu grevlileri ile ilgilidir. Ne var ki hukuk devletinin gerei olarak birka istisna dnda, idarenin btn eylemleri yarg tarafndan denetlenebildiinden ve idare de yargnn kararlarna uymak zorunda olduundan, hukukun uygulanmas sorunu yine ve asli olarak yarglama sorunu haline dnmektedir. Yarg organlar, bakmakta olduklar davalarda kararlarn hukuka dayandrmaldrlar. Bu gerekliliin yerine getirilebilmesi iin yantlanmas gereken ilk soru, Bu davada uygulanacak hukuk (kurallar) nedir? sorusudur. Yarg organ kararn savunurken X kararn verdim nk Y hukuk kural byle gerektiriyor. diyebilmelidir. te uygulanacak hukuk kuralnn, hukuk sistemine ait bir hukuk kural olup olmadnn belirlenmesine ynelik belirleme Hukukun Kaynaklar bal altnda incelenir. Biz de bu nitede ilk olarak bu konuya eileceiz. Bir kuraln hukuk sistemine ait olmas zorunlu olarak uygulanaca anlamna gelmez. Hukuk kurallarnn uygulanabilir hale gelmesi iin gerekli baz artlar vardr ki bunlara zaman bakmndan uygulanabilirlik veya yrrlk koullar ad verilir. Hukukun Kaynaklar konusunun arkasndan, hukukun zaman bakmndan uygulanmasn ele alacaz. Hukuk kurallarnn uygulanmasnda karlalan bir sorun, kurallarn say ve eit fazlalndan kaynaklanr. Devasa bir rgt olan devlet/hukuk zaman ierisinde pek ok kural yaratrken bunlar zaman zaman birbirleriyle atabilir, yani ayn konuyu farkl ekillerde hkme balayabilir. Bu durumun zlmesinde izlenen ilkeler, nitemizin bir sonraki konusunu oluturuyor.
Yarglama ve yaptrmlarn hayata geirilmesi, geni anlamyla hukukun uygulanmasdr.
30
Bu nitede son olarak, ayr balk altnda, hukukun uygulanmasnda bizzat hakimlerin oynad rol ele alacaz. Hakimin hukuk uygulamasndaki belirleyici rol ilk olarak hukukun yorumlanmasnda ortaya kar. Hukuk kurallaryla ilikisi kolaylkla kurulamayan durumlarda yahut uygulama srasnda kurallara kolaylkla anlam verilemediinde hakim kurallar yorumlayarak kurucu bir rol stlenir. Bunun yannda hukuk kurallar aka baz konular sonuca balamam olabilir. Bu durumda da hakimin bir ekilde karar vermesi gerekir. Bu durumda hakimin hukuk yarattndan bahsedilir. Nihayet hukuk baz durumlarda hakime takdir yetkisini kullanma yetkisi verilmitir. Bu durumu nitenin sonunda ele alacaz.
HUKUKUN KAYNAKLARI
Yarg organlar, grevleri itibaryla kararlarn hukuka dayandrrlar.
Yarg organlar kararlarn, hukuka dayanan, hukuktan kaynaklanan, hukukun gerektirdii kararlar olarak sunarlar. Bu adan yarg kararlarna gereke olabilen her eyin bir hukuk kayna olabileceini sylemek mmkndr. Bununla birlikte hukukun baz kaynaklar, vazgeilmez ve zorunlu niteliktedir. Yarg organlarnn bu kaynaklar ihmal etmesi, bizatihi hukuka aykrlk oluturur. Sz konusu kaynaklar Asl Kaynaklar bal altnda ele alacaz. Bunun yannda yarg kararlar oluturulurken baz kaynaklar yardmc niteliktedir. Balayc olmadklar gibi, kararlara gereke yaplmamalar mmkndr. Bu kaynaklar ise Tal Kaynaklar bal altnda inceleyeceiz.
ekil 2.1 Hukukun Kaynaklar
Hukukun Kaynaklar
Asli Kaynaklar
Tali Kaynaklar
Yazl Hukuk Kurallar
Yazl Olmayan Kurallar
Yarg Kararlar
Bilimsel Grler
Asli Kaynaklar
Yazl Hukuk Kurallar
Hukuk kurallar, zaman zaman hukuk, kanun ya da mevzuat olarak da isimlendirilen devlet tarafndan karlm tm kurallar kapsar. Gnlk hayatta sklkla bahis konusu edilen hukuk kurallar, hi phesiz ki kanunlardr. Ancak kanunlar yannda, farkl isimlerdeki eitli hukuk kurallar da hukukun ileyiinin nemli unsurlar arasnda yer alrlar.
Tablo 2.1 Normlar hiyerarisi Anayasa Temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlamalar Kanunlar, Kanun Hkmnde Kararnameler Tzkler Ynetmelikler
2. nite - Hukukun Uygulanmas
31
Hukuk kurallarnn eitlilii, dzensizlik ve danklk anlamna gelmez. Bilakis, eitli hukuk kurallar, yaratl biimleri asndan belli bir hiyerarik dzen ierisinde yer alrlar. ncelikle bu hiyerariyi bir ema halinde grelim: Hukuk kurallarn byle bir hiyerari iinde sunmak, sz konusu kurallarn bazlarnn daha nemli olduunu iddia etmek deildir. Ancak kurallarn oluumu asndan altta kalan kurallar, sttekilere byk lde bamldrlar. Bunun anlam udur: Bir ynetmeliin varl, kendinden daha yukardaki yasa ve tzklere baldr. Kanun veya tzkten yetki alnmakszn ynetmelik karmak mmkn deildir. stelik, ilkesel olarak altta kalan kurallar, stteki kurallarla uyumlu olmaldr. Bu durum, idare mahkemelerine ynetmelikleri kanuna veya tze aykrlklar nedeniyle iptal etme dev ve yetkisi vermektedir. Ayn ekilde, bir kanun da Anayasa Mahkemesi tarafndan, anayasaya aykrlk nedeniyle iptal edilebilecektir. Bununla birlikte, hukukun gereklerini yapmakla ykml devlet grevlileri, uygulamak durumunda olduklar bir tzk veya ynetmelii, bu tzk veya ynetmeliin daha stteki kurallarla uyumluluuna bakmakszn uygulamak durumunda kalrlar. Aada normlar hiyerarisi tablosunda yer alan hukuk kurallarn, yapl usullerini, birbirleriyle ilikilerini ve yargsal denetime tbi olular erevesinde tanyacaz. Tek tek kurallar incelemeye gemeden nce belirtilmesi gereken iki nokta bulunuyor. Birinci nokta, temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlamalar ile ilgili. Tablomuzda temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlamalar anayasa ile kanun arasnda bulunuyorsa da aadaki anlatm dzeni ierisinde temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlamalar normal uluslararas antlamalarla birlikte ele alacak, hiyerarideki yerine ilikin aklamay da bu ksmda yapacamz. Belirtmemiz gereken ikinci nokta, yazl hukuk kurallarnn tablomuzda yer alan ve aada sayacaklarmzla snrl olmad. Tanyacamz kurallar, hukuk sistemi ierisinde en ok karlalan ve ilgilendikleri konular dzenleme yetkileri asndan daha nemli kabul edilenlerdir. Ancak idare, kanunlardan ald yetki erevesinde kanunlarn, tzklerin ve ynetmeliklerin somut durumlarda nasl uygulanacana dair farkl adlar alabilen eitli kurallar karabilmektedir.
Anayasa
Anayasa devletin temel kuruluunu, ileyiini, iktidarn el deitirmesini ve iktidar karsnda bireylerin zgrlklerini dzenler (Tezi 1991: 6). Btn bir hukuk sistemi, Anayasaya dayanr. Bunun nedeni, her trl hukuk dzenleme ve rgtlenmenin Anayasaya balanabilme gerekliliidir. rnein Meclisin kurulmas ve almas, yasalarn nasl yaplaca, yasalarn yapmasnda hangi ilkelerin sz konusu olduu, hkmetin kuruluu ve almas, mahkemelerin kuruluu, temel alma ilkeleri ve daha bir ok konu, kaynan Anayasada bulur. Hukuk sisteminin iskeletini oluturmas yannda Anayasa, btn bir devlet tekilatnn temel kuruluunu salar. Bu ekliyle de ekonomi, eitim, siyaset, alma vb. gibi konular da anayasayla dzenlenmi olur. Anayasaya hakim olan dncenin etkisi olarak anayasa bazen devlet yetkilerinin ktye kullanlmasn engellemek zere devleti dizginleyen bir g olabilirken bazen de dzenledii konulardan baka trl davranlmasn istemeyen snrlayc g olabilmektedir. u anda geerli olan Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, 1982 tarihlidir. 1982 Anayasas, arlkl olarak brokratlarn oluturduu Danma Meclisinin almasyla oluturulmu, ancak nihai dzenlemeler ynetime el koyan askerlerin bulunduu Milli Gvenlik Konseyi tarafndan yaplmtr. Konseyin tutumu sonucunda, 1982
Hukuki dzenlemeler ve rgtlenmeler ucu Anayasaya kadar giden bir varlk zincirinde yer alrlar.
Anayasa bazen devleti dzenleyen, bazen dizginleyen, bazen de snrlayan bir gtr
32
Anayasal dzendeki kkl deiikliklere olaanst durumlarda rastlanr.
Toplant yeter says, toplantnn balayabilmesi iin bulunmas gereken asgari ye saysdr. Karar yeter says ise, karar verilebilmesi iin gerekli asgari oy saysdr.
Anayasada deiiklik yaplabilmesi iin en az 184 millietvekilinin yazl teklifi gerekir.
Anayasas, deitirilmesi asndan 1961 Anayasasndan daha kat, otorite-hrriyet dengesi asndan daha otoriter bir ierik kazanmtr. Yrtme organ, zellikle de Cumhurbakan glendirilmi, siyasal karar alma mekanizmalarndaki tkanklklar amaya ynelmi zmler getirilmitir; buna karn siyasal faaliyet alan olduka daraltlmtr. Ancak 1982 Anayasasnn ada bat demokrasilerinden uzaklama anlamna gelen baz hkmleri, 1995 ve 2001 yllarnda yaplan kapsaml ve nemli deiikliklerle kaldrlm veya deitirilmitir. Devletin temel yapsn belirlemesi asndan anayasann ortadan kaldrlmas ve tamamen yeni bir anayasann yaplarak yrrle konmas sk karlalan bir durum deildir. Byle kkl deiiklikler genellikle olaanst hallerde gerekleir. Nitekim Trk anayasa tarihine bakldnda, 1921 ve 1924 Anayasalarnn yeni bir devletin kuruluuna denk gelmesi, 1961 ve 1982 Anayasalarnn ise ordu mdahalesi sonrasnda yapld gze arpmaktadr. Anayasal dzenin doas itibaryla byle bir kkl deiikliin usul, Anayasada yer almaz. Ancak Anayasada deiiklik yapmak her zaman mmkndr. Anayasa deiiklikleri Meclis tarafndan yaplr. Meclisin anayasa deiiklii yapma usul, Anayasann sistem ierisindeki yerini de belirler. Bu usul asndan anayasalar sert ve yumuak anayasalar olarak ikiye ayrlr. Yumuak anayasalar, olaan kanunlarn yaplma usulne, zellikle de toplant ve karar yeter saylarna tbidir. Bu nedenle meclis ounluunu ele geirenler tarafndan kolaylkla deitirilebilirler. Sert anayasalar sz konusu olduunda ise anayasa deiiklii usul, kanunlarn yaplmas usulne oranla daha sk koullara balanr. Bylece Meclisteki basit ounluu, yani meclis ye tam saysnn yarsndan bir fazlasn ele geirmi herhangi bir partinin veya koalisyonun anayasay deitirmesine izin verilmez. Deiikliin gereklemesi iin ok daha fazla meclis yesinin olumlu oy vermesi gerekir. Trk Anayasas, sert bir anayasadr. Zira, anayasa deiiklii sreci, ayrntlarn aada greceimiz kanun yapm srecinden daha sk koullara balanmtr. Bunun nedeni, devletin temel yapsna dair deiikliklerin, daha fazla milletvekiliyle dolaysyla daha fazla semenin iradesinin yansmasyla kabul edilmesi isteidir. Anayasada deiiklik yaplabilmesi iin, Meclis ye tam saysnn en az te biri, yani u andaki Anayasaya gre 184 milletvekili tarafndan yazl bir teklifte bulunulmas gerekir. Bu teklif zerinde, ayrntlar TBMM tznce belirlenen usul erevesinde iki defa grme yaplr. Bu grmelerde milletvekilleri teklif zerindeki grlerini sunarlar. Ancak bu grmeler arasnda iki tam gn bulunmas gerekir. Bu dzenlemenin amac, milletvekillerine deiiklik zerinde dnme sresi tanmaktr. Teklif gizli oy usul ile oylanr. Teklifin kabul edilebilmesi iin ye tam saysnn en az bete nn yani 330 milletvekilinin kabul oyu kullanmas gerekir. Kabul edilen teklif Cumhurbakanna gnderilir. Cumhurbakan kabul oyunun saysna gre deiiklii onaylayabilir, halkoyuna sunabilir yahut yeniden grlmek zere deiiklii Meclise iade edebilir. Kabul says ye tam saysnn bete ile te ikisi (367) arasnda (330-366) ise Cumhurbakan deiiklii onaylayamaz; ya halkoylamasna sunar yahut yeniden grlmek zere Meclise iade eder. te iki (367) veya daha fazla milletvekili deiiklii kabul etmi ise, Cumhurbakan deiiklii onaylayabilecei gibi, isterse halkoylamasna sunabilir yahut yeniden grlmek zere Meclise iade edebilir. Her iki durumda da Meclise iade edilmi deiiklik Meclis tarafndan aynen kabul edildii takdirde aynen kabul oyu kullanan milletvekili saysna gre Cumhurbakan halkoylamasna sunabilir yahut onaylayabilir, ama tekrar iade edemez. Aynen kabuln bete ile te iki arasndaki sayda milletvekili tarafndan gerekletirilmesi durumunda,
33
Cumhurbakan deiiklii halkoylamasna sunmak zorundadr. ye tamsaysnn te iki fazlas (367 ve zeri) milletvekilinin kabul durumunda ise Cumhurbakan deiiklii onaylayabilecei gibi halkoylamasna da sunabilir.
ekil 2.2 Anayasada deiiklik yaplmas sreci
330 Milletvekilinden az RED
ANAYASADA DEKLK TEKLF (en az 184 milletvekili)
GENELKURUL (ilk grme)
330-366 Milletvekili KABUL
CUMHURBAKANI
ADE (Yeniden kabul iin en az 367 milletvekili)
HALKOYU
ONAY *
HALKOYU
367 ve zeri Milletvekili KABUL
CUMHURBAKANI
ADE (Yeniden kabul iin en az 367 milletvekili)
ONAY *
HALKOYU
ONAY *
HALKOYU
Aada greceimiz zere kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik vd. hukuk kurallar hakknda, eitli yarg organlarnda iptal davas alabilmektedir. Byle bir davann iki nedeni bulunabilir: hukuk kural ya ngrlm usule aykr olarak, rnein usul artlar yerine getirilmeden veya yetkisiz bir makam tarafndan, karlmtr yahut da normlar hiyerarisinde kendisinden daha stte olan ve uyumlu olmas gereken bir hukuk kuralyla atma halindedir. Yarg organlar eer birincisine ilikin bir denetleme yapyorsa ekli denetimden, ikincisine ilikin bir denetleme yapyorlarsa maddi denetlemeden (ierik denetlemesi) bahsedilir. Anayasa hkmlerinin herhangi bir yarg organ tarafndan maddi denetlemeye tbi tutulmas mmkn deildir. Zira dier hukuk kurallar sz konusu olduunda, daha stteki bir hukuk kuralna aykrlk deerlendirme konusu yaplmaktadr. Ancak Anayasa dier hukuk kurallarnn stnde olduu ve kendi stnde baka bir hukuk kural bulunmad iin, maddi denetleme yaplmas olanakl deildir. Dolaysyla anayasa deiiklikleri de, ierikleri bakmndan denetlenememektedir. Bununla birlikte, anayasada yaplan bir deiiklik, ekil asndan denetlenebilmektedir. Bu durumda yetkili yarg organ, Anayasa Mahkemesidir. ekil asn-
34
dan denetlemenin ise yine Anayasada yer alan snrlar vardr. Baka bir deyile Anayasa Mahkemesi btn ekle aykrlklar denetleyemez. Bu erevede ancak teklif ve oylama ounluu ile ivedilikle grlememe artna uyulup uyulmad denetleme konusu yaplabilmektedir. ekil bakmndan denetleme iin Anayasa Mahkemesinden talepte bulunma yetkisi Cumhurbakanna ve TBMM yelerinin bete birine (110 milletvekili) aittir.
Kanun
Yasama organ: Devletin temel erki olan yasama, yrtme ve yargdan yasama erkini kullanan kurum. Trk hukukunda yasama organ, Trkiye Byk Millet Meclisidir.
Yasama organ tarafndan kanun ya da yasa ismiyle yaplan hukuk kurallardr. Kanunlar, Anayasa ve TBMM Tz ile belirlenen usul erevesinde yaplrlar. Mevcut bir kanunda deiiklik yaplmas iin yine bir kanun karlr. Anayasann Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. hkm erevesinde, TBMM yasama konusundaki tek yetkili organdr. Kanunlarn en nemli zellikleri, ilgilendirdikleri kiiler asndan genel, zaman asndan ise srekli olmalardr. Genellik, kanunlarn belirli kii veya kiilere ilikin olmamasdr. Ancak kanunlarn genelliinden, istisnasz herkesi kapsamasn da anlamamak gerekir. Zira ounca kanunlar (ve dier hukuk kurallar) belli zellikleri tayan kiiler hakknda yaplrlar. Mesela, Devlet Memurlar Kanunu ad zerinde, sadece devlet memurlaryla ilgilidir. Genellikten kast, belli bir devlet memuruyla deil, devlet memurluu sfatn tayan kiilerin hepsiyle ilgili olmaktr. Bununla birlikte, usulnce karlm bir kanunun belli bir kiiyle ilgili olmas, onun kanun olarak kabul edilmesini etkilemeyecek, bununla birlikte, sadece o kii hakknda hkm douracaktr. Sreklilik ise kanunlarn belli bir an iin deil, yrrlkte olduklar srece uygulanabilir olmas anlamna gelir. Belli bir tarihte yaplm olan kanun, kanunda yrrlkten kalkma tarihi belirtilmedii ve baka bir yasa ile kaldrlmad veya deitirilmedii srece, uygulanabilme zelliine sahiptir. Ancak tek bir kii veya durumla ilgili olarak karlan bir kanun, yrrlkte olsa bile, fiili olarak srekli uygulanabilme zelliini yitirecek, bununla birlikte, kanun olma zellii ortadan kalkmayacaktr. Demek ki, genellik ve zellik, kanunlarn genel itibaryla ve ilkesel olarak tadklar zelliklerdir. Bu zelliklerin bulunmamas, usulne gre yaplm bir kanunu kanun olmaktan karmaz. Kanun yapmaya yetkili tek organ, Trkiye Byk Millet Meclisidir. Mevcut anayasaya gre TBMMnin seimleri drt ylda bir yaplr ve TBMM 550 milletvekilinden oluur. Kanun yapm sreci, kanuna ilikin bir nerinin Meclise sunulmasyla balar. Bu neri, ya belli saydaki milletvekilinin hazrlad bir tekliftir (kanun teklifi) yahut hkmetin (bakanlar kurulu) hazrlad bir tasardr (kanun tasars). Teklif veya tasar meclis bakanlna sunulur. Meclis bakanl, sz konusu teklif veya tasary ilgili komisyonlara havale eder. Komisyonlar, milletvekillerinden oluur. Komisyondaki milletvekillerinin siyasi partilere gre dalm, mecliste grubu bulunan -yani en az yirmi milletvekiline sahip- siyasi partilerin milletvekili saylaryla orantl olarak belirlenir. Teklif veya tasar, komisyonda yaplan tartmalar sonunda ald ekliyle meclise sunulur. Meclise sunulan teklif veya tasar, milletvekillerince grlerek oylanr ve kabul veya reddedilir. Bir kanun teklif veya tasarsnn mecliste grmeye balanabilmesi iin, en az 184 milletvekilinin toplantya katlm olmas gerekir. Teklif veya tasarnn kabul edilebilmesi iin ise toplantya katlan milletvekillerinin salt ounluu, yani yardan bir fazlas kabul ynnde oy kullanmaldr. Bununla birlikte kabul oyu, hibir ekilde 139dan (Anayasadaki ifadesiyle, ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan) az olamaz. Kabul edilen teklif veya tasar, kanun ismini alr.
35
ekil 2.3
Kanunlarn Oluum Sreci

Kanunlarn Oluumu
NER (teklif ya da tasar)
GRME (TBMM)
KABUL (en az 139 mv.)

SIRA SZDE
ONAY (Cumhurbakan)
SIRA SZDE
Kabul edilen kanunun yrrle girmesi iin, Cumhurbakan tarafndan yaymlanmak zere Resm Gazeteye gnderilmesi gerekir. Cumhurbakannn kenDNELM disine gnderilen bir kanunu deerlendirmek iin on be gn vardr. Cumhurbakan, kabul edilen kanun teklif veya tasarsn yaymlanmak zere dorudan Resmi S O R U Gazeteye gnderebilecei gibi tekrar grlmek zere meclise iade de edebilir.
D K edilen KAT Medyada ve gndelik dilde, Cumhurbakannn Meclis tarafndan kabul kanunlar yeniden grlmek zere Meclise iade etmesine veto ad verilir. Bununla birlikte hukuk dilinde veto, devlet bakannn meclisin kabul ettii kanunu tmyle reddederek SIRA SZDE gndemden kaldrmasdr. Halbuki Trk hukukunda Cumhurbakannn Meclise iade ettii kanun yeniden grlr ve deiiklik yaplmadan kabul edilirse artk Cumhurbakan bu kanunu yrrle sokmak zorundadr. AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Cumhurbakannn Meclise yeniden grlmek zere iade ettii kanun eer mecliste yeniden grlr ve hibir deiiklik yaplmadan K kabul artk T A edilirse, P Cumhurbakan bu kanunu yeniden iade edemez. Bir kanunun hukuk sonu dourabilmesi -yani, hak ya da ykmllk yaratabilmesi, bu kanuna dayanlarak bir dava alabilmesi, grlmekte bir davada T E L E Volan ZYON hkimin sz konusu metni kararna dayanak yapabilmesi-, kanunun yrrlkte olmasna baldr. Kanunun Mecliste kabul edilmi olmas, yrrle girmesi anlamna gelmez. Kanunun yrrle girmesi iin ilk koul, Resmi Gazetede yaymlanNTERNE T m olmaktr. kinci koul ise zaman asndan uygulanabilir olmaktr. Kanunlar genellikle yrrlk tarihlerini kendi ilerinde tarlar. Bu, kanunun yaymland tarih olabilecei gibi, belli bir sre sonras da olabilir. Eer bir kanun, kendi ierisinde yrrle ilikin bir hkm tamyorsa Resmi Gazetede yaymndan 45 gn sonra yrrle girer. Kanunlarn ekil ve ierik asndan yargsal denetimi Anayasa Mahkemesi tarafndan yaplr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kanun Hkmnde Kararname

Kanun hkmnde kararnameler (KHK), Bakanlar Kurulu tarafndan karlan ve kanun hkmnde olan kurallardr. Asl olarak Meclise ait olan yasama (yasa karma) yetkisi ksmen idareye (yrtme-hkmet-bakanlar kurulu) verilmi grnse de bakanlar kurulu bu yetkiyi belli koullar altnda kullanabilmektedir. Anayasa, bakanlar kurulunun olaan dnemlerde yapabilecei KHKlar ile skynetim ve olaanst hl durumunda yapabilecei KHKlar arasnda ayrm yapmtr. Olaan Dnem Kanun Hkmnde Kararnameleri Bakanlar kurulu, istedii an ve istedii bir konuda KHK karamaz. Bir KHK karabilmek iin ncelikle Meclisten yetki alnmas gerekir. Bu yetki, bir kanunla veBir KHK karabilmek iin ncelikle Meclisten yetki almak gerekir.
36
Bakanlar Kurulu tarafndan karlan KHKlar, hem Meclis denetimine (siyasi SIRA SZDE denetim) hem de yarg denetimine tbidir.
DNELM S O R U
rilir ve bu kanun yetki kanunu olarak isimlendirilir. Yetki kanunu, karlacak KHKnn amacn, kapsamn, KHKya hakim olacak ilkeleri ve bakanlar kurulunun bu ynde KHK karabilmek iin ne kadar sreyle yetkili olduunu ierir. Bylece TBMM Bakanlar Kuruluna yetkisini devrederken bu yetkiyi belli bir sre ierisinde ve kendi belirledii snrlar erevesinde devretmektedir. Yetki kanunun izdii snrlarn yannda, KHK ile dzenlenmesi yasak olan baz konular bulunmaktadr. lgili dzenlemeyi genel itibaryla ifade edecek olursak Anayasaya gre, temel hak ve zgrlkleri dzenleyen bir KHK karmak mmkn deildir. Dolaysyla bu ynde bir yetki kanunu verilmi bile olsa, Bakanlar Kurulu tarafndan karlacak KHK, denetim organ olan Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilecektir. KHKlar Resmi Gazetede yaymlandklar gn Meclise de sunulur. Meclise sunulmasyla birlikte KHK, kanun hkmnde ve yrrlkte olan bir metin olmasna SIRA SZDE ramen kanun tasar ve tekliflerinin grlmesi usulne tbi olarak Mecliste grlr, ancak Anayasa bu grmenin ncelikle ve ivedilikle yaplmas gerektiini syler. Meclis KHKy tamamen reddedebilecei gibi, baz hkmlerini deitiDNELM rebilir, yahut KHKy kabul edebilir. Anayasa Mahkemesi, KHKlar ekil ve ierik (esas) bakmndan denetlemeye yetkilidir. S O R U Kanunlarn ve yargsal denetimiyle ilgili ayrntl bilgiyi, bu kitabn drdnc D KHKlarn KKAT nitesinde bulabilirsiniz. Skynetim ve Olaanst Hl Kanun Hkmnde Kararnameleri Skynetim ve olaanst hl ilan edildii takdirde, Bakanlar Kurulu, skynetim ve olaanst halin gerekli kld konularda, skynetim ve olaanst hal sreAMALARIMIZ since geerli olmak zere KHK karma yetkisine sahiptir. Bu erevede KHK karmak yetkisinin kullanlabilmesi iin, olaan dnem KHKlarndan farkl olarak, K T A Pbir yetki kanununa ihtiya yoktur. Ancak olaan dnem KHKlaMeclisten alnacak rn karma yetkisi olaan Bakanlar Kuruluna ait iken, skynetim ve olaanst hal KHKlar ancak Cumhurbakannn bakanlk ettii Bakanlar Kurulu tarafndan TELEVZYON karlabilmektedir. Bu dnem KHKlarnn olaan dnem KHKlarndan ayrld bir baka nokta, temel hak ve zgrlklerle ilgili dzenleme yaplmasnn mmkn olmasdr. Dolaysyla olaan dnem KHKlar iin yasak alan olarak dzenlenmi temel hak ve zgrNTERNET lkler, skynetim ve olaanst hl durumlarnda KHKlarca dzenlenebilecektir. Skynetim ve olaanst hal KHKlar sadece siyasi denetime, yani Meclis denetimine tbidir. Bu KHKlar aleyhine iptal davas amak mmkn deildir. Bununla birlikte olaan dnem KHKlarndan farkl olarak siyasi denetimin gerekletirilmesi gvence altna alnmtr. Bu dnem KHKlar yaymlandklar gn Meclise sunulur ve 30 gn ierisinde Mecliste grlerek kanunla karara balanr. Meclis kard kanunla KHKy reddedebilecei gibi tamamen veya deiikliklerle de kabul edebilecektir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Uluslararas Antlamalar
Uluslararas andlamalar, antlama yapma yetkisine sahip uluslararas hukuk kiileri arasnda yaplr.
Bir uluslararas andlama, uluslararas hukukun kendilerine bu alanda yetki tand kiiler arasnda, uluslararas hukuka uygun bir biimde, hak ve ykmllkler douran, bunlar deitiren ya da sona erdiren yazl irade uyumasdr (Pazarc 2003, s. 43). Uluslararas andlamalar, iki veya daha fazla devletin birbirleriyle yahut
37
uluslararas rgtlerle yaptklar bir anlamayla karlkl vaatlerde bulunduklar, eitli bor yklendikleri metinlerdir. Anayasann 90. maddesine gre, usulne gre yrrle konulmu bulunan uluslararas andlamalar kanun hkmndedir. Anayasa yrrle girme usul asndan andlamalar iki gruba ayrr. Birinci grup andlama iin nce TBMMnin uygun bulma kanunu kartmas gerekmektedir. kinci grupta belirlenen istisnai durumlar dnda uluslararas andlamalar, TBMMye sunulur ve TBMM uygun grrse bu durumu bir uygun bulma kanunu ile karara balar. Bu kanuna dayanlarak 244 sayl Uluslararas Andlamalarn Yaplmas, Yrrle Girmesi ve Yaynlanmas ile Baz Andlamalarn Yaplmas in Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakknda Kanun uyarnca Bakanlar Kurulu tarafndan karlan bir kararname ile andlama onaylanr. Kararname, Cumhurbakan tarafndan da imzalanr. Bunun yannda onaylama iin uygun bulma kanununa gerek olmadan Bakanlar Kurulu Kararnamesinin yeterli sayld ikinci grup andlamalar da vardr. Bu gruba giren andlamalara istisna grubu andlamalar denir. stisna grubu andlamalar sadece 244 sayl Kanun uyarnca Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanr ve yrrle konur. stisna grubu andlamalar da iki gruba ayrlr. Birinci alt-grubu oluturan andlamalarn ekonomik, ticari ya da teknik ilikileri dzenlemesi, sre olarak 1 yl amamas, devlet maliyesine bir ykm getirmemesi, kiisel statye ve Trklerin yabanc devletlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamas gerekir. Bu antlamalar Meclise sunulmamaktadr ancak Resm Gazetede yaymlanmasndan itiSIRA SZDE baren 2 ay iinde meclise bilgi verilmesi ykmll vardr. kinci alt-grup ise daha nceden yaplm bir andlamaya dayanlarak yaplan uygulama andlamalar ve yasalarn nceden tand yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, teknik D N E Lticari, M ya da idari andlamalardr. Bu andlamalar iin Meclise bilgi verilmesine gerek yoktur. Herhangi bir andlamann Trk kanunlarnda deiiklik getirmesi duruS O R U munda TBMMden uygun bulma kanunu kartlmaldr. Uluslararas andlamalar kanun hkmnde olmakla birlikte, kanunlarn tbi olD K K A T Mahkemeduu yargsal denetim mekanizmasnn dndadr. Kanunlar Anayasa since Anayasa aykrlk ynnden denetlenebilirken uluslararas andlamalar iin Anayasa Mahkemesinde iptal davas ama imkn yoktur. SIRA SZDE Anayasamz, temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas andlamalara dier uluslararas andlamalardan farkl bir konum vermitir. Nitekim biz de hukuk AMALARIMIZ kurallarnn hiyerarik dzeni ierisinde bu tr andlamalara Anayasann altnda kanunlarn ise zerinde yer vermitik. Bunun nedeni, Anayasa hkmne gre, kanunlar ile temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas andlamalar arasnda K T A P atma olmas durumunda, andlamalarn stn tutulmas ve uygulanmasdr. Uluslararas andlamalar iin Anayasa Mahkemesinde dava alamayacan da hatrlarsak, Anayasa tarafndan temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas szELEVZYON lemelere verilen bu konum, sz konusu andlamalar hukuk Tsistemi ierisinde olduka gl bir yere oturtmaktadr. Trkiyenin taraf olduu uluslararas andlamalara ulamak iin Dileri N T E R N EBakanlnn T web sitesini kullanabilirsiniz. Bkz. http://ua.mfa.gov.tr/
stisna grubu uluslararas andlamalarn Meclise sunulmas gerekmez. Ancak bu anlamalarla ilgili olarak Meclis bilgilendirilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tzk
Anayasa tarafndan Bakanlar Kuruluna tannm hukuk kural yaratma yetkilerinden birisi de tzk yapma yetkisidir. Anayasa tzn, bir kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere karlabileceini syler. Tzkler ge-
38
Tzk kanunlarn uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere karlr.
nellikle, kanunda yer alan tzk karlacana dair hkme dayanlarak yaplr. Ancak bir tzk kartmak iin byle bir hkmn bulunmas zorunlu koul deildir. Bakanlar Kurulu herhangi bir kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere tzk kartabilir. Bununla birlikte hibir kanuna dayanmadan ve herhangi bir kanunla dzenlenmemi bir alana dair tzk kartlamaz. Tzkler Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanarak yaplr, ancak tzk taslann Dantay incelemesinden geirilmesi zorunludur. Dantay Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanan tzk taslan inceler, hukuk deerlendirmesi sonucunda ya taslakta herhangi bir deiiklik yapmaz, yahut da deiiklikler ieren yeni bir taslak hazrlar. Bakanlar Kurulu Dantayn deiikliklerle hazrlad tasla kabul etmek zorunda deildir. stedii takdirde Dantaya incelenmek zere gnderdii tasla aynen kabul ederek tzk olarak kartabilir. Ancak kendi taslandan ve Dantayn taslandan farkl bir metni tzk olarak kartamaz. Zira bu yeni taslak Dantay incelemesinden gememitir. Tzkler kanunlar gibi Cumhurbakan tarafndan imzalanarak Resmi Gazetede yaymlanmak suretiyle yrrle girer. Tzkler, Anayasadaki ifadeyle kanunlara aykr olmamaldrlar. Byle bir aykrln denetimi, Dantay tarafndan yaplr.
Ynetmelik
SIRA SZDE SIRA bir SZDE Devlet devasa rgttr ve bu rgt kendi iinde pek ok organ, kurum ve kuruluu barndrr. Bu organ, kurum ve kurulular yrttkleri faaliyetler erevesinde, kanunlarn ve tzklerin uygulanabilmesi iin kanunlarda aka yer almayan DNELM hususlarda pek ok dzenlemenin yaplmasna ihtiya duyar. htiya duyulan bu daha ayrntl ve teknik dzenlemeler, Anayasann verdii yetkiyle Babakanlk, O kamu R U bakanlklar S ve tzel kiilikleri tarafndan ynetmelik ad verilen metinlerle gerekletirilir. Ynetmelikler kanun ve tzklere, dolaysyla da her hlkrda kanunlara daDKKAT yanr. Ayn zamanda karlan ynetmelik, ynetmelii karan kamu tzel kiisinin grev alanyla ilgili olmaldr. Dolaysyla kamu kurum ve kurulular ynetmeSIRA SZDE lik karrken bir kanuna dayanmal ve karlan ynetmelik de bu kurum veya kuruluun grev alann dzenlemek zere karlm olmaldr. Ynetmeliklerin hepsi Resmi Gazetede yaymlanmak zorunda deildir. lgili AMALARIMIZ mevzuatta belirtilen trdeki ynetmelikler Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girerken byle bir koulun bulunmad ynetmelikler usulne uygun ekilde ilan edilmekle yrrle girerler. K T A P Ynetmeliklerin yargsal denetimi idari yarg tarafndan gerekletirilir. Bakanlklarn ynetmelikleri ile kamu tzel kiiliklerinin lke apnda uygulanan ynetmelikleri, Dantay tarafndan denetlenir. Kamu kurumu ile kamu kuruluu niteliTELEVZYON indeki meslek kurulularnn belli bir yrede uygulanan ynetmelikleri ise o yrede yetkili olan idari mahkemeler tarafndan denetlenir.
DNELM Ynetmelikler; Babakanlk, bakanlklar veya kamu tzel kiilerince karlabilir. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yazl hukuk ulamak iin Mevzuat Bilgi Sistemini kullanabilirsiniz. Mevzuat N kurallarna TERNET Bilgi Sisteminde kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik ve teblilerin kodifikasyonu yaplm gncel metinleri ile kanunlarn mlga hkmlerini bulabilirsiniz. Bkz. http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/
Yazsz Kaynak: rf ve det Hukuku

Birinci nitede, rf ve adet ad verilen, ok uzun zamandan beri uygulanagelen ve topluluk yeleri tarafndan uyulmas gereken kurallar olarak grlen baz toplum-
39
sal pratiklerin bulunduunu belirtmitik. Bu toplumsal pratiklerin bir ksmna hukuk dzeni zel bir nem atfeder ve bunlar hukuk kurallarna dahil eder. Baka bir deyile bu baz rf ve adet kurallar hukuk tarafndan hukuk sistemine ait hukuk kurallar olarak kabul edilir. Bu kurallara ise rf ve det hukuku ad verilir. rf ve adet hukuku bal altnda incelenen kurallar, rf ve adet kurallardr. Bir rf ve adet kuraln ayn zamanda hukuk kural yapan, bir hukuk kuralnn aka sz konusu kurala gnderme yapmasdr. Byle bir duruma hukuk sisteminde nadiren rastlanr. Hukuk dzeni bir rf ve adet kuraln hukuk kural saymakla, kiilerin bu rf ve adet kuralna uyma ynnde hukuki bir sorumluluu olduunu sylemi olur. Yarg organlar kararlarn verirken sz konusu kural uygular, kararlarna dayanak yaparlar. rf ve adet kurallar her ne kadar yazsz kaynak olarak kabul edilse de yazsz olmann uygulamada bu kurallarn tespitini zorlatrdndan, zellikle ticaret odalar gibi yerel meslek rgtleri, yrelerindeki rf, adet ve teamlleri yazllatrma eilimindedir. Bu rgtler tarafndan yazl hale getirilen rf ve adet kurallar dorudan balayc bir hukuk kural haline gelmezler, ancak bir uyumazlk durumunda kanunun rf ve adete atf yapt durumda tespiti kolaylatrrlar. rf ve adet hukukuna ceza hukuku alannda rastlanmaz. Bir eylemin su olarak nitelenmesi ve bu eyleme bir ceza ngrlmesi, ancak ve ancak kanunun ak hkmyle mmkndr. Bununla birlikte baz bor ilikilerinde, zellikle de baz ticari ilikilerde hukuk kurallar, baz toplumsal pratiklere atf yapabilir.
rf ve adet hukukuna, teaml hukuk veya yaplageli kurallar da denir.
Ceza hukukundaki kanunilik ilkesi gerei bu alanda rf ve adet hukukuna yer yoktur.
Tali Kaynaklar
Yukarda, hukukun asli kaynaklarn grdk. Asli kaynaklar, yarg organlarnn kararlarn olutururken dikkate almak zorunda olduklar kaynaklard. Bu adan asli kaynaklarn balayc olduunu syleriz. Bunun yannda baz kaynaklar, balayc olmamakla birlikte, uygulanacak kurallarn belirlenmesinde yardmc olurlar. Hatta yazl hukuk kurallarnn uygulanmasnda ortaya kacak baz tereddtlerde fiili olarak ciddi bir etkiye sahip olurlar. Bu kaynaklar, yarg kararlar ve bilimsel grlerdir.
Yarg Kararlar
Yarg kararlar, yarg organlarnn (mahkemelerin) baktklar davayla ilgili olarak verdikleri kararlardr. Hukuk kayna olarak kabul edilebilecek yarg kararlar ise, asl olarak yakn zamana kadar kullanlan itihat szcnn karl olan kararlardr. Bu kararlar, olaan ve allm hukuk uygulamasnn tesinde, davaya konu olaylarn kanunda aka dzenlenmemi olmasndan kaynaklanan nedenlerle verilmi kararlardr. Dava konusu olaylarn ve hukuk kurallarnn yorumlanmasyla yeni saylabilecek bir karar verilmi yahut daha nceki yorum uygulamalarndan eitli gerekelerle ayrlm bir karar verilmi ise mahkemenin itihatta bulunduu sylenir. Bu tip kararlar, ayn sorunlarla karlaan hakimler iin olay deerlendirme ve hukuk kurallarn yorumlama konusunda yardmc olur. Belirttiimiz zere bu kararlarn balayclk zellii yoksa da zellikle ayn hakimin kendi verdii eski tarihli kararlarda gelitirdii itihadna uyumlu davranmas eilimi doal karlanmaldr. tihatlarn etkisinin gl bir ekilde hissedildii durum, yksek mahkemelerin kararlarnn etkisinde ortaya kar. Yksek mahkemeler, olaan yarglama yetkisine sahip alt derece mahkemelerinin kararlarnn hukuka uygun olup olmadn denetleyen mahkemelerdir. Bu mahkemelerin yaptklar yorum ve oluturduu
tihatlar, benzer sorunlarla karlaan hakimlerin en byk yardmcsdr.
40
Hukukun asli kayna olarak kabul edilen itihad birletirme kararlar balaycdr.
itihat, alt derece mahkemeler asndan psikolojik etkiye sahiptir. Zira yarg rgtnde denetleyici konumdaki bir mahkemenin verdii karar, doallkla daha gl ve doru kabul edilir. Bunun yannda yksek mahkeme yelerinin deneyimli ve baarl hakimlerden olutuu gerei de dikkate alndnda, itihatlar alt derece mahkemeleri asndan karar vermeden nce baklmas gereken kaynaklar olarak ortaya kar. tihatlar konusunda son olarak deinilmesi gereken nokta, Yargtay ve Dantay tarafndan verilen itihad birletirme kararlardr. tihad birletirme kararlar, Yargtay ve Dantaydaki eitli dairelerin ayn konuda farkl kararlarnn uyumlatrlmas amacyla verilir. Bu kararlar balaycdr. Dolaysyla artk bu kararlar tali veya yardmc kaynak deil, asli kaynak olarak kabul edilir.
Bilimsel Grler
Bilimsel grler, baka bir ifade ile reti (doktrin), eski kullanm itibaryla bilimsel itihatlar, hukuku bilim insanlarnn eserlerinde ortaya koyduklar grlerdir. Bu grlerin nemi, zellikle tartmal konularda ve bilim insanlarnn mevcut hukuk kurallar erevesinde baz istisnai ve muhtemel olaylar gereklemeden nce bildirdikleri grlerde ortaya kar. Bu grler genellikle asli kaynaklarda aka hkme balanmam ve yoruma ihtiya duyulan konularla ilgilidir. Hakimler kararlarn verirken bu bilimsel grlerden yararlanabilirler. Hatta zaman zaman kararlarnda genel olarak doktrin veya reti adyla, bazen de aka bir hukuku bilim insann eserine atf yapmak suretiyle bilimsel grleri kararlarn gerekelendirmek iin kullanabilmektedirler.
SIRA SZDE
Bir anayasann kat anayasa olmasnn nedenleri ve sonular neler olabilir? SIRA SZDE
D N E L M uygulanmas, bir egemenlik sorunudur. Hukuk kurallar, bu Hukuk kurallarnn kurallara kimlerin uymakla ykml olduunu, baka bir deyile yaptrmlarn kimlere uygulanacan sylemekle bu kiiler zerinde bir egemenlik iddiasnda S O R U bulunmu olur. Doal olarak ilk egemenlik iddias, devletin snrlar iindeki topraklardr. Bu DKKAT alana devletin lkesi denir. Temel ilke, hukukun devletin lkesinde geerli olduudur. Baka bir deyile devletin lkesi ierisinde meydana gelen olaylar ve eySIRA SZDE lemler, o devletin hukukuna tbidir. Bu ilke, mlklik ilkesi olarak da anlr. kinci ilke, devletin vatandalar zerinde egemenlik sahibi olmasndan hareketle bir devletin hukukunun o devletin vatandalar iin geerli olduudur. Bunun anlam, AMALARIMIZ vatandalar devletin lkesi dnda bile olsalar kendi devletlerinin hukukuna tbi olacaklardr. MlklikK ilkesi, zellikle kamu hukuku alannda geerlidir. Sz gelimi ceza hu T A P kuku, ister vatanda ister yabanc olsun, devletin lkesinde gerekleen olaylara uygulanacaktr. Dolaysyla ceza kanunlarnn su kabul ettii eylemler, yabanclar tarafndan da ilense, devletin lkesinde gerekletikleri takdirde yarglamaya ve TELEVZYON cezalandrmaya konu olacaklardr. ahslik ilkesi ise daha ok zel hukuk sorunlarnda geerlidir. zellikle aile hukuku alannda devletler, topraklarnda bulunan yabanclarn kendi hukuk sisN T E R ettikleri NET temlerince elde haklar tanrlar. Ne var ki, her iki ilke de mutlak olarak uygulanmaz ve uygulanma alanlarn kesin snrlarla betimlemek mmkn deildir. Zira sz gelimi ceza hukuku, belli ko-
DNELM S O R U
YER VE K BAKIMINDAN UYGULANMA
DKKAT Devletin lkesi: kara, hava ve varsa deniz lkesinden oluur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trkiyede su ileyen K T A da P Trk yabanclara Hukukunun uygulanmas mlkilik ilkesinin sonucudur.
TELEVZYON
NTERNET
41
ullarda yabanclarn yurt dnda iledii sularn Trk kanunlarnca yarglanacan belirtir. Bunun yannda baka bir devletin vatanda ile Trk vatanda arasndaki bir zel hukuk ilikisinde hangi kanunlarn uygulanaca, bu kitabn yedinci nitesinde Devletler zel Hukuku bal altnda greceiniz hukuk alannca incelenen kurallar erevesinde belirlenir. likinin tr ve gerekleme ekline gre byle bir ilikide Trk kanunlar uygulanabilecei gibi yabanc hukuk da uygulanabilir.
ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMA

Zaman bakmndan uygulanma altnda ele alacamz konular, hukukun yazl kaynaklar bal altnda incelediimiz hukuk kurallaryla ilgilidir. Hatrlanaca zere yazl hukuk kurallar hukuk sisteminin yetkilendirdii organlar tarafndan yaratlrlar. Resmi Gazetede yaymlanmas zorunlu olmayan ynetmelikler dnda bu kurallarn hepsi Resmi Gazetede yaymlanmakla hukuk evreninde varlk kazanm olurlar. Bununla birlikte bir hukuk kuralnn yaymlanm olmas, kendiliinden uygulanabilir olmas sonucunu dourmaz. Yrrlk ad verilen ve varlk kazanm bir hukuk kuralnn zaman asndan uygulanabilir olduunu gsteren baz koullarn da yerine gelmi olmas gerekir. Bunun yannda hukuk kurallar sonsuza kadar yrrlkte kalmazlar. Kural yaratan makam bu kurallarda deiiklik yapabilir yahut kurallar tamamen yrrlkten kaldrabilir.
Yrrle Girme
Kanunlarn yrrle girip girmediinin belirlenmesi iin, kanunun kendi ierisinde yrrle giri tarihiyle ilgili bir hkm ierip iermediine baklr. Kanunlar genellikle bu ynde bir hkm ierir. Sz konusu hkm, ya kanunun Resm Gazetede yaymlanmasyla birlikte yrrle gireceini syler, ki bu durumda Resm Gazetede yaymland andan itibaren yrrle girerek sonu dourmaya balar, yahut da daha ileri bir tarih yrrlk tarihi olarak belirlenir. Resm Gazetede yaymlanan ancak yrrlk tarihinin daha ileri bir tarih olarak belirlendii kanun sonu dourmaya bu tarihten itibaren balayacaktr. Byle bir dzenleme yaplmasndaki ama, genellikle, yeni bir dzenlemeyle karlaacak ilgililerin kendilerini hazrlamalardr. Sz gelimi, gda maddeleri retimi yapan fabrika ve imalathanelerin bnyelerinde gda mhendisi istihdam etmesini gerektiren ve ihlal durumunda para cezas veya kapatma cezas veren bir dzenleme sz konusu olduunda, ilgililerin hazrlklarn yapmalar iin kanunun yrrlk tarihi yaymlanmasndan belli bir sre sonras olarak belirlenir. Kanunun yrrlk tarihiyle ilgili herhangi bir hkm iermemesi de mmkndr. Bu durumda kanunun yrrlk tarihi, yaymdan itibaren 45 gn sonrasdr. Tzklerin Resm Gazetede yaymlanmalarnn zorunlu olduunu belirtmitik. Tzklerin yrrle girmesi, kanunlarla ayn dzene tbidir. Dolaysyla tzk metninde yrrlk tarihi belirtilmemise, Resmi Gazetede yaymlandktan 45 gn sonra yrrle girerler. Resm Gazetede yaymlanmas zorunlu olan ynetmelikler yaymlaryla birlikte, dier ynetmelikler ise duyurulmalaryla birlikte yrrle girer.
Genellilik kanunlarda yrrlk bal tayan bir madde yer alr.
Yrrlkten Kalkma
Yrrlkten kalkma konusunda ilk olarak belirtilmesi gereken nokta, kural olarak yrrlkten kaldrma yetkisine sahip olan makamn, o hukuk kuraln yaratan makam olduudur. Ayn ekilde, bir hukuk kural, ayn trden hukuk kural ile deitirilir veya kaldrlr. Dolaysyla bir kanun, ancak bir kanun ile deitirilecek veya
42
kaldrlacak, ynetmelik de yine bir ynetmelik ile deitirilecek veya ynetmelii karan makam tarafndan yrrlkten kaldrlacaktr.
Yrrlkten Kaldrma (lga)

Bir hukuk kuralnn, o kural daha nceden yaratm makam veya organ tarafndan yrrlkten kaldrlmasna ilga ad verilir. Yrrlkten kaldrlm hukuk kural ise, mlga kanun, mlga tzk vb.dir. lga, aka yaplabilecei gibi st rtl ekilde de gerekletirilebilir. Aka yapld durumlarda (sarih ilga), kural karan organ veya makam, ayn trden bir ilemle sz konusu kural kaldrdn aka dile getirir. Sz gelimi bir kanunun ilgas sz konusu ise TBMM bir kanun kartmak suretiyle, kaldrlan kanunu aka belirterek yrrlkten kaldrldn ifade eder. Yukardaki aklamamz tekrarlayacak olursak, bir kanunun tzk veya ynetmelikle yrrlkten kaldrlmas mmkn deildir. Tzkler ve ynetmelikler de kendilerini yapan/yaratan/karan organ veya makamlarn yrrlkten kaldrma kararlaryla yrrlkten kalkarlar. Yrrlkten kaldrma baz durumlarda st rtl/rtk (zmni) bir ekilde yaplr. Bir konuyu belli bir ekilde dzenleyen kanun yrrlkte iken, ayn konuyu farkl bir ekilde dzenleyen yeni bir kanun karldnda, hukuk kurallarnn atmas bal altnda greceimiz ilkeler erevesinde yeni tarihli kanunun uygulanaca kabul edilir. Bylece eski tarihli kanunun uygulama olana kalmadndan, bu kanun ilga edilmi olmakla ayn sonular dourur. Ne var ki bu ilga, ak (sarih) deil rtk (zmn) bir ilgadr.
ptal Kararlar
Hukuk kurallarnn, normlar hiyerarisindeki stn normlara uygun olmas gerektiini belirtmitik. Bu gerekliliin yerine gelmesi, kurallarn yargsal denetimini yapan organlar tarafndan salanr. Kanunlarn ve KHKlarn Anayasaya uygunluu Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenir. Mahkeme bir aykrlk tespit ettii takdirde iptal karar verir. ptal kararnn sonular, sz gelimi kanunun Meclis tarafndan yrrlkten kaldrlmasyla ayndr. Ayn ey tzkler ve ynetmelikler iin de geerlidir. Tzkler ile baz ynetmelikler Dantay, dier ynetmelikler ise idare mahkemeleri tarafndan denetlenir. Kanunlara aykrlk tespit edildii takdirde tzk ve ynetmelikler iptal edilir ve bylece yrrlkten kalkm olurlar.
Gemie Ynelik Uygulanma Sorunu

Hukuk kurallar, yrrle girmelerinden nce meydana gelen olaylara uygulanmaz.
Buraya kadar anlattklarmzdan anlalaca zere, hukuk kurallar yrrle girmelerinden itibaren sonu doururlar. Bunun anlam, ilkesel olarak, hukuk kurallarnn ancak yrrle girdikten sonra meydana gelen olaylara uygulanmasdr. Buna gemie etkili olmama ilkesi ad verilir. Hukuk kurallarnn gemie etkili olmamas ilkesinin ardnda yatan en nemli dnce, hukuk gvenliidir. Hukuk gvenlii, hangi eylemlerin hangi hukuk sonular douracann belli edilmesi vastasyla bireylerin hayat planlarn rasyonel ekilde yapabilmeleri imknn salar. Eer hukuk kurallar gemie etkili olarak uygulanrsa, u andaki eylemlerimizin ileride hangi hukuk sonular douracan kestirmemiz mmkn olmaz. Gemie etkili olmama ilkesi, mutlak bir ilke deildir. Bu ilkeyi daha ok, bireylere ykmllk getiren dzenlemelerin gemie etkili olamayaca yahut olmamas gerektii eklinde anlamak gerekir. Bu ynyle ilkenin en belirgin uygulamas, ceza hukuku alanndadr. Kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesine paralel ola-
43
Ceza kanunlarnda lehe olan deiiklikler gemie etkilidir.
rak, ceza kanunlarnn ancak yrrle girdikten sonraki eylemler iin sonu douraca kabul edilir. Sz gelimi, u an iin su saylmayan bir eylem, yarn kanunla su saylmaya balanrsa, bugn yaplan eylem yarglamaya konu yaplamaz. Ayn durum, cezalarda yaplan art iin de sz konusudur. Su saylan bir eyleme uygulanan cezada art yapldnda, bu art, deiiklik yaplmadan nceki olaylar iin uygulanmayacaktr. Bununla birlikte ceza hukukunun bir baka ilkesi, gemie etkili olmama ilkesinin bir istisnasn oluturur. Ceza kanunlarnda lehe olan deiiklikler, gemie etkilidir. Yani bir kii su saylan bir eylemi gerekletirdiinde bu eylem iin ceza kanunlarnn ngrd ceza 1 yl hapis cezas iken yaplan deiiklikle ceza 6 aya indirilmi yahut eylem su olmaktan karlm olabilir. Bu durumda kiinin eylemi gerekletirdii tarihteki durum deil daha hafif olan yeni dzenleme dikkate alnr. Gemie etkili olmama ilkesi, zel hukuk alannda, hukuki ilikilerle elde edilen haklarn korunmasna da hizmet eder. Ancak istisnai durumlarda kamu dzeni yahut kamu yarar gibi gerekelerle, daha nce elde edilmi haklarn kaybna neden olabilecek uygulamalar sz konusu olabilir. Gemie uygulama konusunda deinilmesi gereken son nokta, yarglama (muhakeme) hukuku alanndaki dzenlemelerdir. Yarglama srasnda yarglama hukukunda, yani davann grlmesiyle ilgili yaplan hukuk deiiklikler, grlmekte olan davalar da etkiler. Tamamlanm yarglama ilemleri geerliliklerini devam ettirir, ancak yeni ilemler deiikliklere gre yaplr. Bunun, gemie uygulama ilkesinin istisnas olarak grlmesinin nedeni, yarglamann eski hukuk dzenlemeye gre balam olmasdr.
HUKUK KURALLARININ ATIMASI

Hukukun uygulanmas srasnda ortaya kan nemli bir sorun, ayn konunun farkl hukuk kurallarnca dzenlenmi olmas, ama daha da nemlisi, farkl ekillerde dzenlenmi olmasdr. Bu durumda kanunlarn/kurallarn atmasndan bahsedilir. atan kurallar sz konusu olduunda uygulaycnn, zellikle de yargcn karlat sorun, ayn konuyu dzenleyen bu kurallardan hangisinin uygulanacadr. Bu konuda hukukularn yzyllardr uygulad baz ilkeler, yargcn kararn belirler. atmann farkl trdeki kurallar arasnda olmas asndan yaplan ayrma gre belirlenen ilke vardr: stn kural ilkesi, zel kural ilkesi ve yeni kural ilkesi. imdi bu ilkeleri biraz daha ayrntl bir ekilde ele alalm:
stn Kural lkesi

Ayn konuyu farkl ekillerde dzenleyen hukuk kurallarndan birisi, normlar hiyerarisinde daha stte bulunuyor ise yargcn bu stteki kural uygulamas gerektii kabul edilir. Nitekim Trk hukukunda btn kanunlarn Anayasaya uygun olmas gerektii, tzk ve ynetmeliklerin de kanuna aykr olamayacaklar belirtilmitir. Baka bir ihtimal, kanunlar ile tzk ve ynetmelikler arasndaki atmadr. stn kural ilkesi, yine bir kanun ile tzk veya kanun ile ynetmelik arasndaki atmada kanunun, tzk ile ynetmelik arasndaki bir atmada ise tzn uygulanmas gerektiini kabul eder. Bununla birlikte tzklerin kanuna aykrl ile ynetmeliklerin kanun ve tzklere aykrln denetleme yetkisine idari yarg sahiptir. Kamu grevlilerinin, grevleriyle ilgili olarak uygulamak durumunda kaldklar tzk ve ynetmeliklerin st normlara aykrln iddia ederek uygulamadan kanmalar sorumluluklarn dourabilir.
Bu dnce, normlar hiyerarisinde altta bulunan kurallarn sttekilere uygun olmas gerektii dncesinden kaynaklanr.
44
zel Kural lkesi

Hukuk kurallar, yapldklar zamann zellikleri ve yapl amalar asndan belli tr ilikilerin tmn kapsar tarzda karlabilir. Bunun yannda duyulan ihtiya nedeniyle sz konusu ilikilerin baz biimlerine ynelik ayr ve farkl hkmler ieren dzenlemeler yapldna da sklkla rastlanr. Eer bu hukuk kurallar normlar hiyerarisinde ayn dzeyde yer alyor iseler aralarnda genellik-zellik ilikisi vardr. Sz gelimi Borlar Kanunu, satm szlemesiyle pek ok hkm ierir. Bu hkmler, satm szlemesi saylan btn ilikilere uygulanabilir niteliktedir. Bununla birlikte Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun, baz satm szlemelerine uygulanan farkl hkmler iermektedir. Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunun kapsamna giren bir olayda uyumazlk kt ve mahkemeye tand durumda, hakim, geerli ancak farkl hkmler ieren iki ayr kanundan birini uygulamak durumundadr. te zel kural ilkesi, byle bir durumda daha zel hkmler ieren kanunun uygulanmas gerektiini belirtir. Dolaysyla hakim, rneimizdeki olayda Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunun hkmlerini uygulamak durumundadr. Ksaca ifade edecek olursak zel kanun ilkesine gre, ayn dzeyde ve aralarnda genellik-zellik ilikisi bulunan iki hukuk kural atnda uygulanacak kural, daha zel dzenlemeler ieren kuraldr.
Yeni Kural lkesi

Ayn dzeyde, ayn nitelikte ve farkl hkmleri ieren iki hukuksal dzenleme varsa yeni kural ilkesi uygulanr
Ayn dzeyde bulunan kurallar arasnda genellik-zellik ilikisi bulunmuyor ancak yine de bu kurallar farkl hkmler ieriyorsa uygulanacak ilke, yeni kural ilkesidir. Bu ilkenin bir rneini, yukarda yrrlk sorunlarn ele alrken zmn ilga nitelemesiyle incelemitik. Tekrarlayacak olursak ayn konuyu farkl ekillerde dzenleyen ayn dzeyde iki kural bulunduu takdirde, bunlardan yakn tarihli olan uygulanr. Zira kanun koyucunun fiili iradesinin yakn tarihli/yeni kural ile ortaya kt, eski kuraln zmnen de olsa ilga edildii/kaldrld kabul edilir.
HUKUKUN YORUMLANMASI
Yorumlama anlam verme faaliyetidir. Bir duruma, harekete, sze dair anlamn varlndan bahsedebiliyorsak, bu durum, hareket veya sz yorumlamz demektir. Hukukun uygulanmas, tmyle yorumlamaya dayanr. Zira uyumazlk konusu olaylara anlam vermek zorundayzdr. Bir davann taraflar, eylemlerinin nedenlerini sunarlar, grnteki niyetleri ile gerek niyetleri arasnda ayrm yaparlar, yaptklar szlemenin anlam hakknda iddialarda bulunurlar vs. Btn bu iddialar hakimin nne, yorumlanmas gereken szel ifadeler, yazl belgeler vb. tarznda gelir. Hakim kendisine sunulan dava dosyasn yorumlayarak anlamlandrmak durumundadr. Ancak hakim ayn zamanda, kararna dayanak yapmak zorunda olduu hukuk kurallarn da yorumlamak durumundadr. Hukukun yorumlanmas, yani anlamlandrlmas, olaan, allagelmi, rutin olaylarda sorun yaratmaz. Anlam hakknda herhangi bir phe ve tartma olmayan, defalarca ayn ekilde uygulanm ve uygulanmaya da devam edecei dnlen hukuk kurallarnn says, btn hukuk kurallar iinde ounluu oluturur. Ancak daha nce dava konusu olmam, meydana gelebilecekleri dnlmemi olaylar sz konusu olduunda, hakimin anlamlandrma abas zorluklarla karlar. Bazen de, hukuk kurallarnn yapm srasnda zensiz davranlmas, bir olayn
45
birden fazla hukuk kuralnn kapsamna girdiini iddia etmeyi mmkn klabilir veya hangi kuraln uygulanaca konusunda phe yoksa bile uygulamann sonular hakknda rahatlkla karar vermek mmkn olmayabilir. Yine kural yapm srasndaki zensizlik, dil bilgisi kurallarna uyulmamas eklinde ortaya kabilir ve dil hakknda ortak bilgilerimiz, metni anlamlandrmamz gletirebilir. te bu tip durumlarda yorum, bir sorun olarak ortaya kar. Hukuk kuralnn anlamlandrlmas ve dava konusu olayla ilikisinin kurulmas hakknda bir phe ortaya ktnda neler yaplmas gerektiiyle ilgili olarak ortaya konulmu dncelere yorum teorileri ad verilir. Yzyllar boyunca insanln ortak bir meselesi olarak gelien yorum teorileri, bugn iin bize yorum faaliyetinde yardmc olacak pek ok argman sunar.
Yorum teorileri, hukuk kurallarnn anlamlandrlmasnda hangi temel ilkelerin geerli olduunu ortaya koymaya alrlar.
ekil 2.4 Yorum Teorileri Yorum Teorileri
Szel Yorum Teorisi
Sistematik Yorum Teorisi
Tarihsel Yorum Teorisi
Amasal Yorum Teorisi
Szel Yorum Teorisi

Szel (lafz) yorum teorisinin temel iddias, hukuk kurallarnn metninde yer alan ifadeye sk skya bal kalnmas gerekliliidir. Bu teoriye gre bir kuraln anlamn belirlerken szcklerin hukuk dilindeki ve gndelik dildeki anlamlar, kuraln ifade edili tarz, noktalama iaretleri dikkate alnr. Bunlarn yannda yine dilsel unsurlar olarak saylabilecek ve birkana aada deineceimiz mantk kurallar da szel yorum teorisinde kendine yer bulur. Anlamn belirlenmesinde belirtilen hususlar dnda gerekeler ve dayanaklar bulunmas, bu gr asndan kabul edilemez. Szel yorum teorisinin kural metnine sadk kalnmas iddiasnn temeli, uygulayclarn kural metninde aka yer almayan hususlara, aadaki rneklerini greceimiz iddialarla hukukilik nitelii kazandrmalarn engelleme isteine dayanr. Zira bu gr savunanlar asndan vatandalarn ve uygulayclarn zerinde nesnel olarak anlaabilecekleri tek ey kuraln metnidir. Kural metninin dndaki unsurlara bavurulmas, hukuktan beklenen belirlilii dolaysyla da hukuk gvenliini zedeleyecektir. Kural metninin dil bilgisel adan anlam konusunda phe ve tereddte yol amad durumlarda mutlak surette uygulanmas, ounca dier yorum teorisi taraftarlarnca da paylalr. Ancak sorun, hangi durumlarn phe ve tereddde yol atnn kabul edilecei noktasndadr. nk dier hukuk kurallarndan ayr bir ekilde tek bana ele alndnda anlam akm gibi grnen bir kural, dier hukuk kurallar, dava konusu olaylarn nitelikleri, sz konusu kuraln yapl srasnda kural yaratanlar tarafndan dile getirilen grler vb. dikkate alndnda pheli hale gelebilir. stelik hukuk kurallar duraandr. Yani bir kere koyulduklarnda, uzun sre geerli hukuk kurallar olarak varlklarn devam ettirirler. Bununla birlikte hayat tarz, toplumdaki ve hukukular arasndaki egemen grler, deer yarglar hzl bir ekilde deiir. Ayrca kurallarn konulmas srasnda hi akla gelme-
46
mi ayn trden ama farkl bir ekilde ele alnmay gerektiren olaylar ortaya kabilir. Szel yorum teorisi taraftarlar, nesnellik adna btn bu durumlarn dikkate alnmamas gerektiini sylerken, dier yorum teorileri, byle bir uygulamann hukukun varlk amacyla uyumadn, hakimin rolnn salt teknik bir uygulayc olmaya indirgediini syleyerek eletirir.
Sistematik Yorum Teorisi

Hukuk kurallar tek tek olaylara has olarak karlmaz. Genel niteliklidirler. Bu genelliin bir boyutu, daha nce de belirttiimiz gibi, dzenledikleri alanla ilgili herkese uygulanabilmeleridir. Baka bir boyutu ise hukuk kurallarnn kapsad konularn birbirleriyle kesien halkalar gibi dnlebilmesine imkn salar. Hukuk sisteminin iinde izole edilmi, tek bana dnlebilecek, dier hukuk kurallarndan tamamen bamsz bir kural yoktur. Her kural daima baka kurallarla ve hatta bir btn olarak hukuku ele aldmzda hukuk ilkeleriyle iliki ierisindedir. Hukuk kurallarnn pek ok kuralla iliki ierisinde olmas, sistematik yorum teorisi ad verilen bir yorum anlayn dourur. Bu anlaya gre hukuk kurallar anlamlandrlrken, hukuk sisteminin iindeki konumu dikkate alnmaldr. Sz gelimi, Borlar Kanununda yer alan bir madde anlamlandrlrken, ncesindeki ve sonrasndaki maddeler, sz konusu maddenin Borlar Kanununun hangi ksmnda yer ald, varsa madde bal, blm bal gibi zellikler maddenin anlamlandrlmasnda belirleyici rol oynamaldr.
Tarihsel Yorum Teorisi

Tarihsel yorum teorisinde hukuk kuralnn kabul edildii dnemdeki tartmalar da incelenir.
Tarihsel yorum teorisi, bir hukuk kuralnn anlamnn, kanun koyucunun kuraln yapl zamanndaki iradesine baklarak belirlenmesi gerektiini syler. Kanun koyucu, hukukta, hukuk kurallarnn, zellikle kanunlarn, ama daha geni olarak devletin karm olduu kurallarn ardnda duran, irade atf yapan soyut bir kavramdr. Bu iradenin deiiklie ve kesintiye uramad, tek bir varlk olarak her an hukuk kurallarnn ardnda durduu kabul edilir. Nitekim, ok eskiden yaplm ama u anda da geerli olan bir kanunla ilgili olarak kanun koyucunun amalarndan, iradesinden vs. bahsederken kanunu bizzat koyan bir kiiden deil, u anda da var olan kanun koyucudan bahsederiz. Kanun koyucunun soyut deil de somut bir kavram olduu bir ynetimde, szgelimi krallk ynetiminde, kanun koyucunun ve iradesinin belirlenmesi kolay olacandan, onun kurala verdii anlam dikkate almak da anlaml olabilir. Ancak kanunlarn meclis tarafndan yapld parlamenter sistemlerde, kanun koyucunun belirlenmesi mmkn deildir. Tarihsel yorum teorisi, kanun koyucunun iradesinden bahsederken, kuraln yapld dnemde, kural yapma faaliyetine katlanlarn ve o dnemki anlayn dikkate alnmas gerektiini syler. Baka bir ifadeyle bu teori, kurallarn konulu amacna gnderme yapar. Bu iradenin ve amacn belirlenmesi, zellikle uzun sreden beri yrrlkte bulunan kurallar asndan tarihsel bir aratrmay gerektirir. Bu erevede anlam hakknda pheye dlen kuraln yaplmas srasnda, sz gelimi kanun yaplmas srasnda meclisteki srete komisyonlarda yaplan tartmalar, ortaya koyulan grler, hazrlanan raporlar, meclis grmeleri srasnda milletvekillerinin kanunun leh ve aleyhindeki grleri srasnda kanuna verdikleri anlam, kurala verilecek anlam belirlemektedir.
47
Amasal Yorum Teorisi

Amasal (ereksel, ga, teleolojik) yorum teorisi, tarihsel yoruma benzer bir k noktasndan hareket eder: Kurallar, konulu amalarna gre anlamlandrlmaldr. Ancak amasal yorum teorisi taraftarlar, konulu amacnn belirlenmesinde tarihsel iradeye ve koullara baklmas gerektiini kabul etmezler. Bu gre gre kural yaplm olmakla, kendisini yapanlardan bamsz bir nitelik kazanmaktadr. Dolaysyla konulu amac, kuraln yaplma anna baklarak deerlendirilmemeli, uygulayc, kural uygulayaca anda bir btn olarak hukuk sisteminin anlam ve kendi dneminin ihtiyalar erevesinde bu kurala anlam vermelidir. Amasal yorum teorisi kural koyucusundan ayrmakla, hakime olduka geni bir alan brakr. Zira hakim artk kanun koyucunun iradesinden, zamannda o kuraln hangi zel amaca ynelik olarak karldndan bamszdr. te bu geni alan, ereksel yorum teorisinin eletirilmesine neden olur. nk bylece hakimin bir kural nasl anlamlandraca nceden kestirilemeyecek, dolaysyla da hukuk gvenlii zedelenecektir.
Yorum Aralar
Kyas
rnekseme veya analoji olarak da anlan kyas, nemli zellikleri asndan benzerlik gsteren iki durum, olay, hkm arasnda bir iliki kurularak, aka gzlemlenmeyen daha baka ortak noktalarn bulunduuna karar verilmesidir. Sz gelimi, ayn renk okul formas giyen iki lise rencisinden birinin hangi okula gittiini biliyorsak dierinin de ayn okula gittiini dnmek olduka makuldr. Hukuk kurallarnn yorumlanmas srasnda da, benzer olaylara uygulanan iki hkmden birisinin anlam konusunda tereddt yaandnda, dier hkme dair bilgilerimiz hakime yardmc olacaktr. Bu akl yrtme tarznn kullanlmasnn altnda, benzer olaylara benzer ekilde davranmak gereklilii dncesi yatar.
Evleviyet
Evleviyet (nceliklilik, argumentum a fortiori), kyasn bir trdr. Bu akl yrtme tarznda da bir olaya, baka bir olaya benzer ekilde muamele edilmesi gerektii sonucuna varlr. Sebep sadece olaylarn birbirlerine benzemesi deil, ayn zamanda tartma konusu olayn bu muameleyi dierinden daha yksek derecede hak etmesidir. Evleviyetin iki ekli vardr: Eer kanun daha fazlasna izin veriyorsa, daha azna da izin veriyor demektir (argumentum a maiori ad minus). Eer kanun daha azn yasaklyorsa, daha fazlasn da yasaklyordur (argumentum a minori ad maius).
Zt Kant
Zt kant (argumentum e contrario), hukuk kuralnn hkme balad durumlara baklarak, bu durumlarn dndaki durumlar iin aksi hkmn geerli olduu sonucuna varmaktr. Sz gelimi Askerlik Kanununun 1. maddesine gre Trkiye Cumhuriyeti tebaas olan her erkek, ibu kanun mucibince askerlik yapmaa mecburdur. Zt kantla yaplan akl yrtme sonucunda, Trkiye Cumhuriyeti vatanda olmayanlarn ve Trkiye Cumhuriyeti vatanda kadnlarn bu kanun kapsamna girmedii kabul edilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Hukukun Temel Kavramlar S O R U
48
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Yorum aralarnn uzmanlk gerektiren bir itir. Tantma amacyla sunduumuz D K K Akullanm T bu aralar, her zaman dorudan uygulanmaz. Hukuk sisteminin bir btn olarak anlam, yorumlanacak hkmn SIRA SZDE dier kurallarla ilikisi, ulalan sonular ile kanunlarn amalar arasndaki uyum gibi pek ok husus gz nnde tutulmaldr.
AMALARIMIZ HAKMN TAKDR YETKS VE HUKUK YARATMASI
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hkim ceza hukuku alannda hukuk yaratmaz ama bu alanda takdir yetkisine sahiptir.
Hukuk kurallarnn genel nitelikli olduunu belirtmitik. Kurallar ne kadar ayrntl dzenlenirse dzenlensin, her olayn gerekleme biimi ve ilgililerin o olaya K T A P has koullarn dikkate alacak kurallar yaplmas mmkn deildir. Hatta byle bir abayla gereklemesi muhtemel btn olaylarn her trl ayrntsnn dzenlenmesi, olumsuz sonular dourmaya adaydr. Dolaysyla kurallar ounca uygulaTELEVZYON ycnn somut sorunla ilgili kuralda aka dile getirilmeyen kararlar almasn gerektirir. Bu durum, hakimin takdir yetkisi olarak adlandrlr. Takdir yetkisi bazen hukuk kuralnca aka belirtilir. Baz durumlarda ise ku N biiminden TERNET raln yazl hakime bir takdir yetkisi tannd anlalr. Hakim takdir yetkisine sahip olduu durumlarda, bu yetkiyi hukuka ve hakkaniyet dncesine uygun bir ekilde uygular. Dolaysyla ilgili hukuk kurallarnn ve bir btn olarak hukuk sisteminin gereklerini dikkate almak durumunda olduu gibi, takdir yetkisini kullanrken karara balayaca somut olayn gerekleme biimini ve ilgililerin durumlarn hesaba katmaldr. Devletin yarg erki, egemenlik sahasnda meydana gelen btn olaylar iin hukuki niteleme yapma iddiasndadr. Bunun doal sonucu olarak, eer bir olay mahkeme nne gelmise, hakimin bu olay karara balamaktan ekinmesi dnlemez. Dolaysyla bir hak iddiasnda bulunan kiiye, byle bir hakknn bulunduu ya da bulunmad sylenmelidir. Yahut alan bir ceza davasnda mahkeme, san ya sulu bularak mahkum eder, ya susuz bularak beraat ettirir. Ancak mahkemeler hibir ekilde karar vermekten kanamaz. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi hukuk kurallarnn duraan yapsna karlk srekli ortaya kan yeni gelimeler, hukuk tarafndan aklkla dzenlenmemi olaylarn ortaya kmasna neden olur. Ortaya kan yeni durumlar yrrlkteki hukuk kurallarnn yorumu ile zmlenebildii takdirde, hakim, yorum konusunda ele aldmz ilkeler erevesinde kararn verecektir. Ne var ki, yrrlkteki hukuk kurallarnn yorumunun dahi mahkeme nne getirilmi olayn karara balanmasna yetmeyecei durumlar sz konusu olabilir. te byle bir durumda hakimin hukuk yaratmasndan bahsederiz. Ceza hukuku alannda hakimin hukuk yaratmas mmkn deildir. nk ceza hukuku alannda nemli ilkelerinden birisi, kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesidir. Dolaysyla, yrrlkteki ceza kanunlarnn kapsamna kesinlikle girmeyen bir eylem mahkeme nne geldiinde, hakim bu eylemin su oluturmadna karar vermek durumundadr. zel hukuk alannda ise, davann temeli bir hak iddiasdr. Bu hak iddiasnn cevab, hukuken byle bir hakkn bulunduu yahut hukuken byle bir hakkn bulunmad eklinde olacaktr. zel hukuk ilikisinden kaynaklanan bir davada hakim, nne getirilen hak iddiasna dair herhangi bir hukuk kural bulamadnda, byle bir hakkn bulunduuna yahut bulunmadna dair kararn, Medeni Kanunun ifadesiyle kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre verecektir.
49
lgili bir kanun hkmnn bulunmamas ve hakimin kendisini kanun koyucu gibi dnmesi, hakimin keyfi karar verecei anlamna gelmez. Her ne kadar olayla ilgili bir hkm bulunamamsa da bir btn olarak hukuk sisteminin o trdeki eylemler iin ngrd hukuki sonular hakime rehberlik edecektir. Bunun yannda hukukun tali kaynaklar olarak andmz itihatlar ile bilimsel grler, hakimin kararn olutururken yararlanaca kaynaklar arasndadr. Pahal bir cep telefonu aldnz ve bir mddet kullandktan sonraSIRA yeniSZDE kan bir modeli almak istediiniz iin ikinci el telefon alm-satm yapan bir iletmeye satmak istediinizi varsayalm. Maazaya gittiinizde size, o gn kan bir kanun uyarnca faturas olmadan DNELM telefonunuzu satamayacanz sylenmi olsun. Daha nce byle bir kural olmad iin faturay saklama ihtiyac hissetmediinizi dnrsek, yaayabileceiniz maduriyeti hangi S O R U hukuk ilkesi ile balantl olarak tartabiliriz?
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
50
zet
A M A
Hukukun kaynaklarn tanmlamak Yarg organlar, grevleri itibaryla kararlarn hukuka dayandrrlar. Dolaysyla kararlarn, hukuka dayanan, hukuktan kaynaklanan, hukukun gerektirdii kararlar olarak sunarlar. Bu adan yarg kararlarna gereke olabilen her ey hukuk kaynadr. Bununla birlikte hukukun baz kaynaklar, vazgeilmez ve zorunlu niteliktedir. Yarg organlarnn bu kaynaklar ihmal etmesi, bizatihi hukuka aykrlk oluturur. Sz konusu kaynaklar asli kaynaklar olarak adlandrlr. Asli kaynaklar ncelikle yazl hukuk kurallardr. Yazl hukuk kurallar, anayasa, kanunlar, uluslararas antlamalar, kanun hkmnde kararnameler (KHK), tzkler ve ynetmeliklerdir. Bu kurallar bir hiyerari oluturur. Anayasa, hukuk kurallarnn temelinde yer alr. Kanunlar meclis tarafndan karlan kurallardr. Usulne uygun bir ekilde yrrle girmi uluslararas andlamalar kanun hkmndedir. nsan haklar alanndaki uluslararas andlamalar ile kanunlar arasnda bir atma yaandnda, uluslararas andlamaya ncelik tannr. KHKlar, Bakanlar Kurulu tarafndan meclisten alnan yetki kanununa dayanlarak karlan kanun hkmndeki dzenlemelerdir. Tzkler ve ynetmelikler kanunlarn dzenledii alanlarda ihtiya duyulan daha ayrntl dzenlemeleri ierir. Tzkler Bakanlar Kurulu tarafndan Dantay incelemesinden geirilmek suretiyle karlr. Ynetmelikler ise Babakanlk, bakanlklar ve kamu kurumlar tarafndan kanunlara uygun olarak karlr. Yarg kararlar oluturulurken baz kaynaklar yardmc niteliktedir. Balayc olmadklar gibi, kararlara gereke yaplmamalar mmkndr. Bu kaynaklara tali kaynaklar ad verilir. Tali kaynaklar itihatlar ve bilimsel grlerdir. tihatlar, mahkemelerin allm uygulamann dnda karar vermek durumunda kaldklar ilke niteliindeki kararlardr. Bilimsel grler ise hukuku bilim insanlarnn grleridir.
A M A
Hukukun uygulanmasnda ortaya kan sorunlarn zmnde izlenecek ilkeleri aklamak Hukuk kurallarnn uygulanmasnda zlmesi gereken sorunlardan birisi, hukuk kuralnn yer ve kii bakmndan uygulanabilir olup olmadn belirlemektir. Baz hukuk kurallar asndan mlklik ilkesi geerlidir. Yani hukuk kural, devletin topraklar ierisinde meydana gelen olay ve eylemlere uygulanr. Baz hukuk kurallar asndan ise ahslik ilkesi geerlidir. Bu durumda kii, hangi devletin topraklarnda olursa olsun kendi devletinin hukukuna tbi olacaktr. Hukuk kurallarnn uygulanabilmesi iin usulne uygun bir ekilde yaratlmalarnn yannda zaman bakmndan da uygulanabilir olmalar gerekir. Kanunlar, KHKlar, uluslararas andlamalar, tzkler ve baz ynetmelikler hukuk dnyasnda varlk kazanabilmek iin Resm Gazetede yaymlanmaldrlar. Bununla birlikte yrrlk tarihi, eitli durumlara gre deiiklik gsterebilir. Bir hukuk kuralnn yrrlkten kalkmas, o kuraln yaratlmas usulyle gerekleir. Bunun yannda st normlara aykr kurallarn yarg denetimini yapan makamlar tarafndan iptal edilmeleri de mmkndr. Bazen farkl hukuk kurallarnn, ayn konuyu fakl ekillerde dzenledii grlr. Bu durumda hakimin kurallardan birisini semesi gerekir. Kabul edilen ilkelere gre, normlar hiyerarisinde daha stte bulunan bir normla daha altta bulunan bir norm attnda, stn kural; ayn dzeyde iki kural attnda yeni tarihli olan; ayn dzeyde ancak aralarnda genellik-zellik ilikisi bulunan iki kural attnda ise zel olan dzenleme tercih edilir.
51
A M A
Hakimin hukukun uygulanmasndaki roln betimlemek Hakimler hukukun uygulanmasnda nemli bir role sahiptir. Zira hukukun uygulanmas, zorunlu olarak yorum faaliyetini gerektirir. Yorum ise hakim tarafndan yaplr. Yorumlama anlamlandrma faaliyetidir. Hukukun yorumlanmas, yani anlamlandrlmas, olaan, allagelmi, rutin olaylarda sorun yaratmaz. Ancak daha nce dava konusu olmam, meydana gelebilecekleri dnlmemi olaylar sz konusu olduunda hakimin anlamlandrma abas zorluklarla karlar. Bazen de, hukuk kurallarnn yapm srasnda zensiz davranlmas, bir olayn birden fazla hukuk kuralnn kapsamna girdiini iddia etmeyi mmkn klabilir veya hangi kuraln uygulanaca konusunda phe yoksa bile uygulamann sonular hakknda rahatlkla karar vermek mmkn olmayabilir. Yine kural yapm srasndaki zensizlik, dil bilgisi kurallarna uyulmamas eklinde ortaya kabilir ve dil hakknda ortak bilgilerimiz, metni anlamlandrmamz gletirebilir. te bu tip durumlarda yorum, bir sorun olarak ortaya kar. Hukuk kuralnn anlamlandrlmas ve dava konusu olayla ilikisinin kurulmas hakknda bir phe ortaya ktnda neler yaplmas gerektiiyle ilgili olarak ortaya konulmu dncelere yorum teorileri ad verilir. Bu teoriler, hukuk kurallarnn anlamlandrlmasnda hangi temel ilkelerin geerli olduunu ortaya koymaya alrlar. Szel yorum teorisi kurallarn metinlerine sk skya sadk kalnmas gerektiini, anlamn metinde yer alan szcklerin gndelik dildeki ve hukuk dilindeki anlamlar ile dil bilgisi kurallarna atfla belirlenmesi gerektiini savunur. Sistematik yorum teorisi, kuraln iinde yer ald btn dikkate alnarak anlamlandrlmas gerektiini syler. Tarihsel yorum teorisi, kurallarn anlamnn kuraln konulu dnemindeki hazrlk almalarna baklarak ortaya karlmas gerektiini belirtir. Ereksel yorum teorisi, hukuk kurallarnn yaratlmalaryla birlikte bamsz bir varlk kazandn, bir btn olarak hukuk sistemi ierisinde tadklar anlamn yorumlaycnn dnemindeki ihtiya ve koullar da dikkate alnarak belirlenmesini savunur. Rasyonel gerekelendirme teorisi ise yorum faaliyetini ahlaki bir faaliyet olarak grerek, yorumun tad deer yarglarnn rasyonalite koullarna bal kalnarak gerekelendirilmesini ister ve yorumun doruluu iin tutarll nemli bir unsur olarak grr.
52
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi uluslararas andlamalarla ilgili yanl bir ifadedir? a. Usulne uygun ekilde yrrle girmi bulunan uluslararas andlamalar kanun hkmndedir b. Uluslararas andlamann yrrle girmesi iin devlet adna andlama yapmaya yetkili kiilerin andlamay imzalamalar yeterlidir c. Uluslararas andlamalar, devletler arasnda veya devletler ile uluslararas rgtler arasnda yaplan andlamalardr d. nsan haklar alannda taraf olunan uluslararas andlama hkmleri ile kanunlarn atmas durumunda uluslararas andlama uygulanr e. Uluslararas andlamalarn anayasaya aykrl Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenemez 2. Kanun Hkmnde Kararname karma yetkisi aadakilerden hangisine aittir? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. Kamu kurum ve kurulular d. TBMM e. Belediyeler 3. Hukuk kurallarnn yorumlanmasnda, kuraln yapld dnemde, kural yapma faaliyetine katlanlarn ve o dnemdeki anlayn dikkate alnmas gerektiini savunan yorum teorisi, aadakilerden hangisidir? a. Tarihsel yorum teorisi b. Sistematik yorum teorisi c. Szel yorum teorisi d. Amasal yorum teorisi e. Objektif yorum teorisi 4. I. Kanun II. Ynetmelik III. Tzk IV. Anayasa V. nsan Haklar Alanndaki Uluslararas Szlemeler Aadakilerden hangisinde, hukuk kurallar hiyerarisi doru bir ekilde verilmitir? a. IV-I-III-V-II b. IV-I-II-V-III c. IV-I-V-III-II d. IV-V-I-II-III e. IV-V-I-III-II 5. Bir kuraln normlar hiyerarisinde kendisinden stte olan kuralla uyumlu olup olmadnn denetlenmesine ne ad verilir? a. Yarg denetimi b. ekil denetimi c. Usul denetimi d. erik denetimi e. Siyasi denetim 6. Kanunlarn yaplmasyla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Kanunlar Mecliste toplantya katlanlarn salt ounluu ile kabul edilir. b. Meclisin kabul ettii kanunlar Cumhurbakannn incelemesine sunulur. c. Cumhurbakan beenmedii kanunlar geri evirir ve bu kanun gndemden kalkar. d. Cumhurbakan kendisine gnderilen kanunlar 15 gn ierisinde inceleyerek kararn verir. e. Kabul oylarnn says 139dan az olamaz. 7. Bir devletin hukukunun o devletin lkesindeki olaylara ve kiilere uygulanacan belirten ilke aadakilerden hangisidir? a. Gemie etkili olmama ilkesi b. ahslik ilkesi c. Kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesi d. stn kural ilkesi e. Mlklik ilkesi 8. Hukuk kuralnn hkme balad durumlara baklarak, bu durumlarn dndaki durumlar iin aksi hkmn geerli olduu sonucuna varmaya ne ad verilir? a. Evleviyet b. Kyas c. karm d. Zt kant e. Yasaklama
53
9. Hukuk kurallarnn atmas durumunda uygulanacak kuraln belirlenmesine ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. stn bir norm ile alttaki bir norm attnda stn norm uygulanr b. Ayn genellik derecesine sahip iki kanun attnda, yakn tarihli olan uygulanr c. Biri genel nitelikli dieri zel nitelikli kanun attnda, genel nitelikli kanun uygulanr d. Biri genel nitelikli dieri zel nitelikli kanun attnda, zel nitelikli kanun uygulanr e. Kanun ile ynetmelik atnda kanun uygulanr 10. Aadakilerden hangisi yrrlkten kaldrlm bir kural nitelemek iin kullanlr? a. Geerli b. Genel c. Eskimi d. Tarihsel e. Mlga
Yaamn inden
21 Ekim 2011 ANAYASA MAHKEMES PTAL ETT Anayasa Mahkemesi, reklam gelirlerinden yzde 5lik RTK payn belirli sre iinde demeyen yayn kurulularnn yayn izninin iptal edilmesini ngren Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun hkmn, Anayasann hukuk devleti ilkesine aykr bularak, iptal etti. Yksek mahkeme, yaptrm ile ulalmak istenen ama arasnda makul orant bulunmadna iaret etti. Anayasa Mahkemesinin, Ankara 1 ve 4. dare mahkemelerinin yapt bavurular zerine ald kararn gerekesi, Resmi Gazetenin bugnk saysnda yaymland. Gerekeli kararda, idare mahkemelerinin, Anayasann temel hak ve hrriyetlerin snrlanmas balkl 13. maddesine dayanarak, dnceyi aklama ve yayma hrriyeti balkl 26. maddesinde mali ykmllklerin yerine getirilmemesine ilikin bir snrlama getirilmedii gerekesiyle bavuruda bulunduu belirtildi. Bavuru tarihinde yrrlkte bulunan 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 4576 sayl Kanunun 8. maddesiyle deitirilen 13. maddesinde reklam gelirlerinden ayrlacak paylarn, gelirin elde edildii ay takip eden ayn en ge 20sinde demesinin; gecikme halinde ilgili yayn kuruluunun 7 gn iinde deme yapmas iin uyarlmasnn, bu tarihlerden itibaren 2 ay iinde deme yaplmamas halinde st Kurulca yayn izninin ve lisansn iptaline karar verilmesinin dzenlendii anlatlan gerekeli kararda, denmeyen kurum gelirinin icra yoluyla tahsil edileceinin hkme baland kaydedildi. Gerekeli kararda, st Kurul tarafndan yaplan uyarya ramen yasada ngrlen sre iinde reklam geliri st Kurul paynn denmemesi nedeniyle yaync kuruluun lisansnn ve yayn izninin iptal edilmesinin, idari yaptrm nitelii tad belirtildi. Yasa koyucunun idari yaptrma konu eylemleri ve bu eylemler karlnda uygulanacak yaptrmlar belirleme konusunda anayasal snrlar ierisinde takdir yetkisi bulunduuna yer verilen gerekeli kararda, bu eylemlerle yaptrmlar arasnda adil bir dengenin bulunmasnn, hukuk devleti ilkesinin gerei olduunun alt izildi. Gerekeli kararda, eylem ile yaptrm arasnda bulunmas gereken adil dengenin lllk ilkesi olarak da
54

adlandrld ifade edilerek, bu ilkenin alt ilkelerinden elverililik ilkesinin, ngrlen yaptrmn ulalmak istenen ama iin elverili olmasn, zorunluluk ilkesinin ngrlen yaptrmn ulalmak istenen ama bakmndan zorunlu olmasn ve orantllk ilkesinin ise ngrlen yaptrm ile ulalmak istenen ama arasnda olmas gereken oranty aklad anlatld. Yayn izni ve lisansn iptali yaptrmyla reklam geliri st kurul paynn zamannda denmesinin amaland ifade edilen gerekeli kararda, Sz konusu yaptrmn hedeflenen amaca ulama bakmndan elverili olduu sylenebilirse de itiraz konusu kuraln yer ald maddede, geciken demeler iin 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda Kanun hkmlerinin uygulanacann zel olarak dzenlendii de gzetildiinde, bu yolla tahsili mmkn olan bir alacak nedeniyle zel radyo veya televizyonun yayn izni ve lisansnn iptal edilmesinin, st Kurul alacann tahsili bakmndan zorunlu olduundan sz edilmesi olanakl olmad gibi, bu yaptrm ile ulalmak istenen ama arasnda makul bir orant da bulunmamaktadr. Bu durum ise yaptrma konu eylem ile yaptrm ilikisinde lllk ilkesinin ihlali sonucunu dourmakta ve hukuk devleti ilkesine aykrlk oluturmaktadr denildi. Anayasa Mahkemesi karar oy birliiyle alrken, Bakan Haim Kl, Bakanvekili Osman Pakst, yeler Ahmet Akyaln, Alparslan Altan ve Nuri Necipolu, yasa hkmnn Anayasann dnceyi aklama ve yayma hrriyetini dzenleyen 26. maddesine aykr olduuna karar verilmesi gerektii grne vardlar ve karara deiik gerekeyle katldlar. 1. b 2. b 3. a 4. e 5. d 6. c 7. e 8. d 9. c 10. e Yantnz yanl ise Hukukun Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Yorumlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yer ve Kii Bakmndan Uygulanma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukukun Yorumlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk Kurallarnn atmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zaman Bakmndan Uygulanma konusunu yeniden gzden geiriniz.
55

Sra Sizde 1 Kat anayasa, deitirilmesi kanunlardan daha sk kurallara balanm anayasalardr. Kanunlarn kabul edilmesi iin salt ounluk yeterlidir. Salt ounluk ise oylamaya katlanlarn yardan bir fazlasdr. Bu durumda, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas uyarnca, Trkiye Byk Millet Meclisinde 276 milletvekili bulunduran bir siyasi parti kanun karabilmektedir. Eer Anayasa kat olmasa idi meclis ounluunu salam tek bir parti veya bir koalisyon, Anayasay istedii gibi deitirme imknna sahip olacakt. Ancak anayasalarn toplumun byk bir ounluunun zerinde uzlat metinler olduu kabul edilir. stelik bu anlayta toplum sadece o andaki toplum deil, gelecek nesilleri de iine alan daha geni bir toplum anlaydr. Anayasa deiiklii olaan kanunlar gibi yaplabildiinde, toplumun ancak belli bir kesiminin talepleri anayasaya yansm olacaktr. Kat bir anayasa, toplumu daha fazla temsil eden bir ounluun teklifte bulunmasn ve kabul ynnde oy kullanmas gerektirir. stelik Trk Anayasas deiikliin halk oylamasna gtrlebilmesi olanan daima bir seenek olarak srecin nemli bir unsuru yapar. Bylece yksek oyla kabul edilen bir deiiklik dahi halk oylamasna sunulabilecektir. Sra Sizde 2 Gndelik hayatta pek ok hukuki ilem yaparz. Bu ilemleri rahatlkla yapabilmemizin nedeni, bugn yaptmz ilemlerin yarn da geerliliklerini koruyacana inan duymamzdr. Eer yneticiler keyfi bir ekilde gemie ynelik kurallar karrlarsa, gelecee dair planlar yapamaz duruma geliriz. Byle bir uygulama ya srekli maduriyetlerle sonulanr yahut da hukuk meruiyetini kaybeder.
Aral, V. (2010). Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, stanbul: On ki Levha Yaynclk. Aydn, U. (2011). Temel Hukuk Dersleri, Eskiehir: Nisan Kitabevi. Aybay, A, Aybay R. (2003). Hukuka Giri, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Gzler, K. (2009). Hukuka Giri, Bursa: Ekin Basm Yayn Datm. Ikta, Y., Metin, S. (2003). Hukuk Metodolojisi, stanbul: Filiz Kitabevi. Pazarc, H. (2003) Uluslararas Hukuk, Ankara: Turhan Kitabevi. Tezi, E. (1991). Anayasa Hukuku, stanbul: Beta Basm Yayn Datm. Uzun, E. (2010). Akl Tutkunu Hukuk, stanbul: On ki Levha Yaynclk.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Deiik tarihsel dnemlerde hukuki kavramlarn ve kurumlarn evrimini anlatabilecek, Hukuk sistemlerini aklayabilecek; Trk toplumunun tarih iindeki hukuk kltrnn deiimini saptayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Karlatrmal hukuk Hukuk sistemi Roma Hukuku slam Hukuku Sosyalist Hukuk Fkh Tedvin Adli Kaptlasyon Benimseme
indekiler
Hukukun Temel Kavramlar Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi KARILATIRMALI HUKUK VE HUKUK SSTEMLER TRK HUKUKUNUN TARHSEL GELM
Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi

KARILATIRMALI HUKUK VE HUKUK SSTEMLER
Her hukuk dzeninin, kendi hukuk kurallarn ifade etmeye yarayan kavramlar, bu kurallarn dizgeselletirilmesinde (sistematizasyonda) kullandklar kategorileri vardr. Hatta hukuk kural ifadesi bile her hukuk dzeninde birbirinden az da olsa farkl bir anlama sahiptir. Hukuki bilincimizin iinde ekillendii toplumunkinden farkl bir hukuk dzenini incelerken, o hukuk dzeninin kavram ve kategorilerinin ve hukuk kural anlaynn da bilinmesi gerekir. Hukuk bir kltr rn olduuna gre, bir baka hukuk dzeninin kavram ve kurumlarna bilincimizi amamz, aslnda bir baka hukuk kltrn tanmamz demektir. Kendi hukuk kltrmz, bu konuda bir uzmanlk eitimi grmeden de az ok tanrz. Toplumsallama srecimiz ve ou hukuk kurallaryla da rten gelenekleri ailemiz ve mensup olduumuz toplumsal guruplar zerinden zaten renmiizdir. Ancak farkl hukuk kltrleri sz konusu olduunda bir tr tercmeye bavurmamz kaSIRA SZDE diline enlmaz olur: Yabanc kltrn kurumlarn kendi hukuk kltrmzn virmek, bunun yeterli olmad yerde de sz konusu kurumlarn hangi toplumsal ilevlere karlk geldiini ortaya koymak. Bu saydklarmz yapabilmemiz iin de DNELM yabanc olanla tandk olan karlatrmamz gerekir. Byle bir karlatrmay yapabilmemiz iin ortak bir zemine gereksinim duyarz. te hukuk biliminde bu orS O R U tak zemini bize Karlatrmal Hukuk sunar. Karlatrmal Hukuk hem bir hukuk disiplininin hem de hukuk aratrmasnda kullaDKKAT nlan bir yntemin addr.
Hukuk kltr: Belirli bir toplumda, o toplumu oluturan bireylerce genellikle paylalan, hukuka ilikin fikirler, tutumlar, deerler, kanlar ve beklentiler toplam olarak SIRA SZDE tanmlanabilir.
DNELM S O R U
DKKAT
Karlatrmal Hukuk
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Karlatrmal Hukuk, gelitirdii zmleme dzeyleri, zgl ayrmlar ve terim daarcyla yeryznde farkl ulus, kltr ve toplumlarn hukuk dzenlerinin eAMALARIMIZ itliliklerine ve benzemezliklerine karn gene de hukuk gibi birletirici bir kavram altnda anlalr klnmasna katk salar. Genelde yaplan ayrmlar ve karlatrmalar kamu hukukundan ok zel hukuku temel alrlar. K T A P Hukuk sistemleri arasnda bir karlatrmadan sz edebilmek iin, karlatrmada rtl ya da aka u unsurun bulunmas yntem bilimsel bir gerekliliktir: TELEVZ YON Tarihsel temeller: Bir hukuk dzeninin dierinden fark ancak tarihsel olarak belirlenebilir. Bu anlamda tarihsel gemi ulusal hukuk dzenlerini birbirinden ayrdeden hukuki dnnme biimlerinin, hukuk terminolojisinin ve hukuki kuNTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
58
rumlarn farkl tarihsel deneyimlere verilmi farkl yantlar olarak anlalmasnn temelidir: Bir ulusal hukuk dzeni dierinden az ya da ok farkldr, nk her ulusal hukukun ayr tarihi vardr. Toplumsal ve kltrel zemin: Din, dil, gelenekler ve sosyo-ekonomik yap, hukuk kurallarnn toplumsal ilikileri yle deil de byle dzenlemesini belirleyen etmenlerdir. Bu etmenler toplumdan topluma az ya da ok farkllarlar. te hukuk kurallar ister dzenleyicisi olduklar toplumsal iliki biimlerini dorudan yanstsnlar; isterse onlar dntrmek hatta tasfiye etmek iin konulmu olsunlar, varolularn bu ilikilerin temelinde yatan dinsel, dilsel, geleneksel ve sosyo-ekonomik etmenlere borludurlar. rnein bir toplumda kentsel deil de krsal yaam biimi egemen ise bu yaam biimini srdrmek iin de dntrmek iin de gerekli ilikileri dzenleyecek hukuk kurallar, varolu gerekelerini ayn kaynaktan, yani krsal yaam biiminden alm olurlar. Hukuk teknikleri: Hukukun yaratlmasnda, uygulayclarnn eitilmesinde ve uygulanmasnda her hukuk kltr birbirinden az ok farkl teknikler kullanr. Tekniklerin ayn olduu durumlarda ise en azndan ulusal sluplar farkldr. rnein yargsal rnek kararlarn ana kaynak olduu ngiliz Hukuku gibi bir hukuk kltrnde hukuki akl yrtme ve kantlama rnek olaylar kullanrken, temel kavramlarn kurucu nitelik tad Kta Avrupas hukuklarnda, hukuki akl yrtme ve kantlama genel kavramlarn zel durumlara uyarlanmasna arlk verecektir. Ayn ekilde, byle farkl iki hukuk kltrnn profesyonellerinin eitiminde de farkl teknik ve sluplar sz konusu olacaktr: Birinde rnek olaylar genel kavramlara giden yolu belirlerken, dierinde genel kavramlar somut olaylar iin nden ina edilmi bir zihinsel kalp ilevi grecektir.
Hukuk Sistemi: Hukuk terminolojisinin ok-anlaml terimlerinden biridir. ou zaman bir lkedeki hukuk kurallarnn bir dizge ya da birbiriyle isel balar
Hukuk Sistemleri
Karlatrmal hukukta hukuk sistemleri belirli kmelere ayrlarak snflandrlr. Snflandrma lt olarak rk, hukuk teknii, dil, ortak tarihsel gemi, ideoloji ve benzeri unsurlar esas alndndan, karlatrmal hukuk yazn, tekdze bir snflandrma ortaya koyabilmi deildir.
HUKUK SSTEMLER
ekil 3.1 Hukuk Sistemleri
Kta Avrupas Hukuk Sistemi

bulunan bir dzenek olduunu ifade etmek iin kullanlr. Ancak, ulusal hukuk sisteminin alt dzeneklerini ifade etmek iin de sistem terimine bavurulur: ceza hukuku sistemi, infaz sistemi gibi... Kta Avrupas Hukuk Sistemi denildiinde ise Nordik lkeler hari Avrupa Ktasndaki uluslarn hukuk dzenlerini, Roma Hukukuna dayal olma zellii temelinde kuatan bir st kavramdan szedilmi olur.
Angola Amerikan Hukuk Sistemi
slam Hukuku Sistemi
Sosyalist Hukuk Sistemi
Ancak teden beri, zellikle hukuka ilikin zl kavramsal bilgi verme amal giri kitaplarnda, tarihsel ve sosyolojik zemini ayrt etmek gibi retimsel bir amala, hukuk sistemlerini kabaca drt alt balkta kmelendirme eilimi vardr: Kta Avrupas Hukuku, Anglo-Amerikan Hukuku, Sosyalist Hukuk ve slam Hukuku. Bu drtl kmelendirme, bir yandan gerekte yeryzndeki btn hukuk dzenlerini trde bir lte gre snflandrm deildir; dier yandan kapsad hukuk sistemlerinden bazlarnn hukuk sistemi olma nitelii de tartmaldr. rnein slam Hukuku dinsel temelli bir ayrm ltnn, Sosyalist Hukuk ise kimi yazarlara gre ideolojik kimi yazarlara gre sosyo-ekonomik ayrm ltnn rndr. Dolaysyla kmelendirme gerek bir tasnifi yanstmaz. Ne var ki, Trk hukuk dzenine giri yapabilmek; Trk Hukukunun bugnk kavram ve kurumlar-
DNELM S O R U
3. nite - Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
59
n anlayabilmek, bu drt hukuk sistemi hakknda zl bilgiyle olanakldr. Biz de SIRA SZDE bu nitede gerek bir tasnifi yanstmasa da Trk Hukukunu anlayabilmek iin gerekli bu drtl kmelendirmeyi esas alacaz: Kta Avrupas Hukuku ile AngloAmerikan Hukukunu, birincisi Roma Hukukuna ikincisi itihada dayal, ama her ikisi de Bat dnyasna ait hukuklar olarak ayrdedeceiz. AMALARIMIZ Sosyalist Hukuku ise mlkiyet rejimi farkl ve daha ok tarihsel bir hukuk uygulamas olarak kaydedeceiz. Nihayet slam Hukuku gerek Tanzimat sonras Trk Hukukunu anlayabilK T A P memiz gerekse Cumhuriyet Hukukunu nceleyen Osmanl Hukukunun kendini merulatrd dinsel ereveyi kavrayabilmemiz bakmndan anlam tayacak. Bylece karlatrmal hukukularn farkl ltlere gre yaptklar snflandrmaTELEVZYON lardan hemen hemen hepsine ortak drt bal kendi pratik amalarmz iin ne kartm olacaz. Dnyadaki farkl hukuk sistemlerini etkileimli bir harita zerinde grebilmek N T E R N E T iin uraya bakabilirsiniz: http://chartsbin.com/view/aq2
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bat Hukuk Kltr

Bat hukuk kltr ierisinde tarihsel evrimi olduka farkl iki hukuk ailesini birbirinden ayrt etmek gerekir: Bir yanda Avrupa ve Latin Amerikada mutlak egemen, dier corafi blgeler zerinde ise etkili olan ve temeli Roma Hukukuna dayal bulunan soyut kavramlar ile genel ve yazl kurallarn meydana getirdii Kta Avrupas Hukuku; dier yanda ngiltere ve ngiliz Uluslar Topluluu (Commonwealth) lkelerinde, Amerika Birleik Devletleri, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelandada hakim olan rnek olaylar temelinde gelitirilmi itihatlarn temel alnd Common Law (ortak hukuk).
Kta Avrupas Hukuk Sistemi

Kta Avrupas Hukukundan, Avrupann ada ksmnda, yani ngilterede deil de kta ksmnda, yani imdiki Almanya, talya, Fransa, spanya, Hollanda, Avusturya ve svire lkelerinin bulunduu bir corafyada ortaya kp evrilen bir hukuk sistemini anlyoruz. Bu hukuk sisteminin baat zellii Roma Hukukunun yeniden canlandrlmasna dayal bir hukuk biliminin rn olmasdr. Ne var ki Avrupada Roma Hukukunun etkisi yalnzca saylan bu lke hukuklaryla snrl kalmamtr. Danimarka, Norve, sve, Finlandiya ve zlanday kapsayan Nordik Hukuk evresi de bir lde Roma Hukuku kavram ve kurumlarndan etkilenmitir. Ne var ki bu etki Ktann dier lkelerindeki kadar deildir. Kta Avrupasnda, geleneksel hukuklarla da yorulup, nemli tedvin (codification, yasalatrma) hareketlerinden geip gnmze ulaan bu sistemin temelini oluturan Roma Hukukuna yakndan bakalm.
Roma Hukuku
Hukuk tarihi asndan Roma Hukuku, Roma ehrinin kurulu tarihi olarak kabul edilen M 753 ylndan, Dou Roma mparatoru Iustinianusun MS 565 ylnda lmne kadar geen zaman iinde Romada ve egemenlii altndaki Akdenizi evreleyen topraklarda uygulanm olan hukuktur. Bu anlamda, bir ehir devletinden krallk, cumhuriyet ve imparatorlua evrilen; bylece ok farkl toplumsal ilikileri yneten ve yaklak 1300 yllk bir tarih dnemine varln yayan bir hukuk kltrnden sz etmi oluyoruz.
Tedvin (codification, yasalatrma): Bir lkede dank hlde bulunan hukuk kurallarnn ait olduklar hukuk dalna bal olarak derlenip sistemli bir btnle kavuturulmas etkinliidir.
60
Corpus Iuris Civilis, MS 529534 yllar arasnda Dou Roma mparatoru I. Iustinianus tarafndan hazrlatlan Roma Hukuku konusunda en kapsaml klliyattr.
Hukuk tarihinde Roma Hukuku bir de Dou Roma mparatoru Iustinianus dneminde (MS 527-565) yrrlkte olan Corpus Iuris Civilis kaynakl hukuku ifade etmekte kullanlr. Dou Roma mparatorluunun 1453te yklmasna kadar geen sredeki hukuk da Roma Hukukudur, fakat Bizans Hukuku adyla da anlr.
Roma Hukukunun lkeleri

Roma Hukukunun kavramsal yapsn anlayabilmek iin bavurulabilecek kaynak Institutioneslerdir. Kurumlar anlamna gelen Institutiones, Roma Hukuku kurumlarnn nasl anlalp uygulanmas gerektii hakknda bir balang kitabdr. Romada hukuk okullarnda, hukuk eitimine giri amacyla hazrlanm Institutioneslerden gnmze intikal etmi olan byk hukuku Gaiusunki, Corpus Iuris Civiliste yeralan Institutioneslere de kaynaklk etmitir: Yapt hukuk kurum ve kavramlarn genelden zele gidecek ekilde ortaya koyar. Gaiusun Institutionesi, kiiler (personae), eyler (res) ve davalar (actioGAUSA GRE KURUMLAR nes) olmak zere blmdr. Bu (INTITUTIONES) blmleme, Orta ada, Pandekt Hukukunda ve gnmz Roma Hukuku temelli medeni hukuka ilikin ada yaptlarda korunmu olan bir sistemaKiiler eyler Davalar tiktir. Gaius iin kiiler (personae), (Personae) (Res) (Aciones) haklara ve borlara ehil olan hukuk znelerini kapsayan bir kavramd. Roma Hukukunda kii, farkl statlerle farkl hukuki kapasitelere balanm kimseleri ifade eden bir kavramdr ve kkenini Yunan tiyatro sanatnda, sahneye kanlarn farkl karakterleri temsil etmek amacyla yzlerine taktklar maskeyi persona olarak adlandrlarnda bulur. Bylece hukuk, gerek yaamdaki rollerin bir sahnesi gibi dnlm olmaktadr. Gaius, kategori insan birbirinden ayrr: zgr insanlar (Roma vatandalar) ve kleler; aile reisi (pater familias) ve ona tbi olanlar; yabanclar ve vatandalar. Daha sonraki dnemlerde ierikleri bakalam olsa da Roma kiiler hukuku bu insan kategorisi zerinden eitlenmitir. Kle: Romada kle hlini almann bir ok sebebi vard. Bunlardan en nemlisi, Roma hukuku dndaki eski hukuklarda da olduu gibi sava esirliiydi. Savata esir den bir yabanc ve onun alt soyu, onu esir eden veya satn alan Roma vatandann maldr. mparatorluk dneminde, klenin mallara sahip olmak ve bor yklenmek anlamnda hak ehliyeti yoktur; o bir eya hkmndedir. Klasik Sonras dnemde ise, klelerin saylarnn azalmasna bal olarak, durumlar zgr insanlarnkine yaklamtr. Kle efendisi adna birtakm ilemler yaptnda, taahhdleri ve devir ilemleri geersiz ancak iktisaplar geerlidir. Kle bor taahhd altna giremez, nk o bir hukuk znesi deildir. Klasik dnem Roma hukukular, klenin borcunu doal bor olarak kabul etmilerdir. Vatanda: zgr bir kimsenin Roma Hukukuna gre hak sahibi olabilmesinin koulu, onun ayn zamanda vatanda da olmasyd. Roma vatandal doum yoluyla, azat etme ile ve tevcih yoluyla elde edilebilirdi. Roma vatanda ana babadan doan ocuk Roma vatanda idi. Efendisi tarafndan hukuki usullere uyularak azat edilen bir kle de vatanda olabilirdi. Azat edilen eski kleyi zgr yapan efendisi deil Romallarca devlet olarak tannan topluluklara dahil olduklar iin zgr saylanlara, senato veya imparatorlar vatandalk tevcih edebilirlerdi.
ekil 3.2 Gaiusa Gre Kurumlar
Doal bor ilikisinde, alacakl alacan elde etmek iin dava hakkna sahip deildir, ne var ki bu durum kimi hukuki sonularn doumuna engel de deildir. rnein borlu borcunu yerine getirirse, sonradan bunun doal bor olduu gerekesiyle onu geri isteyemez. Pek ok modern hukukta kumar borcu, doal borcun bir rnei olarak yer alr.
3. nite - Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi
61
Aile Reisi (pater familias): Roma aile hukukunda aile (familia) kavram, gnmzdekinden farkl olarak bir aile reisinin (pater familiasn) egemenlii (patria potestas) altndaki kiilerin topluluunu ifade ederdi. Bu kiilerin aralarnda kan ba olabilecei gibi; aileye evlat edinme yoluyla katlanlar veya bir aile resinin bir baka aile reisinin egemenlii altna girmesi durumlarnda olduu gibi kan ba olmayabilirdi de. Roma ehir devletinde, aile iinde hak ehliyetine sahip olan da egemenlik altnda olanlar deil, aile reisiydi. Aile reisi hayatta ise ya ve cinsiyete baklmakszn ocuklar ve aile hkimiyetindeki kadnlar, klelere benzer biimde hak ehliyetinden yoksundurlar.
SIRA SZDE Roma kiiler hukukunun kategorilerini Gaius nasl snflandrmtr? SIRA SZDE
Pandekt Hukuku
Hukuk biliminin gncel ilgisinin konusunu oluturan Roma Hukuku Orta a ve Rnesans sonrasnda Avrupadaki merkezlerde ilenen; giderek yerel gelenek huS hukuk O R U kltrn; kuklarnn yerini almakla Kta Avrupasnda benimsenen bir zel Pandekt Hukukunu ifade eder. Roma Hukukunun Almanyada geerli olduu blgenin ve zamann gereklerine gre dzenlenmi hli olarakD Pandekt Hukuku, KKAT Cermen Hukukuyla harmanlanm bir hukuktu. Bu yzden Roma-Cermen Hukuku olarak anlageldi. Ancak Almanya Roma Hukukunu ilgi duyan tek corafya deSIRA SZDE ildi; Fransadan, Hollandadan ve daha bir ok Avrupa lkesinden genler Roma Hukuku renmeye talyadaki Bologna niversitesine akn ediyorlar; lkelerine dndklerinde elde ettikleri sekin makamlar araclyla yerel gelenek hukuklar AMALARIMIZ yerine Roma Hukuku kltrn uygulayp yaygnlamasn salyorlard. Hmanist reti, 15. yzyldan itibaren Roma Hukuku metinlerini uygulanacak hukuku bulma kaygsndan ok, yzyllar ierisinde yorumlana yorumlana edilmi metK tahrif T A P nin ilk zgn ifadesinde ne anlama geldiini aratrmaya koyuldu. Ne var ki hmanistlerin zgn Roma Hukuku aray, hukuk uygulamasnn istemlerine yabanclaaak kadar ar filolojik bir incelemeye dntke, hukuki gereksinimleri TELEVZ YON karlamaz oldu. Ancak hmanist okul, her memleketin kendi hukukunu uygulamas ama bunu yaparken de Roma Hukukunu zengin bir hukuki dnce hazineSIRAAvrupasnn SZDE si olarak grmesi fikrini yaym oldu. Bu anlay daha sonra Kta neNTERNET redeyse tamamnda benimsenmesine (iktibasna) zemin hazrlayacakt. Yabanc hukukun benimsenmesi (iktibas, resepsiyon) kavramna ileride deinileceinden, DNELM burada benimsemenin dier yabanc hukuk almlarndan temel farknn, benimseyen toplumun kendi iradesine ve gelime (kimi zaman kalknma, kimi zaman siyaO R U sal bamszlk) arzusuna dayal olmas olduunu kaydetmekle Syetinelim. 1495 ylnda Kutsal Roma Cermen mparatorluunun en yksek yarg organ, kural olarak Roma Hukukuna gre karar verileceine; Cermen D K Krf A T adet hukukuna, ancak byle bir rf adet kuralnn varlnn kantlanmas halinde bavurulabileceine hkmetti. Bylece Pandekt Hukuku, bir yandan Almanyada Roma HuSIRA SZDE kukunun benimsenmesi, te yandan Roma Hukukunun cermenlemesi gibi iki ilevli bir sreci ifade eder oldu. Bugn Kara Avrupasnda uygulanan hukuk byk lde Roma-Cermen Hukukundan etkilenmi, birok kurum Roma-Cermen HuAMALARIMIZ kukundaki esaslar erevesinde uygulanagelmitir. Roma Hukuku hakknda zl bilgiye Michel Villeynin Roma Hukuku (ev.:BK Gncellii T A P lent Tahirolu stanbul:Der Yay., 2007) adl kitabndan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
DNELM
DNELM Pandekt Hukuku: Ortaa sonlarna doru Bat Avrupa lkelerinde ortaya kan S O R U Roma Hukukunun benimsenmesi 19. yzyldaki kanunlatrma (codification) hareketlerine dek D srmtr. KKAT Bu srete ortak hukuk (ius commune) olarak da kullanlan Roma Hukuku, SIRAin SZDE Corpus luris Civilis en nemli blm Digestann Yunan dilindeki karlyla Pandekt Hukuku olarak da AMALARIMIZ adlandrlmtr.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM Kutsal Roma-Cermen mparatorluu: Orta adan 19. yzyl bana S O R U dek srm olan mparatorluun snrlar tarih boyunca deiikliklere Ddneminde KKAT urad. En gl
imparatorluk bugnk Almanya, Avusturya, svire, SIRA SZDE Lihtentayn, Lksemburg, ek Cumhuriyeti, Slovenya, Belika, Hollanda topraklar ile Polonya, Fransa ve talya topraklarnn AMALARIMIZ bir blmn kapsyordu.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
62
Anglo-Amerikan Hukuk Sistemi ngiliz Hukuku

Kta Avrupas hukuk sisteminden farkl olarak ngiliz Hukuku genel kavramlara ve balantl olduklar yasalara deil, rnek olay gruplarna ve bunlarn konu edinildii yarg kararlarna dayaldr. Bir Avrupal iin hukuk deyince zihninde canlanan imge yasa ve yasama etkinlii iken bir ngiliz iin bu yarglama etkinliidir. ngilizler iin hukuk kural, Roma - Cermen geleneinkinden farkl bir anlam tar. Hukuk kural, yasama etkinliinin sonucu olarak ortaya km genel ve soyut bir dzenlemeyi deil; kimi rnek yarg kararlarnda ilenen zmleri ifade eder: Yasama etkinlii sonucunda ortaya kan hukuk (Statute Law) kural, ancak yargsal olarak yorumlandnda ngiliz Hukuk sistemi ile btnlemi olur.
ekil 3.3 ngiliz Hukukunun Kaynaklar
NGLZ HUKUKUNUN KAYNAKLARI
COMMON LAW (Ortak Hukuk)
EQUALITY (Hakkaniyet)
STATUTE LAW (Yasa Hukuku)
Common Law: Biri geni, dieri dar olmak zere iki anlama sahiptir. Geni anlamda Common Law ngiltere, Amerika Birleik Devletleri, Avustralya, Yeni Zelenda ve Kanada gibi lkelerin hukuklarnn ortak adn, bir hukuk ailesini ifade eder. Dar anlamda Common Law ise, 1066da ngiltereyi igal eden Normanlarn adalet hizmetini gerekletirmek amacyla atadklar gezici yarglarn oluturduklar ar biimci hukuku ifade eder. Equity: Common Lawn ar biimciliinin karmak formllerine gre deil de yargcn vicdan ve hakkaniyet ilkelerine gre yarglamasndan doan itihat hukuku. Statute Law: ngiliz Hukukunun itihattan sonraki ikincil kaynadr. Statute law (yasa hukuku), parlamentonun kard yasalar, onaylad anlamalar ve bunlarn uygulanma usul ve esaslarn gsteren dzenlemeleri kapsar.
Bu durum ngiliz Hukukunun tarihsel olarak kaynaa dayal olarak gelimesiyle ilgilidir. Bunlar Common Law, Equity ve Statute Law olarak ifade edilirler. Karlatrmal Hukuk yaznnn hakl olarak izledii bir tarz biz de koruyor ve bu adlar ngilizce zgn ifadeleriyle kullanyoruz. Common Lawu Ortak Hukuk, Equityyi Hakkaniyet ve Statute Lawu da Yasa Hukuku olarak Trkeletirebiliriz. Ancak bununla rnein, Kta Avrupasnda Pandekt Hukukunun ortak hukuk ilevi grdn sylediimizde kastettiimiz anlamn Common Law ortak hukuk olarak Trkeletirmemizdeki anlamla ayrmn asla ifade edemeyiz. Bu yzden baka dillerde ngiliz Hukuku anlatlrken ngilizce zgn ifadeler neden korunuyorsa, biz de ayn gerekeyle bu ifadeleri kullanyoruz. ngiliz Hukukunun z kaynann ilk ikisi yarg kararlarnn oluturduu bir hukuku, sonuncusu ise ngiltere parlamentosunun yasama faaliyeti sonucu olumu bulunan yasa hukukunu ifade eder. zellikle ilk ikisi tarihsel olarak birbirleriyle rekabet ierisinde gelimiler, 19. yzyln son eyreiyle birlikte ise birlemilerdir. Bu yzden gnmz ngiliz Hukuku iin itihadi hukuk ve yasa hukuku olmak zere iki temel kaynaktan szetmek olanakldr. imdi ngiliz Hukukunun bu kaynaklarn birbirinden ayrdeden izgilere eilelim: Common Law: ngiltere tarihinde Common Law, ngiltereyi igal eden Norman Krallarnn adalet hizmetlerini grmek iin gezici yarglar atamalaryla balar. Bu yarglarn birbirlerinden farkl kararlar vermeleri sonucu yarg birliini tesis etmek amacyla 12. ve 13. yzyllarda bazlar temyiz ilevi de yklenen yeni merkez mahkemeler kuruldu. Bu mahkemeler Kralln ortak hukukunu yani Common Law ina etmek zere yarglamalarn temel bir ilkeye dayandrmay kararlatrdlar: rnek kararlarn balaycl... rnek kararlarn mahkemeler iin balayc oluu, Common Law ta en bandan bir itihat hukuku olarak belirledi. Buradaki balayclk, btn bir karar metninin balaycl deil; karar gerekesinin balayc oluu anlamna gelir. Bir rnek karar ya bir st mahkemece verildii iin ba-
63
laycdr ya da ayn mahkeme daha nce o karar vermekle sonraki kararnda kendini balamtr. Mahkemeler kimi durumlarda rnek kararlarn bu belirgin balayclndan kurtulabilirler. yle ki: mahkeme kararna konu olan yasa deimise, bir st mahkeme alt mahkemenin kararn bozmusa veya nceki karar, gene kendinden nceki bir karara uymad iin geersizletirilebiliyorsa, nceki karar rnek karar nitelii tayamayacandan balayc olmaz. ngiliz itihadi hukuku, says bir ka yz bini bulan bu rnek kararlardan olumaktadr. Equity: Common Law uygulamalarnn ar biimciliinin adalet arayn karlamadaki yetersizliini giderme gereksiniminden domutur. ngiliz hukuk tarihinde Common Lawn ilk rnekleri ve sonraki geliimi her bir davann karmak formllerle ikame edilmesini gerektiriyordu. Giderek usuli biimcilikdeki bu arlk, ykmller iin gerekletirilmesi pek g koullar ortaya konmasna, bu yzden de hak kayplarna yol amaya balad. Equitynin tarihsel douu, Common Law mahkemelerinde adalet bulamayanlarn Krala bavurmalar, Kraln da bu ilevi Lord Chancellora havale etmesiyle ilikilidir. Lord Chancellora yaplan bavurular giderek bir Lord Chancellor mahkemesinin (Court of Chancery) doumuna yol at. Bu mahkemelerde dava aabilmek iin dileke hazrlamak yeterliydi. Bu mahkemelerde biimsel hukuktan ok vicdani kanaate alk veren bir yarglama tarz gelimekle kalmad, Common Lawda bulunmayan vakf (trust) gibi yeni hukuki kurumlar da ortaya kt. Bir ka yzyl ierisinde Equitynin eitlenmesi bu alanda da bir ortak hukuk tesis etme gereini dourdu. Aslnda iki ayr koldan geliin, bazen birbiriyle atan, her ikisi de kendi rnek kararlarna bal iki yarg dzeni ortaya kmt. 1873 ve 1875de kabul edilen iki kanunla soruna uzlamac bir zm bulundu: Mahkemeler yerine gre Common Law yerine gre Equityyi uygulayabileceklerdi. Statute Law: ngiliz Hukukunun rnek yarg kararlarndan sonraki hukuk kayna yasalardr. ngiliz Hukukunda balca iki tr yasal dzenleme bulunur: Parlamentonun yasa olarak kabul ettii metinler ile bu birincilerin uygulanma usul ve esaslarn gsteren ikincil dzenlemeler. Gene belirtilmelidir ki, ngiliz Hukuku bilinen anlamyla yazl bir anayasaya dayanmaz. ngiliz Anayasas denildiinde bundan, yasa veya itihat kaynakl bir takm ilkeler ile 1215 tarihli Magna Carta gibi baz tarihsel belgeler anlalr. Bu ilkeler vatandalarn temel zgrlklerinin gvenceleri ve kamu otoritelerinin yetkilerini keyfi kullanmalarna kar ngrlm snrlamalardr. Avrupa Birlii sreciyle birlikte, ngiltere kendi i hukukunu Avrupa Birliini kuran ulusal-st hukuka uydurmak iin pek ok anlamay ve Avrupa Birlii dzenlemesini kendi kaynak haline getirmekle, yazl hukukun yani yasa hukukunun payn nemli lde geniletmitir.
Amerikan Hukuku
Amerikan Hukuku, hukuk tarihi ve kuram asndan zel bir yere sahiptir. nk, doudaki grece dzenli yaam saymazsak, Amerikann batsna g hareketi, hukuksuz bir toplumsal yaam biiminden hukuki bir toplumsal yaam biimine geiin modern dnyadaki belki de tek rneidir. Sonradan bamszlklarn ilan edip federal bir at altnda birleerek Amerika Birleik Devletlerine dnecek olan ngiliz kolonileri ilkel saylabilecek bir hukuki dzene sahiptiler. Hukuk baz kolonilerde ncile dayandrlm, bazlarnda ise yarglarn insafna terkedilmiti. stelik 17. yzyl Amerikasnda yazl hukuk birey zgrlklerini snrlandrmaya eilimli bir tehdit kayna olarak alglanyordu. Buna Fransz hukuk kltrne bal eyaleletlerden kaynaklanan, kltrel farkllk tehdidi de eklenince Common
Magna Carta Libertatum: 1215 tarihinde Papa III. Innocent, Kral John ve baronlar arasnda imzalanmtr. Kraln baz yetkilerinin snrlandrlmasn ve hukuk kurallarnn kraln iradesinden daha stn olduunu ilan ediyordu. Magna Carta Kraln keyfi vergi salamayacan; yarglamann aleni olarak yaplacan; yasal dayana olmadan tutuklama ve srgne gndermeye bavurulamayacan ve soylulardan oluan bir kurulun Kraln Magna Cartaya uygun davranp davranmadn denetleyeceini hkm altna alyordu.
64
Federal Devlet: Birden fazla kendi iinde zerk devletin ayn merkezi iktidara tbi olarak oluturduu devlet birliidir. Federal devlet ve federe devlet (eyalet, kanton gibi isimler de verilir) olmak zere iki devlet tr biraradadr. Hukuk dzeni bakmndan hem federe devletin hukuku hem de federal devletin hukuku szkonusudur.
Law Kuzey Amerikan hukuk kltrnn de temeli oldu. Amerikan Bamszlk Bildirgesinin ilan yl olan 1776y esas alrsak Amerikada kabul edilen ngiliz Common Law, 1776 ylnda ngilterede geerli olan Common Law idi. Ancak bu tarihten sonraki geliimi, Kuzey Amerika toplumunun isterlerince biimlendirilip farkllat. Benzer bir niteleme Amerikan Hukuku iin de bir kaynak nitelii tayan Equity iin de geerlidir. Amerikada ngilteredeki gibi kilise mahkemeleri olmadndan, Amerikan equity mahkemeleri kilise mahkemelerinin bakt ilere de bakp rnein boanma, evliliin iptali gibi aile hukuku konularnda gelikin bir itihat ortaya koyabilmitir. Amerikan Hukukunun mahkeme itihatlar ve yasama olmak zere iki temel kayna vardr. Mahkeme tihatlar: Amerika Birleik Devletleri bir federal devlettir. Eyaletlerin kendi yasalar ve yarg dzeni bulunur. Amerikan Hukukunda da ngiliz Hukukundan kkenlenen, nceki rnek kararlarn sonrakiler iin balayc olmas ilkesi geerlidir. Yasama: Amerika Birleik Devletlerinin federal yaps, yasama alannda da sonularn dourur. Bu yzden Amerikan yasalarnn bir ksm federal dier bir ksm ise Eyalet yasalardr. Aralarndaki uyum ve denge, geni lde A.B.D. Anayasas ve onun mahkemelerce yorumu zerinden salanr. Anayasa, yalnzca bir st hukuk normu olmaktan daha fazla ilev grr. Yasalarn anayasa uygunluunun denetimi ayn zamanda lkedeki hukuk birliini salamann da bir aracdr. Anayasay yorumlamada nihai yetki Yksek Mahkemenindir. Yksek Mahkeme, Anayasann herhangi bir blm ile atan federal yasay kaldrabilir. A.B.D. Anayasas Yksek Mahkeme tarafndan esnek bir biimde yorumlanr. Bu yorum tarz ve Amerikan toplum dzenini dntrc etkisini Yksek Mahkemenin nl bir kararyla rnekleyelim:
Yksek Mahkeme 1973 ylnda Roe v. Wade (Roe, Wadee kar) davas vesilesiyle verdii kararda, krtaj yaptran kadna cezai yaptrm uygulayan Texas Eyaletine ait bir yasann Anayasaya aykrlna karar verdi. Texas Eyaletine ait bir ceza yasas hkmn bylece ihmal ederken, Yksek Mahkeme gereke olarak Anayasann 5. ve 14. deiikliinde dile getirilen baz hak ve zgrlk ilkelerine dayanmt. Bunlar, Amerikan Anayasasnn 5. deiikliinde yer alan (...) hi kimse, ayn su nedeniyle iki kere, idam cezas veya bir organn yitirme tehlikesi ile kar karya braklmayacak; herhangi bir ceza davasnda kendi aleyhinde tanklk yapmaya zorlanmayacak; ve yasal gerekler yerine getirilmeden, yaam, zgrl, veya malndan yoksun braklamayacak; zel mlk, haka bir tazminat denmeden kamulatrlamayacaktr hkm ile 14. Deiikliin 2. Blmnde yer alan Hi bir eyalet, Birleik Devletler vatandalarnn ayrcalk ve baklklarn kstlayacak yasa yapmayacak veya uygulamayacak ve hi bir eyalet yasal gerekler yerine getirilmeden bir kiiyi yaamndan, zgrlndenden ya da malndan yoksun etmeyecek; ya da kendi yarg yetkisi iindeki bir kiiyi, yasalarn eit korumas dnda brakmayacaktr hkmyd. Yksek mahkemeye gre 5. ve 14. maddede yer alan deiiklikler herkesin, zel yaamn kendi anlayna uygun olarak dzenleyip yrtme hakkn da ierir. yle ki, kadnlarn ilk ay ierisinde gebelie son verebilme haklar, onlarn szkonusu maddelerde temelini bulan zel yaamn dokunulmazl hakknnnn bir gereidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi S O R U
DNELM S O R U
65
D K K A T baklabilir: Amerika Birleik Devletleri hukukunun temel nitelikleri iin u kaynaa http://turkish.turkey.usembassy.gov/media/pdf/federal_yargi.pdf
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ngiliz Hukukunun anayasa anlayyla Amerikan Hukukunun anayasa SIRA anlay SZDE hangi temelde farkllar?
AMALARIMIZ
DNELM
SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Sosyalist Hukuk Sistemi
Dalan Sovyetler Birlii ve eski Dou Bloku lkeleri kapitalist egemen K dnyada T A P S O R U uygularlard. olan hukuk anlayna alternatif olduunu ileri srdkleri bir hukuku Gnmz dnyasnda gemie oranla daha az sayda lke hlen sosyalist bir hukuk dzenine sahip olduklar tezini savunurlar. Bu anlamda Sosyalist TEL YT O N Hukuk, DE V K KZA Marksist dncenin zel bir yorumuna dayal olarak tasarlanm bir hukuk dzenini ifade eder. SIRA SZDE Kendisi de bir hukuku olan Marxn ilgisi daha ok kapitalist toplumda ege N T E R N temelsiz ET men olan hukuk anlaynn eletirisi ve ideolojik n dayanaklarnn braklmasyd: Mlk sahibi snflar ile mlksz snflarn yasa nnde eitlii temelinAMALARIMIZ de kurulan burjuva hukukunun gerek eitlii salayamayacan; olsa olsa eitsizlii hakl gstermeye yarayacan vurguluyordu. Karl Marxn kendisi kapitalist toplumun burjuva hukukuna alternatif olabilecek bir sosyalist Khukuk geli T A kuram P tirmi deildi. Onun kuramsal hedefi, alternatif bir hukuk sistemi ina etmekten ok varolann perdelediklerini aa kartmakt. Ne var ki, Sovyetler Birlii ve sonra dier Dou Bloku lkelerinde devlet ve toplum dzeni kurulurken ortaya TELEVZYON kan hukuk Marksist dncenin eletirel kavramlar ile merulatrlmaya giriildi. Sovyetler Birliinde eskisinden farkl ve modern bir toplumun kurulmas, bunun kapitalist deil de sosyalist bir modele gre gerekletirilmesi farkl hukuki dzenleme ve anlaylar ortaya kard. te karlatrmal hukukularn N T E R N E T Sosyalist Hukuk Sistemi adn verdikleri, model olarak bir dnemin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (S.S.C.B) Hukukunun alnd sosyalist hukuk budur. Bunun ne kadar sosyalist bir hukuk olduu ya da hakikaten yle olup olmad; hatta hukuk olup olmad tartlagelen bir konu olmakla beraber, tarihsel varla sahip bir dzeni niteleyip betimlemek iin sosyalist hukuk adlandrmas, kuramsal tartmalardan ister istemez bamsz kalnarak kullanlmaktadr.
K T A P S O R U T ED LE V K KZAYTO N SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sovyetler Birliinde Hukuk

Sovyet deneyiminde cisimleen ve Marksizmin bir yorumunda temel bulan anlaya gre belirli bir toplumda hukukun ieriini, egemen snflarn nesnel yaam gereksinmeleri ve yararlar belirler. Baka bir deyile, yasa olarak ortaya kartlan ey, egemen snfn istemlerinden hukuki bir metinde dile gelmesinden baka bir ey deildir. Hukukun ilevi, egemen snfn, rnein, kapitalist dzende kapitalistlerin, sosyalist dzende emekilerin varln salamak ve mlkiyet ilikilerini buna uydurmaktr. Buna gre hukuk dzeni de temeli snf karlarnca belirlenmi mlkiyet ilikilerinin tesis edilip srdrlmesine hizmet eden bir st yap kurumudur. Mlkiyet ilikileri, yaam srdrmek iin gerekli aralarn egemenliinin kime ait olduunu ifade eder. Hukuk da, dier st yap kurumlar gibi, snfsal ilikilere bal olarak deiir. Sosyalist toplum dzenine ulalmasndan nceki tarihsel aamalarda hukuk hep smrc snflarn yararlarna hizmet edegelmitir. Dier bir syleyile sosyalist toplum aamasna gelene dek hukuk, smrc snflarn retim aralar ze-
66
Arasalclk (enstrmantalizm): Hukuku, salt toplumsal deimenin bir arac olarak gren; onun kendine zg bir doas olduunu yadsyan hukuk ideolojisi. Arasalcln bir dier sonucu da, hukukun bamsz bir deer tamad; olsa olsa istenilen dzeni tesis etmek gibi bir ara-deere ynelik olabilecei, yoksa ortak hayr, adalet ve zgrlk gibi ama-deerlere ynelik bir deer tamad yolundaki ahlaki tutumdur.
Kolektifletirme: Sovyet siyasi tarihinde Stalin (Josef Visarionovi ugasvili) dnemine ait kapsaml giriimin ad olarak anlmakla birlikte, Sovyet hukuk tarihi bakmndan genel mlkiyet sistemindeki dnm ifade eder.
rindeki denetimini tesis edip srdrmtr. i snfnn iktidar ele geirmesi ile birlikte hukuk bu kez, toplumdan smr ilikilerinin tasfiyesi ve ii snfnn kazanmlarnn korunmas iin var olacaktr. Gerek eski sosyalist, gerekse hlen sosyalist olan lkeler anayasalarnda sosyalist hukuk balca temel ilkeye dayandrlmtr: Sosyalist demokrasi, sosyalist yasallk, demokratik merkeziyetilik. Sosyalist Demokrasi ilkesi siyasal iktidarn, ii snf ve onun partisinin nderliinde, biimsel burjuva demokrasisini ykp emekilerin egemenliini kuran, ii snf ve mttefiki toplumsal snflar eliyle kullanlmas olarak tarif edilmitir. Sosyalist hukukun varlk sebebi retim aralarnn kollektif mlkiyetini tesis etmek; dier ekonomik ve kltrel koullara uygun bir toplum dzenini ayakta tutarak snfsz ve devletsiz, dolaysyla da hukuksuz bir toplumu ina edebilmenin nn amaktr. Sosyalist Yasallk ilkesi, sosyalist toplum ilikilerinin oluturulmas iin arasal bir deer tayan hukuka, ilgililerin itaati anlamna gelir. Sz konusu ilke, hem yurttalar hem de yasa koyucu iin balaycdr: Yurttalar ynnden hukuka itaat, yasa koyucu ynnden ise sosyalist dzenin ilkelerine uygun yasama faaliyeti anlamna gelir. te yandan bu ilke, iktidar partisinin yargya ve dier kurumlara karabilmesini merulatran bir ara ilevi de grmtr. Mahkemelerin parti politikasna uygun hareket etmeleri de sosyalist yasallk ilkesinin bir gereidir. Sosyalist yasalln kapsamn ve ieriini, iktidarn ii snf adna sahibi olan komnist partisi saptar. Demokratik Merkeziyetilik, iktidardaki komnist partisinin ve sosyalist devletin ynetim ve dzenleme ilkesidir. Demokratik merkezcilik ilkesinin sonucu olarak, alt derece mahkemeler st derece mahkemelerin ilemleri ile baldrlar. Mlkiyet Biimleri: Sosyalist hukuk sistemi, aslnda ou temel kavramyla Roma Hukuku unsurlar tar. Onu ayr bir hukuk sistemi yapan temel iki zellik arasalcl ve mlkiyet biimleri konusundaki farklldr. Yalnzca kamusal mlkiyetin egemen mlkiyet biimi oluu, byle olmayanlar karsnda onu ayr bir hukuk sistemi olarak ayrdetmeyi, ilk bakta hakl gsterir. Bunun balca sebebi zellikle mlkiyet biimleri ile igili dzenlemelerin tarihte ilk kez ve yalnzca 20.yzyln sosyalist devletlerinde ortaya ktna ilikin yaygn ve fakat yanl kandr. Ne var ki, btn bir hukuk dzeninin toptan sosyalist veya kollektivist olarak adlandrlmasn gerektirecek denli kamusal mlkiyet arl belki ilk kez Sovyetler Birlii rneiyle ilgi konusu olmutur. Bu ilginin merkezinde ise, geri bir tarm toplumunu ileri bir endstri toplumuna dntrme gibi, Marxn ngrlerine yabanc bir modernletirme hareketinin toprak mlkiyeti temelinde rgtlenmesi yer alr. lgin bir biimde Sovyetler Birliinin kuruluuna da zlne de toprak ve tarmla ilgili birer dzenleme tanklk etmitir: Toprakta zel mlkiyeti kaldran ve 1917 tarihli Toprak Kararnamesi ile tarmsal topraklarn zelletirilmesini dzenleyen 1990 tarihli Toprak Reformu Yasas... Sovyet ynetiminin kuruluunda kollektifletirme nce toprak mlkiyetinde balam, oradan sanayi ve ticaret alanna yaygnlam; zlnde zelletirme tarm topraklarndan balayp, doal kaynaklar ve endstriyel alana yaylmtr. Bu yzden, Sovyetler Birliindeki temel mlkiyet biimlerini tarm mlkiyeti zerinden ele alacaz. Devlet Mlkiyeti: Devlet mlkiyetinin konusu toprak ve topran alt, sular, ormanlar, fabrikalar, deirmenler, madenler, maden ocaklar, her trl ulatrma, bankalar, iletiim aralar, devlet tarafndan kurulmu olan byk tarmsal-zirai iletmeler, sovhozlar, ehirde ve sanayi merkezlerindeki konutlardr. Devlet mlkiyeti, btn halkn mal anlamn tar; yani Devlet bu mallarn yneticisidir. Sov-
67
hozlarda, retim aralar btnyle devlete ait olduundan, devlet topran sahibi saylmakta, orada alanlar ise cret karlnda almaktaydlar. Kollektif iftlik Mlkiyeti: Bu kategoride kolhozlar yer almaktadr. Kolhozlar, devlet denetiminde tarmsal retim yaplan kooperatif iftliklerdir. Buralarda bulunan canl ve cansz mallar ile tesisler ve retilen rnler kolhozlarn ve kooperatif rgtlerinin ortaklaa mlkiyetindedir. Kolhozlarn elindeki topraklar, sreye bal olmakszn kooperatif rgtlerine terk edilir. Bylece bu tr topraklarn plak mlkiyeti devlete ve yararlanma hakk kolektif iftlik tzel kiiliine ait olmu olur. Bu niteliinden tr kolhoz kendine zg bir mlkiyet biimidir. Devlet, sovhoz iletmelerinin retimini istedii gibi kulland halde, kolhozlar rnlerini kendi mallarym gibi tek balarna kullanmaktadrlar. Kiisel Mlkiyet: Eski Sovyet Medeni Yasasnn 105. maddesi Yurttalar, maddi ve kltrel ihtiyalarn karlamak zere, kiisel mlkiyet sahibi olabilirler. Her vatanda, almaktan ve kendi tasarrufundan doan gelire, bir eve veya bir evin bir ksmna, yardmc ev aralarna, evde yararlanlan eyaya ve kiisel kullanma ve konfor eyasna sahip olabilir. Kiisel mlkiyet konusu olan mallar, almadan gelir elde etmek amacyla kullanlamaz hkmn tayordu. Bu maddenin anlal ve uygulamas, fotoraf makinasndan binek otomobile dek, kiisel mlkiyet kapsamna nelerin gireceinin kltrel ve teknik gelime ve anlaya braklm olmasyd. Kiisel mlkiyet konusu maln almadan gelir elde etmek amacyla kullanlamayaca yolundaki ilkenin ise istisnalar vard. rnein ikinci konuta sahip olan bir Sovyet yurtta bu tanmazndan kira geliri elde edebilirdi.
Resim 3.1 Gaiusun Institutionesinin eski bir el yazmas rnei Kaynak: http://www.csad.ox.a c.uk/poxy/vexhibitio n/images/2103.jpg
68
zel Mlkiyet: Kiisel mlkiyet ile zel mlkiyet arasndaki fark, bir maln tahsis edilme amacdr. Yani bir nesne, malikin ve ailesinin kiisel ihtiyalarn karlamak iin kullanlyorsa kiisel mlkiyet; ayn nesne gelir elde etmek iin kullanlyorsa zel mlkiyet kategorisindedir. rnein, bir diki makinasnn maliki, bu makina ile kendisinin ve ailesinin ihtiyalarn karlayacak elbiseler dikiyorsa makina zerindeki mlkeyeti kiisel; makinayla diktii elbiseleri semt pazarnda kar elde edecek ekilde satyorsa makina zerindeki mlkiyeti zeldir. Sovyet Hukukunda zel mlkiyet dolayl olarak kabul grmt. Sosyalist ekonomi yannda iftilerin ve zanaatkarlarn salt kendi kiisel almalarna dayanan kk lekli ekonomileri kabul ediliyordu. Bu erevede, kollektif iftliklerde alan her ifti ailesinin, kollektif iftlikten salad gelirden baka, kk bir toprak parasn, kiisel mlkiyet olarak elinde bulundurabilecei, bu toprak paras zerinde konut sahibi olabilecei, iftlik ve kmes hayvanlarna ve kk tarm aralarna malik olabilecei ve bu mlkiyet alannn kollektif iftlik statsnde gsterilecei kabul edilmiti. Kiisel kullanma iin elde bulundurulabilen, sresiz ve karlksz yararlanma hakknn konusu olan bu toprak paras genellikle 2,5 ile 5 dnm arasnda deiirdi. te bu zel ekonomi alannda, kiisel mlkiyete konu olan toprak, tarm aralar ve hayvanlarla gelir getirici bir zel mlkiyet ilikisi tannm oluyordu.
Resim 3.2 Magna Carta Libertatum Kaynak: http://upload.wikim edia.org/wikipedia/ commons/0/02/Mag na_Carta.jpg
TRK HUKUKUNUN TARHSEL GELM

Hukuki kurumlar doarlar, eitlenirler, bir corafyadan dierine gerler, kerler veya dnrler. Eer bu sreci bir tr evrim, yani hukukun evrimi olarak anlarsak hukuk tarihi, hukukun evriminin tarihidir. Gnmzde aileden sz ettiimizde zihnimizde canlanan imge nasl iki yz yl nce yaayan birinin ayn szc duyduunda zihninde canlananla ayn deilse; daha eskilerde, rnein gebe yaam tarznda yaayan birisininkiyle de ayn deildir. Roma Hukukunun pater familias ekseninde tanmlanan ailesi ile gnmz ekirdek ailesi; bu farkl aile trlerindeki aile reisi kavramlar birbirlerinden olduka farkldr. Ayn farkllk kimi szleme tiplerine, ticari ilikilere, hatta devlet kurumlarna kadar tanabilir.
69
te bu yzden, hukukun genel evrimi hukukun dallar zerinden incelenebilir: Aile, mlkiyet, miras, szleme, uyumazlk zm, devlet kurumlar, uluslararas antlama ve atmalar... Hukuk tarihi, bu alanlarn farkl kltrlerde geliiminin tarihi, yani bir tr kltr tarihidir. Bu anlamda Trk toplumunda farkl dnemlerde nasl bir hukuki yapnn egemen olduu; hukuki deimenin hangi etmenlerce belirlendii sorunu, nihai anlamda Trk kltr tarihi sorunudur.
slam Hukuku
Osmanl Trkleri slam dinine mensup olduklarndan zel hukuk alannda uygulanan hukuk slam Hukuku idi. Osmanl Kamu Hukukunun da btnyle slam Hukukuna bal olduunu iddia edenler olduu gibi, slam Hukukunun temel prensiplerinden bazlarna aka aykr hkm ve dzenlemeler ieren bir rfi Hukukun Osmanl kamu yaamn, zelikle de devlet geleneini biimlendirii yznden, bu yargya kar kanlar da vardr. Her hlkrda Osmanl Hukuku, hatta Tanzimattan sonra bile, slam Hukuku erevesi dnda deerlendirilemez grnmektedir. Hemen ekleyelim, slam Hukuku, grece modern zamanlara ait bir terimdir. slam dininin ilk tebli yllarnda, hicret dneminde, drt halife devrinde ve sonrasnda slam Hukuku gibi ayrc bir ifadeye rastlanmaz. Ayrma vurgu yapmak, modern dnemin bir rndr. Halklarnn ou mslman olan baz lkeler kendi hukuk dzenlerini byle adlandrmaktadrlar. Bu durumda byle bir adlandrma ya bir snflandrma ilevi, ya da merulatrma ilevi grmek iin kullanlyor demektir. Bundan baka, slam Hukuku terimi eriat olarak da bilinen ve slam dinince vazedilmi ilahi ilkeleri ifade etmekde de kullanlr. Gene terim, modern dneme kadar fkh olarak bilinen Hukuk Bilimi kavramna karlk olarak da kullanlmaktadr. Her hlkrda slam Hukuku bal altnda vasflar dierlerinden az ok farkl bir hukuk kavram ve dzeni vardr. eriat: slam dini asndan dar anlamda eriat, slam dinini belirleyen ilahi buyruklarn toplamdr. Arap dilinde terimin etimolojik zmlemesi onda, bir rmaa giden farkl yollar, beyan, yasa ve ilkeler btn gibi anlamlarn dile geldiini gstermektedir. Geni anlamda kullanldnda ise insann toplumsal varolounu srdrmesinin koullarn, yani hukuk dzenini ifade eder. Bu yzden slam eriat beeri varln hem kendisi, yani bio-fizyolojik, psiik ve bilin dnyas ile; hem de evresi, yani toplum ve doa ile ilikilerini dzenleyen btncl (holistik) bir normatif sistemdir. Fkh: slam Hukuk Bilimi eriatn belirli hiyerarik kaynaklardan saptanaca kabulne dayanr. Edille-i eriyye (er deliller) olarak da adlandrlan bu kaynaklarn neler olduu ilk ikisi dnda mezhepler arasnda tartmaldr. lk ikisi yani Kitap ve Snnet ayrlamaz biimde birbirlerine baldrlar; nk anlay bakmndan birbirlerini gsterirler. Dierlerinin kaynak olular, usulclerin ve giderek mezheplerin kaynak kavramndan ne anladklaryla, daha dorusu birbirlerinden hangi noktada ayrldklaryla ilgilidir. Burada yalnzca, kaynak bal altnda snni mezhepleri izleyen hukukularn zikrettiklerine deinmekle yetineceiz. Buna gre, Kitap (Kuran) ve Snnetten baka icm, kyas, istihsan, maslahat (meslih-i mrsele), rf, kaynaklar arasnda zikredilir. Semavi ve bu yzden de temel nitelikteki Kitap yani Kuran- Kerim, 23 yllk risalet sresi boyunca Hazreti Muhammede ayetler ve sureler eklinde vahyolunmu Tanr kelam olarak kabul grr. Snnet ise Hazreti Muhammedin sz ve ey-
Fkh: Bilmek, anlamak, derinlemesine kavramak, rtk olann hakikatine nfuz edip karanlk olan aydnlatmak gibi anlamlar karlayan fkh; hukuki anlamda, insann belirli koullara bal olarak ne yapmas gerektiini, sz konusu koullarla eylemsel gereklilik arasndaki ban niteliini ve u ya da bu tarzda eylemeyi seerse bunun sonularnn neler olacan bilme yetisi anlamna da gelir. Fkh genellikle alt balkta incelenir: 1. bdt (ibadetler), 2. Mumelt (hukuki ilemler, szlemeler, evlenme, boanma, miras) 3 Ukbt (ceza hkmleri)
Mezhepler: Arapada yol, r, gr anlamna gelen mezhep szc, ilhiyat ve felsefe alannda kutsal metinlerin nasl anlalp ieriklendilmesi gerektiine ilikin yol, yordam, yntem, slup ve tarz btnl tayan bir anlayn benzerlerinden ayrt edici zellikleriyle oluturduu ekol ifade eden bir terimdir.
70
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
lemlerini ifade eden ikinci temel kaynaktr. cma, fakihlerin bir sorun karsnda ayn zme ulamalardr. Kyas (rnekseme, analoji), belirli bir sorunu zmek D benzeyen NELM iin, ona ok baka bir sorunun zmne uygulanan hkm benzeterek uygulamaktr. Kyas sonucu verilen hkm fakih bakmndan itihattr. Sahabe zamannda bireysel S O R U gr anlamnda rey terimi kullanlyordu. Bu yzden kyas kabul eden fkh anlayna ehl-i rey de denilmiti. Fkh asndan itihad Kuran ve hadislere dayanlarak, daha nce zlmemi bir sorunun mtehid tarafndan DKKAT kyas yoluyla zme kavuturulmasdr. Fkh tarihinde 9. yzyl sonlarna doru itihat kapsnn kapand kabul edilir. SIRA SZDE zikredilen istihsan, daha nce karlalmam bir durum orKaynaklar arasnda taya ktnda fakihin kendisine uygun gelen ve genel kuraln istisnas olarak kyasen hkm kurmasdr. stihsana rnek olarak, altrldklar halde a braklan AMALARIMIZ klelerin, bir ahsn devesini aldktan sonra kesip yemeleri zerine Halife merin klelerin hrszlk suundan ellerinin kesilmesine hkmetmek yerine onlar susuz sayp, kle sahibini deve sahibine, devenin deerinin iki kat kadar tazminat deK T A P meye mahkm etmesi verilebilir. Bir dier kaynak, maslahat (meslih-i mrsele), kaldrlmasnda zorunlu ve kamusal yarar bulunan bir gl kaldrmak iin hkmolunan zmdr. Gene TELEVZYON kaynak olarak deerlendirilen rf ise toplumunun benimsedii, alageldii ve gnlk yaaynda uymak zorunda hissettii davran tarzlardr. slamda mezhebler ve fkhla ilgisi konusuda Abdulkadir enerin slamda Mezhebler ve NTERNET Fkh Ekolleri balkl bilimsel etdne u adresten ulaabilirsiniz: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/731/9309.pdf Klasik slam Hukuk Bilimi eriat ana blmde incelemilerdir: 1. bdt (ibadetler): badet slamda, genel olarak Allahn rzasn kazanmak amacyla gerekletirilen olumlu ve olumsuz eylemleri kapsar. Dar anlamda ise ayet ve hadislerde zel ekil ve artlar belirlenen ritellerin uygulanmas kastedilir. Mminlerin namaz, oru, hac gibi farizeleri yerine getirmeleri ibadetlerle ilgilidir. 2. Mumelt ( ilemler): nsanlar arasndaki doumdan lme dek her tr ve dzeydeki toplumsal iliki, bu blmde incelenir. Szleme, miras, evlenme, boanma,tazminat ve benzeri ilemler bu blm altnda incelenmitir. Devletleraras ilikiler de kiiler aras ilikilere kyasen hukuk konusu yapldndan, onlar da bu blme dahil olurlar. Kimi alimler Mnkeht, yani evlenme, boanma ve benzeri ilemleri ayr bir blm olarak da deerlendirirler. 3. Ukbt (ceza hukuku): slam Hukukunda, ilenen ve su saylan fiiller ile bunlara uygulanacak yaptrmlar gsteren ksma ukbt denilir. Bu blm beden, mali veya caydrc baz cezai hkmleri kapsar. slam ceza hukukunda su saylan bir fiil ya Allahn haklarna (Hakullah) kar ya da kiilerin haklarna kar (Hakk-i Ademi) ilenmi kabul olunur. Ksas, had ve tazir olmak zere de yaptrm grubu vardr. Ksas, ldrme, yaralama ya da bir uzvun kullanlamaz hale getirilmesi ile sonulanan fiillerin bilerek ve isteyerek (kasden) ileyen faillerinin, kad kararyla iledikleri suun aynsna maruz braklarak cezalandrlmasdr. Allahn haklarna kar ilenen sulara ise hadd cezas uygulanr. Hadd cezas Kurnda yer alan zina, hrszlk, kazf (zina iftiras), yol kesme (katl trik) sula-
SIRA SZDE
NTERNET
71
r ile sonradan icma ile bu kapsama sokulan hamr (ekime sonucu alkol ieren ikiler) ime sularna karlk gelen yaptrmlar topluca ifade eder. Kurnda zinann seksen denek ile cezalandrlmas buyurulmu iken, sonradan gene icma ile, denek vurma cezas recme dntrlmtr. Recm, sulunun talanarak infaz edilmesidir ve Musevi hukukuna dek tarihi izlenebilen bir yaptrmdr. Ksas ve Hadd kapsamnda yer almayp, rnein dolandrclk, evrakta sahtecilik, antaj, yalanc tanklk gibi su ve ceza olarak belirlenmeleri kamu dzenine braklm kimi fiillere ise tazir cezalar uygulanr. Fkh retisi eriat hangi ayrmlarla incelemitir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Osmanl Hukuku
eriat ve rf
DNELM
DNELM S O R U
Tarihiler Osmanl Devletini, kurulutaki beylik dnemi, imparatorluk S O R U halini al ve kn ierecek tarzda 1299 ile 1918 tarihleri arasndaki bir zaman diliminde incelerler. Hukuk tarihi asndan ise sorun biraz daha farkldr. Kamu hukuku anDKKAT lamnda beylik ve imparatorluk birbirinden tr ve nitelik olarak farkl iki devlet gibidir. zel hukuk asndan da Osmanlnn bir dnemini dierine e grmek mmSIRA SZDE kn deildir: mparatorluk, millet sistemi ile bir tr ok hukukluluu baarabilmiken, k dneminde adli kaptlasyonlara kar hukuk birlii eriilemeyen bir zlem halini almtr. Her eye ramen genellikle Osmanl Hukukunun slam HuAMALARIMIZ kuku nitelii tad sylenir. Osmanl Hukukunu, zellikle de kamu hukukunu belirleyen bir dier nitelik onun ayn zamanda bir rfi hukuk oluudur. eriata gre ari (yasa koyucu) AlK T A P lah olduuna gre herhangi bir slam hkmdarnn kendisini yasa koyucu kabul etmesi mmkn deildi. Asli yasa koyucu nitelii tamayan hkmdar, asli yasakoyucunun iradesinin gzeticisi ve koruyucusu olabilirdi ancak. stelik eri hTELEVZYON kmlere gre hkmdarn fkh ve din ilimler alannda yeterli donanm yoksa, kendisinin eri ahkama ilikin bizzat hkm ve tasarrufta bulunmamas gerekirdi. Ancak olmas gerekenle fiilen olan arasndaki ayrm Osmanl hukuk tarihinde de hkmn icra etti: Hkmdarn kendi iradesine dayanarak eriat d NTER N E Talanda yasa koyma yetkisi anlamnda, eri hukukun yannda bir de rfi hukuk ortaya kt. Bugnk anlamyla, geni lde kamu hukuku kapsamnda yer alabilecek konularda padiah kanunname, emirname, yasakname gibi adlar altnda yasama faaliyetinde bulunuyor; bylece rfi hukuk oluuyordu. Fatih Sultan Mehmet devrinin alimlerinden Tursun Bey rf siyset-i sultni ve yasag-i pdisah denir ki, urefmizca ona rf derler tarznda tarif eder. Buradaki rf, gnmzde rf ve det hukuku derken kullandmz rften farkl bir anlam tar: Hkmdarn yasa koymas anlamna gelir. Emirname, kanunname, yasakname adlaryla da anlan bu yasama faaliyetleri, aslnda Osmanldan nceki Trk devletlerinde de bavurulan bir yolun Osmanl Hukukuna yansm biimiydi. Osmanl sultannn nizam-i lem iin, yani dnyann dzeni iin eriata aykr olmamak zere yasa koymas ile zellikle devlet rgt, tarmsal retim, vergiler ve tazir kapsamndaki cezalarla ilgili geni bir yasama faaliyeti ortaya kmtr. Sultann yasama ve yrtme yannda yargsal yetkileri de vardr, ancak Osmanl Hukuku yarglama erkini ilmiye snfna brakm; belirli ilimlerde eitim grm alimlerin kadlk grevini yerine getirmesi kabul edilmiti. slam Hukukuna gre kadlarn verdii kararlar kesindi, ancak rvet aldklarndan yaknlm ya da haksz bir hkm vermilerse, ilgilinin talebi zerine verilen hkm kazaskerce denetlenip gerekirse deitirilirdi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kazasker (Kad asker): Osmanl Devletinde asker snfa it er ve hukuki davalara bakan hkim. Kazaskerlik, ilmiye mesleinin en yksek mertebelerinden biri olup Anadolu ve Rumeli olmak zere iki kazaskerlik mevcut olup, Rumeli kazaskeri derece ve yetki olarak dierinden daha stnd. Kazasker, kad ve mderrislerin atama ve tayin ileri ile de yetkiliydi.
72
Bylece, en azndan Tanzimata kadar eri alanda itihadi, rfi alanda yasa temelli bir hukuk varln srdrd. Osmanl milletler sistemi zel hukuk alannda her milletin kendi hukuk veya rfne gre ve kendi uyumazln zmesine olanak tanyordu. Gerek Osmanl mparatorluunun dnya sistemindeki egemen konumunu yitirmesi, gerek ekonomisini zerine oturttuu toprak sisteminin zlmesi, gerekse asker, bilimsel ve devlet rgt alannda yenilenme yeteneinin hzl yitimi hukuk sistemini ilevsiz klmaya balamt. Kendisi de hukuki bir dzenleme olan Tanzimat Ferman Osmanl toplumunun kendisini zorunlu hissettii dnm ve yenilikleri ortaya koymaya alt yeni bir dnemin habercisi oldu.
Tanzimat Dnemi: Gelenek ve Bat Hukuku

Kanun-u Esas: 1876da ilan edilmi, 1878de II. Abdlhamit tarafndan askya alnm, 24 Temmuz 1908 ihtilali sonucunda deiikliklerle yrrle girmi ve ksmen 1924 tarihine kadar yrrlkte kalm Anayasadr. Mecelle-i Ahkam Adliyye (Mecelle): 1868-1878 yllar arasnda Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki bir komisyon tarafndan derlenen ve Hanefi mezhebinin medeni hukuka ilikin fkh kurallar kodeksidir. Bir giri ile onalt blmden oluur ve 1851 madde ierir. Osmanl mparatorluunun son yarm yzylnda eri mahkemelerde, 1926 ylna dek Cumhuriyet mahkemelerinde, 20. yzyln sonlarna dek srailde mslmanlar arasndaki uyumazlklarda uygulanm ve hlen BosnaHersek Cumhuriyetinde Avusturya Medeni Yasas ile birlikte snrl olarak uygulanmaktadr.
1800lerin balarnda gerek zel hukuk, gerekse kamu hukuku alannn yaps eskiden yant verdii sorunlara yant veremez duruma gelmiti. Bylece Osmanl toplumu ok ge kalarak da olsa Tanzimatla beraber hukuksal kurumlarn modernletirilmesine ilikin dzenlemelere giriti. 1839 tarihli Glhane Hatt Hmayununda vatandalarn kanun nnde eitlii ilkesi ilk defa beyan edilmi ve ceza hukukunda keyfliin ortadan kaldrlaca aklanmtr. 1856da Islahat Ferman ile eit vatandalk haklar ynnde nemli admlar atlm, nihayet 1876da modern anlamda bir anayasa, Kanun-u Esas ile meclis ve meruti ilkeler kabul edilmitir. 1858de, 1810 tarihli Fransz Ceza Kanununa dayanlarak, kimi eklemelerle Cumhuriyetin kuruluuna dek yrrlkte kalacak modern bir ceza kanunu kabul edilmitir. 1858de Kanunname-i Ticaret, 1864de Ticaret-i Bahriye Kanunamesi, 1880de Usl-i Muhakemet-i Cezaiye Kanunu (ceza yarglamas) ve Usul-i Muhakemat Kanunu Hukukiye (hukuk yarglamas) yrrle girmitir. Bunlar genellikle Fransz Hukukundan iktibas edilen kanunlard. Bylece Trkiyede Bat hukukunun benimsenmesi sreci balam oluyordu. Bir yandan da slam Hukuku kaynakl dzenlemeler yasalatrma araclyla hukuk sisteminin unsuru olmaya devam ediyor, bylece kltrel bakmdan ikili bir grnm ortaya kyordu. slam Hukukundan yola klarak yaplan bu zgn yasalatrmalara 1858 tarihli Kanunnamei Arazi, 1917 tarihli Hukuku Aile Kararnamesi ve 1876 tarihli Mecelle-i Ahkam Adliyye saylabilir. Mecelle kabul edilmeden nce, Osmanl toplumu iin modern bir medeni yasann nasl olmas gerektii tartmas Osmanl aydnlarn iki gre ayrmt: Bir yanda Ali Paann ban ektii, Fransz Medeni Yasasnn (Code Civile) Trkeletirilip benimsenmesini savunanlar ile dier yanda ban Ahmet Cevdet Paann ektii ve fkh geleneine dayal olarak bir medeni yasa ortaya konulmasn savunanlar... Tanzimat boyunca hukuk kayna olarak Fransz mevzuatnn tercih edilmesi, Osmanl hukuk sisteminin birliini salayaca umuduyla Ali Paay Fransz Medeni Kanununun (Code Civile) iktibasn savunmaya itmiti. Ali Paaya gre bu adm Osmanl toplumunu iinde bulunduu hukuk krizinden kurtaracakt. Bylece yabanclara tannm adli kaptlasyonlar ve aznlklara tannan yargsal baklklara katlanmaya gerek kalmayacak, sz konusu unsurlar Fransz Medeni Kanununa itiraz edemeyecekleri iin, hukuk alannda salanan birlik temin edilebilecekti. Ali Paaya gre Fransz Medeni Kanununun kabul tm tebaann din ve mezhepten baka maddelerde birletirilerek aralarndaki haset ve rekabetin tamamen kaldrlmas, meydanda olan tehlikeleri kaldrmak iin tek il idi. Ancak bu tez baarl olamad ve Ahmet Cevdet Paa bakanlnda kurulan bir komisyon marifetiyle hazrlanan 1851 maddelik Mecelle-i Ahkam Adliyye, hem Osmanl modernlemesinin hem de uzun yzyllarn ardndan fkh geleneinin zgn bir bayapt olarak, 1926ya dek yrrlkte kalmak zere kabul edildi.
73
Cumhuriyet ve Trk Hukuk Devrimi

Osmanl devleti zellikle Tanzimattan sonra adli kapitlasyonlardan kurtulmak iin gerek yasalatrma, gerekse yabanc hukukun benimsenmesi alannda ok aba gstermitir. mparatorluun I. Dnya Savandan yenik kmas zerine dayatlan Sevr Antlamas ile hem fiilen Osmanl Devleti sona eriyor hem de adli kapitlasyonlar ve konsolosluk mahkemelerinin yetkileri geniliyordu. Anadoluda balatlan Kurtulu Savann zaferinden sonra, batl devletlerle akdedilen Lozan Antlamas ile her tr kapitlasyon, bu arada Trkiye Cumhuriyetinin egemenliini snrlayan adli kaptlasyonlar da kaldrlmt. Adli kaptlasyonlarn kaldrlmas, gecikmi moderlemenin tamamlanmas SIRA SZDE erei ile birlikte yrm, hukuk alannda kkl deiimi konu edinen Trk Hukuk Devrimi, hem bamszln kazanlmas hem de modernleme amacn birlikD N E L M tek yntete yklenmitir. Hukuki benimseme, Cumhuriyet Hukuk Devriminin mi deilse bile arlkl yntemi olarak ilev grm; devrimci yasamann 1924 tarihli 442 sayl Ky Kanunu gibi dili ve yazm tekniiyle yepyeni zgn rnekS Ove R U lerinin nne gemitir.
D sayl K K A TTevhid-i TedCumhuriyet Hukuk Devriminin tek yntemi benimseme deildir; 430 risat Kanunu ve 442 sayl Ky Kanunu Cumhuriyet yasamasnn zgn rnleridir.
Benimseme (resepsiyon, iktibas): Yabanc hukukun benimsenmesi Trke hukuk yaznnda yabanc hukuk alm, iktibas ve resepsiyon gibi terimlerle ifade edilegelmitir. Baz yazarlar dierlerinin anlam nanslarn yeterince karlamad gerekesiyle Franszca kkenli resepsiyon szcn yelerler. SIRA SZDE Benimsemenin pek ok sebebi olabilmekle beraber yabanc bir hukukun benimsenmesinde temel D NELM unsur, benimseyen toplumun eski yaam biimini srdrmek yerine S O R U onu deitirmek istemesidir.
DKKAT
Benimsemenin, hukuk devriminin ana niteliini belirlemesindeki asl etken Tanzimattan beri zlememi olan adli kaptlasyonlar sorunundan kurtulmak ve bu yolla tam bamszl salamaktr. 1876 tarihli Kanun-u Esasnin Osmanl AMALARIMIZ tabiiyetinde bulunan herkes, hangi din ve mezhepten olursa olsun, istisnasz Osmanl tabir olunur yolundaki 8. maddesi ne mslman teba dndaki Osmanl K tbi T A P halklarnn ulusuluk akmnn da etkisiyle kendi hukuklarna olma istemini, ne de konsolosluk mahkemeleri araclyla gl batl devletlere tannan adli kaptlasyonlar sorunu zmeye elverili bir dzen yaratamamt. Lozan Antlamasyla sonulanacak grmelerde de aznlklarn ayrT E L E V Zhukuksal YON calklar nemli bir ekime konusuydu. Batl temsilciler, zellikle aile hukuku alannda Hrstiyan ve Mslmanlara uygulanabilecek uygun bir kanun yaplamayacan, bu yzden hem dinsel aznlklarn farkl hukuka tbi olmalar ile ndegeN T E R N E danma T len batl lke temsilcilerinin Trk Adalet Bakanl nezninde srekli heyetleri bulundurmalar gerektiini savunuyorlard. Batl devletlerin tezleri, gen Cumhuriyetin modern bir hukuk dzeni kuracana duyduklar gvensizlikten ok, Osmanl Devletinin son dneminden alk olduklar hukuki ok balln srdrlmesiydi. zel hukuk alannda kapsayc bir dzenleme olmadan sorunu zmek olanakszlanca, yaps ve felsefesi gerei farkl dinsel anlaylarla temelde badaabilir dzenlemeler ieren svire Medeni Kanununun benimsenmesi gndeme geldi. svire Medeni Kanunu, Fransz Medeni Kanunundan farkl olarak, svire gibi etnik ve dinsel farkllklar, stelik federal yapl bir devlette ortak yaamn gereklerine gre dzenleme ereiyle hazrlanm, akla olduu kadar geleneklere ve insann ahlki doasna da bal bir yasayd. 1926 ylnda kabul edilen Trk Medeni Kanunu gerekesinde kaptlasyon ve aznlklarn dini ayrcalklarnn, ancak laik bir hukuk dzeninde anlamszlatrlabileceini vurgulamaktayd. Trk Medeni Kanununun 1926da kabulnn bamszl gvencelendirme amacn da aan sonular oldu: lkin Trkiye bylelikle laik bir hukuk dzenine gemi oldu. Buna bal olarak, Trk hukuku Kta Avrupas hukukunun bir paras oldu; kinci olarak, ok hukukluluktan kle birlikte ok bal hukuka evrilen yap tasfiye edilerek hukukun birlii ve teklii salanm oldu;
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
ncs, Hukuku Aile Kararnamesiyle balayan ok eli evliliin yasaklanmas ile tek eli evliliin kabul bata olmak zere aile dzeni ve evli kadnn statsnde kkten bir deiim gerekletirilmi oldu. Drdncs, ve daha kapsayc olan Medeni Kanun ve onu izleyen benimsemelerle, modern hukuki dnce ve hukuk kltr de benimsenmi oldu. 1926 ile balayan arlkl olarak benimsemeye dayal hukuki modernlemenin tek rn Trk Medeni Kanunu deildi kukusuz. Ancak Trk Medeni Kanunu zel hukuk alannda Ticaret Kanunu ve usul kanunlar gibi dier pek ok dzenlemenin temeli olan ana hukuki dzenleme nitelii tad; dahas medeni yasalar ilgili olduklar toplumun hukuksal kimliini ifade ettikleri iin, onun benimsenmesi neredeyse tek bana btn bir hukuk devriminin yn ve ieriini ifade etmektedir.
SIRA SZDE
Trk Hukuk SIRA Devrimine SZDE ilikin anlatmlarda 1926 tarihinde kabul edilen Trk Medeni Kanunun vurgulanmas, onun hangi zelliine dayanmaktadr?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Resim 3.3
Tanzimat Ferman
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Resim 3.4 Gazi Mustafa Kemal Atatrk stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde Prof. Ali Kemal Beyin dersinde Kaynak: http://istanbuluniversites i.hukukfakultesi.gen.tr/i mages/img_main_02.jpg
75
zet
A M A
Deiik tarihsel dnemlerde hukuki kavramlarn ve kurumlarn evrimini anlatmak Her hukuk dzeninin, kendi hukuk kurallarn ifade etmeye yarayan kavramlar, bu kurallarn sistematizasyonda kullandklar kategorileri vardr. Hukuk bir kltr rn olduuna gre, bir baka hukuk dzeninin kavram ve kurumlarna bilincimizi amamz, aslnda bir baka hukuk kltrn tanmamz demektir. Yabanc kltrn kurumlarn kendi hukuk kltrmzn diline evirmek, bunun yeterli olmad yerde de sz konusu kurumlarn hangi toplumsal ilevlere karlk geldiini ortaya koymak iin kendi hukuk kltrmzle yabanc olan karlatrmamz gerekir. Burada, Karlatrmal Hukuk devreye girer. Karlatrmal Hukuk, belirli bir hayat olay karsnda uygun hukuki zmn ortaya konmas amacna bal olarak, farkl hukuk dzenlerinde benzer sorunlara nasl zm bulunduunun aratrlmas etkinliidir. Hukuk sistemlerini aklamak Hukuk sistemlerini kabaca drt alt balkta kmelendirme eilimi vardr: Kta Avrupas Hukuku, Anglo-Amerikan Hukuku, Sosyalist Hukuk ve slam Hukuku...Kta Avrupas Hukukunu karakterize eden temel zellik onun Roma Hukukuna dayanyor olmasdr. Hukuk tarihi asndan Roma Hukuku, Roma ehrinin kurulu tarihi olarak kabul edilen M 753 ylndan, Dou Roma mparatoru Iustinianusun M.S 565 ylnda lmne kadar geen zaman iinde Romada ve egemenlii altndaki Akdenizi evreleyen topraklarda uygulanm olan hukuktur. Roma Hukukunun kavramsal yapsn anlayabilmek iin bavurulabilecek kaynak Institutioneslerdir. Romada hukuk okullarnda, hukuk eitimine giri amacyla hazrlanm Institutioneslerden gnmze intikal etmi olan byk hukuku Gaiusunki, Corpus Iuris Civiliste yer alan Institutioneslere de kaynaklk etmitir. Roma Hukukunun Almanyada geerli olduu blgenin ve zamann gereklerine gre dzenlenmi hali olarak Pandekt Hukuku, Cermen Hukukuyla harmanlanm bir hukuktu. Bylece Pandekt Hukuku, bir yandan Almanyada Roma Hukukunun benimsenmesi, te yandan Roma Hukukunun Cermenlemesi gibi iki ilevli bir sreci ifade eder oldu. K-
ta Avrupas hukuk sisteminden farkl olarak ngiliz Hukuku genel kavramlara ve balantl olduklar yasalara deil, rnek olay gruplarna ve bunlarn konu edinildii yarg kararlarna dayaldr. Bir Avrupal iin hukuk deyince zihninde canlanan imge yasa ve yasama etkinlii iken, bir ngiliz iin bu yarglama etkinliidir. Amerikan Hukukunda da ngiliz Hukukunda da nceki rnek kararlarn sonrakiler iin balayc olmas ilkesi geerlidir. Gerek eski sosyalist, gerekse halen sosyalist olan lkeler anayasalarnda sosyalist hukuk balca temel ilkeye dayandrlmtr: Sosyalist demokrasi, sosyalist yasallk, demokratik merkeziyetilik. Trk toplumunun tarih iindeki hukuk kltrnn deiimini saptamak Osmanl Trkleri slam dinine mensup olduklarndan zel hukuk alannda uygulanan hukuk slam Hukuku idi. slam Hukukunun kaynaklar, Kitap (Kuran) ve Snnetten baka icm, kyas, istihsan, maslahat (meslih-i mrsele), rftr. Osmanl sultannn nizam-i lem iin, yani dnyann dzeni iin eriata aykr olmamak zere yasa koymas ile zellikle devlet rgt, tarmsal retim, vergiler ve tazir kapsamndaki cezalarla ilgili geni bir yasama faaliyeti ortaya kmtr. Bylece, en azndan Tanzimata kadar eri alanda itihadi, rfi alanda yasa temelli bir hukuk varln srdrd. Kendisi de hukuki bir dzenleme olan Tanzimat Ferman, Osmanl toplumunun kendisini zorunlu hissettii dnm ve yenilikleri ortaya koymaya alt yeni bir dnemin habercisi oldu. Zaman iinde gerek zel hukuk gerekse kamu hukuku alannn yaps eskiden yant verdii sorunlara yant veremez duruma gelmiti. Bylece Osmanl toplumu ok ge kalarak da olsa Tanzimatla beraber hukuksal kurumlarn modernletirilmesine ve adli kaptlasyonlarn etkisini hafifletirecek dzenlemelere giriti. Ancak bu konudaki nihai admlar Cumhuriyetin Hukuk Devrimi ile atlabilmitir. Adli kaptlasyonlarn kaldrlmas, gecikmi moderlemenin tamamlanmas erei ile birlikte yrm, hukuk alannda kkl deiimi konu edinen Trk Hukuk Devrimi, hem bamszln kazanlmas hem de modernleme amacn birlikte yklenmitir.
A M A
A M A
76
Kendimizi Snayalm
1. Yargsal rnek kararlarn ana kaynak olduu ngiliz Hukuku gibi bir hukuk kltrnde hukuki akl yrtme ve kantlama rnek olaylar kullanrken, temel kavramlarn kurucu nitelik tad Kta Avrupas hukuklarnda hukuki akl yrtme ve kantlama genel kavramlarn zel durumlara uyarlanmasna arlk verecektir. Metinde Kta Avrupas ve ngiliz hukuku hangi ynden karlatrlmtr? a. Hukuk teknikleri b. Hukuk anlaylar c. Hukuk sistemleri d. Hukuk tarihleri e. Hukuk dzenlemeleri 2. Aadaki ifadelerden hangisi Gaiusun Institutionesi hakknda sylenemez? a. Gaiusun Institutionesi, kiiler (personae), eyler (res), borlar (obligatione), aileler (familias) ve davalar (actiones) olmak zere be blmdr. b. Gaisun Institutionesi gnmze intikal etmitir. c. Gaisun Institutionesi Corpus Iuris Civiliste yeralan Institutioneslere de kaynaklk etmitir. d. Yapt hukuk kurum ve kavramlarn genelden zele gidecek ekilde ortaya koyar. e. Gaiusun Institutionesi, kiiler (personae), eyler (res) ve davalar (actiones) olmak zere blmdr. 3. zgr bir kimsenin Roma Hukukuna gre hak sahibi olabilmesinin koulu nedir? a. Ayn zamanda vatanda olmas b. Belirli bir ya doldurmas c. Romada ikamet ediyor olmas d. Belirli bir malvarlna sahip olmas e. Erkek olmas 4. Aadakilerden hangisi Pandekt Hukuku kavramn aklar? a. Roma Hukukunun Almanyada geerli olduu blgenin ve zamann gereklerine gre dzenlenmi halidir. b. Roma Hukukunun talyada Rnesansla birlikte yeniden ele alnm halidir. c. Roma Hukukunun Amerikann baz eyaletlerinde etkili olmu halidir. d. Roma Hukukunun Gaius tarafndan Institutioneste ilenmi halidir. e. Roma Hukukunun Bizansta zamann gereklerine gre dzenlenmi halidir. 5. Aadakilerden hangisi Equity hukukunu aklayan ifadedir? a. Common Law uygulamalarnn ar biimciliinin adalet arayn karlamadaki yetersizliini giderme gereksiniminden domutur. b. Ar biimsel formalitelere sahip olma yznden Statute Law ortaya kmtr. c. Parlamentonun yasama faaliyetinin bir sonucudur. d. nceki rnek kararlar izleme zorunluluu yoktur. e. Norman krallarnn atad gezici yarglarn faaliyetinin rndr. 6. Amerikan hukukunun hangi zellii onun modern hukuk tarihindeki zel yerini vurgular? a. Batya g hareketi, hukuksuz bir toplumsal yaam biiminden hukuki bir yaam biimine geiin yegane modern rnei olmas b. Yksek Mahkemenin yetkileri konusunda tutucu davranmas c. Kongrenin yasama faaliyetine nem vermesi d. nceki rnek kararlara uyma zorunluluunun bulunmas e. Kiisel haklarn korunmasnda etkili hukuki mekanizmalara sahip olmas 7. Sosyalist toplum ilikilerinin oluturulmas iin arasal bir deer tayan hukuka ilgililerin itaati hangi sosyalist hukuk ilkesinin ieriini oluturur? a. Sosyalist Yasallk b. Kollektivizm c. Demokratik Merkeziyetilik d. Hukuk Devleti e. Sosyalist Demokrasi 8. Bir lkede dank halde bulunan hukuk kurallarnn ait olduklar hukuk dalna bal olarak derlenip sistemli birbtnle kavuturulmas etkinliine ne ad verilir? a. Tedvin b. Benimseme c. Aktarma d. Yaylma e. Kltrleme
77
9. Fkhn insanlar arasndaki doumdan lme her tr ve dzeydeki ilikilerini inceleyen blmne ne ad verilir? a. Mumelt b. Mnkehat c. Mnkalat d. Mncat e. Mtehid 10. Trkiye Cumhuriyetinin 1926da svire Medeni Kanununu benimsemesinin (iktibasnn) amac en iyi hangi kavram iftiyle ifade olunabilir? a. Bamszlk ve modernleme b. Batllama ve dnyevileme c. Batllama ve kalknma d. Refah ve kalknma e. Yenilenme ve dnyevileme
Yaamn inden
13 Mart 2012, Sal Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) Ynetim Kurulu Bakan mit Boyner, Trk Ticaret Kanununun Trk i dnyas iin hayati neme sahip olduunu belirterek, Gerek iktidar partisi gerekse muhalefet partilerinin yetkilileri ile yaplan grmeler, kanunun yasalamas iin bir takvimin belirlenmesi ve konuya makul bir srenin tahsis edilmesi halinde tm taraflarn tasary desteklediini ortaya koydu. Ancak henz bir gelime yok dedi. Boyner, TSADn Reel Sektrde Denetim Uygulamalar: Tespit ve neriler balkl raporunun tantm toplantsnda yapt konumada, iletme leinin bymesi, karmaklaan ilemler ve piyasa ilikileri iinde organizasyonun etkin ynetilmesi iin i denetime olan ihtiyacn arttn dile getirdi. denetim fonksiyonunun, bu sre iinde st ynetime bamsz ve objektif gvence salayarak, danmanlk vererek, ynetimin kararlarnn en nemli dayanan oluturduunu vurgulayan Boyner, Tarih tekerrr etmez, ama bazen kafiye yapar prensibinden hareket-
le, i denetim birimi, benzer rgleri bulmak iin tarihe bakar ve karar alma srecindeki mevcut sistemin yeterlilii ve etkinliini objektif kriterlere dayal bir yntem erevesinde deerlendirir diye konutu. Boyner, deien koullara ayak uydurmak amacyla artk dnya ekonomisinin ilkeler, tavsiyeler gibi yumuak dzenlemeler erevesinde yaplandna ve ekonomik performansn bu ilkelere uyum dzeyine gre deerlendirildiine iaret ederek, bu erevede, tm dzenlemelerin kanun koyucudan beklenmesinin sreci yavalattn, hzl ve proaktif admlarn atlmasn da geciktirdiini anlatt. Trkiyede halen cezadan cayma mantalitesinin hakim olmasnn, bu tr yumuak dzenlemelerin yeterince benimsenmemesine neden olduunu belirten Boyner, konumasn yle srdrd: Bu durum, halihazrda TBMM Genel Kurulunda bulunan Trk Ticaret Kanunu Tasarsnn nemini bir kez daha gstermekte. Ticaret hukukunda radikal bir deiiklii gerekletirmeyi amalayan yeni Trk Ticaret Kanunu, sadece AB hukuku ile uyumlamay hedeflememekte, ayn zamanda effaf bir bilgi toplumunun altyapsn oluturmaktadr. Ayrca genel kabul grm finansal raporlama ve denetim prensiplerini yrrle koyup kurumsal ynetimin ilkelerinin irketin her hcresine ilemesini amalamaktadr. Bu erevede, srarla srekli sylediimiz gibi Trk Ticaret Kanunu i denetim uygulamalarnn irketlerde iselletirilmesi iin en byk frsattr. TSAD olarak Trk Ticaret Kanunu tasarsn her aamada takip ettik ve her platformda yasalamasna ilikin desteimizi dile getirdik. Keza, Ynetim Kurulumuzun ubat aynda dzenledii Ankara ziyaretleri kapsamnda, tm taraflar ile Trk Ticaret Kanunu hakknda gr alveriinde bulunduk. Gerek iktidar partisi gerekse muhalefet partilerinin yetkilileri ile yaplan grmeler kanunun yasalamas iin bir takvimin belirlenmesi ve konuya makul bir srenin tahsis edilmesi halinde tm taraflarn tasary desteklediini ortaya koydu. Ancak maalesef bildiiniz gibi henz bir gelime yok. mit Boyner, Trk i dnyas iin Trk Ticaret Kanununun hayati neme sahip olduunu vurgulayarak, Bu balamda, sz konusu takvimin bir an nce belirlenmesinin ve takvime sadk kalnmasnn takipisi ve destekisi olacamz bir kez daha belirtmek isterim dedi.
78
YAADIIMIZ, TAM ANLAMIYLA EKONOMK RESESYON Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) Bakan Vedat Akgiray ise konumasnda, dnyada yaanann bir finansal kriz olmadn, tam anlamyla ekonomik resesyon olduunu belirterek, Krizde unu grdk; firmalar batyor, borlar denmiyor ve dolaysyla denetleyici, dzenleyici otorite kamu veya zel, gnah keisi oldu dedi. Ksa bir tarihte dnyadaki finansal reglasyon sisteminin ok farkl olacana deinen Akgiray, yeni dnyadaki reglasyon mimarisini olutururken, bilginin gerekli zamanda gerekli kulaklara gerekli dozda ulamasn salayacak mekanizmay kurmann nemli olduuna iaret etti. Akgiray, denetimin tanmnn biraz geni tutularak piyasalarn kendi kendilerini dzenlemesini daha doru bulduklarn ifade ederek, Para piyasalarn dzenleyen otoritenin nceliinin bilgi olmas lazm, parann ak deil deerlendirmesinde bulundu.
Okuma Paras
Efendiler, hilfet ve din konularyla urald sralarda, Tekilt- Esasiye Kanunundaki bir noktann halkn ve zellikle aydnlarn kafasnda dmlenip kaldn rendik. Bu dm kanunda Cumhuriyetin ilnndan sonra da brakld gibi, kanuna, dm tekil edecek ikinci bir noktann daha sokulmu olduunu grenler, aknlklarn gizleyememilerdi ve bugn de gizlememektedirler. Bu noktalar aklayaym : 20 Ocak 1921 tarihli Tekilt Esasiye Kanununun 7. ve 21 Nisan 1924 tarihli Tekilt- Esasiye Kanununun 26. maddesi Byk Millet Meclisinin grevlerinden sz eder. Maddenin banda, Meclisin ilk grevi olmak zere, eriat hkmlerinin yrtlmesi yer alr. te bunun nasl bir grev ve eriat hkmlerinden maksadn ne olduunu anlamakta sknt ekenler vardr. nk, sz geen maddede Byk Millet Meclisinin kanunlar yapmak, deitirmek, yorumlamak yrrlkten kaldrmak vb. gibi belirtilen ve saylan grevleri o kadar geni kapsaml ve aktr ki, eriat hkmlerinin yrtlmesi diye ayrca ve bal bana bir klienin yer almas gereksiz saylmaktadr. nk eriat demek kanun demektir. eriat hkmleri demek kanun hkmleri demekten baka bir ey deildir ve olamaz. Baka trls ada hukuk anlay ile ba-
datrlamaz. Bu byle olunca, eriat hkmleri deyimiyle kastedilen anlam ve kavramn bsbtn baka bir ey olmas gerekir. Efendiler, ilk Tekilt- Esasiye Kanununu hazrlayanlara bizzat bakanlk ediyordum. Yapmakta olduumuz kanunla, er i hkmler deyiminin bir ilikisi olmadn anlatmak iin ok altk. Fakat bu deyime, kendi zanlarnca bambaka anlam verenleri inandrmak mmkn olmad kinci nokta Efendiler, yeni Tekilt- Esasiye Kanununun ikinci maddesinin banda yer alan Trkiye Devletinin dini, slm dinidir cmlesidir. Bu cmle daha Tekilt- Esasiye Kanununa gemeden ok nce zmitte, stanbul ve zmit basn mensuplaryla yaptmz uzun bir grme ve sohbet srasnda, karmdakilerden birinin u sorusuyla karlatm: Yeni hkmetin dini olacak m? tiraf edeyim ki, byle bir soru ile karlamay hi de istemiyordum. Sebebi, pek ksa olmas gereken cevabn, o gnk artlara gre azmdan kmasn henz istemeyiimdir. nk, vatandalar arasnda eitli dinlere bal unsurlar bulunan ve her dinden olanlar hakknda adaletli ve tarafsz davranmak, mahkemelerinde vatandalar ve yabanclar iin adaleti eit llerle uygulamakla ykml bulunan bir hkmet, dnce ve vicdan hrriyetine saygl olmak zorundadr. Hkmetin bu tabi sfatnn, pheli yoruma yol aabilecek vasflarla snrlandrlmas elbette doru deildir. Trkiye Devletinin resm dili Trkedir dediimiz zaman bunu herkes anlar. Hkmetle olan resm ilemlerde Trk dilinin geerli olmasn herkes tabii bulur. Fakat, Trkiye Devletinin dini slm dinidir cmlesi ayn ekilde mi anlalacak ve kabul edilecektir? Bu elbette, aklanmaya ve yorumlanmaya muhtatr. Efendiler, karmdaki gazetecinin sorusuna hkmetin dini olamaz! diyemedim. Aksini syledim. Vardr Efendim, slm dinidir, dedim. Fakat, hemen arkasn slm dininde dnce zgrl vardr cmlesiyle cevabm aklamak ve yorumlamak gereini duydum. Demek istedim ki, devlet, dnce ve vicdana sayg gstermekle kaytl ve ykml olur. Karmdaki gazeteci, verdiim cevab akla yatkn bulmad ki, sorusunu u tarzda tekrarlad: Yani devlet bir dine bal kalacak m? Kalacak m, kalmayacak m bilmem! dedim. Konuyu kapatmak istedim. Fakat, mmkn olmad. O halde, denildi; herhangi bir konuda inanlarm ve dncelerim dorultusunda bir fikir ortaya atmaktan, hkmet beni engelleyecek veya cezalandracaktr. Oysa, herkes kendi vicdann susturmaya imkn grecek mi? O zaman ki ey dndm.
79

Biri, yeni Trkiye Devletinde her ergin ahs dinini semekte serbest olmayacak mdr? sorusu. Dieri, Hoca kr Efendinin : Baz yksek din arkadalarmzla birlikte dndklerimizi eriat kitaplarnda yer alm belirli ve deimez slm hkmleri yaynlayarak, maalesef yanltld grlen slm kamuoyunu aydnlatmay boynumuza bor bir grev saydk giriinden sonra yer alan slm halifesinin grevi, dinin emirlerini korumak ve kollamakta peygamberin yerini tutmaktr. Din hkmler koymakta da yce Peygamber Efendimizin vekilliini yapmaktr szleri. Oysa, Hocann szlerini uygulamaya kalkmak, mill hkimiyeti, vicdan hrriyetini kaldrmaya almakt. Bundan baka; Hocann bilgi daarcnda, Yezitler zamannda yazdrlm istibdat rejimine has formller bulunmuyor muydu? O halde, ne anlama geldii ve ne kastedildii artk herkese iyiden iyiye anlalm bulunan devlet ve hkmet kavramlarn ve millet meclislerinin grevlerini din ve eriat klklarna bryerek kim ve ne iin aldatlacaktr? Gerek bundan ibaret olmakla birlikte, o gn zmitte basn mensuplaryla, bu konuda daha fazla grmekte yarar yoktu. Cumhuriyetin ilnndan sonra da, yeni Tekilt- Esasiye Kanunu yaplrken, lik devlet deyiminden dinsizlik anlam karmak eiliminde olanlara ve bundan yararlanmak isteyenlere frsat vermemek iin, kanunun ikinci maddesini anlamsz klan bir deyimin sokulmasna gz yumulmutur. Kanunun gerek 2. ve gerek 26. maddelerinde fazladan yer alan, yeni Trkiye Devletinin ve Cumhuriyet rejimimizin ada karakteriyle badamayan deyimler, inklp ve Cumhuriyetin o gn iin sakncal grmedii tavizlerdir. Millet, bu fazlalklar, Tekilt- Esasiye Kanunumuzdan ilk frsatta kaldrmaldr! Kaynak: Kemal Atatrk, Nutuk 1919-1927;Atatrk Aratrma Merkezi Yaym; Bugnk Dille Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ankara 1995, s. 483484; 1927 basksnda s. 435-436. 1. a 2. a 3. a 4. a 5. a 6. a 7. a 8. a 9. a 10. a Yantnz yanl ise Karlatrmal Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Hukukunun lkeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roma Hukukunun lkeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pandekt Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ngiliz Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Amerikan Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyalist Hukuk Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kta Avrupas Hukuk Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise slm Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyet ve Trk Hukuk Devrimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
80

Sra Sizde 1 Gaiusun ayrmlarndan yola karak Roma kiiler hukukunda u kategoriden sz edilebilir: i. Roma vatandalarndan oluan zgr insanlar ve kleler, ii. Aile reisi (pater familias) ile ona tbi olanlar, iii. Vatandalar ve yabanclar. Sra Sizde 2 ngilizlerin yazl bir anayasalar olmad gibi Amerikan Hukuku anlamnda bir anayasa yargsna da sahip deildirler. Baz tarihsel belgeler ve kimi devlet gelenekleri ngiliz toplumu iin anayasa deerindedir. Buna karlk A.B.D. iin Anayasa, federal bir devletin kurucu belgesi olduu kadar, lkedeki hukuk birliinin kendisine gre saland temel nemde bir yasadr. Amerikan Yksek Mahkemesi ve onun otoritesi ile federal mahkemelerin yrttkleri anayasaya uygunluk denetiminin konusu yalnzca yasalar deil; ayn zamanda deiik yarg yerlerinin Amerikan Hukukunu ele al biiminin de anayasaya uygunluudur. Sra Sizde 3 Fkh retisi, daha tafsilatl ayrmlara rastlansa da, genellikle bdt (ibadetler), Mumelt ( ilemler) ve Ukbt (ceza hukuku) blmleri altnda incelemitir. Sra Sizde 4 Trk Medeni Kanununun kabul ile ortaya konan deiiklik, zel hukuk alanndaki dier dzenlemelerin temeli olduu kadar; yeni toplumsal dzenin hukuksal kimliini de ifade etmektedir.
Aydn, Ufuk (2010). Temel Hukuk Dersleri. Eskiehir: Nisan Yaynlar. Arnaldez, Roger (2005). Les Sciences Coraniques: Grammaire, Droit, Thologie et Mystique. Paris: Librairie Philosophique J.Vrin. Aydn, M.kif (2009). Trk Hukuk Tarihi. stanbul: Beta. Barkan, mer Ltfi (1980). Trkiyede Toprak Meselesi. stanbul:Gzlem Yaynlar. Belgesay, Mustafa Reit (1963). Kuran Hkmleri ve Modern Hukuk. stanbul: Faklteler Matbaas. Bozkurt, Glnihal (1996). Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi. Ankara. Trk Tarih Kurumu Basmevi. ataloluk, Gke (2010). Hukuka Sistemik Yaklamlar. stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal, yaymlanmam doktora tezi. David, Ren (1985). ada Byk Hukuk Sistemleri. Argun Kteli (ev.). stanbul: dal Neriyat. Eroul, Cem (1997) ada Devlet Dzenleri. Ankara. maj Yaynclk. Fromont, Michel (2005) Grand Systmes de Droit Etrangers. Paris: Dalloz. Gzler, Kemal (2011). Hukuka Giri. Bursa:Ekin Yaynlar. lhan, Cengiz (2003). Hukukun Doksan Dokuz lkesi. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. zzetbegovi, Ali (2008). Dou ve Bat Arasnda slm. Salih aban (ev.) stanbul:NehirYaynlar. Ouz, Arzu (2003). Karlatrmal Hukuk. Ankara:Yetkin Yaynlar. zsunay, Ergun (1976). Karlatrmal Hukuka Giri. stanbul: Sulhi Garan Matbaas. ener, Abdlkadir (1974). Kyas, stihsan, stslah. Ankra: Diyanet leri Bakanl Yaynlar. Iutinianus (1968). Institutiones. Ziya Umur (ev.). stanbul: Faklteler Matbaas. Umur, Ziya (1982). Roma Hukuku. stanbul: Faklteler Matbaas. ok, Cokun - Mumcu, Ahmet (1991). Trk Hukuk Tarihi. Ankara: Sava Yaynlar. Villey, Michel (2000). Roma Hukuku Gncellii. Blent Tahirolu (ev.) stanbul. Der Yaynlar. Yakut, Esra (2005). eyhlislamlk: Yenileme Dneminde Devlet ve Din. stanbul: Kitap Yaynevi.
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Adli yargy, idari yargy, anayasa yargsn ve bu yarg kollar iinde grev alan mahkemeleri aklayabilecek, Dier yarg kollarn ve bu yarg kollarnda grevli mahkemeleri, zetleyebilecek, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yapsn ve ileyiini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Yarg Kolu Hukuk Mahkemeleri Ceza Mahkemeleri Blge Adliye Mahkemeleri Yargtay dare Mahkemeleri Blge dare Mahkemeleri Dantay Anayasa Mahkemesi Asker Yksek dare Mahkemesi Asker Yargtay Saytay Uyumazlk Mahkemesi Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
indekiler
GENEL BLG ADL YARGI DAR YARGI ANAYASA YARGISI DER YARGI KOLLARI AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES YARGISI
Yarg rgt
Yarg rgt
GENEL BLG
Trk Hukukunda Kta Avrupas Hukuk Sistemine paralel biimde, zel hukuk ve kamu hukuku ayrm yaplmaktadr. Bu balklar altnda ise medeni hukuk, borlar hukuku, ticaret hukuku, ceza hukuku, idare hukuku, anayasa hukuku gibi hukukun birok dal yer almaktadr. Hangi hukuk dalnda olursa olsun, Trk Hukuku bakmndan hukuk kurallarnn temel zellii, kural olarak genel ve soyut olmalardr. Genel ve soyut hukuk kurallar, toplumsal dzenin kurulabilmesi ve korunabilmesi iin, kiilere birtakm haklar ve yetkiler bahetmekte, bununla birlikte dier yandan da baz devler yklemektedir. Kiilerin hukuk dzeni tarafndan korunan hak ve menfaatlerinin ihlal edilmesi veya ihlal edilmesi tehlikesinin var olmas halinde, bozulan toplumsal dzenin yeniden kurulabilmesi ve kiiler arasndaki menfaat dengesinin salanabilmesi iin, hukuk kurallarnn emrettii yaptrmlarn devletin yetkili organlar tarafndan tespit edilmesi ve uygulanmas gerekir. Zira devletin yasama ve yrtme gc yannda dier bir ilevi de yargdr. rnein, su ileyen birinin cezalandrlmas veya zel hukuk szlemesinden doan ykmllklerini ihlal eden tarafn zarar gren dier tarafa tazminat demesi ya da hakknda idare (yrtme) tarafndan hukuka aykr idari ilem yaplan bir kiinin talebi zerine, sz konusu idari ilemin iptal edilmesi gibi yaptrmlara ancak yarg organlar tarafndan karar verilebilir ve bu yaptrmlar kiiler istemese dahi devletin yetkili organlar tarafndan zorla yerine getirilir. Geni anlamyla yarg, yarg tekilatn ve yarg organlar tarafndan yerine getirilen tm ileri kapsar. Bamsz ve tarafsz mahkemelerce somut bir hukuki uyumazln veya hak ihlalinin zlmesi amacyla genel ve soyut nitelikteki hukuk kurallarnn, eitli yarglama usullerinin kullanlmas suretiyle somut olaylara uygulanmas ise dar anlamda yarg kavram ile ifade edilir. Uyumazlklarn ortaya ktklar hukuk dallarnn ve uyumazlklara uygulanacak hukuk kurallarnn farkl olmas, bu uyumazlklarn zmnde uygulanacak usuli yntemlerin de farkl olmas sonucunu dourmutur. Yarg organlarnca daha etkin hukuki korunma salanabilmesi bakmndan, uyumazlklarn niteliine, dzenlendikleri hukuk dalna, uyumazlklar zmekle grevli mahkemelere ve bu mahkemelerde uygulanan yarglama usullerine gre yarg rgt farkl yarg kollarna ayrlmtr.
Geni anlamyla yarg, yarg tekilatn ve yarg organlarnca yerine getirilen tm ileri kapsar.
84
Trk Hukukundaki yarg kollar u ekilde sralanabilir: Adli yarg, idari yarg, anayasa yargs, asker idari yarg, asker ceza yargs, mali yarg ve uyumazlk yargs. Bu yarg kollar arasnda astlk stlk ilikisi bulunmamaktadr. Her yarg kolu, kural olarak, ayr bir mahkeme rgtlenmesine sahip olup bir yarg kolundaki grevli mahkemeler, kendi yarg kollarna giren dava ve iler hakknda nihai ve kesin karar verme yetkisine sahiplerdir.
ADL YARGI
Adli yarg, genel ve olaan yarg koludur, zira dier yarg kollarnn grev alanna girmeyen tm dava ve yargsal iler adli yargda zlr. Adli yarg kolunda, ilk derece mahkemeleri ve Yargtay olmak zere iki dereceli bir yarglama sistemi kabul edilmitir. Bununla beraber 5235 sayl Adli Yarg lk Derece Mahkemeleri le Blge Adliye Mahkemelerinin Kurulu, Grev ve Yetkileri Hakknda Kanunla (bundan sonraki aklamalarda ksaca Adli Yarg Tekilat Kanunu olarak ifade edilecektir) kurulmas ngrlen blge adliye mahkemeleri greve baladnda ise adli yarg kolundaki mahkemeler dereceli hale gelecektir. Adli yarg ilk derece mahkemeleri ile blge adliye mahkemelerinin kurulu, grev ve yetkileri, Adli Yarg Tekilat Kanunu ile dzenlenmitir (5235 s.K. m. 1). Kanunun geici 2. maddesinde, Adalet Bakanlnca, Kanunun yrrle girdii 1 Haziran 2005 tarihinden itibaren en ge iki yl iinde, blge adliye mahkemelerinin kurulmas ve kurulularnn, yarg evrelerinin ve greve balayacaklar tarihin Resm Gazetede ilan edilmesi ngrlmtr. Adalet Bakanl 1 Haziran 2007 tarihinde Kanun hkmnn gereini yerine getirebilmek adna, dokuz ayr blgede, blge adliye mahkemesi kurulmasna karar vermi ve bu mahkemelerin kurulular ile yarg evreleri Resm Gazetede ilan edilmitir. Daha sonra 13.06.2011 tarihli Adalet Bakanl kararyla ek olarak alt yere daha blge adliye mahkemesi kurulmas kabul edilmi ve saylar toplamda on bee kan blge adliye mahkemelerinin yarg evreleri yeniden belirlenmi; ayrca tm blge adliye mahkemelerinin Cumhuriyet Basavclar atanmtr. Ancak, bu mahkemelerde grev alacak hkim, Cumhuriyet savcs ve dier yardmc personel saysnn yetersiz olmas ve bina, ara gere gibi altyap ile ilgili ihtiyalarn tamamlanamamas nedeniyle Adalet Bakanlnca greve balama tarihi henz Resm Gazetede ilan edilmediinden, blge adliye mahkemeleri fiilen greve balamamtr. Yakn gelecekte, blge adliye mahkemelerinin greve balamas kuvvetle muhtemel grldnden, adli yarg kolundaki mahkemeler arasnda blge adliye mahkemeleri de ikinci derece mahkemeler olarak ayrca aklanmtr. Ancak, blge adliye mahkemelerinin fiilen greve balamadklarn tekrar vurgulamak gerekir. Buna gre, blge adliye mahkemelerinin de greve balamasyla birlikte, adli yarg kolundaki dereceli mahkeme sistemi aadaki ekilde olacaktr: Kiiler arasnda doan uyumazlk hakknda yarglama yapma ve uyumazl zmeye ynelik olarak davann esas hakknda karar vermekle grevli ilk derece mahkemeleri, lk derece mahkemesi kararlarnn istinaf incelemesini yapmakla grevli ikinci derece blge adliye mahkemeleri, Blge adliye mahkemesi ve baz haller ilk derece mahkemesi kararlarnn temyiz incelemesini yapmakla grevli Yargtay.
stinaf: lk derece mahkemelerince verilen kararlarn blge adliye mahkemeleri tarafndan olgu ve hukuk ynnden incelenmesi (denetlenmesi) suretiyle dzeltilmesi, iyiletirilmesi veya iptal edilmesi amacna ynelik bir kanun yoludur.
4. nite - Yarg rgt
85
ekil 4.1
ADL YARGI RGT Yksek Mahkeme kinci Derece Mahkemeler lk Derece Mahkemeler Yargtay Blge Adliye Mahkemeleri Hukuk Mahkemeleri - Ceza Mahkemeleri
Adli Yarg Kolunda Grevli Mahkemeler
lk Derece Mahkemeleri
Adli Yarg Tekilat Kanununa gre, adli yarg ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemeleridir.
Hukuk Mahkemeleri
Hukuk mahkemeleri, zel hukuk alannda ortaya kan uyumazlklarn (rnein boanma, tazminat, alacak davas vb.) zld ve karara baland adli yarg ilk derece mahkemeleridir. Hukuk mahkemeleri, genel ve zel mahkemeler olarak iki gruba ayrlabilir. Genel mahkemeler, bakacaklar dava ve iler belli kii ya da uyumazlk trlerine gre snrlandrlmam olan ve zel mahkemelerin grevine girmeyen btn uyumazlklar zmekle grevli mahkemelerdir. Bu balamda sulh hukuk ve asliye hukuk genel mahkemelerdir. Sulh hukuk, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri tek hkimlidir (5235 s.K. m.5, II). zel kanunlarla kurulan dier ilk derece mahkemelerinin kuruluu hakknda ise zel hkmler bulunmaktadr. Hukuk mahkemeleri her il merkezi ile blgelerin corafi durumlar ve i younluu dikkate alnarak belirli ilelerde kurulur. Bu mahkemeler kurulduklar il ve ilenin ad ile anlr (r. Eskiehir Asliye Hukuk Mahkemesi veya Mihalk Sulh Hukuk Mahkemesi). Mahkemelerin yarg evresi bulunduklar il veya ile merkezi ile bunlara adli ynden balanan ilelerin idari snrlarna gre belirlenir. Bykehir belediyesi bulunan illerde yer alan ve o ilin adyla anlan sulh ve asliye hukuk mahkemelerinin yarg evresi, il veya ilenin yarg evresine baklmakszn, Adalet Bakanlnn nerisi ile Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan belirlenir. younluunun fazla olduu yerlerde, hukuk mahkemelerinin birden fazla dairesi oluturularak bu daireler numaralandrlabilir (r. Eskiehir 1., 2., ve 3. Sulh Hukuk Mahkemesi). Bu daireler arasndaki i dalm Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan belirlenir. Buna paralel olarak, bir hukuk mahkemesinin kaldrlmas veya yarg evresinin deitirilmesi de Adalet Bakanlnn nerisi zerine, corafi durum ve i younluu ltlerine gre, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir. Anayasaya gre, mahkemelerin kuruluu, grev ve yetkileri ile yarglama usulleri kanunla dzenlenmelidir (AY m. 142). Buna uygun olarak, hukuk mahkemelerinin kuruluu 5235 sayl Adli Yarg Tekilat Kanunuyla, grev ve yetkileri ile yarglama usulleri ise 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile belirlenmitir. Genel mahkemelerin grevi aadaki ekilde zetlenebilir:
Sulh hukuk, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri genel (hukuk) mahkemelerdir.
Yarg evresi: Bir mahkemenin yarg yetkisinin snrlarn belirleyen idari ve corafi evredir. Hukuk ve ceza mahkemelerinin yarg evresi, kural olarak, bulunduklar il merkezi ve ileler ile bunlara adli ynden balanan ilelerin idari snrlardr.
86
Bir yerde zel mahkeme kurulmamsa, zel mahkemenin grevine giren uyumazlklara asliye hukuk mahkemesi bakar.
Asliye hukuk mahkemesi, kanunlarda aksine bir dzenleme bulunmadka; - Dava konusunun deer veya miktarna baklmakszn mal varl haklarna ilikin davalarla, ahs varlna ilikin davalara, - Sulh hukuk mahkemesi ve dier zel mahkemelerin grev alanlar dnda kalan tm dava ve ilere (HMK m. 2), Sulh hukuk mahkemesi, dava konusunun deer veya tutarna baklmakszn; - Kira ilikisinden doan tm uyumazlklar konu alan davalar ile bu davalara kar alan davalara, - Tanr ve tanmaz mal veya hakkn paylatrlmasna ve ortakln giderilmesine ilikin davalara, - Tanr ve tanmaz mallarda, sadece zilyetliin korunmasna ynelik olan davalara, - Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile dier kanunlarn, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hkimini grevlendirdii dier davalara (r. Tanmazn aynna ilikin olmayan, kat mlkiyeti kanundan doan davalara veya ekimesiz yarg ilerine) bakmakla grevlidir. Genel mahkemeler yannda, zel bir kanunla kurulan ve bakacaklar dava ve iler belirli kiiler veya uyumazlk trleri ile snrlandrlm bulunan mahkemeler ise zel mahkeme (uzmanlk mahkemesi) olarak adlandrlr. Hukuk mahkemeleri arasndaki zel mahkemeler, asliye ticaret mahkemesi, aile mahkemesi, tketici mahkemesi, i mahkemesi, icra mahkemesi, kadastro mahkemesi, fikri ve snai haklar hukuk mahkemesi, denizcilik ihtisas mahkemesi olarak zetlenebilir. zel mahkemelerin bakmakla grevli olduklar davalar ise kendi kanunlarnda belirlenmitir; rnein, tketici mahkemesi Tketicinin Korunmas Hakknda Kanundan doan tketici uyumazlklarn zmekle grevlidir; asliye ticaret mahkemesi ise, Trk Ticaret Kanunu ve dier zel kanunlardan doan ticari nitelikteki davalara bakmakla grevlidir (TTK m. 5,III). zel mahkemeler de tek hkimlidir. Bir yerde zel mahkeme kurulmamsa, zel mahkemenin grev alanna giren dava ve ilere, zel mahkeme sfatyla, o yerde grevli asliye hukuk mahkemesi tarafndan baklr. Kira ilikisinden (szlemesinden) doan uyumazlklara hangi mahkemede baklmaldr? SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ceza Mahkemeleri
Ceza mahkemeleri kanunlarn su sayd fiil (davran) veya ilemlerin gereklemesi halinde, su ileyenlerin yarglanmas ve sulu bulunduklar takdirde S O R U belirlenmesi iin alan davalara bakmakla grevlidirler. Cealacaklar cezalarn za mahkemeleri de genel ve zel ceza mahkemeleri olarak iki gruba ayrlabilir. Adli Yarg Tekilat D K K A T Kanununa gre, ceza yargsndaki genel mahkemeler, sulh ceza, asliye ceza ve ar ceza mahkemeleridir. Sulh ceza ve asliye ceza mahkemeleri tek SIRA hkimlidir. Ar ceza mahkemesinde ise bir bakan ile yeteri kadar SZDE ye bulunur. Ceza mahkemeleri, her il merkezi ile blgelerin corafi durumlar ve i younAMALARIMIZ luu gz nnde tutularak belirlenen ilelerde Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun olumlu gr alnarak Adalet Bakanlnca kurulur. durumunun gerekli kld yerlerde ceza mahkemelerinin birden fazla dairesi oluturulabilir. Bu daireK T A P ler numaralandrlr. Ceza mahkemeleri bulunduklar il veya ilenin ad ile anlr.
TELEVZYON
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4. nite - Yarg rgt
87
Ceza mahkemelerinin yarg evresi, bulunduklar il merkezi ve ileler ile bunlara adli ynden balanan ilelerin idari snrlardr. Ar ceza mahkemeleri ile bykehir belediyesi bulunan illerde, bykehir belediyesi snrlar ierisindeki il ve ilenin ad ile anlan sulh veya asliye ceza mahkemelerinin yarg evresi, il veya ile snrlarna baklmakszn Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir. Corafi durum ve i younluu gz nnde tutularak bir ceza mahkemesinin kaldrlmasna veya yarg evresinin deitirilmesine, zel kanunlarnda yarg evresi belirtilmemi olan dier ceza mahkemelerinin yarg evresinin belirlenmesine, Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca karar verilir. Ceza yargsndaki genel mahkemelerin grevi aadaki ekilde zetlenebilir: Sulh ceza mahkemesi, kanunlarn ayrca grevli kld hller dnda, iki yla kadar (iki yl dhil) hapis cezalar ve bunlara bal adli para cezalar ile bamsz olarak hkmedilecek adli para cezalarna ve gvenlik tedbirlerine ilikin hkmlerin uygulanmasyla grevlidir. Asliye ceza mahkemesi, kanunlarn ayrca grevli kld hller dnda, sulh ceza ve ar ceza mahkemelerinin grevleri dnda kalan dava ve ilere bakmakla grevlidir. Ar ceza mahkemesi ise kanunlarn ayrca grevli kld haller dnda, Trk Ceza Kanununda yer alan yama (m.148), irtikp (m. 250/1 ve 2), resm belgede sahtecilik (m.204/2), nitelikli dolandrclk (m. 158), hileli iflas (m. 161) sular ile arlatrlm mebbet hapis, mebbet hapis ve on yldan fazla hapis cezalarn gerektiren sularla ilgili dava ve ilere bakmakla grevlidir. zel ceza mahkemelerinin (uzmanlk mahkemelerinin) kuruluu ile grev yetkileri zel kanunlarda dzenlenmekte olup, bu mahkemeler zel kanunlarla belirlenen dava ve ileri grr. zel ceza mahkemeleri, ocuk mahkemesi (5395 s. ocuk Koruma Kanunu m. 25 vd.), trafik mahkemesi (Karayollar Trafik Kanunu m. 112, I), fikri ve snai haklar ceza mahkemesi ve icra ceza mahkemesidir (cra ve fls Kanunu m. 346-354). rnein, Karayollar Trafik Kanununa gre, hafif para cezasn veya bununla birlikte hafif hapis cezasn, belgelerin geri alnmas veya iptali cezasn gerektiren sularla ilgili davalara trafik mahkemelerinde baklr. Trafik mahkemesi bulunmayan yerlerde ise, bu davalara sulh ceza mahkemesinde baklr. Ceza yargsnda grev yapan genel ve zel mahkemeler yannda, her il merkezi ve ilede, o il veya ilenin ad ile anlan bir Cumhuriyet Basavcl kurulur. Cumhuriyet Basavclnda, bir Cumhuriyet basavcs ve yeteri kadar Cumhuriyet savcs bulunur (5235 s.K. m. 16). Cumhuriyet basavcl, kamu davasnn almasna yer olup olmadna karar vermek zere soruturma yapmak veya yaptrmak; kanun hkmlerine gre, yarglama faaliyetlerini kamu adna izlemek, bunlara katlmak ve gerektiinde kanun yollarna bavurmak; kesinleen mahkeme kararlarnn yerine getirilmesi ile ilgili ilemleri yapmak ve izlemek ve kanunlarla verilen dier grevleri yapmakla grevlidir (5235 s.K. m. 17). Kanunlarda Cumhuriyet savclnn grev yapaca belirtilen mahkemelerdeki durumalarda, basavclk, Cumhuriyet basavcs, grevlendirecei Cumhuriyet basavc vekili veya Cumhuriyet savcsnn katlm ile temsil edilir (5235 s.K. m. 22).
Ceza yargsnda, mahkemelerin yannda her il merkezi ve ilede o il ya da ilenin adyla anlan bir Cumhuriyet Basavcl kurulur.
Blge Adliye Mahkemeleri

Blge adliye mahkemeleri, ikinci derece adli yarg mahkemeleri olup, blgelerin corafi durumlar ve i younluu gz nnde tutularak belirlenen yerlerde, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun olumlu gr alnarak Adalet Bakanlnca
88
Hkm: Bir davada ileri srlen taleplerin maddi hukuk kurallarna gre incelenmesi sonucunda, davann esas bakmndan kabul veya reddi eklinde mahkemece verilen nihai karardr.
kurulur. Blge adliye mahkemelerinin yarg evrelerinin belirlenmesine, deitirilmesine veya bu mahkemelerin kaldrlmasna ise Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu karar verilir. Trkiyede on be blge adliye mahkemesi kurulmu (stanbul, Bursa, zmir, Ankara, Konya, Samsun, Adana, Erzurum, Diyarbakr, Antalya, Gaziantep, Kayseri, Sakarya, Trabzon, Van) ve bu mahkemelerin yarg evreleri Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan belirlenerek Resm Gazetede ilan edilmitir. Blge adliye mahkemelerinin asli grevi, adli yarg ilk derece mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlara kar yaplacak istinaf bavurularn inceleyip karara balamak ve kanunlarla verilen dier ileri yapmaktr (5235 s.K. m. 33). Ancak, blge adliye mahkemelerinin, Adalet Bakanlnca belirlenerek Resm Gazetede ilan edilecek olan greve balama tarihine kadar, adli yargda kanun yoluna ilikin istinaftan nceki hkmlerin uygulanmasna devam edilecektir. Blge adliye mahkemeleri, bakanlk, bakanlar kurulu, daireler, blge adliye mahkemesi Cumhuriyet basavcl, blge adliye mahkemesi adalet komisyonu ve mdrlklerden oluur. Her blge adliye mahkemesinde en az hukuk ve iki ceza dairesi bulunur. Gerekli hllerde dairelerin says, Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca artrlabilir veya azaltlabilir. Dairelerde bir bakan ve yeteri kadar ye bulunur (5235 s.K. m. 29). Her daire, bir bakan ve iki yenin katlmasyla toplanabilir. Dairelerde yarglama aleni ekilde yrtlr, ancak grmeler gizli yaplr, kararlar ounlukla verilir (5235 s.K. m. 46). Blge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin grevleri unlardr: lk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlara kar yaplan istinaf bavurularn karara balamak, Yarg evresi ierisinde bulunan ilk derece hukuk mahkemeleri arasndaki yetki ve grev uyumazlklarn zmek, Yarg evresindeki yetkili ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasna fiili veya hukuki bir engel kt veya iki mahkemenin yarg snrlar kapsamnn belirlenmesinde tereddt edildii takdirde, o davann blge adliye mahkemesi yarg evresi ierisinde baka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek, Kanunlarla verilen dier grevleri yapmak. Blge adliye mahkemesi ceza dairelerinin grevleri ise unlardr: lk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlara kar yaplacak istinaf bavurularn karara balamak, Yarg evresi ierisinde bulunan ilk derece ceza mahkemeleri arasndaki yetki ve grev uyumazlklarn zmek, Yarg evresindeki ilk derece ceza mahkemeleri hkimlerinin davay grmeye hukuki veya fiili engellerinin kmas hlinde, o davann blge adliye mahkemesi yarg evresi ierisinde baka bir adli yarg ilk derece ceza mahkemesine nakli hakknda karar vermek, Kanunlarla verilen dier grevleri yapmak. Her blge adliye mahkemesinde ayrca bir Cumhuriyet basavcl bulunur. Blge adliye mahkemesi Cumhuriyet basavcl, Cumhuriyet basavcs ve yeteri kadar Cumhuriyet savcsndan oluur. Blge adliye mahkemesi Cumhuriyet savclar, ceza davalarna ilikin hkm ve kararlara ait dosyalardan kendilerine verilenleri inceleyerek yazl dncesiyle birlikte ilgili daireye gndermek ve durumalara katlmak; ceza daireleri kararlarna kar gerektiinde kanun yollarna bavurmak; Cumhuriyet basavcsnn verecei veya kanunla belirlenen dier grevleri yapmakla grevlidir (5235 s.K. m. 41).
4. nite - Yarg rgt
89
Blge adliye mahkemelerinin grevleri nelerdir?
SIRA SZDE
D NE L M merciine Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun baka bir adli yarg brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merci olup, Anayasa ve dier kanunlara gre grev yapan bamsz bir yksek mahkemedir. KanunlaS gsterilen belli daO R U valara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar (AY m. 154, I; YK m. 13). Yargtayn asli fonksiyonu, adli yarg alannda zme balanan dava ve iler bakmnD K Ksalamaktr. AT dan, lkede hukukun ayn ekilde uygulanmasn ve hukuk birliini Yargtayn kuruluu, ileyii, bakan, bakanvekilleri, daire bakanlar ve yeleri ile Cumhuriyet basavcs ve Cumhuriyet basavc vekilinin nitelikleri SIRA SZDE ve seim usulleri, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenmesi gerektiinden (AY m. 154, son), Yargtayn kuruluu ve alma AMALARIMIZ usulleri 2797 sayl Yargtay Kanunu ile dzenlenmitir. Yargtayn karar organlar daireler, hukuk genel kurulu, ceza genel kurulu, byk genel kurul, bakanlar kurullar, birinci bakanlk kurulu, yksek disiplin kuK T A P rulu ve ynetim kuruludur. Yargtayda yirmi hukuk, on be ceza dairesi ve her dairede bir daire bakan ile yeteri kadar ye bulunur (YK m. 5). Yargtayda ayrca yeteri kadar tetkik hT E L E V Z Y O N kendilekimi bulunur (YK m. 36, I). Tetkik hkimleri kurul ve daire bakanlarnn rine verecekleri dosya ve evrak inceleyerek, kararlara ve yaplacak ilere ilikin dncelerini ieren rapor dzenlerler (YK m. 26, I). Yargtay hukuk ve ceza daireleri blge adliye mahkemeleri ve baz durumlarda ilk derece mahkemelerince NTERNET verilen nihai kararlarn temyiz incelemesini yapmakla grevlidir. Temyiz bavurusu zerine inceleme Yargtaydaki ilgili daire tarafndan yerine getirilir. Yargtay daireleri bir bakan ve drt yenin katlmasyla toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir (YK m. 39). Blge adliye veya ilk derece mahkemesinin karar bozulursa, dosya yeniden inceleme yaplmak ve karar verilmek zere duruma gre bu mahkemelerden birine gnderilir. Dairelerin stnde hukuk genel kurulu ve ceza genel kurulu bulunur. Hukuk Genel Kurulu hukuk dairelerinin bakan ve yelerinden, Ceza Genel Kurulu ise ceza dairelerinin bakan ve yelerinden oluur (YK m. 7, I). Hukuk ve Ceza Genel kurullarnn temel grevlerinden biri, Yargtay dairelerince verilen bozma kararlarna direnen blge adliye mahkemesi ve ilk derece mahkemesi kararlarnn temyiz incelemesini yapmaktr (YK m. 15, I, 1). Bir dier nemli grevi ise itihatlarn birletirilmesine karar vermektir. Buna gre; Ayn veya farkl yer blge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakmndan hukuk daireleri arasnda veya ceza daireleri arasnda uyumazlk bulunursa, Yargtay hukuk daireleri arasnda veya ceza daireleri arasnda itihat uyumazlklar bulunursa, Yargtay dairelerinden biri; yerlemi itihadndan dnmek isterse veya benzer olaylarda birbiriyle elien kararlar verirse, bunlarn itihatlarn birletirilmesi yoluyla kesin olarak karara balamak hukuk veya ceza genel kurullarnn grevidir (YK m. 15, I, 2). Yargtayn bir dier karar organ ise Byk Genel Kuruldur. Yargtay Byk Genel Kurulu, birinci bakan, birinci bakanvekilleri, daire bakanlar, yeler ile Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay Cumhuriyet Basavc vekilinden oluur (YK m. 8, I). Yargtay Byk Genel Kurulunun grevlerinden bazlar, Yargtay
Yargtay
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Hukukun Temel Kavramlar S O R U
90
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bakann, Yargtay Cumhuriyet Basavcsn, daire bakanlarn ve Yargtay yelerinin katlmas kurullara gnderilecek yeleri semektir. Ayrca itihat D K gereken KAT uyumazlklarn gidermek ve itihatlar birletirmek de Genel Kurulun grevleri arasndadr. Buna gre; SIRA SZDE Hukuk Genel Kurulunun benzer olaylarda birbirine aykr biimde verdii kararlar ile Ceza Genel Kurulunun yine benzer olaylarda birbirine aykr olarak verdii kararlar, AMALARIMIZ Hukuk Genel Kurulu ile Ceza Genel Kurulu; Hukuk Genel Kurulu ile bir hukuk dairesi; Hukuk Genel Kurulu ile bir ceza dairesi; CezaK Genel Kurulu ile bir ceza dairesi, Ceza Genel Kurulu ile bir hukuk T A P dairesi; Bir hukuk dairesi ile bir ceza dairesi arasndaki itihat uyumazlklar Byk Genel T E LKurulun E V Z Y O N itihad birletirme kararlaryla giderilir (YK m. 16). Yargtay Byk Genel Kurulunun kararlar kesin olup, bu kararlar aleyhine baka bir yarg merciine bavurulamaz.
NTERNE T Yargtay Bakanl Resm Web Sitesi (http://www.yargitay.gov.tr/)
NTERNET
DAR YARGI
dari yarg, hukuka aykr idari ilemlere kar alan iptal davalar veya idari eylem ve ilemlerden dolay kiisel haklar dorudan zarar grenler tarafndan alan tam yarg davalar ve kamu hizmetlerinin yrtlmesi iin yaplan idari szlemelerden kaynaklanan (tahkime tbi olmayan uyumazlklara ilikin) davalarn grld yarg koludur (YUK m. 2, I). rnein, hakknda atama ilemi yaplan bir kamu grevlisinin, sz konusu idari ilemin hukuka aykr olduu gerekesiyle iptal edilmesi iin idari yarg kolunda dava amas gerekir. dari yarg kolunda grevli olan mahkemeler dereceye ayrlmtr: lk derece idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri kinci derece blge idare mahkemeleri dari yargnn en st yarg merci olan Dantay Blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri, blgelerin corafi durumlar ve i hacmi gz nnde tutularak Adalet Bakanlnca kurulur ve yarg evreleri tespit olunur. Bu mahkemelerin kaldrlmasna veya yarg evrelerinin deitirilmesine ise ilgili bakanlklarn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca karar verilir. Ayn yarg evresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesi kurulduu takdirde, bu mahkemeler arasndaki i blm de Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir (2576 s.K. m. 2).
ekil 4.2 dari Yarg Kolunda Grevli Mahkemeler
DAR YARGI RGT Yksek Mahkeme kinci Derece Mahkemeler lk Derece Mahkemeler Dantay Blge Adliye Mahkemeleri dare Mahkemeleri - Vergi Mahkemeleri
4. nite - Yarg rgt
91
lk Derece Mahkemeleri
dari yarg kolundaki ilk derece mahkemeleri idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. dare mahkemeleri, baka bir yarg merciine braklmayan iptal davalarn, tam yarg davalarn, tahkim yolu ngrlen imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan uyumazlklar hari, kamu hizmetlerinden birinin yrtlmesi iin yaplan idari szlemelerden dolay taraflar arasnda kan uyumazlklara ilikin davalar zmekle grevli mahkemelerdir (2576 s.K. m. 5). Buna gre, idare mahkemeleri, vergi mahkemelerinin grevine giren davalar ve Dantayn ilk derece mahkemesi sfatyla bakaca davalar dnda kalan idari davalara bakar. Vergi mahkemeleri ise genel bteye, il zel idareleri, belediye ve kylere ait vergi, resim ve harlar ile benzeri mali ykmler ve bunlarn zam ve cezalar ile tarifelere ilikin davalar ve 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda Kanunun uygulanmasna ilikin davalar zmekle grevli ilk derece mahkemeleridir (2576 s.K. m. 6). dare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri bir bakan ile yeteri kadar yeden oluur. Kurul halinde karar verilmesi gereken dava ve ilerde, mahkeme kurulu bakan ile iki yeden oluur. Bakann yokluunda kdemli ye bakana vekillik eder (2576 s.K. m. 4). Uyumazlk miktar 2576 s.K. ile belirlenen parasal miktar amayan ve konusu belirli bir paray ieren ilemlere kar alan iptal davalar ve tam yarg davalar ise idare mahkemesinde veya vergi mahkemesinde grevli hkimlerden biri tarafndan da zlebilir. Baka bir deyile, kanunda ngrlen parasal snrn altndaki iptal ve tam yarg davalar ile vergi davalarnda tek hkimle karar verilebilir (2576 s.K. m. 7, I).
dari yargda ilk derece mahkemeleri idare ve vergi mahkemeleridir.
Blge dare Mahkemeleri

Blge idare mahkemeleri, kendi yarg evreleri iindeki idare ve vergi mahkemelerinin tek hkimli olarak verdikleri kararlara ynelik itirazlar inceleyerek kesin olarak karara balamak ve idare ve vergi mahkemeleri arasndaki grev ve yetki uyumazlklarn kesin olarak karara balamakla grevlidir (2576 s.K. m. 8; YUK m. 45, V). Blge idare mahkemesi bir bakan ve iki yeden oluan ve kurul halinde alan toplu bir mahkemedir. Bu mahkemeler gerektiinde birden ok kurul halinde alabilirler. Bu kurullarn oluumu ve aralarndaki i blm Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir (2576 s.K. m. 3). Blge idare mahkemesi bakanlar mahkeme ilemlerinin verimli ekilde yrtlmesini salamak, grme ve durumalar yrtmek, dnce ve grlerini bildirmek ve oylarn vermekle grevlidirler. yeler ise bakanlar tarafndan kendilerine verilen dosyalar geciktirmeden inceleyerek mahkeme kuruluna gerekli aklamalar yapmak, oylarn vermek ve kararlar yazmakla grevlidirler.
tiraz: dare ve vergi mahkemelerinin tek hkimle verdikleri kararlara tebliden itibaren otuz gn iinde blge idare mahkemesinde kar konulmasna imkn salayan bir hukuki aredir.
Dantay
Dantay, idare mahkemelerince verilen ve kanunun baka bir idari yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme (temyiz) merci olup, kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar (AY m. 155, I). Dantay, kanun tasarlar, kamu hizmetlerinin yrtlmesine ilikin imtiyaz szlemeleri hakknda gr bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyumazlkla-
92
Dantayda 15 tane daire grev yapmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
r zmek ve kanunla gsterilen dier ileri yapmakla da grevlidir (AY m. 155, II). Buna gre, Dantay hem temyiz merci olarak grev yapar hem de Anayasa ve kanunlarda ngrlen hallerde ilk derece mahkemesi sfatyla kendisine verilen dava ve ilere bakmak, gr bildirmek ve karar vermekle ykmldr (Ayrca bkz. DK m. 23-25). Dantayn, kuruluu, ileyii ile bakan ve yelerinin nitelikleri ve seimi, idari yargnn zellii, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir (AY m. 155, son). Dantayn karar organlar daireler, Dantay Genel Kurulu, dari ler Kurulu, dari Dava SIRA Daireleri SZDEKurulu, Vergi Dava Daireleri Kurulu, tihatlar Birletirme Kurulu, Bakanlk Kurulu, Yksek Disiplin Kurulu ve Disiplin Kuruludur (DK m. 5). Dantay, on drd dava, biri idari daire olmak zere on be daireden oluur. D N E L Mile vergi mahkemelerince verilen nihai kararlar ve ilk derece dare mahkemeleri mahkemesi olarak Dantayda grlen davalarla ilgili nihai kararlarn temyiz incelemesi Dantay S O Dava R U Daireleri tarafndan yaplr (DK m. 25). Her dairede bir bakan ile yeteri kadar ye bulunur. Heyetler bir bakan ve drt yenin katlmasyla toplanr, salt ounluk ile karar verir. ye saysnn yeterli olmas halinde birden fazla heDKKAT yet oluturulabilir. Bu durumda, oluturulan dier heyetlere, heyette yer alan en kdemli ye bakanlk eder. Dairelerde yeteri kadar tetkik hkimi bulunur (DK m. 13). SIRA Daireleri SZDE dari Dava Genel Kurulu, Dantay dari Dava Dairelerince verilen bozma kararlar zerine idare mahkemelerinin verdikleri direnme kararlarnn ve idari dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri kararlarn temyiz inAMALARIMIZ celemesini yapar. Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu ise Dantay vergi dava dairelerince verilen bozma kararlarna zerine vergi mahkemelerince verilen direnme kararlarnn ve vergi dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri K T A P kararlarn temyiz incelemesini yapar (DK m. 38). tihatlar Birletirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri genel kurullarnn kendi kararlar veya ayr ayr verdikleri kararlar arasnda uyuTELEVZYON mazlk (eliki) bulunmas ya da birletirilmi itihatlarn deitirilmesi gerektiinde, itihadn birletirilmesi veya deitirilmesi hakknda karar vermekle grevlidir.
N T E R N E Resm T Dantay Bakanl Web Sitesi (http://www.danistay.gov.tr/)
NTERNET
ANAYASA YARGISI Genel Bilgi

Anayasa yargs geni anlamda anayasa hukuku sorunlarnn herhangi bir yargsal sre iinde karara balanmasn, dar anlamda ise kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetlenmesi anlamna gelir (Konuralp/zekes, s. 9). Anayasa yargs demokratik bir hukuk devletinin varl iin gerekli yarg kollarndan biridir. Zira normlar hiyerarisi bakmndan bir hukuk devletinde kanunlarn ve dier yasama ilemlerinin st normlara, temel hak ve hrriyetlere, insan haklarna uygunluunu salayabilmek iin, yasama ilemlerinin dahi denetlenmesi yolu almaldr (Duran, s. 57 vd.). Anayasa yargs, sadece kanunlarn anayasaya uygunluu denetimini yapmakla yetinmemekte, ayn zamanda temel hak ve hrriyetlerin ihlal edilmesi halinde, kiilerin bireysel bavuru yolunu ileterek Anayasa ile gvence altna alnan hak ve zgrlklerin korunmasn salamaktadr.
4. nite - Yarg rgt
93
Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yaps

Anayasa yargsnda grevli mahkeme Anayasa Mahkemesidir. Anayasa Mahkemesinin Kuruluu, hem Anayasada hem de 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanunda dzenlenmitir. Anayasa Mahkemesi on yedi yeden oluur. yelerin Trkiye Byk Millet Meclisi, on drd ise Cumhurbakan tarafndan Anayasada ngrlen belirli yarg organlar ile kurumlarn yeleri veya belirli kiiler arasndan seilir. Anayasann 146. maddesine gre: Trkiye Byk Millet Meclisi; - ki yeyi Saytay Genel Kurulunun kendi bakan ve yeleri arasndan, her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden, - Bir yeyi ise baro bakanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iinden yapaca gizli oylamayla seer. Cumhurbakan; - yeyi Yargtay, iki yeyi Dantay, bir yeyi Asker Yargtay, bir yeyi Asker Yksek dare Mahkemesi genel kurullarnca kendi bakan ve yeleri arasndan her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden; - En az ikisi hukuku olmak zere yeyi Yksekretim SIRA SZDEKurulunun kendi yesi olmayan yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan retim yeleri arasndan gstereceDNELM i er aday iinden; - Drt yeyi st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf hkim ve savclar ile en az be yl raportrlk yapm Anayasa Mahkemesi raS O R U portrleri arasndan seer. Anayasa Mahkemesi yeleri on iki yl iin seilirler. Bir kii ikinci kez Anayasa DKKAT Mahkemesi yesi seilemez. yeler altm be yan doldurunca emekliye ayrlrlar. Zorunlu emeklilik yandan nce grev sresi dolan yelerin baka bir grevde almalar ve zlk ileri kanunla dzenlenir (AY m. 147, SIRA I). SZDE Anayasa Mahkemesi bakan ve bakanvekilleri ise yeler arasndan gizli oyla ve ye tam saysnn salt ounluu ile drt yl iin seilir. Sresi bitenler bakan AMALARIMIZ ve bakanvekilleri yeniden seilebilirler (AY m. 146, VI).
Anayasa Mahkemesinde 17 ye bulunmaktadr. yelerin seiminde TBMM ve Cumhurbakan Yetkilidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Anayasa Mahkemesinin Grev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri Anayasa ve 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun ile dzenlenmektedir. Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri, kanunlarn ve dier baz yasama iTELEVZYON lemlerinin anayasaya uygunluunun denetimi ve dier grevleri olmak zere, iki balk altnda incelenebilir. Anayasa Mahkemesi Resm Web Sitesi (http://www.anayasa.gov.tr/) N T E R N E T
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Anayasaya Uygunluk Denetimi

Anayasaya uygunluk denetimi ekilde gerekleebilir (6216 s.K. m. 3, I, a, b, c): 1) Soyut norm denetimi: Anayasa Mahkemesi kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn veya bunlarn belirli madde veya hkmlerinin ekil ve esas bakmndan, Anayasa deiikliklerinin ise sadece ekil asndan Anayasaya aykrl iddiasyla alan iptal davalarna bakmakla grevlidir. Soyut norm denetiminde Anayasada ngrlen belir-
94
SIRA SZDE
DNELM S O R U
li kiiler tarafndan dorudan Anayasa Mahkemesinde iptal davas almas sz konusudur. Buna gre, Anayasa Mahkemesinde dorudan iptal davas ama hakk, Cumhurbakanna, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis gruplar ile Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az bete biri tutarndaki yelere aittir. ktidarda birden fazla siyasi partinin bulunmas halinde, iktidar partilerinin dava ama hakkn en fazla yeye sahip olan parti kullanr (AY m. 150). Dorudan iptal davas ama hakk, esas ynnden iptali istenen normun Resm Gazetede yaymlanmasndan balayarak altm gn iinde kullanlmaldr. Bu sre ekil ynnden iptal taleplerinde on gndr. 2) Somut norm denetimi: Anayasa Mahkemesi, Anayasann 152. maddesine gre mahkemelerce itiraz yoluyla kendisine intikal ettirilen ileri karara balamakla grevlidir. Somut norm denetimi, grlmekte olan (derdest) bir davada, davaya bakan mahkeme uygulanacak kanun veya kanun hkmnde kararname hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi bulursa, itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesi bavurmas ve Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay geri brakmas suretiyle gerekleir. Anayasa Mahkemesi, itiraz bavurusunun kendisine ulamasndan itibaren be ay iinde kararn vermelidir. Bu sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr (AY m. 152). 3) Bireysel bavuru: Anayasa Mahkemesi, Anayasann 148. maddesi uyarnca yaplan bireysel bavurular karara balamakla grevlidir. Anayasaya gre, SIRA SZDE Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, D N E L M ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Bavuruda bulunabilmek iin olaan kanun yollarnn tketilmi olmas arttr. (AY m. 148, III). Bireysel bavuruda, kanun yolunda gzetilmesi geS O R U reken hususlarda inceleme yaplamaz.
D K K A T bireysel bavuru yaplabilmesi iin, ilgili yarg kolundaki i hukuk Anayasa Mahkemesine yollarnn tketilmi olmas gerekir.
DKKAT
SIRA SZDE
Anayasa Mahkemesinin Dier Grevleri

Anayasa Mahkemesinin, yasama ilemlerinin Anayasaya uygunluunun denetimi AMALARIMIZ yannda yerine getirmekle ykml olduu dava iler ise unlardr: 1) Cumhurbakann, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, Asker K Tdare A P Mahkemesi bakan ve yelerini, basavclarn, Cumhuriyet Yksek basavc vekilini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay bakan ve yelerini, Genelkurmay Bakan, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri KomutanE L EJandarma V Z Y O N Genel Komutann grevleri ile ilgili sulardan dolay Yce larTile Divan sfatyla yarglamak, 2) Siyasi partilerin kapatlmasna ve devlet yardmndan yoksun braklmasna ilikin davalar karara balamak, NTERNET 3) Siyasi partilerin mal edinmeleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun denetlemek, 4) Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan, milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna, milletvekilliklerinin dmesine ya da milletvekili olmayan bakanlarn dokunulmazlklarnn kaldrlmasna karar verilmesi
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
4. nite - Yarg rgt
95
hllerinde, Anayasa, kanun veya Trkiye Byk Millet Meclisi tz hkmlerine aykrlk iddiasna dayanan iptal istemlerini karara balamak, 5) Mahkeme yeleri arasndan Anayasa Mahkemesi Bakan ve bakanvekilleri ile Uyumazlk Mahkemesi Bakan ve Bakanvekilini semek.
Anayasa Mahkemesinin alma Usul

Anayasa Mahkemesi, iki Blm ve Genel Kurul halinde alr. Blmler, bakanvekili bakanlnda drt yenin katlmyla toplanr. Genel Kurul, Mahkeme Bakannn veya Bakann belirleyecei bakanvekilinin bakanlnda en az on iki ye ile toplanr. Blmler ve Genel Kurul, kararlarn salt ounlukla alr. Siyas partilere ilikin dava ve bavurulara, iptal ve itiraz davalar ile Yce Divan sfatyla yrtlecek yarglamalara Genel Kurulda baklr, bireysel bavurular ise blmlerde karara balanr. Anayasa deiikliinde iptale, siyas partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin te iki oy okluu arttr. Anayasa Mahkemesi, Yce Divan sfatyla bakt davalar dnda kalan ileri dosya zerinde inceler. Ancak, bireysel bavurularda duruma yaplmasna karar verilebilir. Mahkeme ayrca, gerekli grd hallerde szl aklamalarn dinlemek zere ilgilileri ve konu zerinde bilgisi olanlar arabilir ve siyasi partilerin kapatlmasna ilikin davalarda, Yargtay Cumhuriyet Basavcsndan sonra kapatlmas istenen siyasi partinin genel bakanlnn veya tayin edecei bir vekilin savunmasn dinler. Anayasa Mahkemesinde alan iptal davalarnda, kural olarak kanunlarn esas ve ekil bakmndan, anayasa deiikliklerinin ise ekil bakmndan Anayasaya uygun olup olmad denetlenir. Kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesi, son oylamann, ngrlen ounlukla yaplp yaplmad bakmndan mmkn iken Anayasa deiikliklerinde ise teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. ekil bakmndan denetleme, Cumhurbakannca veya Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin bete biri tarafndan istenebilir. Kanunun yaymland tarihten itibaren on gn getikten sonra, ekil bozukluuna dayal iptal davas alamayaca gibi daha sonra defi yoluyla da ileri srlemez.
SIRA SZDE Anayasaya uygunluk denetimi, Anayasa Mahkemesince hangi yollarla gerekletirilebilir?
Anayasa Mahkemesi iki blm ve genel kurul halinde alr. Blmler ve genel kurul kararlarn salt ounlukla alr.
DER YARGI KOLLARI
SIRA SZDE
Anayasann yksek mahkemelere ilikin hkmleri ve yarglama usullerine ilikin mevzuat dikkate alndnda, temel yarg kollar olan adli yarg, idari yarg ve AnaS O R U daha snrl yasa yargs yannda, yarg yetkisi adli ve idari yarg kollarna nazaran olan farkl yarg kollarndan da sz edilebilir. Bunlardan biri asker idari yarg, dieri asker ceza yargs, bir bakas ise uyumazlk yargsdr. D K K A T
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
Asker dari Yarg
Asker idari yarg, asker olmayan makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetimini yapan yarg koludur. Askerlik ykmllnden doan AMALARIMIZ uyumazlklarda ise ilgilinin asker kii olmas art aranmaz. (AY m. 157, I; AYMK m. 20).
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
96
Asker kii: Asker kiiden maksat; Trk Silahl Kuvvetlerinde grevli bulunan veya hizmetten ayrlm olan subay, asker memur, astsubay, asker renci, uzman jandarma, uzman erba, szlemeli erba ve er, erba ve erler ile sivil memurlardr (AYMK m. 20, II).
Asker idari yarg tek dereceli olup, bu yarg kolunda grevli mahkeme Asker Yksek dare Mahkemesidir. Buna gre, asker kiileri ilgilendiren idari ilem ve eylemlerin yetki, sebep, ekil, konu veya maksat ynnden hukuka aykr olmas sebebiyle menfaatleri ihlal edilenlerin aacaklar iptal veya tam yarg davalar, dorudan doruya ve kesin olarak Asker Yksek dare Mahkemesinde karara balanr (AYMK m. 21, I). Asker Yksek dare Mahkemesinin organlar; daireler, daireler kurulu, bakanlar kurulu, yksek disiplin kurulu ve genel kuruldur (AYMK m. 5). Mahkemenin yeleri, iki yln doldurmu kurmay yarbaylar, albay rtbesinde yln doldurmam kurmay subaylar ve en az yarbay rtbesindeki birinci snf asker hkimler arasndan Cumhurbakan tarafndan seilir (AYMK m. 7-8). Asker hkim snfndan olmayan yelerin grev sresi en fazla drt yldr. Asker Yksek dare Mahkemesi, en az iki daireden oluur. younluuna gre, Genel Kurulun teklifi ve Genelkurmay Bakanlnn uygun grmesi zerine Milli Savunma Bakanlnca daire says e ykseltilebilecei gibi, ayn usulle ikiye de indirilebilir. Her daire, bir bakan ile alt yeden oluur. yelerden drd asker hkim, ikisi ise kurmay subaydr. Bununla birlikte, dairelerde ounluk asker hkim snfndan olmak zere grme says betir. Karara katlan be hkimin (daire bakan dhil) asker hkim, dier ikisi ise kurmay subaydr. Kararlar oy okluu ile verilir (AYMK m. 14).
Asker Ceza Yargs

Anayasaya gre, asker ceza yargsnda, asker kiilerce ilenen asker sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ait davalara baklr. Buna karlk, asker kiilerce ilenmi olsa dahi, devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar sulara ait davalar her halkarda adli yarg kolunda grevli olan mahkemelerde grlr (AY m. 145, I). Asker ceza yargsndaki ilk derece mahkemeleri, asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleridir. Asker mahkemeler, asker kiilerin asker olan sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya asker mahallerde yahut askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili olarak iledikleri sulara ait davalara bakmakla grevlidirler (353 s.K. m. 9). Asker mahkemeler, asker hkimden oluur (353 s.K. m. 2). Disiplin mahkemeleri ise, asker kiilerin 477 sayl Disiplin Mahkemelerinin Kuruluu, Yarglama Usul ve Disiplin Su ve Cezalar Hakknda Kanunda dzenlenen disiplin sularna ait davalara bakmakla grevlidir (477 s.K. m. 7). Disiplin mahkemeleri, biri bakan ikisi ye olmak zere subaydan oluur. Bu mahkemelerde grev yapan kiilerin, meslekten hkimler olmas gerekli deildir (477 s.K. m. 2). Kural olarak olaan zamanlarda asker olmayan kiiler asker mahkemelerde yarglanamaz. Ancak, sava durumu bu ilkenin istisnasdr. Asker mahkemelerin, sava durumunda, hangi sular ve kiiler bakmndan yetkili olduklar ve kurulular kanunla dzenlenir. Asker mahkemeler tarafndan verilen karar ve hkmlerin temyiz incelemesi ise Asker Yargtayca yaplr. Asker Yargtay, asker mahkemelerden verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlar inceleyip karara balamak; asker yarg alannda hukuk birliini salamak ve Asker Yargtayn kendi kurullar arasndaki itihat uyumazlklarn gidermekle grevli ve yetkili bir st mahkemedir. Ayrca asker kiilerin kanunla gsterilen belli davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak da asker Yargtayca baklr (As.YK m. 16; AY m. 156, I).
Asker Yargtay yeleri kendisine sunulan adaylar arasndan Cumhurbakannca seilir.
4. nite - Yarg rgt
97
Asker Yargtayn yeleri, birinci snf asker hkimler arasndan, Asker Yargtay Genel Kurulunun ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla her bo yer iin gsterecei er aday iinden Cumhurbakannca seilir (AY m. 156, II). Asker Yargtay, Bakanlk, Basavclk ve be daire ile bu Kanunda gsterilen kurullardan oluur. Ancak i younluuna gre, Asker Yargtay Genel Kurulunun teklifi ve Genelkurmay Bakanlnn uygun gr bildirmesi zerine, Milli Savunma Bakanl, daire saysn altya kadar ykseltebilecei gibi drde de indirebilir (As. YK m. 2, I). Asker Yargtayda her dairede bir bakan ve yedi ye bulunur. younluuna gre, Asker Yargtay Genel Kurulunun teklifi ve Genelkurmay Bakanlnn uygun grmesi zerine Milli Savunma Bakanlnca dairelerdeki ye says bee indirilebilir. Daireler bir bakan ve drt yenin katlmas ile toplanarak karar ve hkm verirler (As. YK m. 5, I). Asker Yargtay daireleri kanunla belirlenen ounluun meydana gelmesi ile toplanrlar. Grmeler gizli olur (As. YK m. 28) ve kararlar oy okluu ile verilir (As. YK m. 29).
Mali Yarg
Mali yargnn amac, kamu idarelerinin etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak almas ve kamu kaynaklarnn ngrlen amalara ve kanunlara uygun olarak elde edilmesi, muhafazas ve kullanlmas iin gerekli denetimin gerekletirilmesi ve sorumlularn hesap ve ilemlerinin kesin hkme balanmasdr. Mali yarg kolunda grevli organ Saytaydr. Saytayn hem idari, hem de yargsal grevleri bulunmaktadr (Gzler, s. 254). Anayasaya gre, Saytay, merkez ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn, Trkiye Byk Millet Meclisi adna denetlemek ve ayrca sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamakla grevlidir. Mahalli idarelerin hesap ve ilemlerinin denetimi ve kesin hkme balanmas da Saytay tarafndan gerekletirilir. Bununla beraber vergiler, benzeri mal ykmllkler ve devler hakknda Dantay ile Saytay kararlar arasndaki uyumazlklarda Dantay kararlar esas alnr (AY m. 160). Saytayn denetim grevleri ve yargsal grevleri aadaki ekilde zetlenebilir (6085 sayl Saytay Kanunu m. 5): Denetim grevleri; - Kamu idarelerinin mali faaliyet, karar ve ilemlerini denetlemek ve sonular hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine raporlar sunmak, - Genel uygunluk bildirimini Trkiye Byk Millet Meclisine sunmak, - Kanunlarla verilen dier inceleme, denetleme ilerini yapmak, Yargsal grevleri; - Genel ynetim kapsamndaki kamu idarelerinin; gelir, gider ve mallarna ilikin hesap ve ilemlerinin kanunlara ve dier hukuki dzenlemelere uygun olup olmadn denetlemek ve kamu zararna yol aan hususlar kesin hkme balamak. lgililer, Saytayn kesin hkmlerine kar, kararn tebliinden itibaren onbe gn iinde karar dzeltme yoluna bavurabilirler. Karar dzeltme bir kez talep edilebilir. Bu kararlar hakknda, ayrca idari yarg yoluna bavurulamaz.
Uyumazlk Yargs
Farkl yarg kollar arasnda ortaya kan yarg yolu uyumazlklarn gidermek amacyla tekil edilen yarg kolu uyumazlk yargsdr. Anayasaya gre, adl, idari
98
Uyumazlk Mahkemesi adl, idari ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zer.
ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmekle grevli ve yetkili yksek yarg merci Uyumazlk Mahkemesidir. Buna karlk, dier yarg mercileri ile Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda, Uyumazlk Mahkemesi deil, Anayasa Mahkemesinin karar esas alnr (AY m. 158). Uyumazlk Mahkemesi bir bakan ile on iki asl, on iki yedek yeden kurulur (2247 s.K. m. 2, I). Uyumazlk Mahkemesinin bakanln, Anayasa Mahkemesinin kendi yeleri arasndan grevlendirecei bir ye yapar. Mahkemenin Bakan, Bakanvekili ve yeleri drt yl iin seilir. Grev sresi bitenler yeniden seilebilirler (2247 s.K. m. 4). Uyumazlk Mahkemesi, hukuk ve ceza blmlerine ayrlr. Hukuk uyumazlklar Hukuk Blmnde, ceza uyumazlklar Ceza Blmnde karara balanr. Her blm, bir bakan ile alt asl yeden kurulur. Uyumazlk Mahkemesi Genel Kurulu ise hukuk ve ceza blmlerinin birlikte toplanmasyla oluur (2247 s.K. m. 2, II ve III). Yarg kollar arasnda olumlu veya olumsuz grev uyumazl doabilir. Olumlu grev uyumazl karma, adl, idari ve asker yarg kolunda grevli mahkemelerde alm olan bir davada ileri srlen grev itiraznn reddi zerine, ilgili Basavc veya savclar tarafndan grev konusunun incelenmesinin Uyumazlk Mahkemesinden istenmesi ile olur. Yetkili Basavc veya savclarn Uyumazlk Mahkemesinden istekte bulunabilmesi iin, grev itiraznn, hukuk mahkemelerinde en ge birinci oturumda, ceza mahkemelerinde delillerin ikamesine balamadan nce; idari yarg yerlerinde de dileke ve savunma evresi tamamlanmadan yaplm olmas ve yarg yerlerinin de kendilerinin grevli olduklarna karar vermi bulunmalar arttr (2247 s.K. m. 10). Olumlu grev uyumazlnda, uyumazlk karma talebinde bulunabilecek makam eitli ihtimallere gre belirlenir (2247 s.K. m. 10, IV). Buna gre: Reddedilen grevsizlik itiraz adli yarg yararna ileri srlm ise Cumhuriyet Basavcs, dari yarg yararna ileri srlm ise Dantay Bakannn szcs, Asker ceza yargs yararna ileri srlm ise Asker Yargtay Basavcs, Asker dari Yarg yararna ileri srlm ise bu mahkemenin Bakannn szcsdr. Olumsuz grev uyumazl ise adl, idari veya asker yarg mercilerinden en az ikisinin taraflar, konusu ve sebebi ayn olan davada kendilerini grevsiz grmeleri ve bu yolda verdikleri kararlarn kesin veya kesinlemi olmas ile ortaya kar. Olumsuz grev uyumazlnn giderilmesi talebi, ancak davann taraflarnca ve ceza davalarnda ayrca ilgili makamlarca ileri srlebilir (2247 s.K. m. 14). Asker kiilerce SIRAdevletin SZDE gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar ilenen sulara ait davalar hangi yarg kolunda grlr?
DNELM AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES YARGISI S O R U Haklar Mahkemesinin Yaps Avrupa nsan
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya Dair Szleme, Trkiyenin de yesi olduu Avrupa Konseyi tarafndan 4 Kasm 1950 tarihinde Romada imzaya DKKAT alm; 3 Eyll 1953te yrrle giren Szleme, Trkiye tarafndan 18 Mays 1954 tarihinde onaylanmtr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
4. nite - Yarg rgt
99
Avrupa Konseyinin Szlemeyi hazrlamaktaki asli amac, insan haklarn ve te- Avrupa nsan Haklar Szlemesinin temel amac mel zgrlkleri korumak ve gelitirmektir. Szleme kiisel ve siyasi haklar d- insan haklarn ve temel zenlenmesi yannda, Szlemeyle taahht edilen ykmllkleri yerine getirilme- zgrlklerini korumak ve sini salayabilmek iin bir mekanizma kurulmasn ngrmtr. Bu amala, Sz- gelitirmektir lemeyle gvence altna alnan hak ve zgrlklerin korunabilmesi iin bir yarg rgt kurulmutur. Bu grev balangta nsan Haklar Avrupa Komisyonu, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Avrupa Konseyi arasnda paylatrlmken, bu organlar nne gelen bavuru saysnn hzla artmas ve mevcut yapnn iyi ilememesi nedeniyle araylar balam; nihayet 1 Kasm 1998 tarihinde Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 11. Protokol kabul edilmi ve yrrle girmitir. Bu Protokol gereince, Mahkeme ve Komisyonlarn yar zamanl alma ynteminden vazgeilmi, bunun yerine Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin tek yetkili organ olmas ve tam zamanl almas esas benimsenitir. Bugn gelinen noktada, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, szlemenin taraf olan devletlerin szlemeye uymalarn salamak amacyla grev yapan bir mahkemedir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, szlemeci devletlerin saysna eit sayda hkimden olumaktadr (AHS m. 20). Hkimler, her bir szlemeci devlet iin, o devlet tarafndan gsterilen aday arasndan Avrupa Parlamenterler Meclisi tarafndan seilir. Mahkemede grev alan ekil 4.3 hkimler, Mahkemeye geldikleri devlet adna deil, kendi adlarna katlrlar. Alt yl grev Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Organlar yapmak zere seilen hkimler, daha sonra tekrar mahkeme yeliine seilebilirler. HGenel Kurul Komiteler Daireler Byk Daire kimlerin grev sresi yetmi yanda sona erer. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin organlar unlardr: Genel Kurul Komite Daire Byk Daire Genel Kurul, Mahkemede grev yapan tm yelerden oluur. Genel Kurulun toplanabilmesi iin, grev bandaki seilmi hkimlerin en az te ikisinin Genel Kurul toplantsna katlmas gerekir ( Tzk m. 20, II). Genel Kurul Mahkeme Bakann, Bakan Yardmclarn, Daire Bakanlarn seer ve Mahkeme Tzn kabul eder (AHS m. 26). Mahkeme nne gelen bavurularn incelenebilmesi iin hkimden oluan Komiteler oluturulur. Komite, bir bavuru hakknda daha fazla inceleme yaplmas gerekli deilse, oy birlii ile bavurunun kabul edilemez olduuna veya kayttan drlmesine karar verebilir; bu karar kesindir (AHS m. 27, 28). Mahkeme nne gelen bavurularn incelenmesi iin yedi hkimden oluan Daireler kurulur. Daireler, Komite tarafndan hakknda kabul edilmezlik karar veya kayttan dme karar verilmeyen bavurularn, kabul edilebilir olup olmadn incelemek ve esastan karar vermekle grevlidir (AHS m. 29). Mahkeme bnyesinde ayrca on yedi hkimden oluan Byk Daire grev yap- AHM Byk Dairesi 17 maktadr. Byk Daire, Mahkeme Bakan, Bakan Yardmclar, Daire Bakanlar hakimden oluur. ve Mahkeme tzne gre seilecek dier hkimlerden oluur (AHS m. 27). Szlemenin ve eki protokollerin yorumlanmasnda ciddi bir sorun karsa, Dairenin zm Mahkemenin daha nce verdii bir kararla badamayacaksa, tarafla-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
100
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
rn itirazdaK bulunmamas kaydyla Daire yarglama yetkisini hkmden nceki T A P herhangi bir aamada Byk Daireye brakabilir (AHS m. 30) ya da taraflardan biri benzer sebeplerle yarglamann byk daire tarafndan yaplmasn isteyebilir (AHS m. 43). Ayrca bir szlemeci devletin, baka bir szlemeci devletin SzleTELEVZYON meyi ve eki protokolleri ihlal ettii iddiasyla yapaca bavurular da Byk Daire tarafndan incelenir (AS m. 31, m. 33).
NT E R N E T Mahkemesi Resm Web Sitesi (http://www.echr.coe.int/ECHR/HomeAvrupa nsan Haklar page_En/)
NTERNET
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Bavuru ve nceleme

Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Eki Protokollerin szlemeci devletlerden biri tarafndan ihlal edilmesi nedeniyle zarar gren gerek kiiler, hkmet d kurulular ve kii gruplar, Mahkemeye bavuruda bulunabilirler. Szleme gereince, devletler, bu hakkn etkin bir ekilde kullanlmasna engel olmamaldrlar. Kiilerin mahkemeye bavuru yapabilmeleri iin i hukuk yollarn tketmi olmalar gerekmektedir. Buna gre, i hukuk yollarnn tketilmesi ve kesin bir karara ulalmasndan itibaren alt ay iinde bavuru yaplmaldr (AHS m. 35, I). Mahkemenin yarglama (resm) dilleri ngilizce ve Franszca olmasna ramen, kiiler bavurularn szlemeci devletlerin dillerinden herhangi biri ile (sz gelimi Trke) yapabilirler ( Tzk m. 34, I ve II). Mahkeme kendisine yaplan bavuruyu kabul edilebilir bulursa, ncelikle bavuruda bulunan taraf ile ikyet olunan devlet arasnda, insan haklarna sayg esasndan hareketle, dostane zm srecinin balatlmasna ve yrtlmesine yardmc olur. Dostane zm sreci baaryla sonulanrsa, Mahkeme varlan zmle snrl, ksa aklama ieren bir karar vererek bavuruyu kayttan drr (AHS m. 38-39). Dostane zme varlamazsa, bavurunun esas hakknda inceleme yaplr. Mahkeme, bavuru hakkndaki incelemesini, kural olarak dosya zerinden (durumasz) yrtr. Bununla beraber, duruma yaplmasna karar verilen hallerde durumalar herkese aktr. nceleme sonucunda, Szleme veya Eki Protokollerin ihlal edildii sonucuna varlrsa ve szlemeci devletin i hukukunda bu ihlal tam olarak telafi edilemiyorsa, Mahkeme, gerektiinde hakkaniyete uygun bir tazminata hkmederek, bavuruda bulunan tarafn zararlarnn giderilmesine hkmedebilir (AHS m. 41). Szlemeci devletler, taraf olduklar davalarda Mahkemenin kesinlemi kararlarna uymay taahht ederler. Mahkemenin kesinlemi karar, kararn uygulanmasn denetleyecek olan Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine gnderilir (AHS m. 46). Bakanlar Komitesi szlemeci devletlerden, mahkeme kararnn yerine getirilip getirilmedii konusunda bilgi isteme yetkisine sahiptir.
4. nite - Yarg rgt
101
zet
A M A
Adli yarg, idari yarg ve anayasa yargsn ve bu yarg kollar iinde grev alan mahkemeleri aklamak Adli yarg olaan ve genel yarg koludur. Adli yargda mahkemeler derecelidir: ilk derece mahkemeleri, blge adliye mahkemeleri ve Yargtay. lk derece mahkemeleri hukuk mahkemeleri ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrlr. lk derece hukuk mahkemeleri, genel mahkemeler ve zel mahkemeler olarak ikiye ayrlr. Genel hukuk mahkemeleri sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri; zel hukuk mahkemeleri, asliye ticaret mahkemesi, aile mahkemesi, tketici mahkemesi, icra mahkemesi, i mahkemesi, fikri ve snai haklar hukuk mahkemesi, denizcilik ihtisas mahkemesi ve kadastro mahkemesidir. lk derece ceza mahkemeleri sulh ceza, asliye ceza ve ar ceza mahkemeleridir. zel ceza mahkemeleri ise ocuk mahkemesi, trafik mahkemesi, fikri ve snai haklar ceza mahkemesidir. Blge adliye mahkemeleri ilk derece mahkemelerince verilen kararlarn istinaf incelemesini yapar, Yargtay ise blge adliye mahkemelerince ve baz hallerde ilk derece mahkemelerince verilen kararlarn temyiz incelemesini yapar. dari yarg kolu da derecelidir: lk derece mahkemeler, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. kinci derece mahkemeler blge idare mahkemeleridir. dari yargdaki en st mahkeme ise Dantaydr. Blge idare mahkemeleri, ilk derece idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerince tek hkimle verilen kararlara kar bavurulan itirazlar inceler. Dantay ise, idare mahkemeleri ve blge idare mahkemelerince verilen hkm ve dier kararlarn temyiz incelemesini yapar. Dantay, ayn zamanda, kanun tasarlar, kamu hizmetlerinin yrtlmesine ilikin imtiyaz szlemeleri hakknda gr bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri yapmakla da grevlidir. Anayasa yargsnda grevli mahkeme Anayasa Mahkemesidir. Anayasa mahkemesinin asli grevi kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve dier baz yasama ilemlerinin Anayasaya uygunluunu denetlemektir. Bunun yannda Cum-
hurbakan veya bakanlar ya da yksek yarg organlarnn yeleri gibi baz kiileri, grevleri ile ilgili sulardan dolay yce divan sfatyla yarglamak; siyasi partilerin kapatlmas davalar hakknda karar vermek gibi baka grevleri de vardr. Dier yarg kollarn ve bu yarg kollarnda grevli mahkemeleri zetlemek Dier yarg kollar asker idari yarg, asker ceza yargs ve uyumazlk yargs olarak e ayrlabilir. Asker idari yarg, asker olmayan makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetimini yapan yarg koludur. Asker idari yarg tek derecelidir ve bu yarg kolunda Asker Yksek dare Mahkemesince yarglama yaplr. Asker ceza yargsnda, asker kiilerce ilenen asker sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ait davalara baklr. Ancak asker kiilerce ilenmi olsa dahi, devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar sulara ait davalar, adli yarg kolunda grevli olan mahkemelerde grlr. Asker ceza yargsndaki ilk derece mahkemeleri, asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleridir. Asker mahkemelerin karar ve hkmlerinin temyiz incelemesi ise Asker Yargtay tarafndan gerekletirilir. Mali yargda grevli organ ise Saytaydr. Saytay, merkezi ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn, Trkiye Byk Millet Meclisi adna denetlemek ve ayrca sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamakla grevlidir. Uyumazlk yargs ise farkl yarg kollar arasnda ortaya kan yarg yolu uyumazlklarn gidermek amacyla tekil edilen yarg koludur. Adl, idari ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmekle grevli ve yetkili yksek yarg merci Uyumazlk Mahkemesidir. Ancak, dier yarg mercileri ile Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda, Anayasa Mahkemesinin karar esas alnr.
A M A
102
A M A
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yapsn ve ileyiini aklamak nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya Dair Szleme ile gvence altna alnan hak ve zgrlklerin korunabilmesi iin kurulan mahkeme Avrupa nsan Haklar Mahkemesidir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, szlemeci devletlerin saysna eit sayda hkimden olumaktadr. Mahkemede grev alan hkimler, mahkemeye geldikleri devlet adna deil, kendi adlarna katlrlar. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin organlar Genel Kurul, Komiteler, Daireler ve Byk Dairedir. Szleme ve Eki Protokollerin szlemeci devletlerden biri tarafndan ihlal edilmesi nedeniyle zarar gren gerek kiiler, hkmet d kurulular ve kii gruplar, Mahkemeye bavurabilirler. Kiiler, Mahkemeye ancak i hukuk yollarn tkettikten sonra bavurabilirler. Mahkeme, inceleme sonucunda Szleme veya Eki Protokollerin ihlal edildii sonucuna varrsa gerektiinde hakkaniyete uygun bir tazminata hkmederek bavuruda bulunan tarafn zararlarnn giderilmesini salar.
4. nite - Yarg rgt
103
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangi adli yarg kolunda grevli mahkemelerden biri deildir? a. Blge adliye mahkemesi b. ocuk mahkemesi c. Tketici mahkemesi d. Vergi mahkemesi e. Yargtay 2. Bir kanun hkmnde kararnamenin Anayasaya aykr olmas nedeniyle alan iptal davasna aadaki mahkemelerden hangisinde baklr? a. Dantay b. Anayasa Mahkemesi c. Uyumazlk Mahkemesi d. Yargtay e. Blge dare Mahkemesi 3. Aadakilerden hangisi adli yarg kolunda yer alan hukuk mahkemelerinden biri deildir? a. Asliye ticaret mahkemesi b. Tketici mahkemesi c. Trafik mahkemesi d. Sulh hukuk mahkemesi e. Aile mahkemesi 4. Aadakilerden hangisi idari yarg kolundaki en st mahkemedir? a. Anayasa Mahkemesi b. Uyumazlk Mahkemesi c. Dantay d. Yargtay e. Saytay 5. Aadakilerden hangisi adli yarg kolundaki zel hukuk mahkemelerinden biridir? a. cra mahkemesi b. ocuk mahkemesi c. Sulh hukuk mahkemesi d. Trafik mahkemesi e. Vergi mahkemesi 6. Her trl idari eylem ve ilemler ile idarenin sorumlu olduu dier sebeplerin yol at vcut btnlnn ksmen veya tamamen yitirilmesine yahut kiinin lmne bal madd ve manevi zararlarn tazminine ilikin davalara aadaki mahkemelerden hangisinde baklr? a. Blge adliye mahkemesi b. dare Mahkemesi c. Dantay d. Blge idare mahkemesi e. Asliye hukuk mahkemesi 7. Aadakilerden hangisi, birden fazla hkimden oluan ve heyet halinde alan toplu mahkemelerden biri deildir? a. Ar ceza mahkemesi b. dare mahkemesi c. Blge adliye mahkemesi d. Asliye ticaret mahkemesi e. Dantay 8. Aadakilerden hangisi adl, idari ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmekle grevli ve yetkili yksek yarg merciidir? a. Anayasa Mahkemesi b. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi c. Yargtay d. Dantay e. Uyumazlk Mahkemesi 9. dari yarg kolunda, birden fazla idare veya vergi mahkemesi kurulduu takdirde, bu mahkemeler arasndaki iblm aadaki mercilerden hangisi tarafndan belirlenir? a. Dantay b. Adalet Bakanl c. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu d. Uyumazlk Mahkemesi e. Yargtay 10. Asker mahkemelerce verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlar inceleyip karara balamakla grevli yksek yarg organ aadakilerden hangisidir? a. Asker Yksek dare Mahkemesi b. Asker Yargtay c. Yargtay d. Dantay e. Anayasa Mahkemesi
104
Okuma Paras
Mahkeme, geici 73. maddenin, 6 Haziran 2008den nce 29 Ocak 2004 gnl, 5084 sayl Kanunun 3. maddesi kapsamnda yatrma balayarak gelir vergisi spotaj tevikinden faydalanmas gereken mkellefler ynnden Anayasaya aykr olduuna hkmetti.
Anayasa Mahkemesi, YK Genel Kurulunun grevleri arasnda saylan, retim elemanlarnn denenmek zere baka bir yksekretim kurumuna atanabileceine ilikin kanun hkmn iptal etti. Dantay dari Dava Daireleri Kurulu, 2547 sayl Yksekretim Kanununun baz maddelerinin iptali ve yrrlnn durdurulmas istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurmutu. Davay esastan gren Anayasa Mahkemesi, kanunun Yksekretim Kurulunun grevleri balkl 7. maddesinin (L) bendinde dzenlenen, retim elemanlarnn denenmek zere baka bir yksekretim kurumuna atanabileceine ilikin kanun hkmnn iptaline karar verdi. Anayasa Mahkemesi, Bursa 2. Vergi Mahkemesinin bavurusu zerine, 5838 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun geici 3. maddesindeki, Tahsil edilmi tutarlar red ve iade edilmez ibaresini de iptal etti. 5838 sayl kanunun geici 3. maddesinde, 4760 sayl zel Tketim Vergisi Kanununa ekli (II) sayl listede yer alan ve 1/8/2002 - 21/7/2005 tarihleri arasnda 87.03 G.T..P. numarasndan zel tketim vergisi beyan edilmesi gerekirken 87.04 G.T..P. numarasndan zel tketim vergisi beyan edilen aralarla ilgili olarak, bu maddenin yrrle girdii tarihten nceki dnemler iin zel tketim vergisi tarhiyat yaplmaz, daha nce yaplan tarhiyatlardan vazgeilir, tahakkuk eden tutarlar terkin edilir. Tahsil edilmi tutarlar red ve iade edilmez deniliyordu. Yksek Mahkeme, Gaziantep Vergi Mahkemesinin, 193 sayl Gelir Vergisi Kanununa 5766 sayl Kanunun 8. maddesiyle eklenen Geici Madde 73n iptaline karar verilmesi istemiyle yapt bavuruyu da karara balad. Mahkeme, 193 sayl kanunun geici 73. maddesinde yer alan, 29 Ocak 2004 tarihli ve 5084 sayl Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun 3. maddesi kapsamnda gelir vergisi stopaj teviki uygulanan cretlerin vergilendirilmesinde, ncelikle Kanunun 32. maddesinde yer alan asgar geim indirimi dikkate alnr. Bu Madde hkmlerinin uygulanmasna ilikin esas ve usulleri belirlemeye Maliye Bakanl yetkilidir. hkmnn iptaline karar verdi.

1. d 2. b 3. c Yantnz yanl ise Adli Yarg ve dari Yarg konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasa Yargs konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adli Yarg, Hukuk Mahkemeleri ve Ceza Mahkemeleri konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dari Yarg konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adli Yarg, Hukuk Mahkemeleri konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dari Yarg konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk Mahkemeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uyumazlk Yargs konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dari Yarg konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Asker Ceza Yargs konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. c 5. a 6. b 7. d 8. e 9. c 10. b
4. nite - Yarg rgt
105

Sra Sizde 1 Hukuk Muhakemeleri Kanununun 4. maddesine gre, kira szlemesinden kaynaklanan alacak davalar dahil olmak zere tm uyumazlklar konu alan davalara bakmakla grevli mahkeme sulh hukuk mahkemesidir. Buna gre kira szlemesine dayanan tahliye davalar, kira bedelinin tespiti davas veya kira alaca ve tazminat davalar sulh hukuk mahkemesinde grlr. Sra Sizde 2 5235 sayl Adli Yarg Tekilat Kanununun 33. maddesine gre, blge adliye mahkemelerinin asli grevi, adli yarg ilk derece mahkemelerince (rnein, asliye hukuk, sulh hukuk, asliye ticaret veya zel mahkemeler) verilen ve kesin hkm tekil etmeyen hkm ve kararlara kar yaplan istinaf bavurularn incelemek ve karara balamak ve kanunlarla verilen dier grevleri gerekletirmektir. stinaf, ilk derece mahkemesi kararlarnn hem vaka tespitlerinin doru olup olmad hem de hukuka uygun olup olmad ynnden incelenmesine imkn salayan bir hukuki aredir. Sra Sizde 3 Anayasaya uygunluk denetimi ekilde gerekletirilebilir: Soyut norm denetimi, somut norm denetimi ve Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru. Soyut norm denetiminde, Cumhurbakan, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis gruplar ile Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az bete biri tutarndaki ye tarafndan, Anayasaya aykr olduu dnlen kanun hkmnn iptali iin, kanunun Resm Gazetede yaymlanmasndan itibaren altm gn iinde, dorudan Anayasa Mahkemesinde iptal davas alr. Somut norm denetimi, grlmekte olan (derdest) bir davada, davaya bakan mahkemece uygulanacak kanun hkmlerinin Anayasaya aykr grlmesi veya taraflardan birinin bunu ileri srmesi halinde, davaya bakan mahkemenin, itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesine bavurmas zerine yaplan denetimdir. Bireysel bavuru ise (anayasa ikyeti de denir), Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildiini iddia eden kiilerin Anayasa Mahkemesine bireysel olarak bavurmalardr. Sra Sizde 4 Asker kiilerce ilenmi olsa dahi, devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar sulara ait davalar her hlkarda adli yarg kolunda grevli olan mahkemelerde grlr. Asker kiilerin, dier asker kiiler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ilikin davalara ise asker ceza yargsnda baklr.
Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi nsan Haklar Hukuku Projesi Resm Web Sitesi, (2011). (http://ihami.anadolu.edu.tr/). Aydn, U. (2011). Temel Hukuk Dersleri. 2. Bask. Eskiehir. Duran, L. Trkiyede Anayasa Yargsnn levi ve Konumu, Anayasa Yargs Dergisi, C. 1, Y. 1984, s. 57-87. Gzler, K. (2011). Hukukun Temel Kavramlar. Bursa. Gzler, K. (2003). dare Hukuku-C. I. Bursa. Konuralp, H., zekes, M. (2006). Yarg rgt ve Tebligat Hukuku, Eskiehir. zekes, M. (2011). Temel Hukuk Bilgisi. 2. Bask. Ankara. Yldrm, T., (2010). dari Yarg, 2. Bask. stanbul.
5
Amalarmz
Hak Hak sahibi Kamu haklar zel haklar ahs (kii)
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hak kavramn ifade edebilecek, Kamu haklarn ve trlerini aklayabilecek, zel haklar tanmlayp, trlerini snflandrabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mutlak Haklar Nisbi Haklar Malvarl Kiilik Mlkiyet
indekiler
Hukuki likiler ve Haklar
HAK KAVRAMI VE TANIMI HAKLARIN AYRIMI
Hukuki likiler ve Haklar

HAK KAVRAMI VE TANIMI
Hak kavram, zel hukuk alannn temel kavramdr. Hakk eitli ekillerde tanma tbi tutmak mmkndr. Hak esasen, hukuk dzeni tarafndan kiilere tannm olan yetkileri ifade eder. Bir baka tanmla da hak, hukuk tarafndan tannan, yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan ve korunmasn isteme hususunda bireyin yetkili sayld menfaatlerdir. Szlk anlamna bakldnda hakkn hukuk szcnn tekili olarak ifade edildii grlmektedir. Ancak sklkla eitli haklardan, rnein alacak hakkndan, ortaklk hakkndan, mlkiyet hakkndan, snrl ayni haklardan, marka, patent haklarndan, telif hakkndan, kiilik haklarndan bahsedilir. Bu rneklerde hak kavram tamamen baka bir anlam tamaktadr. Hukukun, toplum yaamn dzenleyen ve Devlet gc ile yerine getirilen, hukuki yaptrmla kuvvetlendirilmi olan kurallarn btnn ifade eden haline retide objektif hukuk denilmektedir. Objektif hukukun kiilere bahettii yetkileri ifade eden ksm ise, subjektif hukuk olarak adlandrlmaktadr. te retide objektif hukuk sadece hukuk szc ile ifade edilirken, subjektif hukuk iin ise hak szc kullanlmaktadr. Yukardaki rneklerde geen hak kavram da esasen subjektif hukukun kapsamna girmekte olup, ksaca hak kavram ile ifade edilmektedir. Hakk, hukuk tarafndan kiilere tannm yetkiler ve yklenen ykmllkler eklinde tanmlamak da mmkndr. Birbirinden farkl gibi duran hukuk ve hak kavramlar, her olayda ayr ve baka alardan ele alnabilecekleri halde, aralarnda nitelikleri bakmndan bir fark bulunmamaktadr. Aralarndaki balant asndan, daima hukuk tarafndan benimsenmi olan bir haktan bahsedilebilecei unutulmamaldr. Gerekten her hak daima bir hukuk kuralna dayanr. Bu hukuk kuralnn, kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik gibi bir yazl kural yahut rf ve det hukuku gibi yazl olmayan bir kural olmas nem arz etmez. Bu nedenle hukuk kurallarnn korumad bir hareket tarznn, bir menfaatin, bahetmedii bir yetkinin hak olarak nitelendirilmesi mmkn deildir. Hakkn dayand hukuk kuralnn mutlaka yazl hukuk kural m olmas gerekir? SIRA SZDE Her hakkn varl o hakkn sahibinin varlna da iaret eder. Hukukta hak saDNELM hibi olan varlklara kii (ahs) denilmektedir.
S O R U
Hak, hukuk tarafndan tannan, yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan ve korunmasn isteme hususunda bireyin yetkili sayld menfaatlerdir.
Objektif hukuk, retide hukukun toplum yaamn dzenleyen ve Devlet gc ile yerine getirilen, hukuki yaptrmla kuvvetlendirilmi olan kurallarn btnn ifade eden haline denilmektedir. Objektif hukuk, sadece hukuk szc ile ifade edilebilir. Subjektif hukuk, objektif hukukun kiilere salad yetkileri ifade eden ksmdr. Subjektif hukuk iin, hak szc kullanlabilir.
SIRA SZDE
Kii (ahs), hukukta hak DN ELM sahibi olan varlklara denir.
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
108
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bir hukuki ilikinin zn tekil eden hak kavram, D yetki N E Lszc M bazan ile ifade edilir.
S O R U
Hak kavram hukuki ilikinin zn tekil etmektedir. Bazan yetki szc ile de ifade edilen hakkn niteliinin ne olduu hakknda hukukular arasnda teDNELM denberi tartma mevcuttur. Bu hususta ileri srlen birok kuramdan nemli olanlarn, bu kitabn kapsam nedeniyle sadece saymakla yetineceiz: Bu kuramlar, S O R U rade Kuram, Menfaat Kuram ve Karma Kuram dr. Her hak daima bir kuralna dayanr. Bu hukuk kural, kanun, kanun hkmnde kaDK K Ahukuk T rarname, tzk, ynetmelik gibi bir yazl kural, yahut rf ve adet hukuku gibi yazl olmayan bir kural olabilir. O halde, hukuk kurallarnn korumad bir hareket tarz, bir menSIRA SZDE faat, bahetmedii bir yetki hak olarak nitelendirilemez.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
HAKLARIN AYRIMI AMALARIMIZ

Hukuk kurallarnn dzenlemekte olduu ilikiler ok eitli ve birbirinden farkldr. Bu nedenle hukuk kurallarnn tand yetkiler olarak nitelendirilen haklar da K T birbirinden A P zleri itibaryla farkl ve eitlidir. Bununla birlikte haklar eitli ltlere gre snflandrmak mmkndr:
T E L E V Z Y O N - zel Haklar Ayrm Kamu Haklar
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kamu haklar kamu hukukundan doan, kiiler ile Devlet arasndaki ilikileri dzenleyen haklardr. zel haklar ise zel hukuk kurallarndan doan, kiiler ile dier kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen haklardr.
Haklar doduklar hukuk kuralnn niteliine gre kamu haklar ve zel haklar olmak zere iki alt gruba ayrlr: Kamu haklar kamu hukukundan doan, vatandalarn Devlete kar sahip olNTERNET duu haklar ifade eder. Dier ifadesiyle kamu haklar, kiiler ile Devlet arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk kurallarndan doan haklardr. Bu haklara rnek olarak kiisel zgrlkler, seme hakk, seilme hakk, eitim ve retim hakk, alma hakk, dileke hakk gibi haklar saylabilir. Kamu haklar kendi iinde genel nitelikli kamu haklar ve zel nitelikli kamu haklar olmak zere zere iki alt dala ayrlr. zel haklar ise, zel hukuk tarafndan hak sjesine tannan hukuki yetkilerdir. Dier ifadesiyle zel haklar, kiiler ile kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen zel hukuk kurallarndan doan haklardr. Bunlar medeni haklar olarak da nitelendirilmektedir. Bu haklara rnek olarak mlkiyet hakk, snrl ayni haklar, alacak hakk, fikri mlkiyet haklar, kiilik haklar saylabilir. zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna, kullanlmalarna, devredilebilmelerine ve amalarna gre eitli ayrmlara tbi tutulmaktadrlar.
Kamu Haklar ile zel Haklar Arasndaki Farklar

zel haklardan herkesin yararlanmas mmkn iken, kamu haklarndan ancak vatanda olanlar yararlanabilir.
Kamu haklar ile zel haklar arasnda eitli farklar bulunmaktadr. Bunlar arasndaki en nemli fark bu haklardan yararlanmada ortaya kmaktadr. zel haklardan herkesin yararlanmas mmkn iken, kamu haklarndan ancak vatanda olanlar yaralanabilir. Dier bir ifade ile zel haklardan yararlanabilmek iin Trk vatanda olma zorunluluu bulunmad halde kamu haklarndan yararlanabilmek iin bu arttr. Ayrca, zel haklardan yararlanmada vatandalar arasnda ya, cinsiyet, eitim dzeyi vb. hususlarda eitlik ilkesi geerlidir. Ancak kamu haklarndan yararlanmada byle bir eitlik mevcut deildir. rnein Anayasann 67. maddesinin nc fkrasna gre ancak on sekiz yan dolduran her Trk vatanda seme ve halk oylamasna katlma haklarna sahiptir. Yine Anayasann 76. maddesine gre her Trk ancak yirmi be yan doldurmak kaydyla milletvekili seilmek hakkndan yararlanabilir.
ekil 5.1
Haklarn Snflandrlmas
HAKLAR
Mlkiyet Hakk Snrl Ayn Haklar
Kamu Haklar Mutlak Haklar Nisbi Haklar ahslar zerindeki Mutlak Haklar Mallar zerindeki Mutlak Haklar Maddi Olmayan Mallar zerindeki Mutlak Haklar
zel Haklar
Maddi Mallar zerindeki Mutlak Haklar
zel Nitelikli Malvarl Haklar Kiilik Haklar Devredilebilen Haklar Devredilemeyen Haklar Yenilik Douran Haklar Alelade Haklar Koruyucu Yenilik Douran Haklar Deitirici Yenilik Douran Haklar Bamsz Haklar Baml Haklar Bozucu Yenilik Douran Haklar
Genel Nitelikli
Mahiyetlerine Gre zel Haklar
Kendi ahs zerindeki Mutlak Haklar
Kiisel Haklar
Siyasi Haklar
Konularna Gre zel Haklar
Bakalarnn ahs zerindeki Mutlak Haklar
Sosyal ve Ekonomik Haklar
Kullanlmalarna Gre zel Haklar
5. nite - Hukuki likiler ve Haklar
Amalarna Gre zel Haklar
Bamsz Olup Olmamalarna Gre zel Haklar
109
SIRA SZDE
SIRA SZDE
110
DNELM
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DD K NE K AL T M S O SZDE R U SIRA DKKAT AMALARIMIZ
SIRA Kamu haklar ve SZDE zel haklar arasndaki nemli farklar nelerdir?
S O R U
DD N zel haklardan yararlanmada vatandalar arasnda ya, cinsiyet, eitim dzeyi vb. hususlar K KE ALT M da eitlik ilkesi geerli iken, kamu haklarndan yararlanmada eitlik ilkesi geerli deildir.
Kamu Haklar ve Trleri

Kamu haklar kamu hukukundan doan ve vatandalarn Devlete kar sahip olDKKAT duklar haklardr. Kamu haklar, kiilerin toplumla olan ilikilerini dzenleyen kuAMALARIMIZ rallardan doan haklardan olutuklar iin snr ve kapsamlar ynnden henz SIRA SZDE olu halindedirler. Kamu haklarn genel nitelikli kamu haklar ve zel nitelikli kaK olmak T A P mu haklar zere iki alt dala ayrmak mmkndr.
S O SZDE R U SIRA
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Genel Nitelikli Kamu Haklar

T E L ikinci E V Z Y Oksmnda N Anayasann 12. madde ve devamnda Temel Haklar ve devler bal altnda dzenlenmi bulunan kamu haklarna genel nitelikli kamu haklar K T A P denilmektedir. Kamu kurulular ile hukuken bir ilikiye girilmeksizin, genel olarak kiilere verilen bu hukuki yetkiler kategoride toplanmaktadr: Bunlar, kiiNTERNET sel kamu haklar, sosyal ve ekonomik kamu haklar ve siyasal kamu haklar dr. TELEVZYON
AMALARIMIZ
Kiisel Kamu Haklar

NTERNET
Kiisel kamu haklar, kiinin Devlet tarafndan dokunulamayacak zel alannn snrlarn izen hak ve hrriyetlerdir, hukuk dzenince kiiyi topluma ve SIRA SZDE zellikle de Devlete kar korumak iin ngrlmlerdir. DNELM
S O R U
Kiisel kamu haklarna koruyucu kamu haklar (negatif stat haklar) da denilir. N T E maddi R N E T ve manevi tm varl ile ilgili bulunan ve bu varln serbestBunlar, kiinin e gelitirilmesi amacna ynelik olan; kiinin Devlet tarafndan alamayacak ve dokunulamayacak zel alannn snrlarn izen hak ve hrriyetlerdir. Bu haklar Devlete negatif bir tutum, kiiye kar karmama devi yklerler. Sz konusu haklar, kiiyi topluma ve zellikle de Devlete kar korumak iin ngrlmlerdir. Kiisel kamu haklar Anayasann ikinci ksmnn ikinci blmnde, Kiinin Haklar ve devleri baln tayan 17-40. maddeleri arasnda dzenlenmitir. Bu hak ve hrriyetlere rnek olarak, kiinin dokunulmazl, maddi ve manevi varl (m.17), kii hrriyeti ve gvenlii (m.19), zel hayatn gizlilii ve korunSIRAkonut SZDE dokunulmazl (m.21), haberleme hrriyeti (m.22), yermas (m.20), leme ve seyahat hrriyeti (m.23), din ve vicdan hrriyeti (m.24), dnce ve kanaat hrriyeti dnceyi aklama ve yayma hrriyeti (m.26), bilim D N E L(m.25), M ve sanat hrriyeti (m.27), basn hrriyeti (m.28), sreli ve sresiz yayn hakk (m.29), dernek kurma hrriyeti (m.33), toplant ve gsteri yry dzenleme S O R U hakk (m.34), mlkiyet hakk (m.35), hak arama hrriyeti (m.36) gsterilebilir. Kiisel kamuDhaklarna koruyucu kamu haklar (negatif stat haklar) da denilir. BunKKAT lar, kiinin maddi ve manevi tm varl ile ilgili bulunan ve bu varln serbeste gelitirilmesi amacna ynelik olan haklardr. Bu haklar Devlete negatif bir tutum, kiiye kar SIRA SZDE karmama devi ykler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sosyal veAMALARIMIZ Ekonomik Kamu Haklar

Kiinin toplum hayat iindeki sosyal ve ekonomik faaliyetleri ile ilgili olan; bireylere Devletten olumlu bir davran, bir hizmet, bir yardm isteme imknn tanyan K haklara T A P haklardr. Bu isteme haklar (pozitif stat haklar) da denir. Bu haklar Anayasann ikinci ksmnn nc blmnde 41-65. maddeler arasnda dzenTELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
111
lenmitir. Bu haklara rnek olarak ailenin korunmas ve ocuk haklar (m.41), eitim ve retim hakk (m.42), alma ve szleme hrriyeti (m.48), alma hakk (m.49), alma artlar ve dinlenme hakk (m.50), sendika kurma hakk SIRA SZDE (m.51), toplu i szlemesi ve toplu szleme hakk (m.53), grev hakk ve lokavt (m.54), salk hizmetleri ve evrenin korunmas (m.56), konut hakk (m.57), sosyal gvenlik hakk (m.60) gsterilebilir. Bu tr haklar Devletin baz DNELM hizmetleri yapmasn zorunlu klar, Devlete sosyal alanda birtakm devler ykler. Ancak Anayasaya gre Devletin bu hizmetleri yerine getirebilmesi mali kaynaklaS O R U rnn yeterliliine baldr (m.65). Sosyal ve ekonomik kamu haklar, kiinin toplum hayat iindeki sosyal ve ekonomik faDKK AT aliyetleri ile ilgili olan; bireylere Devletten olumlu bir davran, bir hizmet isteme imknn tanyan haklardr. Bu haklara isteme haklar (pozitif stat haklar) da denir.
SIRA SZDE SIRA SZDE Anayasada dzenlenmi olan sosyal ve ekonomik kamu haklarna rnekler veriniz. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Sosyal ve ekonomik kamu D NELM haklar Devletin baz hizmetleri yapmasn zorunlu klarak Devlete sosyal S O ykler. R U alanda baz devler
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Siyasal Kamu Haklar
Siyasal kamu haklar, kiinin genelde seim yolu ile yahut dier herhangi bir biK T A haklardr. P imde Devlet ynetimine ve siyasal kurululara katlmasn salayan Bu SIRA SZDE S O R U nedenle bu haklara katlma haklar (aktif stat haklar) da denilmektedir. Siyasal kamu haklar, Anayasann ikinci ksmnn drdnc blmnde 66-74. maddeler TEL E V Z Y O N bulunma arasnda dzenlenmitir. Bu haklara seme, seilme ve siyasi faaliyette D M D KN KE ALT haklar ile halkoylamasna katlma hakk (m.67), siyasal parti kurma hakk (m.68), kamu hizmetlerine girme hakk (m.70), dileke, bilgi edinme ve kamu S O SZDE R U SIRA denetisine bavurma hakk (m.74) rnek gsterilebilir.
NTERNET
DNELM
K T A P SIRA SZDE S O R U TELEVZYON D M D KN KEALT

S O SZDE R U SIRA NTERNET DKKAT AMALARIMIZ
Siyasal kamu haklar, kiinin Devlet ynetimine ve siyasal kurululara katlmasn salaDK KAT AMALARIMIZ yan haklardr. Bu haklara katlma haklar (aktif stat haklar) da denilmektedir.
zel Nitelikli Kamu Haklar
Belli kiilerin kamu kurulular ile olan ilikilerini dzenleyen kamu haklar zel AMALARIMIZ nitelikli kamu haklar olarak nitelendirilmektedir. Devlet memurunun aylk hakk yahut cretli izin hakk gibi haklar kanunlarda ngrlmekte ve taraf iradelerinden TELEVZYON bamsz olarak dzenlenmektedirler.
K T A P TERNET Anayasada dzenlemeye kavuturulmu olan temel hak ve N hrriyetler AnayaTE L E Vmaddesinde ZYON sann ngrd erevede snrlanabilmektedir. Anayasann 13. dzenlemeye gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik NTERNET toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. Anayasa, temel hak ve hrriyetlerin zlerine dokunulmadan, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlandrlabileceini hkme balamaktadr. Anayasann m.14/1 hkmne gre, Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
SIRA SZDE K T A P
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTE R Nve ET Anayasada, temel hak hrriyetlerin T zlerine ELEVZYON dokunulmadan, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak, ancak kanunla snrlandrlabilecei dzenlenmitir. NTERNET
Kamu Haklarnn Snrlandrlmas
DNELM S O R U
DNELM S O R U
112
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
Anayasadaki genel snrlamalarn haricinde temel hak ve hrriyetler yine Anayasada gsterilen hallerde ayrca zel snrlamaya da tbi tutulabilmektedir (rn. SIRA SZDE m.23/3, m.26/2, m.28/3, m.33/3, m.34/2, m.35/2, m.51/2, m.63/2). Anayasann getirmi olduu, temel hak ve hrriyetler ile ilgili olan genel snrlama hakAMALARIMIZ SIRA SZDE knda bilgi veriniz.
D E M olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olaKamu haklar ile K TNilgili AL P rak Hukukun Temel Kavramlar adl kitaba bakabilirsiniz. (Kemal Gzler, Bursa: Ekin Kitabevi, 2010) S O R U
AMALARIMIZ SIRA SZDE
D NA E LP M K T S O R U TELEVZYON DKKAT
NTER NET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Her zel hakkn karsnda kural olarak bir hukuki ykmllk (bir kiinin bir eyi yapmas, NT E R N E Tyapmamas ya da vermesi eklindeki ykmllk) de yer almaktadr. rnein sat szlemesinde bir taraf (satc) satt mal teslim etmekle ykmlyken dier taraf (alc) da kendi edimi olan para borcunu (maln bedelini) demekle ykmldr.
SIRA SZDE
DNELM
D K kapsamnda KAT zel hukukun eit durumda olan kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk kurallarnn bahettii haklar zel haklardr. Dier bir ifadeyle zel SIRA N hukuk T E RSZDE N E T tarafndan hak sjesine, yani kiiye tannan hukuki yetkilerdir. haklar, zel zel haklar, zel hukuktan doarlar ve kiilerin birbirlerine kar sahip olduklar haklar ifade ederler. Genellik ilkesi erevesinde, kamu haklarnn aksine, zel haklardan AMALARIMIZ herkes yararlanr. Bu haklardan yararlanmada kamu haklarna ilikin Anayasadaki dzenlemeden farkl olarak yabanclarla vatandalar arasnda herhangi bir fark bulunmamaktadr. Ayrca Trk Medeni Kanunu (TMK) 8. maddesin T A P vurgu yaparak her insann hak ehliyeti olduunu ve buna de insan K kavramna gre btn insanlarn, hukuk dzeninin snrlar iinde haklara ve borlara ehil olmada eit olduklarn hkme balamaktadr. Grld zere zel haklardan yaT Eeitlik L E V Z Yilkesi ON rarlanmada sz konusudur. Her zel hakkn karsnda kural olarak bir hukuki ykmllk de yer almaktadr. Bu hukuki ykmllk genel nitelikte bir ykmllk olabilecei gibi, bir kiinin bir eyi yapmas, yapmamas ya da vermesi eklinde de cereyan edebilir. GeNTERNET nel nitelikte hukuki ykmllk asndan bir gerek ya da tzel kiinin mlkiyet hakkna mdahale etmeme ykm rnek gsterilebilir. Bir talep hakk sz konusu olduunda da genellikle bir tarafn dier tarafa kar bir edimi yerine getirmek, bir eyi vermek ya da bir eyi yapmaktan kanmak ykmll doabilecektir. Bir sat szlemesi sz konusu olduunda, benzer ekilde, bir taraf satm olduu mal teslim etme ykm altna girerken dier taraf da kendi edimi olan para borcunu demekle ykml olacaktr. Bir apartmann sakinleri arasnda hafta sonunda belirli saatler dnda grlt ynnden tamirat yaplmamas konusunda bir szleme yaplmsa, bu durumda da bir yapmama ykmll ortaya kar. SIRA SZDE zel haklar da kamu haklar gibi eitli ayrmlara tbidir. zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna, kullanlmalarna, devredilebilmelerine ve amalarna gre eitli ayrmlara tbi tutulmaktadrlar. DNE LM
zel Haklar ve Trleri
TELEVZYON
SIRA SZDE S O R U
DD K NE K AL T M S O SZDE R U SIRA DKKAT AMALARIMIZ
zel haklar SIRA neye SZDE gre eitli ayrmlara tbi tutulmaktadr?
S O R U DD N Genellik ilkesi kamu haklarnn aksine, zel haklardan herkes yararlanr. K erevesinde, KE ALT M Bu haklardan yararlanmada kamu haklarna ilikin Anayasadaki dzenlemeden farkl olarak yabanclarla vatandalar arasnda herhangi bir fark bulunmamaktadr. Ayrca Trk S O SZDE R U SIRA Medeni Kanunu (TMK) 8. maddesinde insan kavramna vurgu yaparak, her insann hak ehliyeti olduunu ve buna gre btn insanlarn, hukuk dzeninin snrlar iinde haklaDKKAT ra ve borlara ehil olmada eit olduklarn hkme balamaktadr. Grld zere zel AMALARIMIZ haklardan yararlanmada eitlik ilkesi sz konusudur.
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
113 AMALARIMIZ
zel haklar ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir K T A P kaynak olarak Medeni Hukukun Temel Kavramlar adl kitaba bakabilirsiniz (Bilge ztan, Ankara: Turhan Kitabevi, 2012).
K T A P
Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar
TELEVZYON
TELEVZYON
zel haklar esasen mutlak haklar ve nisbi haklar olarak ikiye ayrlr.
zel haklar ileri srlebilecei evre asndan mahiyetlerine (niteliklerine) gre mutlak haklar ve nisbi haklar olarak ikiye ayrlr. Mahiyetlerine gre haklarn asl NTERNET ayrm budur. Bu esas ayrmn yan sra mahiyetlerine gre haklar yararlanma haklar (iktidar haklar; birinci derecede haklar) ve dzenleme haklar (tali haklar; ikinci derece haklar) eklinde ikiye ayrmak da mmkndr. Ancak bu ayrm da esas itibaryla mutlak haklar ve nisbi haklar ayrmnn ierisinde ifade edilebilir niteliktedir. Yararlanma haklar, mallar ve kiiler zerinde iktidar temin eden haklardr. Dier bir ifade ile kiinin belli bir konu, bir ey, bir kii, bir fikir rn zerinde etkide bulunabilmesini ifade eder. Bu haklar sahibine belirli bir davrantan veya hukuki deerden yararlanma imkn verirler. Yararlanma haklarndan alacak haklar ve grup haklar sadece belli kiilere kar ileri srlebilirler. Bu yaplar itibariyle nisbi haklar kategorisindedir. Yararlanma haklar arasnda saylan hakimiyet haklar ile kiilik haklar ise herkese kar ileri srlebildikleri iin mutlak haklar kategorisinde saylmaktadr. Dzenleme haklar sadece yararlanma haklarn etkileyen haklardr. Bu haklar kiiye zel birtakm yetkiler vererek bu haklara dayanarak kiinin, kendisi ya da bakas iin yararlanma hakk kurma, deitirme, sona erdirme imknn elde etmesini salarlar. Bu haklar da yenilik douran haklar ve kudret yetkileri olarak iki gruba ayrlrlar. Yenilik douran haklar, tek tarafl bir irade aklamas (beyan) ile SIRA SZDE hukuki bir durumu yaratmakta, deitirmekte ya da ortadan kaldrmaktadr. Kudret yetkileri ise bir kiiye, bakasnn malvarln etkileyecek ekilde hukuki ilem yapmak yetkisini veren haklardr (rnein temsil). DNELM Yararlanma haklar ne tr haklardr, mutlak haklar ve nisbi haklarla olan ilikisi nedir? SIRA SZDE
S O R U D M D KN KEALT zel haklar, ileri srlebilecei evre asndan, mahiyetlerine (niteliklerine) gre mutlak haklar ve nisbi haklar olarak ikiye ayrlr. Bu esas ayrmn yan sra mahiyetlerine gS O SZDE R Uve dzenleme re haklar yararlanma haklar (iktidar haklar; birinci derecede haklar) SIRA haklar (tali haklar; ikinci derece haklar) eklinde ikiye ayrmak da mmkndr. Yararlanma haklar, mallar ve kiiler zerinde iktidar temin eden haklardr. Dzenleme hakDKKAT lar sadece yararlanma haklarn etkileyen haklardr. Dzenleme AMALARIMIZ haklar, yenilik douran haklar ve kudret yetkileri olarak iki gruba ayrlrlar.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
D LT M D KN KEA S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE K T A P
Mutlak haklar, sahibine en AMALARIMIZ geni yetkileri salar ve hak sahibi tarafndan herkese T E L E V Mutlak ZYON kar ileri srlebilir. haklar ancak kamu yarar K T A P amacyla, kanunla snrlanabilir.
Mutlak Haklar
K T A P
Mutlak haklar, sahibine ahslar (kiiler) ile maddi ve gayrimaddi (maddi olmayan) AMALARIMIZ btn mallar zerinde en geni yetkileri veren ve hak sahibi tarafndan herkese TE L E sayg V Z Y O gstermekN kar ileri srlebilen haklardr. Herkes mutlak haklara uymak ve le ykmldr. Mutlak haklar, hukuk dzeninin belirledii snrlar iinde kalmak K T A P suretiyle hakkn sahibi tarafndan istenilen ekilde kullanlr. Esasen mutlak haklar, hak sahibinin kii ve mal zerinde tekel olarak sahip olduu iktidar ve yetkileri ifaNTERNET
TELEVZYON
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
114
de eder. Hak sahibi bu haklardan diledii gibi yararlanr. Mutlak haklar yalnzca kamu yarar dncesiyle ve ancak kanunla snrlanabilir. Mutlak haklar konularna gre iki grupta incelenebilir: Mallar zerindeki mutlak haklar (hkimiyet haklar) ve ahslar zerindeki mutlak haklar (kiilik haklar). Mallar zerindeki Mutlak Haklar Mal hukuki anlamda, para ile llebilen ve bakalarna devredilebilen eyleri ifade eder. Mallar, maddi mallar ve maddi olmayan mallar (gayrimaddi mallar) olmak zere ikiye ayrlr. Fiziki varl olan maddi mallara gre fiziki varl olmayan, genellikle fikir ve zeka rn olan eserler (heykel, resim, roman, iir kitab, roman, beste vb.) maddi olmayan mallardr. Bu ayrma uygun olarak mutlak haklar da maddi mallar zerindeki mutlak haklar ve maddi olmayan mallar zerindeki mutlak haklar eklinde ayrma tbi tutmak mmkndr. Maddi Mallar zerindeki Mutlak Haklar (Ayni Haklar) Maddi mallar, fiziki (cismani) varl olan, elle tutulup gzle grlebilen eyleri ifade eder (arsa, konut, kitap, otomobil, uak, amar makinesi, bilgisayar, elbise vb.). Hukuk dilinde maddi mallara eya denilmektedir. Maddi mallar zerindeki mutlak haklara ayni haklar (eya zerindeki haklar) da denir. Ayni haklar, sahibine tand yetkinin tam ve snrsz olup olmamasna SIRA SZDE gre, mlkiyet hakk ve snrl ayni haklar olmak zere iki ana gruba ayrlr. Mlkiyet Hakk: Sahibine tam ve snrsz yetki veren ayni hak mlkiyet hakkdr. Dier bir ifade ile sahibine en geni yetki veren ayni hak olarak mlkiyet DNELM hakk ortaya kmaktadr. Mlkiyet hakkna sahip olan malik, bu hakkn konusunu oluturan eyay, hukuk dzeninin belirledii snrlar iinde kalmak kaydyla O R U diledii gibiSkullanabilir, ondan diledii gibi yararlanabilir ve o eya zerinde diledii gibi tasarrufta bulunabilir. Gerekten TMK m. 683 hkmne gre, Bir eye malik olan D kimse, K K A T hukuk dzeninin snrlar iinde, o ey zerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Bu ynde malik eyasn, rnein bir bakasna satabilir, balayabilir yahut onu terk ya da tahSIRA SZDE rip edebilir. Sonu olarak mlkiyet hakk, malike sahip olduu eyay kullanma, ondan yararlanma ve onunla ilgili her trl maddi ve hukuki tasarrufta bulunma yetkilerini AMALARIMIZ veren tam bir ayni hak nitelii tamaktadr. Mlkiyet hakk olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak K ile T A ilgili P olarak Mlkiyet Hukuku adl kitab inceleyebilirsiniz (Fikret Eren, Ankara: Yetkin Basm Yaym ve Datm A..). Snrl Ayni Haklar: Mlkiyet hakknn aksine bir ksm ayni haklar sahibine tam ve snrsz yetkiler vermez. Bu tr ayni haklara snrl ayni haklar denilmektedir. Mlkiyet hakknn bnyesinde barndrd kullanma, yararlanma ve tasarrufta NTERNET bulunma yetkilerinden sadece bir ksmn hak sahibine tanr. Snrl ayni haklar (TMK m.779 vd.da), hak sahibine tandklar yetkinin niteliine gre irtifak haklar, tanmaz yk ve rehin haklar olmak zere gruba ayrlr. rtifak haklar, bakasna ait (bakasnn mlkiyetinde olan) bir eyay kullanma veya ondan yararlanma yetkisini veren ayni haklardr. rtifak haklar bir baka kiinin para ile llebilen hak ve borlarnn btnn ifade eden malvarl (maTELEVZYON
Ayni haklar (maddi mallar zerindeki mutlak haklar), salad yetkinin snrsz olup olmamasna gre, mlkiyet hakk ve snrl ayni SIRA SZDE haklar olarak ikiye ayrlr. Sahibine en geni yetki D N Ehak L Molarak veren ayni mlkiyet hakkdr. Mlkiyet hakk sahibine malik denir. Malik S Oeyasn R U bir bakasna satabilir, balayabilir, yahut eyasn terk ya da tahrip edebilir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
rtifak haklar, tanmaz yk ve rehin haklar; snrl ayni haklar dandr.
NTERNET
rtifak haklar, bakasnn mlkiyetinde olan bir eyay kullanma veya ondan yararlanma yetkisini veren ayni haklardr. rtifak haklar kendi aralarnda ayni irtifak haklar, ahsi irtifak haklar ve karma irtifak haklar olmak zere e ayrlr.
115
melek) zerindeki bir ykm ifade eder. Bir eyann maliki, bu eyas zerinde bir irtifak hakknn tesis edilmi olmas halinde, sahip olduu mlkiyet hakknn kendisine bahetmi olduu yetkilerden bazlarnn irtifak hakk sahibi tarafndan kullanlmasna katlanmak yahut bu haklar kullanmaktan saknmak mecburiyetinde kalr. Byle bir durumda malikin zerinde genellikle tasarrufta bulunabilme yetkisini ieren plak mlkiyet kalr. rtifak haklar kendi aralarnda ayni irtifak haklar, ahsi irtifak haklar ve karma irtifak haklar olmak zere e ayrlr. Ayni irtifak haklar, genellikle iki tanmazdan birinin dieri zerinde haiz olduu hak eklinde ortaya kar. Hak sahibi olan tanmaza hakim tanmaz, zerine klfet yklenmi tanmaza da ykml tanmaz denir. TMK 779. maddede tanmaz lehine irtifak hakk, Tanmaz lehine irtifak hakk, bir tanmaz zerinde dier bir tanmaz lehine konulmu bir yk olup, ykl tanmazn malikini mlkiyet hakknn salad baz yetkileri kullanmaktan kanmaya veya yararlanan tanmaz malikinin ykl tanmaz belirli ekilde kullanmasna katlanmaya mecbur klar. eklinde tanmlanmtr. Tanmazn el deitirmesi, geerli bir ekilde kurulmu olan irtifak hakk zerinde bir tesir icra etmez. Bir tanmaz zerinde dier tanmaz lehine kurulmu olan geit hakk, ayni bir irtifak hakk nitelii tar (TMK m.747, m.838). ahsi irtifak haklar, bir mal zerinde kiiler lehine kurulur. Tanrlar, tanmazlar, haklar veya bir malvarl zerinde kurulabilen ve hak sahibine konusu zerinde tam yararlanma yetkisi veren intifa hakk (TMK m.794) ya da bir binadan veya onun bir blmnden konut olarak yararlanma yetkisini veren oturma hakk (TMK m.823) ahsi irtifak haklarna rnek olarak verilebilir. Karma irtifak haklar ise bir tanmaz lehine veya belli bir kii lehine kurulabilen irtifak haklardr. Bakasna ait bir arazinin altnda (rnein mahzen) veya stnde (rnein bina) inaat yapma yetkisi veren st hakk (TMK m.726, m.826); baka birisinin tanmaznda kan sulardan yararlanma hakk veren kaynak hakk (TMK m.756, m.837) da karma irtifak haklar arasnda yer alrlar. rtifak haklarnn trleri nelerdir? Her bir tr iin rnek veriniz. SIRA SZDE Tanmaz yk, bir tanmazn malikinin yalnz o tanmazla sorumlu olmak DNELM zere dier bir kimseye bir ey vermek veya bir i yapmakla ykml klnmasdr (TMK m.839). O R U Rehin haklar, gvence tekil eden haklardr. Rehin hakk Ssahibine, alacan borlusundan alamamas halinde rehin verilmi olan eyi sattrp paraya evirmek yoluyla alacan tahsil etmek yetkisini veren bir snrl ayni haktr. Hakkn konuDKKAT SZDE sunu tekil eden eyann tanr veya tanmaz olmasna gre SIRA rehin tanr rehni (TMK m. 939 vd.) ve tanmaz rehni (TMK m.850 vd.) olmak zere ikiye ayrlr. SIRABunlar, SZDE ipotek, Tanr rehninin trleri yoksa da tanmaz rehninin tr vardr. DNELM ipotekli bor senedi ve irat senedidir. rtifak haklaryla tanmaz yk ve tanmaz rehni ancak AMALARIMIZ tanmazlar zerinde S O R U kurulabilir ve tapu siciline tescil ile geerlilik kazanabilir. Rehin hakk sahibine, alacan borlusundan alamamas halinde rehin olan eK verilmi KAA T KD T P yi sattrp paraya evirmek yoluyla alacan tahsil etmek yetkisini veren bir snrl ayni haktr. SIRA SZDE
TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
Tanmazn el deitirmesi, o tanmaz zerinde geerli bir ekilde kurulmu olan irtifak hakkn etkilemez.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE Tanmaz rehninin trleri; D NELM ipotek, ipotekli bor senedi ve irat senedidir. AMALARIMIZ S O R U
K D KTK A TP SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
116
nsan zeka, dnce ve iradesinin rn olan eserler maddi olmayan mallar oluturur. Eser sahiplerinin, yaratm olduklar fikir ve sanat eserleri zerinde, mali ve manevi haklar bulunur. Mali haklar, o eseri oaltmak, yaymak ve satmak gibi yetkileri bnyesinde barndrr. Manevi haklar, eserin kamuya sunulmas, esere yapmcsnn adnn yazlmas, eserde deiiklikler yaplabilmesi gibi yetkileri ierir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Maddi Olmayan Mallar zerindeki Mutlak Haklar Maddi olmayan mallar insan zeka, dnce ve iradesinin rn olan eserlerdir. 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa gre eser, sahibinin hususiyetlerini tayan ve ilim ve edebiyat, musiki, gzel sanatlar veya sinema eserleri olarak saylan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade etmektedir (m.1/B, a bendi). Bir yazarn roman, hikyesi ya da tiyatro eseri, bir bilim adamnn yazd bilimsel kitap, bir airin iir kitab, bir heykeltran heykeli, bir bestecinin bestesi, bir ressamn yapt resim ya da bir sinema filmi bu eserlere rnek verilebilir. Kanuna gre, fikir ve saat eserleri zerinde, onlarn yaratcs olan eser sahiplerinin mali ve manevi olmak zere iki tr menfaati korunur. Mali haklar, o eseri oaltmak, yaymak ve satmak gibi yetkileri bnyesinde barndrrken, manevi haklar, eserin kamuya sunulmas, esere yapmcsnn adnn yazlmas, eserde deiiklikler yaplabilmesi gibi yetkileri ierir. Eser sahibinin ortaya kard eser zerindeki mali (parasal) ve manevi nitelikteki haklar mutlak nitelik tadklar iin herkese kar ileri srlebilirler. Fikri ve edebi eserler zerindeki haklar 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile dzenlenmi ve korunmutur. 7.6.1995 tarih ve 4410 sayl Kanunla kapsam geniletilmi olan Kanun, 21.2.2001 tarih ve 4630 sayl ve 3.3.2004 tarih ve 5101 sayl Kanunlarla nemli deiikliklere uram ve eser sahiplerinin yan sra bu eserleri icra eden veya yorumlayan icrac sanatlarn, seslerin ilk tespitini yapan fonogram yapmclar ile filmlerin ilk tespitini gerekletiren film yapmclarnn ve ayrca radyo ve televizyon kurulularnn rnleri zerindeki mali ve manevi haklar da belirlenerek korunmutur. Eseri meydana getiren kiinin ortaya kard fikri eserler in yan sra snai eserler de bulunmaktadr. Snai (endstriyel) eserler zerindeki haklar halen 1995 ylnda karlm olan 551 sayl Patent Haklarnn Korunmas Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile korunmaktadr. Yeni, tekniin bilinen durumunu aan ve sanayiye uygulanabilir olan bulular, patent veya faydal model belgesi verilerek korunmaktadr. Patent, buluu meydana getirmi kiiye belirli bir sre iin ondan kendisinin veya haleflerinin yararlanmas hakkn salar. Bulu yapan kiinin sahip olduu bu hakka bulu hakk denilmektedir. Maddi varl olmayan mallar arasnda markalar da bulunmaktadr. 1995 ylnda karlm olan 556 sayl Markalarn Korunmas Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile dzenlenmi olan marka, bir teebbsn mal veya hizmetlerini bir baka teebbsn mal veya hizmetlerinden ayrt etmeyi salamas kouluyla kii adlar dahil, zellikle szckler, ekiller, harfler, saylar, mallarn biimi veya ambalajlar gibi izimle grntlenebilen veya benzer biimde ifade edilebilen, bask SIRA SZDE yoluyla yaynlanabilen ve oaltlabilen her trl iaretleri iermektedir. Markalar da patentler gibi Trk Patent Enstitsnce tutulan ilgili sicile tescil edilir. Bu snai eserler dnda, endstriyel tasarmlar 1995 ylnda karlm olan 554 DNELM sayl Kanun Hkmnde Kararname, corafi iaretler de yine ayn yl karlan 555 sayl Kanun Hkmnde Kararname gereince Trk Patent Enstitsnce tutulan ilO R U edilirler. gili sicillere Stescil Marka, bir teebbsn mal veya hizmetlerini bir baka teebbsn mal veya hizmetlerinDKKAT den ayrt etmeyi salamas kouluyla, kii adlar dahil, zellikle szckler, ekiller, harfler, saylar, mallarn biimi veya ambalajlar gibi izimle grntlenebilen veya benzer biSIRA SZDE imde ifade edilebilen, bask yoluyla yaynlanabilen ve oaltlabilen her trl iaretleri iermektedir.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
117
Patent, marka, endstriyel tasarmlar, corafi iaretler ile ilgili deiik bilgilere NT E R N E T www.turkpatent.gov.tr adresinden ulaabilirsiniz. Maddi olmayan mallar nelerdir?
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
ahslar (Kiiler) zerindeki Mutlak Haklar DNELM ahslar zerindeki mutlak haklar, hak sahibinin kendi ahsiyeti zerindeki mutlak haklar ve bakalarnn ahsiyeti zerindeki mutlak haklar olmak zere ikiye ayrlr:
S O R U
DNELM S O R U
ahsiyet (kiilik) haklar, bir K K Ave T insann maddi, D manevi iktisadi btnl ve SIRA SZDE varlklar zerinde sahip olduu mutlakSIRA haklara SZDE denir. DNELM
Hak Sahibinin Kendi ahsiyeti (Kiilii) zerindeki Mutlak Haklar Bir insann maddi, manevi ve iktisadi btnl ve varlklar zerinde sahip olduDKKAT u mutlak haklara ahsiyet (kiilik) haklar denilmektedir. Anayasa ile de kamusal SIRA SZDE haklar arasnda gvenceye alnm olan kiilik haklar, hakkn sjesi olan insann SIRA SZDE maddi varln ve bu varl oluturan tm unsurlar korumaya yarar. Kiilii oluturan unsurlar; vcut taml, eref ve haysiyet, aile ve itibar, isim vb. D N E L M eylerdir. TMK m. 23 hkm gereince, Kimse hak ve fiil ehliyetlerinden ksmen de olsa AMALARIMIZ vazgeemez. Kimse zgrlklerinden vazgeemez veya onlar hukuka ya da ahlaS O R U ka aykr olarak snrlayamaz. ...
D K K isim A T vb. eylerKiilii oluturan unsurlar, vcut taml, eref ve haysiyet, aile ve itibar, dir. Trk Medeni Kanununa gre; Kimse hak ve fiil ehliyetlerinden ksmen de olsa vazgeemez. Kimse zgrlklerinden vazgeemez veya onlar hukuka ya da SZDE T SIRA EL E Vahlaka Z Y O N aykr olarak snrlayamaz. ...
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
K T A P DKKAT SIRA SZDE TE LEV ZYON
AMALARIMIZ Bakalarnn Kiilii zerindeki Mutlak Haklar T E R N EolabilecekleT Modern hukuk anlaynda kiiler hakkn konusu deil ancak N sahibi ri iin bakalarnn kiilii zerindeki haklar istisnai nitelik tarlar. zellikle kk K T amacyla A P olanlar, akl ynnden zayf durumda bulunanlar sadece koruma bu kiiler zerinde bir baka kimsenin hak sahibi olmasna hukuk dzenince msaade SZDE edilmektedir. Bunlar, anne ve babann henz ergin olmayan SIRA ocular zerindeki TELE V Z Y O N veya kenyetkilerini ifade eden velayet hakk, velayet altnda bulunmayan ke disinde kstlama sebeplerinden birisi mevcut olan kiiye, mahkeme ile vasi D N E karar LM tayin edilen vesayet kurumu ve ayn at altnda oturan kiilerin karlarn koruma ve iyiliklerini gerekletirme ve ev dzenini salama konusunda baz buN E R E yetkileri T STO RNU lunan ev bakandr.
KKAT Bakalarnn kiilii zerindeki haklar istisnai nitelik tarlar. Hukuk D dzenince, zellikle kk olanlar, akl ynnden zayf durumda bulunanlar koruma gerekliliinden yola karak bu kiiler zerinde bir baka kimsenin hak sahibi olmasna msaade edilmektedir. SIRA SZDE
AMALARIMIZ NTERNET K T A P SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
NST O ER ET RNU
DKKAT
SIRA SZDE
Nisbi Haklar
AMALARIMIZ Yalnz hukuki ileme veya ilikiye taraf olan kiilere kar ileri srlebilen haklardr. Nisbi haklar, mutlak haklarn aksine herkese kar deil, ancak belli bir kiiye veya belirli kiilere kar ileri srlebilen haklardr. Dier bir ifade ile nisbi haklar K T A haklar P birbiri ile belli bir iliki iinde olan iki kii arasnda mevcut olur. Bu belirli kiilerden belirli davranlarda bulunmalarn isteyebilen iktidar haklardr. Nisbi haklar alacak haklar ve grup haklar ndan meydana gelmektedir. TELEVZYON AMALARIMIZ
Nisbi haklar, mutlak haklarn aksine herkese kar deil, ancak belirli K srlebilir. T A P kiilere kar ileri
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
Bor ilikisinin kayna; hukuki ilemler, haksz fiiller (hukuka aykr fiiller), sebepsiz zenginleme dir. Hukuki ilem, bir ya da birden ok kiinin, hukuki bir sonu yaratmak zere irade aklamasnda bulunmasyla meydana gelir. Taraflarnn saysna gre tek tarafl hukuki ilem (rnein vasiyetname) ya da ok tarafl hukuki ilem (rnein szlemeler) sz konusu olabilir. Szlemeler, iki tarafn karlkl ve birbirine uygun irade aklamassyla, baka bir deyile, taraflarn karlkl rzalarnn uyumasyla kurulurlar.
Sebepsiz zenginleme; bir kimsenin malvarlnn, hakl bir neden olmakszn, dier bir kimsenin malvarlnn aleyhine oalmasdr.
Glendirilmi alacak haklar; tapu ktne erh verilmesi art aranarak, sadece ilemin tarafna deil, nc kiilere de ileri srlebilmesi imkn getirilmi, snrl olarak kanunda aka dzenlenmi olan haklardr.
Nisbi haklar, zellikle bor ilikilerinden meydana gelir ve alacaklya (hak sahibine), karsndaki kiiden (borludan) belirli bir davranta bulunmasn; bir ey vermesini, bir ey yapmasn veya birey yapmamasn (birey yapmaktan kanmasn) istemek yetkisini verirler. Alacak haklar kendi iinde alelade alacak haklar ve glendirilmi (etkisi kuvvetlendirilmi) alacak haklar olarak ikiye ayrlr: Alelade Alacak Haklar: Bu haklar, borlar hukukundan, tzel kiilere ilikin hukuktan, aile, miras ve eya hukukundan ortaya kabilir. Borlar hukukunda dzenlenmi olan alacak haklarnn kaynan genellikle bir bor ilikisi tekil eder. Bu bor ilikisinde alacakl, borludan belli bir davran ya da edimde bulunmasn talep etmek hakkn haizdir. Bu iki kii arasndaki bor ilikisi ya hukuki ilemlerden veya haksz fiillerden (hukuka aykr fiillerden) yahut sebepsiz zenginlemeden doabilir. Hukuki ilem, hukuki bir sonu yaratmak zere irade aklamasnda bulunmay ifade eder. Hukuki ilemler taraflar bakmndan tek tarafl hukuki ilemler ve ok tarafl hukuki ilemler olmak zere ikiye ayrlr. Tek tarafl hukuki ilemlerde bir kiinin sadece kendi iradesini aklamas ile hukuki ilem meydana gelmektedir (kanunun arad ekle uygun olarak vasiyet yaplmas; bir kiinin hayr amal maln vakfederek vakf kurmas gibi). ok tarafl hukuki ilemler ise tek kiinin deil birden fazla kiinin iradelerini aklamalaryla meydana gelebilen hukuki ilemleri ifade eder. Bu tr hukuki ilemlerin uygulamadaki en tipik rneini karlkl ve birbirine uygun irade aklamalaryla kurulan szlemeler (akit, mukavele) tekil etmektedir (rnein; kira szlemesi. Kirac kirasn demedii takdirde kiralayan bu kira borcunu demesini sadece kiracdan isteyebilecektir). Nisbi haklar, hukuk dzeninin izin vermedii, hukuka aykr zarar verici fiiller (haksz fiiller )den de doabilirler (rnein, bir kiinin dkkanna zarar vermek, bir arabaya arpmak, bir insan yaralamak ya da ldrmek gibi). Nisbi haklar, bir kiinin malvarlnn baka bir kiinin malvarl aleyhine oald sebepsiz zenginleme den de doabilir. Tzel kiiler bakmndan da rnein dernek yelii sz konusu olduunda, ye ile tzel kii arasndaki hukuki ilikiden ye lehine doan yelik haklar (grup haklar) da nisbi niteliktedir. Zira bu tr dernek faaliyetine, ynetimine katlma, tesislerden yararlanma gibi haklar sadece dernee kar ileri srlebilecektir. Aile hukukunda da zellikle elerin birbirlerine kar sahip olduklar aile hukukundan doan alacak haklar da nisbi niteliktedir (rnein; Evlenmeyle eler arasnda evlilik birlii kurulmu olur. Eler, bu birliin mutluluunu salamak ve ocuklarn bakmna, eitim ve gzetimine beraberce zen gstermekle ykmldrler. Eler birlikte yaamak, birbirlerine sadk kalmak ve yardmc olmak zorundadrlar diyerek evlilikte elere ykmllk getiren TMK m.185 hkm). Miras hukukunda da nisbi haklardan bahsedilir. Bu tr haklar miras hukukunda sadece miraslara kar ileri srlebilir (rnein kendi lehine muayyen mal vasiyeti yaplm bir kii, bu hakkn bunu yapan kiinin sadece miras reddetmemi miraslarna kar ileri srebilir). Eya hukukunda da iki kii arasnda yaplm bir tanmaz sat vaadi szlemesinde de kendisine tanmazn devredilecei vaadinde bulunan kii tarafndan ancak vaadde bulunan dier tarafa kar ileri srlebilir. Glendirilmi Alacak Haklar (Etkisi Kuvvetlendirilmi Alacak Haklar): Bu tr alacak haklarnda kanun koyucuya alacak hakknn etkisini daha fazla kuvvetlendirme imkn tannmaktadr. Bir ksm alacak haklar iin tapu ktne
119
erh verilmesi art aranarak bu tr haklarn sadece ilemin tarafna deil nc kiilere de ileri srlebilmesi imkn getirilmitir (rnein; n alm hakk TMK m.732, geri alm hakk TMK m.736). erh verilebilecek haklar, tapu ktnn gSIRA SZDE venliini ve aleniyetini korumak amacyla snrl olarak kanunda aka dzenlenmitir. retideki hakim gr, bu tr tapuya erh verilmesiyle kuvvetlendirilmi alacak haklarnn ayni hak nitelii kazanmad ynndedir. Zira tapuya DN E L M erh sadece erh edilen alacak hakknn (kiisel hakkn) tanmazn sonraki maliklerine ve o tanmazda erhten sonra hak kazanan kiilere kar ileri srlmesi imkn dS O R U nda bir imkn salamaz.
D alacaklya KKAT Nisbi haklar, daha ok bor ilikilerinden meydana gelir. Nisbi haklar (hak sahibine), karsndaki kiiden (borludan) belirli bir davranta bulunmasn; bir ey vermesini, bir ey yapmasn veya bir ey yapmamasn (bir ey yapmaktan isteSIRAkanmasn) SZDE mek yetkisini verirler. Alacak haklar kendi iinde alelade alacak haklar ve glendirilmi (etkisi kuvvetlendirilmi) alacak haklar olarak ikiye ayrlr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Mutlak Haklarla Nisbi Haklar Arasndaki Farklar Mutlak haklarla nisbi haklar arasndaki farklar u ekilde sralanabilir: K hakk T A P gibi), nisbi 1. Mutlak haklar herkese kar ileri srlebilirken (mlkiyet haklar belirli bir kiiye yahut kiilere kar yneltilebilmektedir (alacak hakk gibi). T Ekiiler L E V Z Y sayg ON 2. Mutlak haklarda, hak sahibinin bu hakkna dier btn gstermek zorundadr. Mutlak haklar karsnda nc kiiler pasif bir grev stlenirler. Zira mutlak haklar herkesin ihll edebilmesi ihtimal dhilindedir. Nisbi haklarda ise hak sahibinin karsndaki kii, bazen N pasif olsa da genelTERNET likle aktif bir grevi yerine getirmekle ykml bulumaktadr (bir eyi yapmak, vermek ya da yapmamak gibi). Nisbi haklardaki grevin nc kiilerce ihlal edilmesi mmkn deildir. Bir satm szlemesinde satc alcya mal teslim etmek, alc da maln bedelini (semeni) demek ykm altna girer. Bu ilikide her iki tarafn da bir nisbi hakk bulunmaktadr. Bir taraf maln teslimini, dier taraf da maln bedelini kar taraftan isteme hakkn bu ekilde haiz olur. Mal teslim edilmeden bir nc ahs mala, satann elinde iken zarar verecek olursa, nc kiiden zararn tazminini ancak mal henz teslim etmemi olan satc isteyebilir. nk maln mlkiyeti (mutlak hak) hl kendisine aittir. Oysa nisbi hak olarak maln teslimini isteyebilecek alcnn, mala satcnn elinde iken zarar veren nc ahsa kar byle bir tazminat talep hakk bulunmamaktadr. 3. Mutlak haklarla nisbi haklar arasndaki bir baka fark saylarnda ortaya kar. Mutlak haklar belli saydadr. Kanunda ngrlen mutlak haklar dnda yeni mutlak haklar yaratlmas mmkn deildir. Mutlak haklar, maddi mallar zerindeki mutlak haklar (ayni haklar), maddi olmayan mallar zerindeki haklar ve kiilik haklardr. Nisbi haklarda ise aile hukukunda ngrlm bulunan snrl saydaki nisbi haklar haricinde nisbi haklar ok eitlilik gstermektedir. Szleme zgrl ilkesi erevesinde bor ilikilerinden doan nisbi haklar bu ekildedir. 4. Mutlak haklar bir mal ya da kii zerinde dorudan doruya sahip olunan iktidar haklar iken, nisbi haklarn konusunu bir edimin yerine getirilmesi (bir eyin verilmesi, yaplmas ya da yaplmamas) ynndeki talepler tekil eder.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kanunda ngrlen mutlak haklar dnda yeni mutlak haklar yaratlmas mmkn deildir. Mutlak haklar; maddi mallar zerindeki mutlak haklar (ayni haklar), maddi olmayan mallar zerindeki haklar ve kiilik haklardr.
120
SIRA SZDE
Mutlak haklar ve nisbi haklar arasndaki farklar nelerdir, ksaca belirtiniz. SIRA SZDE
DNELM zel haklar koruduklar menfaatin maddi ya da manevi oluuna gre malvarl (mamelek) haklar ve kiilik haklar eklinde ayrlrlar. S O R U
DNELM S O R U
Konularna Gre zel Haklar
Malvarl (Mamelek) Haklar

DKKAT Malvarl, kiilerin para ile llebilir nitelikte olan, parayaSZDE evrilebilen, kural SIRA olarak bakalarna devredilebilen ve miras yoluyla intikal eden hak ve borlarnn btndr. AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Malvarl (mamelek), bir kiinin sahip olduu eylerin btndr. Malvarl hakDKKAT lar, kiilerin maddi menfaatlarini koruyan haklardr. Hukuki adan da malvarl haklar, kiilerin para ile llebilir nitelikte olan, paraya evrilebilen, kural olaSIRA SZDE rak bakalarna devredilebilen ve miras yoluyla intikal eden hak ve borlarnn btnn ifade eder. Grld zere malvarl haklar aktif ve pasif ksmdan oluur. Aktif AMALARIMIZ ksma kiinin para ile ifade edilebilen tm haklar girerken, pasif ksm kiinin borlarndan oluur. Tanr ve tanmaz eyalar zerindeki haklar (rnein mlkiyet hakk, snrl ayni haklar), fikir ve sanat eserleri zerindeki haklar (rnein telif hakk), nisbi K T A P haklar (rnein maddi alacak hakk), maddi deeri olan yenilik douran haklar malvarl haklar arasndadr. Malvarl haklarndan, llebilen, tartlabilen ve saylabilen, baka bir ifade ile biri dierinin yerine ikame edilebilen haklara malvarl haklar, buna kar fikir ve sanat eserleri zerinT E L E V maddi ZYON deki haklara da manevi malvarl haklar denilmektedir.
NTERNET Kiilerin, deerleri para ile llemeyen, paraya evrilemeyen, bakalarna devredilemeyen ve miras yoluyla da intikali mmkn olmayan, sahibi iin sadece manevi bir deer ifade eden haklarna kiilik (kii varl/ahsiyet) haklar denilmektedir. Bu haklar kiiye sk skya bal haklar olup kiinin lm ile sona ererler. Kiilik haklar arasnda, kiinin ad, vcut taml, eref ve haysiyeti, resmi zerindeki haklar, zgrlklerine kar saldrda bulunmaktan kanmalarn herkesten isteme hakk saylabilir. Gerek kiiler gibi tzel kiiler de nitelikleriyle badat lde kiilik haklarna sahiptirler.
NTERNET
Kiilik (Kii Varl) Haklar
Kullanlmalarna Gre zel Haklar

Kullanma yetkisi bakmndan, hak sahibine ballklarna gre zel haklar, devredilebilen haklar ve devredilemeyen haklar eklinde ikiye ayrlr.
Devredilebilen Haklar
Devredilebilen haklar, salararas bir hukuki ilemle bakalarna devredilebilen, miras yolu ile de intikal eden haklardr. zel haklarn byk bir ksm devredilen haklar kategorisindedir (mlkiyet hakk, telif hakk, kira hakk, alacak hakk gibi). Bu tr haklar temsilci araclyla da kullanlabilir. Ancak, malvarl haklarndan bazlar bakalarna devredilemeyecekleri gibi miras yoluyla da intikal etmezler (rnein intifa hakk, oturma hakk, bir nisbi hak olan nafaka hakk).
Devredilemeyen Haklar
Devredilemeyen haklar, salararas bir hukuki ilemle bakalarna devredilemeyen, miras yolu ile de intikal etmeyen haklardr. Kiiye bal haklar, kii ile hak arasndaki sk iliki nedeniyle sadece hak sahibi kii tarafndan kullanlabilen
121
haklardr. Bu haklar bakalarna devredilemedikleri gibi, miras yoluyla da intikal etmezler. Malvarl haklarnn bir blm de kiiye bal haklardandr (rnein, ayni haklardan oturma hakk, TMK m.823; yararlanma hakk, TMK m.806). Bakalarna devredilemeyen ve miras yoluyla da intikal etmeyen haklardan bir blm de sahibine ok sk ekilde baldr. Bu tr haklara kiiye sk skya bal haklar denilmektedir. Kiilik haklar bu ekilde kiiye sk skya bal haklardr. Bu haklarda hakkn kullanlmasna karar verme yetkisinin bakasna tannmas (yasal temsilci) sz konusu olmaz (rnein, kiilii koruyan davalar, TMK m.23, 24, 25, 26; nian bozma hakk, TMK m.120). Kiiye sk skya bal haklarn kullanlamamasnn adaletsizlie ve katlanlmas g bir duruma yol aaca ok istisnai hallerde bu hakkn yasal temsilci araclyla kullanlmas da kabul edilmektedir (rnein, ayrt etme gcne haiz olmayan bir kiiye ei tarafndan fena muamelede bulunulmas halinde o kiinin yasal temsilcisi ee kar boanma davas aabilecektir). Hakkn sk skya kiiye bal olmas, hakkn kullanlmasna ancak hak sahibinin karar verebilecei anlamn tar. Ancak hak sahibi hakk kullanmaya karar verdikten sonra, bu hakkn kullanlmas iin bir iradi temsilci araclk edebilecektir [evli bir kii boanmaya karar verdikten sonra, boanma davasn ap yrtmek zere bir avukat (iradi temsilci) vekil tayin edebilir]. Devredilebilen haklara ve devredilemeyen haklara 3er rnek veriniz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
10
Amalarna Gre zel Haklar
Bir ksm haklar kullanlmalaryla birlikte yeni bir hukuki durum ortaya karrken bir ksm haklar kullanldklarnda yeni bir hukuki durum yaratmazlar. te zel S O R U gre de bir haklar kullanlmalarnn yaratt hukuki etki bakmndan amalarna ayrma tbi tutularak yenilik douran (inai) haklar ve alelade haklar (yenilik dourmayan yaln haklar) olarak ikiye ayrlmaktadrlar. DKKAT
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
Yenilik Douran Haklar
Yenilik douran (inai) hak, zel bir hukuki duruma dayanarak hak sahibinin tek tarafl irade aklamas (beyan) ile yeni bir hukuki iliki kurabilme, mevcut hukuki ilikiyi deitirebilme veya ortadan kaldrabilme yetkisini ifade eder. Yenilik doAMALARIMIZ uran (inai) haklar, kural olarak hak sahibi tarafndan tek tarafl bir irade aklamasyla kullanlr ve bu aklamann kar tarafa ulamasyla da sonularn dourur. Szlemeye taraf olan kiinin veya nc kiinin irade K aklamasna ihtiya T A P yoktur. Yenilik douran haklar, ounlukla tek tarafl bir hukuki ilemle kullanlmakla birlikte, istisnaen dava yoluyla da kullanlrlar. Byle bir durumda yenilik douran haklar, tek tarafl bir irade beyan ile deil, yenilik T Edouran L E V Z Y O N(inai) bir mahkeme karar ile doar (rnein; vasiyetnamenin iptali karar; evlilik birliinin iptali karar; bir dernein, bir kooperatifin, bir anonim irketin genel kurulunun ald kararn iptaline dair karar). NTERNET Yenilik douran haklar grupta toplanmaktadr: Kurucu (yaratc) yenilik douran haklar: Kurucu yenilik douran hakkn kullanlmas ile yeni bir hukuki iliki yaratlr, baka bir ifade ile bir hak kazanlr. Hak sahibi iradesini aklamak suretiyle yeni bir hukuki ilikinin domasn salar. Bir szleme kurulurken taraflardan birinin yapm olduu neriyi (icab) kar tarafn kabul etmesi (kabul beyan), kurucu yenilik douran haklardandr. Zira, Trk
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
Borlar Kanununun (TBK) 1. maddesi, Szleme, taraflarn iradelerini karlkl ve birbirine uygun olarak aklamalaryla kurulur hkmn iermektedir. Yetkisiz temsil halinde temsil olunann ileme icazet vermesi (TBK m.46/1); bir tanmazn nc bir kiiye satlmas halinde hak sahibine o tanmaz ncelikle satn alabilme yetkisi veren n alm (fa) hakk (TMK 732), hak sahibine tek tarafl irade beyan ile bir tanmaz satn alabilme yetkisi veren alm (itira) hakk ile kendisine ait bir tanmaz bir bakasna devreden kiinin devrettii bu tanmaz daha sonra tek tarafl irade beyan ile geri alabilme yetkisini ieren geri alm (vefa) hakk (TMK m.736); Sahipsiz bir tanr malik olmak iradesiyle zilyetliine geiren kimse, onun maliki olur hkmn ieren sahipsiz eylere (ihraza) ilikin dzenleme (TMK m. 767), kurucu yenilik doan haklarn dier rneklerindendir. Deitirici yenilik douran haklar: Deitirici yenilik douran haklar, tek tarafl irade aklamas ile mevcut bir hukuki durumun deitirilmesi sonucunu doururlar. rnein; boanma davas amaya hakk olan ee tannan boanma veya dilerse ayrlk davas aabilme hakk (TMK m.167), seimlik borlarda borlu tarafndan seim hakknn kullanlmas (TBK m.87), satlann aypl kmas halinde sat bedelinden (semenden) indirim yaplmasn isteme hakk (TBK m.227). Bozucu yenilik douran haklar: Bozucu yenilik douran haklar, hak sahibi tarafndan kullanlmalar ile mevcut bir hukuki durumu ortadan kaldran haklardr. Boanma/ayrlk talep etmek (TMK m.167); nceki vasiyetname ortadan kaldrlmakszn yeni bir vasiyetname yaplmak suretiyle nceki (tamamlanmam) vasiyetnamenin iptali (TMK m.544); kira, hizmet, adi irket szlemelerindeki feshi ihbar hakk, vekaletten azil ya da istifa hakk gibi.
SIRA SZDE
11
Kurucu yenilik douran SIRA SZDE haklar ile bozucu yenilik douran haklar arasndaki fark belirtiniz.
DNELM Hak sahibinin hakkn kullanmasyla herhangi bir yeni hukuki iliki dourmayan haklara alelade haklar (yenilik dourmayan/yaln haklar) denir. Kapsamna ergin S O R (ke) U olmayan ocua t vermek, ihtarda bulunmak, ocuun mallarn ynetmek, onu temsil etmek haklarnn da girdii sadece anne ve babalara tannm olan velyetDhakk, bu tr haklarn rneini oluturur. Esasen anne ve babann veKKAT layet hakkn kullanmalaryla yeni bir hukuki durum ortaya kmad gibi, mevcut hukuki durumda bir deiiklik olmaz yahut mevcut hukuki durum ortadan SIRA SZDE kalkmaz.
DNELM Alelade haklar, hak sahibinin hakkn kullanmasyla herhangi bir S hukuki O R Uiliki yeni dourmayan haklardr. DKKAT
Alelade Haklar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
zel haklar, elde edilmeleri ynnden baka bir hakka bal olup olmamalarna gre, bamsz haklar (asl haklar) ve baml haklar olmak zere ikiye ayrlrlar:
K T A P
Bamsz Olup Olmamalarna Gre zel Haklar AMALARIMIZ
K T A P
Bamsz Haklar
TELEVZYON
NTERNET
Bamsz haklar (asl haklar), herhangi bir hakka bal olmayan haklar ifade eder. Bu haklar,T hak dorudan doruya sahip olduu haklar olup, (istisna teE L E Vsahibinin ZYON kil eden oturma hakk, intifa hakk gibi devredilemeyen bamsz haklar hari olmak zere) bakalarna devredilebilir, miras yolu ile de miraslarna intikal eder (rnein; mlkiyet hakk, alacak hakk, fikri haklar).
NTERNET
123
Baml Haklar
Baml haklar (feri haklar/yan haklar) ise bamsz bir hakka belirli bir ball olan, asl hak bulunmakszn mevcut olmayan haklar ifade etmektedir. Baml haklar, asl (bamsz) haklarn amacna ulamasna yardmc olmay (alacaklnn kefile kar sahip olduu hak), bu haklar glendirmeyi, bu haklara gvence vermeyi (ipotek hakk) ya da o haklarn kapsamn geniletmeyi (bir szlemede yer alan faiz talepleri) amalamaktadr. Baml haklar, asl (bamsz) hak herhangi bir nedenle sona ererse, kanundan dolay son bulmakta (rnein; asl alacak son bulunca alacaklnn kefile kar olan hakk da sona erer), asl hakkn devri halinde, baml haklar da kural olarak asl hak ile birlikte devredilmektedir (rnein; ipotek ile teminat altna alnm bir alacan temliki halinde teminat da alacakla birlikte devredilmi olur).
Bamsz haklar, herhangi bir hakka bal olmayan haklardr. Baml haklar ise, bamsz bir hakka belirli bir ball olan, asl hak bulunmakszn mevcut olmayan haklardr.
124
zet
A M A
Hak kavramn ifade etmek Hak kavram, zel hukuk alannn temel kavramdr. Hak, hukuk tarafndan tannan, yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan ve korunmasn isteme hususunda bireyin yetkili sayld menfaatlerdir.retide objektif hukuk, hukukun toplum yaamn dzenleyen ve Devlet gc ile yerine getirilen, hukuki yaptrmla kuvvetlendirilmi olan kurallarn btnn ifade eden haline denilmektedir. Objektif hukuk, sadece hukuk szc ile ifade edilebilir. retide subjektif hukuk, objektif hukukun kiilere salad yetkileri ifade eden ksmdr. Subjektif hukuk iin, hak szc kullanlabilir. Hukukta hak sahibi olan varlklara kii (ahs) denir. Her hak daima bir hukuk kuralna dayanr. Hukuk kurallarnn dzenlemekte olduu ilikiler ok eitli ve birbirinden farkldr. Bu nedenle hukuk kurallarnn tand yetkiler olarak nitelendirilen haklar da zleri itibaryla birbirinden farkl ve eitlidir. Haklar doduklar hukuk kuralnn niteliine gre kamu haklar ve zel haklar olmak zere ikiye ayrlr.
A M A
Kamu haklarn ve trlerini aklamak Kamu haklar kamu hukukundan doan, vatandalarn Devlete kar sahip olduu haklardr. Bu haklara rnek olarak kiisel zgrlkler, seme hakk, seilme hakk, eitim ve retim hakk, alma hakk, dileke hakk gibi haklar saylabilir. Kamu haklar kendi iinde genel nitelikli kamu haklar ve zel nitelikli kamu haklar olmak zere zere ikiye ayrlr. Kamu haklarndan yararlanabilmek iin Trk vatanda olma zorunludur. Kamu haklarndan yararlanmada vatandalar asndan eitlik mevcut deildir. Genel nitelikli kamu haklar, kamu kurulular ile hukuken bir ilikiye girilmeksizin, genel olarak kiilere verilen hukuki yetkilerdir. Bunlar, kiisel kamu haklar, sosyal ve ekonomik kamu haklar ve siyasal kamu haklar olmak zere kategoride toplanmaktadr. Kiisel kamu haklar (negatif stat haklar), kiinin maddi ve manevi tm varl ile ilgili bulunan, kiinin Devlet tarafndan alamayacak ve dokunulamayacak zel alannn snrlarn izen hak ve hrriyetlerdir (kiinin dokunulmazl, maddi ve manevi varl, kii hrriyeti ve gvenlii, zel hayatn gizlilii ve korunmas vb.). Sosyal ve ekonomik kamu haklar (pozitif stat haklar), kiinin toplum hayat iindeki sosyal ve ekonomik faaliyetleri ile ilgili olan, bireylere Devletten olumlu bir davran, bir hizmet, bir yardm isteme imknn tanyan haklardr (ailenin korunmas ve ocuk haklar, eitim ve retim hakk, alma ve szleme hrriyeti, sosyal gvenlik hakk vb.). Siyasal kamu haklar (aktif stat haklar), kiinin genelde seim yolu ile Devlet ynetimine ve siyasal kurululara katlmasn salarlar (seme, seilme ve siyasi faaliyette bulunma haklar vb.). zel nitelikli kamu haklar, belli kiilerin kamu kurulular ile olan ilikilerini dzenlerler.
125
A M A
zel haklar tanmlayp, trlerini snflandrmak zel haklar, kiiler ile kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen zel hukuk kurallarndan doan haklardr. Medeni haklar olarak da nitelendirilen bu haklara rnek olarak mlkiyet hakk, snrl ayni haklar, alacak hakk, fikri mlkiyet haklar, kiilik haklar verilebilir. Genellik ilkesi gerei, zel haklardan herkesin yararlanmas mmkndr. zel haklardan yararlanmada vatandalar arasnda ya, cinsiyet, eitim dzeyi vb. hususlarda eitlik ilkesi geerlidir. zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna, kullanlmalarna, amalarna, bamsz olup olmamalarna gre trlere ayrlr. Mahiyetlerine (niteliklerine) gre zel haklar ; mutlak haklar ve nisbi haklar olarak ikiye ayrlr. Mutlak haklar; mallar zerindeki mutlak haklar ve ahslar (kiiler) zerindeki mutlak haklar olarak ikiye ayrlr. Mallar zerindeki mutlak haklar; maddi mallar zerindeki mutlak haklar ve maddi olmayan mallar zerindeki haklar olarak ikiye ayrlr. Maddi mallar zerindeki mutlak haklar; mlkiyet hakk, snrl ayni haklar olarak ikiye ayrlr. ahslar (kiiler) zerindeki mutlak haklar ise kendi ahs zerindeki mutlak haklar ve bakasnn ahs zerindeki mutlak haklar haklar olarak ikiye ayrlr. Konularna gre zel haklar ; malvarl haklar ve kiilik haklar olarak ikiye ayrlr. Kullanlmalarna gre zel haklar ; devredilebilen haklar ve devredilemeyen haklar olarak ikiye ayrlr. Amalarna gre zel haklar ; yenilik douran haklar ve alelade haklar olarak ikiye ayrlr. Yenilik douran haklar; kurucu yenilik douran haklar, deitirici yenilik douran haklar, bozucu yenilik douran haklar olarak e ayrlr. Bamsz olup olmamalarna gre zel haklar ; baml haklar, bamsz haklar olarak ikiye ayrlr.
126
Kendimizi Snayalm
1. Hak kavram iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Hak kavram, zel hukuk alannn temel kavramdr. b. Haklar, korunmasn isteme hususunda bireyin yetkili sayld menfaatlerdir. c. retide objektif hukuk iin ise hak szc kullanlmaktadr. d. Hak kavram hukuki ilikinin zn tekil etmektedir. e. Hukuk kurallarnn korumad bir hareket tarz, bir menfaat, bahetmedii bir yetki hak olarak nitelendirilemez. 2. Aadakilerden hangisi kamu haklarndan biri deildir? a. Seme hakk b. Dileke hakk c. Alacak hakk d. Eitim ve retim hakk e. alma hakk 3. Aadakilerden hangisi zel haklar arasnda yer almaz? a. Mlkiyet hakk b. Snrl ayni haklar c. Alacak hakk d. Seilme hakk e. Kiilik haklar 4. Aadaki klardan hangisi genel nitelikli kamu haklar ile ilgili doru bilgi iermez? a. Kamu kurulular ile hukuken ilikiye girilerek, genel olarak kiilere verilen hukuki yetkilerdir. b. Vatandalarn Devlete kar sahip olduklar haklardr. c. Kiilerin toplumla olan ilikilerini dzenleyen kurallardan doan haklardan olutuklar iin snr ve kapsamlar ynnden henz olu halindedirler. d. Anayasann ikinci ksmnda Temel Haklar ve devler bal altnda dzenlenmilerdir. e. Kiisel kamu haklar, sosyal ve ekonomik kamu haklar ve siyasal kamu haklar olmak zere kategoride toplanmaktadr. 5. Kiisel kamu haklar Anayasann ikinci ksmnn ikinci blmnde, Kiinin Haklar ve devleri bal altnda dzenlenmitir. Aadakilerden hangisi kiisel kamu haklarndan biri deildir? a. zel hayatn gizlilii ve korunmas b. Konut dokunulmazl c. Yerleme ve seyahat hrriyeti d. Sreli ve sresiz yayn hakk e. alma ve szleme hrriyeti 6. Sahibine ahslar (kiiler) ile maddi ve gayrimaddi (maddi olmayan) btn mallar zerinde en geni yetkileri veren ve hak sahibi tarafndan herkese kar ileri srlebilen haklar aadakilerden hangisidir? a. Kiisel haklar b. Mlkiyet hakk c. zel nitelikli haklar d. Bamsz haklar e. Alelade haklar 7. Snrl ayni haklar, hak sahibine aadaki yetkilerden hangisini vermez? a. Kullanma hakk b. Yararlanma hakk c. rtifak hakk d. Yok etme hakk e. potek tesis etme hakk 8. Aadakilerden hangisi Kiilik (Kii Varl) Haklar ile ilgili yanl bir ifadedir? a. Kiilerin, deerleri para ile llemeyen, paraya evrilemeyen ancak bakalarna devredilebilen haklardr. b. Sahibi iin sadece manevi bir deer ifade eden haklardr. c. Kiiye sk skya bal haklardr. d. Kiilerin, zgrlklerine kar saldrda bulunmaktan kanmalarn herkesten isteme hakk kiilik haklar arasnda yer alr. e. Gerek kiiler gibi tzel kiiler de nitelikleriyle badat lde kiilik haklarna sahiptirler.
127
9. Aadakilerden hangisi, yenilik douran haklar ile ilgili doru bir ifadedir? a. Bir szleme kurulurken taraflardan birinin yapm olduu neriyi (icab) kar tarafn kabul etmesi (kabul beyan), deitirici yenilik douran haklardandr. b. Bir tanmazn nc bir kiiye satlmas halinde hak sahibine o tanmaz ncelikle satn alabilme yetkisi veren nalm (fa) hakk, kurucu yenilik douran haklardandr. c. Kendisine ait bir tanmaz bir bakasna devreden kiinin devrettii bu tanmaz daha sonra tek tarafl irade beyan ile geri alabilme yetkisini ieren gerialm (vefa) hakk, bozucu yenilik douran haklardandr. d. Satlann aypl kmas halinde sat bedelinden (semenden) indirim yaplmasn isteme hakk, bozucu yenilik douran haklardandr. e. Boanma/ayrlk talep etmek, deitirici yenilik douran haklardandr. 10. Bamsz olup olmamalarna gre zel haklar ayrma tbi tutulduunda, aadakilerden hangisi sylenemez? a. Alacaklnn kefile kar sahip olduu hak, baml haklardandr. b. potek hakk baml haklardandr. c. Bir szlemede yer alan faiz talepleri bamsz haklardandr. d. Mlkiyet hakk bamsz haklardandr. e. Alacak hakk bamsz haklardandr.
Yaamn inden
14. Hukuk Dairesi 2005/7801 E., 2005/9502 K. GET HAKKI KURULMASI 5663 S. KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA KANUNUNDA ... [ Madde 1 ] Davac tarafndan, daval aleyhine 28.03.2005 gnnde verilen difeke ile geit hakk tesisi istenmesi zerine yaplan duruma sonunda; davann kabulne dair verilen 08.06.2005 gni hkmn Yargtayca incelenmesi daval tarafndan istenilmekle sresinde olduu anlalan temyiz dilekesinin kabulne karar verildikten sonra dosya ve ierisindeki btn katlar incelenerek gerei dnld: Dava, Trk Medeni Kanununun 747 (nceki Medeni Kanununun 671.) maddesine dayanlarak alm geit hakk kurulmas istemine ilikindir. lkemizde arazi dzenlenmesinin salkl bir yapya kavumam olmas ve her tanmazn yol ihtiyacna cevap verilmemesi geit davalarnn nedenidir. Geit hakk verilmesiyle genel yola balants olmayan veya yolu bulunsa bile bu yol ile ihtiyac karlanamayan tanmazn genel yolla kesintisiz balants salanr. Uygulama ve doktrinde genellikle bunlardan ilkine mutlak geit ihtiya veya geit yoksunluu, ikincisine de nispi geit ihtiyac ya da geit yetersizlii denilmektedir. Geit hakk verilmesine ilikin davalarda bu hak tanmaz leh ve aleyhine kurulacandan leh ve aleyhine geit istenen tanmaz maliklerinin tamamnn davada yer almas zorunludur. Ancak, yararna geit istenen tanmaz mterek mlkiyete konu ise dava paydalardan biri veya birka tarafndan alabilir. Geit ihtiyac olan kii davasn ncelikle tanmazlarn mlkiyet ve yol durumuna gre en uygun tanmaz malikine kar ve daha sonra bundan en az zarar grecek olana yneltmelidir. Mahkemece uygun geit yeri saptanrken ncelikle taraf yararlarnn gzetilmesi gerekir. Zira geit hakk tanmaz mlkiyetini snrlayan bir irtifak hakk olmakla birlikte, zn komuluk hukukundan alr. Bunun doal sonucu olarak yol saptanrken komuluk hukuku ilkeleri gzetilmelidir. Geit gereksiniminin nedeni, tanmazn nitelii ile bu gereksinimin nasl ve hangi aralarla karlanaca davacnn sbjektif arzularna gre deil objektif esaslara uygun belirlenmeli, tanmaz mlkiyetinin snrlandrlmas konusunda genel bir ilke olan fedakrln denkletirilmesi prensibi dikkatten karlmamaldr.
128
Uygun gzergh saptanrken, aleyhine geit kurulan tanmazn kullanm btnl bozulmamaldr. Tanmazn kullanm btnlnn bozulmasnn zorunlu olduu hallerde bu husus gerekelendirilerek geit hakk tesisi edilmelidir. Yararna geit kurulacak tanmazn tapuda kaytl nitelii ve kullanm amac nazara alnarak, zellikle tarm alanlarn nihayet bir tarm aracnn geecei genilikte (emsaline gre 2,5-3 m.) geit hakk tesisine karar vermek gerekir. Bu miktar aan bir yol verilecekse bunun gerekesi kararda dayanaklar ile birlikte gsterilmelidir. Saptanan geit nedeniyle ykml tanmaz malikine denmesi gereken bedel tanmazn niteliine uygun atanacak bilirkiiler aracl ile objektif kriterler esas alnarak belirlenmelidir. Saptanacak bedel hkmden nce depo ettirilmeli, ayet dava tarihi ile hkm tarihi arasnda tanmazn deerinde nemli derecede deiim yaratabilecek uzunca bir sre gemi ve bu srede de geit iin ngrlen bedel davann daha banda belirlenmise, bu bedelin denmesine karar verilmesi halinde, mlkiyet hakk kstlanan tanmaz malikinin maduriyetine neden olunaca durumlarda hakkn ktye kullanlmas sonucunu douracak davranlar nlemek iin hkm tarihine yakn yeni bir deer tespiti yaplmaldr. Kurulan geit hakknn Medeni Kanunun 748/3. maddesi uyarnca Tapu Siciline kayd da gereklidir. Geit hakk kurulmasna ilikin davalarda davann nitelii gerei yarglama giderleri davac zerinde braklmaldr. Bu ilkeler nda somut olaya bakldnda; Davacya ait 888 parselin genel yola balantsnn bulunmad sabittir. Bu nedenle davalya ait 886, 996 ve 887 parsellerden genel yola ulamak istemitir. Daval mahkeme huzurunda ve vermi olduu dilekelerle tanmazlarnn gneyinden davacya geit hakk vereceini kabul etmitir. Mahallinde yaplan keif sonucu verilen raporlarda eitli alternatifler deerlendirilmi en uygun alternatifin 16.05.2005 tarihli kadastro teknisyeni Ayhan tarafndan izilen krokide daval tanmazlarnn kuzeyinden geen yeil renkle boyal gzergh olduu kabul edilmitir. Daval ise en uygun yerin tanmazlarnn gneyinde bulunan krokide sar renkle gsterilen gzergh olduunu buradan verilecek geit hakkn kabul ettiini, kuzeydeki geidin tanmazn sulamasna engel olacan savunmutur.
Kuzeydeki alternatifin gneydekine geit bedeli dnda stnl yoktur. Daval kendi tanmazlarnn gneyinden geit hakk kurulmasn kabul etmekle fedakrlkta bulunmaktadr. Buna kar davacnn daha fazla geit bedeli demesi fedakrln denkletirilmesi ilkesine uygun olacaktr. Mahkemece, yukarda aklanan ilkeler uyarnca taraflarn istekleri gz nnde tutularak geidin daval tanmazlarnn gneyinde, krokide sar renkle gsterilen yerden kurulmas gerektii dnlmeden ve belirlenen geit bedeli de hkmden nce depo ettirilmeden yazl gereke ile krokide kuzeydeki yeil renkli yerden geit kurulmasna karar verilmesi doru grlmemi ve hkmn bu nedenle bozulmas gerekmitir. SONU: Yukarda aklanan nedenlerle, davalnn temyiz itirazlarnn kabul ile hkmn (BOZULMASINA), pein yatrlan temyiz harcnn istek halinde yatrana iadesine, 24.10.2005 tarihinde oybirlii ile karar verildi. Kaynak: http://emsal.yargitay.gov.tr/
129
Okuma Paras
Seme Seilme Hakk AHMe Tanyor AA - 22 Mart 2011 Kln - UETDnin Almanyann Kln kentinde bulunan genel merkezinde Trkiyeden avukat srafil Kahraman ile birlikte basn toplants dzenleyen Hasan zdoan, dn YSKnn kararna kar AHMye dava amak iin mracaatta bulunduklarn, mracaat dilekesini Derya Kara, Salih Altnk, Bayram Keskin, Ahmet Cemal Gnaydn, Ali Arslan, enol Aslan ve Mahmut Bostan ile birlikte AHMye verdiklerini syledi. zdoan, yurt dnda yaayan Trklerin seme ve seilme hakkn hala snrlara koyulan sandklarda oy vererek kullandna dikkati ekti. Seme ve seilme hakknn vatandaln temel haklarndan biri olduuna iaret eden zdoan, Trk vatandayken Alman vatandalna geenlere Trkiyedeki ilemlerinde kolaylk salamas bakmndan devlet tarafndan verilen Mavi Karta sahip olanlar ile kendi aralarnda hibir farkn olmadn savundu ve Trk vatanda olarak bizler de burada oy kullanamadmza gre o arkadalar ile aramzda bir farkmz yok diye konutu. Bu meselenin zlmesi iin geen yl Ankarada baz ziyaretler yaptklarn hatrlatan zdoan, YSK Bakannn o dnemde konuya gereken ilgiyi gstereceini beyan ettiini, ancak bunun gereklemediini belirterek, YSK karar ile tm mitlerimizi suya drd. Vatandalarmz tekrar dlandklarnn, ikinci snf olduklarnn tasdikini grm oldular. Biz bunu hazmedemedik. ok zldk. Ne pahasna olursa olsun hakkmz hukuk ierisinde aramak istedik dedi. Basn toplantsna stanbuldan katlan avukat srafil Kahraman da mracaatlarndaki gerekeyi anlatt. Amalarnn Trkiye Cumhuriyeti devletini mahkum ettirmek olmadn vurgulayan Kahraman, gayelerinin anayasann 67. maddesindeki seme ve seilme hakkn temin etmek olarak aklad. Bu sorunu YSKda halledemedikleri iin zgn olduklarn belirten Kahraman, Ancak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde alnan ek protokol kararyla oy ve seim hakk temel insan hakk olarak kabul ediliyor dedi. YSKnn 120 sayl kararn anlatan Kahraman, 1960l yllardan bu yana yurt dnda yaayanlarn oy kullanmada sorunlar olduunu ifade ederek, unlar syledi: AHMye verdiimiz ayn ierikteki dilekeyi YSKya da vereceiz. Bu 120 nolu karar deitirilsin diye. AHMye kalmadan bu kararn dzeltsin istiyoruz. YSK oy verme ilemleri iin yeterli zamann olmadn ifade etti. Bu gereke hakl deil. Bu zaman yeterlidir. AHMnin bu konuyla ilgili Birleik Krallk aleyhine ve buna benzer birka rnek karar var. Umuyoruz ki YSK da kararn dzeltir AHMnin kararna gerek kalmaz. Bu mcadelede bugn sekiz kii vardr, yarn milyonlarca kii bu davay aabilir. Trkiyede oy kullanan vatandalarn oy kullanmada herhangi ekonomik klfeti olmadna dikkati eken Kahraman, yurt dnda yaayan vatandalarn oy kullanmak iin ortalama bin avro masraf yapmas gerektiini ve bunun da eitlik ilkesine aykr olduunu savundu. 2007deki genel seimlerde 228 bin kiinin, 2010daki referandumda 196 bin kiinin oy kullandn belirten Kahraman, demokrasilerde bir oyun bile ok nemli olduunu ifade etti. Kaynak: http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=227118
130

1. c 2. c 3. d 4. a 5. e 6. b Yantnz yanl ise Hak Kavram ve Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamu Haklar - zel Haklar Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamu Haklar - zel Haklar Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamu Haklar ve Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamu Haklar ve Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Konularna Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Amalarna Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bamsz Olup Olmamalarna Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Her hak daima bir hukuk kuralna dayanr. Bu hukuk kural, kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik gibi bir yazl kural olabilecei gibi, rf ve adet hukukunda yer alan yazl olmayan bir kural da olabilir. Sra Sizde 2 Kamu haklar ile zel haklar arasnda baz farklar bulunmaktadr. En nemli fark, bu haklardan yararlanmada ortaya kmaktadr. zel haklardan herkesin yararlanmas mmkn iken kamu haklarndan ancak vatanda olanlar yaralanabilir. Yani, zel haklardan yararlanabilmek iin Trk vatanda olma zorunluluu bulunmaz ancak kamu haklarndan yararlanabilmek iin Trk vatanda olmak arttr. Bunun yannda, zel haklardan yararlanmada vatandalar arasnda ya, cinsiyet, eitim dzeyi vb. hususlarda eitlik ilkesi geerlidir. Ancak kamu haklarndan yararlanmada byle bir eitlik mevcut deildir. Sra Sizde 3 Anayasada dzenlenmi olan sosyal ve ekonomik kamu haklarna rnek olarak ailenin korunmas ve ocuk haklar, eitim ve retim hakk, alma ve szleme hrriyeti, alma hakk, alma artlar ve dinlenme hakk, sendika kurma hakk, toplu i szlemesi ve toplu szleme hakk, grev hakk ve lokavt, salk hizmetleri ve evrenin korunmas, konut hakk, sosyal gvenlik hakk gsterilebilir. Sra Sizde 4 Temel hak ve hrriyetler, Anayasann ngrd erevede snrlanabilmektedir. Anayasann 13. maddesinde dzenlemeye gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. O halde, Anayasa, temel hak ve hrriyetlerin zlerine dokunulmadan, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlandrlabileceini hkme balamaktadr. Anayasann m.14/1 hkmne gre ise, Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
7. d
8. a 9. b 10. c
131
Sra Sizde 5 zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna, kullanlmalarna, devredilebilmelerine ve amalarna gre eitli ayrmlara tbi tutulmaktadrlar. Sra Sizde 6 Yararlanma haklar, mallar ve kiiler zerinde iktidar temin eden haklardr. Dier bir ifade ile kiinin belli bir konu, bir ey, bir kii, bir fikir rn zerinde etkide bulunabilmesini ifade eder. Bu haklar sahibine belirli bir davrantan veya hukuki deerden yararlanma imkn verirler. Yararlanma haklarndan alacak haklar ve grup haklar sadece belli kiilere kar ileri srlebilirler. Bu yaplar itibaryla nisbi haklar kategorisindedir. Yararlanma haklar arasnda saylan hakimiyet haklar ile kiilik haklar ise herkese kar ileri srlebildikleri iin mutlak haklar kategorisinde saylmaktadr. Sra Sizde 7 rtifak haklar kendi aralarnda ayni irtifak haklar, ahsi irtifak haklar ve karma irtifak haklar olmak zere e ayrlr. Geit hakk, ayni irtifak haklarndandr. ntifa hakk ve oturma hakk, ahsi irtifak haklarndandr. st hakk ve kaynak hakk, karma irtifak haklar ndandr. Sra Sizde 8 Maddi olmayan mallar insan zeka, dnce ve iradesinin rn olan eserlerdir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa gre eser; sahibinin hususiyetlerini tayan ve ilim ve edebiyat, musiki, gzel sanatlar veya sinema eserleri olarak saylan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade etmektedir. Eserlere rnek olarak; bir yazarn roman, hikyesi ya da tiyatro eseri, bir bilim adamnn yazd bilimsel kitap, bir airin iir kitab, bir heykeltran heykeli, bir bestecinin bestesi, bir ressamn yapt resim ya da bir sinema filmi verilebilir. Maddi varl olmayan mallar arasnda markalar, patent veya faydal model belgesi, endstriyel tasarmlar, corafi iaretler de yer alr.
Sra Sizde 9 Mutlak haklar ve nisbi haklar arasndaki farklar yle sralanabilir: Mutlak haklar herkese kar ileri srlebilirken (mlkiyet hakk gibi), nisbi haklar belirli bir kiiye yahut kiilere kar yneltilebilmektedir (alacak hakk gibi). Mutlak haklarda, hak sahibinin bu hakkna dier btn kiiler sayg gstermek zorundadr, nisbi haklardaki grevin nc kiilerce ihlal edilmesi mmkn deildir. Mutlak haklar belli saydadr, kanunda ngrlen mutlak haklar dnda yeni mutlak haklar yaratlmas mmkn deildir ancak nisbi haklar, aile hukukunda ngrlm bulunan snrl sayda olanlar dnda, ok eitlidir. Mutlak haklar bir mal ya da kii zerinde dorudan doruya sahip olunan iktidar haklar iken, nisbi haklarn konusunu bir edimin yerine getirilmesi (bir eyin verilmesi, yaplmas ya da yaplmamas) ynndeki talepler tekil eder. Sra Sizde 10 Devredilebilen haklara rnek olarak mlkiyet hakk, telif hakk ve alacak hakk verilebilir. Devredilemeyen haklara rnek olarak intifa hakk, oturma hakk ve nafaka hakk verilebilir. Sra Sizde 11 Kurucu yenilik douran haklar n kullanlmas ile yeni bir hukuki iliki yaratlr, baka bir ifade ile bir hak kazanlr rnein, bir tanmazn nc bir kiiye satlmas halinde hak sahibine o tanmaz ncelikle satn alabilme yetkisi veren n alm (fa) hakk, kurucu yenilik douran haklardandr. Bozucu yenilik douran haklar ise hak sahibi tarafndan kullanlmalar ile mevcut bir hukuki durumu ortadan kaldran haklardr. Boanma talep etmek, istifa hakk, bozucu yenilik douran haklardandr.
132
Adal, Erhan: Hukukun Temel lkeleri, 11. Bas, stanbul 2011. Ak, Erol: Hukukun Temel Kavramlar, 9. Bas, zmir 2010. Akntrk, Turgut / Karaman, Derya Ate: Medeni Hukuk, 17. Bas, stanbul 2012. Akyol, ener: Medeni Hukuka Giri, 2. Bas, stanbul 2006. Anayurt, mer: Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, 11. Bas, Ankara 2011. Antalya, O. Gkhan: 4721 Sayl Trk Medeni Kanunu, 1. Bas, stanbul 2011. Aral, Vecdi: Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, 7. Bas, stanbul 2010. Aslan, . Ylmaz / enyz, Doan / Kortunay, Ayhan / Deliveli, mr: Hukuka Giri, 6. Bas, Bursa 2011. Ayan, Mehmet: Medeni Hukuka Giri, 5. Bas, Konya 2011. Aybay, Aydn / Aybay, Rona: Hukuka Giri, 7. Bas, stanbul 2011. Aydn, Nurullah: Hukuka Giri, 2. Bas, Ankara 2009. Aydn, Ufuk: Temel Hukuk Dersleri, Eskiehir 2011. Battal, Ahmet: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas, Ankara 2011. Bilge, Necip: Hukuk Balangc, 29. Bas, Ankara 2011. Bilgili, Fatih / Demirkap, Ertan: Hukukun Temel Kavramlar, 4. Bas, Bursa 2011. Bozkurt, Enver: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas, Ankara 2010. Buz, Vedat: Medeni Hukukta Yenilik Douran Haklar, 1. Bas, Ankara 2005. Demirba, Harun: Yenilik Douran Haklar, 1. Bas, stanbul 2007. Erman, Hasan: Medeni Hukuk Dersleri, 2. Bas, stanbul 2010. Gemalmaz, H. Burak: Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Mlkiyet Hakk, 1. Bas, stanbul 2009. Gzler, Kemal: Anayasa Hukukuna Giri, 18. Bas, Bursa 2011. Gzler, Kemal: Genel Hukuk Bilgisi, 10. Bas, Bursa 2010. Gzler, Kemal: Hukuka Giri, 8. Bask, Bursa 2011. Gzler, Kemal: Hukukun Temel Kavramlar, 8. Bas, Bursa 2011. Gzbyk, A. eref: Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, 32. Bas, Ankara, 2010. Gzbyk, eref: Ynetim Hukuku, 30. Bas, Ankara 2011. Gzbyk, eref: Ynetsel Yarg, 30. Bas, Ankara 2011. Griz, Adnan: Hukuk Balangc, 13. Bas, Ankara 2011. Hatemi, Hseyin: Medeni Hukuka Giri, 5. Bas, stanbul 2011. Helvac, Serap / Erlle, Fulya: Medeni Hukuk, 2. Bas, stanbul 2011. Ildr, Glgn: Hukuka Giri, 3. Bas, Bursa 2008. nan, Ali Naim: Medeni Hukuk, 2. Bas, Ankara 2005. Kabolu, brahim .: Anayasal Sosyal Haklar, 1. Bas, stanbul 2012. Kayhan, aban: Hukukun Temel Kavramlar, 4. Bas, Ankara 2011. Klolu, Ahmet M.: Medeni Hukuk, 1. Bas, Ankara 2004. Keyman, Selahattin: Hukuka Giri, 4. Bas, Ankara 2010. zel, alar / Cansel, Erol: Hukuk Balangc, 4. Bas, Ankara 2009. zekes, Muhammet: Temel Hukuk Bilgisi, 1. Bas, Ankara 2010. ztan, Bilge: Medeni Hukukun Temel Kavramlar, 36. Bas, Ankara 2012. Ouzman, M. Kemal / Barlas, Nami: Medeni Hukuk, 17. Bas, stanbul 2011. Palamut, Mehmet E.: Medeni Hukuk, 1. Bas, stanbul 2004. Pulal, Hasan / Korkut, mer : Temel Hukuk, 10. Bas, Ankara 2011. Reisolu, Safa: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 22. Bas, stanbul 2011. Sar, H. Grbz: Malvarl Haklarnn Korunmas, 1. Bas, stanbul 2006. Serozan, Rona: Medeni Hukuk Genel Blm/Kiiler Hukuku, 1. Bas, stanbul 2011. Smer, Haluk Hadi / Ulukap, mer: Temel Hukuk Bilgisi, 6. Bas, Konya 2011.
133
Toroslu, Nevzat: Ceza Hukuku Genel Ksm, 17. Bas, Ankara 2012. Toroslu, Nevzat: Ceza Hukuku zel Ksm, 2. Bas, Ankara 2010. ok, Cokun / Mumcu, Ahmet / Bozkurt, Glnihal: Trk Hukuk Tarihi, 14. Bas, Ankara 2010. Ylmaz, Ejder: Hukuk Szl, 10. Bas, Ankara 2011. Zevkliler, Aydn / Havutu, Aye / Grpnar, Damla: Medeni Hukuk, 6. Bas, Ankara 2008. Zevkliler, Aydn: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 1. Bas, Ankara 2001.
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Hakkn kazanlmasn anlatabilecek, Hakkn kazanlmasnda iyiniyet kavramn aklayabilecek, Hakkn kullanlmasn ve drstlk kuraln ifade edebilecek, Hakkn kaybedilmesinin sebeplerini belirleyebilecek, Hakkn korunmasnn yollarn zetleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hukuki olay Hukuki fiil Hukuki ilem yi niyet Drstlk kural Kt niyet spat yk ekime fa Eda davas Tespit davas stihkak davas nkr krar tiraz Karine Meru mdafaa
indekiler
Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve Korunmas HAKKIN KAZANILMASI HAKKIN KAYBEDLMES HAKKIN KULLANILMASI HAKKIN KORUNMASI
Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve Korunmas

HAKKIN KAZANILMASI Hakkn Kazanlmasna Yol Aan Sebepler
Bir hakkn bir kiiye balanmasna hakkn kazanlmas ad verilir. Bu durumda kii ile hak arasnda bir balant kurulmaktadr. Hak, hukuk dzeninin kiilere tand yetkiler veya kiilerin hukuk dzeni tarafndan korunmakta olan menfaatleri olarak ifade edildiine gre, her hakkn bir sahibi var demektir. Sahipsiz bir haktan sz edilemez. Ancak bir hakkn herhangi bir kiiye balanmas ve o kiinin hak sahibi haline gelmesi de kendiliinden olmaz. Birtakm olgular bu sonucun domasna yol aarlar. Bir hakkn kazanlmasna, baka bir ifade ile hakkn doumuna yol aan olgular tanedir. Bunlar; hukuki olay, hukuki fiil ve hukuki ilemdir. Hukuki olay, hukuk dzeninin kendilerine hukuki sonular balad olaylardr. Gerekten kanun koyucu d dnyada meydana gelen olaylarn bir ksmna hkm ve sonu balamtr (rnein, doum ve lm). Hukuki olaylar iki grupta toplanr. Bunlar, geni anlamda hukuki olay ve dar anlamda hukuki olaydr. Geni anlamda hukuki olay, kanun koyucunun kii iradesi sonucu olup olmadna bakmakszn hkm ve sonu balad olaylar ifade eder [rnein; kiiliin, ocuun sa olarak tamamyla doduduu anda balamas ve lmle sona ermesi (TMK m.28); mirasn, mirasbrakann lmyle almas (TMK m. 575)]. Dar anlamda hukuki olay ise kii iradesi sonucu olan ve hukuk dzeni tarafndan kendisine hukuki sonu balanan olaylardr ki, bunlara hukuki fiil denir. Dar anlamda hukuki olay ve geni anlamda hukuki olay iin rnekler veriniz? SIRA SZDE
DNELM
Bir hakkn bir kiiye balanmasna hakkn kazanlmas ad verilir. Bir hakkn kazanlmasna (doumuna) yol aan olgular tanedir: Hukuki olay, hukuki fiil ve hukuki ilem.
Hukuk dzeninin kendilerine hukuki sonular balad olaylara hukuki olay denir.
SIRA SZDE
NELM ekilD6.1
HALKIN KAZANILMASINA YOL AAN SEBEPLER S O R U

DKKAT
Hakkn Kazanlmasna S O RYol U Aan Sebepler

DKKAT
Hukuki Olaylar
Hukuki Fiiller
Hukuki lemler
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
136
Hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesi, hukuki fiil olarak adlandrlr.
Hukuki fiil, hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesini (insan davranlarn) ifade eder. Dier bir ifade ile hukuki olaylar iinden, sadece insanlarn davranlarnn rn olanlar, hukuki fiilleri meydana getirir. Hukuk dzeni insan davranlarnn hepsine olmasa da bir ksmna hukuki sonular balamaktadr. Hukuki fiilde, kiinin o hukuki sonucu isteyip istemedii nem tamaz. Kii fiiline (davranna), byle bir hukuki sonucun balanmasn istememi olsa dahi hukuk dzeni kiinin iradi fiiline belli bir hukuki sonu balayabilmektedir. rnein TMK m.19un Yerleim yeri bir kimsenin srekli kalma niyetiyle oturduu yerdir. Bir kimsenin ayn zamanda birden ok yerleim yeri olamaz diyen hkm karsnda, bir gerek kiinin yerlemek niyetiyle bir ehirde srekli oturmaya balamas halinde, o ehir o kiinin istese de istemese de yerleim yeri saylacaktr. Hukuki fiilde, kiinin SIRA SZDEo hukuki sonucu isteyip istemediinin nem tamamas ne anlama gelir?
N E hukuka LM HukukiDfiiller, uygun fiiller (hukuk dzeninin onaylad fiiller) ve hukuka aykr fiiller (hukuk dzeninin uygun bulmad fiiller) olmak zere ikiye ayrlr. Hukuka Suygun O R U fiiller: Hukuka uygun fiiller, hukuk dzeninin uygun grd, onaylad ve kendilerine hukuki sonular balad davranlar ifade eder. Hukuka uygun fiiller, irade veya i ve emek aklamalar, bilgi veya haber verme DKKAT (tasavvur) aklamalar ve duygu aklamalar olmak zere gruptur. rade veya i ve emek aklamalar, hukuki ilem, hukuki ilem benzeri fiSIRA fiiller SZDE olmak zere e ayrlr: iller ve maddi Hukuki ilem, bir veya birden fazla kiinin hukuki bir sonuca yneltilmi irade aklamasdr. Dier ifade ile hukukun, kiinin davranna, onun iradesine uyAMALARIMIZ gun sonucu balamas halinde hukuki ilem ortaya kar [rnein, sat szlemesi, balama szlemesi birer hukuki ilemdir (TBK m.207)]. Her hukuki ilemde, irade aklamas K T Ave P hukuki sonu olmak zere iki unsur bulunmaktadr. Hukuki ilemin ekirdeini tekil eden irade aklamasnda, bir hakkn veya bir hukuki ilikinin kurulmas, deitirilmesi veya sona erdirilmesi istenir. Hukuki ilemler, irade aklamasnda tarafn saysna gre iki veya ok tarafl hukuki ilemler T E L E Vbulunan ZYON (rnein, bir sat szlemesi, bir balama szlemesi iki tarafl iken on ortakl bir limited irket szlemesi ok tarafldr; yine ok tarafl irade aklamas gereken haller arasnda kararlar da yer alr) olabilecei gibi tek tarafl hukuki ilemler de T E da R N Edaha T olabilir. ki N ya fazla tarafn iradesinin arand szlemeler ile ok tarafn irade aklamasyla oluan kararlardan farkl olarak tek bir irade aklamas ile hukuki sonu yaratan tek tarafl hukuki ilemlerin bir ksmnn bir muhatab bulunmamaktadr (rnein, vasiyetname yaplmas, TMK m.531; tanr maln terki; evlilik d doan ocuun tannmas). Bir ksm tek tarafl hukuki ilemler ise belli bir muhataba yneltilmektedir (rnein, bir szlemeden dnlmesi, bir vekilin azledilmesi, nalm, alm, gerialm haklarnn kullanlmas). radenin aklanmasyla istenen bir hakkn veya hukuki ilemin kurulmasnn, deitirilmesinin veya sona erdirilmesinin bir hukuki bir sonu olarak ortaya kmas mmkndr. Hukuki sonu, kiinin istei sonucu ortaya kar. Bu nedenle istenen bir hukuki sonucun domas iin insan iradesinin bu hukuki sonucun domasna ynelik olarak aklanmas gerekir. Szleme ilikilerinde hukuki sonuca ynelmi bu tr iradeye taraf iradesi denilmektedir. Ak veya rtl (zmni) olabilen irade aklamalar, kar tarafa ulamas gereken irade aklamalar ve kar tarafa ulamas gerekli olmayan irade aklamalar
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hukuki irade K Tilemlerde, A P aklamas ve hukuki sonu olmak zere iki unsur bulunur.
TELEVZYON
NTERNET
rade veya i ve emek aklamalar; hukuki ilem, hukuki ilem benzeri fiiller ve maddi fiiller olmak zere e ayrlr.
6. nite - Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve Korunmas
137
olarak ikiye ayrlrlar. lkinde, irade aklamasnn hukuki sonu dourabilmesi iin mutlaka kar tarafa yneltilmi olmas gerekirken (rnein, szlemelerde); dierinde ise hukuki sonucun domas iin irade aklamasnn kar tarafa yneltilmesi gerekli deildir. Bu tr irade aklamalarnn nc kiiler tarafndan tannabilecek ekilde yaplm olmas yeterli olacaktr (rnein, vasiyetname yaplmasnda). Hukuki ilemlerde, irade aklamas ve hukuki sonu olmak zere iki unsur bulunSIRA SZDE maktadr. rade aklamas unsuru nedir, trleri nelerdir, aklaynz?
DNELM Hukuki ilem benzeri fiillerde de hukuki ilemler gibi bir irade aklamasna ihtiya vardr. Byle bir durumda irade aklamas sadece pratik sonuca yneS O R meydana U lik olup, hukuki sonu bu irade aklamasndan bamsz olarak gelir (rnein, muaccel bir borcun borlusunun alacaklnn ihtaryla temerrde deceini dzenleyen TBK m.117 hkmndeki ihtar hukuki ilem benzeri bir fiildir. hDKKAT tarn amac borlunun borcunu demesine yneliktir. Ancak borlunun temerrde dmesi eklinde bir hukuki sonu kendiliinden ortaya kmaktadr). Bu tr fiilSIRA SZDE lerde de hukuki ilemlere ilikin esaslar uygulanr.
SIRA SZDE
DNELM Hukuki ilem benzeri fiillerde, irade aklamas sadece sonuca yneliktir, S irade O R U hukuki sonu bu aklamasndan bamsz olarak meydana gelir. DKKAT
SIRA SZDE
ekil 6.2
AMALARIMIZ
Hukuki Filler
AMALARIMIZ
HUKUK FLLER
K T A P K T A P
Hukuka Uygun Fiiller rade, veya Emek Aklamalar Bilgi Aklamalar Duygu Aklamalar
Hukuka Aykr Fiiller

TELEVZYON TELEVZYON
Haksz Fiiller
NTERNET
Borca Aykr Fiiller

NTERNET
Maddi fiiller, bir irade aklamasna ynelik olmayan fiillerdir. Bu tr fiillerde bir aklama bulunmamaktadr. Kiinin d alemde bir deiiklik meydana getirmi olan iradesinin bir hukuki sonuca ynelmi olmas da gerekli deildir. Burada kanundan dolay hukuki sonu ortaya kmaktadr [rnein, TMK m.772/3 hkm gereince (maddi bir fiil olarak) define bulmu bir kii kanundan dolay deerinin yarsn amamak zere uygun bir dl isteyebilecektir]. Bilgi veya haber verme (tasavvur) aklamalar ile meydana gelmi bir olay ilgili kii ya da kiilere bildirilir. Bu tr bildirimlerden de hukuki sonular ortaya kabilmektedir (rnein, bir kiinin bir baka kiiyi vekil tayin etmesi). Duygu aklamalar kanun koyucu istisnaen bir duygu aklamasna da hukuki sonu balayabilmektedir (rnein TMK m.578deki mirastan yoksunluk nedenlerinden birinin varl nedeniyle miras olamayacak bir kiiyi, miras brakan affederse o kii mirastan mahrum edilemez). Hukuka aykr fiiller: Hukuk dzenini ihlal eden hukuka aykr davranlar karsnda kanun koyucu sessiz kalmam bu davranlara da hkm ve sonular balamtr. Kiinin hukuk dzenince onaylanmayan davran, borcun yerine ge-
Maddi fiiller, bir irade aklamasna ynelik olmayan fiillerdir. Maddi fiil sz konusu olduunda, kanundan dolay hukuki sonu ortaya kmaktadr.
138
Kiinin hukuk dzenince onaylanmayan davran, objektif bir hukuk kuraln ihll ediyorsa kanuna aykrlk, borcun yerine getirilmesini engelliyorsa akde aykrlk, ortaya kar. Hukuka aykr fiiller, haksz fiiller ve borca aykr fiiller (borca aykrlk) olmak zere ikiye ayrlr.
tirilmesini engelliyorsa akde aykrlk, objektif bir hukuk kuraln ihlal ediyorsa kanuna aykrlk ortaya kar. Hukuk dzeninin uygun grmedii hukuka aykr fiiller, herkese veya sadece belirli kiilere genel veya zel nitelikte devler ykleyen bir hukuk kuralnn (hukuk normunun) ihll edilmesiyle ortaya kar. Hukuki sonu, o davrantan failin sorumlu olmasdr. Hukuka aykr fiiller, haksz fiiller ve borca aykr fiiller (borca aykrlk) olmak zere ikiye ayrlr. Haksz fiillerde taraflar arasnda nceden mevcut bir hukuki ilikiye aykrlk sz konusu olmaz. Hatta taraflar arasnda bir hukuki iliki de mevcut deildir (rnein, bir kiinin bir baka kiiyi yaralamas; bir kiinin arabasyla bir baka araca arpmas, gstericilerin bir maazann vitrinine ve iindekilere zarar vermesi). Taraflar arasnda daha nceden mevcut bir hukuki ilikiye aykr bir davranta bulunuluyorsa borca aykrlk sz konusu olur (rnein, bir borlunun bir szlemeden doan borcunu alacaklsna zamannda ifa etmemesi). Hukuka aykr fiiller, SIRA SZDE taraflar arasnda nceden mevcut bir hukuki ilikiye aykrlk sz konusu olup olmamasna gre nasl snflandrlrlar?
D doumu N E L M ve kayb hukuki olaylar, hukuki fiiller ve hukuki ilemler vaHaklarn stasyla olmaktadr. Haklar, zellikle de malvarl haklar aslen kazanma ve devren kazanma olmak zere iki ekilde kazanlr. S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT Hukuki olay, hukuki fiil ya da kanundan kaynaklanan aslen kazanmada kii, o SIRA SZDE zamana kadar hi kimseye ait olmayan ve aslnda daha nceden mevcut olmayan bir hakk, kendi fiiliyle elde AMALARIMIZ ederek o hakkn ilk sahibi olmaktadr.
Hakkn Aslen Kazanlmas

Kiinin o ana kadar kimsenin mal olmayan bir ey zerinde kendi fiili ile kendi lehine bir hak kurmasna, hibir arac olmadan ey zerinde ilk defa hak kurmasna, SIRA SZDE etmesine) hakkn aslen kazanlmas (asli / asl yoldan iktisakazanmasna (iktisap b) denir. Dier bir ifade ile o zamana kadar hi kimseye ait olmayan ve aslnda daha nceden mevcut olmayan bir hakk, kii kendi fiiliyle elde etmekte, onun ilk AMALARIMIZ sahibi olmaktadr. O hak ilk defa o hak sjesinin ahsnda ortaya kmaktadr. Bir hakkna aslen kazanlmasnda, o hakka daha nce bir baka kiinin sahip olup daha sonra terketmi olmas bir nem tamamaktadr. Aslen kazanma hukuki olay, K T A P hukuki fiil ya da kanundan kaynaklanr. Haklarn aslen kazanlmas, maddi mallar (eya) zerinde olabilecei gibi, maddi olmayan mallar veya kiiler zerindeki haklara ilikin de olabilir. Bir yazarn yaTELEVZYON ymlanm kitab zerindeki telif hakk, yeni bir bulua ilikin patent hakk yahut anne ve babann yeni domu ocuklar zerindeki velayet hakk da bir bakasndan devralnmamakta, aslen kazanlmaktadr.
NTERNET
DKKAT
K T A P
Maddi mallar (eya), maddi olmayan mallar veya kiiler T E L E V Z haklar Y O N aslen zerindeki kazanlabilir.
NTERNET SIRA SZDE
Hangi tr mallar zerinde haklarn aslen kazanlmas mmkndr? SIRA SZDE Bakasna ait bir eyay zamanam ile kazanma da aslen kazanmadr. Burada D ile N ELM zamanam kazanlan mlkiyet nceki malikin sona eren mlkiyet hakkndan bamsz yeni bir mlkiyettir. Kanunda ngrlen koullarla belli bir srenin gemesi sonucunda kazandrc zamanam ile bir kiinin bir tanmaz ya da tanr S O R U zerindeki mlkiyet hakkn kazanmas da bir aslen kazanmadr (TMK m. 712, 713, 777). DKKAT TMKnn 707. maddesinde dzenlenen, sahipsiz bir tanmaz zerinde aslen mlkiyet hakknn kazanlmasn salayan igal ve TMKnn 767. maddesinde dSIRA SZDE zenlenen, sahipsiz tanrlar zerinde bu yolla mlkiyet hakknn kazanlmasna imkan veren ihraz hkm de hukuki fiille aslen kazanmann rneklerindendir.
AMALARIMIZ
Sahipsiz bir tanmaz D Naslen E L Mmlkiyet zerinde hakknn kazanlmasn salayan igal, Sahipsiz tanrlar bu yolla S O R zerinde U mlkiyet hakknn kazanlmasna imkan veren ihraz, bakasna ait bir Dileme, K K A mallarn T eyi karmas ya da birlemesi, bakasna ait bir eyay SIRA SZDE zamanam ile kazanma, haklarn aslen kazanlmasnn yollardr.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
139
Bir kii bir maln mlkiyetini bakasna ait bir eyi ileme (TMK m.775), mallarn karmas yahut birlemesi (TMK m.776) ile de kazanabilir. Byle bir durumda mlkiyet hakk dorudan doruya kanundan (ipso jure) domaktadr. Uygulamada haklarn aslen kazanlmas istisnai olup genellikle haklar devren kazanlmaktadr.
Hakkn Devren Kazanlmas

Bir kiinin bir hakk o zamana kadar sahibi olan kiiden elde etmesi hakkn devir yoluyla / devren kazanlmasdr (feren iktisap). Bir kii haiz (sahip) olduu bir hakk, dier bir kimseye devir (temlik) eder, ona geirirse, rnein; malik bulunduu evini yani tanmaz maln satarak, onun zerindeki mlkiyet hakkn bir baka kiiye devrederse, alc tanmaz (tanmaz zerindeki mlkiyet hakkn) satcdan (satc vastasyla) devren kazanm olmaktadr. Dier bir ifade ile, devren kazanmada bir hak eski sahibinden yeni bir hak sahibinin malvarlna gemekte, bir kii hakk kaybederken dieri devren kazanmaktadr. Bir kiinin bir kitabn bir bakasna satmas ya da hediye etmesi (balamas) halinde kitap kar tarafa teslim edildii anda kitap zerindeki mlkiyet hakk satm szlemesinde alc, balama szlemesinde de balanan tarafndan devralnm olmakta; satc ya da balayan o anda kitap zerindeki mlkiyet hakkn kaybetmektedir. Haklarn devren kazanlmas, genellikle bir hukuki ilemle bir baka kiiye geirilmesi veya miras yoluyla olur. Bir hakkn devir yoluyla kazanlmasnda hakkn hangi anda devredilmi (kar tarafa kazanlm) saylaca nem tamaktadr. Hukuk dzeni, haklarn devir yoluyla kazanlmasnda, hakkn kazanlmas asndan devir (kazanma) ann hakkn konusu olan eyin niteliine gre belirlemektedir. Malvarl haklarnn byk blm devren kazanlabilirler. Ancak ahsa bal haklar (rnein, intifa hakk malvarl hakk olsa da kullanlmas ahsa bal olduu iin bakasna devredilemeyeceinden) buna istisna tekil ederler. Tanmazlar zerindeki haklar kural olarak tapu siciline tescil annda kazanlr. Tanrlarda ise, ayni haklarn kazanlmas, teslim (eyann zilyetliinin kar tarafa devri) andr. Miras haklar ise, mirasbrakann lm annda miraslarna gemi, dier ifade ile onlar tarafndan kazanlm olur. Haklarn devren kazanlmasnda, aslen kazanmann aksine arac bir kiinin varl gerektii iin, retide devren kazanmann, halefiyet yolu ile haklarn kazanlmas st bal altnda da incelenebilecei ifade edilmektedir. Zira, devren hak kazanlmasnda bir taraf hakk kazanrken, dier taraf hakkn kaybetmektedir. Bu nedenle devir yoluyla hakk kazanana halef (ardl/artgelen) denilmektedir. Bu yaklam asndan devren kazanma, klli halefiyet ya da czi halefiyet sonucunda ortaya kmaktadr. Hak, btn alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet sz konusu olur [Mirasn intikalinde TMK m.599/2 hkm gerei, miraslar, mirasbrakann ayni haklarn, alacaklarn,dier malvarl haklarn, tanr ve tanmazlar zerindeki zilyetliklerini dorudan doruya kazanmakta ve mirasbrakann borlarndan da kiisel olarak sorumlu olmaktadrlar; klli halefiyet, 6102 sayl Trk Ticaret Kanununa (TTK) gre, ticaret irketlerinin birlemelerinde de sz konusu olur ve birleen irketlerin tm malvarl birleme gerekleince bir btn, bir kl halinde birleme sonucu yeni kurulan veya devralan irkete baka bir devir ilemine gerek olmakszn gemi olur]. Buna karn tanrlarda teslim, tanmazlarda tescil ve alacaklarda temlik ilemiyle haklar geiriliyorsa, hakkn devren kazanlmas veya ipotek kuruluunda olduu gibi hakkn tesisen kazanlmas sz konusu olur. Bu iki alt ayrm, czi halefiyet yoluyla devre iaret eder.
Devren kazanma, bir kiinin bir hakk o zamana kadar sahibi olan kiiden elde etmesidir. Devren kazanmada bir hak eski sahibinden yeni bir hak sahibinin malvarlna gemekte, bir kii hakk kaybederken dieri devren kazanmaktadr.
Haklarn devren kazanlmas, genellikle bir hukuki ilemle bir baka kiiye geirilmesi veya miras yoluyla olur.
Devren kazanmada, hakk kazanana halef (ardl/artgelen) denilmektedir. Hak, btn alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet sz konusu olur (rnein, mirasn intikalinde, mirasnn mirasbrakann haklarna sahip ve borlarndan sorumlu olmas). Sadece bir ksm haklar bir kimseden baka bir kimseye devir yoluyla geiriliyorsa czi halefiyet sz konusudur (rnein, tanrlarda teslim, tanmazlarda tescil ve alacaklarda temlik ilemiyle haklarn bakasna gemesi).
140
SIRA SZDE
Klli halefiyet yoluyla SIRA SZDE devren kazanmay bir rnekle aklaynz?
DNELM S O R U
Haklarn Kazanlmasnda yiniyet

DNELM
yiniyet Kavram
Bir hakkn kazanlabilmesi iin, kanunen aranan artlarn var olmas veya kazanmaS O R U ya engel bir durumun bulunmamas gerekir. Gerekli artlardan biri mevcut deil veya hakkn geiini engelleyen bir sebebin varl sz konusuysa o hakkn geerli bir DKKAT ekilde kazanlmas mmkn olmaz. Bir eya zerindeki hakkn devren kazanlabilmesi iin, bu eyay devreden kiinin onun zerinde (maliki olarak) tasarruf yetkiSIRA SZDE sine sahip olmas gerekir. Aksi takdirde, bu hakkn ondan kazanlmas sz konusu olmaz. Oysa iyiniyet kurumu bu tr durumlarda haklarn geerli ekilde kazanlmas ynnde hizmet etmektedir. yiniyet, sadece malvarl haklarnda deil, kiilik AMALARIMIZ haklarnn (rnein; aile hukuku ile ilgili bir ksm haklarn) domas, kazanlmas, hkm ve sonularn meydana getirmesinde de nemli rol oynar. Ancak iyiniyetin en ok rol oynad K T A P alan, zellikle haklarn devren kazanlmasndadr. yiniyet kavram, bir hak kazanlrken hakkn kazanlmasna engel olan bir sebebin mevcudiyeti veya o hakk kazanma iin gerekli olan bir unsurun yokluu hakknda T gerekli zeni gstermesine ramen kiide var olan, makul grlebilen ELEVZY ON bir yanl bilgi ya da bilgisizlii ifade eder. TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr eklindeki hkm, haklarn doumuna, hkm ve sonularna uygulanacak ana ilke N Tkuraln E R N E T dzenlemektedir. Esasen iyiniyet kavram, bir olay bilmek olan iyiniyet veya bilmemek eklindeki subjektif bir esasa dayanr. yiniyet, esas itibaryla bir kiideki drstl, kiisel ahlk gstermektedir. TMK m.3, kiilerin bir hakk kazanrken drst ve namuslu bir ekilde hareket etmeleri gerektiini hatrlatmaktadr. Bir kiinin yapt tm aratrmalara ramen bir hakk kazanmak iin zorunlu olan koullarn var olup olmadn anlamas, her zaman kolay olmayabilir. Hakk kazanacak kii, hakkn kazanlmas iin gerekli koullarn olayda bulunduu hususunda yanl veya hatal bir bilgiye sahip olmas nedeniyle aratrmalarna ramen hakk kazanmasna engel olacak bir sebebin mevcut varln tespit etmemi olabilir. rnein; beyaz eya satan bir maazadan bir televizyon satn alm olan bir kiinin satn ald televizyonun satcnn dkkanna tamir iin braklm olduunu bilmemesi halinde subjektif iyiniyetten bahsedilebilecektir. Zira, o kiinin televizyonun bakasna ait olduunu bilmemesi iin olaan akna uygundur. Esasen byle bir maazada mteri satn alnan mallarn satcya ait olduunu dnecektir. Buradaki deerlendirme tamamen alcnn psikolojik bir haline baldr. O nedenle de bu kapsamda iyiniyete subjektif iyiniyet (sbjektif hsnniyet) de denilmektedir. Bir hakkn doumuna veya kazanlmasna engel olan fiili veya hukuki bir unsuru makul bir zr kabul edilecek bir nedene dayanarak bilmeyen veya bilmesi mmkn olmayan kii iyiniyetli saylrken, bu tr bir engeli bilen veya bilmesi gereken kii ktniyetli (suiniyetli) olacaktr. Trk Medeni Kanununa SIRA SZDE gre iyiniyetli ve ktniyetli olmak ne anlama gelir? TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarD NELM da, asl olan iyiniyetin varldr eklindeki hkm, ii bo bir genel hkm nitelii tar. Bu hkm ile herkesin iyiniyetli olduu farz ve kabul edilmitir. Bu eS O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
yiniyet kavram, bir hak kazanlrken hakkn kazanlmasna engel olan bir sebebin veya T EL E V Z Ymevcudiyeti ON o hakk kazanma iin gerekli olan bir unsurun yokluu hakknda gerekli zeni gstermesine ramen kiide varolan, N T E Rmakul N E T grlebilen bir yanl bilgi ya da bilgisizlii ifade eder.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
141
Karine, mevcut ve bilinen olgulardan, bilinmeyen bir olgunun varl sonucunu karmaktr. ddiasn karineye dayandran kii, bu karine dolaysyla iddiasn ispat yknden kurtulmakta, ispat yk kar tarafa gemektedir.
kilde de iyiniyet bir karine nitelii kazanmtr. Karine, mevcut ve bilinen olgulardan bilinmeyen bir olgunun varl sonucunu karmak olduundan, iddiasn bir karineye dayandran kiiye nemli bir imkn salamaktadr. ddiasn karineye dayandran kii, bu karine dolaysyla iddiasn ispat yknden kurtulmakta, ispat ykn kar tarafa geirmektedir. yiniyete ilikin bu madde, kanunda iyiniyete ilikin bir hkm mevcutsa bir sonu dourur. Kiinin bir olayda bilgisiz olmas, ancak bu hususu dzenleyen zel bir hkm mevcut olursa bir anlam ifade eder. Dolaysyla, iyiniyet sadece kanunun iyiniyeti dzenledii durumlarda ortaya kmaktadr. Bir kiinin iyiniyetli olduunu ileri srmesi onun mutlaka iyiniyetli olduu anlamna da gelmeyecektir. Kanunda iyiniyete ilikin yer alan dzenlemeler, sadece iyiniyetin varlna ilikin kanuni karine tekil ederler. yiniyetli kii iyiniyetin varln ispat etmek zorunda deildir. Ancak kar taraf, iyiniyetli olduunu ileri sren kiinin bu iddiasnn aksini ispat edebilir. Dier ifade ile, iyiniyet karinesi nedeniyle SIRA SZDE dier taraf iyiniyetli olduunu ispat etme yknden kurtulmu kiinin karsnda onun iyiniyetli olmadn ispat etmek zorundadr. TMK. m.3 ikinci fkrasnda yer alan, Ancak, durumun gereklerine gre, kendisinden beklenen D zeni N E L gstermeyen M kimse iyiniyet iddiasnda bulunamaz eklindeki hkm erevesinde kar taraf, bir hakk kazanmakta olan kiinin iyiniyetli olmadn, onun kendisinden beklenen S O R U zeni gstermemi olduunu ispat etmek suretiyle ortaya koyacaktr. yiniyet, sadece mal varl haklarnda deil, kiilik haklarnn (rnein; aile DKKA T hukuku ile ilgili bir ksm haklarn) domas, kazanlmas, hkm ve sonularn meydana getirmesinde de nemli rol oynar. yiniyet en ok haklarn devren kazanlmasnda rol oynar. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
yiniyetin Unsurlar
yiniyetten sz edebilmek iin belirli zellikleri bulunan bir bilgisizliin AMALARIMIZ varl gereklidir. TMK. m.3 ikinci fkrasnda yer alan, Ancak, durumun gereklerine gre, kendisinden beklenen zeni gstermeyen kimse iyiniyet iddiasnda bulunamaz K T Abaz P unsurlareklindeki hkm, bilgisizliin niteliinin belirlenmesi iin iyiniyetin nn mevcut olduu ve bunlarn aratrlmas gerektii sonucunu ortaya koymaktadr. yiniyetin unsurlar e ayrlarak incelenebilir: TELEVZYON 1. Kii hatal (yanl) bir bilgiye sahip veya bilgisiz olmaldr. 2. Bu hatal (yanl) bilgi veya bilgisizlik kendi kusurundan ortaya km olmamaldr. Baka bir ifade ile, mazur grlebilir bir hatal (yanl) bilgi veya bilgisizlik bulunmal; gereken zenin gsterilmesi ihmal edilmi olmamaldr. NTERNET 3. Bu hatal (yanl) bilgi veya bilgisizlik; ya yalnz hakkn doumu veya kazanlmas annda bulunmal ya da devaml olarak mevcut olmaldr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
yiniyetin Sonular
yiniyetin en nemli sonucu (hkm), haklarn kazanlmasn salamasdr. Gerekten iyiniyet, bir hakkn kazanlmas iin gerekli olan artlarn mevcut olmamasna veya hakkn geiini engelleyen sebeplerin varlna ramen, o hakkn geerli bir ekilde kazanlmasna imkan salamaktadr. Demek ki, bir hakkn kazanlmas iin gerekli olan unsurlar mevcut olmasa dahi, iyiniyetli davranan kii, bu hakk geerli olacak bir ekilde kazanm olur. Ancak baz istisnai hallerde kii iyiniyetli de olsa, hakk kazanmas sz konusu olmayacaktr. Bu istisnai haller; iyiniyetin, daha ncelikli korunmas ngrlm olan yararlarla atmas nedeniyle ortaya kmaktadr. Bu istisnai haller, ayrt et-
142
me gc bulunmayann, mal alnann ve mal elinden rzas olmadan km olan kiinin korunmasna ilikindir: Ayrt Etme Gc Bulunmayan Kiinin Korunmas: Bir hakk iyiniyetle kazanabilecek bir kiinin menfaati, ayrt etme gc bulunmayan bir kiiden hakk kazanabilmesinde hukuk dzeni tarafndan ilk srada korunmamtr. Burada Kanun, bir hakkn iyiniyetle kazanlmasndan nce, ayrt etme gc bulunmayan kiinin menfaatlerini ne alarak onu korumaktadr. Gerekten TMK m.15te bu ynde, Kanunda gsterilen ayrk durumlar sakl kalmak zere, ayrt etme gc bulunmayan kimsenin fiilleri hukuki sonu dourmaz eklindeki hkme yer verilmitir. Mal alnann Korunmas: alnm olan bir maln temliki halinde, gerek malik, iyiniyetli kiiye de takipte bulunabilir. TMK 989. maddede tanr alnan, kaybolan ya da iradesi dnda baka herhangi bir ekilde elinden kan zilyetin, o eyi elinde bulunduran herkese kar be yl iinde tanr davas aabilecei hkme balanmtr. Ayn maddenin ikinci fkrasna gre bu tanr, ak arttrmadan veya pazardan ya da benzeri eya satanlardan iyiniyetle edinilmi ise iyiniyetli birinci ve sonraki edinenlere kar tanr davas, ancak denen bedelin geri verilmesi kouluyla alabilecektir. Mal Elinden Rzas Olmadan km Kimsenin Korunmas: Malvarl kendisinin rzas olmadan elinden km kiiyi de kanun koyucu, iyiniyetli kiiden nce korumaktadr. Malvarlnn bir kiinin rzas olmadan elinden kmas, halde sz konusu olur: a) Mal kaybolmu kiinin korunmas: Bir kimsenin mal varlndan kaybolmu bir eyi bulan iyiniyetli kii, Kanunda aranan baz ykmllkleri yerine getirmemise bulduu eya zerinde mlkiyet hakkn kazanamaz. TMK m.769 hkmne gre, Kaybedilmi bir eyi bulan kimse, maln sahibine, sahibini bilmiyorsa kolluk kuvvetlerine, kylerde muhtara bildirmek veya aratrma yapmak ve gerektiinde ilan etmek zorundadr. Bulunan ey nemli lde deerli ise her halde kolluk kuvvetlerine veya muhtara bildirmek gerekir. Oturulan bir evde veya i yerinde ya da kamu hizmeti grlen yerde bir ey bulan kimse, bunu o yer sahibine veya kiracya ya da kamu hizmeti grlen yerde denetim ve gzetim ile grevli olanlara teslim etmek zorundadr. b) Mal alnm kiinin korunmas: Bir kimsenin malvarlndan bir ey alnmsa, mal alan da ondan satm ve benzeri yollardan alan kii de iyiniyetli olsalar bile o mal stnde herhangi bir hak kazanamaz. c) Mal gaspedilen kiinin korunmas: Bir kimsenin malvarlndan bir ey gaspedilmise, ne mal gaspeden ve ne de ondan satm ve benzeri yollardan elde eden kii, iyiniyetli olsa bile, o mal stnde herhangi bir hak kazanamaz. Yalnz, bulunmu, alnm ve gaspedilmi mal bir pazar veya aleni bir mzayededen alm olan iyiniyetli kiiden, dedii bedel verilmek kouluyla, maln iadesi istenebilecektir (bkz. TMK m.989/2). yiniyetli olma sonularn, dier rnekler bir yana, zellikle eya hukuku, aile hukuku, miras hukuku ve borlar hukukunda gstermektedir.
SIRA SZDE
Kiinin iyiniyetli olmasna ramen hakk kazanmasnn sz konusu olamayaca baz istisSIRA SZDE nai hallerde kimlerin haklar ncelikle korunmu olur?
DNELM Eya Hukukunda
DNELM S O R U
yiniyetli olma sonularn en ok eya hukukunda ayni haklarn, zellikle de mlkiyet hakknn gsterir. Mlkiyet hakk asnda iyiniyetin sonulaS O kazanlmasnda R U r tanr ve tanmazlar iin ayr ayr incelenebilir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
143
Tanrlar zerinde Mlkiyet Hakknn yiniyetle Kazanlmas Tanr mlkiyetinin konusu, nitelikleri itibaryla tanabilen maddi eyler ile edinmeye elverili olan ve tanmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerden oluur (TMK m.762). Tanrlar zerindeki mlkiyet hakknn iyiniyetle kazanlp kazanlamayaca, o tanr maln sahibinin elinden rzas ile kp kmamasna gre belirlenmektedir. Sahibinin elinden isteiyle kan tanrlarda, bir eyann sahibi o eyay bir hukuki ilem (kullanm dnc TBK m.379; saklama szlemesi TBK m.561) ile belli bir sreliine bir bakasna vermi olmaktadr. Bu tr eyalara braklm eyalar denilmektedir. Bir kii bir tanrn kiraya vermi ya da rehin olarak brakmsa bu eyalar da sahibinin elinden isteiyle km demektir. TMK m. 988 hkm, bir tanrn emin sfatyla zilyedinden o ey zerinde iyiniyetle mlkiyet veya snrl ayni hak edinen kimsenin ediniminin, zilyedin bu tr tasarruflarda bulunma yetkisi olmasa bile korunaca ynndedir. Bir kiinin eyasn elinde bulunduran (zilyedi olan) bir baka kiiden o eyann mlkiyet hakkn kazanan kiinin iyiniyetini bu Kanun hkm korumaktadr. Bu durumda iyiniyetli olarak eyay (o eyann gerek hak sahibi olmadn bilmedii kiiden, bilgisizliinde bir kusuru olmakszn) satn alan kiinin o eya zerindeki mlkiyet hakk korunmaktadr. Sonuta, hak sahibi olmayan bir kiiden tanrn mlkiyetini bu ekilde iyiniyetle elde etmi kiilere kar, eyay kendi istei ile elinden karm kiinin eyann iadesini talep etmesi mmkn olmayacaktr. Sahibinin elinden istei olmadan kan tanrlarda ise durum daha farkldr. Sahibinin elinden istei dnda kan mal (eya), alnm, kaybedilmi veya iradesi dnda baka herhangi bir ekilde elinden alnm [rnein; elinden zorla alnm (gaspedilmi)] mal (eyay) ifade eder. TMK m.989 hkm bu durumlara iaret etmektedir. Madde hkmne gre, tanr alnan, kaybolan ya da iradesi dnda baka herhangi bir ekilde elinden kan zilyet, o eyi elinde bulunduran herkese kar be yl iinde tanr davas (istihkak davas) aabilecektir. Ancak bir tanr mal be yl sre ile davasz ve aralksz iyiniyetle ve malik sfatyla (malik olduu inancyla) zilyetliinde bulunduran kii, zamanam yoluyla bu srenin sonunda o tanr maln maliki olur (TMK m.777/1). Bu durumda kiinin mlkiyet hakkn kazanabilmesi iin, iyiniyetli olmas, bu iyiniyetin (bir dava almadan ve hukuken bir kesinti olmadan) davasz ve aralksz srmesi ve be yllk bir srenin gemi olmas artlar aranacaktr. Zilyetliin irade d kaybedilmesi halinde zilyet, bir yl iinde mal (eyay) ele geirir veya aaca dava yoluyla onu yeniden elde ederse zamanam kesilmi olmaz (TMK m.777/2). TMK, sahibinin elinden isteiyle kan tanrlarda iyiniyetli kiileri koruyarak hakk kazandrd halde, sahibinin istei dnda elinden kan tanrlarda iyiniyetli kiiyi deil, asl hak sahibini korumakta ve hakkn iyiniyetli kii tarafndan kazanlmasna msaade etmemektedir. Dier ifade ile byle bir durumda kanun koyucu, eyas elinden istei dnda km olan hak sahiplerinin menfaatini, iyiniyetli kiilerin menfaatlerinden stn tutmaktadr. Kanun koyucu TMK m.989da dzenlenen hkme bir istisna getirmitir. O da 990. maddedeki hkmdr. Bu dzenleme uyarnca Zilyet, iradesi dnda elinden km olsa bile, para ve hamiline yazl senetleri iyiniyetle edinmi olan kimseye kar tanr davas aamaz. Sahibinin elinden istei dnda kan ey para ya da hamiline yazl senet (rnein; ek, pay senedi) ise (bu durumu bilmeyen) iyiniyetli kiilerin para ya da bu tr senetleri edinmeleri mmkn olabilecektir.
Tanr mlkiyetinin konusu, nitelikleri itibaryla tanabilen maddi eyler ile edinmeye elverili olan ve tanmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerden oluur. Braklm eya, sahibi tarafndan kullanm dnc, saklama szlemesi vb. hukuki ilemle belli bir sreliine bir bakasna verilmi olan eyadr.
Bir eyay be yl sre ile davasz ve aralksz iyiniyetle ve malik sfatyla (malik olduu inancyla) zilyetliinde bulunduran kii, zamanam yoluyla o eyann maliki olur.
144
Sahibinin elinden istei olmadan kan tanrlarda bu ekilde bir dzenleme yapm olan kanun koyucu, iyiniyetli kiileri tamamen korumasz da brakmamtr. TMK 989. maddenin ikinci fkrasnda bu hususta Bu tanr, ak artrmadan veya pazardan ya da benzeri eya satanlardan iyiniyetle edinilmi ise iyiniyetli birinci ve sonraki edinenlere kar tanr davas, ancak denen bedelin geri verilmesi kouluyla alabilir hkmne yer vermektedir. Bu ekilde iyniyetli kii ancak dedii bedel kendisine iade edilirse eyay geri verecektir. Tanmazlar zerindeki Mlkiyet Hakknn Kazanlmas Tanmazlar TMK 704. maddede saylmtr. Bunlar; arazi, tapu ktnde ayr sayfada kaydedilen bamsz ve srekli haklar, kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmlerdir. Tanmaz zerinde ayni haklar (mlkiyet ve snrl ayni haklar) kural olarak tapu siciline tescil ile kazanlr. TMK m.7 hkm gereince tapu sicili resmi sicillerden olduu iin doruluu hakknda bnyesinde bir adi karine barndrmaktadr. Bunun amac, tapu sicilindeki kaytlara herkesin dorudan gvenebilmesini salamaktr. Esasen bu gven Kanun tarafndan da dorudan korunmaktadr. TMK m. 1023te bu ynde, Tapu ktndeki tescile iyiniyetle dayanarak mlkiyet veya bir baka ayni hak kazanan nc kiinin bu kazanm korunur hkmne yer verilmektedir. Grld zere tanmazlarla ilgili olarak tapu siciline itimat ilkesi benimsenmitir. Bir kii iyiniyetle, tapu sicilindeki kaytlara gvenerek bir hukuki ilem yapmsa Kanun tarafndan korunmakta ve hak sahibi olmaktadr. Bir kii, bir tanmaz iyiniyetle fakat geerli bir hukuki sebep olmakszn (devre yetkili olmayan bir kiiden) satn almsa, bu tanmazn mlkiyetini kazanamaz. SIRA SZDE Ancak TMK 712. madde, iyiniyetli olan kiinin, tanmaz on yl sre ile davasz ve aralksz (zilyet olarak) elinde bulundurmas halinde, onuncu yln sonunda tanmazn mlkiyetini (olaan) zamanam yoluyla kazanmasna imkn vermektedir. DNELM Grld zere iyiniyet burada tek bana mlkiyetin kazanlmasna yetmemektedir. yiniyetin yansra, bu iyiniyetin davasz ve aralksz devam etmesi ve bu eS O R U kilde on yllk srenin de gemi olmas gerekmektedir. Tanrlar zerindeki D K K A T mlkiyet hakknn iyiniyetle kazanlp kazanlamayaca, o tanr maln sahibinin elinden rzas ile kp kmamasna gre belirlenmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Aile Hukukunda
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Aile hukukunda da iyiniyetin sonularna rastlanmaktadr. rnein, evliyken yeniAMALARIMIZ den evlenen bir kimsenin nceki evlilii mutlak butlan karar verilmeden nce sona erer ve ikinci evlenmede dier e iyiniyetli ise (yani evlendii kiinin halen evli olduunu bilmiyorsa) artk ikinci evliliin butlanna karar verilemez (TMK m.147/3). K T A P
Borlar Hukukunda
T ELEVZ Y O N bir alacan Alacan devri,
alacakl tarafndan yazl ekilde bir bakasna devredilmesidir.
NTERNET
T E L E V Z Y O Niyiniyetin sonular asndan alacan devri (alacan temliBorlar hukukunda ki) rnek verilebilir. Alacan devri, bir alacan alacakl tarafndan yazl ekilde bir bakasna devredilmesini ifade eder (TBK m.184). Bu devrin gerekleebilmesi iin borlunun izninin alnmasna ihtiya yoktur. Borluya, alacan devredilmi NTERNET olduu haber verilirse borcunu artk yeni alacaklya demesi gerekir. Ancak borcun devredildii kendisine bildirilmemise, eski alacaklsna iyiniyetle borcunu demekle borcundan kurtulmu olur. Bu ynde TBK m.186 hkm u ekildedir:
145
Borlu, alacan devredildii, devreden veya devralan tarafndan kendisine bildirilmemise, nceki alacaklya; alacak birka kez devredilmise, son devralan yerine nceki devralanlardan birine iyiniyetle ifada bulunarak borcundan kurtulur. Byle bir durumda alacan bakasna devredilmi olduu bilgisi kendisine verilmemi olan borlu bilgisizlii nedeniyle iyiniyetlidir ve Kanun da onu korumaktadr. Borlu iyiniyetli olarak borcunu eski alacaklsna demi ise yeni alacaklnn borcun kendisine denmesini ondan istemesi mmkn olmayacaktr.
HAKKIN KAYBEDLMES
Bir hakkn hak sahibinin elinden kmas, o hakkn hak sahibinden ayrlmas hakkn kaybedilmesi demektir. Haklarn kaybedilmesi iki grupta toplanabilir. Bir hakkn nisbi kayb iken dier hakkn mutlak kaybdr. Bir hak sahibi, sahip olduu bir hakk bir baka kiiye devretmekle sahip olduu hakk kaybetmi olur. Bu hakkn nisbi kaybn tekil eder. Haklarn devren kazanlmasna yol aan bir hukuki ilem (rnein; sat szlemesinde sat ile; balama szlemesinde balama ile) veya hukuki olay (rnein; bir kiinin lm ile mirasn miraslarna gemesi), eski sahibi bakmndan hakkn kaybedilmesi sonucunu doururlar. Bir hakkn kayb sonucunda hak tamamen ortadan kalkyorsa hakkn mutlak kayb sz konusu olur. Hakkn mutlak kayb da bir hukuki olay, hukuki fiil ya da hukuki ilem sonucu gerekleebilir. Bir hukuki olay olan lmn gereklemesiyle hak sahibinin kiilik haklar, bu tr haklar miraslarna intikal edemeyeceinden tamamen ortadan kalkar. Ayn ekilde hak sahibinin lmyle (varsa) sahip olduu velayet hakk da son bulur. Hak konusu eyin telef olmas da o ey zerindeki hakk sona erdirir (rnein; bir kiinin kedisinin lmesi; arabasnn yanarak kullanlamayacak hale gelmesi; teknesinin ak denizde batmas). Kazandrc zamanam (TMK m. 712, 713, 777) ile yeni bir kii hak kazandnda, nceki hak sahibinin hakk ortadan kalkar. Bu kaybn sebebi, belli bir srenin gemesinden yararlanlarak yeni bir hakkn kazanlm olmasdr. Hak drc sre de belli bir sre iinde kullanlmas gereken bir hakkn kullanlmamas nedeniyle hakkn sona ermesine neden olur (rnein; TMK m.606 hkmne gre miralar mirasbrakann lmn rendikleri tarihten itibaren ay iinde miras reddetme hakkna sahiptirler. Bu sre iinde miras reddetme hakkn kullanmam miras miras kaytsz artsz kazanm olur (TMK m.610). Bir hukuki fiil de haklarn mutlak olarak kaybedilmesine yol aabilir. Bir kiinin bir tanrn terk etmesi de (rnein; sahip olduu bir eyasn pe atmas) hakk sona erdirir (TMK m.778). Bu ekilde terkedilmi bir eya sahipsiz eya haline gelir. TMK m.578 mirastan yoksunluk bal altnda miraslk hakknn kaybedilecei halleri saymtr. Bunlardan birisi de miraslardan birinin mirasbrakan ldrmesi halidir. Mirasbrakan rdrm bir miras bu hkme gre miraslk hakkn kaybetmi olur. Trk Medeni Kanununda zina bir boanma sebebi olarak dzenlenmi bulunmaktadr. Ancak dava hakk olan e, dierini affeder ve sresi iinde dava amazsa bu hakkn kaybetmi olur (TMK m.161). Bir hukuki ilem de hakkn mutlak kaybna neden olabilir. Feragat halinde bir hukuki ilemle hak sona erebilir (rnein; mirastan feragat szlemesiyle mirastan feragat eden, miraslk sfatn, dolaysyla miras hakkn kaybeder, TMK m.528). Ayn ekilde kamulatrma da tanmaz mlkiyetinin bir hukuki ilemle mutlak kaybna yol amaktadr.
Hakkn kaybedilmesi, bir hakkn hak sahibinin elinden kmas, o hakkn hak sahibinden ayrlmasdr. Hak sahibinin, sahip olduu bir hakkn hukuki ilem, hukuki fiil ya da hukuki olay sonucunda bir baka kiiye devredilmesiyle hakkn nisbi kayb gerekleir. Hakkn mutlak kayb, bir hakkn, hukuki olay, hukuki fiil ya da hukuki ilem sonucunda tamamen ortadan kalkmasyla gerekleir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
146 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Haklarn kaybedilmesi K T A P ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar adl kitab inceleyebilirsiniz ( eref Gzbyk, Ankara: Turhan Kitabevi, 2010 ).
TELEVZYON
HAKKIN KULLANILMASI Hakkn Kullanlmas ve Snrlar

Hak, kiinin hukuk dzenince korunan menfaatleri olduuna gre bu korunan menfaatler erevesinde kendisine tannan yetkilerinden faydalanmak zere kiinin harekete gemesi hakkn kullanmasn ifade edecektir. Bu ekilde kiilerin haklarn kullanrken ve borlarn ifa ederken hangi kurallara gre hareket edeceklerini gsteren, baka deyile haklarn kapsamn ve ieriini dzenleyen kurallar davran kurallar olarak nitelendirilir. Trk Medeni Kanunu Hukuki ilikilerin kapsam kenar baln tayan 2. maddesinde genel bir dzenleme ile davran kurallarna (objektif iyiniyet kurallarna) yer vermektedir. Herkesin haklarnn olduu dnldnde, esasen her hakkn kullanlmas durumunda hukuken birinin lehine, dierinin veya dierlerinin aleyhine sonular dourabilecei de ortaya kmaktadr. Bu nedenle kiilerin haklarn kullanrken bakalarnn mal veya kiisel varlklarna, ksaca menfaatlerine zarar verebilmeleri her zaman mmkn grnmektedir. Byle bir durumda hukuk dzeni devreye girerek ortaya kabilecek menfaat atmalarnn nne geebilecek bir zm retmeli ve bir hakkn kullanlmasnn hangi halde hukuk dzenince korunacana dair esaslar belirlemelidir. Trk Medeni Kanununun 2. maddesi byle bir kural iermektedir. Maddedeki Herkes haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr hkm ile Kanun, kiinin haklarn kanunla kendisine tannan snrlar iinde diledii gibi kullanabileceini ngren yaklamn (bireyci gr) tesine geerek, konulan kurallarn bireysel yararlar kadar toplumsal yararlar da gerekletirmek amacnn bulunmas gerektiinden hareketle, hakkn sahibi tarafndan ancak bu amaca uygun llerde kullanldnda hukuk dzenince korunabilecei esasn (toplumsal gr) benimsemitir. TMK m.2 hkmnn getirdii genel kural dnda, hakkn kullanlmas srasnda hak sahibinin davranlarnn snrlarnn bir kanun hkmyle de belirlenmi olduu grlebilmektedir. Bu ynde rnek olarak, mlkiyet hakknn kullanlmasnn toplum yararna aykr olamayacan dzenleyen Anayasann 35. maddesi hkm gsterilebilir. Ayn ekilde TMK m.737 hkm ile komu hakkna ilikin kullanma biimi dzenlenmitir. Bu hkme gre, Herkes, tanmaz mlkiyetinden doan yetkileri kullanrken ve zellikle iletme faaliyetlerini srdrrken, komularn olumsuz ekilde etkileyecek taknlktan kanmakla ykmldr. zellikle, tanmazn durumuna, niteliine ve yerel adete gre komular arasnda ho grlebilecek dereceyi aan duman, buu, kurum, toz, koku kartarak, grlt veya sarsnt yaparak rahatszlk vermek yasaktr. Grlecei zere, Medeni Kanun tanmaz malikinin mlkiyet hakkn kullanrken komularna zarar verecek her trl taknlktan kanmak zorunda olduunu belirtilerek yasak olan hareketler dzenlenmitir. Kanundan doan haklar kullanlrken, kanunkoyucunun, bu haklar dzenlerken belirledii snrlamalara uyulmas gerekmektedir.
NTERNET
TELEVZYON
NTER NET Hakkn kullanlmas, kiinin hukuk dzenince korunan menfaatleri (haklar) erevesinde, kendisine tannan yetkilerinden faydalanmak zere harekete gemesidir.
Davran kurallar, kiilerin haklarn kullanrken ve borlarn ifa ederken hangi kurallara gre hareket edeceklerini gsteren, baka deyile haklarn kapsamn ve ieriini dzenleyen kurallardr.
147
Hakkn Kullanlmasnda Drst Davranma (Drstlk Kurallar)

Trk Medeni Kanununun 2. maddesinde bahsi geen drstlk kurallar hukuki ilikilerin ieriini dzenlemektedir. Bu kurallar belirli bir makam tarafndan konulmu yazl kurallar deillerdir. Bu yazl olmayan kurallar kiiler dnda olumu ve onlara zorla kabul ettirilmi kurallardr. Drstlk kurallarn hakim nne gelen uyumazlkta taraflarn bir talebi olmasa da kendiliinden uygulamakla ykmldr. TMK m.2de yer alan Herkes haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr eklindeki birinci fkra hkm kii davranlarna yneliktir. Drstlk kurallar (objektif iyiniyet kurallar), drst, normal, orta zekal, makul kiilerin, toplum iinde karlkl gvene, ahlaka ve drstle dayal davranlar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla i hayatnn gereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen yazl olmayan kurallarn tmn ifade etmektedir. Bir hak sahibi hakkn kullanrken, bir borlu borcunu ifa ederken bu esaslara uygun hareket etmi mi etmemi mi ona baklacak ve drstlk kurallarna uygun davranp davranmad belirlenecektir. Drstlk kurallar, esas itibaryla, kiilere hem haklarn kullanrken hem de borlarn ifa ederken drst ve doru davranmak zorunda olduklarn hatrlatmaktadr. TMK m.2 hkm, sadece hak sahipleri ve borlular ynnden deil, hakimler asndan da genel bir ilkeye uyulmas gerektii ynnde dikkat ekmektedir. Her hukuki olayda kiilerin haklarn kullanrken veya borlarn yerine getirirken drst davranp davranmadklarn hakim takdir edecektir. Hakim, kiilerin drst davranp davranmadklarn belirlerken, drst, namuslu, makul, hareketlerinin sonularn dnebilen, sorumluunun kapsamn bilen bir farazi kiinin ne ekilde hareket edebileceini gznnde bulundurarak uyumazlk hakknda sonuca varacaktr. Bir hakkn kullanlmas, szlemeye dayal olabilir. Szlemenin taraflar, szlemeden doan ilikide birbirlerine verdikleri sz ve taahhtleri yerine getirmekle ykmldrler. Bu sayede taraflarn verdikleri sz ve taahhtlere bal kalacaklar (ahde vefa) kanaati taraflar arasnda uyanr ve bir gven ilikisi tesis edilmi olur. Szleme yapldktan sonra, szlemeye ilikin hal ve artlarda nemli deiiklikler ortaya ksa ve bu nedenle de borlunun ifa edecei edim daha da arlasa bile ahde vefa ilkesi gerei szlemenin aynen ifa edilmesi gerekir. Ancak bu durum mutlak deildir. Bazen ahde vefa ilkesinin uygulanmas drstlk kurallarna aykr sonular ortaya karabilir. zellikle szleme yaplrken nceden ngrlemedii iin szlemede hkme balanmam olan olaanst bir halin sonradan ortaya kmas halinde szlemenin ayn artlarla yerine getirilmesi borlunun ciddi ekilde zarar grmesine hatta mahfna yol aacandan, szlemedeki mevcut hkmlere gre ifann istenmesi drstlk kurallarna uygun olmaz. Byle bir durumda hakim borlunun talebi zerine szlemeyi yeni durum ve artlara uygun olarak deitirmeli, szlemeden dnlmesine imkn tanmal ya da drstlk kurallarnn gerektirdii hallerde ileriye etkili sonular douracak ekilde szlemenin feshine karar vermelidir. Emprevizyon teorisi (ngremezlik teorisi) denilen bu yaklama uygun olarak Trk Borlar Kanununun 480. maddesinin ikinci fkrasnda eser (istisna) szlemesinde cretin gtr olarak tespit edilmi olduu hallere ilikin olarak u hkme yer verilmitir: Ancak, balangta ngrle-
Drstlk ilkesi, ister kanundan, ister szlemeden yahut szleme ncesi ilikiden domu olsun, ortaya kan haklarn kullanlmasna, bir bor domusa da borcun ifasna ilikin olacaktr.
Szlemeden doan ilikide, szlemeye ilikin hal ve artlarda nemli deiiklikler ortaya ksa ve bu nedenle borlunun ifa edecei edim daha arlasa bile, ahde vefa ilkesi gerei szlemenin taraflarca aynen ifa edilmesi, taraflarn birbirlerine verdikleri sz ve taahhtlere bal kalmalar esastr. Ancak bu durumun istisnalar vardr.
148
meyen veya ngrlebilip de taraflarca gz nnde tutulmayan durumlar, taraflarca belirlenen gtr bedel ile eserin yaplmasna engel olur veya son derece gletirirse yklenici, hakimden szlemenin yeni koullara uyarlanmasn isteme, bu mmkn olmad veya kar taraftan beklenemedii takdirde szlemeden dnme hakkna sahiptir. Drstlk kurallarnn gerektirdii durumlarda yklenici, ancak fesih hakkn kullanabilir.
SIRA SZDE
Ahde vefa ilkesinin uygulanmas her zaman drstlk kurallarna uygun sonular m SIRA SZDE dourur?
N E L M dzenlenen drstlk kurallarna ilikin hkm genel niteMedeniDKanunda liktedir. Bu yzden her hukuki olay ve hukuki iliki iin ayr ayr drstlk kurallarna uygunS hareket tarzn nceden belirlemek mmkn olmamakla birlikte, dO R U rstlk kurallarnn ilevini tespit etmek imkn dhilindedir. Hukuki ilemlerin yorumunda ilk olarak o hukuki ilemin taraflarnn irade aklamalar ele alnr. AnDKKAT cak, bu aklamalarla irade sahibinin ne demek istediinden ziyade, drst, doru, namuslu ve orta zekl bir kimsenin bu irade aklamalarndan nasl bir anlam SIRA SZDE Gven ilkesinin nda, hukuki ilemlerin ve zellikle szkaraca aratrlr. lemelerin yorumu bu ekilde yaplr. Bir hukuki ilem yaplrken taraflarn, kapsamn belirledikleri esasl noktalar dnda kalan ikinci derecedeki (tali) noktalar AMALARIMIZ hakknda da hakim iin niteliine gre, bu ikinci derecedeki noktalar belirlerken drstlk kurallarn gz nnde bulunduracak ve hayatn normal akna gre drst, makul, hukuka saygl, orta zekl bir kiinin ne gibi hususlar ikinci dereK T A P ce koullar olarak belirleyeceini dikkate alarak taraflar arasndaki hukuki ilemin tali noktalarn tespit edecektir. Taraflar bir szleme yaplmadan nceki aamada da drstlk kurallarna uymaldr. Bu aamada taraflar zellikle szlemenin yaTELEVZYON plmasna etkili olacak hususlar hakknda birbirlerini bilgilendirmelidir. Bir emredici hukuk kuralnn hukuka aykr bir fiil iin ngrd yaptrmdan korunmak amacyla kanunda yer alan bir baka kuraldan yararlanarak yasaklanm sonucu N T E R N E T olan kanuna kar hilede de esasen bir hukuk kural, drstelde etmek demek SIRA SZDE lk kurallarna aykr kullanlmaktadr. Kanun koyucu, kiilere tand haklarn belirli snrlar erevesinde kullanlmasn ngrmektedir. Bu snrlarn belirlenmesi ynnden Dde drstlk kurallar ne kmaktadr. Ayn ekilde kanun koyucu, bir NELM hukuki kurumu dzenlerken o hukuki kurumun amaca uygun kullanlmasn da istemektedir. Bu ynde bir hukuki kurumun amac dnda kullanlmas da drstS O R U lk kurallarna aykr der (rnein; vatandalk elde etmek iin evlenme). D K K A Tnormal, orta zekl, makul, drst kiilerin, toplum iinde karlkl Drstlk kurallar gvene, ahlaka ve drstle dayal davranlar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla i SIRA hayatnn SZDEgereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen kurallardr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Drstlk kurallarna N T E Rtekil N E T eden kanuna aykrlk SIRAhile, SZDE kar bir emredici hukuk kuralnn, hukuka aykr bir fiil iin ngrd yaptrmdan korunmak DNELM amacyla, kanunda yer alan bir baka kuraldan yararlanarak yasaklanm S O R U etmektir. sonucu elde
DKKAT
Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin ikinci fkrasnda yer alan Bir hakkn aka AMALARIMIZ ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz eklindeki dzenleme, hakkn ktye kullanlmasna iaret eder. Bir K hak, T sahibi A P tarafndan iyi kullanld takdirde hukuk dzenince korunmaya layktr, aksi takdirde hukuk Tdzeninin E L E V Z korumasndan YON yararlanamaz.
SIRA SZDE
Hakkn Ktye Kullanlmas

AMALARIMIZ Trk Medeni Kanunu 2. maddesinin ikinci fkrasnda, dier bir nemli ilkeyi, hakkn ktye kullanlmasn dzenlenmitir. Bu fkra hkm, Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz eklindedir. Kanun, 2. maddesinin K T A haklarn P birinci fkrasnda drstlk ilkesine uyularak kullanlmasn emretmekte, ikinci fkrasnda da drstlk kuralna uyulmamasnn ne tr sonular douracan ortaya koyarak bunun iin gerekli koullar belirtmektedir. Her iki hkm birbiT E L E V Zayr Y O N olmakla birlikte, aralarnda mterek yanlar da mevcuttur. lk rinden tamamen
NTERNET
NTERNET
149
fkrada ifade olumlu, ikinci fkradaki olumsuz olmasna ramen hakkn ktye kullanlmas, drstlk ilkesine sk surette bal bulunmaktadr. Maddenin hakkn aka ktye kullanlmasn yasaklayan ikinci fkra hkm dorudan doruya hakime yneliktir. Bir hak, sahibi tarafndan iyi kullanld takdirde hukuk dzenince korunmaya layktr. Ancak sahibi hakkn ktye kullanyorsa hukuk dzeninin korumasndan yararlanamaz. Hakkn ktye kullanlmasn yasaklayan hukuk kural emredici nitelikte olup, davada ileri srlen olgular gz nnde bulundurularak hakim tarafndan dorudan dikkate alnacaktr. Hakkn ktye kullanlmasndan bahsedebilmek iin, baz koullarn gereklemi olmas gerekir. Bu koullar unlardr: 1- Hukuk dzeni (kanun) tarafndan tannm bir hakkn varl, 2- Bu hakkn (hakl bir menfaatin yokluu, hakkn sosyal veya ekonomik amacndan saptrlmas gibi) aka drstlk kuralna aykr olarak kullanlmas, 3- Hakkn drstlk kuralna aykr kullanlmasndan bakalarnn zarar grm veya zarar grme tehlikesiyle karlam olmalar. Bir hakkn kullanlmasnn bakalarnn menfaatlerini zarara uratm olsa bile her zaman hakkn ktye kullanlmas tekil etmeyebileceini de unutmamak gerekir. rnein bir kiinin maliki olduu bir arsa zerine gerekli yap iznini alarak inaat yapmas ve bunun sonucunda evimizin nndeki manzarann kapanmas bu ekilde deerlendirilmelidir. Bu artlar esas alnmak kaydyla srf bakasna zarar vermek amacyla hareket edilmesi, menfaatler arasnda ar dengesizlik bulunmas ve yaratlm olan gvene aykr hareket edilmesi de dikkat ekici hakkn ktye kullanlmasna ilikin olay rnekleridir. Medeni Kanun hakkn ktye kullanlmasn korumam 2. maddesinin ikinci fkrasnda genel bir yaptrm ngrmtr. Bu yaptrmn yan sra baz zel yaptrmlarn da TMKda dzenlendii grlmektedir. rnein, TMKnn 186. maddesinde evlilik birliinin elerce bereber ynetilecei hkme balanm olmakla birlikte, 190. maddede, elerden birinin birlii temsil yetkisini amas veya bu yetkiyi kullanmada yetersiz kalmas halinde hakimin, dier ein istemi zerine temsil yetkisini kaldrabilecei ya da snrlandrabilecei dzenlenmi bulunmaktadr. Bir baka rnek olarak, vasinin, grevini ar surette savsaklamas, yetkilerini ktye kullanmas veya gveni sarsc davranlarda bulunmas ya da bor demede acze dmesi halinde vesayet makamnca grevden alnacan dzenleyen TMK 482. madde de gsterilebilir.
HAKKIN KORUNMASI
Daha nce de dile getirildii zere ksa tanmyla hak, kiinin hukuk dzenince korunan menfaatleri olduuna gre hak sahibinin hakk ihll edildiinde hukuk dzenince korunmas gerei ortaya kmaktadr. Gnmzde modern hukuk sistemlerinde haklarn devlet eliyle korunmas ilkesi benimsenmi olup, hak sahibi hakkn devletin yarg organlar nnde dava aarak ve bu organlarn zorlamasyla elde edebilmektedir. Kanun ancak ok istisnai hallerde kiinin kendi hakkn dorudan doruya korumasna msaade etmitir. Bu ihtimal ya hakka saldrana kar korunmak ya da ileride doacak bir tehlikeye kar korunmak amacyla ortaya kabilmektedir.
Talep Hakk ve Hakkn Devlet Eliyle Korunmas

Bir kiinin sahip olduu talep hakk, bir kiinin hakkn elde etmek veya hakkna sayg gsterilmesini salamak amacyla szl ya da yazl olarak kar tarafa ynelttii isteme yetkisidir. Dier bir ifade ile talep hakk, hukuki ilikinin ieriini
Asl hakka bal bir yetki olan talep hakk, hukuki ilikinin ieriini oluturan edimin yerine getirilmesini, ykml olan kiiden istemek yetkisidir.
150
Bir kiinin hakknn korunmas ya da elde edilmesi, bir uyumazln halli veya nlenmesi yahut bir kiiye kar hukuki bir etkinin salanmas iin mahkeme yoluyla Devletin harekete gemesinin istenmesine dava denir. Dava hakk, talep hakkn Devletin tarafsz ve bamsz yarg organlar (mahkemeler) nnde ileri srme ve onlar aracl ile yerine getirilmesini isteme yetkisini ifade eder. ekimeli yarg (nizal kaza) karlkl bir uyumazln sz konusu olduu, davac ve daval arasnda gelien yarg trdr (boanma davas, tahliye davas, babalk davas, tazminat davas vb.). ekimesiz yarg (nizasz kaza) ise karlkl bir uyumazln bulunmad dolaysyla davalnn yer almad, usulen grlen yarg trdr (isim deitirmek iin alan dava, ya dzeltilmesi iin alan dava vb.).
oluturan edimin yerine getirilmesini, ykml olan kiiden istemek yetkisidir. Talep hakk, asl hakka bal bir yetkidir. Mutlak haklarda talep hakk, mutlak hakkn nc kii tarafndan ihll edilmesi ile ortaya kar. Nisbi haklardan alacak hakknda talep hakk; hak sahibinin kar tarafa hukuki ilikinin konusuna uygun olarak, bir eyi vermesi, yapmas veya yapmamas iin dorudan doruya bavurmasn ifade etmektedir. Hak sahibi, hakkn elde etmek iin ncelikle talep hakkn kullanma yoluna gidecektir. Bu yolla hakkn elde etme imkn bulamad takdirde dava ama hakkn kullanmak zorunda kalacaktr. Grld zere dava ama hakk talep hakknn dorudan sonu vermemesi halinde mahkemeler (devletin yarg organlar) nnde kullanlmas anlamna gelmektedir. Dava hakk, talep hakkn Devletin tarafsz ve bamsz yarg organlar (mahkemeler) nnde ileri srme ve onlar aracl ile yerine getirilmesini isteme yetkisini ifade eder. Bir kiinin, hakknn korunmas ya da elde edilmesi, bir uyumazln halli veya nlenmesi yahut bir kiiye kar hukuki bir etkinin salanmas iin mahkeme yoluyla Devletin harekete gemesinin istenmesine dava denir. Bir davada davay aan davac, aleyhine dava alan ise davaldr. Bir mahkemenin nne gelen davada, davac ve daval bulunuyorsa mahkemeler nndeki bu tr yarglama ekimeli yarg (nizal kaza); davada sadece davac bulunuyor (daval yoksa), mahkemenin yarglama faaliyeti ekimesiz yarg (nizasz kaza) nitelii tar. Bir kiinin borcunu zamannda demeyen borlusuna kar at alacak davas ekimeli yarg rnei iken, bir kiinin mirass olduu bir kiinin lm zerine mahkemeye bavurup veraset ilam talep etmesi ekimesiz yarg rnei tekil eder. Dava eitleri 1 Ekim 2011 tarihinde yrrle girmi olan 12 Ocak 2011 tarih ve 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanununda (HMK) 105 ila 113. maddeler arasnda dzenlenmitir. Yeni HMK ile eda davalar, tespit davalar ve inai davalarn (yenilik douran davalar) yan sra yeni dava eitlerinin de ngrld grlmektedir (belirsiz alacak davas, topluluk davas).
ekil 6.3 Hukuk Davasnn Trleri
HUKUK DAVASININ TRLER
Eda Davas
Tespit Davas
nai Davas
Topluluk Davas Belirsiz Alacak Davas
Eda davas ile mahkemeden, davalnn, bir eyi vermeye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkm edilmesi talep edilmektedir. Tespit davas ile mahkemeden, bir hakkn veya hukuki ilikinin varlnn ya da yokluunun yahut bir belgenin sahte olup olmadnn belirlenmesi talep edilmektedir.
Eda davas ile mahkemeden, davalnn, bir eyi vermeye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkm edilmesi talep edilmektedir (HMK m.105). Eda davas, davann dayand hakka gre gre eitli isimler almaktadr (rnein; bir zararn giderilmesi talep edilirse tazminat davas, davalnn bir borcunu yerine getirmesi talep edilirse ifa davas, mlkiyet hakkna bal olarak bir maln iadesi talep edilirse istihkak davas sz konusu olur). Tespit davas ile mahkemeden, bir hakkn veya hukuki ilikinin varlnn ya da yokluunun yahut bir belgenin sahte olup olmadnn belirlenmesi talep edilmektedir. Tespit davas aann, kanunlarda belirtilen istisnai durumlar dnda, bu da-
151
vay amakta hukuken korunmaya deer gncel bir yarar bulunmas gereini de Kanun aramaktadr. Maddi olaylar, tek balarna tespit davasnn konusunu oluturamayacaktr (HMK m.106). Bir hakkn ya da hukuki ilikinin varlnn tespiti isteniyorsa mspet tespit davas, yokluunun tespiti talep ediliyorsa menfi tespit davas sz konusu olur. nai dava (yenilik douran dava) ile mahkemeden, yeni bir hukuki durum yaratlmas veya mevcut bir hukuki durumun ieriinin deitirilmesi yahut onun ortadan kaldrlmas talep edilebilmektedir. Bir inai hakkn (yenilik dourucu hakkn), dava yoluyla kullanlmasnn zorunlu olduu hllerde, inai dava alacaktr. Kanunlarda aksi belirtilmedike, mahkemenin verecei inai hkmler, gemie etkili olmayacaktr (HMK m.108). HMKda yer verilen yeni bir dava eidi de belirsiz alacak davasdr. HMK m. 107 hkmne gre, davann ald tarihte alacan miktarn yahut deerini tam ve kesin olarak belirleyebilmesinin kendisinden beklenemeyecei veya bunun imknsz olduu hllerde, alacakl, hukuki ilikiyi ve asgari bir miktar ya da deeri belirtmek suretiyle belirsiz alacak davas aabilecek; hatta, kar tarafn verdii bilgi veya tahkikat sonucu alacan miktar veya deerinin tam ve kesin olarak belirlenebilmesinin mmkn olduu anda davac, iddiann geniletilmesi yasana tabi olmakszn davann banda belirtmi olduu talebini artrabilecektir. HMKda yer verilen bir dier yeni dava eidi de topluluk davasdr. HMK m.113 hkmne gre, dernekler ve dier tzel kiiler, statleri erevesinde, yelerinin veya mensuplarnn yahut temsil ettikleri kesimin menfaatlerini korumak iin, kendi adlarna, ilgililerin haklarnn tespiti veya hukuka aykr durumun giderilmesi yahut ilgililerin gelecekteki haklarnn ihll edilmesinin nne geilmesi iin dava aabileceklerdir. Bir davada daval davay kabul ederse kural olarak dava sona erer. krarda da bir taraf, dier tarafa ileri srlen veya aleyhine hukuki sonu douracak nitelikteki bir maddi vakann (olgunun) doruluunu bildirmektedir. Ancak davalda, hak sahibinin taleplerini reddetmesini hakl gsterecek sebepler de bulunabilir. Bu gibi durumlarda davaya kar davalnn eitli savunma imknlar elinde var demektir. Daval savunmas ile iddia edilen olgulara karlk vermekte, onlar cevaplandrmaktadr. Savunma, kural olarak ekilde yaplr: nkr Ederek Savunmada, davacnn dayand olgularn, olaylarn mevcut olmad iddia edilir. tiraz Edilerek Savunmada, davacnn ileri srd olaylara, olgulara kar, daval da kar olaylar, olgular belirterek, hakkn mevcut olmadn iddia etmektedir. Burada inkrdan farkl olarak, daval, davacnn ileri srd olaylar, olgular esas itibaryla kabul etmekle birlikte; bunlara kar, kendisi de bu olay ve olgular hkmsz klacak baz olaylar, olgular ileri srmektedir. Daval defi ileri srerek de savunma yapabilir. Defi davacnn ileri srd olay ve dava konusunun daval tarafndan kabul edilmekle birlikte, davalnn edimini yerine getirmekten ekinmesini hakl gsterecek kar sebeplerin ileri srlmesini ifade eder [rnein; zamanam sresinin gemesi halinde zamanam definde bulunulmaSAVUNMA s; iki tarafa bor ykleyen szlemelerde nce kar tarafn borcunu demesinin ileri srld demezlik defi ileri srlmesi (dermeyan)].
nai dava ile mahkemeden, yeni bir hukuki durum yaratlmas veya var olan bir hukuki durumun ieriinin deitirilmesi yahut onun ortadan kaldrlmas talep edilir.
Dava grlrken ikrarda bulunan taraf, dier tarafa ileri srlen veya aleyhine hukuki sonu douracak nitelikteki bir maddi olgunun doruluunu beyan etmektedir. Dava srasnda taraflardan biri (daval), dier tarafn istemini kabul ederse, kural olarak dava sona erer. Savunma ile daval iddia edilen olgulara karlk vermektedir. nkr, daval tarafndan, davacnn dayand olgularn, olaylarn mevcut olmadnn iddia edilmesidir. tirazda daval, davacnn ileri srd olgulara kar baka olaylar, olgular belirterek, davacnn iddia ettii hakka sahip olmadn iddia etmektedir.
ekil 6.4 Savunma Trleri nkr Yoluyla tiraz Yoluyla Defi Yoluyla
152
Defi, davalnn, davacnn ileri srd olay ve dava konusunu kabul etmekle birlikte, kendi edimini yerine getirmekten ekinmesini hakl gsterecek kar sebepleri ileri srmesidir.
Savunmada davalnn ileri srebilecei itirazla defi arasnda iki fark mevcuttur. lki, itirazdan farkl olarak defide hak mevcut olmakla birlikte baz hakl sebepler dolaysyla hak artk dava yoluyla hi veya geici olarak elde edilemez hale gelmektedir (alacan zamanamna uramasnda olduu gibi). kincisi; usul hukukuna gre itiraz sz konusu olduunda hakimin itiraz resen dikkate almas gerekirken, defi hakim tarafndan resen dikkate alnamamas, davalnn definin varln ileri srmesi gerekliliidir. Defi ve itiraz arasndaki SIRA SZDE farklar nelerdir? Borlunun borlarn yerine getirmemesi halinde, alacaklnn talebi ile borluD yerine N E L M getirmesi (haciz ya da iflas yoluyla) zorla, Devletin adalet rnun borcunu gt iinde yer alan resm makamlarca (icra daireleri, iflas daireleri, icra mahkemeleri) salanr. Buna S O R U cebri icra denilmektedir.
SIRA SZDE
10
D icra, NEL M Cebri borlarn demeyen borlularn, devlet gc ile borlarn demeye zorlanmalardr. S O R U
DKKAT
Hakkn Bizzat Sahibi Eliyle (Kiinin Kendisi Tarafndan) DKKAT Korunmas

Kanun ok istisnai durumlarda, kiinin hakkn bizzat kendisinin korumasna izin SIRA SZDE vermektedir. Bu istisnai haller arasnda hakl savunma (meru savunma / meru mdafaa), zaruret (ztrar) hali ve kuvvet kullanma (ihkak hak) saylabilir. Hakl savunma (meru savunma / meru mdafaa), TBK m.64te ayn kavramAMALARIMIZ la ve Trk Ceza Kanununun (TCK) 25. maddesinde de meru savunma bal altnda dzenlenmitir. Meru mdafaa olarak da yerlemi olan hakl savunmada, bir kiinin hayatna, beden tamlna, haysiyetine veya malna ynelik bir K T zgrlne, A P saldrda, o kiiye belirli artlar altnda kuvvet kullanarak bu saldry uzaklatrma imkn verilmektedir. TBK m. 64 birinci fkrasnda, Hakl savunmada bulunan, saldrannT ahsna veya malna verdii zarardan sorumlu tutulamaz demektedir. ELEVZYO N TCK m.25te de Gerek kendisine ve gerek bakasna ait bir hakka ynelmi, gerekleen, gereklemesi veya tekrar muhakkak olan haksz bir saldry o anda hal ve koullara gre saldr ile orantl biimde defetmek zorunluluu ile ilenen fiillerden T E R Nverilmez ET dolay faile N ceza hkm yer almaktadr. Kii hakl savunmada, kendi kiiliine veya malna yahut bir baka kiinin kiiliine ya da malna kar yaplan hukuka aykr ve halen devam eden bir saldry defetmek iin ll ve uygun bir savunmada bulunursa, verdii zarardan dolay tazmin ykmll domayaca gibi bu ekilde ilenen fiilden dolay kendisine ceza da verilmez. Zaruret (ztrar) halinde, bir kii kendisini veya bakasn ak ya da yakn bir zarar tehlikesinden korumak iin dier bir kiinin mallarna zarar vermektedir. Byle bir durumda hakim, ortaya kan zarar tazmin ykmlln hakkaniyete gre belirleyecektir (TBK m.64/2). Evinde kan yangndan kamak iin balkondan yan daireye geip komusunun kap ve penceresini krmak zorunda kalan kiinin durumu bir zaruret halidir. Zaruret halinde bu kii verdii zarar hakkaniyete uygun olarak demekle ykml olacaktr. Kuvvet (g) kullanma (ihkak hak), bir kiinin hakkn bizzat kuvvet kullanarak korumas TBK 64. maddenin nc fkrasnda ngrlen artlarn varl halinde hukuka aykr saylmamaktadr. TBK m.64/3 hkmne gre, Hakkn kendi gcyle koruma durumunda kalan kii, durum ve koullara gre o srada kolluk gcnn yardmn zamannda salayamayacak ise ve hakknn kayba uramasn ya da kullanlmasnn nemli lde zorlamasn nleyecek baka bir yol da yoksa, verdii zarardan sorumlu tutulamaz. Kuvvet kullanmaya ilikin TBK
SIRA SZDE
Meru mdafaa (hakl kendisine veya malna ynelik bir saldr sz konusu olduunda belirli artlar K T kuvvet A P kullanarak bu altnda saldry uzaklatrma hakkna sahip olmasdr.
AMALARIMIZ savunma), bir kiinin
TELEVZYON
NTERNET
Zaruret (ztrar) halinde, bir kii kendisini veya bakasn ak ya da yakn bir zarar tehlikesinden korumak iin dier bir kiinin mallarna zarar vermektedir.
hkak hak, bir kiinin hakkn bizzat kuvvet kullanarak korumasdr.
153
m.64/3 hkmnn zel bir hali TMKnin 981. maddesinde yer almaktadr. Bu hkme gre, zilyet (bir eyi fiilen elinde bulunduran kii) btn gasp ve saldr fiillerini, durumun hakl gsterdii derecede kuvvet kullanarak defetmek hakkna sahip bulunmaktadr. Zilyet, rzas dnda kendisinden alnan eyi tanmazlarda el koyan kovarak, tanrlarda ise eylem srasnda veya kaarken yakalanann elinden alarak zilyetliini koruyabilecektir. Ancak Kanun, zilyedi, durumun hakl gstermedii derecede kuvvet kullanmaktan menetmektedir.
Hakkn Korunmasnda spat Yk

spat, bir olayn veya olgunun varl veya yokluu hakknda hakimin kanaat sahibi olmasna ynelik bir ikna faaliyetidir. Bir davada davac, bir hakkn varln, daval da byle bir hakkn yokluunu ileri srmektedir. Dava, iddia ve savunma olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir. Davac talebini eitli iddialara dayandrr. Daval da bu iddialara kar kendisini savunur. Bunu yaparken daval da savunmasn eitli iddialara dayandrmaktadr. ddia ve savunmalardan oluan davay bir sonuca balamak zorunda bulunan hakim, ya davay kabul etmek suretiyle davacnn hakllna veya davay reddetmek suretiyle davalnn hakl olduuna karar verecektir. Bunun iin hakimin, ncelikle birbirine kart iddialardan hangisinin doru ve geree uygun olduu konusunda bir kanaat sahibi olmas gerekir. Bu ise, hakime sunulan delillerle (kant / beyyine) salanr. Deliller usul hukukunun konusunu olutururlar. spat ve deliller konusu 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanununun 187 ve devam hkmlerinde dzenlenmitir. Bir davada ortaya kan en nemli sorun, iddia ve savunma olarak ileri srlen olgular kimin ispat edeceidir. Trk Medeni Kanunu da bu nemli sorunu, ispat yk denilen bir ilkeye balamtr. TMK m.6da dzenlenmi olan bu ilkeye gre, Kanunda aksine hkm bulunmadka, taraflardan her biri, hakkn dayandrd olgularn varln ispatla ykmldr. Demek ki, bir davada davac iddiasn dayandrd olgularn varln, daval da savunmasn dayandrd olgularn varln ispat etmekle ykmldr. TMKnn 6. maddesinde hkme balanm olan taraflardan her birini, hakkn dayandrd olgularn varln ispatla ykml tutan ilkenin baz istisnalar bulunmaktadr. Esasen TMK m.6, kanunda aksine bir hkm bulunmadka kuralyla bu istisnalarn var olabileceklerini ortaya koymutur. Byle bir durumda, istisnalar lehine olan kimse, ispat yknden kurtulmu olacaktr. Bu sebeple, ispat yk istisnai hallede ters evrilmekte ve iddia edenin deil, kar tarafn bu iddiann aksini ispat etmesi sz konusu olmaktadr. Bu istisnalar arasnda aada yer verilen hususlar dikkat ekicidir: spat yknn ters evrildii haller ifadesinden ne anlyorsunuz? SIRA SZDE spat yknn kanun hkm ile yer deitirmesi: Baz hallerde ispat yk, bir NELM kanun hkm ile deitirilmi olabilir. Haksz fiillerde, baz D koullarn yan sra, haksz fiilde bulunan kimsenin kusurunun da ispat edilmesi zorunlu olduu halde S kusursuz O R U (TBK. m. 49), szlemelerde, edimin ifa edilmemesinde borlu, olduunu ispat ile ykml tutulmutur (TBK. 112). Anonim irketlerde ynetim kurulu yeleri de kusursuz olduklarn ispatlamadka, hem irkete hem pay sahiplerine DKKAT hem de irket alacakllarna kar verdikleri zararlardan sorumlu tutulmaktadrlar (TTK m.553/1).
SIRA SZDE
spat yk ilkesine gre; kanunda aksine hkm bulunmadka, bir davann taraflarndan her biri, hakkn dayandrd olgularn varln ispatla ykmldr.
11
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
154
Karine, kanun tarafndan mevcut ve belli olarak kabul edilen bir olaydan, bilinen bir olgudan, bilinmeyen bir olayn, bir olgunun varl hakknda sonu karlmasn ifade eder. Devlet memurlar veya noterler, resm makamlar tarafndan tutulan sicillere (nfus kt, tapu sicili, evlenme sicili vb.) resmi siciller denir. Noterler veya yetkili makamlar tarafndan dzenlenen, mahkeme ilamlar, vakf senedi, miras szlemesi vb. yazl belgelere resm senetler SIRA SZDE denir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Karineler: Karine, kanun tarafndan mevcut ve belli olarak kabul edilen bir olaydan, bir olgudan, bilinmeyen bir olayn, bir olgunun varl hakknda sonu karlmasn ifade eder. Lehine karine olan kii de ispat yknden kurtulmakta, sadece karineyi ileri srmesi yeterli saylmaktadr. TMKnn 3. maddesinde dzenlenmi olan, ... asl olan iyiniyetin varldr eklindeki iyiniyet (sbjektif iyiniyet) karinesi, TMKnn 13. maddesindeki yann kkl yznden veya akl hastal, akl zayfl, sarholuk ya da bunlara benzer sebeplerden biriyle akla uygun biimde davranma yeteneinden yoksun olmayan herkes, bu kanuna gre ayrt etme gcne (temyiz kudretine) sahiptir hkmyle getirilen ayrt etme gc karinesi, TMK m.285in dzenledii Evlilik devam ederken veya evliin sona ermesinden balayarak yz gn iinde doan ocuun babas kocadr eklindeki babalk karinesi, bu ynde rnek olarak gsterilebilir. TMKnn 7. maddesi Resm belgelerle ispat kenar bal altnda, Resm sicil ve senetler, belgeledikleri olgularn doruluuna kant oluturur. Bunlarn ieriinin doru olmadnn ispat, SIRA SZDE kanunlarda baka bir hkm bulunmadka, herhangi bir ekle bal deildir hkmne yer vermektedir. Bu durumda hakkn kaynan tekil eden olgu, resm bir sicile (rnein; nfus siciline, tapu siciline) veya resm bir senede (rnein; taDNELM pu senedine, noter senedi) dayandrlyorsa, bunlarn doru olmadnn ispat, kar tarafa decektir. Ayrca, TMKnn 7. maddesinin ikinci fkrasna gre, kanunO R U da baka birSdzenleme bulunmuyorsa, bu ispat herhangi bir ekle de bal olmayacaktr. Bu maddedeki dzenleme de resm sicil ve resm senetler hakknda bir karineye iaret etmektedir. ddiasn resm sicil ve resm senetlere dayandran taraf, DKKAT karineden yararland iin iddiasn ispat zorunda kalmayacaktr. krar: Taraflardan birinin iddiasnn gerek olduunun kar tarafa kabul edilSIRA SZDE mesi demek olan ikrar halinde de dier tarafn ispat ykmll ortadan kalkar. Ancak TMKnn boanmada yarglama usulne ilikin 184. maddesinin 3. bendinde yer alan taraflarn bu konudaki her trl ikrarlar hkimi balamaz eklinAMALARIMIZ deki hkm ikrarn istisnasn tekil eder. Haklarn korunmas ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kayK T A P nak olarak Hukuk Balangc adl kitab okuyabilirsiniz (Necip Bilge, Ankara: Turhan Kitabevi, 2010).
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
155
zet
A M A
Hakkn kazanlmasn anlatmak Bir hakkn bir kiiye balanmasna hakkn kazanlmas ad verilir. Bu durumda kii ile hak arasnda bir balant kurulmaktadr. Bir hakkn kazanlmasna, baka bir ifade ile hakkn doumuna yol aan olgular tanedir. Bunlar; hukuki olay, hukuki fiil ve hukuki ilemdir. Hukuk dzeninin kendilerine hukuki sonular balad olaylara hukuki olay denir. Hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesi, hukuki fiil olarak adlandrlr. Hukuki ilem, bir veya birden fazla kiinin hukuki bir sonuca yneltilmi irade aklamasdr. Haklar, zellikle de malvarl haklar aslen kazanma ve devren kazanma olmak zere iki ekilde kazanlr. Aslen kazanmada kii, o zamana kadar hi kimseye ait olmayan ve aslnda daha nceden mevcut olmayan bir hakk, kendi fiiliyle elde ederek o hakkn ilk sahibi olmaktadr. Haklarn aslen kazanlmasnn yollar; igal, ihraz, bakasna ait bir eyi ileme, mallarn karmas ya da birlemesi, bakasna ait bir eyay zamanam ile kazanmadr. Devren kazanma, bir kiinin bir hakk o zamana kadar sahibi olan kiiden elde etmesidir. Devren kazanmada, hakk kazanana halef denilmektedir. Hak, btn alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet; sadece bir ksm haklar bir kimseden baka bir kimseye devir yoluyla geiriliyorsa czi halefiyet sz konusudur. Hakkn kazanlmasnda iyiniyet kavramn aklamak yiniyet kavram, bir hak kazanlrken hakkn kazanlmasna engel olan bir sebebin mevcudiyeti veya o hakk kazanma iin gerekli olan bir unsurun yokluu hakknda gerekli zeni gstermesine ramen kiide varolan, makul grlebilen bir yanl bilgi ya da bilgisizlii ifade eder. TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr eklindeki hkm, haklarn doumuna, hkm ve sonularna uygulanacak ana ilke olan iyiniyet kuraln dzenlemektedir. yiniyetin unsurlar yle sralanabilir: Kii hatal (yanl) bir bilgiye sahip veya bilgisiz olmaldr, bu hatal bilgi veya bilgisizlik kiinin kendi kusu-
rundan ortaya km olmamaldr, sz konusu hatal (yanl) bilgi veya bilgisizlik ya yalnz hakkn doumu veya kazanlmas annda bulunmal ya da devaml olarak mevcut olmaldr. Sahibinin elinden isteiyle kan bir menkul mal devralan iyiniyetli nc kii o maln mlkiyetini kazanr. Sahibinin elinden istei olmadan kan bir menkul maln (rnein alnan, bir yerde unutulan eyann) iyiniyetli de olsa mlkiyeti kazanlamaz. Fakat iyiniyetli kii sahibinin elinden rzas dnda kan bir mal ak arttrmadan, bu gibi mallar satan yerlerden veya pazardan alm ise ksmen korunmaktadr, yani o maln mlkiyetini kazanamamaktadr, ama mal iade etmeden nce maln sahibinden o mal iin dedii semenin iade edilmesini isteyebilir. Sahibinin elinden istei olmadan kan mal para veya hamiline yazl senet ise, bunlar iktisap eden (kazanan) iyiniyetli nc kii hak sahibi olur. Hakkn kullanlmasn ve drstlk kuraln ifade etmek Hakkn kullanlmas, kiinin hukuk dzenince korunan menfaatleri (haklar) erevesinde, kendisine tannan yetkilerinden faydalanmak zere harekete gemesidir. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin birinci fkras; Herkes haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr demektedir. Drstlk kurallar, normal, orta zekl, makul, drst kiilerin, toplum iinde karlkl gvene, ahlaka ve drstle dayal davranlar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla i hayatnn gereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen kurallardr. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin ikinci fkrasnda yer alan Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz eklindeki dzenleme, hakkn ktye kullanlmasna iaret eder. Buna gre bir hak, sahibi tarafndan iyi kullanld takdirde hukuk dzenince korunmaya layktr, aksi takdirde hukuk dzeninin korumasndan yararlanamaz.
A M A
A M A
156
A M A
Hakkn kaybedilmesinin sebeplerini belirlemek Hakkn kaybedilmesi, bir hakkn hak sahibinin elinden kmas, o hakkn hak sahibinden ayrlmasdr. Hak sahibinin, sahip olduu bir hakkn hukuki ilem, hukuki fiil ya da hukuki olay sonucunda bir baka kiiye devredilmesiyle hakkn nisbi kayb gerekleir (rnein; sat szlemesinde sat ile; balama szlemesinde balama ile baz haklar hakk devredenden hakk devralana gemektedir). Bir hakkn kayb sonucunda hak tamamen ortadan kalkyorsa hakkn mutlak kayb sz konusu olur. Hakkn mutlak kayb da bir hukuki olay, hukuki fiil ya da hukuki ilem sonucu gerekleebilir (bir kimsenin sahip olduu gazeteyi pe atmasyla artk gazetenin sahibi olmaktan kmas, ya da mirastan feragat szlemesiyle mirastan feragat eden bir kiinin, miraslk sfatn, dolaysyla miras hakkn kaybetmesi vb.). Hakkn korunmasnn yollarn zetlemek Gnmzde modern hukuk sistemlerinde haklarn devlet eliyle korunmas ilkesi benimsenmi olup, hak sahibi hakkn devletin yarg organlar nnde dava aarak ve bu organlarn zorlamasyla elde edebilmektedir. Kanun ancak ok istisnai hallerde kiinin kendi hakkn dorudan doruya korumasna msaade etmitir. Bir kiinin sahip olduu talep hakk, bir kiinin hakkn elde etmek veya hakkna sayg gsterilmesini salamak amacyla, szl ya da yazl olarak kar tarafa ynelttii isteme yetkisidir. Dava hakk, talep hakkn Devletin tarafsz ve bamsz yarg organlar (mahkemeler) nnde ileri srme ve onlar aracl ile yerine getirilmesini isteme yetkisidir. Bir kiinin, hakknn korunmas ya da elde edilmesi, bir uyumazln halli veya nlenmesi yahut bir kiiye kar hukuki bir etkinin salanmas iin mahkeme yoluyla Devletin harekete gemesinin istenmesine dava denir. Dava srasnda taraflardan biri (daval), dier tarafn istemini kabul ederse, kural olarak dava sona erer. Savunma ile daval iddia edilen olgulara karlk
vermektedir. nkr, daval tarafndan, davacnn dayand olgularn, olaylarn mevcut olmadnn iddia edilmesidir. tirazda daval, davacnn ileri srd olgulara kar baka olaylar, olgular belirterek, davacnn iddia ettii hakka sahip olmadn iddia etmektedir. Defi, davalnn, davacnn ileri srd olay ve dava konusunu kabul etmekle birlikte, kendi edimini yerine getirmekten ekinmesini hakl gsterecek kar sebepleri ileri srmesidir. Cebri icra, borlarn demeyen borlularn, devlet gc ile borlarn demeye zorlanmalardr. Kanun ok istisnai durumlarda, kiinin hakkn bizzat kendisinin korumasna izin vermektedir. Bu istisnai haller; hakl savunma (meru savunma / meru mdafaa), zaruret (ztrar) hali ve kuvvet kullanma (ihkak hak) olarak belirtilmektedir.
A M A
157
Kendimizi Snayalm
1. Bir ksm tek tarafl hukuki ilemler belli bir muhataba yneltilmektedir. Yukardaki ifadeye gre aadakilerden hangisi bu tr bir hukuki ilem deildir? a. Evlilik d doan ocuun tannmas b. Bir szlemeden dnlmesi c. Bir vekilin azledilmesi d. nalm hakknn kullanlmas e. Gerialm hakknn kullanlmas 2. Hakkn kazanlmasna (doumuna) yol aan olgular ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hakkn kazanlmasna (doumuna) yol aan olgular; hukuki olay, hukuki fiil ve hukuki ilemler olmak zere tanedir. b. Geni anlamda hukuki olay, kanun koyucunun kii iradesi sonucu olup olmadna bakmakszn hkm ve sonu balad olaylardr. c. Hukuki fiil, hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesini (insan davranlarn) ifade eder. d. Hukukun, kiinin davranna onun iradesine uygun sonucu balamas halinde hukuki ilem ortaya kar. e. Her hukuki ilemde, irade aklamas ve duygu aklamas olmak zere zere iki unsur bulunur. 3. Aadakilerden hangisi, haklarn aslen kazanlmas yollarndan deildir? a. Bakasna ait bir eyay zamanam ile kazanma b. Sahipsiz bir tanmaz zerinde aslen mlkiyet hakknn kazanlmasn salayan igal c. Sahipli tanrlar zerinde bu yolla mlkiyet hakknn kazanlmasna imkan veren ihraz d. Bakasna ait bir eyi ileme e. Mallarn karmas ya da birlemesi 4. TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr... eklindeki hkm, haklarn doumuna, hkm ve sonularna uygulanacak ana ilke olan iyiniyet kuraln dzenlemektedir. Yukardaki paragraf dorultusunda aadaki ifadelerden hangisi sylenemez? a. TMK m.3, zel hkm niteliindedir. b. Esasen iyiniyet kavram, bir olay bilmek veya bilmemek eklindeki sbjektif bir esasa dayanr. c. TMK m.3, kiilerin bir hakk kazanrken drst ve namuslu bir ekilde hareket etmeleri gerektiini hatrlatmaktadr. d. TMK. m.3de iyiniyet, bir karine nitelii kazanmtr. e. TMK m.3de, herkesin iyiniyetli olduu kanun tarafndan farz ve kabul edilmitir. 5. Bir tanr mal ka yl sre ile davasz ve aralksz iyiniyetle ve malik sfatyla zilyetliinde bulunduran kii, zamanam yoluyla bu srenin sonunda o tanr maln maliki olur? a. 1 yl b. 2 yl c. 3 yl d. 5 yl e. 10 yl 6. Aadakilerden hangisi, hakkn mutlak kaybnn sz konusu olduu hallerden deildir? a. Sat szlemesinde satcnn mal satmas b. Bir kimsenin gazetesini pe atmas c. Bir kimsenin evinin yanarak kl olmas d. Bir kimsenin arazisinin kamulatrlmas e. Mirasbrakan ldren mirasnn miraslk hakkn kaybetmesi 7. Drstlk kurallar ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi doru deildir? a. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinde bahsi geen drstlk kurallar hukuki ilikilerin ieriini dzenlemektedir. b. Drstlk kurallar, belirli bir makam tarafndan konulmu yazl kurallardr. c. Drstlk kurallar, kiiler dnda olumu ve onlara zorla kabul ettirilmi kurallardr. d. Drstlk kurallarn hakim nne gelen uyumazlkta taraflarn bir talebi olmasa da kendiliinden uygulamakla ykmldr. e. Drstlk kurallar, normal, orta zekal, makul, drst kiilerin, toplum iinde karlkl gvene, ahlaka ve drstle dayal davranlar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla i hayatnn gereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen kurallardr. 8. Bir kiinin kendisine veya malna ynelik bir saldr sz konusu olduunda belirli artlar altnda kuvvet kullanarak bu saldry uzaklatrma hakkna sahip olmasna ne denir? a. Iztrar b. hkak hak c. Cebri icra d. Meru mdafaa e. Defi
158
9. Hakkn korunmas iin alabilecek davalarla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Eda davas ile mahkemeden, davalnn, bir eyi vermeye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkm edilmesi talep edilmektedir. b. Tespit davas ile mahkemeden, bir hakkn veya hukuki ilikinin varlnn ya da yokluunun yahut bir belgenin sahte olup olmadnn belirlenmesi talep edilmektedir. c. Eda davas ile mlkiyet hakkna bal olarak bir maln iadesi talep edilirse ifa davas sz konusu olur. d. nai dava ile mahkemeden, yeni bir hukuki durum yaratlmas veya mevcut bir hukuki durumun ieriinin deitirilmesi yahut onun ortadan kaldrlmas talep edilebilmektedir. e. Tespit davas aann, kanunlarda belirtilen istisnai durumlar dnda, bu davay amakta hukuken korunmaya deer gncel bir yarar bulunmas gereini de Kanun aramaktadr. 10. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin ikinci fkrasnda, Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz eklindeki dzenleme yer alr. Yukardaki ifade dorultusunda, hakkn ktye kullanlmas ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Hakkn ktye kullanlmasndan bahsedebilmek iin, hukuk dzeni tarafndan tannm bir hakkn varl gerekir. b. Hakkn aka drstlk kuralna aykr olarak kullanlmas gerekir. c. Hakkn drstlk kuralna aykr kullanlmasndan bakalarnn zarar grm ya da zarar grme tehlikesiyle karlam olmalar gerekir. d. Bir hakkn kullanlmasnn bakalarnn menfaatlerini zarara uratm olmas herzaman hakkn ktye kullanlmas tekil eder. e. Srf bakasna zarar vermek amacyla hareket edilmesi ve yaratlm olan gvene aykr hareket edilmesi, hakkn ktye kullanlmasna ilikin olay rnekleridir.
Yaamn inden
Meru mdafaa var, ceza vermeyin Geceleyin eve giren ve ikiz bebeklerinden birini almak isteyen hrsz ldren Mehmet-Yasemin Atakul ifti hakknda mr boyu hapis talebiyle dava ald. Savc ise meru mdafaa halinin dikkate alnarak ifte ceza verilmemesini istedi. ADANAda, ocuklarn almak isteyen 46 yandaki Mustafa akmakn lmne neden olduu iddia edilen 30 yandaki Mehmet Atakul ile 38 yandaki ei Yasemin Atakul hakknda mr boyu hapis cezas istemiyle dava ald. Ancak savc, ifte ceza verilmemesini istedi. akmak, 5 Austos 2009da sabaha kar Atakul ailesinin evine girdi. iftin, havann scak oluu nedeniyle, iki yandaki kzlar Glten ve olay tarihinde 1.5 aylk olan ikizleri Mustafa ve Ramazan Atakul ile birlikte balkonda yatt evde, ikizlerden Ramazan alad. Bebee mama hazrlayp odaya getii srada dier ikiz bebei alan akmak ile karlaan Yasemin Atakul, lk att. Grltye uyanan Mehmet Atakul, einin verdii bakla, akmak baklad. Yaralanan akmak, ikinci kattaki evin balkonundan atlaynca, yaamn yitirdi. Gzaltna alnan Atakul ifti, karldklar mahkemece tutuksuz yarglanmak zere serbest brakld. Atakul ifti hakknda, Kasten adam ldrme suundan mr boyu hapis cezas istemiyle dava ald. Ancak savc, ifte, meru savunma ve zorunluluk halinin dikkate alnarak ceza verilmemesini istedi. Kaynak: Mehmet KAYMAK / DHA 13 Ocak 2010 http://www.hurriyet.com.tr/gundem/13460750.asp
159
Okuma Paras
Hrsz malna 3 yl 1 Nisandan itibaren yrrle girecek olan yeni TCK, hrszlk mal satanlarn bilmiyordum mazeretini geersiz klacak. Halen 512nci madde olarak dzenlenen yasaya gre 7 gn olan taban ceza, 165 numarayla dzenlenen yeni TCKda 6 aya karlyor. Her iki yasada st snr yine 3 yl. YEN TCK, alnt mal bilerek alanlarn beraat etmelerini zorlatryor. Kuyumcular Odasnn yelerine dikkatli olun uyars yapmasna neden olan, 1 Nisandan itibaren yrrle girecek yeni yasada mevcut yasadaki bilerek szcnn kaldrlmas evinde ya da iyerinde alnt mal kan kiiye mahkumiyet yolunu aabilecek. Mevcut yasaya gre bugne kadar hrszlk maln satn alan kiinin bilerek aldnn tespiti ok g olduundan, bu konuda alan davalarn yzde 99u beraatle sonulanyordu. Yeni yasayla evinde, stnde ya da iyerinde alnt mal kan kiinin beraat etmesi gleiyor, mahkumiyet riski artyor. Halen 512inci madde olarak dzenlenen yasaya gre 7 gn olan taban ceza, 165 numarayla dzenlenen yeni TCKda 6 aya karlyor. Her iki yasada st snr yine 3 yl. Hukukular, mevcut ceza kanununda olduu gibi yeni TCKda da bilerek szc kalksa dahi bilmeden satn alan kiiyi mahkum etmenin mmkn olmadn savunuyor. Bir Cumhuriyet Savcs bu durumu, Hukukta mantkszlk olmaz. Yeni yasa sonucu pek deitirmez ama yeni yasaya gre ortaya konulacak bir itihat, yeni sreci ynlendirebilir diyor. 3 yla kadar hapis cezas ngren yasaya gre ilk etapta sann para cezasyla kurtulmas mmkn olsa da alnt mal alma suunu alkanlk haline getirdii tespit edilen kii yasa uyarnca 1 yldan aa olmamak zere hapis cezasna mahkum edilebiliyor. KUYUMCU ZORDA stanbul Kuyumcular Odasna bal 7 bin kuyumcu bulunduunu belirten stanbul Kuyumcular Odas Bakan Ahmet Karbeyaz ise Bu yasann hrszl nleyici hibir zellii bulunmuyor. Bir taraf dzeltelim derken bir taraf madur ediyorlar. Kuyumcular, altn satmak isteyen tanmad kiilerden altn satabilir kad isteyeceklerdir. Bu durum vatanda da zor durumda brakacaktr dedi. Kaynak: Ali DALAR, Serkan AKKO / STANBUL http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2005/02/15/599824.asp

1. a 2. e 3. c 4. a 5. d 6. a 7. b 8. d 9. c 10. d Yantnz yanl ise Hakkn Kazanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Kazanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Kazanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise yiniyet Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise yiniyetin Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Kaybedilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Kullanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hakkn Kullanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Geni anlamda hukuki olay iin; kiiliin, ocuun sa olarak tamamyla doduduu anda balamas, kiiliin lmle sona ermesi, mirasn, mirasbrakann lmyle almas, vb. rnek verilebilir.Dar anlamda hukuki olay iin; bir kiinin bir baka kiiyi vekil tayin etmesi, mirasbrakann bir mirassn affettiini aklamas, bir kimsenin arkadana borlu olduunu ikrar etmesi, vb. rnek verilebilir. Sra Sizde 2 Hukuki fiil, hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesini (insan davranlarn) ifade eder. Hukuk dzeni insan davranlarnn hepsine olmasa da bir ksmna hukuki sonular balamaktadr. Kiinin o hukuki sonucu isteyip istemedii hukuki fiilde nem tamaz. Kii fiiline (davranna), byle bir hukuki sonucun balanmasn istememi olsa dahi hukuk dzeni kiinin iradi fiiline belli bir hukuki sonu balayabilmektedir. rnein, bir gerek kiinin yerlemek niyetiyle bir ehirde srekli oturmaya balamas halinde, o ehir o kiinin istese de istemese de yerleim yeri (ikametgh) saylacaktr.
160
Sra Sizde 3 Hukuki ilemin ekirdeini tekil eden irade aklamasnda, bir hakkn veya bir hukuki ilikinin kurulmas, deitirilmesi veya sona erdirilmesi istenir. stenen hukuki sonucun domas iin, iradenin bu hukuki sonucun domasna ynelik olarak aklanmas gerekir. rade aklamalar, ak veya rtl (zmni) olabilir. rade aklamalar ikiye ayrlr: Kar tarafa ulamas gereken irade aklamalar ve kar tarafa ulamas gerekli olmayan irade aklamalar. lkinde, irade aklamasnn hukuki sonu dourabilmesi iin mutlaka kar tarafa yneltilmi olmas gerekir (rnein, szlemelerde). Dierinde ise hukuki sonucun domas iin irade aklamasnn kar tarafa yneltilmesi gerekli deildir, nc kiiler tarafndan tannabilecek ekilde yaplm olmas yeterlidir (rnein, vasiyetname yaplmasnda). Sra Sizde 4 Hukuka aykr fiiller, haksz fiiller ve borca aykr fiiller (borca aykrlk) olmak zere ikiye ayrlr. Haksz fiillerde taraflar arasnda nceden var olan bir hukuki ilikiye aykrlk sz konusu olmaz (bir kiinin arabasyla bir baka araca arpmas vb.). Borca aykrlkta, taraflar arasnda nceden var olan bir hukuki ilikiye aykr bir davranta bulunulmas sz konusudur (borlunun bir szlemeden doan borcunu alacaklsna zamannda dememesi vb). Sra Sizde 5 Haklarn aslen kazanlmas, maddi mallar (eya) zerinde olabilecei gibi, maddi olmayan mallar veya kiiler zerindeki haklara ilikin de olabilir. Bir yazarn yaymlanm kitab zerindeki telif hakk, yeni bir bulua ilikin patent hakk yahut anne ve babann yeni domu ocuklar zerindeki velayet hakk da bir bakasndan devralnmamakta, aslen kazanlmaktadr. Sra Sizde 6 Hak, btn alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet sz konusu olur. rnein mirasn intikalinde, TMK m.599/II hkm gerei, miraslar, mirasbrakann ayni haklarn, alacaklarn, dier malvarl haklarn, tanr ve tanmazlar zerindeki zilyetliklerini dorudan doruya kazanmakta ve mirasbrakann borlarndan da kiisel olarak sorumlu olmaktadrlar.
Sra Sizde 7 Trk Medeni Kanununa gre, bir hakkn doumuna veya kazanlmasna engel olan fiili veya hukuki bir unsuru makul bir zr kabul edilecek bir nedene dayanarak bilmeyen veya bilmesi mmkn olmayan kii iyiniyetli saylrken bu tr bir engeli bilen veya bilmesi gereken kii ktniyetli (suiniyetli) saylr. Sra Sizde 8 Kiinin iyiniyetli olmasna ramen hakk kazanmasnn sz konusu olamayaca baz istisnai hallerde; ayrt etme gc bulunmayan kiinin, mal alnan kiinin ve mal elinden rzas olmadan km olan (mal kaybolmu, gaspedilmi) kiinin haklar ncelikle korunmu olur. Sra Sizde 9 Ahde vefa ilkesinin uygulanmas bazen drstlk kurallarna aykr sonular ortaya karabilir. zellikle szleme yaplrken nceden ngrlemedii iin szlemede hkme balanmam olan olaanst bir halin sonradan ortaya kmas halinde, szlemenin ayn artlarla yerine getirilmesi borlunun ciddi ekilde zarar grmesine hatta mahfna yol aacandan, szlemedeki mevcut hkmlere gre ifann istenmesi drstlk kurallarna uygun olmaz. Byle bir durumda hakim borlunun talebi zerine szlemeyi yeni durum ve artlara uygun olarak deitirmeli, szlemeden dnlmesine imkn tanmal ya da drstlk kurallarnn gerektirdii hallerde ileriye etkili sonular douracak ekilde szlemenin feshine karar vermelidir. Doktrinde bu durum emprevizyon teorisi (ngremezlik teorisi) olarak adlandrlr. Sra Sizde 10 Savunmada davalnn ileri srebilecei itiraz ile defi arasnda farklar yledir: 1) tirazdan farkl olarak defide hak mevcut olmakla birlikte baz hakl sebepler dolaysyla hak artk dava yoluyla hi veya geici olarak elde edilemez hale gelmektedir (alacan zamanamna uramasnda olduu gibi). 2) Usul hukukuna gre itiraz sz konusu olduunda hakimin itiraz resen dikkate almas gerekirken, defiyi hakim resen dikkate alamaz, daval ancak definin varln ileri srerse hakim dikkate alr. Sra Sizde 11 spat yknn ters evrildii haller ifadesinden; ispat yknn istisnai hallerde ters evrildii ve bu istisnai hallerde iddia edenin iddiasn ispat ekmekle ykml olmayp, kar tarafn bu iddiann aksini ispat etmekle ykml olduu anlalmaktadr.
161
ADAL, Erhan: Hukukun Temel lkeleri, 11. Bas, stanbul 2011. AKI, Erol: Hukukun Temel Kavramlar, 9. Bas, zmir 2010. AKINTRK, Turgut/KARAMAN, Derya ATE: Medeni Hukuk, 17. Bas, stanbul 2012. AKYOL, ener: Medeni Hukuka Giri, 2. Bas, stanbul 2006. ANAYURT, mer: Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, 11. Bas, Ankara 2011. ANTALYA, O. Gkhan: 4721 Sayl Trk Medeni Kanunu, 1. Bas, stanbul 2011. ARAL, Vecdi: Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, 7. Bas, stanbul 2010. ASLAN, . Ylmaz/ENYZ, Doan/KORTUNAY, Ayhan/Deliveli, mr: Hukuka Giri, 6. Bas, Bursa 2011. AYAN, Mehmet: Medeni Hukuka Giri, 5. Bas, Konya 2011. AYBAY, Aydn/AYBAY, Rona : Hukuka Giri, 7. Bas, stanbul 2011. AYDIN, N. (2009) Hukuka Giri, Ankara: Adalet Yaynevi. AYDIN, U. (2010). Temel Hukuk Dersleri. Eskiehir: Nisan Yaynlar BATTAL, Ahmet: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas, Ankara 2011. BLGE, Necip: Hukuk Balangc, 29. Bas, Ankara 2011. BLGL, Fatih/DEMRKAPI, Ertan: Hukukun Temel Kavramlar, 4. Bas, Bursa 2011. BOZKURT, Enver: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas, Ankara 2010. BUZ, Vedat: Medeni Hukukta Yenilik Douran Haklar, 1. Bas, Ankara 2005. DEMRBA, Harun: Yenilik Douran Haklar, 1. Bas, stanbul 2007. ERMAN, Hasan: Medeni Hukuk Dersleri, 2. Bas, stanbul 2010. GEMALMAZ, H. Burak: Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Mlkiyet Hakk, 1. Bas, stanbul 2009. GZLER, Kemal: Anayasa Hukukuna Giri, 18. Bas, Bursa 2011. GZLER, Kemal: Genel Hukuk Bilgisi, 10. Bas, Bursa 2010. GZLER, Kemal: Hukuka Giri, 8. Bask, Bursa 2011. GZLER, Kemal: Hukukun Temel Kavramlar, 8. Bas, Bursa 2011. GZBYK, A. eref: Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, 32. Bas, Ankara 2010. GZBYK, eref: Ynetim Hukuku, 30. Bas, Ankara 2011. GZBYK, eref: Ynetsel Yarg, 30. Bas, Ankara 2011. GRZ, Adnan: Hukuk Balangc, 13. Bas, Ankara 2011. HATEM, Hseyi: Medeni Hukuka Giri, 5. Bas, stanbul 2011. HELVACI, Serap/ERLLE, Fulya: Medeni Hukuk, 2. Bas, stanbul 2011. ILDIR, Glgn: Hukuka Giri, 3. Bas, Bursa 2008. NAN, Ali Naim: Medeni Hukuk, 2. Bas, Ankara 2005. KABOLU, brahim .: Anayasal Sosyal Haklar, 1. Bas, stanbul 2012. KAYIHAN, aban: Hukukun Temel Kavramlar, 4. Bas, Ankara 2011. KILIOLU, Ahmet M.: Medeni Hukuk, 1. Bas, Ankara 2004. KEYMAN, Selahattin: Hukuka Giri, 4. Bas, Ankara 2010. ZEL, alar/CANSEL, Erol : Hukuk Balangc, 4. Bas, Ankara 2009. ZEKES, Muhammet: Temel Hukuk Bilgisi, 1. Bas, Ankara 2010. ZTAN, Bilge: Medeni Hukukun Temel Kavramlar, 36. Bas, Ankara 2012. OUZMAN, M. Kemal/BARLAS, Nami: Medeni Hukuk, 17. Bas, stanbul 2011. PALAMUT, Mehmet E.: Medeni Hukuk, 1. Bas, stanbul 2004. PULALI, Hasan/KORKUT, mer : Temel Hukuk, 10. Bas, Ankara 2011. RESOLU, Safa: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 22. Bas, stanbul 2011. SARI, H. Grbz: Malvarl Haklarnn Korunmas, 1. Bas, stanbul 2006. SEROZAN, Rona: Medeni Hukuk Genel Blm/Kiiler Hukuku, 1. Bas, stanbul 2011. SMER, Haluk Hadi/ULUKAPI, mer: Temel Hukuk Bilgisi, 6. Bas, Konya 2011. TOROSLU, Nevzat: Ceza Hukuku Genel Ksm, 17. Bas, Ankara 2012. TOROSLU, Nevzat: Ceza Hukuku zel Ksm, 2. Bas, Ankara 2010. OK, Cokun/MUMCU, Ahmet/BOZKURT, Glnihal: Trk Hukuk Tarihi, 14. Bas, Ankara 2010. YILMAZ, Ejder: Hukuk Szl, 10. Bas, Ankara 2011. ZEVKLLER, Aydn/HAVUTU, Aye/GRPINAR, Damla : Medeni Hukuk, 6. Bas, Ankara 2008. ZEVKLLER, Aydn: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 1. Bas Ankara 2001.
7
Amalarmz
yiniyet Kural Fiil Ehliyeti Hak Ehliyeti Gerek Kii Tzel Kii Vesayet Kayymlk Vasiyetname Mlkiyet
Bu niteyi tamamladktan sonra; Medeni Hukuku tanmlayabilecek, Borlar Hukukunu tanmlayabilecek, Hukukunu aklayabilecek, Ticaret Hukukunu zetleyebilecek, Devletler zel Hukukunu tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Rehin Zilyetlik Genel lem Koullar Temsil Sebepsiz Zenginleme Tacir Kanunlar htilf Vatandalk
indekiler
GR MEDEN HUKUK BORLAR HUKUKU HUKUKU TCARET HUKUKU DEVLETLER ZEL HUKUKU
zel Hukukun Dallar
zel Hukukun Dallar

GR
Kamu hukuku - zel hukuk ayrm, hukukun temel ayrmlarndan biri olmakla beraber artk eski nemini yitirmitir. Gnmzde sadece eitim amacyla kullanlmaktadr. Bu ayrmda esas olan, kamu hukukunun aksine zel hukukta, taraflarn serbest iradeleri ile eitlik ilkesi esaslar iinde hukuki ilikiye girmeleridir. Kamu hukukunda ise ilikinin kamusal bir yannn olmas, ilikinin eit artlarda olmasn engellemekte, kamu menfaati dikkate alnmaktadr. Son yllarda ada insan ilikilerinin daha karmak bir ierie sahip olmas, kamu hukuku - zel hukuk ayrmnn nemini yitirmesine neden olmutur. Artk bir ilikiyi sadece zel hukuk ya da salt kamu hukuku ilikisi olarak grebilme imkn neredeyse kalmamtr. nsana verilen deer, onun korunmasna ynelik abalar her geen gn daha da artrmaktadr. nk her geen gn, sahip olduumuz haklara ynelik tehdit ve tacavzler artmaktadr. Bu sebeple sz konusu haklarn korunmasn taraflardan bekleme imkn azalmtr. O nedenle de koruma, kamu gc kullanarak salanmaya allmaktadr. Kamu gc, haklarn korunmasnda deiik aralara sahiptir. Haklarn korunmasnda kolluk kuvvetlerinden yararlanlabilecei gibi, koruyucu hkmlerle de toplumun davranlarna snrlamalar getirilebilir. Bu durum kamu hukukunun etkinliini her geen gn artrmas sonucunu dourmakta ve kamu hukuku, ierdii snrlandrc ve koruyucu hkmlerle zel hukuku gittike istila etmektedir. Taraflarn zgr iradeleriyle szleme yapabilme hrriyeti her geen gn daha fazla snrlandrlmakta, getirilen koruyucu hkmlere taraflarn da uymas istenmektedir. Buna, szleme serbestisinin yasalarla snrlandrlmas diyebiliriz. Tm bu ada gelimelere ramen kamu hukuku - zel hukuk ayrm varln korumaktadr. Biz de bu blmde zel hukukun dallarna ve o dallarn karakteristik ieriklerine deinmeye alacaz.
ekil 7.1
ZEL HUKUKUN DALLARI
zel Hukukun Dallar
Medeni Hukuk
Hukuku
Ticaret Hukuku
Devletler zel Hukuku
164
MEDEN HUKUK
Kanun szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr.
Medeni hukuk, gerek ya da tzel kiilerin toplumsal ilikilerinde n plana kan haklarn konu alr. Temeli Roma hukukunda, Roma vatandalarna tannan zel hukuka dayal olan medeni hukukta esasen insann doumla kazand haklar dnda, sonradan elde ettii haklar da dzenlenir. Medeni Kanunun balang ksmn oluturan ilk yedi maddesinde, temel ilkelere yer verilmitir. Bu ilkeler hukukun hemen her alannda kk deiikliklerle uygulanmaktadr. Nitekim 5. maddeye gre Bu Kanun ve Borlar Kanununun genel nitelikli hkmleri, uygun dt lde tm zel hukuk ilikilerine uygulanr. Buna gre kanun, szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr. Kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa, hkim, rf ve det hukukuna gre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre karar verir. Herkes, haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr. Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz (m.2). Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr (iyiniyet kural). Yani kiilerin kural olarak iyiniyetle davrand kabul edilir. Aksini iddia eden bunu ispatlamak durumundadr. Ancak, durumun gereklerine gre kendisinden beklenen zeni gstermeyen kimse iyiniyet iddiasnda bulunamaz (m.3). Hakimin takdir yetkisi de ayn blmde, 4. maddede yer alr. Hkme gre, kanunun takdir yetkisi tand veya durumun gereklerini ya da hakl sebepleri gz nnde tutmay emrettii konularda hkim, hukuka ve hakkaniyete gre karar verir. Yine kanunda aksine bir hkm bulunmadka, taraflardan her biri, hakkn dayandrd olgularn varln ispatla ykmldr. 1926 tarihli eski Medeni Kanun, 2001 ylnda yerini yenisine brakmtr. 4721 sayl Trk Medeni Kanunu, 22.11.2001de kabul edilmitir. Yasa toplam drt kitaptan oluturulmutur. Bunlar, kiiler hukuku, aile hukuku, eya hukuku ve miras hukuku kitaplardr. Medeni Hukuk, SIRAgenel SZDEolarak hangi haklar dzenler?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
D ekil N E L M 7.2
Medeni Hukukun Dallar S O R U

DKKAT
MEDEN HUKUKUN DALLARI
Kiiler DKKAT Hukuku

SIRA SZDE
Aile Hukuku
Eya Hukuku
Miras Hukuku
Borlar Hukuku Trk Borlar Kanunu
SIRA SZDE
Trk Medeni Kanunu

AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Bir kimsenin srekli kalma niyetiyle oturduu yer, baka bir deyile kiinin yerleim yeri, hukuk dilinde T ELEVZYO N ifade ikametgh olarak edilir.
K T A P
Medeni Kanun kiileri, gerek ve tzel kiiler olmak zere ikiye ayrmtr. Bu sebeple kiiler hukukunda da ayn yap kullanlr. Gerek kiiler hukukunda, nce her insann ehliyeti olduu belirtilir. Fiil ehliyeti ise ayrca irdelenir ve fiil ehT Ehak LEVZ YON liyetine sahip olan kimsenin kendi fiilleriyle hak edinebilecei ve bor altna gire-
Kiiler Hukuku K T A P
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
7. nite - zel Hukukun Dallar
165
Tzel kiilie sahip mal topluluklar olan vakflar, gerek veya tzel kiilerin yeterli mal ve haklar belirli ve srekli bir amaca zglemeleriyle oluurlar.
bileceinden hareket edilir. Bunun dnda kiiler hukuku, on sekiz yan doldurulmasyla balayan erginlii de ele alr. Kiiler hukuku, kiiler arasndaki hsmlk ilikilerini de ele alr. Hsmlar birbirine balayan doum saysyla belli olan hsmla kan hsml denir. Elerden biri ile dier ein kan hsmlar, ayn tr ve dereceden kayn hsmlar olur. Kiileri ilgilendiren bir dier konu da ikametghtr. Yeni yasann yerleim yeri olarak ifade ettii bu kavram, bir kimsenin srekli kalma niyetiyle oturduu yeri ifade eder. Kiiler hukuku, kiinin yerleim yerini, nasl deitirilebileceini, yasal olarak ne ekilde belirlendiini de ele alr. Kiiliin korunmas da kiiler hukukunun konusuna girer. Kiilie ynelik saldrlarn ne ekilde engellenecei, ortaya kan zararn nasl karlanaca hep kiiler hukukunda incelenir. Doum, lm, gaiplik karar gibi kiisel durum sicilleri de bu alana girer. Tzel kiiler, bal bana bir varl olmak zere rgtlenmi kii topluluklar ve belli bir amaca zglenmi olan bamsz mal topluluklarn ifade eder. Kiiler hukuku, tzel kiilerin hak ve fiil ehliyetlerini de inceler. Gerekten de tzel kiiler, cins, ya, hsmlk gibi yaratl gerei insana zg niteliklere bal olanlar dndaki btn haklara ve borlara ehildirler. Tzel kiiler, kanuna ve kurulu belgelerine gre gerekli organlara sahip olmakla, fiil ehliyetini kazanrlar. Tzel kiiler hukukunda, onlarn kuruluu, malvarlklar genel olarak ele alndktan sonra, iki temel tzel kii tr ele alnr. Bunlardan ilki derneklerdir. Dernekler, en az yedi gerek kiinin kazan paylama dnda belirli ve ortak bir amac gerekletirmek zere, bilgi ve almalarn srekli olarak birletirmek suretiyle oluturduklar, tzel kiilie sahip kii topluluklardr. Derneklerin kuruluu, organlar, ileyii, sona ermesi ve dier ayrntlar bu kapsamda incelenmektedir. Tzel kiiler balamnda ele alnan ikinci yap vakflardr. Vakflar, gerek veya tzel kiilerin yeterli mal ve haklar belirli ve srekli bir amaca zglemeleriyle oluan tzel kiilie sahip mal topluluklardr. Kiiler hukuku, vakflar da tpk dernekler gibi tm ayrntlaryla ele alr ve inceler. Kurulular, vakf senetleri, ileyileri ve tasfiyeleri bu kapsamda yer alr.
Aile Hukuku
Aile hukuku, Medeni Kanunun ikinci kitabdr ve olduka kapsaml bir ierie sahiptir. Bu alan ncelikle evlenme ve nianlanma kavramlarn ele alr. Bu iki yapnn oluum artlar, sonular yan sra, batl olan evlilikler de ayn kapsamda incelenir. Boanma da aile hukukuna dhildir. Boanma sebepleri, ayr yaama ve nafaka bu kapsamdadr. Evlenme ile ortaya kan bir baka konu, mal rejimleridir. Mal ayrl, paylamal mal ayrl, mal ortakl gibi kavramlar mal rejimine dahil edilen konulardr. Elerin birbirlerinin mallar zerindeki haklar ve ortak edinilen mallarn hukuki durumu, bu balamda irdelenir. Aile hukukunda ele alnan konulardan biri de hsmlktr. Soybann kurulmas, kocann babal, tanma ve babalk karar, evlat edinme, velayet gerek koullar gerek sonular itibaryla aile hukuku konusudur. Ailenin yelerinden olan ocuun mallar da bu kapsamda grlmtr. Ana ve baba, velayetleri devam ettii srece ocuun mallarn ynetme hakkna sahip ve bununla ykmldrler ve kural olarak hesap ve gvence vermezler. Ana ve babann ykmllklerini yerine getirmedikleri durumlarda hkim mdahale eder. Aile hukuku kapsamndaki yaplardan biri de aile ii nafakadr. Medeni Kanuna gre herkes, yardm etmedii takdirde yoksullua decek olan stsoyu ve altEvlenme, hsmlk, nafaka, aile vakflar ve vesayet aile hukukunun konular arasnda yer alr.
166
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
soyu ile kardelerine nafaka vermekle ykmldr. Kardelerin nafaka ykmllkleri, refah iinde bulunmalarna baldr. Ev ynetimi de bir aile hukuku konusudur. Yasaya gre, aile hlinde yaayan birden ok kimsenin oluturduu topluluun kanuna, szlemeye veya rfe gre belirlenen bir ev bakan varsa, evi ynetme yetkisi ona ait olur. Evi ynetme yetkisi, kan veya kayn hsml, iilik, raklk veya benzeri sebeplerle ya da koruma ve gzetme ilikisi iinde ev halk olarak bir arada yaayanlarn hepsini kapsar. Medeni Kanuna gre, aile bireylerinin eitim ve renimleri, donanm ve desteklenmeleri ve bunlara benzer amalarn gerektirdii harcamalarn yaplmas iin kiiler hukuku ve miras hukuku hkmleri uyarnca aile vakf kurulabilir. Bir maln veya hakkn bakalarna gememek zere ayn soydan gelenlere kuaktan kuaa kalacak ekilde zglenmesi yasaktr. Byle bir zglenme, vakf kurma yoluyla da yaplamaz. Bu durum aile mallar olarak tanmlanan bir kurum oluturmutur ve aile hukuku iinde ele alnmaktadr. Vesayet, vesayet organlar ve kayymlk, aile hukukunun ele ald son konudur. Bu kurumlarn olumas, koullar, sona ermesi ve sonular ayr ayr deerlendirilir. Vesayet organlar, vesayet daireleri ile vasi ve kayymlardr. Kamu vesayeti, vesayet makam ve denetim makamndan oluan vesayet daireleri tarafndan yrtlr. Vesayet makam, sulh hukuk mahkemesi, denetim makam, asliye hukuk mahkemesidir. Vasi, vesayet altndaki kn veya kstlnn kiilii ve malvarl ile ilgili btn menfaatlerini korumak ve hukuki ilemlerde onu temsil etSIRA SZDE Kayym, belirli ileri grmek veya mal varln ynetmek iin mekle ykmldr. SIRA SZDE atanr. Vesayeti gerektiren haller olan kklk, kstlamay gerektiren akl hastal veya akl zayfl, savurganlk, alkol veya uyuturucu madde bamll, kt DNELM yaama tarz, kt ynetim de aile hukuku iinde incelenir. Kstlanmas iin yeterD NELM li sebep bulunmamakla beraber korunmas bakmndan fiil ehliyetinin snrlanmaS O R U ergin bir kiiye belirli ilerde gr alnmak zere atanan yasal s gerekli grlen S O R U danmanlk da bir aile hukuku konusudur.
D K K Avesayet T Vesayet organlar, daireleri ile vasi ve kayymlardr. Kamu vesayeti, vesayet makam ve denetim makamndan oluan vesayet daireleri tarafndan yrtlr. Vesayet makaSIRA SZDE m, sulh hukuk denetim makam, asliye hukuk mahkemesidir. Vasi, vesayet alSIRAmahkemesi, SZDE tndaki kn veya kstlnn kiilii ve malvarl ile ilgili btn menfaatlerini korumak ve hukuki ilemlerde onu temsil etmekle ykmldr. Kayym, belirli ileri grmek veya AMALARIMIZ AMALARIMIZ malvarln ynetmek iin atanr. DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON
K ile T A Pdaha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Trk Aile Hukuku ilgili K T Aile A P Hukuku (Cilt:2, 14. Basm) adl kitaba bakabilirsiniz (Turgut AknMedeni Hukuku trk - Derya Karaman, stanbul: Beta Yaynevi, 2012). TELEVZYON Miras Hukuku TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Evlatlk ve altsoyunun evlat edinene M A K Amirasl LE mirasbrakann M A K A L E kan hsm gibidir.
Miras hukuku, kiinin lm sonrasnda geride kalan malvarl zerindeki haklar ele alr. Bu alan, kendine zg eitli kavramlar ierir. lk nce miraslar tanm Nmiraslar, TERNET lanr. Yasal mirasbrakann birinci derece miraslar olan altsoyu, altsoNTERNET yu bulunmayan mirasbrakann miraslar, ana ve babasdr. Altsoyu, ana ve babas ve onlarn altsoyu bulunmayan mirasbrakann miraslar, byk ana ve byk AKALE babalardr. M Mirasbrakandan nce lm olan byk ana ve byk babalarn yerMAKALE lerini, her derecede halefiyet yoluyla kendi altsoylar alr. Ana veya baba tarafndan olan byk ana ve byk babalardan biri altsoyu bulunmakszn mirasbra-
167
kandan nce lmse, ona den pay ayn taraftaki miraslara kalr. Evlilik dnda domu ve soyba, tanma veya hkim hkmyle kurulmu olanlar, baba ynnden evlilik ii hsmlar gibi miras olurlar. Evltlk ve altsoyunun, evlt edinene mirasl da kan hsm gibidir. Evltln kendi ailesindeki mirasl da devam eder. Evlt edinen ve hsmlar, evltla miras olmazlar. Miras brakmakszn len kimsenin miras Devlete geer. Miras hukuku, miraslarn yasayla belirlenen paylarnn datm ile de ilgilenir. Bunun dnda miras hukukunun nemli konularndan birisi de vasiyettir. Vasiyet yapabilmek iin ayrt etme gcne sahip ve onbe yan doldurmu olmak gerekir. Miras szlemesi yapabilmek iin ise ayrt etme gcne sahip ve ergin olmak, kstl bulunmamak gerekir. Miras hukukunda miras brakann tm malvarl zerindeki tasarruf yetkisine ilikin snrlamalar (sakl pay) da ele alnr. Miras olarak altsoyu, ana ve babas, ei bulunan mirasbrakan, mirasnn sakl paylar dnda kalan ksmnda lme bal tasarrufta bulunabilir. Bu miraslardan hi biri yoksa, mirasbrakan mirasnn tamamnda tasarruf edebilir. Sakl payn miktar Medeni Kanunda ayrntl olarak belirlenmitir. Mirasbrakann miraslktan karma hakk da bu kapsamda incelenir. Miras, mirasbrakana veya mirasbrakann yaknlarndan birine kar ar bir su ilemise; mirasbrakana veya mirasbrakann ailesi yelerine kar aile hukukundan doan ykmllklerini nemli lde yerine getirmemise, lme bal bir tasarrufla sakl payl mirassn miraslktan karabilir. Bunun sonular da miras hukuku tarafndan incelenir. lme bal tasarruflar, bu alann nemli konularndan bir dieridir. Buna gre mirasbrakan, tasarruf zgrlnn snrlar iinde, malvarlnn tamamnda veya bir ksmnda, vasiyetname ya da miras szlemesiyle tasarrufta bulunabilir. Mirasbrakann zerinde tasarruf etmedii ksm yasal miraslarna kalr. Mirasbrakan, lme bal tasarruflarn koullara veya yklemelere balayabilir. Tasarruf hkm ve sonularn dourduu andan itibaren, her ilgili koul veya yklemenin yerine getirilmesini isteyebilir. Hukuka veya ahlka aykr koullar ve yklemeler, ilikin bulunduklar tasarrufu geersiz klar. Anlamsz veya yalnz bakalarn rahatsz edici nitelikte olan koullar ve yklemeler yok saylr. Mirasbrakan, mirasnn tamam veya belli bir oran iin bir veya birden ok kiiyi miras atayabilir. Mirasbrakan, bir kimseye onu miras atamakszn belirli bir mal brakma yoluyla kazandrmada bulunabilir. Belirli mal brakma, lme bal tasarrufla bir kimseye terekedeki bir maln mlkiyetinin veya terekenin tamam ya da bir ksm zerinde intifa hakknn kazandrlmasna ynelik olabilecei gibi bir kimse lehine tereke deeri zerinden bir edimin yerine getirilmesinin, bir iradn balanmasnn veya bir kimsenin bir bortan kurtarlmasnn, miraslar veya belirli mal braklanlara ykletilmesi suretiyle de olabilir. Mirasbrakan, atad mirasnn kendisinden nce lmesi veya miras reddetmesi hlinde onun yerine gemek zere bir veya birden ok kiiyi yedek miras olarak atayabilir. Bu kural belirli mal brakmada da uygulanr. Miras szlemesi, miras hukukundaki temel bir baka konudur. Olumlu miras szlemesiyle mirasbrakan, miras szlemesiyle mirasn veya belirli maln szleme yapt kimseye ya da nc bir kiiye brakma ykmll altna girebilir. Mirasbrakan, malvarlnda eskisi gibi serbeste tasarruf edebilir. Ancak, miras szlemesindeki ykmll ile badamayan lme bal tasarruflarna veya balamalarna itiraz edilebilir. Mirastan feragat szlemesinde mirasbrakan, bir mirass ile karlksz veya bir karlk salanarak mirastan feragat szlemesi yapabilir. Feragat eden, miraslk sfatn kaybeder. Bir karlk salanarak mirastan feragat, szlemede aksi ngrlmedike feragat edenin altsoyu iin de sonu dourur.
Miras mirasbrakana kar ar bir su ilemise miraslktan karlabilir.
168
SIRA SZDE
Trk Medeni Kanununda miras szlemesine ilikin dzenlemeler nelerdir? SIRA SZDE Mirasn almas, paylalmas, istihkak davalar, mirasn reddi ve tasfiyesi, miDNELM ras hukukunda yargsal sorunlara neden olan en nemli konular arasndadr. Miraslarn sorumluluu da ayn ekilde miras hukukunda ele alnan dier bir konuS O R U tereke borlarndan mteselsilen sorumludurlar. Miraslardan dur. Zira miraslar, her biri, szleme veya kanun gereince ortakl srdrmekle ykml olmadka, her zaman mirasn paylalmasn isteyebilir. Her miras, terekedeki belirli malDKKAT larn aynen, olanak yoksa sat yoluyla paylatrlmasna karar verilmesini sulh mahkemesinden isteyebilir. Miraslardan birinin istemi zerine hkim, terekenin SIRA SZDE tamamn ve terekedeki mallarn her birini gz nnde tutarak, olanak varsa tanmazlardan her birinin tamamnn bir mirasya verilmesi suretiyle paylatrmay yaSIRA SZDE par. Miraslara verilen tanmazlarn deerleri arasndaki fark para denmesi yoAMALARIMIZ luyla giderilerek miras paylar arasnda denkletirme salanr. Paylamann derhl yaplmas, paylam konusu maln veya terekenin deerini nemli lde azaltaDNELM caksa, sulhK hkimi, T A P miraslardan birinin istemi zerine bu maln veya terekenin paylalmasnn ertelenmesine karar verebilir. S O R U paylamn ne ekilde yaplacan da ele alr. Buna gre yasal Miras hukuku, miraslar,T E gerek kendi aralarnda, gerek atanm miraslarla birlikte miras ayn LEVZY ON kurallara gre Aksine dzenleme olmadka miraslar, paylamann D K paylarlar. KAT nasl yaplacan serbeste kararlatrrlar. Mirasbrakan, lme bal tasarrufuyla paylamann nasl yaplaca ve paylarn nasl oluturulaca hakknda kurallar koSIRA SZDE NTER N E T mirasbrakan tarafndan kastedilmemi olan bir eitsizlik hlinyabilir. Bu kurallar, de paylarn denkletirilmesi olana sakl kalmak kaydyla, miraslar iin balaycdr. Paylam konusunda bu ve benzeri ayrntlar, miras hukukunda nemli bir AMALARIMIZ MAKALE yer igal eder. Miras Hukuku K ile T ilgili A P olarak daha ayrntl bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Miras Hukuku adl kitaba bakabilirsiniz (Baki lkay Ergin - Rona Serozan, Ankara: Sekin Yaynclk, 2012).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA N T ESZDE RNET
AMALARIMIZ MAKALE K T A P
TELEVZYON
Mlkiyet hakk, bir kimseye, bir eya zerinde kullanma, yararlanma, tasarrufta NTERNET bulunma yetkilerini tanyan en geni kapsaml haktr.
Eya Hukuku
TELEVZYON
MAKAL E Mlkiyet, temelde ferdi mlkiyet ve birlikte mlkiyet olarak ikiye ayrlr. Birlikte mlkiyet ise payl mlkiyet (mterek mlkiyet) ve elbirlii mlkiyeti (itirak halinde mlkiyet) olmak zere ikiye ayrlmtr.
Birden ok kimsenin maddi olarak blnmemi olan bir eyin tamamna belli paylarla malik olmasna payl mlkiyet denir.
Medeni hukukun drdnc blm olan eya hukuku, temelde tanr ve tanmaz mallarn zerindeki haklar konu alr. Bu alann temel kavram mlkiyettir. Mlki N Tierii E R N E T Medeni Kanunda belirlenmitir. Buna gre bir eye malik olan yet hakknn kimse, hukuk dzeninin snrlar iinde, o ey zerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Malik, maln haksz olarak elinM A K kimseye ALE de bulunduran kar istihkak davas aabilecei gibi her trl haksz elatmann nlenmesini de dava edebilir. Bir eye malik olan kimse, o eyin btnleyici paralarna da malik olur. Btnleyici para, yerel detlere gre asl eyin temel unsuru olan ve o ey yok edilmedike, zarara uratlmadka veya yaps deitirilmedike ondan ayrlmasna olanak bulunmayan paradr. Bir eyin maliki, onun rnlerinin de maliki olur. rnler, dnemsel olarak elde edilen doal veya hukuki rnler ile bir eyin zglendii amaca gre detler gerei ondan elde edilmesi uygun grlen dier verimlerdir. Doal rnler asl eyden ayrlncaya kadar onun btnleyici parasdr. Eya hukukunda mlkiyet iki balk altnda ele alnr. Bunlar ferdi mlkiyet ve birlikte mlkiyettir. Birlikte mlkiyet ise payl mlkiyet ve el birlii mlkiyeti olmak zere ikiye ayrlmtr.
169
ekil 7.3 Payl mlkiyette (mterek mlkiyette) birden ok kimse, Mlkiyetin MLKYETN TRLER madd olarak blnm olmaTrleri yan bir eyin tamamna belli paylarla maliktir. Baka trl belirlenmedike, paylar eit saFerdi Mlkiyet Birlikte Mlkiyet ylr. Paydalardan her biri kendi pay bakmndan malik hak ve ykmllklerine sahip olur. Elbirliiyle Payl Mlkiyet Mlkiyet Pay devredilebilir, rehnedilebilir ve alacakllar tarafndan haczettirilebilir. Paydalar, kendi aralarnda oy birliiyle anlaarak yararlanma, kullanma ve ynetime ilikin konularda kanun hkmlerinden farkl bir dzenleme yapabilirler. Ancak, byle bir anlamayla paydalarn hak ve yetkilerinin kaldrlamayaca ve snrlandrlamayaca haller de bulunmaktadr. Hukuki bir ilem gereince veya payl maln srekli bir amaca zglenmi olmas sebebiyle payl mlkiyeti devam ettirme ykmll bulunmadka, paydalardan her biri maln paylalmasn isteyebilir. Paylama, maln aynen bllmesi veya pazarlk ya da artrmayla satlarak bedelinin bllmesi biiminde gerekletirilir. Paylama biiminde uyuma salanamazsa, paydalardan birinin istemi zerine hkim, maln aynen blnerek paylatrlmasna, blnen paralarn deerlerinin birbirine denk dmemesi hlinde eksik deerdeki paraya para eklenerek denkletirme salanmasna karar verir. Blme istemi durum ve koullara uygun grlmezse ve zellikle payl maln nemli bir deer kaybna uramadan blnmesine olanak yoksa, ak artrmayla sata hkmolunur. Satn paydalar arasnda artrmayla yaplmasna karar verilmesi, btn paydalarn rzasna baldr. Kanun veya kanunda ngrlen szlemeler uyarnca oluan topluluk dolaysyla mallara birlikte malik olanlarn mlkiyeti ise elbirlii mlkiyetidir (itirak ha- Kanun ya da szleme linde mlkiyettir). Elbirlii mlkiyetinde ortaklarn belirlenmi paylar olmayp her uyarnca oluan topluluk dolaysyla mallara birlikte birinin hakk, ortakla giren mallarn tamamna yaygndr. Ortaklarn haklar ve malik olanlarn mlkiyetine ykmllkleri, topluluu douran kanun veya szleme hkmleri ile belirlenir. elbirliiyle mlkiyet denir. Kanunda veya szlemede aksine bir hkm bulunmadka, gerek ynetim, gerek tasarruf ilemleri iin ortaklarn oybirliiyle karar vermeleri gerekir. Szlemeden doan topluluk devam ettii srece, paylama yaplamaz ve bir pay zerinde tasarrufta bulunulamaz. Ortaklardan her biri, toplulua giren haklarn korunmasn salayabilir. Bu korumadan btn ortaklar yararlanr. Elbirlii mlkiyeti, maln devri, topluluun dalmas veya payl mlkiyete geilmesiyle sona erer. Paylatrma, aksine bir hkm bulunmadka, payl mlkiyet hkmlerine gre yaplr.
Payl mlkiyet ve elbirliiyle mlkiyeti birer rnekle anlatnz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tanmaz mlkiyeti, belki de eya hukukunun en nemli blmn oluturur. DNELM Arazi, tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilen bamsz ve srekli haklar ve kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmler, tanmaz mlkiyetinin konusunu S Omahkeme R U oluturur. Tanmaz mlkiyetinin kazanlmas, tescille olur. Miras, karar, cebr icra, igal, kamulatrma hlleri ile kanunda ngrlen dier hllerde, mlkiyet tescilden nce kazanlr. Ancak, bu hllerde malikin tasarruf ilemleri yapabilmesi, DKKAT mlkiyetin tapu ktne tescil edilmi olmasna baldr.
SIRA SZDE
DNELM
Tanmaz mlkiyeti tapu siciline tescille S kazanlr. O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
170
Tanr mlkiyeti zilyetliin devri ile nakledilir.
Arazi zerindeki mlkiyet, kullanlmasnda yarar olduu lde, stndeki hava ve altndaki arz katmanlarn kapsar. Bu mlkiyetin kapsamna, yasal snrlamalar sakl kalmak zere yaplar, bitkiler ve kaynaklar da girer. Tanmazn snrlar, tapu planlar ve arz zerindeki snr iaretleriyle belirlenir. Arazi zerindeki, yaplar, takn yaplar, st hakk, mecralar, tanr yaplar eya hukuku tarafndan ayrntl ele alnr. Eya hukuku iinde zgn nitelik tayan eitli haklar dzenlenmitir. Bunlar zellikle komuluk hukuku balamnda gndeme gelir. Buna gre herkes, tanmaz mlkiyetinden doan yetkileri kullanrken ve zellikle iletme faaliyetini srdrrken, komularn olumsuz ekilde etkileyecek taknlktan kanmakla ykmldr. zellikle, tanmazn durumuna, niteliine ve yerel dete gre komular arasnda ho grlebilecek dereceyi aan duman, buu, kurum, toz, koku kartarak, grlt veya sarsnt yaparak rahatszlk vermek yasaktr. Tanmaz maliki, st taraftaki araziden kendi arazisine doal olarak akan sularn ve zellikle yamur, kar ve tutulmam kaynak sularnn akna katlanmak zorundadr. Her tanmaz maliki, urayaca zararn tamamnn nceden denmesi kouluyla, su yolu, kurutma kanal, gaz ve benzerlerine ait borularn, elektrik hat ve kablolarnn, baka yerden geirilmesi olanaksz veya ar lde masrafl olduu takdirde, kendi arazisinin altndan veya stnden geirilmesine katlanmakla ykmldr. Tanmazndan genel yola kmak iin yeterli geidi bulunmayan malik, tam bir bedel karlnda bir geit hakk tannmasn komularndan isteyebilir. Bu hak, ilk nce kendisinden bu geidin istenmesi nceki mlkiyet ve yol durumuna gre en uygun den komuya kar ve daha sonra bundan en az zarar grecek olana kar kullanlr. Kaynak ve yer alt sular zerindeki mlkiyet ve irtifak hakk da olduka zgn karakterlidir. Kaynaklar, arazinin btnleyici paras olup, bunlarn mlkiyeti ancak kaynadklar arazinin mlkiyeti ile birlikte kazanlabilir. Bakasnn arazisinde bulunan kaynaklar zerindeki hak, bir irtifak hakk olarak tapu ktne tescil ile kurulur. Yeralt sular, kamu yararna ait sulardandr. Arza malik olmak, onun altndaki yer alt sularna da malik olmak sonucunu dourmaz. Tanr mlkiyeti eya hukukunun temel iki blmnden ikincisidir. Tanr mlkiyetinin konusu, nitelikleri itibaryla tanabilen madd eyler ile edinmeye elverili olan ve tanmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerdir. Tanr mlkiyetinin nakli iin zilyetliin devri gerekir. Bir tanrn zilyetliini iyi niyetle ve malik olmak zere devralan kimse, devredenin mlkiyeti devir yetkisi olmasa bile, zilyetlik hkmlerine gre kazanmann korunduu hllerde o eyin maliki olur. Tanr mlkiyetini kazanma yollar eya hukukunda ayr ayr ele alnmakta ve Medeni Kanun tarafndan da ayrntl dzenlenmektedir. Eya hukukunun en temel blmlerinden bir dieri de snrl ayni haklardr. Bunlardan irtifak hakk, bir tanmaz zerinde dier bir tanmaz lehine konulmu bir yk olup, ykl tanmazn malikini mlkiyet hakknn salad baz yetkileri kullanmaktan kanmaya veya yararlanan tanmaz malikinin ykl tanmaz belirli ekilde kullanmasna katlanmaya mecbur klar. rtifak hakk sahibi, hakknn korunmas ve kullanlmas iin gerekli olan nlemleri alabilir ancak, hakkn ykl tanmazn malikine en az zarar verecek biimde kullanmak zorundadr. Ykl tanmazn maliki, irtifak hakknn kullanlmasn engelleyecek ya da zorlatracak davranlarda bulunamaz. Bir baka snrl ayni hak olan intifa hakk, tanrlar, tanmazlar, haklar veya bir malvarl zerinde kurulabilir. Aksine dzenleme olmadka bu hak, sahibine, konusu zerinde tam yararlanma yetkisi salar. ntifa hakk, tanrlarda zilyetliin
171
Snrl bir ayni hak olan intifa hakk, tanrlar, tanmazlar, haklar veya bir mal varl zerinde kurulabilir.
devri, alacaklarda alacan devri, tanmazlarda tapu ktne tescil ile kurulur. ntifa hakk, gerek kiilerde hak sahibinin lm; tzel kiilerde kararlatrlan srenin dolmas, sre kararlatrlmamsa kiiliin ortadan kalkmasyla sona erer. Tzel kiilerin intifa hakk, en ok yz yl devam edebilir. Bunlar dnda snrl ayni hak kategorisinde yer alan oturma hakk, bir binadan veya onun bir blmnden konut olarak yararlanma yetkisi verir. st hakk, bir tanmaz malikinin, nc kii lehine arazisinin altnda veya stnde yap yapmak veya mevcut bir yapy muhafaza etmek yetkisi veren bir irtifak hakkdr. Oturma hakkn aksine, aksi kararlatrlm olmadka bu hak, devredilebilir ve miraslara geer. st hakk, bamsz ve srekli nitelikte ise st hakk sahibinin istemi zerine tapu ktne tanmaz olarak kaydedilebilir. En az otuz yl iin kurulan st hakk, srekli niteliktedir. Kaynak hakk, bakasnn arazisinde bulunan kaynak zerinde irtifak hakk, bu arazinin malikini suyun alnmasna ve aktlmasna katlanmakla ykml klar. Bu hak, aksi kararlatrlm olmadka, bakasna devredilebilir ve mirasya geer. Kaynak hakk, bamsz nitelikte ve en az otuz yl iin kurulmu ise tapu ktne tanmaz olarak kaydedilebilir. Bunlar dnda malik, tanmaz zerinde herhangi bir kii veya topluluk lehine at eitimi veya spor alan ya da geit olarak kullanlmak gibi belirli bir yararlanmaya hizmet etmek zere baka irtifak haklar da kurabilir. Bu haklar, aksi kararlatrlm olmadka, bakasna devredilemez ve miraslara gemez. Bu haklarn kapsam, hak sahibinin olaan ihtiyalarna gre belirlenir. Tanr rehni, tanmaz rehni (ipotek, ipotekli bor senedi veya irat senedi), tanmaz rehniyle gvence altna alnan dn senetleri, alacaklar ve dier haklar zerinde rehin, rehin karlnda dn verme ii ile uraanlar, zilyetlik ve tapu sicili, eya hukuku iinde incelenen dier konulardr. Medeni Kanunu oluturan kitaplar nelerdir? Her bir kitapta dzenlenmi olan temel koSIRA SZDE nular belirtiniz.
SIRA SZDE
BORLAR HUKUKU
DNELM
DNELM
Borcun kayna; kanun, szleme ya da S hukuka O R U aykr fiil olabilir.
Borlar hukuku, kiiler arasndaki bor ilikilerini konu alr. Hukuk sistemimiz S O R U iinde borcun kayna kural olarak, kanun, szleme ya da hukuka aykr fiil olabilir. Borlar hukuku bu bor kaynaklarn, yarattklar sorumluluk trn ve sonularn dzenler. DKKAT Borlar hukukunun temel kayna durumundaki Trk Borlar Kanunu, iki temel blmden oluur. lk blm genel hkmler olarak adlandrlmtr ve hemen SIRA SZDE her bor ilikisine uygulanabilen hkmlerden oluur. Bunlara borlar hukukunun genel ilkeleri denir. Bu ilkeler, bnyesi uygun olduu lde ilgili bor ilikilerini dzenler. Yasann ikinci blm zel hkmler olarak adlandrlmtr ki burada AMALARIMIZ da, eitli szleme tipleri ve onlara zg hkmler dzenlenmektedir. Bu noktadan hareket edildiinde, borlar hukukunun genel ilkeleri denildiinde baz temel yaplar akla gelir. Bunlardan ilki szlemenin kuruluudur. SzleK T A P me, taraflarn iradelerini karlkl ve birbirine uygun olarak aklamalaryla kurulur. rade aklamas, ak veya rtl olabilir. Szlemelerin geerlilii, kanunda aksi ngrlmedike, hibir ekle bal deildir. Kanunda szlemeler T E L E V Z Y O Niin ngrlen ekil, kural olarak geerlilik eklidir. ngrlen ekle uyulmakszn kurulan szlemeler hkm dourmaz.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
Szleme, taraflarn iradelerini karlkl ve AMALARIMIZ birbirine uygun olarak aklamalaryla, rzalarn uyumasyla kurulur.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
172
Borlar Kanununda dzenlenen genel ilem koullar, bir szlemenin yaplmas srasnda szlemeyi dzenleyenin, ileride ok saydaki benzer szlemede kullanmak amacyla nceden, tek bana hazrlayarak kar tarafa sunduu szleme hkmleri olarak ifade edilebilir.
Bir szlemenin trnn ve ieriinin belirlenmesinde ve yorumlanmasnda, taraflarn yanllkla veya gerek amalarn gizlemek iin kullandklar szcklere baklmakszn, gerek ve ortak iradeleri esas alnr. Borlar hukukunun en nemli ilgi alanlarndan biri, ilk kez yeni Borlar Kanununda dzenlenen genel ilem koullardr. Trk Borlar Kanunu esasen, bireysel szleme modeline dayanr. Bireysel szleme denilince, Borlar Kanununun 1. ve devam maddeleri anlamnda neri, neriye kar neri ve kabul gibi aamalarn sonunda, irade aklamalarnn uygunluu ve uyumas salanncaya kadar, szlemenin her hkmnn tartma ve pazarlk konusu yapld szlemeler anlalr. Ancak, amzn sosyal ve ekonomik gelimeleri, kitlelere ynelik hizmet gereksinimini yaratm ve ynlar iin retim zorunluluu dourmutur. Buna bal olarak bireysel szleme modeli yannda, kitle szlemesi veya formler szleme denilen, yeni bir szleme modeli ortaya kmtr. Bankalar, sigorta irketleri, seyahat ve tama iletmeleri, dayankl tketim mallar retimi ve pazarlamas yapan teebbsler, bireysel szlemelerin kurulmasndan nce, soyut olarak tek yanl kaleme alnm szleme koullar hazrlamakta ve bunlarla gelecekte kurulacak belirsiz sayda, fakat ayn ekil ve tipteki hukuki ilemleri dzenlemektedirler. te, nceden hazrlanan tipik szleme koullar iin genel ilem koullar terimi kullanlmakta, bu tip szlemelere kitle szleme, katlmal szleme ya da formler szleme denilmektedir. Kitlelere, ynlara ynelik bu szlemelerde, szlemenin kurulmas ile ilgili grmeler ve pazarlklar yaplmas sz konusu deildir. Hatt, ou zaman fiyat konusu bile, tarifelerle belirlenmekte ve pazarlk d braklmaktadr. Giriimci karsnda dier szleen, ya kar tarafn koullar iinde szlemeyi kuracak ya da sz konusu szlemenin ierdii edim ya da hizmetten yararlanmayacaktr. Baka bir ifadeyle szlemenin dier tarafn oluturan birey, nne hazr getirilen metin karsnda evet ya da hayr diyebilecek, evet, ama seeneinden yoksun olacaktr. Hizmet ya da edimden hi yararlanmama sz konusu olamayacana gre, evet, ama deme imknnn olmamas karsnda, bireyin, bu trden szlemeler uygulamasnda yasalarla korunmas gerei ve zorunluluu ortadadr. te, Yeni Borlar Kanununda, genel ilem koullarnn tbi olduu geerlilik kurallar ile bunlara aykrln yaptrmlar ve genel ilem koullarnn yorumlanmas gibi konular akla kavuturulmu ve tm szlemeleri kapsayacak ekilde, genel hkmler ksmnda emredici biimde dzenlenmitir. Buna gre genel ilem koullar, bir szleme yaplrken dzenleyenin, ileride ok saydaki benzer szlemede kullanmak amacyla nceden, tek bana hazrlayarak kar tarafa sunduu szleme hkmleridir. Borlar hukuku, sadece szlemelerin kuruluu ile deil, ileyii ve sona ermesi ile de yakndan ilgilenir. Ayn ekilde szlemenin yaplmas aamasnda iradeyi sakatlayan yanltma, aldatma ve korku bu kapsama girer. Temsil de borlar hukuku konusudur. Szleme yapanlarn ya da ifa edenlerin hangi ekilde temsil edilecei, temsilin ierii, eitleri, yetkisiz temsil, temsilin icras ve sona ermesi bu alanda ele alnr. Szleme sonras borcun ikinci kayna olan hukuka aykr (haksz) filler de bu alann ok nem verilen konularndan biridir. Haksz fiilin icra ekli ve sonular ayrntl incelenir. Yine byle bir fiil ile oluan maddi manevi zararlar ile lm halinde ortaya kan destekten yoksun kalma zararlar ve tazmini, borlar hukuku alanna girer. Borlar hukukunda sorumluluun kayna kural olarak kusurlu eylemlerdir. Ancak bu alanda, istisnai nitelik tayan kusursuz sorumluluk halleri de ele alnr; Borlar Kanununda yer verilen hakkaniyet sorumluluu, adam altrann sorumluluu, hayvan bulundurann sorumluluu, yap malikinin sorumluluu bu niteliktedir.
173
Sebepsiz zenginlemeden doan bor ilikileri de borlar hukukunda incelenir. Buna gre, hakl bir sebep olmakszn, bir bakasnn malvarlndan veya emeinden zenginleen, bu zenginlemeyi geri vermekle ykmldr. Bu ykmllk, zellikle zenginlemenin geerli olmayan veya gereklememi ya da sona ermi bir sebebe dayanmas durumunda domu olur. Byle bir hlde iade ykmllnn ayrntlar da bu kapsamda incelenir. Buna gre zenginleen, zenginlemenin geri istenmesi srasnda elinden km olduunu ispat ettii ksmn dnda kalan geri vermekle ykmldr. Zenginleen, zenginlemeyi iyiniyetli olmakszn elden karmsa veya elden karrken ileride geri vermek zorunda kalabileceini hesaba katmas gerekiyorsa, zenginlemenin tamamn geri vermekle ykmldr. Borlarn ifas, borlar hukukunun konularndan bir bakasdr. Borcun, bizzat borlu tarafndan ifa edilmesinde alacaklnn menfaati bulunmadka borlu, borcunu ahsen ifa etmekle ykml deildir. Bu ifa artlara gre, tam ya da ksmi olabilir. Bor konusunun kurulmas ile balayan borlar hukuku genel ilkeleri, bor konusu kaynan ileyiini ve sona ermesini de ayrntl olarak ele alr. Bu balamda, birden ok borludan her birinin, alacaklya kar borcun tamamndan sorumlu olmay kabul ettiini bildirmesi ile oluan mteselsil borluluk; Balanma ve cayma paras, ceza koulu; Kanun, szleme veya iin nitelii engel SIRA olmadka alacaklSZDE nn alacan nc bir kiiye devrine imkn veren alacak devri; borcun stlenilmesi; borca katlma, borlar hukukunun ayrntl olarak ele ald dier yaplardr. Borlar hukukunun ikinci ksmnda, eitli szlemeler incelenir. KanuD N EBorlar LM nunda yer verilen szlemeler dnda, atipik, karma nitelikli szlemeler de borlar hukukunun konusu olabilir. Borlar Kanununda yer verilen szlemelerin en S O R U kapsamllarndan biri sat szlemesidir ki, rnek zerine sat, beenme kouluyla sat, taksitli sat, ak artrma yoluyla sat gibi eitleriyle bu kapsam daha da genilemitir. Mal deiim szlemesi, balama szlemesi, Dkira K K Aszlemeleri, T dn szlemeleri, hizmet szlemeleri, pazarlamaclk szlemesi, evde hizmet szlemesi, eser szlemesi, yaym szlemesi, veklet szlemesi, kredi mektubu SIRA SZDE ve kredi emri, simsarlk szlemesi, komisyon szlemesi, havale, saklama szlemeleri, kefalet szlemesi, mr boyu gelir szlemesi, lnceye kadar bakma szlemesi, adi ortaklk szlemesi, kurulu artlar, hkmleri ve sona ermesine AMALARIMIZ ilikin ilkeler baznda borlar hukukunun kapsamnda ele alnp incelenir. Borlar Hukuku ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin K yararl T A P bir kaynak olarak Borlar Hukuku Genel Hkmler adl kitaba bakabilirsiniz (Ahmet M. Klolu, Ankara: Turhan Kitabevi, 2012). Borlar hukuku genel olarak ne tr ilikileri dzenler?
TELEVZYON SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
Mteselsil borluluk, birden S O R U ok borludan her birinin, alacaklya kar borcun tamamndan sorumlu olmay kabul ettiini bildirmesi D K K A ile T oluur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
D T E R NN EL M N ET
NTERNET ekil 7.4
DNELM
HUKUKUNUN ALANI
S O R U MAKALE DKKAT
Hukukunun S O R U Alan
MAKALE
DKKAT
Bireysel Hukuku
Toplu Hukuku
Sosyal Gvenlik Hukuku
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
174
HUKUKU
alma yaamna ilikin kurallar ele alp inceleyen i hukuku, esasen ierdii konular itibaryla hem zel hukuk hem de kamu hukuku karakteri tayan bir alandr.
Bireysel Hukuku
Bireysel i hukuku, 4857 sayl Kanununu temel alr. erdii zgn hukuki yaplar, bir ikili bor ilikisinden beklenmeyecek dzeyde kamusal bak as, daha nceleri borlar hukukunun bir paras olan i hukukunu, tmyle ondan koparm ve ok kapsaml bir alan haline getirmitir. hukukunun en temel zellii, bir zel hukuk szlemesi olan ve Borlar Kanununda dzenlenen hizmet szlemesiyle taraflardan birinin korunmasn amalamasdr. Gerekten de i hukuku, serbest koullarda yapldnda pazarlk ans olmayan iinin aleyhine hkmler iermesi muhtemel bir hizmet szlemesine mdahale ederek iiyi korumaya alr. Bu bak asndan hareket edildiinde Kanununu, kapsaml bir i akdine benzetebiliriz. Gerekten de Kanunu incelendiinde, eit koullarda yaplmas halinde ii aleyhine kararlatrlabilme ihtimali yksek hemen her konu dzenlenmi ve ii lehine bir alt snr oluturulmutur. Szlemenin nitelii, cret, yllk izin, fazla alma, kdem tazminat, ihbar tazminat, hafta tatili ve szlemenin feshi, Kanununda olduka ayrntl dzenlenmi ve iinin burada belirtilenlerden daha aada haklarla karlamas engellenmitir. rnein Kanununa gre fazla alma creti %50 zaml denmelidir. Bu hkm sayesinde ii, imzalad bireysel i szlemesinde kendisine %20 zam kabul ettirilmi olsa da %50 zam talep edebilecektir. O sebeple Kanunundaki dzenlemelerin byk ounluunu, ii aleyhine deitirilemeyen ama lehine deitirilebilen hkmler (yani nisbi emredici hkmler) olduunu syleyebiliriz. rnein iinin fazla almalarna uygulanacak zam orannn %60 olarak kararlatrlmas halinde, bu ii lehine yaratlan bir farkllk olduundan, %50lik yasal zam oran deil, kararlatrlan %60lk oran talep edilebilir. Hizmet szlemesi Borlar Kanununda tanmlanmtr. Kanununda bu konu ayrca dzenlenmemitir. Kanunu esasen, bu szlemenin kuruluu, ileyii ve sonular ile ilgilenir. Ancak Kanunu, hizmet (i) szlemesi ile alan her iiSIRAalmaz. SZDE Dolaysyla i hukuku, Kanununun kapsamna giren iiyi kapsamna lerle ilgilenir. Zira Kanunu, Borlar Kanunu ile kyaslanamayacak dzeyde geni kapsaml D haklar N E L M ierir. Bu ayrm sebebiyle iileri Kanununa tabi olanlar ve olmayanlar olarak ayrmaya bir engel yoktur. Kanununun kapsamna girmeyen iiler, hizmet szlemesi ile alyor olsalar da Borlar Kanunu hkmlerine tabi S O R U olacaklar, orada tannan haklarla yetineceklerdir. Kanununun girmeyen iiler, hizmet szlemesi ile alyor olsalar da D Kkapsamna KAT Borlar Kanunu hkmlerine tbi olurlar. Kanununun ieriinde nce i szlemesi ve ii-iveren-alt iveren yaplarnn dzenlendii grlr. Buna gre, bir i szlemesine dayanarak alan AMALARIMIZ gerek kiiye ii, ii altran gerek veya tzel kiiye yahut tzel kiilii olmayan kurum ve kurululara iveren denir. i ile iveren arasnda kurulan iliki ise i ilikisini ifade eder. veren tarafndan mal veya hizmet retmek amacyla mad T A P unsurlar ile iinin birlikte rgtlendii birim ise iyeridir. di olan ve Kolmayan veren adna hareket eden ve iin, iyerinin ve iletmenin ynetiminde grev alan
TELEVZYON SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
175
i, bir i szlemesine dayanarak alan gerek kiidir. veren, ii altran gerek veya tzel kiiye yahut tzel kiilii olmayan kurum ve kurululara denir. ilikisi, ii ile iveren arasnda kurulan ilikidir. yeri, iveren tarafndan mal veya hizmet retmek amacyla madd olan ve olmayan unsurlar ile iinin birlikte rgtlendii birimdir. veren vekili, iveren adna hareket eden ve iin, iyerinin ve iletmenin ynetiminde grev alan kimselere denir. Alt iveren, bir iverenden, iyerinde yrtt mal veya hizmet retimine ilikin ilerinde i alan ve bu i iin grevlendirdii iilerini sadece bu iyerinde ald ite altran iverene denir.
kimselere iveren vekili denir. veren vekillii sfat, iilere tannan hak ve ykmllkleri ortadan kaldrmaz. veren vekilinin bu sfatla iilere kar ilem ve ykmllklerinden dorudan iveren sorumludur. hukukunun temel konularndan biri alt iverenliktir. Genel bir ifadeyle tanmlamak gerekirse bir iverenden, iyerinde yrtt mal veya hizmet retimine ilikin ilerinde i alan ve bu i iin grevlendirdii iilerini sadece bu iyerinde ald ite altran iveren alt iveren olarak ifade edilir. Bu ilikide asl iveren, alt iverenin iilerine kar o iyeri ile ilgili olarak bu Kanundan, i szlemesinden veya alt iverenin taraf olduu toplu i szlemesinden doan ykmllklerinden alt iveren ile birlikte sorumludur. hukuku Borlar Kanununda dzenlenen hizmet szlemesini konu alsa da, borlar hukukunun tm ilkelerini kullanmaz. likinin taraflar, szlemenin konusu, alma yaamnn sosyal boyutu gibi unsurlarn etkisiyle, borlar hukuku ilkelerini kendi iklimi iinde yeniden anlamlandrr. O kurumlara yeni anlamlar vererek, i hukuku alannda uygular. Bu balamda, eit davranma ilkesi, ayrmclk yasa, iyeri devri, geici i ilikisi, ar zerine alma, deneme sreli alma, ksmi alma, mevsimlik alma, i hukukunun zgn yap kazanm kavramlarndan sadece bir kadr. Bunlarn dnda szlemenin feshi, i gvencesi, kdem, ihbar ve i gvencesi tazminatlar, karlan iinin ie iade hakk ve sonular, yeni i arama izni, toplu ii karma, zrl ve eski hkml altrma zorunluluu, alann ok karakteristik yaplardr. hukukunda cret, sradan bir edimden ok daha farkl muamele grr. i iin tad nem dikkate alnarak, gvence iinde olabilmesi iin creti koruyan zel hkmler getirilmitir. hukuku bunun dnda, ada alma ilikilerine uyum salayabilmek iin esnek alma yntemlerine uyumlu hkmlere sahiptir. Denkletirici alma, younlatrlm i haftalar, telafi almas bu amaca hizmet etmektedir. hukukunun en nemli zelliklerinden birisi, hibir ikili bor ilikisinde olmad kadar taraflardan birinin (iinin), dierine (iverenin) baml olmasdr. i iverenin emir ve talimatlarna uygun hareket etmek zorundadr. Bu durum, verilen talimatlara uygun hareket eden iinin korunmasn gerekli klar. O sebeple Kanununun bir blm, i sal ve gvenliine ayrlmtr. inin alrken salk sorunu yaamamas, tehlikeye girmemesi iin iverene nemli mkellefiyetler getirilmitir. Buna gre iverenler iyerlerinde i sal ve gvenliinin salanmas iin gerekli her trl nlemi almak, ara ve gereleri noksansz bulundurmak, iiler de i sal ve gvenlii konusunda alnan her trl nleme uymakla ykmldrler. Hatta bu sebeple iverenler iyerinde alnan i sal ve gvenlii nlemlerine uyulup uyulmadn denetlemek, iileri kar karya bulunduklar mesleki riskler, alnmas gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirmek ve gerekli i sal ve gvenlii eitimini vermek zorundadrlar. Bu ykmllklere aykrlk halinde olduka kapsaml hukuki, cezai ve idari sorumluluklar domaktadr. hukukunun iiyi korumasnn sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
hukukunun en zgn yanlarndan birisi de ikili bir zel hukuk bor ilikisi DNELM olmasna ramen belli dzeyde kamusal kontrole tabi tutulmasdr. Bir zel hukuk szlemesinin bu dzeyde takip ve kontrol alk bir durum olmad halde, i O R U edilmedii, szlemelerinin uygulanmas ve Kanunu hkmlerinin ihlalS edilip alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan mfettiler vastasyla denetlenir.
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE 176

DNELM S O R U
SIRA SZDE Hukukun Temel Kavramlar
Dahas haklarn alamayan iilerin, bakanla ikyet ederek haklarna kavuabilDNEL M me imknlar vardr. Bu ve benzeri zgn yaplar, i hukukunu ve i szlemesini, sradan bir ikili bor ilikisi olmaktan karm, son derece geni mevzuat olan, S O R U yargy youn ekilde megul eden, bamsz ve zgn bir alan haline getirmitir.
D en K K nemli AT hukukunun zelliklerinden birisi, hibir ikili bor ilikisinde olmad kadar taraflardan birinin (iinin), dierine (iverenin) baml olmasdr. i iverenin emir ve talimatlarna uygun hareket etmek zorundadr. Bu durum, verilen talimatlara uygun hareSIRA SZDE ket eden iinin korunmasn gerekli klar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ Toplu Hukuku
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
hukukunun dier bir blmn oluturan toplu i hukuku, Sendikalar Kanunu ile Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu ile dzenlenmektedir. Sz konu T A P Anayasadan kaynaklanan rgtlenme hakkn gvence altna su yasalar,K iilerin almaktadr. Toplu i hukukunda, ii ve memurlarn sendikal haklar ele alnr. Sz konusu TELE V Z Y O N ileyii ve tasfiyesi dnda, yelerine saladklar haklar, bu sendikalarn kuruluu, balamda incelenmektedir. Sendikalarn kendi i ileyiindeki sendikal demokrasi, bu sendikalarn imzaladklar toplu i szlemelerinin hukuki yaps ve getirdii haklar, toplu i hukukunun ilgi alanna girer. NTERNET Toplu szleme sreci, ciddi bir prosedr barndrdndan, bu alann en ilgi ekici konularndan biridir. Bu noktada bakanlk ile olan ilikiler, i kollar, i kolu tespitleri ve itirazlar, sendika ye kayt fileri, bakanlk istatistikleri, bunlara yaMAKALE plan itirazlar, toplu i szlemesi yapma yetkisi, yetki itirazlar nemli hukuksal yaplar olarak grlmekte ve ele alnmaktadr. Bu srecin arzu edilmeyen ancak Anayasal koruma altndaki sonucu grev ve lokavt da toplu i hukukun hayati konular arasnda yer alr. mzalanan bir toplu i szlemesinin yrrlk tarihi, geriye etkisi, ye olmadan toplu szlemeden yararlanma, dayanma aidat, konunun uygulamada nemli yargsal sorunlara ve tartmalara neden olan dier yaplardr.
Sosyal Gvenlik Hukuku

hukukun belki de en kamusal karakterli yann oluturan sosyal gvenlik hukuku, muhatap ald kitle itibaryla Trkiyenin kapsam en geni hukuk dal durumunadr. Genel salk sigortasnn uygulanmaya balanmasyla Trkiyede Sosyal Gvenlik Kurumu ile balants olmayan neredeyse hi kimse kalmamtr. Sosyal gvenlik sisteminin temel yasas, 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunudur. Yasa esasen, sigortal ve genel salk sigortals olarak tanmlad kiileri ve onlarn bakmakla ykml olduklar kiileri muhatap alr. Bu Kanunun amac, sosyal sigortalar ile genel salk sigortas bakmndan kiileri gvence altna almak, bu sigortalardan yararlanacak kiileri ve salanacak haklar, bu haklardan yararlanma artlar ile finansman ve karlanma yntemlerini belirlemek, sosyal sigortalarn ve genel salk sigortasnn ileyii ile ilgili usl ve esaslar dzenlemektir. Kanun, sosyal sigortalar ile genel salk sigortasndan yararlanacak kiileri, iverenleri, salk hizmeti sunucularn, bu Kanunun uygulanmas bakmndan gerek kiiler ile her trl kamu ve zel hukuk tzel kiilerini ve tzel kiilii olmayan dier kurum ve kurulular kapsar ve onlarn hak ve ykmllklerini dzenler.
Sigortal, ksa ve/veya uzun vadeli sigorta kollar bakmndan adna prim denmesi gereken veya kendi adna prim demesi gereken kiidir.
177
Yasaya gre sigortal, ksa ve/veya uzun vadeli sigorta kollar bakmndan adna prim denmesi gereken veya kendi adna prim demesi gereken kiiyi ifade eder. Genel salk sigortals ise ayn yasada bu kapsamda olduu sylenen kiileri tanmlar. Sosyal gvenlik hukukunda, ii ve memurlar dnda bamsz alanlar da kapsama dhildir. Sz konusu sigortallara birtakm sigorta yardmlar verilmektedir. Bir ksm parasal bir ksmi ise salk yardm sunan ve karlnda alanlardan prim alnan sigorta kollar unlardr; i kazas ve meslek hastal sigortas, hastalk sigortas, analk sigortas, malullk sigortas, yallk sigortas, lm sigortas ve genel salk sigortasdr. Bu sigorta kollarnn sunduu yardmlar da farkldr. Bir ksm parasal yardm sunarken, bir ksm sadece salk yardm verir. Bu kategoride salanan parasal yardmlar, geici i gremezlik denei, srekli i gremezlik geliri, emzirme denei, evlenme yardm, cenaze yardm, malullk ayl, yallk ayl, lm ayl olarak sralanabilir. Yaplan yardmlarn koullar, yardmlarn miktarlarn belirleyen ltler, sosyal gvenlik hukuku tarafndan incelenir. stee bal sigortallk, borlanmalar, kurumun sigortallara yapm olduu yardmlar, bu yardmlarn yaplmasna neden olanlara rc hakk, prim hesab ve sorumluluu, sosyal gvenliin finansman bu alanda inceleme konusu olan balklar arasndadr. Sosyal gvenlik hukuku, primli rejim kadar, primsiz rejimi de kapsamna alr. O nedenle sosyal yardm ve sosyal hizmetler de sosyal gvenlik hukuku konusu iinde incelenir.
SZDE Kanununun, her trl iiyi kapsamna aldndan bahsedebilir SIRA miyiz? SIRA SZDE
DNELM
DNELM ekil 7.5
TCARET HUKUKUNUN ALANI
S O R U
Ticaret Hukukun Alan S O R U

DKKAT
DKKAT
Ticari letme Hukuku
irketler Hukuku
Tama leri Hukuku
Kymetli Evrak Hukuku
Deniz Ticareti SIRA SZDE Hukuku

AMALARIMIZ
Sigorta Hukuku
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TCARET HUKUKU
Ticaret hukuku bir ticari iletmeyi ilgilendiren ilem ve fiilleri K konu almaktadr. Bu T A P yapsyla ticari iletme, irketler hukuku, deniz ticareti, kymetli evrak, tama ileri ve sigorta olmak zere alt blmden oluur.
Ticari iletme,Kesnaf T A P iletmesi iin ngrlen snr aan dzeyde gelir salamay hedef tutan faaliyetlerin devaml ve TELEVZYON bamsz ekilde yrtld iletmedir.
Ticari letme Hukuku
TELEVZYON
Bu alanda ticari iletme, ticari i ve tacir kavramlar yannda, ticari rf det ele alnr. Ticaret Kanununda yer alan hkmlerle, bir ticari iletmeyi ilgilendiren ilem NTERNET ve fiillere ilikin dier kanunlarda yazl zel hkmler, ticari hkmlerdir. Mahkeme, hakknda ticari bir hkm bulunmayan ticari ilerde, ticari rf ve dete, bu da yoksa genel hkmlere gre karar verir.
MAKALE
Niletmeyi, TERNET Tacir, bir ticari ksmen de olsa, kendi adna ileten kiiye denir. MAKALE
178
Ticaret Kanununda dzenlenen hususlarla bir ticari iletmeyi ilgilendiren btn ilem ve fiiller ticari i kabul edilir. Ticari davalarn grlecei mahkemeler, bu alanda uygulanacak zamanam ve ticari faiz ticaret hukukuna zg olarak yaplandrlmtr. Buna gre ticari ilerde faiz oran serbeste belirlenir. Aksine szleme yoksa, ticari bir borcun faizi, vadenin bitiminden ve belli bir vade yoksa ihtar gnnden itibaren ilemeye balar. Ticari iletme, esnaf iletmesi iin ngrlen snr aan dzeyde gelir salamay hedef tutan faaliyetlerin devaml ve bamsz ekilde yrtld iletmedir. Ticari iletme ile esnaf iletmesi arasndaki snr, Bakanlar Kurulunca karlacak kararnamede gsterilmektedir. Ticaret hukukunun temel sujelerinden biri tacirdir. Bir ticari iletmeyi, ksmen de olsa, kendi adna ileten kiiye tacir denir. Bir ticari iletmeyi kurup atn, sirkler, gazete, radyo, televizyon ve dier ilan aralaryla halka bildirmi veya iletmesini ticaret siciline tescil ettirerek durumu ilan etmi olan kimse, fiilen iletmeye balamam olsa bile tacir saylr. Bir ticari iletme am gibi, ister kendi adna, ister adi bir irket veya her ne suretle olursa olsun hukuken var saylmayan dier bir irket adna ortak sfatyla ilemlerde bulunan kimse, iyiniyetli nc kiilere kar tacir gibi sorumlu olur. Ticaret irketleriyle amacna varmak iin ticari bir iletme ileten vakflar, dernekler ve kendi kurulu kanunlar gereince zel hukuk hkmlerine gre ynetilmek veya ticari ekilde iletilmek zere Devlet, il zel idaresi, belediye ve ky ile dier kamu tzel kiileri tarafndan kurulan kurum ve kurulular da tacir saylrlar. Devlet, il zel idaresi, belediye ve ky ile dier kamu tzel kiileri ile kamu yararna alan dernekler ve gelirinin yarsndan fazlasn kamu grevi niteliindeki ilere harcayan vakflar, bir ticari iletmeyi, ister dorudan doruya ister kamu hukuku hkmlerine gre ynetilen ve iletilen bir tzel kii eliyle iletsinler, kendileri tacir saylmazlar. Tacir ile kartrlmamas iin esnaf, Ticaret Kanununda ayrca tanmlanmtr. Buna gre esnaf, ister gezici olsun ister bir dkknda veya bir sokan belirli yerlerinde sabit bulunsun, ekonomik faaliyeti sermayesinden fazla beden almasna dayanan ve geliri karlacak kararnamede gsterilen snr amayan ve sanat veya ticaretle uraan kiidir. Ticari i karinesi bu alann en temel kavramlarndan biridir. Bir tacirin borlarnn ticari olmas asldr. Ancak, gerek kii olan bir tacir, ilemi yapt anda bunun ticari iletmesiyle ilgili olmadn dier tarafa aka bildirdii veya iin ticari saylmasna durum elverili olmad takdirde bor adi saylr. Taraflardan yalnz biri iin ticari i niteliinde olan szlemeler, Kanunda aksine hkm bulunmadka, dieri iin de ticari i saylr. Tacir olan veya olmayan bir kiiye, ticari iletmesiyle ilgili bir i veya hizmet grm olan tacir, uygun bir cret isteyebilir. Ayrca, tacir, verdii avanslar ve yapt giderler iin, deme tarihinden itibaren faize hak kazanr. Ticari iletmelerin kaytl olduu sicil Ticaret Kanununda dzenlenmitir. Ticaret sicili, Sanayi ve Ticaret Bakanlnn gzetim ve denetiminde ticaret ve sanayi odalar veya ticaret odalar bnyesinde kurulacak ticaret sicili mdrlkleri tarafndan tutulur. Bir yerde oda mevcut deilse veya yeterli tekilat yoksa, ticaret sicili, Sanayi ve Ticaret Bakanlnca belirlenecek bir odadaki ticaret sicili mdrl tarafndan tutulur. Ticaret sicili kaytlar nerede bulunurlarsa bulunsunlar, nc kiiler hakknda, tescilin Trkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan edildii; ilann tamam ayn nshada yaymlanmam ise son ksmnn yaymland gn izleyen i gnnden itibaren hukuki sonularn dourur.
179
Ticaret unvan ve iletme ad, konunun nemli kavramlarndandr. Her tacir, ticari iletmesine ilikin ilemleri, ticaret unvanyla yapmak ve iletmesiyle ilgili senetlerle dier belgeleri bu unvan altnda imzalamak zorundadr. Tescil edilen ticaret unvan, ticari iletmenin grlebilecek bir yerine okunakl bir ekilde yazlr. Ayrca, tacirin iletmesiyle ilgili olarak kulland her trl kt ve belgede, tacirin sicil numaras, ticaret unvan, iletmesinin merkezi, tacir sermaye irketi ise taahht edilen ve denen sermaye, internet sitesinin adresi ve numaras gsterilir. Anonim, limited ve sermayesi paylara blnm komandit irketlerde, srasyla ynetim kurulu bakan ve yelerinin; mdrlerin ve yneticilerin adlar ile soyadlar gsterilir. Tm bu bilgiler irketin internet sitesinde de yaymlanr. letme sahibi ile ilgili olmakszn dorudan doruya iletmeyi tantmak ve benzer iletmelerden ayrt etmek iin kullanlan iletme adlarnn da sahipleri tarafndan tescil ettirilmesi gerekir. Haksz rekabet konusu da ticari iletme hukuku iinde yer alr. Haksz rekabete ilikin dzenlemelerin amac, btn katlanlarn menfaatine, drst ve bozulmam rekabetin salanmasdr. Rakipler arasnda veya tedarik edenlerle mteriler arasndaki ilikileri etkileyen aldatc veya drstlk kuralna dier ekillerdeki aykr davranlar ile ticari uygulamalar, haksz ve hukuka aykrdr. Haksz rekabet halleri ve sonular Ticaret Kanununda ayrntl olarak sralanmtr. Ticari defterler ve cari hesap szlemesi de bu kapsamda incelenir. ki kiinin herhangi bir hukuki sebep veya ilikiden doan alacaklarn teker teker ve ayr ayr istemekten karlkl olarak vazgeip bunlar kalem kalem alacak ve bor ekline evirerek hesabn kesilmesinden sonra kacak artan tutar isteyebileceklerine ilikin szleme, cari hesap szlemesi olarak tanmlanr. Acentelik, ticari iletme hukukunun zgn alanlarndan biridir. Ticari mmessil, ticari vekil, sat memuru veya iletmenin alan gibi iletmeye bal bir hukuki konuma sahip olmakszn, bir szlemeye dayanarak, belirli bir yer veya blge iinde srekli olarak ticari bir iletmeyi ilgilendiren szlemelerde araclk etmeyi veya bunlar o tacir adna yapmay meslek edinen kimseye acente denir. Acenteliin kuruluu, ileyii ve sona ermesi bu alanda deerlendirilir. Ticaret hukukunu oluturan blmlerin adlarn saynz ve ticari hkmlerin SIRA SZDE kapsamn belirtiniz?
SIRA SZDE
Ticaret irketleri Hukuku
DNELM
DNELM S O R U
irket, iki veya daha fazla kiinin ortak bir ekonomik amaca erimek iin emek ve S O R U sermayelerini bir araya getirmelerini ifade eder. Ticaret hukukunun ticari irketlere ilikin ksm, ticari irket olarak tanmlanan, kolektif irket, komandit irket, anonim irket, limited irket ve kooperatiflerin hukuki yaps ile ilgilenir. Ticaret KaDKKAT nununda, kolektif ile komandit irket ahs; anonim, limited ve sermayesi paylara blnm komandit irket sermaye irketi saylr. SIRA SZDE Ticaret irketleri tzel kiilie sahiptir. O sebeple kural olarak, Trk Meden Kanununun 48. maddesi erevesinde btn haklardan yararlanabilir ve borlar stlenebilirler. AMALARIMIZ irketler hukukunda her irket ayr ayr ele alnr. Zira baz ortak noktalar bulunsa da irketler, zgn hkmlerle dzenlenmitir. Kurulularndan ileyilerine, ortaklk yaplarndan tasfiyelerine kadar ok ayrntl hkmlerK bulunmaktadr. Her T A P irketin tzel kiilik kazanmas, ortaklar aras ilikiler, organlar, oy ounluklar, nc kiilerle ilikiler ve irketin temsili, irket szlemesi deiiklikleri, rekabet yasa, ticari ilemleri ve tasfiyesi ayr ayr ele alnr. Bunun yannda ortaklarn koTELEVZY ON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ticaret Kanununda, kolektif ile komandit irket ahs irketi; anonim, limited ve sermayesi paylara K blnm T A P komandit irket sermaye irketi saylr.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
180
Anonim irketler genellikle byk sermaye oluturma ya da byk taahhtlerde bulunma amacyla kurulur.
yacaklar sermaye, ortaklk haklar, irketlerin birlemesi, blnmesi, sermaye artrm, alacakl ve borlular karsndaki durumu ayrntl olarak incelenir. Kolektif irket ticari bir iletmeyi bir ticaret unvan altnda iletmek amacyla, gerek kiiler arasnda kurulan ve ortaklarndan hibirinin sorumluluu irket alacakllarna kar snrlanmam olan irkettir. Ortaklarn birbirleriyle olan ilikilerinin dzenlenmesinde szleme serbestsi geerlidir. Ortaklardan her biri, ayr ayr irketi ynetme hakkn ve grevini haizdir. Ancak, irket szlemesiyle veya ortaklarn ounluunun kararyla ynetim ileri ortaklardan birine, birkana veya tmne verilebilir. Komandit irket, ticari bir iletmeyi bir ticaret unvan altnda iletmek amacyla kurulan, irket alacakllarna kar ortaklardan bir veya birkann sorumluluu snrlandrlmam ve dier ortak veya ortaklarn sorumluluu belirli bir sermaye ile snrlandrlm olan irkettir. Sorumluluu snrl olmayan ortaklara komandite, sorumluluu snrl olanlara komanditer denir. Komandite ortaklarn gerek kii olmalar gerekir. Tzel kiiler ancak komanditer ortak olabilirler. Komandit irkette ortaklarn birbirleriyle olan ilikileri irket szlemesi ile dzenlenir. Anonim irket, sermayesi belirli ve paylara blnm olan, borlarndan dolay yalnz malvarlyla sorumlu bulunan irkettir. Pay sahipleri, sadece taahht etmi olduklar sermaye paylar ile ve irkete kar sorumludur. Anonim irketler byk bir sermaye oluturma ve byk taahhtlerde bulunabilme amacyla organize olduklarndan, Ticaret Kanununda en ayrntl dzenlenen irket trdr. Anonim irketin, esas szlemeyle atanm veya genel kurul tarafndan seilmi, bir veya daha fazla kiiden oluan bir ynetim kurulu bulunur. Anonim irket, kural olarak, ynetim kurulu tarafndan ynetilir ve temsil olunur. Bir tzel kii ynetim kuruluna ye seildii takdirde, tzel kiiyle birlikte, tzel kii adna, tzel kii tarafndan belirlenen, sadece bir gerek kii de tescil ve ilan olunur. Ayrca, tescil ve ilann yaplm olduu, irketin internet sitesinde hemen aklanr. Ynetim kurulu yeleri en ok yl sreyle grev yapmak zere seilir. Esas szlemede aksine hkm yoksa, ayn kii yeniden seilebilir. Anonim irketin ve irketler topluluunun finansal tablolar deneti tarafndan, uluslararas denetim standartlaryla uyumlu Trkiye Denetim Standartlarna gre denetlenir. Pay sahipleri irket ilerine ilikin haklarn genel kurulda kullanrlar. Genel kurulun oluumu, yetkileri, toplantya arlmas ve karar alma sreci ayrntl olarak dzenlenmitir. irketin karaca pay senetleri, intifa senetleri, tahviller, yedek akeler yine irketler hukuku kapsamnda yer alan konulardandr. Sermayesi paylara blnm komandit irket, sermayesi paylara blnen ve ortaklarndan bir veya birka irket alacakllarna kar bir kolektif irket orta, dierleri bir anonim irket pay sahibi gibi sorumlu olan irkettir. Sermaye, paylara blnmeksizin sermayesi sadece birden ok komanditerin sermayeye katlma oranlarn gstermek amacyla ksmlara ayrlm bulunuyorsa komandit irket hkmleri uygulanr. Komanditelerin birbirleriyle, komanditerlerin tmyle ve nc kiilerle hukuki ilikileri, zellikle irketin ynetimine ve temsiline ilikin grev ve yetkileri, irketten ayrlmalar, komandit irketlerdeki hkmlere tabidir. Kurulua, anonim irketlerin kuruluuna ilikin hkmler uygulanr. Anonim irketlerin ynetim kurulunun grevleriyle sorumluluklarna ilikin hkmleri, ynetici olan komandite ortaklar hakknda da geerlidir. Limited irket, bir veya daha ok gerek veya tzel kii tarafndan bir ticaret unvan altnda kurulur. Esas sermayesi belirli olup, bu sermaye esas sermaye paylarnn toplamndan oluur. Ortaklar, irket borlarndan sorumlu olmayp, sadece
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
181
taahht ettikleri esas sermaye paylarn demekle ve irket szlemesinde AMALARIMIZ ngrlen ek deme ve yan edim ykmllklerini yerine getirmekle ykmldrler.
K kapsaml T A P Ticari iletme hukuku ve Ticaret irketleri hukuku ile ilgili olarak daha bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Kara Ticareti Hukuku Dersleri adl kitaba bakabilirsiniz (Ouz mregn, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2001).
AMALARIMIZ
K T A P
Kymetli Evrak Hukuku
TELEVZYON
TELEVZYON
Kymetli evrak hukuku, Ticaret Kanununun nc kitabn oluturur. eriinde bir hakk barndran ve piyasada dolam mmkn evraklar incelenir. Bu alann NTERNET temel kavram olan kymetli evrak yle senetlerdir ki, bunlarn ierdikleri hak, senetten ayr olarak ileri srlemedii gibi bakalarna da devredilemez. Kymetli evrakn borlusu, ancak senedin teslimi karlnda deme ile ykmldr. Hile veMAKALE ya ar kusuru bulunmadka borlu, vade geldiinde, senedin niteliine gre alacakl olduu anlalan kiiye demede bulunmakla borcundan kurtulur. Kymetli evraklar sradan alacaklar dnda ayni haklar da ierebilir. Devirleri iin bir takm yntemler belirlenmitir. Bunlardan en bilineni cirodur. Ancak cironun da Ticaret Kanununda dzenlenmi eitli tipleri bulunmaktadr. Kymetli evrak hukukunun konusunu oluturan eitli senetler bulunmaktadr. Belli bir kiinin adna yazl olup da onun emrine kaydn iermeyen ve kanunen de emre yazl senetlerden saylmayan kymetli evrak nama yazl senet saylr. Bunlarda borlu, ancak senedin hamili bulunan ve senette ad yazl olan veya onun hukuki halefi olduunu ispat eden kiilere demek zorundadr. Bu husus ispat edilmedii hlde demede bulunan borlu, senedin gerek sahibi olduunu ispat eden bir nc kiiye kar borcundan kurtulmu olmaz. Senedin metninden veya eklinden, hamili kim ise o kiinin hak sahibi saylaca anlalan her kymetli evrak, hamile veya hamiline yazl senet saylr. Borlu hamile yazl bir senetten doan alacaa kar, ancak senedin geersizliine ilikin veya senedin metninden anlalan defilerKAMBYO SENETLER le, alacakl her kim ise ona kar ahsen sahip olduu defileri ileri srebilir. Polie ek Bono Kymetli evrakn en yaygn modelini kambiyo senetleri oluturur. Polie, bono, ek bu kapsama girer. Polienin olumas iin varl aranan koullar Ticaret Kanununda dzenlenmitir. Polie bizzat dzenleyenin emrine yazl olabilecei gibi, bizzat dzenleyen zerine veya bir nc kii hesabna da dzenlenebilir. Polie, bir nc kiinin nezdinde, muhatabn yerleim yerinde veya baka bir yerde denmek zere dzenlenebilir. Polielerin grldnde veya grldnden belirli bir sre sonra denmesi art klnabilir. Polieler aka emre yazl olmasa da ciro ve zilyetliin geirilmesi yoluyla devredilebilir. Dzenleyen, polieye emre yazl deildir ibaresini veya ayn anlam ifade eden bir kayd koymusa, polie ancak alacan temliki yoluyla devrolunabilir ve bu devir alacan temlikinin hukuki sonularn dourur. Ciro, polieyi kabul etmi olsun veya olmasn muhataba, dzenleyene veya polieyle bor altna girmi olanlardan herhangi birine yaplabilir. Bu kimseler polieyi yeniden ciro edebilirler. Cironun kaytsz ve artsz olmas gerekir. Cironun bal tutulduu her art yazlmam saylr.
Kymetli evrak, ticaret N ve T Eabukluk RNET hayatnn gven gereksiniminden domutur.
MAKALE
Ciro, senette var olan bir hakkn, devir veya rehin edilmesi gibi hukuki sonular douran bir irade beyandr. Senet zerine ya da senede eklenen bir kat (alonj) zerine ciro yaplabilir.
ekil 7.6 Kombiyo Senetleri
182
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kymetli evrakn nemli problemlerinden birisi de kabul edilmemesi ya da denmemesidir. Bu gibi hallerde, kabul etmemenin veya dememenin, kabul etmeme veya dememe protestosu denilen resm bir belge ile belirlenmesi zorunludur. Protestonun ne ekilde icra edilecei ve ierii Ticaret Kanununda kapsaml olarak dzenlenmitir. Kymetli evrak hukuku kapsamnda incelenen dier senetler, bono ve emre yazl senetlerdir. Bir bonoyu dzenleyen kii, tpk bir polieyi kabul eden gibi sorumludur. Dier bir kymetli evrak ise ektir. ekte aklk yoksa, muhatabn ticaret unvan yannda gsterilen yer deme yeri saylr. Muhatabn ticaret unvan yannda birden fazla yer gsterildii takdirde, ek, ilk gsterilen yerde denir. Byle bir aklk ve baka bir kayt da yoksa, ek muhatabn merkezinin bulunduu yerde denir. Trkiyede denecek eklerde muhatap ancak bir banka olabilir. Bir ekin dzenlenmesi iin, muhatabn elinde dzenleyenin emrine tahsis edilmi bir karlk bulunmas ve dzenleyenin bu karlk zerinde ek dzenlemek suretiyle tasarruf hakkn haiz olacana dair muhatapla dzenleyen arasnda ak veya zmni bir anlama bulunmas arttr. Dzenleyen, muhatap nezdinde ekin ancak bir ksm karln hazr bulundurduu takdirde, muhatap, bu tutar demekle ykmldr. ek emre yazl kaydyla veya bu kayt olmadan belirli bir kiiye, emre yazSZDE veya buna benzer bir kaytla belirli bir kiiye c) veya hamile, l deildirSIRA kaydyla denmek zere ekilebilir. Belirli bir kii lehine veya hamiline kelimelerinin veya buna benzer baka bir ibarenin eklenmesiyle dzenlenen ek, hamiline yazl DNEL M ek saylr. Kimin lehine dzenlendii gsterilmemi olan bir ek, hamiline yazl ek hkmndedir. Makbuz senedi, varant ve tama belgeleri bu alanda tm ynS O R U leriyle ele alnan dier senetlerdir. Kymetli Evrak ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir D Khukuku KAT kaynak olarak Kymetli Evrak Hukuku Esaslar adl kitaba bakabilirsiniz (Reha Poroy nal Tekinalp, stanbul: Vedat Kitaplk, 2010). SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Tama leri Hukuku

AMALARIMIZ
K T A P
6102 sayl Trk Ticaret Kanunuyla ilk kez (drdnc kitap) olarak dzenlenen taAMALARIMIZ ma ileri hukuku ksmnda nce genel hkmlere yer verilmi, sonrasnda ise eitli tama ilerine deinilmitir. Bunlar arasnda eya tama, tanma eyas tama, deiik tama ve yolcu tama yer alr. Bu kitapta ayrca tama K tr T aralarla A P ileri komisyoncusuna ilikin hkmler de bulunmaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Deniz ticaretinin temel unsurlarndan biri gemidir. Ticaret Kanununa gre, tahsis edildii ama, suda hareket etmesini gerektiren, yzme zellii bulunan ve pek kk olmayan her ara, kendiliinden hareket etmesi imkn bulunmasa da geT E R Nekonomik ET mi saylr. N Suda menfaat salama amacna tahsis edilen veya fiilen byle bir ama iin kullanlan her gemi, kimin tarafndan ve kimin adna veya hesabna kullanlrsa kullanlsn ticaret gemisi saylr. Gemi adamlar ise, kaptan, gemi M A K A Lve E gemide altrlan dier kiilerdir. zabitleri, tayfalar Deniz ticaret hukukunda, gemi, kaptan, gemi alacaklar, atma, kurtarma, donatann, gemi adamlarnn kusurundan doan sorumluluk gibi konular ele alnr. Bu hkmler belirli koullarla yatlar, denizci yetitirme gemileri gibi sadece gezinti, spor, eitim, retim ve bilim amalarna tahsis edilmi gemilere de uygulanr. Geminin kimlii, bayra, balama liman deniz ticaret hukukunun konular arasndadr. Trk gemileri iin, Denizcilik Mstearlnn uygun grecei yerlerde
Deniz Ticareti T E L E V Z Y O N Hukuku
183
gemi sicili tutulur. Gemi, balama limannn tbi olduu sicil mdrlnce tescil olunur. Bir geminin seferleri yabanc bir limandan veya bir kara kentinden yahut bizzat gemiden ynetildii takdirde, malik, gemisini diledii yer siciline tescil ettirebilir. Gemi, kurtarlamayacak ekilde batar veya tamir kabul etmez hle gelir yahut her ne suretle olursa olsun Trk Bayran ekme hakkn kaybederse, istem zerine sicilden kayd silinir. Yap hlindeki bir gemi, malikin istemi zerine veya yap zerinde bir gemi ipoteinin kurulmas yahut yapnn ihtiyati ya da kesin haczi veya tersane sahibinin gemi ipoteinin kurulmasna ynelik istem hakkn teminat altna almak amacyla sicile erh verilmesi sz konusu olduu takdirde yap hlindeki gemilere zg sicile kaydolunur. Yap, yapm yerinin bal bulunduu sicil mdrlnce tescil olunur. Deniz ticaret hukuku, geminin mlkiyeti, mlkiyetin kazanlmas ve kayb konularn da ele almaktadr. Gemi rehni bu alann en temel konularndan bir bakasdr. Sicile kaytl olmayan bir geminin bir donatma itiraki tarafndan iletilmesi hlinde, payda donatanlardan her birinin itirak paynn rehni, Trk Meden Kanununun alacaklar ve dier haklar zerindeki rehinlere ilikin hkmlerine tabidir. Bir alaca teminat altna almak iin sicile kaytl olan gemi zerinde ipotek kurulabilir. Gemi ipotei alacaklya, alacan, geminin bedelinden alma yetkisini verir. Sicile kaytl gemilerin szlemeye dayal rehni sadece gemi ipotei yolu ile salanr. leride doabilecek veya arta ya da kymetli evraka bal bir alacak iin de ipotek kurulabilir. Sicile kaytl gemiler zerinde intifa hakk da kurulabilir. Bu hak, aksi kararlatrlmadka, sahibine zerinde kurulduu gemiden tam yararlanma yetkisini salar. Deniz ticaret hukukunun bir dier ilgi alan donatma itirakidir. Gemisini menfaat salamak amacyla suda kullanan gemi malikine donatan denir. Kendisinin olmayan bir gemiyi menfaat salamak amacyla suda kendi adna bizzat veya kaptan araclyla kullanan kii, nc kiilerle olan ilikilerinde donatan saylr. Malik, geminin iletilmesinden dolay gemi alacakls sfatyla bir istemde bulunan kiiyi, bu iletilme malike kar haksz ve alacakl da ktniyet sahibi olmadka, hakkn istemekten engelleyemez. Birden ok kiinin payl mlkiyet eklinde malik olduklar bir gemiyi, menfaat salamak amacyla aralarnda yapm olduklar szleme gereince, hepsi adna ve hesabna suda kullanmalar hlinde ise donatma itirakinden bahsedilir. Tek bana bir geminin maliki veya iletme hakkna sahip olan ticaret irketleri veya dier tzel kiiler hakknda donatma itirakine ilikin hkmler uygulanmaz. Zaman arteri szlemesi, navlun szlemesi, yolculuk arter partisi, tayann, gemiyi denize, yola ve yke elverili bulundurma ykmll, ykleme ve boaltma, krkambar szlemesi, tayann sorumluluu, denizde kurtarma, tatann ve ykletenin sorumluluu, denizde tama senetleri (konimento), deniz yoluyla yolcu tama szlemesi, deniz kazalar, mterek avarya, kurtarma, gemi alacaklar, petrol kirlilii zararnn tazmini deniz ticaret hukuku alannda yer alan dier konular arasndadr.
Gemi, balama limannn tbi olduu sicil mdrlnce tescil olunur.
Donatan, gemisini menfaat salamak amacyla suda kullanan gemi malikidir.
Sigorta Hukuku
Ticaret Kanununun altnc kitab sigorta hukukudur. Bu alanda sigorta szlemesi ve eitli sigorta tipleri incelenir. Sigorta szlemesi, sigortacnn bir prim karlnda, kiinin para ile llebilir bir menfaatini zarara uratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya birka kiinin
184
Sigortacnn sigorta ettii menfaati tekrar sigorta ettirmesine reasrans denir.
hayat sreleri sebebiyle ya da hayatlarnda gerekleen baz olaylar dolaysyla bir para demeyi veya dier edimlerde bulunmay ykmlendii szlemedir. Birden ok kiinin birleerek, ilerinden herhangi birinin, belli bir rizikonun gereklemesi durumunda doacak zararlarn tazmin etmeyi borlanmalar karlkl sigortadr. Karlkl sigorta faaliyeti ancak kooperatif irket eklinde yrtlebilir. Sigortac, sigorta ettii menfaati, diledii artlarla, tekrar sigorta ettirebilir. Reasrans, sigortacnn, sigorta ettirene kar bor ve ykmllklerini ortadan kaldrmaz; sigorta ettirene, tekrar sigorta yapana kar, dorudan dava amak ve istemde bulunma haklarn vermez. Sigorta hukuku kapsamnda eitli sigorta tipleri ele alnr. Bunlardan birisi mal sigortasdr. Rizikonun gereklememesinde menfaati bulunanlar, bu menfaatlerini mal sigortas ile teminat altna alabilirler. Rizikonun gereklemesi sonucu doan kazan kayb ile sigorta edilen maln aybndan doan hasarlar, aksine szleme yoksa, sigorta kapsamnda deildir. Mal balamnda kazancn, makul snr aan ksm sigorta edilemez. Bakas lehine sigortada sigorta ettiren, nc bir kiinin menfaatini, onun adn belirterek veya belirtmeyerek, sigorta ettirebilir. Sigorta szlemesinden doan haklar sigortalya aittir. Sigortal, aksine szleme yoksa, sigorta tazminatnn denmesini sigortacdan isteyebilir ve onu dava edebilir. Mterek menfaatlerin sigortasnda, bir maln veya o mala ilikin bir hakkn yalnz bir ksmnda menfaat sahibi olan kii, kendisine ait ksmdan fazlasn da sigorta ettirmise, sigortann bu fazlaya ilikin ksm, sigorta ettirenle ayn menfaati olanlar lehine yaplm saylr. Gemie etkili sigortada sigorta, sigorta korumas szlemenin yaplmasndan nceki bir tarihten itibaren salanacak ekilde yaplabilir. Ancak, rizikonun gerekletii veya gerekleme ihtimalinin ortadan kalkm olduu, szlemenin yaplmas srasnda, sigortac ile sigorta ettiren ve sigortadan haberi olmak artyla sigortal tarafndan biliniyorsa szleme geersizdir. Rizikonun gerekletii veya gerekleme ihtimalinin ortadan kalktnn sigorta ettiren veya sigortal tarafndan bilinip sigortac tarafndan bilinmedii durumlarda, sigortac szleme ile bal olmamakla birlikte, denmesi gereken primin tamamna hak kazanr. Sigorta bedeli, sigorta deerinden az olduu takdirde, sigorta edilmi menfaatin bir ksmnn zarara uramas hlinde sigortac, aksine szleme yoksa, sigorta bedelinin sigorta deerine olan oranna gre tazminat der. Buna eksik sigorta denir. Akn sigortada ise, sigorta bedeli sigorta olunan menfaatin deerinin stndedir ve aan ksm geersizdir. Bu sebeple, sigorta bedeli ile sigorta priminin onu karlayan ksm indirilir ve tahsil edilmi fazla prim geri verilir. Takseli sigorta, birden ok sigorta, mterek sigorta, ifte sigorta ve ksmi sigortadan ne anlalmas gerektii ticaret kanununda aklanmtr. Hayat sigortasnda ise sigortac, belli bir prim karlnda, sigorta ettirene veya onun belirledii kiiye, sigortalnn lm veya hayatta kalmas hlinde, sigorta bedelini demeyi stlenir.
SIRA SZDE nedir? Bunlarn sonular nelerdir? Eksik ve akn sigorta
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Grup sigortas denen yapda ise en az on kiiden oluan, sigorta ettiren tarafnNELM dan, belirliDkstaslara gre kimlerden olutuunun belirlenebilmesi imkn bulunan bir gruba dhil kiiler lehine, tek bir szleme ile sigorta yaplabilir. Szlemenin devam srasnda gruba dhil herkes sigortadan, grup sigortas szlemesi sonuna S O R U kadar yararlanr. Szlemenin yaplmasndan sonra grubun on kiinin altna dmesi szlemenin geerliliini etkilemez. DKKAT Sigorta hukukunda yukarda belirtilen sigorta trlerinin oluum koullar ve sonular ayr ayr ele alnmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
185
DEVLETLER ZEL HUKUKU

zel hukukun bu dal, farkl vatandala sahip kiiler arasndaki zel hukuk ilikilerini konu alr. Konuya temel oluturan eitli yasalar bulunmaktadr. Bunlardan birisi, 5718 sayl Milletleraras zel hukuk ve Usul Hukuku Hakknda Kanundur. Yabanclk unsuru tayan zel hukuka ilikin ilem ve ilikilerde uygulanacak hukuk, Trk mahkemelerinin milletleraras yetkisi, yabanc kararlarn tannmas ve tenfizi bu kanunla dzenlenmitir. Hkim, Trk kanunlar ihtilf kurallarn ve bu kurallaDEVLETLER ZEL HUKUKUNUN ALANI ra gre yetkili olan yabanc hukuku resen uygular. Hkim, yetkili yabanc hukukun Vatandalk Yabanclar Kanunlar htilaf Hukuku Hukuku Hukuku muhtevasnn tespitinde taraflarn yardmn isteyebilir. Yabanc hukukun olaya ilikin hkmlerinin tm aratrmalara ramen tespit edilememesi hlinde, Trk hukuku uygulanr. Uygulanacak yabanc hukukun kanunlar ihtilf kurallarnn baka bir hukuku yetkili klmas, sadece kiinin hukuku ve aile hukukuna ilikin ihtilflarda dikkate alnr ve bu hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr. Uygulanacak hukuku seme imkn verilen hllerde, taraflarca aksi aka kararlatrlmadka seilen hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr. Yetkili hukukun vatandalk, yerleim yeri veya mutad mesken esaslarna gre tayin edildii hllerde, aksine hkm olmadka, dava tarihindeki vatandalk, yerleim yeri veya mutad mesken esas alnr. Yetkili yabanc hukukun belirli bir olaya uygulanan hkmnn Trk kamu dzenine aka aykr olmas hlinde, bu hkm uygulanmaz. Gerekli grlen hllerde, Trk hukuku uygulanr. Yetkili yabanc hukukun uyguland durumlarda, dzenleme amac ve uygulama alan bakmndan Trk hukukunun dorudan uygulanan kurallarnn kapsamna giren hllerde o kural uygulanr. Devletler zel hukukunun temel konularndan birisi kanunlar ihtilafdr. Bu konuda 5718 sayl yasa eitli hkmler getirmi ve en sk sorun yaanan belli konulara ilikin ihtilaflar zecek hkmler getirmitir. Bunlardan biri ehliyettir. Hak ve fiil ehliyeti ilgilinin mill hukukuna tbidir. Mill hukukuna gre ehliyetsiz olan bir kii, ilemin yapld lke hukukuna gre ehil ise yapt hukuki ilemle baldr. Aile ve miras hukuku ile baka bir lkedeki tanmazlar zerindeki ayn haklara ilikin ilemler bu hkmn dndadr. Kiinin mill hukukuna gre kazand erginlik, vatandalnn deimesi ile sona ermez. Tzel kiilerin veya kii veya mal topluluklarnn hak ve fiil ehliyetleri, statlerindeki idare merkezi hukukuna tbidir. Ancak fiil idare merkezinin Trkiyede olmas hlinde Trk hukuku uygulanabilir. Bunun dnda vesyet, kstllk ve kayymlk, gaiplik veya lm saylma, nianllk, evlilik ve genel hkmleri, boanma ve ayrlk, evlilik mallar, soybann kurulmas, evlt edinme, nafaka, miras, ayn haklar, tama aralar, fikr mlkiyete ilikin haklara uygulanacak hukuk, szlemeden doan bor ilikilerinde uygulanacak hukuk, tanmazlara ilikin szlemeler, i szlemeleri, temsil yetkisi, hakknda kanunlar ihtilaf dzenlemesi olan konulardan bazlardr. rnein szlemeleri, iinin mutad iyeri hukukunun emredici hkmleri uyarnca sahip olaca asgar koruma sakl kalmak kaydyla, taraflarn setikleri hukuka tbidir. Taraflarn hukuk seimi yapmam olmalar hlinde i szlemesine, iinin iini mutad olarak yapt iyeri hukuku uygulanr. inin iini geici olarak baka bir lkede yapmas hlinde, bu iyeri mutad iyeri saylmaz. inin
Devletler zel hukuku, yabanclk unsuru tayan zel hukuka ilikin ilem ve ilikilerde uygulanacak hukuktur.
ekil 7.7 Devletler zel Hukukun Alan
186
Trkiye iinde veya dnda Trk vatanda ana veya babadan evlilik birlii iinde doan ocuk Trk vatandadr.
iini belirli bir lkede mutad olarak yapmayp devaml olarak birden fazla lkede yapmas hlinde i szlemesi, iverenin esas iyerinin bulunduu lke hukukuna tbidir. Ancak hlin btn artlarna gre i szlemesiyle daha sk ilikili bir hukukun bulunmas hlinde szlemeye ikinci ve nc fkra hkmleri yerine bu hukuk uygulanabilir. Meslek veya ticar olmayan amala mal veya hizmet ya da kredi salanmasna ynelik tketici szlemeleri, tketicinin mutad meskeni hukukunun emredici hkmleri uyarnca sahip olaca asgar koruma sakl kalmak kaydyla, taraflarn setikleri hukuka tbidir. Trk mahkemelerinin milletleraras yetkisi de devletler zel hukukunun ieriine dahildir. Bunun dnda, yabanc mahkeme ve hakem kararlarnn tenfizi ve tannmas da ayn alana girer. Vatandalk, devletler zel hukukunun bir dier konusudur. Vatandalk konusundaki haklar Vatandalk Kanununda dzenlenir. Bu Kanunun amac, Trk vatandalnn kazanlmas ve kaybna dair i ve ilemlerin yrtlmesine ilikin usul ve esaslar belirlemektir. Trk vatandal, doumla veya sonradan kazanlr. Doumla kazanlan Trk vatandal, soy ba veya doum yeri esasna gre kendiliinden kazanlr. Doumla kazanlan vatandalk doum anndan itibaren hkm ifade eder. Trkiye iinde veya dnda Trk vatanda ana veya babadan evlilik birlii iinde doan ocuk Trk vatandadr. Trk vatanda ana ve yabanc babadan evlilik birlii dnda doan ocuk Trk vatandadr. Trk vatanda baba ve yabanc anadan evlilik birlii dnda doan ocuk ise soy ba kurulmasn salayan usul ve esaslarn yerine getirilmesi halinde Trk vatandaln kazanr. Trkiyede doan ve yabanc ana ve babasndan dolay doumla herhangi bir lkenin vatandaln kazanamayan ocuk, doumdan itibaren Trk vatandadr. Trk vatandaln kazanmak isteyen bir yabanc, kanunda belirtilen artlar tamas halinde yetkili makam karar ile Trk vatandaln kazanabilir. Sz konusu hakkn kazanlmas iin gereken prosedr de yasada dzenlenmitir. Baz lkelerde grlen evliliin vatandala etkisi, lkemizde daha farkldr. Buna gre, bir Trk vatanda ile evlenme dorudan Trk vatandaln kazandrmaz. Ancak bir Trk vatanda ile en az yldan beri evli olan ve evlilii devam eden yabanclar Trk vatandaln kazanmak zere bavuruda bulunabilir. Bir Trk vatanda tarafndan evlat edinilen ergin olmayan kii, mill gvenlik ve kamu dzeni bakmndan engel tekil edecek bir hali bulunmamak artyla, karar tarihinden itibaren Trk vatandaln kazanabilir. Bu konular dnda vatandalktan kma, karlma ve vatandaln kayb konular ve bunlara balanan sonular da devletler zel hukuku kapsamnda deerlendirilir. ok vatandalk bu kapsamda ele alnan konulardan biridir. Buna gre, herhangi bir nedenle yabanc bir devlet vatandaln kazanan kiilerin, bu durumlarna ilikin belgeleri ibraz etmeleri ve yaplacak inceleme sonucunda kayden ayn kiiler olduklarnn tespiti halinde, nfus aile ktklerindeki kaytlarna ok vatandala sahip olduklarna dair aklama yaplr. Devletler zel hukuku kapsamnda yer alan baka bir alan da yabanclar hukuku olarak ifade edilir. Bu alana ilikin temel bir yasa yoktur. Ancak baz yasalarda yabanclar ilgilendiren hkmlere yer verilmitir. Pasaport Kanunu, skan Kanunu, Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu, Yabanclarn kamet ve Seyahatleri Hakknda Kanun ve bu kiilerin alma izinlerine ilikin mevzuatta eitli hkmlere yer verilmitir. Bu dzenlemeler ve dourduu sonular da devletler zel hukuku kapsamnda ele alnmaktadr. Devletler zel hukukunun konularndan biri olan vatandalk doumla ne ekilde kazanSIRA SZDE lr anlatnz?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
10
DNELM S O R U
187
zet
A M A
Medeni Hukuku tanmlamak zel hukukun dallarndan en kapsamls olan Medeni hukuk, gerek ya da tzel kiilerin toplumsal ilikilerinde n plana kan haklarn inceler. Medeni hukukta esasen insann doumla kazand haklar dnda, sonradan elde ettii haklar da dzenlenir. Bu alann temel kanunlar Trk Medeni Kanunu ve Trk Borlar Kanunudur. Medeni Kanun, toplam drt kitaptan oluturulmutur: Kiiler hukuku, Aile hukuku, Eya hukuku ve Miras hukuku. Medeni Kanun kiileri, gerek ve tzel kiiler olmak zere ikiye ayrmtr. Kiiler hukukunda, nce her insann hak ehliyeti olduu belirtilir. Fiil ehliyetine sahip olan kimsenin ise kendi fiilleriyle hak edinebilecei ve bor altna girebilecei belirtilir. Bunun dnda kiiler hukukunda erginlik, hsmlk ilikileri, ikametgh, kiiliin korunmas, vb. konular ele alnr. Aile hukuku; evlenme, nianlanma, batl olan evlilikler, boanma, nafaka, mal rejimleri, hsmlk, soybann kurulmas, tanma ve babalk karar, evlat edinme, velayet, ocuun mallar, ev ynetimi, vesayet, kayymlk vb. konularda dzenleme getirir. Miras hukuku, kiinin lm sonrasnda geride kalan malvarl zerindeki haklar ele alr. Yasal miraslar, mirasbrakann birinci derece miraslar olan altsoyu, altsoyu bulunmayan mirasbrakann miraslar, ana ve babasdr. Mirasbrakandan nce lm olan byk ana ve byk babalarn yerlerini, her derecede halefiyet yoluyla kendi altsoylar alr. Evlatlk ve altsoyunun, evlat edinene mirasl da kan hsm gibidir. Eya hukuku, tanr ve tanmaz mallarn zerindeki haklar konu alr. Eya hukukunun temel kavram mlkiyettir. Mlkiyet hakkna sahip olan kiiye malik denir. Malik, hukuk dzeninin snrlar iinde, o ey zerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Tanmaz mlkiyeti, belki de eya hukukunun en nemli blmn oluturur. Arazi, tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilen bamsz ve srekli haklar ve kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmler, tanmaz mlkiyetinin konusunu oluturur. Tanmaz mlkiyetinin kazanlmas, tescille olur. Eya hukuku ayrca, kaynak ve yer alt sular zerindeki ml-
kiyet ve irtifak hakkn da konu alr. Tanr mlkiyetinin konusu ise nitelikleri itibaryla tanabilen maddi eyler ile edinmeye elverili olan ve tanmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerdir. Tanr mlkiyetinin nakli iin zilyetliin devri gerekir. Bir tanrn zilyetliini iyi niyetle ve malik olmak zere devralan kimse, devredenin mlkiyeti devir yetkisi olmasa bile, zilyetlik hkmlerine gre kazanmann korunduu hllerde o eyin maliki olur. Eya hukukunun en temel blmlerinden olan snrl ayni haklarn kapsamna ise irtifak hakk, intifa hakk, oturma hakk, st hakk, kaynak hakk girer.
A M A
Borlar Hukukunu tanmlamak Borlar hukuku, kiiler arasndaki bor ilikilerini dzenler. Borcun kayna kural olarak, kanun, szleme ya da hukuka aykr fiil olabilir. Borlar hukuku bu bor kaynaklarn, yarattklar sorumluluk trn ve sonularn dzenler. Borlar hukukunun temel kayna durumundaki Borlar Kanunu, iki temel blmden oluur; ilk blm genel hkmler olarak adlandrlmtr ve hemen her bor ilikisine uygulanabilen hkmlerden oluur, ikinci blm ise zel hkmler olarak adlandrlmtr ve eitli szleme tiplerini ve onlara zg hkmleri dzenlenmektedir. Borlar Kanununda yer verilen szlemeler dnda, atipik, karma nitelikli szlemeler de borlar hukukunun dzenleme alanna girmektedir. Szleme, taraflarn iradelerini karlkl ve birbirine uygun olarak aklamalaryla kurulur. Borlar Kanununda dzenlenen genel ilem koullar, bir szlemenin yaplmas srasnda szlemeyi dzenleyenin, ileride ok saydaki benzer szlemede kullanmak amacyla, nceden, tek bana hazrlayarak kar tarafa sunduu szleme hkmleri olarak ifade edilebilir. Temsil, haksz fiilin icra ekli ve sonular, sorumluluun kayna olarak kusurlu eylemler ve istisnai nitelik tayan kusursuz sorumluluk halleri, sebepsiz zenginlemeden doan bor ilikileri, borlarn ifas, bor trleri, faiz, temerrt borlar hukukunda incelenen temel konulardr. Mteselsil borluluk, balanma ve cayma paras, ceza koulu, alacak devri, borcun stlenilmesi, borca katlma, borlar hukukunun ayrntl olarak ele ald dier yaplardr.
188
A M A
Hukukunu aklamak hukuku, alma yaamna ilikin kurallar ele alr. hukuku; Bireysel hukuku, Toplu hukuku, Sosyal Gvenlik hukuku gibi alt dallara ayrlr. Bireysel hukuku, 4857 sayl Kanununu temel alan bir alandr. hukuku, Borlar Kanununda dzenlenen hizmet szlemesini konu alsa da, serbest koullarda yapldnda pazarlk ans olmayan iinin aleyhine hkmler iermesi muhtemel bir hizmet szlemesine mdahale ederek iiyi korumaya alr. Szlemenin nitelii, cret, yllk izin, fazla alma, kdem tazminat, ihbar tazminat, hafta tatili ve szlemenin feshi, Kanununda olduka ayrntl dzenlenmitir. Kanunu, hizmet (i) szlemesi ile alan her iiyi kapsamna almaz, sadece Kanununun kapsamna giren iilerle ilgilenir. Kanunu, Borlar Kanunu ile kyaslanamayacak dzeyde geni kapsaml haklar ierir. Kanununun kapsamna girmeyen iiler, hizmet szlemesi ile alyor olsalar da Borlar Kanunu hkmlerine tbi olacaklardr. gvencesi, szlemenin feshi, kdem, ihbar ve i gvencesi tazminatlar, karlan iinin ie iade hakk ve sonular, yeni i arama izni, toplu ii karma, zrl ve eski hkml altrma zorunluluu, hukukunun karakteristik yaplardr. hukukunda iinin gvence iinde olabilmesi iin creti koruyan zel hkmler vardr. Kanununun bir blm ise, i sal ve gvenliine ayrlmtr, iverene nemli mkellefiyetler getirilmitir. belli dzeyde kamusal kontrole tbi tutulur. Toplu i hukuku ise iilerin Anayasadan kaynaklanan rgtlenme hakkn gvence altna alan Sendikalar Kanunu ile Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu ile dzenlenmektedir. Sendikalarn kuruluu, ileyii ve tasfiyesi, yelerine saladklar haklar, sendikalarn kendi i ileyiindeki sendikal demokrasi, bu sendikalarn imzaladklar toplu i szlemelerinin hukuki yaps ve getirdii haklar, toplu i hukukunun ilgi alanna girer. Sosyal gvenlik hukuku, muhatap ald kitle itibaryla neredeyse Trkiyenin kapsam en geni hukuk daldr denebilir. Sosyal gvenlik sisteminin temel yasas, 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunudur. Sosyal gvenlik hukukunda, ii ve memurlar dnda bamsz alanlar (esnaf, sanatkar, irket sa-
hibi, ...) da kapsama dahildir. Sigorta kollarnn sunduu yardmlar farkldr; bir ksm parasal yardm, bir ksm ise sadece salk yardm verir. Sosyal gvenlik hukuku kapsamnda incelenen nemli konular arasnda; istee bal sigortallk, borlanmalar, kurumun sigortallara yapm olduu yardmlar, bu yardmlarn yaplmasna neden olanlara rc hakk, prim hesab ve sorumluluu, sosyal gvenliin finansman, sosyal yardm ve sosyal hizmetler yer almaktadr.
A M A
Ticaret Hukukunu zetlemek Ticaret hukuku bir ticari iletmeyi ilgilendiren ilemleri, fiilleri konu alr ve ticari iletme, irketler hukuku, deniz ticareti, kymetli evrak ve sigorta olmak zere be blmden oluur. Ticari iletme hukukunda, ticari i, ticari iletme, tacir kavramlar yannda, ticari rf det ele alnr. Ticaret Kanununda yer alan hkmlerle, bir ticari iletmeyi ilgilendiren ilem ve fiillere ilikin dier kanunlarda yazl zel hkmler, ticari hkmlerdir. Mahkeme, hakknda ticari bir hkm bulunmayan ticari ilerde, ticari rf ve dete, bu da yoksa genel hkmlere gre karar verir. Tacir, bir ticari iletmeyi, ksmen de olsa, kendi adna ileten kiidir. Esnaf, ekonomik faaliyeti sermayesinden fazla beden almasna dayanan, geliri karlacak kararnamede gsterilen snr amayan, sanat veya ticaretle uraan kiidir. Tacir, ticari iletmesiyle ilgili bir i veya hizmet grmse, uygun bir cret ve faiz isteyebilir. Ticaret sicili, ticaret unvan ve iletme ad, haksz rekabet, ticari defterler, cari hesap szlemesi, acente, ticari mmessil, ticari vekil, ticari iletme hukukunun nemli kavramlarndandr. Ticaret irketleri hukuku kapsamnda ele alnan irket, iki veya daha fazla kiinin ortak bir ekonomik amaca erimek iin emek ve sermayelerini bir araya getirmelerini ifade eder. Ticaret Kanununda, kolektif ile komandit irket ahs; anonim, limited ve sermayesi paylara blnm komandit irket ise sermaye irketi olarak belirtilmitir. irketler hukukunda her irket, kurulularndan ileyilerine, ortaklk yaplarndan tasfiyelerine kadar ok ayrntl hkmlerle ayr ayr ele alnr. Kymetli evrak hukukunun temel kavram olan kymetli evrak yle senetlerdir ki, bunlarn ierdikleri hak, senetten ayr olarak ileri srlemedii gibi bakalarna da devredilemez. Ciro, senette var olan
189
bir hakkn, devir veya rehin edilmesi gibi hukuki sonular douran bir irade beyandr. Nama yazl senet, belli bir kiinin adna yazl olup da onun emrine kaydn iermeyen ve kanunen de emre yazl senetlerden saylmayan kymetli evraktr. Hamiline yazl senet, senet metninden veya eklinden, hamili kim ise o kiinin hak sahibi saylaca anlalan kymetli evraktr. Kambiyo senetleri (ek, bono, polie), kymetli evrakn en yaygn modelidir. Deniz Ticareti hukukunun ise temel unsurlarndan biri gemidir. Ticaret Kanununa gre gemi, kendiliinden hareket etmesi imkn bulunsun bulunmasn, tahsis edildii ama, suda hareket etmesini gerektiren, yzme zellii bulunan ve pek kk olmayan aratr. Deniz ticaret hukukunda, gemi, kaptan, gemi alacaklar, atma, kurtarma, donatann, gemi adamlarnn kusurundan doan sorumluluk, geminin kimlii, bayra, balama liman gibi konular ele alnr. Trk gemileri iin, Denizcilik Mstearlnn uygun grecei yerlerde gemi sicili tutulur. Deniz ticaret hukukunun bir dier dzenleme alan donatma itirakidir. Gemisini menfaat salamak amacyla suda kullanan gemi malikine donatan denir. Sigorta hukukunda sigorta szlemesi ve eitli sigorta tipleri incelenir. Sigorta szlemesi, sigortacnn bir prim karlnda, kiinin para ile llebilir bir menfaatini zarara uratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya birka kiinin hayat sreleri sebebiyle ya da hayatlarnda gerekleen baz olaylar dolaysyla bir para demeyi veya dier edimlerde bulunmay ykmlendii szlemedir. Reasrans, sigortacnn, sigorta ettii menfaati, diledii artlarla, tekrar sigorta ettirmesine denir.
A M A
Devletler zel Hukukunu tanmlamak Devletler zel hukuku, yabanclk unsuru tayan zel hukuka ilikin ilemlerde uygulanacak hukuktur, farkl vatandala sahip kiiler arasndaki zel hukuk ilikilerini konu alr. Hkim, Trk kanunlar ihtilf kurallarn ve bu kurallara gre yetkili olan yabanc hukuku resen uygular, yetkili yabanc hukukun muhtevasnn tespitinde taraflarn yardmn isteyebilir. Yabanc hukukun olaya ilikin hkmlerinin tm aratrmalara ramen tespit edilememesi hlinde, Trk hukuku uygulanr. Uygulanacak yabanc hukukun kanunlar ihtilf kurallarnn baka bir hukuku yetkili klmas, sadece kiinin hukuku ve aile hukukuna ilikin ihtilflarda dikkate alnr. Yetkili yabanc hukukun belirli bir olaya uygulanan hkmnn kamu dzenine aka aykr olmamas gerekir. Devletler zel hukukunun temel konularndan birisi kanunlar ihtilafdr. Hak ve fiil ehliyeti ilgilinin mill hukukuna tbidir. Devletler zel hukukunun ieriine, Trk mahkemelerinin milletleraras yetkisi, yabanc mahkeme ve hakem kararlarnn tenfizi ve tannmas da dahildir. Vatandalk, devletler zel hukukunun bir dier konusudur ve Vatandalk Kanununda dzenlenir. Vatandalk Kanunu, Trk vatandalnn kazanlmas ve kaybna dair ilemlerin yrtlmesine ilikin usul ve esaslar belirler. Trk vatandal, doumla veya sonradan kazanlr. Bir yabanc, Trk vatandaln kazanmak istiyorsa, kanunda belirtilen artlar tamas halinde yetkili makam karar ile Trk vatandaln kazanabilir. Devletler zel hukuku kapsamnda ayrca, vatandalktan kma, karlma ve vatandaln kayb, ok vatandalk konular incelenir. Yabanclar hukuku, Devletler zel hukuku kapsamnda ele alnan dier bir alandr. Yabanclar hukukuna ilikin temel bir yasa yoktur ancak, Pasaport Kanunu, skan Kanunu, Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu, Yabanclarn kamet ve Seyahatleri Hakknda Kanun ve bu kiilerin alma izinlerine ilikin mevzuatta yabanclar ilgilendiren hkmlere yer verilmitir.
190
Kendimizi Snayalm
1. Medeni Kanun ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. nsann doumla kazand haklar Medeni Kanunda ele alnmazken, insanlarn sonradan elde ettii haklar Medeni Kanunda dzenlenmektedir. b. Medeni Kanunun balang ksmn oluturan ilk yedi maddesinde, temel ilkelere yer verilmitir. c. Medeni Kanunda dzenlendii zere, bu kanun, szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr. Kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa, hkim, rf ve det hukukuna gre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre karar verir. d. Medeni Kanuna gre herkes, haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr. Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz. e. Medeni Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr, yani kiilerin kural olarak iyiniyetle davrand kabul edilir, aksini iddia eden bunu ispatlamak durumundadr. 2. Medeni hukukun dallar ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Vesayet ve kayymlk, Eya hukuku kapsamnda ele alnr. b. Boanma, Kiiler hukuku kapsamnda ele alnr. c. Nafaka, Miras hukuku kapsamnda ele alnr. d. Rehin ve ipotek, Eya hukuku kapsamnda ele alnr. e. Kiiliin korunmas, Miras hukuku kapsamnda ele alnr. 3. Aadakilerden hangisi Borlar hukukunun inceleme alanna girmez? a. Szlemelerin kuruluu b. Zilyetlik c. Genel ilem koullar d. Yetkisiz temsil e. Hukuka aykr (haksz) fiillerin sonucunda oluan maddi zararn tazmini 4. Borlar hukukunda sorumluluun kayna genel kural olarak kusurlu eylemlerdir. Ancak Borlar hukukunda, istisnai nitelik tayan kusursuz sorumluluk halleri de ele alnr. Aadakilerden hangisi, yukardaki ifadede bahsedilen kusurlu eylemlerden doan sorumluluktur? a. Hakkaniyet sorumluluu b. Haksz fiil ilenmesi halindeki sorumluluk c. Adam altrann sorumluluu d. Hayvan bulundurann sorumluluu e. Yap malikinin sorumluluu 5. Aadakilerden hangisi, Kanunu uyarnca, iveren adna hareket eden ve iin, iyerinin ve iletmenin ynetiminde grev alan kimselere denir. a. Alt iveren b. Mfetti c. veren vekili d. Mdr e. yeri temsilcisi 6. Kanunun bir blm, i sal ve gvenliine ayrlmtr. Buna gre iverenler iyerlerinde i sal ve gvenliinin salanmas iin gerekli her trl nlemi almaldr. inin alrken salk sorunu yaamamas, iinin tehlikeye girmemesi iin iverene nemli mkellefiyetler getirilmitir. Aadakilerden hangisi, iverenin, yukarda bahsedilen mkellefiyetlerinden biri deildir? a. verenlere, Kanunu uyarnca zrl ve eski hkml altrma mkellefiyeti getirilmitir. b. verenler iyerinde alnan i sal ve gvenlii nlemlerine uyulup uyulmadn denetlemelidir. c. verenler, iileri kar karya bulunduklar mesleki riskler ve bunlar karsnda alnmas gerekli tedbirler konusunda bilgilendirmelidir. d. verenler, iileri i sal ve gvenliiyle ilgili yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirmelidir. e. verenler, iilere gerekli i sal ve gvenlii eitimini vermek zorundadrlar.
191
7. Tacir ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir tacirin borlarnn ticari olmas asldr. b. Tacir, kendisi gibi tacir olan veya olmayan bir kiiye, ticari iletmesiyle ilgili bir i veya hizmet grm olmas halinde, uygun bir cret isteyebilir. c. Taraflardan yalnz biri iin ticari i niteliinde olan szlemeler, kanunda aksine hkm bulunmadka, dieri iin de ticari i saylr. d. Gerek kii olan bir tacir, ilemi yapt anda bunun ticari iletmesiyle ilgili olduunu dier tarafa aka bildirmesi veya iin ticari saylmasna durum elverili olmas halinde bor adi saylr. e. Tacir, verdii avanslar ve yapt giderler iin, deme tarihinden itibaren faize hak kazanr. 8. irketler hukuku ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Kolektif irket ahs irketidir. b. Komandit irket ahs irketidir. c. Anonim irket sermaye irketidir. d. Limited irket ahs irketidir. e. Sermayesi paylara blnm komandit irket sermaye irketidir. 9. Aadakilerden hangisi Devletler zel hukukunun ieriine dahil deildir? a. Vatandalk b. Yabanclar hukuku c. Kanunlar ihtilaf d. Yabanc mahkeme ve hakem kararlarnn tenfizi ve tannmas e. Trk mahkemelerinin ulusal ve uluslararas tm yetkileri
10. Devletler zel hukukunun getirdii dzenlemeler ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. inde yabanc bir unsur tayan zel hukuk ilikilerini ilgilendiren bir uyumazlk varsa hakim, Trk kanunlar ihtilf kurallarn ve bu kurallara gre yetkili olan yabanc hukuku resen uygular. b. Hakim, yetkili yabanc hukukun muhtevasnn tespitinde taraflarn yardmn isteyemez. c. Yabanc hukukun olaya ilikin hkmlerinin tm aratrmalara ramen tespit edilememesi halinde, Trk hukuku uygulanr. d. Uygulanacak yabanc hukukun kanunlar ihtilf kurallarnn baka bir hukuku yetkili klmas, sadece kiinin hukuku ve aile hukukuna ilikin ihtilflarda dikkate alnr ve bu hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr. e. Uygulanacak hukuku seme imkn verilen hllerde, taraflarca aksi aka kararlatrlmadka seilen hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr.
192
Yaamn inden
T.C. YARGITAY 2. HUKUK DARES E. 2009/16476 K. 2010/6149 T. 31.3.2010 VAS TAYN DAVASI (Kn Babasnn Vefat Ettii/Annenin Tekrar Evlendii - Tekrar Evlenmenin Velayetin Kaldrlmas in Geerli Neden Olamayaca/Davacnn Torunu in At Davann Reddi Gerektii) YENDEN EVLENEN VELNN VELAYET AISINDAN DURUMU (Tekrar Evlenmenin Velayetin Kaldrlmas in Geerli Neden Olamayaca - Ke Bakan Bykannenin Kendisinin Vasi Olarak Tayini in At Davann Reddedilecei) VELAYETN KALDIRILMASI (Kn Babasnn Vefat Ettii/Annenin Tekrar Evlendii - Tekrar Evlenmenin Velayetin Kaldrlmas in Geerli Neden Olamayaca/Davacnn Torunu in AtVasi Tayini Davasnn Reddine Karar Verilecei) 4721/m. 336, 349 ZET: Davac torununa kendisinin baktn belirterek, torununa vasi olarak atanmasna karar verilmesini istemitir. Kn babasnn lmyle sa kalan annesine ait olan velayet hakknn kaldrldna ilikin herhangi bir bilgi ve belge bulunmamaktadr. Velayete sahip ana veya babann yeniden evlenmesi, velayetin kaldrlmasn gerektirmemektedir. Davann kabul hukuka aykrdr. DAVA: Davann yaplan muhakemesi sonunda mahalli mahkemece verilen hkmn kanun yararna bozulmas Adalet Bakanlnn yazs zerine Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan istenilmekle evrak okunup gerei grlp dnld: KARAR: Davac Yeter Ik tarafndan verilen 06.05.2005 tarihli dilekeyle, vefat eden olu Muharrem Iktan olma 02.03.2001 doumlu torunu Hseyin Ika kendisinin baktn belirterek, torununa vasi olarak atanmasna karar verilmesini istedii, mahkemece davann kabulne karar verildii ve hkmn temyiz edilmeksizin kesinletii anlalmtr. Dosyada bulunan nfus kayt rneinin incelenmesinden, kk Hseyin Ikn Muharrem ve Fatma Ikn resmi evliliklerinden dnyaya geldii, babasnn 08.02.2003 tarihinde vefat ettii, annesinin sa olduu ve 01.08.2004 tarihinde yeniden evlendii grlmtr. 4721 sayl Trk Medeni Kanununun 336. maddesinde; Evlilik devam ettii srece ana ve baba velayeti birlikte kullanrlar. Ortak hayata son verilmi veya ayrlk hali gereklemise hakim, velayeti elerden birine verebilir. Velayet, ana ve babadan birinin lm halinde sa kalana, boanmada ise ocuk kendisine braklan tarafa aittir. hkm mevcuttur. ncelenen dosya ieriine gre, kk Hseyinin babasnn lmyle sa kalan annesine ait olan velayet hakknn kaldrldna ilikin herhangi bir bilgi ve belge bulunmamaktadr. Dier taraftan, Trk Medeni Kanununun 349. maddesine gre, velayete sahip ana veya babann yeniden evlenmesi, velayetin kaldrlmasn gerektirmemektedir. Mahkemece, kk Hseyinin kanunen annesinde olan velayet hakknn kaldrldna ilikin herhangi bir karar bulunmakszn babaannesinin vasi tayinine karar verilmesi usul ve yasaya aykr bulunmutur. SONU: Yargtay Cumhuriyet Basavclnn Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununun 427/6. maddesine dayal kanun yararna bozma isteinin aklanan sebeple kabul ile hkmn sonuca etkili olmamak zere BOZULMASINA, 31.03.2010 gnnde oybirliiyle karar verildi. Kaynak: www.kazanci.com
193

1. a 2. d 3. b 4. b 5. c 6. a 7. d 8. d 9. e 10. b Yantnz yanl ise Medeni Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medeni Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Borlar Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Borlar Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ticaret Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ticaret Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devletler zel Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devletler zel Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Bir kimsenin lmesi zerine, miraslarnn, lenin (mirasbrakann) mallar zerinde elbirliiyle mlkiyeti sz konusu olur. ki kiinin aralarnda szleerek bir kamyon satn almalar durumunda payl mlkiyet sz konusu olur. Sra Sizde 4 Medeni Kanun toplam drt kitaptan oluturulmutur. Bunlar, kiiler hukuku, aile hukuku, eya hukuku ve miras hukuku kitaplardr. Kiiler hukukunda; gerek kiilerin hak ehliyeti ve fiil ehliyeti, erginlik, hsmlk, ikametgh, kiiliin korunmas, kiisel durum sicilleri, tzel kiilerin hak ve fiil ehliyetleri, dernekler, vakflar vb. konular ele alnr. Aile hukukunda; evlenme, nianlanma, boanma, nafaka, mal rejimleri, hsmlk, soybann kurulmas, babalk ve tanma karar, evlat edinme, velayet, ocuun mallar, ana ve babann ykmllkleri, aile ii nafaka, ev ynetimi, vesayet, kayymlk vb. konular ele alnr. Miras hukukunda; kiinin lm sonrasnda geride kalan malvarl zerindeki haklar, miras, mirasbrakan, vasiyetname, miras szlemesi, sakl pay, mirasbrakann bir kimseyi miraslktan karma hakk, mirasn almas ve paylalmas, istihkak davalar, mirasn reddi, mirasn tasfiyesi, miraslarn sorumluluu vb. konular ele alnr. Eya hukukunda ise mlkiyet, tanr mallar, tanmaz mallar, snrl ayni haklar, intifa hakk, irtifak hakk, oturma hakk, st hakk, kaynak hakk, rehin, ipotek, zilyetlik, tapu sicili vb. konular ele alnr. Sra Sizde 5 Borlar hukuku, kiiler arasndaki bor ilikilerini konu alr. Buna gre Borlar hukuku; bor kaynaklarn ve bunlarn yarattklar sorumluluk trn, bor ilikilerinin sonularn dzenler. Sra Sizde 6 hukukunun en nemli zelliklerinden birisi, hibir ikili bor ilikisinde olmad kadar taraflardan birinin (iinin), dierine (iverenin) baml olmasdr. i iverenin emir ve talimatlarna uygun hareket etmek zorundadr. Bu durum, verilen talimatlara uygun hareket eden iinin korunmasn gerekli klar. O sebeple Kanununun bir blm, i sal ve gvenliine ayrlmtr. verenler iyerlerinde i sal ve gvenliinin salanmas iin gerekli her trl nlemi almak, ara ve

Sra Sizde 1 Medeni hukuk, gerek ya da tzel kiilerin toplumsal ilikilerinde n plana kan haklarn konu alr. Medeni hukukta esasen insann doumla kazand haklar dnda, sonradan elde ettii haklar da dzenlenir. Sra Sizde 2 Trk Medeni Kanunundaki miras szlemesine ilikin dzenlemeye gre, olumlu miras szlemesiyle mirasbrakan, mirasn veya belirli maln szleme yapt kimseye ya da nc bir kiiye brakma ykmll altna girebilir. Mirasbrakan, malvarlnda eskisi gibi serbeste tasarruf edebilir. Ancak, miras szlemesindeki ykmll ile badamayan lme bal tasarruflarna veya balamalarna itiraz edilebilir. Mirastan feragat szlemesinde mirasbrakan, bir mirass ile karlksz veya bir karlk salanarak mirastan feragat szlemesi yapabilir. Feragat eden, miraslk sfatn kaybeder. Bir karlk salanarak mirastan feragat, szlemede aksi ngrlmedike feragat edenin altsoyu iin de sonu dourur.
194
gereleri noksansz bulundurmak, iiler de i sal ve gvenlii konusunda alnan her trl nleme uymakla ykmldrler. Bu ykmllklere aykr davranan iverenler iin olduka kapsaml hukuki, cezai ve idari sorumluluklar domaktadr. Sra Sizde 7 hukukunun temel zellii, bir zel hukuk szlemesi olan ve Borlar Kanununda dzenlenen hizmet szlemesini konu almas ve serbest koullarda yapldnda pazarlk ans olmayan iinin aleyhine hkmler ierme ihtimali olan bir hizmet szlemesine mdahale ederek iiyi korumaya almasdr. Hizmet szlemesi Borlar Kanununda tanmlanmtr, Kanununda bu konu ayrca dzenlenmemitir. Kanunu esasen, bu szlemenin kuruluu, ileyii ve sonular ile ilgilenir. Ancak Kanunu, hizmet szlemesi ile alan her iiyi kapsamna almaz. Dolaysyla i hukuku, Kanununun kapsamna giren iilerle ilgilenir. Kanunu, Borlar Kanunu ile kyaslanamayacak dzeyde geni kapsaml haklar ierir. Bu ayrm sebebiyle iileri Kanununa tabi olanlar ve olmayanlar olarak ayrmaya bir engel yoktur. Kanununun kapsamna girmeyen iiler, hizmet szlemesi ile alyor olsalar da Borlar Kanunu hkmlerine tabi olacaklar, orada tannan haklarla yetineceklerdir. Sra Sizde 8 Ticaret hukuku bir ticari iletmeyi ilgilendiren ilem ve fiilleri konu almaktadr. Bu yapsyla ticari iletme, irketler hukuku, deniz ticareti, tama ileri hukuku, kymetli evrak ve sigorta olmak zere alt blmden oluur. Ticaret Kanununda yer alan hkmlerle, bir ticari iletmeyi ilgilendiren ilem ve fiillere ilikin dier kanunlarda yazl zel hkmler, ticari hkmlerdir. Sra Sizde 9 Sigorta bedeli, sigorta deerinden az olduu takdirde, sigorta edilmi menfaatin bir ksmnn zarara uramas hlinde sigortac, aksine szleme yoksa, sigorta bedelinin sigorta deerine olan oranna gre tazminat der. Buna eksik sigorta denir. Akn sigortada ise sigorta bedeli sigorta olunan menfaatin deerinin stndedir ve aan ksm geersizdir. Bu sebeple, akn sigortada, sigorta bedeli ile sigorta priminin onu karlayan ksmnn indirilmesi ve tahsil edilmi fazla primin geri verilmesi sz konusudur.
Sra Sizde 10 Vatandalk, devletler zel hukukunun konularndan biridir. Vatandalk konusundaki haklar, Vatandalk Kanununda dzenlenir. Vatandalk kanununa gre Trk vatandal, doumla veya sonradan kazanlr. Doumla kazanlan Trk vatandal, soy ba veya doum yeri esasna gre kendiliinden kazanlr. Doumla kazanlan vatandalk doum anndan itibaren hkm ifade eder. Trkiye iinde veya dnda Trk vatanda ana veya babadan evlilik birlii iinde doan ocuk Trk vatandadr. Trk vatanda ana ve yabanc babadan evlilik birlii dnda doan ocuk Trk vatandadr. Trk vatanda baba ve yabanc anadan evlilik birlii dnda doan ocuk ise soy ba kurulmasn salayan usul ve esaslarn yerine getirilmesi halinde Trk vatandaln kazanr. Trkiyede doan ve yabanc ana ve babasndan dolay doumla herhangi bir lkenin vatandaln kazanamayan ocuk, doumdan itibaren Trk vatandadr.
195
AKINTRK, T. (2004). Medeni Hukuk, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A. AKINTRK, T. - KARAMAN, D. (2012). Trk Medeni Hukuku Aile Hukuku, Cilt:2, stanbul: Beta Yaynevi. ARKAN, Sabih (2011). Ticari letme Hukuku, Ankara: Bankaclk ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits. AYDIN, Ufuk(2011). Temel Hukuk Dersleri, Eskiehir: Nisan Kitabevi. BLGE, N. (2005). Hukuk Balangc, Ankara: Turhan Kitabevi. ERGN, B. ., - SEROZAN, R. (2012). Miras Hukuku, Ankara: Sekin Yaynclk. GZLER, K.(2010). Hukukun Temel Kavramlar, Bursa: Ekin Kitabevi. GZLER, K.(2008). Genel Hukuk Bilgisi, Bursa: Ekin Kitabevi. GZBYK, . (2010). Hukuka Giri, Ankara: Turhan Kitabevi. GRZ, A. (2009). Hukuk Balangc, Ankara: Siyasal Kitabevi. MREGN, O (2001). Kara Ticareti Hukuku Dersleri, Ankara: Yetkin Yaynlar. KILIOLU, A. (2012). Borlar Hukuku Genel Hkmler, Ankara: Turhan Kitabevi. ZTAN, B. (2004). Meden Hukukun Temel Kavramlar, Ankara: Turhan Kitabevi. POROY, R. - TEKNALP, . (2010). Kymetli Evrak Hukuku Esaslar, stanbul: Vedat Kitaplk. RESOLU, S. (2008). Borlar Hukuku Genel Hkmler, stanbul: Beta Yaynlar. SZEK, S. (2011). Hukuku, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A. ZEVKLLER, A (2001). Borlar Hukuku Genel Hkmler, Ankara: Turhan Kitabevi.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Uluslararas Hukuku aklayabilecek, Anayasa Hukukunu ve Anayasal ilkeleri anlatabilecek, dare Hukukunu tanmlayabilecek, Ceza Hukukunu zetleyebilecek, Vergi Hukukunu tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kamu hukuku Anayasa Negatif stat haklar Aktif stat haklar Pozitif stat haklar Atatrk milliyetilii Laik devlet Demokratik devlet Sosyal devlet Hukuk devleti Yerinden ynetim Ceza Su Vergi
indekiler
KAMU HUKUKU VE DALLARI ULUSLARARASI HUKUK ANAYASA HUKUKU DARE HUKUKU CEZA HUKUKU VERG HUKUKU
Kamu Hukukunun Dallar

KAMU HUKUKU VE DALLARI
Hukuk sistemi bir devletin snrlar ierisinde geerli olan tm hukuk kurallarnn oluturulmasn ve uygulanmasn ifade eder. Bu biimde tanmlandnda hukuk sistemi ierisinde hayatn her alanna ilikin, toplumsal ilikilerin her boyutunu ilgilendiren kurallarn varlndan sz edilebilir. Hukuk bir btn olmakla birlikte, dzenledii toplumsal ilikilerin eitlilii nedeniyle hukukun uzmanlk alanlarna ayrlmas ve eitli balklar altnda incelenmesi sz konusudur. Bu tr aymlar, hukuk kurallarn incelemeyi, yorumlamay ve nihayetinde bu kurallarn retilmesini kolaylatrr. Bu balamda, karmza kan en eski ayrmlardan biri kamu hukuku-zel hukuk ayrmdr. Kkenleri Roma hukukuna kadar gtrlebilecek olan bu ayrm, baz noktalarda eletirilmekle birlikte, gnmzde hl geerliini korumaktadr. Kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn ortaya kmas, esas olarak devlet-vatanda veya yneten-ynetilen ayrmnn ortaya kmasyla yakndan ilgilidir. Eer hukuk, en genel anlamyla, toplumsal ilikileri dzenleyen kurallar btn olarak tanmlanacak olursa, bu ilikinin taraflar hukuk kurallarnn niteliini ve ieriini belirlemek asndan nem tayacaktr. Eer hukuk sadece belli bir toplumda yaayan bireyler arasndaki ilikileri dzenliyor olsayd, muhtemelen kamu hukukuzel hukuk eklinde bir ayrm ortaya kmayacakt. Ancak bu byle olmad; tarihsel sre ierisinde bireyler yannda kurumlar da toplumsal yapy oluturan unsurlar arasnda yer ald. Bireylerin rgtlenerek oluturduklar ve toplumsal hayatn eitli alanlarnda ilev gren kurumlar sistemi ierisinde, deyim yerindeyse kurumlar kurumu olan devlet, toplumdaki en kapsaml ve en stn gc ifade eden siyasal iktidar kullanma yetkisine sahip olmas dolaysyla ne kt. nsanlk tarihinde, bir zamanda, bir ekilde devletin ortaya kmasnn ardndan, devletin hukuki ilikilerin iinde yer almas veya taraf olmas da kanlmazd. te bu noktadan sonra kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn bir ihtiya olarak doduu, esas olarak iinde devletin yer ald veya devletle ilgili hukuki ilikileri tanmlamak iin bu ayrmn gelitirildii sylenebilir. Peki, biz bir hukuki ilikinin kamu hukuku ilikisi mi, yoksa zel hukuk ilikisi mi olduuna nasl karar verebiliriz? Bir baka ifadeyle hangi ltlerle bir hukuki ilikinin kamu hukuku ilikisi olduunu anlarz? Gnmze kadar bu konuyla ilgilenen yazarlar farkl noktalardan hareket ederek kamu hukuku-zel hukuk ayrmn yapmay denemilerdir.
198
Menfaat ltne gre kamu hukuku - zel hukuk ayrm yapldnda, kamu hukuku devlete ait menfaatleri, zel hukuk ise zel kiilere ait menfaatleri dzenleyen hukuk alanlar olarak deerlendirilir.
Bu konuda ortaya konan teorilerden biri menfaat kavramyla ilgilidir. Buna gre, kamu hukuku devlete ait menfaatleri, zel hukuk ise zel kiilere ait menfaatleri dzenleyen hukuk alanlardr. Bu lt balang dzeyinde kamu hukukuzel hukuk ayrmn yapabilmek asndan faydal olmakla birlikte, menfaat kavramnn belirsizlii ve gnmzde hukuki ilikilerde devletin ve bireylerin menfaatlerinin i ie gemi olmas dolaysyla eletirilmektedir. Bir baka teori, hukuki ilikinin taraflarna gre bir ayrm nerir; eer hukuki ilikinin taraflarndan biri devletse bu iliki kamu hukuku ilikisi, hukuki ilikinin taraflar bireylerse bu iliki zel hukuk ilikisidir. Buna gre, ynetenler ve ynetilenler arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk kurallar kamu hukuku kurallar, bireyler arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk kurallar zel hukuk kurallardr. Bir baka teoriye gre, kamu hukuku kurallar emredicidir, yani bu kurallar hukuki ilikinin taraflarnca deitirilemez veya aksi kararlatrlamaz. zel hukuk ise esas olarak irade serbestisine dayanr, yani bu alanda taraflar hukuki ilikinin ieriini ve artlarn serbeste kararlatrrlar. Benzer bir teoriye gre ise kamu hukuku ilikisinde kamu, yani devlet taraf stn konumdadr ve g kullanarak zorlama dahil egemenlik yetkilerine sahiptir, zel hukuk ilikisinde ise taraflar eit konumdadr ve birinin dier zerinde herhangi bir stnl sz konusu deildir. Yukarda anlan teori veya ltlerden birinin genel olarak kabul grdn sylemek mmkn deildir. Bununla birlikte tm bu teoriler kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn bir boyutunu aklamaktadr. Dolaysyla bir hukuki ilikinin mahiyetini belirlerken bu ltler erevesinde birka adan deerlendirme yapmak faydal olacaktr. Bir hukuki ilikinin kamu hukuku ilikisi olup olmadn tespit etmede yararlanlan lSIRA SZDE tlerin genel olarak kabul grdn sylemek mmkn mdr?
DNEL M hukuk alanlarnn hangi kategori iinde deerlendirilecei Klasik olarak baz tartmaldr. rnein i hukuku, ii ve iveren arasndaki ilikileri ilgilendirdii lde zel S hukuk O R U alanna girmekte, ancak devletin iverenin karsnda iiyi korumak iin bu alandaki hukuki ilikileri dzenlemesi veya sz konusu bu ilikilere mdahale ediyor olmas dolaysyla kamu hukukuna yaklamaktadr. Medeni DKKAT usul hukuku ve icra iflas hukuku da aslnda devletin mdahalesi olan ve zorlayc gcn kulland hukuk alanlar olduu iin kamu hukukuna dhil edilebilir. AnSIRA SZDE cak, bu alanlar esas olarak zel hukuk uyumazlklarnn zmne ilikin olduundan zel hukuk ierisinde deerlendirilir ve bu blmler hukuk fakltelerinde zel hukuk blmleri ierisinde yer alr. AMALARIMIZ Gnmzde hukuki ilikilerin daha karmak hale gelmesi ve evre hukuku, internet hukuku, fikir ve sanat eserleri hukuku gibi yeni hukuk alanlarnn ortaya kmasyla K birlikte kamu hukuku-zel hukuk ayrm byk lde anlamn yitir T A P mi bulunmaktadr. Buna ramen zellikle, hukuk fakltelerinde ve hukuk eitiminde bu ayrmn varln koruduu ve hukuk alannda uzmanlamann bu ayrm erevesinde sylenebilir. Sonu olarak, biz de bu blmde, kamu T E L Egerekletii VZYON hukuku-zel hukuk ayrmna bal kalarak kamu hukuku dallarn veya baka bir deyile alt-alanlarn inceleyeceiz. Kamu hukukunun dallar; Uluslararas hukuk, Anayasa hukuku, dare hukuku, N T Eve RNE T Vergi hukuku Ceza hukukudur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
8. nite - Kamu Hukukunun Dallar
199
ekil 8.1
KAMU HUKUKUNUN DALLARI
Uluslararas Hukuk
Anayasa Hukuku
dare Hukuku
Vergi Hukuku
SIRA Ceza SZDE
Hukuku
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U Uluslararas hukuk, devletlerin birbirleriyle ve dier devletler hukuku DKKAT sjeleriyle olan ilikilerini dzenleyen hukuk alandr.
ULUSLARARASI HUKUK
Uluslararas hukuk (Uluslararas kamu hukuku veya Devletler hukuku olarak da anlr), uluslararas toplum yeleri arasndaki ilikileri dzenler. Buna gre, uluslaD devletler KKAT ras hukuk sjeleri veya uluslaras toplumun yeleri esas olarak ve uluslararas rgtlerdir. Bununla birlikte, gnmzde, devlet nitelii kazanmam rSIRA SZDE ve devletgtlenmi topluluklar ve hatta uluslararas toplumu ilgilendirdii lde ler hukukunun erevesini izdii koruma alanlar ierisinde bireylerin de uluslararas kamu hukukunun sjesi olabilecei kabul edilmektedir. yleyse UluslararaAMALARIMIZ s hukuk, devletlerin birbirleriyle ve dier devletler hukuku sjeleriyle olan ilikilerini dzenleyen hukuk alan olarak tanmlanabilir. Uluslararas hukukun hukuk olma nitelii; milletleraras stn bir otoritenin K T A P mevcut olmamas, milletleraras dzeyde, mill dzeydekine benzer bir yasama veya yarg organnn bulunmamas ve uygulamada bu hukuk alannda sistemli bir yaptrm dzeninin eksiklii gibi gerekelerle gemite sorgulanm olmakla birlikTELEVZYON te, gnmzde bu hukuk alan kendine zg kavram, ilke ve yntemleriyle kamu hukuku ierinde alt-alan olarak kabul edilmektedir. Uluslararas hukuk ile ilgili deiik bilgilere Birlemi Milletlerin N T E R Nwebsitesinden ET (http://www.un.org) ulaabilirsiniz. Uluslararas hukukun inceleme alanlarnn banda uluslararas hukukun kaynaklar gelmektedir. Buna gre, uluslararas hukukunun kaynaklar arasnda uluslararas andlamalar bata gelir. Uluslararas hukuk kiileri arasnda yaplan ve uluslararas hukuk erevesinde sonular dourmaya ynelik olarak yaplan bu andlamalar taraflarn irade uyumas neticesinde ortaya kar. Uluslararas antlamalar ikili veya ok tarafl olabilir. Uluslararas antlamalarn i hukuktaki etkisi eitli hukuk sistemlerinde farkl biimde karmza kar. Bu balamda iki modelden sz edilebilir: dalist (ikici) model ve monist (teki) model Dalist modelde, uluslararas hukuk ile i hukukun ayr hukuk sistemleri olduu, monist modelde ise, uluslararas hukuk ile i hukukun ayn hukuk sistemi ierisinde yer ald kabul edilir. Monist modelde uluslararas antlamalar; yasa dzeyinde, yasalarn zerinde, anayasa dzeyinde, hatta baz sistemlerde anayasann zerinde olabilir. Trkiye Cumhuriyeti hukuk sisteminde, uluslararas andlamalar kural olarak yasa hkmndedir (Anayasa, m. 90). Bununla birlikte, usulne gre yrrle konulmu uluslararas andlamalar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Trkiye Cumhuriyeti hukuk sisteminde, usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin uluslararas andlamalarla yasalarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda ise uluslararas andlama hkmleri esas alnr.
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Anayasaya gre, uluslararas antlamalar kural olarak kanun hkmndedir. Usulne gre yrrle konulmu uluslararas antlamalar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Uluslararas hukukun asli kaynaklar; uluslararas rf ve adet ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi komuluk ilikileri gibi uluslararas hukuka zg genel ilkelerdir. Uluslararas hukukun yardmc kaynaklar ise yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti) olarak karmza kar.
200
Uluslararas rf ve det ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi komuluk ilikileri gibi uluslararas hukuka zg genel ilkeler de Uluslararas hukukun asli kaynaklar arasnda saylabilir. Bunun dnda yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti) uluslararas hukukun yardmc kaynaklar olarak kabul edilir.
SIRA SZDE
UluslararasSIRA hukukun SZDE kaynaklarn belirtiniz. Yukarda ifade ettiimiz gibi devletler ve uluslararas rgtler uluslararas huDNEL M kukun kiileridir. Devlet; lke, insan topluluu ve egemenlik unsurlarndan oluur. Bu balamda, devletin eitli boyutlar uluslararas hukukun inceleme alanna dahildir. ncelenen arasnda; lkenin snrlarnn belirlenmesi, halklarn geleS O R konular U ceklerini tayin etme hakk, devletin egemenlik yetkileri, egemenliin korunmas, devletlerin ve hkmetlerin tannmas gibi konular saylabilir. Uluslararas rgtler DKKAT ise esas olarak bir kurucu andlamaya dayanan ve hukuki kiilie sahip rgtlenmelerdir. Birlemi Milletler rgt ve benzeri uluslararas rgtlere ilikin meseSIRA SZDE leler uluslararas hukuk alannda arlkl bir yer tutar. Uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikiler uluslararas hukuk alan iinde karmza kan bir dier byk balk olarak anlabilir. Bu balamda diplomatik AMALARIMIZ ilikiler, diplomasi rgt, diplomatik ayrcalk ve baklklar, konsolosluk ilikileri ve konsolosluk ayrcalk ve baklklar inceleme konusudur. Uluslararas hukuk kiileriK arasndaki ilikiler balamnda, devletlerin uluslararas sorumluluu T A P nun ierii ve artlar, kuvvete bavurma yasa, bu yasan snrlar ve istisnalar, silahl atma kurallar ve sava esirlerinin, yarallarn ve sivillerin korunmasna ynelik insancl T E L E V hukuk Z Y O N kurallar nem kazanr. Nihayetinde, uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikiler erevesinde doabilecek uluslararas uyumazlklarn zm de uluslararas hukukun ilgi alan ierisindedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTER NET SIRA SZDE
N TER N Ekiileri T UluslararasSIRA hukuk arasnda sz konusu olabilecek ilikilere rnek veriniz. SZDE
DNELM S O R U
Son olarak; deniz, gl, kanal ve akarsularn ve hava ve uzayn uluslararas staDNELM ts de uluslararas hukuk alan ierisinde ayrca incelenmektedir.
S O R HUKUKU U ANAYASA
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Yasama organ, yrtme organ ve yarg organ asndan hukuk sistemindeki en T ELEVZYO N stn yasa Anayasadr.
Anayasa bir hukuk sistemindeki en stn yasadr. 1982 Anayasasnn 11. maddesine gre:DAnayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare maKKAT kamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. / Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Buna gre, Anayasann stnl, en bata yasaSIRA SZDE larn Anayasaya aykr olmamas gerektiini, yani Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) yapt yasalarn Anayasaya uygun olmas gerektiini ifade eder. Dnyada birok AMALARIMIZ anayasal sistemde, yasalarn Anayasaya uygun olup olmad yarg organ tarafndan denetlenmektedir. Bizim anayasal sistemimizde bu grev Anayasa Mahkemesine verilmitir. Anayasa Mahkemesi, baka grevleri yannda, Anayasaya aykrK yasalar T A P iptal ederek Anayasann stnl ilkesini hayata geirir. Yasama organ gibi, yrtme organ da Anayasa ile baldr. dari yarg, idarenin eylem ve ilemlerinin hukuka uygunluunu denetlerken ayn zamanda idarenin anayasayaT uygun etmesini salar. Yarg organ asndan da hukuk sisteE L E V Z Yhareket ON mindeki en stn yasa Anayasadr. Yarglar, yarg yetkisini kullanrlarken Anayasann izdii ereve iinde hareket ederler.
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
8. nite - Kamu Hukukunun Dallar S O R U
DNELM S O R U
201
Dnyada birok anayasal sistemde, yasalarn Anayasaya uygun olup olmad D K K A T yarg organ tarafndan denetlenmektedir. Bizim anayasal sistemimizde bu grev Anayasa Mahkemesine verilmitir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Btn bunlarn tesinde, Anayasann stnl, Anayasann yasalardan daha zor deitirilecei anlamna da gelir. Bunun iin Anayasalarn baz maddelerinin AMALARIMIZ deitirilmesi yasaklanabilir (rnein, 1982 Anayasasnn 4. maddesiyle ilk maddesinin deitirilmesi yasaklanmtr), anayasada deiiklik yaplmas iin yasama organnda yasalar deitirmek iin aranan ounluktan daha K fazla T A bir P ounluk aranabilir (rnein, 1982 Anayasasnn deitirilebilmesi iin bete , te iki gibi nitelikli ounluklar ngrlmtr) veya Anayasa deiikliklerinin yrrle girmeleri iin halkoylamasna sunulmalar art getirilebilir (rnein, 1982 TELEVZ Y O N Anayasasnn deitirilme usulnde, TBMMde Anayasa deiikliinin kabul oranna gre sz konusu deiiklik Cumhurbakan tarafndan halkoylamasna sunulabilir). Anayasalarn ounda bir balang blm bulunur. Balanglarda, Anaya N T E yapl R N E T nedenlesann felsefesi, yapld dnemin siyasal ve toplumsal koullar, ri, dayand temel ilke ve deerler ortaya konur. Balang blm edebi bir uslupla kaleme alnan, genellikle hukuk kural nitelii tamayan bir metin olmakla birlikte, Anayasann bir paras saylabilir. rnein, 1982 Anayasasnn 176. maddesine gre: Anayasann dayand temel gr ve ilkeleri belirten balang ksm, Anayasa metnine dhildir. Anayasalarn balang blmleri ne amala dzenlenir? Balang blm Anayasa metniSIRA SZDE ne dahil edilebilir mi?
DNELM ada Anayasalarn bazlarnda balang blmnn ardndan genel esaslar blm gelir. Genel esaslar blmnde devletin temel nitelikleri ve anayasal rejiS O R U ya da blgemin temel ilkeleri tanmlanr. rnein devlet modeli (niter, federal li), din-devlet ilikileri ve bireylerin devlet karsndaki konumuna ilikin ilkeler bu blmde aklanr. 1982 Anayasasnn 1-11 maddeleri de Genel Esaslar baln DKKAT tamaktadr. Bu blmde; Devletin ekli, Cumhuriyetin nitelikleri, Devletin btnl, resm dili, bayra, mill mar ve bakenti, deitirilemeyecek hkmler, SIRA SZDE yetkisi ve Devletin temel ama ve grevleri, egemenlik, yasama yetkisi, yrtme grevi, yarg yetkisi, kanun nnde eitlik ve Anayasann balaycl ve stnlne ilikin esaslara yer verilmektedir. AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 8.2
TEMEL HAK VE ZGRLKLER
K T A P
Temel Hak ve K T A P zgrlkler
Negatif Stat (Koruyucu) Haklar
Pozitif Stat (steme) Haklar
Aktif Stat TELEVZYON (Katlma) Haklar

NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
ada anayasalarn birounda temel hak ve zgrlkler de geni bir yer tutmaktadr. Anayasalarda yer alan zgrlklerin bir ksm, konut dokunulmazl, ifade zgrl, din ve vicdan zgrl, kii gvenlii gibi devletin karamaya-
202
Negatif stat haklar devlete; dokunmama, karmama, mdahale etmeme gibi olumsuz anlamda bir grev ykleyen haklardr. Aktif stat haklar ( katlma haklar, birinci kuak haklar), seme, seilme, siyasal parti kurma, siyasal partiye ye olma gibi vatandalarn siyasal srelere katlmalarn salayan haklardr. steme haklar (pozitif stat haklar, ikinci kuak haklar), bireye devletten bir hizmet ya da edim isteme olana tanr. alma, salk, sosyal gvenlik hakk gibi sosyal ve ekonomik nitelikli sz konusu haklar, devlete, sosyo-ekonomik anlamda vatandalarn yararna sorumluluklar ykler, olumlu anlamda bir eyler yapma grevi verir. nc kuak haklar, baz anayasalarda yer alan, evre, bar, gelime hakk gibi son yllarda gncel hale gelen haklardr. Anayasa, siyasal iktidar organize eden hukuki belge olma zelliine sahiptir. Yasama, yrtme ve yarg organlarnn kuruluu, ileyii ve birbirleriyle ilikileri Anayasada SIRA SZDE dzenlenir.
DNELM S O R U
ca, dokunamayaca, kiiyi devlete ve topluma kar koruyan haklardr. Devlete; dokunmama, karmama, mdahale etmeme gibi olumsuz anlamda bir grev ykleyen bu haklar negatif stat haklar olarak bilinir ve bu haklar gvence altna alan Anayasa bireyleri dier bireylere ve bireyleri devlete kar koruyan hukuki bir kalkan ilevi grr. Seme, seilme, siyasal parti kurma, siyasal partiye ye olma gibi vatandalarn siyasal srelere katlmalarn salayan aktif stat haklar veya bir baka ismiyle katlma haklar da anayasalarda dzenlenir. Kii haklar ve siyasal haklar tarihsel olarak ilk ortaya kan haklar olduklar iin bu haklara birinci kuak haklar ismi de verilir. alma, salk, sosyal gvenlik hakk gibi sosyal ve ekonomik nitelikli haklar, yani isteme haklar ise bireye devletten bir hizmet ya da edim isteme olana tanr. Devlete sosyo-ekonomik anlamda vatandalarn yararna sorumluluklar ykleyen, olumlu anlamda bir eyler yapma grevi veren bu haklar ayn zamanda pozitif stat haklar olarak nitelendirilir. Birinci Dnya Savandan sonra ortaya kan ve kinci Dnya Savandan sonra yaplan anayasalarn ounda yer alan bu haklar ikinci kuak haklar olarak da tanmlanr. Btn bunlara ek olarak baz anayasalarda evre, bar, gelime hakk gibi son yllarda gncel hale gelen nc kuak haklara da rastlanmaktadr. Gnmz anayasalar, yukarda belirtilen hak ve zgrlkleri sralamann tesinde, bu haklarn bireyler tarafndan kullanmn salayacak gvenceleri de iinde barndrr. 1982 Anayasasnn kinci Ksm Temel Haklar ve devler baln tar. Bu ksm ierisinde temel hak ve zgrlklere ilikin Genel Hkmler yannda, Kiinin Haklar ve devleri, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler ve Siyasi Haklar ve devler yer alr. Bu hak kategorisi, srasyla yukarda akladmz negatif stat haklar, pozitif stat haklar ve aktif stat haklar olarak bilinen haklara tekabl eder. Anayasa temel hak ve zgrlkleri gvence altna almas yannda devletin temel yapsn da kurar. Bir baka ifadeyle Anayasa siyasal iktidar organize eden hukuki belgedir. Devletin temel organnn, yani yasama, yrtme ve yargnn kurulu ve ileyiine ilikin esaslar Anayasada yer alr. Bu organlarn birbirleriyle olan ilikileri de Anayasaya gre dzenlenir. Yasama ve yrtme organlarnn yaSIRA SZDE ps, yetkileri ve bu iki organ arasndaki ilikinin Anayasada dzenleni biimi ayn zamanda devletin hkmet sistemini (bakanlk, yar bakanlk ya da parlamenter) de ortaya koyar. D N E L M Egemenlik yetkilerinin merkezle yerel ynetimler, blgeler ya da eyaletler arasnda paylam da Anayasalarda yer alan konular arasndadr. Sz konusu yetki paylam devletin niter mi, federal mi, yoksa blgeli bir yapya m S O R U sahip olduunu gstermesi asndan nem tar. ada anayasalarn D K K A T birounda temel hak ve zgrlkler geni bir yer tutmaktadr. Gnmz anayasalar, belirtilen hak ve zgrlkleri sralamann tesinde, bu haklarn bireyler tarafndan kullanmn SIRA SZDE salayacak gvenceleri de iinde barndrr. Anayasa temel hak ve zgrlkleri gvence altna almas yannda, devletin temel yapsn da kurar.
AMALARIMIZ Devletin temel organlarndan yasama, yasa yapma ilevini yerine getirir. 1982 Anayasasna gre yasama organ Trkiye Byk Millet Meclisidir. Trkiye Byk Millet Meclisi milletin temsilcilerinden oluan bir organ olarak millet adna egeK T A P menlik yetkisini kullanr. Mevcut anayasal dzenlemeye gre TBMM 550 milletvekilinden oluan tek meclisli bir yapdadr. TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
203
ekil 8.3
ANAYASAYA GRE DEVLET ORGANLARI
Anayasaya Gre Devlet Organlar
YASAMA TBMM
YRTME Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu
YARGI Bamsz Mahkemeler
Yrtme esas olarak yasalar uygulamakla ve yasalarn verdii yetki erevesinde lke ynetimine ilikin siyasal kararlar almakla grevli organdr. 1982 Anayasas iki paral bir yrtme organ ngrmektedir: Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu, yani Babakan ve bakanlar. 2007 ylnda halkoylamas ile kabul edilen anayasa deiikilii sonrasnda u anda grevde olan Cumhurbakanndan sonraki Cumhurbakan 2014 ylnda dorudan halk tarafndan seilecektir. Cumhurbakannn grev ve yetkileri; cezai, siyasal ve hukuki sorumluluu; Bakanlar Kurulunun kuruluu ve grevinin sona ermesi; grev ve yetkileri; Babakann atanmas, grev ve yetkileri; Babakann ve bakanlarn siyasal, cezai ve hukuki sorumluluu; yrtme organnn yapt kanun hkmnde kararname, tzk ve ynetmelik gibi dzenleyici ilemler; yrtme organnn istisnai olarak bavurabilecei olaanst hal, skynetim, seferberlik ve sava hali gibi olaanst ynetim usullerine ilikin dzenlemeler anayasa hukukunun bu bal altnda incelenir. Trkiyede, yrrlkteki 1982 Anayasasnn orijinal halinde ngrlen hkmet sistemi esas olarak parlamenter sistemdir. Bununla birlikte, 1982 Anayasasnn orijinal halindeki parlamenter sistemde, klasik parlamenter sistemden farkl olarak, yrtmenin, yrtme ierisinde de cumhurbakannn yetkilerinin arttrld gzlenmektedir. 2007 ylnda halkoylamas sonucu kabul edilen ve Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesini ngren Anayasa deiiklii sonrasnda Trkiyede geerli olan hkmet sisteminin nitelii tartmal hale gelmitir. Baz yazarlar, Trkiyedeki hkmet sisteminin; yar-bakanlk sistemine, bazlar ise (klasik parlamenter sisteme halk tarafndan seilen cumhurbakan unsurunun eklenmesiyle ortaya kan) bakanl parlamenter sisteme dntn savunmaktadr. Yarg organ yneticilerin ve ynetilenlerin hukuka uygun davranp davranmadklarn denetleyen ve eer bir hukuka aykrlk varsa buna ilikin yaptrm tespit eden organdr. Yarg organnn anayasal konumu balamnda ncelikle yarg bamszl ve tarafszlna ilikin meseleler karmza kmaktadr. 1982 Anayasasna gre: Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. (m. 138). Yargnn bamszl ve tarafszl yannda Anayasa hukukunda ilk derece mahkemeleri ve yksek mahkemelere ilikin esaslar da bu balk iinde dzenlenir. Esas olarak yasalarn Anayasaya uygunluunu denetlemekte grevli Anayasa Mahkemesi ve bununla balantl olarak Anayasa yargs ise Anayasa hukuku ierisinde arlkl bir yer tutar. Anayasalarda devlet organlarna ilikin hkmler yannda Anayasann deitirilmesine ilikin kurallar da bulunur. 1982 Anayasasna gre, anayasa deiiklii TBMMnin ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir (m.
2007 ylnda yaplan halkoylamasyla Trkiyedeki hkmet sisteminde nemli deiiklik yaanmtr.
204
175). Deitirme teklifinin TBMMde kabul oranna gre (ye tamsaysnn te ikisi veya bete ) deiiklie ilikin yasa Cumhurbakan tarafndan TBMMye geri gnderilebilir veya (mecburi veya ihtiyari olarak) halkoylamasna sunulabilir. Sonu olarak unun altn izmemiz gerekir: devletin kendisine yklenen grevleri yerine getirmesi iin kullanmas gereken yetkilerin kayna da Anayasadr. 1982 Anayasasnn 6. maddesinde yer alan u dzenleme Anayasann bu niteliini aka ifade eder: Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.
ekil 8.4 Osmanl ve Trkiye Tarihinde Yasalar
OSMANLI-TRKYE TARHNDE ANAYASALAR

SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1921 1876 Tekilat- Kanun-i Esasiye EsasiD N E L MKanunu

S O R U
1924 Anayasas
1961 Anayasas
1982 Anayasas
DKKAT
DKKA T Anayasa, devletin kendisine yklenen grevleri yerine getirmesi iin kullanmas gereken yetkilerin kaynadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1876 Kanun-i Esasisi: Osmanl mparatorluunda ilan edilen ilk Anayasa 1876 Kanun-i Esasidir. Bu Anayasa, Padiahn tek tarafl iradesiyle yaplm bir ferman AMALARIMIZ Anayasadr. Anayasa, devletin monarik ve teokratik yapsn korumaktadr. Sz konusu Anayasa ile iki kanatl bir yasama organ oluturulmu (Meclis-i Umumi); bunlardan Heyet-i Ayan yelerinin Padiah tarafndan seilip atanmas, Heyet-i MeK T A halk P busan yelerinin tarafndan seilmesi yntemi benimsenmitir. Bylece bu Anayasa ile ilk kez -ksmen de olsa- halk temsil eden bir parlamento kurulmutur. Ancak Heyet-i Mebusana ne yasama sreci ne hkmeti denetleme asndan TE L E V Ztannmtr. YON nemli bir yetki Padiahn sorumsuzluu ve kutsall anlay ile yasama-yrtme ilikilerindeki stnl bu anayasada srdrlmtr. Padiahn Heyet-i Ayan yelerini ve Meclis bakanlarn semesi; Meclis-i Umuminin ancak Padiahn izniyle yasa nerebilmesi; iki Meclis tarafndan kabul edilen bir yasay PaNTERNET diahn mutlak olarak veto edebilmesi; Meclisi toplantya arma ve feshetme yetkisinin Padiaha ait olmas; Hkmet (Heyet-i Vkela) yelerinin Padiah tarafndan seilmesi ve bunlarn yalnzca Padiaha kar sorumlu olmas; Meclisin Hkmeti denetleme yetkisinin olmamas Padiahn sistem iindeki arln gsteren dzenlemelerdir. Bu hkmlere bakldnda 1876 Anayasasnn anayasal monariyi benimsediini sylemek gtr. 1876 Anayasasn temel hak ve zgrlkler asndan deerlendirdiimizde ise u noktalarn altn izebiliriz: 1876 Anayasas yasa nnde eitlik, kii zgrl ve dokunulmazl, basn zgrl, eziyet, ikence, msadere ve angarya yasa gibi ok sayda hak ve zgrlkle nemli yargsal gvenceleri tanmtr. Ne var ki, tannan bu hak ve gvenceler Anayasada Padiaha tannan srgn yetkisiyle etkisiz klnmtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
1876 ylndaSIRA ilan SZDE edilen ve Osmanl mparatorluunun ilk Anayasas olan Kanun-i Esasiyi temel hak ve zgrlkler asndan deerlendiriniz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
205
II. Merutiyetin ilannn ardndan toplanan Meclis-i Umumi 8 Austos 1909 tarihli yasayla Kanun-i Esaside ok nemli deiiklikler yapmtr. Bu nedenle Kanun-i Esasinin yeni biimi baz yazarlarca 1909 Anayasas olarak da adlandrlmaktadr. 1909 deiiklikleri, 1876 Anayasasnn ilk biiminden farkl olarak, Padiahn tek tarafl iradesiyle deil, Meclisin giriimi ve katlmyla gerekletirilmitir. Artk bu dzenlemelerle Osmanl mparatorluunda temel esaslaryla anayasal monarinin benimsendii sylenebilir. Sz konusu deiikliklerle Padiahn yetkileri nemli lde snrlanmtr. Sadrazam ve onun setii Heyet-i Vkela yeleri Padiah tarafndan atanmalarna ramen Heyet-i Vkela bireysel ve toplu olarak Meclis-i Mebusana kar sorumlu tutulmu; bir konuyu grmek iin Padiahtan izin alma zorunluluu kaldrlmtr. Meclisin Padiahn daveti olmakszn kendiliinden toplanmas ve Padiahn iznine gerek olmadan yasa nerebilmesi mmkn SZDE hale getirilmitir. Padiahn mutlak veto yetkisi geciktirici SIRA vetoya dntrlmtr. 1909 deiiklikleri, Meclisin siyasal sistemde arlk kazanmasn salamann yan sra toplant ve dernek haklarnn tannmas, basna sansr yasann konDNELM mas gibi hak ve zgrlkler alann geniletici dzenlemelere de yer vermitir. Padiaha srgn yetkisi veren hkmn metinden karlmas da hak ve zgrlklerin S O R U serbeste kullanlmasn salamak asndan nemli bir admdr. 1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esaside yaplan 1909 deiiklikleriyle, mparaD K Osmanl KAT torluunda temel esaslaryla anayasal monarinin benimsendii sylenebilir. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu: Bu Anayasa 24 maddeden oluan ereve bir Anayasadr. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesi ilk kez bu Anayasada ifade edilmitir. Bu hkm, iktidarn kaynanda AMALARIMIZ kkl bir dnm gstermesi asndan nemlidir. Anayasa, millete ait olan bu egemenliin tek ve gerek temsilcisi olarak Byk Millet Meclisini gstermektedir. Meclis seimlerinin T banda A P iki ylda bir yaplmas ve Meclisin kendiliinden her yl KasmK ay toplanmas ngrlmtr. Bu anayasa, yasama ve yrtme yetkilerinin Parlamentoda toplanmasn ngren meclis hkmeti sistemini benimsemitir. Buna gre, MecT E L kendi E V Z Y Oyeleri N lis kendi iinden bir bakan seer. Yrtme grevi de Meclisin arasndan setii cra Vekilleri Heyeti tarafndan yerine getirilir. cra vekilleri kendi aralarndan bir bakan semekle birlikte, Meclis bakan cra Vekilleri Heyetinin de doal bakan olarak tanmlanmtr. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu, meclis hkNTERNE T meti sistemine uygun olarak ayr bir devlet bakanl makam ngrmemitir. Bu SIRA SZDE sz eden Anayasada nahiye uralar ve idare heyetlerinin yargsal yetkilerinden dzenleme dnda yarg yetkisine deinilmemitir. Buna karlk, yerinden ynetime ynelik dzenlemeler bu Anayasada geni yer tutmaktadr. Anayasa lkeyi viDNELM layetlere, kazalara ve nahiyelere ayrm; bunlardan vilayet ve nahiyelere tzel kiilik ve idari zerklik tanmtr. 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda yaplan en S O R U nemli deiiklik cumhuriyetin ilandr. Yerinden ynetime ynelik dzenlemeler 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda geni yer DKKAT tutmaktadr. Anayasa lkeyi vilayetlere, kazalara ve nahiyelere ayrm; bunlardan vilayet ve nahiyelere tzel kiilik ve idari zerklik tanmtr. 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda SIRA SZDE yaplan en nemli deiiklik cumhuriyetin ilandr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
206
1924 Anayasasnda getirilen dzenlemeyle, meclis hkmeti sisteminin etkisi srse de yasamayrtme ilikisi asndan parlamenter sisteme yaklalmt.
1924 Anayasas: 20 Nisan 1924 tarihli bu anayasa, Esas Hkmler, Yasama Grevi, Yrtme Grevi, Yarg Erki, Kamu Haklar ve eitli Hkmler olmak zere alt blmden olumaktadr. Esas hkmler blmnde Trkiye Devletinin cumhuriyet olduu; egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu; TBMMnin ulusun tek ve gerek temsilcisi olduu ve egemenliini TBMM eliyle kullanaca belirtilmitir. Yasama ve yrtme erkleri TBMMde toplanmtr. TBMM yasama yetkisini bizzat kendisi; yrtme grevini ise Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu araclyla yerine getirmektedir. Tek meclisten oluan TBMM drt ylda bir yaplan genel seimlerle olumaktadr. Milletvekillerine serbeste almalarn salamak iin yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl tannmtr. Anayasa TBMMye, yasa yapmak, yorumlamak, para basmak, genel ve zel af ilan etmek gibi yasamaya ilikin yetkiler yannda, soru, gensoru, soruturma gibi hkmeti denetlemesini salayacak aralar da vermitir. Bu Anayasaya gre, yrtme organnn unsurlarndan biri olan Cumhurbakan hem devletin hem de yrtmenin badr. TBMM tarafndan, kendi yeleri arasndan bir dnem iin seilir. Anayasa, Cumhurbakanna Babakan seme ve atama, Babakann setii bakanlar atama, gerekli grdnde Bakanlar Kuruluna bakanlk etme, Bakomutanl temsil etme, yasalar yaymlama ve bir kez daha grlmek zere Meclise geri gnderme gibi yetkiler tanmtr. Cumhurbakan siyaseten sorumsuzdur; Cumhurbakannn yapt ilemleri kar imza kuralna tabidir, yani sz konusu ilemlerin TBMMye kar siyaseten sorumlu olan Babakan ve ilgili bakan tarafndan da imzalanmas gerekir. Cumhurbakan tarafndan atanan Bakanlar Kurulu Meclisten gvenoyu almak zorundadr. Babakan ve bakanlarn Meclise kar kolektif ve bireysel sorumluluklar vardr. Yarg erki bamsz mahkemeler tarafndan millet adna kullanlr. Mahkemelerin yasayla kurulmas, bamszl, yarg kararlarnn balaycl, savunma hakk, yarglamann herkese ak olmas gibi yarg alanna ilikin belli bal ilkeler bu Anayasada yer almtr. Sonuta, meclis hkmeti sisteminin baz etkileri devam ediyor olsa da yasama-yrtme ilikisi asndan bu Anayasann parlamenter sisteme yakn bir dzenleme getirdii sylenebilir. 1924 Anayasas genel ve soyut bir zgrlk ve eitlik anlay ngrmtr. kence, eziyet ve zoralm yasa, dnce, din, vicdan, szleme, dileke, yayn, mlkiyet, dernek, toplant, seme, seilme, devlet memuriyetine girebilme gibi klasik haklar ve siyasal hak ve zgrlkler genel olarak tanmtr. Buna karlk, ilkretimin devlet okullarnda parasz olmas dnda sosyal ve ekonomik haklara hi deinilmemitir. Anayasa, dzenledii hak ve zgrlkler iin gvenceler ngrmemi; milletin tek ve gerek temsilcisi olan TBMM tarafndan yasa yoluyla sz konusu hak ve zgrlklerin dzenlenip korunacan varsaymtr. 1921 Anayasasnn benimsedii biimiyle yerinden ynetim ilkesi bu Anayasada ngrlmemitir. 1924 Anayasas zaman ierisinde nemli deiikliklere uramtr. 1928de devleti laikletirme ynnde admlar atlmtr. Bu dorultuda devletin dininin slam olduu hkm ile Cumhurbakan ve milletvekili yeminlerinde yer alan vallahi szc metinden karlm; Meclisin eriat hkmlerini uygulama grevi kaldrlmtr. 1934te yaplan deiiklikle kadnlara seme ve seilme hakk tannm; seme ya 18den 21e karlmtr. 1937 deiiklii ile de Cumhuriyet Halk Partisinin alt okunu simgeleyen ilkeler anayasaya eklenmitir. 1945te anayasann dili sadeletirilmi, 1952deki deiiklikle ise eski haline getirilmitir.
207
1961 Anayasas: Bu Anayasa nceki Anayasalarmza gre daha ayrntl ve uzundur. 1961 Anayasas pek ok adan Anayasa Hukukumuza yenilikler getirmitir. Bu Anayasa, 1921 ve 1924 Anayasalarndan farkl olarak bir balang blmne yer vermi ve bunu esas metinden saymtr. Anayasann 2. maddesi cumhuriyetin niteliklerini sralamtr. Bunlar arasnda devletin insan haklarna dayanmas, ayn zamanda sosyal bir hukuk devleti olmas nceki Anayasalarmzda yer almayan ilkelerdir. 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna gre ok daha geni ve ayrntl bir hak ve zgrlkler listesi sunmaktadr. nceki anayasadan farkl olarak salk, sosyal gvenlik, sendikal haklar gibi sosyal ve ekonomik haklar ilk kez bu Anayasada yer bulmutur. Siyasal partiler de bu anayasada demokratik yaamn vazgeilmez unsuru olarak tanmlanm ve siyasal partilerin mali denetimleri ile gerektiinde kapatlmalar grevinin Anayasa Mahkemesine verilmesi gibi baz yeni dzenlemeler ngrlmtr. Bu anayasa, hak ve zgrlkleri saymakla yetinmemi; hak ve zgrlklerin kullanmnn gletirilmesi ya da engellenmesini nleyici gvenceler de getirmitir. 1961 Anayasas ile hak ve zgrlkler alannda Anayasa Hukukumuza getirilen SIRA SZDE yenilikler nelerdir?
NELM 1961 Anayasasnn getirdii bir baka yenilik egemenliinD kullanlmasna ilikindir. TBMM artk egemenliin tek ve yegane temsilcisi deildir. Bundan byle S O R U egemenlik, Anayasann koyduu esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanlacaktr. TBMM, bu yetkili organlardan yalnzca biridir. Yasama organnn kuruluu asndan bu Anayasann getirdii yenilik ift meclis sistemidir. TBMMnin bir kaDKKAT nad genel oyla seilen yelerden oluan Millet Meclisi; dier kanad ise genel oyla ibana gelenlerin yannda, tabii senatrlk, atama gibi halk tarafndan seilmeSIRA SZDE mi yelerin de yer ald Cumhuriyet Senatosudur. Anayasann yasama-yrtme ilikileri asndan getirdii yenilik ise cumhurbakan seimi ile meclisin seim dneminin birbirinden ayrlmasdr. Bir kii, TBMM AMALARIMIZ tarafndan ve TBMM iinden, yedi yl iin, en ok arka arkaya iki kez Cumhurbakan olarak seilebilir. Ayrca, Cumhurbakannn tarafszln salamak amacyla seilen kiinin varsa partisiyle iliiinin kesilecei ve TBMM yeliinin K T A Pson bulaca belirtilmitir. Meclis yesi olmayanlarn da bakan olarak atanmas bu Anayasayla olanakl hale gelmitir. Ayrca gensoru yoluyla hkmetin drlmesi zorlatrlmtr. Milli Gvenlik Kurulu anayasal bir kurum haline getirilmitir. Anayasann TELEVZYO N getirdii bir baka yenilik de TRT ve niversitelere zerklik tannmasdr. Yukarda da belirtildii gibi, hukuk devleti ilkesi ilk kez bu Anayasada ifade edilmitir. Devletin eylem ve ilemlerinin yarg denetimine tbi tutulmasn gerek N T Eyolunun RNET tiren bu ilke, idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg ak olduu biimindeki hkmle Anayasada aka dzenlenmitir. Yarg alanndaki en nemli yeniliklerden biri olan Anayasa Mahkemesinin kuruluu ve yasalarn Anayasaya uygunluunu denetleme yetkisinin bu mahkemeye verilmesi de hukuk devleti ilkesinin yaama geirilmesi asndan nemlidir. Bylece yalnzca idarenin ilemleri deil, yasalar da yarg denetimi iine sokulmutur. Seim yargsnn da anayasal gvenceye kavuturulmas hukuk devleti ilkesiyle ilgili bu Anayasada yer alan bir dier nemli yeniliktir. Bundan baka yarglarn altm be yandan nce kendi istekleri dnda emekliye ayrlamamas; yarglarn zlk ilerine bakmak zere Yksek Hakimler Kurulunun kurulmas gibi mahkemelerin bamszl ve
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Hukuk devleti ilkesi ilk kez 1961 Anayasasnda ifade edilmitir.
NTERNET
208
yarg gvencesine ilikin dzenlemeler de hukuk devleti ilkesinin gerekletirilmesini salayan hkmler arasndadr. 1961 Anayasas 1971 ve 1973 yllarnda nemli deiikliklere uramtr. Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi; niversite zerkliinin zayflatlmas; TRTnin zerkliinin kaldrlmas; Devlet Gvenlik Mahkemelerinin oluturulmas; Askeri Yksek dare Mahkemesinin kurulmas ve asker kiilerle ilgili eylem ve ilemlerin yargsal denetiminin Dantaydan alnp bu mahkemeye verilmesi; sivillerin askeri nitelikte olmayan sulardan dolay yarglanmasnn olanakl hale getirilmesi; btn temel hak ve zgrlkler iin geerli olan genel bir snrlama maddesi konmas; snrlama nedenlerinin artrlmas sz konusu deiikliklere rnek olarak verilebilir. 1982 Anayasas: 12 Eyll 1980de ynetime el koyan Milli Gvenlik Konseyi (MGK), yeni Anayasann bir kurucu meclis tarafndan yaplmas ve halkoylamasna sunularak yrrle girmesine karar vermiti. 1982 Anayasasnn yapmna ilikin somut ilk adm, bu Anayasay yapacak Kurucu Meclise ilikin yasann 29 Haziran 1981de karlmas ile atld. Sz konusu Kurucu Meclis Ekim 1981de almaya balad. Kurucu Meclis, MGK ve Danma Meclisi olmak zere iki kanattan olumaktayd. MGK, Genel Kurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren bakanlnda kara, hava, deniz kuvvetleri komutanlar ile jandarma genel komutanndan oluuyordu. Sivillerden oluan Danma Meclisi ise esas olarak MGK tarafndan atanmt. Danma Meclisine aday olmak iin 12 Eyll 1980den nce herhangi bir siyasal partinin yesi olmamak art aranyordu. Danma Meclisinde Prof. Dr. Orhan Aldkat bakanlnda on be kiilik bir Anayasa Komisyonu kuruldu. Anayasa maddelerinin nce Danma Meclisinde sonra MGKde grlmesi esas benimsendi. MGK, Danma Meclisinden gelen metni aynen ya da deitirerek kabul edecek veya reddedecekti. Danma Meclisinin ise MGKnn deitirdii bir metin zerinde byle bir yetkisi yoktu. Dolaysyla, Kurucu Meclisin Anayasa yapm srecinde son sz syleyen kanad MGK idi. Meclisin seimle oluturulmam bu sivil kanad, Anayasa yapm srecinde MGK iin n alma yapmann tesinde bir etkiye sahip deildi. Danma Meclisi 23 Eyll 1982de Anayasa tasarsn tamamlad. MGK, kamuoyuna duyurulan bu tasar zerindeki almalarna devam etti. Ne var ki kamuoyu, taslaa son biimini verecek olan MGKnn taslak zerindeki grlerini renme olana bulamad. MGK, Anayasa tasarsn 18 Ekim 1982de kabul etti. Tasar iki gn sonra Resm Gazetede yaymland. Anayasann yrrle girmesi iin atlacak son adm halkoylamasyd. Anayasann yapm srecine toplumun eitli kesimlerinin yeterince katlm sz konusu olmad. MGK, halkoylamasndan nce hangi ynde oy verilecei konusunda telkinde bulunmay ve metnin eletirilmesini de yasaklad. Anayasann devlet adna resmen tantlmas grevini de devlet bakan ve MGK bakan Orgeneral Kenan Evren stlendi. Basnn sk denetim altnda tutulduu Anayasa yapm srecinde toplumun balca katlm arac olan siyasal partilerin, dernek ve sendikalarn kapatlm veya faaliyetlerinin askya alnm olmas, anayasa konusunda kamuoyu oluturma bakmndan rgtl bir etkinlik gsterme olanan ortadan kaldrd. Dolaysyla Anayasa konusunda farkl grlerin kamuoyuyla paylalmas mmkn olmad. Anayasann halkoylamasnda reddedilmesi durumunda ne olacana ilikin bir dzenleme 1981 tarihli Kurucu Meclis Yasasnda yer almamt. Bu da, sz konusu olasln gereklemesi durumunda asker rejimin srp gidecei dncesini akla getiriyordu.
209
Sonuta halk, 1982 Anayasasna ilikin ciddi bir tartma ortam olmadan, Anayasay yapanlarn tek tarafl propagandasyla ve halkoylamasnda Anayasann reddedilmesi durumunda ne olacana dair bir belirsizlikle 7 Kasm 1982de sandk bana gitti. Oylama, semenlerin %91,3nn katlmyla gerekletirildi. Anayasa vatandalarn %91,4 evet oyuyla kabul edilerek yrrle girdi. 1982 Anayasasnn, genel olarak deerlendiinde olduka ayrntl bir Anayasa olduu sylenebilir. Anayasann ayrntl olmasnn bir nedeni, temel hak ve zgrlklere ilikin hkmlerde ar snrlama sebeplerine yer verilmi olmasdr. Bu balamda, 1982 Anayasasnn temel zelliklerinden birine iaret edilebilir: 1982 Anayasas otorite-zgrlk dengesinde otoriteye arlk veren bir Anayasadr. Bugne kadar zellikle temel hak ve zgrlklere ilikin blmde kapsaml birok deiiklik yaplarak otorite-zgrlk dengesinde zgrln arl arttrlm olsa da 1982 Anayasasnn zgrlkleri ikinci plana iten temel felsefesinin izleri eitli hkmlerde hl grlebilmektedir. Bu genel zellikleri yannda 1982 Anayasasnn dayand temel ilkeler Cumhuriyetin Nitelikleri bal altnda 2. maddede saylmtr. Buna gre, Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk Milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
ekil 8.5
1982 ANAYASASINA GRE TRKYE CUMHURYETNN TEMEL LKELER
1982 Anayasasna Gre Trkiye Cumhuriyetinin Temel lkeleri
Atatrk Milliyetiliine Bal Devlet
nsan Haklarna Saygl Devlet
Laik Devlet
Demokratik Devlet
Hukuk Devleti
Sosyal Devlet
Balang ilkeleri, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay: 1982 Anayasas, Balang blmn Anayasa metnine dhil saymakta; 2. madde de balangta belirtilen temel ilkelere atfta bulunmaktadr. Edeb bir dille yazlm ve Anayasa koyucunun dnya grn yanstan Balang blmnden karlabilecek ulusal egemenlik, kuvvetler ayrl, Atatrk milliyetilii gibi ilkeler Cumhuriyetin nitelikleri arasnda kabul edilmektedir. Toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde ifadesinin ise somut bir ierie sahip olmad iin ancak Anayasann dier maddelerini yorumlamada gz nnde bulundurulabilecei kabul edilmektedir. Atatrk milliyetiliine bal devlet: Atatrk milliyetiliine ballk devletin hangi milliyetilik anlayna sahip olduunu gstermektedir. Bu milliyetilik anlaynn; rk, dil, din gibi objektif (yani somut, elle tutulur, gzle grlr, kiilerin iradesinden bamsz) unsurlara deil, gemite yaanm ortak bir mirasa sahip kma ve gelecekte de bir arada yaama istek ve iradesi gibi subjektif (yani soyut, elle tutulamayan, gzle grlemeyen ve kiilerin iradesine bal) unsurlara dayand kabul edilir.
210
Vatandalarnn dinsel inanlar ve tercihlerine saygl olan, btn dinlere ve inanlara eit mesafede duran ve ayn zamanda kutsal din duygularnn ktye kullanlmasn nleyen devlet, laik devlettir.
Anayasaya gre; Siyasal partiler, demokratik siyasal hayatn vazgeilmez unsurlardr. Bireylerin insan onuruna yarar bir hayat seviyesine sahip olmalar iin, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi konularda grevler yklenen devlet, sosyal devlettir.
nsan haklarna saygl devlet: 1961 Anayasasnda insan haklarna dayanan eklindeki bu ibare 1982 Anayasasnda insan haklarna saygl olarak yer almtr. lk bakta nemli bir fark gibi grnmemekle birlikte, tercih edilen yeni terim 1982 Anayasasnn, orijinal biimiyle yukarda akladmz otorite-zgrlk dengesinde otoriteye arlk veren ve zgrlkleri ikinci plana iten genel yaklamyla uyumludur. nsan haklarna dayanan devlet anlaynda, insan haklar devletin varlk nedeni, devletin zerinde ykseldii temel olarak karmza karken, insan haklarna saygl devlet anlaynda insan haklar, devletin dnda var olan, devletin sayg gsterecei bir alan olarak tanmlanmaktadr. Laik devlet: Laiklik ilkesi, yalnzca Anayasann 2. maddesinde devletin nitelikleri arasnda yer almamakta, ayn zamanda baka Anayasa hkmlerinin de konusunu oluturmaktadr. Laik devlet, vatandalarnn dinsel inanlar ve tercihlerine saygl olan, btn dinlere ve inanlara eit mesafede duran ve ayn zamanda kutsal din duygularnn ktye kullanlmasn nleyen devlettir. Laikliin unsurlarndan biri olan ve 1982 Anayasasnda gvence altna alnan din ve vicdan zgrl, herhangi bir dini inanc benimseme ve ibadet etme zgrln de ierir. Resm bir devlet dininin olmamas, devlet kurulular ile din kurumlarnn birbirinden ayrlmas, devletin ileyiini ve toplumsal ilikileri dzenleyen kurallarn din kurallarna dayanmamas 1982 Anayasasna gre laiklikten anlalabilecek dier unsurlar olarak sralanabilir. Devletin resm bir dininin olmamasnn bir baka nemli sonucu da belli bir dinin ya da mezhebin retilmesinin zorunlu klnamamasdr. Demokratik devlet: Demokrasilerde siyasal iktidar; halk adna, halk tarafndan seilen ve halka hesap veren yneticiler tarafndan kullanlr. Halkn kendi setii temsilciler araclyla kendi kendini ynetmesini ve gerektiinde siyasal iktidarn bar bir biimde el deitirmesini salayan en nemli mekanizma seimlerdir. Bu mekanizmann gerei gibi ileyebilmesi iin seimlerin serbest ve adil bir ekilde yaplmas gerekir. 1982 Anayasasnda seimlere ilikin yer alan hkmler bu demokratik devletin kalbi saylan bu mekanizmann etkin bir biimde ilemesini gvence altna almaya yneliktir. Seimlerin serbest ve adil olmas kadar nemli bir konu, vatandalara sandkta aralarnda tercih yapabilecekleri eitli alternatiflerin bulunmasdr. Bu alternatifleri oluturup bir siyasal program halinde halka sunan ise siyasal partilerdir. Vatandalarn bamsz olarak siyasete girme imknlar olmakla birlikte, gnmzde siyasal partilerin etkinlii ve nemi gz nne alnarak, ada demokrasiler partiler demokrasisi olarak nitelendirilmektedir. Gerekten, siyasal partiler sadece iktidara gelmek iin yaran rgtler deildir; ayn zamanda temsil ettikleri gruplarn menfaatlerinin birletirilip aklanmas, siyasal kadrolarn yetitirilmesi, halkn siyasal konularda eitilmesi ve bilinlendirilmesi gibi ilevler de yerine getirmektedirler. te bu yzden; Siyasal partiler, demokratik siyasal hayatn vazgeilmez unsurlardr (Anayasa, m. 68/2). Sosyal devlet: Sosyal devlet, bireylerin insan onuruna yarar bir hayat seviyesine sahip olmalar iin, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi konularda devletin piyasa koullarndan bamsz veya piyasa koullarna mdahale ederek sosyal ve ekonomik alanda grevler yklenen devlettir. 1982 Anayasas, sosyal devletin gerekletirilmesi amacyla bireylere tek balarna veya toplu olarak kullanabilecekleri eitli haklar tanmtr. Bunlarn bir blm alma ve emein korunmasna ilikin dzenlemelerden (alma hakk ve devi; zorla altrma ve angarya yasa; crette adaletin salanmas vb.); bir blm gelir ve servet farkllklarnn azaltlmasna ynelik hkmlerden (vergi adaleti; zel mlkiyetin kamu yarar amacyla snrlanmas; sosyal gvenlik; eitim ve retim; salk; evre ve konut hakk
211
vb.) olumaktadr. Ayrca sendika, toplu szleme ve grev gibi toplu olarak kullanlabilen haklar da Anayasamzda dzenlenmitir. Anayasa 65. maddesinde, Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikler gzeterek mali kaynaklarn yeterlilii lsnde yerine getirir. diyerek devletin bu alandaki sorumluluunun snrn da izmektedir. Hukuk devleti: Hukuk devletinden sz edebilmek iin en bata; genel, soyut, nceden bilinebilir, anlalabilir ve nispi olarak istikrarl kurallardan oluan bir hukuk dzeni mevcut olmaldr. Ancak bu yetmez; sz konusu hukuk dzeni, ynetilenler, yani vatandalar kadar siyasi iktidar kullanan devlet organlarn, yaSIRA SZDE ni yneticileri de balamaldr. Siyasi iktidar nne kattn srkleyebilecek, SIRA cokun akan bir nehre benzetecek olursak, bu nehrin tamasn, SZDE evresine zarar vermesini engellemenin yollarndan biri kysna setler ekmek, nne duvarlar rDNELM mektir. Bu setler, duvarlar anayasalardr, hukuk kurallardr. Bu hukuk D anlamyla NELM devleti ilkesi, yasama, yrtme ve yarg organlarnn eylem ve ilemlerinde hukuS O R olduunda U ka uygun davranmalar gerektiini ve hukuka aykrlk sz konusu bu S O R U organlarn yaptrmlarla karlamas gerektiini ifade eder. Hukuk devleti ilkesi, yasama, yrtme ve yarg organlarnn eylem ve ilemlerinde hukuka DKKAT uygun davranmalar gerektiini ifade eder. Buna gre, hukuka aykrlk sz konusu olduSIRA SZDE unda, sz konusu organlarn yaptrmlarla karlamas gerekir. SIRA SZDE Anayasal ilkeler nelerdir, saynz.
SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ

D N EA LM K T P K T A P S O R U
D E L PM K T NA Anayasa Hukuku ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak K T A P Bursa: Ekin olarak Anayasa Hukukuna Giri adl kitab okuyabilirsiniz (Kemal Gzler, S O R U Kitabevi, 2008).
DARE HUKUKU
dare, yrtme organnn; Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlar dnda kalan ksm ile il zel idaresi, belediye, ky, niversite, TRT, meslek kuNTER NET SIRA SZDE rulular gibi dier kamu tzel kiilerini ifade eder. dare, toplumun gnlk yaaNTERNET mn srdrmesine hizmet eden, kamu yararn gerekletirmeye ynelik faaliyetleri gerekletirir. Bu anlamda idare hukuku, idarenin kuruluuna, yapsna, ileyiAMALARIMIZ ine ve idarenin yerine getirdii ilevin dzenlenmesine ilikin kurallar ierir. dare hukukunun asli kaynaklar yazl ve yazsz kaynaklar olmak zere ikiye ayrlr. Yazl kaynaklar arasnda anayasa, yasalar, kanun hkmnde K T Akararnameler, P uluslararas antlamalar, tzkler ve ynetmelikler yer alr. Yarg kararlar ve doktrin ise idare hukukunun yardmc kaynaklar arasnda saylabilir. dare hukukunun konular arasnda idarenin kuruluu, yani idari nemTE L E V Ztekilat YON li bir yer tutar. Anayasamza gre, darenin kurulu ve grevleri, merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr (m. 123). Merkez idare; bakent tekilat (yani Cumhurbakan, Babakan, Bakanlar Kurulu ve kamu hizmetinin niNT E R N E T tara tetelii ve gereklerine gre tekilatlanan bakanlklar) ve merkezi idarenin kilatndan (yani kamu hizmetinin tm lke dzeyinde yrtlmesi amacyla oluturulan il, ile ve bucaklardan) oluur. Yerinden ynetim ise iki biimde karmza kar: yer ynnden yerinden ynetim (il zel idareleri, belediyeler, kyler) ve hizmet ynnden yerinden ynetim (niversiteler, TRT, TBTAK gibi). Yerinden ynetim kurulular devletten ayr bir kamu tzel kiiliine sahiptirler. Kamu tzel ki-
TELEVZYON TELEVZYON DKKAT
TELEVZYON TELEVZYON DKKAT SIRA NTER NET SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
darenin kurulu ve TELEVZYON grevleri, merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr.
NTERNET
212
Hiyerari, idare iindeki grevliler arasnda altlkstlk ilikisi kurumasdr. Vesayet, merkezi idarenin yerinden ynetim kurulular zerinde denetim yetkisi kullanmasdr.
Kamu hizmeti; idarenin, bir kamu tzel kiisi tarafndan veya onun denetimi altnda bir zel hukuk tzel kiisi tarafndan kamu yarar amacn gerekletirmeye ynelik faaliyetleridir. Kolluk hizmeti, idarenin kamu dzenini saamaya ynelik faaliyetidir.
Kamu kurulular, kamu hizmetini yerine getirirken zel mlkiyete konu olan baz tanmazlarn tamam ya da bir ksmn, kamu yarar iin kamulatrabilirler. Kamulatrma sonucunda, sz konusu mallar iin kamulatrma bedeli denir ve bu mallar kamu mlkiyetine geirilir.
ilii anayasa veya yasada aka tanmlanabilir. Anayasa veya yasada ak bir nitelendirme yoksa kamu tzel kiiliinden sz edebilmek iin u artlarn varl aranr: Devlet tarafndan (yani yasama organ tarafndan yasayla veya yasann aka verdii bir yetkiye dayanarak idare tarafndan) kurulmu olma ve kamu gc ayrcalklar ile donatlm olma. dari tekilata hakim olan temel ilke idarenin btnl ilkesidir. darenin btnl iki yntemle veya hukuki arala salanr: Hiyerari (yani idare iindeki grevliler arasnda altlk-stlk ilikisi kurulmas) ve vesayet (yani merkezi idarenin yerinden ynetim kurulular zerindeki denetim yetkisi kullanmas). dare yukarda akladmz anayasal ilevini yerine getirirken eitli ilemler yapar. darenin, hukuk dzeninde deiiklik yapan irade aklamalarna idari ilem denir. dare tek yanl ve iki yanl olmak zere iki tr ilem yapar. Tek yanl idari ilemler bireysel idari ilemler (rnein bir kiinin memur olarak atanmas) ve dzenleyici ilemler (yani tzk, ynetmelik gibi genel ve muhataplar ismen belirlenmemi olan ilemler) olmak zere ikiye ayrlr. ki yanl idari ilemler ise idari szlemelerdir (orman iletme szlemesi yapma, maden imtiyaz tanma vb.). darenin faaliyetleri asndan temel kavram kamu hizmeti dir. Kamu hizmeti bir kamu tzel kiisi tarafndan veya onun denetimi altnda bir zel hukuk tzel kiisi tarafndan kamu yarar amacn gerekletirmeye ynelik faaliyetlerdir. Kamu hizmeti asndan kamu hizmetinin devamll, kamu hizmetlerinden eit biimde yararlanma, kamu hizmetlerinin tarafsz bir biimde yerine getirilmesi gibi ilkeler nem tar. Kamu dzenini salamaya ynelik kolluk hizmeti idarenin faaliyetleri arasnda en nemli faaliyetlerden biri olarak karmza kar. dare, kamu grevlileri (yani memurlar ve dier kamu grevlileri) eliyle ve kamu mallarn kullanarak faaliyetlerini yrtr. Kamu mallar ve kamu grevlileri (idari personel ), dare hukukunun temel konularndandr. Kamu grevlileri, idarenin insan esini oluturur. Kamu grevlisi kavram, kamu kurum ve kurulularnn genel idare esaslarna gre yrtmekle ykml olduklar kamu hizmetlerinin gerektirdii asli ve srekli grevleri yrten kiileri kapsar. Bunlar devlet memurlar ve dier kamu grevlileridir. Devlete ait olan mallara kamu mallar denir. Belediye otobs, gl, deniz, maden, parklar kamu mallarndan bazlardr. Bunlar ipotek edilemezler, satlamazlar, vergiye tbi deillerdir. Kamu mallarna zarar veren kiiler, zel mlkiyete konu olan mallara zarar verenlere oranla daha ar cezalandrlrlar. darenin kamu mallar zerindeki yetkileri arasnda bunlar kullanma, koruma, yararlanma ve kamu mal olmaktan karma vb. yetkiler yer alr. darenin sahip olduu yetkileri kullanmas neticesinde bir zarar ortaya kmas durumunda idarenin sorumluluu doar. Nihayetinde idare tm faaliyetlerini yrtrken hukuka, yani Anayasaya ve yasalara uygun davranmak zorundadr. Bu, hukuk devleti ilkesinin de gereklerinden biridir. Anayasamzn 125. maddesine gre: darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. darenin hukuka uygun davranp davranmad ve eer hukuka aykr davranmsa hangi yaptrmn uygulanaca idari yarg organlar tarafndan tespit edilir. Baka bir deyile, idari yarg, idari makamlarn idare hukuku alanndaki faaliyetlerinden kaynaklanan uyumazlklarn zmlendii yarg koludur. dari yargda devlet ve ona bal kurum ve kurulularn idare hukuku esaslarna gre yaptklar ilemlerden doan uyumazlklar zmlenir. lk derece mahkemeleri (dare mahkemeleri ve Vergi mahkemeleri) ve st derece mahkeme-
213
lerinden (Blge idare mahkemeleri ve Dantaydan) oluan idari yarg, idarenin hukuka uygunluunu salar. dari yarg alannda iptal, tam yarg ve idari szlemelerden doan davalara rastlanr. dare, yarg dnda da birok yntemle denetlenmektedir. O halde idare, yarg d denetim ve yargsal denetim olmak zere iki ynl bir denetime tbidir. Yargsal denetimden yukarda bahsetmitik. Yarg d denetim ise, idarenin yarg organlar dndaki kii ve kurulularca denetlenmesi anlamna gelir. Yarg d denetim; Uluslararas denetim (Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ya da dier SZDE uluslararas kurulularn yapt denetim), dari denetim (bir SIRA kurum iinde stn ast denetlemesi eklindeki hiyerarik denetim ya da bir idari kuruluun baka bir SZDE (meclisin, idari kuruluu denetlemesi eklindeki d denetim), Siyasal SIRA denetim DNELM hkmet zerinde gensoru, soru, meclis soruturmas, genel grme vb. yntemlerle yapt denetim) ve Kamuoyu denetimi (sivil toplum rgtlerinin ve medD N LM S O R EU yann etkisiyle oluan denetim) olarak karmza kar.
S Ove R U dare, yrtme organnn; Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakan dnD K K bakanlar AT da kalan ksm ile il zel idaresi, belediye, ky, niversite, TRT, meslek kurulular gibi dier kamu tzel kiilerini ifade eder. dare, toplumun gnlk yaamn D KSZDE K Asrdrmesine T SIRA hizmet eden, kamu yararn gerekletirmeye ynelik faaliyetleri gerekletirir. darenin sahip olduu yetkileri kullanmas neticesinde bir zarar ortaya kmas durumunda idareSIRA SZDE nin sorumluluu doar. AMALARIMIZ
SIRA SZDE SIRA SZDE DNELM

D N LM SO RE U S O UT D KR KA D K SZDE KAT SIRA
SIRA SZDE AMALARIMIZ SIRA SZDE AMALARIMIZ K T A P

DNELM K T A P TELEVZYON S O R U
darenin hukuka uygunluundan ne anlyorsunuz? darenin hukuka uygunluunu salaSIRA SZDE AMALARIMIZ K T A P yan mekanizmay anlatnz.
DNELM dare Hukuku ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, K yararl T Abir P kaynak olaTELE V Z Y O NTurhan Kirak Ynetim Hukuku adl kitab inceleyebilirsiniz (eref Gzbyk, Ankara: S O R U tabevi, 2008).
CEZA HUKUKU
TELEVZYON ND T EKRKNAETT
TELEVZYON ND T EKRKNAETT Su, hukuk kurallarnn yaplmasn veya yaplmamasn yasaklad SIRA N T E RSZDE NET eylemdir. Su, hukuk dzeni tarafndan cezai yaptrma balanmtr.
Ceza, kanunlara aykr davranan kimseye, mahkemeler tarafndan uygulanan yaptrmdr. Ceza K T A P hukukundaki ceza trleri esas olarak ikiye ayrlr: hapis cezalar ve adli para cezalar.
Su bir insan davrandr ancak su olarak tanmlanan davranlar gerekletirildiklerinde toplumsal bar tehdit ederler. Dolaysyla toplumsal yaamn bar bir biNTER NET SIRA SZDE imde srdrlebilmesi iin hangi davranlarn yaplmas, hangi davranlarn yaplmamas gerektiinin belirlenmesi gerekir. te ceza hukuku bu davranlar, yani sular tanmlayan hukuk alandr. Bunun yannda ceza hukuku sz konusu sular AMALARIMIZ iin ngrlen yaptrmlar ve bu yaptrmlarn nasl uygulanacan da gsterir. Bu tanmland biimiyle sulunun cezasn ve nasl cezalandrlacan belirledii iin ceza hukukunun cezalandrc bir ilevi vardr. Ceza hukuku, ceK T A sulularn P zalandrlmasn salad iin baka kiilerin su ilemesini de engeller. Bu yanyla ceza hukuku ayn zamanda koruyucu bir ilev de grr. 5237 sayl ve 26.09.2004 tarihli Trk Ceza Kanununun 1. maddesinde Ceza Kanununun ...kii hak T E L amac: EVZYON ve zgrlklerini, kamu dzen ve gvenliini, hukuk devletini, kamu saln ve evreyi, toplum barn korumak, su ilenmesini nlemek... olarak tanmlanmtr. Ceza hukukunun koruyucu ilevi nedir, aklaynz.
N T E SZDE RNET SIRA
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTER NET SIRA SZDE
Ceza hukuku, sular ve yaptrmlar gsteren maddi ceza hukuku ve sularn DNELM ortaya karlp faillerinin yarglanmas (ceza muhakemesi hukuku) ve yaptrmlarn uygulanmas (infaz hukuku) ile ilgili konular ieren ekli ceza hukukunu ieS O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
214
Kriminoloji, su ve sululuu inceleyen bilimdir. Viktimoloji, su madurlarnn durumunu inceleyen bilim daldr. Adli tp, mahkemelerin gerei ortaya karmasna yardm eden tp koludur. Kanunilik ilkesine gre; yasada aka gsterilmeyen bir fiil su oluturmaz ve bir su D iin Nancak E L M yasada belirlenen ceza uygulanabilir.
rir. Kriminoloji, kriminalistik, viktimoloji ve adli tp, ceza hukukuna yardmc disiplinler olarak karmza kar. Ceza hukukunda temel kavramlardan biri olan ceza normu iki unsurdan oluur: Emir ve yaptrm. Emir, yaplmas veya yaplmamas gereken davranlar gsterirken, ceza, sz konusu emre aykr davranld takdirde uygulanacak yaptrmlar belirler.
SIRA SZDE Ceza hukukunun en nemli ilkelerinden biri kanunilik ilkesi dir (TCK.m.2). Bu ilke iki unsur ierir: Yasada aka gsterilmeyen bir fiil su oluturmaz ve bir su iin ancak D yasada ceza uygulanabilir. Bu ilkenin ok nemli baz sonu N E L belirlenen M lar vardr. Bu sonular u ekilde ifade edilebilir: Birincisi, rf ve det kurallaryla su ve ceza yaratlamaz; ikincisi, ceza hukukunda kyas yasaktr; ncs, ceza S O R U yasalar ak ve belirli olmaldr; drdncs, aleyhte yasalar geriye yrmez.
SIRA SZDE
Ceza Hukukunun lkeleri
S O R U
DKKAT
Ceza hukuku, D sular K K A T tanmlayan hukuk alandr. Ceza hukuku sz konusu sular iin ngrlen yaptrmlar ve bu yaptrmlarn nasl uygulanacan da gsterir. Ceza hukukunda yer alan dier bir ilke kanunu bilmemek mazeret saylmaz ilkesi dir (TCK. m.4). Bu ilkeye gre, su ve cezalarn neler olduunu herkesin bildii varsaylr. Dolaysyla bir su ileyen kimse, ben bunun su olduunu bilmiAMALARIMIZ yordum diyerek cezai sorumluluktan kurtulamaz. Bu noktada kiinin bilmesi gereken, o davrann hukukun onaylamad bir davran olmasdr; yoksa cezann K T Agerekmez. P miktarn bilmesi Cezann iddetli bir yaptrm olmas ve insan yaamn nemli lde etkilemesi ceza hukukunda bir baka ilkenin daha kabul edilmesini gerektirmitir, sz koEherkes L E V Z Y hkm ON nusu ilke T giyene kadar masum kabul edilir ilkesi dir. Bu ilkenin doal sonucu olarak yarglama srecinde phe sank lehine yorumlanr. Aslen delil yetersizliinden beraat de yine bu ilkenin bir sonucudur. SIRA SZDE bir dier ilkesi de ceza sorumluluunun ahsilii dir (TCK. Ceza hukukunun NTERNET m.20). Bu ilkeye gre, kimse bakasnn fiili dolaysyla cezalandrlamaz. Dolaysyla babaya ocuunun fiili, kocaya karsnn fiili dolaysyla ceza verilemez. DNELM Ceza hukukunda bir baka ilke de ceza kanunlarnn gemie etkisi ile ilgilidir. Bu ilkeye gre, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanuna gre su saylmaS O R U yan bir fiilden dolay kimseye ceza verilemez. lendikten sonra yrrle giren kanuna gre su saylmayan bir fiilden dolay kimse cezalandrlmaz. Byle bir cezaya hkmolunmusa cezann infaz ve kanuni neticeleri kendiliinden ortadan DKKAT kalkar (TCK. m.7). Son olarak ceza hukukunda yersellik ilkesi nin uygulandndan bahsetmek SIRA SZDE gerekir. Buna gre, Trkiyede ilenen sular hakknda Trk kanunlar uygulanr. Bu balamda Trkiye topraklarnda, Trk Hava Sahas ve Karasularnda ilenen sulara, bunlar yabanc uyruklular ilemi olsa bile Trk Hukuku uygulanacaktr AMALARIMIZ (TCK.m.8). Ceza Hukuku K ile T ilgili A P olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Ceza Hukuku Genel Ksm adl kitab inceleyebilirsiniz (Nevzat Toroslu, Ankara: Sekin Yaynclk, 2010).
TELEVZYON SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
215
Mali hukuk iki alt-alan iermektedir: Devletin gelirlerine ilikin gelir hukuku ve devletin giderlerine ilikin gider hukuku. Vergi, kamu giderlerini karlamak amacyla devletin veya devletin yetkilendirdii dier kamu tzel kiilerinin, hukuki zorunluluk altnda, yasayla belirtilen kurallara gre ve karlksz olarak gerek ve tzel kiilerin gelir ve mallar zerinden nakdi ya da ayn olarak aldklar paydr. Vergi ykmls, vergi yasalarna gre alacakl vergi dairesine kar vergiyi demekle sorumlu olan gerek veya tzel kiilerdir. Matrah, verginin hesaplanmasna temel oluturan deer ya da miktardr. Tarh, vergi idaresinin, eitli biimlerde belirledii matraha vergi tarifelerinin uygulanmasyla vergi borcunun hesaplamasna ynelik idari ilemdir.
VERG HUKUKU
Gnmzde ada toplumlarda devlet birok hizmet yerine getirmektedir. Kamu hizmeti ad verilen bu hizmetleri yerine getirebilmek iin devlet mali kaynaklara, yani menkul ve gayrimenkul mallara ve paraya ihtiya duyar. Mali hukuk devletin bu para ve mallar nasl elde edecei ve nasl kullanlacana ilikin kurallar ierir. Bu kapsamyla mali hukuk iki alt-alan iermektedir: Devletin gelirlerine ilikin gelir hukuku ve devletin giderlerine ilikin gider hukuku. Gnmzde gider hukuku bte hukuku; gelir hukuku ise vergi hukuku olarak isimlendirilmektedir. Bu balamda vergi hukuku teriminin geni ve dar anlamda kullanldna da iaret etmemiz gerekir. Geni anlamda vergi hukuku verginin yannda resim, har ve erefiye gibi devletin kamu gcne dayanarak elde ettii tm gelirleri kapsarken, dar anlamda vergi hukuku yalnz vergilere ilikin kurallar ierir. Dolaysyla vergi hukuku, devlet ile vergi mkellefleri arasndaki vergi ilikisinden kaynaklanan hak ve devleri inceleyen hukuk alandr. Gemite bu konuda tartmalar yaplm olmakla birlikte gnmzde vergi hukuku kamu hukuku ierisinde bamsz bir hukuk alan olarak kabul edilmektedir. Bu balamda, vergi hukuku gelitirdii kendine zg mkellef, vergi sorumlusu, peeleme gibi kavramlar; tarh, tebli, tahakkuk, tahsil gibi ilemlere ilikin kurallar; uzlama, matrah tespit yntemleri, tevkifat gibi yntem ve tekniklerle varln srdrmektedir.
ekil 8.6
VERG HUKUKU
Vergi Hukukunun Geni ve Dar Anlamda Kapsam

Dar Anlamda Vergiler
Geni Anlamda Vergiler+Resim+Har+erefiye
Vergi hukukunun asli kaynaklar arasnda, dier kamu hukuku alanlarnda olduu gibi Anayasa, yasalar ve uluslararas antlamalar yer alr. Bunun yannda vergi hukuku asndan kanun hkmnde kararnameler, Bakanlar Kurulu kararlar, tzkler, ynetmelikler, dzenleyici genel tebliler, Anayasa Mahkemesi kararlar ve itihad birletirme kararlar da asli kaynaktr. Yardmc kaynaklar arasnda ise aklayc genel tebliler, genelgeler, sirklerler, muktezalar, yarg kararlar ve reti saylabilir. Vergi hukuku ierisinde incelenen nemli konulardan biri vergi yasalarnn uygulanmas meselesidir. Vergi yasalarnn hangi devletin veya devletlerin snrlar ierisinde nasl uygulanaca, vergi yasalarnn yrrle girmesi ve yrrlkten kalkmas, vergi yasalarnn yorumu, vergi hukukunda boluk doldurma ve takdir yetkisi gibi konular bu balk altnda deerlendirilir. Vergi hukukunda, vergi yasalarnn uygulanmas meselesi bal altnda hangi konular SIRA SZDE deerlendirilir?
DNELM S O R U
10
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
216
Vergi tahakkuku, verginin tarh edilmesinden sonra tahsil edilebilir duruma gelmesi, yani vergiyle ilgili bir alacak hakknn domasdr. Vergi tahsili, tarh ve tahakkuktan sonra vergi borcunun vergi ykmls tarafndan denmesidir. Takas (deme, sayma), ayn cinsten, ikisi de muaccel (vadesi gelmi), karlkl iki DNE L alacan M birbirine saylmasdr. Terkin, resm ktk ve defterlerde S O R Uyazl bulunan bir konunun silinmesidir.
SIRA SZDE
Devletin vergilendirme yetkisi ve bunun karlnda kiilerin vergi devi vergi hukukunun dier iki nemli alt-bal olarak karmza kar. Devletin vergilendirme yetkisinde hukuk devleti ve sosyal devlet ilkelerinin nemi ve vergilendirme yetkisinin uluslararas snrlar birinci alt-balk; vergi ykmll, vergi ykmllnde ehliyet ve temsil, vergi sorumluluunun kapsam ve istisnalar, vergi hukukunda teselsl gibi konular da ikinci alt-balk altndaki konulardr. Tarh, tebli, tahakkuk ve tahsil vergilendirme ilemleridir. Bu ilemlerde uyulSIRA sreler SZDE vergi hukukunun nemli konularndan bir dieridir. Vergi mas gereken hukuku vergi borcunun sona ermesine ilikin kurallar da ierir. Buna gre, vergi borcu deme, zamanam, takas, terkin gibi nedenlerle sona erer. DNELM Vergi uyumazlklar ve zm yollar da vergi hukukunun esas inceleme konularndan birisidir. Vergi uyumazlklar esas olarak, idari (uzlama ve vergi hataS O R U larnn dzeltilmesi) ve yargsal (vergi yargs) yolla zlr. Geni anlamda D K vergi K A T hukuku verginin yannda resim, har ve erefiye gibi devletin kamu gcne dayanarak elde ettii tm gelirleri kapsarken, dar anlamda vergi hukuku yalnz vergilere ilikin kurallar ierir. Dolaysyla vergi hukuku, devlet ile vergi mkellefleri SIRA SZDE arasndaki vergi ilikisinden kaynaklanan hak ve devleri inceleyen hukuk alandr.
DKKAT
SIRA SZDE
11
AMALARIMIZ Vergi uyumazlklar nasl zlr? SIRA SZDE
NAE LP M KD T S O R U TELEVZYON DKKAT
SIRA NTER NET SZDE
AMALARIMIZ
D M K TN E AL P Vergi hukukunun temel ilkelerinden biri vergide genellik tir. Vergide genellik; herkesin vergi vermesi, toplumun herhangi bir kesimine vergi ile ilgili ayrcalk S O R U tannmamasdr. ELE VZYO N Dier T bir vergi hukuku ilkesi olan vergide adalet ise mali gce gre vergilemedir. Vergide adalet, ok kazanandan ok; az kazanandan az vergi alnmas anDKK AT lamna gelir. Bu anlamda dolayl vergilerin vergide adalet ilkesine aykr olduu sylenebilir. SIRA N T E RSZDE NET Vergide kanunilik ise vergi ve benzeri ykmlerin kanunla konulmas, deitirilmesi ve kaldrlmasdr. Vergiler kanunlarn altnda yer alan dzenlemelerle, rnein tzk ve ynetmeliklerle konamaz, kaldrlamaz ve deitirilemez. AMALARIMIZ
Vergi Hukukunun lkeleri
Verginin Trleri
K T A P K T Abiimlerine P Vergiler denme gre ikiye ayrlr. Vergi, dorudan devlete ya da kamu tzel kiilerine (rnein belediyelere) denirse dorudan vergi adn alr. Eer yaplan bir ilem dolaysyla ve belirsiz zamanda denen vergiler sz konusu olurE L Edolayl V Z Y O N vergi denir. Emlak ve gelir vergileri dorudan vergiler; KDV, sa bunlaraT da gmrk vergileri ise dolayl vergilerdir. Vergiler konularna gre ise grupta incelenir. Gelir zerinden alnan vergiler, servet zerinden alnan vergiler ve gider zerinden alnan vergiler. Gelir verNTERNET gisi ve kurumlar vergisi, gelir zerinden alnan vergilere; veraset ve intikal vergisi ve emlak vergisi ile motorlu tatlar vergisi, servet zerinden alnan vergilere; KDV, zel tketim vergisi, zel iletiim vergisi, ans oyunlar vergisi, damga vergisi ile banka ve sigorta muameleleri vergisi ise gider zerinden alnan vergilere rnek olarak gsterilebilir.
TELEVZYON
NTERNET
217
zet
A M A
Uluslararas Hukuku aklamak Uluslararas hukuk, devletlerin birbirleriyle ve dier devletler hukuku sjeleriyle olan ilikilerini dzenleyen hukuk alandr. Uluslararas hukukun hukuk olma nitelii; milletleraras stn bir otoritenin mevcut olmamas, milletleraras dzeyde, mill dzeydekine benzer bir yasama veya yarg organnn bulunmamas ve uygulamada bu hukuk alannda sistemli bir yaptrm dzeninin eksiklii gibi gerekelerle gemite sorgulanmtr. Uluslararas hukukunun kaynaklar arasnda uluslararas antlamalar bata gelir. Uluslararas antlamalar ikili veya ok tarafl olabilir. Uluslararas antlamalarn i hukuktaki etkisi eitli hukuk sistemlerinde farkl biimde karmza kar. Trkiye Cumhuriyeti hukuk sisteminde, uluslararas antlamalar kural olarak yasa hkmndedir (Anayasa, m. 90). Bununla birlikte, usulne gre yrrle konulmu uluslararas antlamalar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Uluslararas hukukun asli kaynaklar arasnda ayrca, uluslararas rf ve det ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi komuluk ilikileri gibi uluslararas hukuka zg genel ilkeler yer alr. Yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti) uluslararas hukukun yardmc kaynaklarndandr. Devlet; lke, insan topluluu ve egemenlik unsurlarndan oluur. Uluslararas rgtler, esas olarak bir kurucu andlamaya dayanan ve hukuki kiilie sahip rgtlenmelerdir. Birlemi Milletler rgt ve benzeri uluslararas rgtlere ilikin meseleler uluslararas hukuk alannda arlkl bir yer tutar. Uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikiler ve bu erevede doabilecek uluslararas uyumazlklarn zm de uluslararas hukuk alannn inceleme alanna girer. Deniz, gl, kanal ve akarsularn ve hava ve uzayn uluslararas stats de uluslararas hukuk alan ierisinde ayrca incelenmektedir.
A M A
Anayasa Hukukunu ve Anayasal ilkeleri anlatmak Anayasa bir hukuk sistemindeki en stn yasadr. 1982 Anayasasnn 11. maddesine gre: Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Yasalarn Anayasaya uygun olup olmadn Anayasa Mahkemesi denetler ve Anayasaya aykr yasalar iptal eder. Yasama organ, yrtme organ ve yarg organ Anayasa ile baldr. Anayasa dier yasalardan daha zor deitirilir; Anayasalarn baz maddelerinin deitirilmesi yasaklanabilir, Anayasada deiiklik yaplmas iin yasama organnda yasalar deitirmek iin aranan ounluktan daha fazla bir ounluk aranabilir veya Anayasa deiikliklerinin yrrle girmeleri iin halkoylamasna sunulmalar art getirilebilir. Anayasalarn ounda bir balang blm, bazlarnda balang blmnn ardndan gelen genel esaslar blm bulunur. ada anayasalarn birounda temel hak ve zgrlkler de geni bir yer tutmaktadr. Negatif stat haklar devlete; dokunmama, karmama, mdahale etmeme gibi olumsuz anlamda bir grev ykleyen haklardr. Aktif stat haklar; seme, seilme, siyasal parti kurma, siyasal partiye ye olma gibi vatandalarn siyasal srelere katlmalarn salayan haklardr. steme haklar bireye devletten bir hizmet ya da edim isteme olana tanr. Anayasa devletin temel yapsn da kurar; devletin temel organnn, yani yasama, yrtme ve yargnn kurulu ve ileyiine ilikin esaslar Anayasada yer alr. Devletin temel organlarndan yasama, yasa yapma ilevini yerine getirir. 1982 Anayasasna gre yasama organ 550 milletvekilinden oluan Trkiye Byk Millet Meclisidir. Yrtme esas olarak yasalar uygulamakla ve yasalarn verdii yetki erevesinde lke ynetimine ilikin siyasal kararlar almakla grevli organdr. 1982 Anayasas iki paral bir yrtme organ ngrmektedir: Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu, yani Babakan ve bakanlar. Yarg organ, yneticilerin ve ynetilenlerin hukuka uygun davranp davranmadklarn denetleyen ve eer bir hukuka ayk-
218
rlk varsa buna ilikin yaptrm tespit eden organdr. 1982 Anayasasna gre: Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz (m. 138). Anayasa Mahkemesi ve Anayasa yargs, Anayasa hukuku ierisinde arlkl bir yer tutar. Devletin kendisine yklenen grevleri yerine getirmesi iin kullanmas gereken yetkilerin kayna da Anayasadr. Bugne kadar Osmanl-Trk Anayasa tarihinde be anayasa yaplmtr. Bunlar srasyla, 1876; 1921; 1924; 1961; ve 1982 Anayasalardr. Osmanl mparatorluunda ilan edilen ilk Anayasa 1876 Kanun-i Esasidir. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu, 24 maddeden oluan ereve bir Anayasadr. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesi ilk kez bu Anayasada ifade edilmitir. lke vilayetlere, kazalara ve nahiyelere ayrlm; bunlardan vilayet ve nahiyelere tzel kiilik ve idari zerklik tanmtr. 1924 Anayasasnn Esas hkmler blmnde Trkiye Devletinin cumhuriyet olduu; egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu; TBMMnin ulusun tek ve gerek temsilcisi olduu ve egemenliini TBMM eliyle kullanaca belirtilmitir. 1961 Anayasas, nceki Anayasalarmza gre daha ayrntl ve uzundur, birok adan Anayasa Hukukumuza yenilikler getirmitir. Anayasann 2. maddesi cumhuriyetin niteliklerini sralamtr; devletin insan haklarna dayanmas, ayn zamanda sosyal bir hukuk devleti olmas nceki Anayasalarmzda yer almayan ilkelerdir. 1961 Anayasas, geni ve ayrntl bir hak ve zgrlkler listesi sunmaktadr. Hak ve zgrlklerin kullanmnn gletirilmesi ya da engellenmesini nleyici gvenceler de getirmitir. Salk, sosyal gvenlik, sendikal haklar gibi sosyal ve ekonomik haklar ilk kez bu Anayasada yer bulmutur. Siyasal partiler de, bu anayasada demokratik yaamn vazgeilmez unsuru olarak tanmlanmtr. Siyasal partilerin mali denetimleri ile gerektiinde kapatlmalar grevi Anayasa Mahkemesine verilmitir. 1961 Anayasas 1971 ve 1973 yllarnda nemli deiikliklere uramtr. 1982 Anayasas ise temel hak ve zgr-
lklere ilikin hkmlerde ar snrlama sebeplerine yer verilmi olduka ayrntl bir Anayasadr. 1982 Anayasas otorite-zgrlk dengesinde otoriteye arlk vermitir. Zaman iinde, zellikle temel hak ve zgrlklere ilikin blmde kapsaml birok deiiklik yaplarak otorite-zgrlk dengesinde zgrln arl arttrlmtr. 1982 Anayasasnn dayand temel ilkeler Cumhuriyetin Nitelikleri bal altnda 2. maddede saylmtr. Buna gre; Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk Milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
A M A
dare Hukukunu tanmlamak dare hukuku, idarenin kuruluuna, yapsna, ileyiine ve idarenin yerine getirdii ilevin dzenlenmesine ilikin kurallar ierir. dare, yrtme organnn; Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlar dnda kalan ksm ile il zel idaresi, belediye, ky, niversite, TRT, meslek kurulular gibi dier kamu tzel kiilerini ifade eder. dare hukukunun konular arasnda idarenin kuruluu, yani idari tekilat nemli bir yer tutar. Anayasamza gre darenin kurulu ve grevleri, merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr. dari tekilata hakim olan temel ilke idarenin btnl ilkesidir. dare tek yanl ve iki yanl olmak zere iki tr ilem yapar. Tek yanl idari ilemler bireysel idari ilemler ve dzenleyici ilemler olmak zere ikiye ayrlr. ki yanl idari ilemler ise idari szlemelerdir. darenin faaliyetleri asndan temel kavram kamu hizmetidir. Kamu dzenini salamaya ynelik kolluk hizmeti idarenin faaliyetleri arasnda en nemlilerindendir. dare kamu grevlileri eliyle ve kamu mallarn kullanarak faaliyetlerini yrtr. dare tm faaliyetlerini yrtrken, hukuk devleti ilkesi gerei Anayasaya ve yasalara uygun davranmak zorundadr. Anayasaya gre: darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. lk derece mahkemeleri (idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri) ve st derece mahkemelerinden (blge idare mahkemeleri ve Dantaydan) oluan idari yarg, idarenin hukuka uygunluunu salamaktadr.
219
A M A
Ceza Hukukunu zetlemek Su olarak tanmlanan davranlar gerekletirildiklerinde toplumsal bar tehdit ederler. Ceza hukuku, sular tanmlayan, sular iin ngrlen yaptrmlar ve bu yaptrmlarn nasl uygulanacan gsteren hukuk alandr. Ceza hukukunun cezalandrc bir ilevi vardr. Ayrca ceza hukuku, koruyucu ilevi gerei, sulularn cezalandrlmasn salad iin baka kiilerin su ilemesini de engeller. Ceza hukuku, sular ve yaptrmlar gsteren maddi ceza hukukunu ve sularn ortaya karlp faillerinin yarglanmas (ceza muhakemesi hukuku) ve yaptrmlarn uygulanmas (infaz hukuku) ile ilgili konular ieren ekli ceza hukukunu ierir. Ceza normu iki unsurdan oluur: Emir ve yaptrm. Ceza hukukunda yer alan kanunilik ilkesine gre; yasada aka gsterilmeyen bir fiil su oluturmaz ve bir su iin ancak yasada belirlenen ceza uygulanabilir. Bu ilkenin sonular yledir: rf ve det kurallaryla su ve ceza yaratlamaz, ceza hukukunda kyas yasaktr, ceza yasalar ak ve belirli olmaldr, aleyhte yasalar geriye yrmez.
A M A
Vergi Hukukunu tanmlamak Devlet, kamu hizmetini yerine getirebilmek iin mali kaynaklara (para ve mallara) ihtiya duyar. Mali hukuk, devletin bu mali kaynaklar nasl elde edecei ve kullanlacana ilikin kurallar ierir. Mali hukuk iki alt-alan iermektedir: Devletin gelirlerine ilikin gelir hukuku (vergi hukuku) ve devletin giderlerine ilikin gider hukuku (bte hukuku). Geni anlamda vergi hukuku verginin yannda resim, har ve erefiye gibi devletin kamu gcne dayanarak elde ettii tm gelirleri kapsarken dar anlamda vergi hukuku yalnz vergilere ilikin kurallar ierir. Dolaysyla vergi hukuku, devlet ile vergi mkellefleri arasndaki vergi ilikisinden kaynaklanan hak ve devleri inceleyen hukuk alandr. Vergi hukuku ierisinde incelenen nemli konular; vergi yasalarnn uygulanmas meselesi, devletin vergilendirme yetkisi ve bunun karlnda kiilerin vergi devi vb.dir. Vergilendirme ilemleri; tarh, tebli, tahakkuk ve tahsildir. Bu ilemlerde uyulmas gereken sreler, vergi borcunun sona ermesine ilikin kurallar, vergi hukukunun dier nemli konulardr. deme, zamanam, takas, terkin gibi nedenlerle vergi borcu sona ermektedir. Vergi uyumazlklar ve zm yollar da vergi hukukunun nemli inceleme konularndandr.
220
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Kamu hukukunun bir alt alan deildir? a. Anayasa hukuku b. Vergi hukuku c. dare hukuku d. Miras hukuku e. Ceza hukuku 2. Aadakilerden hangisi Uluslararas hukuk (Uluslararas Kamu hukuku) hakknda sylenemez? a. Uluslararas hukukun inceleme alanlarnn banda Uluslararas hukukun kaynaklar gelmektedir. b. Yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti), Uluslararas hukukun asli kaynaklar olarak kabul edilir. c. Devletler ve uluslararas rgtler, uluslararas hukukun kiileridir. d. Uluslararas hukuk kiileri arasndaki ilikiler erevesinde doabilecek uluslararas uyumazlklarn zm de uluslararas hukukun ilgi alan ierisindedir. e. Deniz, gl, kanal, akarsular, hava ve uzayn uluslararas stats Uluslararas hukuk alan ierisinde incelenmektedir. 3. Aadakilerden hangisi Uluslararas hukukun inceleme alanna dahil deildir? a. Yasama, yrtme ve yargnn ileyii b. Halklarn geleceklerini tayin etme hakk c. Devletin egemenlik yetkileri d. Egemenliin korunmas e. Devletlerin ve hkmetlerin tannmas 4. 1982 Anayasasnn genel esaslar blmnde aadakilerden hangisine yer verilmemitir? a. Anayasann yapl nedenleri b. Devletin ekli c. Devletin btnl, resmi dili, bayra d. Devletin temel ama ve grevleri e. Anayasann balayclna ve stnlne ilikin esaslar 5. Osmanl mparatorluunda 1876 tarihinde iln edilen ilk Anayasa olan Kanun-i Esasi iin, aadakilerden hangisi sylenemez? a. Padiahn tek tarafl iradesiyle yaplm bir ferman Anayasadr. b. ki kanatl bir yasama organ oluturulmu (Meclis-i Umumi); bunlardan Heyet-i Mebusan yelerinin Padiah tarafndan seilip atanmas, Heyeti Ayan yelerinin halk tarafndan seilmesi yntemi benimsenmitir. c. lk kez -ksmen de olsa- halk temsil eden bir parlamento kurulmutur. d. Padiahn sorumsuzluu ve kutsall anlay ile yasama-yrtme ilikilerindeki stnl bu Anayasada srdrlmtr. e. Kanun-i Esaside yaplan 1909 deiiklikleri, 1876da iln edilen ilk biiminden farkl olarak, Padiahn tek tarafl iradesiyle deil, Meclisin giriimi ve katlmyla gerekletirilmitir. 6. 1921, 1924 ve 1961 Anayasalar ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilk kez 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda ifade edilmitir. b. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu, yasama ve yrtme yetkilerinin Parlamentoda toplanmasn ngren meclis hkmeti sistemini benimsemitir. c. 1924 Anayasas iin; meclis hkmeti sisteminin baz etkileri devam ediyor olsa da, yasama-yrtme ilikisi asndan bu Anayasann parlamenter sisteme yakn bir dzenleme getirdii sylenebilir. d. Devletin insan haklarna dayanmas, ayn zamanda sosyal bir hukuk devleti olmas 1921, 1924 ve 1961 Anayasalarnda yer alan ilkelerdir. e. 1924 Anayasas zaman iinde nemli deiikliklere uramtr, rnein, 1928de devleti laikletirme ynnde nemli admlar atlmtr.
221
7. Aadakilerden hangisi merkezi idarenin bakent tekilat iinde yer almaz? a. Cumhurbakan b. Babakan c. Bakanlar Kurulu d. Bakanlklar e. TRT 8. dare Hukuku ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. dare hukukunun konular arasnda idarenin kuruluu, yani idari tekilat nemli bir yer tutar. b. dari tekilata hakim olan temel ilke idarenin btnl ilkesidir. c. Bir kiinin memur olarak atanmas, idarenin dzenleyici ilerindendir. d. Kolluk hizmeti, idarenin en nemli faaliyetlerindendir. e. darenin sahip olduu yetkileri kullanmas sonucunda bir zarar ortaya karsa, idarenin sorumluluu doar. 9. Aadakilerden hangisi, Ceza Hukukuna yardmc disiplinlerden biri deildir? a. Kriminoloji b. Kriminalistik c. Viktimoloji d. Adli tp e. Sosyal gvenlik hukuku 10. Aadakilerden hangisi Vergi Hukukunun asli kaynaklarndan deildir? a. Kanun hkmnde kararname b. Tzk c. Uluslararas andlama d. Aklayc genel tebliler e. Ynetmelikler
Yaamn inden
Anayasa Mahkemesi ve Uluslararas Anlamalar Rona Aybay Bir uluslararas anlamann, resmen onaylandktan sonra anayasaya aykrlk nedeniyle iptal olunmas, uluslararas hukuk asndan birtakm ciddi sorumluluklara yol aabilir. Bu nedenle, onaylanm bir anlamann anayasa yargs denetimi dnda tutulmas yerindedir. Ancak Trk anayasasyla badamaz hkmler ierdii savlanan metinlerin, onay aamasndan nce Anayasa Mahkemesince denetimden geirilebilmesi de gerekir. Ana muhalefet Partisi CHPnin, Akkuyuda nkleer santral kurulmasn ngren kanunun anayasaya aykrl savyla Anayasa Mahkemesine bavurma giriimi, uluslararas anlamalarn Anayasa Mahkemesince denetlenmesi konusunu yeniden gndeme getirmi grnyor. AKP Grup Bakanvekili Bekir Bozda, anayasann 90. maddesi karsnda, byle bir bavurunun anayasaya aykr olduunu saptam ve bu grn aklam. AKP Grup Bakanvekili, CHPnin, Akkuyuda nkleer santral kurulmasna ilikin kanunu, Anayasa Mahkemesine gtrme kararn deerlendirirken, CHPnin konuyu Anayasa Mahkemesine gtrmesi anayasann 90. maddesine aykr bir bavurudur demi. Anayasann ilgili hkmne gre tzel kiiler (ve doal olarak siyasal partiler) de iinde olmak zere Herkes, meru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir (m.36/I). Ana muhalefet partisinin, anayasadan ald yetkiyi kullanarak Anayasa Mahkemesine bavurmas meru vasta ve yollar dnda bir yntem midir? Anayasa Mahkemesine yaplm bavuruda bir yanllk, savlarn hukuksal dayanaklarnda yetersizlik saptanrsa, dava mahkemece reddolunur; byle bir durum yoksa dava kabul edilir ve kanun iptal edilir. Anayasann bu konuyla ilgili hkm yledir: Usulne gre yrrle konulmu milletleraras anlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anaysa Mahkemesine bavurulamaz. (madde 90/son f. ilk tmce). Anayasa Mahkemesine bavurulmasnn anayasaya aykr olduu sznn ciddiye alnp tartlabilmesi iin, ncelikle sorulmas gereken husus; bu aamada ortada
222
usulne gre yrrle konulmu bir uluslararas anlama olup olmaddr. Anayasann 90. maddesinin anlamn ve gemiini bilenler, 1924 Anayasasnn devletlerle mukavele ve muahede akdi yetkisini TBMMye veren hkmn, 1961 Anayasas ile yrrlkten kalkm olduunu bilirler. Gnmzde TBMMnin, uluslararas anlamalarla ilgili yetkisi, onaylamak deil, onaylamay bir kanunla uygun bulmaktr. Onay ilemi, uluslararas hukuk kurallar uyarnca, yrtme organnca, yani hkmete yaplr. Nitekim, sz konusu 6007 sayl kanunun ad da bunu gstermektedir: TC Hkmeti ile Rusya Federasyonu Hkmeti arasnda (...) Akkuyu sahasnda bir nkleer g santral tesisine ve ibirliine ilikin anlamann onaylanmasnn uygun bulunduu hakknda kanun. Bu aamada, ortada usulne gre onaylanm bir uluslararas anlama metni deil, TBMMce kabul edilmi bir kanun vardr. Bu metin, her kanunda bulunan yrrlk ve uygulama maddeleri dnda tek bir maddeden olusa da bir kanundur. Kanunlarn, anayasaya ekil ve esas bakmndan uygunluunu denetlemek de Anayasa Mahkemesinin balca grevidir (AY. m. 148). Anayasa Mahkemesi, 6007 sayl kanunla onaylanmas uygun bulunan metnin, AY m. 90 anlamnda bir uluslararas anlama olup olmadn saptamak durumundadr. Uluslararas sorumluluk Onaylanm bir uluslararas anlamann, onay ileminden sonra anayasaya aykrlk gerekesiyle iptal edilmesi, devletin o anlamayla kabul ettii ykmllkleri yerine getirememesi sonucunu dourur. Bu da, uluslararas hukuk karsnda devleti g durumda brakabilir. Byle bir durumda, anlamann niteliine ve kapsamna gre (ve ne yazk ki, gnmz dnyasnda devletin uluslararas ilikiler alanndaki gcne gre) deien llerde, birtakm yaptrmlarn uygulanmas sz konusu olabilir. Anayasadaki usulne gre yrrle konulmu uluslararas anlamalarn anayasaya aykrlnn denetlenmesini engelleyen hkmn varlk nedeni budur. Ancak Trk anayasasyla badamaz nitelikte hkmler ierdiinden kuku duyulan anlamalarn da, yarg denetiminden geirilebilmesini salamak gerekir. TBMMce kabul edilmi bir kanun ve yasa deiiklikleri Anayasa Mahkemesince anayasaya uygunluk denetiminden geirilebilirken, anlamalarn btnyle denetim d kalmas, anayasann temel ilkelerinden olan hukuk devleti kavramyla badamamaktadr.
Bu noktada, 1961 Anayasasndan bu yana, ok byk bir eksiklik, her vesileyle karmza kmaktadr. Bu, ksaca ndenetim denilen denetim trnn, 1961 Anayasas metninden -deyim yerindeyse- son dakikada karlm olmasnn sonucudur. Bu konudaki olgusal bilgileri ve eletirilerimi, gerek bu stunlarda gerek baka yerlerde yllardr akladm iin, burada ok ksa olarak yineliyorum: 1961 Anayasasnn hazrlk evresinde, anayasann btnn kapsayan, sistematik tasar (taslak) ortaya kmt: Ksa adlaryla n-Tasar (Onar Tasars), SBF Tasars, Temsilciler Meclisi Tasars. Anayasa Mahkemesine anlamalar konusunda bir tr n-denetim yetkisi tanyan bir dzenleme, tasarda da yer almt. Anayasa Mahkemesini btnyle devre d brakan hkm, grne gre, Kurucu Meclisin askeri kanad MBKnin kararyla anayasaya girmitir. Askeri kanadn bu tutumunun nedenlerinin aklanmas tarihe kar bir grevdir. n-denetim nedir? Bizim Anayasa Mahkememizin, uluslararas anlamalarla ilgili denetim yetkisinin olmamasna karlk, baz devletlerde anayasa mahkemelerinin, ksaca n-denetim dediimiz trden bir yetkisi vardr. Bunun rnei, Trkiye ile Ermenistan arasnda imzalanm olan uluslararas anlama niteliindeki protokollerin, Ermenistan Anayasa Mahkemesince denetimden geirilmesinde grlmtr. n-denetimin kabul edildii sistemlerde, devletin anayasasyla badamaz hkmler ierdii ileri srlen uluslararas anlamalar, onaylanmadan nce Anayasa Mahkemesinin denetiminden geirilmekte; anayasaya aykr bulunan anlamalarn onaylanmasna olanak bulunmamaktadr. Ortada henz onaylanm bir anlama bulunmad iin, devletin uluslararas sorumluluu da sz konusu olmamaktadr. Sonu Bir uluslararas anlamann, resmen onaylandktan sonra anayasaya aykrlk nedeniyle iptal olunmas, uluslararas hukuk asndan birtakm ciddi sorumluluklara yol aabilir. Bu nedenle, onaylanm bir anlamann anayasa yargs denetimi dnda tutulmas yerindedir. Ancak Trk anayasasyla badamaz hkmler ierdii savlanan metinlerin, onay aamasndan nce Anayasa Mahkemesince denetimden geirilebilmesi de gerekir. 1982 Anayasasnn demokratikletirilmesi ad altnda tutarsz ve birbiriyle uyumsuz hkmlerden oluan paketler hazrlanrken, Ermenistan Anayasa Mahkeme-
223
Okuma Paras
sinde bulunan yetkinin niin bizim Anayasa Mahkememizden esirgendii de sorulmaldr. Trkiye Barolar Birliinin istei zerine, aralarnda bulunmaktan onur duyduum bir grup hukuku tarafndan hazrlanan ve bir kitap olarak yaymlanan gerekeli TC Anayasa nerisi (TBB yayn, 1. bas Ekim 2007) bu n-denetimin nasl yaplacan gstermitir (neri m.103). zetle, onaylanmas ngrlen anlama metni, TBMMye sunulacak, cumhurbakan, siyasal partiler ya da 20 milletvekili 30 gn iinde Anayasa Mahkemesine bavurarak denetim isteminde bulunabilecektir. Anayasa Mahkemesince, anayasa ile badamaz bulunan metinler onaylanamayacaktr. Kaynak: 26 Temmuz 2010, http://cumhuriyet.com.tr /?hn=160826 1. Ceza Dairesi 2002/4703 E., 2003/1319 K. LDRMEYE TAM TEEBBS TEKERRR 5663 S. KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA KANUNUNDA ... [ Madde 1 ] ZET HIRSIZLIK N GRD EVDE UYANAN MAKTULEY LDREN SANIIN, BRAZ SONRA MAKTULENN OLU LE KARILAARAK ONUN KARNINA, DALAK, MDE, VE BAIRSAKLARINA BIAKLA VURMASI SONUCUNDA AMELYATLA DALAI IKARILARAK MADURUN HAYATININ KURTARILMASI OLAYINDA; OLAY BTNL GZETLDNDE SANIIN EYLEMNDEK KASTIN MADURUN YAAMINA YNELK OLDUUNUN KABUL GEREKR. OLAYDA SANIK LDRME VE GASP SULARININ CEZASINDAN KURTULMAK AMACIYLA LDRMEYE TAM TEEBBS SUUNU LEMTR. MUHTELF CEZALARIN TMA SURETYLE NFAZI YAPILAN MAHKUMYETN TEKERRRE ESAS OLABLMES N, TMAEN TESS OLUNAN SONU CEZA YNNDEN BHAKKIN TAHLYE TARHNN TESPT GEREKL VE YETERLDR. BHAKKIN TAHLYE TARH SORULDUKTAN SONDA TEKERRR HKMNN UYGULANMASININ GEREKMES HALNDE, NCELKLE VARSA ZEL TEKERRRE UYGUN EN AIR CEZA YOKSA GENEL TEKERRRE UYGUN EN AIR CEZA BULUNARAK, BUNUNLA SINIRLI KALINMAK SURETYLE TEKERRR UYGULAMASI YAPILMALIDIR. BHAKKIN TAHLYE TARH TEKERRRE UYGUN DEL SE, TCKNUN 17. MADDES UYARINCA LEM YAPILMALIDIR. TEKERRR HESABINDA AY OLARAK VERLEN CEZANIN ARTIRIMI SIRASINDA CEZA YILA DNTRLEMEZ. tihat Metni Hrszlk suunu kolaylatrmak maksadyla Firdevsi ldrmekten, ilemi olduu suu gizlemek, delil ve emarelini ortadan kaldrmaktan ve de kendini cezadan kurtarmak maksadyla Dursun da uzuv tatili niteliinde bakla yaralamaktan hrszlktan ve gasp suuna eksik derecede teebbsten sank Gven yaplan yarglanmas sonunda: 15 ay geceli gndzl bir hcrede tecrit edilmek suretiyle mebbet ar hapis cezasyla hkmllne ilikin (Giresun Ar Ceza Mahkemesi)nden verilen 27.8.2002 gn ve 111/147 sayl hkmn Yargtayca incelenmesi sank tarafndan istenilmi olduun-
224
dan dava dosyas C.Basavclndan tebliname ile Dairemize gnderilmekle: incelendi ve aadaki karar tespit edildi. lm sonucunu douran eylemin ve husule getirilen lezyonlarn mahiyetine gre, maktulenin baz hastalklarnn lme kar direncini azalttndan bahisle suun TCK.nun 452/2. maddesi ile deerlendirilmesi gerektii yolundaki Adli Tp Trabzon Grup Bakanlnn raporu yerine, kiide kronik solunum ve dolam sistemi hastal bulunmakla birlikte maruz kald travmalara bal sada tm kaburgalarda, solda 3 adet kaburgadaki krk, az ve burun kapatlmas yal kiilerde bal bana lm tevlid edebildii cihetle lmn az burun kapatlmas ve gs bassna bal solunun yetmezliinden ileri geldii yolundaki Adli Tp Birinci ihtisas Kurumunun mtalaas kabul edilerek sua ldrme vasf verilmesinde bir isabetsizlik grlmemi bu konuda Adli Tp Genel Kurulundan gr alnmas gerektiinden bahisle bozma neren teblinamedeki dnceye itirak edilmemitir. Toplanan deliller karar yerinde incelenip, sann ldrme ve gasp sular ile madura ynelik suunun sbutu kabul, olua ve soruturma sonularna uygun ekilde ldrme ve gaspa eksik teebbs sularnn nitelii tayin, cezay azaltc bir sebep bulunmad taktir klnm, savunmas inandrc gerekelerle reddedilmi, incelenen dosyaya gre verilen hkmde bozma sebepleri dnda isabetsizlik grlmemi olduundan, sann sbuta ilien ve yerinde grlmeyen temyiz itirazlarnn reddine, Ancak: 1. Hrszlk yapmak amac ile girdii evde uyanan maktuleyi ldren sann, biraz sonra karlat maktulenin olu olan madurun karnna, dalak, mide ve barsak yaralanmasna ve ameliyatla dalann karlarak hayatnn kurtarlmasna mncer olacak ekil ve iddetle bakla vurmasnda olay btnl de gzetildiinde kastnn yaama ynelik olduunun kabul ile ldrme ve gasp sularnn cezasndan kurtulmak iin iledii ldrmeye tam teebbs suundan TCK.nun 450/9 ve 62. maddeleri ile tecziyesi yerine sua yaralama vasf verilmesi, 2. Muhtelif cezalarn itimai suretiyle infaz yaplan mahkumiyetin tekerrre mesnet olabilmesi iin, itimaen tesis olunan sonu ceza ynnden bihakkn tahliye tarihinin tespitinin gerekli ve yeterli olduu, itimaya dahil olan mnferit cezalarn birbirinden tefrik olunarak herbiri ynnden artla bihakkn tah-
liye tarihleri nazari olarak tespit olunup hangisi msaitse o ceza bakmndan tekerrr uygulamas yaplamayaca cihetle, Tokat Asliye Ceza Mahkemesinin 22.3.1995 gn ve 1995/18 mut. Sayl karar ile itimaen tayin edilen 11 yl 72 ay 251 gn hapis cezasnn bihakkn tahliye tarihi sorulduktan sonda tekerrr hkmnn uygulanmasnn gerekmesi halinde ve ancak bundan sonra ilamda yer alan cezalardan ncelikle varsa zel tekerrre uygun en ar ceza yoksa genel tekerrre uygun en ar ceza bulunmak ve bununla snrl kalnmak suretiyle tekerrr uygulamas yaplmas, itimaen tesis olunan ceza, bihakkn tahliye tarihi itibariyle tekerrre elverili deilse, bu takdirde TCK.nun 17. maddesi uyarnca ilem yaplmas gerekirken yaplmayarak eksik nceleme sonucu TCK.nun 81. maddesi ile uygulama yaplmas, 3. Kabule ve uygulamaya gre de; Sana yaralama suundan verilen cezann 9 yl 12 ay olduu dikkate alnp tekerrrle artrm yapldnda ay olarak verilen cezann yla dnemeyecei gzetilerek artrm sonucu 9 yl 18 ay yerine 10 yl 6 ay ar hapis cezasna hkmolunmas, Kanuna aykr ve sann sair temyiz itirazlar bu itibarla yerinde bulunduundan, aleyhe temyiz olmadndan CMUK.nun 326. maddesi uyarnca ceza miktar ynnden kazanlm hakka riayet artyla hkmn ksmen teblinamedeki dnce gibi (BOZULMASINA), 9.6.2003 gnnde oybirlii ile karar verildi. Kaynak: http://emsal.yargitay.gov.tr/VeriBankasiIstemciWeb/
225

1. d 2. b 3. a 4. a 5. b 6. d 7. e 8. c 9. e 10. d Yantnz yanl ise Kamu Hukuku ve Dallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasa Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasa Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasa Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dare Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dare Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ceza Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vergi Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bir hukuki ilikinin kamu hukuku ilikisi olup olmadn tespit etmede, baka bir deyile, kamu hukukuzel hukuk ayrmnda yararlanlan teori veya ltlerden birinin genel olarak kabul grdn sylemek mmkn deildir. Bununla birlikte tm teoriler kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn bir boyutunu aklamaktadr. Dolaysyla bir hukuki ilikinin mahiyetini belirlerken bu ltler erevesinde birka adan deerlendirme yapmak faydal olacaktr. Sra Sizde 2 Uluslararas rf ve det ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi komuluk ilikileri gibi uluslararas hukuka zg genel ilkeler de Uluslararas hukukun asli kaynaklar arasnda yer alr. Yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti) ise uluslararas hukukun yardmc kaynaklar olarak kabul edilir. Sra Sizde 3 Uluslararas hukuk kiileri arasnda sz konusu olabilecek ilikilere rnek olarak; diplomatik ilikiler, konsolosluk ayrcalklar, uluslararas antlamalarn imzalanmas iin yaplan grmeler verilebilir. Sra Sizde 4 Balang blm anayasalarn ounda bulunur. Balanglarda, Anayasann felsefesi, yapld dnemin siyasal ve toplumsal koullar, yapl nedenleri, dayand temel ilke ve deerler ortaya konur. Balang blm edeb bir slupla kaleme alnan, genellikle hukuk kural nitelii tamayan bir metin olmakla birlikte, Anayasann bir paras saylabilir. rnein, 1982 Anayasasnn 176. maddesine gre; Anayasann dayand temel gr ve ilkeleri belirten balang ksm, Anayasa metnine dhildir. Sra Sizde 5 1876 Anayasas, yasa nnde eitlik, kii zgrl ve dokunulmazl, basn zgrl, eziyet, ikence, msadere ve angarya yasa gibi ok sayda hak ve zgrlkle nemli yargsal gvenceleri tanmtr. Ancak tannan bu hak ve gvenceler, Anayasada Padiaha tannan srgn yetkisiyle etkisiz klnmtr.
226
Sra Sizde 6 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna gre ok daha geni ve ayrntl bir hak ve zgrlkler listesi sunmaktadr. nceki Anayasadan farkl olarak salk, sosyal gvenlik, sendikal haklar gibi sosyal ve ekonomik haklar ilk kez bu Anayasada yer bulmutur. Siyasal partiler de, 1961 Anayasasnda demokratik yaamn vazgeilmez unsuru olarak tanmlanmtr. 1961 Anayasas, hak ve zgrlkleri saymakla yetinmemi; hak ve zgrlklerin kullanmnn gletirilmesi ya da engellenmesini nleyici gvenceler de getirmitir. Sra Sizde 7 Anayasal ilkeler unlardr: Atatrk milliyetiliine bal devlet, nsan haklarna saygl devlet, Laik devlet, Demokratik devlet, Sosyal devlet, Hukuk devleti. Sra Sizde 8 darenin hukuka uygunluu; idarenin tm faaliyetlerini yrtrken hukuka, yani Anayasaya ve yasalara uygun davranmak zorunda olmasdr. darenin hukuka uygunluu, hukuk devleti ilkesinin de gereklerinden biridir. Anayasamzn 125. maddesine gre: darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. darenin hukuka uygun davranp davranmad ve eer hukuka aykr davranmsa hangi yaptrmn uygulanaca yarg organ tarafndan tespit edilir. lk derece mahkemeleri (idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri) ve st derece mahkemelerinden (blge idare mahkemeleri ve Dantaydan) oluan idari yarg, idarenin hukuka uygunluunu salar. Sra Sizde 9 Ceza hukuku, sulularn cezalandrlmasn salad iin baka kiilerin su ilemesini de engeller. Bu yanyla ceza hukuku koruyucu bir ilev grr. Sra Sizde 10 Vergi hukukunda, vergi yasalarnn uygulanmas meselesi bal altnda; vergi yasalarnn hangi devletin veya devletlerin snrlar ierisinde nasl uygulanaca, vergi yasalarnn yrrle girmesi ve yrrlkten kalkmas, vergi yasalarnn yorumu, vergi hukukunda boluk doldurma ve takdir yetkisi gibi konular deerlendirilir. Sra Sizde 11 Vergi uyumazlklar esas olarak, idari (uzlama ve vergi hatalarnn dzeltilmesi) ve yargsal yolla (vergi yargs) zlr. Adal, E. (2011). Hukukun Temel lkeleri El Kitab, stanbul: Legal. Anayurt, . (2011). Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, Ankara: Sekin Yaynclk. Aybay, A. ve Aybay, R. (2011). Hukuka Giri, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Aydn, N. (2009). Hukuka Giri Temel Kavramlar, Ankara: Adalet Yaynevi. Aydn, U. (2011). Temel Hukuk Dersleri, Eskiehir: Nisan Kitabevi. Battal, A. (2011). Hukukun Temel Kavramlar, Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. A. Bozkurt, E. (2011). Genel Hukuk Bilgisi, Ankara: Yetkin Basm ve Yaymclk A.. Dinkol, A. (2011). Hukuka Giri, stanbul: Der Yaynlar. Gzler, K. (2011). Hukukun Temel Kavramlar, Bursa: Ekin Kitabevi. Gzbyk, A. . (2011). Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, Ankara: Turhan Kitabevi. Griz, A. (2011). Hukuk Balangc, Ankara: Siyasal Kitabevi. http://emsal.yargitay.gov.tr/VeriBankasiIstemciWeb/ Kayhan, . (2011). Hukukun Temel Kavramlar, Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. A. en, E. (2010). Hukuka Giri, stanbul: Der Yaynlar. www.tdk.gov.tr Ylmaz, Ejder (2011). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin Basm ve Yaymclk A.
Szlk
227
Szlk A
Adalet: Herkesin hakkn tanma; karlkl zt yararlar arasnda hakka uygun olan eitlik veya denge; zulmetmeme; insafl davranma. Adli yarg: Anayasa, idar ve asker yarg dnda kalan btn yarg faaliyetini ieren yarg faaliyeti. Ahde vefa: Yaplan szlemelere uyulmasnn zorunlu olmas kural; verilen sze uyma. Aile hukuku: Aileyi oluturan kiilerin karlkl hak ve grevlerini dzenleyen hukuk dal. Medeni Kanunun eitli hkmleri aile hukukunu dzenler; bu hkmler, nianlanma, evlenme, boanma, nesep, nafaka, aile bakanl, aile mallar, vesayet gibi hkmlerdir. Akit: Szleme. Aksi ile kant: Bir sorunun zmnde, dzenlenmi bulunan aksi bir kuraldan hareket ederek sonuca varma. Anayasa: Bir devletin ynetim biimini belirten, yasama, yrtme, yarglama glerinin nasl kullanlacan gsteren, yurttalarn kamu haklarn bildiren temel yasa. Askeri yarg: Askeri kaza, askeri yarg, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr; bu mahkemeler, asker kiilerin askeri olan sular ile, bunlarn asker kiiler aleyhine veya askeri yerlerde yahut askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulardan doan ve askerlerle ilgili olarak kanunlarn dzenledii idari ilemlerin iptali ve tazmini ile ilgili davalara bakmakla grevlidir. Ayrt etme gc: Temyiz kudreti. Ayni haklar: Kiisel haklarn aksine olarak, eya (nesne) zerinde dorudan doruya mutlak egemenlik yetkisi veren ve herkese kar ileri srlebilen haklar; mala (eye) ve zellikle onun mlkiyetine ilikin haklar. Butlan: Bir hukuki ilemin hkm dourmas iin uyulmas gereken temel ve biim koullarndan birinin bulunmamas hkmszlk,mutlak butlan, nisbi butlan, iptal edilebilirlik ve yokluk adlaryla anlrlar.
C-
Cebri icra: Kendi arzularyla borlarn demeyen borlularn borlarn Devlet kuvveti (basks) ile demelerinin salanmasdr; alacakllarn alacaklarn alabilmeleri iin Devlet organlarna bavurmalar ve ilgili icra (kamu) dairelerinin, (gereinde) zor kullanarak, borluyu borcunu demeye zorlamalar. Ceza: Yasay ineyen kiiye, yntemine gre mahkemeler (veya dier yetkililer) tarafndan uygulanan yaptrm. Ciro: Bono, ek, polie gibi kambiyo senetlerinin hak sahibi tarafndan bakasna devredilmesi iin szkonusu senetlerin arkasnn imzalanmas ilemi. ek: Emre yazl senettir; deme aracdr. ekte, ek kelimesi, kaytsz artsz bir bedelin denmesi iin havale, deyecek kimsenin ad soyad, deme yeri, keide gn, keide yeri ve keidecinin imzas bulunmaldr. ok tarafl hukuksal ilem: Hukuksal durumun hkm ve sonu dourabilmesi iin tek tarafl irade aklamasnn yetmeyip birok irade beyannn aklanmasnn gerekli olduu hukuksal ilem; rnein, szlemeler, kararlar.
D
Dantay: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile grevlendirilmi bulunan yksek idare mahkemesi, danma ve inceleme mercii. Dava hakk: Herkesin meru vasta ve yollardan yararlanarak mahkeme nnde davac veya daval olarak bulunabilmesi hakk. Davac: Dava eden kimse, mddei. Daval: Dava edilen (kimse), mddeialeyh. Defi: Bir borlunun borcunu, kesin veya geici olarak tamamen veya ksmen yerine getirmekten kanmak iin dayand hukuksal nedenler; rnein, zamanam defi. Defi, davann banda (esasa cevap sresi iinde) ileri srlmelidir; aksi takdirde bir daha ileri srlemez, srlrse savunmann geniletilmesi yasa ile kar karya gelinir. Doktrin: reti; bilim adamlarnn grleri. Donatan: Gemisini deniz ticaretinde kullanan gemi sahibi; kendisinin olmayan bir gemiyi kendi adna deniz ticaretinde bizzat veya bir kaptan araclyla kullanan kimse nc kiilerle olan ilikilerinde donatan saylr.
B
Babalk davas: Evlilik d doan ocuun anasnn ve ocuun, babaya veya miraslarna kar, doumdan nce veya doumdan sonra balayarak en ge bir yl iinde at babaln yarg karar ile belirlenmesine ynelik dava. Berat: Resm belge. Bilimsel yorum: Hukuk kurallarnn bilim adamlar tarafndan yaplan yorumu; bilimin gereklerine uygun ekilde yorumlama. Bor ilikisi: Bir yanda alacakl, dier yanda borlu bulunan ve birinin dierine bir edada bulunmas sonucunu douran hukuksal iliki.
228
E
Eda davas: Davalnn bir i yapmaya, bir ifada (edada) bulunmaya veya bir i yapmamaya, bir ifada bulunmamaya mahkm edilmesinin istenildii dava. Edim: fa; eda; borlanlan ey; borcun konusu; alacaklnn borludan yerine getirmesini talep etme hakk bulunduu ve borlunun yerine getirmekle ykml olduu hareket biimi; bu, genellikle bir verme, yapma veya vermeme, yapmama biiminde olur. Equity law (hakkaniyet ve nefaset hukuku): ngiliz hukukunda, geleneklerin sertliini gidermek zere hakkaniyete dayanlarak verilen kararlardan doan hakkaniyet ve nesafet hukuku. Ergin: Reit; onsekiz yan doldurmu, evlenmi veya mahkeme kararyla ergin klnm kii. Evleviyet: ncelik
H
Hak: Hukuken korunan menfaat; adalet; insaf; hakkaniyet; kiilere tannan yetki, davran zgrl; edinebilme, sahiplik ileri srebilme yetkisi; yasaca tannan ayrcalk. Hak ehliyeti: Medeni haklardan yararlanma ehliyeti; her insann hak ehliyeti vardr; insanlar, hukuk dzeninin snrlar iinde, haklara ve borlara ehildirler. Haksz fiil: Bir kimsenin, ister bile bile (kasden), ister savsama (ihmal) yoluyla olsun, bir bakasnn hukuka aykr olarak zarara uramasna neden olan eylemi. Hata: stemeyerek ve bilmeyerek yaplan yanl, kusur, yanlma, yanlg. Hsmlk: Birbirin kan, evlenme veya evlat edinme szlemesi gibi doal veya szlemesel bir bala yaklam olanlar arasndaki yaknlk; akrabalk. Hile: Aldatma; yanltma; bir kimsenin; kendi davran biimi veya sarf ettii szler ile dier bir kimseyi bir irade beyannda bulunmaya veya bir szleme yapmaya yneltmek iin yanl bir fikir douuna veya yanl fikrin devamna bile bile neden olmasdr. Hukuki fiil: Hukuki sonu douran ve kii elinden kan eylem. Hukuki ilem: Bir veya birden ok kiinin hukuksal bir sonuca ynelttikleri irade aklamas. Hukuki ilem, vasiyetname dzenlenmesinde olduu gibi tek yanl; szleme veya kararda olduu gibi iki (ok) yanl da olabilir. Hukuki olay: Hukuki sonu douran ve insan eliyle olmayan olay. Hukuki sorumluluk: Ceza ve disiplin sorumluluu dnda kalan zel hukuktan doan sorumluluk; hukuki sorumluluk, kural olarak denceyi (tazminat) gerektirir, rnein, haksz fiil failinin tazminat sorumluluu. Hukuki tayir: leme; bir kimsenin malik olmad eyi ilemesi veya bakalatrmas; rnein, bakasna ait bir mermerden heykel yapmas. Hkmsz: Geersiz; hukuki geerlilii olmayan; batl; iptal edilebilir; keenlemyekn. Hsnniyet: yiniyet
F
Fail: Yapan; suu ileyen; fiili (eylemi) yapan. Federasyon: Savunma ve d politika alannda dayanma amacyla birden fazla devletin bir birlik devleti iinde birlemesi. Ayn alandaki eitli kurulular bir arada toplayan dayanma birlii. Feragat etme: Vazgeme. Feshi ihbar: Szlemelerde, taraflardan birinin szleme hkmlerine devam etmemek hakkndaki iradesini dier tarafa bildirmesi; srekli bor ilikilerinde, szlemenin tek yanl olarak ileriye dnk ekilde ortadan kaldrlaca yolundaki beyan; feshin bildirilmesi. Fesih: Bozmak; geersiz hale getirmek; hkmden drmek. Fiil ehliyeti: Medeni haklar kullanma ehliyeti; ayrt etme gcne sahip ve kstl olmayan her ergin kiinin fiil ehliyeti vardr; fiil ehliyetine sahip olan kimse, kendi fiilleriyle hak edinebilir ve bor altna girebilir; ayrt etme gc bulunmayanlarn, kklerin ve kstllarn fiil ehliyeti yoktur; kanunda gsterilen ayrk durumlar dnda, ayrt etme gc bulunmayan kimsenin fiilleri hukuki sonu dourmaz.
G
Gaip: Gyaba kalan kii; yitik; yok olan kii, hazr olmayan kii; kaybolan ve kendisinden uzun sre haber alnamayan kii. Grev: brakm; iilerin, iverene isteklerini kabul ettirmek ve onlara bu yolda baskda bulunmak iin aralarnda verdikleri karara gre toplu olarak ii brakmalar.
I-
Iztrar: aresizlikten ve zorda kalmaktan dolay, bir ii yapmak zorunda kalmak. bra: Aklama; bortan kurtarma; alacaklnn, borlusunda bulunan alacandan tamamen veya ksmen vazgemesi. cap: neri; taraflardan birinin dierine yapt ve kabul edildii takdirde szlemenin olumasn salayacak nitelikteki neri.
Szlk tihat: Karar dari yarg: dari uyumazlklarn zm; idari uyumazlklarla ilgili yarg kolu (dal); idari kaza. ddia: Sav; bir konu ile ilgili olarak srarl bir ekilde ne srlen gr; bir davada, taraflarn istemlerini ve karlk istemlerini ne srmeleri. fa: Yerine getirme; deme; edim; eda; borlanlan eyin yerine getirilmesi; borcu sona erdiren nedenlerden biri. flas: Borcunu deyemeyen veya demelerini tatil eden borlu hakknda yaplan takip sonucunda, mahkeme karar ile tespit ve iln edilen bir durum olup, iflas karar zerine borlunun btn malvarl tm alacakllar yararna tasfiye edilir; kll icra takibi. htar: Hatrlatma; uyarma; ikaz. htilaf: ekime; niza; uyumazlk; anlamazlk; ayrlk; bozuma; gr farkll. htira: Teknik bulu; icat etme; yeni bir ey yaratma (bulma). krar: Tanma; kabullenme. ktisap: kazanma; kazanm; edinme; bir eyin mlkiyetini elde etme. lm: Yarg belgesi; mahkemenin verdii niha (son) kararn, iki taraftan her birine yntemine gre verilen onamal rnekleri; mahkeme karar rnei (sureti). lga: Ortadan kaldrma; yrrlkten kalkma; hkmden drme; geersizletirme. nkr: Yadsma; kabul etmeme; aksini iddia etme. nsan haklar: Devlet karsnda, hibir ayrm gzetmeksizin bireye ait eitlik, mlkiyet, zgrlk, gvence gibi haklar. rtifak haklar: Bir tanmaz zerinde, bir kullanma ve yararlanmaya rza gstermeyi yahut mlkiyete zg baz haklarn kullanlmasndan kanmay gerektiren ve dier bir tanmaz veya kii yararna ayni hak olarak kurulan hukuki ilem.
229
Kusur: Tazminat (denceyi) veya cezalandrlmay gerektiren hukuka aykr davran biimi; kusur, kast, ihmal veya tedbirsizlik sonucunda ortaya kar; ayrca borlunun szlemenin gereklerini yerine getirmemesi akd kusurdur. Kusur sorumluluu: Sorumluluun domas iin kusurun arand sorumluluk tr. Kusursuz sorumluluk: Sorumluluun domas iin kusurun aranmad, kusursuz da olunsa sorumluluun doduu sorumluluk tr. Kuvvetler ayrl: Devlet ynetiminde, yarg, yasama ve yrtme organlarnn birbirinden ayrlmas. Kuvvetler birlii: Bir devlet ynetiminde, yasama, yarg ve yrtme erklerinin ayr ayr organlar deil, bir el tarafndan kullanlmas.
L
Lfzi: Szle ilgili; szsel. Lik devlet: Herhangi bir dinsel inanca dayandrlmayacak ekilde rgtlenen ve ileyen devlet dini, devlet ilerine kartrmayan (ve fakat din ilerini dzenleyen) devlet. Lehdar: Yararlanc; lehine (yararna) bir hak yaratlan; kambiyo senedinde; senet bedelini tahsil edecek olan kimse.
M
Maddi hukuk: Haklarn gerek ieriklerini dzenleyen (medeni hukuk, borlar hukuku, ticaret hukuku vb) kurallar; ekl hukuk (usul hukuku) kart. Malvarl: Bir kiinin hukuki btnlk oluturmak zere sahip ve ykml tutulaca, para ile llen hak ve borlarnn tamam; mamelek. Marka: Endstride, kk sanatlarda, tarmda yaplan, hazrlanan, retilen veya ticarette sata kartlan her eit mal bakalarndan ayrt etmek iin bu mal veya mal zerine konulmad takdirde ambalajlarna konulan ve bu amala elverili bulunan iaretlerdir. Meru: Hukuksal dzene uygun; yasal. Muvazaa: Dankl ilem; taraflarn, nc kiileri aldatmak amac ile ve fakat gerek iradelerine uymayan ve aralarnda hkm ve sonu dourmayan bir grn yaratmak konusunda anlamalar; muvazaada, baka kimsenin bilmesinin istenmedii anlamaya gizli anlama, darya yansyan anlamaya ise grnrdeki anlama denir. Mmeyyiz: yiyi ktden ayrma yetenei; sezgin; temyiz gcne sahip; akl banda davran yeteneinden yoksun olmayan kimse. Mtemmim cz: Btnleyici para; tamamlayc para.
K
Kambiyo senetleri: Polie, bono ve ekten oluan senet trleri. Kamu tzel kiileri: Kamu hukukuna gre kamu hizmetlerini grmek zere kurulmu tzel kiilie sahip kurumlar. Karine: Bilinen bir olgudan (olgulardan) bilinmeyen bir olgunun (sonucun) kartlmasdr. Kazai: Yargsal; yargyla ilgili. Kazai itihat: Mahkeme karar; yargsal karar. Kymetli evrak: Hakkn senede bal olduu ve ayr olarak ileri srlemedii gibi bakalarna da devredilemeyen senetler.
230
Hukukun Temel Kavramlar Su: Hukuk kurallarnn yasaklad ve yaplmasna veya yaplmamasna cezai yaptrm (meyyide) balad eylem. art: Koul; snrlama; kayt; bir hukuksal ilemin hkmlerinin, gelecekte ortaya kacak ve gereklemesi pheli (kukulu) bulunan bir olaya balanmas. erh: Kiisel haklarn, devir (temlik) snrlamalarnn ve geici tescilin, tapu ktne yazlmasn gsteren terim.
N
Nesep: Soy ba; hsmlk. Norm: Kurallam ilke; yasa; kanun; mevzuat hkm; yasal durum; yerlemi kural; hukuk emri; standart. Noter: Szleme, belgit ve dier belgeleri dorudan doruya yasalaryla istenilen biimde dzenleyerek onaylayan ve bunlarn tpklarn yannda saklayan ve bu ileri yapmak zere devlete yetkilendirilen kii.
T
Tabii hukuk: deal hukuk; doal hukuk; belli bir zamanda ve belli bir lkede, gereksinmeleri ve insan duygularn en iyi tatmin eden hukuk. Tabiiyet: Uyrukluk, vatandalk; yurttalk; kiileri ve eyleri devlete balayan siyasal ve hukuki ba. Tahvil: Kamu ve zel kesim tarafndan deiken veya sabit faizli, kupon demeli ya da iskontolu olarak karlan bir yldan uzun vadeli bor senedi. Tapu sicili: Tapu kt; tanmaz mallar zerindeki haklarn durumunu gsteren ktk. Tazmin etme: deme; zararn giderme; zararn deme. Tebli: Bildirim; yazl bildirim. Temlik: Devir. Tereke: Miras brakann miraslarna geen kalt; miraslara kalan malvarl. Tescil: Tapu ktndeki tanmaz mala ait sayfaya, o tanmaz zerindeki ayni haklarn yazlmas.
O-
Olan hukuk: Mevzu hukuk; msbet hukuk; belli bir zamanda bir lkede yrrlkte bulunan hukuk kurallarnn tm; de lege lata. Olmas gereken hukuk: belli bir lkede yrrlkte bulunan hukuk kurallarnn (yasalarn) daha iyi dzenlenebilmesi iin yaplmas nerilen hukuk; ideal hukuk; rasyonel hukuk; de lege ferenda. reti: Doktrin; bilim adamlarnn grleri; bilimsel karar. zerklik: Ynetim bakmndan d denetimden bamsz olma; otonomi; bir kurumun kendi kendini ynetmesi; rnein, niversiteler zerk kurumlardr.
P-R
Pozitif hukuk: Belli bir zamanda toplumu dzenleyen yaptrml kurallar. Referandum: Halk oylamas Reit: Rt yan doldurmu; ergin; onsekiz yan dolduran veya onsekiz yan doldurmamasna ramen evlenen veya yasal olarak erginliine (reit klnmasna) mahkemece karar verilen kii.
U
Uyrukluk: Tabiiyet; vatandalk; yurttalk; kiileri ve eyleri devlete balayan siyasal ve hukuki ba. Uyumazlk mahkemesi: Adl, idar ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmeye yetkili olan bamsz yksek mahkeme.
S-
Saytay: Genel ve katma bteli dairelerin btn gelir ve giderleri ile mallarn T.B.M.M. adna denetleyen ve sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin yargya balayan kurum. Sebepsiz zenginleme: Haksz iktisap; bir kimsenin, hakl bir neden olmakszn dier bir kimse zararna kazanmda (iktisapta) bulunmas. Senet: Bir kimsenin yapmaya veya demeye borlu olduu eyi gstermek iin imzalad resm kt, belgit. Sicil: Ktk; baz konular veya kiiler hakknda tutulan ve o konu ile ilgili bilgileri ve belgeleri ieren ktk; szgelimi, tapu sicili, adli sicil, memur sicili gibi. Soyba: ocuk ile ana babas arasndaki hsmlk ilikisi; nesep. Szleme: ki ya da daha ok kiinin bir eyi yapmak ya da yapmamak zere aralarnda anlamalarn dile getiren balayc uzlama; akit.
V
Vekalet: Vekillik; bir kiinin kendi adna i yapabilmesi iin yetki verilmesi. Velayet: Egelik; velilik; otorite. Vesayet: Kklerin ve mahcurlarn (hacir altna alnm kiilerin) korunmas amacyla, zel hukukta dzenlenen ve bir kamu hizmeti niteliini gsteren kurum.
Y
Yargtay: Temyiz mahkemesi; adliye mahkemelerinden verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam olup, yasa ile belirlenen baz davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar; eitli hukuk ve ceza dairelerinden oluur.
Szlk Yasama organ: Yasalar yapan organ; teri uzuv; kuvvetler ayrmnda yer alan kuvvetten birisidir; lkemizde, yasama organ Trkiye Byk Millet Meclisidir. Yasama yetkisi: Bir lkede, yasalar karabilme hak ve grevleri. Yrtme organ: Yasama organnn koyduu kurallar erevesinde lkenin ynetimi ile grevli ve yetkili organ; icra organ.
231
Z
Zamanam: Yasann belli ettii koullar altnda belli bir srenin gemesi ve bunun sonucunda kimi haklarn kazanlmas ya da dmesi; mruruzaman. Zilyetlik: Bir ey zerindeki fiili tasarruf biiminde ortaya kan hakimiyet.

Hukukun Temel Kavramları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hukukun Temel Kavramları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

Editrler Prof.Dr. Ufuk AYDIN Yrd.Do.Dr. Elvan STKEN

Kurallar, Devlet ve Hukuk ......................................................

Hukukun Uygulanmas ............................................................ 28

Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi .............................. 56

95 95 96 97 97 98 98 100 101 103 104 104 105 105

Hukuki likiler ve Haklar ...................................................... 106

Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve Korunmas..................................................................................134

zel Hukukun Dallar ............................................................. 162

Kamu Hukukunun Dallar ....................................................... 196

Szlk ................................................................................... 227

HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

Hukukun Temel Kavramlar

Kurallar, Devlet ve Hukuk

Kurallar, Devlet ve Hukuk

Hukukun Temel Kavramlar

Kurallar, belli durumlarda ne yaplmas veya yaplmamas gerektiini syler.

Toplumsal yaam belli kurallara muhatap olmak anlamna gelir.

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Normatif ahlak: Uyulmas gereken davran kurallarna iaret eder.

Hukukun Temel Kavramlar

Ahlaki yarglar ncelikle toplumdan renilir.

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Din kurallarna uyulmasnn yarataca gazap ve azap bu kurallarn yaptrmdr.

Hukukun Temel Kavramlar

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Bir kural, devlet tarafndan karlmsa hukuk kuraldr.

Devletin kard kurallara din kural denemez.

Hukukun Temel Kavramlar

Devlet hukuku yaratr, hukuk da devleti...

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK Devlet ve Zor Kullanma

Hukukun Temel Kavramlar

Yaptrm hukuk dzenine aykr durumlara hukukun verdii tepkidir.

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

ekil 1.1 Yaptrmn Trleri

Hukukun Temel Kavramlar

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Hukukun Temel Kavramlar

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Hukukun Temel Kavramlar

dari ilemler de hukuka aykrlk hlinde iptal edilebilir.

Deerler Sistemi Olarak Hukuk TELE VZYON

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Devlet bir toplumdaki en gl rgttr.

Hukuk, yasaklarken ya da emrederken baz deer yarglarna daanr.

Nerede toplum varsa orada hukuk vardr.

Hukukun Temel Kavramlar

Hukukun levleri Gvenlik Eitlik zgrlk

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Hukukun olmad yerde gszler bakalarnn klesi hline gelebilir.

Hukukun Temel Kavramlar

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Hukukun Temel Kavramlar

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Hukukun Temel Kavramlar

HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

Hukukun Temel Kavramlar

Hukukun Temel Kavramlar

ekil 2.1 Hukukun Kaynaklar