TRKYE SELUKLULARINDA KLTREL HAYAT

(Mevlnann Fihi Mfih ve Mesnevisine Gre) Sleyman ZBEK* ZET XIII. yy. da Anadolunun siyasi ve kltrel hayat gzden geirildiinde fevkalade nemli hadiseler, yeni siyasi oluumlar karmza kmaktadr. Bu dnemde ortaya kan Mool istilas Anadolunun siyasi corafyasn altst etmi ve Trkiye Seluklu devletinin nkrazna sebebiyet vererek bu corafya zerinde, Karamanoullar, Aydnoullar, Candaroullar, Pervaneoullar, Sahipataoullar, Osmanoular gibi yeni Trkmen beyliklerinin domasna sebep olmutur. Mevlna Celaleddinin eserlerinde sadece tasavvuf hayatna ait bilgiler mevcut deildir. O, eserlerinde genellikle dini bilgiler ve nasihatlarda bulunmakla birlikte, yaad dnemde en kark devresini yaayan Anadolunun siyasi, iktisadi ve kltrel hayat hakknda da pek ok kymetli bilgi vermekten geri kalmamtr. Bu dneme ait yerli kaynaklarn azl gz nnde tutulacak olursa, Mevlnann verdii bilgilerin kymeti kendiliinden ortaya kar. Mevlna, eserlerinde her ne kadar Anadolu hayatn tasvir etse de, Onun verdii bilgilerden XIII. yzyl Anadolusundaki kltr hayatnn Orta Asya ile balantsnn gzard edilemiyecii, Trk tarihiyle kltrnn bir btnlk ve devamllk arzettii fikrinin teyit edildii grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Trk Kltr, Mevlana, Mesnevi, Fihi Mfih ABSTRACT In Mevlna Celaleddins works, not only the informations related to sufist life encountered, in addition to religious advises and principles, he also stated many clues associated with the political, economic and cultural life of Anatolia in his time. Avareness of the shortage of the works that were performed by the people of Anatolia in this era make us admire the importance of Mevlna s informations. Although Mevlna mainly tried to describe the life in Anatolia, by using his clues, it becomes obvious that it is imposible to ignore the Central Asian ties of 13. century Anatolian cultural life and it comfirms that Turkish history and culture constitute a monolitic and contunious structure. Key Words: Turkish culture, Mevlana, Mesnevi, Fihi Mfih

Yrd. Do.Dr., Afyon Kocatepe niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Sleyman ZBEK 42

TRKYE SELUKLULARINDA KLTREL HAYAT (Mevlna nn Fihi Mafih ve Mesnevisine Gre) XII. yy. da Anadolunun siyasi ve kltrel hayat gzden geirildiinde fevkalade nemli hadiseler, yeni siyasi oluumlar karmza kmaktadr. Bu dnemde ortaya kan Mool istilas Anadolunun siyasi corafyasn altst etmi ve Trkiye Seluklu devletinin nkrazna sebebiyet vererek bu corafya zerinde, Karamanoullar, Aydnoullar, Candaroullar, Pervaneoullar, Sahipataoullar, Osmanoular gibi yeni Trkmen beyliklerinin domasna sebep olmutur. Mool istilasnn Anadolu kltr hayatndaki etkisi daha derin ve uzun soluklu olmutur. Orta Asyada ve ran corafyasnda Moollar nnden kaarak memleketlerini terketmek zorunda kalan gebe ve yerleik hayata gemi Trkmen kitleleri yannda pek ok alim, air, mutasavvf, zanaatkar hayat hakk bulmak midiyle Anadoluya ylmlar ve bu yeni corafyada eski Trk rf, adet ve ananelerini yaatarak, daha sonralar Trkiye Seluklu devletinin mirasn devralacak olan Osmanl devletinin kltrn bunun zerine ina etmilerdir. Orta Asyadan gelen ve oralarda ok daha nceleri yerleik hayat nizamna gemi Trkmen unsurlar, Anadoluda yerleik hayata geii hzlandrmlar, gebe soydalarna bu hususta yol gsterici olarak byk rol oynamlardr. Btn slam aleminde derin izler brakan Yunus Emre, Mevlna Celaleddin Rumi gibi mutasavvflar ile Babailik, Bektailik, Mevlevilik ve benzeri Trk tarikatlar da yine bu yzylda ortaya kmtr. Bata Seluklu sultanlar ve devlet adamlar olmak zere Anadoluda yaayan Trkmen halk, daha ilk zamanlardan balamak zere bu akmlara ve sufilere kar samimi bir hrmet ve iltifat gstermekteydiler. Harezm sahasndan gelen Yeseviye mensuplar ve Necmeddin Kbra mridleri, yine Horasandan g eden Kutbeddin Haydar dervileri, ksa zamanda Anadolunun her tarafna yaylarak tasavvuf propagandasna baladlar. Bu propaganda faaliyetleri sonucunda XIII. yy.da Anadolu ehirlerinde slam tasavvufunun Horasan ayan temsil eden pek ok tannm simalara rastlamak mmkn olmaktadr. Bunlarn hepsi yaadklar ehirlerde kendilerine geni bir muhit yaratarak bir ok taraftar bulurken, bir taraftan tasavvuf edebiyatnn Anadolu ehirlerinde yaylmasna, dier taraftan da Orta Asya Trk kltrnn halk arasnda canl tutulmasna yardmc olmulardr. Bahis konusu ettiimiz Horasan erenlerinden birisi de tannm alim ve sufilerden Sultanl-ulema Bahaddin Veleddir. Bahaddin Veled, kars ve iki oluyla birlikte Mool istilas nnden kaarak Anadoluya gelmi,

Sosyal Bilimler Dergisi 43

nce Larendeye yerlemitir. Burada 7 yla yakn bir sre ailesiyle ikamet eden Sultanul-ulema daha sonralar Seuklu sultan Alaaddin Keykubadn davetini kabul ederek Trkiye Seluklu devletinin bakenti Konyaya yerlemitir. Bahaddin Veled, Konyada ancak iki yl yaam ve 1231 ylnda manevi mirasn olu Mevlna Celaleddine brakarak hayata veda etmitir. Mevlna Celaleddin, ilk tahsilini babasndan almtr. Onun ilim ve manevi hayatnda yer alan dier ahsiyetler arasnda babasnn talebelerinden Seyyid Burhaneddin ile Muhyiddin-i Arabinin vey olu Sadreddin-i Konevi nemli yer tutar. Zamanla iyi bir mderris olarak n yapan Celleddine efendimiz anlamna gelen Mevlna lakab verilir. Bu tarihten sonra Konya halk, bata Seluklu sultan, vezirler ve devlet ricalinin katld vaaz ve sohbet toplantlarnda, Mevlna Celleddinin sat feyz ile nurlanmaya balamlardr. Mevlna lm tarihi olan 1273 ylna kadar sadece Konya halkn deil btn dnyay ilim, irfan ve insan sevgisiyle aydnlatmtr 1. Mevlna nn geride brakt ve bu aratrmamzda kaynak olarak kullandmz eserler arasnda; Farsa olarak yazlm 25618 beyit ve 6 ciltlik Mesnevi2; tasavvufi iirlerini iine alan 21 divn ve rubailerinden meydana gelen 44834 beyitlik Divn- Kebir3; vaaz ve tlerinden derlenen Fihi Mfih 4; yine vaaz ve sohbetlerinden meydana gelen Meclisi Seba5 ile bata Seluklu sultanlar olmak zere devlet ricaline yazd 144 mektuptan oluan Mektbt6 balcalardr. Mevlna Celleddinin eserlerinde sadece tasavvuf hayatna ait bilgiler mevcut deildir. O, eserlerinde genellikle dini bilgiler ve nasihatlarda bulunmakla birlikte, en kark devresini yaayan Anadolunun
Mevlana Celaleddinin hayat hakknda saysz eser kaleme alnmtr. Biz burada bir bibliyografya almas yapmadmz iin konuyla ilgili sadece bir ka eser ismi zikretmekle iktifa edeceiz. Bkz. Mehmet nder, Mevlana Hayat ve Eserleri, Tercman 1001 Temel Eser; Aydn Taneri, Mevlana ve Ailesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, 2. Bsk., Ank. 1997; Vedat Gen, Mevlana le lgili Yazlardan Semeler, MEB. Yay. 2. Bsk. 1997 ; smet Kayaolu Mevlnann Mool Yneticilerle Mnasebetleri, . Milli Mevlna Kongresi (Tebliler), s. 159-164, Konya 1987. 2 Mesnevi (ev. Veled zbudak) , C. I-V, 2. Bsk. stanbul 1981. 3 Divan- Kebir, C. I-V, (ev. Remzi Bengi), stanbul 1957-1960; C. VI-VII, (ev. A. Glpnarl), stanbul 1971-1974. Mevlnann Divan- Kebirinde kaleme ald rubailer, Veled elebi tarafndan H. 1312 ylnda bir divan halinde toplanmtr.Tamam 1646 rubaiden oluan bu divan MEB yaynlar slam Klasikleri serisinde Trkeye tercme edilmitir. Bkz. Mevlnann Rubaileri I-II, (ev.M. Nuri Genosman) MEB. Yay. 3. Bsk. 1997. 4 Fihi Mfih , (ev. M. Anbarcolu), 5. Bsk. stanbul 1990. 5 Mecalis-i Seba, (ev. F. Nafiz Uzluk), stanbul 1937. 6 Mektubat, (ev. A. Glpnarl), stanbul 1963.
1

Sleyman ZBEK 44

siyasi, iktisadi ve kltrel hayat hakknda da nemli bilgiler vermektedir. Bunlarn banda devlet ve hkmet hayatna dair verdii bilgiler bata gelir. Mevlna , XIII. yzyl Anadolusunun siyasi olaylar hakknda fazla bilgi vermez. O bir tasavvuf adam olmas sebebiyle olsa gerek, siyasi arenadan hep uzak durmaya alm ve devlet kademelerinde grev almamtr. Ortaalarn en korkun tahribatn gerekletiren Mool istilas onun eserlerinde de yer almtr. stila ettikleri ehirlerde byk katliamlar gerekletiren Moollara7 kar btn hmanistler gibi, Mevlna nn da sevgi ve hogr beslemesi beklenemez. Nitekim Mevlna , Anadoluyu istila eden Mool askerlerinin yaptklar yama,soygun ve katliam eitli vesilelerle eserlerinde zikreder8. Mevlna Fihi Mfih de, Trk ve slam alemine kar Hrstiyan Rumlarn, Moollara kz verdiklerini bylece evlilik yoluyla Moollar ile ittifak yaptklarna iaret etmektedir9. Bu hadise dier tarihi kaynaklarla da rtmektedir. yle ki, Bizans imparatoru Trk ve slam alemine kar Moollar ile bir ittifak teebbsnde bulunmu bu ittifak glendirmek amacyla da kzn Mool han Hulagu ile evlendirmek istemise de, bu evlilik gereklememitir. Msr Trk Memluk sultan Baybarsn Moollarla mcadelesinde daima Msr sultanln tutan Mevlna , Seluklu veziri Pervane Muinuddin Sleyman da Moollarla ibirlii yaparak mslmanlara yaplan zulme yardmc olmakla sulamtr10. Mevlna nn Memluklere olan muhabbeti Mesnevide daha ak ekilde grnmektedir. O biraz aada hakimiyet alameti olarak zikredeceimiz hkmdar bayrandan bahsederken, Arslanlarz ama bayrak stne resmedilmi arslanlarz11 ifadesini kullanr. Burada zerinde arslan armas olan bayrak Memluk sultan Baybarsn armasdr. Bylece Mevlna ak bir ekilde Moollara kar Msr Memluk devletini desteklediini ortaya koymaktadr. Mevlna eserlerinde sk sk devlet hayatnn aynas saylan saray, hkmet tekilat ve devlet ricli ile ilgili konulara temas etmektedir. Bu konuda Mevlna nn ncelikle hkmdar ve hakimiyet almetleri hakknda verdii bilgilerden balyacak olursak;

Fihi Mfih , s. 265. Mesnevi III, Beyit No: 858-863; Fihi Mfih , s. 9, 100-101; Bundan sonra Mesneviden vereceimiz dip notlarda sadece beyit numaras verilecek, (Beyit NO: ) kullanlmayacaktr. 9 Fihi Mfih , s. 43; Bu konuda bkz. Sleyman zbek, Trkiye Seluklular-Memluk Mnasebetleri 1250-1277) , Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. I, S. 2 (Mays 1999), s. 43-61. 10 Fihi Mfih , s. 9-10 11 Mesnevi, I, 604.
8

Sosyal Bilimler Dergisi 45

Saray, taht12, tc13, nevbet14, bayrak, traz15, adr16, sikke17 gibi genel kabul gren hakimiyet almetleri18 hakknda Mevlna da hemfikirdir. Ancak O, hkmdarn kahr yani sert ve iddetli muamelede bulunmas, sulular asmas veya zindana atmasn da, hakimiyet almetlerinden sayar. Ona gre nasl ki, hilat saltanatn kemline almet olursa daraacna ekmek, ldrmek ve zindan da aynen bunun gibidir19 demektedir. Mevlna yine bu konuda devamla hkmdar birini insanlarn ibret almas iin herkesin ortasnda asarsa, hkmn yerine geldii ve padiahn emrinin kuvvetli ve tesirli olduu grlecektir20 szleriyle de fikrinde srarl olarak belki de hmanist kiiliinden beklenmeyen bir tavr sergiler. Mevlna da hakimiyet mcadeleleri hakknda bilgi bulmak da mmkndr. O, ncelikle hanedan yeleri arasnda cereyan eden taht ekimelerine ve ayn aileye mensup olanlarn birbirlerine kl ekmelerine temas etmekte ve bunun dnya tamahndan meydana geldiini kaydetmektedir21. Mevlna nn saray grevlilerine dair verdii bilgiler de dikkat ekicidir. O saray grevlileri arasnda sk sk vezirden bahsetmektedir22. Ayrca, atabeg23, nib24, pervne25, hdim-i sultan26, perdedr27, esvapba28, emir-i igdin29, emir-i ahr30, hadmlar, avular ve terifat31 gibi grevlilerin yannda havss ve nedimler32 ile soytar33 gibi saray grevlilerinden de sk sk bahsedilmektedir.
Mesnevi, VI, 1390 Mesnevi VI, 1639. 14 Mesnevi III, 4093-4095; 15 Mesnevi, I, 1370 ve 2853-2854; II, 2587; III, 2587; Fihi Mfih , s. 48-49, 270, 294; 16 Fihi Mfih , s. 145. 17 Mesnevi, I, 1105;IV, 2872-2874, 3290. 18 Hakimiyet almetlerini, hkmdarn lakap ve unvanlar, hutbe, sikke, taht, tac, etr, traz, bayrak, Nevbet, Tu, Kemer, saray ve adr olarak sralamak mmkndr. Bu konuda bkz. M. Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman, Aydn Taneri, Cellud-Din Harizmah ve Zaman, Ankara 1977. 19 Fihi Mfih , s. 48-49. 20 Fihi Mfih s.270. 21 Mesnevi V, 526-530, 1202. 22 Mesnevi, I, 463, 344-345. 23 Fihi Mfih , s. 43. 24 Fihi Mfih , s. 75, 121. 25 Fihi Mfih , s. 9 26 Fihi Mfih , s. 230 27 Fihi Mfih , s. 183. 28 Mesnevi, I, 766. 29 Mesnevi, I, 272. 30 Mesnevi V, 2364-2367. 31 Mesnevi, I, 115, 172, 632. 32 Mesnevi, I, 188-189
13 12

Sleyman ZBEK 46

Mevlna nn eserlerinde saray hayat ve hkmet ileri hakknda temas ettii konulardan birisi de divn toplantlardr. O, divnda birok dzenleyici ve faydal kararlar alndndan34, burada alnan kararlarn vezirler tarafndan gerekli yerlere annda yazlarak iletildiinden35 bahseder. Sk olmamakla birlikte divna katlamayan baz saray grevlilerinin hizmetkrlara mal ve para vererek divnda olup bitenler hakknda bilgi sahibi olmaya altklarn hikaye eder36. Mevlna bir taraftan hkmdarn cuma namazlarna giderken halkn arasna kmasn37 veya bayram sabah at zerinde ehri gezmesini38 yani hkmdarn halkla bayramlamasn anlatrken dier yandan saraydaki terift kideleri ile ilgili olarak da, hkmdarn huzuruna girenlerin el ve etek ptkleri39 ve huzurda kimlerin nerede ve nasl duracana40 dair terift kidelerini yine hikyemsi tarzda ele almaktadr. Mevlna nn saray hayatna dair verdii bilgilerden ele alacamz son konu ise ehzadelerin eitimidir. Bu konuda Mevlna , mstakbel hkmdarlarn en iyi ekilde yetitirilmeleri iin devrin en sekin ilim ve hner sahibi kiilerinin hkmdarlar tarafndan grevlendirildiini41 ifade eder. Ordu ve askeri tekilta dair verilen bilgilerden genel olarak savalarda kullanlan silahlar hakknda bilgi verilmektedir. Bu silahlar arasnda kl ile ok ve yay42 ilk sray alr. Saldr silahlarndan, haner, sng, mzrak, grz43, savunma arac olarak kalkan, zrh, mifer44, ayrca kuatmalarda kullanlan kement, merdiven ve mancnk45 da Mevlna nn sk sk bahis konusu ettii sava aletleri arasndadr. Mevlna yine sava esnasnda pusu kurmak gibi hileye ve sava oyunlarna bavurmann gerekliliine de iaret eder46. yaplan
33 34

Gerek 1243 ylnda Kseda gerekse 1258 Sultanhan nnde savalarda Seluklu askerlerinin Moollar karsnda firar

Fihi Mfih , s. 38, 341. Mesnevi, V, 4035; Fihi Mfih , s. 160. 35 Mesnevi, I, 463; VI, 2515-2516. 36 Fihi Mfih , s. 35. 37 Mesnevi, VI, 2465-2469. 38 Fihi Mfih , s. 293. 39 Mesnevi, I, 1768. 40 Mesnevi, I, 3150-3153. 41 Fihi Mfih , s. 28. 42 Mesnevi, I, 689, 1384; II, 118; Fihi Mfih , s. 24, 324 43 Mesnevi, I, 420, 526, 689, 3318; III, 3426-3427; V, 3496; VI, 710. 44 Mesnevi, I. 3318; III, 3418; Fihi Mfih , s. 324, 336 45 Mesnevi, I, 689; II, 348-349; V, 3840-3841; VI, 2844. 46 Mesnevi, I, 689.

Sosyal Bilimler Dergisi 47

etmelerinin etkisinde kalm olsa gerektir ki, Mevlna sk sk, ihanet ederek sava meydann terk eden korkak askerlerden bahsetmekte ve onlar lanetlemektedir47. Halkla iie yaayan Mevlna nn XIII yzylda Anadoludaki itim hayata dair verdii bilgiler de tabii olarak daha detayldr. Mevlna devrinin giyim kuam hakknda ipular verirken, kadnlarn genellikle atlas, sof ve ipekli kumalardan yaplm elbiseler giydiklerini, araf giyerek yzlerini peeyle rttklerini48 ifade eder. Mevlna , kadnlarn erkeklere gzel grnmek amacyla ska kullandklar eitli makyaj malzemelerini sayar. Bu malzemeler arasnda ilk sray alan aynann yannda yanaklara srlen allk ve boyalardan, gzlere ekilen srmelerden, ve gzel kokulardan bahsedilmektedir49. Kadnlarn kulland ss eyalar arasnda inci gerdanlk, bilezik, kpe, ta ve halhal zikredilmektedir50. Seluklu devri Anadolusunda kullanlan erkek kyafetleri arasnda hrka, cbbe, alvar, sark, klh ve arktan sz edilir51. Zenginlerin Kaftan, souktan rahatsz olanlarn krk giydiini52 syleyen Mevlna , ilim cmiasnn herzaman cbbe ve sark ile dolatna iaret ederek bir bakma bunun, ilim ehlinin resmi kyafeti olduunu vurgular53. XIII yzyl Anadolusunda, genellikle gebe Trkmenler adrlarnda54 yaarken ky ve ehirlerde yaayan halk, ta veya kerpiten yaplan ve iine saman kartrlm amur balkla svanan evlerde otururlard55. Mevlna bu evlerde aydnlatma arac olarak ra, kandil, mum56 kulanldna iaret ederken, snma arac olarak da ocak ve tandrdan bahseder57. Tandrlarda odun, saman ve tezek yakarak58 piirilen yemekler arasnda genelde yufka ekmei ile buday ve arpa ekmei59 ba ekerken, Trklerin milli yemei saylan tutma60 ile et ve budaydan yaplan herise61
Mesnevi, II, 2844-2846. Mesnevi, I, 2382; III, 3444; V, 363, 2233; Fihi Mfih , s. 18. 49 Mesnevi, I, 340, 1534, 1779; II, 108, 164; VI, 1268-1270; Fihi Mfih , s. 92, 197, 245 50 Mesnevi, I, 2912, 2937; IV, 999-1001, 1612. 51 Mesnevi, IV, 688, 887, 1747; VI, 454,461. 52 Mesnevi, I, 1956; VI, 1273-1274; Fihi Mfih , s. 54. 53 Fihi Mfih , s. 134. 54 Mesnevi, II, 456; IV, 1476. 55 Mesnevi II, 167, 1846; III, 478, 2886-2887; IV, 469. 56 Mesnevi, I, 1643, Fihi Mfih , s. 40, 255. 57 Fihi Mfih , s. 260. 58 Mesnevi IV, 240; Fihi Mfih , s. 19. 59 Mesnevi, I, 2082; II, 2190; V, 278; Fihi Mfih , s. 344 60 Mesnevi II, 324; IV, 2632-2636; Fihi Mfih , s. 13.
48 47

Sleyman ZBEK 48

ad verilen bir orbann ad da ska tekrarlanmaktadr. Ayrca, tirit, cier, zerde, pirin ve bulgur pilav, nohut, brek, kzarm et, kelle kebab, ikembe orbas gibi yemek adlar zikredilmektedir62. Yemeklere eni katmak amacyla soan, sarmsak, biber ve sirkeden bahsedilmektedir63. Yapmnda hammadde olarak eker kamndan yararlanlan eker, tatl yapmnda kullanlmaktadr. Nitekim bu tatllar arasnda pekmez ve kadayf, glbeeker ve badem helvasnn sk sk ad gemektedir64, eceklerden ise bata zm arab, gl sulu eker erbeti, nardenk erbeti ve ayrann ad gemektedir65. Bu iecekleri muhafaza etmek iin testi, kp, ibrik veya su tulumlar kullanlmaktadr66. Klk zahire ve yiyecekler zaman gelince kullanlmak zere kuyularda veya ambarlarda saklanmaktadr67. Ancak bu klk zahireyi zellikle bit, fare gibi zararl haarelere kar saklamak ve muhafaza etmenin baz zorluklar vardr68. Evlerde bulundurulan evcil hayvanlar arasnda bykba deve, sr; kkba koyun ve kei; kmes iin tavuk, horoz ve kaz gibi hayvanlarn yannda, kedi ile evi korumas ve bekilik yapmasnn yannda avclk iin de beslenen kpek bata gelir. Yine evlerde elence amal olmak zere kafeslerde blbl, papaan gibi kularn beslendii de anlalmaktadr69. zellikle devlet kurumlarnda haberlemede kullanlmak amacyla posta gvercinleri yetitirilmektedir70. Mevlna , halkn gerek bo zamanlarn deerlendirmek amacyla gerekse ticaret maksadyla yaban hayvanlarn avladklarn da ifade etmektedir71. Avclk konusunda, doan kular ile av kpeklerinden istifade edilerek veya eitli tuzaklar kurularak yaplan ku avclna ska temas edilmektedir72. Tilki, geyik, tavan ve akal avlanan yaban hayvanlar arasndadr73. Yine olta ile balk avlanmas da zikredilen hususlardandr74.

61 62

Mesnevi, VI, 718-719; Fihi Mfih , s. 96. Mesnevi, I, 1672; III, 296, 4159-4162; V, 3576-3577; Fihi Mfih , s. 25, 63, 116, 273, 300. 63 Mesnevi, I, 83, 1527; IV, 1083; Fihi Mfih , s. 96. 64 Mesnevi, I, 445, 1494, 1600-1601; II, 1148, 2277, 2428, 3697; III, 1918, 3285. 65 Mesnevi, I, 447, 708, 1944, 1226, 2932, 66 Mesnevi, I, 773; Fihi Mfih , s. 64, 174 67 Mesnevi, I, 377; IV, 144; Fihi Mfih , s. 260 68 Mesnevi, I, 380, 2240; VI, 1092. 69 Mesnevi, I, 2017, 2786, 3021, 1541, 1571; II, 1914; III, 1101; Fihi Mfih , s. 55, 134 70 Mesnevi, I, 1690; III, 4755. 71 Mesnevi, I, 365; Fihi Mfih , s. 41. 72 Fihi Mfih , s. 196, 210. 73 Mesnevi, I, 993. 74 Mesnevi, I, 3618; II, 2719; Fihi Mfih , s. 182.

Sosyal Bilimler Dergisi 49

Gerek saray erkan ve gerekse halk arasnda byk itibar gren ve gnmzde oynanan poloya benzer bir oyun olan evgan da Ortaalarda sk karlalan bir elence eklidir75. Mevlna , halkn bo zamanlarn deerlendirmek amacyla oynad dier elencelikler arasnda kadnlarn oya, nak ve gergef iledikleri, erkeklerin tavla, satran oynadklarn kaydetmektedir76. Seyirlik oyunlar arasnda ylan oynatmak, canbazlk ve sihirbazlk saylmaktadr 77. ocuklarn oyun oynamakla zekalarnn arttn akllandn syleyen Mevlna , ocuklarn kendi aralarnda oynadklar oyunlardan bahsederken, kz ocuklarn bez bebeklerle, erkek ocuklarn tahta ata binerek, tahta kllarla yaptklar sava oyunu, gre, esnaflk oyunu, ceviz oyunlarn saymaktadr78. Seluklu Trkiyesinde aile hayat ve gndelik hayat hakknda verilen bilgiler de gayet orjinaldr. Evlenme esnasnda, gelin aday kzn grlerek beenilmesi, olan tarafnn balk paras vermesi, gelin kzlara dn esnasnda kna yaklmas, makyaj yaplmas, gelin alrken sa salmas, gelinin eyiz getirmesi 79, gibi Orta Asya kkenli adetler zikredilmektedir. Mevlna evlenecek iftlerin seviye ve gelir asndan birbirine denk olmas lazm geldiini de zenle vurgulamaktadr80. ok kadnla evlilik konusunda fazla bilgi vermeyen Mevlna bu konuda sadece yal kadnlarn kocalarn eve balamak iin ister istemez ikinci bir kadnla evlendirmelerinden bahseder81. Aile hayat hakknda verilen bilgilerden, iyi bir gelire sahip olan ailelerin ocuklarna dad ve stanne tuttuu anlalmaktadr82. Mevlna kar-koca arasndaki ilikiler konusunda da evin reisinin herzaman kadn olduunu ifade ederken, kadnlarla gr alveriinde bulunulmasn ancak onlarn verdii kararn tam tersini uygulamak gerektiini tavsiye eder83. Mevlna halk arasnda yaayan adet ve gelenekler hakknda da nemli bilgiler aktarmaktadr. Mesela bugn dahi Anadolunun pek ok yresinde hala yaatlan ay veya gne tutulduu zaman teneke, tencere kapa gibi metal eyalar birbirine vurarak ses karma adetinden bahseder84. Atee zerlik tohumu serpmek85, Cenaze trenlerinde, para
75 76

Mesnevi, I, 1868 ; II, 313-314; Fihi Mfih , s. 114 Mesnevi, I, 600, 613, 1786, 2002; II, 130, 613; III, 885. 77 Mesnevi II, 135; III, 994-998; VI, 1333. 78 Mesnevi, I, 3435-3436; II, 199, 2340, 2598; III, 2850; V, 3597-3599; VI, 2255-2256. 79 Mesnevi, I, 1435, 1687, 3449; IV, 48, 198-203, 3136; VI, 253-254, 303. 80 Mesnevi, IV, 195-197. 81 Mesnevi, VI, 675. 82 Mesnevi, I, 587; II, 1952; III, 45-48; Fihi Mfih , s. 340 83 Mesnevi, I, , 2427, 2956. 84 Mesnevi, I, 2453-2454

Sleyman ZBEK 50

karl at tutulmasnn yannda, l sahiblerinin yas tutarken balarna toprak samalar, salarn sakallarn yolarak, elbiselerini yrtmalar, klahlarn yere almalar86. gibi genellikle ortasya kkenli matem trenleri hikaye eder. Bu devir Anadolusunda da tpk Orta Asya yu trenlerinde olduu gibi lnn ardndan kurban kesilerek taziye iin gelenlere ikram edilmektedir87. Kk ve byk ba hayvanlardan yaplan kurban kesilmesi ii kurban bayram, adak ve nezir iin de yaplmaktayd88. Mevlna bu devirde Anadoluyu igal altnda tutan Moollardan birisi hastaland zaman arkadalarnn kt ruhlar ve azraili korkutmak iin ge ok attklarn da kaydeder89. Mevlna , bu devirde halk tarafndan kabul gren renkler arasnda sar, krmz,ve yeili zikreder90. Bu renkler nevruz kutlamalarnda da sk sk karmza kan ve Trk kltrnde Orta Asyadan beri kabul edilen temel renklerdir. Yine O, tuz ekmek hakk ad altnda tamamen Trk kltrne has bir anlay ve deyimi sk sk kullanmaktadr91. Tarihin her devresinde olduu gibi, XIII yzyl Anadolusunda da falclk, byclk ve sihir rabet gren adetlerdendir. Mevlna sk sk by ve sihir yapan, fal aan kadnlardan bahsederken bir yerde de kar ve kocann arasnn almas iin by yapldn kaydeder92. Her devirde olduu gibi Seluklular zaman Anadolusunda da halk arasnda kt ahlak sahibi insanlar mevcuttur. Mevlna bunlar hakknda bilgi verirken pek ok yerde elbise ve at alan, evleri soyan hrsz ve yankesici hikayeleri anlatr93. Yine kt huylar arasnda zina, fahielik ve olanclk ile az da olsa lezbiyenlik ve hayvanlar ile cinsi mnasebette bulunanlara dair epey malumat vardr94. Mevlna nn yaad devir iin sayd kt ahlak sahibi kimseler arasnda zm ve hurmadan yaplan araplardan ierek sarho olanlar ile afyon kullanan uyuturucu mptelalar95 da nemli yer tutar. Ayrca kandil yana su katan dolandrclar ve sahte altn basan kalpazanlar da yine

85 86

Mesnevi II, 127 Mesnevi, I, 284, 664-666, 1692, 2184; II, 496; III, 2427; VI, 538. 87 Mesnevi III, 3343-3347. 88 Mesnevi III, 2141-2145. 89 Mesnevi, VI, 374. 90 Mesnevi, I, 764, 1121, II, 1099, 1600. 91 Mesnevi, I, 165; II, 226. 92 Mesnevi, I, 277; II, 1782, 3783; V, 1042-1043; VI , 411, 998; Fihi Mfih , s. 350 93 Mesnevi, I, 1118,1252; III, 2799; Fihi Mfih , s. 62, 88. 94 Mesnevi, I, 88, 535, 1872-1873; II, 776-778, 3155-3157; III, 1957-1958; V, 1333-1390, 2497, 2661; VI, 1732, 2995-2996. 95 Mesnevi, I, 1725 ; III, 671; Fihi Mfih , s. 150, 251.

Sosyal Bilimler Dergisi 51

Mevlna nn tenkid ettii sulular arasndadr96. Toplumsal bir hastalk olan ve her devirde karmza kan rvet konusunda Mevlna da ikayetidir. O, zellikle saray grevlileri ile adliye tekiltnn ba olan ve esas grevi adalet datmak olan kadlardan pek ounun rvet aldklarn kaydetmektedir97. Bu devirde sk sk karmza kan dilencilik de Mevlna tarafndan ho grlmeyen mesleklerdendir. O, bir taraftan halkn duygularn istismar ederek para toplamaya alan ve bunun iinde kendilerini sakat gstermeye alan dilencilerin en aa meslek grubu olduunu ifade ederken98, dier taraftan da gerekten yoksul olanlara sadaka verilmesini ve hayr yaplmasn tevik etmekteydi. Yine Mevlna nn anlattklarndan bu devirde halkn yararna aevleri, sebil gibi hayr kurumlar yapan ve yoksullara sadakalar datan ya cmertliini gstermek iin veya ad kazanmak ve sevaba girmek iin hayr yapan ok sayda zengin hayr sahipleri mevcuttur99. XIII. yzyl Anadolusunda tababet ilmi ve hastalklar hakknda da Mevlna epey malumat vermektedir. Doktorlar ruhani ve bedeni hekim diye ikiye ayran Mevlna ya gre ruhani hekimler tasavvuf ehli olup, insan inan ve itikat ynnden tedavi eden rahatlatan insanlard. Bedeni hekimler ise insan gdalarla, meyvalarla doyuran kuvvetlendiren, tedaviyle insanlar yaatan100 bildiimiz gnmzdeki doktorlardr. Mevlna da ad geen hastalklar da ikiye ayrmak lazmdr. Bunlardan ilki; kellik, sar ve dilsizlik, krlk ve kekemelik gibi doutan gelen rahatszlklardr101. Sonradan oluan rahatszlklar arasnda veba, gda zehirlenmesi, gz ve di ars, nezle, stma, kulun, basur, safra, fel, titreme illeti, toprak yeme, uyuz gibi hastalklar saylmaktadr102. Mevlna nn zina yznden etrafa veba yaylr103 szleriyle cinsi temas yoluyla da baz tehlikeli hastalklarn bulatna iaret etmesi ve halk ikaz etmesi dikkat ekicidir. Ayrca O, temiz olmayan sularn iilmesi, evlerdeki yiyeceklerin ve mutfak malzemesinin steril ortamnn salanamamas sebebiyle fare, bit ve sivrisinek gibi zararl hayvanlar,

Mesnevi, I, 897-898, 1643, 2149,; II, 2735. Mesnevi, I, 335; II, 2753; III, 159. 98 Mesnevi, I, 2236-2238; 2318; II, 5281-5282; III, 2323, 3949-3950. 99 Mesnevi, I, 256; Fihi Mfih , s. 161, 172. 100 Mesnevi III, 2700-2704; IV, 1794-1799. 101 Mesnevi, I, 1626, 2343-2344; Fihi Mfih , s. 327-328, 231. 102 Mesnevi, I, 88, 1284, 1316, 1499, 3378; II, 1080, 1945-1946; III, 1236, 1697, 1702; Fihi Mfih , s. 53, 241, 280 103 Mesnevi, I, 88.
97

96

Sleyman ZBEK 52

bcekler ve haerat yoluyla da eitli hastalklarn ortaya ktn sylemektedir104. Mevlna nn verdii bilgilere gre, Seluklu Trkiyesinde doktorlarn hastalarn muayene usulleri gnmz tbbna yakn metodlar iermektedir. Doktorlar, mehur tp kitaplarndan okuyarak rendikleri105 ekilde hastalarnn, idrar, gayta muayenelerini yapmakta, el, yz ve gzlerini kontrol ederek, nabz lerek hastal tehis etmeye almaktadrlar106. Yine hastalklarn tedavisinde kopmu damar birbirine balama yara ve bann neterle deilmesi ile pansuman gibi cerrahi mdahalelerin yannda krk ve kklarn tedavisi, rk dilerin ekilmesi gibi yine modern tp teknikleri uygulanmaktadr107. Tedavide kullanlan usuller arasnda ila kullanmak ilk srada gelir108. Bu konuda ifal otlardan yaplan ila ve merhemlerden yararlanlmaktadr. Cerrahi mdahalelerde acy dindirmek iin afyon verilerek hastann uyutulmas109 gnmzdeki narkoz uygulamasn akla getirmektedir. Gda zehirlenmelerinde hastann kusturulmas herzaman mracaat edilen bir yoldur. Hacamat ad verilen mevsimin belli zamanlarnda kan aldrarak hasta kann vcuttan dar atlmas ve hastalara perhiz uygulamasndan da ska bahsedilmektedir110. Ayrca yarann kangren olmamas iin dalanmas da uygulanan tbbi tedavi usulleri arasndadr111. XIII. yzyl Anadolusunda ilm hayat hakknda Mevlna nn verdii bilgilere bakarak unlar sylenebilir. Halk ocuunu okutmak bilgi sahibi yapmak amacyla mahallelerde bulunan mekteplere gndermektedir. ocuklar burada bata din ilimler olmak zere ilk okul seviyesinde okuma ve yazma renmektedir.112 Yksek tahsil yapmak isteyenler iin byk ehirlerde bulunan medreseler hizmet vermektedir113. Mevlna nn verdii bilgilerden mahalle mektebinde hocalk yapanlarn maalarnn yetersiz olduu ve geim sknts ektikleri anlalmaktadr114. Mekteplerde bir terbiye metodu olarak hocalar tarafndan rencilere sk sk falaka cezas

Mesnevi, I, 2723 ; II, 1722; Fihi Mfih , s. 73, 111. Mesnevi, IV, 796. 106 Mesnevi, I, 1272; III, 2707; IV, 1794-1799; Fihi Mfih , s. 231 107 Mesnevi, I, 1071, 1866, 3328, 3882-3884; III, 95; Fihi Mfih , s. 241. 108 Mesnevi, III, 2754, 2915-2916. 109 Mesnevi, II, 1503; IV, 1288-1294. 110 Mesnevi, I, 1598, 1604, 1863, 2910-2911, 3591-3596; II, 948-949, 1832-1833; V, 20012002; Fihi Mfih , s. 118 111 Mesnevi, II, 2009. 112 Mesnevi III, 1322-1335, 4585-4588; IV, 2579. 113 Mesnevi, VI, 1365. 114 Mesnevi, I, 2792-2793; Fihi Mfih , s. 181, 184.
105

104

Sosyal Bilimler Dergisi 53

uygulandn115 kaydeden Mevlna nn, konuyu anlatmdaki ifadelerinden bunu hogrd anlalmaktadr. Bu devirde Seluklu medreselerinde Kuran, tefsir, fkh, usul, sarf, nahiv, felsefe, astronomi gibi dersler okutulmaktadr. Ayrca reml, ilm-i ncm gibi fal ve bycle ait bilgilerin de medrese dnda tahsilinin yapld yine Mevlna tarafndan bildirilmektedir116. Seluklu Anadolusunda mektep ve medreselerin yannda tekke ve zviyelerde de tasavvuf eitimi verilmekteydi. Buralarda mrid-mrid ilikileri ierisinde tamamen manevi terbiye esas tutulmaktayd117. Tarihte tekke ve zviyelerin fonksiyonlarnda olduu gibi bu devirdeki tekke ve zviyeler de fakirleri ve yolcular cretsiz barndrmakta ve yolcularn hayvanlarna da yem, tmar gibi gerekli hizmetleri vermekteydi118 Kendisi de bir mutasavvf olan Mevlna , bu tr tekke ve zaviyeleri tasvip etmekle beraber, halk tarafndan kabul gren tarikat ve dervi anlaynn dnda davranlar sergileyen dervileri zellikle de cavlaki dervilerini pek ho karlamamaktadr119. Bu devir adliye tekilt hakknda Mevlna , mahkemeler ve mahkemelerde davalara bakan kadlar hakknda bilgi verir. Mevlna , dnyann adalet zerine durduunu120 belirtmekle beraber bunun uygulaycs olan kad hakknda verdii bilgiler genelde olumsuzdur. O, adil, doru karar veren kadlardan bahsetmekle beraber sk sk kadlarn rvet almasndan bahsetmektedir121. Mevlna nn verdii bilgilere gre bu devir mahkemelerinde, kurulan bir vakfn vakfiyesi tasdik edilmekte, bir dkkan sat yaplmakta, yaplan nikah kad nnde kayda geirilmekte ve btn bunlar ikier ahitle yaplmaktadr122. Halkn karlatklar meselelerin hallinde mftlerden fetv istedikleri ve bu talebin fetv makm tarafndan yerine getirildii anlalmaktadr123 Mevlna , sululara verilen cezalar hakknda da teferruatl bilgi verir. O, hkmdarn suluyu ibret-i lem iin herkesin nnde cezalandrmas gerektiini ve bununla hem, hkmdarn kudretli olduunun anlalaca hem de verilen cezann halk zerinde caydrc zellik tayaca kanaatindedir124. Mevlna nn yaad devirde sululara kar uygulanan
Mesnevi, V, 3006; Fihi Mfih , s. 329. Mesnevi, I, 2830-2833, 3387; III, 2527; Fihi Mfih , s. 28, 33, 60, 178. 117 Fihi Mfih , s. 189. 118 Mesnevi II, 156-157;514-530. 119 Mesnevi, I, 259. 120 Mesnevi, III, 2422; V, 1089-1091. 121 Mesnevi,III, 1397; Fihi Mfih , s. 173. 122 Mesnevi, III, 4010; Fihi Mfih , s. 53 123 Fihi Mfih , s. 78. 124 Fihi Mfih , s. 270.
116 115

Sleyman ZBEK 54

cezalar arasnda asmak, el ve ayak kesmek, dvmek, eee ters bindirerek ehirde tehir etmek, falakaya yatrmak, tomrua vurmak ve zindana atmak gibi cezalar saylmaktadr125. Bunlarn arasnda isyan eden bir emirin suunun hapis ve ldrlme, hrszlk suunun cezas el kesme, zina suu ise yz sopa olarak kaydedilmekte dierlerinin hangi su karl verilmesi lazm geldiinden bahsedilmemektedir126. Mevlna nn zindana atlanlarn gardiyanlara ve eski mahkumlara ayak bast paras vermeleri gerektiini aksi akdirde sopa yiyeceklerine127 dair verdii bilgi de orjinaldir. XIII. yzyl tarm ve ziraat hayatna dair bilgilere gelince; genel olarak iftilikten bahseden Mevlna nn, kuru tarma dair verdii bilgiler arasnda bahar mevsiminde ekimi yaplan buday ve arpa ziraat temel tekil eder128. Yetien rn deirmenlerde un haline getirilerek129 halkn istifadesine sunulurdu. Bunlarn yannda pamuk ziraati yapanlar da vard130. Sulu tarmda yetitirilen sebzeler arasnda Salatalk, lahana, soan, spanak, prasa, tere, marul ad geenlerdir131. ncir, nar, armut, elma, zm132ise meyve olarak zikredilenlerdir. Bunlardan baka, iek yetitiriciliinden de bahsedilirken, gl, reyhan, smbl, yasemin yetitirilen iek eitleridir133. Ziraatle ilgili olarak sulama kanallar ile havuz ve su bentlerinden de bahseden134 Mevlna , ky hayat ile ilgili olarak, bal elde etmek iin arclk yapld, ipek elde etmek iinde ipek bcei yetitirildiini ifade eder135. Mevlna XIII. yzylda ifti ve kylnn en byk dman olan tehlikeler ve tabii afetler hakknda da bilgi verir. Bunlarn banda sr sahiplerinin en byk dman olan kurt gelmektedir136. sel basknlarndan ve uzun yllar sren ktlklardan da bahsedilmekte137, bunlarn yannda rnlerin ba dman olan ekirge istilas, porsuk, fare ve kstebekler de kylleri skntya sokan problemlerden saylmaktadr138. Yine erezyon da iftinin karlat skntlardandr139.
125

Mesnevi, I, 344-345, 390; IV, 1147, 1707, 3091-3093; VI, 1508; Fihi Mfih , s. 35, 271, 329. 126 Mesnevi, I, 653.; II, 671; III, 1677-1681, 3451. 127 Mesnevi II, 592. 128 Mesnevi, I, 1839; Fihi Mfih , s. 105. 129 Mesnevi, I, 3089. 130 Mesnevi, I, 1595. 131 Mesnevi, I, 2409, 3739; Fihi Mfih , s. 169. 132 Mesnevi, I, 1729, 2306, 2363; Fihi Mfih , s. 158. 133 Mesnevi, I, 1895-1896, 2095. 134 Mesnevi, I, 564, 879. 135 Mesnevi, I, 1009-1011, 1312; Fihi Mfih , s. 335. 136 Mesnevi II, 1900; III, 385-394. 137 Mesnevi, I, 1660, 1743, 2270; VI, 92. 138 Mesnevi, I, 857, 1292; III, 4800; IV, 97, 3581; V, 29; Fihi Mfih , s. 170. 139 Mesnevi II, 1221.

Sosyal Bilimler Dergisi 55

Mevlna nn eserlerinde XIII. yzyla ait iktisadi ve ticari hayat gayet canldr. O genellikle ehirlerdeki ticaret hayat hakknda bilgi vermekle beraber, deve kervanlaryla140 yaplan gerek lke ierisindeki dahili ticaret gerekse uluslararas ticaret141 hakknda epey bilgi verir. Mevlna nn o dnem iin adeta uluslararas bir fuar olan Yabanlu adnda bir pazardan sz etmesi gayet ilgi ekicidir. Bu uluslararas Yabanlu pazarnda kusurlu, sahte ve kalp emtia bulunduu gibi, kazan getiren ok kymetli mallar da bulunur. Yabanlu, tacirler iin gerekten byk bir kazan yeridir142. Mevlna nn eserinde zikrettii Yabanlu Pazarnn yerini Prof. Dr. Faruk Smer, Kayseri ile Pnarba arasnda gsterir. Ayrca Smer, bu uluslararas pazarn Seluklu Trkiyesindeki ehemmiyeti ve burada satlan mallar hakknda da detayl bilgiler vermektedir143. Mevlnaya gre zellikle uluslararas ticarette al-verie esas olan balca mal kledir. Mevlna kle pazarlarndan satn alnan klelerin kk yata olmasna dikkat etmek gerektiini, nk bir klenin ya ne kadar kk olursa kendi ailesi ve memleketi hakknda daha az ey hatrlayaca iin daha iyi hizmet edeceini144 ifade eder. Ticarete esas bir dier mal ise kumatr. Mevlna , tccarlarn gidecekleri lke hakknda nce bir piyasa aratrmas yaptklarn ve duruma gre daha iyi ve kolay satacaklar mal aldklarn kaydeder145. Mevlna, ticaret yollar zerinde tccarlarn konaklama ve dier ihtiyalar iin yaplm kervansaraylardan da bahseder. ehirler aras yaplan ticarette tccarlarn balca korkusu, yollarda soyguncularn saldrsna urayarak ellerindeki sermayelerini kaybetmeleridir. Her ne kadar yollar zerinde yukarda getii gibi kervansaraylar varsa da, yollar her zaman gvenli olmuyordu. Mevlna kervanlarn yollarn kaybetmemeleri iin yollar zerine dikilmi direklerden ve talardan bahseder146 ki, bunun bir rneini de Moollar devrinde Orta Asya llerinde grmekteyiz. Yine O, Konya ile Kayseri arasnda bulunan balca Kaymaz, Obruk ve Sultan kervansaraylarnn varlndan bahseder147 Mevlna yaad devirde genellikle tek kiilik sermaye sahiplerinin yapt ticaretten bahsetmekle beraber iki veya daha fazla sermayedarn katld ortak ticaretinden de bahseder. Bu konuda kk esnaftanlardan
140 141

Mesnevi, I, 1889 ; III, 2626; Fihi Mfih , s. 175. Mesnevi, I, 1548; IV, 2373-2375; V, 2528; VI, 387-395. 142 Mesnevi, VI, 4283-4286. 143 Faruk Smer, Yabanlu Pazar, Trk Dnyas Aratrmalar, Austos 1985 (37), s. 1-99. 144 Mesnevi II, 843-844; Fihi Mfih , s. 109, 174. 145 Fihi Mfih , s. 117. 146 Fihi Mfih , s. 337, 342 147 Mesnevi, VI, 2381-2383; Fihi Mfih , s. 62, 76.

Sleyman ZBEK 56

rnek verdii gibi, bata sultan olmak zere baz devlet ricalinin byk tccarlarla ticaret yaptn kaydetmektedir148. Buna bal olarak Mool devletlerinde bata hakan olamak zere devlet ricalinin byk tccarlarla baz ortaklklar ierisine girdii eitli kaynaklarda ifade edilmektedir149. ehirlerdeki kk esnafn gerekletirdii ticaret ise genellikle ar ve pazarlarda dkkanlarda olmaktadr. Para ile tutulan tellallar ar pazar gezerek maln reklamn yapar sat iin yardmc olurlar150. Mevlna bu ticaret erbabndan bahsederken, dkkanlardaki vitrin dzenlemelerinden ve sat yaplan mallarn ambalaj ve paketlenmesinden bahseder ki151, bu bir anlamda modern ticaret hayatn gzler nne serer. Mevlna nn bu kk esnaf grubuna veresiye sat yapmamalar konusunda bir tavsiyesi nemlidir. nk Ona gre zenginlie, veresiyeden yokluk gelir152. Mevlna nn yaad devir itibariyle eserine kaydettii meslekler arasnda insanlk tarihinin belkide ilk meslei olan obanlk yer almaktadr. Mevlna Bundan baka halkn ok eitli ihtiyalarn karlayan attar, frnc, kasap, terzi, berber, kundurac, eskici, adrc, oduncu, kuyumcu, mimar-mhendis, marangoz, hamamc, demirci, mezarc, derici, dalg ve tellal gibi eitli meslek erbabn zikreder.153. Mevlna , Seluklu kltr hayatnda nemli yeri olan ahilik ve ftvvet tekilatna bal olarak usta rak ilikilerine de eserinde temas etmektedir. Ona gre usta hangi hnerde tannmsa, ra da o hnerde ilerler154. Mevlna ya gre, bir usta yanna verilen ran iyi bir ekilde yetimesi iin ustasnn emir ve terbiyesine girmesi ve mutlak itaat etmesi gerekmektedir155. Mevlna kullanmda olan altn dinar, gm dirhem ve bakr mangr paralardan bahsederken sk sk ikayeti olduu bir konu vardr ki oda ayar bozuk paradr156. Mevlna bu konuda bir taraftan sahte para imal eden kalpazanlar sularken bir taraftan da bunu kontrol etmeyen devleti sulu olarak grr.

Mesnevi I, 1766, II, 3455. Bu konuda bkz. smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991, s. 130. 150 Mesnevi I, 347; III, 3041, 3100. 151 Fihi Mfih , s. 46, 97. 152 Mesnevi I, 134; II, 650. 153 Mesnevi I, 183, 2303, 2785, 3329; II, 303-304, 657, 663, 965; III, 130-133, 1376; IV, 103104; Fihi Mfih , s. 59, 70, 79, 147, 169, 195-196, 255-256, 154 Mesnevi I, 2829. 155 Mesnevi, V, 1054; Fihi Mfih , s. 85. 156 Mesnevi I, 2234, 3530; II, 502, 2087; Fihi Mfih , s. 17, 163.
149

148

Sosyal Bilimler Dergisi 57

Ticari hayata bal olarak Seluklu Trkiyesinde geerli ve makbul olan kymetli madenler arasnda altn, gm, yeim ta, yakut ve elmas ile denizden dalglar vastasyla binbir zorluklarla karlan inci ve mercanlar saylmaktadr157. Sz madenlerden almken tuzla madenlerinin de Mevlna tarafndan sk sk zikredildii ve deve katarlar ile Anadolunun her kesinde tuz ticaretinin yapld ifade edilmektedir158. X. yzyldan itibaren slam dairesine kitleler halinde giren Trkler, bu yeni dinin resim ve heykeli yasaklamas sebebiyle zamanla bata hat, ebru, tezhip olmak zere gzel sanatlarda kendisine yeni ura alanlar bulmaya almtr. Ancak XIII. yzylda slamn yasaklamasna ramen gerek Seluklu saraylarnda gerekse ehir surlarnda, iyerlerinde ve baz evlerde resim ve heykel tarz rneklerin varl eitli kaynaklar tarafndan zikredilmektedir. Mevlna da, bu konuda hayli bilgi mevcuttur. O genellikle, mahir ressamlardan, kat, ve hamam duvarlar stne yaplm enfes gzellikteki insan ve tabiat resimlerinden159, baz kervansaraylardaki havuzlarn kenarnda insan ve bata ku olmak zere eitli hayvan tasvirlerinden oluan heykellerden, yine eitli hayvan suretleri eklinde mumdan yaplm kk heykellerden bahsetmektedir160. XIII. yzyl Anadolusunda musiki hayat da hayli renklidir. Mevlna bu konuda, bata saray olmak zere halkn elenceye olan dknlne iaret etmektedir. Onun verdii bilgilerden bu dnemde kopuz, saz, davul, zurna, tambur, tef, ney, rebap balca musiki aletleridir161. Mzik eliinde arkclar tarafndan cezbeli arklar sylendii, dinleyicilerin bu arklara cokulu biimde el ve ayak vurarak, parmak klatarak elik ettii, mnferit ve toplu olarak sema ve raks yapld, halay ekildii anlalmaktadr162. Mevlna mzikteki nota ve durak iaretlerinin yannda musikinin 24 makam olduunu ve musiki icra eden sanatlarn bu 24 makam bilmek zorunda olduklarn da sylemektedir163. Sonu Mevlna eserlerini bir mutasavvf olarak kaleme alm, ve halk irad amacyla bu eserlerde dini sohbetlere yer vermitir. Ancak bu arada O, Anadolunun XIII. yzyl siyasi, iktisadi ve kltr hayat hakknda da pek
157

Mesnevi I, 178, 515, 1017, 1501, 1684;II, 109;III, 4286; Fihi Mfih , s. 24, 284. Mesnevi I, 2003, Fihi Mfih , s. 93. 159 Mesnevi, I, 1020, 2766,2770,3035; II, 2537; III, 937, 1372-1373; VI, 142; Fihi Mfih , s. 215. 160 Fihi Mfih , s. 62, 167. 161 Mesnevi, I, 598-599, 2024;II, 1793; III, 98, 3201 ; IV, 743; Fihi Mfih , s. 267. 162 Mesnevi I, 867, 1565, 2072, 3675; III, 4273-4274; IV, 742; V, 957; Fihi Mfih , s. 277, 293. 163 Mesnevi I, 2194-2195, 3864; VI, 1657.
158

Sleyman ZBEK 58

ok kymetli bilgi vermekten geri kalmamtr. Bu dneme ait yerli kaynaklarn azl gz nnde tutulacak olursa, Mevlna nn verdii bilgilerin ne kadar kymetli olduu kendiliinden ortaya kar. Mevlna , her ne kadar XIII. yzyl Anadolu hayatn tasvir etse de, Onun verdii bilgilerden Anadoludaki kltr hayatnn Orta Asya ile balantsnn gzard edilemiyecii, Trk tarihinin, kltrnn bir btnlk ve devamllk arzettii fikrinin teyit edildii grlmektedir.