Univerzitet u Novom Sadu Tehniki fakultet Mihajlo Pupin Zrenjanin

PROCENA MOGUIH TEHNIKIH SISTEMA UPRAVLJANJA OTPADNIM VODAMA U VODOPRIVREDNOM SISTEMU VOJVODINE

Duko Medi IZ 28/11 Inenjerstvo zatite ivotne sredine

Mentor: Prof. dr Milan Pavlovi

Zrenjanin, 2013. godine

SADRAJ

1. Uvod .............................................................................................................................. 6 2. Razmatranje problema OTPADNIH VODA ................................................................ 7 2.1 Otpadne vode Vojvodine ........................................................................................ 8 2.1.1. Recipijenti otpadnih voda u Vojvodini ......................................................... 10 2.1.2. Granine vrednosti emisija za vode u Direktivama Evropske Unije ............ 13 3. Projektovanje tehnikih sistema za preiavanje otpadnih voda .............................. 14 4. Glavni postupci preiavanja otpadnih voda ............................................................. 16 4.1 Prethodna obrada ili prelimenarno preiavanje ................................................. 18 4.1.1 Pumpna stanica .............................................................................................. 18 4.1.2 Paralov mera protoka .................................................................................. 19 4.1.3 Reetke ........................................................................................................... 21 4.1.4 Talnice za pesak (peskolovi) ...................................................................... 22 4.1.5 Ujednjivai protoka ........................................................................................ 23 4.1.5 Alternativni naini ureenja preliminarnog tretmana otpadnih voda ............ 26 4.2 Primarno preiavanje ......................................................................................... 27 4.3 Sekundarno (bioloko) preiavanje ................................................................... 30 4.3.1 Procedni filter ................................................................................................. 30 4.3.2 Aeracioni bazen.............................................................................................. 32 4.3.3 Sekundarni talonik........................................................................................ 34 4.4 Tercijalno preiavanje ....................................................................................... 35 4.4.1 Hemijska precipitacija fosfora ....................................................................... 36 4.4.2 Granularna filtracija ....................................................................................... 37 4.4.3 Membranska filtracija .................................................................................... 38 4.5 Obrada i dispozicija mulja .................................................................................... 39 4.6 Kompaktna postrojenja (package plant) ............................................................... 43 4.6.1 SBR (SEQUENCING BATCH REACTOR) kompaktno postrojenje ........... 43 4.6.2 Trokovi izgradnje SBR kompaktnog postrojenja ......................................... 45 5. Komunalne otpadne vode............................................................................................ 46 5.1. Prosena dnevna koliina otpadnih voda ............................................................. 47 5.1.1 Maksimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as u toku jednog dana ....................................................................................... 48 5.1.2 Minimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as u toku jednog dana ....................................................................................... 49 5.1.3 Prosena dnevna koliina otpadnih voda u danima sa maksimalnom i minimalnom potronjom vode ................................................................................ 49 2

5.1.4 Dnevno otpereenje zagaenja otpadnim vodama naselja od 1000 stanovnika izraeno u BPK5 ...................................................................................................... 50 5.2 Optereenost suspendovanih materija otpadnih voda naselja od 1000 stanovnika ......................................................................................... 51 5.3 Proraunate koliine otpadnih voda, mulja i optereenja zagaenja po naseljima Vojvodine ............................................................................. 53 6. Industrijske otpadne vode ........................................................................................... 54 6.1 Poljoprivreda i prehrambrena industrija ............................................................... 56 6.2 Rafinerije nafte ...................................................................................................... 57 7. Rezultati i diskusija ..................................................................................................... 59 8. Zakljuci...................................................................................................................... 62 9. LITERATURA........................................................................................................... 63 PRILOG: Tabela procenjenih koliina komunalnih otpadnih voda pojedinanih naselja Autonomne pokrajine Vojvodine .................................................. 65

TABELE I GRAFIKONI

Tabela 1. Otpadne vode u Republici Srbiji prema nainu preiavanja, 2011. (Republiki zavod za statistku 2012). ................................................................... 7 Tabela 2. Otpadne vode Republike Srbije, 2009-2011. (Republiki zavod za statistku 2012) ..................................................................................................................... 8 Grafikon 1. Struktura registrovanih zagaivaa u Vojvodini (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009)...................... 9 Grafikon 2. Preiavanje industrijskih otpadnih voda u Vojvodini (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009)......... 9 Tabela 3. Postrojenja za preiavanje industrijskih otpadnih voda u Vojvodini (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009) ....................................................................................................... 10 Tabela 4. Kapaciteti i brzina vodotokova u AP Vojvodini (Mari 1964) ....................... 11 Tabela 8. Raspored stanovnitva po naseljima u AP Vojvodini po poposu iz 2002 i 2011. godine, Zavod za statistiku RS.................................................................. 15 Grafikon 3. Opta ema procesa preiavanja otpadnih voda, koja obuhvata komunalne i industrijske vode, u sluaju preiavanja sa otpadnim vodama naselja (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009) ....................................................................................................... 17 Grafikon 4. Glavne dimenzije pune pumpe: d = unutranji dijametar cevi; D = spoljanji dijametar vijka; = ugao nagiba pumpe; H0 = najvea mogua visina dizanja; H1 = najmanja visina dobave; H2 = najvea visina dobave; H3 = srednja visina dobave; J = broj nezavisnih navoja; L = duina navoja; S = uspon vijka 18 Tabela 9. Selekciona tabela uobiajenih punih pumpi (Davis 2010) ............................ 19 Grafikon 5. Paralov mera protoka ............................................................................... 20 Tabela 10. Paralov kriterijum smanjenja toka .............................................................. 20 Tabela 11. Jednaine za proraunavanje veliine protoka u Paralovom merau protoka ............................................................................................................................. 20 Tabela 12. Dimenzije Paralovog meraa protoka.......................................................... 21 Grafikon 6. Lanana reetka: 1 - pogon reetke; 2 - Izlazni levak; 3 - Kontejner ili traka za otpadke; 4 - Nosa; 5 - Lanac; 6 - Anker; 7 - ealj (reetka); 8 - Donji lananik; 9 - Poklopac pogona; 10 - Poklopac gornjih lananika; 11 - Pogonski lananik; 12 - Kanal; 13 - Betonska ispuna (Jahi 1990). .................................. 22 Grafikon 7. Vrtoni peskolov (Eddy&Metcalf 2003) ..................................................... 23 Grafikon 8. Uobiajene postavke bazena za ujednjaavanje toka otpadnih voda u sistemu za preiavanje: (a) na liniji sistema (in-line), (b) izvan linije sistema (off-line) (Eddy&Metcalf 2003) ......................................................................... 24 Grafikon 9. Geometrija bazena za ujednaavanje (Eddy&Metcalf 2003) ...................... 25 Tabela 13. Selekciona tabela za izbor mehanikog aeratora. bOTR kiseonik transfer mera (Davis 2010) ............................................................................................... 26 Grafikon 10. Zahtevi dubine bazena plivajueg aeratora i ilustracija oblika aeratora (Davis 2010) ........................................................................................................ 26 Grafikon 11. Primeri pojedinih ema procesa preliminarnog tretmana otpadnih voda (Davis 2010) ........................................................................................................ 27 Grafikon 12. Kutija za razdvajanje toka dva primarna talonika ................................... 28 Grafikon 13. Kruni talonici: (a) sa centralnom dostavom otpadnih voda, (b) sa perifernom dostavom (Eddy&Metcalf 2003) ...................................................... 29 4

Grafikon 14. Procedni filter ............................................................................................ 31 Grafikon 15. Aeracioni bazen sa difuznom aeracijom: (1) Dovod komprinovanog vazduha; (2) Difuzori; (3) Aeracioni bazen (Jahi 1990) ................................... 33 Tabela 14. Optereenje i eksploatacioni parametri za razliite aeracione sisteme (Jahi 1990). .................................................................................................................. 34 Tabela 15. Tipine vrednosti za dimenzionisanje sekundarnih talonika (Ljubisavljevi, uki / Babi 2004). ........................................................................................... 35 Tabela 16. Uobiajene dnevne koncentracije efluenta nakon granularne filtracije sekundarnog efluenta (Davis 2010). ................................................................... 37 Grafikon 16. Granilarni filteri: (levo) Konvencionalni sa jednim medijumom i dovodom vode od gore; (desno) Duboki filter sa dovodom otpadnih voda od dole (Davis 2010). .................................................................................................................. 37 Grafikon 17. ema dva tipa membranske filtracije......................................................... 38 Grafikon 18. ematsko poreenje odabranih procesa separacije (Davis 2010). ............. 38 Grafikon 19. Ploasta konfiguracija membrana. ............................................................. 39 Tabela 17. Koncentracija suvih materija u mulju iz razliitih operacija ili procesa preiavanja (Eddy&Metcalf 2003). ................................................................. 41 Tabela 18. Koliine suvih materija mulja nastalim razliitih operacijama ili procesa preiavanja (Eddy&Metcalf 2003). ................................................................. 42 Tabela 19. Procena trokova za SBR postrojenja (EPA 832-F-00-016 2000). ............... 45 Tabela 20. Karakteristike otpadnih voda iz domainstva (ukovi / Stojanovi 2009). 46 Tabela 21. U Francuskoj utvrene dnevne koliina otpadnih voda (po stanovniku) po veliinama naselja (Degremont 1976) ................................................................ 47 Grafikon 20. Oscilacije koliina upotrebljene vode i taloljivih materija u njoj u gradu od 50.000 stanovnika za 24 h (Imhoff 1950) ...................................................... 48 Tabela 22. U Francuskoj utvrene vrednosti BPK5 za razliite tipove kanaliazacionog sistema (Degremont 1976) .................................................................................. 50 Tabela 23. Dnevne koliine vrstih materija po stanovniku (ukovi / Stojanovi 2009) ............................................................................................................................. 51 Tabela 24. Pregled koliina mulja koji se moe oekivati pod raznim okolnostima (Imhoff 1950) ...................................................................................................... 53 Grafikon 21. Razvijanje gasa iz 1 kg organskih materija, bez vode, u sveem mulju dovedenom u zrelo trulita pri raznim temperaturama, po Fair-u i Moor-u (Imhoff 1950) ...................................................................................................... 53 Tabela 25. Karakteristike otpadnih voda pojedinih industrija (Sperling 2007). ............. 55 Tabela 26. Karakteristike otpadne vode rafinerije nafte (ivanovi 1980) .................... 58 Tabela 27. Dnevne koliine komunalnih otpadnih voda u AP Vojvodini, rezultati rada60 Tabela 28. Struktura naselja/mesta/gradova AP Vojvodine po koliinama otpadnih voda ekvivalentnih stanovnika..................................................................................... 60 Tabela 29. Potrebne investicije i tipovi postrojenja za preiavanje otpadnih voda AP Vojvodine ............................................................................................................ 61

1. UVOD
Strategija vodosnabdevanja i zatite voda u AP Vojvodini1 utvrdila je da postoje uslovi za dugoroan odrivi razvoj izvorita voda u cilju zadovoljenja potreba stanovnitva u vodi za pie, pod uslovom da se gazdovanje kvalitetnom vodom vri organizovano i racionalno (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009). Dobar deo organizovanog i racionalnog gazdovanje kvalitetnom vodom odnosi se upravo na gazdovanje otpadnim vodama s obzirom da kvalitet voda prve izdani u velikoj meri zavisi upravo od isputenih otpadnih voda. Za smanjenje ili eliminisanje negativnih uticaja otpadnih voda na vodoprijemnike, i ivotnu sredinu uopte, neophodno je pre isputanja otpadnih voda u vodoprijemnike izvriti njeno preiavanje. U Republici Srbiji se, sve do Uredbe o graninim vrednostima emisije zagaujuih materija u vode i rokovima za njihovo dostizanje ("Sl. glasnik RS", br. 67/2011 i 48/2012), zahtevani kvalitet otpadnih voda odreivao na osnovu zahtevanog kvaliteta u recipijentu2. Sada su Uredbom utvrene granine vrednosti emisije za odreene grupe ili kategorije zagaujuih supstanci, kao i rokovi za njihovo dostizanje. Meutim, znaajno smanjenje zagaenja od otpadnih voda kao posledica ove Uredbe, s obzirom na rokove dostizanja graninih emisija, teke ekonomske situacije i visokih trokova izgradnje sistema za preiavanje, moemo oekivati tek krajem 2030. godine, tj. 2045. godine kada e pravna lica, preduzetnici i fizika lica, odnosno aglomeracije sa optereenjem veim od 2000 ekvivalentih stanovnika (ES) biti u obavezi da usklade svoje emisije zagaujuih materija u vode sa graninim emisijama propisanim ovom uredbom. U Evropskoj uniji, pak, zahtevani kvalitet otpadnih voda utvruje se na osnovu zahtevanog kvaliteta preiene vode3, od Direktive Evropskog saveta od 21. maja 1999. godine. Pored propisanih rokova za dostizanje graninih emisija, uredbom su, pravna lica, preduzetnici, odnosno, fizika lica koja isputaju otpadne vode obavezana da donesu akcione planove za dostizanje graninih vrednosti emisije i njima utvrde rokove za postepeno dostizanje graninih vrednosti emisije zagaujuih materija. A u lanu 234 Zakona o zatiti ivotne sredine Republike Srbije5 kae se da se "vode mogu koristiti i optereivati, a otpadne vode isputati u vode uz primenu odgovarajueg tretmana, na nain i do nivoa koji ne predstavlja opasnost za prirodne procese ili za obnovu kvaliteta i koliine vode i koji ne umanjuje mogunost njihovog vienamenskog korienja. Strategija vodosnabdevanja i zatite voda u AP Vojvodini izvrsno sagledava reavanje vodosnavdevanja u Vojvodini i detaljno daje predlog stanja izvorita, kvaliteta povrinskih voda, "najboljih dostupnih tehnika" reavanja problema vodosnabdevanja u pojedinanim optinama i gradovima Vojvodine, meutim u delu zatite voda ona osim popisa zagaivaa, procene koliina i kvaliteta otpadnih voda, stanja recipijenata i postojeih tehnikih sistema za preiavanje, izostavlja, da u delu Najbolje dostupne
1 2

Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj tzv Standard za recipijent 3 Standard za efluent 4 ZAKON O IZMENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O ZATITI IVOTNE SREDINE (maj, 2009) 5 Slubeni glasnik RS, broj 135/04

tehnike preiavanja otpadnih voda naselja da detaljniji pregled tehnikih sistema i tako uspostavi smernice za Uredbom propisane Akcione planove i svako drugo sistematino reavanje problema otpadnih voda. Upravo zato ovaj rad ima za cilj da da osnove i predloge konkretnih reenja, i proceni njihove trokove za ureeno upravljanje otpadnim vodama u Vojvodini. On se oslanja na Strategiju vodosnabdevanja i zatite voda u AP Vojvodini, na evropske "Najbolje dostupne tehnike", ali i na iskustva tehnikih sistema za preiavanje otpadnih voda Evropske unije i Sjedinjenih Amerikih Drava.

2. RAZMATRANJE PROBLEMA OTPADNIH VODA

Srbija i dalje snosi posledice naslea degradiranja ivotne sredine. Razvijene zemlje ve sredinom i krajem tridesetih godina XX veka otpoele su reavanje problema otpadnih voda u Srbiji se sa ovim problemom ozbiljnije poinjemo baviti tek sedamdesetih godina prolog veka. Krajem 1939. godine od 70 miliona gradskog stanovnitva SAD na ureaje za preiavanje prikljueno je 53 miliona graana (Imhoff 1950), a u Republici Srbiji od ukupnog broja naselja, sedamdesetih godina samo 18% imalo je javni vodovod (1960 godine - 4%), a javnu kanalizaciju 2% (1960. godine -1%) (Vujnovi 1995). Kada pogledamo poslednje dostupne podatke Zavoda za statistiku Republike Srbije, u Republici Srbiji, danas se od ukupne koliine otpadnih voda, 356.254.000 m3, preiava ukupno 52.599.000 m3 otpadnih voda (svega 15,7%), a u Vojvodini od ukupnih 79.035.000 m3 15.368.000 m3 (24,8%). U Evropskoj uniji, danas, skoro 90% otpadnih voda tretira se pre isputanja.
Preiene koliine otpadnih voda u hiljadama m3 Ukupno Primarni Sekundarni Tercijalni tretman tretman tretman Isputene otpadne vode iz optina sa javnom kanalizacijo m, u hilj. m3 334 265 61 971 152 813 94 514 Udeo preienih otpadnih voda u ukupnom isputanju, % 15,7 24,8 24,4 34,8

UKUPNO Region Vojvodine Srbija - jug Region umadije i zapadne Srbije Region Istone i June Srbije

52 599 15 368 37 231 32 880

12 734 1 951 10 783 10 580

34 235 7 923 26 312 22 300

5 630 5 494 136

4 351

203

4 012

136

58 299

7,5

Tabela 1. Otpadne vode u Republici Srbiji prema nainu preiavanja, 2011. (Republiki zavod za statistku 2012).
2009 364 896 339 852 2010 352 211 328 582 2011 356 254 334 265

Ukupne otpadne vode, u hiljdama m3 Otpadne vode iz optina sa javnom kanalizacijom

Iz domainstava Iz industrijskog sektora Od ostalih korisnika6 Tretirane otpadne vode, hiljade m3 Primarni tretman Sekundarni tretman Tercijalni tretman Kanalizaciona mrea Duina mree javne kanalizacije u km Broj domainstava prikljuenih na kanalizacionu mreu

228 953 63 958 46 941 5 451 38 830 6 770 13 856 1 319 380

236 011 54 905 37 666 5 456 37 411 5 144 14 144 1 359 385

246 506 52 090 35 669 12 734 34 235 5 630 14 371 1 389 373

Tabela 2. Otpadne vode Republike Srbije, 2009-2011. (Republiki zavod za statistku 2012)

2.1 Otpadne vode Vojvodine

U sluaju AP Vojvodine, ukupna emisija kanalisanih otpadnih voda (komunalnih i indsutrijskih) u Vojvodini priblino je 5.250.000 ES7 (ekvivalentnih stanovnika) zagaenja, od kojih oko 40% potie od samih graana. Ove vode zagauju podzemne vode (prvu izdan) i znaajan deo povrinskih voda (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009). Naselja, industrija i poljoprivreda osnovni su izvori zagaenja u Vojvodini dok jedan deo dospeva iz susednih drava. Zagaujue materije koje se nalaze u otpadnim vodama su mnogobrojne, to su najee aminokiseline, masne kiseline, sapuni, povrinski aktivne supstance (iz deterdenata), itd, a u industrijskim otpadnim vodama najee metali, nafta i derivati, razliiti rastvarai, fenolna jedinjenja, organske kiseline, alkoholi, aldehidi, itd. (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009) Znaajno zagaenje voda u Vojvodini potie iz prehrambene industrije8. Od 447 industrijskih zagaivaa, 293 zagaivaa voda uopte ne preiava svoje vode (71 zagaiva svoje otpadne vode preiava zajedno sa komunalnim otpadnim vodama, a 83 zagaivaa primarno obrauje svoje otpadne vode9). Od ukupne koliine industrijskih otpadnih voda koje nastaju na teritoriji Vojvodine sekundarnim preiavanjem je obuhvaeno 10%. (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009).

U ostale korisnike ukljuene su koliine otpadnih voda iz izvetajnih jedinica iz oblasti: poljoprivrede, umarstva, ribolovoa; zatim, iz bolnica, kola, ustanova, trgovina i dr. komunalnih preduzea, kao i vode iz sopstvene potronje.
6 7

Usvajajui da svaki stanovnik prikljuen na kanalizacionu mreu unosi za jedan dan 60gBPK5 u otpadnu vodu, ekvalentni broj stanovnika definiemo: ES = (BPL5 g/d) / (60 g/st.d) . 8 Emisija iz ove industrijske grane ini oko 80% ukupnog industrijskog zagaenja u Vojvodini. 9 Od toga 33 je samo mehanika obrada, a 25 zagaivaa imaju sekundarnu obradu (bioloki tretman).

Na teritoriji Vojvodine registrovano je 511 zagaivaa voda. Njihova struktura je sledea: industrija (326 zagaivaa), poljoprivreda (stoarske farme, 113 zagaivaa), naselja (44 zagaivaa) i ostalo10 (20 zagaivaa).
Naselja 9% Poljoprivred a (stoarske farme) 22% Industrija 65% Ostalo 4%

Grafikon 1. Struktura registrovanih zagaivaa u Vojvodini (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009)

Primarno obrauje otpadne vode 19% Preiava zajedno sa komunalnim vodama 16%

Ne preiava otpadne vode 65%

Grafikon 2. Preiavanje industrijskih otpadnih voda u Vojvodini (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009)
Naini preiavanja Broj postroje nja 71 Najee primenjene metode preiavanja primarni talonik, neutralizacija hvata masti Naziv znaajnih preduzea

Zajedno sa komunalnim otpadnim vodama

Primarno

83

mehaniki postupci, neutralizacija

Metalopreranivaka industrija Sava Moravica, Klanica Mohai Moravica, Metalopreraivaka industrija AD Sila Moravica, Mlekara Subotica, Fidelinka Subotica, proizvodnja sokova Fresh & Co Subotica, Prima Produkt DOO Subotica pogon Kikinda, Banini AD Kikinda, Hemofarm Vrac, Pivara Vrac- SL Pivnica, AD Imlek mlekara Vrac, Fabrika ulja Sunce Sombor "Vital" Vrbas, Fabrika konzervi "Titel bland", "BEK" Zrenjanin, Farma "Peara" Banatski Karlovci, DD "Galad" Kikinda, AD

10

U ovu poslednju grupu spadaju medicinske ustanove (banje), korisnici termalnih voda, radionice za remont saobraajnih sredstava itd (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009).

Sekundarno

25

postupak sa aktivnim muljem, lagune, postupci sa fiksiranom biomasom (npr. biodiskovi)

"Livnica" Kikinda, AD "Toza Markovi" Kikinda, Fabrika ulja "Banat" Nova Crnja, "Lepenka" Novi Kneevac, "Koteksprodukt" Novi Sad, Industrija mesa "Mati" Srbobran, AD "Mlekara" Panevo, "Nestlle ice cream" Stara Pazova, AD "Medoprodukt" Tavankut, "Matijevi" Novi Sad itd. AD "Hipol" Odaci, AD "MSK" Kikinda, Pivara "Rodi" Novi Sad, "FSK" Elemir, "Petrohemija" Panevo, "Jaffa" Crvenka, AD "Topola" Industrija mesa Baka Topola, AD "Topiko" Baka Topola, "Agroiv" itite, Fabrika eera "Crvenka", Fabrika eera "Kovaica", BAG-DEKO" Bako Gradite, AD "Panon" Crvenka, AD Industrija mesa "Jabuka" Panevo, AD "Alltech Fermin" Senta, "Zlatica" Farma, RRC Banja "Junakovi" Apatin itd.

Tabela 3. Postrojenja za preiavanje industrijskih otpadnih voda u Vojvodini (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009) Otpadne vode koje isputaju industrijski centri Vrbas-Kula-Crvenka, Zrenjanin, Kikinda, Vrac, Senta i Panevo, kao i zagaene vode koje dospevaju iz Rumunije, predstavljaju najbitnije faktore koji negativno utiu na stanje kvaliteta povrinskih voda u Vojvodini (onki Lj. 2001). Sama kontrola emisije zagaivaa, koja bi mogla uticati na smanjenje zagaenja posebno na industrijska, meutim, jo uvek nije uspostavljena na zadovaljavajui nain. Uspostavljanjem integralnog katastra zagaivaa u Agenciju za zatitu ivotne sredine tokom 2008. godine poeli su da pristiu popunjeni obrasci i prilozi o sistemima za snabdevanje vodom i kanalisanje, preiavanje komunalnih otpadnih voda i emisijama u vode iz industrijskih izvora. Broj pristiglih upitnika kao pokazatelj odziva moe biti zadovoljavajui, meutim, kvantitativna analiza popunjenih upitnika ukazuje na nizak nivo upotrebljivosti ovih podataka za izradu odgovarajuih informacija. Od ukupnog broja pristiglih upitnika od strane JKP vodovoda i kanalizacije (75% od ukupnog broja) u 54% sluajeva je upitnik o kvalitetu otpadnih voda nepopunjen, a u 7% delimino popunjen. Upitnici o uticaju komunalnih otpadnih voda na ivotnu sredinu, odnosno podaci o kvalitetu recipijenta uzvodno i nizvodno od mesta ispusta nepopunjeni su u 59% i delimino popunjeni u 5% sluajeva. Kod industrijskih preduzea je kvantitativan odziv slian, osim to je upitnik o uticaju otpadnih voda na ivotnu sredinu nepopunjen u ak 74% a delimino u 5% sluajeva (Dr Neboja Veljkovi dipl.in. 2010). Ovakvo stanje i trendovi zagaivanja voda ozbiljan je problem koji se mora hitno reavati. Moraju se graditi nova postrojenja za preiavanje ali i dovoditi postojea postrojenja do maksimalnog efekta preiavanja, inae, ozbiljan problem bie korienje nekih vodnih resursa Vojvodine zbog potencijalne mogunosti ugradnje zagaenja u lanac ishrane. 2.1.1. Recipijenti otpadnih voda u Vojvodini Svaki vodeni tok ima ima sasvim odreenu mo samopreiavanja dovedenih zagaenih voda, koja se da i izraunati. Dokle god koliina neistoe koju sadri kanalizaciona voda lei ispod izvesne granice, vodni tok e s njom izai na kraj; tavie 10

imae od nje i neke koristi, jer je s vodom doturena i izvesna hrana ribama (i ribnjaci se "ubre"). Kroz teritoriju AP Vojvodine protie Dunav u duini od 355 km, Tisa 160 km, Sava 210 km, Begej 64 km, Tami 120 km, Jegrika 64 km, a postojea kanalska mrea ukljuuje nove i stare kanale i pritoke sistema DTD ukupne duine od 929 km koji se proteu na oko 12.700 km2. Svi ovi vodotokovi imaju karakteristike nizinskih tokova i odlikuju se sporim protokom, neznatnom turbulencijom, i promenjivim vodostajem. Njihovi kapaciteti i brzine protoka su uglavnom sledei: Maksimalan Minimalan protok (m3/s) protok (m3/s) 6400 735 3600 180 83,5 2,5 1300 2,5 24 ispod 1 oko 60 m3/s Brzina (m/s) 0,619-1,31 0,20-1,0 -

Dunav Tisa Begej Tami Jegrika Kanal Bezdan-Beej

Tabela 4. Kapaciteti i brzina vodotokova u AP Vojvodini (Mari 1964) Mnogi od ovih vodotokova dolaze na teritoriju AP Vojvodine iz drugih drava, ve sa izvesnim stepenom zagaenja. Sve ove vode predstavljaju recipijente otpadnih voda u Vojvodini. Veina njih svrstava po parametrima za klasifikaciju povrinskih voda, ve due vreme, u II klasu voda, meutim, u periodu od 2003. do 2007. godine, uoeno je vee odstupanje od ciljne klase kvaliteta (II klase) u odnosu na prethodne godine pri emu su ova odstupanja najizraenija za HS DTD i vodotoke koji imaju manju sposobnost biolokog samopreiavanja (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodnomatematiki fakultet, Departman za hemiju 2009).
Granice izmeu klasa ekolokog statusa I-II pH vrednost Rastvoreni kiseonik BPK5 Ukupni organski ugljenik (TOC) Amonijum jon (NH4 - N) Nitrati (NO3-N) Ortofosfati (PO4-P) Ukupni rastvoreni fosfor (P) Hloridi
11

Parametar

Jedinice

II-III

III-IV

IV-V

HEMIJSKI I FIZIKO-HEMIJSKI PARAMETRI OCENE EKOLOKOG STATUSA11 6,5 - 8,5 6,5 - 8,5 6,5-8,5 <6,5 ; >8,5 mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l 8,512 2,0 2,0 0,1 1,00 0,02 0,05 50 7,0 5,0 5,0 0,3 3,00 0,1 0,2 100 5,0 8,0 9,0 0,8 6,00 0,2 0,4 4,0 20,0 23,0 1,0 15,00 0,5 1,0

Vrednost parametara za godinji/viegodinji period odreuje se kao C80 (80 percentide) osim za rastvoreni kiseonik koji se odreuje kao C10 (10 percentid). 12 Moe biti i manja ako je prirodna vrednost manja.

11

BIOLOKI PARAMETRI OCENE EKOLOKOG STATUSA vodeni makrobeskimenjaci saprobni indeks (metoda Zelinka & Marvan) BMWP skor ASPT skor indeks diverziteta (metoda ShannonWeaver) ukupan broj taksona BNBI indeks uee Oligochaeta-Tubificidae broj vrsta koljki broj vrsta Gastopoda broj osetljivih taksona fitobentos IPS indeks CEE indeks fitoplankton CYA EUG abundanca biomasa fitoplanktona, hlorofil a indeks diverziteta (metoda ShannonWeaver) ukupan broj taksona ukupni koliformi fekalni koliformi fekalne enterokoke odnos oligotrofnih i heterotrofnih bakterija - OB/HB broj aerobnih heterotrofa (metoda Kohl) broj/1 ml broj/100 ml broj/100 ml broj/100 ml % % elija/ml g/l makrofite 2,4 15 500 100 40 10 500 1,6 10,0 10000 1000 400 1 10000 100000 750000 0,8 7,0 100000 10000 4000 0,5 2,0 1000000 100000 40000 2,50 2,50 2000 25,0 5,00 5,00 5000 50,0 10,00 10,00 15000 100,0 20,00 15,00 25000 250,0 14 12 10 9 8 7 6 5 % 2,10 50,00 5,00 2,20 17,00 3,50 10,00 2,65 40,00 4,00 1,50 10,00 2,80 25,00 3,00 4,00 3,00 2,90 30,00 3,00 1,20 9,00 2,10 40,00 3,20 10,00 2,00 0,50 5,00 1,40 70,00

MIKROBIOLOKI PARAMETRI OCENE EKOLOKOG STATUSA

Tabela 5. Parametri za klasifikaciju povrinskih voda granice klasa ekolokog statusa i granice klasa ekolokog potencijala za reke (Tipa 1) (Pravilnik o parametrima ekolokog i hemijskog statusa povrinskih voda i parametrima hemijskog i kvantitativnog statusa podzemnih voda 2011)

12

Meu najveim zagaivaima, svakako je, prehrambrena industrija sa svojim velikim preraivakim kapacitetima (fabrike eera i ulja, klanice, svinogojske farme, fabrike voa i povra, mlekare i u izvesnoj meri i mlinsko-pekaraska industrija). Ovi pogoni isputaju, uglavnom, zagaenja organskog karaktera koje je dominatno na celom podruju AP Vojvodine. Optereenje koje prima deonica kanala Hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav od Vrbasa do Beeja, pri radu sezonske industrije, kree se u zavisnosti od popunjenosti kapaciteta prerade i do 1,8 m3/s isputenih jako zagaenih voda, uz emisiju zagaenja od oko 1,6 kg O2/s izraena kao BPK5. Ovoj velikoj emisiji zagaenja na raspolaganju su protoci sveih voda od oko 0,5-15 m3/s (kroz ustavu "Vrbas") i 15-20 m3/s kroz ustavu "Kucura". Meutim, u pojedinim periodima godine protok kroz ustavu "Vrbas" se obustavlja kako bi se, uz rad crpne stanice u Bezdanu odrali projektovani vodostaji, i tako obezbedilo uredno snabdevanje korisnika vodom i kompenzirali gubici nastali evapo-transpiracijom i infiltracijom. Takoe, zagaenjem, je optereen kanal Novi Sad - Savino Selo (na deonici kroz Novi Sad), a na pojedinim deonicima i kanal Jegrika. U Hidrosistemu Dunav-Tisa-Dunav u Banatu zagaenjem je optereen Kikindski kanal, kanal Begej nizvodno od Zrenjanina i u izvesnoj meri i kanal "Banatska Palanka - Novi Beej", na deonici nizvodno od Vlajkovca (Dipl. biolog Pavle Kilibarda 2002). 2.1.2. Granine vrednosti emisija za vode u Direktivama Evropske Unije Do koje e se mere izvriti preiavanje upotrebljene vode, zavisi od zahteva koji se postavljaju za vode koje izlaze iz postrojenja za preiavanje otpadnih voda. Dugo vremena ti zahtevi su se odreivali na osnovu voda recipijenta i njihovog kvaliteta. Danas, se meutim, propisuju granine vrednosti za kvalite tih voda. Direktive EU koje su od primarnog znaaja kada su u pitanju standardi bazirani na tehnologijama za isputanje otpadnih voda u povrinske vode su Direktiva 96/61/EC koja se odnosi na integrisano spreavanje i kontrolu zagaenja (njena kodifikovana verzija, Direktiva 2008/1/EC) i Direktiva 91/271/EEC koja se odnosi na tretman isputanja gradskih otpadnih voda i otpadnih voda koje potiu iz odreenih industrijskih sektora. Direktivom 91/271/EEC su na prvom mestu postavljeni standardi kvaliteta efluenta postrojenja za preiavanje gradskih otpadnih voda koji kao minimum moraju biti postignuti primenom odgovarajueg tretmana. Takoe, Direktivom su definisane i granine vrednosti emisije za odreene polutante (BPK5, HPK, suspendovane materije, ukupan azot i ukupan fosfor) u zavisnosti od prirode povrinske vode u koje se otpadne vode isputaju u smislu njihove osetljivosti na eutrofikaciju (Dr Boo Dalmacija 2010).

Parametri Biohemijska potronja kiseonika u toku 5 dana (BPK5) (g O2/m3) Hemijska potronja kiseonika (g O2/m3)

Koncetracija 25 125

% smanjenja 70-90 75

13

Ukupne suspendovane materije (g/m3)

35

90

Tabela 6. Norme kvaliteta efluenta postrojenja za preiavanje gradskih otpadnih voda (komunalne otpadne vode ili meavina ovih voda sa industrijskim), Aneks I Direktive 91/271/EEC
Parametri Ukupni fosfor Ukupni azot (organski N + NH4-N + NO2-N + NO3-N) Granine vrednosti (2 g P / m3) za postrojenja kapaciteta 10.000 - 100.000 ES (1 g P / m3) za postrojenja kapaciteta vea od 100.000 ES (15 g N / m3) za postrojenja kapaciteta 10.000 - 100.000 ES (10 g N / m3) za postrojenja kapaciteta vea od 100.000 ES % smanjenja 80

70-80

Tabela 7. Norme kvaliteta efluenta za preiavanje otpadnih voda u regionima osetljivim na eutrofikaciju, Aneks I Direktive 91/271/EEC

3. PROJEKTOVANJE TEHNIKIH SISTEMA ZA PREIAVANJE OTPADNIH VODA

Projektovanje tehnikih sistema za preiavanje otpadnih voda je sloen problem koji zahteva angaovanje velikog broja strunjaka razliitih profila, od graevinskih inenjera, tehnologa, biologa do mainskih i inenjera zatite ivotne sredine i elektrotehnike. Sami tehniki sistemi projektuju se tako da zadovolje potrebe koje e se javiti 15 do 20 godina nakon izgradnje tehnikog sistema (projektni period). Osnovni ulazni podaci za projektovanje su: 1. Koliine i sastav otpadnih voda 2. Zahtevani stepen preiavanja otpadnih voda 3. Lokacija postrojenja. Na osnovu navedenih ulaznih podataka pristupa se izradi idejnog reenja i idejnog projekta. U idejnom reenju potrebno je obraditi nekoliko varijanti postrojenja za preiavanje otpadnih voda, ali i analizariti mogunost zajednikog preiavanja komunalnih i industrijskih otpadnih voda. U okviru njega sprovodi se tehno-ekonomska analiza varijanti reenja na osnovu kojeg se odabira najbolja varijanta za koju se kasnije radi ideni projekat. U idejnom projektu detaljnije se razrauju pojedini objekti postrojenja, i u okviru njega prilau se detaljni tehnoloki i hidrauliki prorauni, i manje detaljni statiki i ostali prorauni. Od grafikih priloga u projektu se prilau: situacija postrojenja, osnove i 14

preseci pojedinih objekata (u razmeri 1:100), tehnoloka ema preiavanja i hidrauliki profili postrojenja. Potom se pristupa izboru hidromainske opreme koji proizvode specijalizovani proizvoai u zemlji i inostranstu, pa se pristupa, na bazi pretpostavljene opreme, izradi glavnog arhitektonsko-graevinskog, mainskog, hidro-mainskog i elektro projekta (Ljubisavljevi, uki / Babi 2004). Kod nekih industrijskih otpadnih voda potrebno je u fazi idejnog reenja izraditi i laboratorijska ili pilot postrojenja za dokazivanje tehnolokih parametara, i izbor tehnolokog postupka preiavanja. Za razmatranje tehnikih sistema u preiavanju otpadnih voda u nastavku rada koristiemo se veliinom (brojem stanovnika) naselja. I to naselja ispod 2.000 stanovnika, naselja od 2.000 do 5.000 stanovnika i naselja preko 5.000 stanovnika. Podelu naselja po broju stanovnika po veliini naselja u AP Vojvodini dajemo u sledeoj tabeli.
Veliina naselja <250 250-500 500-1.000 1.000-1.500 1.500-2.000 2.000-3.000 3.000-4.000 4.000-5.000 5.000-7.500 7.500-10.000 10.000-20.000 20.000-50.000 50.000-100.000 > 100.00013 Broj naselja 38 32 59 74 41 67 48 17 34 12 20 9 4 1 Ukupan broj stanovnika 6.033 12.591 44.140 91.707 71.519 160.556 161.532 78.005 210.891 102.818 295.001 277.550 308.312 335.701 % stanovnitva 0,30 0,63 2,19 4,56 3,55 7,98 8,03 3,88 10,48 5,11 14,66 13,79 15,32 18,00

Tabela 8. Raspored stanovnitva po naseljima u AP Vojvodini po poposu iz 2002 i 2011. godine, Zavod za statistiku RS.

13

Po popisu iz 2011. godine

15

4. GLAVNI POSTUPCI PREIAVANJA OTPADNIH VODA

Postoji niz postupaka za preiavanje upotrebljenih voda, koji se kombinuju na razliite naine radi postizanja zahtevanog kvaliteta vode na ispustu, a u zavisnosti od sastava vode koja se dovodi na ureaj za preiavanja kao i od potrebnog stepena preiavanja. Uobiajeno preiavnje efluenata obuhvata sledee postpuke: Fiziko preiavanje o prethodna obrada (reetka, sita, drobilice, talonici za pesak, peskolovi, separatori masti i ulja), o primarno preiavanje koje omoguuje potpuniju eliminaciju suspendovanih materija. Kod primarnog uklanjanje suspendovanih estica najee se obavlja gravitacionim taloenjem (primarni talonici, uklanjanje suspendovanih estica flotacijom). Bioloko preiavanje (sekundarno preiavanje). Procesi sekundarnog preiavanja su aerobni i anaerobni bioloki procesi preiavanja u kojem se uklanjaju rastvorene i koloidno dispergovane materije iz otpadnih voda. Oni su zasnovani na biolokoj aktivnosti aerobnih, odnosno anaerobnih mikroorganizama (aktivni mulj, reaktor sa potpunim meanjem, aeratori, procesi produene aeracije, aerobne aerisane lagune, kapajui filter, biodisk). Tercijalno preiavanje. Kada je potrebno ostvariti visok stepen preiavanja ili pak uklanjanje materija koje se ne mogu bioloki preistiti, primenjuje se tercijalno preiavanje (odstranjivanje azota, fosfora, hlorisanje, eliminisanje tenzio-aktivnih materija, osmoza, itd).

16

Grafikon 3. Opta ema procesa preiavanja otpadnih voda, koja obuhvata komunalne i industrijske vode, u sluaju preiavanja sa otpadnim vodama naselja (Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju 2009) 17

4.1 Prethodna obrada ili prelimenarno preiavanje

Prethodna obrada ili prelimarno preiavanje podrazumeva operacije preiavanja otpadnih voda koje su smetene neposredno pre ulaska otpadnih voda u postrojenje za preiavanje otpadnih voda. Ona podrazumeva pumpnu stanicu, ujednaavanje protoka i sastava otpadnih voda i niz drugih operacija koje se nazivaju preliminarni tretman. Uobiajeno je da su postrojenja za preiavanje otpadnih voda dizajniran a tako da tok otpadnih voda dolazi do njih gravitaciono, meutim, est je sluaj da otpadne vode kanalizacionim sistemom do postrojenja dolaze gravitacijom, pa je njihov kraj uobiajeno ispod nivo na kojem se nalazi postrojenje. Zbog toga je na ulasku u sistem preiavanja neophodna pumpna stanica. Pored uobiajene pumpne stanice tu je i ujednaavanje protoka koje je nezamenjiva komponenta rada i upravljanja sa postrojenjem za preiavanjem otpadnih voda. Prethodna obrada obino zadovoljava tri vane funkcije preiavanja: uklanja vrste materije koje se nemogu tretirati preiavanjem; titi naknadne faze preiavanja; ali i unapreuje performanse nakadnog preiavanja. Operacije preliminarnog tretmana ukljuuje: reetke, usitnjivae, peskolove i ujednaavanje protoka otpadnih voda. 4.1.1 Pumpna stanica Pumpna stanica koja se upotrebljava u prelimaranom procesu preiavanja obino je puna pumpa (arhimedova pumpa) koja nije osetljiva na krupnije plivajue materije, pa uobiajene reetke, obavezne kod korienja centrifugalnih pumpi, nisu potrebne. Reetke kod plunih pumpi postavljaju se iza pumpi. Plune pumpe su sigurne u pogonu, i pravilno istalirane gotovo da ne predstavljuju nikad problem. Sa irokim su dijapazonom promena protoka (kapaciteta) ali i sa neto niim koeficijentom korisnog dejstva (50-55%) od centrifugalnih pumpi. Postoji dva tipa punih pumpi: otvorene koje rotiraju du ose i zatvorene, u kojoj se rotira i osa pumpe i cilinder koji je zatvara. Njihov glavni nedostatak je u velikom prostoru koje zauzimaju s obzirom na mali ugao u odnosu na horizontalu i ogranienu duinu od 10 metara koja se moe dostii.

Grafikon 4. Glavne dimenzije pune pumpe: d = unutranji dijametar cevi; D = spoljanji dijametar vijka; = ugao nagiba pumpe; H0 = najvea mogua visina dizanja; H1 = najmanja visina dobave; H2 = najvea visina dobave; H3 = srednja visina dobave; J = broj nezavisnih navoja; L = duina navoja; S = uspon vijka 18

Dijametar Okretaja vijka (m) u minuti 0.3 0.41 0.51 0.61 0.76 0.91 1.07 1.22 1.37 1.52 1.68 1.83 2.03 2.13 110 91 79 70 60 53 48 44 41 38 35 33 31 30

Maksimalni kapacitet kod ugla nagiba od 30o (m3/h) 1-navoj 2-navoja 3-navoja 34 42 52 66 83 103 112 140 175 168 210 262 288 360 451 434 542 678 621 776 970 881 1,101 1,376 1,132 1,415 1,769 1,486 1,858 2,322 1,774 2,216 2,771 2,230 2,788 3,484 2,791 3,488 4,360 3,219 4,023 5,029

Maksimalna visina kod ugla nagiba od 30o (m) 1-navoj 2-navoja 3-navoja 2.4 2.2 2.1 2.9 2.7 2.5 3.4 3 3 4 3.7 3.7 4.2 3.9 3.7 4.8 4.4 4.2 5.3 5 4.6 4.7 4.3 4.1 5.6 5.2 4.9 5.2 4.7 4.4 5.9 5.5 5.1 5.6 5.1 4.7 5.1 4.6 4.3 5.8 5.3 4.9

Tabela 9. Selekciona tabela uobiajenih punih pumpi (Davis 2010) 4.1.2 Paralov mera protoka Radi redovnog praenja promene protoka otpadnih voda na postrojenjima za preiavanje postavljaju se merai protoka, najee tipa Paral (po konstruktoru R. L. Parshall). Merai se postavljaju kako na poetku procesa tako i na kraju za merenje efluenta. Mera ima posebno oblikovano suenje radi smanjenja gubitaka na pritisku (za cca 25%). Mera je jednostavno konstruisan i vrlo je koristan za praenje protoka otpadnih voda u sistemu za preiavanje otpadnih voda. Vrlo je bitan dobar odabir veliine Paralovog meraa koji zavisi od oekivanog minimalnog i maksimalnog protoka otpadnih voda. Parsalov mera protoka jednako se koristi i u raznim drugim sistemima, a najee u poljoprivrednim kada je bitno da se zna protok voda na primer u navodnjavanju. Dimenzije Paralovog meraa su fiksirane tako da se dobije tranzija protoka koja nam daje veliine pomou kojih moemo izraunati sam protok. Ova tranzicija je prouzrokovana dizajnom parlovog meraa koji se suava u grlo dimenzije W, nakog kojeg voda pada na dno meraa. Otpadne vode u Paralov mera ulaze u suavajui deo u kojem se nalazi skala za oitavanje visine toka Ha (na treini duine suavajueg dela), vode potom ulaze u grlo meraa u kojem dolazi do tranzije protoka (pada, Hb) i zavravaju u proirujui deo. Paralov mera se dimenzionira tako da za sve oekivane protoke u sistemu preiavanja ne dolazi do turbulencija u merau koji onemoguuju pravilno merenje protoka. 19

Grafikon 5. Paralov mera protoka Ukoliko je tok u proirujuem delu Paralovog meraa protoka slobodan, tj. visina toka u proirujuem delu (Hb) manja od visine toka u suavajuem delu (Ha) za date irine grla Paralovog meraa protoka kao u tabeli 10, protok se jednostavno izraunava po jednainama datim u tabeli 11, ukoliko pak nije mora se uzeti u obzir korektivni faktor ije izraunavanje ovog puta neemo detaljno objasniti. irina grla 2,5 cm; 5,1 cm; 7,6 cm 15,2 cm; 22,9 cm 30 cm do 2,4 m 2,4 m do 15,2 m Hb/Ha 0,5 0,6 0,7 0,8

Tabela 10. Paralov kriterijum smanjenja toka irina grla 8 cm 15 cm 23 cm 30 cm do 2,4 m 3 m do 15,2 m Jednaina Q = 0,177 Ha1,547 Q = 0,381 Ha1,58 Q = 0,535 Ha1,53 Q = 0,372 W (3,281 Ha)1,570 W 0,026 Q = (2,29 W + 0,474) Ha 1,6 Kapacitet slobodnog toka (m3/s) 0,0008 0,054 0,0014 0,11 0,0025 0,25 do 4,0 do 56

Tabela 11. Jednaine za proraunavanje veliine protoka u Paralovom merau protoka

20

U tabeli koja sledi date su pojedinane dimenzije Paralovog meraa protoka prema oekivanim minimalnim i maksimalnim protocima.
Minima lni protok m3/h 5 10 40 50 70 100 130 Maksi malni protok, m3/h 300 520 1630 2450 3360 5100 6900 W (m) A (m) B (m) C (m) D (m) E (m) F (m) G (mm) N (mm) x (mm)

0.15 0.23 0.3 0.46 0.61 0.91 1.22

0.61 0.88 1.37 1.45 1.52 1.68 1.83

0.61 0.86 1.34 1.42 1.5 1.64 1.79

0.4 0.38 0.61 0.76 0.91 1.22 1.52

0.4 0.57 0.84 1.03 1.21 1.57 1.94

0.3 0.3 0.61 0.61 0.61 0.61 0.61

0.61 0.46 0.91 0.91 0.91 0.91 0.91

76 76 76 76 76 76 76

114 114 229 229 229 229 229

51 51 51 51 51 51 51

Tabela 12. Dimenzije Paralovog meraa protoka 4.1.3 Reetke Reetke slue za zadravanje plivajuih materija radi poveanja efikasnosti preiavanja ili radi zatite postrojenja od krupnijih predmeta koji bi mogli da izazovu zaepljenje pojedinih delova sistema za preiavanje otpadnih voda. Njihova efikasnost zavisi od razmaka izmeu ipki reetkih. Za fino ceenje razmak izmeu reetki je od 3 do 10 mm, za srednje fino od 10 do 25 mm, a za grublje tzv. prethodno ceenje od 30 do 100 mm. Koliina otpadaka koji se zadravaju na reetkama zavisi od vrste zagaene vode i irine otvora meu ipkama reetke. Za sanitarne vode, kod irine otvora od 16 mm, reetka zadrava oko 6 litara/stanovniku/godinje otpadaka; pri irini 20 mm, zadrava se oko 5 l/st/g. Ako je irina 30 mm (obino pred pumpnim stanicama), koliina otpada se smanjuje za 30 do 40 %. Kod velikih gradova sadraj otpadaka u vrstom stanju je oko 100 litara na 1000 m3 zagaene vode (Jahi 1990). Reetke se mogu istiti runo ili automatski. Automatski iene reetke nazivaju se mehanikim i one se upotrebljavaju u veim sistemima preiavanja otpadnih voda. Mehanike reetke obavezno se zatiuju reetkom za prethodno ceenje koje se runo iste, ili pak automatski ako su u pitanju velike koliine krupnih otpadnih materijala. Eliminacija otpadaka sa reetke vri se na vie naina: mineralizacija na sanitarnim deponijama, spaljivanje, drobljenje (sitnjenje) i zajednika obrada sa drugim muljem iz postrojenja.

Reetke mogu biti pokretne i nepokretne, zatim lune i lanane. Lananu reetku prikazuje sledei grafikon 6. Reetke se prave najee od gvoa. Postavljaju se upravno na tok vode u kanalu, obino pod uglom od 45 do 80o, ali i vertikalno. 21

Lanane reetke upotrebljavaju se za izdvanjanje mehanikih estica iz dubokih kanala. Letve za ienje privrene su na pogonskim lancima koje pokree mehanizam sa elektromotorom i reduktorom u glavi reetke. Pri ienju reetke, letve zahvataju otpadke, diu ih do glave gde ih istresaju u korito ili na transportnu traku, odnosno dalje na sabirno mesto.

Grafikon 6. Lanana reetka: 1 - pogon reetke; 2 - Izlazni levak; 3 - Kontejner ili traka za otpadke; 4 - Nosa; 5 - Lanac; 6 - Anker; 7 - ealj (reetka); 8 - Donji lananik; 9 Poklopac pogona; 10 - Poklopac gornjih lananika; 11 - Pogonski lananik; 12 Kanal; 13 - Betonska ispuna (Jahi 1990). Reetke se dimenzioniraju na prosenu brzinu toka od 1 do 1,5 m/s. Po nekim autorima ova brzina se preporuuje da bude manja, tj od 0,3 do 0,6 m/s. Brzine preko 1,5 m/s ne treba primenjivati jer moe doi do kvara mehanizma za ienje reetke zbog suvie vertikalnog pritiskanja otpadaka putem toka tenog fluida na reetku. 4.1.4 Talnice za pesak (peskolovi) U procesu preiavanja otpadnih voda peskolovi imaju zadatak da uklone pesak, ljaku i druge suspendovane materije koje imaju veliku brzinu taloenja i ne podleu biorazgradnji (inertan materijal). U tehnolokoj emi preiavanja peskolovi se postavljaju na poetku procesa, nakon grubih reetki. Peskolovi funkcioniu na principu smirivanja toka otpadnih voda tako da se omogui taloenje specifino teih estica peska, a ne specifino lakih estica organskog porekla koje se nose dalje na preradu. 22

Postoje vie tipova peskolova: sa horizontalnim tokom, aerisani i peskolovi sa krunim tokom (vrtloni peskolovi). Iako dugo u upotrebi, peskolovi sa horizontalnim tokom se sve manje upotrebljavaju a kao alternativa koriste se vrtloni i aerisani peskolovi. Pri krunom strujanju otpadne vode u vrtlonom peskolovu postoji pad pritiska po dnu u smeru od periferije ka centru, zbog ega se pesak skuplja u sredini i pada u udubljenje (komoru) za pesak odakle se evakuie mamut pumpom (vidi grafikon).

Grafikon 7. Vrtoni peskolov (Eddy&Metcalf 2003) Trenutno, dva vrtlona sistema su na tritu: sa komorom ravnog dna i malog otvora za sakupljanje peska i komore sa prelivnim dnom i velikim otvorom za sakupljanje peska. Oba ova sistema su patentirana tako da proizvoai obezbeuju komplentu jedinicu za koje nije neophodan dizajn. Tipino vreme zadravanja otpadnih voda u vrtlonom peskolovu pri maksimumalnom asovnom protoku se kree od 20 do 30 sekundi. Veliine peskolova usklauju se sa maksimalnim protokom otpadnih voda ne veim od 0,3 m3/s.

4.1.5 Ujednjivai protoka Tok otpadnih voda u sistem za preiavanje nije konstantan. ak i u doba sue, tok varira od sata do sata. Iznad prosean tok se pojavljuje sredinom jutra, a nii javlja se od 23 sata do 5 ujutru. Takva varijacija rezultira dramatinim promenama koliine suspendovanih materija i biohemijskom potronjom kiseonika (BPK). Ovakve promene uslonjavaju preiavanje otpdanih voda tj. njihovu efikasnost. Pored toga i projektovanje mnogih postrojenja za preiavanje s obzirom na oekivane maksimalne tokove vrlo esto podrazumeva predimenzioniranje sistema u odnosu na uobiajene 23

uslove. Svrha ujednjivaa protoka upravo je da se premoste ove varijacije toka tako da se otpadne vode tretiraju na priblino konstantnom toku. Ujednjivai toka mogu znaajno da poboljaju performanse sistema za preiavanje. U novim postrojenjima, ujednaavanje toka moe smanjiti veliine i cene pojedinih jedinica sistema za preiavanje. Osnovni faktori koji se moraju razmotriti pri projektovanju bazena za ujednaavanje toka su: (1) lokacija i konfiguracija terena, (2) zapremina bazena, (3) geometrija bazena, (4) zahtevi za vazduhom, (5) prilagoenost mestu u sistemu, i (6) mogunosti rada pumpe. Bazeni za ujednaavanje otpadnih voda uobiajeno se postavljaju blizu poetka primarnog tretmana, po mogunosti nakon pretretmana reetaka i peskolova. Dve uobiajene eme postavljanja bazena za ujednjaavanje u sistemu preiavanja su na samoj liniji tretmana (in-line) i ujednaavanje van linije (off-line).

Grafikon 8. Uobiajene postavke bazena za ujednjaavanje toka otpadnih voda u sistemu za preiavanje: (a) na liniji sistema (in-line), (b) izvan linije sistema (off-line) (Eddy&Metcalf 2003) Off-line aranman se obino koristi da se ublai tok u doba najvie padavina. U ovom aranmanu samo protok iznad nekog unapred odreenog protoka se preusmerava u bazen za ujednaavanje. Time se priguuje protok otpadnih voda efikasno, meutim ovaj aranman nije toliko efikasan u premotavanju dnevnih varijacija koncentracija suspendovanih materija. Potrebna zapremina bazena za ujednaavanje procenjuje se na osnovu oekivanih maksimalnih dnevnih protoka i dodatno uveana iz razloga: to rad aeratora i mealica ne dozvoljavaju potpuno uklanjanje voda iz bazena za ujednavanje u in-line sistemu. 24

to tok otpadnih voda doveden u bazen za meanje uslovljavaju odreenu zapreminu bazena. za nepredviene varijacije koje izlaze iz dnevnog modela toka.

Grafikon 9. Geometrija bazena za ujednaavanje (Eddy&Metcalf 2003) Ukoliko se bazen projektuje za in-line ujednaavanje protoka, geometrija treba da omogui neprekidan tok i meanje otpadnih voda to implicira da dugi pravogaoni bazeni treba da se izbegavaju, lokacije ulaza i izlaza otpadnih voda treba da su to blie jedna drugoj da bi se minimalizovalo zadravanje u bazenu. Pored toga ulaz otpadnih voda treba da se projektuje da bude blizu opreme za meanje. Zemljani bazeni od nepropustijive podloge uobiajeno su najjefitniji. Visina bazena varira od 3:1 do 2:1. Minimalna dubina vode zavisi od tipa opreme za aeraciju, meutim varira od 1,5 do 2 m. Gornji deo nasipa bazena trebalo bi da je dovoljno visok da zatiti bazen od erozije vetra. Ali i dovoljno irok da omoguuje kretanje vozila po njemu. Ograda mora biti obezbeena da onemogui prilaz stanovnitvu. Bazen moe biti izgraen i od betona i u reim sluajevima od elika. Betonska konstrukcija moe smanjiti zahteve za prostor bazena. Ukoliko je bazen u susedstvu, on moe biti i pokriven da se smanji neprijatan miris. Bazeni za ujednaavanje trae meanje bez obzira da li su u pitanju in-line ili off-line bazeni. Adekvatna aeracija i meanje onemoguavaju taloenje i smanjuju neprijatne mirise. Mehaniki aeratori i difuzna aeracija se upotrebljava da se obezbedi i meanje i aeracija. Difuzni aerator sistemi treba da obezbede od 1,6 do 2,9 m3 vazduha po asu na svaki m3 prostora bazena. Mehaniko meanje trai za preiavanje komunalnih otpadnih voda sa koncentracijom suspendovanih materija od 200 mg/L od 0,004 do 0,008 kW po m3 bazena. A da bi se obezbedili uslovi za advekvatno dopremanje vazduha neophodno je od 0,6 do 0,9 m3/h vazduha na svaki m3 bazena. Selekcione tabele za izbor mehanikog aeratora data su u tabelama ispod:

25

Size, kW

OTRb, kg/MJ 0.20 0.23 0.23 0.23 0.22 0.20 0.21 0.19 0.20 0.21

Nominalni rad, dubina, m 1.8 1.8 1.8 1.8 2.4 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0

0.75 1.5 2.5 3.5 5.5 7.5 10 15 20 25

Ukupna zona meanja, m 6 8 12 14 15 15 19 22 24 26

Ukupna zona O2 disperzije, m 20 30 45 50 50 55 60 70 80 85

Tabela 13. Selekciona tabela za izbor mehanikog aeratora. b OTR kiseonik transfer mera (Davis 2010)

Grafikon 10. Zahtevi dubine bazena plivajueg aeratora i ilustracija oblika aeratora (Davis 2010) 4.1.5 Alternativni naini ureenja preliminarnog tretmana otpadnih voda Postoji niz naina da se uredi zadovoljavajui proces preliminarnog tretmana. Na grafikonu 12 koji sledi predstavljani su neki iji raspored i ureenje zavise ili od naina uliva otpadnih voda u preliminarni deo tretmana otpadnih voda ili od kasnijeg, zahtevanog nizvodnog procesa otpadnih voda. Kombinovane otpadne vode (komunalne i industrijske) zahtevaju vii nivo prerade i veu opremu od one koja se planira za komunalne otpadne vode. Upotreba membranske tehnologije preiavanja i/ili sitnomehurine difuzera trai efikasnije uklanjanje inertnih materija. Grafikon koji sledi ilustruje razne alternative koje su u upotrebi. Ova lista nije konana. 26

Grafikon 11. Primeri pojedinih ema procesa preliminarnog tretmana otpadnih voda (Davis 2010)

4.2 Primarno preiavanje

Primarni tretman je prvi proces znaajnog uklanjanja delova organskog zagaenja (suspendovanih materija) u sistemu za preiavanje otpadnih voda. Suspendovane materije dobrinose biolokoj potrebi za kiseonikom (BPK) otpadnih voda. Uklanjanjem suspendovanih materija smanjuje se i bioloka potreba za kiseonikom. Primarnim tretmanom uklanjaju se i plivajue i preostale nesuspendovane materije. Plivajue materije sastoje se od masnoa, ulja, plastike, lia, kose i drugih plivajuih materija. Osnovni proces primarnog tretmana jeste taloenje/sedimentacija. Zbog toga se ovaj proces esto naziva primarno taloenje. Ono je nastariji i najraireniji proces u preiavanju otpadnih voda. Primarno taloenje odvija se u betonskom bazenu u kome je brzina toka vrlo mala, ime se omoguuje taloenje suspendovanih materija, i isplivavanje na povrinu materija lakih od vode. Talonici podrazumevaju i opremu za skupljanje i evakuaciju istaloenog mulja i plivajue pene. Primarnim taloenjem moe se iz otpadne vode ukloniti od 50 do 70 % suspendovanih materija, i do 25 do 40 % BPK5 (Ljubisavljevi, uki / Babi 2004).

27

Tri vana parametra za projektovanje primarnih talonika su vreme taloenja, flokulacija i dubina bazena. Due vreme taloenja poveae flokulaciju i poboljati efikasnost taloenja, meutim nakon izvesnog vremena zbog svoje bioloke aktivnosti nataloeni materijal postaje anaerobian isputajui gasove ananerobine dekompozicije koji vraaju nataloene estice nazad u otpadne vode i tako smanjuju efikasnost taloenja. U pojedinom momentu samo taloenje i gasovima vraanje estica nazad u otpadne vode se izjednauje. Najee talonici su ili kruni ili pravougaoni. Generalno pravougaoni talonici zbog zastajanja mulja u uglovim talonika zahtevaju komplikovanije mehanizme sakupljanja mulja. Pravougaoni talonici se ee primenjuju u sistemima na kojim je ogranien prostor. U krunim talonicima otpadne vode se uvode ili centralno ili periferno (grafikon 14). Centralno uvoenje otpadnih voda u talonik je ee. Da bi obezbedilo neprekidno funkcionisanje talonika, najmanje dva talonika se projektuju. Obino talonici se projektuju u parovima sa kutijom za razdvajanje toka (grafikon 13).

Grafikon 12. Kutija za razdvajanje toka dva primarna talonika Kruni talonici se favorizuju zbog manjih zahteva za odravanje, iz razloga to su im pokretaki leajevi van vode i to su im trokovi izgradnje nii od izgradnje pravougaonih talonika. Njihova osnovna mana je to zahtevaju sloeniju betonsku izradu, vie cevovoda i pumpi. Vie talonika koji samostalno funkcioniu obavezno je za sva postrojenja ije projektovane prosene koliine otpadnih voda prelaze 380 m3/danu. Za proraunavanje kapaciteta talonika uzima se prosena dnevna koliina otpadnih voda, a s obzirom na oekivane maksimalne protoke koji mogu biti i dva ili tri puta vei od prosenih dnevnih koliina ili u ekstremnim sluajevima i od deset do petnaest puta sugerie se maksimalno etvoroasovna koliina otpadnih voda kao osnova za projektovanje. Povrinsko optereenje koje se preporuuje za projektovanje talonika kree se od 30 do 50 m/d (m3 otpadne vode na dan po m2 horizontalne projekcije povrine talonika). Za usvojeno povrinsko optereenje vreme zadravanja vode odreuje potrebnu dubinu primarnog talonika. 28

Grafikon 13. Kruni talonici: (a) sa centralnom dostavom otpadnih voda, (b) sa perifernom dostavom (Eddy&Metcalf 2003) Uobiajeno vreme zadravanja otpadnih voda u talonicima projektuje se na 1,5 do 2,5 sata (prosek 2 sata). Ali i manje od ovog. Na primer pojedini testovi su pokazali da teoretsko vreme zadravanja od 202 minuta odgovara stvarnom vremenu taloenje od 74 minuta. Brzina dotoka vode u talonik ograniava se na 0,020 do 0,025 m/s. Povrinsko optereenje je osnovna ulazna veliina za odreivanje i povrine i prenika cirkularnog talonika. Iako su izgraeni i talonici od 100 m prenika preporuuje se da njihov maksimalni prenik bude manji od 50 metara zbog negativnih efekata vetra. Uobiajeno prenici talonika se kreu od 3 do 60 metara, a najee od 10 do 45 metara. Povrinsko optereenje i dubina talonika su prisno vezani. Da bi se postigla vea efikasnost projektuje se dublji talonik sa manjim povrinskim optereenjem. Uglavnom dubine talonika se kreu od 3 do 5 metara sa uobiajenom dubinom od 4,3 metra. Sadanji trendovi favorizuju dublje talonike. Prenik krunog talonika moemo jednostavno izraunati na osnovu datog povrinskog optereenja (na primer 40 m3/dan na m2) i poznate prosene dnevne koliine otpadnih voda u danima sa maksimalnom potronjom vode. Vidimo to na 29

primeru grada Apatina ije koliine otpadnih voda, procenjuje se (bez industrije), odgovaraju koliinama otpadnih voda od 40.000 ekvivalntnih stanovnika. S obzirom na ovu injenicu, prosena dnevna koliina otpadnih voda u danima sa maksimalnom potronjom vode ( u Apatinu je 12.000 m3/dan. Da bi izraunali traeni prenik krunog talonika, izraunaemo prvo zahtevanu povrinu s obzirom na dato porinsko optereenje (40 m3/dan na m2): = 300 (1)

Sada nam preostaje jo da izraunamo prenik krunog talonika po sledeoj jednaini: = 19,54 m tj. 20 m (2)

S obzirom da je preporueno da talonici idu u parovima, apatinskom sistemu preiavanja otpadnih voda su neophodna dva kruna talonika za primarno preiavanja prenika od po 10 metara.

4.3 Sekundarno (bioloko) preiavanje

Glavni cilj konvencionalnog sekundarnog tretmana otpadnih voda je oksidacija bioloki razgradivih materija koje su prole primarni tretman ali i dalje uklanjanje suspendovanih materija. Zbog sve veeg uoavanja tetnosti nutrijenata, sekundarni tretman esto ukljuuje i uklanjanje azota i fosfora. U fazi biolokog preiavanja, u zavisnosti od efikasnosti pojedinih objekata, mogue je postii snienje BPK zagaenja voda u granicama od 35 do 95 % (Jahi 1990). Bioloko preiavanje podrazumeva ukljanjenje supendovanih materija i bioloki razgardivih materija uz pomo mikrobiolokih populacija koje razgrauju organske materije. Ova razgradnja odvija se uz prisustvo kiseonika (aerobic), u odsustvu kiseonika (anaerobic) ili procesima u kojima je kiseonik neobavezan (facultative). Bioloko preiavanje manje zagaenih koliina otpadnih voda moe se vriti u prirodnim ili polutehnikim uslovima, dok se vee koliine otpadnih voda preiavaju u vetakim tj. tehnikim uslovima. Pri prirodnim ili polutehnikim uslovima koriste se velike povrine zemljita, odnosno velike povrine plitkih bazena (laguna) radi obezbeenja unoenja kiseonika. Kod vetaki formiranih uslova velika povrina se obezbeuje kroz dva razliita procesa: (I) bioloku filtraciju i (2) aktivni mulj. 4.3.1 Procedni filter Sekundarni ili bioloki tretman u tehnikim uslovima poinje sa procesom aeracije koji se realizaciju procednim filterom. 30

Procedni filter sastoji se iz rotacionog distributivnog cevnog sistema koji prska otpadnu vodu preko sloja najee krupnog ljunka koji na svojoj povrini sadri bioloki film koji razgrauje otpad pri prolazu kroz sloj. Bioloki film na svakom kamenu sastoji se od bakterija ukljuujui gljive, alge, larve insekata, pueve i sl. Akumulirana mikrobioloka masa periodino sklizne sa kamena i dospe na dno filtera zajedno sa tretiranom vodom dospeva u sekundarni talonik odakle se kasnije izdvaja kao aktivni mulj. U procednom filteru, mikroorganizmi sa povrine kontakta razgrauju organske materije u forme CO2 , H2O i neke druge stabilne forme umnoavajui se pri tome. U sekundarnom taloniku, bakterije i mikroorganizmi u gornjoj preienoj zoni talonika postaju "gladni" pa se sputaju u zonu mulja koja se tada naziva aktivni mulj, usled velikog njihovog prisustva (Pavlovi 2004).

Grafikon 14. Procedni filter Optereenje procednog filtera moe biti: (1) bioloko i (2) hidrauliko. Bioloko (organsko) optereenje procednog filtera (BPKop) jednako je: (g BPK/m3d) Q = protok otpadne vode (m3/d) BPKi - BPK istaloene otpadne vode (mg/l) V = zapremina filterskog medija (m3) U gornjoj formuli ne uzima se u obzir BPK recirkulacionog toka iz naknadnog talonika. 31 (3)

Hidrauliko optereenje biofiltera (Hop) rauna se prema izrazu: (m3/m2d) Q = protok otpadne vode (m3/d) Qr = protok recikulacionog toka (m3/d) A = povrina gornjeg dela filtera (m2) (4)

4.3.2 Aeracioni bazen Aeracija obezbeuje dva vna procesa preiavanja: snabdeva sistem preivanja sa potrebnim kiseonikom za rast mirkoorganizama i obezbeuje optimalni kontakt suspendovanih i rastvorenih materija sa mikroorganizmima. Aeracioni sistem koristi od 50 do 65 % ukupne potrebne energije za uobiajan proces biolokog preiavanja u sistemu preiavanja otpadnih voda. Vreme aeracije otpadnih voda kree se od upotrebljenog procesa preiavanja. Sistem Mehaniki aeratori fiziki rasprskavanjem vazduhom iznad bazena, kao to stvaraju otpadnih voda. 30 minuta do 36 asa u zavisnosti od aeracije moe biti mehaniki ili difuzni. meaju otpadne vode sa atmosfererski turbulenciju koja obezbeuje meanje

U mehanike aeratore ubrajamo: etke, lopatice ili propelere koji meaju atmosferski vazduh sa otpadnim vodama. Povrinski aeratori plove na povrini ili su na drugi nain privreni na povrini otpadnih voda. Mehaniki aeratori po ceni su pristupaniji i jednostavniji i jeftiniji za odravanje. Difuzna aeracija se izvodi u dubokim bazenima, u koje se pomou roto-duvaljki i difuzora (finoporoznih materijala), rasporeenih na dnu bazena, unosi vazduh za aeraciju i meanje. Dubinska (difuzna) aeracija ima niz znaajnih prednosti. Naime, kod ovog sistema postie se velika sigurnost u radu postrojenja, posebno zimi, jer nema problema sa smrzavanjem. Vreme aeracije iznosi obino od 6 do 8 asova. Za postizanje dobrih efekata dubinske aeracije klasinog tipa, vaan je oblik bazena za kojeg postoji saglasnost da odnos irine bazena prema dubini treba da je 1:1, ili da irina bazena ne treba da pree dubinu bazena pomnoenu sa brojem linija aeracijskih tela. Neki autori navode da radi postizanja optimalnog meanja otpadne vode i povratnog mulja zapremina bazena za aeraciju ne bi trebalo da bude vea od 150 m3, a dubina do 4 m (Jahi 1990).

32

Grafikon 15. Aeracioni bazen sa difuznom aeracijom: (1) Dovod komprinovanog vazduha; (2) Difuzori; (3) Aeracioni bazen (Jahi 1990) Tok procesa aeracije sa aktivnim muljem zavisan je od vie parametara, kao to su: (1) trajanje aeracije; (2) optereenje izraeno preko BPK na jedinicu zapremine aeracionog bazena; (3) odnos organske supstance i mikroorganizama. Trajanje aeracije moe se izratiti formulom: (h) V zapremina aeracionog bazena (m3) Q koliina infulenta bez uea recirkuloacione koliine (m3/d) Bioloko optereenje (Bo) aeracionog bazena izraava se preko ulazne vrednosti BPK, i to u g/d po 1 m3 zapremine bazena. (g BPK/m2d) Q koliina influenta (m3/d) BPKi BPK influenta ili efluenta posle primarnog taloenja (mg/l). (6) (5)

33

Odnos organske supstance i mikroorganizama (Os/M) predstavlja sposobnost izraavanja optereenja muljem u aeracionom bazenu. Vrednost Os/M se rauna kao koliina gBPK na dan, koja dolazi na 1g suve materije (SM) mulja u bioaeracionom bazenu. (7) SM koncentracija mulja (masa mikroorganizama) u aeracionom bazenu (mg/l ili kg/m3) U tabeli koja sledi za razliite tipove aeracionih procesa dati su podaci o optereenju na jedinicu zapremine, odnos Os/M, vreme trajanja aeracije, stepen recirkulacije aktivnog mulja i efekta snienja BPK. Koliina mulja koja recirkulira iz sekundarnog talonika u aeracionom bazenu izraava se u procentima u odnosu na koliinu influenta (procenat povrtanog mulja). Efekat snienja BPK rauna se kao koefijent vrednosti BPK dobijene u procesu aeracije u sekundarnom taloenju i vrednosti BPK influenta.
Proces Produena ae. Obina aerac. Stepenasta ae Kontaktna stabilizacija Visokoopter. aeracija Aerac. sa O2 Optereenje (g BPK/m3d) 150-500 500-650 500-800 500-800 vie od 1300 vie od 1900 Os/M gBPK/gSMd 0,05-0,2 0,2-0,5 0,2-0,5 0,2-0,5 0,5-1,0 0,6-1,5 Trajanje aeracije (h) 20-30 6,0-7,5 5,0-7,0 6,0-7,0 2,5-3,5 1,0-3,0 Proc.povrtan. mulja (%) 100 30 50 100 100 50 Efekat sni. BPK (%) 85-95 90-95 85-95 85-90 80-85 90-95

Tabela 14. Optereenje i eksploatacioni parametri za razliite aeracione sisteme (Jahi 1990). 4.3.3 Sekundarni talonik Sekundarni (finalni) talonik namenjen je za izdvajanje biolokog mulja iz otpadnih voda, nakon njenog izlaska iz aeracionog bazena ili procednog filtera. Izdvajanje mulja iz sekundarnog talonika mnogo je vanije nego iz primarnog talonika. Naime, sutina procesa sa aktivnim muljem je da se iz tih talonika izvesna koliina mulja (povratni mulj) kontinualno odstranjuje i vraa u aeracioni bazen. Viak tog mulja mora biti uklonjen pre nego to se izgubi njegova aktivnost, zbog uginua mikroorganizama na dnu talonika usled nedostatka kiseonika. Tokom procesa zgunjavanja, estice mulja padaju na dno talonika i odvode se u koncentrisanom obliku. Upravo zgunjavanje mulja u sekundarnom taloniku pouzrokuje i njegove osnovne probleme u radu. Tako da posebna panja prilikom projektovanja sekundarnog talonika daje se na rad talonika sa minimalnim procesom zgunjavanja i upotrebu ureaja za uklanjanje zgunjenog mulja. S obzirom na ova vane obzire, tok otpadnih voda i karatekteristika mulja su u osnovni pravilnog projektovanja sekundarnog talonika. 34

Sekundarni talonik moe biti pravougaonog ili krunog oblika, zatim horizontalnog, vertikalnog ili radijalnog tipa, sa ili bez sistema za zgrtanje taloga sa dna talonika. Sekundarni talonici do kapaciteta 2000 ES mogu se graditi bez zgrataa mulja. Za kapacitet postrojenja od 10.000 ES, hidrauliki su povoljniji etvorougaoni talonici sa zgrtaem mulja, s tim da odnos irine prema dubini bude od 1:1 do 1:6, a sama dubina od 2 do 3 metra. Postrojenja iznad 10.000 ES preporuljivo je graditi sa vie etvorougaonih talonika, ili, to je uobiajeno sa krunim radijalnim talonikom sa zgrataem mulja. Prenici krunih talonika mogu biti od 3 do 60 metara, a najee od 10 do 30 metara. U postrojenju za preiavanje otpadnih voda moraju se predvideti najmanje dva sekundarna talonika zbog povremenog ienja. Evakuacija mulja se moe obavljati centralno pomou radijalnih zgrtaa koji sporo rotiraju (slino kao kod primarnih talonika). Potrebno je obezbediti brzu evakuaciju mulja zbog recirkulacije zbog toga skuplja mulja moe biti sa usisavanjem. Ukoliko se koristi usisavanje mulja tada se talonik projektuje sa vrlo malim nagibom (Ljubisavljevi, uki / Babi 2004). Prilikom dimenzionisanja naknadnih talonika uzima se u obzir i hidrauliko povrinsko optereenje (m3 otpadne vode / m2 horizontalne projekcije talonika na dan) i povrinsko optereenje muljem muljni fluks (kg mulja / m2 horizontalne projekcije talonice na as). U tabeli koja sledi date su tipine vrednosti za dimenzionisanje sekundarnih talonika kod postrojenja za preiavanje komunalnih otpadnih voda.
Tip preiavanja Povrinsko optereenje (m3/m2 d) proseno maksimum 14-24 40-48 16-32 40-48 8-16 24-32 Optereenje muljem (kg/m2 h) proseno maksimum 3-5 8 3-6 9 1-5 7 Dubina (m) 3-4 3,5-5,0 3,5-5,0

Biofiltar Aktivni mulj Produena aeracija

Tabela 15. Tipine vrednosti za dimenzionisanje sekundarnih talonika (Ljubisavljevi, uki / Babi 2004).

4.4 Tercijalno preiavanje

Potreba preiavanja otpadnih voda i nakon procesa sekundarnog preiavanja zasniva se na zadovoljavanju jedne ili vie potreba koji slede: 1. Porast populacijskog pritiska rezultovao je u porastu optereenja otpadnih voda sa organskim i suspendovanim materijama koje se izlivaju u reke, potoke i jezera. 2. Potrebe da se povea uklanjanje suspendovanih materija kako bi se obezbedila efikasnija dezinfekcija otpadnih voda. 3. Potreba za ukljanjenje nutrijenata da bi se ograniila eutrofikacija osetljivih recipijenata otpadnih voda. 35

4. Potreba da se uklone pojedine materije koje tete recipijentima otpadnih voda. Na poetku sedamdesetih XX veka, ovi procesi su zvani "napredni tretman otpadnih voda" s obzirom da su podrazumevali tehnike koje su bile naprednije od sekundarnog tretmana otpadnih voda. U poslednje tri decenije mnoge od ovih tehnologija ili su direktno inkorporirane u sekundarni tretman, na primer uklanjanje nutrijenata, ili su zbog zadovoljavanja striknih standarda isputanja otpadnih voda postale konvencionalne, standardne tehnologije. Ovi procesi ukljuuju hemijsku precipitaciju (taloenje), granularnu filtraciju, membransku filtraciju i adsoprciju aktivnog uglja. S obzirom da su ovi procesi, danas, ve konvencionalni, njih je bolje nazivati tercijalni tretman otpadnih voda nego napredni tretman. Danas se naprednim tretmanom nazivaju procesi koji upotrebljavaju vazduhom uklanjanje isparljivih jedinjenja, razmenu jona, nanofiltraciju ili reverzibilnu osmozu i druge sline tehnologije koji za cilj imaju dostizanje odreenog kvaliteta otpadnih voda. 4.4.1 Hemijska precipitacija fosfora S obzirom da je fosfor glavni element u podsticanju eutrofikacije, ogranienja njegove koncentracije u efluentima nalaze se u mnogim direktivama, pravilnicima i zakonima. Pre razvoja tehnologije biolokog uklanjanja fosfora (biological phosphorus removal BPR), hemijska precipitacija fosfora bila je osnovni nain uklanjanja fosfora. U mnogim sluajevima, ona je jo uvek jedini praktini metod dostizanja standarda s obzirom na prosto i ekonomska ogranienja. Osim toga hemijska precipitacija esto se ukljuuje u BPR postrojenja u sluajevima podrke BPR tehnologiji u ekstremnim uslovima ali ukoliko se zahtevaju stroiji standardi koji ne mogu da se zadovolje samo BPR tehnologijom. Otpadna voda sadri fofor u vidu organskih mineralnih jedinjenja. Svi polifosfati (molekularno dehidrirani fosfati) postepeno hidrolizuju u vodenom rastvoru, pa se vraaju na orto oblik ( ) iz kojih su izvedeni. Fosfor u otpadnim vodama uobiajeno je u obliku monohidrogenog fosfata ( ). Monohidrogen fosfati iz otpadnih voda mogu se odstraniti hemijskom precipitacijom, uz dodavanje aluminijum-sulfata, feri-sulfata ili hlorida i krea. Za uspenu flokulaciju, formiranje pahuljica aluminijum-hidroksida ili feri-hidroksida potrebno je da pH vrednost bude od 6,5 do 7,8 zbog ega je potrebno dodavati kre. Za precipitaciju treba obezbediti odgovarajue uslove, kao to su: 1. brzo meanje dodatnih hemikalija sa vodom (sa zadravnjem od 1 do 2 minute), 2. sporo meanje u flokulatoru (od 20 do 40 minuta zadravanja; periferna brzina na kraju bazena maksimum o,3 m/s), 3. taloenje u taloniku sa oblakom mulja (2 asa zadravanje, povrinsko optereenje, zavisno od vrste hemikalija, ne vee od 1,5 m/h), 4. automatsko doziranje hemikalija, podeeno dinamici dotoka influenta. 36

4.4.2 Granularna filtracija Granularna filtracija se koristi kada se od efluenta zahteva da njegove ukupno suspendovane materije (TSS) ne prelaze koncentraciju od 10 mg/L. Prosene dnevne koncentracije efluenta koje se dostiu granularnom filtracijom nalaze se u tabeli dole. Filter influent Bez hemijske koagulacije Efluent TSS, mg/L 3-10 1-5 10-20 6-15 Sa tercijalnom hemijskom koagulacijom Efluent TSS, mg/L 0-5 0-5 0-3 0-3

Konvencioni aktivni mulj Produena aeracija Visokoefikasni procedni filter Dvostruki procedni filter

Tabela 16. Uobiajene dnevne koncentracije efluenta nakon granularne filtracije sekundarnog efluenta (Davis 2010). S obzirom da je deo ukupno suspendovanih materija i biomasa, i to je deo te biomase biorazgradiv uklanjanje ukupnih suspendovanih materija smanjuje u efluentu i BPK. Pored toga, upotreba granularne filtracije u kombinaciji sa hemijskom koagulacijom smanjuje koncentraciju fosfora do 0,1 mg/L. Takoe je mogue granularnu filtraciju kombinovati sa uklanjanjem azota, tada se azot iz efluenta ukloni i do 90 %. Pet tipova granularne filtracije se upotreblja u filtraciji otpadnih voda: (1) konvencionalni filter sa dovodom otpadnih voda od gore; (2) duboki filter sa dovodom otpadnih voda od gore; (3) duboki filter sa dovodom otpadnih voda od dole; (4) pulsirajui filter, i (5) filter sa putujuim mostom.

Grafikon 16. Granilarni filteri: (levo) Konvencionalni sa jednim medijumom i dovodom vode od gore; (desno) Duboki filter sa dovodom otpadnih voda od dole (Davis 2010). 37

4.4.3 Membranska filtracija Membrane mikrofiltracije niskog pritiska (MF) i ultrafiltracije (UF) upotrebljavaju se za tercijalni tretman efluenenata pogona preiavanja otpadnih voda. Iako se membranska filtracija moe upotrbljavati umesto granularne filtracije, ona se vrlo esto upotrebljava u pretretmanu sekundarnog efluenta (pre sekundarnog talonika) da bi se pomogao dalji tretman otpadnih voda revezibilnom osmozom. Membrane koje su sastavni deo membranske filtracije napravljene su od sintetikih materijala koji su polupropustljive; tj, visoko propustljive za pojedine materije a malo propustljive za druge. Da bi se materije iz otpadnih voda uklonile membranskom filtracijom, otpadne vode se upumpavaju na povrinu membrane i tako se ostvaruje separacija materija.

Grafikon 17. ema dva tipa membranske filtracije. Membrane poseduju neke od navednih osobina koje im omoguuju filtraciju: (1) veliina membranskih pora; (2) uklanja elemente pojedinih molekularnih masa; (3) materijal membrane i njegova geometrija; (4) uklanja ciljane materijale; (5) napravljena je za odreenu vrstu i kvalitet voda koje tretira. Pored ovih osobina, membranski proces, takoe, moemo kategorisati i po tome da li se koristi proces koji upotrebljava pritisak ili proces koji se vodi elektrino. Po upotrebi membranske filtracije u tretmanu voda, membrane moemo klasifikovati u dve vee kategorije: (1) one koje se koriste za izdvajanje jona iz tretirane vode, kao to su revezibilna osmoza (RO) i nanofiltracija (NF) i (2) one koje se koriste za izdvajanje suspendovanih estica iz voda, kao to su mikrofiltracija (MF) i ultrafiltracija (UF).

Grafikon 18. ematsko poreenje odabranih procesa separacije (Davis 2010). 38

U tehnikoj upotrebi membrane se nalaze u razliitim konfiguracijama koje omoguuju membransku filtraciju: (1) cevasti moduli; (2) uplja vlakna; (3) ploasta; (4) ketrid filetr; (5) u posudi sa pritiskom.

Grafikon 19. Ploasta konfiguracija membrana.

4.5 Obrada i dispozicija mulja

U procesu preiavanja otpadnih voda, generee se novi problem: mulj. to je vii stepen preiavanja otpadnih voda, vea se koliina mulja mora zbrinuti. Zadovoljavajua obrada i dispozicija u itavom procesu preiavanja moe biti najkomplikovaniji deo procesa. Ali i najskuplji (U.S. EPA, 1979). Mulj sadri nataloene materije iz otpadnih voda i materije koje su nastale u samom procesu preiavanja otpadnih voda. Koliina mulja procesa preiavanja je znaajna. U primarnom tretmanu, koliina mulja dostie od 0.25 do 0.35 % ukupne koliine tretirane otpadne vode. U procesima u kojima se u tretmanu upotrebljiva aktivni mulj (sekundarni tretman) te koliine narastaju na 1.5 do 2.0 % tretirane otpadne vode. Upotreba hemikalija u procesima za ukljanjanje fosfora dodaju novih 1.0 % mulja na ovu sumu.

39

S obzirom da su suvi ostaci mulja relativno niski (1 - 6 %) u odnosu na koliinu vode u mulju, mulj nastao u procesu preiavanja jo uvek nosi sa sobom znaajne koliine vode koje, zbog toga, postaju najvaniji deo celog procesa tretmana mulja. Upravo, proces odvajanja vode od suvih ostataka predstavlja najznaajniji deo procesa preiavanja mulja iz otpadnih voda. Izdvojena voda nakon obrade mulja vraa se u glavni proces preiavanja otpadnih voda, a izdvojen mulj se tretira da bi mu se smanjila gustoa patogena i smanjilo vrem e trulenja (Davis 2010). Osnovni procesi obrade mulja su u: 1. Prethodnom/priliminarno tretmanu odpadnih voda: Opad sa reetaka/sita, iz peskolova se obrauje i dispozituje. 2. Zgunjavanju mulja: Ovi procesi se koriste u cilju odvajanja vode od materija kako bi se smanjila koliina mulja u daljem procesu preiavanja i unapredila njegova efikasnost. Voda se izdvaja gravitaciono, flokulacijom, centrifugom i na druge naine. 3. Stabilizaciji mulja: Mulj se stabilizuje kako bi se smanjio broj patogana u mulju, otklonili neprijatni mirisi, i zaustavilo raspadanje mulja. Biomaterije su proizvodi stabilizacije. Prepoznajemo sledee stabilizacione tretmane: bazna stabilizacija, aerobna stabilizacija (poznata kao aerobna digestacija)/, i anaerobna stabilizacija (anaerobna digestacija). Poslednja dva tretmana pomau takoe i u uklanjanju koliina mulja kao i njegovih voda. U sluaju anaerobne stabilizacije generie se metan u procesu obrade mulja. Nastali metan se, vrlo esto, upotrebljava kao izvor energije koja se upotrebljava u tretmanu otpadnih voda. 4. Procesu ujednaavanja: U ovim procesima se mulj tretira sa hemikalijama i toplotom kako bi se vie vode moglo odvojiti od od ostatka mulja. 5. Procesima ukljanjanja vode: Ovi procesi se koriste kako bi se uklonila voda zbog zadovoljavanja standarda efluenata, unapredilo rukovanje sa muljem, smanjili transportni trokovi, curenje mulja sa mesta dispozicije mulja, zbog daljeg procesa mulja (na primer u insineratorima), smanjile energetske potrebe sistema. Separacioni procesi ukljuuju centrifugiranje, filter prese i suve krevete. 6. Procesima smanjenja mulja: Kako bi se ujednaila najstabilnija forma ostataka mulja i minimalizovale njihove koliine, u kompostovanju ili u termalnim procesima poput suenja ili spaljivanja/insineracije (Davis 2010). Iako generisanje energije iz mulja za kasniju upotrebu u sistemu preiavanja otpadnih voda ima svoju dugu tradiciju, ono je u poslednje vreme, sve zanimljivije. Oporavak energije iz mulja/biomaterija je dobro zasnovana tehnologija koja nalazi sve vie svog opravdanja s obzirom na rast cene komercijalne energije. Azot i fosfor iz mulja je znaajan resurs koji moe biti oporavljen za ponovnu upotrebu. Konano, krajnja dispozicija mulja je u zemljite, vazduh i vodu. Zahtevi procesa spaljivanja mulja nekada utiu na sam izbor obrade mulja, a njegova dispozicija u okean i vodene tokove odavno je nezakonska.

40

Koncentracija suvih materija u procentima, % Operacija ili proces Opseg Primarni talonik Primarni mulj 5-9 Primarni mulj sa ciklonskim peskolovom 0.5-3 Primarni mulj i aktivni mulj 3-8 Primarni mulj i procedni filter 4-10 Primarni mulj sa gvozdenim solima za 0.5-3 uklanjanje fosfora Primarni mulj sa dodatkom manje krea 2-8 za uklanjenje fosfora Primarni mulj sa dodatkom vie krea za 4-16 uklanjenje fosfora Sekundarni talonik Aktivni mulj sa primarnim taloenjem 0.5-1.5 Aktivni mulj bez primarnog taloenja 0.8-2.5 Kiseonik visoke istoe sa primarnim 1.3-3 taloenjem Kiseonik visoke istoe bez primarnim 1.4-4 taloenjem Procedni filter 1-3 Rotacioni bioloki kontaktor (RBK) 1-3 Gvatacioni zguivai Primarni mulj 5-10 Primani mulj i aktivni mulj 2-8 Primarni mulj i procedni filter 4-9 Flotator pod pritiskom Aktivni mulj sa dodacima polimera 4-6 Aktivni mulj bez dodataka polimera 3-5 Centrifugalni zguiva 4-8 Anaerobni digestor Primarni mulj 2-5 Primarni mulj i aktivni mulj 1.5-4 Primarni mulj i procedni filter 2-4 Aerobni digestor Primarni mulj 2.5-7 Primarni mulj i aktivni mulj 1.5-4 Primarni mulj i procedni filter 0.8-2.5 Tipina vrednost 6 1.5 4 5 2 4 10

0.8 1.3 2 2.5 1.5 1.5 8 4 5 5 4 5 4 2.5 3 3.5 2.5 1.3

Tabela 17. Koncentracija suvih materija u mulju iz razliitih operacija ili procesa preiavanja (Eddy&Metcalf 2003). Da bi smo izraunali koliine oekivanog mulja neophodno je da znamo specifine teine otpadnih voda i mulja. Specifinu teinu vrstih materija mulja odreemo s obzirom na injenicu da je u m ulju sadrano 90 % vode i 10 % materija. Od ovih 10%, treina je mineralnih materija specifine teine 2.5, dve treina isparljivih materija 1.0. Znajui ovo ukupna specifina teina vrstih materija (Su) mulja je 1.5 po sledeej jednaini izraunata:

41

(8) Ukoliko sada uzmemo da je specina teina vode jednaka jedinici, izraunaemo specifinu teinu mulja (Sm) po sledeoj jednaini:

(9) Zapreminu mulja moemo sada izraunati koristii se sledeom jednainom: (10) Gde su V zapremina, m3 Ms masa suvih materija, kg w gustina vode, 103 kg/m3 Sm specifina masa mulja Ps procenat vrstih materija izraen u decimali Podaci o koliinama suvih materija mulja nastalim razliitim procesima i operacijama preiavanja otpadnih voda predstavljeni su u sledeoj tabeli 14. Iako su podaci u tabeli korisni, treba naglasiti da nastala koliina suvih materija znatno e odstupati od stvarne koliine. Korespodentna tabela o koncetracijama suvih materija koje se mogu oekivati iz razliitih procesa ve je data u tabeli 13.
Tretman ili proces Specifina teina materija u mulju 1.4 Specifina teina mulja Suve materije (kg/103 m3) Tipina Opseg vrednost 110-170 150 70-100 60-100 80-120 80-120 12-24 240-400 600-1300 12-30 80 70 100 100 20 300 800 18

Primarno taloenje 1.02 Aktivni mulj (otpad 1.25 1.005 biomaterija) Procedni filter 1.45 1.025 Produena aeracija 1.30 1.015 Aerisana laguna 1.30 1.01 Filtracija 1.20 1.005 Hemijski dodaci primarnom taloniku za uklanjanje fosfora sa manje krea (3501.9 1.04 500 mg/l) sa vie krea (8002.2 1.05 1600 mg/l) Denitrifikacija 1.20 1.005

Tabela 18. Koliine suvih materija mulja nastalim razliitih operacijama ili procesa preiavanja (Eddy&Metcalf 2003). 42

4.6 Kompaktna postrojenja (package plant)

Manje zajednice (naselja i gradovi) uobiajeno se suoavaju sa problemima nabavke i odravanja konvencionalnih sistema za preiavanje otpadnih voda. Ovi problemi se dodatno komplikuju ukoliko nemaju obrazovane i stalno zaposlene operatore. Dodatni zahtevi koji se zahtevaju od kvaliteta efluenata iz sistema za preiavanje otpadnih voda poveali su interes za upotrebu kompaktnih postrojenje (package plant) u mnogim dravama SAD i Evrope. Kako za tretman otpadnih voda, ova postrojenja esto se upotrebljavaju i za preiavanja voda za pie, kada je neophodno ukloniti gvoe ili mangezijum iz podzemnih voda putem oksidacije i filtracije na primer. Prema proizvoaima, kompaktna postrojenja se postavljaju za tokove otpadnih voda od 7.5 do 1892 m3/danu, iako se najee postavljaju za tokove od 38 do 946 m3/danu otpadnih voda (Eddy&Metcalf 2003). Ona predstavljaju alternativu klasinoj tehnologiji preiavanja otpadnih voda. Osnovna razlika ovih postrojenja u odnosu na konvencionalna jeste da su ova postrojenja sastavljanja u fabrikama, kompaktna i da se transportuju direktno na mesto na kom postrojenje treba da bude postavljeno. Tipina kompaktna postrojenja su: postrojenje sa produenom aeracijom, SBR (sequencing batch reactors) postrojenja, postrojenja sa oksidacionim bazenom, rotacioni bioloki kontaktori, i postrojenja sa fiziko/hemijskim procesima. Kompaktno postrojenje sa produenom aeracijom sastoji se od eline cisterne koja je izdeljena na nekoliko delova u kojima se odvijaju sledei procesi: ujednaivanje toka, aeracija, ienje, dezinfekcija i aeracija mulja. Ovo kompaktno postrojenje se moe koristiti u naseljima u kojima nije neophodno tercijalno preiavanja niti ukljanjenje azota i fosfora. Uobiajeno u naseljima sa koliinom otpadne vode od 7,5 do 379 m3/danu. U sluajevima veih kompaktnih postrojenja sa produenom aeracijom umesto elinih upotrebljavaju se betonske cisterne.

4.6.1 SBR (SEQUENCING BATCH REACTOR) kompaktno postrojenje

SBR kompaktno postrojenje je varijacija procesa aktivnog mulja. U ovom postrojenju sav bioloki tretman otpadnih voda odvija se u jednoj cisterni. Za razliku od konvencionalnog tretmana aktivnog mulja, SBR proces ne zahteva dodatne cisterne za aeraciju i taloenje. SBR sistem sadri dve i vie reaktor cisterni koje ili paralelno funkcioniu, ili funkcioniu kao cisterna za ujednaivaanje protoka i reaktor cisterna. Postoji vie tipova SBR sistema ukljuujui one sa neprikidnim influentom po jedinici vremena, sa diskontinuiranim influentom po jedinici vremena, zasnovane na zapremini influenta, one sa naizmeninim krunim sistemom (u kojom se upotrebljava mlazna aeracija), i, na one SBR modifikovane sisteme koje zavise od razliitih proizvoaa. SBR sistemi uobiajeno se upotrebljavaju u naseljima sa koliinom otpadnih voda od 38 do 758 m3/dan. Otpadne vode u SBR proces obino ulaze nakon to se vee materije iz otpadnih voda uklone prvo na sitima/reetkama, a izlaze iz SBR procesa u bazen za ujednaavanje toka i kasnije na proces dezinfekcije. SBR proces uobiajeno nema primarne i sekundarne talonike. Uobiajeno SBR proces sastoji se od pet faza: punjenje, reakcija, taloenje, ceenje i mirovanje. Svaka od ovih faza upravljanja je programobilnim logikim kontrolorom sa kojim se moe upravljati sa

43

udaljenih lokacija. U fazi punjenja otpadne vode ulaze u bazen u kojima se meaju sa istaloenom biomasom iz prethodnog ciklusa. Ova faza ponekad sadri i aeraciju. Potom, otpadne vode ulaze u fazu reakcije, u aerisani bazen u kojem se odvija oksidacija i nitrifikacija otpadnih voda. U fazi taloenja koriste se aeracija i meanje otpadnih voda. Potom se otpadne vode usmeravaju u bazen za ceenje. A u zavrnoj fazi otpadne vode miruju u bazenu gde se delovi mulja dodatno uklanjaju i odlau kao otpadni mulj. SBR sistem ne zahteva povratak aktivnog mulja, s obzirom da se i aeracija i taloenje odvijaju u jednom bazenu/cisterni. SBR proces je varijacija procesa aktivnog mulja. On se od konvencionalnog procesa aktivnog mulja razlikuje po tome to je SBR proces odvija u jednom bazenu, ili cilindru, dok konvencionalna postrojenja se baziraju na vie bazena. Prema izvetaju EPA agencije SAD iz 1999. godine, SBR je proces aktivnog mulja koji se pre odvija u vremenu nego to mu je potreban prostor. S obzirom na ovu injenicu SBR proces preiavanja znatno je ekonominiji i efikasniji za manja naselja i gradove od konvencionalnog procesa. Rad SBR postrojenja zasnovan je na punjenju-pranjenju bazena i na pet osnovnih procesa punjenje, reagovanje, taloenje, ceenje i mirovanje. PUNJENJE

Tokom faze punjenja, bazen prihvata otpadne vode. Influent donosi hranu za mikroorganizme u aktivnom mulju, stvarajuu uslove za otpoinjanje biohemijskih reakcija. Mehaniko meanje i aeracija za razliita scenarija ove faze SBR tretmana razlikuju su: Statiko punjenje pod ovim tretmanom, meanje i aeracija ne otpoinju dok influent ulazi u bazen. Statiko punjenje se koristi za inicijalno pokretanje SBR tretmana, kod postrojenja u kojima nije potrebna nitrifikacija ili denitrifikacija, ali i tokom perioda niih koliina otpadnih voda u cilju utede energije. Meano punjenje u ovom scenariju punjenja, mehaniki mikseri su aktivni dok aeratori ostaju neaktivni. Akcija meanja proizvodi uniformisanu sadrinu influenta i biomase. S obzirom da nema aeracije, anaerobni uslovi su prisutni, tako da se zapoinje denitrifikacija. Anaerobi uslovi, pri uslovima meanja, otpoinju jo u samom punjenju bazena. U anaerobnim uslovima biomasa prolazi kroz oslobaenje fosfora. Ovo oslobaenje resorbira preostala biomasa kada se aerobni uslovi ponovo uspostave. Oslobaenje fosfora odvija se jedino u anaerobnim uslovima. Aerisano punjenje u ovom scenariju, i aeratori i mehanike mealice su aktivne. Sadraj bazena se aerie kako bi anaerobne zone otpadnih voda konvertovale u aerobne. Ciklus aeracije smanjuje organski materijal i postie se nitrifikacija. U cilju postizanja dentrifikacije, pak, neophodna je iskljuenje aeracij e i dovoda kiseonika i promoacija anaerobnih uslova. Ukljuivanje/iskljuivanjem dovoda kiseonika u ovoj fazi, otpoinje i nitrifikacija i dentitrifikacija. Koliina rastvorenog kiseonika se stalno meri u ovoj fazi tako da ne pree koncentraciju od 0,2 mg/ L. To osigurava da e se anaerobni uslovi pojaviti u zavrnog fazi SBR tretmana, u fazi mirovanja.

REGOVANJE

Ovom fazom stvaraju se dalje smanjenje ili "peglanje" parametara otpadne vode. Tokom ove faze, nema dodatne nove otpadne vode u bazenu, a mehaniko meanje i aeracija su ukljueni. S

44

obzirom da nema dodatnih koliina otpadnih voda i novog organskog optereenja, uklanjanje organskih materija znaajno se poveava u ovoj fazi. Vei deo uklanjanja organskog optereenja upravo se odvija u ovoj fazi. Dalja nitrifikacija se pojavljuje nastavkom mehanikog meanja i aeracije veina nitrifikacije odvija se u pod uslovima meanog punjenja prve faze SBR procesa. Oslobaeni fosfora u toku meanog punjenja, plus dodatni fosfor, odvaja se u toku faze reagovanja. TALOENJE

Tokom ove faze, u mirnim uslovima dolazi do taloenja aktivnog mulja ne dolazi do punjenja bazena niti su aeracija i mehaniko meanje ukljueni. Aktivni mulj se taloi u muljnu masu koja se naziva muljno ebe. Ova faza je kljuna u SBR ciklusu, s obzirom da nerastvorene materije se ne taloe brzo, neki deo ovog mulja u toku sledee faze mirovanja zna da iz bazena ode zajedno sa efluentom, znaajno degradirajui kvalitet efluenta. CEENJE

U toku ove faze, uklanja se ist efluent nastao u prethodnoj fazi taloenja. Nakon zavretka taloenja, signal se alje koji otvara ventil za praenjenje efluenta. Otptimalno je da koliina ove oteene vode je jednaka koliini vode koja je dodata u prvoj fazi SBR procesa, fazi punjenja. Takoe je vano da se pena ili skrama ne prazne zajedno sa preienom vodom. Odvod efluenta iz bazena se postavlja to je mogue vie u odnosu na dno bazena kako bi se izbeglo meanje nataloene biomase. MIROVANJE

Ova faza poinje nakon zavretka ceenja, a pre faze punjenja. Tokom ove faze, manja koliina aktivnog mulja sa dna baazena se ispumpava iz bazena (Poltak 2005).

4.6.2 Trokovi izgradnje SBR kompaktnog postrojenja

Ukupni trokovi izgradnje SBR kompaktnog postrojenja po glavi stanovnika vei su za manja SBR postrojenja neko za vea. Zanemarivajui cenu izgradnje betonskih ili elinih bazena cene opreme za SBR proces predstavljene su u sledeoj tabeli. Operacioni trokovi vei su za manja SBR postrojenja nego za vea. Faktori koji utiu na cenu SBR postrojenja ukljuuju: srednji i maksimalno oekivani tok otpadnih voda, tip bazena, tipa aeracionog sitema, zahtevani kvalitet efluenta i mesto izgradnje postrojenja. Operacioni i trokovi odravanja SBR postrojenja su specifina za svako posebno postrojenje i kreu se u opsegu od 0,21 do 0,53 dolara po tretiranom kubnom metru otpadne vode. Tok (m3 / dan) 38 190 757 3785 Procenjeni budetski trokovi po m3 () 797-996 398 140 50

Tabela 19. Procena trokova za SBR postrojenja (EPA 832-F-00-016 2000).

45

5. KOMUNALNE OTPADNE VODE

Jedna od moguih definicija otpadnih voda je sledea: Voda koja je na bilo koji nain zagaena tokom upotrebe predstavlja otpadnu vodu. Otpadne vode mogu biti otpadne vode domainstava, produkt ljudskog ili ivotinjskog zagaenja, zagaenja industrije ili atmosferskih prilika. Uobiajeno se otpadnim vodama smatraju otpadne vode iz naselja. Gradske (komunalne) otpadne vode u sebi sadre neorganske i organske materije rastvorene ili u vidu suspenzija14. U ovim vodama su prisutni i razliiti mikroorganizmi. Komunalne otpadne vode ine otpadne vode iz domainstava, ali i otpadne vode iz komercijalnih i drugih zdanja (hoteli, prodavnice, oping centri, i dr.). Koliina vode koja se dnevno troi po stanovniku, a time i koliina nastale otpadne vode, zavisi od standarda i kulture u pojedinim zemljama i uglavnom se kree od 150-500 litara/stanovniku/danu15 (ukovi and Stojanovi 2009). Sam sastav i stepen zagaenosti gradskih otpadnih voda procenjuje se prema koliini materija u suspenziji, koliini rastvorenih materija i prema biolokoj potrebi za kiseonikom. Rauna se da, u normalnim uslovima, jedan stanovnik odbacuje prosenu koliinu zagaujuih materija iji je sastav ustaljen. Sastav otpadnih voda po frakcijama (mestu nastanka u domainstvu) dat je u sledeoj tabeli:
Parametar Ukupne vrste materije Volatilne vrste materije Suspendovane vrste materije Volatilne vrste suspendovane materije BPK5 HPK Ukupni azot Amonijak Nitriti i nitrati Ukupni fosfor Ukupne koliformne bakterije16 Fekalne koliformne bakterije17 Masa otpada g/stan./danu 115-170 65-85 35-50 25-40 35-50 115-125 6-17 1-3 <1 1-4 Koncentracije mg/l 680-1000 380-500 200-290 150-240 200-290 680-730 35-100 6-18 <1 6-24 1010-1012 108-1010

Tabela 20. Karakteristike otpadnih voda iz domainstva (ukovi / Stojanovi 2009) Optereenost otpadnih voda po stanovniku izraena je preko vrednosti BPK518 koja je razliita i uglavnom se kree oko 70 g/stanovniku/danu, mada ova vrednost zavisi i od niza faktora kao i od doba dana.
14

Prema definiciji Federacije za kontrolu otpadnih voda, otpadne vode iz naselja sadre 99,94% teinskih voda. Ostalih 0,06% predstavlja materijal koji je rastvoren ili suspendovan u vodi. (Mojovi 2004). 15 U Francuskoj od 200 do 500 l/stanovniku/dan; u Italiji od 150 do 350 l/st./dan; u Kanadi od 400 do 500 l/st./dan; u Japanu od 300 do 500 l/st. / dan; u vajcarskoj oko 500 l/st./dan (Ljubisavljevi, uki and Babi 2004). 16 Koncentracije izraene u broju mikroorganizama/litru. 17 Koncentracije izraene u broju mikroorganizama/litru.
18

Bioloka potronja kiseonika (BPK) predstavlja koliinu kiseonika utroenog od strane mikroorganizama tokom procesa dekompozicije bioloki razgradljive organske materije. Vrednost BPK je indirektni pokazatelj koliine

46

Da bi mogli pristupiti proraunu tehniki sistema za preiavanje otpadnih voda vrlo je vano imati dobre procene koliina otpadnih voda. U Jugoslaviji projektanti su obino raunali sa buduom specifinom prosenom koliinom otpadnih voda od 360 l/st. dan (samo stanovnitvo bez industrije). Kod separacionog sistema kanalazacije, ova koliina se umanjuje (najee za 15%) za koliinu vode koja se koristi za zalivanje zelenila, polivanje i pranje ulica, gaenje poara i neke druge sline potrebe, jer ove vode ne dospevaju u kanalizaciju za upotrebljenu vodu (Ljubisavljevi, uki / Babi 2004). Koliinu otpadne vode za separacioni sistem kanalizacije u toku jednog dana moemo izraunati na primeru naselja od 1000 stanovnika (preciznije, otpadne vode 1000 ekvivalentnih stanovnika). Za tu projektansku procenu bie nam potrebno odrediti prosene dnevne vrednosti otpadnih voda tog naselja u danima sa maksimalnom i minimalnom potronjom vode, kao i maksimalne i minimalne asovne protoke otpadnih voda naselja. Zbog jednostavnosti izostaviemo doprinos industrije zagaenju otpadnih voda i razmatraemo odvojene otpadne vode naselja od atmosferske kanalizacije naselja.

5.1. Prosena dnevna koliina otpadnih voda

Smatra se da, zavisno od uslova snabdevanja vodom, ivotnog standarda i naina ukljuivanja u kanalizacionu mreu, jedan stanovnik odbacuje prosenu koliinu zagaenih materija iji je sastav ustaljen i konstantan (osnovni ekvivalent je stanovnik). Naravno da ova prosena koliina zavisi od zemlje i kraja u kome taj stanovnik ivi. U Francuskoj, izuzimajui posebne sluajeve, utvrene su sledee dnevne koliine (po stanovniku): za naselja s manje od 10.000 stanovnika za naselja sa od 10.000 do 50.000 stanovnika za naselja sa vie od 50.000 stanovnika 150 l 200 l 250-500 l

Tabela 21. U Francuskoj utvrene dnevne koliina otpadnih voda (po stanovniku) po veliinama naselja (Degremont 1976) U nastavku prorauna koristiemo za srednje dnevne koliine otpadnih voda (po stanovniku) utvrene po vrsti naselja u Francuskoj, a za maksimalne dnevne uzeemo u Jugoslaviji utvrenu buduu specifinu prosenu koliinu otpadnih voda od 360 l/st. dan.

organske materije prisutne u otpadnoj vodi. Prisutnost bioloki nerazgradivih komponenti u otpadnoj vodi manifestuje se veom vrednou HPK u odnosu na BPK. Vrednost BPK5 uobiajeno predstavlja 70-80% od BPK. Nizak nivo BPK vezuje se za dobar kvalitet otpadnih voda, dok visoki ukazuje na prisustvo zagaujuih materija (Dr Mirjana Vojinovi Miloradov 2011).

47

5.1.1 Maksimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as u toku jednog dana Maksimalnu koliinu otpadnih voda po stanovniku na as u toku jednog dana izraunaemo kada projektansku meru, od 360 l/st. dan, umanjimo za 15%, a vodei rauna na dnevne oscilacije (vidi grafikon 3), potom, pomnoimo sa procenjenom najveom koliinom na as u toku 24-asovnog oticanja koja se po Imhoffu procenjuje na 1/14 ukupnog dnevnog oticanja otpadnih voda.

Grafikon 20. Oscilacije koliina upotrebljene vode i taloljivih materija u njoj u gradu od 50.000 stanovnika za 24 h (Imhoff 1950) Najvea koliina otpadnih voda po stanovniku na as za naselja sa manje od 10.000 stanovnika u toku dana iznosi: = 0.0001054 (11)

Najvea koliina otpadnih voda po stanovniku na as za naselja od 10.000 do 50.000 stanovnika u toku dana iznosi: = 0,0001405 (12)

Najvea koliina otpadnih voda po stanovniku na as za naselja sa vie od 50.000 stanovnika u toku dana iznosi: = 0,0002529 (13)

Dok najvea koliina otpadnih voda naselja od 1000 stanovniku na as u toku dana iznosi: 48

0,0001054

(14)

5.1.2 Minimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as u toku jednog dana Minimalnu koliina otpadnih voda po stanovniku na as u toku dana izraunaemo kada utvrene Francuske dnevne koliina otpadnih voda (po stanovniku) po veliinama naselja, od 150, 200 i 360 l/st. dan, pomnoimo sa procenjenom najmanjom koliinom na as u toku 24-asovnog oticanja (noni prosek) koja se po Imhoffu procenjuje na 1/37 ukupnog dnevnog oticanja otpadnih voda. Minimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as za naselja s manje od 10.000 korisnika tako je: (15) Minimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as za naselja sa od 10.000 do 50.000 korisnika je: (16) A minimalna koliina otpadnih voda po stanovniku na as za naselja sa od 50.000 do 100.000 korisnika je: (17) A minimalna koliina otpadnih voda naselja od 1000 stanovniku na as u toku dana iznosi: (18) 5.1.3 Prosena dnevna koliina otpadnih voda u danima sa maksimalnom i minimalnom potronjom vode Prosene dnevne koliine otpadnih voda u danima sa maksimalnom (Qdmax), ili minimalnom (Qdmin) potronjom vode odreuju se mnoenjem prosene dnevne koliine otpadnih voda sa koeficijentima dnevne neravnomernosti: (19) (20) je maksimalna, a mininalna vrednost koeficijenta dnevne neravnomernosti potronje vode. Vrednost ovih koeficijenata zavisi od klimatskih karakteristika razmatranog podruja, standarda i navika stanovnitva. U naoj zemlji vrednost ovih koeficijenata su: ,a 49

Prosena dnevna koliina otpadnih voda u danima sa maksimalnom potronjom vode tako je za sva naselja u Vojvodini, a s obzirom na projektansku meru za sva tri tipa naselja, sledea: (21) (22) (23) Dok je prosena dnevna koliina otpadnih voda u danima sa minimalnom potronjom vode po stanovniku za naselja do 1000 stanovnika: (24) za naselja od 10.000 do 50.000 stanovnika: (25) a za naselja preko 50.000 stanovnika: (26) 5.1.4 Dnevno otpereenje zagaenja otpadnim vodama naselja od 1000 stanovnika izraeno u BPK5 U Francuskoj se BPK5 nepreraenih voda na dan po stanovniku obino procenju prema sledeoj tablici:
Odvojena mrea (separacioni sistem): Poluodvojena mrea: Jedinstvena mrea (opti sistem) 54 g 60 g 74 g

Tabela 22. U Francuskoj utvrene vrednosti BPK5 za razliite tipove kanaliazacionog sistema (Degremont 1976) S porastom ivotnog standarda zapaa se i porast zagaenja, kao i poveanje koliine otpadnih voda po korisniku (pri tome koliina vode ipak raste bre od zagaenja, pa otpadne vode imaju tendenciju poveanja uz manju koncentraciju). Koncentracija BPK5 varira tokom dana. Veoma esto dolazi do poklapanja vrnih koliina i koncentrcija; u tom sluaju se moe oekivati da maksimalno asovno zagaenje dostigne desetostruku vrednost prosenog asovnog zagaenja (Degremont 1976). 50

Izraunaemo, dalje, dnevno bioloko optereenje za, iz tabele, specifino bioloko optereenje separacionog sistema. Dnevno bioloko optereenje naselja od 1000 stanovnika izraunaemo tako to emo specifino bioloko optereenje po ekvivalentnom stanovniku, za svaki iz tabele 6 tip kanalizacionog sistema, pomoiti sa 1000 stanovnika: Dakle za separacionu sistem imamo: (27) Za poluodvojenu mreu: (28) A za jedinstvenu mreu (opti sistem): (29)

A, sobzirom da maksimalno asovno zagaenje dostie desetostruku vrednost prosenog asovnog zagaenja, za ova tri tipa kanalazicionog sistema maksimalna asovna zagaenja izraena u BPK5 su sledea: Za separacioni sistem: Za poluodvojenu mreu: A za jedinstvenu mreu: (30) (31) (32)

5.2 Optereenost suspendovanih materija otpadnih voda naselja od 1000 stanovnika

Dnevne koliine vrstih materija po jednom stanovniku, koje sobom donosi nepreraena voda, obino se procenjuju prema sledeoj tabeli:
vrste materije Materije koje se mogu istaloiti Materije koje se ne mogu istaloiti Ukupno Neorganske 20 g 10 g 30 g Organske 40 g 20 g 60 g Ukupno 60 g 30 g 90 g

Tabela 23. Dnevne koliine vrstih materija po stanovniku (ukovi / Stojanovi 2009)

51

Podrazumeva se da je ova dnevna koliina suspendovanih materija od 90 g/danu po stanovniku dobijena posle procesa proceivanja i odstranjivanja peska ne vodei rauna o materijama zadranim prilikom prethodne prerade19. Mulj se sastoji, kao to vidimo u tabeli 7, iz mineralnih i organskih neistih materija, koje se u ureajima za preiavanje izdvajuju iz vode. Koliina mulja najbolje se dade izraunati po broju stanovnitva. Ona ju u toliko vea to se voda u veem stepenu preiava. Od talonice na primer mogu se u najboljem sluaju oekivati da zadri samo taloljive materije. Bioloki ureaj e pord njih zadrati jo i netaloljive i rastovrene materije i dodati ih mulju. Ali jedan deo organskih materija e otii u vidu gasa ili tenosti. Koliine mulja koje se mogu oekivati pod raznim okolnostima date su u pregledu koji sledi:

a Sadraj vrstih materija g/st/dan A. TALONICA S TRULITEM: 1. sve, pod vodom ispumpan mulj iz levkastih basena 2. sve mulj koji se prilikom pumpanja oslobaa suvine vode 3. mokar istruleo mulj 4. na vazduhu osuen truo mulj sa vazduhom B. BIOLOKI FILTRI S TRULITEM: I = slabo optereeni II = jako optereeni 5. mulj iz zadnjih basena 6. sve izmean mulj iz prethodnog i zadnjeg kanala 7. truo meoviti mulj mokar 8. truo izmean mulj suv (porozan) C. UREAJ ZA OIVALJVANJE S TRULITEM 9. svee ispumpani suvian mulj 10. pretiui mulj, u gustini kako se on izdvaja posle poluaosvnog stanja, iz basena za bioaeraciju 11. sve pretiui mulj izmean s muljem iz prethodnog basena
19

b Sadraj vrstih materija % 2,5 5 13 45

c Sadraj vode % ( 97,5 95 87 55

d Koliina mulja l/st/dan

54 54 34 34

2,16 1,08 0,26 (0,13)

I 13 II 20 I 67 II 74 I 43 II 48 I 43 II 48

8 5 5,5 5 10 10 45 45

92 95 94,5 95 90 90 55 55

0,16 0,40 1,22 1,48 0,43 0,48 (0,17) (0,19)

31 31

0,7 1,5

99,3 98,5

4,43 2,07

85

4,5

95,5

1,87

Pri proceivanju sa razmakom ipki od 35 do 50 mm izdvajamo od 2 do 5 dm3 materija godinje po stanovniku, a pri razmaku ipki od 15 do 25 mm od 5 do 10 dm3 izdvojenih materija godinje po stanovniku. Pri odstranjivanju peska imamo da je godinja zapremina peksa po stanovniku u gustim naseljima reda 5 dm3, a u retkim naseljima do 12 dm3.

52

12. truo izmean mulj 13. izmean truo mulj, suen na vazduhu (poroz)

55 55

7 45

93 55

0,79 (0,23)

Tabela 24. Pregled koliina mulja koji se moe oekivati pod raznim okolnostima (Imhoff 1950)

Grafikon 21. Razvijanje gasa iz 1 kg organskih materija, bez vode, u sveem mulju dovedenom u zrelo trulita pri raznim temperaturama, po Fair-u i Moor-u (Imhoff 1950) Izraunajmo sada koliinu mulja i gasa u trulitu prvog stepena za 1000 stanovnika koje je veliko 30 litara po stanovniku, tj. ukupno za 1000 stanovnika, trulite prvog stepena veliko 30 m3. Iz tabele 8 vidimo da dnevno za naselje od 1000 stanovnika izdvajamo 1,08 x (1000/1000) = 1,08 m3 sveeg mulja. Vreme trulenja je 30/54 = 0,55 dana. Zagreva se na 25 oC. Prema grafikonu 5, koliina gasa je 150 l/kg organskih vrstih materija. vrstih materija ima (tabela 8) 54 g/stan/dan. Od toga je 70% organskih ili 0,7 x 54 = 37,8 g/stan/dan. Ukupna koliina gasa sada iznosi 150 x (37,8/1000) = 5,67 litara/stanovniku/dan ili za naselje od hiljadu stanovnika 5,67 x (1000/1000) = 5,67 m3/dan.

5.3 Proraunate koliine otpadnih voda, mulja i optereenja zagaenja po naseljima Vojvodine
Raun koji smo do sada u radu izloi posluie nam da proraunamo koliine otpadnih voda kao i njihovog optereenja na ivotnu sredinu u naseljima optine polazei od utvrenog broja stanovnika (prema popisu 2002) i proraunate potrebe za vodom po okruzima, optinama i naseljima AP Vojvodine koja je data u Strategiji vodosnabdevanja i zatita voda u AP Vojvodini iz 2009. godine20.

20

Proraun potreba za vodom po naseljima u Strategiji dat je u broju ekvivalenih stanovnika i to na osnovu broja stanovnika, broja domaih ivotinja (prema popisu 2002), javnoj i ostaloj protronji i gubicima.

53

6. INDUSTRIJSKE OTPADNE VODE

Razliite industrijske grane koriste vodu u procesu, za hlaenje, za pranje, odnosno odravanje higijenskih i sanitarnih uslova. Tako upotrebljavana voda se pojavljuje kao otpadna. Takvu vodu nazivamo industrijska otpadna voda. Ona se, uglavnom, prerauje odmah po isputanju iz industrijskih postrojenja, a u pojedinim sluajevima zajedno sa komunalnim otpadnim vodama. Pri proraun ureaja za preiavanje mogu se koristiti podaci koji vae za gradske otpadne vode na taj nain, to se uporede upotrebljene vode od industrije i gradske s obzirom na njihovu sadrinu u organskim materijama ili jo bolje s obzirom na njihove potrebe u kiseoniku. Tada se zaprljanost industrijskih voda izraava u "ekvivalentnim stanovnicima". Prema svetskim ispitivanjima primeri industrijskih upotrebljenih voda, svedeni na BPK5 ekivivalentnog stanovnika su sledei:
Proizvodnja Jedinica Specifini protok otpadnih voda (m3/jedinici) 4-50 13-18 4-8 11 7,5-16 15-60 10-16 5-35 5-25 0,5-10 1-10 2-10 20 0,5-3 150 0,2 0,15 0,15 0,38 60 ES (stanovnika/jedinici/dan)

HRANA Konzerviranje (voe/povre) Prerada kruke Prerada paradajza Prerada argarepe Prerada krompira Prerada pileeg mesa Prerada govedine Prerada ribe Slatkii/keks eerna repa Mlekare bez sirenja Mlekare sa sirenjem Margarin Klanica Proizvodnja kvasca STOARSTVO Svinjegojstvo Govedina Konji ivina ALKOHOL Destilacija alkohola PIA Pivare Sokovi Vino TEKSTIL Pamuk Vuna

1t 1t 1t 1t 1t 1t 1t 1t 1t 1t 1000 l mleka 1000 l mleka 1t 1 krava / 2,5 svinje 1t 1 t ive vage 1 t ive vage 1 t ive vage 1 t ive vage 1 t preraene eerne trske 1 m3 piva 1 m3 sokova 1 m3 vina 1t 1t

500 85-400 50-185 160-390 215-545 70-1600 20-600 300-2300 40-150 50 20-100 100-800 500 10-100 21000 35-100 65-150 65-150 15-20 4000

5-20 2-5 5 120-750 500-600

150-350 50-100 5 2800 5600

54

Vetaka svila Najlon Poliester Pranje vune Bojenje Izbeljivanje KOA I TAVLJENJE tavljenje Cipele CELULOZA I PAPIR Celuloza Papir Celuloza i papir zajedno HEMIJSKA INDUSTRIJA Boje Sapuni Rafinerija nafte PVC INDUSTRIJA NEMETALA Staklo i proizvodi od stakla Cement ELIANE Livnice

1t 1t 1t 1t 1t 1t

25-60 100-150 60-130 20-70 20-60 -

550 800 3700 2000-4500 2000-3500 250-350

1t 1000 pari

20-40 5

1000-3500 300

1t 1t 1t

15-200 30-270 200-250

600 100-300 1000-10000

po jednom zaposlenom 1t 1 barel (117 l) 1t

0,110 25-200 0,2-0,4 12,5

20 1000 1 200

1t 1t 1 t sirovog gvoa

50 5 3-8

12-30

Tabela 25. Karakteristike otpadnih voda pojedinih industrija (Sperling 2007). Ove vrednosti pokazuju ekvivalenciju sa brojem stanovnitva. Na primer klanica sa jednim zaklanom kravom, merana na potrebi u kiseoniku upotrebljene vode, optereuje ureaj za preiavanje ili vodotok u istoj meri kao 10 do 100 stanovnika za jedan dan. tetni sadraj industrijskih otpadnih voda zavisi od prirode industrije iz koje nastaje, a industrijske otpadne vode se tretiraju kako bi iz voda izdvojili: 1. Rastvorljive organske materije koje uzrokuju troenje kiseonika u vodama. 2. Nerastvorljive organske materije. Taloenje nerastvorljivih organskih materija u mirnim delovima vode recipijenta ugrozie normalan vodeni ivot. Naslage mulja recipijenata sadravae organske materije uzrokovae poveenu razgradnju kiseonika ali i proizvodnju tetnih gasova. 3. Zagaivai poput fenolnih jedinjenja i drugih organskih materija. Industrijske otpadne vode koje njih isputaju prouzrokovae promenu mirisa i ukusa vode recipijenata, a u nekim sluajevima oni su i kancerogeni. 4. Teki metali, cijanid i toksine organske materije. 5. Boje i mutnoe. One uglavnom nisu posebno tetne za veinu voda za upotrebu, osim to predstavljaju estetski problem. U pojedinim industrijama, poput 55

industrije celuloze i papira, ekonomski dostupne tehnologije za njihovo uklanjanje jo nam nisu poznate. 6. Azot i fosfor. Kod otpadnih voda koje se isputaju u jezera, bare i druga rekreacijska podruja, prisustvo azota i fosfora posebno je nepoeljno, s obzirom da oni pospeuju eutrofikaciju i nepoeljni rast algi. 7. Supstance sa visokom temperaturom topljenja otporne su na biorazradnju. One mogu biti nepoeljne u odreenim zahtevima kvaliteta voda. Nalazimo ih u tekstilnoj industriji, a neke od njih su toksine za vodeni svet. 8. Ulja i plivajue materije. Rue recipijente i u veini sluajeva njihovo isputanje je ogranieno pravilnicima. 9. Ispravljive supstance. Sumporvodonik i nestabilna organska jedinjenja stvaraju problem zagaenja vazduha i obino je njihovo isputanje ogranieno pravilnicima. 10. Vodene toksinosti. Materije koje su prisutne u efluentu a toksine su za vodene biljne i ivotinjske vrste. Ograniene su pravilnicima (W. Wesley Eckenfelder 2000).

6.1 Poljoprivreda i prehrambrena industrija

Prehrambrena industrija u celini, a pojedine njene grane posebno, vrlo je veliki zagaiva prirodnih vodnih resura, pa je njihova prethodna obrada, pre njihovog isputanja u prijemnike, danas postala neizbena. Osnovna karakteristika otpadnih voda ovde vrste industrije obino je visok sadaj otpadnih oragnskih materija, prisutnih u rastvorenom, koloidnom ili suspendovanom obliku. Uprkos naelne slinosti sa otpadnim vodama iz domainstva, ipak se ove otpadne vode od njih razlikuju po nizu pojedinanih pokazatelja kvaliteta, a posebno po najee znaajno veoj koncentraciji organskih materija. Otuda, biolokoj obradi, koja normalno predstavlja osnovni oblik sekundarne obrade otpadnih voda prehrambrene industrije, najee mora prethoditi posebna prelimanarna obrada, da bi se dobio efluent priblino ekvivalentan otpadnoj vodi iz domainstva (Petrovi 1980). Otpadne vode industrije mlenih proizvoda zavise od mesta nastanka u pogonu. Iz pogona za pasterizaciju i sirenje dobija se voda od pranja koja u sebi sadri mleko, serum koji sadri laktozu. Pogoni za proizvodnju maslaca emituju otpadne vode koje sadre surutku koja je bogata laktozom i proteinima. Surutka i serum sadre znaajne koliine polutanata tako da se vrednosti BPK5 ovih voda kree od 20.000 do 40.000 mg/l. Kod ove proizvodnje rauna se emisija polutanata od 150 g BPK5 na 100 litara preraenog mleka, 5 kg BPK5 na 100 kg proizvedenog maslaca ili sira i oko 500 g BPK5 na 100 kg kondezovanog mleka. Koliina i stepen zagaenja otpadne vode iz klanica zavisi od naina na koji se evakuiu fekalije, od veliine klanica, vrste i koliine ivotinja koje se prerauju, od stepena rekuperacije krvi i dr. Rauna se da su otpadne vode optereene sa 3-5 g BPK5 po kilogramu usoljenih namirnica i 14-16 kg BPK5 po toni konzerve mesa. Otpadne vode iz pivara potiu od pranja hala za kuvanje piva, sudova za hlaenje, cisterni za fermetaciju, od pranja posuda, boca i budari. Vode u sebi sade suspendovane materije, nitrojedinjenja, ostatke piva i kvasca, estice slada i sl. Najvee 56

su optereene otpadne vode od pranja tako da one sade od 3000-16000 mg/l BPK5. Rauna se da se pri proizvodnji 1 hektolitra piva emituje se oko 800 g BPK5. Proizvodnja eera iz eerne repe je znaajni izvor polutanata u vodama. Kod ove proizvodnje emituju se sledee vrste otpadnih voda: Blatnjave vode koje nastaju kod pranja repe; vode iz procesa, i vode od raznih pranja. Ove otpadne vode sadre humus, lie, koren repe i rastvorene ugljene hidrate. Optereenje ovih voda dostie i do 5000 mg/l BPK5. Fabrike za proizvodnju alkohola emituju veoma zagaene otpdne vode optereene sa melasom i dibrom, tako da otpadne vode sa sadrajem BPK5 od 5000-10000 mg/l. Fabrike ulja i sapuna emituju vie vrsta otpadnih voda optereene koje su sa razliitom PH vrednosti: pogoni gde se peru masne materije isputaju veoma kiselu vodu, i pogoni saponifikacije isputaju veoma alkalnu vodu. Otpadne vode sadre ulja i masnoe. (ukovi / Stojanovi 2009)

6.2 Rafinerije nafte

Rafinerije nafte koriste velike koliine voda za hlaenje, proizvodnju tehnoloke i energetske pare i u samom procesu. Veliki deo te vode, kao i one koja dolazi s naftom i atmosferske vode, pojavljuju se kao zagaena otpadna voda. Koliina otpadne vode varira od nekoliko stotina kubnih decimetara do nekoliko kubnih metara po toni preraene nafte, to zavisi od stepena prerade nafte. Otpadne vode rafinerija sadre slobodnu i emulgovanu naftu, neto suspendovanih, najee neorganskih materija i rastvorene organske materije. Pored tih sadre ponekad i neto toksinih materija, kao to su sulfidi, fenoli i dr. Organske materije iz otpadnih voda se u recipijentima razlai mikrobiolokim putem, troei kiseonik iz vode. Uz to svojim karakteristinim mirisom zagauju velike koliine voda recpijenta. Pored toga neke su komponente u otpadnim vodama rafinerija otrovne, dok su druge u stalnoj prilici da to postanu u reakcijama s drugim prisutnim zagaivaima. I iz tih razloga su otpadne vode rafinerija nafte i veoma opasne, pa se njihovom preiavanju pre isputanja, u itavom svetu poklanja posebna panja. U priloenoj tabeli su prikazane osnovne karakteristike otpadne vode jedne od prouavanih rafinerija nafte (ivanovi 1980) i to u sabirnom rezervoaru pre gravitacijskog separatora i na prelivu gravitacijskog separatora. br. Parametar Jedinica mere Sabirni rezervoar pre gravitacijskog separatora 303-308 7,2-7,9 Na prelivu gravitacijskog separatora 303 7,2-7,9

1. 2.

Temperatura pH

K pH 57

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9 10. 11.

Povrinski napon Mutnoa Slobodna nafta Emulgovana nafta Srednji prenik kapi Suspendovane materije HPK BPK5 BPK5/HPK

N/m /cm mg/dm3 mg/dm3 m mg/dm3 mg O2/dm3 mg O2/dm3

10000 4000 300 10000

55,6 110 x 10-3 1000 600 2-3 1000 400 0,4

Tabela 26. Karakteristike otpadne vode rafinerije nafte (ivanovi 1980)

58

7. REZULTATI I DISKUSIJA
Zagaenje povrinskih voda u Srbiji pa i u Vojvodini problem je koji se mora sistematski reavati to pre. Merenja u toku poslednjih 30 godina na oko 160 mernih mesta (profila) pokazuju da je kvalitet povrinskih voda u Republici Srbiji bio na nivou zahtevanih klasa samo na 15 profila (ispod 10% ukupnog broja). Vodotoci su povremeno ili stalno izvan klase propisane Uredbom o kategorizaciji vodotoka. Broj profila na kojima je bakterioloko zagaenje iznad norme vrlo je visoko (137 mernih mesta), tj. oko 85% od svih posmatranih, to je posledica isputanja nepreienih otpadnih voda. Kada pogledamo poslednje dostupne podatke Zavoda za statistiku Republike Srbije, u Republici Srbiji, danas se od ukupne koliine otpadnih voda, 356.254.000 m3, preiava ukupno 52.599.000 m3 otpadnih voda (svega 15,7%), a u Vojvodini od ukupnih 79.035.000 m3 15.368.000 m3 (24,8%). U Evropskoj uniji, danas, skoro 90% otpadnih voda tretira se pre isputanja. U cilju sagledavanja mogunosti reenja tretmana otpadnih voda u Vojvodini u ovom radu procenjeni su mogui tehniki sistemi upravljanja otpadnim vodama u vodoprivrednom sistemu Vojvodine i to na osnovu procenjenih dnevnih koliina otpadnih voda po svakom pojedinanom naselju u Vojvodini (vidi Anex 1). Zbog komplikovanosti sistema i strukture zagaivaa u AP Vojvodini ovaj rad zasniva se iskljuivo na proceni komunalnih otpadnih voda (ne i industrijskih otpadnih voda) i to na osnovu proraunate potrebe za vodom po okruzima, optinama i naseljima koja je data u Strategiji vodosnabdevanja i zatite vode u AP Vojvodini, Departmana za hemiju Prirodno-matematikog fakulteta u Novom Sadu. Na osnovu ovih ulaznih podataka, sagledali smo da su godinje koliine otpadnih voda znatno vee nego to su one sagledane u Zavodu za statistiku Republike Srbije. U radu je izraunato da se ukupne godinje koliine otpadnih voda u AP Vojvodini priblino 371 miliona kubnih metara dok podaci Zavoda pokazuju da je to 79 miliona kubnih metara. A, uzimajui u obzir da su komunalne otpadne vode svega 40 % od ukupnih nastalih otpadnih voda (koje ukljuuju i industrijske), ukupne otpadne vode moemo proceniti i na 928 miliona kubnih metara to je gotovo 12 puta vie od koliine otpadnih voda koje procenjuje Zavod za statistiku Republike Srbije. Imajui u vidu da je koliina otpadnih voda u Vojvodini koja se tretira priblino 15,5 miliona kubnih metara, moemo zakljuiti da se u AP Vojvodini tretira svega 2% otpadnih voda to je katastrofalan podatak s obzirom na sve gore stanje voda recipijenata u Vojvodini a s obzirom na evropske integracije koje e od Republike Srbije zahtevati preiavanje preko 90% nastalih odpadnih voda. Ostali rezultati ovog rada o koliinama otpadnih voda i njihovom optereenju organskim materijama u AP Vojvodini prikazani su u sledeoj tabeli:

59

Broj stanovni ka

Broj ekvivale ntnih stanovni ka

Prosena dnevna koliina otpadnih voda (m3/dan)

2031522

4107503

1016565

Prosena dnevna koliina otpadnih voda u danima sa maksimal nom potronjo m vode (m3/dan) 1449413

Prosena Maksim dnevna alna koliina koliina otpadnih otpadnih voda u voda po danima sa stanovni minimalnom ku na potronjom as vode (l/s) (m3/dan) 482946 1683

Minimal na koliina otpadnih voda po stanovnik u na as (l/s) 636

Dnevno opteree nje zagaenj a otpadni m vodama izraeno u BPK5 (kg/dan) 1296063

Tabela 27. Dnevne koliine komunalnih otpadnih voda u AP Vojvodini, rezultati rada Od ukupno 468 naselja u Vojvodini, najvei broj (154) pripada grupi naselja/mesta u kojima je koliina komunalnih otpadnih voda ekvivalentna otpadnim vodama ispod 2000 ekvivalentnih stanovnika, a u grupu od 2 hiljade do 5 hiljada ekvivalentnih stanovnika ubraja se 148 naselja/mesta u Vojvodini. Koliina otpadnih voda u 87 naselja koliine otpadnih voda je ekvivalentna zagaenju nastalom od 5 hiljada do 10 hiljada ekvivalentnih stanovnika, u, 66, otpadnim vodama od 10 hiljada do 50 hiljada ekvivalentnih stanovnika, u 13 gradova Vojvodine sa ekvivalentnim zagaenjem preko 50 hiljada ekvivalentnih stanovnika.
Ukupno naselja 468 do 2 hiljade ES 154 od 2 do 5 hiljada ES 148 Od 5 do 10 hiljada ES 87 Od 10 do 50 hiljada ES 66 Preko 50 hiljada ES 13

Tabela 28. Struktura naselja/mesta/gradova AP Vojvodine po koliinama otpadnih voda ekvivalentnih stanovnika Od ukupno izgraenih 22 postrojenja za preiavanje komunalnih otpadnih voda u Vojvodini nezavisno od njihovih nedostataka u stalnoj funkciji se nalaze jedino: Ba, Beej, Horgo, Kanjia, Novi Banovci, Novo Miloevo, Ruma, Sombor, Subotica, Stara Moravica i Vrac (ukupno 11). Na ovim postrojenjima koji se nalaze u funkciji, osnovu tehnologije ini mehaniko-bioloko preiavanje tj. sekundarno preiavanja u kojem se bioloko preiavanje sprovodi putem postupka sa aktivnim muljem. Ni na jednom postrojenju u eksploataciji, ne postoji tercijarno preiavanje (Dalmacija 2008). S obzirom na ovu injenicu a i na podatke priloene u Aneksu 1 ovog rada, lako moemo da izraunamo broj novih postrojenja koja se trebaju izgraditi da bi sva naselja/mesta i gradovi sa koliinima otpadnih voda preko 2000 ekvivaletnih stanovnika imala adekvatno tercijalno preiavanje otpadnih voda. Vidi Tabelu 24. Trokove za izgradnju novih postrojenja i nadogradnju postojeih postrojenja sa sekundarnim preiavanjem na tercijlano preiavanje izraunati su po procenama Kanadske asocijacije za vode i otpadne vode koja je za nova tercijalna postrojenja procenila 1455 za po ekvivalentnom stanovniku, za unapreenje primarnih postrojenja na tercijalna 873 i za unapreenja sekundarnih postrojenja na tercijalna 290 po ekvivalentnom stanovniku. 60

Trokovi izgradnje SBR kompaktnih postrojenja procenjeni su po ve datoj Tabeli 29.

Prosena dnevna koliina otpadnih voda (m3/dan) 711,840 71,700 Trokovi izgradnje () 4,145,295,000 13,980,000

Broj postrojenja Nova postrojenja (preko 5000 ES) SBR kompaktna postrojenja (od 2000 do 5000 ES) Nadogradnja sekundarnog tretmana do tercijalnog nivoa preiavanja (na 11 funkcionalnih postrojenja) UKUPNO 155 148

Ekvivaletnih stanovnika 2,849,000 478,000

11

623,000

209,400

180,670,000

314

3,950,000

992,940

4,339,945,000

Tabela 29. Potrebne investicije i tipovi postrojenja za preiavanje otpadnih voda AP Vojvodine

61

8. ZAKLJUCI
U Republici Srbiji se, sve do Uredbe o graninim vrednostima emisije zagaujuih materija u vode i rokovima za njihovo dostizanje ("Sl. glasnik RS", br. 67/2011 i 48/2012), zahtevani kvalitet otpadnih voda odreivao na osnovu zahtevanog kvaliteta u recipijentu. Sada su Uredbom utvrene granine vrednosti emisije za odreene grupe ili kategorije zagaujuih supstanci, kao i rokovi za njihovo dostizanje. Meutim, znaajno smanjenje zagaenja od otpadnih voda kao posledica ove Uredbe, s obzirom na rokove dostizanja graninih emisija, teke ekonomske situacije i visokih trokova izgradnje sistema za preiavanje (koje su u radu za Vojvodinu procenjene na 4,4 milijarde evra), moemo oekivati tek krajem 2030. godine, tj. 2045. godine kada e pravna lica, preduzetnici i fizika lica, odnosno aglomeracije sa optereenjem veim od 2000 ekvivalentih stanovnika (ES) biti u obavezi da usklade svoje emisije zagaujuih materija u vode sa graninim emisijama propisanim ovom uredbom. Projektovanje tehnikih sistema za preiavanje otpadnih voda je sloen problem koji zahteva angaovanje velikog broja strunjaka razliitih profila, od graevinskih inenjera, tehnologa, biologa do mainskih i inenjera zatite ivotne sredine i elektrotehnike, ali i precizno sagledavanje koliina i kvaliteta otpadnih voda. Za svako naselje u Vojvodini neophodno je da se izvri procena kvaliteta i koliina otpadnih voda kako bi se na osnovu navedenih ulaznih podataka pristupilo izradi idejnog reenja i idejnog projekta tretmana otpadnih voda. S obzirom na sve loiji kvalitet voda recipijenata u Vojvodini kao i na njihovo vrlo visoko bakterioloko zagaenje neophodno je da sva nova postrojenja sadre najmanje tercijalno preiavanje koje ukljanjaja znaajno i fosfor i azot koji predstavljaju uzronike biolokog zagaenja voda i njihovu eutrofikaciju. Kompaktna prefabrikovana reenja koja ukljuuju uklanjanje fosfora i azota (SBR postrojenje) se s obzirom na njihovu jednostavniju upotrebu preporuuju za naselja i mesta ije koliine otpadnih voda su ekvivalente za 2000 do 5000 ekvivalentnih stanovnika. U radu je procenjeno da je neophodno 148 ovakvih postrojenja za iju je izgradnju neophodno ukupno 13,980,000 evra. Za naselja ije otpadne vode prelaze koliine ekvivalentnim za preko 5000 ekvivalentnih stanovnika preporuuju se tradicionalna postrojenja koja obuhvataju preliminarni, primarni, sekundarni i tercijalni tretman otpadnih voda. Neophodni parametri za izraunavanje svakog od delova ovih podsistema preiavanja otpadnih voda dati su u radu kao to su i izraunati ulazni parametri za projektovanje svakog od neophodnih novih 155 potrojenja, kao i veliine i broj neophodnih primarnih i sekundarnih talonika (Anex 1). Ukupno 155 ovakvih postrojenja u Vojvodini je neophodno izgraditi, a trokove te izgradnje su procenjeni na priblino 4 milijarde evra. Industrijskim otpadnim vodama neophodno je daljim studijama posveti posebnu panju. U ovom radu dati su osnovni parametri proraunavanja koliina i kvaliteta otpadih voda posebno iz poljoprivrede, prehrambrene industrije i nafte industrije koje su u AP Vojvodini najee industrijske otpadne vode. U Aneksu 1 gde su dati prorauni komunalnih otpadnih voda nisu zbog zahtevnog rada na proraunu industrijskih otpadnih voda date procene industrijskih otpadnih voda po svakom mestu/naselju/gradu. 62

9. LITERATURA
[1] onki Lj., Radovanovovi-Jovin H. Vojvodina 2000+ Na putu usklaenog razvoja. Novi Sad: Pokrajinski sekretarijat za zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj, 2001. [2] Dalmacija, Prof. dr Boo. OTPADNE VODE U VOJVODINI. Seminar NADLENOSTI I RAD INSPEKTORA ZATITE IVOTNE SREDINE. Apatin: Izvrno vee AP Vojvodine , 2008. [3] Davis, Mackenzie L. Water and Wastewater Engineering: Design Principles and Practice. New York: The McGraw-Hill Companies, Inc., 2010. [4] Degremont, Gilbert. Tehnika preiavanja voda. Beograd: Izdavako preduzee Graevinska knjiga, 1976. [5] Dipl. biolog Pavle Kilibarda, dipl. in. Rada Bugarski. Prijem i odvoenje voda i njihov kvalitet. Zbornik radova Hidrosistem Dunav-Tisa-Dunav 25 godina posle. Novi Sad: JVP "Srbijavode" Beograd, VPC "Dunav" Novi Sad, 2002. [6] Dr Boo Dalmacija, dr Milena Beeli Tomin, dr Jelena Trikovi. Osnove zatite voda. U Osnovi upravljanja otpadnim vodama, autor Dr Boo Dalmacija, 7-90. Novi Sad: Departman za hemiju, biohemiju i zatitu ivotne sredine, Univerzitet u Novom Sadu, 2010. [7] Dr Mirjana Vojinovi Miloradov, Dr Jelena Radoni, Dr Maja Turk Sekuli, M.Sc. Maja ogo. Hemijski principi u inenjerstvu zatite ivotne sredine. Novi Sad: Departman za inenjerstvo zatite ivotne sredine i zatite na radu, 2011. [8] Dr Neboja Veljkovi dipl.in., Mr Dragana Vidojevi dipl.biolog, Milorad Jovii dipl.in. Uticaji zagaujuih materija iz urbanih otpadnih voda na ivotnu sredinu i zdravlje. Otpadne vode, komunalni vrsti otpad i opasan otpad. Subotica: Udruenje za tehnologiju vode i sanitarno inenjerstvo, 2010. [9] ukovi, Jovan, / Bosiljka Stojanovi. Integralni katastar zagaivaa ivotne sredine. Beograd: Fakultet za primenjenu ekologiju Futura Beograd; Tehnoloki fakultet Zvornik; Tehniki institut Bijeljina, 2009. [10] Durrigl, Karl Erhardt. Ureaji i aparati za preiavanje gradskih otpadnih voda. Voda i sanitarna tehnika, asopis udruenja za tehnologiju vode, 1976: 49-55. [11] Eddy&Metcalf. Wastewater Engineering Treatment & Reuse. NEW DELHI: TATA MCGRAW HILL NEW DELHI, 2003. [12] EPA 832-F-00-016. Wastewater Technology Fact Sheet Package Plants. Washington, D.C.: United States Environmental Protection Agency, 2000. [13] Imhoff, Karl. Prirunik za kanalisanje gradova i preiavanja upotrebljenih voda. Beograd: Izdanje Komiteta za vodoprivredu Vlade NRS, 1950. [14] Jahi, Dr Munir B. Preiavanje zagaenih voda. Novi Sad: Poljoprivredni fakultet, 1990. [15] Ljubisavljevi, Dejan, Aleksandar uki, / Branislav Babi. Preiavanje otpadnih voda. Beograd: Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2004. [16] Mari, dipl. in. Tamara. Sanitarno stanje prirodnih prijemnika otpadnih voda AP Vojvodine. IV Zbornik referata sa Jugoslovenskog savetovanja o otpadnim vodama i zatiti voda od zagaenja: Otpadne vode i zatita voda od zagaivanja u SFRJ. Beograd: Odbor za kondicioniranje i zatitu voda pri Udruenju za odravanje maina i opreme, 1964. 109-127. [17] Ministarstvo zatite ivotne sredine, rudarstva i prostornog planiranja. NACIONALNA STRATEGIJA REPUBLIKE SRBIJE ZA APROKSIMACIJU U OBLASTI IVOTNE SREDINE. Beograd: Ministarstvo zatite ivotne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, decembar, 2011. [18] Mojovi, Ljiljana. Bioloka obrada otpadnih voda - Zbirka reenih zadataka sa teorijskim osnovama. Beograd: Tehnoloko-metalurki fakultet, 2004. [19] Pavlovi, Dr Milan. Ekoloko inenjerstvo. Zrenjanin: Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", 2004.

63

[20] Petrovi, dr Slobodan. Ispitivanje i karakterizacija otpadnih voda klanine industrije SAPV i izrada idejnog reenja tipskog postrojenja za njihovu obradu. Projekat: Industrijske otpadne vode u SAP Vojvodini, Novi Sad: Tehnoloki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, 1980. [21] Poltak, Ronald. Sequncing Batch Reactor Design and Operational Considerations. SAD: New England Interstate Water Polluion Contol Commission, 2005. [22] Pravilnik o parametrima ekolokog i hemijskog statusa povrinskih voda i parametrima hemijskog i kvantitativnog statusa podzemnih voda. Sl. glasnik RS br.74/2011. 2011. [23] Republiki zavod za statistku. Statistika ivotne sredine. Beograd: Republiki zavod za statistku, Republika Srbija, 2012. [24] Sperling, Marcos von. Wastewater characteristics treatment and disposal, Volume I. London: IWA Publishing, 2007. [25] Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju. STRATEGIJA VODOSNABDEVANJA I ZATITE VODA U AP VOJVODINI. Novi Sad: Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj, 2009. [26] Vujnovi, Ratko. Vode Srbije Planovi razvoja i neke realizacije u vodoprivredi. Beograd: IRO "Graevinska knjiga", 1995. [27] W. Wesley Eckenfelder, Jr. Industrial Water Pollution Control. New York: McGraw-Hill Companies, Inc., 2000. [28] ivanovi, dr ivojin. Preiavanje otpadnih voda rafinerije nafte. Projekat SIZNR Vojvodine: Industrijske otpadne vode u SAP Vojvodini, Novi Sad: Institut za hemiju PMF-a, 1980.

64

PRILOG: TABELA PROCENJENIH KOLIINA KOMUNALNIH OTPADNIH VODA POJEDINANIH NASELJA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE

65