1

GR

Tapnaklarda

ss

unsuru

olmasnn

yannda,

bezemelerinde

grlen

deiikliklerle tapnaklarn tarihlendirilmesinde nemli bir rol oynayan friz kuaklar tapnak mimarisi asndan olduka nemlidir. Roma mparatorluunun gsterie dayal politikas ierisinde bezeme ynnden dikkat ekici olan friz kuaklar daha youn olarak kullanlmaya balanmtr. Bugne kadar Roma mparatorluk ana tarihlenen tapnaklarda grlen bezemeli friz kuaklar konusunda M. Usman Anabolunun yaynnn dnda genel bir alma yaplmamtr1. Fakat bu alma ierisinde de tapnaklar ve friz kuaklar hakknda detayl bilgiler verilmemitir. Anadoluda Roma Dnemi Tapnaklarnda Grlen Bezemeli Frizler konulu tez almamzn amac Anadoluda Roma Dneminde yaplm olan bezemeli friz kuana sahip tapnaklar saptamak, dnem ierisinde friz bezemelerinde meydana gelen deiiklikleri rnekler nda incelemek ve friz bezemelerinde grlen deiiklikler yardmyla tapnaklarn tarihleri hakknda yeni sonulara ulamaktr. Bu alma kapsamnda ilk olarak Anadoluda Roma mparatorluk ana tarihlenen friz bezemeli tapnaklar saptanmtr. Friz bezemeli tapnaklar saptandktan sonra friz bezemeleri ve tapnaklar hakknda bilgi veren yaynlara ulalmtr. Daha sonra ise bezemeli friz kuana sahip tapnaklarn yer ald antik kentlere gidilerek, yaplar yerlerinde, ayrntl bir ekilde incelenmitir. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin her bir friz bezemesi tipi, ana balk olarak belirlenerek, incelenmitir. Ana balk olarak belirlenen bezemeli friz tiplerinin alt balklarnda ise ilk olarak bezeme tipolojisi ve genel stil geliimi Roma mparatorluk a balangcndan alnarak ayrntl bir ekilde incelenmitir. kinci alt balklarda ise ana balklarda belirtilen bezemeli friz kuana sahip Roma mparatorluk Dnemi tapnaklar ve friz bezemeleri tek tek, ayrntl bir ekilde incelenmitir.

Anabolu 1970.

Tez almasnn sonu blmnde ise ana balklar altnda ayrntl bir ekilde incelenen bezemeli frizler ve tapnaklar hakknda ksa bir deerlendirme yaplmtr.

I-BRNC BLM: FGRL FRZ KUAKLARI

A-FGRL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM

Figrl frizler, almamz kapsamnda incelenecek olan ilk friz tipidir. Arkaik Dnemden itibaren tapnaklarda figrl frizler kullanlmaya balanmtr. Euromos Zeus Tapnann hemen yanndaki bir botrosta, Arkaik Dneme tarihlenen bir veya birden fazla tapnaa ait pimi toprak figrl friz kua paralar bulunmutur. Bu durum, figrl friz kuaklarnn Anadoluda erken tarihlerden itibaren sevilerek kullanldn kantlamaktadr. Hellenistik Dneme tarihlenen Teos Dionysos2 ve Magnesia Artemis3 tapnaklarnda da figrl friz kuaklar kullanlmtr. Figrl friz kuaklarnn yapmnn ok fazla zaman almas sebebiyle Roma mparatorluk a tapnaklarnda ok fazla tercih edilmemilerdir. Bu yzden de genel bir stil geliiminden bahsetmek mmkn deildir. Roma imparatorluk Dnemi ierisinde gerek anlamda figrl friz kua sadece Kyzikos Hadrianus Tapnanda kullanlmtr. Kyzikos Hadrianus Tapna friz kuana ait paralarn byk bir blm kire olarak kullanlmak iin eritilmitir4. Ele geen az saydaki paradan da tapnan friz kuandaki konu hakknda net bir tespit yapmak olduka zordur. Tapnan friz kuandaki iilie en yakn rnekler genel olarak Antoninler Dnemine tarihlenen Ephesos Byk Altarda karmza kmaktadr.5

2 3

Yaylal 1976; ahin 1988, 53; Rumscheid 1994, 48-49. Yaylal 1976; ahin 1988, 53-56; Rumscheid 1994, 25-28. 4 Laubscher 1967, 211. 5 Barattolo 1995, 104.

B-FGRL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI 1-Kyzikos Hadrianus Tapna Antik Dnemde Mysia Blgesi snrlar iersinde kalan Kyzikos Antik Kenti gnmzde Balkesir li, Erdek lesi snrlar ierisinde yer almaktadr. Strabon Kyzikos Antik Kentinin iki byk liman olan, byk bir kent olduundan bahsetmektedir6. Kyzikos kenti bir Miletos kolonisi olarak M. . VIII. yzylda kurulmutur7. Kyzikos Antik Kentinin en gsterili, en ne kan yaps Hadrianus Tapnadr8. Kyzikos Hadrinaus Tapnann yapmna olaslkla M. S. I. yzylda balanmtr9. Fakat muazzam llerdeki tapnak yapm Hadrianus zamanna kadar tamamlanamamtr. M.S. 123 ylnda meydana gelen byk depremde tapnak hasar grmtr10. M. S. 124 ylnda kenti Roma mparatoru Hadrianus ziyaret etmi ve tapnan onarlmas iin maddi destekte bulunmutur11. lk olarak bir Zeus Tapna olarak yapmna balanan tapnak, maddi desteklerinden dolay daha sonradan Hadrianusa da adanmtr12. Antoninler Dneminde meydana gelen byk bir depremde tapnak tahrip olmu ve yapmna tekrar balanmtr13. Tapnak bu byk depremden sonra M. S. 167 ylnda tamamlanm olmaldr14. Aristeides, M. S. 167 ylnda yapt tapnan al konumasnda Hadrianus Tapnann katl olduundan bahsetmektedir15. Kyzikos Hadrianus Tapnann stun says ve plan tartmaldr. Olaslkla 8 x 15 stun saysna sahip olan tapnak korinth dzenindedir. Kohan, tapnan

Strabon XII.8.11. Kohan 1991, 119. 8 Ashmole 1956; 179-191; Laubscher 1967, 211-217; Lyttelton 1974; Plz 1989, 87-88; Yaylal 1991, 176-177; Kohan 1991, 119-126; Baratollo 1995, 74. 9 Kohan 1991, 120. 10 Kohan 1991, 120. 11 Laubscher 1967, 212; Kohan 1991, 120. 12 Kohan 1991, 120. 13 Kohan 1991, 121. 14 Yaylal 1991, 172. 15 Yaylal 1991, 172.
7 6

pseududipteros16, Baratollo ise dipteros planl olduunu ileri srmektedir17. Dou-bat ynnde ina edilmi olan tapnak, yedi galerili bir altyap zerinde yer almaktadr. Prof. Dr. Abdullah Yaylal bakanlnda 1989 ylnda balanlan kaz almalar srasnda bulunan mimari paralar tapnan tarihlendirilmesine k tutmutur. Kaz almalar srasnda Harianus ve Antoninler Dnemine tarihlenen mimari bezeme paralar bulunmutur. Friz Bezemeleri Kyzikos Hadrianus Tapnann friz bezemelerinde Roma mparatorluk Dnemi tapnaklarnda pek sk karlamadmz figrl bezemelere yer verilmitir. 1918 ylnn Mays aynda Kyzikos Antik Kenti hakknda aratrma yapmak iin Bandrmaya giden Hlscher, tapnak evresinde yapt aratrmalar srasnda tapnaa ait mermer bloklar paralayp kire yapan kiilerle karlamtr18. Bu mermer paralarnn ou Hadrianus Tapnann friz kuana aittir. Hlscherin tespit ettii friz kuana ait paralardan birisi olduka nemlidir. Hlscherin izimlerinde de belirttii gibi mermer kabartma parasnn uzunluu 3.56 m., ykseklii ise 1.52 m.dir19. Friz parasnn sa alt kesi krlmtr ve stde dz deildir. Laubscher, friz paras zerindeki bu tahribatn friz karlrken olduunu dnmektedir20. Friz paras zerinde at zerinde kamakta olan tane barbar tasviri yer almaktadr21. Barbarlar saa doru kamaktadr. Figrler Anaxyrides ad verilen izme ve Knadys ad verilen uzun kollu ceket giymitir. Balarnda Kyrbasia, boyunlarnda Torques vardr. Bellerinde kllar bulunmaktadr. Kaan barbarlarn kyafetleri Parth veya skitli olduklarn dndrr22. Baratollo, barbarlarn skitli olduunu dnmektedir23. Friz parasnn sanda yer alan figr at zerinde tasvir edilmitir. Dier Barbar tasvirlerinden farkl olarak bu figrn sakal yoktur. Figr arkasna doru dnm ve

16 17

Kohan 1991, 122. Baratollo 1995, 95,96. 18 Laubscher 1967, 211. 19 Laubscher 1967, 211. 20 Laubscher 1967, 212. 21 Laubscher 1967, 211. 22 Laubscher 1967, 212. 23 Barattollo 1995, 104.

korkmu bir ekilde etrafna bakan dier barbar kolundan tutmaktadr. Arkaya doru dnme hareketinden dolay figrn gs almtr. Ortadaki figrn at yaralanm olmaldr. Yere dmekte olan atn zerinde olan barbar korkmu bir ifadeyle arkasna bakmaktadr. Sa eli aresiz bir ekilde yana doru almtr. Friz parasnn en solunda bulunan figrde at zerinde kaar durumda tasvir edilmitir. Figrn sa tarafndan, kaburgalarnn altna bir ok saplanmtr. Sa eli ile oku karmaya almaktadr. Kyzikos Hadrianus Tapnann friz kuann tarihi tartmaldr. Ephesos Antik Kentindeki Byk Altar ile Kyzikos Hadrianus Tapna friz kuandaki iilik ok benzerdir24. Byk Altar genel olarak Marcus Aurelius ve Lucius Verusun ortak imparatorluk yllarna tarihlenmektedir. Laubscher, Kyzikos Hadrianus Tapna friz kuan Marcus
25

Aeurelius-Lucius

Verusun

ortak

imparatorluk

dnemine

tarihlemektedir . Barattolo ise friz kuan Hadrianus Dnemine tarihlemektedir26. Bize gre Kyzikos Hadrianus Tapnann friz kua Antoninler Dneminin barok yapsnn izlerini tar. Bu yzden Laubscherin grne katlyoruz ve tapna Marcus Aurelius ve Lucius Verusun ortak imparatorluk yllarna tarihlemek istiyoruz.

24 25

Barattolo 1995, 104. Laubscher 1967, 215. 26 Barattolo 1995, 104.

II. KNC BLM: FLT (YV) BEZEMEL FRZ KUAKLARI

A-FLT (YV) BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM Friz kuaklarnda bezeme esi olarak kullanlan bir dier motif flt (yiv) bezemeleridir. Flt (yiv) bezemeleri ilk olarak Arkaik ve Klasik Dnem mimarlnda stunlarn ve payelerin d yzeylerinde kullanlmtr27. Fakat bunlarn hem biimleri hem de kullanm amalar ok farkldr. Yaplan aratrmalar sonucunda bu tip frizlerin Anadoluda eski bir gelenee sahip olduu dnlmektedir28. Flt (yiv) bezemeleri, friz kuaklar zerinde ilk kez Roma mparatorluk anda kullanlmlardr29. Anadoluda Roma mparatorluk a yaplarnn mimari bezemelerdeki deiimin balangc Traianus Dnemine rastlar. Traianus Dneminde bakent Romada grev yapan Anadolulu ustalar ilerini bitirip Anadoluya geri dnmlerdir30. Bakent Romadan gelen ustalarn Anadoluda altklar ilk yap Ephesos Antik Kentindeki Celsus Ktphanesidir. Anadoluda Ge Traianus Dnemine tarihlenen en nemli yap Celsus Ktphanesidir31. M. S. 113-117 yllar arasnda yaplm olan yapnn st kat aedeculalar zerinde flt (yiv) bezemeli frizler kullanlmtr32. Celsus Ktphanesi flt (yiv) motifleri dz profilli bir zemin zerine yaplmlardr. Her bir flt (yiv) motifinin d bantlar yanndaki motifin d band ile birlemektedir. Motiflerin st ksmlar yarm daire eklinde yaplmtr ve ne doru hafif kvrlmlardr. Flt (yiv) motiflerinin alt blmleri ise merkezde ibkey bir hat oluturmaktadr. Motiflerin kenarlar keskin yapdadr ve aralarnda neredeyse hi boluk yoktur. Yine Ephesos kentinde Skolastika Hamamlarnn Latrinasnda bir architrav-friz blou bulunmutur33. Friz kuanda flt (yiv) bezemeleri vardr. Friz bezemeleri Celsus Ktphanesi rnekleri ile hemen hemen ayndr34.

27 28

Anabolu 1992, 1. Bykkolanc 1996, 49. 29 Anabolu 1992, 1. 30 Strocka 1978, 896; Strocka 1988, 296. 31 Keil 1965, 105-108; Heber 1978, 979-987; Strocka 1978, 893-890; Koenings-Radt 1979, 343; Strocka 1979, 809-822; Strocka 1981, 25-26; Strocka 1988, 301; Vandeput 1997, 155; Scherrer 2000, 130-132, Can 2005b, 74-76. 32 Rheidt 1986, 137; Anabolu 1992, 2. 33 Miltner 1959, 20-21; Anabolu 1992, 2.

Celsus Ktphanesi st kat frizlerindeki flt (yiv) motiflerinin benzerleri Pergamon Yukar Gymnasium Stoalarnn frizlerinde karmza kar. Stoalarn M.S. 120 yl civarlarnda onarld dnlmektedir35. Buradaki flt (yiv) motiflerinin yaps Celsus Ktphanesindeki motiflerden biraz daha farkldr. Yukar Gymnasium Stoalarndaki flt (yiv) motifleri tpk Celsus rneinde olduu gibi dz profilli bir zemin zerine yaplmlardr. Her bir flt (yiv) motifinin d bantlar yanndaki flt (yiv) motifinin d band ile neredeyse birlemektedir. Motiflerinin st ksmlar yarm daire eklinde yaplmtr ve ne doru kvrlmlardr. Motiflerin alt blmleri ise dz braklmtr. Yine Pergamon Antik Kentindeki Yukar Gymnasiumun Dou Hamamlarnn avlusunda flt (yiv) motifli frizler kullanlmtr36. Burada flt (yiv) motifleri daha derin ilenmitir. Her bir flt (yiv) motifinin d batlar, yanndaki flt (yiv) motifinin d band ile birlemitir. Flt (yiv) motiflerinin alt blmleri dzdr. Bu frizinde Hadrianus Dneminin balarndan olduu dnlmektedir37. Pergamondaki Niyazitepe Mezar Antnn friz kua zerinde de flt (yiv) motifi ilenmitir. Burada flt (yiv) motiflerinin altnda bir fon oluturulmutur. Flt (yiv) motifleri dz bir zemin zerine oturmaktadr. Motiflerin st ksmlar aa doru kvrlmtr. Flt (yiv) d bantlarnn aras derin ilenmeye balamtr. Niyazitepe Mezar Antnn Hadrianus Dneminde yapld dnlmektedir38. Ephesos Antik Kenti tiyatrosunun ikinci kat friz kuaklarnda flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. Ephesos Tiyatrosu flt (yiv) motiflerindeki en byk deiim S profilinin olumaya balamasdr. Ayrca flt (yiv) d bantlar birbirlerine dememeye balamtr. Ephesos Tiyatrosundaki ikinci kat frizleri M. S. 140-144 yllar arasnda yaplmtr39.

34 35

Anabolu 1992, 2. Strocka 1988, 297. 36 Rheidt 1986, 139; Anabolu 1992, 2. 37 Rheidt 1986, 139. 38 Rheidt I986, 140. 39 Rheidt 1986, 139.

Sagallasos Dionysos Tapna flt (yiv) bezemeleri ibkey bir profile sahiptir. Ephesos Tiyatrosu flt (yiv) motiflerindeki S profilini saymazsak hemen hemen benzerdirler. Rheidt, Ebandaya dayanarak Dionysos Tapna frizlerini Traianus zamanna tarihlemitir40. Fakat Dionysos Tapna frizleri Traianus Dnemi rneklerinde ok Erken Antoninus Pius Dnemine tarihlenen Ephesos Tiyatrosu rneklerine benzemektedir. Flt (yiv) bezemeli friz kuana sahip olan bir dier yap Aizanoi Zeus Tapnadr41. Aizanoi Zeus Tapna flt (yiv) bezemeleri hafif S yapan bir zemin zerine yaplmlardr. Flt (yiv) motiflerinin da knt yapan st ksmlar burada daha dzdr. Bezemelerinin aras alm, aralarna dikey bir ara bant girmitir. Flt (yiv) motiflerinin alt blm ok az da olsa ibkeylik yapmaktadr. Aizanoi Zeus Tapna M. S. 126- 157 yllar arasna tarihlenmektedir. Friz motiflerinin erken rneklerle kyaslanarak M. S. II. yzyl ortalarna tarihlenmesi daha uygun gibi durmaktadr. Pergamon Yukar Gymasiumun Mermer Salonunda flt (yiv) motifli friz kuaklar bulunmutur. Pergamondaki btn rneklerde karlatmz gibi motiflerin alt ksm dz braklmtr. Motiflerin da knt yapan st ksmlar ibkey bir eim yaptktan sonra da uzanmaktadr. Flt (yiv) motifleri arasndaki aralk derin bir ekilde oyulmutur. Pergamon Yukar Gymnasium Mermer Salonu yaztna gre M. S. 161 ylna tarihlenmektedir. Sagalassos Tiyatrosu ve Sagalassos Macellum yaplar M.S. II. yzyl sonlarnn flt (yiv) motiflerini anlamamz bakmndan olduka nemlidirler. Flt (yiv) motiflerinin tam S eklinde profillendirilmesi genelde M. S. II. yzyl sonunda karlalan bir zelliktir. Her iki yapdaki flt (yiv) motifleri de ayr bir bant ile sarlmaktadr. Bantlar arasnda az bir boluk vardr. Sagalassos Macellum yapsnn ele geen yaztna gre yap M.S. 180-193 yllar arasna tarihlenmektedir.

40 41

Rheidt 1986, 138. Anabolu 1970, 79; Rheidt 1986; Bykkolanc 1996, 49.

10

B-FLT (YV) BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI 1-Termessos N2 Tapna Psidia Blgesinin gneybat ucunda, blgenin nemli merkezlerinden biri olan Termessos yer almaktadr42. Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda Termessosunda bulunduundan bahseder43. Termessos Antik Kentinde Roma mparatorluk ana tarihlenen ok sayda tapnak bulunmaktadr. Termessos N2 Tapna da bu tapnaklardan birisidir44. 360 58.967 Kuzey, 0300 27.769 Gney koordinatlarnda bulunan N2 Tapna, Attalos Stoasnn batsnda yer almaktadr. Prostylos plan tipindeki tapnak Korinth dzendedir. Dou-bat ynnde ina edilmi olan yapnn girii dou ynndedir. Tapnan genel lleri 12.45 x 8.45 metredir. N2 Tapna 2.57 m. yksekliindeki bir podyum zerinde yer almaktadr. N2 Tapnann podyum hari ykseklii 6.87 m. dir. Tapnan giriinde bulunan on basamakl merdivenden klarak pronaos blmne ulalr. Pronaos blmnde Attik-on kaidelerle birlikte ilenmi sekiz keli postamentler kullanlmtr. Postametlerin zerinde her biri 5. 04 m. yksekliinde, yivsiz drt adet stun bulunmaktadr. Tapnan stun balklar bulunamamtr. Bykkolanc tapnan pronaos blmnde yer alan balklarn, ante kelerindeki Korinth plaster balk paralaryla ayn formda olmas gerektiini ileri srmektedir45. Balklarn zerinde yer almas gereken 0.49 m. yksekliindeki architrav bloklar fascialdr. Architrav bloklar zerinde yer alan 0.30 m. yksekliindeki friz kuanda S profilli flt (yiv) bezemesi yer almaktadr46. Friz kuann zerinde di sras, geison ve sima kuaklar bulunmaktadr. N2 Tapannn cellas 6.70 x 7.20 m. llerindedir. Cella duvarlar pseudo izodomik rg teknii ile yaplmtr. Tapnan arka duvarlarnn gneybat blm simaya kadarki st yapsyla birlikte in-situ olarak korunabilmitir. Tapnan ante kelerinde yer alan Korinth

42 43

Sevin 2001, 161. Strabon, XII.7.2. 44 Lanckoronski 1892, 130; Akurgal 2000, 465; Bykkolanc 1996, 136-137. 45 Bykkolanc 1996,136. 46 Bykkolanc 1996,136.

11

bal plaster kaplamalarndaki akanthus yapraklarnn en yakn benzerleri Sagallassos Dionysos Tapnanda karmza kar47. Vandeput, Sagalassos Dionysos Tapnan Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dnemine tarihlemektedir48. Tapnak evresinde bulunan bir yazt parasnda tanr Aresten

bahsedilmektedir. Bu yazt parasndan yola kan bilim adamlar tapnan tanr Arese adanm olabileceini ileri srmektedir49. Bykkolanc Termessos N2 Tapnan Hadrianus Dnemine50, Akurgal ise Ge Roma ana tarihlemektedir51. Benzer rneklerle ve zellikle Sagalassos Dionysos Tapna bezemeleri ile kyaslandnda tapnak iin Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dneminin yani M. S. 140-150 yllar arasnda yaplm olmaldr. Friz Bezemeleri Termessos N2 Tapnann friz kuaklar zerinde flt (yiv) motifleri ilenmitir. Friz kua zerindeki fltler (yiv), yukardan aaya doru S profillidir. Flt (yiv) motiflerinin da knt yapan ksmlar olduka keskin yapdadr. Motifin alt ksm ok az da olsa ibkey bir profil oluturmutur. S profilini hesaba katmazsak N2 Tapna flt (yiv) motiflerinin en yakn rnei Sagalassos Dionysos Tapna friz kuadr. Yani flt (yiv) motifleri tapna tarihlememize yarayacak dier elerle ortak bir tarihi iaret etmektedir. Flt (yiv) motifleri M. S. 140-150 yllar arasnn stilistik zelliklerini yanstr.

47 48

Bykkolanc 1996,136. Vandepeut 1997, 87-88. 49 Bykkolanc 1996, 137. 50 Bykkolanc 1996,137. 51 Akurgal 2000, 465.

12

2-Sagalassos Dionysos Tapna Sagalassos Antik Kentinde friz kuana sahip olan tapnaklardan bir dieri Sagalassos Dionysos Tapnadr52. Tapnak kentin batsnda yer almaktadr. Sagalassos Dionysos Tapnann zerine yine tapnan malzemeleri kullanlarak M.S. 6. Yzyla tarihlenen E1 Bazilikas ina edilmitir53. Sagalassos Dionysos Tapnann gney uzun duvar sklerek bazilikann apsisli blmnn inasnda kullanlmtr. Tapnan daha sonradan E1 Bazilikas olarak kullanlmasndan dolay plan hakknda net bir sonuca ulalamamtr. Sagalassos Dionysos Tapnann prostylos veya in antis planl olabileceini ileri srmlerdir54. Tapnan cella ve ante ular salam olarak kalmtr. Tapnan in antis planl olabilecei ileri sren bilim adamlar, celladan ante ularna kadar alnan llere gre tapnan 12.94 x 8.71 m. llerinde olabileceini dnmektedirler55. Tapnak evresinde yaplan aratrmalar srasnda Sagalassos Dionysos Tapnana ait olabilecei dnlen postamentli stun kaidelerine ve stun paralarna rastlanmtr. Tapnan duvarlar kire ta malzemeden pseudoizodomik tekniinde rlmtr. Duvarlarn zerinde friz kua uzanmaktadr. Friz kua lesbos kymationu ile ortadan ikiye ayrlarak iki kuak halinde tasarlanmtr. Altta kalan blmde belirli aralklara dizilmi tanr balarna, stte ise flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. Friz kuann da zerinde tapnan architrav kua yer almaktadr. Architrav kua fascaldr ve fascialar birbirinden inci-paye dizileri ile ayrlmtr. nci-paye dizisini oluturan motifler genel olarak Ge Hadrianus Dnemi zellikleri gstermektedir56. Architrav kuann friz kua zerinde yerletirilmi olmas olduka ilgintir. Tapnan zeminden architrav kua stne kadar olan toplam ykseklii 6.11 metredir. Tapnan ante ve arka kelerinde korinth dzeninde yaplm olan plaster balk paralar kullanlmtr. Korinth dzenli plaster balk paras friz kelerini snrlamaktadr. Plaster balklarn iilik olarak en yakn rnekleri Ephesos Celsus Ktphanesi balklarnda ve Pergamon Asklepionunun Kuzey Portikosu balklarnda

52 53

Lanckoronski 1892, 149-152; Plz 1989, 50; Bykkolanc 1996, 90-93; Vandeput 1997, 83-88. Bykkolanc 1996, 90. 54 Bykkolanc 1996, 91. 55 Bykkolanc 1996, 91. 56 Vandeput 1997, 88.

13

karmza kar57. Sagalassos Dionysos Tapna plaster balklar yerel zellikler gstermektedir. Vandeput plaster balklarn genel olarak Hadrianus Dnemi zellikleri gstermesine ramen yaprak loplarnn yaps ve akanthuslarn genel zelikleri ile Hadrianus Dnemi rneklerinden farkl olduunu belirtir. Btn bu zellikleri dikkate alarak korinth dzenindeki plaster balklarn Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dnemine tarihler58. E1 Bazilikasnn evresinde on yedi tane kvrkdal (ranke) bezemeli friz bloklarna rastlanmtr. E1 Bazilikasnda bulunan kvrkdal (ranke) bezemeli friz bloklar kentin aa terasnda yer alan Antoninus Pius Tapnanda bulunan friz bloklar ile ayndr. E1 Bazilikasnn kuzey duvarnda Antoninus Pius Tapnann friz bloklarnn devirme malzeme olarak tekrar kullanld friz bloklarnn lmleri ve stil kritikleri sonucunda kantlanmtr59. Bykkolanc doktora almasnda kvrkdal (ranke) bezemeli friz bloklarnn Sagalassos Dionysos Tapnana ait olduunu ileri srmektedir60. Tapnan tarihi tartmaldr. Vandeput eski yaynlarnda tapnan Hadrianus Dneminde yapldn ileri srmtr. Bykkolancda onun bu dncesine katlmtr61. Vandeput yeni yaynlarnda ise tapnan yapmna Ge Hadrianus Dneminde balandn ve Erken Antoninus Pius Dneminde bitirildiini ileri srmektedir62. Tapnan tarihi konusunda, bezeme stillerini dikkate aldmzda bizce de Ge Hadrianus-Erken Antoninus Dnemi ok daha uygun bir tarih gibi grnmektedir. Friz Bezemeleri Sagalassos Dionysos Tapnann frizlerinde u ana kadar grdmz friz rneklerinden farkl bir yaplanma sz konusudur. Toplam ykseklii 0.76 m. olan friz kua lesbos kymationu ile ortadan ikiye ayrlarak biribirinden bamsz iki kuak halinde tasarlanmtr. Ayrca friz kua cella blmnde tek ynl, pronaos ksmnda ise iki ynl olarak ilenmitir. Lesbos kymationu ve inci paye kuaklarnn altnda

57 58

Vandeput 1997, 87. Vandeput 1997, 87-88. 59 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190-193; Can 2005b, 85; Waelkens 2005, 427-428; 60 Bykkolanc 1996, 93. 61 Bykkolanc 1996, 93. 62 Vandeput 1997, 88.

14

kalan blmde belirli aralklara dizilmi kabartma eklindeki tanr balarna yer verilmitir. Tanrlar balarna hafif bir ekilde saa veya sola evirmi ekilde tasvir edilmilerdir. Tanr figrlerinin gzleri derindedir. Heyecan belli edecek ekilde azlar hafif ak olarak ilenilmitir. Pronaos blmnde ise tanr balarnn yerini dans eden Satyr kabartmalar almtr. Henz etkisini tam olarak gstermemekle birlikte Antoninler Dnemi barounun ilk izlerini burada grmek mmkndr. Plz tanr balarnn ileni ekline gre Sagalassos Dionysos Tapnan M. S. II. yzyln ortalarna tarihlemektedir63. Lesbos kymationu ve inci paye kuaklarnn stndeki frizin yukar blmnde ise ibkey bir profile sahip flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. Flt (yiv) motifleri, Psidia Blgesi tapnaklarnn friz kuaklarnda sevilerek kullanlmtr. Bu friz ekli Traianus Dneminden balayarak Antoninler Dnemine kadar sevilerek kullanlmtr. Sagalassos Dionysos Tapnann flt (yiv) motiflerinin Ephesos Celsus Ktphanesi ikinci kat frizlerindeki flt (yiv) motifleri ile benzer yapda olduklar ileri srlketedir64. Fakat flt (yiv) motiflerinin ilenii Celsus Ktphanesinden ok M. S. II. yzyl ortalarna tarihlenen Aizanoi Tapnandaki rneklere benzemektedir.

63 64

Plz 1989, 50 Rheidt 1986, 136.

15

3-Aizanoi Zeus Tapna Antik Dnemde Phrygia Blgesi kentleri ierisinde yer alan Aizanoi Antik Kenti gnmzde Ktahya li, avdarhisar ilesindedir. Aizanoi antik dnemde Penkalas (avdarhisar) aynn her iki kys zerinde kurulmutur65. Strabon, Aizanoi kentini Phrygia Epiktetosuna bal kentler arasnda saymaktadr66. Aizanoi Antik Kentinin en nemli yaps Zeus Tapnadr67. Aizanoi Zeus Tapna 8 x 15 stunlu, pseudo-dipteros plan tipinde yaplm olan gsterili bir yapdr. Ion dzenideki tapnak dou-bat ynnde ina edilmitir. Tapnan girii dou ynndedir. Tapnak etrafn evreleyen merdiven 7 basamaktan olumaktadr. Tapnan stylobate lleri 32.96 x 36.91 metredir. Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen tapnaklarda pek karlamadmz ekilde eski gelenein devam olarak pronaos, cella ve opisthodomos blmleri bulunmaktadr. Pronaos blmnn nnde yer alan drt adet stunn ve opisthodomos blmnde yer alan iki stunun balklar kompozit dzendedir. Opisthodomos blmnde yer alan bir merdiven yardmyla tapnan hem atsna klabilmekte, hem de tapnan tonozlu alt yapsna inilebilmekteydi68. Tapnan n cephesini ssleyen ion balklar M. S. II. yzyln ortalarnn stilistik zeliklerini gsterir. on balklarnn en yakn benzerleri M. S. 150 yl civarlarna tarihlenen Sagalassos Apollon Klarios Tapnanda karmza karlar69. Stun balklarnn zerinde tapnan architrav kua uzanr. fascial architrav kuan stten inci paye ve ion kymationu kuaklar snrlamaktadr. Architrav kuann zerinde yer alan friz kuanda flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. Tapnan konsollu geison ve palmet motiflerinden oluan sima kuann en yakn benzerleri Ephesostaki Hadrianus Tapnanda karmza kar70.

65 66

Sevin 2001, 209. Strabon, XII,8, 12. 67 Ashmole 1956, 179-191; Robertson 1954, 219; Anabolu 1970, 79; Naumann 1979; Akurgal 2000, 423. 68 Naumann 1979, 13. 69 Naumann 1979, 69. 70 Naumann 1979, 70.

16

Aizanoi Zeus Tapnann pronaos duvarlarnda bulunan yaztlar sayesinde tapnan yapl tarihi saptanmtr. Tapnak M. S. 126-157 yllar arasnda yaplmtr71. Friz Bezemeleri Aizanoi Zeus Tapnann friz kuaklar zerinde flt (yiv) motifleri ilenmitir72. Friz kuan st tarafta da knt yapan ion kymationu kua snrlamaktadr. Flt (yiv) motifleri hafif S yapan bir friz zemini zerinde yer almaktadr. Friz zeminin S eklinde dzenlenmesi M.S. II. yzyln ortalarndan itibaren grlen bir zelliktir. Flt (yiv) motiflerinin st blmnde apka eklinde da knt yapan ksmlar Hadrianus Dnemi ierisine tarihlenen Pergamon Niyazitepe Mezar Ant frizlerindeki flt (yiv) motifi ile kyaslandnda daha dzdr73. Aizanoi Zeus Tapna flt (yiv) motiflerinin aras erken rneklere kyasla daha almtr. Flt (yiv) motifleri arasndaki bu aklk dikey bir ara bant ile doldurulmutur. Doldurma motifi olarak adlandrabileceimiz dikey bant uygulamas flt (yiv) motiflerinde ilk defa karlatmz bir zelliktir. Flt (yiv) motiflerinin alt blm ok az da olsa ibkeylik oluturmaktadr. Aizanoi Zeus Tapna friz kuaklarnn tarihlenmesinde bize yardmc olabilecek bir dier friz kua Pergamon Yukar Gymnasium Mermer Salonundadr. Mermer Salon yazt yardmyla M. S. 169 ylna tarihlenmektedir. Burada Aizanoi flt (yiv) motiflerinde karlamadmz bir zellik vardr. Flt (yiv) motifinin da knt yapan st ksmlar ibkey bir profil yaptktan sonra da uzanmaktadr. Ayrca flt (yiv) aralar daha da derin oyulmutur. Mermer salon frizlerinde Antoninler Dnemi barok yaps iyice hissedilmektedir. Aizanoi Zeus Tapna frizleri Pergamon Yukar Gymnasium Mermer Salon frizlerinden daha erken bir tarihte M.S. II. yzyl ortalarnda yaplm olmaldr.

71 72

Naumann 1979, 36. Anabolu 1970, 79; Naumann 1979, 69; Rheidt 1986, 139; Bykkolanc 1996, 49. 73 Rheidt 1986, 139.

17

4-Adada D Tapna Antik Dnemde Psidia Blgesi kentlerinden biri olan Adada Antik Kenti gnmzde Isparta li, Stler le merkezine 15 km. uzaklkta yer almaktadr74. Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda Adada kentinin de bulunduundan bahseder75. Adada antik kentinde Roma mparatorluk ana tarihlenen 5 tane tapnak saptanmtr76. Bu tapnaklardan D Tapna olarak adlandrlan yap kent merkezinin hemen batsnda yer almaktadr77. Tapnan lleri 19.17 x 10.85 metredir. Dou-bat ynnde ina edilmi olan tapnan girii dou ynndedir. Bir podyum zerinde ykselen tapnan cellasnn duvarlar architrav blou stne kadar in situ olarak korunmutur. Podyum zerinde yer alan tapnak pronaos ve cella blmlerinden meydana gelmitir. D Tapnann giri blmnn dousunda sunaa ait olabilecekleri dnlen dzgn blok in situ olarak bulunmutur78. Tapnan pronaos stunlarnn yer ald blmn temel bloklar da yerlerindedir. Cephesinde drt stunun bulunduu pronaos blm 7.00 x 6.14 m. llerindedir79. Tapnak evresinde bulunan attik-ion kaide paras tapnan prostylos blmnde stunlarn attik-ion kaideler zerinde ykseldiini kantlamaktadr. Pronaos blmnde bulunan yivsiz stunlar muhtemelen tapnan pronaosunu tamaktayd. Tapnan stun balklarnn hibirisi bulunamamtr. Bykkolanc tapnaa ait balklarn yerlerinden alnarak baka yerlere tanm olabileceklerini ileri srmektedir80. Bykkolanc Adada kentinde yapm olduu aratrmalarda ilgin bir tespitte bulunmutur. Adadada Ion dzenli hibir yapda konsollu korniler kullanlmamtr. Bunun sonucu olarak Bykkolanc, tapnan konsollu kornilerini gereke gstererek Adada D Tapnann korinth dzenli stun balklarnn kullanlm

74 75

Bykkolanc 1996, 35. Strabon, XII.7.2. 76 Bykkolanc 1996, 35-55, 77 Bykkolanc 1996, 45-51; Sedarolu 2004, 103-105. 78 Bykkolanc 1996, 46; Sedarolu 2004, 105. 79 Serdarolu tapnan cella uzunluunu 7.00 m. olarak deil de 6.90 m. olarak hesaplamtr. Serdarolu 2004, 104. 80 Bykkolanc 1996, 46.

18

olabileceini iddia etmektedir81. Tapnan n cephesinde balklarn zerinde olmas gereken yaztl architrav kuaklar friz kuaklar ile birlikte tek bir blok zerine ilenmitir. D Tapnann cella blm 7. 00 x 7.63 m. llerindedir. Pronaos ile naosu ayran duvarlar kap lentosu ve sveleri hari salam olarak kalmtr. Serdarolu, naos duvarlarnn plaka ta olaslkla mermer plakalarla kaplanm olabileceini ileri srer82. Buna karlk Bykkolanc cella duvarlarnn ahap kaplamalarla kaplandn iddia etmektedir83. Tapnan cella duvarlar zeminden architrav kuana kadar on iki sradan olumaktadr. Cella duvarlarnn zerinde 0. 49 m. yksekliindeki fascial architrav kua yer almaktadr. Architrav bloklar cella ierisinde ilenmeden sade olarak braklmlardr. Architrav bloklarnn zerinde yer alan flt (yiv) motofli friz kuaklar 0.32 m. yksekliindedir. Friz kuaklarnn zerinde toplam 0.72 m. yksekliindeki korni bloklar yer alr. D Tapnann pronaosu nne dm olan architrav bloklar zerinde tapnan ithaf yazt bulunmaktadr. Tanr-mparatorlar, Zeus Megistos Serapis ve baba kenti iin, iki kez rahiplik yapm, kurucu, kentin olu, Tlamoas olu Antiokhos ve onun kars, Hoplon kz, barahibe Anna ve onlarn oullar Tlamoas ve Antiokhos, tapna ve heykelleri, evresindeki stoalar, atlyeler ve btn sslemeleriyle beraber adayarak diktirdi eklinde evirisi yaplan yazt sayesinde tapnan kimin tarafndan yaptrld anlalmaktadr84 . D Tapnann konsollar evresinde yer alan ion kymationu bezemelerinin en yakn rnekleri Sagalassos Tiyatrosunda85 ve Cremna Ge Dnem Ion Tapnanda86 karmza kmaktadr. Her iki yapda M. S. II. yzyl sonuna tarihlenmektedir. Bykkolanc bu benzerliklerden, yaztndan ve friz bezemelerinden yola karak D

81 82

Bykkolanc 1996, 46. Sedarolu 2004, 104. 83 Bykkolanc 1996, 47. 84 Bykkolanc 1996, 48. 85 Vandeput 1997, 112. 86 Mitchell 1995, 120.

19

Tapnan Erken Severuslar Dnemine tarihlemektedir87. Adada D Tapna Severuslar Dneminde yaplm olmaldr. Friz Bezemeleri Adada D Tapna friz kua zerinde S profilli flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. Toplam 0.32 m. yksekliinde olan friz kuann st blmnde ion kymationlarna yer almaktadr. Adada D Tapna flt (yiv) motifleri erken rneklerden farkl olarak tam S profili yapmaktadr. Her bir flt (yiv) motifi ayr bir bant ile sarlmaktadr. Bantlar arasnda ok az boluk vardr. Adada D Tapnann S profili flt (yiv) motiflerinin en yakn rnekleri Sagallasos kenti yaplarnda karmza kar. Sagalassos Tiyatrosu ve Macellum yaplarnn bezemelerinde kullanlan flt (yiv) motiflerinin profilleri Adada D Tapna friz motifleri ile ayndr. Sagalassos Tiyatrosu Erken Severuslar Dnemine, M.S. 180- 200 yllar arasna tarihlenmektedir88. Sagalassos Macellum yaps yaztna gre M. S. 180-193 yllar arasna tarihlenmektedir89. Bykkolanc, Adada D Tapna flt (yiv) motifleri ile Sagalassos Tiyatrosu ve Macellum flt (yiv) motiflerinin ayn ustalar tarafndan yapldn ileri srmektedir90. Benzer rnekler nda Adada D Tapna frizlerinin M. S. 180-200 yllar arasnda yaplm olmaldr.

87 88

Bykkolanc 1996, 51. Rheidt 1996, 140; Vandeput 1997, 112. 89 Vandeput 1997, 106. 90 Bykkolanc 1996, 50.

20

5-Adada Aphrodite Tapna Antik Dnemde Psidia Blgesi kentlerinden biri olan Adada Antik Kenti gnmzde Isparta li, Stler le merkezine 15 km. uzaklkta yer almaktadr91. Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda Adada kentinin de bulunduundan bahseder92. Adada kentinde agorayla forum arasnda Aphrodite Tapna yer almaktadr. Bykkolancnn aktardna gre tapnak ilk olarak Streett tarafndan tespit edilmitir93. Tapnan zerinden yol getii iin plan konusunda herhangi bir fikir ileri srmek zordur. Bykkolanc tapnak evresinde yapm olduu aratrmalarda tapnan podyum ortastatlarn oluturan yaztl iki byk blok, kiretandan duvar bloklar, architrav-friz ve kaset paras bulmutur94. Yapt lmler sonucu tapnan 6 m. apnda daire ve yarm daire planl bir tapnak olabileceini ileri srmektedir95. almamz ierisinde incelen Side Tyche Tapna da yuvarlak planldr96. Tapnak evresinde yaplan aratrmalarda stun ve balk paralar

bulunamamtr. Ayrca architrav bloklarnn altnda sofit bezemelerine yer verilmeyii tapnan architrav kuana kadar olan blmnn duvarlardan olutuunu dndrmektedir. Bykkolanc tapnan yuvarlak planl, podyum evresinde stun sralar olmayan bir tapnak olduunu ileri srmektedir97. Tapnan bezemeli olarak adlandrabileceimiz ok az mimari blou vardr. Architrav ve friz kuaklar ayn mimari blok zerine ilenmilerdir. Architrav kua zerinde yer alan fascialar bezemesizdir. Friz kua zerinde flt (yiv) motifi ilenmitir. Architrav- friz kuann zerinde tapnan tavan kasetleri yer almaktadr. Tapnan mimari sslemelerinde kullanlan panolardan birisi bulunmutur. zerinde bir ba kabartmas yer almaktadr.

91 92

Bykkolanc 1996, 35. Strabon, XII.7.2. 93 Bykkolanc 1996, 53. 94 Bykkolanc 1996, 53. 95 Bykkolanc 1996, 53. 96 Lanckoronski 1890, 135-137; Mansel-Bean-nan 1956,7- 12; Mansel 1963, 107. 97 Bykkolanc 1996, 54.

21

Tapnan podyum zerindeki ortostat bloklarna kaznm olan yazt yapnn kime adandn aka ortaya koymaktadr. Tanr mparatorlar ve babakenti iin, kent dostu, mparatorlar Kltnn barahibi, kurucu, kentin olu ve Halk Meclisine drt kez seilmi olan Tlamoas olu Antiokhos; kars, barahibe Hoplon kz Anna ve oullar, kentin dostlar, Tlamoas ve Antiokhos ile beraber, Aphrodite klt heykelini, tapnaa ve tapnaa ait sslemeleri ve kaplamalar adadlar ve diktiler98. Yaztta bahsedilen kiiler Adada D Tapnan adayan kiilerle ayn ailedendir ve M. S. II. yzyl sonunda ve M. S. III. yzyl balarnda yaadklar yaplan aratrmalar sonucu kesin olarak kantlanmtr99. Tapnan mimari bezemeleri de M. S. Ge II. yzyl dnemi stili gstermektedir. Adada Aphrodite Tapna yazt ve mimari bezemelerinin nda M. S. 180-200 yllar arasna tarihlenmelidir. Friz Bezemeleri Adada Aphrodite Tapna friz kuanda flt (yiv) bezemeleri kullanlmtr. Flt (yiv) motifleri S profillidir ve almamz ierisinde incelenen Adada D Tapna flt (yiv) motifleri ile hemen hemen ayndrlar. Sadece flt (yiv) boylar biraz daha ksadr. Flt (yiv) motiflerinin tam S eklinde profillendirilmesi genelde M. S. II. yzyl sonunda karlalan bir zelliktir. Aphrodite Tapna frzi kuandaki her bir flt (yiv) motifi ayr bir bant ile sarlmaktadr. Bantlar arasnda az bir boluk vardr. Aphrodite D Tapna flt (yiv) motiflerinin en yakn rnekleri Adada D Tapna, Sagalassos Macellum ve Tiyatro yaplarnn bezemelerinde karmza kar. yaplardan Adada D Tapna M. S. 180-200 yllar arasna
100

Bu

, Sagalassos Tiyatrosu

yine ayn ekilde M. S. 180-200 yllar arasna101 ve Sagalassos Macellum yaps yaztna gre M. S. 180-193 yllar arasna102 tarihlenmektedir. Bykkolanc daha da ileriye giderek ayn dnemde yapld saptanan Adada D Tapna ile Aphrodite Tapna mimari bezemelerinde ayn ustalarn altklarn ne srer103. Benzer

98 99

Bykkolanc 1996, 55. Price 1984, 269. 100 Bykkolanc 1996, 51. 101 Rheidt 1996, 140; Vandeput 1997, 112. 102 Vandeput 1997, 106. 103 Bykkolanc 1996, 54.

22

rnekler nda Adada Aphrodite Tapna flt (yiv) bezemeli frizleri M. S. 180-200 yllar arasna tarihlenmelidir.

23

III- NC BLM: FLT (YV) VE AKANTHUS BEZEMEL FRZ KUAKLARI

A-FLT (YV) VE AKANTHUS BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM Flt (yiv) ve akanthus motiflerinin bir arada kullanlmas sonucu oluan bir motiftir. Akanthus yapraklar flt (yiv) motiflerinin nnde yer alr. Flt (yiv) motifleri akanthus motiflerinin arka fonunu oluturmaktadr. almamz ierisinde kullanm en az olan friz motiflerinden birisidir. Anadoluda Roma mparatorluk ana tarihlenen tapnaklardan sadece ikisinde fltl (yivli) ve akanthuslu friz kullanlmtr. Flt (yiv) ve akanthus yapraklarnn bir arada kullanld bezeme tarzna ilk olarak balklar zerinde rastlamaktayz104. Ephesos Antik Kentinde Augustus Dnemine tarihlenen baz yaplarn stun balklarnda bu bezeme kullanlmtr105. Bu bezemenin popler olmas M. S. II. yzyl bandadr106. Ge Hadrianus Dnemine tarihlenen Perge F3 Nymphaionunun stun balklarnda da bu motif kullanlmtr. Ayrca yine Hadrianus zamanna tarihlenen Ephesos ehir Kapsnda da bu ekilde dzenlenmi balklar kullanlmtr. Stil kritii yoluyla Hadrianus Dnemine tarihlenen Mylasa Kaps ve Gmkesen Mezar Ant balklarnda da bu motif kullanlmtr107. Sagalassos Antoninus Pius Tapna Kutsal Alan ierisindeki propylonun frizlerinde fltl (yivli) ve akanthuslu motif kullanlmtr. Bu bezeme tarz ilk defa Sagalassosta friz kuaklar zerinde karmza kar. Vandeput, Sagalassos Antoninus Pius Tapna Kutsal Alan ierisindeki propylonu Hadrianus Dneminin ikinci yarsna tarihlemektedir108. Bu tarih tez almas ierisinde ayrntl olarak inceleyeceimiz Termessos N1 Tapna iin nerdiimiz tarihe yakndr. Bu durumda flt (yiv) ve akanthus motifleri friz kuaklar zerinde Hadrianus Dneminde kullanlmaya balanm olmaldr.

104 105

Vandeput 1997, 78. Alzinger 1974, 92. 106 Vandeput 1997, 90. 107 Bykkolanc 1996, 132-133. 108 Vandeput 1997, 82.

24

B-FLT (YV) VE AKANTHUS BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI 1-Termessos N1 Tapna Psidia Blgesinin gneybat ucunda, blgenin nemli merkezlerinden biri olan Termessos antik kenti yer almaktadr109. Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda Termessosunda bulunduundan bahseder110. Termessos N1 Tapna Attalos Stoasnn gneyinde yer almaktadr111. Doubat ynnde ina edilmi olan tapnan girii dou ynndedir. Termessos N1 Tapna prostylos planl ve korinth dzenindedir. Pronaos ve cella blmlerinden oluan tapnan genel lleri 15.85 x 11.50 metredir. Tapnan dou ynnde bulunan pronaosunun evresinde 3 basamakl krepis bulunmaktadr. Pronaos 5.00 x 11.50 m. llerindedir. Pronaos blmnn nnde 6 stun yer almaktadr. Kelerde yer alan pronaos stunlar ile ante duvarlar arasnda her iki kede birer tane daha stun bulunmaktadr. Bylece pronaosun daha uzun olmas salanmtr. Pronaos blmnde kullanlan yivsiz stunlar alak postamentler zerine oturmaktadr. Merkezde bulunan stun akl yanlarda bulunan stun aklklarna gre daha fazladr. Postmentler ve attik-ion stun kaideleri ayn blok zerine yaplmtr. Postamentler sekiz kelidir. Tapnan stunlarnn zerinde korinth dzeninde kaliteli iilik gsteren stun balklar kullanlmtr. Korinth balklarndaki akanthus yapraklarnn benzerleri Sagallasos Dionysos Tapnann ante kelerindeki plaster korinth balklarnda vardr112. Tapnan korinth dzenindeki balklarnn zerinde iki fascial architrav kua yer alr. Architrav kuaklarnn iki fascial oluu ok fazla karlalan bir durum

109 110

Sevin 2001, 161. Strabon, XII.7.2. 111 Lanckoronski 1892, 87 vd.; Akurgal 2000, 465; Bykkolanc 1996,130-136; Bykkolanc 1997, 117-126. 112 Bykkolanc 1996,131; Bykkolanc 1997, 118; Vandepeut 1997, 208.

25

deildir113. Architrav kuann zerinde yer alan friz kuanda stte flt (yiv) motifleri ile altta akanthus yapraklarnn belirli bir dzen ierisinde yerletirilmesi sonucu oluturulmu bezeme tarz kullanlmtr. Friz kuann st ksmnda ion kymationlar ilenmitir. Friz kuann zerinde bezemesiz braklm geison ve sima kuaklar yer almaktadr. Sima kua ak ve kapal palmetlerle bezenmitir. Sima kuann benzerlerine Attalia Hadrianus Tapnanda ve Perge Plancia Magna Kapsnda rastlamaktayz114. Termessos N1 Tapnann st yapsnda Suriye Tipi Alnln deiik bir eidi kullanlmtr. Tapnan architrav, friz ve korni kuaklar ortada Suriye Tipi Alnln balad yerde kesilmitir. Alnln merkezinde yer alan kemer buraya dier bezeme kuaklarndan bamsz olarak yerletirilmitir. Tapnan cella giriinin her iki yannda kemerli nilerin kullanlm olmas olduka nemlidir. Nilerin ykseklii 1.50 m., derinlii ise 0.45 m.dir. Nikaia Lefke Kaps olarak adlandrlan giriin her iki yannda da Termessos N1 Tapna nileri ile benzer yapdaki niler kullanlmtr. Nikaia Lefke Kaps Hadrianus Dnemine tarihlenmektedir115. Tapnan cella kaps 2.90 m. geniliinde ve 5.44 m. yksekliindedir. Termessos N1 Tapnann cellas 10.85 x 9.50 m. llerindedir. Cellann arka duvarnda merkezde apsis eklinde bir ni yer almaktadr. Tapnan cella duvarlar kiretandan yaplmtr. Termessos N1 yaps ile ilgili almalar yapan Bykkolanc yapnn aslnda bir tapnak olmadn iddia etmektedir. Bykkolanc doktora almasnda ni ve apsisli blmleri rnek gstererek N1 Tapnann aslnda tapnak olmadn, halk meclisi binas veya ktphane olarak kullanlm olabileceini ileri srmtr116. Halk meclisi binas olarak kullanlm olabileceine rnek olarak Labraundadaki Andronlar gstermektedir. Ayrca Ephesostaki Celsus Ktphanesi giriindeki nileri rnek gstererek yapnn ktphane olarak da kullanlm olabileceini ileri srmektedir. Bykkolanc daha sonraki bir almasnda ise yapnn ktphane olarak kullanlm olduu iddiasndan vazgemitir. Yapnn dou yanndaki in antis veya prostylos planl

113 114

Bykkolanc 1997, 118. Bykkolanc 1997, 119. 115 dil 1989, 355. 116 Bykkolanc 1996, 131.

26

olabilecek yapy da dikkate alarak bu iki yapnn halk meclisi binalar olarak kullanldklarn ileri srmektedir117. Termessos N1 Tapna mimari bezemeleri genel olarak Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dnemi rnekleri ile benzerlikler gsterirler. Bu durumda tapnak M.S.140-150 yllar arasnda yaplm olmaldr. Friz Bezemeleri Termessos N1 Tapnann frizlerinde altta akanthus yapraklarnn stte flt (yiv) motiflerinin bir arada kullanlmasyla oluan bezeme tarz kullanlmtr118. Friz kuann st snrnda ion kymationu kua yer almaktadr. Her bir akanthus yaprann arkasnda fon oluturacak ekilde tane flt (yiv) motifi kullanlmtr. Akanthus yapraklarnn kabartma derinlii vardr ve yapraklar alttan birbirlerine balanmlardr. Akanthus yapraklarnn genel yaps Erken Antoninus Pius Dnemi rneklerini hatrlatmaktadr. Fltler (yivler) dar ilenilmilerdir. Fltl (Yivli) ve akanthuslu friz olarak adlandrabileceimiz bu bezemelere ok fazla rastlanlmamaktadr. Sagalassos Antoninus Pius Tapna Temenosunda ve Aa

Agorann Kuzeyindeki Nymphaionunda yaplar her ne kadar farkl olsa da flt (yiv) ve akanthusun bir arada kullanld bezeme tarz kullanlmtr. Her iki yapda Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dnemine tarihlenmektedir.

117 118

Bykkolanc 1997 120-121. Anabolu 1970, 79.

27

IV- DRDNC BLM: GRLAND BEZEMEL FRZ KUAKLARI

A-GRLAND BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM Girland bezemeleri Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen tapnaklarn friz kuaklarnda sevilerek kullanlmlardr. almamz kapsamnda incelenen yedi tane tapnan girlandl friz kua bulunmaktadr. Girland; yaprak, dal, am kozala, tomurcuk, iek ve meyve gibi bitkisel motiflerin kurdelelerle sarlp birbirlerine balanmas sonucu oluan bir bezeme eididir. Girland motifi ierisinde yer alan bitkisel motifler belirli bir dzen dhilinde yerletirilir. Pergamon Dionysos Tapna frizlerindeki girlandlar sadece mee yapraklarndan olumulardr. Tayc elerin balar zerinde tanan girland motiflerinin arlk yapan orta ksmlar aa doru sarkar. Friz kuaklar zerinde sevilerek kullanlan girland bezemelerini tayc e olarak eitli figrler kullanlmtr. Tayc e olarak en fazla tercih edilen figr boa balardr. Boa balar canl olduklar ekilde yani et, deri ve kllaryla ilenmilerdir. Psidia Antiocheia Augustus Tapna frizlerinde boa balar tarafndan tanan girland motiflerine yer verilmitir. Boa balarnn zerinden geirilen girlandlar burada kurdelelerle boa balarna balanmaktadr. Boa balar genelde cepheden tasvir edilmilerdir. Sadece iskelet eklinde tasvir edilen boa balar da vardr. Boukranion ad verilen iskelet eklindeki kafataslar Aspendos Tiyatrosu friz kuanda tayc e olarak kullanlmtr119. Boa balar tarafndan tanan girlandlarn Roma mparatorluunun Kk Asyadaki yerliliini ve Pax Augustay tasvir ettii iddia edilmektedir120. Tayc e olarak kullanlan bir dier figr kartallardr. Cephen veya profilden ilenilen kartal figrleri girland motiflerini tamaktadr. Kartal figrlerinde de her trl ayrnt verilmitir. Pergamon Dionysos Tapna girlandl frizinde tayc e

119 120

Can 2005a, 94. Robinson 1926, 12.

28

olarak kartal figrleri ile boa balar deiimli olarak kullanlmtr121. Nike figrleri de girlandl frizlerde tayc e olarak kullanlmlardr. Seleukeia Zeus Tapnann friz kua zerinde tasvir edilen girlandlar nike figrleri tamaktadr. Genelde cepheden ilenilen bu figrlerde her trl ayrnt verilmeye allmtr. Elauissa Sebaste Tapnann friz kuanda ise tayc e olarak eros figrleri kullanlmtr. Teneia (Kurdele) motifleri friz kuaklar zerinde hem ilevsel hem de bezeme amal olarak kullanlmlardr. M.. I. yzyldan itibaren teneia (kurdele) motifleri girland kuaklar iin vazgeilmez bir e olmulardr122. Teneia (kurdele) motifleri tayc enin bann zerinde balanp aa doru sarkmaktadr. Kurdeleler dz olarak balanabildikleri gibi, Psidia Antiocheia Augustus Tapnanda grdmz gibi gemici dmleriyle de balanabilirler. Aa doru sarkan ksmlarnn ularnda pskllerde kullanlmtr. Girland motiflerinin aa doru sarkan orta ksmlarnn zerinde eitli doldurma motifleri kullanlmtr. En ok tercih edilen doldurma motifi adak Pergamon Dionysos Tapnaklar girland kseleridir. Aigai Apollon Chresterios,

frizlerinde doldurma motifi olarak adak kseleri kullanlmtr. Seleukeia Zeus Tapnanda olduu gibi iek rozetlerde doldurma motifi olarak kullanlmtr. Elaiussa Sebaste Tapnanda doldurma motifi ve tayc e olarak boukranionlara yer verilmitir. Boukranionlarn doldurma motifi olarak kullanlmas pek fazla rastlanlan bir zellik deildir. Ayrca doldurma motifi olarak eitli insan ve hayvan figrlerine yer verilmitir. Kremna Ge Dnem Ion (Severuslar) Tapnanda doldurma motifi olarak insan ve hayvan figrleri deiimli olarak ayn friz kuanda kullanlmtr. Doldurma motifi olarak domuz ve panter motifleri kullanld tespit edilmitir. Side Tyche Tapnanda ise ilgin bir ekilde doldurma motifi olarak tanr ve tanra bstlerine yer verilmitir. Girland motifleri erken dnemlerden itibaren sevilerek kullanlmlardr. En erken girland bezemelerinden birisi Msrda karmza kar. Msrda Yeni

121 122

Anabolu 1970, 77-78; ; Radt 2002, 187-191. Diler 1996, 9.

29

mparatorluk Dnemine tarihlenen bir mezarda nane yapraklarndan yaplm bir girland kua yer almaktadr123. Girland bezemeleri tapnaklarn friz kuaklar zerinde sevilerek kullanlmtr. M.. 269-263 yllar arasnda yaplm olan Pergamon Demeter Tapnann bezeme kuanda girlandlara yer verilmitir124. Magnesia Artemis Tapnann opisthodomos duvarlarnda da meyve girlandl friz kuana yer verilmitir125. almamz kapsamna giren ilk girlandl friz kua Aigai Apollon Chresterios Tapnandadr. M. . 46-30 yllar arasna tarihlenen tapnan friz kua kabartma derinlii ok fazla yoktur. Motifler belli bir dzen dhilinde friz kuana yerletirilmitir. Aigai Apollon Chresterios Tapna frizleri daha ok tarallk zellikleri gstermektedir. Ephesos Antik Kentinde Augustus Dnemi balarna tarihlenen Oktagon yaps girlandl frizleri Augustus Dnemi balarna tarihlenmektedir126. Her ne kadar Aigai Apollon Chresterios Tapna ile girlandl frizleri ile benzer yapda olmasalar da dnem zelliklerini saptayabilmemiz asndan olduka nemlidirler. Girland motifini oluturan elerin hepsi ayr ayr ilenmitir. Oktogon yaps frizlerindeki kurdeleler asldklar yerde daha gergin durmaktadrlar127. Ge Augustus Dneminde bu gergin yap kaybolmaya balayacaktr. Kabartma derinlii Augustus Dneminin sonlarna tarihlenen girlandlar kadar baarl deildir. Oktagon yaps girlandlarnda da gereki yap n plandadr. zmir Mzesinde bulunan girland bezemeli bir sunak Augustus Dnemi zelliklerini saptamamza yardmc olacaktr. Augustus Dneminde girland kuan oluturan tm eler ayrntl olarak ve tek tek ilenmilerdir. Kaliteli iilik n plandadr. Augustus Dnemi boa balarnn en nemli zelliklerinden birisi olan boa

123 124

Diler 1996, 9. Diler 1996, 10; Radt 2002,179. 125 Diler 1996, 11. 126 Alzinger 1974, 41-43; Rumscheid 1994, 19;Vandeput 1997, 60-61; Scherrer 2000, 124-125. 127 Vandeput 1997, 61.

30

balarnn gereki ilenii burada da karmza kar128.

Augustus Dneminde

girlandlar zeminden henz kopmamtr, abartdan uzak, doal grntdedirler. Ge Augustus-Erken Tiberius Dnemine tarihlenen Sagalassos Aa Agorann Gneybat Girii dnem zelliklerini yanstmas bakmndan olduka nemlidir. Gneybat Giriindeki girlandlar olduka hacimli yksek kabartmalardan olumaktadr129. Girland motifini oluturan elerin hacim kazanmas Ge Augustus Dnemindedir. Ayrntlar zenli bir ekilde belirtilmitir. Girland bezemesi; deiik meyvelerden, iek ve yapraklardan olumaktadr. Girland oluturan btn eler aka belirtilmitir. Kurdelelerin bitimleri erken rneklerden farkl olarak uumaktadr. Gneybat Girii friz kua zerindeki girland bezemesi derin bir ekilde kuatan yivlerden olumaktayd130. Ge Augustus-Erken Tiberius girland rneklerinin tamam bol miktardaki meyve ve yaprak karmndan olumaktadr. Girland motifleri Ge Cladiuslar Dneminde, Ge Augustus-Erken Tiberius Dnemi rneklerine kyasla deimileridir. M. S. 50-62 yllar arasna tarihlenen Psidia Antiocheias Propylonu ve M. S. 66 ylna tarihlenen Ephesos Tiyatrosu sahne binas dnem zelliklerini en iyi anlayabileceimiz yaplardr131. Ge Claudius-Erken Flaviuslar Dneminde tamamlayc eler de, girland motifinin d hatlar boyunca sk sk paralanmaktaydlar. Bu rneklerde kurdelelerin kenar hareketleri iyi bir ekilde art gstermektedir132. Miletos Gney Agora Girii friz kuaklar, Hadrianus Dnemi ortalarnn stilini tam olarak yanstmaktadr133. Girlandl frizler Hadrianus Dnemi ile birlikte Anadoluda tekrar popler olmaya balamtr. Miletos Gney Agora Girii friz kuaklarnn en yakn benzerleri almamz ierisinde ayrntl olarak incelenen Pergamon Dionysos Tapnanda karmza kmaktadr134. Friz kua erken rneklere kyasla daha youn iilik gsterir. Friz kuan oluturan elerin kabartma derinlii

128 129

Diler 1996, 54. Vandeput 1997, 60. 130 Vandeput 1997, 61. 131 Robinson 1926; Mitchell 1983, 8; Vandeput 1997, 61. 132 Vandeput 1997, 62. 133 Strocka 1981, 31. 134 Strocka 1981, 31.

31

artmtr. Girland motifini oluturan yaprak ve ieklerin d hatlar matkap kullanlarak hareketlendirilmi, canllk kazandrlmtr. Antoninler Dnemi girland bezemeli friz kuaklarnn zelliklerini en iyi Aspendos Tiyatrosu friz kuaklar yanstr. Aspendos Tiyatrosu friz kuaklarnda boa balar tarafndan tanan girland bezemelerine yer verilmitir. Boa balar boukranion tipinde ilenmitir. Boukranionlarn kabartma derinlii artm, zeminden takn olarak ilenmitir135. Boukranionlarn tad girland motifi iek, meyve ve yapraklardan olumaktadr. Girland motifini oluturan elerde zeminden kabark, zengin ve doal yapdadr. Girland kuann btn eleri derin kanallar ve matkap oyuklaryla birbirlerinden uzaklamlar fakat yerel bir zellik olarak uyumlu btnlklerini kaybetmemilerdir136. Girland kuann canl ve hareketli yapda olmas, elerin derin ilenmesi ile k glge etkisi Antoninler Dnemi barok yapsnn genel zellikleridir137. Boa balarnn zerinde girlandlar birbirine balayan teneialar (kurdeleler) geni ve dz yzeylidir. Teneia (kurdele) motiflerinin ular kabark ve hareketli ilenmitir. Bu M. S. II. yzyln III. eyreinde grlmeye balanan bir zelliktir138. Antoninler Dneminin zellii olan barok yap Severuslar Dneminin ortalarna kadar devam eder. Girland motifini oluturan eler geni matkap oyuklaryla birbirlerinden ayrlmaya balamtr139. Girlandlarda barok etkisinin izlerinin grlmesi ve youn k glge etkisi Erken Severuslar Dneminin zellikleridir. Cremna Severuslar Dnemi Ion Tapnanda da grdmz gibi, Severuslar Dneminde girlandlarla ssl friz kuaklarnda doldurma motifi olarak insan ve hayvan figrleri youn olarak kullanlmtr.

135 136

Can 2005a, 95. Can 2005a, 95. 137 Can 2005a, 95. 138 Can 2005a, 95. 139 Vandeput 1997, 117.

32

B-GRLAND BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI 1-Aigai Apollon Chresterios Tapna Aigai Strabon tarafndan Aiolis Blgesinin on iki kentinden birisi olarak gsterilmitir140. Aigai kenti gnmzde andarl ile Akhisar arasndaki Sultan Dann gneyinde yer almaktadr141. Aigai kenti, denizden ykseklii yaklak olarak 365 m. olan korunakl bir tepe zerinde kurulmutur. Aigai Antik Kentinde Ge Hellenistik aa tarihlenen Apollon Chresterios Tapna bulunmaktadr142. Ge Hellenistik Dnem sanatnn Roma mparatorluk Dnemi sanatn etkiledii dncesi ile Aigai Apollon Chresterios Tapnan da almamz ierisinde inceledik. Aigai Apollon Chresterios Tapna; Nemrudkalenin dousunda, Pythikos aynn sanda yer alan bir teras zerinde ina edilmitir143. Tapnan n cephesinde merdiven kalntlar bulunmutur. Peripteros plannda ina edilmi olan Aigai Apollon Chresterios Tapnann n cephesi 6 stunludur. Tapnan yan cephelerindeki stun says kaz almalar tam olarak yaplamad iin bilinmemektedir144. Attik-on stun kaideleri zerinde ykselen stunlarn toplam ykseklii 7. 50 metredir. Stunlarn zerinde tapnan ion dzenindeki kaliteli iilik gsteren stun balklar yer almaktadr. fascial architrav kua zerinde tapnan ithaf yazt bulunmaktadr. Yazt Aiol lehesi ile yazlmtr145. Tapnak Apollon Chresterios adna M. . 48 ylnda Ceasear ile birlikte konsllk yapan ve M. . 46 ylnda da Asya eyaletinin sevk ve idaresini stlenen prokonsl P. Servilius Isauricus tarafndan vakfedilmiti146. Tapnan friz kua zerinde boukranionlar tarafndan tanan girland bezemeleri ilenmitir. Aigai Apollon Chresterios Tapnann sima kuana ait az sayda para bulunmutur.

140 141

Strabon, XIII, 3.5 Akurgal 2000, 286. 142 Schuchhardt-Bohn 2004, 60-65 Anabolu 1970, 77; Rumscheid 1994, 5; Akurgal 2000, 286-287. 143 Schuchhardt-Bohn 2004, 60. 144 Anabolu 1970, 24. 145 Rumscheid 1994, 5 146 Schuchhardt-Bohn 2004, 63.

33

Aigai Apollon Chresterios Tapnann tarihi architrav kua zerinde yer alan ithaf yaztnn dolay kesindir. Tapnan yapmna M. . 46 ylnda balanmtr. Rumscheid, tapnan bezeme stilini de dikkate alarak tapnan yapmnn M. . 30 ylna kadar devem ettiini ileri srer147. Friz Bezemeleri Aigai Apollon Chresterios Tapna friz kua zerinde boa balar tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir148. Girlandlar Roma mparatorluk Dneminde incelenen dier girland rneklerinden farkl olarak sadece yapraklardan olumaktadr. Boa balarnn zerinde kurdelelerle balanan girlandlarn orta ksmlar aa doru sarkmtr. Girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn zerinde doldurma motifi adak kaselerine yer verilmitir149. Boa balar canllktan ok uzaktr. Girland kuan oluturan figr ve motiflerin kabartma derinlii azdr. Roma mparatorluk Dneminde incelecek olan rneklerle kyaslandnda Aigai Apollon Chresterios Tapna rnekleri ok daha sade ve yzeyseldir.

147 148

Rumscheid 1994, 5 Anabolu 1970, 77. 149 Anabolu 1970, 77.

34

2-Psidia Antiocheia Augustus Tapna Psidia Blgesinin kuzeyinde yer alan Antiocheia Antik Kenti Anthios ay eteklerinde kurulmutur150. lk kurulu tarihi tartmal olan kent Roma mparatoru Augustus Dneminde bir Roma kolonisi haline getirilmitir151. Antiocheia kentinin en yksek noktasnda Tiberius Alannn ve Propyleann zerinde Roma mparatoru Augustusa adanan tapnak yer almaktadr152. Antiocheia Augustus Tapna temeli doal kayann kesilmesiyle oluturulmu bir podyum zerinde yer almaktadr. Prostylos plan tipinde ina edilmi olan tapnak korinth dzenindedir. Tapnan n cephesi zerinde 4 adet korinth stunu yer alr. 12 basamakl krepidomadan klarak tapnaa ulalr. Tapnan yksek bir podyum zerinde ina edilmesi Roma Dnemi tapnaklarnda olduka sk karlalan bir zelliktir. Korinth stun balklarnn zerinde tapnan iki fascial architrav kua yer alr. Architrav blounun zerinde yer alan friz kuanda boa balar tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir. Tapnan gen alnlnda muhtemelen epiphani iin alm 2.80 X 3.20 m. geniliinde bir pencere yer almaktadr. Alnln merkez ve kelerinde ok kaliteli iilik gsteren akroterler bulunmaktadr. Tapnan cella duvarlarnn st blmnde kvrkdal (ranke) frizlerine yer verilmitir. Kvrkdal (ranke) frizleri cellann drt cephesini de evrelemektedir. Cella duvarlarnn friz kuaklar ile bezenmesi ok sk karlalan bir durum deildir. Korinth balklar ile kvrkdal (ranke) frizleri zerinde ilenilen akanthus yapraklar benzer yapdadrlar153. Tapnaa ait st yap elemanlar tapnak evresine dalm olarak bulunmutur. Tapnan tarihi tartmaldr. Tapnak konusunda ilk alma yapan

aratrmaclardan birisi Bay Ramsaydr. Bay Ramsay tapna stil ve bezeme kritiklerine bakarak ilk olarak Augustus Dnemine154, daha sonraki almasnda ise Ge Hellenistik Dneme tarihlemitir155. Bayan Ramsay ise tapna M.S II. yzyla tarihlemektedir156. Yakn zamanda tapnak konusunda alma yapan bilim adamlarnn

150 151

Sevin 2001, 158. Ramsay 1916, 83. 152 Robinson 1926,11. 153 Robinson 1926, 11. 154 Ramsay 1916, 108. 155 Ramsay 1926, 201. 156 Ramsay 1916, 108

35

byk ounluu ise tapna Augustus Dnemine tarihlemektedir157. Fakat baz aratrmaclar tapnan mimari bezeme elemanlarndaki stil deiikliine de bakarak tapnan Augustusa adandn fakat Tiberius Dnemi ierisinde ina edildiini ileri srmektedir158. Friz Bezemeleri Antiocheia Tapnann bir tanesi architrav blou zerinde, bir tanesi ise cella duvarlar zerinde olmak zere iki adet friz kua bulunmaktadr. Tapnan architrav blou zerinde yer alan friz kuanda boa balar tarafndan tanan girland motifleri tasvir edilmitir. Girlandlar am kozalaklaryla zenginletirilmitir159. Friz blounun st blmde ion kymationu dizisi yer alr. on kymationlar Ge Augustus Dnemi zellikleri gstermektedir. Friz kua zerinde ilenilen btn girlandlar ve boa balar birbirlerinden farkldr160. Friz olduka rahat ve dzenli olarak tasvir edilmitir. Girland motifleri ieklerle ssldr ve am kozalaklarnn deiik meyveler ve yapraklar ile rlmesi sonucunda oluturulmutur. Girlandlar tayan boa balar olduka gerekidir. Friz kuanda monoton bir tekrarlama sz konusu deildir. Boa balar birbirlerinden farkl llerdedir. Boalarn sa ekillerinde de farkllk hemen gze arpar. Boalar bazen dalgal sal olarak bazen de lop eklinde sa lleleri ile tasvir edilmilerdir. Baz boa balar zerinde iki gemici dm ile balanm kurdeleler vardr. Kurdeleler alnn her iki yanndan tek bir ip ve dm ile balanp aa doru sarkmaktadr. Kurdeleler ou kez yaprak formundadrlar ve ular psklldr. Boalarn ksa boynuzlar vardr. Fakat boynuzlar yaprak veya meyvelerin arkasnda kalmtr. Boa balar tarafndan tanan girlandlarn Roma mparatorluunun Kk Asyadaki yerliliini ve Pax Augustay tasvir etmektedir161. Boa balar ve girlandlarn ayn zamanda Kk Asyann yerli tanrlarndan olan Meni simgeledii dnlmektedir162. Ge Augustus Dnemi ile birlikte friz kuaklarndaki kabartma ykseklii artmaya balamtr. Antiocheia Augustus Tapna frizlerinin de kabartma

157 158

Tuchelt 1986, 543; Waelkens 1986, 37-73; Plz 1989, 34;Baaran 1995, 63. Robinson 1926, 11; Vandeput 1997, 155; Can 2005a, 140. 159 Anabolu 1970, 77. 160 Mitchell-Waelkens 1998, 130. 161 Robinson 1926, 12. 162 Robinson 1926, 12.

36

yksekli artmtr. Girlandlarn zeminden henz kopmamas, abartdan uzak, doal grnts yapnn Augustus Dnemi veya halefi Tiberius Dneminde eseri olduunu dndrmektedir. Tapnan cella d duvarlarnn st blmnde kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua yer alr. Friz kua ilgin bir ekilde st ste iki sra blok zerine ilenmitir163. Kvrkdal kuann st ksmnda inci-paye dizisi ile ion kymationu dizisi yer almaktadr. Az da olsa yivli olarak ilenilmi ana dal byk boyutlu akanthus yapraklar kaplamaktadr. Ana dal zerindeki klf yapraklarndan kan yan dallar da tpk ana dal gibi az miktarda yivli yapdadr. Yan dallarn ularnda byk boyutlu yaprak rozetlere yer verilmitir. Klf yapraklarndan kan saplarn ularnda dolgu iekleri tasvir edilmitir. Antiocheia Augustus Tapnann kvrkdal (ranke) frizlerinde kvrkdaldan ok bitkisel motifler n plandadr. Ge Augustus Dnemi zellii olan ana ve yan dallardaki yivli yapnn azalmas burada rahatlkla grlebilmektedir164. Akanthus yapraklar olduka byk boyutlu olarak ilenilmesine karn henz tam olarak zeminden kopmamtr. Fakat motiflerin kabartma ykseklii Erken Augustus Dnemi rnekleri ile kyaslandnda bir hayli artmtr. Motiflerin zeminle uyum ierisinde olmas friz bezemelerinin yapmna Augustus Dneminde balanldn dndrr. Erken Augustus Dnemi kvrkdal (ranke) motiflerinden farkl olarak burada yapraklar ok daha youn olarak ilenilmitir165. Akanthus yapraklar arasnda glmseyen bir kadn bst tasvirinin yer ald bir friz blou bulunmutur166. Bu kadn fgr ksa cephelerinin ortasnda merkezi motif olarak kullanlyor olmalyd167. Bu friz blou olduka iyi durumdadr. Bezemelerde zellikle akanthus yapraklarnda perspektif n plana kmaya balamtr168. Kvrkdal kuan oluturan motiflerin tamam akanthus yapraklarnn gerisinde kalmtr. Antiocheia Augustus Tapna ile birlikte Hellenistik etkili Augustus Dnemi stili yava yava deimeye balad grlr169. Antiocheia Augustus Tapna frizleri genel olarak Ge Augustus-Erken Tiberius Dnemi

163 164

Mitchell-Waelkens 1998, 123, Can 2005b, 59. Can 2005b, 58-59. 165 Can 2005b, 59. 166 Robinson 1926, 11. 167 Mitchell-Waelkens 1998, 123. 168 Plz 1989, 34. 169 Can 2005b, 59.

37

zelliklerini gstermektedir. Byk ihtimalle tapnak Augustus Dneminde yaplmaya balanm, kendisinden sonra tahta geen Tiberius Dneminde tamamlanm olmaldr.

38

3.Elaiussa Sebaste Tapna Antik Dnemde Kilikia Blgesinin nemli bir ky kenti olan Elaiussa Sebaste kenti gnmzde Mersin li, Erdemli lesi, Aya Mahallesindedir. Strabon Elaiussa Sebastenin Korykos Kentinin yaknnda karaya yakn bir ada zerinde yer aldndan bahseder170. Elaiussa Sebaste kentinde, kentin gney limanna bakan geni bir terasn zerinde girlandl friz kuana sahip bir Roma mparatorluk a tapna saptanmtr171. 6 x 12 stun saysna sahip olan tapnak peripteros planldr. Kuzeygney ynnde ina edilmi olan tapnan girii kuzeydedir. Tapnan altyaps yaklak olarak 3 m. yksekliindedir ve opus quadratum teknii kullanlarak oluturulmutur. Altyapnn stnde yer alan stylobate 32.90 x 17.60 m. llerindedir. Tapnan kuzeydou kesinde toprak altnda bir oda bulunmutur. St bu odann bir kripta olabileceini dnmektedir172. Elaiussa Sebaste Tapna stunlarnn yedi tanesi in situ olarak yerinde durmaktadr. Attik-ion kaideler zerinde yivlendirilmi stun tamburalar bulunmaktadr. 24 yivli stun tamburlarnn zerinde tapnan Korinth dzenli balklar yer alr. Stun balklar iki paradan olumaktadr. Alt parann ykseklii 62 cm, st parann ykseklii ise 75 cm. dir. Akanthus yapraklarnn genel stil zellikleri Erken Flaviuslar Dnemi rneklerini hatrlatmaktadr173. Kompozit dzenli balklarn zerinde fascial architrav kua yer almaktadr. Architrav kua zerinde yer alan friz kuanda Thiasos tasvirleri yer almaktadr174. Tapnan architrav st friz kuana ait sadece bir tane para bulunmas net bir fikir ileri srlmesini zorlatrmaktadr. Tapnan olaslkla cella duvarlar zerinde yer alan friz kuanda nikelerin tad girland motifi vardr.

Strabon XIV.5.6. Keil-Wilhelm 1931, 220-228; Gough 1954, 55-57; Anabolu 1970, 78; Akurgal 2000, 478; St 1998, 102-105. Schneider 2000, 237-249; Schneider 2001, 241-255. 172 St 1998, 103. 173 St 1998, 104. 174 http://www.misart.it/hpmisart/monumento.cfm?idmissione=6&idmonumento=61
171 170

39

Tapnak M. S. V. yzyl sonu VI. yzyl balarnda kiliseye evrilerek kullanlmaya devam etmitir. Yap daha sonra ise bir depremle yklarak terk edilmitir175. Elaiussa Sebaste Tapnann hangi tanrya adand henz saptanamamtr. Magie, Elaiussa Sebaste sikkeleri zerindeki tapnak tasvirlerine dayanarak, tapnan Zeusa adanm olabileceini ileri srmtr176. Gough ise tapnan denize yakn konumundan dolay tapnan bir tanraya adanm olabileceini ileri srer177. Elaiussa Sebaste Tapnanda kaz almalarn yrten talyan kaz ekibi ise kentin denizcilikteki roln ve kent adna baslan ilk sikkeler zerindeki Aphrodite tasvirleri dikkate alarak tapnan Aphroditeye adanm olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr178. Elaiussa Sebaste Tapna, alt yaps ve korinth balklar dikkate alnacak olursa M. S. I. yzyln ortalarndan sonra Flaviuslar Dnemi ierisinde yaplm olmaldr179. Friz Bezemeleri Elaiussa Sebaste Tapnann architrav st friz kuanda Thiasos tasvirleri yer almaktadr. Friz kuana ait ok fazla mimari bloun ele gememesi net bir tarihleme yapmay zorlatrmaktadr. Tapnan cella duvarlar zerindeki friz kuanda nike figrleri tarafndan tanan girland motiflerine yer verilmitir. Friz kuann arkas fascialarda olduu gibi kademeli olarak profillendirilmitir. Girlandlar birer elleriyle omuzlar zerinde kaldran nikeler bir podyum zerinde tasvir edilmilerdir. Girlandlar; dal, yaprak, tomurcuk, iek ve meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmi olup kurdelelerle sarlp birbirlerine balanmlardr. Girlandlarn orta ksmlar zerinde boukranion figrleri yer almaktadr. Boukranion figrleri friz kuanda hem tayc grev stlenmektedir hem de doldurma motifi grevi grmektedirler. Boukranionlarn

175 176

http://cat.une.edu.au/page/elaiussa%20sebaste Magie 1950, 1339. 177 Gough 1954, 105. 178 http://www.misart.it/hpmisart/monumento.cfm?idmissione=6&idmonumento=61 179 St 1998, 105.

40

her iki yanndan aa doru sarkan kurdeleler girland kuann aaya doru sarkan orta blmn tamaktadr. Girlandlarn orta blmler olduka dolgun yapdadr. Friz kua zerinde rahat bir dizili sz konusudur. Doldurma motifi olarak kullanlm olan boukranionlar frizin dier elerine kyasla ikinci planda kalmlardr. Flaviuslar Dneminin en nemli zellii olan abartl matkap kullanm burada henz yoktur. Bu yzden tapnak Flaviuslar Dneminin erken yllarnda yaplm olmaldr.

41

4-Pergamon Dionysos Tapna Mysia Blgesinin gneybat ucunda yer alan Pergamon Antik Kenti Keteios (Kestel ay) ve Selinusun (Bergama ay) birletii yerde, ovadan 275 m. ykseklikteki yaln bir kayalk zerine kurulmutur180. Hellenistik ve Roma Dneminde B. Anadolu corafyasnn en nemli kentlerinden birisi olan Pergamon Antik Kentinin kurulmu olduu yerde kk bir Arkaik yerlemenin varl anlalmaktadr181. Hellenistik Dnemden itibaren Anadolunun sanattaki yeni lideri olan Pergamon bu zelliini Roma mparatorluk Dnemi boyunca da devam ettirmitir. Pergamon Antik Kentinde tiyatro terasnn kuzey biti noktasnda Pergamon Dionysos Tapna yer almaktadr182. Pergamon Dionysos Tapnann ilk olarak Hellenistik Dnemde ina edildii, Roma mparatorluk Dneminde bir yangn geiren tapnan eski planna sadk kalnarak tekrar yapld ileri srlmektedir183. Dionysos Tapna arazinin durumundan yararlanlarak oluturulmu bir podyum zerine yaplmtr. on dzeninde bir prostylos olarak yaplm olan tapnan n cephesi normalde olmas gerektiinin iki kat derinliktedir. Tapnan stylobate lleri 11.80 x 20.22 m. dir. Gney-kuzey ynnde ina edilmi olan tapnan girii gney ynndedir. Tapnan gneyinde yer alan toplam 4.50 m. yksekliindeki 25 basamakl grkemli bir merdiven yardmyla tapnan pronaos ksmna ulalr. Pronaos blmnn nnde 4 stun yer almaktadr. Kelerde yer alan pronaos stunlar ile cella duvarlar arasnda her iki kede birer tane daha stun bulunmaktadr. Bylece pronaos blmnn daha uzun olmas salanmtr. Attik-ion stun kaideleri zerinde tapnan yivli stunlar ykselmektedir. Stunlarn stnde kaliteli iilik gsteren ion stun balklar yer almaktadr. Tapnan n cephesini ssleyen architrav kua iki fascialdr ve st tarafnda da knt yapan ion kymationu kuana yer verilmitir. Architrav kuann zerinde yer alan friz kuanda kartal veya boa balar tarafndan tanan girland

Sevin 2001, 52-53. Akurgal 2000, 253. 182 Anabolu 1970; 77-78; Koenings-Radt 1979, 346; Strocka 1981, 31; Strocka 1988, 299-300; Plz 1989, 22, 83-84; Rumscheid 1994, 231; Akurgal 2000, 265; Baaran 1995, 58-59; Karaosmanolu 1996, 54; Vandeput 1997, 74, 156; Radt 2002, 187-191; Can 2005b, 76-78. 183 Radt 2002, 188.
181 180

42

motiflerine yer verilmitir. Tapnan gen alnlkl st yapsnn zerinde akroterlere yer verilmitir. Dionysos Tapnann cellasnn dou duvarnn alt blmnde Hellenistik Dnem Tapnann bloklarn grmek mmkndr184. Roma Dnemindeki yenileme srasnda tapnan cellas yeniden dzenlenmitir. Taban ve duvarlar renkli mermer plakalarla kapanmtr. Cellann arka blmnde klt heykelinin konulmas iin hazrlanm bir naiskos yer almaktadr. Dionysos Tapnann Roma mparatorluk Dneminde hangi imparator zamannda yenilendii konusu tartmaldr. Baz aratrmaclar tapnan mimari bloklarnn bezeme stillerine bakarak Hadrianus Dneminde (M. S. 117-138)185, baz aratrmaclar ise Caracalla Dneminde (M. S. 198-217)186 yaplm olabileceini ileri srmektedir. Bir baka gre gre ise tapnak Hadrianus Dneminde tekrar ina edildikten sonra mparator Caracallann kente gelmesi erefine tekrar yenilenmitir187. Cella giriinde kullanlm olan lento ve sve frizleri tapnan

tarihlendirilmesine yardmc olmaktadr. Lento ve sve frizleri zerinde ilenilen kvrkdal (ranke) bezemelerinin en yakn rnekleri Ge Hadrianus Dneminde karmza kmaktadr188. Pergamon Dionysos tapna sve ve lento frizlerinin en yakn rnekleri Ge Hadrianus Dnemine tarihlenen asos Agoras Dou Stoas kvrkdal (ranke) frizlerinde karmza kmaktadr189. olmaldr. Friz Bezemeleri Dionysos Tapna'nn Roma Dnemi yenilemesi srasnda yaplm olan frizinin Hellenistik dnemde ina edilmi olan Dionysos Tapna frizini taklit ettii iddia Tapnan mimari bezemeleri dikkate alnacak olursa Dionysos Tapnann Hadrianus Dneminde tekrar ina edilmi

184 185

Radt 2002, 188. Strocka 1981, 31; Strocka 1988, 299-300; Plz 1989, 22, 83-84; 186 Koenings-Radt 1979, 346; Akurgal 2000 ,285-286. 187 Baaran 1995, 58-59; Karaosmanolu 1996, 54. 188 Can 2005b86. 189 Strocka 1981, 28; Plz 1989, 109; Baaran 1995, 119; Karaosmanolu 1996, 43; Vandeput 1997, 156; Can 2005b, 87.

43

edilmektedir190. Anabolu ise Dionysos Tapna frizlerinin Athena Polias Tapna frizlerinden taklit edildiini ileri srer191. Pergamon Dionysos Tapnann friz kuaklar zerinde boa veya kartal balar tarafndan tanan girland motiflerine yer verilmitir. Friz kuan st tarafta inci-paye ve da knt yapan ion kymationu kuaklar snrlamaktadr. Girland kuan tayan boa balar ve kartal figrlerinin sralannda belli bir dzene bal kalnmamtr. Boa balar ve kartal figrlerinin zerinden kurdelelerle balanan girlandlar mee yapraklarndan olumaktadr. Mee yapraklarnn kenarlar oluturulurken k-glge etkisi vermesi iin youn matkap kullanlmtr. Girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn stnde doldurma motifleri olarak adak kseleri kullanlmtr. Boa figrleri cepheden ilenmitir. Geekilikten uzaktrlar. Alnlar zerinde salar ilenmitir. Girland kuaklarn tayan kartal figrleri cepheden ilenmitir. Miletos Gney Agoras Giriinin st katndaki girland frizleri ile Pergamon Dionysos Tapna girland frizleri benzer yapdadrlar192. Miletos Gney Agoras Girii Hadrianus Dnemine tarihlenmektedir. olmaldr. Bu benzerlikten yola karak Pergamon Dionysos Tapna girlandl frizlerinin de Hadrianus Dnemi ierisinde yaplm

190 191

Radt 2002, 190. Anabolu 1970; 77-78. 192 Strocka 1981, 31.

44

5-Seleukeia Zeus Tapna Antik dnemde Kilikia Blgesi kentlerinden olan Seleukeia antik kenti gnmzde Mersin li, Silifke lesi yaknlarndadr. Strabon, Seleukeia kentinden Kilikiadan sonraki ilk Syria kenti olarak bahseder193. Seleukia antik kentinde olaslkla Zeusa adanm, girlandl friz kuana sahip bir Roma mparatorluk a Tapna saptanmtr194. Seleukeia Zeus Tapna Silifke lesinin, Saray Mahallesi, nn Caddesinde bulunmaktadr. Gneydou-kuzeybat ynnde ina edilmi tapnan girii gneydoudandr. Tapnak hakknda bilgi veren ilk aratrmaclar yksek bir podyum zerine ina edilmi olan tapnan peripteros planl olduunu sylemilerdir195. Fakat 1980 li yllarda Topu bakanlnda yaplan kaz almalar sonucunda tapnan 14 x 8 stun saysna sahip pseudo-dipteros planl bir tapnak olduu saptanmtr196. Tapnan podyum zerine oturan stylobate lleri 39.20 x 22.20 m. dir. Pronaos ve cella blmleri duvarlar tam olarak korunamamtr. Tapnan pronaos blmnde ante duvarlar arasnda olmas gereken in-antis stunlarnn kalntlar saptanamamtr. Fakat anteler arasndaki 6.50 metre geniliindeki akln tanabilmesi iin in-antis stunlarnn mutlaka olmas gerekmektedir197. Tapnan stylobate dzlemi zerinde plinthos ve attik-ion kaideler

bulunmaktadr. Attik-ion kaidelerin zerinde ykselen yivli stunlar toplam 12 tamburdan olumaktadr ve 9.28 m. yksekliindedir. Stunlarn zerinde Hadrianus Dnemi zellikleri gsteren Korinth dzenli balklar yer almaktadr198. Korinth dzenindeki balklarn en yakn benzerleri M.S. 117-118 yllar arasnda yaplm olan Ephesos Hadrianus Tapna balklardr199. Korinth balklarnn zerinde tapnan 3 fascial architrav kua yer almaktadr. Fascialar inci-paye dizileri ile ayrlmtr.

Strabon, XIV, 5, 20. Keil-Wilhelm 1931, 3-22; Anabolu 1970, 25,42,69,78, 96; Topu 1982, 49-51; Topu 1983, 271-276; Topu 1986, 509-517; St 1998, 83-89; Akurgal 2000, 475. 195 Keil-Wilhelm 1931, 7-8; Anabolu 1970, 25; Akurgal 2000, 475. 196 Topu 1986, 515; St 1998, 85-86. 197 St 1998, 85-86. 198 St 1998, 86-87. 199 St 1998, 86-87.
194 193

45

Seleukeia Zeus Tapannn architrav kuann zerinde girlandlarla ssl friz kua yer almaktadr. Friz kuann zerinde di sras bulunmaktadr. Tapnan geison ve sima kuaklar ayn mimari blok zerinde ilenmitir. Kaz almalarnda Seleukeiadaki Tapnan hangi tanrya adandn kantlayacak herhangi bir yazt bulunamamtr. St, Silifke lesinde nereden geldii beli olmayan bir yaztl stun parasndan bahsetmektedir. Bu yaztl stun paras zerinde Zeus Sotaterden bahsedilmektedir. St, Seleukeiada Zeus Sotatere adanabilecek bu tapnaktan baka hibir yapnn bulanmadn ileri srmektedir200. Seleukeia Zeus Tapnann tarihi konusunda genel olarak Hadrianus Dnemi kabul edilmektedir. Anabolu, Roma mparatorluk a Tapnaklarn inceledii kitabnda Seleukeia Tapnana ait olduunu iddia ettii bala dayanarak tapna M. S. II. yzyln II. yarsna tarihlemektedir201. Fakat St bu baln tapnaa ait olamayacan dnmektedir202.Tapnan Korinth balklarnn en yakn rnekleri Kyzikos Hadrianus ve Ephesos Hadrianus Tapnaklarndadr. Friz Bezemeleri Seleukeia Zeus Tapnanda u ana kadar iki tane friz blou saptanmtr. Bu paralardan bir tanesi u anda mzededir. Dier friz blou tapnan dousundadr ve tam olarak bitirilememitir. Friz kuann konturlar belirlenmi detayl iilik yaplamamtr. Bu durum tapnan yapmnn bitirilemediini akla getirmektedir. Friz kuan st tarafta di sras snrlamaktadr. Di srasnn hemen altnda ion kymationu ve inci-paye kuaklar yer almaktadr. Seleukeia Zeus Tapnann friz kua zerinde nike figrleri tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir. Uar vaziyetteki nike figrleri cepheden tasvir edilmilerdir. Girlandlar; dal, yaprak, tomurcuk, iek ve meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmilerdir. Girlandlar kurdelelerle sarlmtr. Girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn zerinde doldurma motifi olarak iek rozetler kullanlmtr.

200 201

St 1998, 89. Anabolu 1970, 69. 202 St 1998, 86, Dipnot 592.

46

Friz kuann iilii dnemin dier rnekleri kyaslandnda ikinci snf gibi durmaktadr. Yine de girland motifi friz kua zerine dengeli olarak dalmtr. Bu Hadrianus Dnemi zelliidir. Ayrca matkap kullanm ile birlikte girland kuan oluturan elerin kabartma derinlii de artmtr. Matkap kullanmnda bir abart yoktur. Bahsedilen btn bu zellikler friz kuann Hadrianus Dneminden olduunu kantlamaktadr. Tapnan stun balklar da yapnn Hadrianus Dneminde yapldn kantlamaktadr.

47

6-Cremna Severuslar Dnemi on Tapna Cremna Antik Kentinde Byk Propylonun gneybatsnda Severuslar Dnemine tarihlenen on Dzeninde ina edilmi bir tapnak yer almaktadr. Tapna evreleyen temenos duvarlar kesme ta bloklardan kabaca yaplmtr. Temenos duvarlarnn da bakan ksmlar sade bir ekilde tasarlanmtr. Buna karlk duvarlarn tapnaa bakan i ksmlar duvar iskeletine tutturulmu yarm stun dizileri ile dekora edilmitir203. Kutsal alann merkezinde yer alan tapnak temenos alanna gre daha zenli iilik gsterir. Tapnan hangi plan tipinde yapld konusu tartmaldr. Eldeki mevcut kalntlara bakarak tapnan prostylos veya peripteros dzeninde ina edildii ileri srlmektedir204. Tapnan entablatr ykseklii 1.40 metredir (0.44 m. architrav ykseklii, 0.42 m. friz ykseklii, 0.54 m. korni ykseklii). Tapnan ion balklar ise 0.23 m. ykseklie sahiptirler. Tapnan stunlar attik-ion tipindeki stun kaidesi zerinde ykselmektedir. Entablatr bezemesinin genel karakteri Cremna atlyesinin stilistik zelliklerini gsterir205. Friz Bezemeleri Cremnadaki Severuslar Dnemi Ion Tapnann frizlerinde boa balar tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir. Girlandlar; dal, yaprak, tomurcuk, iek ve meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmi olup kurdelelerle sarlp birbirlerine balanmlardr206. Girlandlar kendi arlklaryla orta ksmlarndan aaya doru sarkmaktadr. Girlandlar olduka ykl olarak tasvir edilmitir. Boa balarnn zerinde kurdelelerle balanan girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn stnde doldurma motifleri olarak eitli insan ve hayvan figrleri kullanlmtr. nsan ve hayvan figrlerinin dekorasyonda kullanm M. S. II. ve III. yzylda grlen kalknma ve imar faaliyetleri srasnda artmtr207. Cremna Severuslar Dnemi Ion Tapnann friz kuan oluturan paralarn ok az bir ksm gnmze ulaabilmitir. Cremna

203 204

Mitchell 1995, 118. Mitchell 1995, 118. 205 Mitchell 1995, 118. 206 Anabolu 1970, 77. 207 Mitchell 1995, 120.

48

Severuslar Dnemi on Tapnann friz bezemelerinde tasvir edilen girland kuann bir benzeri Sagalassostaki Gneybat Tapnanda grlr208. Cremna Severuslar Dnemi on Tapnana ait bir friz paras zerinde girland kua zerinde doldurma motifi olarak kullanlm erkek bst tasviri yer almaktadr. Friz blounun st yars tahrip olmutur. Girland kuan tayan boann kk bir blm, girland kuann ok az bir ksm ve doldurma motifi olarak kullanlm erkek bstnn sadece boyundan gse kadar olan ksm korunabilmitir. Erkek figr cepheden tasvir edilmitir ve omuzlar pelerin ile rtlmtr. Ele geen bir dier friz fragmentinde ise girlandlarla sslenmi boa ba ve bu boa bann her iki yannda arka planda doldurma motifi olarak kullanlm, sol tarafta vahi bir domuz ve sa tarafta bir panter figr yer almaktadr. Boa bann solunda yer alan domuz figr soluna dnmtr ve girland kua zerine basmaktadr. Boa bann sanda yer alan panter figr de soluna doru dnm, ban sola evirmi ve girland kua zerine basmaktadr. Lanckoronski Cremna Severuslar Dnemi on Tapnann entablatr

malzemeleri arasnda boa balar arasndaki girland kmesi zerinde otlayan bir geyiin tasvir edildii bir friz fragmentinden bahsetmitir209. Bu friz fragmentinin u anda nerede olduu bilinmemektedir. Mitchell hayvan figrlerini, Lanckoronskinin210 bahsettii M. S. Erken III. Yzyla tarihlenen Termessostaki mezar antlarnda tasvir edilen hayvan figrlerinin pozlarna benzetmitir211. nsan ve hayvan figrleri bu blgede ayrca Lagon Antik kentinde yer alan Severusa adand dnlen tapnan dekorasyonunda da kullanlmtr212. Bu durumda Severuslar Dneminde girlandlarla ssl friz kuaklarnda doldurma motifi olarak insan ve hayvan figrleri youn olarak kullanldn dnmek yanl olmaz. Petersen Cremnadaki Tapnan friz kuaklar zerinde doldurma motifi

208 209

Vandeput 1997, 117. Lanckoronski 1892, 110. 210 Lanckoronski 1892, 110. 211 Mitchell 1995, 120. 212 Moretti 1916, 138.

49

olarak kullanlm hayvan figrlerinden yola karak tapnan Artemise adandn ileri srmtr. Mitchell entablatr bezemesinin stilistik zelliklerine bakarak tapna Severuslar Dneminde ina edildiini ileri srmektedir213. Cremna Severuslar Dnemi on Tapnann entablatr bezemelerine en yakn rnekler arasnda Pergedeki Severuslar Dnemine tarihlenen yaplar vardr214. Antoninler Dneminin en nemli zellii olan barok ve gsterili yap M. S. III. yzyl balarnda da devam etmitir215. Cremna Severuslar Dnemi on Tapnandaki friz kuaklarnda tasvir edilen girlandlar geni matkap oyuklar kullanlarak oluturulmutur. Bunun sonucu olarak kabartma derinlii artm ve k-glge etkisi daha etkili bir ekilde hissedilmitir. Girlandlarda barok etkisinin izlerinin grlmesi ve youn k glge etkisi tapnan Erken Severuslar Dneminde yapldna nemli bir kanttr.

213 214

Mitchell 1995, 120. Mitchell-Waelkens 1987, 43. 215 Can 2005b, 103.

50

V-BENC BLM: KIVRIKDAL (RANKE) BEZEMEL FRZ KUAKLARI

A-KIVRIKDAL (RANKE) BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM Hellenistik Dnemden balayarak kvrkdal motifleri Kk Asyann mimari dekorasyonunda nemli bir yer tutmaktadr216. Kvrkdal olarak adlandrlan bezeme tarz; friz kuann ortasnda yer alan bir motif ya da figrden karak iki yana doru dalgalanarak uzayan ve genel olarak bir yarm palmet bezemesi veya akanthus demeti ile son bulan ana dallardan oluur. Ana dala bal olarak yaplan yan dallar, ana daldan belli aralklarla karak ters ynde dairesel kvrm oluturur. Yan dallar genelde bitkisel ya da figrl rozetlerle son bulur. Ana dallar ve yan dallar klf-yaprak demetleri ad verilen bezeme eleri kaplar. Kvrk dal (ranke) bezemesinin youn kullanm Roma mparatorluk Dnemi ile balar217 ve Augustus Dnemine tarihlenen yaplarda ok sayda kvrkdal (ranke) bezemesine rastlanr218. 1-Kvrkdal Ranke Motifinin eleri Merkezi Motif: Friz kuann ortasnda yer alan ve kvrkdaln merkezini oluturan motif merkezi motif olarak adlandrlr. Kvrkdal bezemelerinde merkezi motif olarak akanthus demetleri, palmetler ve figrler kullanlmtr. Friz kuaklarnda merkezi motif olarak genellikle akanthus demeti kullanlmtr. Akanthus demetlerinden kan ana dallar friz kuann her iki yanna doru dalgalanarak yaylrlar. Akanthuslar kimi zaman birleik kimi zaman da ayr ayr ilenmilerdir. Erken Dnem rneklerinde akanthuslar birbirlerine yakn olarak ilenmilerdir. Grselliin daha n planda olduu Roma mparatorluk Dneminde

216 217

Vandeput 1997, 155. Vandeput 1997, 155. 218 Mert 1999, 67.

51

akanthuslarn kabartma derinlii artm ve her bir akanthus yapra birbirinden ayr ayr ilenmeye balamtr219. Friz kuanda merkezi motif olarak palmet bezemesi de youn olarak kullanlmtr. Palmet bezemesi bir friz kua zerinde ilk kez M. . XIII. Yzyln II. yarsnda Asurlular tarafndan kullanlmtr220. ki yarm palmet friz kuann merkezinde karlkl olarak ilenir ve bu yarm palmetlere balanan ana dallar btn friz kuana dalgalanarak yaylrlar. Kullanm ok youn olmamakla birlikte kvrkdal kuaklarnda merkezi motif olarak figrlerde kullanlmtr. Ephesostaki Mazeus-Mithridates Kapsnn friz kua zerinde bir kadn bst, Celsus Ktphanesinin friz kuanda merkezi motif olarak kartal figr ve Hadrianus Tapnann kvrkdal frizinde merkez motif olarak cepheden plak bir kadn figr kullanlmtr. Ana Dal: Kvrkdal (ranke) motifinin ana dallar merkezi motiften karak friz kuann her iki yan ucu arasnda dalganalarak uzanrlar. Ana dallarn ynleri kullanlan merkezi motife gre deiim gstermektedir. Akanthus demeti veya figrn merkezi motif olarak kullanldnda ana dallar akathus veya figrlerden karak ke motiflerine kadar dalgalanarak uzanrlar. Palmetin merkezi motif olarak kullanld durumlarda ise ana dallar ke motiflerinden karak merkezdeki palmet motifinde son bulurlar. Roma mparatorluk Dnemi ierisinde sevilerek kullanlm olan anadal motiflerinde stilistik geliim rahat bir ekilde takip edilebilir. Roma mparatorluunun erken dnemlerinde Ge Hellenistik Dnem anadal motiflerinde grlen boynuz biimli ve yivli yap devam etmektedir221. M.S. I. yzyln II. eyreinden M.S. I. yzyln sonuna kadarki dnem ierisinde anadallardaki yivli yap yava yava kaybolmaya balar ve boynuzsu yap azalr. M.S. II yzyl balarnda anadalar klf-yaprak demetleri altnda byk lde kaybolmaya balarlar.

219 220

Can 2005b, 21. Karaosmanolu 1997, 15. 221 Can 2005b, 23.

52

Yan Dallar: Yan dallar anadaln dalgalanmasyla oluan alt ve st boluklarda ana daldan ters ynde uzayarak dairesel kvrmlar olutururlar. Yan dallarn sonunda dairesel kvrm ierisinde rozet motifleri yer alr. Hellenistik Dnemde yan dallar yivli olarak ilenilmi ve sade braklmtr. Roma mparatorluu Dneminde yan dallarn ileniinde bir takm deiiklikler meydana gelir. Roma mparatorluk Dnemi boyunca genel olarak yan dallar yivsiz olarak ilenmitir. Fakat nadiren yivli ilenilen yan dallara da rastlanlr. Ephesos Tiyatrosunun kvrkdal kuandaki yan dallar yivlidirler. Yivli yan dallar en son Ephesos Celsus Kitaplnn kvrkdal frizinde karmza karlar222. Roma mparatorluk Dnemi boyunca yan dallar ounlukla klf-yaprak demetleriyle kaplanmlardr. Tamamen yaln ilenilen yan dallar M. S. I. yzyln ortalarndan Roma mparatorluunun sonuna kadar kullanlmlardr. Yaln ilenilen yan dallar genelde onia Blgesinde karmza kar. Hadrianus Dnemi ile birlikte imar faaliyetlerinde hzl bir art olan Lykia ve Pamphylia Blgesi kentlerinde bu dnemden sonra yan dallar yaln olarak ilenilmeye balanmtr. Bu durum onia Blgesi ustalarnn Hadrianus Dnemi ile birlikte Pampylia ve Lykia kentlerinde almaya baladklarn akla getirmektedir. Ksmen yaprak klflaryla kapl yan dallar Augustus Dneminden M. S. II. yzyln sonuna kadar sevilerek kullanlmlardr. Antoninler Dnemi ile birlikte yan dallar tamamen klf yaprak demetleriyle kaplanlmaya balanmtr. Antoninler Dnemi Roma sanatnda barok yapnn egemen olduu bir dnemdir. Barok yapnn karakteristik zellii olan k-glge etkisi bu dnem yaplarnda ska karmza kmaktadr. Klf-Yaprak Demetleri: Klf-yaprak demetleri klf yapraklarnn art arda dizilmesiyle oluan bezemeye verilen addr. Klf-yaprak demetleri ana ve yan dallar sararlar ve sivri dil eklinde yaplan bir motifle sonlanrlar. Klf-yaprak demetleri ilk kez Hellenistik Dnem yaplarnn sima kuaklarnda karmza kmaktadr223. Erken Dnem klf-yaprak demetleri ana ve yan dallar kaplamaktan ziyade ana ve yan dallar balayc bir unsur olarak kullanlmlardr. Ge

222 223

Can 2005b, 23. Can 2005b, 24.

53

Hellenistik Dneme tarihlenen Apollon Smintheon Tapnandaki klf-yaprak demetlerinde deiimin balad grlr224. Apollon Smintheon Tapnann klfyaprak demetleri uzamaya ve dallar sarmaya balamtr. Ge Hellenistik Dnem sanatnn bir devam eklinde dnlmesi gereken Augustus Dneminde ok byk bir deiim yaanmaz. M. S. I. yzyl ortalarndan itibaren ise M. S. I. yzyl sonuna kadarki dnemde klf-yaprak demetleri ana dallar tamamen sarmaya balarlar. M.S. II. yzyl bandan ortasna kadarki dnem ierisinde klf-yaprak demetleri irilemi ve hacim kazanmlardr. Geni kmelerden oluan derin damarl klf-yaprak demetleri btn ana dal sarmaya balamtr. M. S. II. yzyl ortasndan itibaren ana dal tamamen art arda dizilmi klf-yaprak demetleriyle kaplanmtr. Klf-yaprak demetleri M.S. Ge II. yzylda hacim kazanm ve btn zemine yaylmtr. M. S. III. yzyl balarnda klf-yaprak demetlerinde byk bir deiim yaanr. Bu tarihten itibaren doallklarn ve estetik yaplarn kaybeden klf-yaprak demetleri birbirlerinden bamsz olarak ilenmeye balamlardr. Rozet: Rozet motifleri yan dallarn ularnda yer alrlar. Roma mparatorluunun ilk yllarnda rozetler kk boyutlu ilenirken dnem ierisinde hacim kazanmlardr. Rozet olarak genellikle bitkisel bezemeler kullanlmlardr. iek motifi en fazla tercih edilen rozet tipidir. Erken Roma mparatorluk Dneminde zm salkmlar da rozet olarak kullanlmtr. Bitkisel bezemelerin yan sra figrler de rozet olarak kullanlmtr. Figrler rozet olarak kimi zaman tek balarna kimi zaman da iek rozetler ierisinde kullanlmlardr. nsan figrleri, hayvanlar ve kark mitolojik yaratklar rozet olarak tercih edilmitir. Figrl rozet uygulamas M. S. II. yzyl ncesinde pek grlmez. Figrl rozetler ounlukla M.S. II. yzyln tamamnda ve M. S. III. yzyl balarnda kullanlmtr.

224

Can 2005b, 25.

54

Dolgu Motifleri: Kvrkdal (ranke) frizinde ana ve yan dallarn dnda zeminin daha dolu grnmesi iin kimi zaman dolgu motifleri de kullanlmtr. Dolgu motifleri anadal ile yan dallarn birletii noktadaki klf yaprak demetlerinden kan saplarn ularnda ilenmilerdir. eitli bitkisel motifler (iek, yaprak, tomurcuk, zm salkm, an iekleri) ve figrler dolgu motifleri olarak kullanlmtr. En ok iek ve yaprak motifleri dolgu motifi olarak kullanlmtr. Anadoluda Augutus Dnemine tarihlenen yaplarn birkanda dolgu motifi olarak kular kullanlmtr. Dolgu motiflerinin genel stil geliimi kvrkdal frizinin dier eleri ile paralellik gsterir. Ke Motifleri: Friz Kuan her iki yanndan sonlandran motiflere ke motifleri ad verilir. Ke motifi olarak en fazla akahthus demetleri ile yarm palmetler kullanlmtr. Ke akanthus demetlerinden kan anadallar friz kuann ortasna doru uzanrlar. Akanthus demetleri friz kuan oluturan dier elerle benzer bir stil geliimi gsterirler. M.S. III. yzyl rneklerinde ke akanthus demetleri daha belirgin olarak ilenmilerdir. Anadaln u ksmnda yer verilen kapal palmetler bazen iki bazen de ta yaprakldr. 2-Kvrkdal (Ranke) Bezemesinin Roma mparatorluk Dnemindeki Genel Stil Geliimi Augustus Dnemi: Roma mparatorluunun kurucusu olan Claudius Julius Caesar Octavianus Augustus M. . 27-M. S. 14 yllar arasnda hkmdarlk yapmtr. Augustus byk bir imparatorluk kurarken siyasi ve askeri baarlarn imar faaliyetleriyle daha da lmsz hale getirmitir. Bata Roma mparatorluunun bakenti olan Roma olmak zere imparatorlua bal topraklarda kamu yaplarnn yapmna ok nem vermitir. Augustus Dnemi kendine zg stil zellikleri tayan nemli bir dnemdir. Bu dnemde imar faaliyetleri bakent Romada ok daha youndur. Bakent Romada imparatorluk sanatnn olumasnda M. . I. yzylda Anadoludan talyaya g eden mimar ve sanatlarn ok byk bir pay vardr225. Bu mimar ve sanatlar Roma mparatorluunun byk ekonomik gc ile birlikte almalar iin uygun ortam

225

Can 2005b, 45.

55

bulmu, bylece zgn Roma mparatorluk Dnemi stilini oluturmulardr. Bata Pergamon olmak zere Anadolunun zengin Hellenistik kltr Roma mparatorluk stilinin olumasn salamtr. Pergamon sanatta M. . II. yzylda Attikay, M. . I. yzylda da Romay etkisi altna almtr226. Ge Hellenistik Dnem ile Augustus Dnemindeki bezeme stilleri arasnda ok byk farklar yoktur. Erken Augustus Dnemin rneklerinde tpk Ge Hellenistik Dnem rneklerinde olduu gibi krlgan ve zarif motifler hkimdir. Augustus Dnemine tarihlenen kvrkdal (ranke) bezemeleri de dnemsel zellikleri ortaya karmalar bakmndan olduka nemlidir. Erken Augustus Dnemi eserlerinde Hellenistik Dnem zellikleri youn olarak korunmutur. Bu dnemde Hellenistik Dnem eserleri taklit edilerek yeni eserler meydana getirilmitir227. Hellenistik Dnem kvrkdallarnn genel stil zellii olan inceden balayp git gide kalnlaan kvrkdallar ile klf yaprak demetlerinin ksa olarak ilenilmesi Augustus Dnemi rneklerinde de karmza kar228. Augustus Dneminde geleneksel zelliklerin yan sra bir takm yeniliklerde grlmektedir. Ana dallar zerinde yer alan klf yaprak demetleri keskin hatlardan ziyade girinti knt yapan diller eklinde kenarlandrlmtr229. Erken Augustus Dneminde ana dallar boynuzsu yapya sahiptir ve keskin yivlendirilmitir. Ge Hellenistik Dnemden farkl olarak ana dallarn yivleri Hellenistik sertlikte deildir. Yivler daha plastik yapya kavumulardr230. Augustus Dnemine tarihlenen kvrkdallarn neredeyse tamamna yakn yivli yapya sahiptirler. Bu dnemde boynuzsu ve boydan boya yivli ana dallar bezeme kua zerinde baskn olan edir. Ge Augustus Dnemine doru ana ve yan dallardaki yivli yap azalmaya balar231. Boynuzsu ana dallarn ularnda yer alan klf yaprak demetleri derin damarl olarak ilenir ve yapraklar girinti ve kntlar yapar. Klf yaprak demetleri bu

226 227

Trpan 1998, 62. Rumscheid 1994, 292; Can 2005b, 48. 228 Gndzalp 1984, 37. 229 Can 2005b, 56. 230 Can 2005b, 48. 231 Can 2005b, 58.

56

dnemde dili ve gzenekli olarak ilenilmitir232. Ana dal zerindeki klf yaprak demetlerinden karak ters ynde kvrlan yan dallar byk daireler olutururlar. Augustus Dneminde yan dallar daha henz ikinci plandadrlar. Yan dallarn ularnda rozet olarak youn olarak iek ve yaprak rozetler kullanlmtr. iek ve yaprak rozetlerin yan sra Erken Augustus Dneminde zm salkmlar da rozet olarak kullanlmtr233. Augustus Dneminde kvrkdal kuaklarnda doldurma motifi olarak kularn kullanlmas olduka nemlidir. Augustus Dneminde kvrkdal kuan oluturan motiflerdeki sadelik n plandadr. Bu dnemde doldurma motifleri az da olsa kullanlmasna ramen kabartma zemini hala grlebilmektedir234. Tiberius Dnemi: Roma mparatoru Augustusun lmnden sonra Roma mparatorluunun bana vey olu Tiberius gemitir. Tiberius Dnemi kvrkdal (ranke) bezemeleri Augustus Dnemi kvrkdal (ranke) bezemeleri ile benzer yapdadr. Bu dnem ile birlikte artk kvrkdal (ranke) formu standart bir yapya kavumaya balar235. Tpk Augustus Dneminde olduu gibi Tiberius Dneminde de bakent Romada kamu yaplarnn inaat Anadoluya oranla daha fazladr. Tiberius Dnemi ile birlikte dalgalanarak ilerleyen ana dallarn boydan boya yivli yaps daha nceki dnemlere kyasla daha yzeysel ve yumuaktr236. Tiberius Dnemi ile birlikte ana dallarn yivli yaps belli belirsiz olmaya balar. Ana dal zerindeki yivler yava yava kaybolmaya balar. Kvrkdal kuan oluturan motifler zeminden henz kopmamlardr. Tpk Augustus Dneminde olduu gibi Tiberius Dneminde de kvrkdal bezemesi kabartma zeminine dengeli olarak dalmaya devam eder237. Ge Augustus Dneminde karmza kan yan dallarn yaprak demetleriyle sarlmaya balanmas Tiberius Dnemi eserlerinde de karmza kar. Yan dallar Tiberius Dnemi ile birlikte boydan boya uzanan derin kanall yaplarndan kurtulmaya balar. Bu dnem ile birlikte yan dallar anatomi kazanr238. Tiberius Dnemi ile birlikte rozetler geni alanlarn daha iyi doldurulabilmesi iin hacim kazanmaya balamtr.

232 233

Rumscheid 1994, 292. Trpan 1998, 62; Can 2005b, 48. 234 Can 2005b, 48. 235 Can 2005b, 56. 236 Can 2005b, 58. 237 Can 2005b, 58. 238 Can 2005b, 58.

57

Anadoluda Tiberius Dnemi zellikleri gsteren az sayda kvrkdal frizi paras bulunmutur. Pergamon Antik Kentinde bulunan ve u anda Berlin Pergamon Museumda sergilenen bu paralarn kentin hangi yapsna ait olduklar ve tarihleri tartmaldr. Baz aratrmaclar bu friz bloklarnn Hellenistik Dnem etkisinde yaplm Erken mparatorluk Dnemi eserleri olduunu ileri srerler239. Berlin Pergamon Museumda bulunan bu paralardan ikisi muhtemelen ayn yapya aittirler. Kvrkdal bezemesini oluturan ana ve yan dallar boydan boya yivli ilenmilerdir. Yan dallarn ularnda iek rozetlere yer verilmitir. iek rozetlerin iri ilenilmesi Hellenistik rneklerden ok mparatorluk Dnemi rneklerini hatrlatr. Kvrkdal kuandaki yapraklarn damarlar boydan boya uzanan izgilerle belirtilmitir. Pergamon Antik Kentinde bulunmu bir dier kvrkdal friz paras zerinde Roma mparatoru Augustusun ei Liviadan bahseden M.S. I. yzyla tarihlenen bir yazt bulunmaktadr. Friz blou zerindeki bu yazt parasna karn Rumscheid kvrkdal frizinin Hellenistik Dnem zellikleri gsterdiini ve yaztn friz blou zerine daha sonra yazldn ileri srer240. Can ise kvrkdallarn Hellenistik Dnem ve Erken Augustus Dnemi kvrkdallarndan farkl olduuna ve Pergamonda bulunan dier rneklerle ayn dnemden olmas gerektiine iaret eder241. Bu friz blou zerindeki kvrkdaln ana dal zerindeki yivler belli belirsizdir. Klf-yaprak demetleri de ince ve yzeysel olarak ilenmitir. Burada Augustus Dnemi kvrkdallarna kyasla kabartma derinlii biraz daha fazladr. Cladius Dnemi: Caligulann ldrlmesinin ardndan Roma mparatorluunun bana amcas Claudius gemitir. Claudius Dneminde bakent Roma ve Anadoluda kamu yaplarnn inasna Augustus ve Tiberius Dnemleri kadar youn olmasa da tekrar balanmtr. Anadoluda Claudius Dnemine tarihlenen iki adet kvrkdal bezemeli friz paras bulunmutur. Claudius Dnemi ierisinde deerlendirilmesi gereken her iki parada Miletos Antik Kentindedir. ncelenecek olan ilk kvrkdal frizi Miletos Capatio

239 240

Plz 1989, 33-34; Can 2005b, 57. Rumscheid 1994, 292. 241 Can 2005b, 58.

58

Hamamnda

bulunmutur242.

Miletos

Capatio

Hamamnda

bulunan

kvrkdal

bezemesinde stil deiim aka fark edilmektedir. Augustus ve Erken Tiberius Dnemi kvrkdallarnn yivli ve oluklu yaps burada tamamen kaybolmutur. Ana ve yan dallar saran yaprak demetlerinin says artmtr. Kvrkdal kuanda doldurma motiflerinin saysndaki artta ok dikkat ekicidir. Capatio Hamam M.S. I. yzyl ortalarna tarihlenmektedir243. Claudius Dnemine tarihlenen bir dier yap Miletostaki onik Stoadr244. onik Stoann kvrkdal frizinde merkezi motif olarak kapal palmet kullanlmtr. Palmet motifinden ana dallar her iki yana doru dalgalanarak uzar. Ana dallar yivsiz olarak ilenmitir. Yzeysel klf-yaprak demetleri ile kapldr. Yan dallarn ana daldan kt yerlerde klf-yaprak demetleri vardr. Yan dallar ularnda yer alan rozetler byk boyutlu olarak tasvir edilmilerdir. Kvrkdal motifi friz kuann tamamn kaplar ve zemin ile tam bir uyum sz konusu deildir. Kvrkdal dikkate deer bir biimde olduundan bile daha gzel tasvir edilmitir ve btn doal zelliini kaybetmitir245. Claudius Dnemi ile birlikte Augustus ve Tiberius Dnemlerinde karmza kan motif-zemin uyumu bozulmaya balar. Claudius Dnemi rneklerinde derinlik azalmtr. Augustus ve Tiberius Dnemlerinin yivli ve oluklu ana dal yaps tamamen kaybolmutur. Claudius Dnemi birlikte kvrkdal bezemesi yava yava sert bir grnm kazanmaya balamtr. Nero Dnemi: Claudiusun lm zerine Roma mparatorluu tahtna Nero gemitir. Nero Dnemi eserlerinde ilk kez matkap ok youn olmasa da kullanlmaya balamtr246. Anadoluda stil yoluyla Nero Dnemine tarihlenen sadece 2 tane kvrkdal frizi saptanmtr. Teos Antik Kenti Tiyatrosunda bulanan bir mimari blok zerinde kvrkdal motifi yer almaktadr. Fakat bu kvrkdal kuann tarihi tartmaldr. Kvrkdal bezemeli mimari parann boyutunun da kk olmas tarihlemeyi zorlatrmaktadr. Yapraklar zerinde matkap izleri grlebilmektedir. Claudius
242 243

Dnemine

Tarihlenen

Miletos

onik

Stoasnn

kvrkdal

frizi

ile

Tuchelt 1974, 147-169; Plz 1989, 35; Can 2005b, 60. Plz 1989, 35; Can 2005b, 60. 244 Kleiner 1973/74, 125 vd; Plz 1989, 35; Kster 1993, 429 vd; Can 2005b, 60,161,162. 245 Vandeput 1997, 155. 246 Can 2005b, 61-62.

59

kyaslandnda burada da sert ve doal olmayan yap hkimdir. Ana dal ve yan dallar yaprak demetleri ile kapldr. Yan dallar ularnda yer alan iek rozetler cepheden byk boyutlu olarak ilenmilerdir. Miletos onik Stoasnn kvrkdal frizi arasndaki en byk fark burada matkabn kullanlm olmasdr. Ephesos Antik Kenti Tiyatrosunun sahne binas zerinde kvrkdal frizleri yer almaktadr. Kvrkdal frizi Nero zamanna M. S. 66 ylna tarihlenmektedir247. Fakat Can Epesos Tiyatrosu kvrkdal frizini M. S. 85-86 yllarna Domitianus zamanna tarihlemektedir248. Kvrkdal frizi kvrlarak uzayan ana dal ve ana dal zerindeki uzun klf yaprak demetlerinden kan ksmen klf yapraklar ile kapl yan dallardan olumaktadr. Yan dallarn u ksmlarnda cepheden ilenmi iek rozetler ile profilden ilenmi yaprak rozetler yer almaktadr. Klf-yaprak demetlerinden doldurma motifi olarak iek ve yaprak motifleri kmaktadr. Ephesos Tiyatrosu kvrkdal Flaviuslar Dnemi zellikleri gstermekten ok Nero Dnemi zelliklerine sahiptirler. Kvrkdal kuanda doallktan uzaklama sz konusudur fakat bu Flaviuslar Dneminde olduu kadar youn deildir. Flaviuslar Dnemi barok stilinin en nemli zellii olan matkap kullanm da burada grlmemektedir. Bu zellikler sebebiyle Ephesos Tiyatrosu kvrkdal frizi Nero Dneminde yaplm olmaldr. Nero Dnemi kvrkdal frizleri Claudius Dnemi kvrkdal bezemeleri ile birok ynden benzer zellikler gsterir. Claudius Dneminde balayan zemin-motif uyumsuzluu bu dnemde de devam etmektedir. Kvrkdal oluturan motifler doallktan uzaklamaya balam ve sert bir yapya kavumutur. Matkabn ilk kez Nero Dneminde kullanlmaya balamas ile birlikte bezemelerde k glge etkisi daha gl ekilde hissedilmeye balamtr. Titus Dnemi: Vespasianusun lmnden sonra Roma mparatorluunun bana Titus gemitir. Flaviuslar Dnemi Roma bezeme sanatnda birok adan devrim olarak tanmlanr249. Bu dnem ierisinde Anadoluda ina edilen kamu yaplarnn saysnda bir art sz konusudur.

247 248

Bammer 1978/80, 90; Plz 1989, 35; Vandeput 1997, 33. Can 2005b, 64,65,150,151. 249 Can 2005b, 63.

60

Titus Dneminde kvrkdal kuaklarnda baz yenilikler sz konusudur. Matkabn kullanlmaya balamas ile kvrkdal bezemeleri daha ayrntl ilenmeye balamtr. Flaviuslar Dnemi barok stilinin olumasnda matkap olduka nemli bir yere sahiptir. Fakat bu dnemde kvrkdal bezemeleri matkabn youn kullanm ile birlikte doal ve canl grnmlerini kaybetmilerdir. Ana ve yan dallarn klf yapraklar ile sarlmas bu dnemde artmtr. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan eler bu dnemde friz kuan zorlarcasna irilemilerdir250. Yan dallarn ucunda yer alan iek rozetler byk boyutlu olarak ilenmeye balamladr. Flaviuslar Dnemi ierisinde incelenecek olan ilk kvrkdal bezemesine sahip olan yap Miletos Antik Kentindeki Flaviuslar Dnemi Nymhaionudur251. Nymphaionun architrav blou zerinde kvrkdal frizi yer alr. Kvrkdal (ranke) kua olduka ayrntl iilie sahiptir. Dalgalanarak ilerleyen ana dal yaprak klflaryla kaplanmtr. Klf yaprak demetlerinden kan yan dallar da ksmen klf yapraklaryla kaplanmtr. Yan dallarn ucunda yer alan iek rozetler olduka byk boyutlu olarak ilenmilerdir. lk kez Nero Dneminden itibaren kullanlmaya balanlan matkap Miletos Flaviuslar Dnemi Nymhaionunda kullanlmtr. Ana dal kaplayan yaprak demetlerinde ve iek rozetlerde matkap kullanm rahatlkla saptanabilir. Matkap kullanm ile birlikte kvrkdal kua daha barok bir yapya sahip olmutur. Ik-glge etkisi gze arpar. Fakat kvrkdal (ranke) kua matkap kullanm ile birlikte bir para da olsa doal yapsn kaybetmitir. Kvrkdal (ranke) matkap kullanm ile birlikte ykselmitir. Genel olarak yapraklarn orta damarlar bitiik yaprakklardan merkezlerinde ekillendirmekten ziyade ayrlmaktadr. Loplar ibkey olmak yerine dzdrler. Feingezahnter Akanthus olarak adlandrlan bu bezeme tarz Flavius Dnemi dekorasyonunda sevilerek kullanlmtr252. Domitianus Dnemi: Titusun lmnn ardndan Roma mparatorluunun bana Domitianus gemitir. Domitianus Dnemi ile birlikte Anadoluda kamu yaplarnn inasna arlk verilmitir. Bata Ephesos olmak zere birok antik kentte kamu yaplar ina edilmitir.

250 251

Can 2005b, 64. Strocka 1981, 22; Ward-Perkins 1981, 199; Strocka 1988, 294; Plz 1989, 35,109; Vandeput 1997, 34. 252 Rohmann 1995, 119; Vandeput 1997, 155.

61

Domitianus Dnemi Flavius barok stilinin doruk noktasn oluturur. Kvrkdal (ranke) motifi ile kabartma zemini bu dnemde daha uyumlu olarak ilenmitir. Bezemeler matkap kullanmnn artmas ile birlikte doallktan uzaklamlar daha gsterili bir yapya kavumulardr253. Matkabn abartl kullanlmas k glge etkisini arttrm ve doal yapnn kaybolmasna neden olmutur. Domitianus Dnemi kvrkdallar ykseklik kazanmtr ve matkapla oyulmu yzeylerde kvrm desenleri yer almaktadr254. Motifler bu dnem ile birlikte friz kuann alt ve st snrn zorlamaya balamlardr255. Yaprak motiflerinde i ayrntlardan ok kenar konturlarna nem verilmitir. Testere diini andran tarzda yaplm yaprak kenarlar ilk kez bu dnem ierisinde karmza karlar256. Feingezahnter akanthus olarak adlandrlan bezeme tarz Flaviuslar Dneminde ierisinde Domitianus Dneminde de kullanlmtr257. Hellenistik kkenli olan motiflerde kvrkdal kuanda artk kaybolmutur. Aphrodisias Stadionunda bulunan bir kvrkdal frizi paras Domitianus Dnemi zelliklerini gstermesi bakmndan nemlidir. Welch Aphrodisias Stadionunu benzer stadion rnekleri ile kyaslayarak M. S. 80-90 yllar arasna tarihler258. Aphrodisas Stadionunda bulunan friz paras zerinde dalgalanarak uzayan ana dal yer almaktadr. Ana dal klf yapraklar ile sarlmtr. Klf-yaprak demetleri zerinde derin matkap oyuklar vardr. Klf-yaprak demetlerinden kan yan dallar geriye doru dairesel bir kvrm oluturmaktadr. Bu Flaviuslar Dneminin karakteristik bir zellidir259. Yan dallarn ularnda iek rozetler yer almaktadr. Motifler friz kuann hem alt hem de st snrn zorlar ekilde ilenmilerdir. Matkap kullanm ile birlikte motifler zeminden kopmutur. Motiflerin daha derin ilenmesi k-glge etkisini arttrmaktadr. Kvrkdal (ranke) kua doal yapsn bir parada olsa kaybetmitir. Kvrkdallarn (rankelerin) matkap kullanm ile birlikte doal yaplarn kaybetmeleri Flaviuslar Dneminde olduka karakteristiktir260. Matkap kullanmyla paralanm ve keskin

253 254

Can 2005b, 71. Vandeput 1997, 155. 255 Can 2005b, 71. 256 Can 2005b, 72. 257 Rohmann 1995, 119; 258 Welch 1998, 547-569. 259 Can 2005b, 66. 260 Vandeput 1997, 155.

62

hatlarla hareketlendirilmeye allm bezemeler Domitianus Dneminde karmza kar261. Domitianus Dnemine tarihlenen bir dier kvrkdal frizi Ephesos Pollio Nymphaionudadr262. Akanthus demeti ilk kez bu kadar barok yapdadr263. Akanthus yapraklarnn orta damarlar boydan boya kanal biimindedir. Pollio Nymphaionunda merkezi motif olarak akanthus demeti kullanlmtr. Akanthus demetinden kan ana dallar her iki yne doru dalgalanarak uzanrlar. Ana dallar byk oranda klf-yaprak demetleriyle kaplanmtr. Klf-yaprak demetlerinde matkap kullanlmasyla barok bir yap oluturulmutur. Klf-yaprak demetlerinden kan yan dallar plak olarak ilenmileridir. Yan dallarn ularnda yaprak ve iek rozetlere yer verilmitir. Yaprak ve iek rozetler olduka dolgun, barok yapl ve byk boyutlu olarak tasvir edilmileridir. Matkabn youn olarak kullanlmasyla birlikte k-glge etkisi oluturulmutur. Kvrkdal kuan oluturan motifler friz kuan alt ve st yandan az da olsa zorlamaktadrlar. Kabartma derinliinin artmasyla birlikte barok yap daha kuvvetli ekilde hissedilmektedir. Pollio Nymphaionu ile ilgili yukarda verilen zellikler Flaviuslar Dnemi barou iin karakteristikler. Domitanus Dnemi ierisine tarihlenen Pollio Nymphaionu yaztna gre M. S. 92-93 ylna tarihlendirilmektedir. Mimari bezemelerin stili de bu tarihi desteklemektedir. Traianus Dnemi: M. . 98 ylnda Roma mparatoru Nerva, Germenya valisi Traianusu evlat edinmitir. Nervann lmnden sonra Roma mparatorluunun bana Traianus geer. Traianus Dneminde Anadoludaki kamu yaplarnn inas bakent Roma gre daha fazladr. Bunun sebebi M. S. II. yzyl balarnda bakent Romada grev yapan Anadolulu atlye ve ustalarn oradaki ilerini bitirip Anadoluya geri dnmeleridir264. Bylece Hellenistik Dnem sonunda azalmaya balanan kamu yaplarnn inasna tekrar arlk verilmeye balanmtr.

Can 2005b, 66. Alzinger 1974, 22; Bammer 1976/77, 94; Strocka 1989, 77 vd; Bammer 1978/80, 67 vd.; Wegner 1978/80, 74; Strocka 1981, 24; Plz 1989, 35, Vandeput 1997, 155; Scherrer 2000, 90;Can 2005b, 68. 263 Can 2005b, 68. 264 Strocka 1978, 896; Strocka 1988, 296.
262 261

63

Traianus Dneminin balarnda Anadoluda yerel bir antsal mimari stili vardr
265

. Traianus Dnemi mimari bezeme sanat Flaviuslar Dnemi mimari bezeme

sanatnn devam niteliindedir266. Kvrkdal (ranke) frizinin ana dallar zerinde yer alan klf-yaprak demetlerinin u ksmlar geriye dnk olarak ilenilmitir. Bu Flaviuslar Dneminde karlalan bir zelliktir267. Ayrca bu dnemde yan dallarn ularndaki iek rozetler de tpk Flaviuslar Dneminde olduu gibi dolgun ve barok yapdadr. Labraunda Zeus Tapnann kuzey portiko frizleri Traianus Dnemi zelliklerini gstermesi bakmndan nemlidir268. Friz kuann iki yan ucunda akanthus motifinden kan ana dallar, friz kuann merkezindeki kapal palmette birleir. Ana dallar klf yaprak demetleriyle sarlmtr. Ana dallardan kan yan dallar plaktr. Yan dallarn ularnda cepheden ilenilmi rozetlere yer verilmitir. Klfyaprak demetinin u ksm Flavius Dnemi rneklerini hatrlatrcasna keskin bir ekilde geriye dnmektedir. Fakat burada abartl matkap kullanmnn olmay yapnn Traianus Dneminden olduuna nemli bir kanttr. Traianus Dnemi sanat Flaviuslar Dnemi sanatnn devam gibi grlmekle birlikte bir takm yenilikleri gstermesi bakmndan olduka nemlidir. Traianus Dnemi ile birlikte kvrkdal (ranke) kuan oluturan motifler friz kua zerine dengeli bir ekilde dalmlardr. Flaviuslar Dnemi barounun en karakteristik zellii olan youn ve abartl matkap kullanm bu dnemde azalr269. Matkap artk daha dengeli olarak kullanlmaya balanmtr. Anadoluda Ge Traianus Dnemine tarihlenen en nemli eser hi kukusuz Ephesos Antik kentindeki Celsus Ktphanesidir270. Ktphane M. S. 113-117 yllar arasnda Tiberius Iulius Aquila tarafndan len babasnn ansna yaptrlmtr271. Celsus Ktphanesinin yapm tarihinin net olarak bilinmesi tarihi tartmal olan

Strocka 1988, 297. Vandeput 1997, 171. 267 Can 2005b, 73. 268 Strocka 1978, 895; Can 2005b, 73. 269 Can 2005b, 73. 270 Keil 1965, 105-108; Heber 1978, 979-987; Strocka 1978, 893-890; Koenings-Radt 1979, 343; Strocka 1979, 809-822; Strocka 1981, 25-26; Strocka 1988, 301; Vandeput 1997, 155; Scherrer 2000, 130-132, Can 2005b, 74-76. 271 Strocka 1988, 295.
266 265

64

yaplarn tarihlendirilmesine yardmc olmaktadr. Ktphanenin alt kat frizinde kvrkdal (ranke) motifi ilenmitir. Kvrkdal (ranke) motifi bu dneme kadar incelenen rneklerle kyaslandnda allmam canllktadr272. Friz kuann merkezinde yer alan kartal figrnn altndan kan ana dallar friz kuann sonuna kadar dalgalanarak uzanr. Kvrkdal (ranke) motifi friz kua zerine olduka dengeli olarak yerletirilmitir. Ana dal klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Erken Traianus ve Flavius Dnemi rneklerinden farkl olarak daha hacimli bir yap sz konusudur. Yan dallarda ksmen klf-yaprak demetleriyle sarlm, sadece tam daire yapan ksmlar plak braklmtr. Yan dallarn ularnda yer alan yaprak rozetler olduka iri ilenmitir. Friz kua zerindeki ara boluklar doldurmada yaprak klflarndan kan yaprak ve saplar kullanlmtr. Ge Traianus Dnemi zelliklerini net olarak saptayabileceimiz Celsus Ktphanesi alt kat kvrkdal frizinde kvrkdal oluturan motifler erken rneklere kyasla ok daha hacimli ilenmitir ve kabartma zemininden kopmaya balamtr273. Motiflerin kabartma zemininden kopmaya balamas bu dnemde karmza kan bir zelliktir274. Kabartma derinliinin artmasyla birlikte k-glge etkisi daha gl bir ekilde verilmitir. Kvrkdal (ranke) motifini yapraklarn sarmasna ramen kabartma zemini hala grlebilmektedir. Motifler Flavius Dnemindeki keskin yaplarndan kurtarlarak daha yumuak hatlara sahip olmalar salanmtr. Bylece kvrkdal (ranke) kua ok daha doal bir yapya sahip olmutur275. Flaviuslar Dneminde yaprak klfnn sert bir ekilde arkaya doru kvrlmas zellii burada daha yumuaktr. Celsus Ktphanesinde alt kat friz kuandaki kvrkdal (ranke) motifleri kendisinden daha erken tarihli rneklere gre ok daha zengin, doal ve kaliteli iilie sahiptir. Hadrianus Dnemi: Traianusun lmnden sonra Roma mparatorluunun bana evlat edindii Syria Valisi Hadrianus gemitir. Hadrianus Dnemi Anadolu iin tam bir kalknma adr. Anadoluya seyahatler dzenleyen Hadrianus birok Anadolu kentini gezmitir. Hadrianusun mparatorluu Dneminde Anadoluda kamu yap ve tapnaklarnn yapmna byk nem verilmitir. Hadrianus, Hellen kkenli ustalarn

272 273

Strocka 1988, 296. Can 2005b, 75. 274 Mert 1999, 75. 275 Can 2005b, 75.

65

almalarna destek vermi, bunun sonucunda da Hellenistik eserlere dayanan Klasik Hadrianus Stili olarak tanmlanan bir form ortaya kmtr276. Erken Hadrianus Dnemi kvrkdal (ranke) frizleri Ge Traianus Dnemi eserleri ile hemen hemen ayn zellikler gstermektedir. Kvrkdal (ranke) motifinin ana dallar hacimli klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Hacimli klf-yaprak demetlerinden kan yan dallar Ge Trainus Dnemi rneklerinde olduu gibi plak yapdadr277. Hadrianus Dnemi ile birlikte yan dallarn ularnda eitli hayvan veya kark yaratk figrlerine de yer verilmeye balanmtr. Bu dneme kadar pek karlalmayan bu zellik Hadrianus Dneminden sonra yaygn olarak kullanlmtr. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan eler friz kua zerinde dengeli olarak dalmaktadr. Matkap kullanm ile birlikte motiflerin kabartma ykseklii artmasna ramen motifler zeminle uyum ierisindedir. Bu zellikler Hadrianus Dnemi Klasik Stili olarak adlandrlmtr278. Miletos Gney Agora Giriinin alt katndaki kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua Hadrianus Dneminin ortalarnn stil zelliklerini yanstr279. Friz kuann sonlarnda bulunan akanthus motifinden kan ana dallar kuan merkezine doru dalgalanarak uzanr ve birbirleriyle birleir. Ana dallar klfyaprak demetlerinin altnda tamamen kaybolmutur. Ana daldan kan yan dallar da ksmen klf-yaprak demetleriyle kaplanmtr. Yan dallarn ularnda cepheden ve profilden ilenmi iek ve yaprak rozetler yer almaktadr. Doldurma motifi olarak klf-yaprak demetlerinden kan ularnda iek motifleri bulunan saplar kullanlmtr. Erken Hadrianus Dnemi rnekleri ile kyaslandnda Miletos Gney Agoras Girii zerinde ilenilen kvrkdallarn bezeme derinlii artmtr. Kvrkdal (ranke) kuan oluturan motifler ayn Erken Hadrianus Dneminde olduu gibi burada da friz kua zerine dengeli olarak dalmlardr. iek ve yaprak rozetler bu dnem ierisinde daha iri olarak ilenilmeye balanmtr.

276 277

Young 2003, 176. Can 2005b, 77. 278 Can 2005b, 77. 279 Strocka 1981, 46-47; Plz 1989, 32; Vandeput 1997, 156, Can 2005b, 81, 82, 160.

66

Ge Hadrianus Dnemi kvrkdal (ranke) frizlerinin zelliklerini en iyi yanstan yaplardan birisi Perge Antik Kentinde yer alan F3 Nymphaionudur280. Ana dal tamamen klf-yaprak demetlerinin altnda kaybolmutur. Ana dal kaplayan yapraklarn geni verilmesinden dolay klf-yaprak demetleri ile kapl yan dallar ikinci planda kalmlardr281. Yaprak ve iek rozetler yan dallarn ularnda iri olarak ilenmitir. Ge Hadrianus Dneminde kvrkdal motifini oluturan eler daha iri ilenerek zemini kapatmaya balamlardr. Antoninus Pius Dnemi: Hadrianusun M. S. 138 ylnda lmesinin ardndan Roma mparatorluunun bana Antoninus Pius gemitir. Anadoluda Traianus ve Hadrinus Dnemlerinde balayan kamu yaplarnn inas Antoninus Pius Dneminde ayn hzla devam etmitir. Antoninus Pius Dnemi mimari bezeme sanatnda Hadrianus Dnemi sanatnn devam niteliindedir. Hadrianus Dnemi Klasik stili Antoninus Pius Dneminde ok az deiiklie urayarak kullanm srdrmtr. Antoninus Pius Dnemine tarihlenen eserler stil olarak Hadrianus Dnemi eserlerinden ok farkl deildir282. Erken Antoninus Pius Dneminde ana dallar Ge Hadrianus Dnemi rneklerinde olduu gibi klf-yaprak demetleriyle sarldr. Bu dnemle birlikte klf-yaprak demetleri hacim kazanmaya balamtr. Yan dallarn ucunda yer alan rozet yzeyleri da bomelidir fakat ayrntl ilenmemitir283. Kvrkdal (ranke) motifi friz kua zerine dengeli bir ekilde dalmtr. Antoninus Pius Dneminde motiflerin kabartma ykseklikleri artmaya devam eder. Tarihi konusunda eitli fikirler ne srlen Perge Agorasna ait friz paras284 Erken Antoninus Pius dnemi ierisinde incelenecek olan ilk kvrkdal frizidir. Perge Agoras friz kuan oluturan kvrkdal (ranke) motifinin ana dal tamamen klfyaprak demetleriyle kaplanmtr. Klf-yaprak demetlerinde matkap izleri grlmektedir. Yan dal Hadrianus Dnemi rneklerini hatrlatrcasna plak olarak

280 281

Mansel 1975, 369-371; Strocka 1981, 39; Vandeput 1997, 157. Can 2005b, 83. 282 Can 2005b, 90. 283 Mert 1999, 75. 284 Mansel 1972, 171; Vandeput 1997, 147; Can 2005b, 91.

67

ilenmitir285. Yan dallarn ularnda hacim kazanm iek ve yaprak rozetlere yer verilmitir. Kvrkdal (ranke) kuan oluturan eler friz kua zerine dengeli bir ekilde dalmlardr. Motifler friz kuan henz zorlar duruma gelmemilerdir. Side Tiyatrosu kvrkdal (ranke) frizleri Antoninus Pius Dnemi zellikleri gstermesi bakmndan olduka nemlidir286. Friz kuann merkezinde akanthus motifi yer almaktadr. Akanthus yapraklarnn ular geriye doru kvrlmlardr. Akanthus motifi erken rneklerle kyaslandnda daha iri olarak tasvir edilmitir. Merkezi motif olarak kullanlan akanhus anandan kan ana dal friz kuann her iki yanna doru dalgalanarak uzamtr. Ana ve yan dallar tamamen klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Klf-yaprak demetlerinde matkap kullanlarak k-glge etkisi salanmaya allmtr. Yan dallarn ularnda iek rozetlerin yan sra figrlerin rozet olarak kullanlm olmas olduka nemlidir. Side Tiyatrosu frizlerinde dnem zellii olan kabartma kua zerine dengeli dalm ok iyi bir ekilde verilmitir. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan elerin kabartma ykseklii artmtr. Marcus Aurelius-Lucius Verus Dnemi: Marcus Aurelius-Lucius Verus Dnemi Antoninler Dnemi barounun zirveye ulat dnemdir. Kvrkdal (Ranke) motifini oluturan btn eler zeminden soyutlanmlardr. Bu dnemde kvrkdal (ranke) motifi oluturan eler iyice hacim kazanp ve friz kuan zorlamaya balamtr. Friz kuann zemini, kvrkdal (ranke) motifinin altnda kaybolmutur. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan eler keskin hatlara sahiptirler287. Bylece k-glge etkisi daha iyi vurgulanmtr. Ana dal artk tamamen klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Bu dnemde motiflerde i ayrntlardan ok d ayrntlara nem verilmitir. Marcus Aurelius-Antoninus Pius Dneminin barok yapsn en iyi

alglayabileceimiz yaplardan birisi hi kukusuz Aspendos Tiyatrosudur. Aspendos Tiyatrosu sahne binasnn st katnda kvrkdal (ranke) bezemeli friz kuaklarna yer verilmitir288. Merkezi motif olarak kullanlan akanthus anandan kan ana dallar friz kuann her iki ynne doru dalgalanarak uzanr. Ana dal tamamen klf-yaprak

Can 2005b, 90. Mansel 1963, 122-142; zmirligil 1986, 127-135; Vandeput 1997, 160,167; zmirligil 2002, 267-282; Kadolu 2002, 457; zmirligil 2005, 281-288; Can 2005b, 92. 287 Can 2005b, 95 288 Lanckoronski 1890, 102; Ward-Perkins 1975, 409; Strocka 1981, 40; Ward-Perkins 1981, 302; Vandeput 1997, 125, 162; Can 2005a, 89-119; Can 2005b, 95.
286 285

68

demetlerinin altnda kaybolmutur. Ana daldan kan yan dallarda u ksmlar hari tpk ana dallarda olduu gibi klf-yaprak demetleriyle kapldr. Yan dallarn ularnda iek rozetlere yer verilmitir. Doldurma motifi olarak klf-yaprak demetlerinden kan saplarn ucunda yaprak ve iek rozetlere yer verilmitir. Kvrkdal (ranke) motifi friz kuan alt ve st snr zorlamamtr. Merkezi motif olarak kullanlan akanthus yapraklarnn keleri testere dii gibi ilenmitir. Bu Antoninler Dnemi barok yapsnn bir zelliidir289. Kvrkdal (ranke) motifinde i ayrntlardan ok d ayrntlara nem verilmitir. Aspendos Tiyatrosu kvrkdal (ranke) frizlerinde kabartma derinlii imdiye kadar incelenen Roma Dnemi rneklerinden ok daha fazladr. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan elerin tm zeminden soyutlanmtr. Bylece ok daha grkemli, barok bir yapnn olumas salanmtr. Commodus Dnemi: Antoninler slalesinin son imparatoru olan Commodusun imparatorluunun ilk yllarnda Antoninler Dnemi barou ok fazla deiime uramadan kullanmn srdrr290. Marcus Aurelius Dnemi kvrkdal (ranke) frizlerinden farkl olarak motifler daha hacimli olarak ilenmeye balamtr. Commodus Dneminin sonlarna doru kvrkdal (ranke) bezemelerinde doal yap yitirilmeye balar291. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan eler arasndaki organik ba azalr. Severuslar Dnemi ierisinde karlalan karmak kvrkdal (ranke) motifinin ilk oluumlar Ge Commodus Dneminde grlr292. Commodus Dnemi ierisinde incelenecek olan yap Aphrodisias Antik kentinde yer alan Tetrapylondur293. Tarihi tartmal olmakla birlikte Aphrodisias Tetrapylonu zerinde ilenilen kvrkdal (ranke) frizleri stil kritiine gre Commodus Dnemi kvrkdal frizlerinin zelliklerini yanstmaktadr. Antoninler Dnemi barou olarak adlandrlan bezeme stili Tetrapylonda da karmza kar. Merkezi motif olarak kullanlan byk yaprakl akanthustan kan ana dallar friz kuann iki yanna doru dalgalanarak uzanr. Akanthus yapraklarnn kenarlar Antoninler Dnemi zellii olarak testere dii gibi girintili kntl olarak ilenmitir. Ana dal dolgun yaprak-klf demetlerinin altnda tamamen kaybolmutur. Klf-yaprak demetlerinden kan yan

289 290

Can 2005b, 95. Can 2005b, 99. 291 Can 2005b, 102. 292 Can 2005b, 102. 293 Yegl 1986, 138; 1991, 142-143; Vandeput 1997, 141; Kadolu 2002, 217-218;

69

dallarda ksmen yaprak-klf demetleriyle kapldr. Yan dallarn ularnda yaprak ve iek rozetlere yer verilmitir. Marcus Aurelius Dnemi rnekleri ile kyaslandnda Tetrapylon kvrkdal (ranke) frizleri daha hacimlidir. Youn matkap kullanm ile birlikte kvrkdal (ranke) kuan oluturan motiflerin kabartma ykseklii artmtr. Kvrkdal (ranke) motifi friz kuan alttan ve stten zorlamaya balamtr. Yan dallarn ularnda ilenmi rozetler kvrkdaln dier elerine kyasla daha geri planda kalmlardr. Severuslar Dnemi: Roma mparatorluk Dnemi sanatnn son halkasn Severuslar Dnemi oluturur. M. S. 193 ylnda Septimus Severusun Roma mparatorluunun bana gemesiyle Severuslar Dnemi balam olur. Severuslar Dnemi ierisinde Roma mparatorluunun bana srasyla Septimus Severus (M. S. 193-217), Caracalla (M. S. 198-M. S. 217), Geta (M. S. 209-212), Macrinus (M. S. 217-218), Elagabalus (M.S. 218-222), Alexander Severus (M. S. 222-235) gemitir. Severuslar Dnemi balarnda ortak imparatorluklarn olmas ve imparatorlarn srelerinin erken dnemlere kyasla ksa olmas sebebiyle Severuslar Dnemi bir btn olarak incelenmitir. Erken Severuslar Dnemi olarak adlandrlan dnem genel olarak Septimus Severusun imparatorluk yapt dnemi kapsamaktadr. Septimus Severus Dneminin balarnda yap faaliyetlerinde ok byk bir azalma saptanmaz. Septimus Severus Dneminin balarnda Antoninler Dnemi barou bir takm bozulmalar gsterse de hala gzlemlenmektedir. Erken Severus Dnemine tarihlenen kvrkdal (ranke) frizlerinde kabartma derinlii Antoninler Dnemine kyasla daha da artmtr. Bylece k-glge etkisi ok daha gl bir ekilde hissedilir294. Antoninler Dneminin son zamanlarnda grlmeye balanan friz kua snrlarn alttan ve stten zorlayan motifler Erken Severuslar Dneminde grlr295. Ge Antoninler Dneminden farkl olarak Erken Severuslar Dneminde matkap ok daha youn olarak kullanlmaya balanmtr. Youn matkap kullanm ile birlikte motiflerin kabartma derinlikleri artm ve kglge etkisi ok daha gl bir ekilde hissedilmeye balanmtr.

294 295

Mert 1999, 75. Can 2005b, 103.

70

Erken Severuslar Dnemi ierisinde inceleyeceimiz ilk kvrkdal (ranke) motifi Nysa Antik Kenti tiyatrosu frizlerindedir296. Friz kua M.S. II. yzyl sonundaki rneklerde olduu gibi ensizdir ve da bombeli olarak tasarlanmtr. Nysa Tiyatrosu frizlerinde ke akanthuslarndan kan ana dallar friz kua merkezinde kapal palmette birbirleriyle birleir. Kvrkdal (ranke) motifi friz kuan alt ve st blmlerden zorlamaktadr. Ana dal tamamen klf-yaprak demetleriyle kaplanmtr. Klf-yaprak demetleri dolgun yapldr. Ana dal zerinde klf-yaprak demetlerinden kan yan dallar da tpk anadal da olduu gibi klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Klf-yaprak demetlerinin yaprak ularnda matkap izleri grlr. Matkap kullanlarak barok yap oluturulmaya allmtr. Yan dallarn ularnda yer alan rozetlerde barok yap gzlemlenmektedir. Rozetlerin kabartma derinlikleri artmtr. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan eler friz kuan tamamen kapatmlardr. Karmak yap sanattaki bozulmay kantlamaktadr. Severuslar Dneminin ortalarna tarihlenen Sardeis Gymnasionu Mermer Avlusu zerinde kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua yer almaktadr297. Friz kuann kelerinde bulunan akanthuslardan kan ana dallar friz kuann merkezindeki kapal palmetlerde sonlanr. Ana dal ve yan dallarn zerleri klf-yaprak demetleriyle kapldr. Klf-yaprak demetlerinin kenarlar matkap kullanlarak paralanm grnt verilmitir. Sardeis Gymnasionu frizlerinde Severuslar dnemine tarihlenen dier yaplardan farkl olarak ok fazla matkap kullanm yoktur ve kvrkdal kuan oluturan motifler arasndaki organik bada kopmamtr298. Sardeis Gymnasion frizlerinin Severuslar Dnemine tarihlenen kvrkdal (ranke) frizlerinden farkl yaps olduka ilgintir. Severuslar Dneminin ge rneklerinde yzeysel yaprak klflar friz kuaklarnn alt ve st snrlaryla kaynamtr. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan elerin birbirleriyle balants kopmutur299. Erken dnem kvrkdal (ranke) bezemelerinin doal ve zenli yaps tamamen gitmitir. Youn matkap kullanm ile birlikte motifler doal yaplarn tamamen kaybetmileridir.

296 297

Diest 1913; Vandeput 1997, 110; dil 2001, 78-80; Kadolu 2002, 219. Strocka 1981, 22; Yegl 1986, 170; Kadolu 2002, 219, Can 2005b, 113. 298 Can 2005b, 114. 299 Can 2005b, 120.

71

Ge Roma Dnemi: Severuslar slalesinin ardndan Roma mparatorluunun bana askeri kkenli imparatorlar gemitir. Askeri kkenli imparatorlar zamannda kamu yaplarnn inas ikinci planda kalmtr. M. S. III. yzyln balarndan itibaren sanatta balayan yozlama M. S. III. yzyl ortasndan sonra doruk noktasna ular300. Kvrkdal (ranke) frizlerinde doal yap tamamen kaybolmutur. Friz kuaklar estetik nemini kaybetmi, dekoratif amal olarak kullanlmtr301. Belli bir stilistik geliimden bahsetmekte imkanszdr. Bu dneme tarihlendirilen kvrkdal (ranke) frizi neredeyse yok denecek kadar azdr.

300 301

Can 2005b, 121. Can 2005b, 121.

72

B-KIVRIKDAL (RANKE) BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI 1-Stratonikeia Augustus Tapna Stratonikeia antik dnemde Karia Blgesinin en nemli kentlerinden birisidir. Stratonikeia gnmzde Mula ili Yataan ilesinin 6 km. batsndaki Eskihisar ky snrlar ierisinde yer almaktadr. Strabon Karia Blgesinin i blmndeki deerli kentler arasnda Stratonikeiadan da bahseder302. Antik kaynaklara gre Stratonikeia eski bir Karia Blgesi yerleimidir. Kent ilk olarak Khryaoris303 daha sonra ise drias304 adyla tannmtr. Stratonikeia Antik Kentinde tiyatronun hemen arkasndaki terasta Stratonikeia Augustus-mparatorlar Tapna ina edilmitir. Tiyatronun gney analemna duvar dou-bat dorultusunda geniletilerek bir istinat duvar oluturulmutur. Bu istinat duvar tapnan ina edildii terasn kuzey snrn oluturur305. Tapnaklarn tiyatrolarn hemen yannda ina edilmeleri Roma mparatorluk anda karlalan bir durumdur306. Stratonikeia Augustus-mparatorlar Tapnanda ilk kaz almalar Prof. Dr. Yusuf Boysal bakanlnda 1985 ylnda balamtr307. Ana kaya zerine ina edilmi olan tapnak 12.54X18.54 m. llerindedir. Tapnan etrafn 3 basamakl bir krepis evirmektedir. 6X9 stun saysna sahip olan peripteros planl Stratonikeia Augustusmparatorlar Tapna Ion dzenindedir. Tapnak plan tipi olarak opisthodomosu bulunmayan tapnaklar grubu ierisinde yer almaktadr. Stratonikeia Augustusmparatorlar Tapnann merkezinin oluturan pronaos ve naos blmleri 11.11x7.15 m. llerindedir. 3.85 m. uzunluuna sahip olan pronaos blm n cephenin daha vurgulu olmas iin geni tutulmutur. Roma mparatorluu Dnemine tarihlenen yaplarda Etrsk geleneklerinin devam olarak n cephe daha vurgulu yaplmaktadr308.

302 303

Strabon, XIV.2.22. Pausanias, V 21,10; Bean 2000, 82. 304 Bean 2000, 82. 305 Trpan 1998, 5. 306 Ferrero 1990, 33. 307 Trpan 1998, 7. 308 Vitruvius, IV, 120-121; Trpan 1998, 19.

73

Pronaos ierisinde iki tane stun yer almaktadr. Pronaos blmnden sonra 0.88 m. uzunluundaki bir giri ksmndan tapnan 5.50x3.30 m. llerindeki cellasna ulalr. Kuzey-gney dorultusunda ina edilmi olan tapnan tayc ve st yap elemanlarnn tamam mermerden yaplmtr. Toplam 0.39 m. yksekliindeki plinthos ve attik-ion stun kaideleri ayn blok zerine yaplmlardr. stun tamburunun st ste konulmasyla oluturulan stunlar toplam 4.42 m. yksekliindedir. Stunlarn zerinde 24 tane yiv bulunmaktadr. Tapnakta yaplan kaz almalar srasnda drt adet on stun bal bulunmutur. on stun balklar stil kritiine gre Augustus Dnemine tarihlenmektedir309. on stun balklarnn zerinde yer alan architrav bloklarnn 26 tanesi kaz almalarnda ortaya karlmtr. Architrav bloklarnn ykseklii 0.490.54 m. arasnda deimektedir. fascial archtrav bloklarnn st blmnde incipaye, ion kymationu ve lotus-palmet dizilerinin yer ald bezeme kua bulunmaktadr. Architrav bloklarnn zerinde kvrkdal(ranke) bezemesi ile sslenmi friz bloklar yer almaktadr. Friz bloklarnn ykseklikleri 0.39-0.41 m. arasnda deimektedir. Kvrkdal (ranke) bezemeleri ile ssl friz bloklarnn zerinde 0.13 m. yksekliindeki di sras ile toplam ykseklikleri 0.40 m. olan geison ve sima blmleri yer almaktadr. Friz Bezemeleri Stratonikeia Augustus-mparatorlar Tapnanda yaplan kaz almalar srasnda 27 tane friz blou tam veya krk paralar halinde bulunmutur310. Ele geen friz bloklarnn ykseklikleri 0.39-0.41 m. arasnda deimektedir. Tapnan friz kua zerinde kaliteli iilik gsteren kvrkdal (ranke) motifi tasvir edilmitir. Friz kuann merkezinde yer alan akanthus demetinden kan ana dallar friz kuann kelerine doru dalgalanarak uzanmaktadr. Ana dal klf-yaprak demetleri ile sonlanmtr. Klf-yaprak demetlerinden kan yan dallar ana dala gre ters ynde kvrlarak dairesel bir kvrm oluturur. Yan dallarn ularnda cepheden

309 310

Trpan 1998, 27. Trpan 1998, 34.

74

ilenmi iek rozetler veya az da olsa ku figrleri yer almaktadr. Kvrkdallar tapnan kelerinde palmet motifi ile sona erer. Palmetlerin zerinde ku figrleri bulunmaktadr. Kvrkdal (ranke) kua zerindeki motiflerin kabartma ykseklii 3.64.5 cm. arasnda deimektedir. Tapnan friz kua zerinde tasvir edilen kvrkdal (ranke) motiflerinin merkezinde kvrkdallarn simetrik olarak kt akanthus ana vardr311. Merkezi motif olarak kullanlan akanthus demeti friz alt ve st kuan doldurmaktadr. Akanthus demetini oluturan yapraklarn merkezi damarlar belirgin ilenmitir ve kglge etkisi yaratmaktadr. Bu zellik Augustus Dnemi yaplarnda karmza kar312. Friz kuann merkezine yerletirilen akanthustan kan kvrkdallar, friz kuann her iki yanna doru dalgalanarak uzanr. Boynuz biimindeki ana dallar boydan boya yivli ilenmitir. Ana daln boynuz biiminde olmas ve boydan boya yivli ilenmesi Erken Augustus Dnemi zelliidir. Ana dallarn yivleri Hellenistik sertlikte deil daha plastik yapdadr. Stratonikeia Augustus-mparatorlar Tapna ana dallar Sagalassos Heroonu zerinde tasvir edilen ana dallar ile yakn benzerlik ierisindedir313. Sagalassos Heroounu tarihi tartmal da olsa genel olarak M. . 1. yzyln son eyreine tarihlendirilmektedir314. Hellenistik Dnemin sonlarna tarihlenen kvrkdallarn (rankelerin) stil zellii olan inceden balayp kalnlaan kvrkdal (ranke) motifleri Stratonikeia Augustus mparatorlar Tapnanda da karmza kar315. Bu durum Hellenistik zelliklerin Augustus Dneminin balarnda bezeme sanatn hala etkilediini kantlamaktadr. Akanthus anandan kp dalgalanarak uzayan yivli ana dallar klf-yaprak demetleri ile sonlanmaktadr. Klf-yaprak demetlerindeki dil yaps ve derin damarlar Erken Augustus Dnemi zellikleri gsterir. Klf-yaprak demetlerinden kan yan dallar, dalgalanarak uzayan kvrkdal kuann bo brakt alanlarda byk dairesel

311 312

Mert 1999, 67. Trpan 1998, 62. 313 Can 2005b, 48. 314 Young 2003, 180. 315 Gndzalp 1984, 37; Trpan 1998, 62.

75

bir kvrm oluturur. Dairesel formlu yan dallar Anadolu zelliidir ve ilk kez Augustus Dneminde karmza karlar316. Yan dallarn yars yivli klf-yaprak demetleri ile kapldr. Yars ise plak olarak tasvir edilmitir. Yan dallar, klf-yaprak demetlerinden iek rozetlere doru bir incelme gstermektedir. Yan dallarn ularnda cepheden ilenmi iek rozetlere, lale formundaki ieklere ve haha kozas motiflerine yer verilmitir. iek rozetler drt veya be yaprakldr. Stratonikeia Augustus mparatorlar Tapna frizlerinde doldurma motifi olarak ku figrleri kullanlmtr. Ku figrleri kvrkdal, klf-yaprak demeti veya akanthus yapra zerinde yer alr. Ayrca kvrkdal (ranke) kuann sonunda yer alan palmet motiflerinin zerinde de mutlaka ku figrlerine yer verilmitir. Ku figrleri kanatlar yar ak olarak tasvir edilmitir. Augustus Dnemine tarihlenen kvrkdal (ranke) frizlerinde doldurma motifi olarak ku figrleri sevilerek kullanlmtr317. Ephesos kentinde Augustus Dnemine tarihlenen Mazeus-Mithridates Kaps zerinde de ku motifleri kullanlmtr. Stratonikeia kentinin mimari bezemelerini detayl bir ekilde alan Mert, Stratonikeia Augustus mparatorlar Tapna frizlerinde Anadolunun yerel geleneinin etkili olduunu, yani Stratonikeia rankelerinin Anadolu Hellenistik Dnem rneklerinden etkilenen bir tasarmda olduunu, sadece ok az bir ayrntnn batdan etkilendiini ileri srer318. Stratonikeia Augustus mparatorlar Tapna frizleri ortaya koyduu stil zellikleri ile Erken Augustus Dneminde yaplm olmaldr. Augustus Dnemine tarihlenen yaplardaki motiflerin sade ve yaln yaps burada da vardr. Augustus Dnemi kvrkdallarnn en karakteristik zellii olan boynuz biimli ve boydan boya

316 317

Mert 1999, 73. Can 2005b, 49. 318 Mert 1999, 68.

76

yivli ana dallar bu yapnn Erken Augustus Dneminde yapldn dndrr319. Stratonikeia Augustus mparatorlar Tapna kvrkdal (ranke) frizlerinin her ne kadar Anadolu rneklerinden ok farkl olduu iddia edilse de320, Sagalassos Heroonu321 frizleri ile benzer yapdadr.

319 320

Can 2005b, 48. Mert 1999, 68. 321 Lanckoronski 1892, 144.

77

2-Side Dionysos Tapna Side Antik Kentinde yer alan Dionysos Tapnann friz kua kvrkdal (ranke) motifi ile sslenmitir. Side Dionysos Tapna Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel tarafndan kazlmtr. Dionysos Tapna, Side Tiyatrosunun kuzeybatsnda yer almaktadr322. Kuzey-gney ynnde ina edilmi olan tapnan sadece podyum ksm in-situ olarak korunabilmitir323. 17.55 x 7.23 m. llerindeki tapnak podyumu 65 cm. yksekliindeki kalker tandan yaplm bloklarla ina edilmitir. Tapnak n cephesinde 4 stun bulunan pronaos blm ile uzun cella blmnden olumaktadr. Dionysos Tapnann pronaos ve cella blmlerinin toplam lleri 11.75 x 5.83 m. dir. Pronaos blmne ait demeler yerlerinden sklmtr. Tapnan plan tipi pseudoperipterostur324. Pseudoperipteros plan tipine uygun olarak tapnak cella duvarlarna bitiik yarm stunlarla evrilmitir. Pseudoperipteros plan tipi Roma mparatorluuna bal topraklarda yaygn olarak kullanlmasna ramen Anadoluda sadece Side Dionysos Tapnanda karmza kar325. Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel bakanlnda yaplan kaz almalar srasnda tapnan st yapsna ait hibir para bulunamamtr. Yalnzca korinth stun bal paralar saptanmtr. 2001 ylnda tiyatronun bat paradosu ve agorann gney portik kazlarna yeniden balanmtr. Kaz almalar srasnda sarmtrak renkli stun ve st yap paralar bulunmutur326. Kaz ve restorasyon ekibi bu paralarn Side Dionysos Tapnanda kullanlan malzeme ile benzerliini saptayarak paralarn Dionysos Tapnana ait olabilecekleri fikrini ileri srmtr327. Kaz almalar srasnda ortaya karlan malzemeler arasnda yivli yarm stunlar, korinth balk paralar, architrav, kvrkdal (ranke) bezemeli friz paras ve sima paralar yer almaktadr. Bu paralarn yan sra muhtemelen daha kk bir yapda ve dier paralardan daha farkl bir tarihte kullanlm olan paralar da saptanmtr. Kaz ekibi

322 323

Mansel 1963, 90. zmirligil 2005, 283. 324 Mansel 1963, 94. 325 Bean 1999, 81. 326 zmirligil 2005, 284. 327 zmirligil 2005, 284.

78

bu kk paralarn tapnan i ksmnda daha ge bir tarihteki bir yaplanmada kullanld dncesi zerinde de durmaktadr328. Manselin yapm olduu kaz almalar srasnda tapnan yaknnda bir yazt paras bulunmutur. Yaztta Side Gerusias tarafndan Dionysos iin yaptrlan kutsal bir yemek salonundan ve bu yemek salonunun i ksmnn imparatorluk dnemi ierisinde byk bir onarm geirdiinden bahsedilmektedir329. Bu yazt parasndan yola karak Mansel Dionysos Tapnann M. S. II. yzylda kutsal bir yemek salonu olarak kullanlm olabilecei fikrini ileri srmektedir330. Yeni kaz ve restorasyon ekibi de Manselin bu dncesine katlmaktadr331. Bykkolanc kaz almalar sonucu ortaya karlan paralarn bir ksmnn Augustus Dnemi zellikleri gsterdiini, bir ksmnn ise Hadrianus Dnemi zellikleri gsterdiini saptamtr332. Kaz ekibi ortaya karlan paralardan Korinth bal paralar ile kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua parasnn Augustus Dneminden, dier paralarn ise Hadrianus Dneminden olduunu dnmektedir. Friz Bezemeleri Side Dionysos Tapnana ait olduu dnlen kvrkdal (ranke) bezemeli tek bir friz blou paras saptanmtr. Kvrkdal (ranke) bezemeli friz parasnn Augustus Dneminden olduu dnlmektedir333. Friz paras henz yaynlanmad iin tarihi konusunda herhangi bir yorum yapamyoruz.

328 329

zmirligil 2005, 284. Mansel 1963, 94. 330 Mansel 1963, 94. 331 zmirligil 2005, 284. 332 zmirligil 2005, 284. 333 zmirligil 2005, 284.

79

3-Ephesos Hadrianus Tapna Ephesos, Antik Dnemde Ionia Blgesinin en nemli iki kentinden birisi olarak saylmaktadr334. Ephesos Antik Kentinde Devlet Agoras ile Tetragonos Agoras arasnda uzanan Kuretler Caddesi zerinde Hadrianus Tapna yer almaktadr335. Ephesos Hadrianus Tapna Franz Miltner tarafndan yaplan kaz almalar sonucunda gn na karlmtr336. Hadrianus Tapna bir kamu yaps olmaktan ok kiisel olarak yaplm olan bir tapnak olarak dnlmelidir337. Prostylos plan tipinde yaplm olan tapnan n cephesine dier blmlerine oranla ok daha fazla nem verilmitir. Hadrianus Tapnann n cephesinde kelerde ante yerine dikdrtgen formlu payeler kullanlmtr. Payelerin arasnda iki tane stun yer almaktadr. Tapnan n cephesi zerinde korinth dzeninde stun balklar tarafndan tanan Suriye Tipi Alnlk bulunmaktadr. Suriye Tipi Alnlk Suriye mimarisine zg bir motiftir338. Tapnan anteler ve stun balklarnn zerinde fascial architrav ve kvrkdal (ranke) bezemelerinin tek bir mimari blok zerine yapld architrav-friz kua yer almaktadr. Architrav-friz kuann zerinde konsollu geison kua yer almaktadr. Architrav-friz ve geison kuaklar Suriye tipi alnlkta da devam etmektedir. Suriye tipi alnln ortasnda Tyche bst bir akanthus ana ierisinden ykselmektedir. Tyche bstnn bir akanthus ana ierisinden ykselmesi ahreti dndren bir motif olarak yorumlanmtr339. Ephesos Hadrianus Tapnann 7.50 x 5 m. llerindeki cellas Varius Hamamnn iinde kalmaktadr340. Cellann duvarlar muhtemelen mermer kaplama paralar ile kaplanm olmalyd. Cellann zeri beik tonozla rtlmtr. Tapnan cella giriinin stnde yer alan yarm dairesel alann merkezinde belden yukars plak

Sevin 2001, 94. Miltner 1959, 243-314; Miltner 1960, 52; Wrrle 1973, 470-477, Ward-Perkins 1975, 282; Bowie 1978, 867-874; Ward-Perkins 1978, 888; Strocka 1978, 898, Hueber 1978, 979-987; Koenigs-Radt 1979, 343; Strocka 1981, 26; Plz 1989, 42; Baaran 1995, 46-48, Vandeput 1997, 155, Can 2005a, 99; Can 2005b, 76. 336 Miltner 1959, 243-314; Miltner 1960, 52. 337 Ward-Perkins 1981, 282. 338 Ward-Perkins 1981, 282-283. 339 Scherrer 2000, 118. 340 Miltner 1959, 264.
335 334

80

olarak ilenilmi Medusa figrne yer verilmitir. Akanthus ana ierisinden kan Medusa figr iki yana at elleriyle ana dallar tutmaktadr. Burada tasvir edilen ana dallarn benzerleri Celsus Ktphanesi alt kat plasterlerinde karmza kmaktadr341. Ephesos Hadrianus Tapna Ge Antik ada muhtemelen bir deprem sonucunda yklmtr342. Bu olaydan sonra tapnak byk oranda orijinal malzemesi kullanlarak tekrar ina edilmitir. Tapnan pronaosundaki figrl kabartmalar bu onarm dneminde yaplm olmaldr343. Ephesos Hadrianus Tapnann architrav kua zerinde yapnn P. Vedius Antoninus Sabinus tarafndan yaptrlp, Roma mparatoru Hadrianusa adand yazmaktadr344. Architrav blou zerindeki bu yazt paras sayesinde tapnan yapm tarihi de net olarak saptanmtr. Tapnak M. S. 117-118 yllar arasnda yaplmtr. Friz Bezemeleri Roma mparatoru Hadrianus onuruna yaplm olan tapnan architrav st friz kuanda kvrkdal (ranke) bezemesi tasvir edilmitir. Hadrianus Tapnann kvrkdallarnn (ranke) yaprak yaps ve kabartma stili, Ephesos Antik Kentinde Celsus Ktphanesi ile
345

balayan

atlyenin

en

nemli

ikinci

eseri

olduunu

dndrmektedir

. Kvrkdal (ranke) formunda daha nce pek karlamadmz bir

dzen izlenmitir. ki yandan balayan ana dallar friz kuann merkezindeki Tyche figrnde son bulmaktadr. Celsus Ktphanesi frizlerinde de merkezi motif olarak kartal figr kullanlmtr346. Ana dal hacim kazanm klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Ana daldan karak dairesel kvrm oluturan yan dallar ksmen plak braklmtr. Yan dallarn ularnda eitli hayvan ve mitolojik yaratk figrlerine yer verilmitir. Mitolojik yaratklarn ahreti dndren figrler olduu ileri srlmtr. Anadoluda rozet motifi olarak hayvan ve mitolojik yaratk tasvirlerinin kullanm ilk kez Hadrianus Tapnanda karmza kmaktadr347.

341 342

Can 2005b, 78. Scherrer 2000, 118. 343 Bean 1997, 157. 344 Miltner 1959, 265. 345 Baaran 1995, 47; Can 2005b, 77. 346 Can 2005b, 77. 347 Can 2005b, 77.

81

Ephesos Hadrianus Tapnanda kvrkdal (ranke) motifi friz kua zerine ok dengeli olarak dalmtr. Ana dal kaplayan klf-yaprak demetlerinin kabartma derinlii artarak hacim kazanmtr. Matkap kullanm ile birlikte kvrkdal (ranke) motifini oluturan elerin kabartma derinlii artmtr. Yukarda saylan btn bu zelikler Hadrianus Dnemi Klasik Stilinin belirtileridir348.

348

Can 2005b, 78.

82

4-Selge Hadrianus-Lucius Aelius Caesar Tapna Psidia Blgesinin en nemli kentlerinden birisi olan Selge Antik Kenti gnmzde Antalya li, Manavgat lesi, Bekonak Beldesi yaknndadr. Strabon, Selgenin ilk olarak Kalkhas tarafndan, daha sonra ise Lakedaimonlular tarafndan kurulduundan bahseder349. Selge Antik Kentinde u ana kadar Roma mparatorluk ana tarihlenen drt tane tapnak saptanmtr. Bu tapnaklardan, Hadrianus-Lucius Aelius Tapnann kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua bulunmaktadr. Hadrianus-Lucius Aelius Tapna, Selge kent merkezinde stunlu caddenin hemen yannda yer almaktadr350. Gney-kuzey ynnde ina edilen tapnan n cephesi gney ynndeki stunlu caddeye bakmaktadr. Prostylos plan tipinde yaplm olan tapnak Ion dzenindedir. Tapnan genel lleri 16.50 x 9. 10 metredir. Yapnn pronaos uzunluu 4. 48 m., cella uzunluu ise 9. 90 m. dir. Tapnan n cephesinde yer alan dokuz basamakl merdivenlerle tapnak podyumuna ulalr. Podyumun toplam ykseklii 2 m. dir. Tapnan n cephesinde plinthoslu attik-ion kaideler zerinde ykselen drt adet stun bulunmaktadr. Plinthoslu attik-ion kaidelerin toplam ykseklii 0.45 m.dir. Attik-on kaideler zerindeki ion dzenindeki stunlar toplam 4 stun tamburundan olumaktadr ve toplam ykseklikleri 6. 60 m. dir. Tapnan on dzenindeki stun balklar zerinde 0. 69 m. yksekliindeki fascial architrav kua yer alr. Architrav kuann zerinde yer alan friz kuanda kaliteli iilik gsteren kvrkdal (ranke) motifleri vardr. Friz kuann stnde srasyla di kesimi, konsollar, geison ve sima kuaklar yer almaktadr. Tapnak konusunda alma yapan aratrmaclar Machatschek-Schwarz, tapnan merdivenlerinin podyumla birletii ksmda bir yazt bulmulardr351. Yaztta Lucius Aelius Caeasardan bahsedilmektedir. Aratrmaclar bu kiinin Roma mparatoru Hadrianusun M.S. 138 ylnda len evlatl Lucius Aelius Caesar

349 350

Strabon, XII. 7. 3. Lanckoronski 1890, 181; Bykkolanc 1996,103-104. 351 Bykkolanc 1996, 104.

83

olduunu ve tapnan onun adna yapldn ileri srmektedir352. Yazt ve mimari bezemelerin stil incelemeleri sonucunda tapnan Ge Hadrianus Dnemi sonunda mparator Hadrianus ve evlatl Lucius Aelius Caesar adna yapld dnlmektedir353. Kvrkdal (ranke) bezemesinin yapsna gre bizce de tapnak Ge Hadrianus Dnemi bitiminde M. S. 140 yl civarnda yaplm olmaldr. Friz Bezemeleri Selge Hadrianus-Lucius Aelius Tapnann friz kuaklarnda kaliteli iilik gsteren kvrkdal (ranke) motifleri ilenmitir. Kvrkdal (ranke) motifinin ana dallar friz kuann her iki yanna doru dalgalanarak uzanrlar. Ana dallar friz kua sonunda palmet motifleriyle son bulmaktadr. Ana dallar Ge Harianus Dnemi rneklerinde olduu gibi tamamen tamamen klf-yaprak demetleriyle sarlmtr354. Ana daldan karak ters ynde dairesel kvrm oluturan yan dallar da tpk ana dalda olduu gibi klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Yan dallarn ucunda doldurma motifi olarak iek rozetlere yer verilmitir. Selge Hadrianus-Lucius Aelius Tapna frizlerinde ilenilen kvrkdal (ranke) bezemeleri Ge Hadrianus Dneminin btn zelliklerini gstermektedir. Ge Hadrianus Dneminde ana dal ve yan dallar tamamen klf yaprak demetleriyle sarlmaktadr. Kvrkdal (ranke) motifi friz kua zerine olduka dengeli olarak dalmtr. Motiflerin kabartma derinlii erken rneklere kyasla az da olsa artmtr.

352 353

Bykkolanc 1996, 104. Bykkolanc 1996, 104. 354 Can 2005b, 83.

84

5-Sagalassos Antoninus Pius Tapna Psidia Blgesinde yer alan Sagalassos Antik Kenti Burdur iline bal Alasun lesi yaknndadr. Akdan 1700 metre yksekliindeki sarp tepeleri zerinde kurulmu olan Sagalassos, Askania Glnn dousunda yer almaktadr355. Strabon Sagalassosun Toros Dalarnn ortasnda, birka vadiye blnm ukur ve verimli bir dzlk zerinde yer aldndan bahseder356. Sagalassos Antik Kentinde ehrin aa terasna hkim bir noktada Antoninus Pius Tapna yer almaktadr357. C. Lanckoronski tapnak hakkndaki ilk detayl almay yapmtr358. C. Lanckoronski tapnan Antoninus Piusa adandn kantlayan yazt parasn da tapnak evresinde yapt aratrmalar srasnda bulmutur359. Bu yazt parasnn tapnaa ait olup olmad konusunda herhangi bir kuku yoktur. Lanckoronskinin yazt parasn bulmasndan nce tapnak bezeme stiline gre Hirschfeld tarafndan Traianus Dnemine bile tarihlenmitir360 . Antoninus Pius Tapnann yer ald kutsal alan 82.40 x 60.40 m. llerindedir ve tapnan etrafn 68.80 x 60.40 metrelik bir alan kaplayan 7.20 m. geniliindeki portikolar evrelemitir. Tapnan kuzeydou kesi etkileyici teras duvar ile salamlatrlmtr361. Antoninus Pius Tapnann bat temenos duvar stunlu caddeye bakmaktadr ve bat temenos duvarnn ortasnda kutsal alana girii salayan propylon yer almaktadr. Bat temenos duvarnn caddeye ve tapnaa bakan ksmlar yarm plasterle dekore edilmitir. Temenos duvarnda kullanlan yarm plasterle portiko avlusundaki stunlar ile benzer yapdadrlar362. Kutsal alann merkezinde yer alan Antoninus Pius Tapna 26.80x13.80 m. llerindedir. Tapnak bat-dou dorultusunda ina edilmitir. 6x11 stun saysna sahip olan peripteros planl tapnak korinth dzenindedir. Ward-Perkins Antoninus Pius

355 356

Sevin 2001, 156. Strabon, XII.6.5. 357 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190; Waelkens 1992, 50; Bykkolanc 1996, 87. 358 Lanckoronski 1892, 130, 145-149. 359 Lanckoronski 1892, 130. 360 Vandeput 1997, 204. 361 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190. 362 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190.

85

Tapnann Sidede yer alan N2 tapna ile benzer planda olduunu belirtir363. Antoninus Pius Tapnann 8 m. uzunluunda derin bir pronaosu ve 9. 30 m. uzunluunda ksa bir cellas vardr. Tapnan st yapsn oluturan mimari paralar (korinth stun balklar, iki fascial architrav, kvrkdal frizleri, dz ve eimli sima paralar) tapnan evresinde bulunmutur. Btn mimari paralar yksek kaliteli iilie sahiptir ve Sagalassoslu yerel ta ustalarnn ustalklarn yanstmas bakmndan olduka nemlidir364. Friz Bezemeleri Antonius Pius Tapnann friz kuan oluturan kvrkdal bezemeli friz bloklarnn yalnzca on tanesi tapnak evresinde bulunmutur. Antoninus Pius Tapnana ait olduu dnlen friz bloklarnn on yedi tanesi Bazilika E1 yapsnn kuzeydousunda bulunmutur365. Sagalassosta M. S. 6. yzyla tarihlenen E1 Bazilikasnn kuzey duvarnda Antoninus Pius Tapnann friz bloklarnn devirme malzeme olarak tekrar kullanld friz bloklarnn lmleri ve stil kritikleri sonucunda kantlanmtr366. Antoninus Pius Tapnann evresinde bulunan friz bloklaryla E1 Bazilikasnn evresinde bulunan friz bloklarnn ykseklikleri arasnda ok az da olsa bir fark vardr. Tapnak evresindeki friz bloklarnn ykseklikleri 0.445-0.460 m. arasnda deiirken E1 Bazilikas evresindeki friz bloklar 0.470 m. ykseklie sahiptirler 367. Sagalassos Antoninus Pius Tapnann friz kuanda kaliteli iilik gsteren kvrkdal bezemeleri kullanlmtr. Kvrkdal kuann st ksmnda inci-paye dizisi ile ion kymationu dizisi yer almaktadr. Kvrkdal kuann kabartma ykseklii 90 ile 105 mm. arasnda deimektedir. Friz kua boyunca dalgalanarak uzayan anadal klfyaprak demetleriyle tamamen sarlmtr. Ana daldan ters ynde karak dairesel kvrm oluturan yan dallar ksmen klf yaprak demetleriyle kapldr. Yan dallarn ularnda cepheden ve profilden ilenmi iek ve yaprak rozetler bulunmaktadr. Ayrca klf yaprak demetlerinden kan dolgu motifleri de kullanlmtr.

363 364

Ward-Perkins 1981, 300. Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190. 365 Vandeput 1997, 205. 366 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190-193; Waelkens 2004, 427-428; Can 2005b, 85. 367 Vandeput 1997, 205.

86

Antoninus Pius Tapnann friz bloklar zerinde ilenilen kvrkdallarn en nemli zelliklerinden birisi sade yapya sahip olmalardr. Yani kvrkdal kuann altndan friz zemini hala grlebilmektedir. Kvrkdal (ranke) kuan oluturan bezeme eleri basit yapdadrlar ve kolaylkla tannabilirler. Klf yaprak demetleri anadal kaplamaktadr ve k glge etkisini yaratmaktadr. Tapnan korinth balklarndaki akanthuslarn tersine friz kuandaki akanthus yapraklarnn yzeyleri sadedir ve merkezi damarlar yaprakklar organize etmekten ziyade ayrmaktadr368. Doldurma motifi olarak kullanlan eler kvrkdaln daha doal hissedilmesini salam ve kvrkdal kuan monoton bir grntye sahip olmaktan kurtarmtr. Miletos Agorasnn Giriinin aa katndaki kvrkdal frizlerindeki doldurma motifleri Sagalassos Antoninus Pius Tapnann frizlerindeki doldurma motifleri ile benzer yapdadrlar369. Milet Agoras Girii stil kritiine gre M.S. 120-130 yllar arasna tarihlenmektedir370. Sagalassos Antoninus Pius Tapnann friz kuandaki kvrkdallarn en yakn rneklerinden birisi Kyzikos Hadrianus Tapnann yarm plaster stunlar zerindeki kvrkdallardr. Burada zemin ve kvrkdallar ok gzel dengelenmitir. Bu zellik Sagalassos Antoninus Pius Tapna friz kuaklarnda da vardr. Aizanoi Tiyatrosunun kvrkdallar da temiz ve sade yaplaryla Sagalassos Antoninus Pius Tapna kvrkdallar ile benzer zellikler gstermektedir. Aizanoi Tiyatrosu gerek anlamda ok fazla allmamakla birlikte bezeme stiline gre M.S. II. yzyln II. yarsna tarihlenmektedir. Pergamon Antik Kentinde yer alan Hadrianic Monopterosun friz kuandaki kvrkdal (ranke) motifleride Sagalassos Antoninus Pius Tapna ile benzer yapdadrlar. Pergamon Hadrianic Monopteros stil kritiine gre M. S. 120-130 yllar arasna tarihlenmektedir371. Sagalassos Antoninus Pius Tapna kvrkdallar ile benzer yapdaki bir dier rnek Pergamon Dionysos Tapna kap erevesindeki kvrkdallardr. Pergamon Dionysos Tapnann tarihi tartmaldr. Dionysos Tapnann tarihi konusunda alma yapm aratrmaclarn bir ksm

368 369

Vandeput 1997, 72. Vandeput 1997, 73. 370 Strocka 1981, 32,46-47. 371 Koenings-Radt 1979, 332.

87

tapnan Hadrianus Dneminde (M. S. 117-138)372, bir ksm ise Septimus Severus Dneminde (M. S. 193-211)373 ina edilmi olabileceini ileri srmektedirler. Antoninus Pius Tapnann evresinde bulunan friz bloklar ile E1 Bazilikasnn kuzeydousunda bulunan Antoninus Pius Tapnana ait olan friz bloklar zerinde ilenilen kvrkdal bezemeleri ayndr. Buna karlk friz kuann stnde bulanan inci-paye ve ion kymationu dizilerinin iiliinde bir takm farkllklar vardr. Tapnak evresinde bulunan friz bloklarnn st ksmnda yer alan inci-paye ve ion kymationu bezeme kuaklar Hadrianus Dnemi zellikleri gstermesine karn E1 Bazilikas evresinde bulunan friz bloklarndaki inci-paye ve ion kymationu bezemeleri Antoninus Pius Dnemi zellikleri gsterir. E1 Bazilikas evresinde bulunan friz bloklarndan sadece bir tanesinin zerindeki inci-paye ve ion kymationu bezemeleri Antoninus Pius Tapna evresinde bulunan friz bloklar zerindeki inci-paye ve ion kymationu bezemeleri ile ayndr. Bu friz blou Antoninus Pius Tapnann friz bloklarnn E1 Bazilikasna tandna nemli bir kanttr. E1 Bazilikasnn dou duvarnda devirme malzeme olarak kullanlan friz bloklar byk bir olaslkla Sagalassos Antoninus Pius Tapnanda bulunan friz bloklaryla ayn cephe zerinde deil, tapnan dier cephesinde kullanlm olmaldr374. Bezemelerde grlen bu farkllk tapnan yapm srecinin de ok uzun bir zaman dilimini kapsadn kantlamaktadr. Bezeme stilleri nda tapnan yapmna Hadrianusun hkmdarl dneminde balanm olmaldr. Fakat tapnak Hadrianus Dneminde bitirilememi, kendisinden sonra baa geen Antonius Piusun hkmdarlnn ilk yllarnda bitirilerek Antoninus Piusa adanmtr375. Sagalassos Antoninus Pius Tapnann friz blou zerinde ilenilen kvrkdal (ranke) motifleri ile friz kuann stnde yer alan inci-paye ve ion kymationlar bezeme stillerine gre benzer rneklerle kyaslanarak Hadrianus Dneminin ortalarna, M. S. 120-130 yllar arasna tarihlenebilirler. Buna karlk E1 Bazilikasnn dousunda bulunan Sagalassos Antoninus Pius Tapnana ait olduu dnlen kvrkdal bezemeli

372 373

Strocka 1988, 299-300; Plz 1989, 83-84. Koenings-Radt 1979, 347. 374 Vandeput 1997, 205. 375 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190; Vandeput 1997, 75.

88

friz bloklar ion kymationu ve inci-paye dizilerinin bezeme stillerine gre Antonius Pius Dneminin ilk yllarna tarihlendirilmektedirler376.

376

Vandeput 1997, 75.

89

6-Side Tyche Tapna Pamphylia Blgesinin en nemli kentlerinden birisi olan Side Antik Kenti gnmzde Selimiye lesi snrlar ierisinde yer almaktadr. Sidenin bu kadar nemli olmasnn sebebi Pamphylia Blgesinin en nemli liman kenti olmasndan kaynaklanmaktadr377. Strabon, Sidenin bir Kyme kolonisi olduundan ve kentte bir Athena Tapna olduundan bahseder378. Side Antik Kentinde Roma mparatorluk ana tarihlenen tapnaklardan birisi Agorann ierisinde yer alan Tyche Tapnadr. 1882-1885 yllar arasnda Side kentini gezmi olan Lanckoronski yap hakknda bilgiler vermitir379. Arif Mfid Mansel bakanlnda balanlan kaz almalar sonucunda tapnak tamamen ortaya karlarak, yapnn Tycheye adand ileri srlmtr380. Side Agorasnn ierisinde yer alan Tyche Tapna agorann tam ortasnda deildir. Bu durum tapnan agoradan daha erken bir tarihte yapldn akla getirmektedir381. Tapnan gneyinde yer alan dokuz basamakl merdivenden klarak tapnak podyumuna ulalmaktadr. Podyumun zerinde yuvarlak bir cellann etrafn evreleyen 12 stunlu yuvarlak planl bir tapnak yer almaktadr. Tapnak yuvarlak planl bir peripterostur. Yuvarlak planl tapnaklar Roma mparatorluk anda kullanlmaya balamtr382. Tapnan ats 12 kesi bulunan bir piramit eklindedir. Cellann evresinde yer alan attik-ion kaideli stunlar kaliteli iilik gsteren korinth tarzndaki balklar tar. Korinth balklarnn zerinde ayn blok zerinde ilenmi architrav-friz kuaklar yer almaktadr. fascial architrav blounun hemen stnde kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua yer almaktadr. Friz kuann zerinde di kesimi, geison ve sima bloklar yer almaktadr. Tapnan st yaps on iki kesi bulunan piramit eklindedir. Toplam piramit at ykseklii 5.70 m. olmaldr. Tapnan merkezinde yer alan cella blmnde kapnn hemen karsnda salam bir temele dayal bir ykselti bulunmaktadr. Side Tyche Tapna klt

377 378

Sevin 2001, 171. Strabon, XIV.4.2. 379 Lanckoronski 1890, 135-137. 380 Mansel-Bean-nan 1956, 12. 381 Mansel-Bean-nan 1956, 7. 382 Koenings-Radt 1979, 349.

90

heykelinin bu ykselti zerinde durduu ileri srlmektedir383. Tapnan cella duvarlarnn zerinde fascial architrav blou yer almaktadr. Architrav blou zeinde yer alan friz kua zerinde eroslar tarafndan tanan girland motifleri yer almaktadr. Girland motiflerinin aa doru sarkma yapt yerlerde doldurma motifi olarak portreler kullanlmtr. Celllann tavannda 12 burcun tasvir edildii bezemelere sahip kubbe yer almaktadr. Side ehrine ait sikkelerin bazlarnn zerlerinde Side Tyche Tapnana benzeyen yuvarlak planl bir tapnak tasviri hemen gze arpmaktadr. Sikkeler zerinde yer alan tapnan piramidal atsnn zerinde bir nar tasviri bulunmaktadr ve tapnan cellas ierisinde oturur durumda bir Tyche heykeli yer almaktadr384. Cellann tavannda on iki burcu tasvir eden bezemelerin yer almas da tapnan Tyche iin yapldna nemli bir kanttr. Ayrca Mansel bu zelliklerden yola karak tapnan cellas zerine yer alan girlandl friz kuanda doldurma motifi olarak kullanlan portrelerin 12 burcu simgeleyen tasvirler olduunu ileri srmtr385. Side Tyche Tapnann tarihi konusunda deiik grler bulunmaktadr. Yapnn bezemelerini inceleyen bir grup bilim adam yapnn Hadrianus Dneminde yapldn ileri srerler386. Baz bilim adamlar ise tapnan Antoninler Dnemi zellikleri gsterdiini sylerler387. Tapnan zellikle kvrkdal (ranke) frizleri Aspendos Tiyatrosu kvrkdal (ranke) motifleri ile byk bezerlikler gsterir. Aspendos Tiyatrosu mimari bezemelerinin stil kritiine gre M.S. 150-180 yllar arasna tarihlenmektedir388. Tapnan, Aspendos Tiyatrosu mimari bezemeleri ile benzer zellikler gstermesi Antoninler Dneminde yapldn dndrmektedir. Friz Bezemeleri Side Tyche Tapnanda iki farkl friz tipi kullanlmtr. Stunlarla evrili d cephenin zerinde yer alan architrav-friz bloklar zerinde kaliteli iilik gsteren

Mansel-Bean-nan 1956, 11. Mansel-Bean-nan 1956, 12; Mansel 1963, 107. 385 Mansel-Bean-nan 1956, 13. 386 Mansel-Bean-nan 1956, 13-14; Wegner 1989, 161-167. 387 Koenings-Radt 1979, 348; Can 2005b, 96. 388 Lanckoronski 1890, 102; Strocka 1981, 12, 28; Vandeput 1997, 162; Can 2005a, 96-97; Can 2005b, 96.
384 383

91

kvrkdal (ranke) bezemeleri ilenmitir. Cella duvarlar zerinde yer alan friz kua zerinde de eros figrleri tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir. Tapnan architrav friz kuann toplam yksekilii 0.79 m. dir. 0.50 m. yksekliindeki architrav kuann zerinde 0.29 m. yksekliindeki friz kua yer almaktadr. Friz kuan st taraftan inci-paye ve ion kymationu kuaklar snrlar. Architrav-friz kua zerinde yer alan kvrkdal (ranke) motifinde merkezi motif olarak akanthus kullanlmtr. Akanthus motifi friz kuann alt ve st snrlar arasnda skm gibidir. Akanthus yapraklarnn ortasnda bulunan boydan boya uzanan derin damarlar kenarlardan soyutlanmtr389. Akanthus yapraklarnn matkap kullanlarak yaplan derin kanall yaps Aspendos Tiyatrosu rneklerini hatrlatr390. Akanthus yapraklarnn keskin kenarl testere dii formunda oluu Antoninler Dnemi barok yapsnn bir zelliidir. Akanthustan kan ana dallar yapnn her iki ynne doru dalgalanarak uzanr. Ana dallar klf-yaprak demetleri ile kaplanmtr. Ana daldan karak ters ynde dairesel kvrm oluturan yan dallar plak braklmtr ve zemine yapktr. Yan dallarn ucunda iek ve yaprak rozetlere yer verilmitir. iek rozetler zeminden kabarktr ve ularyla yan dallara dokunmaktadr. Side Tyche Tapna kvrkdal (ranke) frizi architrav-friz kua zerinde yer alan kvrkdal (ranke) motifi Antoninler Dnemi stilini yanstmas bakmndan ok nemlidir. Tapnan cella d duvarlar zerinde yer alan friz kua 40 cm. yksekliindedir. Friz kua altta ion kymationu ve zerinde yer alan lesbos kymationu kuaklar ile snrlandrlmtr. Eroslarn tad girlandl friz kuann stnde ise inci-paye ve ion kymationu kuaklar yer almaktadr. Friz kuann ana sahnesinde eroslarn tad girlandlara yer verilmitir391. Girlandlar Eros figrlerinin omuzlarnn zerinde kurdelelerle balanmaktadr. Eros figrleri ayakta, cepheden, soluna doru bakar tarzda tasvir edilmitir. Figrlerin kollar olmas gerektiinden daha uzundur. Girlandlar; dal, yaprak, tomurcuk, iek ve meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmilerdir. Girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn zerinde doldurma motifi olarak portrelere yer verilmitir. Mansel bu portrelerin tanr ve tanralara ait

389 390

Can 2005b, 96. Can 2005b, 96. 391 Anabolu 1970, 78.

92

olduunu ileri srmektedir392. Doldurma motifi olarak kullanlan portrelerden birisinin yannda kerykeion yer almaktadr. Bu porte byk bir olaslkla Hermese aittir. Eroslarn tad girlandlarla ssl friz kuann genel iilii de Antoninler Dnemi sanatn yanstmaktadr. Matkap kullanm ile birlikte figrlerin derinlikleri artm, daha barok bir yap kazanmlardr.

392

Mansel-Bean-nan 1956, 11.

93

7-Cremna Antoninus Pius Tapna Kestros vadisine hkim bir tepe zerine kurulmu olan Cremna Antik Kenti Psidia blgesinin en nemli kentlerinden birisidir393. Cremna Antik Kentinde friz bezemesine sahip Roma mparatorluk ana tarihlenen iki adet tapnak saptanmtr. Bu tapnaklardan Antoninus Piusa ithaf edilmi olan yap vadide yer alan tapnaklardan kk olandr. Bu yapnn Cremnann o dnemdeki en nemli kamu yaplarndan birisi olduu aktr394. Korinth dzeninde ina edilmi olan tapnan plannn nasl olduu konusu tartmaldr. Tapnan plan tipi ile ilgili en fazla kabul gren gr tapnan peripteros planl olduudur395. Tapnan temellerine ait az sayda para bulunmasna karn kaliteli iilik gsteren dekorasyon paralar bulunmutur. Tapnan cellas yksek bir podyum zerinde ykselmektedir. Yapnn n cephe sslemesinde Korinth bal zerinde zenle hazrlanm fascial architrav (0. 46 m.), friz (0. 33 m.) ve korni (0.44 m.) kuaklar yer alr. Antoninus Pius Tapnann bezemeleri ile Cremnadaki Erken Hadrianus Tapnann bezemeleri birbirlerine ok benzemektedirler. Her iki yapnn ayn atlye gelenei ile yapld ileri srlmektedir396. Her iki yapnn ion kymation bezeme tarzlar birbirlerine ok yakndr. Aralarndaki tek fark Antoninus Pius Tapnann ion kymationlar Hadrianus Tapnann ion kymationlarna oranla daha enli oluudur397. Bu durum Cremnada Antoninus Piusa adand dnlen tapnan Cremna Hadrianus Tapnana oranla daha ge bir tarihten olduunu kantlamaktadr. Astragal, ion kymationunu oluturan yumurta-mzrak ve palmet kua bezeme tarz yapnn Antoninler Dneminden olduuna kanttr398. Yapnn tarihlendirilmesine olanak salayan en nemli kant tapnan architrav blou zerinde yer alan Latince yazt parasdr. AUGPIOPP monogramlar salam olarak kalm bu yazt paras sayesinde tapnan M. S. 138-161 yllar arasnda

393 394

Sevin 2001, 160. Mitchell-Waelkens 1987, 44. 395 Mitchell 1995, 91. 396 Mitchell 1995, 92. 397 Mitchell 1995, 92. 398 Mitchell-Waelkens 1987, 44.

94

imparatorluk yapm olan Antoninus Piusa adand anlalmtr399. Bezeme stili gz nne alndnda yapnn Antoninus Piusun hkmdarlnn erken yllarndan olamayaca kesindir. Tapnan bezeme stilinin genel yapsna ve architrav blou zerinde ithaf yaztna bakarak Mitchell yapnn Antoninus Piusun hkmdarlnn son yllarndan M. S. 150-161 yllar arasnda yaplm olmas gerektiini syler400. Mitchelle gre ok dik al neredeyse T biimli dizayna sahip akanthus yapraklar, k-glge etkisi gsteren derin oyulmu yapraklar ve dekorasyon kuann st blmnde yer alan volt benzeri filizlerin alan sktryor olmas yapnn Antoninus Piusun son yllarndan olduuna nemli bir kanttr401. Kvrkdal bezemelerini doktora tezinde alan Birol Can friz kuanda grlen kvrkdal bezemesini genel yapsna bakarak Cremnadaki tapnan M. S. 180-190 yllar arasnda ina edilmi olmas gerektiini syler402. Vandeput Cremnaya komu kentlerden birisi olan Sagalassos Antik Kenti yaplarn inceledii yaynnda tarihlemede Cremna Anatoninus Pius Tapnandan da yararlanmtr. Antoninus Pius Tapnann architrav blounun st snrn oluturan lesbos kymationu kuan bezeme stilini dikkate alarak M.S. II. yzyln ortalarna ve ikinci yarsna tarihlemektedir403. Yine Sagalassostaki Gneybat Tapna ile Cremna Antoninus Pius Tapnann ion kymation kua, lesbos kymation kua ve simadaki palmet kuana benzer zelliklere sahip olduunu vurgulayarak her iki yapy da M. S. II yzyln ortalarna tarihlemektedir404. Friz Bezemeleri Tapnan fascial architrav zerinde yer alan friz kua 0.33 metre yksekliindedir. Friz kua zerinde kvrkdal bezemeleri tasvir edilmitir. Friz kuan st blmn ion kymalarndan oluan bezeme kua snrlar. Antoninus Pius tapnann kvrkdal bezemeleri dnem zelliklerini gstermesinin yan sra yeni oluumlarnda habercisi olmalar bakmndan olduka nemlidirler405. Kvrk dal bezemesini yanlara doru alarak tm zemine yaylan klf yaprak demetleriyle kapl

399 400

Mitchell 1995, 92. Mitchell 1995, 92. 401 Mitchell 1995, 92. 402 Can 2005, 98. 403 Vandeput 1997, 85. 404 Vandeput 1997, 99. 405 Can 2005, 98.

95

ana dal ve klf yaprak demetlerinden karak ters ynde kvrlan ksa ve yaln yan dallar oluturmaktadr. Yan dallarn ularnda iek ve yaprak rozetleri yer almaktadr. Motiflerin bezeme alan ierisinde youn dalm ve boluk braklmadan yaylm ilk bakta gze arpar. Anadal ve yandallar oluturulurken matkap kullanlmtr. Matkap kullanm ile birlikte kvrkdal bezemesini oluturan motifler anatomilerini kaybetmi ve birbirlerinden ayrlmaz hale gelmitir.

96

8-Ephesos Serapis Tapna Ephesos Serapis Tapna, Agorann hemen batsnda Blbl Dann eteklerinde ina edilmitir406. Ephesos Serapis Tapnanda 1913 ve 1926 yllarnda tapnan plann saptamaya ynelik kaz almalar yaplmtr. Ana kayay oyarak oluturulan tapnak teras yaklak olarak 100 x 75 m. llerindedir. Tapnak temenosunun asl girii kuzey ynndedir. Ephesos Bat Caddesinden yaklak 4 metre yksekliindeki merdivenlerden klarak tapnak temenosunun giriine ulalr. Tapnak temenosunun merkezinde yer alan Serapis Tapna podyum zerinde ykselmektedir. 29.20 x 36.70 m. llerindeki tapnak prostylos dzenlidir. Tamamen mermer malzeme kullanlarak yaplan tapnak iin olaanst bir harcama yaplm olmaldr. Tapnan prostylos blmn oluturan n cephesinde 8 tane stun yer almaktadr. Attik-ion kaideler zerinde ykselen yivsiz stunlar monolittir ve yaklak olarak 15 m. ykseklie sahiptirler. Stunlarn alt ap 1.52 m. dir. Monolit stunlarn zerinde tapnan korinth dzenindeki kaliteli iilik gsteren balklar bulunmaktadr. Korinth balklarnn zerinde tapnan architrav bloklar yer almaktadr. fascial architravn hemen zerinde kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua vardr. Friz kuann zerinde yer alan geison ve sima kuaklar ayn mimari blok zerine ina edilmilerdir. Tapnan gen alnlkl ats zerinde 3 tane pencere bulunmaktadr. Pencereler, tamamen mermer malzeme kullanlarak yaplm olan tapnan st yapsn hafifletmek iin alm olmaldr. Cellann giriinde yer alan mermer zemin zerindeki ift kanatl, ar kaplann varlna iaret etmektedir407. Bu kapnn genilii 6 metredir ve yapnn antsal bir yap olduuna nemli bir kanttr. Tapnan cellasnn gneyinde merkezde klt heykelinin koyulmas iin yaplm 7 m. geniliinde byk bir ni bulunmaktadr. Byk niin her iki yannda birer tane daha ni yer almaktadr. Yapnn dou ve bat uzun kenarlarnda ise altar tane kk ni bulunmaktadr. Ephesos Serapis Tapnann cellasnn zeri

Keil 1947, 181-192; Keil 1965, 102-105; Anabolu 1970, 76; Koenings-Radt 1979, 346; Ward-Perkins 1981, 283; Strocka 1988, 303-305; Vandeput 1997, 165, Bean 1966, 176-177; 407 Bean 1997, 156.
406

97

beik tonoz ile kapatlyor olmaldr. Tapnak evresinde bulunan ie eimli tavan kasetleri yapnn cellasnn zerinin tonoz ile kapatldn kantlamaktadr. Ephesos Serapis Tapnann inas bitirilememitir. Tapnan dousunda bulunan yar ilenmi kvrkdal (ranke) bezemeli friz blou tapnan yapmnn tam anlamyla tamamlamadn kantlamaktadr. Tapnan tarihi ve hangi imparatora adand konusu tartmaldr. Yapya ait herhangi bir yazt bulunmamtr408. Tapnan Serapise adandn ilk olarak Keil nermitir409. Bu gr geerliliini hala srdrmektedir. Akurgal, kaz almalar srasnda bulunmu Msr granitinden yaplm antsal boyutlarda bir heykelden sz etmektedir410. Tapnan tarihi konusunda aratrma yapan bilim adamlarnn bazlar Hadrianus-Antoninus Pius Dnemini411, baz bilim adamlar ise M. S. II. yzyln son eyreini412 nermektedir. Yani tapnan tarihi tartmaldr. Ephesos Serapis Tapnann tarihlenmesinde karlalan en nemli sorun tapnan bezemeleri ile Serapis Kltnn Anadoluda yaygnlat tarihlerin birbirinden farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Bezeme stili dikkate alnarak tarihleme yaplrsa tapnak M.S. II. yzyln ortalarna tarihlenmelidir. Fakat Serapis Kltnn Anadoluda yaylm dikkate alnarak tarihleme yaplacaksa tapnak Anadoluya Serapis kltn tayan Septimus Severus Dnemine tarihlenmelidir. Friz Bezemeleri Tapnan entablatr kuana ait olan friz blou paralar tapnan n cephesinin nnde dalm durumdadr. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan elerin kabartma ykseklii fazladr. Barok yapnn karakteristik zellii olan k-glge etkisi Serapis Tapna frizlerinde tamamen hissedilmektedir. Tapnan friz blou zerinde gerekten de ok kaliteli iilik gsteren kvrkdal (ranke) bezemeleri tasvir edilmitir. Merkezi motif olarak kullanlan akanthus yapraklarndan kan ana dallar kuan her iki yanna doru dalgalanarak uzanrlar. Merkezi motif olarak kullanlan akanthus

408 409

Scherrer 2000, 150. Keil 1926, 265-271; Keil 1947, 181-192; Keil 1965, 102-105. 410 Akurgal 2000, 329. 411 Strocka 1988, 303-305; Vandeput 1997, 74. 412 Radt-Koenings 1979, 346.

98

yapraklar birbirlerinden bamsz olarak ilenmitir. Ana dallar tamamen klf yaprak demetleri ile sarlmlardr. Ana daldan karak dairesel kvrm oluturan yan dallar da klf-yaprak demetleriyle sarlmlardr. Yan dallarn ucunda iek ve figrl rozetlere yer verilmitir. Eros ve kartal figrleri rozet olarak kullanlmtr. Ephesos Serapis Tapnann kvrkdal (ranke) bezemeleri Antoninler Dnemi barounun btn zelliklerini gstermektedirler. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan elerin altnda friz kua hala grlebilmektedir. Bu friz kuann Severuslar dneminden olamayacana nemli bir kanttr. Severus Dneminde friz kua kvrkdal (ranke) kuan oluturan elerin altnda tamamen kaybolmutur. Fakat burada henz byle bir durum sz konusu deildir. Ayrca kvrkdal (ranke) doal yapsn henz kaybetmemitir. Motiflerin ilenii ok gzeldir. Klf-yaprak demetlerinde matkap kullanlarak k-glge etkisi oluturulmaya allmtr. Matkabn kullanmnda bir abart sz konusu deildir. Yukarda deinilen zellikler genel olarak Anoninus Pius Dneminin zellikleridir. Tapnak kvrkdal (ranke) bezemeleri dikkate alnarak tarihlenecekse M. S. II. yzyln ortalarna tarihlenmelidir.

99

9-Tarsus Donukta Tapna Antik Dnemden gnmze kadar ad deiiklie uramadan kalm birka yerleimden biri olan Tarsus lesinde halk tarafndan Donukta olarak adlandrlan tapnan kalntlar yer almaktadr. Donukta Tapna Tarsus le merkezi, Teke Mahallesinde bulunmaktadr. Tapnak byk bir ihtimalle kentin surlarnn dnda yaplmtr413. Donukta Tapna gneybat-kuzeydou ynnde ina edilmitir. Tapnak 102 x 43 m. llerindedir414. Yapnn cella uzunluu yaklak olarak 73 metredir. Cellann gney kesinde byk bir ihtimalle tapnan klt heykelinin konulmas iin hazrlanm bir alan yer almaktadr415. Donukta Tapnann 6.5 m. geniliinde, 8 m. yksekliindeki ana duvarlar korunmutur. Tapnan stun says net olarak bilinmemektedir. Yaplan lmler sonucunda tapnan 10 x 21 stun saysna sahip bir peripteros olduu ileri srlmtr416. Donukta Tapnanda yaplan kaz almalar srasnda ok miktarda mermer kaplama paralarna rastlanmtr. Bu durumda har malzeme kullanlarak oluturulmu olan tapnak duvarlar mermer kaplama paralar ile kaplanyor olmalyd. Tapnan salam olarak bulunan hibir st yap malzemesi yoktur. Yaplan kaz almalar srasnda bol miktarda akanthus yapra paralar bulunmutur417. Ayrca bir geison paras bulunmutur418. Tapnan muhtemelen friz kuan ssleyen kvrkdal (ranke) motifleri de krk paralar halinde bulunmutur. St, Tarsus Ulu Camisi avlusunda bulunan kvrkdal (ranke) bezemeli friz blounun Tarsus Donukta Tapnandan olabileceini ileri srmektedir419. Kazda bulunan kvrkdal (ranke) motifli friz paralar ile bu friz kuann motiflerinin ok benzer yapda olduundan bahsetmektedir. Bu dnce olas gibi grnmektedir.

413 414

Zorolu 1995, 62. Baydur 1991, 378. 415 Zorolu 1995, 62. 416 St 1998, 107. 417 Baydur 1991, 379; St 1998, 107. 418 Baydur 1992, 309-310. 419 St 1998, 108-109.

100

Tarsus Donukta Tapnann hangi tanrya veya imparatora adand konusu tartmaldr. St, tapnan Antoninler Dnemi sonunda Commodus zamanna tarihlenen imparator klt iin yaplm bir tapnak olduunu ileri srmektedir420. Friz Bezemeleri Tapnak alannda yaplan kaz almalarnda bulunan kvrkdal (ranke) bezemeli paralar ile byk benzerlikler gsteren kvrkdal (ranke) bezemeli bir architrav-friz blou Tarsus Ulu Camisinin avlusunda bulunmutur. Architrav-friz blou 3.20 m. geniliinde, 0.92 m. yksekliinde, 0. 88 m. derinliindedir. Merkezi bir motiften karak friz kuann her iki ynne doru dalgalanarak uzayan ana dallar tamamen klf-yaprak demetlerinin altnda kaybolmutur. Ana dallardan karak dairesel kvrm oluturan yan dallarda tpk ana dalda olduu gibi klf-yaprak demetleriyle sarlmlardr. Yan dallarn ucunda iek rozetlere yer verilmitir. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan figrler friz kuan alttan ve stten sktrmlardr. Friz zemini bezemelerin altnda neredeyse tamamen kaybolmutur. Youn matkap kullanm ile birlikte kvrkdal (ranke) motifinin kabartma derinlii artm ve daha barok bir grnm kazanmtr. Kvrkdal (ranke) motifi genel olarak Erken Severuslar Dnemi zellikleri gstermektedir.

420

St 1998, 109.

101

10-Korykos II Nolu Tapnak Antik dnemde Kilikia Blgesi snrlar ierisinde kalan Korykos Antik Kenti gnmzde el li Kzkalesi kasabas yaknlarndadr. Strabon Korykos kenti yaplar hakknda bilgi vermemi, kentin sadece isminden bahsetmitir421. Korykos kentinde Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen iki tane tapnak saptanmtr. St tarafndan 2 Nolu Tapnak olarak adandrlan kvrkdal (ranke) bezemeli friz kuana sahip olan yap kalenin 100 m. dousundadr422. Korykos 2 Nolu Tapnak hakknda bugne kadar ayrntl bir alma yaplmamtr. Kuzeydou-gneybat dorultusunda ina edilmi olan tapnan girii muhtemelen kuzeydoudadr. 8 x 15 stun saysna sahip olduu dnlen tapnan 43.30 x 22.40 metre llerinde olduu tahmin edilmektedir423. St tapna pseudodipteros plan tipli Seleukeia ve Aizanoi Zeus Tapnaklar ile kyaslayarak pseudodiopteros plan tipinde olmas gerektiini ileri srer424. Tapnan attik-ion tarzndaki stun kaideleri 0.46 m. yksekliindedir. 24 yivli stunlarn zerinde korinth tarzndaki stun balklar bulunmaktadr. Korinth balk parasn oluturan akanthus yapraklarnda youn matkap kullanm ve yzeysel iilik fark edilmektedir. Tapnak evresinde yaplan aratrmalarda architrav-friz ve friz blou paralarnn bulunmutur. Bunlardan hangilerinin tapnaa ait olduklar konusu tartmaldr425. Architrav-friz blou zerinde kvrkdal (ranke) motifi ilenmitir. Architrav-friz bloklar 80 cm. yksekliinde, 0.47-0.65 m. kalnlnda, 1.60 m. geniliindedir. Friz kuann stnde yer alan konsollu geison ve sima bloklar ayn blok zerinde yaplmlardr. Tapnak hakknda ok fazla alma yaplmad iin tarihi konusu da tartmaldr. St, tapnan korinth balklarnn benzerlerinin Kyzikos kazlar srasnda bulunmu olan balklara benzediini ileri srmektedir426. Kyzikosta bulunan

421 422

Strabon, XIV.5.5. St 1998, 100. 423 St 1998, 100. 424 St 1998, 100. 425 St 1998, 101. 426 St 1998, 101.

102

balklar M. S. 200-210 yllar arasna tarihlenirler427. St Korykos 2 Nolu Tapnan balklarna dayanarak tapnan M. S. II. yzyl sonu-III. yzyl bandan olduunu ileri srmektedir. Friz Bezemeleri Korykos 2 nolu tapnan architrav-friz bloklar zerinde kvrkdal (ranke) bezemesi yer almaktadr. Olaslkla merkezi bir akanthus anandan kan ana dallar friz kuann her iki yanna doru dalgalanarak uzanrlar. Ana dal tamamen klfyaprak demetleriyle sarlmtr. Ana daldan karak ters ynde dairesel kvrm oluturan yan dallarda klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Ana dal ve yan dallarn tamamen klfyaprak demetleriyle sarlmas Antoninler ve daha sonraki dnemlerde karlatmz bir zelliktir. Yan dallarn ularnda iek ve figrl rozetlere yer verilmitir. Figrl rozetler ilk olarak Hadrianus Dnemi yaplarnda karmza kar ve Severuslar Dnemine kadar severek kullanlrlar428. Yani figrl rozet uygulmasn bir dnem zellii sanmak yanl olur. Kvrkdal (ranke) motifini oluturan eler friz kuan alttan ve stten zorlamaktadr. Friz kuann kabartma derinlii artmtr. Bylece kglge etkisi ok daha gl bir ekilde hissedilmektedir. Kvrkdal (ranke) motifi yukarda bahsedilen zelliklerle genel olarak Ge Antoninler-Erken Severuslar Dnemi zellikleri gsterir. Tapnak M. S. 190-200 yllar arasnda yaplm olmaldr.

427 428

Baaran 1997, 17, 31. Can 2005b, 77.

103

11-Knidos Korinth Tapna Karia Blgesinin en nemli kentlerinden birisi olan Knidos Antik Kenti Mula ili snrlar ierisindeki Data Yarmadasnn bat ucunda kurulmutur. Herodotos Knidosun kurulduu bu yarmadaya Bybassos adn vermektedir429. Knidos Antik Kentinde Roma mparatorluk ana tarihlendirilen kvrkdal (ranke) ve akanthus-helices friz bezemelerine sahip bir tapnak yer almaktadr. Knidos Korinth Tapna kentin ortasnda bouleuterionun dousunda ina edilmitir. Tapnak ilk olarak Dilletanti tarafndan incelenmi ve yaynlanmtr430. Bu almada tapnak iki basamakl krepis zerinde gsterilmitir. Ayrca tapnan alnl bezemesiz olarak gsterilmitir. Tapnaktan bahseden ilk almalardan birisi Newton tarafndan yaplmtr431. Newton Knidos Antik Kentinin plann hazrlarken Knidos Korinth Tapnan da plana ilemitir. Fakat tapnak dou-bat ynnde uzanmas gerekirken yanllkla kuzey-gney ynnde ilenmitir. Knidos Korinth Tapna ilk olarak 1967 senesinde kazlmtr. Bu ilk kaz almalar tapnak konusunda bundan nce bilinen bilgilerin bir ksmnn yanl olduunun anlalmasn salamtr432. Buluntular nda tapnak tekrar incelenmi ve yeni bir plan karlmtr433. Daha nce bilinenin aksine tapnan yedi basamakl bir krepis zerinde ykseldii ve dou alnlnda byk bir kalkan motifinin yer ald saptanmtr. Tapnan tarihlendirilmesi konusunda gnmze kadar ok fazla yayn yaplmamtr. Love tapna korinth balklarna gre Ge Hadrianus-Erken Antoninus Dnemine434, Mert ise Erken Severuslar Dnemine tarihlemektedir435. Kk boyutlu Knidos Korinth Tapna 17.00 x 9.70 m. llerindeki yksek bir podyum zerinde yer almaktadr. Yapnn stylobate lleri ise 12.20 x 8.20 m. dir. Tapnan dousunda bulunan yedi basamakla tapnaa ulalr. Korinth dzenindeki Knidos Korinth Tapnann ksa bir pronaosu, geni bir cellas ve yine ksa bir

429 430

Herodotos I, 174. Love 1978, 1114; Mert 2005, 229. 431 Love 1978, 1114. 432 Love 1978, 1114. 433 Mellink 1968, 138; Love 1969, 123-124; Mellink 1969, 216-218; Love 1970, 149. 434 Love 1978, 1116. 435 Mert 2002, 13; Mert 2005, 236.

104

opisthodomosu vardr. Roma mparatorluk ana tarihlenen podyumlu tapnaklarda opisthodomos ok sk karlalan bir zellik deildir436. Tapnan stylobat zerinde attik-ion stun kaideleri bulunmaktadr. Attik-ion kaideler zerinde ykselen stunlar korinth balklarn tar. Korinth balklarnn zerinde tapnan fascial architrav kua yer alr. Kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua architrav bloun hemen zerindedir. Friz kuann zerinde konsollu geisonlar yer almaktadr. Friz Bezemeleri Knidos Korinth Tapnann bir tanesi cella duvarlar zerinde bir tanesi ise architrav blou zerinde olmak zere iki adet friz kua bulunmaktadr. Anadoluda Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen ve tez almas ierisinde ayrntl bir ekilde incelenen ve Psidia Antiocheia Augustus Tapnann cella duvarlar zerinde de friz kuaklar vardr437. Tapnan cella duvarlar zerinde akanthus ve helices motiflerinden oluan bezemenin yer ald friz kua bulunmaktadr438. Friz kuann toplam ykseklii 65 cm. dir. Akanthus ve helices motiflerinin yan yana dizilmesi sonucu oluturulmu olan bu bezem tarznda bir sreklilik sz konusudur. Akanthus yapraklar heliceslere oranla daha n plandadr. Akanthus yapraklarnn kenarlarnda matkap izleri grlr. Akanthsu ve helices motiflerinin bir arada kullanld pek fazla friz bezemesi yoktur. Korinth Tapna bu adan olduka nemlidir. Tapnan fascial architrav blou zerinde kvrkdal (ranke) bezemeli friz kua yer alr.439 Friz kuann ortasnda merkezi motif olarak akanthus kullanlmtr. Akanthus yapraklarndan kan ana dallar friz kuann her iki yanna doru dalgalanarak uzanr. Ana dallar klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Ana dallardan kara dairesel kvrm oluturan yan dallarda tpk ana dal da olduu gibi klf-yaprak demetleriyle sarlmtr. Yan dallarn ularnda ularna rozetlere yer verilmitir. Klfyaprak demetlerinde matkap kullanm ile birlikte derinlik arttrlm daha barok bir yap oluturulmas salanmtr. Klf-yaprak demetlerini oluturan yapraklarn kenarlar

436 437

Mert 2005, 233. Ramsay 1916, 83; Robinson 1926,11; Can 2005b, 140. 438 Mert 2005, 232. 439 Mert 2002, 13.

105

kertiklidir440. Kvrkdal (ranke) kuan oluturan eler friz kuan alt ve stten zorlamaya balamlardr. Zemin kvrkdal (ranke) elerinin altnda yava yava kaybolmaya balamtr. Knidos Korinth Tapna kvrkdal (ranke) bezemeleri genel olarak Erken Severuslar Dnemi kvrkdal (ranke) frizlerinin zelliklerini gsterirler. Tapnan Korinth balklar da Ge Antoninler Dnemini iaret etmektedir441. Bu zellikler dikkate alnacak olursa Knidos Korinth Tapnann inasna Ge Antoninler Dneminde balanlp Erken Severuslar Dneminde bitirilmi olmaldr.

440 441

Mert 2005, 236. Mert 2005, 235.

106

VI- ALTINCI BLM: KONSOLLU FRZ KUAKLARI

A-KONSOLLU FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM almamz ierisinde incelenecek olan bir dier friz tarz konsollu frizlerdir. Konsollu friz Anadoluya zg bir friz ekli olmas sebebiyle olduka nemlidir442. Anadoluda Roma mparatorluk ana tarihlenen yaplarn ok aznda konsollu friz kullanlmtr. Bunun sebebi konsollu friz uygulamasnn hem ok fazla zaman almas hem de ustalk gerektirmesi olmaldr. Konsollu frizler Hadrianus Dneminde ortaya kmlar ve sadece bu dnem ierisinde yaplan tapnaklarda kullanlmlardr. Konsollu frizi oluturan motiflerin ilki konsollardr. Dor Tapnaklarnn friz kuaklar zerinde yer alan triglifler gibi konsollarda friz kuan blmlere ayrmaktadr443. Friz kuanda derinlik olumasn salayan konsollarn n yzleri bezeme oluturmak amacyla yivlendirilmitir. Konsollarn alt zemine balandklar yerlerde akanthus yapraklar konsol yzeyini sarmaktadr. Bazen merkezde bir akanthus yapra kullanlabildii gibi kimi zamanda konsolun her iki kesinde birer akanthus yapra kullanlmtr. Konsollarn ayrd bu blmlerin ilerinde Medusa rlyefleri yer almaktadr. Medusa balarnda yapldklar dnemin btn heykeltralk zeliklerini grmek mmkndr. Konsollu frizlerde Medusa balarnn altnda destek veya doldurma eleri olarak adlandrabileceimiz motiflerde kullanlmtr Destek esi olarak kullanlan elerden birisi voltleridir. Konsollarn alt blmndeki akanthus yapraklarnn yanndan kan voltler dier yandan gelen voltlerle birleerek Medusa balarna zemin oluturmutur. Konsollu frizlerde doldurma motifi olarak kullanlan bir baka motif akanthus yapraklardr. Konsollarn alt kelerinden kan akanthus yapraklar Medusa balarnn altnda uzanrlar.

442 443

Anabolu 1970, 78. Anabolu 1970, 78.

107

Konsollu frizler ilk olarak Pergamon Traianus Tapnanda karmza karlar444. Fakat burada konsollar bitirildii halde Medusa balarnn yapm bitirilememitir. Traianus Tapna M.S. 114 M.S. 129 yllar arasnda ina edilmitir445. Tapnak Traianusa adanm olsa bile Hadrianus Dnemi sanatnn zelliklerini tamaktadr. Konsollu friz kuana sahip olan tapnak Side N1 (Apollon) tapnadr446. Side N1 Tapnann tarihi konusunda eitli grler vardr. Bezeme stiline bakacak olursak Hadrianus Dnemi stilinin zelliklerini yanstmaktadr.

Anabolu 1970, 79; Strocka 1978, 893-899; Koenings-Radt 1979, 335; Radt 1983, 261; Strocka 1988, 297-298; Radt 1995, 576-577; Vandeput 1997 34,145 ,148 ,152 ,164 ,165 ,167 ,168, 172, 173, 17; Radt 2002, 208-218. 445 Radt 2002, 211. 446 Lanckoronski 1890, 131-138, Mansel 1963, 77-82; Mansel 1967, 22-23; Ward-Perkins 1981, 300-301; Strocka 1988, 300; Plz 1989, 59-60; Vandeput 1997, 153-154, 165.
444

108

B-KONSOLLU FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI 1-Pergamon Traianus Tapna Mysia Blgesinin gneybat ucunda yer alan Pergamon Antik Kenti Keteios (Kestel ay) ve Selinusun (Bergama ay) birletii yerde, ovadan 275 m. ykseklikteki yaln bir kayalk zerine kurulmutur447. Hellenistik ve Roma Dneminde B. Anadolu corafyasnn en nemli kentlerinden birisi olan Pergamon Antik Kentinin kurulmu olduu yerde kk bir Arkaik yerlemenin varl anlalmaktadr448. Hellenistik Dnemden itibaren Anadolunun sanattaki yeni lideri olan Pergamon bu zelliini Roma mparatorluk Dnemi boyunca da devam ettirmitir. Pergamon Antik Kentinde kalenin en yksek noktasnda Traianus Tapna yer almaktadr449. Tapnak evresinde bulunan bir yazt yardmyla Traianus ve Zeus Philiosa adanan tapnan yapmna M. S. 114 ylndan az nce balandn anlyoruz450. Tapnan yapm olaslkla Hadrianus zamannda M.S. 129 ylna kadar srm olmaldr451. Tapnan zerine kurulaca eimli olan arazi kemer ve tonoz eklindeki alt yaplarla bir dzlk haline getirilmitir. Traianus Tapna teras, dzlk haline getirilmi bu alan zerine kurulmutur. Temenos 68 x 58 m. llerindedir. Kutsal alann merkezinde yer alan tapnan taraf stoalarla evrilidir. Traianus Tapna bir podyum zerinde ykselmektedir. Podyum andezit bloklardan yaplmtr. Andezit bloklarn zeri kaliteli mermer plakalarla kaplanmtr. Pergaman Traianus Tapna 6 x 10 stun saysna sahip bir peripterostur. Korinth dzeninde ina edilmi olan tapnan at kaplamalar dhil btn mimari paralar mermerden yaplmtr. Traianus Tapna cellasnn alt yaps iki tane tonoz zerine kurulmutur. Tapnan stunlar kaliteli iilik gsteren attik-ion kaideler zerinde ykselmektedir. Korinth dzenindeki stun balklarnn zerinde iki fascial architrav

Sevin 2001, 52-53. Akurgal 2000, 253. 449 Anabolu 1970; 79; Strocka 1978, 893-899; Koenings-Radt 1979, 335; Radt 1983, 261; Strocka 1988, 297-298; Radt 1995, 576-577; Vandeput 1997, 34, 145 ,148 ,152 ,164 ,165 ,167 ,168, 172, 173, 17; Radt 2002, 208-218. 450 Radt 2002, 211. 451 Radt 2002, 211.
448 447

109

kua uzanmaktadr. Architrav kuan st taraftan srasyla inci-paye, ion kymationu ve ak kapal palmeyt kuaklar snrlamaktadr. Architravn zerinde yer alan friz kuanda dik duran konsollar arasnda Medusa balar tasvir edilmitir. Tapnan gen at alnlnn kelerinde akroterlere yer verilmitir.

Friz Bezemeleri Traianus Tapnann friz kuanda dik duran konsollar arasnda Medusa balarna yer verilmitir. Friz kuan st taraftan ion kymationu kua snrlamtr. Her iki konsolun arasnda bir Medusa ba rlyefi yer almaktadr. Konsollarn alt balanglar akanthus yapraklaryla kaplanmtr. Konsollarn n yzleri yivlendirilmitir. Konsollarn alt blmndeki akanthus yapraklarnn yanndan kan voltler dier yandan gelen voltlerle birleerek Medusa balarna zemin oluturmutur. Voltlerin zerinde yer alan Medusa balar tam olarak bitirilememitir. Konsol balanglarnda yer alan akanthus yapraklar Hadrianus Dnemi zelliklerini yanstmalar bakmndan olduka nemlidirler.

110

2-Side N1 Tapna Pamphylia Blgesinin en nemli kentlerinden birisi olan Side Antik Kenti gnmzde Selimiye lesi snrlar ierisinde yer almaktadr. Sidenin bu kadar nemli olmasnn sebebi Pamphylia Blgesinin en nemli liman kenti olmasndan kaynaklanmaktadr452. Strabon, Sidenin bir Kyme kolonisi olduundan bahseder453. Side limann hemen yannda N1 ve N2 tapnaklar yer almaktadr. Bu tapnaklardan daha kk boyutlu olan N1 tapna olarak adlandrlr454. N1 Tapnann tanr Apollon iin yapld dnlmektedir455. Tapnak tamamen mermer malzeme kullanlarak yaplmtr. N1 Tapnann stylobate lleri 16.37 x 29.50 metredir. 6 X 11 stun saysna sahip peripteros planl tapnak Korinth dzenindedir. N1 Tapnann ksa bir pronaosu, uzun bir cellas vardr. Pronaos blmnn balangcnda ante keleri arasnda iki tane stun yer almaktadr. Tapnan attik-ion profilli kaideleri zerinde ykselen stunlar, korinth dzenindeki stun balklarn tar. Balklarn zerinde yer alan architrav bloklar fascialdr, Tapnan en ilgi ekici ksm friz kuadr. Friz kuanda konsollar arasnda medusa ba rlyeflerine yer verilmitir. Tapnan friz kuann zerinde geison, dz ve eimli sima paraalar yer almaktadr. Side N1 Tapnann tarihlenmesi konusunda ilk almalar Mansel yapmtr. Mansel bezeme stillerinin nda tapna M.S. II. yzyln II. yarsna tarihlemitir456. Bean ve Akurgalda Manselin tapnak iin nerdii M. S. II. yzyln II. yars tarihine katlmaktadrlar457. Son yllarda tapnan bezemelerini alan Strocka ve Plz, N1 Tapnann Hadrianus Dnemine tarihlenmesini nermektedirler458. Tapnan mimari bezemeleri dikkate alndnda Hadrianus Dneminde yaplm olmas gerekmektedir.

Sevin 2001, 171. Strabon, XIV.4.2. 454 Lanckoronski 1890, 131-138, Mansel 1963, 77-82; Mansel 1967, 22-23; Ward-Perkins 1981, 300-301; Strocka 1988, 300; Plz 1989, 59-60; Vandeput 1997, 153-154, 165. 455 Bean 1999, 79, Akurgal 2000, 474. 456 Mansel 1963, 82. 457 Bean1999, 79, Akurga, 2000, 474. 458 Strocka 1988, 300; Plz 1989, 59-60.
453 452

111

Friz Bezemeleri Side N1 Tapnann friz kua zerinde dik duran konsollar arasnda Medusa balarna yer verilmitir. Friz kuan st taraftan ion kymationu kua snrlamaktadr. Her iki konsolun arasnda bir Medusa ba rlyefi yer almaktadr. Konsollarn altlar akanthus yapraklaryla kaplanmtr. Konsollarn n yzlerinde yivlendirilmi bezeme kuaklar yer almaktadr. Konsol kelerinden kan akanthus yapraklar Medusa balarnn altnda zemin olutururlar. Akanthus yapraklarnn kenarlarnda youn matkap kullanlarak k-glge etkisi yaratlmaya allmtr. Yapraklarn kabartma derinlii artmtr. Yapraklarn zerinde yer alan Medusa balar olduka etkili bir grntye sahiptir. Medusa balar friz kuann monoton grnmesini engellemek iin farkl ynlere baktrlmtr459. Salarn ularnda matkap izleri grlmektedir. Gzbebekleri matkapla oyularak derinletirilmitir. Medusalarn azlar yar ak olarak ilenmitir.

459

Anabolu 1970; 79.

112

SONU

Roma mparatorluk Dnemi balarndan itibaren bezemeli frizler tapnaklar zerinde sevilerek kullanlmtr. Anadoluda Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen tapnaklarda; figrl, flt (yiv), flt (yiv) ve akanthuslu, girland, kvrkdal (ranke), konsollu olmak zere alt deiik tipte friz bezemesi kullanlmtr. Tapnaklar zerinde bezemeli friz kuaklar genel olarak architrav kua zerinde yer almaktadr. Fakat baz tapnaklarda bezemeli friz kuaklar hem architrav kua zerinde hem de cella duvarlar zerinde kullanlmtr. Psidia Antiocheia Augustus ile Side Tyche Tapnaklar bu duruma ok gzel bir rnektir. Arkaik Dnemden itibaren rneklerine rastladmz figrl friz kuaklar, Roma mparatorluk Dnemi ierisinde gerek anlamda sadece Kyzikos Hadrianus Tapnanda kullanlmtr. Kyzikos Hadrianus Tapna Anadoluda mimari anlamda bir devrimin yaanmaya balad Antoninler Dneminde tamamlanmtr. Figrl friz kuaklarnn yaplmasnn zahmetli ve maliyetinin de yksek olmas sebebiyle pek fazla tercih edilmemitir. Erken Dnemlerde stun balklarnn zerinde karlatmz flt (yiv) bezemeleri, Traianus Dnemi ile birlikte friz kuaklar zerinde kullanlmaya balanmtr. Tez almas ierisinde ayrntl bir ekilde incelediimiz be tapnan flt (yiv) bezemeli friz kua bulunmaktadr. Celsus Ktphanesinin ikinci kat frizleri zerinde flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. M. S. II. yzyln ilk eyreinden itibaren kullanlmaya balanlan flt (yiv) motifli frizler, M. S. III. yzyln ortalarna kadar sevilerek kullanlmtr. Flt (yiv) motifleri M.S. II. yy balarnda dz bir bant zerinde ilenilirken, M.S. II. yzyln ortasndan itibaren barok yapnn etkisiyle S prifilli bir bant zerinde ilenmilerdir. Flt motifinden baka flt (yiv) ve akanthus motifleri bir arada kullanlarak oluturulmu bir bezeme tarz, friz kuaklar zerinde pek popler olmasa da kullanlmtr. Termessos N1 Tapna friz kua zerinde kullanlan bu bezeme tarz

113

Anadoluda bezeme sanat asndan birok yeniliin yaand Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius dnemine tarihlenmektedir. Friz kuaklar zerinde sevilerek kullanlan bir dier bezeme tarz girland kuaklardr. eitli figrler tarafndan tanan girland kuaklar Augustus Dneminden M. S. III. yzyl balarna kadar her dnemde sevilerek kullanlmtr. Tez almamz ierisinde incelen yedi tane tapnan girland bezemeli friz kua bulunmaktadr. Kvrkdal (ranke) bezemeli friz kuaklar Anadoluda Roma mparatorluk Dnemi tapnaklarnda en fazla tercih edilen friz kua olmutur. Tez almamz ierisinde ayrntl bir ekilde incelenen tapnaklardan on iki tanesinin friz kua zerinde kvrkdal (ranke) bezemesi kullanlmtr. Kvrkdal (ranke) bezemeleri imparatorluun hemen her dneminde sevilerek kullanlmlardr. Tez almamz ierisinde ayrntl bir ekilde incelenen bir dier friz tipi konsollu frizleridir. Ge Traianus-Erken Hadrianus Dnemi ile birlikte friz kuaklar zerinde kullanlmaya balanan konsollu frizlerin bir Anadolu buluu olmas olduka nemlidir. Anadoluda Roma mparatorluk Dneminin ilk yllar imar faaliyetleri asndan son derece durgun gemitir. Bu durgunluun en nemli sebeplerinden bir tanesi M. . I. yzylda Pergamon Sanat Okulu kkenli ustalarn bir dizi imar faaliyetini gerekletirmek iin Romaya gitmeleridir. Anadoluda erken imparatorluk dnemi rnekleri daha ok yerel niteliklidir. Flaviuslar Dnemi ile birlikte bezeme sanatnda bir takm deiiklikler yaanmaya balar. Matkabn mimari bezemelerde kullanlmaya balanmas ile birlikte kabartma derinlii artan friz kuaklar ok daha faza n plana kmaya balamlardr. Traianus ve Hadrianus Dnemleri Anadoluda birok farkl friz tipinin denenmeye balad ok nemli bir dnemdir. Traianus Dnemi Anadolu mimari bezeme sanat iin tam bir dnm noktasdr. Traianus Dneminde Romada grev yapan Anadolulu ustalar ilerini bitirip Anadoluya geri dnmlerdir. Bu ustalarn Traianus Dneminde altklar ilk yap M.S. 113-117 yllar arasnda yaplm olan

114

Celsus Ktphanesidir. Bar ortam ierisinde alan ustalar bu dnemlerde ok kaliteli eserler meydana getirmilerdir. Hadrianus Dneminde Traianus Dneminde ki kaliteli iilik giderek artm ve daha sonradan Hadrianus Dnemi Klasik Stili olarak adlandrlacak olan stil ortaya kmtr. Bu dnem ierisinde Flaviuslar Dneminde abartya kaban youn matkap kullanm azalarak, daha dengeli ve gereki bir bezeme tarz oluturulmutur. Antoninler Dneminin balar bir nevi Hadrianus Dneminin devam gibidir. Antoninler Dneminin ortalarna doru Antonniler Dnemi Barou olarak adlandrlan bezeme ortaya kmtr. Friz kua zerindeki elerin kabartma derinlii arttrlarak k-glge etki oluturulmak istenmitir. Bylece friz kuaklar barok bir yapya kavumulardr. Antoninler Dneminin sonlarnda balayan ayaklanmalar ile birlikte imparatorluun gc azalmaya balamtr. Bylece kamu yaplarnn yapm azalm, bezemlerde de gerekilikten uzaklalmaya balanmtr. Friz kuan oluturan motifler artk doal yapda deildirler. Severuslar Dnemi imparatorluk bezeme sanatnn gerek anlamda son grld dnemdir. Erken Severuslar Dneminde Ge Antoninler Dnemi sanatnn izleri grlmekle birlikte, doal yapdan uzaklalmaya balamtr. Youn matkap kullanm ile birlikte friz kuan oluturan motifler delik deik olmu, gerekiliklerini kaybetmileridir.

115

KAYNAKA
Akurgal 2000 Alzinger 1974 E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 2000. W. Alzinger, Augusteische Architektur in Ephesos, jhSonderschriften Band XVI, Selbstverlag, 1974. Anabolu 1970 M. U. Anabolu Kk Asyada Bulunan Roma mparatorluk a Tapnaklar, stanbul, 1970. Anabolu 1992 M. U. Anabolu, Bat Anadoluda Bulunan Yiv (Oluk) Frizli Yaplar, Arkeoloji-Sanat Dergisi VI, zmir, 1992, 15. Ashmole 1956 B. Ashmole, Cyriac of Ancona and the Temple of Hadrian at Cyzicus, Journal of the Warburg and Courtauld Instittes, Vol. 19, No. 3/4, 1956, 179-191. Bammer 1976/77 A. Bammer, Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos ,jh LI, 1976/77, 94-126. Bammer 1978/80 A. Bammer, Elemente Flavisch-Trajanisch Architekturfassaden aus Ephesos, jh LII, 1978/80, 6790. Baratollo 1995 Baratollo, The Temple of Hadrian-Zeus at Cyzicus. A New Proposed Reconstruction for a Fresh Architectonic and Ideological Interpretation, IstMitt 45, 1995, 57-108. Baaran 1995 C. Baaran, Anadolu Mimari Bezemeleri, Roma a Lotus-Palmet rgesi, Erzurum, 1995.

116

Baaran 1997

C. Baaran, Kyzikos Korinth Tapna, TrkAD XXXI, 1997, 1-52.

Baydur 1991

N. Baydur, Tarsus Donukta Kazs 1989, XII. KST. I, 1991, 377-390.

Baydur, 1992

N. Baydur, Tarsus Donukta Kazs 1990, XIII. KST. II, 1992, 309-322.

Bean 1966 Bean 1997 Bean 1999 Bean 2000 Bowie 1978

G. E. Bean, Aegean Turkey, London, 1966. G. E. Bean, Eski ada Ege Blgesi, stanbul, 1997. G. E. Bean, Eski ada Gney Kylar, stanbul, 1999. G. E. Bean, Eski ada Menderesin tesi, stanbul, 2000. Bowie, The Vedii Antonini and the Temple of Hadrian at Ephesus, E. Akurgal iin yazlar:The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, 1978, 867-874.

Bykkolanc 1996

M. Bykkolanc, Psidia Blgesi Tapnak Mimarisi (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1996.

Bykkolanc 1997

M. Bykkolanc, Termessos N1 Yaps, ADALYA II, 1997, 117-126.

Can 2005a

B. Can, Antoninler Dnemi Barou Inda Aspendos Tiyatrosu Bezemeleri, Adalya VIII, 2005, 89-119.

Can 2005b

B. Can, Roma a Anadolu Mimarisinde Kvrkdal (Ranke) Bezemeleri (Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum, 2005.

117

Diest 1913

W. von Diest, Nysa ad Maeandrum. Nach Forschungen und Aufnahmen in den Jahren 1907 und 1909, JdI Supppl. X, 1913.

Diler 1996

N. Diler, Anadolu Girlandl Sunaklar (Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum, 1996,

Ferrero 1966

D. B. Ferrero, Teatri Classici in Asia Minore I, Roma, 1966.

Ferrero 1969

D. B. Ferrero, Teatri Classici in Asia Mimore II, Roma, 1969.

Ferrero 1990

D. B.Ferrero, Bat Anadolu Eskia Tiyatrolar, Ankara, 1990.

Gough 1954

M. Gough, A Temple and Church at Aya (Cilicia), AnatSt IV, 1954, 49-64.

Gndzalp 1984

N. Gndzalp, Anadolu Tapnaklarnda Akanthuslu Sarmal Dal Sslemeleri, Trabzon, 1984.

Haenlein 1981

H.

Haenlein, Zur Datierung des Augustustemples in

Ankara, AA 1981, 511-513. Heber 1978 F. Heber, Bericht ber die Wiederaufrichtungsaebeiten an der Celsusbibliothek und ber die bisherigen Ergebnisse der Untersuchung der Bausubstanz, E. Akurgal iin yazlar: The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, 1978, 979-987.

118

dil 1989

V. dil, Anadoluda Roma mparatorluk Devri Zafer Taklar, Festschrift fr Jale nan Armaan, 1989, 351362.

dil 2000

dil, Nysada 2000 Yl Kazlar, KST. 23.1, Ankara, 2001, 77-86.

zmirligil 1986

. zmirligil, Side Tiyatrosu ve evresinde Kaz, Onarm ve Dzenleme almalar (1985), KST VIII.2, Ankara, 1986, 127-135.

zmirligil 2002

. zmirligil, Side Tiyatrosu ve evresinde Kaz, Onarm n almalar (2001), KST 24.2, Ankara, 2002, 267282.

zmirligil 2005

. zmirligil, Side Tiyatrosu ve evresinde Kaz, Koruma, Onarm almalar , 14. Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu, 2005, 281-288.

Kadolu 2002

M. Kadolu, Die scaenae frons des Theaters von Nysa am Mander (Yaynlanmam Doktora Tezi), Freiburg, 2002.

Karaosmanolu 1996

Karaosmanolu, Anadolu Mimari Bezemeleri Roma a Yumurta Dizisi, Erzurum, 1996.

Karaosmanolu 1997

M.

Karaosmanolu,

Balangcndan

Klasik

Dnem

Sonuna Kadar Lotus-Palmet iek ve Yumurta-Boncuk Dizisinin Geliimi, Erzurum, 1997. Keil 1947 Keil, Das Serapeion von Ephesos, Halil Edhem Hatra Kitab, Ankara, 1947, 181-192. Keil 1965 J. Keil, Fhrer Durch Ephesos, Wien, 1965.

119

Keil 1926

J. Keil, XIV. Vorlaufiger Bericht ber die Ausgrabungen in Ephesos, jh. XXIII, 1926, 265-271.

Keil-Wilhelm 1931

J. Keil-A. Wilhelm, Denkmaler aus dem Rauhen Kilikien, MAMA III, 1931.

Kleiner 1973/74

G. Kleiner, Milet 1972, IstMitt 23-24, 1973/74, 117137.

Kohan 1991

N. Kohan, Kyzikos 1989 Kazs, Hadrian Tapna Mimari Bezemeleri, TrkAD 29, 1991, 119-132.

Koenings-Radt 1979

W. Koenings-W. Radt, Ein kaiserzeitlischer Rundbau (Monopteros) in Pergamon, IstMitt 29, 1979, 317-354.

Koay 1957

H. Z. Koay, Augustustempel in Ankara, Anatolia 2, 1957, 133-138.

Kster 1993

R. Kster, Die Palaesthallen der Capitothermen in Milet, IstMitt 43, 1993, 429-436.

Lanckoronski 1890

K. G. Lanckoronski, Stedte Pamphyliens und Psidiens I, Wien, 1890.

Lanckoronski 1892

K. G. Lanckoronski, Stedte Pamphyliens und Psidiens II, Wien, 1892.

Laubscher 1967

Laubscher, Zum Fries des Hadriantemples in Kyzikos, IstMitt 17, 1967, 211-217.

Love 1970

I.C. Love, A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1969, AJA Vol. 74 No. 2, 1970, 149-155.

120

Love 1978

I. C. Love, A Brief Summary of Excavations at Knidos 1967-1973, E. Akurgal iin yazlar: The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, 1978, 1111-1133.

Lyttelton 1974

Lyttelton, Baraque Architecture in Classical Antiquity, London, 1974.

Magie 1950

D. Magie, Roman Rule in Asia Minor I-II, Pricenton, 1950.

Mansel 1956

A. M. Mansel-G. E. Bean-J. nan, Side Agoras ve Civarndaki Binalar 1948 Yl Kazlarna Dair Rapor, Ankara, 1956.

Mansel 1963 Mansel 1967 Mansel 1972

A. M. Mansel, Die Ruinen von Side, Berlin, 1963. A. M. Mansel, Side Klavuzu, Ankara, 1967. A. M. Mansel, 1970 Yl Perge Kazlarna Dair n Rapor, TrkAD XIX.2, 1972, 169-184.

Mansel 1975

A. M. Mansel, Die Nymphaeum von Perge, IstMitt 25, 1975, 367-372.

Mellink 1968

M. J. Mellink, Archaeology in Asia Minor, AJA Vol. 72, No. 2, 1968, 125-147. M. J. Mellink, Archaeology in Asia Minor, AJA Vol. 73, No. 2, 1969, 203-227. . H. Mert, Untersuchungen zur hellenistischen und kaiserzeitlichen Bauornamentik von Stratonikeia (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kln, 1999.

Mellink 1969

Mert 1999

121

Mert 2002

. H. Mert, Der korinthische Tempel von Knidos AA 2002/2, 2002, 9-22.

Mert 2005

. H.Mert, Knidos Korinth Tapna, Ramazan zgana Armaan, 2005, 229-248.

Miltner 1956

F. Miltner, . XXI. Vorlaeufiger Bericht ber die Ausgrabungen in Ephesos, jh XLIII, 1956, 1-64.

Miltner 1959

F.

Miltner,

22.

Vorlaeufiger

Bericht

ber

die

Ausgrabungen in Ephesos, jh XLIV, 1959, 243-314. Miltner 1960 F. Miltner 24. Vorlaeufiger Bericht ber die

Ausgrabungen in Ephesos, jh XLV, 1960, 1-76. Mitchell 1983 S. Mitchell, Psidian Antioch 1982, AnatSt XXXIII, 1983, 7-9. Mitchell-Waelkens 1987 S. Mitchell-M. Waelkens, Sagalassus and Cremna 1986, AnatSt XXXVII, 1987, 37-48. Mitchell 1995 S. Mitchell, Cremna in Psidia, Ancient City in Peace and in War, London, 1995. Mitchell-Waelkens 1998 S. Mitchell-M. Waelkens, M., Pisidian Antioch: The Site and Its Monuments, Duckworth, London, 1998.

Naumann 1979 Price 1984

R. Naumann, Der Zeustempel Zu Aizanoi, Berlin, 1979. S. R. F. Price, Rituals and Power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, Cambridge, 1984.

122

Plz 1989

Plz, Untersuchungen zur Kaiserzeitlichen Bauornamentik von Didyma, IstMitt Beih. 35, 1989.

Radt 1983

W. Radt, Pergamon. Vorbericht ber Die Arbeiten 1981 IV. KST, 1983, 257-269.

Radt 1993

W. Radt, Pergamon Die Kampagne 1992, XV. KST. I, 1993, 563-590.

Radt 2002

W. Radt, Pergamon, Antik Bir Kentin Tarihi ve Yaplar, stanbul, 2002.

Ramsay 1916

W. M. Ramsay, Colonia Caesarea (Pisidian Antioch) in the Augustan Age, JRS Vol. 6, 1916, 83-134.

Ramsay 1926

W. M. Ramsay, Studies in the Roman Province Galatia The Journal of Roman Studies, Vol. 16, 1926, 201-215. K. Rheidt,Ein rmischer Grabbau auf dem Niyazitepe bei Pergamon, IstMitt 36, 1996, 99-160.

Rheidt 1996

Robertson 1964

D. S. Robertson, A Handbook of Greek and Roman Architecture, 1964.

Robinson 1924

D. M. Robinson, A Preliminary Report on the Excavations at Pisidian Antioch and at Sizma, AJA Vol. 28, No. 4, 1924, 435-444.

Robinson 1926

D. M. Robinson, Roman Sculptures from Colonia Caesarea (Pisidian Antioch), The Art Bulletin Vol. 9 No. 1, 1926, 4-69.

Rohmann 1995

J. Rohmann, Einege Bemerkungen zum Ursprung des feingezahnten Akanthus-,IstMitt 45, 1995, 109-121.

123

Rumscheid 1994

F. Rumscheid, Untersuchungen zur Kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus, Mainz, 1994.

Scherrer 2000 Schneider, 2000

Scherrer, Efes Rehberi, 2000, E. E. Schneider, 1998 Excavations and Research at

Elaiussa Sebaste, 21. KST 2, 2000, 237-249. Schneider, 2001 E. E. Schneider, 1999 Excavations and Research at

Elaiussa Sebaste, 22. KST 2, 2001, 241-255. Schuchhardt-Bohn 2004 C. Schuchhardt-R. Bohn, Altertmer von Aigai (eviren: O. K. Ertrk, M. H. Kan), 2004. Serdarolu 2004 . Serdarolu, Lykia ve Kariada Roma Dnemi Tapnak Mimarl, stanbul, 2004. Sevin 2001 St 1998 V. Sevin, Anadolunun Tarihi Corafyas I, Ankara, 2001. St Kilikia Blgesindeki Roma mparatorluk a Tapnaklar (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya, 1998. Strocka 1978 W. M. Strocka, Zur Datierung der Celsusbibliothek, E. Akurgal iin yazlar:The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, 1978, 893-900. Strocka 1979 W. M. Strocka, Efesdeki Celsus Kitapl Onarm almalar, Belleten 43, 1979, 809-822. Strocka 1981 W. M. Strocka, Das Markttor von Milet, Berlin, 1981.

124

Strocka 1988

W. M. Strocka, Wechselwirkungfn der Stadtrmischen und Kleinasiatischen Architektur unter Trajan und Hadrian, IstMitt 38,1988, 291-307.

Strocka 1989

W. M. Strocka, Zeus, Marnas und Klaseas ephesische Burunnenfiguren von 93 n. Chr., Festschrift fr Jale nan Armaan, 1981, stanbul, 77-92.

Trpan 1998

.A.

Trpan,

Stratonikeia.

Augustus-mparatorlar

Tapna, Konya, 1998. Topu 1982 . Topu, Seleukeia-Kalykadnos 1980 Kaz almalar, III. KST, 1982, 49-51. Topu 1983 Topu 1986 . Topu, Seleukeia 1981, IV. KST, 1983, 271-276. . Topu, Seleukeia-Kalykadnos 1984 Yl Kaz

almalar, VII. KST, 1986, 509-517. Tuchelt 1974 K. Tuchelt, Bemerkungen zu den Capatio-Thermen in Milet, Mansele Armaan(Melanges Mansel), 1974, 147169. Tuchelt 1986 K. Tuchelt, Fragen zum Tempel von Antiochia ad Psidiam bei Yalva, TTK IX.I, 1986, 535-543. Vandeput 1997 L. Vandeput, The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos: A Case Study, Brepols, 1997. Waelkens 1986 M. Waelkens, The Imperial Sanctuary at Pessinus: Archeological epigraphical and numismatical evidence for its date and identification, Epigraphica Anatolica 7, 1986, 37-73.

125

Waelkens-Mitchell-Owens 1990Sagalassos 1989, AnatSt 40, 1990, 185-198. Waelkens 1992 M. Waelkens, Die neuen Forschungen (1985-1989) und die belgischen Ausgrabungen (1990-1991) in Sagalassos, Asia Minor Studien Band 6, 1992, 43-61. Waelkens 1993 M. Waelkens, Sagalassos. History and Archeology Sagalassos I, Leuven, 1993, 3-81. Waelkens 2004 M. Waelkens, Report on the 2003 Excavation and Restoration Campaign at Sagalassos, 26. KST 1, Ankara, 2004. 427-428. Ward-Perkins 1975 Ward-Perkins 1978 J. B. Ward-Perkins, Architekture der Rmer, 1975. J.B.Ward-Perkins, The Architecture of Roman Anatolia: The Roman Contribution, E. Akurgal iin yazlar:The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, 1978, 881-891. Ward-Perkins 1981 J. B. Ward-Perkins, Roman Imperial Architecture, New Haven 1981. Wegner 1978/80 M. Wegner, Soffiten von Ephesos und Asia Minor, jh LII, 1978/80, 90-107. Wegner 1989 M. Wegner, Bauschmuck von Side, Festschrift fr Jale nan Armaan, stanbul, 1989, 161-167. Welch 1998 K. Welch, The Stadium at Aphrodisias AJA 102, 1998, 547-569. Wrrle 1973 M. Wrrle, Zur Datierung des Hadriantemples an der Kuretenstrasse in Ephesos, AA 88, 1973, 470-477.

126

Yaylal 1976

A. Yaylal, Der Fries des Artemisions von Magnesia am Maeander, IstMitt Beih. 15, 1976.

Yaylal 1991

A. Yaylal, Kyzikos 1989 Yl almalar XII. KST II; 1991, 171-195.

Yegl 1986

F. Yegl, The Bath-Gymnasium Complex at Sardis, Cambridge, 1986.

Young 2003

S. Young, Pamphylian Architectural Decoration in the Second Century AD:Purely Derivative or an Independent Tradition?, ADALYA VI, 2003, 171-188.

Zorolu 1995

L. Zorolu, Tarsus Tarihi ve Tarihsel Antlar, Adana, 1995.

ANTK KAYNAKLAR Heredotos Pausanias Herodotos, Historiai (The Histories) Pausanias, Hellados Periegesis (The Description of Greece) Strabon Vitruvius Strabon, Geographika ( Geography) Vitruvius, De Architectura (The Ten Books of

Architecture) NTERNET ADRESLER Elaiussa Sebaste Tapna: http://www.misart.it/hpmisart/monumento.cfm?idmissione=6&idmonumento=61

127

Elaiussa Sebaste Tapna: http://www.misart.it/hpmisart/monumento.cfm?idmissione=6&idmonumento=61 Elaiussa Sebaste Tapna: http://cat.une.edu.au/page/elaiussa%20sebaste

128

EKLLER

129

ekil. 1-a. Kyzikos Hadrianus Tapna Friz Paras.

ekil. 1-b. Termessos N1 Tapna st yap

130

ekil. 2a. N1 Tapna Rekonstrksiyonu

ekil. 2-b. Aigai Apollon Chresterios Tapna Cephe izimi

131

ekil. 3-a. Elaiussa Sebaste Tapna Friz Kua

ekil. 3-b. Pergamon Dionysos Tapna Rekonstrksyonu

132

ekil. 4-a. Seleukeia Tapna Friz Kua

ekil. 4-b. Stratonikeia Augustus Tapna friz kua

133

ekil. 5-a. Stratonikeia Augustus Tapna friz kua

ekil. 5-b. Selge-Lucius Aelius Caesear Tapna st yap izimi

134

ekil. 6. Side Tyche Tapna Rekonstrksiyonu

135

ekil. 7. Knidos Korinth Tapna Rekonstrksiyonu

136

ekil. 8. Side N1 Tapna Rekonstrksiyonu

137

LEVHALAR

138

Levha. 1-a. Termessos N2 Tapna Friz Kua

Levha. 1-b. Ephesos Celsus Ktphanesi st Kat Friz Kua

139

Levha. 2-a.

Sagalassos Dionysos Tapna Friz Kua

Levha. 2-b. Aizanoi Zeus Tapna Friz Kua

140

Levha. 3-a. Adada D Tapna Friz Kua

Levha. 3-b. Aigai Apollon Chresterios Tapna Friz Kua

141

Levha. 4-a. Psidia Antiocheia Augustus Tapna Girland Bezemeli Friz Kua

Levha. 4-b. Psidia Antiocheia Augustus Tapna Kvrkdal (Ranke) Bezemeli Friz Kua.

142

Levha. 5-a. Elaiussa Sebaste Tapna Friz Kua

Levha. 5-b. Pergamon Dionysos Tapna Friz Kua

143

Levha. 6-a. Cremna Ge Dnem on Tapna Friz Kua

Levha. 6-b. Stratonikeia Augustus Tapna friz kua

144

Levha. 7-a. Side Dionysos Tapna Podyumunun Genel Grn

Levha. 7-b. Ephesos Hadrianus Tapna Friz Kua

145

Levha. 8-a. Ephesos Hadrianus Tapna Friz Kua

Levha. 8-b. Sagalassos Antoninus Pius Tapna Friz Kua

146

Levha. 9-a. Sagalassos Antoninus Pius Tapna Friz Kua

Levha. 9-b. Side Tyche Tapna Girland Bezemeli Friz Kua

147

Levha. 10-a. Side Tyche Tapna Kvrkdal (Ranke) Bezemeli Friz Kua

Levha. 10-b.Cremna Antoninus Pius Tapna Friz Kua

148

Levha. 11-a. Ephesos Serapeion Tapna Friz Kua

Levha. 11-b. Ephesos Serapeion Tapna Friz Kua

149

Levha. 12-a. Ephesos Serapeion Tapna Friz Kua

Levha.12-b. Pergamon Traianus Tapna Friz Kua

150

Levha.13-a. Pergamon Traianus Tapna Friz Kua

Levha. 13-b. Side N1 Tapna Friz Kua

151

Z GEM

Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri ve Tarihi Eitim Durumu Lisans renimi Yksek Lisans renimi Bildii Yabanc Diller Deneyimi Kazlar : : Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm : Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Arkeoloji Anabilim Dal : ngilizce : Aydn Ern : Bayndr-30.08.1981

Prof. Dr. Abdullah Yaylal bakanlnda yrtlen 2007 Yl Tralleis Antik Kenti Kazs (Heyet yesi). Prof. Dr. Abdullah Yaylal bakanlnda yrtlen 2006 Yl Tralleis Antik Kenti Kazs (Heyet yesi). Yrd. Do. Dr. Suat Atelier ba kanlnda yrtlen Aydn li, Koarl lesi, ulhalar, Taky, emeky, Sapalan, Karaaa ve Karacaren Kyleri evresi Klasik Dnem Savunma ve Mezar Mimarisini saptamaya ynelik yzey aratrmalar (Heyet yesi). Do. Dr. Celal imek bakanlnda yrtlen 2005 yl Laodikeia Antik Kenti Kazs Do. Dr. Celal imek bakanlnda yrtlen 2004 yl Laodikeia Antik Kenti Kazs Do. Dr. Celal imek bakanlnda yrtlen 2003 yl Laodikeia Antik Kenti Kazs

152

Prof. Dr. mer zyiit bakanlnda yrtlen 2002 yl Phokaia Antik Kenti Kazs

Projeler

Aydn li, Koarl lesi, ulhalar, Taky, emeky, Sapalan, Karaaa ve Karacaren Kyleri evresi Klasik Dnem Savunma ve Mezar Mimarisine Ynelik Arkeoloji Aratrmas, Adnan Menderes niversitesi, Aydn, Trkiye, 01/04/2006 01/04/2008.

Euromos (Milas-Selimiye) Antik Kentinde Bulunmu Olan Arkaik a Mimari Terrakottalar (Pimi Toprak Mimari at Elemanlar) zerine Arkeolojik Aratrma, "106K043" NOLU TBTAK SOSYAL VE BEER BLMLER ARATIRMA GRUBU ARATIRMA PROJES, Ankara, Trkiye, 01/06/2006-01/06/2008.

alt Kurumlar letiim e-posta Adresi Tarih

: Adnan Menderes nversitesi

: aydineron@adu.edu.tr :