Justin McCarthy

LM ve SRGN

Ergenekon SAVRUN

ZET
Amerikal, nl tarih profesr Justin McCarthynin lm ve Srgn (Death and Exile),adl eseri on dokuzuncu yzyl ile yirminci yzyln balarnda Balkanlarda, Ortadouda ve Asyada milyonlarca Mslmann ldrlmesi ve tehcir edilmesinin tarihi olduu kadar Mslmanlarn maruz brakldklar etnik ve dinsel kymlarn nasl ortaya ktnn tarafsz resmi belge ve kaynaklara dayandrlarak anlatld tarihidir.

Rus mparatorluunun yaylmac siyasetinin tarihi ve Balkanlarda yeni uluslarn tarih sahnesine klar, geleneksel olarak, Osmanl mparatorluundan koparlan Hristiyan uluslarn bak asndan anlatlmtr. lm ve Srgn, bu gelimeleri, ilk defa olarak emperyalizmin, milliyetiliin ve etnik atmalarn kurban olan Trklerin ve teki Mslmanlarn bak asndan dile getiriyor. lm ve Srgn, Orta Dou ve Balkan haklarnn tarihine bakmz kkten bir deiiklie uratyor ve bugnde devam etmekte olan atmalarn daha iyi anlalmasn mmkn klacak perspektifler sunuyor. 1 lm ve Srgn adl eser sekiz blmden ve son olarak da yazarmzn eserini kaleme alrken uygulad yntemler ve hesaplamalar blmnden olumaktadr. Kitabn blmleri srasyla Mslmanlar Deiimin Nedenleri, Dou Anadolu ve Kafkasya, Bulgaristan, 1878den 1914e Dou, Balkan Savalar, Dou Anadoluda kesin sonu belirleyici sava, Batda kesin sonu belirleyici sava, Mslman lkenin bana gelenler ve son olarak da zlenen yntemler ve hesaplama biimi, eklindedir. Makalemizi ele alrken, genelde kitabn ieriine ve zellikle de eserin iinde de yer alan, o dnemi yaam ve ahit olmu ahslarn gzlem ve raporlarna ve resmi belgelerle bal kalarak, lm ve Srgn adl eseri karlatrmalar yaparak ele alacaz. lm ve Srgnn yazar Justin McCarty, Louisville (ABD) Universitesinde tarih profesrdr. zellikle Balkanlar ve Orta Dou konusunda yapt bilimsel almalarla tannmaktadr. lm ve Srgnden nce yaymlanan kitaplar da unlardr; The Arab World, Turkey, and Balkans (Arap Dnyas, Trkiye ve Balkanlar, 1982), Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and The End of Empire (Mslmanlar ve Aznlklar: Osmanl Anadolusunun Nfusu ve mparatorluun Sonu, 1983), The

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar,arka kapak, stanbul,1998.

Population of Palestine: History and Statistic of the Late Ottoman Period and the Mandate (Filistin Halk: Gen Osmanl ve Manda Dnemi Nfus Tarihi ve statistikler, 1990). Birinci Dnya Sava srasndaki Osmanl mparatorluu nfusu zerinde yaptm aratrmalar, beni Mslmanlar arasndaki lm ve g konu alan bu almaya gtrd. O zaman nfus zerinde alrken ilgi duyduum, sadece, Anadoluda ka Mslmann yaamakta olduunu ve bunlarn nfusunun 19.yy ile 20.yyda hangi lde deitiini belirlemekten ibaretti. Bu aratrmann sonucu beni aknlk iinde brakt.; nk daha nce Osmanl tarihi hakknda okuduklarmn arasnda hibir ey, beni, bu dnemdeki ok yksek lm oranyla karlamaya hazrlamamt. statistikler, Mslman nfusun drtte birinin yok olduunu sylyordu. Tarih kitaplarnda bylesine bir nfus kaybnn es geildiine inanamyordum. Yalnz Birinci Dnya Savanda deil tm 19.yy boyunca da, Anadolunun, Krmn, Balkanlarn ve Kafkaslarn Mslman halklar inanlmaz ykseklikte bir lm oranna maruz kalmt. Onlarn kayplar, aratrmay daha da derinletirmeye deerdi.2

Birinci Blm: Mslmanlar Deiimin Nedenleri

1800de Anadoluda, Balkanlarda ve Gney Rusyada ok geni bir Mslman corafyas vard. Bu sadece Mslmanlarn egemen bulunduu bir lke olmakla kalmyordu, zerinde Mslmanlarn ounluk oluturduu bir blgeydi. Bu lke, Krm ile art-blgelerini, Kafkasya yresinin ou blmn, Anadolunun hem dousunu hem batsn ve Arnavutluk ile Bosnadan Karadenize kadar uzanp, hemen hemen tm Osmanl mparatorluu lkesi iinde bulunan Gneydou Avrupay kapsyordu. 1923de ise, Mslman lkesi durumunda kalan, yalnzca Anadolu, Dou Trakya ve Gneydou Kafkasyann bir blmnden ibaretti. Balkanlardaki Mslmanlarn ou gitmiti; ya lmler, ya da g etmek zorunda braklmlard; kalanlar, Yunanistanda Bulgaristanda ve Yugoslavyada cep durumundaki yerleim blgelerinde yayorlard. Krmn Kuzey Kafkasyann ve Rusya Ermenistannn Mslmanlar da ayn yazg haklamt. 1821 ile 1922 arasnda, be milyondan fazla Mslman, topraklarndan srlp atlmlard. Be buuk milyondan fazla Mslman, kimi savalarda ldrlerek, dierleri de snt durumda iken alktan ve hastalklardan cann yitirmitir. Balkanlarn, Anadolunun ve Kafkasyann tarihinden ou blm, Mslmanlardan ge kanlar ve Mslmanlarn verdii ller gz nne alnmakszn gerei gibi anlalamaz. Osmanl mparatorluu, kendini yenilemek ve ada bir devlet kimlii ile varln srdrmek iin abalad bir dnemde, nce snrl kaynaklarn, kendi halknn dmanlarnca kymdan geirilmemesi iin korunmas uruna aktmak, sonra d abu dmanlar stn geldiin de, mparatorluk lkesine akn akn gelen gmenlerin gereksinimlerini karlamak iin uramak zorunda brakld.3

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar,nsz, stanbul,1998.
3

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.1, stanbul,1998.

Kendisinden nceki Osmanl mparatorluu gibi, Trkiye Cumhuriyeti de, gmenlerden oluan bir nfusu btnletirmenin ve bir yandan adalap yaamn srdrme abas harcarken, sava zamannda uranlm korkun ykmn stnden gelmenin tm zorluklaryla kar karya kalmt. te bu savan kapmalar, Trkiye Cumhuriyetinin karakterini yaplandrmtr. Tarihiler, Kongo Savalarnda Afrikallarn ya da Afyon Savalarnda inlilerin kitlesel boazlanmalarn anmakszn emperyalizmin tarihini yazamazlar. Byle iken batda, Balkanlardaki yahut Kafkasyal, Anadolu Mslmanlarn ektiklerinin tarihesi hibir zaman yazlmam ve anlalmamtr.4 Osmanl Avrupasnn, Krmn, Kafkasyann ve Anadolunun Mslmanlar iin yazg belirleyici olmak zere, balca etkenden bir araya gelmiti. lk olarak Osmanlnn askeri ve ekonomik ynlerden gszl, ikinci olarak Osmanl Hristiyan halklar arsnda gelien ulusuluk ve son olarak da Rus emperyalist yaylmas diyebiliriz.5 19.yy da yllar ilerledike ve Osmanl Hristiyanlar arasnda ulusal bilin gelitike, Osmanl aznlklarnn ulusuluu talyan ve Alman ulusuluunda da grlen rk karaktere brnd, ama dinle ba hibir zaman yok olmad. Rumlarn, Bulgarlarn ve Ermenilerin ulusal bilincinde etkin olan, geni lde, beklide en arlkl olarak, dinsel kimlik tanmlamas temeline oturan duygu idi. Ancak, Osmanllar, uzun sre boyunca ve hi sapmadan izledikleri dinsel hogr gelenei nedeniyle hemen hemen hi vg almadlar. Kaderin cilvesi, tam tersine, bundan dolay pek ar bir bedel dediler. Yabanclar, Osmanllarn i ilerine karmak iin bahane olarak, Hristiyan milletlerin koruyucusu olarak davrandklarn ve Hristiyan kardeliini ne srdler. Ksacas Hristiyan milletlerinin mensuplarn, Osmanl dman bir ulusuluk yaratmak iin bu ayr dinden olma duygusunu kullandlar. 6Osmanl mparatorluunda 19. yy da kendini gsteren ekonomik ve toplumsal deiimler, Hristiyanlara bir stnlk duygusu kazandrd ve Mslman yneticilere kar hnlarn da derinletirdi. Pek ok Hristiyan ekonomik adan ileri duruma geldike, bunlar doal olarak, ekonomi alanndaki baarlarnn yanna politik bir kudret de eklemek istei duyar oldular. 19. yy da, yeni ulusuluk nedeniyle Mslmanlarn urad kayplarn yks, 1821 Yunan ayaklanmas ile balar. Daha nce Srplar da ayaklanmlard, ama onlar balangta sadece Srbistanda konulandrlm yenierilerin zulmne karyd. Yunan ayaklanmas, kendine zg niteliini Mslmanlarn topluca ldrlmesi ve srlmesi ile belli eden hareketlerin Osmanl devletindeki, bu tr sre balatan ayaklanmalarn ilkidir. Yunan ayaklanmas daha sonraki yllarda Osmanlya kar giriilen dier ulusal ayaklanmalara rnek model oluturacaktr. Yunan Bamszlk Savan anlatan tarihi George Finlay 1861de unlar yazyordu;
4

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.2, stanbul,1998. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.4, stanbul,1998. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.6, stanbul,1998.

1821 Nisann da 20.000 kii toplamna yakn bir Mslman nfus, Yunanistanda dank olarak yayordu ve tarmda alyordu. Ayaklanama kmasnn zerinde daha iki ay gemeden bunlarn ou kymdan geirildiler, adamlar, kadnlar, ocuklar, hi acmadan ve sonra da hi pimanlk duyulmadan ldrldler. Gnmzde yallar hala, ta ynlarn parmakla gsterip, gezginlere, te urada Ali Aann kulesi vard, burada hem onu, hem elerini ve hizmetkrlarn ldrdk diye anlatrlar ve bunu anlatan yal adam, yolu zerinde alc melein bekliyor olabileceini aklna bile getirmeden, bir zamanlar Ali Aann olan tarlalar srmek iin yrr gider. lenen su bir ulusun suu idi ve onun verecei skntlar ne olursa olsun bu skntlar, bir ulusun vicdannda duyulmak gerekir; bu gnah balatacak davranlar da o ulusa yaplmaldr. 7 Dier bir tarihi Thomas Gordon ise daha da zalim rnekleri veriyordu; Yunanl Bapiskopos (Patras Bapiskoposu) Germanosun azndan kan, ayaklanmann ulusu slogan, Hristiyanlara huzur!, Konsoloslara sayg!, Trklere lm! di. Missolonghide, Mslmanlarn ou abucak ldrld, ama Trk kadnlar zengin Yunanl ailelerce kle olarak alndlar. Vrakhoride Trkler ikence ile ldrldler. Yunanllarn kfir sayd Yahudilerde Mslmanlar kadar hevesle kymdan geirildiler. Morann Mslman nfusu 25.000 kii olarak hesaplanmt. Ayaklanmalarn patlak vermesinden sonraki hafta iersinde, kentlere kaabilenler dnda, bir tek Mslman braklmamt.8 C.M.Woodhouse ise, The Greek War of ndependence adl eserinde de syle yazyordu; gn boyunca zavall Trk yerleimciler, bir vahiler gruhunun ehvetine ve zulmne teslim edildiler. Ne cinsiyet ne de ya ynnden bir esirgeme yapld. Kadnlarla ocuklar dahi ldrlmeden nce ikenceden geirildiler. Kym ylesine byk lekteydi ki, etecilerin ba Kolokotronesin kendisi bile, kasabaya girdiimde yukar hisar kapsndan balayarak atmn aya hi yere demedi demektedir. lerledii zafer kutlama treni yolu, cesetlerden bir rtyle denmiti. 9lenen cinayetler gsteriyordu ki, srf bir nefret patlamas deil, hesapl kitapl siyasal eylemler niteliindeydi. Yunanistanda ki Trkler, sadece Yunanllara ait ve bamsz bir Yunanistan yaratma amacna uzanan yolda en byk engel olarak grlmekteydiler. in sonunda Avrupann byk devletleri, Osmanly 1830 ylndaki Londra Protokol ile, Morada bir Yunan Krallnn yaratlmasna raz olmak zorunda braktklarnda, bu orada yzyllardr yaayan Trklerden arnm bir Yunan Krall idi. Her ne kadar lmlerin says hakkndaki hesaplamalar kesin belirlilik gstermiyor ise de, Yunan ayaklanmaclar tarafndan ldrlen Mslmanlarn saysnn 25.000 getii anlalmaktadr.10 Yunan ayaklanmas, Balkanlarda daha sonraki ayaklanmalar iin bir model ortaya koyduunu sylemitik. Ulusal bamszl salamak uruna, blgeleri Trk nfusundan
7

George Finlay, History of the Greek Revolution, London s.172, 1861. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.8, stanbul,1998.
8

Thomas Gordon, History of the Greek revolution, edinburgh and london,1832, s.149, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.9, stanbul,1998.
9

C.M .Woodhouse, The Greek war of ndependence, New York 1975, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.10, stanbul,1998.
10

McCARTY, Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.11, stanbul,1998.

arndrma politikas;1877-78, 1912-13 ve 1919-23 savalarnda yeniden kendini gsterecektir. Daha sonraki savalarda ama,1821de ki Yuna ayaklanmaclarn amacyla ayn idi; yol zerinde bir engel olarak duran etnik dinsel toplumu yok ederek, kendi iinde birlik gsteren bir ulus yaratmak. Ne var ki Gerek Yunan olsun gerek Bulgar ya da Ermeni ayaklanmalar her ne kadar ulusal bir ayaklanma olarak grlse de btn hepsinin kkeninde ve arkasnda dinin yani Hristiyanlk fikrinin ve din adamlarnn rol ok byktr. Grlecei zere, bir ulus yaratmak uruna Trkleri ve dier Mslmanlar srmek, ilerde Bulgarlar, Ruslar ve Ermeniler tarafndan izlenen bir ilke olmutur. Yeni ulusuluklarn yry yolu zerinde duruyor olmak, Balkanlardaki, Anadoludaki ve Kafkasyadaki Mslman toplumlarn kadersizlii idi. Onlarn bu kadersizlii dayandklar bu devletin, yan, Osmanlnn onlar savunacak yeterli gce sahip bulunmamas yznden daha da arlayordu. Balarna gelenler, kaderin bir kallelii idi, nk Trkler kendilerinin gl gnlerinde Yunan ulusuluu trnden ulusuluk gtm olsa idiler, batan sona Mslman egemenliindeki lkelerden srlenler, Hristiyanlar olacakt. Oysa Osmanllar byle yapmayp Hristiyanlarn eskiden yaadklar yerlerde kalmalarna katlandlar. Onlar Hristiyanlara ok kez iyi davrandlar, ok kez de kt davrandlar ama onlarn varlklarn srdrmelerine ve dillerine, geleneklerini, dinlerini korumalarna izin verdiler. Byle yapmalar da insanlk ve adalet asndan doru olmutu. Ne var ki 15.yy Trkleri byle hogrl olmasalard,19.yy Trkleri kendi yerlerinde yurtlarnda yaamay srdryor olabilirlerdi.11

kinci Blm: Dou Anadolu ve Kafkasya

Rusya yar maymun, yar aydr. Yabanc krallklarda Avrupay maymun gibi taklit eder; ama kendi yurdunda; aynn peneleri her yerde kendini gsterir. 12

Kafkasyay ve Dou Anadoluyu incelerken fark edilir ki bu ikisini siyasal snrlarna ramen, tek bir blge olarak ele almak mmkndr ve gereklidir. Yaklak yz yl boyunca, Kafkasyann ve Dou Anadolunun tarihleri ve halklarnn bana gelenler, ayr ayr inceleme ile anlalamaz. Ekonomik, toplumsal, dilsel ve dinsel alardan bu blgenin halklar arasndaki balantlar 1920lere kadar hatta belki daha sonrasna kadar pek gl kald. Rusyann gneyinin ve Osmanl dousunun halklarnn tarihleri arasndaki yakn balanty anlamak iin, bu halklarn tarihlerini, siyasal snrlara gre deil dinsel toplumlara gre ele

11

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.12 -13, stanbul,1998.
12

von Golovin, The Caucasus, london 1854, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.21, stanbul,1998.

alarak incelemek gerekir. Anadolu Ermenilerinin ahvalini anlamak, incelemeyi Erivan Ermenilerinin ahvali ile yapmazsak olanakszdr. Rus ve Osmanl egemenliindeki Ermeniler, besbelli, hangi devletin uyruu olurlarsa olsunlar birbirini karde sayyorlard. 1920ler ncesinde din kardeliinden ayr ve ona kart bir kavram olarak, ayn vatann ocuklar olma dncesinin Kafkasyada yahut Dou Anadoluda kayda deer bir kendini gstermilii bulunduu kukuludur. Douda, Kafkasyal bir Mslman kendisini Kafkasyal bir Ermeniye olmaktan ok daha fazla, Anadolulu bir Mslmana yakn hissederdi ve tpk ayn yolda, Dou Anadolulu bir Ermeni de Anadolulu Mslmanlara deil, Kafkasya Ermenilerine daha ok yaknlkduyard.13 Sava zamanlarnda, Ermeniler ve Mslmanlarn duygu birliinin kimden yana olduu apak ortaya kmtr. Krm Savan da olduu gibi, Doudaki Ermeniler ve Mslmanlar genellikle kendilerine denin, dindalarnn yannda yer almak olduu dncesindeydiler. 14 Daha 1700l yllarn erken dneminde, Byk Petro zamannda, baz Ermeniler Rus politikasna ve Rus ordusuna hizmet etmeye balamlard. Ermenilerin Rusyaya gvenle balanmas ve o yandan destek umar olmas, Ruslarn Kafkasya blgesine gerekletirdikleri ilk seferlerden balayarak, yeermi, artmt. Kafkasya Ermenileri, daha arn bu blgeyi istila etmesine yardmc olmak zere bir askeri birlik oluturduklar Byk Petro dnemimde, Rus arlarna ballk ve destek salama sz vermi bulunuyorlard. 15Belki de Ruslar, Ermenilerin destek umarak balanabilecekleri blgede tek gl Hristiyan devleti idi, ama Ruslarn eylemleri kesinlikle kendi karlarn gzetiyordu ve onlarn Hristiyanl umursadklar pek kukulu idi.16 Osmanl Anadolusun da ki Ermenilere gelince, onlar dahi Rusyann davasna ballklarn ilk kez Ruslar yararna casusluk almalaryla gstermilerdir. Dou Anadoluda yaplan btn savaalar da Anadolulu Ermeniler, 1827deki Rus istilasndan I. Dnya Savana kadar Dou Anadolu Ermenileri Rus ordusuna yol gsterici olmulardr.17 Anadoluda Ermeni ayaklanmaclarn Rusyaya gvenip balanmas 19. Yzyln ortasnda Zeytun ( K. Mara iline bal ile merkezi Sleymanl) ayaklanmasyla aa kmtr. 1854 ylnda, Osmanllar Krm Savanda Ruslarla arprken Zeytun ayaklanmaclarnn Osmanlya kar savunma mevzilerini deifre etmeleri. 1872de Van Ermenileri bir cemaat olarak Kafkasyadaki Rus Kral Naibine yaz gnderip, kendilerinin kuraca
13

McCARTY, Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.23, stanbul,1998.
14

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.24, stanbul,1998
15

Muriel Ann Atkin, The Khanates of the Eastern Caucasus and the Origin of the first Russo-Iran War, Yale University, 1978, s.7, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bi lge Umar, s.25, stanbul,1998.
16

Atkins, s. 25-27, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.25, stanbul,1998.
17

Caucasian Battlefields, s. 148-149, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.26, stanbul,1998.

hkmet iin destek dileini ne sryorlard. Aka Rus uyruu olmak istiyorlard ve somut eyleme gemek iin silah depolamaya balayacaklard. Ayaklanmaclarn eylemleri, onlarn Ermeni kilisesiyle balants sayesinde ok geni lde kolayla kavuuyorlard. Ermenilerde iki patriklik vard birisi Erivan, ikincisi stanbul da bulunmaktayd. yle ki; din grevlileri, piskoposlar ve dnceler, kolaylkla Anadoludan Kafkasyaya oradan Rusyaya ya ve her yere serbeste dolaabiliyordu. Bylelikle Rus hkmeti ile ayaklanmaclar kolaylkla iletiime geebiliyorlard. Ermeni din adamlar, Ermeni kimliinin iki oda olan kilise ve ada ulusuluu yan yana getiren en byk gtr.18 Birok ynden, Ermenilerle Mslmanlar arasndaki dmanln temelinde Ruslarn Kafkasyada ki yaylmas vardr. Baka birok ynden olduu zere bu ynden de Kafkasya blgesiyle Dou Anadolu birbiriyle balantl idiler, nk her iki blgede Rus Emperyalizminin amalad adm adm yayln birer basama durumundaydlar. Grnteki ama, Krmda yapld zere, Kafkasyada da, Mslmanlarn nfus okluu asndan ve siyasal adan egemenlii yerine Hristiyanlarn nfus okluunu ve Ruslarn siyasal stnln geirmek idi. Nfus politikasnn iki ana direi vard: Mslmanlarn srlmesi ve Hristiyan halklarn, Mslman halklarn zorla terk ettirildikleri yerlere yerletirilmesi idi. 19 Bu glerin ve sonrasndaki hastalk, alk, ktlk ve ekonomik zorluklarla ilgili vahim durumu anlatan 14 Aralk 1864 tarihli ngiliz Dileri Bakanl Belgelerinde u arpc rnekler verilmektedir. (Foreign Office). Haziran aynda, ilerinde dizanteri ve tifsn pek yaylm bulunduu 2000 erkez gmen, Uaka geldi. Bunlar nce hanlara ve yerlilerin zaten kalabalk sayda yaadklar evlerinde barndlar, ama sonra kentin kuzeydou yanndaki kylere datldlar. Bulac hastalk yznden 200 tanesi lmt.20 Kafkasyada ki Rus hareketinin en nemli etkilerinden biri, Osmanl mparatorluunun Mslman halknn tehlike karsnda gzn amasn salamas olmutur. Ruslar yerlerine Hristiyanlar geirmek iin, zorla Mslman halklar yurtlarndan srmlerdi. Bu politika, kendileri de gelecekteki olas Rus yaylnn yolu zerinde bulunan Mslmanlar etkilememi olamazd. stelik onlar, ok gemeden, bu politikann sregittiini greceklerdi. Osmanlnn Hristiyan ayaklanmac uyruklar dahi, Rus politikasnn sonu olarak kendilerinden yana ilediini greceklerdi. Bundan sonraki deineceimiz konularda da grlecei zere, gerek Osmanl Mslmanlarnn gerek Osmanl Hristiyanlarnn kardklar bu dersler, daha sonraki dnemde gerekleecek olan toplumlar aras kanl savan tarihinde nemli bir yere sahiptir. Savan kmasnn ve bylesine kanl gemesinin nemli bir nedeni olmutur.

18

Louise Nalbandian, the Armenian revolutionary movement: the Development of Armenian Political Parties Through the 19th century, Berkeley and Los Angeles, 1963, s.68, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.27, stanbul,1998.
19

18 Atkins, s.144, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.29, stanbul,1998.
20

19. Foreign Office, 97-424, Dicksondan Stuarta, Pera Beyolu, stanbul, 14 Aralk 1864, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.43, stanbul,1998.

Osmanl mparatorluu gerekte Dou Anadolunun ou blmnde etkin bir egemenlik kullanyor deildi. Devlet, dou nfusunun yalnzca bir blm iin, zellikle de kentlerin, kentler yaknndaki krsal yrelerin ve snr blgelerinin nfusu iin nemli ve ilere karan bir etkendi, ama dier yrelerde varl belli belirsizdi. Dou Anadoluda ki Osmanl iin dier bir sorun ise Krt airetlerinin durumu idi. Bunlar zellikle gebe ya da yar gebe Krt airetleri idi ve Osmanl hkmetinin kamu gvenliini salamak asndan ana ilevi bu airetleri denetim altnda tutmakt. O dnemlerde Osmanl bu airetlerin etkilerini srekli olarak dizginlemeye olanak verecek ne insan gcne ne de parasal kaynaa sahipti. Bu nedenle onlar zerinde denetim kurmak iin pek tipik biimde Osmanlya zg olan bir yntemden, g kullanmyla desteklenmi rvet sisteminden yararlanyorlard. Airet balarnn Osmanl dzenine ball onlara onurlu unvanlar, makamlar ve para verilmesi ile salanyordu. 21Baz Krt airetlerinin zaman zaman Osmanlya kar ayaklandklarn sylemitik. Krt airetleri, yrede egemenlik kurmak iin, bir baar olasl grdkleri her dnemde, Osmanlyla ekimeye girmilerdir. Osmanl ordusuyla 1834, 1836, 1847 ve 1879da byk apta savalarda attlar ve 19. Yzyl boyunca da kk apta atmalara girdiler. Amalar bir devlet kurmak deildi, sadece merkezi hkmetin otoritesinden kurtulmakt. Zaman zaman Krt boylarnn aralarndaki dmanlklar sayesinde Osmanllar kendi egemenliklerini salama yoluna gitmitir.22 kinci blm zetleyecek olursak; 19. Yzylda Kafkasyada ki ve Osmanlnn dou illerindeki denge Rus istilalar ve Kafkasyal Mslmanlarn (Azeri, erkez, Laz, Abaza, Fars, Trkmen ve Krt) zorla ge gnderilmesi nedeniyle alt st olmutu. 20. Yzyl anlayna gre bu eski denge, tatmin edici deildi. D dmanlar ve yoksul ekonomisi yznden bunalan Osmanl hkmeti, kendi halk arasnda i dzeni salayacak kolluk grevini tam olarak yapmaktan aciz durumdayd. Ancak, geleneksel dengenin yerine geen felaket, bundan daha beter olacakt. Nice halk btnyle yurtlarndan srlp snt kamplarna tklmlard, oralarda byk apta telefata urayarak lp gitmilerdi. Durumun dzeltilmesi iin are aranacana, Ruslarn Osmanllara kar srdrd saldrlar, yarm yamalak da olsa yrede dzeni salayan tek g niteliindeki Osmanl ordusunun farkl cephelere gnderilmesi bu blgelerde dzenin daha da bozulmasna yol at. Rus saldrlarn beklide en kt sonucu, Mslmanlarla Ermeniler arasndaki bir kutuplama ve sonunda bu toplumlardan her ikisinin felaketine neden olacak karlkl bir gvensizlik ve dmanlk yaratmas olmutur.

21

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.45, stanbul,1998.
22

Charles Williams, The Armenian Camping, Londra, 1878 s.129-130. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.47, stanbul,1998.

nc Blm: Bulgaristan

Baka bir sonuca varmam olanakszd: Ruslar, Mslmanlarn soyunu kurutmak iin kararl bir politika izlemekte idiler.23

Bu blmde Trk tarihinde 93 Harbi diye bilinen Osmanl-Rus 1877-78 Savann zelliklede Balkan Mslmanlar iin ac sonular ve Rus emperyalizminin dier hizmetkr Bulgarlarn eliyle yaplan bilinli katliam ve olaylara deineceiz. Ruslar 1806, 1811ve 1829da Balkanlar istila ettiklerinde, Bulgar gnllleri Ruslara katldlar ve Krm Savalnda da Ruslarn yannda arptlar. 19. Yzylda eitli zamanlarda Bulgaristan da Osmanl egemenliine kar kk ayaklanmalar patlak verdi. Ne var ki ayaklanmaclarn Ruslar sayesinde Bulgar bamszln elde etmeleri ancak 1877-78 Osmanl Rus Savandan sonra olacakt.24 Savalarn ounda, yanlardan birinin ksa srede yengi kazanmas, sivil halkn bana gelen lm olaylarnn olabildiince dk dzeyde kalmas anlamna gelir. Ancak 1877-78 Osmanl-Rus Savanda byle olmad. Bulgaristan ele geiren Ruslarn amalar, Mslman ahalinin ynsal kayplara uramasn kanlmaz kld. Bulgaristan Mslmanlarnn lmleri drt blmde snflandrlabilir. atmalardaki lmler, Bulgarlar ve Rus birlikleri tarafndan ldrmeler, yaam iin zorunlu gereksinmelerin salanmasn engellenmesiyle alktan ve hastalktan lmlerin ortaya kmas ve son olarak da Bulgaristan Mslmanlarnn Osmanlya gleri srasnda ve kamplarda kaynaklanan hastalklardan tr gerekleen lmlerdir.25 Rus istilasnn daha ilk gnlerinden balayarak, Rus birliklerinin savunmasz Trk ahaliyi ldrmeye girimilerdi. Rus vahetinin kaytlar yalnzca Trk sntlarn anlattklarndan ibaret kalsayd, her ne kadar binlerce tann anlatm kant niteliiyle mutlaka bir arlk tayacak ise de, vahetin inkr belki mmkn olabilirdi. Ne var ki Rus askeri birlikleri tarafndan yaplan sivil ahali kymlarna ilikin kantlarn ou, atmalar gzlemlemi ve 1877-78 sava madurlaryla konuup onlara sorular sormu bulunan ( ve hi de tm Osmanllara kar ho duygular besliyor olmayan) yansz kiilerden ve Osmanl grevlilerinin

23

Berlin Kongresi 1878 srasnda byk devletler adna Mslman sntlarn durumunu soruturan ngiliz soruturmac Cullenin raporundan. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.59, stanbul,1998.
24

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.59, stanbul,1998.
25

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.68, stanbul,1998.

raporlarndan gelmektedir. Muhabirler yle eyler grmlerdi ki, sulunun Rus askeri olduunda kolayca kan birliine varabiliyorlard.26

Buna bir rnek verecek olursak eer; Burgazdaki ngiliz Konsolosu Brophy yle yazyordu;

Ben on yldan beri bu memleketteyim ve sekiz yldan beri de Konsolos yardmcs olarak grev yapyorum; imdiye dek, Osmanl yerel ynetiminin, hite az sayda olmayan kusurlarn Majestelerinin, Byk Eliliine bildirmekte hep nde gelenlerden oldum; ancak imdi sylemeliyim ki, bir takm eyleri grp yaadktan sonra, buradaki Trk ynetiminin en g bir dneme rastlamas yznden en kt olmu haline kyasla dahi, szde bir byk Avrupa Devletinin (Rusya) ynetimi altnda ve hi deilse benim blgemde tartmasz olarak Osmanl ya da yerel Trkler hi bir eye karmayarak en aa alt aydan beri yrtlmesi dnemimde, Sancaktaki (Burgaz) durumun eskisine gre on kat daha kt olduunu grmek, beni birack artm deildir. 27 Daha arpc bir rnek ise; Yabanc basn temsilcileri olup aada imzas bulunan kiiler umnuda bir araya gelmilerdir. Bulgaristann susuz Mslman ahalisine kar ilenmi insanlk d eylemler hakknda kendi gazetelerine gnderdikleri haberlerin imdi kendileri (muhabirlerin hepsi) tarafndan yazlm bir zetini imzaya balamay, grevleri saymaktadrlar. Duyururlar ki: Razgratta ve umnuda ocuklarn, kadnlarn ve yallarn mzraklarla ve kllarla yaralandn kendi gzleriyle grmlerdir. Eylemlerin kurban olmu kiiler kendilerine Ruslar tarafndan yaplan feci davranlar anlatmlardr. Bu kiiler, birok kyn Mslman ahalisinin tmnn ya kamaya alrken ya da talanna giriilmi kylerde kymdan geirildiini aklamlardr. Her gn yeni yaralanm birok kii gazetecilerin topland yere (umnu) gelmitir. Aada imzas bulunanlar, kurbanlardan byk ounluun kadnlarla ocuklar olduuna ve mzraklarla yaralanm bulunduuna tanklk ederler. u gazetelerin muhabirlerince imzalanmtr: Manchester Guardian, Klnische Zeitung, Standard, Frankfurter Zeitung, Journal des Debats, Morning Post, Republique Franais, Pester Lloyd, Wiener Tagesblatt, Ilustrated London News, Neue Freie Presse, Times, Morning Advertiser, New York Herald, Scotsman, Egypeterczy Graphie, Wiener Vorstadt, Zeitung, Daily Telegraph ve Manchester Examiner.28

26

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.69-70, stanbul,1998.
27

F.O. 195-1189, No: 36, Borphyden Layarda yaz Burgaz 8 eyll 1878. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.69-70, stanbul,1998.
28

F.O . 195-1189, NO 90, Blunt2dan Eliota yaz, 6 Austos 1877, ek no: 8, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.70, stanbul,1998.

Bulgaristan Mslmanlarnn varlna son vermek iin kullanlan yntemler, 1877-78 Rus-Trk Savandan binlerce yl nce gelitirilmiti. Gerekli olan, cinayetlerin ve dehet samann bir karmnn kullanlmas idi; bu sayede Mslmanlar ya hemen ldrlecek, ya da ldrlme korkusu ile yurdundan kaacakt. Bunu becermek iin Rus ordusunda ki en uygun g Kazaklard. Kazaklarn yntemleri Kafkasya savalar srasnda geliiminin en st noktasna ulatrlmt. Kazaklar yzyllardan beri Kirli Savalar yapmann ustas idiler ve sivil ahaliye kar giriilecek harektta, son derece oynak bir svari gcnde bulunan btn yararl niteliklere sahiptiler. Bu onarlara, Balkanlar zerindeki Rus emellerinin gerekletirilmesi iin pek etkin bir ama nitelii kazandryordu. Kyleri yakp ykmaya, sntlar kesmeye balamalarndan az sonra Kazak adn Trk kyller korkarak azlarna alr oldular. Onlarn yaklat sylentisinin kmas, tam da Ruslarn tasarlad gibi, Trk snmaclarn yollara dklmesine yetiyordu. (Burada kastedilen Kazaklar, Kazak Trkleri deildir, Rus Kazaklardr.)29 Yine de Bulgarlarn tmn birden, Trklerin katilleri diye damgalamak hakszlk olur. Arivlerdeki belgeler, Trklere zulm edenler olarak toptan Bulgarlar deyip geiyor olabilir ama en gl olaslkla bu ilerden yalnz iki Bulgar grubu zellikle sorumlu idi; Mslmanlara kar duyduklar nefret daha nce Osmanlnn bastrd ayaklanmada Mslman halka ettikleri zulmle kantlanm olan ayaklanmac Bulgarlar, bir de Mslmanlarn topraklarn ve mallarn almakta kendileri iin ekonomik yarar gren birey ve ky toplumlaryd.30 Rus makamlar, Bulgaristan Mslmanlarnn durumu hakknda Bat Avrupa kamuoyunun bilgisi artka, olaylar rtbas etmekle ii geitirmeye abalyorlard. Soruturma kurullar, daima, Ruslarn, bilgi edinilmesini zorlatrc ve uzlamaz tutumlaryla karlayorlard ve toplu katliamlar rtbas etmek iin cesetleri gizlice gmyorlar ya da inkr yoluna giderek geitirmeye alyorlard.31 Birka istisna bir yana braklacak olursa, 1878 Mays Mslman kylerine Rus ordusu tarafndan dorudan doruya giriilen saldrlarn sonunu getirdi. ngilterede ve dier Bat Avrupa lkelerinde kamuoyu pek dramatik lde Osmanldan yana gemiti ve bu da sava srdrmeyip elde ettikleri kazanlar salama balamak isteyen Ruslar etkilemiti. Zaten, Ruslarn kendilerinin dorudan doruya eylemde bulunmasna artk pek de gerek yoktu, nk Hristiyan Bulgarlar Bulgaristan2n Mslmanlar zerinde (kartc) bask srdrmeyi baarmlard.32 Bu konuyla ilgilide Burgazda ki ngiliz Konsolosu Brophy ise yle demekteydi. Ruslarn kendilerinin artk Trklere saldrmadklarn

29

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.72, stanbul,1998.
30

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.78, stanbul,1998.
31

F.O. 195-1185, Calvertdan Layarda yaz, Edirne 15 austos 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.98, stanbul,1998.
32

imir, I, No 312de aktarlan, Readeden Salisburyye yaz, Varna 8 Temmuz 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.93, stanbul,1998.

ama Bulgaristan Trklerini yurtlarndan srp karma politikalarnn arac olarak yerel Bulgarlar kullanmakta olduu yorumunu yapmt. 33 Yazarmz kitabn da 93 Harbinin biti sebebini Bat Kamuoyunun Trklere kar gelien olumlu tepkilerinden kaynaklandn savunmutur ve bir nebze dorudur da, ancak bu kamuoyu fikrinin gelimesinde baata ngilterenin ve dier Batl devletlerin Ruslarn Balkanlarda fazla sz sahibi olmasn istememeleri ve bu yzden de Ayastefanos Antlamasna (1878) kar karak Byk Bulgaristan hayalleri ve de Balkanlar zerinde Rus hkimiyeti hayallerinin suya dmesine neden olacak olan Berlin Kongresinin (1878) Rusya ve Osmanlya, bata ngilizler ve dier batl devletler tarafndan imzalatlmasyla birlikte 1877-78 Osmanl-Rus Sava son bulmutur. Berlin Antlamalarnn baz maddeleri de zellikle de Ermenileri ilgilendiren blm ilgintir ama imdi bu konulara daha sonraki blmlerde deineceiz. Ancak hi phesiz Berlin Kongresi Osmanl iin sonun balangcdr diye biliriz, nk bu tarihten sonra Osmanlnn kucana Batl devletler iki tabiri caizse iki bomba brakacaklard. Biri Makedonya sorunu, dieri ise konumuzun ana maddesi Ermeni meselesi olacaktr. Bulgaristan ve Balkanlarda olduu gibi tpk Dou Anadolu ve Kafkaslarda yaayan Mslman halklarn maks kaderi 19. Yzyl ve 20. Yzyln ilk eyreinde bir birine paralel olarak hep bu ynde geliecektir. Katliamlar, talanlar, sivillerin ldrlmesi, hastalklar, batl devletlerin eli ile bir birine yzyllardr komu olmu Osmanlnn uyruu ancak farkl dinlere mensup insanlarn bir birlerinden korku ile nefret ettirilerek dman haline getirilmesine kitabmzn ileriki blmlerinde tank olacaz.

Drdnc blm: 1878den 1914e Dou

Birinci Dnya Savana yol aan dnem, dou bakmndan, gittike artan younlukta bir kutuplama dnemi idi. 1877-78 Rus- Trk Sava, Anadoluya Mslmanlar, Kafkasyaya Ermenileri aktarmakla sonulanan de-facto oldubitti nfus deiimine yeni katlmlar olmasyla sonulanmtr. Anadoluda, Ermenilerle Mslmanlar arasndaki ayaklanmac heyecan ve Krtlerin talan basknlarnn her ikisi, Ermenilerle Mslmanlar arasndaki, nefreti ve blnmeyi bsbtn azdrmtr. Kafkasyada, ayn nefret ve blnme, 1905de devrim giriimi srasnda ok kanl bir biimde yzeye kacakt.34 Douda gzlemcilerin grsel olarak azl nedeniyle, 1877-78 Rus-Trk Savanda ki dou seyirlii zerine var olan bilgiler, Bulgaristanda ki savaa ilikin bilgilerle belirgin kartlk gsterir. Avrupada ki sava alanlarnda (Galati, Sofya, Ni, Rusuk, Filibe, Edirne, Selanik, skp) de batl devletlerin konsoloslar var iken, douda pek az konsolos bulunmaktayd. Sava alanna en yakn konsolosluklar, atmalarnn ounu getii yerlerden hayli uzakta, Trabzon, Erzurum ve Tifliste idiler. stelik Erzurumda ki ngiliz Konsolos Zohrab, hem derinden pein yargl biriydi, hem de bir diplomatta bulunmas beklenecek gzlem deerlendirme deneyimleri ynnden eksik birisiydi. 35Rus hkmeti, sava srasnda, hatta olaslkla
33

F.O. 195-1189, NO 44, Blunttan Layarda Burgaz, 6 Kasm 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.93, stanbul,1998.
34

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.115, stanbul,1998.
35

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.116, stanbul,1998.

daha ncesinden balayarak, Anadoluda ki Ermenilerin dinsel kimliklerini ve yeni olumakta bulunan ayr ulus olma bilincine dayal-ulusal kimliklerini kendi amac iin smrmeye giriti.36 Tiflisteki ngiliz konsolosu Ricketts, savamakszn teslim olan Ardahan Osmanl garnizonunun geni lde kymdan geirildiini ve kentin, Rus dzenli ordusundan 12 000 asker tarafndan talan edildiini bildirmitir.37 1877-78 Rus Trk savandan hemen nce ve sava boyunca Rusyadan on binlerce Mslman, Osmanl mparatorluuna geti; karadan snr geenlerin birou Krt idi. Sava boyunca ve savan hemen sonrasnda Osmanl lkesinden Rus lkesine yaplm Ermeni g, Ermenilerin, Osmanl hkmetinden ya da yerli Trklerden korkmas nedeniyle deil, Krtlerden korkulmas nedeniyledir. Sava boyunca birok Ermeni, Ruslarn yanda olarak davranmlard. imdi Ruslar ekip gittiine gre, birok Ermenide onlarn yan sra ekip gitmeyi zorunlu sayd.38 Sava boyunca ya da savan hemen sonrasnda, Kafkasyadan gelen Mslman snmaclarn toplam says 70 000in zerindedir. Yerinden yurdundan olmu Trklerin yan sra, imdi Ruslarn eline geen yrelerden gelme snmaclarn bir haylisi de Krtlerdi; ayrca bir miktar da Ruslarn kendilerini srgne gitme zorunda brakmasndan sonra Osmanl lkesinde iskn edilmi olup imdi yeniden g etme zorunluluuna dm Kafkasyal (Laz, erkez ve dier Kafkas Mslmanlar)dal halklard. Bunlar daha gneydeki blgelere yerleince, Van ve Erzurum vilayetlerin de yaamakta olan Ermenilerle atmalara girdiler.39 Douda Mslmanlarla Ermeniler arasndaki blnmenin derinlii, sava sonrasnda, sava ncesindekinden daha faza oldu. Bu durum, sava srasnda ve savan bitiminin hemen sonrasndaki dnemde olup bitenlerin, gerek Mslmanlarca gerek Ermenilerce Rus niyetlerinin idrak edilmi bulunmasnn ve Ermeni ayaklanmac rgtlerin eylemlerinin sonucu idi. 40 1877-78 Rus-Trk sava srasnda ve onu hemen izleyen yllarda Gneydou Anadolunun Ermenileri, tpk yerleik Krtler ve Trkler ve hatta Osmanl askerleriyle devlet memurlar gibi, Krt airetlerinin elinden ok ektiler. Ermeniler, Krt ayaklanmalarna kurban gitmilerdi ve doal eilimleri, kukusuz, Osmanlnn devlet egemenliinden kuku duymak, ayrca airetlerden nefret etmek olacakt. stne stlk Sultan Abdlhamitin 1891 ylnda Krtlerden oluan Hamidiye svari birliklerini kurmas, mutlaka onlarn korkularn arttrmt. Her ne kadar Sultann kafasndan geen, Ruslarn Kazak birliklerine benzer birlikler yaratmak idiyse de, Hamidiye birliklerini Ermeniler kmesini korumakla
36

F.O. 65-978,NO.115, Rickettsten Derbye yaz. Tiflis, 29 Austos 1877. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.117, stanbul,1998.
34 F.O. 65-978, No.113 Rickettsden Derbye yaz, Tiflis, 22 Austos 1877. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.118, stanbul,1998.
38

F.O. 65-978, No.121 Rickettsden Derbye yaz, Tiflis, 2 Ekim 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.121, stanbul,1998.
39

F.O. 195-1237, Claytondan Trottera yaz, Mu 31 Temmuz 1879, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.122, stanbul,1998.
40

Mark Sykes, Dar ul slam, Londo 1904 s. 72-78, 115-117, 126-127 ve 130-131, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.126, stanbul,1998.

grevlendirilmi tilki olarak grm olmaldrlar. Buna karlk Hamidiye alaylarnn kurulmas, Krtler zerinde az ok denetim salamann ve Ermeni ayaklanmasyla ba etmeye hazr bir gc el altnda bulundurmann tek aresi gibi grnm olabilinirdi.41 1879a gelindiinde, Ermeniler arasnda, zellikle de gen kuak, kentliler ve Ermeni papazlar arasnda, ulusu duygular belirgin biimde gelimeye balamt. Uluslu piyesler yazlyor ve oynanyordu. Ermeni piskoposlar bamszlktan henz sz etmeseler de, ulusal zerklikten ve kendi kimliini belirtmekten yana olduklarn aklyorlard. stanbul Ermeni Patriinin kendisi, apak, Ermenistann Osmanl mparatorluundan ayrlmasn desteklemekteydi. erii bu olan bir mektubu Bismarck ile dier nderlere gndermiti ve kendi tasarsn, ngiliz Bykelisi Layarda anlatmt. Layard ona Ermenistanda nfusun ok byk ounluunun Mslmanlardan olutuunu anmsatm ama Patrik Narses ona Mslmanlarn Ermeniler tarafndan ynetilmekle mutlu olaca konusunda gvence vermiti.42 Ermeni ayrlk partilere gelinince de karmza en gl kmaktadr. Armenekan, Hnak ve Tanak, hem ulusu amalar yznden hem de gerekli grlrse kitlesel zorbalklar uygulanmasn, seilmi insanlarn tasarlanarak ldrlmesini ara diye kullanmaya eilimleri asndan Yunanistan ve Bulgaristanda daha nce kurulmu ve baar kazanm rgtlerle benzerlik gstermekte idi. Benzersiz kalan tek zellik uydu ki; ele geirmeyi amaladklar lkede onlarn kendi halk pek belirgin lde aznlk oluturuyordu. Ayaklanmac partiler, zaman zaman, kendi amalar iin, gerek Ermenilerin gerek Mslmanlarn canna kymak heveslisiydiler. Ana izgileriyle, tasarlar, 1876 ylndaki, sonu ynnden baarl olmu Bulgar ayaklanmasn taklit etmekti; Mslmanlara saldrmalar iin yerel Ermenileri tahrik etmek, ya da bu ileri kendileri yapmak, bununla Ermenilerin kymdan geirilmesine yol aacak bir tahrik eyleminde bulunmak, bylece de Ermeni devletinin kuruluuyla sonulanacak yolda, Avrupallarn ie karmasn salamakt. Ayaklanmaclardan biri, Robert Koleji kurucusu olan Dr. Hamline yle diyordu. Hnak eteleri frsat bulunca Trklerle Krtleri ldrecekler, onlarn kylerini atee verecekler ve sonra dalara kaacakalrdr. fke iinde kalan Mslmanlar ayaa kalkacak, savunmasz Ermenilerin zerine ullanacak ve onlar ylesine bir vahetle kymdan geirecektir ki, sonuta Rusya, insanlk ve Hristiyan uygarl adna, ie karacaktr. Dehet iinde kalan Misyoner (Dr. Hamlin) bu tasarnn imdiye kadar grp duyduu her tasardan daha vahice ve cehennemlik olduunu syleyince, u yant ald: Kukusuz size yle geliyor, ama biz Ermeniler zgrl elde etmeye azimliyiz. Avrupa, Bulgaristanda olup biten dehet verici olaylara sar kalmad ve Bulgarlara zgrlklerini kazandrd. Milyonlarca kadnn ve ocuun kan

41

F.O. 424-122, NO32-1 , Claytondan Trottera yaz, Van 13 Aralk 1880. McCARTY,Justin, Death and Ex ile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.127, stanbul,1998.
42

F.O. 424-68, No.639, Layarddan Derbyye yaz, stanbul 18 Mart 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.128, stanbul,1998.

zerinde lklar halinde duyulacak bizim feryadmza da sar kalmayacaktr. Bizim baka umudumuz yok. Bunu yapacaz . 43 Ermeni ayaklanmaclar, Osmanl mparatorluu Hristiyanlarndan yana olan Avrupa kamuoyunun pein yarglna gvenmekte isabet ediyorlard ama kendilerinin ayaklanmasna Avrupallarn eylemsel ve ie yarar destek vermee heveslilik derecesine gereinden ok fazla bel balamakta idiler. 1890l yllar boyunca kk apl Ermeni ayaklanmalar tede beride kp durdu ve birok Mslmann daha da fazla sayda Ermeninin lmyle sonuland. Avrupallar hibir zaman zor kullanmyla ie karmadlar ama bu ayaklanmalar, Mslmanlar, korkup durduklar eyin (Ermenilerin, Rus desteiyle Mslmanlar ldrecei) tmyle doru olduuna inandrd. Olup bitenlerin Avrupallar iinde beklide en akl banda gzlemcisi olan Bykeli Layard, durumun tam doru bir analizini yapt. Ona gre sonuta elde edilebilecek tek kazan, Ruslarn kazanc olacakt. Ermeniler Osmanlya kar ayaklanmada baar kazansa bile Rus mparatorluu iinde yutulacaklard.44 Osmanl devletine kar ayaklanmalar ve Ermenilerle Mslmanlarn yapt toplumlar aras atmalar, 1890 izleyen yl boyunca tm douda ba gsterecekti. Ermeni ayaklanmaclar, Sason (Batman) da eteler kurarak Krt airetleriyle atarak 1890lar da etkinlik gsteriyorlard. Oluk oluk kan akarken, Ermeniler, Krtler ve Osmanl askerleri, hepsi bu olaylara karmakta idiler.45 1909 Adana olaylarnda durum iyice berbat olmutu. Adana yresinde Mslmanlara kar Ermeni saldrlar 14 Nisan 1909da, Kilikyada bir Ermeni ulusunun oluturulmas yolunda vaazlar veren ayaklanmac Mersin Piskoposu Musekhin etkisiyle balad. Asilerin gc hakkndaki abartlm anlatmlar dinleyen Adanallar galeyana gelerek, ayaklanmaya kar kendini savunma yoluna gitti ve olaylarda 17 000 ila 20 000 arasnda insan can verdi. 1890 ile 1909 arasnda geen olaylar, 1915 ylnn ruhsal durumuna yol amtr. ki tarafta birbirlerinin stn tarafa gemesiyle zayf kalan tarafn yok olaca korkusuyla bir birlerine saldrmlard. Bur dan da anlalaca zere Ruslarn oyunu tutmutu. Sonu olarak 1877 ve 1914 arasnda yaylan olaylar benzeri duyulmam lde felaketle gelmiti. Mslmanlar yurtlarndan ou blmn Ruslarca zapt edildiini grdler; geri kalanna da Ermeni ayrlklar da el koymaya kalktlar. Ermeniler kendilerinin Ermeni yurdu sayd Anadolu blgelerinden ounu ele geirmek ve bir ara ele geirebildiklerini elinde tutmak konusunda Ruslarn baarszla uradn grdler. Ayrca, Ermeni ayrlklarn, zellikle Adana ayaklanmas rneinde olduu gibi baarszlkla sonulandn ve bunun dehet verici bir misillemeye yol atn grdler. Bu olaylar
43

GRN Kamuran, The armenian file, London 1985, s.128. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.129, stanbul,1998.
44

British Documents II NO. 354, Layarddan Majeste Kralienin dieleri Bakanna yaz, stanbul, 27 Nisan 1880. McCARTY, Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.130, stanbul,1998.
45

F.O. 78-4683, NO.3 S.2-8. Layarddan Majeste Kralienin dieleri Bakanna yaz, 27 Nisan 1880. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.130, stanbul,1998.

neredeyse bir yzyllk birikimle, Rus istilasnn, Ermeni ulusuluunun ve Osmanl gszlnn ortak sonucu olarak kmt. Bir kez I. Dnya Sava knca, yanlardan her biri, doal olarak, dier yandan, en kt eyleri yapmasn bekledi ve kendisi de buna gre davrand.46

Beinci Blm: Balkan Savalar

Konumuzun ana temas Ermeni meselesi olduu iin, kitabmzn beinci blm olan Balkan Savalarna daha yzeysel deineceiz.

Genel bir syleyile, tm Makedonya yzeyinde her nerede bir Mslman nfus kalmsa orada az ok iddetli bir yoksulluk vardr; ama lkenin ou blmnde, byk kentler dnda her hangi bir Mslman nfusun kalm olabileceinden kukuluyum. 471877-78 Rus- Trk sava ile 1912-13 Balkan savalar arasnda farklarda vardr. Daha eski olan bir sava bir tek elin, Rusyann elinin gdmnde yapmt. Rusyann tek bir amac vard. Balkanlarda, Mslmanlardan arndrlm olacak ve blgede Rus karlarnn n kalesi ilevini grecek bir Slav devleti niteliiyle, byk bir Bulgar devleti yaratmak. 1912de ise Ruslarn Bulgarlara muhabbeti soumutu ve Balkan Savalarnda arn eli grlmedi. Tersine Yunanistan, Srbistan, Karada ve Bulgaristann her biri Osmanlya kar kendi savan yrtt. Birinci Balkan Savanda balaklar arasnda grlen tek birleme, dmanlarn seme konusunda olmutu.48 ki sava arasnda gzlemlenen farkllklara ramen; 1912-13 dnemiyle ilgili konsolosluk raporlarnda grlen, tek tek kymdan geirmelere ilikin anlatmlar, 1877-78 denemim de yazlm olanlara pek arpc biimde benzemektedir. Aada aktaracamz ngiliz konsolosluk raporundaki Komitaclar deyii yerine Kazaklar deyii kullanlsayd, bu rapor belki 1912 yl iin deil 1877 yl iinde rahata geerli olabilirdi: Hi abartmaya dmeden denebilir ki, Kavala ve Drama yrelerinde, Bulgar komitaclarnn ve yerel Hristiyan halkn elinden ile ekmemi tek bir Trk ky bile yok gibidir. ounda, dzinelerle erkek kymdan geirilmitir; dierlerinde vahet ve talan etmeler olmutur. Kavala blgesinde, Kavala Trklerinin komitaclar tarafndan, daha nceki raporlarda bildirdii zere, ldrlmelerin yan sra Pravitada yaklak 200 Trkn ve Sar abanda bir o kadarnn kymdan
46

The Russian Empire, 1801-1917, Oxford, 1967, s. 611, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.142, stanbul,1998.
47

F.O. 371-1762, Lambden Dileri Bakanna yaz, Selanik 9 Mart 1913. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.148, stanbul,1998.
48

F.O. 195-2338. NO. 6650, Lambden Lowthere yaz, Selanik 3 Aralk 1912. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.148, stanbul,1998.

geirildii haber alnmtr. Drama blgesinde, atalca, Doksat, ve Krk Ovada Trkler ldrlmlerdir. Bu cinayetlerin ou, Bulgar igalinden hemen sonra gerekleti, ama bazsnn ilenmesi daha yeni olaydr.49

Mslmanlar kymdan geirip kalanlar g etmeye zorlayanlarn besbelli amac, Balkanlar Trklerden arndrmakt. Bir yandan ksmen zmsenmi ulusu dncelerin, bir yandan da Mslmanlarn topraklarn, mallarn sahiplenmek isteinin kendi drtsyle, Balkanl Hristiyanlar, Mslman snmaclarn geri dnmemesini ve gitmemi olanlarn gitmesini salama balayacak politikalar izlediler.50 1913 ylnn sonuna gelindiinde, bir lm telefat ve ge zorlama sreci yznden, Mslmanlar tm Balkanlarda aznlk durumuna dmlerdi. Oysa Osmanlnn dmanlarnca ele geirilmi Mslmanlar, Balkan Savalarnn balamas ncesinde, mutlak ounluu oluturmakta idiler. Ancak tpk 93 Harbi sonrasnda olduu gibi I. Balkan Savanda da ama Mslman halk Balkanlardan zorla srmek ve sistemli bir ekilde kymdan geirilmekti. Bir tek fark vard o da; Ruslarn etkisi eskisi kadar grlmemiti.

Altnc Blm: Douda Kesin Sonu Belirleyici Sava.

Osmanl dousunun Mslmanlaryla Ermenileri arasndaki, bir yzyldan beri sre gelen ekime, I. Dnya Sava srasnda bir doruk noktasna ulat. Douda, ayn zamanda olarak; iki savan arpmalar bir arada yrtlyordu: bir yandan Osmanl ve Rus ordular savamakta, bir yandan da Dou Anadolunun ve Gney Kafkasyann Ermenileriyle Mslmanlar, bir toplumlar aras savata, birbirine girmi bulunuyorlard. Olaya sivil halkn ve ordularn verdii kayp ynnden baklrsa, douda 1914 ile 1920 yllar arasnda yaplm olanlar, insanlk tarihi boyunca en yksek kayba yol am savalar arasndadr.51 Osmanl gszlnn, Rus emperyalizminin, Avrupallarn ie burun sokmasnn ve Ermeni ayrlk ulusuluunun sonucu, ok yaygn kapsamda yaklp yklma idi. Sava sonrasnda, Van, Bitlis, Bayazt ve Erzincan gibi kentler geni lde yknt ynna dnmt, binlerce ky yaklp yklmt. Her iki yandan saysz insanlar lmt. Bir ulusun kimliini kazanmak iin ayaklanan Ermeniler,

49

F.O.195-2438, NO. 7076, Morgandan Lowthere yaz, Kavala 28 Aralk 1912, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.150, stanbul,1998.
50

F.O. 371-1762, Youngdan Bax-Ironsidea yaz, Kavala 21 Aralk 1912. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.163, stanbul,1998.
51

J. David Singer, Melvin Small, The Wages of War, 1816-1965, A Statistical Handbook, New York, 1972, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.193, stanbul,1998.

kendi kendilerinin efendisi olmadklar bir Sovyet Cumhuriyeti iinde braklmlard. in sonunda savatan yengi kazanm olarak kan Trklerin elinde, yknt halinde bir lke kalmt.52 Dounun kentlerindeki ayaklanmalar, Osmanl dousunun krsal alanlarna da yansyordu. Ermeni ayaklanmaclar Mslman kyleri de, zellikle Krtlerin saldrlarna uruyordu.53 1916 ylnn Ocak aynda, Rus ordusu ilerlemeye geti ve Osmanllar yenilgiye urattlar, 16 ubatta Erzurum ve Mu, Bitlis, 3 Martta, Karadeniz cephesinde Rize 8 Martta, 16 Nisanda Trabzon, 17 Temmuz Bayburt ve 25 Temmuzda Erzincan ele geirdiler. 1916 ylnn geriye kalan blm, zapt edilmi blgelerde temizlik iin harcand. Osmanllar iin tek baar notu vesilesi, 1916 yl Austosunda, Mustafa Kemal Paa komutasndaki 2. Osmanl Ordusunun Mu ile Bitlisi geri almas olmutur. Hi kukusuz, Rus Devrimi douda Osmanl iin fayda salad, 1917 Devrimi sonrasnda, Rus birliklerinden bazlar artk cepheyi brakp gitmeye balamlard. Ksacas 1917 Ekim Devrimi Anadoluda ki Rus ordusu varlnn sonunu getirmiti. 1917 yl boyunca, doudaki Osmanl ordular yeniden toparlandlar. 1918de saldrya getiler ve Mart ay sonuna gelindiinde, 1914ten beri yitirdikleri yreleri etkin biimde geri alm bulunuyorlard.54 Birinci Dnya Sava srasnda Ermeni ayaklanmalarna bakacak olursak; Osmanl mparatorluunun savaa girecei anlalr anlalmaz Dou Anadoluda Ermenilerin ayaklanmas balayacaktr. Rusyann 2 Kasm 1914de sava ilan etmesinin ncesinde, Ermeni eteleri gerilla sava yrtecek kk birlikler halinde rgtlenmeye balamlard. Ayaklanmaya hazrlk niteliinde olmak zere, ayaklanmac Ermeniler, salanmas ya da bedelinin denmesi geni lde Ruslarca stlenilmi olan muazzam miktarda malzemeyi ve silah depolam bulunuyorlard. 55 Van ve Bitlis ayaklanmalarnn ayr bir nemi vardr. Bu iki ehrin kylerinde Ermeni eteler saysz kyl halk kymdan geirmilerdir. Konuya ilikin farkl kaynaklara deinecek olursak eer Prof. Dr. Bayram Bayraktarn 20. Yzyln Dnemecinde Rus General Mayevskynin Trkiye Gzlemleri adl eserinde Bitlis ayaklanmasna neden olarak unlar aktarmaktadr. 1914 Bitlis ayaklanmasna neden olarak gsterilen sosyal, idari ve askeri mahiyet tayan reformlar, aslnda dorudan Ermeni sorunun bir parasyd. Bu konuda, uluslararas bir takm ilikiler ve youn diplomatik grmeler sonucunda Trkiye ile Rusya arasnda 8 ubat 1914te Yenikyde bir antlama
52

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.193, stanbul,1998.
53

Caucasian Battlefields, s. 299, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.197, stanbul,1998.
54

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.198, stanbul,1998.
55

10. Kolordu kumandan vekili, Pertev Beyin, Van Belgeler II, NO 99, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.202, stanbul,1998.

yapld. Antlamann kkeni, Ermenilerin muhtariyet kazanmlarna ynelik olarak, 1878 Berlin Antlamasna kadar uzanmaktadr ve konuyla ilikili olarak ngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya barol oynamlard. 8 ubat 1914te kararlatrlan konular zetlersek, Dou Anadolu blgeleri iki eyalete ayrlacak ve bu blgelerden biri Van, Bitlis, Harput (Mamretl- Aziz)ve Diyarbakrdan oluacak, dieri ise Trabzon, Erzurum ve Sivas vilayetlerini kapsayacakt. Eyaletlerin banda da birer Avrupal mfettilerin bulunacakt. Ermenilere uluslararas bir denetleme teekkl altnda bir takm yetkiler tanyordu.56 Balardaki Ermeni saldrlarn Rus makamlarnn ayarlam bulunduunu gsteren belgesel kant yoktur. Ruslar iin byle bir ey yapmak gerei bulunmuyordu ve Ermenilere, kendilerinden Osmanl lkelerinden kargaalk karacaklar konusunda salam bir gven duyabilirlerdi. Ancak, Ruslar, igal ettikleri blgelerde Mslmanlarn silahlarn toplayp bunlar yerli Ermenilere datmak dhil, Ermeni ayaklanmasn kolaylatrmak iin ellerinden gelen her eyi yaptlar. 57 Ermeni ayaklanmasna Osmanlnn verdii karlk, gerilla sava ile uramak zorunda kalan dier 20. Yzyl devletlerinin verdii karln aa yukar ayn idi. Osmanllar, Ermeni asilerin gerek Ermeni kyllerce, gerek ayaklanma nderlerinin mesken edindii dou kentlerinin Ermeni halknca candan desteklendiini biliyorlard. Bu nedenle kktenci bir eylem gerekletirme karar verdiler. atmalarn yaplmakta olduu ya da yaplabilecei yrelerden Ermeni nfusu zorunlu ge karmak. Bu ierikteki ilk emirler 26 Mays 1915de gnderildi. Zorunlu ge karmann amac, youn bulunduklar yerde Ermeni nfusunu baka yerlere kaydrarak bu younluu azaltmak ve Ermenileri sava alanlarndan ve nemli tesislerden uzak tutmakt. stanbulun amalarnn ne olduu besbelli idi; Ermenileri, bar yoldan ge kartp yeniden iskn etmek. Bu konu hakknda bulunabilen ve gereklii belirlenmi Osmanl belgelerinin tm, Ermeni gmenlerin haliyle en azndan resmen ilgilenildiini ortaya koymaktadr. lerin hangi sre iinde yrtleceini belirleyen ayrntl yazlar hazrlanm ve vilayetlere gnderilmiti. Bunlarn kapsamnda, ge kanlarn brakaca mallarn sat, gmenlerin ayrldklar yerlerde hangi ekonomik koullarda idiyseler yeni iskn yerlerinde de benzer koullarn salanmas, salk ve hastalklardan korunma konularnda talimat v.b. bulunmakta idi. Ksacas kt zerinde her ey kusursuz grnyordu. Yeniden iskn ynetmeliinin 1. Ve 3. Maddeleri, sorunlarn nerede kacan gstermekte idi.

Madde 1. Baka blgelere aktarlacak olanlarn oraya ulam konusunu dzenlemek, yerel ynetim birimlerinin sorumluluundadr.

56

Prof. Dr. BAYRAKTAR, Bayram, 20. Yzyln Dnemecinde Rus General Mayevskynin Trkiye Gzlemleri, Van Bitlis Vilayetleri Askeri statistii, s. 438-439, NKLAP, stanbul,
57

Bronzar Paadan Bakumandan vekili adna genelge, 18 Mart 1915, Belgeler I, NO 17, S. 205, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.216, stanbul,1998.

Madde 3. Baka yere aktarlacak olan Ermenilerin yeni iskn yrelerine gidi srasnda canlarnn ve mallarnn korunmas, kendilerine yiyecek ve barnak salanmas ve dinlenmelerine olanak verme dzenlemesinin yaplmas, yol boyundaki yerel ynetimlerim sorumluluundadr. Her kademede ki devlet memurlar bu konuda gsterilebilecek her hangi bir ihmalden dolay sorumlu tutulacaklardr. 58 Halk topluluklarnn kitlesel bir gn denetim ve gdmleri altnda bulunduracak olan yneticiler, Ermeni asilere kar yrtlen bir gerilla savann ve Ruslara kar yrtlen bir dzenli ordular savann ortasnda bulunuyorlard. Kendilerinin emri altnda bar ve huzuru koruyacak ok kk birlikler vard. Cepheye gnderilmemi jandarma birlikleri, asilerle atmaya girecek kadar gl olmadklar gibi, ge karlm Ermeni kafilelerini koruyacak kadar yeterli gleri yoktu. Bylece doudaki Osmanl yneticileri ya Ermeni kafilelerini yola karrken onlara iyice koruma salamak, ya da kendi yetki alanlar kapsamnda bulunan Mslmanlar ve kendilerini koruya bilsinler diye jandarmalar yerli yerinde tutmak seenei karsnda kaldlar. Aslnda, ge kan Ermenilerin gvenliinin salanmas ii merkezi hkmete dyordu. Ama merkezi hkmetin bu adan durumu tpk yerel ynetim birimlerininki gibiydi. Ermeni kafilelerini korusunlar diye dzenli ordu birliklerini grevlendirip gndermek, bu birlikleri, Ruslara kar savamaktan ya da Ermenilere kar savamaktan alkoymak demek olacakt. Zaten istese de bunu yapamazd. Merkezdeki yneticiler eer bir Ermeni devleti kurulursa Mslmanlarn bana neler gelecei konusunda iyimser hayallere kaplamazlard. Balkan Savalar, onlara neyin beklenmesi gerektiini retmiti. Keza, Ruslarn zapt ettii yrelerden g yoluna den Mslmanlarn balarna gelenlerde pek belirgin bir ders karma rneiydi. 59 Ermenilerin Mslmanlara kar kymlarnn ve Mslman kylerini yakp ykmalarnn en iddetli dnemleri, u iki dnemdir: Birinci Dnya Savann balangc ve sonu. Birinci dnem, Osmanl devletinin savaa girmesi ve Osmanllara kar rgtl Ermeni bakaldrnn patlak vermesiyle balad. O dnem Ruslarn 1916 ylnda Dou Anadoluyu zapt etmesiyle sona erdi kinci dnem, Rus ordusunun, Rusyada ki (Bolevik) Devrim ya da ekilmesiyle balad ve sava alannda Ruslarn yerini alan Ermeni silahl kuvvetlerinin 1918de yenilgiye uramasyla bitti.60

nc Ordu Komutan Vehib Paa, Ermenilerin boaltt kentlere giren birliklerin gnderdii raporlar ald ve Ermeni vahet eylemlerinin kantlarn kendi gzleriyle grd. stanbulda ki stlerine gnderdii kendi raporunda ackl durumu yle anlatt;

58

Dahiliye Nezareti, Airetlerin ve Muhacirlerin skan ubesi, 30 mays 1915, belgeler II NO 112, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.217, stanbul,1998.
59

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.218, stanbul,1998.
60

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.220, stanbul,1998.

 Silah kullanabilecek yata olan btn ahali toplamm, yol yapm iin Sarkam ynnde yrtlm ve kymdan geirilmitir. Geri kalan ahali Ruslarn ekilmesinden sonra Ermenilerin zulm ve kymna uramlar, bunlarn bir blm yok edilmi, cesetler kuyulara atlm, insanlar evleriyle birlikte yaklm, sng kullanmyla sakat edilmi, toplu kym yaplan binalarda insanlarn karnlar deilmi, cierleri sklm, kzlar ve kadnlar her eit iblise davranlara maruz kaldktan sonra salarndan aslmlardr. spanyol engizisyonun uyguladklarndan beter olan bu vahet eylemleri sonucunda canl kalabilmi kiiler yoksulluk iindedir, canldan ok lye benzemektedir, dehete dmlerdir ve ilerinde akln oynatanlar vardr. Bunlardan 1500 kadar Erzincanda, 30 000 kadar Erzurumdadr. Halk atr sefalet iindedir, nk neleri varsa ellerinden alnmtr ve tarlalarn ekememilerdir. Ahali, Ruslarn brakt depolarda bulunan bir miktar yiyecek sayesinde canl kalabilmilerdir. En kt koullarda olan, Erzincan ve Erzurum evresindeki kylerdir. Yol boyundaki kylerden kimi ta zerinde ta braklmayarak hak ile yeksan edilmi, halknn tm kymdan geirilmitir. 61 Yukarda yazlanlar sadece Erzincan ve Erzurumdan ibaret deildi. Bayburt, Kars, Van, Bitlis, Gney Kafkasya ve neredeyse btn Dou Anadolunun Mslman halklar toplu katliama maruz kalm, kyleri yaklp yklm, yerinden yurdundan g ettirilmi durumdayd ve ne Osmanlnn ne de kendi balarna kendilerini savunacak ne silahlar ne de durumlar vard nk Osmanl ordusu bir o cepheden bir o cepheye Avrupann byk devletleri (ngiltere, Fransa, Rusya) ile sava halindeydi ve bu cephelere gidenlerde gene kendilerinin z ocuklaryd, geride kalanlar ise genelde yallar, kadnlar ve ocuklard. Yedinci Blm; Batda Kesin Sonu Belirleyici Sava Mlk Kynden Fatma Ninenin, Halide Edibe syledikleri Ah kzm dedi, dizlerimin zerinde duran notlarm stne sabrszca elini koydu, yaklm kulbeler, oktan grtla kesilmi insanlar hakknda kargack burgack bir eyler yazmann yarar ne? Yok, onlar artk. Senin yaz yazman bizim karnmz m doyuracak, yoksa bamzn stne bir atm ekecek, ya da yaamamz m salayacak? Kyn bin sr ve koyunu vard, imdi ise yumurtlayacak bir tek tavuk bile yok. Benim ihtiyar ve Yunanllarn yaralad kzm nasl doyuracam? Karnmzn iinde ki bu kzgn al yattrmak iin kaynattmz otlarn stne ekecek tuz bile yok Yanl olan bir ey var, yanl olan bir ey var kzm. Eskiden Allahn bamza musallat ettii tek bela jandarmadr sanrdk. Sonra, Sultan bizim ne biim zulmlere uratldmz bilmiyor mu demeye baladk. Zulme uratlmak m? imdi bamza gelenlere baklrsa o zamanlar cennette yayormuuz. Ah Allahm, canl braklanlarn zerinde biraz dam, at braksnlar diye u Yunanllara ne kadar yalvardm! Bana gldler ve Avrupa bizi ite btn bu halleri size edelim diye gnderdi. Sizi artk hi rahat

61

nc Ordu Komutan Vehib Paadan Bakumandanlk Vekletine yaz, 13/14 Mart 1334 (1918). Belgel er I, No:65, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.220, stanbul,1998.

koymayacaz dediler. Kzm biri u Avrupa denen herife sylesin; biz garip kylleri rahat braksn. Biz ona ne ettik?62 Yedinci blmde de 1919-22 arasnda geen Trk stiklal Savan (Trk-Yunan mcadelesini) anlatr. Bu blmde de durum yukarda ki anlattklarmzdan farksz deildir. Bata Ruslar ve dier Batl gler Ermenileri nasl maa olarak Trklere kar kullandlarsa, 1919-22 arasnda cereyan eden Trk-Yunan savanda da durum aynyd. ngilizlerin ban ektii Avrupal devletler, Bat Anadolunun igaliyle ve Ankara Hkmetinin ya da Kuva-i Milliye Hkmetinin bertaraf edilmesi, iin bu sefer Yunanllar ne sreceklerdi ve bilindii gibi 15 Mays 1919 gn zmirin igali ile balayan Bat Anadolunun igali 9 Eyll 1922 gn Mustafa Kemal Atatrkn nderliindeki Trk Ordusunun Yunanllar kesin bir yenilgiye uratmasyla, 15 Mays 1919 gn balayan igal fiili olarak ortadan kalmtr. Son blme de fazla deinmeyeceiz nk konumuzun Ermeni sorunu ve bu sorununun sebep ve sonularn anlamak iin sorunun gemiine ve kkenlerine inerek yaanan mezalimi ve yaratm olduu sorunlar McCartynin kitabn referans olarak ele alp anlatmakt. Zaten Bat Anadolunun da durumunu Halide Edibe bandan geen olaylar anlatan Fatma Nine gayet iyi zetliyor. Konumuzu zetleyecek olursak. Birinci Dnya Savann patlamas, 1820li yllarda balam olan Toplumlar Aras Savan sonucu aamasnn iaretini verdi. Ermenilerle Mslmanlar yz yldan beri Kafkasyada ve Dou Anadoluda bir birine kar vahet eylemlerine girimilerdi, ama Birinci Dnya Savanda ki ldrmeler hem nitelik hem nicelik ynnden farkl oldu. Her iki yann eylemi olan daha eski vahet etkinliklerinin, corafyada ki kapsam asndan snrl kalmasna karlk, Birinci Dnya Savanda ki olaylar dounun her yerinde kendini gsterdi. Daha nceki manzaralarda, devlet gcnn engellenmesiyle, kymlar bir snr iinde kalyordu. Oysaki 1915den sonra zorbala son verecek, huzur koruyucu bir gcn etkin bir biimde kullanl pek grlmedi. Ermeni saldrlarna urayp da canl kalm Mslmanlarn, olay tan kimliiyle verdikleri ifadelerin kantlar gstermektedir ki, gemii ok zaman ncesine uzanan bu hn, insanlarn iine ilemi, durmutu. Her yerde insanlk d muameleler yaplyor ve insanlar ldrlmeden nce byk ikencelere maruz kalyorlard. 1877-78 Rus-Trk Savanda ya da Balkan Savalarnda Avrupada ki Mslmanlara kar yrtlm vahet eylemlerindekinin tersine, Birinci Dnya Sava srasnda douda Ermenilerin Mslmanlara kar giritii saldrlarn odaklan, g etmeye zorlamak amacnda deil, ldrmenin kendisinde idi. Mslmanlarn ldrlmesi doru dan doru ya tek amat. Sava ve atmalarda kymlarda yan vard. Yanlardan biri Trkyle, Krtyle, erkeziyle btn masum Osmanl Mslmanlar ve askerleri, ikinci yan da Ermeniler, baz dier Hristiyan gruplar ve Rus ordusu bulunmaktayd. nc yanda ise, ilke olarak kendi karlarn gzeten ve bu yanlardan hibirini tutmayan bir g durumundaki, Krt airetleriydi. lk iki yan, davalarn aka ve en ateli biimde ortay sren, herkese duyuran belli eden ve kendini dmanlarn tmyle yenilgiye uratlmas amacna adam
62

Halide Edib, The Turkish Ordeal, New York 1928, s.314. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.276, stanbul,1998.

kiileri nder edinmilerdi. Ancak sivil Ermenilerle Mslmanlardan birou bu top yekn savata kendi dindalarna katlmak zorunda braklm kyller ve kentlilerdi. Srf Mslman ya da Ermeni olduklar iin ldrlmekte bulunmalarnn yan sra Mslmanlar ya da Ermeniler olarak kendilerini savunmak iin arpmak zorunluluunda bulunuyorlard. Daha en batan beri bu sava kendi zelliini sivil halka yaplan saldrlarla gsterdi. Her iki yanda susuz ve kendi halinde ki insanlar arpmaya katlmak zorunda kald ve tecrit olaynn zerinden neredeyse bir yz yl gemesine ramen Trkiyenin nne her frsatta srlen ve zlmesi gereken konularn banda gelmektedir.

KAYNAKA 1. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar,arka kapak, stanbul,1998.

2. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar,nsz, stanbul,1998. 3. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.1, stanbul,1998.

4. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.2, stanbul,1998. 5. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.4, stanbul,1998. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.6, stanbul,1998. George Finlay, History of the Greek Revolution, London s.172, 1861. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.8, stanbul,1998. Thomas Gordon, History of the Greek revolution, edinburgh and london,1832, s.149, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.9, stanbul,1998. C.M .Woodhouse, The Greek war of ndependence, New York 1975, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.10, stanbul,1998. McCARTY, Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.11, stanbul,1998.

6.

7.

8.

9.

10.

11. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.12-13, stanbul,1998. 12. von Golovin, The Caucasus, london 1854, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.21, stanbul,1998.

13. McCARTY, Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.23, stanbul,1998. 14. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.24, stanbul,1998

15.

Muriel Ann Atkin, The Khanates of the Eastern Caucasus and the Origin of the first Russo-Iran War, Yale University, 1978, s.7, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.25, stanbul,1998. Atkins, s. 25-27, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.25, stanbul,1998.

16.

17. Caucasian Battlefields, s. 148-149, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.26, stanbul,1998. 18. Louise Nalbandian, the Armenian revolutionary movement: the Development of Armenian Political Parties Through the 19th century, Berkeley and Los Angeles, 1963, s.68, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.27, stanbul,1998. Atkins, s.144, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.29, stanbul,1998. Foreign Office, 97-424, Dicksondan Stuarta, Pera Beyolu, stanbul, 14 Aralk 1864, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.43, stanbul,1998. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.45, stanbul,1998.

19.

20.

21.

22. Charles Williams, The Armenian Camping, Londra, 1878 s.129-130. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.47, stanbul,1998. 23. Berlin Kongresi 1878 srasnda byk devletler adna Mslman sntlarn durumunu soruturan ngiliz soruturmac Cullenin raporundan. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.59, stanbul,1998. 24. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.59, stanbul,1998. 25. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.68, stanbul,1998. 26. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.69-70, stanbul,1998. F.O. 195-1189, No: 36, Borphyden Layarda yaz Burgaz 8 eyll 1878. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.69-70, stanbul,1998. F.O . 195-1189, NO 90, Blunt2dan Eliota yaz, 6 Austos 1877, ek no: 8, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.70, stanbul,1998.

27.

28.

29.

McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.72, stanbul,1998. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.78, stanbul,1998. F.O. 195-1185, Calvertdan Layarda yaz, Edirne 15 austos 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.98, stanbul,1998.

30.

31.

32. imir, I, No 312de aktarlan, Readeden Salisburyye yaz, Varna 8 Temmuz 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.93, stanbul,1998. 33. F.O. 195-1189, NO 44, Blunttan Layarda Burgaz, 6 Kasm 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.93, stanbul,1998. 34. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.115, stanbul,1998. 35. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.116, stanbul,1998. F.O. 65-978,NO.115, Rickettsten Derbye yaz. Tiflis, 29 Austos 1877. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.117, stanbul,1998.

36.

37. F.O. 65-978, No.113 Rickettsden Derbye yaz, Tiflis, 22 Austos 1877. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.118, stanbul,1998. 38. F.O. 65-978, No.121 Rickettsden Derbye yaz, Tiflis, 2 Ekim 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.121, stanbul,1998. 39. F.O. 195-1237, Claytondan Trottera yaz, Mu 31 Temmuz 1879, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.122, stanbul,1998. 40. Mark Sykes, Dar ul slam, Londo 1904 s. 72-78, 115-117, 126-127 ve 130-131, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.126, stanbul,1998. 41. F.O. 424-122, NO32-1 , Claytondan Trottera yaz, Van 13 Aralk 1880. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.127, stanbul,1998. F.O. 424-68, No.639, Layarddan Derbyye yaz, stanbul 18 Mart 1878, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.128, stanbul,1998.

42.

43. 40 kamuran Grn, The armenian file, London 1985, s.128. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.129, stanbul,1998.

44. British Documents II NO. 354, Layarddan Majeste Kralienin dieleri Bakanna yaz, stanbul, 27 Nisan 1880. McCARTY, Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.130, stanbul,1998. 45. F.O. 78-4683, NO.3 S.2-8. Layarddan Majeste Kralienin dieleri Bakanna yaz, 27 Nisan 1880. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.130, stanbul,1998. 46. The Russian Empire, 1801-1917, Oxford, 1967, s. 611, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.142, stanbul,1998. 47. F.O. 371-1762, Lambden Dileri Bakanna yaz, Selanik 9 Mart 1913. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.148, stanbul,1998. 48. F.O. 195-2338. NO. 6650, Lambden Lowthere yaz, Selanik 3 Aralk 1912. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.148, stanbul,1998. 49. F.O.195-2438, NO. 7076, Morgandan Lowthere yaz, Kavala 28 Aralk 1912, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.150, stanbul,1998. 50. F.O. 371-1762, Youngdan Bax-Ironsidea yaz, Kavala 21 Aralk 1912. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.163, stanbul,1998. 51. J. David Singer, Melvin Small, The Wages of War, 1816-1965, A Statistical Handbook, New York, 1972, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.193, stanbul,1998. 52. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.193, stanbul,1998. Caucasian Battlefields, s. 299, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.197, stanbul,1998.

53.

54. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.198, stanbul,1998. 55. 10. Kolordu kumandan vekili, Pertev Beyin, Van Belgeler II, NO 99, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.202, stanbul,1998. 56. Prof. Dr. BAYRAKTAR, Bayram, 20. Yzyln Dnemecinde Rus General Mayevskynin Trkiye Gzlemleri, Van Bitlis Vilayetleri Askeri statistii, s. 438-439, NKLAP, stanbul,

57. Bronzar Paadan Bakumandan vekili adna genelge, 18 Mart 1915, Belgeler I, NO 17, S. 205, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.216, stanbul,1998. 58. Dahiliye Nezareti, Airetlerin ve Muhacirlerin skan ubesi, 30 mays 1915, belgeler II NO 112, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.217, stanbul,1998. 59. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.218, stanbul,1998. 60. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.220, stanbul,1998. 61. nc Ordu Komutan Vehib Paadan Bakumandanlk Vekletine yaz, 13/14 Mart 1334 (1918). Belgeler I, No:65, McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.220, stanbul,1998. 62. Halide Edib, The Turkish Ordeal, New York 1928, s.314. McCARTY,Justin, Death and Exile (lm ve Srgn), nkilap Yaynlar, 7. Bask,ev: Bilge Umar, s.276, stanbul,1998.