İbnu'l-Fâri̇d, Hayati Ve Di̇vâni

ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI

Y. Seracettin BAYTAR

BNUL-FRD, HAYATI VE DVNI

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS
Do. Dr. brahim YILMAZ

ERZURUM 2008
I
NDEKLER

ZET................................................................................................................................ V
ABSTRACT..................................................................................................................... VI
NSZ .......................................................................................................................... VII
GENEL KISALTMALAR.............................................................................................. X
GR................................................................................................................................. 1
0.1. TASAVVUFUN KAYNAKLARI VE DOUU.................................................. 1
0.1.1. Mistisizm kavram ve baka inanlardaki yeri.................................................... 1
0.1.1.1. Hint mistisizmi.............................................................................................. 4
0.1.1.2. Msr-Hermes mistisizmi............................................................................... 6
0.1.1.3. Yunan mistisizmi .......................................................................................... 7
0.1.1.4. Yahud kabbalizmi ...................................................................................... 10
0.1.1.5. Hristiyan mistisizmi ................................................................................... 12
0.1.2. slm tasavvufu ................................................................................................. 14
0.1.2.1. Tasavvufun tanm, konusu ve gayesi ......................................................... 14
0.1.2.2. Tasavvufun din ve fikr temelleri............................................................... 17
0.1.2.3. Tasavvufun douu ve sistemlemesi ......................................................... 22
0.1.2.4. Mistisizmin tasavvufa etkisi ....................................................................... 24
0.2. ARAP EDEBYATINDA TASAVVUF RNN DOUU........................... 27
0.2.1. nde gelen ilk mutasavvf Arap airler ............................................................ 29
0.2.1.1. Rbiatul-Adeviyye ................................................................................. 29
0.2.1.2. Zunnn-i Msr ........................................................................................... 31
0.2.1.3. k Semnn .............................................................................................. 34
0.2.1.4. Hallc- Mansr .......................................................................................... 36
0.2.1.5. ibl ............................................................................................................ 41
0.2.1.6. Muhyiddn bnul-Arab ........................................................................... 43

II
I. BLM........................................................................................................................ 54
1. BNUL-FRDN HAYATI................................................................................. 54
1.1. Ad, Nesebi ve Knyesi ....................................................................................... 54
1.2. Doum Yeri ve Tarihi .......................................................................................... 55
1.3. Ailesinin Hamadan Msra G....................................................................... 56
1.4. Fizik zellikleri ve Mzac ................................................................................. 57
1.5. Yaad Asra Genel Bir Bak ............................................................................ 58
1.6. Eitimi, Yetimesi ve Zhde Ynelmesi ............................................................. 61
1.7. Hicaz Hayat ve Msra Dn.......................................................................... 65
1.8. Fetih Dneminin Sona Ermesi ............................................................................. 68
1.9. Hayatnn Son Zamanlar ve Vefat ..................................................................... 70
1.10. Keif ve Kerametleri .......................................................................................... 73
1.11. Tasavvuf Kiilii............................................................................................... 77
1.11.1. Vahdet anlay............................................................................................. 78
1.11.1.1. Mahlkatn vahdeti ve Hakikat- Muhammediyye ................................ 83
1.11.1.2. Dinlerin vahdeti...................................................................................... 84
1.11.1.3. Bilginin ve mrifetin vahdeti ................................................................. 85
II. BLM...................................................................................................................... 87
2. BNUL-FRDN DVNI .................................................................................. 87
2.1. Divnn Nshalar............................................................................................... 91
2.1.1. Divnn mevcut yazma nshalar.................................................................. 91
2.1.2. Divnn matb nshalar............................................................................... 92
2.2. Divn zerine Yaplan almalar ...................................................................... 93
2.2.1. Divnn mevcut yazma erhleri .................................................................... 93
2.2.2. Divnn matb erhleri ................................................................................. 93
2.3. Divndaki Kasideler zerine Yaplan almalar.............................................. 95
2.3.1. et-Tiyyetul-kubr kasidesi zerine yaplan almalar .............................. 97
2.3.1.1. et-Tiyyetul-kubr kasidesinin yazma erhleri...................................... 97
2.3.1.2. et-Tiyyetul-kubr kasidesinin matb erhleri ...................................... 98
2.3.2. el-Hamriyye kasidesi zerine yaplan almalar........................................... 99
2.3.2.1. el-Hamriyye kasidesinin nemli erhleri ................................................. 99
2.4. Divn zerine Batda Yaplan almalar.......................................................... 99
2.5. Trkiye Ktphanelerindeki Divnla lgili almalarn Rakamsal Bilgileri.... 101

III
2.6. Divndaki Baz Kasidelerin aire Ait Olmad ddialar ................................ 102
2.6.1. Ayniyye kasidesi......................................................................................... 102
2.6.2. Mmiyye kasidesi ......................................................................................... 103
2.6.3. Riyye kasidesi ............................................................................................ 104
2.6.4. Hamriyye kasidesi........................................................................................ 105
2.6.5. Dbeytler ve Lgazlar ................................................................................ 106
2.7. Divnn erii .................................................................................................. 108
2.7.1. Beer ak grnml iirler ........................................................................ 113
2.7.2. lh aka tevili mmkn olan iirler............................................................ 115
2.8. bnul-Fridin iirlerindeki Tasavvuf Temalar ............................................... 116
2.8.1. nsan psikolojisiyle ilgili temalar................................................................. 116
2.8.1.1. Akl ........................................................................................................ 116
2.8.1.2. Kalb........................................................................................................ 118
2.8.1.3. Ruh......................................................................................................... 121
2.8.1.4. Nefs........................................................................................................ 124
2.8.2. Makam ve Hllerle ilgili temalar ................................................................. 128
2.8.2.1. Tevbe...................................................................................................... 128
2.8.2.2. Zhd....................................................................................................... 130
2.8.2.3. Fakr ........................................................................................................ 132
2.8.2.4. Zikir........................................................................................................ 133
2.8.2.5. Sdk ........................................................................................................ 135
2.8.2.6. hls........................................................................................................ 137
2.8.2.7. Sabr ....................................................................................................... 139
2.8.2.8. Riyazet - Mcahede ............................................................................... 141
2.8.2.9. Fetih - Feyiz ........................................................................................... 143
2.8.2.10. Murkabe ............................................................................................. 145
2.8.2.11. Rza ...................................................................................................... 146
2.8.2.12. Allah korkusu....................................................................................... 147
2.8.2.13. Allah sevgisi......................................................................................... 150
2.8.2.14. Hzn................................................................................................... 155
2.8.2.15. Halvet ve Celvet................................................................................... 156
2.8.2.16. Vecd ..................................................................................................... 157
2.8.2.17. Sekr ve Sahv ........................................................................................ 159
2.8.2.18. Fen ve Bek........................................................................................ 160
2.8.2.19. Cem ve Fark......................................................................................... 162
IV
2.9. bnul-Fridin iirlerinde Sembolik Anlatm................................................... 165
2.10. bnul-Fridin iirlerinde Kulland Edeb Sanatlar ..................................... 173
2.10.1. Beyn ilmiyle ilgili sanatlar ....................................................................... 173
2.10.1.1. Tebh................................................................................................... 174
2.10.1.2. Mecaz................................................................................................... 175
2.10.1.3. stire.................................................................................................... 176
2.10.1.4. Kinye.................................................................................................. 179
2.10.2. Bed ilmiyle ilgili sanatlar ........................................................................ 180
2.10.2.1. Cins .................................................................................................... 180
2.10.2.2. ktibs................................................................................................... 188
2.10.2.3. Telmh.................................................................................................. 190
2.10.2.4. Tbk .................................................................................................... 193
2.10.2.5. Mukbele.............................................................................................. 194
2.11. iirlerinden Hareketle bnul-Frid Hakknda Yaplan Deerlendirmeler ...... 196
SONU .......................................................................................................................... 203
KAYNAKA VE KISALTMALAR........................................................................... 207
EKLER .......................................................................................................................... 219
ZGEM .................................................................................................................. 223

V
ZET

DOKTORA TEZ
BNUL-FRD, HAYATI VE DVNI


Danman : Do Dr. brahim YILMAZ
2008 - SAYFA: X + 223.
Jri : Do Dr. brahim YILMAZ
Prof. Dr. Sleyman TLC
Prof. Dr. Sadi ENL
Prof. Dr. Ali Rafet ZKAN
Prof. Dr. Rahmi ER

Bu alma, 576-632 / 1180-1234 yllarnda Msrda yaam, mutasavvf
Arap airlerin en mehurlarndan bnul-Frid ve divn hakkndadr. alma,
giri ve iki blmden olumaktadr. Giri blmnde, tasavvufun kaynaklar ve
douu konusu ile Arap Edebiyatnda tasavvuf iirinin ortaya k ve ilk
mutasavvf Arap airler hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde, airin hayat,
tasavvuf kiilii ve vahdet anlay ele alnmtr. kinci blmde ise, airin
divn tantlm, erhleri ve nshalar hakknda bilgi verilmitir. Ayrca, airin
divnnn ieriiyle ilgili genel bir deerlendirme de yaplmtr. bnul-Fridin,
iirlerinde iledii tasavvuf temalar ve yer verdii edeb sanatlar rneklerle
anlatlmaya allmtr. Kulland sembolik anlatma dikkat ekilmitir. Son
olarak, iirlerinden hareketle bnul-Frid hakknda yaplan deerlendirmelere de
deinilmitir.
Anahtar Kelimeler: bnul-Frid, Arap Edebiyat, Tasavvuf iiri, Mutasavvf,
air.
VI
ABSTRACT

Ph. D. THESIS
IBN AL-FARID, HIS LIFE AND DIWN


Supervisor : Assoc. Prof. Dr. brahim YILMAZ
2008 - PAGE: X + 223.
Jury : Assoc. Prof. Dr. brahim YILMAZ
Prof. Dr. Sleyman TLC
Prof. Dr. Sadi ENL
Prof. Dr. Ali Rafet ZKAN
Prof. Dr. Rahmi ER

This study is about Ibn al-Frid, a mystic (sf), and one of the most
famous Arab poets, who lived in 576632/11801234 and his collected poems
(diwn). It consists of an introduction and two chapters. In the introductory part,
the subject of sources of mysticism and its rising are mentioned. There is a brief
information regarding the rise of poem of Islamic mysticism and the first Arab
mystic poets in the Arabic Literature. The first chapter deals with the life of the
poet and his mystic personality, and his idea of oneness. In the second chapter, his
collected poems (diwn), commentaries and manuscripts are given. In addition, a
general evaluation about the content of collected poems (diwn) is made. The
symbolic language of the poet and the literary subjects are illustrated with the
primary focus on his symbolic usage of language. Finally, the study refers to some
evaluation of Ibn al-Frid by others.
Key Words: bn al-Frid, Arabic Literature, Poem of Islamic Mysticism, Mystic,
Poet.
VII
NSZ
Arap iiri, Arap Edebiyatnn en nemli mahsullerinden birisidir. O, ayn
zamanda Arap dilinin, gramerinin ve edeb sanatlarnn gnmze ulam arivi
niteliindedir. Bunun yannda Arap iiri, yazld dnemin sosyo-kltrel
yapsn, airin dnya grn, dnyay alglama biimini, evreye bakn,
grdkleriyle hissettiklerini ifade etmesi ve bunlar ifade ederken de kulland
slp ve sanatlar asndan nemlidir. Bu balamda tasavvuf iirin de Arap
Edebiyatnda nemli bir yeri vardr.
Arap Edebiyatnda, tasavvuf iirin en gzel rneklerini vermekle Arap
iirine dil, sanat ve tema asndan nemli katklarda bulunmu airlerden birisi de
576/1180 ile 632/1234 yllar arasnda yaam olan bnul-Friddir. bnul-Frid,
nazmettii tasavvuf iirlerinde ilh ak ilemi ve bunu ou defa aresizlikle
beer akta kullanlan ifadelerle dile getirmitir. O, iirlerinde mecazlara,
kinyelere, istirelere, tasvirlere ve genel olarak beyn ve bed ile ilgili sanatlara
geni lde yer vermitir. Arap diline olan yksek hkimiyeti ve usta bir air
olmas hasebiyle yaad tasavvuf mertebeleri ve ruh hletleri ok zarif ve
mhir bir ekilde nazma dkmtr. bnul-Fridin ilh ak stn bir sanat
gcyle ifade eden iirleri, baz din bilginlerini rahatsz etmi ve kendisine eitli
olumsuz eletiriler yneltilmitir.
Yaplan bu alma ile Arap Edebiyatnda tasavvuf iiri, ilk mutasavvf
Arap airleri ve bu konuda nde gelen isimlerden birisi olan bnul-Fride dair
klsik ve modern kaynaklarda dank hlde bulunan bilgilerin bir araya
getirilmesine ve deerlendirilmesine gayret edilmitir. te yandan bnul-Fridin
bir edip ve mutasavvf olarak genel anlamda Tasavvuf Edebiyatna sanat, fikir ve
dnce baznda yapt katklar zerine vurgular yaplmaya allmtr. Tezimiz
ana blmden olumaktadr.
Giri blmnde, tasavvufun kaynaklar ve douu ana bal altnda
mistisizm kavram ve mistisizmin Hint, Msr, Yunan, Yahud ve Hristiyan
nanlarndaki yeri incelenmitir. Dier taraftan slm tasavvufunun tanm,
konusu ve gayesi hakknda verilen zl bilgilerden sonra tasavvufun din ve fikr
temellerine temas edilmi, mistisizm ile tasavvuf arasndaki etkileim ve farklara
dikkat ekilmitir. Arap Edebiyatnda tasavvuf iirin douuna ilikin ksa bir
VIII
giriten sonra bu sahann nde gelen isimlerine dair bilgiler verilmeye
allmtr.
I. Blmde, mutasavvf Arap airlerden birisi olan bnul-Fridin hayat
konu edilmitir. Bu blmde zerinde durduumuz dier bir konu ise bnul-
Fridin tasavvuf kiiliidir. Bu balamda, airin vahdet anlay ve bu anlayn
onun hayata bakndaki yansmalar kendi iirlerinden verilen rneklerle
ilenmeye allmtr.
II. Blmde, bnul-Fridin divn konu edilmitir. airin kasidelerinin
tamamnn ierisinde bulunduu divn tantlarak ekil bakmndan bir
deerlendirmeye tabi tutulmutur. Burada, divndaki kasidelerin saysna, beyit
saylarna, kafiyelerine ve aruz bahirlerine dair bilgilere yer verilmitir. Tespit
edilebildii kadaryla divnn ve divn zerine yaplm almalarn yazma ve
matb nshalar hakknda bilgi verilmitir. Divn zerine batl msteriklerin
yapt almalara da deinildikten sonra, airin gemite toplumumuzda tannan
ve iirleri okunan biri olduunu gstermek amacyla Trkiyedeki ktphanelerde
bulunan divn ve kasidelerle ilgili almalara ait rakamsal bilgiler tablo hlinde
verilmeye allmtr.
Yine bu blmde, divndaki baz kasidelerin aire nisbetiyle ilgili edeb
tenkitilerin eletirilerine ve onlarn bu eletirilerini dayandrdklar gerekelere
temas edilmitir. bnul-Fridin divnnn ieriiyle ilgili genel bir deerlendirme
de yaplmtr. Ayrca, airin iirlerinde iledii tasavvuf temalar, ncelikle
manev tecrbelerini manzum olarak dile getirdii Tiyye isimli kasidesinden ve
ilh ak sembolik bir anlatmla nefis bir ekilde nazma aktard Hamriyye isimli
kasidesinden ve dier kasidelerinden alnan ok sayda iir rnekleriyle detayl bir
ekilde incelenmitir. airin iirlerinde kulland sembolik anlatma dikkat
ekilmi ve sembolik dil kullanmnn tasavvuf ve edeb arka planna temas
edilmitir. Ayrca, ayrntl bir ekilde ielenen tasavvuf temalar ve edeb
sanatlarla bnul-Fridin sanat, slp ve tema olarak tasavvuf Arap iirine
yapt katklara iaret edilmitir. airin, iirlerinde ustalkla kulland beyn ve
Bed ile ilgili edeb sanatlara mstakil olarak deinilmi ve bu sanatlar, ilgili
rnekleriyle ele alnp tahlil edilmeye allmtr.
IX
Son olarak da iirlerinden hareketle air hakknda yaplan
deerlendirmelere yer verilmitir. Bu balk altnda, airden vgyle sz
edenlerle, sahip olduu vahdet anlay ve kulland sembolik dil sebebiyle onu
olumsuz ynde eletirenler konu edilmitir.
almam deruhte ederek ynetme ltfunda bulunan, devaml tevik ve
yardmlarn esirgemeyen saygdeer hocam Do. Dr. brahim YILMAZa samimi
teekkrlerimi saygyla arz ederim. Literatr konusunda engin bilgilerinden
istifade ettiim deerli hocam Prof. Dr. Sleyman TLCye, bilimsel
grlerinden yararlandm saygdeer hocam Prof. Dr. Ali Rafet ZKANa,
almam esnasnda, kaynak ve bilgi temini konusunda yardmlarn esirgemeyen
kymetli hocam Prof. Dr. Sadi ENLye ve Prof. Dr. Nevzat H. YANIKa da
teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca, Prof. Dr. Rahmi ERe almam
deerlendirip, yapt katklardan dolay kranlarm arz ederim.

ERZURUM 2008 Y. Seracettin BAYTAR

X
GENEL KISALTMALAR
a.g.e. : ad geen eser
a.g.m : ad geen makale
Ank. : Ankara
a.s. : aleyhisselm
a.y. : ayn yer
b. : ibn
Bkz. : Baknz
bs. : bask, basm
c. : cilt
c.c. : celle celluh
ev. : eviren
DA : Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi
h. : Hicr
st. : stanbul
Haz. : hazrlayan
Hz. : Hazret-i
Kr. : Karlatrnz.
Ktp. : Ktphanesi
SAM : Trkiye Diynet Vakf slm Aratrmalar Merkezi
M. : Mld
md. : maddesi
M.. : Milattan nce
nr. : nereden
Nr. : numara
. : lm
s. : sayfa
sad. : sadeletiren
s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve sellem
St. : Saint
sy. : say
TDV : Trkiye Diyanet Vakf slm lmihali
TDVM : Trkiye Diyanet Vakf Meli
TTDS : Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl
TTS : Tasavvuf Terimleri Szlg
trc. : tercme
tsz. : tarihsiz
v. : vefat
vb. : ve benzeri
vd. : ve devam
v.dr. : ve dierleri
vs. : ve saire
y.y. : yer yok

1
GR
0.1. TASAVVUFUN KAYNAKLARI VE DOUU
Mutasavvf air bnul-Fridin hayatna gemeden nce tasavvuf
dncenin douuna ve tarih geliim srecine ksaca deinmek gerekir. slm
tasavvufundan nce baka inanlarda var olmu tasavvuf dnceye paralel
dnce sistemleri ve zellikle de mistisizm kavramna burada deinmenin
yerinde olaca kanaatindeyiz.
0.1.1. Mistisizm kavram ve baka inanlardaki yeri
slma has tasavvuf kavramnn slm d inan sistemlerindeki
karl mistisizm olarak ifade edilmektedir.
1
Mistisizm ve mistik kelimeleri,
sr, gizli hikmet anlamlarna gelen, aslen Yunanca mister
2
kelimesine
dayandrlmtr. Mister insana, eyann zne ait btn bilgiyi ve ilh bilgiyi
kazandran, onu yeniden ezeliyete kavuturan bir ara olarak tanmlanmtr. Bu
sebeple bir mistik, zamana ait dnyadan, zaman d olan dnyaya, yani ezeliyete
geme, Allah dorudan doruya kavrama ve ona kavuma konularyla ilgilenir.
3

Mistisizm, birok adan ele alnm ve birok anlamda kullanlmtr.
Terminolojik olarak; mistik tecrbe, mistik uur, tecrbe olarak; dorudan
doruya elde edilen, yaanan bir tecrbe, uur olarak ise; her hangi bir fikir ihtiva
etmeyen ekilsiz ve renksiz bir uur anlamlarnda kullanlmtr.
4

Mistisizm, psikolojik, teolojik ve hatta biyolojik alardan da ele alnm,
din ve dnyev ilgisi ve etkisi aratrlmtr. Bazen de, mistisizmin anlam
erevesi ok daha geni tutularak, Hristiyan ilmi, ilham bilgi, basret, nceden
hissetme, her trl mahede ve ilham, demonoloji
5
ve byclk, okkltizm
6
ve

1
Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, 1; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatler, 45; William Chittick,
Tasavvuf, Ksa Bir Giri, 35; Alparslan Salt-Cem obanl, Dharma Ansiklopedi, 249.
2
Mister (Mysteria) hakknda bkz. Mircea Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, I, 358
vd.; Samih Tiryakiolu, Dinler Tarihi, 166-167; Salt, a.g.e., 248.
3
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 1; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 11; H. Kmil Ylmaz,
Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 13; Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, 17.
4
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 2.
5
Demonoloji: eytan ve karakterlerini inceleme Bkz. Salt, a.g.e., 87.
6
Okkltizm: Gizli ilimcilik Bkz. Ali Rafet zkan, Kyamet Tarikatlar Yeni Din Hareketler, 53-
56; Salt, a.g.e., 295.
2
sihir, telepati,
7
telekinezi,
8
kapal ve belirsiz motifli resim, iir, mzik ve bunlara
benzer daha birok ey mistisizmin anlam erevesine dhil edilmitir.
9

Mistisizmin kayna, dinlerin, felsefelerin, iirin, sanatn ve mziin
ilhamlarn aldklar ayn kaynaktr. Dier bir ifadeyle o, grnen dnyann
stnde ve tesinde grnmeyenin uurudur. Mistik, ezel olann iinde geici
olan ve geici olann iinde de ezel olan grr ve kavrar. nk o, gerei ve
Tanry dorudan doruya tecrbe eder. Deyimlerindeki eitlilikler bir yana, bu
tecrbe, her yerde ve her zaman ayn ekilde tecelli ettiinden mistisizme, Ebed
Felsefe ad da verilmitir.
10

Mistisizm veya Ebed Felsefe
11
iki temel dnceye dayanr: Bunlardan
biri; insanlarn, ruh gerei kavramak iin yetkili potansiyele sahip olular,
dieri ise, ruh gerei kavramaya yetkin olabilmek iin insann kendi
mahiyetinde ruhanlemesinin gerekli oluudur. Yani kiinin, Allah bilebilmesi
ve bulabilmesi iin ilh mahiyete ortak olmas gerekir. Zira, insandaki ruh
kvlcm aslnda ilhdir ve insan kendi asl mahiyeti ile birletiinde Allahla
birlemi olur. nsanla Allah arasnda en alt seviyeden potansiyel bir yaknlk
vardr. Bu sebeple de insan, Allaha kar olan bir yaratk deil, tersine Allaha
ortak olan bir varlktr. Bu balamda mistisizm, en son varln ilmi ve en son
varlkla birleme ilmidir. Gerek mistik ise, sadece Mutlakn ilminden sz eden
deil, ayn zamanda Mutlaka kavuandr. Kavumann delili de bilmek deil,
olmaktr. Bu ynyle mistisizm, pratikle de ilgilidir. Mistisizm, tam olarak bir din
veya felsefeden daha ok, tam ve btn bir Allah sevgisi ve mistiin Mutlak ile
uurlu birliini kurma sanatdr. Mistisizm, Allaha ulama aknn, kemle
erdirilmesine ve tatminine ynelik bir arzudur. Allah, zaman ve meknn stnde
ve tesinde olmakla beraber her yerde hzr ve nzr olduundan Ona sadece
belirli bir yoldan deil, her yoldan ulalabilir.
12

7
Telepati: Fikir, duygu ve duyumlarn bir kimseden baka birine aktarlmas Bkz. Salt, a.g.e.,429.
8
Telekinezi: Dnce yoluyla maddeyi harekete geirme Bkz. Salt, a.g.e., 429.
9
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 2; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 11.
10
11
Bkz. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 14.
12
Bkz. Sunar, Tasavvuf Tarihi, 6-9; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 13.
3
Mistisizm, mistiin hayat sreci ve onun ahsiyetinin yeniden
yaplandrldr. ahsiyetin yeniden yaplandrl iin nefs, bir sistem iinde,
tertiplenmi hller veya gelime merhaleleri iinden geer ki, buna mistik yol
veya seyr-u slk
13
denilir. Bu seyr-u slk, hem Yeni-Efltuncular hem de,
orta a mistikleri tarfndan tasfiye (arndrma), illminasyon (aydnlatma) ve
vecd (kendinden geme) diye genel olarak dereceye ayrlmtr.
14

Mistik hller veya mistik uur, kendine has hller veya uur olduundan,
baka hllerle ve akl uurla mukayese edilemezler, dolaysiyle de akl uur
unsurlarna ait terimlerle tanmlanamazlar. Mistik veya ruh tecrbe, ie ait bir
tecrbe olduundan, onun dorudan doruya bir tasviri yaplamaz. Mistik uur,
akl uur gibi, bize bir ey anlatmaz, o sadece, m eder. Bu sebeple de o ancak,
sembolik ifadelerle ve tasvirlerle anlatlabilir. Kullanlan sembollerde m ne
derece fazla olursa, anlatlmak istenen gerek de o derece fazla olur. Semboller,
gerein srrna ulatrma yolunda, gzellii ve estetii kullandndan, kafaya ve
akla deil, kalbe ve sezgisel hisse hitap eder.
15

Gayesi Allaha varmak ve Onunla birlemek olan mistik anlaya gre,
btn varln temel gerei olan Mutlak, yani Allah, hem kinatta hem de
insann ruhundadr. Bu yzden, gerein aratrlmas ii ancak, iki yolla
yaplabilir. Bu yollarn ilki: Grneni grnmeyen iin terk ederek ve duyumlar
dnyasndan gerek akn dnyaya kmak, dieri ise mistiin ahsiyetinin, Allah
ile birlemesi yolunda, yeniden gelitirilmesidir. Gerei kavrayabilmek,
duyumlar dnyasndan uzaklama ve madd dnyadan ruh dnyaya bir seyahat
veya bir Haclk yoluyla gerekleebilir. Haclktan kastedilen ise ruhun, tam
bir hrriyete kavumasdr. Tamamiyle hr olabilmek iin nefsi toptan terk etmek,
ruhun basitliine ve fakirliine ulamak gerekir.
16

13
Seyr-u slk: Hakka ermek iin bir rehberin nclnde ve denetiminde klan manev ve
ruh yolculuktur. Slik (ehl-i slk) denilen yolcu, nefsindeki kt huylardan arnd ve iyi huylar
edindii lde bu yolculukta mesafe alr. Seyr-u slkun gayesi, slikin kiisel arzu ve isteklerini
yok edip tam anlamyla kendisini ilh iradenin hkimiyeti altna sokmasdr. Bkz. Sleyman
Uluda, TTS, 312; mr Ceylan, Tasavvuf iir erhleri, 275; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar,
183; Ahmet Krkkl, Balangtan Gnmze Tasavvuf, 166.
14
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 10; Salt, a.g.e., 249.
15
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 10; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 13-14.
16
Bkz. Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, I, 362-369; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 11-12;
Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 13.
4
0.1.1.1. Hint mistisizmi
Hindin en eski kutsal kitab olan Vedalar, yaratc Brahma, koruyucu
Vinu ve yok edici iva dan oluan bir teslis inanc bata olmak zere bunlara
bal pek ok tanrdan bahseder.
17

Ganj nehrinin verimli ovalarna yerleen Hint toplumu, zamanla dn
dncelerinde panteist bir inan sistemi ortaya karm olmalarna ramen kendi
ztyla kaim, kadir, her eye rahmet eden, gayb bilen, btn sfatlardan
mnezzeh, ezel ve ebed, cinsiyeti olmayan, btn varlklarn balangc ve
sonradan yaratlmlara benzemeyen bir tek Tanr inancna da sahiptirler. Bu tek
Tanrnn Sanskrit dilindeki ismi Brahmadr.
18

Brahmay dnmek iin, insanlardan uzaklamak, mnzev bir hayat
srmek ve hep onu zikretmek gerekir. Onlara gre bu dnya glge, serap veya
akis olarak kabul edilir. Hint mistiklerine gre her fn suret yok olaca iin,
ryadan ibaret olan bu dnyaya balanmamak ve onu sevmemek gerekir. Dnya
sevgisi, arzularn peinde komay, zlmeyi ve hrsl olmay beraberinde getirir.
Onlara gre ruhu bir an nce bu ryadan kurtarmaldr. Hint mistikleri ruhun
kurtuluunun lmle gerekleeceine inanrlar. Brahmanlar ayrca tensuh
inancna da sahiptirler.
19
Hayat onlar iin tahamml g bir yktr. Btn
emelleri terk edip Brahmann mutlak vucdunda yok olmak mutluluun ta
kendisidir.
20

Tensuh inancna gre, ruh bir bedenden dierine gemekle byk ac
eker. Bu sebeble insan, nefsini bedensel kirlerden temizlemek suretiyle keml
derecesine ykselmek iin almaldr. Bu dereceye nail olan insan, ruhunu
bedenler leminden ayrarak lemin kll ruhu olan Nirvana ile birleir. Bu

17
Bkz. Mircea Eliade-Ioan P.Couliano, Dinler Tarihi Szl, 153-155, 162; Eliade, Dinsel
nanlar ve Dnceler Tarihi, II, 58-61, 276; Tiryakiolu, a.g.e., 63; Ekrem Sarkolu,
Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, 140; Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi,
100; Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, 115; George Thomas Bettany, Dnya Dinleri
Ansiklopedisi, 234-235; Krkkl, a.g.e., 51; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 19-27; Esad Sahmern,
Tasavvuf, Menei ve Istlahlar, 36-38.
18
Bkz. mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, 106; Tiryakiolu, a.g.e., 54; Sarkolu,
a.g.e., 137-138; Kahraman, a.g.e., 115; Salt, a.g.e., 61; Krkkl, a.g.e., 51; Eraydn, a.g.e., 46.
19
Tensuh: Hint kltrnde, bedenden ayrlan ruhun bir baka bedene tekml etmek zere
girmesi inancdr. Tekml salanana kadar, ruhun bu gidi geliine samsara ad verilir. Bkz.
Kahraman, a.g.e., 113-114; Salt, a.g.e., 432; Ethem Cebeciolu, TTDS, 650; Tmer, a.g.e., 102.
20
Bkz. Bettany, a.g.e., 244; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 21; Eraydn, a.g.e., 47.
5
yzden, bedene eziyet ve ikence etmeye dayanan Yoga eitimi, Hind
inancnn vazgeilmez yinlerinden biridir.
21

Yoga, insann hem beden, hem de zihn ve manev gcn bir araya
getiren egzersizdir. Yoga yapana yogi denir. Yogi, nefesine hakim olur ve
zihnini bir noktada toplar. Bylece o, beden ile ruh, hareket ile zihin, his ile
sezgi arasndaki ahengi salayarak ezelye, kinatn deimez zne
ulamaya; tabiatst glerle temas kurmaya alr.
22

Yine Hindistanda mlttan 600 yl nce ortaya kan Budizme gre
errin, fenaln ve elemin kayna ehvet ve ihtirastr. Hayatn gayesi, ruhu nefsin
esaretinden kurtarmaktr. Bu ise, tefekkr ve riyzetle gerekleir. Dnyaya it
hazlardan yava yava alkay kesmek, benlik kaytlarndan syrlmak insan
esaretten kurtarr.
23

Temeli, dnyev hayatn ve riyzet yolunun arasnda ehvet ve
ihtiraslardan, dnyev nimetlerden uzak, orta bir yol tutmak olan Budizme gre
lm, ebed mutluluk olan Nirvanaya ulama vastasdr.
24
Kii, iyi bir Budist
olarak yaarsa Nirvanaya ular ve ancak Nirvanaya ulamakla tensuhtan
kurtulabilir. Nirvanaya ulamak iin kt huylara sahip benlii, arzu ve ihtiras
yoketmek, hikmet ve olgunluuna kavumak gerekmektedir. Kii, ktlklerle
dolu bu dnyada faziletli yaayabildii lde skn ve saadete erer.
25

Budizme gre hayrl iler, uhrev bir mkfat elde etmek iin deil,
biztihi hayr olduu iin yaplmaldr.
26
Budizme gre yaplmas gnah olan
davranlar unlardr: Adam ldrmek, hrszlk yapmak, zina etmek, yalan
sylemek, nemsiz eylere balanmak, alay etmek, bakalarnn fenaln
istemek, phecilik ve arholuk.
27

21
Bkz. Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, 107; Sarkolu, a.g.e., 146; Tmer, a.g.e., 103;
Bettany, a.g.e., 251; Sahmern, a.g.e., 37; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 24; Salt, a.g.e., 486-488.
22
Bkz. Sarkolu, a.g.e., 147; Tmer, a.g.e., 103; Salt, a.g.e., 488-489.
23
Tmer, a.g.e., 163; Kahraman, a.g.e., 123; Eraydn, a.g.e., 48.
24
Bkz. Salt, a.g.e., 281; Krkkl, a.g.e., 52.
25
Bkz. Tmer, a.g.e., 163; Salt, a.g.e., 281; Krkkl, a.g.e., 52.
26
Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmed Ali Ayn, Tasavvuf Trihi, 4-12; mer Rza Dorul, slmiyetin
Gelitirdii Tasavvuf, 19.
27
Krkkl, a.g.e., 53.
6
0.1.1.2. Msr-Hermes mistisizmi
Msrda halkn inancnn yan sra ileri gelenlere mahss olan btn ilmi,
tevhd inancna dayanmaktayd. Msrda btn ilminin ve Msr khinlerinin
byk mridi Hermes Thot
28
un u szleri, bu inancn zelliklerine dair nemli
bilgiler vermektedir: Dncelerimizin hibiri Allah tasvir edemez. ekilsiz
olan bir varlk, duyularmzla idrak edilemez. Zamandan mnezzeh olan, zamanla
llemez. Fakat btn bunlara ramen, Allah Tel bz sekin kullarna, kendi
yksek kemlinden bz tecellilere mazhar olma kbiliyetini ihsan edebilir. Bu
tecellilere mazhar olanlar, grdklerini ve hissettiklerini avma anlatacak kelime
bulamazlar. nsanlar, bu mertebeye uzun ve yorucu bir ile devresinden
geirildikten sonra ularlar.
29

Gayb ilmine aina olmak isteyen kimselerin Msr mabetlerinde vazifeli
Oziris rahibine mracaat etmeleri gerekirdi. Rahip kendisine bavuran kimseyi
iyice tedkik ettikten sonra, mabedin artlarna uygun olduuna kanat getirirse
kabul ederdi. nce mabette imtihana tabi tutulan talib, pek ok tehlikeli ve korku-
lu yerlerden geirilir, metin ve cesur olanlar eitli bdireleri aarak ilk ilelerini
tamamlard. Kalbi zayf, korkak ve fsk olanlar ise korkun dehlizlerden
geerken ya ldrr, ya da lrlerdi. Sembollerle dolu ikinci ile devresinde slik,
alev alev yanyor grnts verilen bir yerden geirilirdi. Daha sonra birok
denemelere tabi tutulan talip, nihayet ehvet imtihann da baarrsa, yemn
merasimi yaplarak mritlie kabul edilirdi.
30

Hermesilere gre insan, zgrln mistik uygulamalar vastasyla elde
eder. nk, byle bir uygulamann en iddetli hlinde ruh, Allahn
mahadesinde tamamen erir. Ulhiyyetin vecd hlinde mahede edilmesiyle
insann varl Tanrlar ve insan artk ilh k olur.
31

Niha gayesi gizli bulmak ve onunla ba baa kalabilmek olan mistik
yolcunun lnceye kadar eitim ve retim grmesi gerekirdi. Msrn mistik
nderleri geree ulama yolunda eittikleri kiiyi srasyla tr terbiyeden

28
Hermes Thot hakknda bkz. Azra Erhat, Mitoloji Szl, 177; Eliade, Dinler Tarihi Szl,
116; Salt, a.g.e., 153.
29
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 41; Eraydn, a.g.e., 48.
30
Bkz. Ayn, Tasavvuf Trihi, 45; Sarkolu, a.g.e., 62-64.
31
7
geirirlerdi. Bunlar: Beden terbiyesi, hayvan ruh terbiyesi ve insan veya sultan
ruh terbiyesi idi. nsan ancak, insan veya sultan ruhunun terbiyesi ile kainatn
grnmez kuvvetleriyle mnasebete geebilir, gayb leminden dorudan doruya
feyzlenerek Melekt lemi yollarn aabilir ve daha dnyada iken esaretten
kurtulup nefsine hakim olabilir ve bylece ilh zgrlne kavuabilirdi. Bu
seviyeye gelmi bir kimse ancak dier insanlar irad edebilirdi.
32

Allah ile birlemede Allah arzulamak, nefs-i emmreye glip gelmek ve
nefsi btn skna kavuturmak gibi belirli baz hller zorunlu ise de Allah ile
birleme, sadece insann iradesiyle elde edecei bir durum deildir. Bu birleme
insann iradesinden daha ok, Allahn ltuf ve inayeti sayesinde gerekleir.
Tipik bir inayet dini olan Hermetizmin retilerinden birisinde yle
denilmektedir: Dua et ki belki lutfu bulabilirsin ve Allahtan, belki bir tek ua
senin aklnn zerinde parlayabilir.
33

Mistik nderlerin pek uzun sren eitimlerinin sonunda mistik yolculara
verdikleri nemli tlerden bazlar yledir:
34

lim kuvvetin, iman klcn, skut da delinmez zrhn olsun. Hakikati
kalbinde sakla, onu hareketlerin ve fiillerin sylesin.
Gerei herkesin akl derecesine gre akla!
Tanr saysz ruhlarla nefes alr. Her eye hayat veren Odur. Ona
ynelmek yolu insann kendisine aittir.
Ruh, st rtl bir nurdur ki ancak ak ile ebed olarak parlar, aksz
kaldnda ise snp gider.
0.1.1.3. Yunan mistisizmi
Yunanistanda gelien mistik hareketlerinin kurucusu Fisagor (M..580-
500), Sokrat (M.. 470-399) ve Efltun (M.. 427-347)dur. Fisagor, Msr
mabetlerinde 22 sene kalmtr. Fisagora gre; insan vucd u ve ruhu, bu lemin
kk bir rneidir. Bu lemde hkim olan fitne ve fesattr. Cemiyette huzur ve

32
Bkz. Sunar, Tasavvuf Tarihi, 48; Sarkolu, a.g.e., 64.
33
34

8
refah saland takdirde, Allah Tel insanlarn kalbine ve vicdanna iner.
Fisagora gre, gayesi mutlak ruha erimek olan insan ruhu ancak bilgiyle
temizlenir. Bunun yolu ise dnya hazlarndan uzaklamak, matematik ve mzikle
uramaktr.
35

Fisagor, Msr mabetlerinde rendii eitim sistemini, yerletii
talyann Croton blgesinde kurduu bir okulda uygulamaya balamtr.
36

rencilerini imtihana tbi tutup, artlarna uygun olanlar mritlie kabul ederdi.
Mritlie kabul edilen ocuklar iki sene hazrlk safhasndan geirirdi. Bu
mddet, artlara gre bazen be seneye kadar da kabilirdi. Hazrlk devresinde
saliki, ana-babaya itaat ettirmek, ona Tanry, anneyi ve vatan sevdirmek ayrca
babaya itaat, arkadaa hrmet ve hocaya teslimiyeti gerekletirmek esastr.
37

Hazrlk devresinden sonra ikinci devreye tasfiye devresi denirdi.
Gerek retim ve ird bundan sonra balar. Bu zel derslerde mride btn
ilminden bahsedilirdi. Bu dnemde ayrca, saylarn zellikleri, mzik, nzul ve
uruc hakknda bilgiler verilerek byk lem olan kainat ile kk lem saylan
insana etki eden ilh sfatlara ait bilginin tek bilgi olduunu akl delillerle
anlatmak gaye edinilirdi. Fisagor, daha sonra rencilerini, ekil ve suret
ilimlerinin dna kararak, onlara nmtenh kavramlarn retirdi.
38

Sokrat (M.. 470-399), insanlarn dikkatini d lemden i leme ekmi,
her eyden nce insann kendi nefsini, kendi mahiyetini incelemesinin gereklilii
zerinde durmutur.
39
Ona gre tm ktlkler bilgisizlikten doar. nsanlarn
hepsinde bilgi sayesinde ortaya karlabilecek bir iyilik eilimi vardr. Bunun iin
de kiinin kendini tanmas gerekir. O, nefsini bil! szyle nefsi ne srer ve
bylece dikkatleri insann kendisine yneltir. Ona gre nefis terbiyesinde akn ve
akln rol byktr.
40

Sokrata gre insan, ihtiraslarndan kurtularak nefsini temizler ve vicdann
inceltir. Nefsini temizleyen, vicdann incelten ve Tanrsn da ibadetlerle

35
Bkz. Bettany, a.g.e., 485- 496; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 59; Salt, a.g.e., 322-323; Krkkl, a.g.e.,
30; Eraydn, a.g.e., 49.
36
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 59; Salt, a.g.e., 323; Eraydn, a.g.e., 49.
37
Krkkl, a.g.e., 31.
38
Bkz. Salt, a.g.e., 323; Krkkl, a.g.e., 31; Eraydn, a.g.e., 50.
39
Bkz. Bettany, a.g.e., 486-487; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 83.
40
Krkkl, a.g.e., 34.
9
ycelten insanlara, Tanr baz olaylar baz zel iaretlerle bildirir. Bu da Tanrnn
insanlara tecellisi ile olur. nk nazar bilgi her eyi aklamada yetersizdir.
sr diye bir ey vardr. nsana ancak Tanrnn kendisine tecellisi srasnda ve
orannda sr zme yetenei verilmitir. Dier bir ifadeyle, genel ilh hikmet ve
inyet yannda bir de zel ilh hikmet ve inyet vardr. Yani, bilginin en nemli
noktalarn ve srlar Tanr, yalnzca kendine saklamtr. Ancak Tanr, kendi
honutluunu kazanan fazilet sahibi insanlara yardmc olup onlarn bilmedikleri
eyleri ya semv iaretlerle veya bir takm ilhamlarla onlara bildirerek onlarn
kalplerini nurlandrr. Bununla beraber Tanr, herkesin kalb srlarn da bilir.
Byle bir tanr da takdse ve ibadete layktr. En byk ibadet de bilerek iyilik
yapmaktr. nsan Tanrya en byk hrmeti gstermeli ve en byk kranda
bulunmaldr. Zira her trl hayrn, nimetin ve mutluluun kayna Odur. Hayat
ou kez bir ryaya benzese de bu anlatlan noktalar asndan yaanmaya
deerdir. Kinat btn olarak grmeyi baarabilen insan, bir saniyeliine de olsa
Tanrsn grebilir ve bu sarholukla ger gider. nsan, dncesi sayesinde
dier varlklarn nndedir. O, kinatn merkezidir. Kinatn gayesinde insan,
insann gayesinda ise Tanr bulunmaktadr.
41

Efltun (M.. 427-347), duyumlar st ve duyumlar dnyas diye iki
lemden bahseder.
42
Ona gre dnya, ideler dnyasnn bir kopyasdr. Gerek
lem ideler lemidir. Efltun bu konuda mehur maara misalini verir. yle ki:
lem, tek taraftan k alan maaraya benzer. Buradaki insanlar zincirlenmi
olarak a srtlarn dnmler, balarn eviremiyorlar. Grnen eyler ise
dardaki nesnelerin akisleri olan glgelerden ibarettir. Bunlardan bir kurtulup,
gzlerini altrarak a doru bakabilseler duvardaki akislerin hayalden baka
bir ey olmadn anlarlar. Aslnda bu dnyada grdmz, deta o maarann
duvardr. Bilge kii arkasndaki a bakabilendir.
43

Efltuna gre ruh, ideler lemi denilen bir dnyadan bu leme nzul
ederek bedene girmitir. lm, ruhun beden hapishanesinden kurtuluudur. Bilim,
duyumlar dnyasnda hayalden eyaya, tahayyul edilen dnyada ise matematik

41
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 84-85; Krkkl, a.g.e., 35.
42
Bkz. Bettany, a.g.e., 495-496; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 86.
43
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 86; Salt, a.g.e., 327-328; Krkkl, a.g.e., 35-36.
10
kavramlardan idelere doru ilerler. Bilginin bir st derecesi idelerin de bir st
derecesidir. Varlklar hakkndaki bilgimiz, maara nndeki glgeler gibidir ve
onun ezel lemi hatrlamasndan ibarettir. Ruh karanlk beden mahbesine
dmeden nce, dnyada sadece misalleri (ideleri), glgeleri bulunan asllar
temaa ediyordu. Ruh, uhud lemine nzuldan sonra bu asllar gremez oldu.
te ruhun gzellie dknl bundan kaynaklanmaktadr. Bu lemde gzlenen
naks eyler, ezel lemde temaa edilenleri hatrlatmaktadr. Bedende mahpus
olan ilh ve lmsz ruh, dnyadaki hli ile her trl ktln failidir. Ruh
dier hayatlarda da baka bedenlere girerek saflar ve uluhiyyete erer.
44

Efltuna gre ruh, bilgiyi anlamaya alr. O, ilh gerei temaadan
baka bir eyden zevk almaz. Temaa, ruhun gzdr. Ruh, nceki hayatndaki
formlar bilir ve realite ile tekrar temasa gemeye teebbs eder. Zek insan
ruhunda sakldr. O, d lemi temaada ruhun gz saylr. Gerei bilmek,
duyular lemindeki zevk tuzaklarndan syrlmakla mmkndr. Tanr
mkemmeldir. O, doruluk ve iyiliktir. yi ve doru olanlar Ona en ok
benzeyenlerdir.
45

0.1.1.4. Yahud kabbalizmi
Yahudlerin inancna gre Allah, insan topraktan yaratmtr. nsanlar
Adem ile Havvadan tremitir. Ruh lmszdr. Gnah ileyenler tevbe ile
affedilebilirler. Amellerin mkfat ve cezas bu dnyada verilebilecei gibi
ahirette de verilebilir.
46

Tanrnn manev zellikleri azizlik, sevgi, lutuf, adalet ve sabrdr. Tanr,
dnyay ltuf eseri olarak yaratmtr. Yahud inancna gre, yaratan ile
yaratlanlar arasnda mesafe vardr. Varlklarn kendi varlndan syrlarak farkl
bir uur kazanmas eklindeki inkiaf nazariyesi srekli bir sudru ngrr. Bu ise
drt derecede olur. Bunlar: Tanr, yaratma, ekillenme, ve son olarak da insan
yahut madde ve faaliyet dnyasdr. Son kademede vahiy de mmkndr. lh

44
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 87; Krkkl, a.g.e., 36.
45
46
Bkz. Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, 211; Bettany, a.g.e., 593-596; Krkkl, a.g.e., 56.
11
ilhama mazhar olan kimse son mertebe olarak Allahn taht (Krs, Ar)
zerindeki grnn idrak eder.
47

Tevratn batn tefsiri ve Yahud mistisizminin temel kayna olan
Zohar
48
, ilh varln sfatlar hakknda bilgi verirken, Allahn nmtenh
(ebed) olduundan bahseder. O, dnyann yatratlndan nce vard ve yalnzca
zt ile birlikteydi. On sefirot veya ilh sfatlar unlardr: 1. Allahn kelm
ile hikmeti ve Allahn ruhu. 2. Ruhtan gelen nefes ve hava. 3. Havadan oluan su.
4. Suyun en efff ve ince paras ate. 5-8. Drt yn. 9-10. ki kutup.
49

brn filozoflarnca Kabbala denen Yahud nazariyatna gre Hz. Musa
ledn ilmini Hzrdan renir ve bunu Tr-i Snda yetmi kiiye retir.
Dier bir gre gre ise Kabbala prensipleri, tpk Tevrat gibi Allah tarafndan
inzal edilir ve Hz. Musa tarafndan Tr-i Snda halktan yetmi sekin kiiye
tebli ve teslim edilir.
50
Anane veya gelenek anlamlarna gelen Yahud
mistik dnce sistemi Kabbalizmin dier bir yn de harflere deerler izafe
ederek baz garip sonular karmaktr.
51

Yahud inancna gre varlk lemi, gerek vcudun suret ve temsillerinden
ibarettir. Gerek teklik ve sonsuz vcuddan baka varlk yoktur. Bilinmez hlde
olan Allah, tezhr etmek ister ve zt nurunu odaklatrarak parlak bir nokta
hlinde vcudu balatr. Tevratta Allahn kudretinin kelm eklinde tecellisiyle
mevcudatn yaratld ifade edilmesine ramen Kabbalada insan zihni ile varlk
arasndaki ilgiden doan iaretlerden balayarak vahdniyet ve hilkat gibi
yksek kavramlara varlr.
52

Sefirotlar snfa ayrlr (teslis); varlk ve fikrin ayn olduu lem-i
makul, gzelliin kayna hayrn olduu tecelliyat lem-i mahsus ve cismn
mahiyetteki lem-i tabidir. Bu teslis baka bir teslisi oluturur. Bunlar da:

47
Bkz. Sarkolu, a.g.e., 198; Krkkl, a.g.e., 56.
48
Bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 27; Salt, a.g.e., 186; Michael Levin,
Yahudi Ruhanilii ve Mistisizmi, 275.
49
Bkz. Bettany, a.g.e., 708; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 101; Krkkl, a.g.e., 57; Eraydn, a.g.e., 50.
50
Bkz. Eliade, Dinler Tarihi Szl, 296-298; Sunar, Tasavvuf Tarihi, 98; Salt, a.g.e., 186;
Krkkl, a.g.e., 57; Eraydn, a.g.e., 49.
51
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 98; Salt, a.g.e., 186; Kahraman, a.g.e., 166; Krkkl, a.g.e., 57;
Eraydn, a.g.e., 50; Levin, a.g.e., 269.
52
Krkkl, a.g.e., 57-58.
12
mutlak vcut (tac veya ilk cevher), hsn (yksek ahlkllk veya vcut fikri)
ve felek (kudretin mezhiri olan tabiat veya saltanat) tir. Allah bu mertebeyi
yarattktan sonra Yehova ismiyle anlmak istemitir. Kabbalistlere gre
vcudun hakik ekilleri Allah katnda malmdur. Esfel lem, al lemin kk
bir misalidir. Zohara gre blis de dahil hibir ey aslen kt deildir.
Sonunda cehennem dahi ortadan kalkp cennet olacaktr.
53

Meleklerin her biri, lemde bir ii icra ile mkelleftir ve bunlar tabiatn
mahhas gleridir. Onlar insandan daha dk derecededirler. nsan ise
yaratklarn en mkemmeli ve kk lde bir zetidir. Manev insan, ilh
teslisin rnei olarak ksmdan oluur: 1. Nefs-i ntka, 2. Ruh, 3. Hayvan ruh.
Esir bir madde olan ruh, tensuha tabidir. O, ilim ve irfan elde edinceye ve
hakikate ulancaya kadar dnyaya gelmek zorundadr. Ruh bu ilelerin sonunda
kelm sahibi olan Allaha varabilir. Fakat bu sonu, itikatla lmeden nce de elde
edilebilir. Bunun iin Allah sevmek ve Onu akl yolundan ok, kalp nuru ile
anlamak gereklidir. Bahsedilen itikadn iki derecesi vardr ki, bunlar da 1. Havf
ve rec, 2. Muhabbettir. Ak ve kalb nuru ile ruh kendi benliinden syrlrken
Allahn irade ve tefekkr ierisinde kendini eritir. nsan, ite bylece ilhi
tecelliye mazhar olur.
54

0.1.1.5. Hristiyan mistisizmi
Hristiyanlkta mistik dnce ile alkal ilk eser veren Dionysius
Areopagite (M. Birinci yzyl) isimli bir piskoposdur. Dionysius, lh simler
adl kitabnda, ruhun madd lemden syrlmas iin, kiinin msivy terk ederek,
kendisini yok farzetmesi gerektiini ve Hakka ulamann bu sayede
gerekleebileceini syler. Ona gre mistik inan akl istidlal ile deil, akla elde
edilir. Mahedenin gereklemesi, zhd haytla mmkndr.
55
Saint Bernard da
hayatn gayesinin muhabbet olduunu sylemitir.
56

Hristiyan mistiklerinden Aziz Victor (. 1143)a gre okuma, mncat ve
nefis muhasebesi, mistik faaliyetin derecesidir. Bu, insan sdece amel deil,

53
54
55
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 149-152; Krkkl, a.g.e., 62.
56
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 157; Krkkl, a.g.e., 62-63; Eraydn, a.g.e., 50.
13
ilm olarak da zaman iinde cereyan eden eylerden nefrete sevk eder.
57
Ona gre
ruh, kendi kabna ekilmi olursa, dil konumaz, zihin hissettiini anlayp
aklayamaz; akl da susmaya mecbur kalr. Zihin ilh feyze kand zaman, akln
yapaca bir ey kalmaz. nsan bu ecel korkusuyla kendinden geince, ruhunu
saadet uykusu kaplar.
58

Aziz Martin (1743-1803)in Hakikatler ve Hatalar isimli eserine gre
ilim, tabi ilhamdr. Bu ise kiinin kendi nefsini bilmesiyle elde edilir. nsan
kendini bildii takdirde kinat tekil eden mevcudtn varl ve hengi hakknda
da yanlmaz. nk insan, cismen grnen lemle ilgili olmakla beraber, ruhen de
gayb leminin rneidir. Bu sebeple de btn kinat, hatta Tanr insanda
mahade olunur. nsann kusur ve noksanlar, ilim ve niyetle mkemmele
ulaabilir ve gzelleebilir.
59

Alman filozof Eckhart (1260-1327)a gre lemde her ey konuur ve
Tanry telffuz eder. Kiinin dudayla syledii eyleri ta da syler. Ona gre
yaratcnn maksad skn olduu iin yaratklarn arzusu da budur. Ruh da Tanr
da sknu arar. Eckharta gre yaratklarn en sekini insandr. nsann kalbinde
ilh kvlcmn tecellisi vardr. Ona gre Tanr kavranamaz. Ancak Onun
iimizde dorudan ilevde bulunan iradesi mistisizimle kavranabilir. nsan,
iradesini yok edip kendinde olan bu ilh unsuru kefedebilir. Bu da skn ve
tevekkl hlinin en yksek derecesi olan fakirliktir. Byle bir insan sa (a.s.)
daha dorusu Tanrdr. nsanlara hizmet iin tekrar dnyaya dnebilir. O yle
demektedir:
60

Allah (c.c.) bana, benim ona olan yaknlmdan daha yakndr; O,
aaca da, taa da ayn derecede yakndr, fakat onlar bunu bilmezler.
Eckharta gre Tanr, varlklarn tahayyl iini insan nefsiyle
gerekletirdii iin insan nefsine ihtiya duyar. Ruhun gzellii ahlkl olmakta
ve aktadr. er, lemin gayesinin gereklemesi iin bir aratr.
61

57
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 157; Eraydn, a.g.e., 50; Eraydn, a.g.e., 50.
58
Eraydn, a.g.e., 50.
59
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 161; Krkkl, a.g.e., 67-68.
60
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 156; Sarkolu, a.g.e., 246; Krkkl, a.g.e., 65.
61
Krkkl, a.g.e., 65.
14
Grlerini, gnahlarla mahv olan fakat Tanrnn inayetiyle kurtulan
insan kaderi ve Tanr zerinde younlatran Saint Augustinus (354-430)a gre
en byk ibadet, Tanrnn hakknda bir eyler sylemektir.
62

Hakikate ulaan gerek ilmin mistisizm olduunu syleyen Fransz filozof
Gerson (1363-1429)a gre, mistik bilgiye ancak Allah (c.c.)n bahettii kiiler
sahip olabilirler. Ona gre mistisizm, kalb huzuru ve ilh vuslat salad iin
eriatten stndr. Bu ilmin incelenmesinde akl yeterli deildir. Akl ilhiyat iin
bir alettir. Aklmzn derinliinde bir sonsuzluk fikri, duyarllmzn derinliinde
bir sonsuzluk ak vardr. Ruh imanla tevazua eriir. Bu sayede ycelir ve madd
lemin arlndan kurtulur, cezbe hline girer.
63

Hristiyan mistisizminde byk lde yaygn olan kanaat, btn
kemltn ve her trl nimetin yaratcs olan Allahn, aklla bilinmesinin
mmkn olmayaca ve Onun sdece ak ile bulunabileceidir. Bundan dolay
insan, varln ancak Allaha hasretmeli ve Allah iin yaamaldr.
64

0.1.2. slm tasavvufu
0.1.2.1. Tasavvufun tanm, konusu ve gayesi
Tasavvuf kelimesi, Kuranda ve hadislerde gememektedir. Hicr ilk iki
yzylda kiinin kendi i dnyasndaki derinlik ve zenginlii, cokulu dindarln
ifade etmek iin genelde zhd, rikk, takv ve ibadet gibi kelimeler kullanlm,
byle kimselere de zhid ve bid denilmitir. III. Yzyldan sonra daha kapsaml
olarak tasavvuf ve sf gibi terimler kullanlmaya balanm ve bir dnemden
sonra tasavvuf ayr bir ilim ve davran biimi olarak ortaya kmtr.
65

Tasavvuf kelimesinin nereden geldii, hangi kkten tretildii konusunda
farkl grler ileri srlmtr. Tasavvufun tanmna gemeden nce geni bir
anlam erevesine sahip ve Tasavvufla yakndan ilgili Sf kelimesiyle ilgili
grlere ksaca deinmek gerekir.

62
Krkkl, a.g.e., 62.
63
64
Sunar, Tasavvuf Tarihi, 162; Eraydn, a.g.e., 50.
65
Sleyman Uluda, slm Dini (Tasavvuf), TDV, I, 48; Ceylan, a.g.e., 167-177.
15
Sfilerin, yn elbise giydikleri; ahirette Allahn huzurunda ilk safta
duracaklar; Ashb- suffay dost bildikleri veya msivdan (Allahn
dndakilerden) yz evirdikleri iin bu ismi aldklar ifade edilmekle beraber,
bulankln zdd olan duruluk anlamna gelen safdan hareketle bu ismin
kendilerine verildii de belirtilmitir.
66
Sfi kelimesinin hikmet manasna gelen
Yunanca sofos kelimesinden geldiini syleyenler olduu gibi, sfilere davran
ve tabiatlarn dzelttikleri, nefsin afetlerinden uzaklatklar iin bu isim
verilmitir diyenler de vardr.
67

Tasavvufla ilgili birok tanmnn bulunmas, sfilerin bulunduklar hl ve
makama gre onu tarif etmelerinden kaynaklanmaktadr. nk tasavvuf
hakknda konuan her sfi, aslnda kendi i durumundan, ruh hlinden
bahsetmektedir. Tasavvuf hakknda yaplan tanmlardan bazlar yledir:
68

Amr b. Osman Mekk (. 291/903): Tasavvuf, kulun iinde bulunduu
vaktin gereine gre, o vakit iinde ilenmesi en uygun olan amelle megul
olmasdr,
69
derken; Cneyd-i Badad (. 297/909): Tasavvuf, kalb huzuru ve
dank olmayan bir zihinle Allah zikretmek, sem ile vecde gelmek ve snnete
uygun bir ekilde amel etmektir.
70
demektedir.
Eb Muhammed Cerr (. 311/923 ) ise Tasavvuf, gzel ve iyi olan
btn huylara sahip olmak, irkin ve di huylarn hepsinden syrlmaktr. Hlleri
murakabe etmek, edebe sk ekilde sarlmaktr.
71
eklinde bir tanm
yapmaktadr. Znnn-i Msr (. 245/859): Sfi, konutuunda sz ile
hakikatleri aklayan, skt ettiinde de msivdan alkalar kesmek suretiyle
organlar kendisi adna konuan kimsedir
72
demek suretiyle sfyi
tanmlamaktadr.

66
Abdlkerim Kueyr, Kueyr Risalesi, 450; Ali b. Osman Cullb Hucvr, Keful-mahcb-
Hakikat Bilgisi, 111; Ahmed er-Rif, el-Burhnul-mueyyed Marifet Yolu, 23-24; Anahatlaryla
Tasavvuf ve Tarikatlar, 24; Ysuf Zeydan, Abdlkdir Geyln Dvn, 33.
67
Ferid Kam-M. Ali Ayn, bn Arabde Varlk Dncesi, 71-72. Sf kelimesinin kayna ve
sfinin eitli tarifleri iin bkz. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 26-31.
68
Tasavvuf ile ilgili yaplan eitli tanmlar iin bkz. Kueyr, a.g.e., 450-455; Hucvr, a.g.e., 111-
124; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 31-43; Krkkl, a.g.e., 82-83.
69
Kueyr, a.g.e., 452; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 34.
70
Kueyr, a.g.e., 452.
71
Eb Nasr es-Serrc, el-Luma-slm Tasavvufu, 25; Kueyr, a.g.e., 451; Tasavvuf ve Tarikatlar
Tarihi, 33.
72
Hucvr, a.g.e.,116; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 29.
16
Tasavvuf, tavizsiz bir ekilde din prensipleri yerine getirmeye nem verir.
Mutasavvf da, dnyev kayglardan uzak olarak Allahn rzas iin alan
kimsedir. Eb Nasr es-Serrc (. 378/988) bunu yle ifade eder: Sflik yolunda
azimeti brakp ruhsata snmak, rahat ve refaha meyledip lleri gevek
tutmak, pheli eylere kaymak sz konusu deildir. nk bu tr davranlar dini
kk grmek, din emirleri hafife almak ve ihtiyat elden brakmak anlamna
gelir. Oysa sflerin yolu, dini konularda evl ve salam olanla amel etmektir.
Sfler mlyn denilen bo ve anlamsz meguliyetleri terk eden, az bir dnya
nimetine kanat eden. makam ve mevki hrs olmayan, byk kk herkese tevazu
gsterebilen, ihtiya annda bile bakalarn kendilerine tercih edebilen, Allahn
daima ktl emretme zellii ile tanmlad nefse kar koyan samimi
insanlardr.
73

Allahn honutluunu kazanmak ve ebed mutlulua ermek iin nefsi
temizleme, irkin huylar gzelletirme, i ve d arndrp aydnlatma hllerinden
bahseden bir ilim olan tasavvuf, dini sadece birtakm kurallardan ibaret grmeyip,
yaand zaman bir anlam kazanacan syleyerek, dinin dern manasna ve i
hayatna nfuz etmeye alp Allahla kul arasndaki ilikiyi salamlatrmaktr.
Tasavvuf gnlleri yapma, krk gnlleri tamir etme ve insanlar sevme
sanatdr.
74

Tasavvuf, bir din yaay biimi olan bu ilmin kendine mahsus kurallarn
renip yaamay konu edinir. Gayesi ise, Allahn rzasn kazanmak iin nefsi
ktlklerden uzaklatrp gzel ahlk sahibi olmak, ruhun beden zerinde
hakimiyetini salamak iin gerekli tedbirleri almak, ksaca Allah ve Reslnn
ahlkyla ahlklanmaktr. Dier bir ifadeyle, hayatla btnleerek bilgelik
kazanm, dnce ufku geni, bilgili, gzel ahlk sahibi kmil insanlar
yetitirmektir. nsann tabiatnda var olan ama her insanda tam olarak grnmeyen
erdemleri ve faziletleri hayata geirmek, Allah hakkndaki bilgisizliini gidermek
ve insan olmann anlamn kavratmaktr.
75

73
Serrc, a.g.e., 14-15.
74
Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, 13; ahin Filiz, slm
Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, 166-167.
75
Bardak, a.g.e., 13; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 57; Eraydn, a.g.e., 56.
17
0.1.2.2. Tasavvufun din ve fikr temelleri
slm, mminlerin dnya hayatna ve madd zevklere dalmamalarn,
hirete ve mnev deerlere ncelik vermelerini ister. Yce Allah yle
buyurmaktadr: Azgnlaan ve dnya hayatn tercih edenin gidecei yer
cehennemdir.
76
Siz dnya hayatn tercih ediyorsunuz ama hiret hayat daha
hayrl ve daha kalcdr.
77

Tasavvufta dnya hayatna hiret hayat kadar veya daha fazla nem
vermemek esastr. Bu nokta Kurn- Kerimde ve hads-i eriflerde nemle
vurgulanmaktadr. Allah Tel yle buyurmaktadr: Dnya hayat aldatc bir
metdan baka bir ey deildir.
78
Dnya menfaati nemsizdir, takv sahipleri
iin hiret daha hayrldr.
79
u dnya hayat sadece bir oyun ve elencedir,
hiret ise gerek bir hayattr.
80
Dnya hayat sadece bir oyun, bir elence, bir
ss, aranzda bir nme vesilesi ve daha ok servet ve evlda sahip olma
yardr.
81
Mal ve evlt dnya hayatnn ssdr. Kalc olan iyi iler ise hem
sevap olmas bakmndan hem de mit balanmas bakmndan Rabbinin nezdinde
ok hayrldr.
82
Kim hiret yararn isterse ona bunu fazlasyla veririz, kim
dnya yararn isterse ona da dnyadan bir eyler veririz, ama hirette bir nasibi
olmaz.
83
Ksaca servetler, kazanlar, zenginlikler ve her eit nimetler hirette ve
Allah katnda bolca mevcuttur.
84

Hads-i eriflerde de ayn hususlarn sklkla ifade edildii grlmektedir:
Dnyada bir garip veya yolcu gibi yaa, kendini kabirde yatanlardan say!
85

Allah, dnyaya kar souk olan; insanlar ise halkn malna gz dikmeyeni
sever.
86
Kabirleri ziyaret ediniz. Zira bu, sizi dnyadan soutur, hirete
sndrr.
87

76
en-Nzit 79/38.
77
el-Al 87/16.
78
l-i mrn 3/185.
79
en-Nis 4/77.
80
el-Ankebt 29/64.
81
el-Hadd 57/20.
82
el-Kehf 18/46.
83
e-r 42/20; el-Bakara 2/200; l-i mrn 3/145; Hd 11/15.
84
Bkz. en-Nis 4/94.
85
Buhr, Rikk, 3.
86
bn Mce, Zhd, 1.
87
bn Mce, Ceniz, 47.
18
Hz. Peygamber ahsen yukarda anlatlan ilkelere uygun olarak yaam;
dnya malna tamah etmemi, madd zevkler peinde komam, daima hiret
hayatna ncelik vermi ve onu stn tutmutur.
88
O, yle demektedir: Uhud
da kadar altnm olsa, borcumu demek iin bundan ayracam miktar hari,
altnlarn gnden fazla yanmda kalmasn arzu etmezdim.
89

Dnyay hiretten stn tutmamak zhddr. Zhd ilkesine bal olarak
yaayan kiilere de zhid denir.
90
Kuran ve hadislerde zhde byk nem
verilmi, bunun zdd olan dnyaya dkn olma, tamah, ihtiras ve karclk
iddetle yerilmitir. Zhd tasavvufun temelidir. hiretin dnyadan stn, oradaki
nimetlerin de buradaki servetten daha nemli olduuna inanan bir kii, daha
nitelikli ve daha ok ibadet eder, hak hukuk gzetir, ahlk kurallarna bal kalr.
Bu ynyle ibadetler de zhdn tabii bir sonucudur.
91

nanan insanlara namaz, oru, hac ve zekt gibi ibadetler farz klnm,
bunlarn yan sra, farz olan ibadetlerle yetinilmemesi, nfile ve snnet olanlarn
da yerine getirilmesi tavsiye edilmitir. badetlerin amac, nefsi disiplin altna
alarak Allaha yaklamaktr. Tasavvufta farz ve nfile ibadetleri artlarna uygun
olarak hu ve ihlsla yerine getirmek esastr. Sfler zellikle farz olmayan
ibadetleri belli dzen iinde yerine getirmeye zen gsterirler.
slmda kalp temizlii nemlidir. Allahn huzuruna temiz (selim) bir
kalple kmaktan baka hibir eyin faydas yoktur.
92
Her eyin temeli olan
iman, kalbin tasdiinden ibarettir. Niyet, btn ibadetlerin temelidir. Halis niyet
de kalpte gerekleir. badetlere kalbin temiz, niyetin iyi olmas orannda sevap
verilir.
93
Hassas ve temiz kalplerden bahseden Kuran ta gibi kat, kirli ve kilit
vurulmu kalplerin bulunabileceine de dikkat eker. Kalbin kirlenmi ekline
bazan nefis de denir. Buna kar nefsin arnm ekli de kalptir, kalp hkmndedir.
Nefsini kirleten hsrandadr, onu arndran kurtulua erer.
94
Bir hads-i erifte

88
Bkz. Eraydn, a.g.e., 59-62.
89
Buhr, Zekt, 4.
90
Bkz. Uluda, TTS, 389; Eraydn, a.g.e., 173-175.
91
Uluda, slm Dini, Tasavvuf, TDV, I, 50; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 51-52.
92
e-uar 26/89; es-Safft 37/84; Kaf 50/33.
93
Buhr, mn, 41; Mslim, mret, 155.
94
e-ems 91/9-10.
19
yle denilmektedir: nsann bedeninde bir et paras vardr. O iyi olursa beden
tmyle iyi, kt olursa tamamyla kt olur. Dikkat, o kalptir.
95

Tasavvufun konusu kalptir. Tasavvuf bir kalp ilmidir. Sflere bu yzden
gnl ehli denilmitir. Tasavvuf dnce Allah korkusu ve Allah sevgisi temeline
dayanr.
96

Kurn- Kerm ve hads-i eriflerde Allah korkusu zerinde oka
durulmaktadr. Gnah ileyenlerin ve bakalarna hakszlk edenlerin Allahn
gazabndan ve azabndan korkmalar konusuna nemle vurgu yaplmaktadr.
Kuranda Eer inanyorsanz biliniz ki en ok korkulmaya lyk olan
Allahtr
97
Onlardan deil, benden korkun
98
denilmektedir. Kurann
retilerine gre, kii insanlardan deil, Allahtan korkarak gnah ilememeli,
ktlk ve hakszlk yapmamaldr. Gizli-ak ilenen her ktl bilen Allah
Telnn ilenen ktlkleri cezasz brakmayacana, er veya ge bunun
hesabn soracana inanmal, dinin emirlerine uyup yasaklarndan kanrken
Allahtan baka hibir kimseden korkmamaldr. Allah Tel byle kullarn yle
vmektedir: Onlar Rablerinden de, kt azaptan da korkarlar.
99
Allahtan
baka hibir kimseden korkmazlar.
100

Bata peygamberler ve veller olmak zere btn mminler Allahtan
korkarlar. Hz. Peygamber: Allah en iyi bileniniz ve ondan en ok korkannz
benim.
101
Dier bir hadisinde de Hikmetin ba Allah korkusudur
102

demektedir. Kurn- Kerimde Allahtan korkanlarn hirette korkularnn
olmayaca ve orada mahzun da olmayacaklar bildirilmitir.
103
Allah korkusu
konusu zerinde oka duran sfler, bunu tasavvufun temel ilkelerinden biri
hline getirmilerdir. Buradaki korku ayn zamanda Allah sevmekten

95
Buhr, mn, 39; Mslim, Mskat, 107.
96
Uluda, slm Dini, Tasavvuf, TDV, I, 51.
97
et-Tevbe 9/13; el-Ahzb 33/37.
98
l-i mrn 3/175.
99
er-Rad 13/28.
100
et-Tevbe 9/18; el-Ahzb 33/39.
101
Buhr, Edeb, 72; Mslim, Fezil, 35.
102
smil b. Muhammed Acln, Keful-haf, I, 421.
103
el-Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277.
20
kaynaklanan bir ekinme mahiyetindedir. Bu sebeple Allah korkusu ile Allah
sevgisi, birbirini tamamlayan iki kavramdr.
104

Allah Sevgisi, slmdaki mnev hayatn temelini oluturmaktadr. Bu
temele dayanmayan ibadet ve ahlk gibi davranlar slm asndan bir anlam
ifade etmez. Bir mmin, severek Allaha itaat ve ibadet ederse, Onun emirlerine
ve yasaklarna uyarsa o zaman bunun deeri vardr. Kuranda Allah sevgisi
zerinde nemle durulur: man edenlerin Allaha olan sevgileri ise ok
fazladr.
105
Sevginin ok ve iddetli olmasna ak denilmektedir. Birok yette
muhabbetullah denilen Allah sevgisine ve ilh aka iaret edilmektedir. Kuran-
Kerimde, Mslman olan bir kii Allah, Onun Elisini ve Allah yolunda aba
sarfetmeyi babasndan oullarndan, kardelerinden, elerinden, kabilesinden,
servetinden, ticaretinden ve meskeninden daha ok sevmekle ykml
tutulmaktadr.
106

Hz. Peygamber: Allah ve Resuln dier eylerden daha fazla sevmeyen
kimse imann hazzna eremez deyince Hz. mer, Ey Allah Resul! Kendim
hari seni herkesten ve her eyden ok seviyorum demi, Hz. Peygamber de
Olmad y mer! demitir. Hz. mer, O hlde seni kendimden de ok
seviyorum deyince Reslullah imdi oldu y mer! buyurmulardr.
107

slma gre Allahla kullar arasndaki sevgi karlkldr. Allah kullarn
sever, kullar da onu severler. Bu husus Kuranda yle dile getirilmektedir: Ey
iman edenler! inizden her kim dininden dnerse, Allah onlarn yerine yle bir
kavim getirir ki Allah onlar sever, onlar da Allah severler.
108
slm inancna
gre Allah Tel, vedd ve veldir. Yani mmin kullarn ok sever ve onlar dost
edinir. Kuranda Allahn hangi kullarn sevdii yle aklanr: Allah dil
olanlar sever.
109
Allah takv sahibi kullarn sever.
110
Allah ihsan sahibi

104
105
el-Bakara 2/165.
106
Bkz. et-Tevbe 9/24.
107
Buhr, mn, 9.
108
el-Mide 5/54.
109
el-Mmtehine 60/8.
110
l-i mrn 3/76.
21
drst kiileri sever.
111
Allah kendisine dayanp gvenen tevekkl ehlini
sever.
112
Allah sabredenleri sever.
113
Allah tevbe edenleri sever.
114

Yukarda mealleri verilen yetlerde geen adalet, temizlik, takv, ihsan,
tevekkl, sabr, tevbe tasavvufun temel kavramlardr. Sfler ve veller Allahn
sevgisine mazhar olabilmek iin bu hususlar byk bir zenle gerekletirmeye
gayret eder, ilh sevgiden mahrum olmamak iin de bunlarn zdd olan
hususlardan dikkatle kanmaya alrlar. Zira Allah, Kuranda zlimleri,
kfirleri, gnahkrlar, kibirlileri, hinleri, bozguncular, msrifleri, saldrganlar
sevmediini bildirmektedir.
115
Seven sevgilisine itaat eder, ona tbi olur, onu raz
etmeye alr, emirlerine uyar, onu darltacak davranlardan saknr. Ksaca
sevginin sonucu Allahn emirlerine uymak, yasaklarndan kanmaktr.
Hz. Peygamber, mminlerin Allah iin birbirini sevmeleri gerektiini
nemle vurgulamtr: Birbirinizi sevmedike (gerek anlamda) iman etmi
olamazsnz.
116
Bir kimse kendisi iin istedii bir eyi mmin kardei iin de
istemedike (gerek anlamda) iman etmi olamaz.
117
Bylece o, sevgi ile kmil
iman arasnda sk bir ba bulunduuna iaret etmitir.
Tasavvufta hedef bir mslmann gnll olarak ve seve seve Allaha
ibadet etmesini salamaktr. Bu mertebede ibadet insana zor gelmez, tersine ona
haz ve huzur verir. badet hlinde olmamas ise onu rahatsz eder. Hz. Peygamber
zamannda var olan bu anlay ondan sonra da devam etmitir. Bu hareketin en
nemli temsilcisi hicr II. asrn ikinci yarsnda yetimi olan nl sf Rbiatul-
Adeviyyedir (.185/801). Bu tarihten sonra bu anlayn yaygnlaarak ve
gelierek devam etmesi, tasavvufun slm bir hareket olarak ortaya kmasna
sebep olan en nemli faktrlerden kabul edilmitir.
118

111
l-i mrn 3/148.
112
l-i mrn 3/159.
113
l-i mrn 3/146.
114
el-Bakara 2/222.
115
Bkz. e-r 42/40, el-Bakara 2/176, en-Nis 4/107, el-Hadd 57/23, el-Hac 22/38, el-Mide
5/64, el-Arf 7/31, el-Mide 5/87.
116
Mslim, mn, 93.
117
Buhr, mn, 7.
118
22
Tasavvuf, kulun Allaha yaklamas ve Onunla mnev bir iliki
kurmasdr. Bu hususla ilgili olarak Kuran- Kerimde Allahn kuluna ah
damarndan daha yakn olduu ifade edilmektedir.
119
Allahn bir isminin de el-
karb olmas, Onun her zaman herkese yakn olduunu ifade etmektedir.
120

0.1.2.3. Tasavvufun douu ve sistemlemesi
Tasavvuf tarihi, genelde zhd, tasavvuf ve tarikat olmak zere ana d-
neme ayrlarak incelenmektedir. Zhd dnemi insanlarn siyas, sosyal ve dini
baz anlaylara tepki olarak ibadet ve tatlere yneldii dnemdir. Tasavvuf, bu
anlayn sistemleip prensiplerinin tespit edildii, tarikat ise tasavvufun
kurumlat dnemleri ifade etmektedir.
121

Hz. Peygamber, sahbe ve tbin dnemlerinde dindar Mslmanlarn
yaadklar hayat, yukarda tasvir edilen mnev atmosferde cereyan etmitir. Bu
dnemlerin dindarlar dnyaya nazaran hirete ncelik veriyor, btn
davranlarnda Allahn rzsn gzetiyorlard.
122
Onlar, kendileri iin en gzel
rnek olan Hz. Peygamberin
123
rehberliinde Kurann ngrd bir hayat
tarzn yayorlard
Hz. Peygamber ve Hulef-i Ridnden sonra slmn ilk yzylnda
grlmeye balayan siyas, kltrel ve ekonomik deimeler, toplumun sosyal
yapsnda eitli buhranlara sebep olmutur. Emevler dneminde ynetim ekli
saltanata dnnce, Asr- saadetteki tevaz ve kanaatkrlk anlaynn yerini
lks ve israfa dayal bir hayat tarz almtr. Emev idarecilerinin milliyeti
tutumlar nedeniyle mslmanlar arasndaki ayrmc yaklamlar, Hz. Ali
taraftarlar aleyhindeki kampanyalar, saraylarnda slma uygun olmayan hayat
tarz srdrp sefahata dalmalar samimi Mslmanlar onlardan
uzaklatrmtr.
124
Abbasler dneminde de siyas kargaa ve buhranlarn devam
etmesi toplumsal dzeni olumsuz ynde etkilemitir. Btn bu olumsuzluklara
kar tasavvuf, zhd arlkl bir tepki olarak ortaya kmtr. Kendilerini Hz.

119
Kaf 50/16.
120
el-Vka 56/88-89.
121
Bardak, a.g.e., 13.
122
123
el-Ahzb 33/21.
124
bnul-Esr, el-Kmil fit-trh, IV, 321.
23
Peygamberin ve sekin sahabelerinin manevi vrisleri olarak gren insanlar,
fitneye dmekten ekindikleri iin, huzur ve sknu tercih ederek bir eit uzlet
hayat yaamaya balamlardr.
125

Zhd, Allah korkusu ve slm deerlerden uzaklamalara reaksiyon, bu
devrin temel zellikleri olarak n plana kmaktadr. lk dnem zahidlerinin zhd
anlaynda zhd ve fkhn iice oluu da, bu dnemin nemli bir zellii olarak
gze arpmaktadr. Zhd, slm emirlere itaat olarak anlaldndan, sf ile
snn dindar Mslman arasnda dini yaay noktasnda fazla bir fark
bulunmamaktadr. Kuranda ok canl bir ekilde tasvir edilen Kyamet Gn ve
cehennem azabnn hayeti ile kark btn benlii saran gnah uuru, zahidleri
bu dnyadan uzaklaarak, kurtuluu aramaya sevketmitir. Bu zhd telkki, baz
zahidlerde korku anlayn n plana karrken, bir ksmnda ise sevgi ve ak
anlay eklinde ilk rneklerini vermitir.
126

Bu dnemin en mehur simas Tabinden ve ayn zamanda byk bir lim
olan Hasan- Basr (. 110/728)dir. Eb Him Sf (. 150/767), brahim
Edhem (.161/777), Rbiatul-Adeviyye (. 185/801) ve Marf-i Kerh (.
200/815) gibi zhidler onu takip etmilerdir.
Sf kavram Hasan- Basr dneminde ortaya kmakla beraber,
tasavvufun sistemlemesi, prensiplerinin tespit edilmesi ve dier ilimlerle birlikte
anlmaya balamas III. ve IV. yzyllarda olmutur. Tasavvuf, bu dnemde sade
bir zhd hayatndan dnce ve tefekkr, ak ve marifet boyutuna ykselmitir.
127

lim ile akl, marifet ile ak, temel alan tasavvuf hareketinin ilk
temsilcileri: Badatta, Hris el-Muhsib (. 243/857) ve Cneyd-i Badd (.
297/909); amda, Eb Sleyman Drn (. 215/830); Msrda, Znnn-i Msr
(. 245/859); Horasan ve Niaburda Byezid-i Bistm (. 261/874), Yahy b.
Muz er-Rz (. 258/871) ve Hamdn Kassr (. 271/884) gibi mehur
sfilerdir. Btn slm ilimlerde olduu gibi fikir ve dncedeki gelimelere
paralel olarak tasavvufun da en parlak alar, III. ve IV. Yzyllar olmutur.
128

125
Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, 173-176; Bardak, a.g.e., 14.
126
ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar,103, 107,108, 116; Bardak, a.g.e., 15.
127
Serrc, a.g.e., 23.
128
Bardak, a.g.e., 16.
24
Tasavvuf uurunu, Hz. Peygamberin getirdii dinin prensipleriyle
kaynatrmay amalayan ilk hareketler, Sehl b. Abdullah Tster (. 283/852),
Eb Sid Harrz (. 297/909) ve Cneyd-i Badad gibi sfler tarafndan
yaplmtr. zellikle Cneyd, dier sflerden farkl olarak; belaatl bir dil
kullanmas, tevhid ilkesini n plana karmas, Znnn-i Msrnin ve dier
mtefekkir sflerin fikirlerinden hareket ederek sflie tefekkr boyutu
kazandrmasyla, tasavvuf tarihinde nemli bir yere sahiptir. O, sflerin
iddialarn, ruhen yaanabilirlik ve dta uygulanabilirlik asndan cidd bir
tenkide tabi tutmu, ilim ve marifet ikilisinden ilmin nce geldiini ifade ederek
tasavvuf dncede ilme byk bir ncelik kazandrmtr.
129

Tasavvuf, Suhreverd-i Maktl (. 587/l191) ve bnul-Arab (.
638/1240)nin dnceleriyle yeni bir boyut kazanmtr. Onlarn vahdet-i vucd
anlayna bal dnceleriyle tasavvuf, felsef bir karakter kazanm ve bylece
tasavvuf felsefesi olumutur. Bunda Antik Yunan ve Hint dnceleri ile Yeni-
Efltunculuk, slm bilgi birikimi ile sentez yaplarak yeni bir perspektifle sunul-
mutur.
130

Tasavvuf dncesi sistemini kurduktan sonra VI-VII. yzyllarda
kurumlaarak tarikatlar ortaya kmtr. Mridlerle eyhler arasndaki iliki ekl
kaidelere balanmaya balamtr. Tarikatlar yaygn eitim kurumlar olmakla
beraber, zellikle Trk blgelerinde devletle halk arasnda kpr grevi
stlenmilerdir.
131

0.1.2.4. Mistisizmin tasavvufa etkisi
slmn temel prensipleriyle tasavvuf arasnda ierik ynyle her hangi
bir ztlk yoktur. Ancak, aralarndaki vurgu farkll sebebiyle tasavvufun
kayna ile ilgili aratrma yapanlardan bazs onu Hint mistisizmine, bir ksm
Hristiyan ruhbanlna veya ran kltrne, dier bir ksm da Yeni-
Efltunculua dayandrmaya almtr. Hint kltrn aratran, tasavvufu
Hinde balarken, Yeni-Efltunculuu inceleyen de tasavvufu Yeni-
Efltunculuun bir benzeri olarak grmtr. Ayn ekilde ran mistisizmi ve

129
W. Montogomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, 330.
130
Bardak, a.g.e., 17.
131
Bardak, a.g.e., 17.
25
Hristiyan ruhbanl konularnda alma yapanlar da tasavvufu ran ya da
Hristiyan dncesine dayandrmtr.
132

Bu dncelerin temelinde slm tasavvufu ile dier mistik cereyanlar
arasndaki byk benzerlikler yatmaktadr. Nitekim Hind mistisizmindeki zikir
metotlar ile Budizmdeki Nirvana, slm tasavvufundaki zikir merasimleri ile
fena doktrini birbirine benzemektedir. Dier taraftan da brahim Edhem ile
Budann hayat hikyeleri byk bir benzerlik arz etmektedir.
133

Plotinusun, Dou felsefesi ile Efltunun felsefesini birletirdii Yeni-
Efltunculuk mistik anlay, her eyin Tanrdan sudur ettiine inanr. Ona gre
Tanr her yerde ve her eydedir. Tanr insann kendisinde olduu iin, insanla
Tanr arasnda hibir arac olmad gibi, onun felsefesinde din ibadete yer
yoktur.
134
Bu dnceler ile slm tasavvufundaki; Allahtan geldik, Allaha
dnyoruz, Allah her yerde kulu ile beraberdir, Allah ile insan arasnda bir
vastaya ihtiya yoktur, anlaylar arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr.
135

Yunan felsefesinin Hristiyan inanlaryla telif edilmesinden doan
Hristiyan mistisizminde bilgi nemli bir yer tutar. Ruh bu bilgi sayesinde
Tanrnn ak ile dolar. Btn dnyev zevk ve arzularn stne kar. Btn
ahlk ktlkler ya bilgisizlikten, ya da irade zayflndan domaktadr. Bunlara
are ise bilgi ve disiplindir. Halkn hristiyanl ile hikmet sahiplerinin iman
arasnda kesin izgiler vardr.
136
Bu anlay ile slm tasavvufundaki mrifetullah
ve zhd anlay arasnda benzerlikler olduu grlr.
Mistik dnce, bilindii kadaryla yeryzndeki btn medeniyetlerde
farkl isimler ve ekillerde grlen genel bir insanlk eilimidir. Btn mistik
tecrbeler, en sonunda bir noktada birleir. Bu nokta, mistiin din, rk ve
yaratlna gre olduka eitli grnler arz etmesidir. Bunlarn her biri, iinde
doup gelitii artlara bal olarak kendine has hususiyetlerle n plana kar.

132
H. Ziya lken, slm Dncesi, 88-91; Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, 49-63;
Osman Trer, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, 45-47; Bardak, a.g.e., 20; bkz. M. G. Hodgson,
slmn Serveni, II, 219; Sahmern, a.g.e., 36-46; Chittick, a.g.e., 36; Reynold A. Nicholson,
slm Sfleri, 7-24.
133
Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, 51; Bardak, a.g.e., 20.
134
135
Bardak, a.g.e., 20.
136
26
Hristiyan mistisizmi, Hristiyanla bavurmadan anlalamayaca gibi,
Tasavvuf da slmn gelimesi gz nnde bulundurulmadan anlalamaz.
137

Bu balamda sfnin nnde Hz. Peygamberin derin ruhan hayatnn
tezahr olan ibadetler ve gece namazlar, dnya malna deer vermeyen
davranlar ile sahabede amel bir derinlik kazanan takva ve ahlk saduyu,
tasavvuf bir tecrbe olarak durmaktadr. Hz. Peygamberden sonra Medinede
Ebud-Derd, Selmn- Fris, Eb Zer Gfr ve Abdullah b. mer gibi kiiler,
Allah Reslnn bu ynn en iyi ekilde temsil etmilerdir. Bu ahslarn
uygulamalar daha sonra gelen nesiller zerinde zhde ynelik bir takm tesirler
meydana getirmitir ki, bunlar tasavvufun ortaya kmasna zemin hazrlamtr.
Bunlara ilaveten Medinedeki Mescid-i Nebde yaayan, mutasavvflarn ilk
ncleri olarak kabul edilen ve Ashab- Suffa olarak isimlendirilen Sahabiler
bulunmaktadr.
138

Tasavvuf, slm kltrnn kendine mahsus bir ruh hli ve gerektii gibi
yaanan bir dinin dern tecrbesidir. Tasavvufun ilk belirtisi olan zhd, siyas ve
sosyal sapmalara bir tepki olarak ortaya kmakla birlikte, tasavvuf daha sonra
aksiyoner bir karakter kazanmtr. Allaha tevekkl ve ilh ak gibi slma has
konularn mevcudiyeti de bu hareketin Kurn ve Hadisten, Hz. Peygamberin
rnek hayatndan kaynaklandn gstermektedir.
139

137
138
Serrc, a.g.e., 183-184; Hucvr, a.g.e., 173-175; Bardak, a.g.e., 22.
139
Bardak, a.g.e., 22.
27
0.2. ARAP EDEBYATINDA TASAVVUF RNN DOUU
Arap tasavvuf edebiyatnn geliim aamalarn devrede mtalaa etmek
mmkndr. slmn ortaya kyla balayp hicr ikinci asrn ortalarna kadar
devam eden birinci devrede, daha ok din tler, hikmetli szler, erdemli yaam
srmeye tevik eden, Allahn hkmne ve takdrine teslimiyete davet eden,
zhde, takvaya ve oka ibadet etmeye aran ahlki ifadelerin arlkta olduu
edeb rnekler gze arpmaktadr.
140

Hicr ikinci asrn ortalarndan drdnc asra kadar devam eden ikinci
devrede, yabanc fikr mahsullerle Arap edeb mahsullerinin kaynamas n plana
kmaktadr. Bu devrede lht tefekkr ufkunun geniledii gzlemlenmektedir.
Yine bu devrede, kelam ilminin gelimesiyle akaidle ilgili bilgilerin gnllere
yerlemeye balam olduu gze arpanlar arasndadr. Ayrca bu devrenin
nemli bir zellii de bu dnemde felsefenin yeni bir unsur olarak ortaya km
olmasdr.
141
Yukarda zikredilen ikinci dnemde tasavvuf iir, henz ortaya
km olmakla beraber Tasavvuf edebiyatnn bu ilk iki dneme ait edeb
mahsulleri genel olarak nesir arlkldr. kinci devrede tasavvuf stlahlarn ve
ataht ifadelerinin olumaya balad grlmektedir.
142

nc devre ise yedinci asrn sonlarna veya sekizinci asrn ortalarna
kadar devam eden sreyi iine almaktadr. Bu dnem tasavvuf edebiyatnn altn
an tekil etmektedir. Zira bu dnemde iir ve felsefenin pek ok trne bolca
ahid olmak mmkndr.
143

Tasavvuf iir, Ebul-Athiye
144
(. 211/826)nin de iirlerinde bolca
rastlanan zhd ve vaz ierikli ilk rneklerinden, Hz. Peygambere yazlan
methiye ve natlardan ve ayrca ulem, udeb, fukah ve muhaddisler arasnda
takva ve ibadetlere yneliin yaygnlk kazanmasyla, baz byk zevtn manzum

140
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 173.
141
142
Linda Hess ve Annemarie Schimmel, Batllara hitaben ortaklaa kaleme aldklar slm iir
balkl bir yazda, edeb trlere din bir bak asyla yaklaarak konuyu ele alp ilemektedirler.
Bkz. Linda Hess - Annemarie Schimmel, Islamic Poetry, The Encyclopedia of Religion, vol. 11
(1987), p. 386-388; ev. Adem alkan, slm iir Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi,
III, sy. 1 (2003), s. 243-244.
143
144
Bkz. Ahmet Suphi Furat, Arap Edebiyat Tarihi, 280-284.
28
olarak ifade ettikleri veciz szlerden sonra ortaya kmtr. Dier bir ifadeyle
tasavvufi iirin ilk rnekleri balangta, brhm Edhem (. 161/777), Sfyn-
Sevr (. 161/777), Dvud-i T (. 165/781), Rbiatul-Adeviyye (. 185/801),
Fudayl b. yz (. 187/802), akk-i Belh (. 164/780) ve Maruf-i Kerh (.
200/815) gibi byk zhid ve bidlerin, zhd ve takva konularndaki duygularn
dile getirdikleri manzum ifadelerde ortaya kmtr.
145
Tasavvuf iirin kendine
has hususiyetleri kazanmas hicr nc asrn ilk yarsna rastlamaktadr. Zra,
tasavvuf zerine ilk kitap yazarak ilk kez tasavvuf hller ve makamlardan sz
eden Zunnn-i Msr (. 245/859) bu dnemde yaamtr.
146

Hicr nc asrn sonlarndan itibaren sf evrelerde ortaya kan yeni
bir olgu dikkatleri ekmektedir. O da udur: nceki sflerin kendileri genel olarak
iir nazmetmekten daha ok klarn iirlerinden ezberlerinde olanlar terennm
etmekle yetinirlerdi. Ancak Eb Huseyin Nr (. 295/907)den sonra gelen
sflerin birou ise, gnllerini yakan ilh ak anlatmann ve bu akn
gnllerindeki etkisini dile getirmenin bir arac olarak iir nazmetmeye
ynelmilerdir.
147

Rbiatul-Adeviyye (. 185/801), Zunnn-i Msr (. 245/859), k
Semnn (.297/909), Hallc diye tannan Hseyin bn Mansr (. 309/921), ibl
(. 334/945), Omer bnul-Frid (. 632/1234) ve Muhyiddn bnul-Arab (.
638/1240) gibi nemli mutasavvf airler, iirlerinde ele aldklar ayrlk acs,
vahdet neesi, sadk ve saygl olmaya sonsuz gayret, lm arzusu ve ilh akn
tecrbesi gibi temel konularla n plana kmlardr.
148

Nesir ve iir alannda nemli gelimeler kaydeden Arap tasavvuf
edebiyat, tasavvuf iir dalnda yukarda isimleri zikredilen ilk mutasavvf
airlerin nemli iirleri yan sra en gzel rneklerini bnul-Frid (. 632/1234)
ve bnul-Arab (. 638/1240) ile vermitir.

145
Al Ceml Muhenn, el-Edeb f zllil-hilfetil-Abbsiyye, 173; Ayrca Bkz. Reuven Snir,
Neo Sufism in Modern Arabic Poetry, A Journal of Sufism, vol. 27 (Gz 1995), s. 23-27, ev.
Halil brahim imek,Modern Arap iirinde Yeni Sflik Gazi niversitesi orum lahiyat
Fakltesi Dergisi, (2002/1), s. 366-377; bkz. Muhammed bid el-Cbir, Arap-slm Aklnn
Oluumu, 209.
146
Muhenn, a.g.e., 173.
147
evk Dayf, el-Asrul-A bbs es-sn,113-114.
148
Hess - Schimmel, a.y.; Snir, a.y.
29
Tasavvuf iir, gnmze yaklatka bnul-Fridin iirine bir erh de
yazm olan Abdulgan en-Nblus (16401731), Hasan Rdvan (18241892) ve
Al Akl (18941948) gibi birka airin eserlerinin dnda, ilk dnemleri
karakterize eden tabiilik zelliini byk lde yitirmitir. Gnmzde ise Arap
tasavvuf iiri, daha ok sf tarikatlarn bnyesinde varln srdrmektedir. Bu
tarz iirler genellikle Msrda Sf Tarikatlar Yksek Konseyinin yayn organ
olan Mecellett-Tasavvufl-slm gibi dergiler tarafndan yaymlanmaktadr.
149

0.2.1. nde gelen ilk mutasavvf Arap airler
0.2.1.1. Rbiatul-Adeviyye (. 185/801)
Basrann nemli mutasavvflarndan olan Rbia, devrinin bilgi ve fazilet
bakmndan nde gelen sfilerindendir. O, yce ruhlu ve derin duygulu bir kii
olmasnn yan sra ilh ak iirlerini terennm eden mutasavvf kadn airdir.
150

Hayat hakknda detayl bilgi olmamakla beraber Rbiatul-
Adeviyyenin, ocukluunda alnd ve criye olarak satld sylenir. zad
edildikten sonra dnya ilerinden ekilerek kendini tasavvufa vermi ve Basraya
yerlemitir.
151
Ksa bir srede etrafna ok sayda taraftar toplamtr. Bunlar
arasnda Mlik b. Dnr, Sfyn- Serv ve akk-i Belh gibi nemli
mutasavvflar bulunmaktadr. zellikle Sfynn daima ona akl dant rivayet
edilir.
152

Rbian tasavvuf yolu ilh ak ve muhabbet eksenlidir. Onun hareket
noktas, cehennem korkusu ve cennet arzusu olmakszn sadece Allah Allah
olduu iin sevmek ve varln Allahn varlnda eritmektir.
153
Ona gre,
insann en byk gayesi, cennet nimetlerine ulamak deil, Allahn cemline
kavumak olmaldr. Rbia, srekli kayg iinde yaar ve srekli alard. Ancak,
onun kaygsnn sebebi cehennem korkusu deil, Allah sevgisi idi.
154

149
Bkz. Snir, a.y. Genel olarak tasavvuf iir konusunda bkz. Annemarie Schimmel, As Through a
Veil-Mystical Poetry in Islam, (1982), s. 171-211.
150
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi,16; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 118; Lous
Massignon, Dou Devrinde slm Tasavvufu, 95-98.
151
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 154; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 103; Annemarie
Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 57.
152
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 154; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 103.
153
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 154; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 57.
154
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 154; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi,16.
30
Tasavvuf literatrnde, ilk defa Ak kelimesini Rbia kullanmtr.
155

O, bu hususta, Kim Allah, Resln ve iman edenleri dost edinirse (bilsin ki)
stn gelecek olanlar phesiz Allahn tarafn tutanlardr.
156
yetine dayanm
ve bu yeti yle erhetmitir
157
(Mtekrib):
' - ...' : ` - ...` ` , ...` - ` . ... , , ` - ...` . ...` : ' ...` ...
' ..` .. ..` , ..` - ' . .. , .. .. , , ..` ` .. ,
, ' ..` .. ' ..` . ' ..` .. ` .. ` : .. - ..` - . - ..` ' _ _ ..
.. - ..` ` .. , . .. , .. ` .. : - ..` ` .. , ..
Seni iki muhabbet ile severim, birisi: sana kar ak ile balanmn
ifadesi olan muhabbet ile; dieri de Senin sevilmee lyk oluunun iimde
yaratt muhabbet ile.
Sana ak ile balanm yznden yalnz seni dnyorum.
Senin sevgiye lyk oluuna gelince, bu da yzndeki rty kaldrman
hususundaki arzumdur ki, Seni greyim.
Benim iin, ne tekine ne berikine muhabbet hususunda hibir hamd
yoktur. Ancak Sana hamd olsun!
Yukardaki ifadelerinden de anlalaca zere Rbia, iki tr sevgiye
iaret etmekte ve bunlardan birini dierine stn tutmaktadr. Bu sevgilerden
birisi, insan Allahtan baka bir eyle megul olmaktan alkoyan sevgi, dieri ise,
Allahn ztna ait sevgidir. Dier bir ifadeyle, Allah srf Allah olduu iin
sevmektir. Asl sevgi, srf Allahn cemline olan sevgi, bu ikinci sevgidir. Rbia,
bundan dolay yle mncatta bulunmaktadr
158
:
lh! Sana cehennemden korkarak ibadet ediyorsam beni cehennem
ateinde yak! Eer, cennetini arzulayarak ibadet ediyorsam cennetini bana haram
et! Eer, yalnz seni sevdiimden tr Sana ibadet ediyorsam beni ezel
cemlinden yoksun brakma ya Rabb!.

155
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi,16, Massignon, a.g.e., 97.
156
el-Mide, 5/56.
157
Eb Tlib el-Mekk, Ktul-Kulb, II, 56; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 153.
158
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi,17.
31
zetle Rbia, ilh ak ve dostluk, tecelli, tafdlul-vel ve
hulle gibi kavramlar zerinde durmu ve bunlar ilemitir.
159
Rbia, tecelliyi
hesap gnnde Allah grmenin mmkn olduunu izah sadedinde
kullanmtr.
160
Kehf suresinin 65 ve 66. yetlerine dayanarak, velnin nebden
efdal olduunu iddia etmitir.
161
Hulle kavramn ise, brahm (a.s.)
hatrlayarak bulmutur
162
. Ahlkta bekrl tercih etmeyi (tehassun), oka
istifar etmeyi ve kabir ziyaretini methetmitir.
163
Ona gre insan, kendi iine
kapanmakla ilh srra ulaabilir. Her eit varlk Allahta birleir. Zira, yalnz
Allah vardr, kinat Onun sfatlarnn tecellilerinden ibrettir. Allaha ulamann
tek yolu da sevgidir. Rbia, yle demektedir
164
: Bakalar benim ancak d
yzmle konuurlar, gnlmn iinde ise ben yalnz Seninle konuurum. D
yzm yanmdakilerle beraber ise de gnlmn iindeki Yr, ancak Sensin!.
Rbiann bu sevgi yolu kendisinden sonra da taraftarlarnca takibedilmitir.
165

0.2.1.2. Zunnn-i Msr (. 245/859)
Ad sevbn b. brhim, knyesi Ebul-Feyz, lakab, Zunnndur. Msr
yaknlarndaki hmin adndaki kasabada domutur.
166
Zamannn ilim, vera hl
ve edeb bakmndan nde gelen bir ismi olan Zunnn-i Msr, tasavvuf zerine ilk
kitap yazan ve Msrda ilk kez tasavvuf hller ve makamlardan sz eden
kiidir.
167
Kuran- Kerimin, kalpleri ve vicdanlar harekete geirdiini, ilim ve
irfn kayna olduunu syleyen Zunnn, bununla ilgili dncelerini bir iirinde
yle dile getirmektedir
168
(Kmil):

159
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi,17, Massignon, a.g.e., 98.
160
Massignon, a.g.e., 98.
161
el-Kehf,18/65 ve 66. ayetler: Bu arada ikisi - katmzdan kendisine bir rahmet verdiimiz ve
kendisine ilim rettiimiz - kullarmzdan birini buldular. Musa ona: Sana retilenden, bana,
doruyu bulmama yardm edecek bir bilgi retmen iin sana tbi olaym m? dedi.
162
Konuyla ilgili ayet melen yledir:lerinde doru olarak kendini Allaha veren ve
brahimin, Allah bir tanyan dinine tbi olan kimseden dince daha gzel kim vardr? Allah
brahimi dost edinmitir.en- Nis 4/125.
163
Massignon, a.g.e., 98.
164
165
166
Abdurrahman es-Sulem, Tabaktus-sfiyye, 15; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 159;
Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 60; Eraydn, a.g.e., 65.
167
Eb Bekr Kelbz, Taarruf , 59; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 159; Muhenn, a.g.e., 173;
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 20; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 181; Krkkl, a.g.e.,
89; Eraydn, a.g.e., 65.
168
Serrc, a.g.e., 283.
32
... _ ... ` , . , , ...` , , ..., .. -` , . ' .., ` , , .,..` ,` .. `
, ..` .. , ' .. : .. , < .. ` ` , .. .. .. ` ` , .. ` . , ..` - .
Kuran, vad ve tehdidiyle gzlerimi geceleyin tatl uykusundan alkoydu,
(Onlar)Yce Sultann kelmn (emrine) boyun eecek ekilde anladlar.
Zunnnun tasavvuf anlaynda ilh ak meselesi en n srada
bulunmaktadr. Ona gre Allah sevmek, Peygamberin yolundan gitmek ve onun
snnetlerine uymakla mmkndr. Bunun iin de daima teyakkuzda bulunmak
gerekir. Dolaysyla asl tevbe, gafletten tr yaplan tevbedir ki, bu eit tevbe
havassa mahsus tevbedir. lenen bir gnahtan tr yaplan tevbe ise avamn
tevbesidir.
169

Zunnna gre Allah ile kul arasnda karlkl ilh bir sevgi vardr. nsan
bu sevgi ile Allaha kavuabilir. Onunla birleebilir. nsan Allah ile birleince de
kendi ztnn ilh ztta mstarak olduunu hisseder. Bu ilh sevgiden de
yalnzca ehline sz edilmelidir. Zunnn bu hususta yle demektedir: Seni
aralktan grmek istedim, ancak, grdm vakit kalbimi doldurup taan sevin
bana hkim oldu. Artk, gzyalarm tutamadm.
170

Zunnn, Allaha muhabbetin almetinin, kiinin ahlknda, fiil ve
hareketlerinde Hakkn habbi, Peygamber (s.a.v.)e ve snnetine yapmak
olduunu sylemi; muhabbetin kendisini de, Hakkn sevdiini sevmek,
buzettiinden uzaklamak, hayrl olan her ie sarlmak, msiv ile gnl
balarn koparmak ve dinde Peygamber (s.a.v.)in yolundan ayrlmamak, tarznda
ifade etmitir.
171

Zunnnun ilh aktan sonra ikinci olarak nem verdii ey bilgi
meselesidir. Ona gre bilgi trldr:
1-Mminlerin bilgisi, 2-Kelmclarn ve Hakmlerin bilgisi, 3-Allah
kalpleriyle tanyan velilerin bilgisi ki, bu bilgi yakn derecesinde olan bilgidir.
Zira; bu bilgi, Allah birlik sfatlaryla dorudan doruya tanmaktan ibarettir. Bu

169
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 20.
170
171
Sulem, a.g.e., 18; Eraydn, a.g.e., 66.
33
bilgi, akl ve istidll yolu ile deil, ancak, Allah tarafndan insann kalbine
doldurulan ilham ile elde edilen bir bilgidir. nsan akl ve istidll yoluyla elde
ettii bilgiyle, Allahn ztn ancak selb sfatlaryla tanyabilir. nk, Allah,
insann Allah hakkndaki hayal tasavvurundan tamamiyle bakadr. Zunnn,
Allah tarafndan insann kalbine doldurulan bu yakn bilgi iledir ki: Rabbimi,
Rabbim ile tandm; Rabbim olmasayd Onu asla tanyamazdm demitir. O,
yine yle demektedir: nsanlarn Allah en ok bileni, hayreti en ok
olandr.
172

nsanlarn, ancak Allahn hidayet etmesiyle hidayete erebileceklerini ve
Onun rehberliinde yollarn bulabileceklerini syleyen Zunnn, bununla ilgili
dncelerini manzum olarak u ekilde dile getirmitir
173
(Tavl):
' . ` . ., ` , .. . . .` ` , - ..` , ` , ,

, ` ` ` ' .` _ . .` - _ ` , . _

' .. ` , . ..` , ` ` , .. , , .. ` , , .. ` .' _, . ' .`, ,, ` , .` ` ` , .` _
.. .. ,` , , ..,` - ' :..` ,.. ,

_ ..` ` ` ,.. =, :..` ,` ..` , , .. '

Sen, yolunu ardnda kafilenin rehberi, uurumun kenarnda dmek
zere olann kurtarcs deil misin?
Ellerinde nrunun yzde biri yokken, mhtedlere hidyetini verdin.
Yaknlyla hayat bulacam affnla yeti! Zorluklarm gideren
kolaylnla imdadma yeti!
Zunnn, alak gnll olmak isteyen bir kimsenin, kendisini her an
Hakkn kudret ve azametini mhedeye sevkederek, zikr-i dim ierisinde
bulunmasn, zira nefsinin bu suretle zayflayacan; Allah Telnn tecellilerine
nazar eden kimsenin nefsin sultasndan kurtulacan syler.
174

Zunnna gre Hak Tel ile nsiyet, berrk bir nrdur. Halk ile alkann
neticesi ise, gamdr. badetin anahtar, tefekkr; hev ve hevesin almeti de

172
173
Sulem, a.g.e., 21-22.
174
Sulem, a.g.e., 20; Eraydn, a.g.e., 66.
34
ehvete uymaktr. rif, her an Allahtan korkan ve bu sretle de kendisini her
zaman Ona yakn hisseden kimsedir.
175

Zunnn, fakr hakknda yle der: Allahn kulu zerine sertlik ve
gazabnn alameti, onun fakrdan korkmasdr.
176

O yine yle der: Midesi yemekle dolu olan insanda hikmet
barnamaz.
177

0.2.1.3. k Semnn (. 297/909)
Ad, Semnn b. Omer el-Muhib Ebul-Hasen el-Havvsdr. Semnnun
kendisini Semnn el-Kezzbdiye isimlendirdii de rivayet edilmektedir.
178

Kendisini bu ekilde isimlendirmesiyle ilgili olarak yle bir kssa
anlatlmaktadr:
Semnn, bir gn mnev zevk hlinde iken Allaha yle der: Benim iin
ancak sen varsn, senden baka kimsem yok, beni istediin gibi deneyebilirsin.
Onun bu ifadesinde bir bakma iddial bir hl olduundan, derhal Allah, kendisini
idrar zorluuna mbtel klar. Bunun sknt ve zdrbna dayanamayp, cizlik ve
kusrunu tirafla binlerce defa zr dileyip, istifar ederek kendisine yalanc
Semnn ismini verir. Hatta Badadn sokaklarnda ocuklara bz eyler verip
onlara: Bu amcanza yalanc deyin ricsnda bulunduu da rivayetler
arasndadr. Byk velilerden olan Semnnun bu olaydan sonra lkab Semnn
el-Kezzb olarak kalmtr.
179

Hayatn ilh akn terennmyle geirmi olan Semnn, daha ok k
Semnn diye tannmtr. Allaha olan sevgisinin tesiriyle birgn iddetli bir
ekilde hkran Semnn, kendine geldiinde yanndakilere yle der: nsan
akndan dolay iddetli vecd annda haykrsa, onun l dou ile batnn
arasn doldurabilir.
180

175
Sulem, a.g.e., 23-25; Eraydn, a.g.e., 66.
176
177
178
Sulem, a.g.e., 195.
179
smail Rush Ankarav, Maksd- liyye fi erhit-Tiyye,Osmanl Tasavvuf
Dncesi, 82-83.
180
Sulem, a.g.e., 195.
35
Semnn, Allahn rahmet ve mafireti hususunda unlar sylemektedir:
Cell olan Allah, yarn onuruna lyk mafiret yaygsn serdiinde, gelmi
gemi herkesin gnah onun bir kesinde snacak yer bulur ve O, cmertlik
pnarlarndan birisini ortaya kardnda gnahkarlar da (o pnardan kanan)
iyilere yetiirler.
181

Rivayetlerde, kendisi de vel olan Semnn ile bir Allah dostu arasnda
geen yle bir diyaloa yer verilmektedir. Semnn anlatyor: iddetli souk bir
gnde Beytul-Makdisde bulunuyordum, kar yayordu. zerimde cbbe ve
baka bir elbise daha olmasna ramen yordum. O esnada avludan bir gen
geiyordu, zerinde ise sadece iki para bez vard. Dedim ki, hey dostum! Gelip
u revaklarn altnda souktan korunsana! Bunun zerine o da bana yle cevap
verdi: Onun avlusunda olduumu bilmem houma gidiyor. Hi, Onun evine
snan souu hisseder mi?
182

Semnn, akn tarif edilemez olduuyla ilgili olarak yle demektedir:
Bir ey, kendisinden daha zarif ve hassas olan kelimelerle ifade edilir. Aktan
daha zarif ve hassas bir kelime olmadna gre o, ne ile anlatlabilir ki?
183

Semnn, Allaha olan sevgisini ve Ona duyduu zlemini manzum olarak
yle dile getirmektedir (Bast):
' ` . - ` ., . . ` : . - . ..` ` .. , . .. ` : ` .. ` .. ` , .. `
, , .. =` ` .., ` ..` , ...` ' ... , ` .` -. . . - _ :, . =
Sen sevdiimsin. Kalbimde buna dair hi phe yok. Ruh, seni
kaybederse yaam saylmaz!
Ey! Beni, bahedecei vuslatn hasretine dren! Var m? Bana bir
rahat, Ey hasretim! diye haykrsam.
184

k Semnn, Allaha olan hasretinin dayanlmaz zntsnden dolay
gzleri yal ve kalbi yaral olarak geirdii geceleri anlatrken devamnda, tm

181
Sulem, a.g.e., 196.
182
Sulem, a.g.e., 196.
183
Sulem, a.g.e., 196.
184
Sulem, a.g.e., 197.
36
musibetlere kar gsterilen sabrn gzel olmasna ramen Allaha kavuma
uruna sabretmenin ho karlanamayacan manzum olarak u ekilde dile
getirmektedir (Kml):
` ,..` ` _ _,` ' .. ` .. - , _ ..` ' ` ,.. ,.. .. , :..` , .. '
.., . ... ' .. ` ` ..` -, ` ,` ` ... , ` ,` .... ` ....` , :....` , .
Senin uruna ektiim kederden; kalbimde yaralar, yanamda
gzyalarmn brakt izlerle geceledim.
Tm musibetlere sabretmek gzeldir, Sana (kavumaya) sabretmek
dnda. Zira, o yerilmitir.
185

0.2.1.4. Hallc- Mansr (. 309/921)
Ad, Hseyn b. Mansr el-Hallc el-Beyzvdir. O, 244/858 de rann
Beyz ehrinin kuzey dousunda bulun Turda domutur. Babasnn mesleinden
dolay Hallc diye tannmtr. Asl ad Hseyin olduu hlde randa ve
Osmanllarda daha ok Mansr ve Hallc- Mansr adyla anlmtr.
186

Hallc, Tsterde bulunan Sehl et-Tster ile Badatn tannm
sflerinden Cneyd-i Badad, Amr b. Osman el-Mekk ve Ebul-Hseyin en-
Nrnin sohbetlerine katlmtr.
187
Sohbetleri esnasnda Hallcn maksatl
sorular sorduuna ve samimi olmadna kanaat getiren Cneyd, onun
sohbetlerine katlmasndan rahatsz olmu ve onu meclisinden uzaklatrmtr.
lerleyen dnemlerde deniz yoluyla Hindistana da giden Hallc, Horasan, M-
vernnehir, Trkistan ve Kemir blgelerini dolam, buralarda vaazlar vererek
halk irad etmitir. O, vaazlarnda daha ok Allah sevgisinden sz etmi, gezdii
yerlerdeki halk iin eserler yazarak slma girmelerinde etkili olmutur.
188
Onun
tesiriyle mslman olanlara Mansr denilmitir.
189

185
Sulem, a.g.e., 197.
186
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 49; Sleyman Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV,
377; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 82; Eraydn, a.g.e., 252; bkz. Ignace Goldziher, Klsik
Arap Literatr, 67.
187
Sulem, a.g.e., 307; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 49; Uluda, Hallc- Mansr,
DA, XV, 377; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 84; Eraydn, a.g.e., 252.
188
Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 377; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 85.
189
Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 377.
37
Bir hac dn Badatta, Hak yolunda cann fed etmek istediini ve
kannn dklmesinin halk iin hell olduunu aka iln eden Hallc, bu ve
benzeri szleriyle halk ve ulem arasnda huzursuzlua sebep olmutu. bn Dvd
ez-Zhir nclnde bir grup lim, Hallcn aleyhinde faaliyet balatm ve
onun baz mridlerinin tutuklanmasn salamlard. Kendisinin de ayn akbete
urayacan anlayarak Ahvaza kaan Hallc, bir yl saklandktan sonra
301/913de yakalanarak Badata getirilmi ve idam talebiyle mahkeme nne
karlmtr. afi kads bn Sreycin, Hallcn idamna kar kmas zerine
hapsedilmesi yeterli grlmtr. Sekiz yl sren hapis hayat, genellikle dostu
Nasr el-Kurnin evinde gz hapsi eklinde gemitir. Bu srede btn
ihtiyalar karlanan ve ziyareti kabul etmesine izin verilen Hallcn Badat ve
evresindeki etkisi giderek artmt. Burada iken Kitbut-Tavsn isimli
eserinin Tsnus-sirc ve Tsnul-ezel blmlerini yazmtr.
190

Aleyhindeki faaliyetler iddetli bir ekilde devam eden Hallcn,
cezalandrlmas ynndeki taleplerin artmas zerine Vezir Hmid b. Abbas
tarafndan idam isteiyle yeniden mahkeme nne karlmtr. Ancak delilleri
yetersiz gren hkimler, Hallcn idam iin hkm vermekten kandklarndan
mahkeme uzun srmt. Fakat Vezir Hmidin srarl takibi neticesinde Mlik
kads Eb mer Muhammed b. Ysuf el-Ezd, Hallcn idamna hkmetmiti.
Halife Muktedir Billh tarafndan idam hkm tasdik edilince Hallc, 24 Zilkade
309 (26 Mart 922) tarihinde Badatta nce krbalanm, burnu, kollar ve
ayaklar kesildikten sonra idam edilmitir.
191

Hallc- Mansrun ldrlme sebebi hakknda: Abbslere kar
ayaklanm olan Karmatlerle gizlice mektuplat, enelhak szyle ulhiyyet
iddiasnda bulunduu, haccn farziyetini inkr edip yeni bir hac anlay ortaya
koyduu eklinde eitli iddialar ileri srlmtr. Ancak idamn esas sebebinin
bu tr iddialar olmad anlalmaktadr. Nitekim III./ IX. yzylda yaam ve
benzer athiye tr szleriyle tannan Byezd-i Bistm gibi sflere dokunul-
mam olmas bunu gstermektedir. afi kads bn Sreyc, cezbe hlinde

190
Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 378; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 87.
191
Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 378; Eraydn, a.g.e., 253; Schimmel, slmn Mistik
Boyutlar, 87.
38
sylenen ilham rn szlerin fkh asndan deerlendirilip bir hkme
varlamayacan belirtip idama kar karken, o dnemde genellikle
hukukularn bu tr olaylar karsnda takndklar tavrn bir rneini vermitir.
Hallcn idam fetvas din olmaktan ok siyas bir karar olup ancak siyas
basklar sonucunda karlabilmitir.
192

Onun byk bir ne sahip olmas, evresinde ok sayda mrid toplamas,
sarayda ve yksek rtbeli devlet adamlar ve kumandanlar arasnda bile taraftar
bulmas, zenci klelerin isyanna scak bakmas, mehd olduu ve Abbslere
kar Karmatlerle gizlice i birlii yapt yolunda sylentiler kmas devlet
adamlarn endielendirmi, onlar da bu yzden bask altnda alt ileri srlen
bir hkimler kurulundan fetva alp idam gerekletirmilerdir. Ancak az da olsa
Hallc hullc ve ittihdc bir zndk ve mlhid sayp idamn eran gerekli
gren kadlar da vardr.
193
Takyyuddn bn Teymiyye bata olmak zere her
ada baz zahir limleri onun idamn tasvip etmilerdir. Balangta Amr b.
Osman el-Mekk, Cneyd-i Badad gibi ada baz sfler Hallac tenkit
etmiler; bn At, ibl, bn Hafif ve Nasrbd gibi dier baz sfler ise vel
olarak kabul etmiler, daha sonra da hemen hemen btn mutasavvflar onu
evliyadan saymlardr.
194

Tasavvuf tarihi bakmndan nemli mutasavvflardan olan Hallcn
szleri ve menkbeleri alar boyunca mslmanlar arasnda yanklanm ve
slm toplumu zerinde derin izler brakmtr. Deiik ifadelere ve izah
ekillerine brnerek geni halk tabakalar arasnda yaama imkn bulan
Hallcn temel grlerinden biri hakikat-i Muhammediyye fikridir. Hallca
gre Hz. Muhammedin ezel bir nur ve bir insan, peygamber olarak dnya
hayatndaki varlyla ilgili ahsiyeti olmak zere iki hviyeti vardr.
195

Bu anlaya gre; btn nebler, resuller ve veller ilim ve irfanlarn ondan
almlardr. Hatta btn varlklarn var olu sebebi odur. Hz. dem bedenlerin,
Hz. Muhammed ise ruhlarn babasdr. Hz. Muhammedi deiik bir ekilde

192
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 49; Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 378.
Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 85-86.
193
194
Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 378; Eraydn, a.g.e., 253.
195
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 50-51; Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 378.
39
yorumlayan, onunla Allah arasndaki mnasebeti farkl bir biimde aklayan bu
anlay daha sonraki mutasavvflar tarafndan gelitirilmi
196
ve tasavvufun
nemli esaslarndan biri hline getirilmitir.
197

Hallca gre btn dinler esas itibariyle birdir.
198
Ayn hakikate deiik
alardan bakmalar dinlerdeki farklln kaynan oluturmutur. Dinlerin birlii
esastr; btn din mensuplarnn hedefi ve istedikleri ey ayndr. Bu bakmdan
hepsi hak zeredir. Farkllk, isimlendirmede ve ekildedir. Btn dinlerin ilh
olduunu syleyen Hallca gre insan kendi tercih ettii din zere deil, Allah
tarafndan kendisi iin tercih edilen din zere bulunur. Bu konudaki grlerini
aklamak iin irade ile emir arasnda ayrm yapan Hallc, emredilen eylerden
bazlarnn irade edildii hlde bazlarnn ise irade edilmediini ve sadece irade
edilenin gerekletiini savunur.
199

Hallc hakknda ileri srlen iddialarn en yaygn, en etkili ve en srekli
olan, onun tevhid ve fenfillah grn ifade eden enelhak sz ile hulul ve
ittihd artran ifadeleridir. Hallcn kfir ve zndk olduunu iddia edenler
enelhak sz ile tanrlk iddiasnda bulunduunu ileri srmler, onu byk bir
vel olarak tanyanlar ise bu sz dier sflerin athiyeleri gibi grp eitli
ekillerde yorumlamlardr. Hallcn enelhak dedii doru olmakla beraber,
onun bu szyle tanrlk iddiasnda bulunduu yolundaki iddialar gerei
yanstmamaktadr.
200
Onun konuyla ilgili tam ifadesi yledir: Eer Allah
tanmyorsanz eserini tanynz, ite o eser benim, ben Hakkm, nk ebediyen
Hak ile Hakkm.
201
Hallcn bu szleri daima onun fen, sekr, vecd ve tevhid
hli gz nnde tutularak aklanmaya allmtr. Bu aklamalara gre Ben
Hakkm sz Ben Haktanm veya Ben bir gereim ve btl deilim
demektir. Bazlarna gre Hallc bu sz Allahtan hikye yoluyla sylemi ve

196
Hakkat-i Muhammediyye anlayna bnul-Fridde de rastlanlmaktadr. bnul-Fridin bu
anlay hakknda detayl bilgi ileride I. Blmde yeralan bnul-Fridin Vahdet Anlay ve
Mahluktn Vahdeti ve Hakikat- Muhammediyye balklar altnda verilecektir.
197
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 50-51; Uluda, Hallc- Mansr, DA, XV, 378.
198
bnul-Fridde Dinlerin Vahdeti anlay ile ilgili olarak I. Blmde gelecek olan bnul-
Fridin Vahdet Anlay ve Dinlerin Vahdeti balklarna baknz.
199
200
201
Hallc- Mansr, Kitbut-Tavsn, 208.
40
Allah, ben Hakkm diyor demek istemitir.
202

Hallc bir iirinde, sflerin kef, ilham ve manev tecrbelerle vsl
olduklar hl ve makamlar iin kullanlan vecd ve mevcid
203
kavramlar ile
ilgili olarak unlar ylemitir (Tavl):
.., ' .. - .. -` , ' .. - ` .., - , , , .. . ` ,..` , ..,` ` . ,.. - . ,
(Baz) byk ahsiyetlerin anlay onlar (anlamada) yetersiz kalsa da,
sahih vecdlerin tamamn Hak ortaya karmtr.
, .. , ..` - ` . - .. = , .. ` , .. = , ..` ` _ , .. .. , ` , .. : ` .. , ,
Vecd gnle doan bir fikir ve bu (ilh) srlar arasnda kvlcm meydana
getiren bir dnceden bakas deildir.
` . ,..` . ,, ,` .. ' .. - .. ,...` - ' ... , .... ...` .
Hak gnle yerleince, basret ehlinin hli glenir.
..- , ` .., ` .. ' , .. ` ..` , ..` - , ..- ..- .. ..` - , ` ` , ...` -`,,
` ... ` ` ,` .. _ ` ...` ` _ .. , ..- , .. ` .. ' ,.. =` _.. , ~ .. .. `
(lki) vecdin en derin noktasnda srrn ortadan kalkt hldir. (Dieri
ise sliki) hayret nnda vecde getiren hldir.
(Sonuncusu ise yle) bir hldir ki, onda srrn zirvelerine ulalr.
Ardndan da (o srlar, saliki) tm bakanlardan fn klacak bir grnme
kavuur.
204

Hallca gre, dnya zevklerinden yz evirip nefsini terbiye ve kalbini
tasfiye eden kii, yava yava, Allaha yaklar; daha sonra Onun dostu olur ve
nihayet nefsini yok ederek beer sfatlardan syrlr. Hz. sada olduu gibi, bu
mertebeye ulam kiiye Allahn ruhu hull eder ve bundan sonra artk her ey
onun emrine boyun eer.

Hallc, bu hususta u ifadeleri kullanmaktadr:
205

202
203
Uluda, TTS, 244; Cebeciolu, TTDS, 431.
204
Sulem, a.g.e., 310-311.
205
41
Ben sevgilimin kendisiyim, o da bendir; biz bir bedene hulul etmi iki
ruhuz; Beni grnce Onu grm Onu grnce beni grm olursun.
206

Hallc- Mansurun vahdet-i vucd inancyla ilgisi konusunda deiik
grler vardr. Genellikle vahdet-i vucd inancna bal olanlar onu bu grn
temsilcilerinden sayarlar. O dnemde vahdet-i vucd fikrinin bulunmadn
syleyenler ise onun grlerini vahdet-i uhd olarak adlandrrlar.
207
Bunlara
gre Hallc Allah sevgisiyle comu, kendinden gemi, her eyi Hak olarak
grm, sonra kendine gelince yaratanla yaratlanlarn ayr ayr varlklar olduunu
sylemitir.
208

0.2.1.5. ibl (. 334/945)
Ad Dulef b. Cafer Eb Bekr e-ibldir. Aslen Horasanl olan ibl
doma byme Badatldr. Cneyd-i Badadnin arkadalarndan olan ibl,
zamannda ilim ve hl bakmndan nemli bir kiiydi. O, byk bir lim ve Mlik
mezhebinin nemli fakhlerindendi.
209

ibl, ok sayda hads yazm ve rivyet etmitir. Onun rivayet ettii
hadislerden birisi de udur: Hz. Peygamber Bille yle der: Allahn huzuruna
fakr olarak k! Onun huzuruna zengin olarak kma! Bunun zerine Bill: Ey
Allahn Elisi! Bunu nasl yaparm dedi. Hz. Peygamber de: Senden bir ey
istendiinde geri evirme! Sana verilen rzk da gizleme! Dedi. Bill tekrar, Ey
Allahn Elisi! Bunu nasl yaparm dedi. Hz. Peygamber de: Bu byledir. Aksi
takdirde ate vardr dedi.
210

Hakka ulaabilmek iin halktan ayrlan iblye gre sfler, Hakkn
kucandaki bebeklerdir. Onlarn terbiyecisi Odur.
211
iblye vef nedir? diye
sorulduunda o, yle cevap vermitir. O, konuurken ihlsl, gizlide ise doru
olmaktr.
212
ibl, Mminlere de ki gzlerini saknsnlar
213
yetini yle

206
Hallc- Mansr, Dvn, 279; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 50.
207
Vahdet-i vcd ve vahdet-i uhd ile ilgili aklamalar I. Blmde gelecek olan bnul-
Fridin Vahdet Anlay bal altnda verilecektir.
208
209
Sulem, a.g.e., 337.
210
Sulem, a.g.e., 338.
211
Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 29.
212
Sulem, a.g.e., 339.
213
en-Nr 24/30.
42
aklamtr: Ba gzlerini nmahremlerden, kalp gzlerini masivadan (Allahn
dndaki her eyden) saknsnlar, korusunlar.
214

ibl, tasavvuf bir kavram olan ver kavramn, Allah hari her eyden
iddetle kanmaktr eklinde tanmlamtr.
215
Zhd ise: eyadan eyann
rabbine dnmektir diye tarif etmitir.
216
O, Ak ve k hakknda ise unlar
sylemitir: k susunca, rif ise susmaynca helak olur. Muhabbet, kys
olmayan bir deniz, sonu olmayan bir gece, doktoru olmayan bir hastalktr.
217

Ona gre hzn, bir kraldr ve oturduu yerde bakalarn istemez.
218

ibl, Allah hakkyla bilen bir kimsenin gam ve kederden uzak olacan
sylemitir. Ona gre ehl-i hakkn kalpleri marifet kanatlaryla Allaha doru
uar ve Ondan grdkleri sevgi sebebiyle sevinirler. iblye gre gerek
zgrlk kalbin zgrldr.
219

Rivayete gre bir gn ibl dostlaryla birlikte sohbete dalar ve ikindi
namazn geciktirir. Vaktin kmak zere olduunu grnce arkadalaryla
namazn ed eder ve arkasndan u beyitleri syler (Vfir):
` ,. , ` ., ` . ` . . . .. ` .. .. _` ' ..
.. ` , .. ` , ' .. , ..` ` , , , , ` - ..` , : ` ...`, ' _ . .. . ..
Bu gn -akmdan dolay- namazm unuttum. Gecemi gndzm
ayramyorum.
Ey Efendim! Seni anmak benim yemem imemdir. Yzn - bir grsem -
derdimin dermandr.
220

iblnin bir bayram gn mescidden karken yle mrldand rivayet
edilir (Hezec):
..., ... ....` ... ....., , ` _ .....` . ' .....

214
215
216
Sulem, a.g.e., 441.
217
218
219
Sulem, a.g.e., 343.
220
Sulem, a.g.e., 344.
43
... ... :...' ` - ,... - ,...` ... . ...' ` ,... -
Sen benim bayramm olduktan sonra bayram neyleyim?
Suyun, aacn dallarna yrd gibi, akn da kalbime ylece akt.
221

0.2.1.6. Muhyiddn bnul-Arab (. 638/1240)
Ad Muhammed b. Al Muhyiddn el-Arab et-T el-Htimdir.
222

Yaad asrn ve tasavvuf tarihinin byk simalarndan olan Muhyiddn, Batda
bn Surka, bnul-Arab; Douda ise, Kad Eb Bekr bnul-Arab el-
Bkllnden ayrd edilmek iin harf-i tarifsiz olarak bn Arab, Muhyiddn
Arab veya eyh-i Ekber adlaryla tannmaktadr.
223
bnul-Arab, 560/1165
ylnda Endlsn Mrsiye isimli ehrinde domutur.
224
lk renimini
biliyyede tamamladktan sonra hac yapmak zere douya gitmi ve bir daha
Endlse dnmemitir. Hicazda uzun sre kalan bnul-Arab, daha sonra hal
seferlerinin olduu dnemlerde Msra gemi, oradan da Badat, Musul ve Rum
blgelerine yolculuklar yaparak Mslmanlar hallarla savaa tevik etmitir.
225

Muhyiddn bnul-Arab, tasavvuf alannda iir ve nesir olarak pek ok
eser kaleme almtr. Bu eserlerinden en mehurlar: el-Futhtul-Mekkiyye,
Fussul-hikem, Divnul-ekber ve Tercumnul-evktr.
226
Tasavvuf
grlerinin pek ounu iledii el-Futhtul-Mekkiyye isimli eserini alt ana
blme ayrm ve kitabna yazdklarnn kendisine ilham yoluyla bildirildiini
ifade etmitir.
227

Fkhta Zhir mezhebini takibeden bnul-Arabnin eserlerinin,
tasavvufta en derin btn anlamlarla dolu olmas ilgintir. bnul-Arab,

221
Sulem, a.g.e., 345.
222
Afff, Ebul-Al, Muhyiddn bnul-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, 15; Ahmed Emn, Zuhrul-
slm, II, 222; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 61; M. Erol Kl, bnl-Arab, DA,
XX, 493; Ethem Cebeciolu, Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri, Tasavvuf, sy. 21,
Ankara 2008, s. 9.
223
Afff, a.g.e., 15; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 222-223; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu
Tarihi, 61; Kl, bnl-Arab, DA, XX, 493; Cebeciolu, a.g.m., 10.
224
Afff, a.g.e., 15; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 222; Kl, bnl-Arab, DA, XX, 493;
Eraydn, a.g.e., 261; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 279; Cebeciolu, a.g.m., 9.
225
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 222; Kl, bnl-Arab, DA, XX, 495.
226
Bkz. Cebeciolu, a.g.m., 17-25.
227
Afff, a.g.e., 17; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 223; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi,
62; Kl, bnl-Arab, DA, XX, 495; Hodgson, a.g.e., II, 260; Schimmel, slmn Mistik
Boyutlar, 280.
44
mevcdt bir suret ve bir de ruhtan mteekkil grmektedir. Ona gre suret,
Aristonun madde dedii; ruh ise, suret dedii eydir. bnul-Arabye gre
mevcudttaki suretlerin en st seviyesini insan temsil etmektedir. nk ona gre
insan, Allahn isim ve sfatlarnn kendisinde tecelli edecei potansiyele sahiptir.
Bu ynyle insan, Allahn zt ve hakikatnn kendisinden yansd ayna
hkmndedir.
228

slm tasavvufu, bnul-Arabnin vahdet-i vucd gr ile felsefleip
zirvesine ulamtr. Baz tasavvuf tarkatlarn Hindistan, Trkistan ve rana
girmesinde ve buralarda ortak bir felsefenin olumasnda onun vahdet-i vucd
anlaynn byk rol vardr. Muhyiddn bnul-Arab, kendi tasavvuf anlayn
gelitirirken dier din ve felsefelerden etkilenmi ve bunlardan elde ettii
dnceleri ihbuddn es-Suhreverdnin nur ve zulmet gryle
birletirmitir. O, tasavvuf ile felsefeyi uzlatrmadaki keskin zekas sebebiyle,
ele gemez iksir anlamnda el-kibrtul-ahmer ve en byk nder anlamnda
e-eyhul-ekber gibi isimlerle isimlendirilmitir.
229

bnul-Arab, Hz. Peygamberi mana leminde tandn, ilh bilgileri
dorudan doruya ilham yoluyla elde ettiini, hakikat anlamann aklla deil,
ancak kef ve uhd yoluyla mmkn olabileceini ifade etmitir. Ona gre bilgi,
Ben insanlar ve cinleri ancak bana ibadet etsinler (yani; beni bilsinler) diye
yarattm
230
yetinin de iaret ettii gibi, Allah bilgisidir ve bu bilgi de ancak
amel, takva ve slk ile elde edilebilir. pheden uzak kef ve uhd da bundan
ibaret olup, Allaha dayanmaktadr. bnul-Arab, Kullarmzdan dilediimize
rahmet verdik, lednnmzden (tarafmzdan) ilim rettik
231
yetine dayanarak;
hocas, yaratc Allah olan kimselerle hocas, kendisi gibi yaratlm bir kimse
olanlarn bir olamayacan belirtmitir. Ona gre ilh ilim, ancak ilh bildiri
yoluyla bilinebilmesine ramen bu bile pek gtr.
232

Muhyiddn bnul-Arabye gre gerek bilgi, Allah bilgisi olduundan o,
daha ok Allah bilgisiyle ilgilenmektedir. Ona gre, vcud veya varlk birdir,

228
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 223.
229
230
ez-Zriyt 51/56.
231
el-Kehf 18/65.
232
45
yalnz O mevcuttur, O da Allahtr. lem, Onun tecelli ve zuhurundan ibarettir.
Bu tecelli ve zuhur, yani meydana k, Ahad olan Ztn klliyt itibariyle olan
mertebelerini bildirmesi asndan bir takm taayyn(belirme) dereceleri ve
tenezzl (ini) mertebelerinden; bu klliytn zhir ve btn asndan birbirleri
arasndaki ilikiyi ve hengi bildirmesi bakmndan da bir takm hazretlerden
veya lemlerden gemektedir. Dier bir ifadeyle yaratl, bir meydana ktr.
ni mertebeleri ise sfatlarda kuvve hlinde bulunan istidatlarn derece derece
grnnden ibarettir.
233

Varln ortaya k, yedi tane ini (tenezzl) mertebesinden, be tane de
Hazret veya lemden ibarettir.
234

Varlkta (vcutta), ini mertebeleri srasyla u ekildedir:
1- Birinci mertebe: L Taayyn, tlak ve srf zt mertebesidir. Bu
mertebede btn nisbetler ve unlar, ztta eriyip yok olduklarndan srf ztn
ayndrlar. Vcud, bu mertebede her trl kayttan uzak bulunduundan bu
mertebeye Ahadiyyet mertebesi denildii gibi; zt mertebesi oluu sebebiyle
bilinemez olmasndan dolay da bu mertebeye, Mutlak ayb veya ayblarn
ayb da denilmitir. Allahn bu mertebede ad Ahaddr.
235

2- kinci mertebe: lk Taayyn mertebesidir. Allah bu mertebede ztn,
sfatlarn ve btn varlklarn birbirinden ayrmakszn toplu olarak bilir. Bu
mertebeye vahdet, Hakikat- Muhammediyye ve mutlak ilim mertebesi
denir. Bu mertebede bilen, bilinen ve bilgi birdir. Srf Zt mertebesi bu
mertebenin ii, bu mertebe de onun ddr.
236

3- nc mertebe: kinci Taayyn mertebesidir. Allah bu mertebede
ztn, sfatlarn ve btn mevcdtn birbirinden ayrarak ayrntl olarak bilir.
Bu mertebede ilim sretleri birbirlerine kar ayrlk gsterdiklerinden ve bu
sretler ilh sfatlarn sretleri olduundan bu mertebeye Sbit Aynlar (Ayan-

233
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 62-63.
234
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 63; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 501.
235
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 63; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 501; Eraydn,
a.g.e., 223.
236
a.g.e., 223-224.
46
Sbite)
237
, lh Hakikatler, Vhidiyyet ve nsana Mahsus Hakikat
mertebesi denilmitir. Bu mertebedeki sretler, mmkin varlklarn hakikatleridir.
lk Taayyn mertebesi bunun ii, bu da onun ddr.
238

4- Drdnc mertebe: Ruhlar lemi mertebesidir. Bu mertebe, Mutlak
olan Ztn bir derece daha latfliini kaybetmesinden ibarettir. Bunda her bir ruh
kendisini, kendi mislini ve kendisinin balangc olan Hakk kavramtr. Bu
mertebe vhidiyyet mertebesinin d, o da bunun iidir.
239

5- Beinci mertebe: Misl (ideler) lemi mertebesidir. Ruhlar leminde
bulunan her ferdin cisimler leminde brnecei bir sretin benzeri bu lemde
meydana kar. Bunlar kavrayan muhayyile kuvveti olduundan, bu leme
Hayl lemi de denilmitir. Bu lem, Berzah lemi diye de adlandrlmtr.
Bu ideler leminde paralanma ve ayrlma sz konusu deildir.
240

6- Altnc mertebe: ehdet lemi mertebesidir. Cisimler lemi olan bu
lem, paralanmay ve ayrlmay kabul eden kesf ve birlemi eyadan
ibarettir.
241

Bu mertebelerin ilk Allahn feyz-i akdesinden, yani Allahn Ztna
ait tecellilerindendir. Bundan dolay da gerek olmayp ilmdirler ve zaman
ddrlar. Bunlar Allahn ezel ve kadm olan sfatlardr. nk Allah, ezel ve
kadmdir. Son mertebe ise Allahn feyz-i mukaddesindendir. Yani Allahn
isimlerine ve sfatlarna ait tecellilerindendir. Bundan tr de son mertebe ini
fiilidir, zamandir ve gerektir.
242

237
Tasavvuf kavramlardan biri olan ayan- sbite kavram, mutasavvflarca; mmkintn
Allahn ilmindeki sbit olan hakikatleri eklinde anlalmtr. Ayan- sbitenin ilh ilimdeki
varl feyz-i akdes ile izah olunmakta, mmkin varlklarn dta zuhur etmesi ise feyz-i
mukaddes kavramyla ifade edilmektedir. Ayan- sbite ile dorudan alakal bu tasavvuf
kavramlarn daha ak ekli, eya ve ondaki istidatlarn nce ilh ilimde (ikinci taayynde)
varln (sbtunu) gerektiren zata ait hiss tecellisine feyz-i akdes, ayandaki istidatlarn dta
zuhurunu gerektiren isimlerin tecellisine ise, feyz-i mukaddes denilmektedir. Geni bilgi iin
bkz. Afff, a.g.e., 56-60; Uluda, TTS, 55, 137 ; Cebeciolu, TTDS, 69, 215; Kl, bnul-
Arab, DA, XX, 505; Krkkl, a.g.e., 96; Eraydn, a.g.e., 234-235.
238
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 63-64; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 502-503.
239
a.g.e., 228.
240
a.g.e., 232.
241
a.g.e., 233.
242
47
7- Yedinci mertebe: nsan mertebesidir.
243
Bu son mertebe l taayyn
dnda btn mertebelerin hakikatlerini kendinde toplar. Her mertebe bir ilh
ismin mazhardr; insan ise Allah isminin mazhardr. Allah ismi hakikatte nasl
btn isimler zerinde bir ncelik sahibi ise taayyn olarak en son olmasna
ramen bu mertebe de hakikatte btn mertebelerin zerindedir.
244

Varlktaki (vcuttaki) be Hazret veya lem ise unlardr
245
:
1- Mutlak ayb veya Lht lemi; bu makamda Zt, tenzhin en son
mertebesindedir. simler ve sfatlar Hakkn ztnda yokluktadrlar.
2- Mutlak Cebert lemi; bu lem akllar, mcerred nefisler, ruhlar,
mhiyetler, sbit aynlar lemidir. Bunlarn hepsinin toplam ise Mutlak Vcuttur.
3- Mutlak Melekt veya Misl lemi; bu leme ikinci taayyn, tafsl ve
vhidiyyet lemi de denilmitir.
4- Mutlak uhud lemi; bu leme yaratlmlar lemi veya cisimler lemi
denilmitir.
bnul-Arabye gre ilk drt lem, Allahn Ol!emriyle hep birden
ortaya kmtr. Ancak, bunlarn ortaya k yoktan var olma eklinde deil,
Ztn bir hlden dier bir hle gemesiyledir.
246

Muhyiddn bnul-Arabye gre yaratln sebebi muhabbettir. Buna
delil olarak Ben gizli bir hazine idim bilinmeye muhabbet ettim (bilinmek
istedim); mahlkt bilinmem iin yarattm
247
kuds hadsini ziktretmektedir.
bnul-Arabye gre vcud, vhidiyyet mertebesine inerek ztn ve sfatlarn
bilmi olmakla, ztndaki kemallerini meydana karmak iin muhabbet
gstermektedir. Bu da Sbit Aynda (Ayan- Sbitede), henz yoklukta
bulunan lemin, sretlere brnp hem kendi nefislerine hem de Hakkn nefsine
grnmeleriyle; yani Allahta kuvve hlinde mevcut olan btn sfatlarn
kuvveden fiile kmalaryla mmkn olmaktadr. Ona gre muhabbet eseri olan
bu lemlerin hepsi tek bir nur deryasdr. Bu derya durmadan dalgalanmakta ve

243
244
Kl, bnul-Arab, DA, XX, 503.
245
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 65; Krkkl, a.g.e., 105-106.
246
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 65; Krkkl, a.g.e., 99.
247
Acln, a.g.e., II, 173.
48
tecelli etmektedir. Bu dalga ve tecelli Zttan gelmekte ve yine Zta gitmektedir.
Bu deryann dalgasna Msiva denir. Derya kadm, dalga ise hdistir. Balang
ve son Hakkn vucdudur. zetle, Allahtan baka fil, mevsf ve mevcut
yoktur. bnul-Arabye gre lemler, Allahn un ve tavrlarnn tecellilerinden
ibaret olduundan varlkta Hakkn vucd undan bakas yoktur.
248

bnul-Arabye gre dtaki varlklar asllar bakmndan yokturlar.
Onlarn, nefslerinde ve Ayan- Sbitelerinde iinde bulunduklar hl sretlerine
brnen, Allahn vucd udur, bakas deildir. Varln hepsi hayl iinde
hayldir. Gerek varlk, zt ve ayn bakmndan sadece Allahn varldr.
madde leminde Onun esiz birliine dellet etmeyecek hibir ey yoktur.
Haylde ise ancak, oklua dellet eden glgeler ve hayl varlklar vardr. O,
Allahn lem, lemin de Allah olduunu, dolaysyla varln bir olduunu, ve bu
varln nurdan baka bir ey olmadn; zulmetin de bu nurun derece derece
kalnlamasndan ibaret olup, asl olan nurdan ayrlamayacan ve esasta, nur ile
zulmetin ayn ey olduklarn ve byle bir gre ulaabilmek iin de cem
makamna
249
ykselmek gerektiini ifade ettikten sonra yle bir beyitle
szlerine devam etmektedir (Tavl):
' ..` ..` = _, .. . , ` .., .. .. . ` .. _ ..` , : _ ..
, .. ` ..` - ..,, .. ` , ' ` .. . - = .., ' . .. .. ` . .. .. - = , .. ~
Kinatn satrlarn iyice dn! Onlar sana en yksek varlklardan
(mcerred akllar ve kll nefslerden) rislelerdir.
Eer, kinatn satrlarn iyice dnrsen grrsn ki onlarda: yi bil
ki; Allahtan baka her ey btldr. diye yazldr.
250

5- Beinci Hazret veya lem; nsandr.
Yukrda zikredilen yedi ini mertebesinin ve be hazret veya lemin son
fslas insandr. Buradaki insandan kasdedilen insan- kmildir. nsan- kmil,
kendinden nceki mertebeleri ve hazret veya lemleri kendinde zet olarak

248
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 66; Krkkl, a.g.e., 98.
249
Cem Makam ile ilgili ayrntl bilgi, ikinci blmde yer alan bnul-Fridin iirlerinde
Tasavvuf Temalar ana bal altnta verilecektir.
250
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 67-69; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 506-507.
49
toplamtr. nsan- kmil sret asndan, kk lem; mana asndan byk
lemdir. Allah, insann mana asndan byk lem olmas dolaysyla, onu hayat,
ilim, kudret, semi, basar ve kelm gibi kendi sfatlarndan bir ouna ortak klm
ve kendini insandaki bu sfatlarla bildirmitir.
251

bnul-Arabye gre insan- kmil
252
, Allahn halfesidir. O, ayb ve
ehadet lemlerinin aynasdr. Hi bir mertebe yoktur ki, insan- kmil onu
iermi olmasn. nsan- kmil, Allahn kendini gsterdii ilh bir aynadr.
nsan- kmil olabilmek iin tmel akla ulamak ve bu suretle btn akl
mertebelerini tamamlamak gerekir. Bu noktaya varan kii, Hakikat-
Muhammediyye mertebesine ulam olur. nsan- kmilin, Allahn halfesi
olmas demek, onun Mutlak Varln dna ve iine ait bilgiye sahip olmas
demektir.
253

bnul-Arabnin vahdet-i vucd anlaynda nemli bir yere sahip olan
yaratl meselesi, Efltun ve Aristoda olduu gibi madde ve sretin kdemine
veya dinlerin yoktan var olma grne dayanmamaktadr. O, Allah Efltun ve
Aristoda olduu gibi mimar bir Allah, veya dinlerde olduu gibi mbdi, mcid
ve muhdis anlamnda yoktan var eden bir hlk saymamaktadr. Ona gre
yaratl; vucdun, grnmezlik (l taayyn) mertebesinden, grnrlk (taayyn)
mertebesine gemesinden, yani Allahn isimlerinin ve sfatlarnn bitmez,
tkenmez tecelli ve zuhrundan ibarettir. Baka bir ifadeyle; gerek vucd
Allaha mahsustur ve eya, bu Mutlak vucdun eitli grnlerde ve sretlerde
tecellisinden baka bir ey deildir.
254

Felsef bir anlay olan panteizm ile bnul-Arabnin gelitirdii
vahdet-i vucd anlay birbirlerine benzer gibi gzkmelerine ramen temelde
farkl eylerdir. Bu iki anlayn farklar yledir:
Panteizme gre Allah, lemdir; lemden baka Allah denilen bir ey
yoktur. Hlbuki, vahdet-i vucd a gre yalnz Allah, kendi nefsiyle kaim, kaytsz

251
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 70; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 503; Krkkl,
a.g.e., 106.
252
bnul-Arabnin insan- kmille ilgili grleri iin bkz. Afff, a.g.e., 79-85; bnul-Arab,
Muhammed b. Ali Muhyiddn, el-Futhtul-Mekkiyye, III, 64.
253
254
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 115; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 505-506.
50
Mutlak Vcuttur. lem ise, Allah ile mevcuttur. lem, vcud bakmndan
Allahn ayn ise de; eyann ztlar, zellikleri, taayynleri bakmndan Allah,
eyann ayrdr. Allahn vcudu vcib ve kadmdir. Bu vcud mecazen eyaya
nisbet edilip, eyann vcudu denildiinde ona mmkn ve hdis denilir. nk
eya, bu vcutta sonradan zhir olmu ve olmaktadr. Allah, bir an onlara vcut
vermese btn eya annda yok olur. Zira, eyann asl hli srf yokluktur. Ayrca
Allah, zt bakmndan lemden mstandir. lh zt demek olan Mutlak
Vcudun, dta Allahtan baka fertleri yoktur. Mutlak Vcudun, dta mevcut
sanlan fertleri de bu vcutla kaim geici ve yok olucu sretlerden ibarettir.
255

bnul-Arabnin vahdet-i vucd grndeki Allah anlay ile Yeni-
Efltunculuktaki Allah anlay da ayn deildir. Yeni-Efltunculuk anlayna
gre lem, Allahtan bir ak (feyz)dr. bnul-Arabnin retisinde ise bir ak
(feyz) dzeni bulunmaz. bnul-Arabnin sisteminde Birin tecellisi, tezahr
ve grlen nesnelerin sretlerine inmesi Birin birliini bozacak ya da onun
varln oaltacak ya da kendisinden baka bir eyi bamsz bir varlk hline
getirecek bir anlamda deildir. bnul-Arabnin sisteminde btn varln
hareketi, daireseldir; balad yerde bitmektedir. Yeni-Efltuncu ak retisinde
ise, doru bir izgi zerinde ilerleyen bir hareket sz konusudur. O, bir aklar
serisidir; serinin her yesi bir sonrakini yaratr, ya da daha baka esrarl bir tarzda
onu meydana getirir ve yaratcsndan aa olmasna ramen onun yetkinliini
yanstr. Seri, yukardan aaya inen bir dzende, daha yukarda olan daha
aada olan yaratarak ve daha aada olan da daha yukarda olann varln ve
yetkinliini yanstarak aaya doru devam eder. Serinin son yesi olan grlen
lem, hi bir zaman ilk yeye, yani Bire ulaamaz olsa da sf tecrbede,
gerekte serinin en son yesi olan insan nefsi, bu zincirde en yksektekilerden biri
ile, yani Kll Nefs ile birleebilir. Fakat bnul-Arabnin grne gre, ak
(feyz) olmadndan, herhangi bir ekilde gerek anlamda birleme (mezcolma) de
yoktur.
256
bnul-Arabnin ifade ettii, Allahn tecelli hlinde bilinme sevgisi de
Yeni-Efltunculukta ki ak (feyz) ile ayn deildir. bnul-Arabnin
sistemindeki tecelli ve tezhrler Birin ak (feyzi) eklinde deil, Onun

255
256
Afff, a.g.e., 65-66.
51
hakkndaki bilgimiz srasnda kendisini bize gstermesinin eitli yollar eklinde
anlalmtr.
257

bnul-Arabnin vahdet-i vucd anlay, Dvud-i Kayser (. 751/1350),
Saidddn el-Fergn (. 669/1270), Sadreddn-i Konev (. 672/1273), Mevlna
(. 672/1273), Niyz-i Msr (. 1105/1693), Abdulgan b. smil en-Nblus (.
1143/1730) ve daha pek ok mutasavvf etkileyip, onlarn bu anlay
dorultusunda eser vermelerine sebep olmutur. Dier taraftan, eyhul-slm bn
Teymiyye (. 728/1327) gibi baz mutaassp slm alimleri, bnul-Arabyi
zndklkla sulam ve onun vahdet-i vucd anlayn inkr etmilerdir.
258

Vahdet-i vucd anlayn reddedenler, u gerekelerle buna kar
kmaktadrlar: Allahn vcudu baka, yaratklarn vcudu bakadr. Allahn
vcudu vcib ve kadm, yaratlmlarn vcudu ise hdis ve mmkndr. Allah,
mahlktn vcudunu kendi vcuduna aykr olarak yaratmtr. Eer yaratklarn
vcudu Allahn vcudu olsa, Hlkn mahuktn ayn olmas gerekir. Vahdet-i
vucd anlayn savunan mutasavvflar ise bu kesime u ekilde cevap
vermektedirler: Vahdet-i vucd anlayndaki Mutlak Vcud, Allahn vcib ve
kadm olan vcududur. Btn yaratklar Onun vcudu ile kaimdir; onlarn
kendilerine ait mstakil baka vcutlar yoktur. Onlar Hakkn vcudunda
meydana kp grnmektedirler. Bu vcud hakik olan tek vcuttur. Onda
blnme ve paralanma yoktur. Yaratklarn oalp fazlalamasndan Onun da
oalp fazlalamas gerekmez. Yaratklar, Hakkn vcudunun taayynleridir.
Ancak, taayyn edici olan ey, yani Mutlak Vcud, taayyn etmi olan ey, yani
yaratklar deildir. Yaratklar, yaratlm olmalar bakmndan Allahn
ayrdrlar. Vcub ve mutlak n, Allahn zt iktizasdr. Yaratlmlarn
ztlarnn iktizas ise ihtiya ve zarurettir. Onlarn ilh vcuda olan bu ihtiya ve
zaruretleri kendilerinden hibir zaman ayrlmaz. Allah, vcud bakmndan
yaratklarn ayn ise de taayyn bakmndan ayrdr. Grld zere
mutasavvflar, panteist anlayn sahipleri gibi her eyin ve dolaysyla btn
kainatn Allah olduunu sylememektedirler. Onlar gklerin ve yerin yaratcs

257
Afff, a.g.e., 66.
258
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 227; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 73-74; Kl,
bnul-Arab, DA, XX, 506.
52
olan Allahn vcudunu inkr etmeyip, aksine, vcudu bamsz olarak Ona
hasretmek suretiyle yaratklar Onun vcudu ile kaim saymaktadrlar. Mutlak
vcuttan kasdedilen de Allahn vcud ve zt olunca, Onun, bilinemeyecei ve
hatta akl ile idrak edilemeyecei gayet aktr.
259

bnul-Arab, en byk eserlerinden biri olan el-Futhtul-Mekkiyye
isimli eserinde tasavvuf grlerini dile getirirken nesrin yannda ou zaman
nazma da bavurmutur. Byk mutasavvf air, bnul-Arabnin iirlerinden
baz rnekler (Bast):
_` `, ` .. - ` ,..-` , .. ~ .., ` .. ` , .. ' .. - :.., : .. ` _.. -` _
Ey Hakkn var oluuna ulamak isteyen! Kendi ztna dn, Hak
sendedir; Ona tutun!
260
(Bast):
...... , ...... ,` , _ ` ` ..... , ..... ` ....
_ ` ...... ` . ......-` . , ....` ` ..... ` .... `
.... , ` ` - ,....` ` ....` - ` ... - ` ... ... ...`
.... ... _... _... ` ..... ` ` :..... ` . .....,
Nefsi ve nefsin isteklerini bir yana brak, doru ve drst olan bir
sdktan gelen haberi kabul et,
Ona muhalefet etme, yoksa mutsuz (ak) olursun. nk kalp, Bende
asldr, Bana baldr,
Kalbini a, kalbini inirah et, bu durumu gerekletiren kimsenin fiilini
yap, Ne zamana kadar kalbinin kaps kapal kalacak, ey kalbi kat kii?
261

(Kmil):
- .,...` ,` ` ` ,... ... - ... , ,...` . ,...` , ...` , ` , =` ...
.. .. -,` ,..` - ` ,.. =` , ` ` , ...` ` ,...` ... - ,, ` ... ,... =

259
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 117; Kl, bnul-Arab, DA, XX, 507-508.
260
bnul-Arab, el-Futhtul-Mekkiyye, I, 281.
261
53
... , ' ` .... , . ...` , , ... , , ` , ...` - , , , ...` - ` _ ... , ` ...
Varlklarn varl, yaratln hakikatidir, yleyse sen de ona mahede
menzilinde bak,
Onun kendi ztn var edene doru baktn grrsn, tpk bir hastann,
ziyaretilerinin gzelliklerine zlemle bak gibi,
O, Tanrsndan bakasna dnp bakmasn, umut balamasn, kullarn
verecei bo umutlardan saknsn
262
(Bast):
.. ` . ..,` , ,` .. - ` _,' ,.. , = .. , ` _. . .., - .., , ..,` -
_ _ .., _ -..` . , ,..` ` , ` , ...` ` . ` _ -.` . ` _ ,.` -` . , ` . ,
.. ..` - ` , ` _ .. ` ' ` .. ..` . , ` _ .., _ , .. ` _ .. ` .. ` , .. ` .. = ,
Ruh bedene, niyetler de amellere can verir, tpk yerin yamurla
canland gibi,
iekleri, aalar ve aalarn kard trl trl meyveleri apak
grrsn,
te bunlar gibi, amellerimizin de kard ho veya pis kokulu sretler
(yansmalar) vardr
263
(Tavl):
.. ..` , ...` , ` , ' ` .. .` ,.. , ~ ` .. ` :..` . .` ,.. .. , . ..
Fen hlinden sonra bk kldn kimse iin zhir oldun sen, nk O,
lemsiz oldu, nk sen o oldun.
264

262
263
bnul-Arab, el-Futhtul-Mekkiyye, III, 292.
264
54
I. BLM
1. BNUL-FRDN HAYATI
1.1. Ad, Nesebi ve Knyesi
bnul-Fridn biyografisini yazan limler onun isminin Eb Hafs (Ebul-
Kasm) erefuddn Omer b. Ebil-Hasan Al b. Murid b.Al es-Sad el-
Hamev el-Msr olduunda ittifak etmilerdir.
265
Hz. Peygamberin stannesi
Halmenin kabilesine mensubiyetinden dolay Sad, aslen Hamal olduundan
Hamev, doduu, yerletii ve vefat ettii yer Kahire olduundan dolay da Msr
nisbeleriyle anlr.
266

bnul-Fridin nesebiyle ilgili olarak, torunu eyh Al, yle bir rivayet
aktarmaktadr: Dedesi bir gece ryasnda Hz. Peygamberi grr ve Hz.
Peygamber ona nesebini sorar. bnul-Frid de babasndan ve dedesinden
rendiklerine gre nesebinin Hz. Peygamberin stannesi Halmenin kabilesi
olan Ben Sada dayandn syler.
267

Yukarda da ifade edildii gibi bnul-Frid, babasnn asl memleketine
nisbetle de Hamal saylmasnn yan sra kendi vatan itibariyle Msrldr. nk

265
Mustafa b. Abdillah Hc Halfe Ktib elebi, Kefuz-zunn, I, 365; Ebul-Abbs
emsuddn Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr bn Hallikn, Vefeytul-ayn ve enbu ebniz-
zemn, III, 472; Ebu1-Fid el-Hfz bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, XIII, 143; bnul-Frid, Divn,
Beyrut 1868, 1; Eb Muhammed Abdullh b. Esad b. Al b. Suleyman el-Yfi, Mirtul-
cenn ve ibretul-yakzn, IV, 75; mm el-Hfz ihbuddn Eb1-Fadl Ahmed b. Ali b.
Muhammed b. Hacer el-Askaln, Lisnul-mzn, IV, 317; Ebl-Felh Abdulhayy bnul-
md el-Hanbel, ezertuz-zeheb f ahbri men zeheb, V, 149; Hayruddn ez-Zirikl, el-Alm,
V, 216; Cemluddn Ebul-Mehsin Ysuf el-tbek bn Tariberd, en-Nucmuz-zhira, V, 288;
Omer Rd Kehhle, Mucemul-muellifn, I, 301; Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed b.
Osmn, ez-Zeheb, Siyeru almin-nubel, XXII, 368; el-Mrz Muhammed Bkr el-Msev
el-Hnsr el-sbahn, Ravdtul-cennt fi ahvlil-ulemi ves-Sdt, V, 332; mduddn
sml Ebl-Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer, III, 157; Abdulvahhb es-Sbn, uar ve
devvn, 255; eyh Emn el-Bekr, el-Mutlat fi-iril-Memlk vel-Osmn, 240; Hall
Emn el-Hr, Cilul-mid f erhi dvni bnil-Frid, 3; bnul-Frid vel-hubbul-lh, 28;
Abdulhlik Mahmd, iru bnil-Frid f davin-nakdil-edebiyyil-hads, 11; bn Mulakkn,
Sircuddn Eb Hafs Omer b. Al b. Ahmed el- Msr, Tabaktul-evliy, 464; Sad Abdulazz,
bnul-Frid, el-Cedd, 56; Rd Al Hasen, el-Hann iled-diyr f iri bnil-Frid, Mecelletu
Cmiati Dmak, c. 14, sy. 3 (1998), s. 123; Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 41.
266
Tabaktul-evliy, 465;Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 40.
267
Divn, Msr 1290, 11-12; Hasan el-Brn-Abdlgan en-Nblus, erhu divni bnil-Frid,
Marseilles, 9-10; Muhammed Mustafa Hilm, bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 35.
55
Msrda domu, bym yetimi ve mrnn byk bir ksmn Msrda
geirmitir. Vefat ettiinde de Msrda defnedilmitir.
268

Aadaki beyitte air, vatannn Msr olduunu aka ifade etmektedir
(Remel):
,... ~ , ... ,, , ` ,` .... ... ~ , , ` ...` , ` ...` ... ` , ,
Vatanm Msrdr, emelim oradadr ve gzmn arzulad ey Msrn
Mutehsdr
.
`6'

Baz kaynaklarda Murid ismine de rastlanlmaktadr. Ancak bu ismin
ecdadndan gelen bir ad olmad, bilakis tarikat mensubu olan kiilerin kendi
eyhlerine vermi olduklar bir lakab olduu grlmektedir. airin babas
Msrda, mahkemede kadnlarn elerinden almalar gereken miras ve nafakay
tespit iiyle uratndan Frid diye bilindii iin air, daha ok bnul-Frid
lakabyla tannmtr.
270
Ayrca o, erefuddn diye de sfatlandrlmtr.
271

1.2. Doum Yeri ve Tarihi
bnul-Fridn doum tarihiyle ilgili farkl bilgiler olmakla beraber torunu
eyh Al ve ada bn Halliknn zerinde ittifak ettikleri bilgiye gre air, 4
Zilkade 576 (22 Mart 1180) tarihinde Kahirede domu
272
ve 2 Cumdell 632

268
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 36; Rd Al Hasen, a.g.m., 123; Uluda ,bnul-Frid, DA,
XXI, 41.
Muteh: Fatm halifeleri iin hazrlanm gzel manzaral gezinti yeridir. Baka bir rivayette
ise Nil kysnda bulunan ve Ribtul-Muteh diye bilinen bir kervansaraydr. Yine bnul-Frid
vel-hubbul-ilh isimli eserin 36. sahifesinde Muteh ile ilgili olarak, Msrda halkn Sal ve
Cumartesi gnleri gezinti yaptklar gzel manzaral bir yer diye bilgi verilmektedir.
269
Cilul-mid, 198.
270
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 3; Marseilles, 4; ezertuz-zeheb, V, 149; el-Alm, V,
216; Lisnul-mzn, IV, 317; el-Bidye ven-nihye, XIII, 143; iru bnil-Frid, 11; Muhammed
Rdvn ed-Dye, Almul-Edebil-Abbs, 110; Tabaktul-evliy, 465; Keml Yazc-Antuvan
atts Kerem, Almul-felsefetil-Arabiyye, 214 ; Ycel Bark, bnul-Frid, Hayat ve Edeb
ahsiyeti,7.
271
Tabaktul-evliy, 465; bnul-Frid vel-hubbul-lh, 30-32; iru bnil-Frid,11.
272
Divn, Msr 1322, 6; erhu divni bnil-Frid, Marseilles, 4; el-Alm, V, 216; en-Nucmuz-
zhira, V, 288; Lisnul-mzn, IV, 317; Mucemul-muellifn, I, 301; Ahmed Emn, Zuhrul-
slm, IV, 223; Vefeytul-ayn, III, 472; Celluddn Abdurrahmn b. Eb Bekr es-Suyt,
Husnul-muhdara f ahbri Msr vel-Khira, I, 246; Ahmed Hasan ez-Zeyyt, Trhul-
Edebil-Arab, 353; Tabaktul-evliy, 465; Sad Zalm, bnul-Frid sultnul-kn,
Mecelletul-Ezher, c.51, sy.3 (1979), s. 706; Ndir Nizm Tahrn, bnul-Frid vel-hamrur-
rhiyye, Mecelletul-ulmil-nsniyye, sy. 1-2 (1991), s. 55.
56
(23 Ocak 1234) tarihinde 56 yanda Kahirede vefat etmitir.
273
bnul-Frid,
vefatnn ardndan, Msrda Karfe Kabristannda bulunan rd isimli mescidin
yannda topraa verilmitir.
274

1.3. Ailesinin Hamadan Msra G
Biyografi yazarlarnn kaydettiine gre bnul-Fridin babas Hamadan
Msra g edip burada yerlemitir. Babasnn Hamadan Msra g etmesinin
sebebine ve bu gn gerekleme zamanna dair tam ve kesin bir bilgi
nakledilmemi olmakla beraber Hamaya dair tarihilerin kaydettiklerine
bakldnda unlar grlmektedir:
O dnemde Hama byk bir ehir olup, ekonomik olarak fiyatlarn ucuz
olmas dolaysyla yaama elverili, tabiat gzellikleriyle donatlm gzel bir
ehirdir.
275
Ancak 565 ylnda meydana gelen depremle ehir harap olmu,
viraneye dnmtr. Neticede bu deprem sebebiyle Hamann tabi ve ekonomik
durumundaki ktye doru deiim airin babasnn Hamadan Msra g
etmesinin zeminini hazrlamtr.
276
Msr dier slm beldeleri arasnda tercih
etme nedenine gelince; o dnemde Msrn sahip olduu ilim, irfan ve medeniyet
seviyesiyle aklanmaktadr.
277

bnul-Fridin babas daha nce de getii zere Msrda, mahkemede
kadnlarn elerinden almalar gereken miras ve nafakay tespit iiyle
uramaktayd.
278
Daha sonra kadlk makamna atanan airin babas bir mddet
bu grevde kaldktan sonra kendisinden kadlkudat yani ba kadlk grevine
gelmesi istenmi, ancak bu grevi kabul etmemi ve kadlk grevinden de
ayrlmtr. nsanlardan uzak kalmay tercih ederek Ezher Camiinin hitabet

273
Divn, Msr 1290, 34; Divn, Msr 1322, 6; erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 14;
Marseilles,21; ezertuz-zeheb, V, 153; el-Alm, V, 216; Kefuz-zunn, I, 365; Vefeytul-
ayn, III, 472; en-Nucmuz-zhira, V, 288; ez-Zeheb, Mznul-itidl fi-nakdir-ricl, III, 215;
Mirtul-cenn, IV, 79; el-Bidye ven-nihye, XIII, 143; el-Muhtasar, III, 157; bnul-Frid vel-
hubbul-lh, 54; Cilul-mid, 7; Abduh e-iml, Dirst f trhil-felsefetil-Arabiyyetil-
slmiyye, 556.
274
bnul-Frid vel-hubbul-lh, 54; Uluda ,bnul-Frid, DA, XXI, 41.
275
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 34.
276
277
278
216; Lisnul-mzn, IV, 317; el-Bidye ven-nihye, XIII, 143; Almul-Edebil-Abbs, 110;
Almul-felsefetil-Arabiyye, 214.
57
salonunda kendini Allaha ibadete vermek suretiyle mrnn sonuna kadar bu
ekilde yaamaya devam etmitir.
279

bnul-Fridin torunu, dedesinin biyografisinde, airin babasnn ilmi
seviyesine ve onun, bnul-Fridin eitim ve terbiyesiyle ilgilenmesine dair
unlar kaydetmektedir: Gen yata tasavvufa ynelmi olan bnul-Frid
babasnn izniyle Mustazafn vadisindeki Mukattam danda bulunan bir mescitte
bir mddet ibadet ve tefekkrde bulunduktan sonra ziyaret etmek ve gnln
almak zere babasnn yanna gelirdi. lmi ve ameliyle saygn bir kiilie sahip
olan babas o sralarda Kahirede Melik Azizin kadl grevini yapyordu.
Olunun yanna gelmesiyle byk sevin duyan babas, bnul-Fridi kendisiyle
beraber ilim meclislerine devaml surette gtrrd.
280

Babasyla bulunduu zamanlarda devam ettii bu ilim meclisleri bnul-
Fridin slm kltrnn temellerinin olumasnda nemli rol oynamtr.
bnul-Fridin yetimesinde son derece etkili ve nemli bir kii olan babas
hakknda tarihiler ve biyografi yazarlar adnn Al olduu, ilim ehlinden, zhd
ve takva sahibi bir kii olduu, hayatnn sonlarna doru hakimlik mesleini
brakmak ve kadlkudatlk teklifini geri evirmek, insanlardan uzaklaarak Ezher
Camiinin hitabet salonunda Allaha ibadete ynelmek suretiyle zhd ve takvasn
amel olarak hayatna aksettirmesi ynnde bilgiler aktarmaktadrlar.
281

1.4. Fizik zellikleri ve Mzac
bnul-Frid, kaynaklarda yakkl, iyi giyimli, zarif, gzel ahlkl,
282

vakarl,
283
fakirleri ve muhtalar kollayan, yardm sever,
284
ho sohbet, gzel ve
akc konuan, saygn bir insan olarak anlatlmaktadr.
285

279
Divn, Msr 1290, 7.
280
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 4-5; Marseilles, 6-7; ezertuz-zeheb, V, 149; el-Alm,
V, 216; Lisnul-mzn, IV, 317; el-Bidye ven-nihye, XIII, 143; Almul-Edebil-Abbs, 110;
281
282
216; Almul-Edebil-Abbs, 111; Omer Ferrh, Trhul-edebl-Arab, III, 521; iru bnil-
Frid, 11-12.
283
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 4; Omer Ferrh, el-Fikrul-Arab, 317.
284
el-Alm, V, 216; Almul-Edebil-Abbs, 111; iru bnil-Frid, 12.
285
Divn, Msr 1290, 5; Msr 1322, 3; erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 4; el-Fikrul-Arab,
317; ez-Zeyyt, Trhul-Edebil-Arab, 353; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 35.
58
Dnya malna rabet etmeyen air, kendisine dnyalk taleplerle gelenleri
geri evirmez ve onlarn bu meyandaki isteklerini karlamaya alrd. Ayrca,
kendisini ziyarete gelenleri mmkn olduunca hediyelerle uurlamaya gayret
ederdi. bnul-Frid, halk tarafndan sevilen ve kendisine hsn- zan beslenen bir
kiiydi. Bu sebeple ehrin sokaklarnda yrdnde etraf insanlar tarafndan
kuatlr ve kendisinden dualar istenirdi. Toplum nezdinde saygn bir yer edinmi
air, katld meclislerde hrmetle dinlenir, grleri her trl ilim erbab ve
devlet erkan tarafndan itibar grrd.
286

Mutlak gzellie ak olan air, gzel olan her eyden holanr, tabiat
manzaralarn seyretmekten byk zevk alrd. Bu anlamda akamlar Nil nehrinin
kysnda yrmeyi, gkyzn ve denizi seyretmeyi ok severdi. O, Msrda
halkn Sal ve Cumartesi gnleri gezinti yaptklar gzel manzaral bir yer olan
Mutehy sklkla ziyaret ederdi.
287

1.5. Yaad Asra Genel Bir Bak
Daha nce de belirtildii zere bnul-Frid, 576 /1180 ylnda domu,
632 /1234 ylnda vefat etmitir. Bu da airin 6. hicr asrn son eyrei ile 7. asrn
ilk te birlik diliminde yaad anlamna gelir. Bu zaman diliminin tarih
bakmdan zel bir nemi vardr. Zira Msr ve am Fatmlerin egemenliinden
Eyyublerin hkmranlna gemitir. Bir dier ifadeyle Msrda ve amda din
yap i mezhebinin etkisinden kurtulup Snn mezhebin tesir alanna girmitir. Bu
asrda meydana gelen nemli olaylara, birok sknt ve rahatszlklara sebep
olmu hal savalarn da eklemek gerekir. Fatmler Msr ve am
hkmranlklar altna alnca Hilfet, iki asr Fatm imparatorluunun
bakentliini yapm olan Kahireye intikal etmitir. Fatm devleti 567/1171
ylna kadar Msrda ayakta kalm ve a mezhebi bu tarihe kadar Msrda
hkm srmtr. Salhaddn Eyyub a inan ve uygulamalarna son verip Ehl-
i Snnet retilerini hayata geirmitir. Kendisinden sonra gelen Eyyub
hkmdarlar da Salhaddn Eyyubnin izinden gitmilerdir.
288

286
Divn, Msr 1290, 6; Msr 1322, 3; ezertuz-zeheb, V, 150; erhu divni bnil-Frid,
Msr, I, 4; Marseilles, 6; ez-Zeyyt, Trhul-Edebil-Arab, 353.
287
el-Alm,V, 216; Almul-Edebil-Abbs, 111; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 36.
288
Almul-felsefetil-Arabiyye, 283; iru bnil-Frid, 12-13.
59
bnul-Frid, bu hkmdarlardan drdn grmtr. Bunlar; Salhaddn
Eyyub, Azz, dil ve Kmil isimli hkmdarlardr. Msr, Salhaddn Eyyub
zamannda o dneme damgasn vuran din kltr ve medeniyetten byk lde
etkilenmi ve istifade etmitir. Eyyub hkmdarlarnn en nemli zelliklerinden
biri olan Snnlik Msrda gelierek din ve sosyal hayatta egemen unsur olmaya
balamtr. Salhaddn Eyyub snnetin ihyas ve onun retilerinin yaylmasyla
bizzat ilgilenmi, genel olarak birok fkh medresesi ina ettirmitir. bn
Hallikn, bu dnemde fi, Mlik ve Hanef medreselerinin kurulduuna dair
pek ok bilgi aktarmaktadr.
289

592/1193 ylnda vefat eden Salhaddn Eyyub memleketini oullar
arasnda taksim etmi, Msr Azze, Dmak ve orta Sriye blgesini Efdale,
Halebi de Zhire vermitir. Msrn bu taksim edilen blgeler ierisinde nemli
ve ayrcalkl bir yeri olduu anlalmaktadr.
290
Ancak, 598-599/1199-1200
yllarnda Nil nehrinin sular ekilmi, zira rnlerin durumu perian olmu, veba
hastal yaylm, gvenlik ve esenlik ortam olumsuz ynde cidd
dalgalanmalara maruz kalmtr.
291

Msrda tasavvufa meylin canlanmasna Melik dilin slih, dindar,
snnete bal, alimleri seven bir zt olmasnn nemli etkisi olmutur.
615/1216da vefat eden dilin yerine olu Kmil gemitir. Kmilde dier
Eyyub hkmdarlar gibi ilim ve edebiyata ilgi duyan, bu ilerle uraanlar
seven bir zt idi. Yine dierleri gibi o da snnetin ihyasna alm, birok ilm ve
din medrese ina ettirmitir ki; bunlarn iinde en mehuru 622/1323te yaptrd
Drul-Hads veya dier adyla el-Medresetul-Kmiliyyedir. Bu medresenin
en byk zellii hadis tedrisatnn yapld ikinci byk kurum olmasdr. Bu i
iin kurulmu ilk medresenin Nureddn Mahmd b. Zengnin Dmakta ina
ettirdii medrese olduu kaydedilmektedir. Melik Kmil bu medreseyi nce hadis
ilmiyle uraanlara, daha sonra da fi fkhlarna vakfetmitir. Bu medresede
hadisle uraan nemli ahsiyetlerden birisi de bnul-Fridin ada olan

289
Vefeytul-Ayn, II, 402; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 35.
290
291
Dirst, 558; ez-Zeyyt, Trhul-Edebil-Arab, 353-354; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 38;
Almul-felsefetil-Arabiyye, 283-284; Abdulcell eleb, bnul-Frid ve m yuklu anhu,
Mecelletul-Ezher, c. 35, sy. 2 (1963), s. 185-186.
60
Abdulazm el-Munzirdir.
292
Melik Kmilin ilme olan dknlne ve ilim
ehline verdii destee ilikin kaydedilen u bilgiler manidardr. Kmil her Cuma
gecesi bir grup ilim adamn arlar, onlarn mzakerelerine itirak eder ve her
trl ilim dalyla ilgili sorular onlara yneltirdi.
293

Eyyub hkmdarlar sadece ilmi, edebiyat ve dini sevmek ve bu ilerle
uraanlar desteklemekle kalmamlar, Kmil gibi bu hkmdarlardan bazlar
ise bizzat kendisi ilim ve edebiyatla uramlardr. Mesel; Kmil birok iir
divnn ezberlemi, Muazzam ise el-Cmiul-Kebr isimli eseri erh etmi ve
aruz ilmine dair bir eser telif etmitir. Eyyubler tasavvufla da ilgilenmilerdir.
yle ki; Eyyublerin asrndan nce sflerin kendi ilerinde grlerine
bavuracaklar, sayesinde sz ve ama birlii edecekleri bir eyhlislmlk
messesesi mevcut deildi. Bu yzden her bir tarikat ve zaviye birbirinden
bamsz hareket ediyordu. Bu durum ise birtakm fitne ve karklklarn zuhur
edip oalmasna sebebiyet vermekteydi. Neticede Salhaddn Eyyub,
Duveyretus-Sfiyye ismini verdii bir dergah yaptrp bana da makam
itibariyle dier eyhlerin stnde bulunacak birisini getirmitir. Bu durum
Msrda h. 9. asrda eitli tasavvuf gruplarn bir bakanlk altnda birletirilip,
bana da Seyyid Muhammed emsuddin el-Bekrnin getirilmesine kadar devam
etmitir. Velyet, bu ztn ardndan olu, eyhlislm Ebus-Surr el-Bekrye ve
ardndan da torunlarna intikal etmitir.
294

Eyyublerin din ilimlerle, tasavvufla ve edebiyatla olan yakn ilgileri asra
isimlerini yazdrm ve isimleriyle o dneme damgalarn vurmu birok ilim
adamnn yetimesine sebep olmutur. bnul-Frid, adalar olan bu alimlerden
bazlaryla deiik vesilelerle grme imkn bulmutur. airin iinde yaad
ilm, edeb ve tasavvuf muhitin nde gelen isimleri unlardr:
Safiyyuddn b. Ebil-Mansr, emsuddn el-Eyk, Saduddn el-Hris,
Kad Emnuddn er-Rekav, Cemleddn es-Suyt, ihbuddn mer es-
Suhreverd, Burhneddn brhm el-Caber, Kad emsuddn b. Hallikn,
ihbuddn b. el-Hiyem ve Necmuddn b. srl. Bu isimleri zikreden bn yas,

292
293
erhu divni bnil-Frid, Marseilles, 15; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 39.
294
61
bunlardan hibirisinin bnul-Fridle ilgili en kk edep d bir cmle sarf
etmediklerini, bnul-Fride kar gyet saygl olduklarn kaydetmektedir.
295

bnul-Frid ile ayn asrda yaam ve onun kendileriyle bizzat grt
isimler ise unlardr: Takva ve zhd ehli bir kii olan Burhneddn el-Caber (.
687/1288), zamannn nemli airlerinden olan ve bnul-Fridin kendisine ho
ve zarif bir iir ile hitap ettii ihbuddn Muhammed b. el-Hiyem (. 685/1286),
Avriful-Marif isimli eserin sahibi olan ve yapt hac ibadetlerinden birisinde
bnul-Frid ile gren nemli mutasavvflardan Suhreverd (. 632/1234), hadis
ilminde sika ve hccet olan ve bnul-Fridin kendisinden hadis rendii,
Kmiliyye medresesinin bakanlnda yaklak yirmi yl bulunmu byk
muhaddis el-Munzir (. 656/1258) dir.
296

bnul-Fridin yaad asra tasavvuftaki felsef grleriyle damgasn
vuran dnemin en nemli ahsiyetlerinden birisi de hi phesiz bnul-Arab (.
638/1240) dir. Onun tasavvuf alanndaki grleri gerek muasrlar gerekse daha
sonraki dnemlerde yaam olan mutasavvflar arasnda bu alanda ortaya
konulmu en etkili ve en nemli grler olarak kabul edilmitir. bnul-Arab,
Msra da gelmitir. O, Msra geldiinde bnul-Fridin et-Tiyyetul-Kubr
isimli kasidesine bir erh yazmak istediini aire iletir. bnul-Frid de senin el-
Futhtul-Mekkiyye isimli kitabn o kasidenin erhidir diye Ona cevap verir.
297

Bu asrdaki tasavvuf eilimin ierisinde yer yer a ve Batnliin izlerine
de rastlanmaktadr.
298
bnul-Frid, ilh akn tesiriyle cezbe hlindeyken
syledii, zahir itibariyle slmn retileriyle elien baz beyitleri istisna
edilecek olursa dnemin Kuran ve Snnet retilerine bal kalan mutasavvflar
arasnda yer almaktadr.
299

1.6. Eitimi, Yetimesi ve Zhde Ynelmesi
bnul-Frid yaamnn ilk yllarn babasnn gzetiminde ve denetiminde
iffetli, dindar, ibadetlerine dkn, zahit ve kanaatkr bir kii olarak geirmitir.
300

295
296
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 40; iru bnil-Frid, 13-14.
297
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 41; iru bnil-Frid, 14.
298
Dirst, 558; ez-Zeyyt, Trhul-Edebil-Arab, 353-354; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 41.
299
Almul-felsefetil-Arabiyye, 283; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 42.
300
ezertuz-zeheb, V, 149; el-Alm, V, 216; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 42.
62
Genlik ve yetikinliinin ilk zamanlarnda dneminin yaygn din, kltrel
eitiminden o da kendi payna deni alm; fi fkh ile megul olmu, bnul-
Askir ve Hfz el-Munzirden hadis ilmi tahsil etmitir.
301
Onun fkh ilmini
kimden aldna dair kaynaklarda aklayc bir bilgiye rastlanlamamaktadr.
Daha sonralar yalnzl ve zhd tercih ederek tasavvuf bir yaam tarzna
ynelmitir.
302
Yaamnn ilk yllarnda yaad asrn hkim din ve tasavvuf
atmosferinin ve babasnn dindar kiiliinin bnul-Fridin nefsinin terbiyesinde,
ruhunun hassaslamasnda ve kalbinin arnmasnda nemli etkileri olmutur.
303

Genliinin ilk dnemlerinde alm olduu eitim ve terbiyenin etkisiyle
zhde ve yalnzla meyleden bnul-Frid, tasavvuf yoluna girmeye hazr duruma
gelmiti. bnul-Fridin hayatnn bu dnemiyle alkal olarak M. Mustafa Hilm,
Suytden naklen bize u bilgileri aktarmaktadr: bnul-Frid byk
fakihlerdendi, fkh alannda hkm verecek lde bu ilmin inceliklerine vakft.
O, bir gn Cuma namazn klmak zere camiye girer, hatibin hutbede cemaate
hitap ettii esnada bir ahsn mrldandn grr ve iinden onu uyarmay
geirir. Namaz sona erip insanlar dalnca mrldanan ahs bnul-Fridi
yanna arr. bnul-Frid, adamn yanna varnca adam, ona aadaki
beyitleri okur. bnul-Fridin zhde ynelmesinde bu olayn ok etkili olduu
sylenmektedir.
304
(Kmil):
.. ` ,.. , ,..` . ` .. . , .. .. `, ' .` ... ..` ` , - .. ' ..`, ` ` _
, ..` , ..` ` ` _, - ..` , ` , .. ` ... , ... ` , ...`, ` . ` _
Allah (c.c) ileri kullar arasnda taksim etmitir. k iir syler, ba
baa kalan ise tesbih eder. mrme yemin olsun ki; tesbih, abidler iin
ibadetlerin en iyisidir. Bu (iir sylemek) ise slah eden kimseler iindir.
305

bnul-Fridin yukarda anlatlan, camide hutbe esnasnda mrldanan kii
ile karlamas ve onun sayesinde zhde ynelmesi daha nce de belirttiimiz

301
ezertuz-zeheb, V, 149; Mucemul-muellifn, I, 301; Almul-felsefetil-Arabiyye, 284.
302
ezertuz-zeheb, V, 149; el-Mutlat, 240; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 43.
303
Sad Abdulhayy, bnul-Frid: Sultanul-akil-ilh, Mecelletul-Ezher, sy. 54/4
(1982), s. 600; Abdulcell eleb, a.g.m., 186.
304
305
63
gibi airin zhde ynelmesinde tek faktr olmayp, belki vesilelerden birisi olarak
deerlendirilebilir. Zira, yetitii aile evresi, kendi tabiat, hlet-i ruhiyesi,
yaad asr ve iinde bulunduu toplum da airin zhde ynelmesine katkda
bulunmutur.
306
Zaten onun i dnyasna tasavvufa ynelmesi iin gerekli
tohumlar daha nceden atlmt. airin insanlardan uzaklamasna, tm benliini
Allah sevgisi zerinde younlatrmasna ve dolaysyla tasavvufa ynelmesine
birden fazla saik neden olmutur denilebilir.
bnul-Frid hayatnn bu dneminde, babasnn izniyle gittii Mustazafn
vadisindeki Mukattam danda harap hlde bulunan bir mescitte kendisini ibadet
ve tefekkre verir.
307
Balangta bir gn ve bir gece kalp babasnn yanna geri
dnen air, daha sonralar nefsiyle olan mcadelesi arttka gnlerce kalmak zere
Mustazafn vadisine doru seyahate kar.
308
Burada kefe ve ilhama mazhar
olma yollarn arayan air, hocas eyh Ebul-Hasen el-Bakkln iaretiyle
Msrdan Hicaza yapaca yolculua kadar ayn hl zere devam eder. bnul-
Fridin torunu, airin divnnn mukaddimesinde dedesinin bu dnemde
yaadklarn yine dedesinin diliyle yle aktarmaktadr: nsanlardan
uzaklaarak yalnzla yneldiim ilk gnlerde babamdan izin alarak Mustazafn
vadisine gidiyordum. Orada insanlardan uzak bir ekilde gnlerce inzivaya
ekiliyordum. Sonra babam ziyaret etmek, gnln alp rahatlatmak amacyla
onun yanna dnyordum. O sralar babam Melik Azzin Msr ve Kahire kadl
grevini yrtmekteydi. Ayn zamanda zamann byk ilim ehlinden idi. Babam
onun yanna dnmden byk sevin duyard. Beni de beraberinde, katld
ilim ve hkm meclislerine gtryordu. Fakat daha sonra inzivaya ekilmeyi
zlyor, tekrar izin alarak babamn yanndan ayrlyordum. Bu ziyaretler,
babama ba kadlk (kadlkudatlk) grevi teklif edilene kadar devam etti. O,
kendisine yaplan bu teklifi geri evirdii gibi kadlk vazifesinden de istifa etti ve
mrnn geriye kalan ksmn Ezher Camiinde geirdi. Ben de inzivaya,

306
Sad Zalm, a.g.m., 707.
307
ezertuz-zeheb, V, 149-150; Mucemul-muellifn, I, 301; Sad Abdulhayy, a.g.m., 600;
el-Mutlat, 240; Almul-Edebil-Abbs, 110; ez-Zeyyt, Trhul-Edebil-Arab, 303;
Uluda ,bnul-Frid, DA, XXI, 40; Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 291.
308
ezertuz-zeheb, V, 149; el-Alm, V, 216; Almul-felsefetil-Arabiyye, 284.
64
Mustazafn vadisine yaptm seyahatime ve hakikat yolundaki yolculuuma
devam ettim, ancak yine de ilhama mazhar olamadm.
309

Yukardaki ifadeler ak bir ekilde bnul-Fridin genliinin ilk
dnemlerinde halktan uzaklaarak kendisini Allaha ibadete verdiini, ayn
ekilde onun yetimesinde babasnn verdii tasavvuf terbiyenin yan sra,
babasyla birlikte devam ettii ilim ve hkm meclislerinin ve devrinin yaygn
ilim ve kltr atmosferinin ne denli etkili olduunu gstermektedir.
bnul-Frid, Mustazafn vadisine yapt seyahatlerin birinden dnerken
Kahirede bulunan Medresetus-Suyfiyyeye
310
urar ve orada tertibe riyet
etmeden abdest alan yal bir adam grr. Bunun zerine bnul-Frid bu zta
ald abdestin er usule uygun olmadn sylemek suretiyle mdahale eder.
Yal adam bnul-Fride bakarak orada unu syler: Ey mer! lham sana
Msrda deil, Hicazda, Allahn erefli kld Mekkede nasip olacaktr. Oraya
ynel, artk ilham vakti gelmitir der. Bu szlerden dolay ok aran bnul-
Frid, yal adama Mekke ile bulunduu yer arasndaki mesafenin ok uzun
olduunu, hac aylar dnda da oraya gidecek ne bir kervan ne de bir yol arkada
bulabileceini syler. Yal adam eliyle iaret ederek, te Mekke, nnde
duruyor.der. Rivyete gre bnul-Frid o yne baktnda Mekkeyi karsnda
grr ve yal adamdan ayrlarak Mekkeye ynelir. bnul-Frid Mekkeye
varncaya kadar Mekkeyi grmeye devam eder.
311
Kaynaklarn bildirdiine gre
bnul-Fridi keif ve ilhamn gelecei yere ynlendiren ve evliyaullahtan biri
olan bnul-Fridin hocas eyh Bakkl, Melmet
312
merebine mensup

309
Divn, Msr 1290, 7; erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 4-5; Marseilles, 6-7; Dirst, 556;
310
Medresetus-Suyfiyye: Sultan Salhaddn Eyyubnin Hanef mezhebinin retilmesi iin
Kahirede at ilk medresedir. Bkz. bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 46.
311
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 5; Marseilles, 8; Dirst, 556; Almul-Edebil-Abbs,
110; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 46.
312
Melmet: Yerme anlamna gelmektedir. K. Kerimde Hibir knaycnn knamasndan
korkmazlar (el-Mide, 5/54), yet-i kerimesinde de anlatld gibi knayanlarn knamasndan
ekinmeden doru yolda yrmektir. Melm veya Melmet ise; Melmet merebini tercih eden
kimse demektir. Melmetlii ilk kez Niaburda Hamdun Kasar (. 271/884) yaymtr. Melmet
merebini tercih edenler, kendilerini halktan ayracak sf, hrka ve ta benzeri kyafetler
giymezler. Sflerin genellikle aka icra ettikleri ibadet, zikir, sem ve vecd gibi hususlar ve
zellikle nafile ibadetleri gizli tutarlar. Melm, farz terk etmemek, haram ilememek artyla
zellikle halkn knamasna yol aan hususlar bilerek ve isteyerek yapar. Yerleik tre, gelenek ve
greneklere aykr hareket eder. Levm edile edile, knana knana nefsini ezeceine ve yola
getireceine inanr. Bkz. Uluda, TTS, 239-240; Cebeciolu, TTDS, 424.
65
olmasnn bir gerei olarak abdest alrken tertibe riyet etmemitir. Zikri geen
kssada bnul-Fridin hocas ve mridi olarak bahsedilen eyh Bakkln
ahsyla ve ismiyle ilgili kaynaklarda detayl malmat bulunmamakla birlikte
onun isminin, eyh Ebul-Hasen Al el-Bakkl olduu sylenmektedir.
313
Bu
ahsn, bakla ticaretiyle megul olmasndan dolay daha ok el-Bakkl adyla
anld kaydedilmektedir.
314

1.7. Hicaz Hayat ve Msra dn
bnul-Frid, hocas eyh Bakkln iaretiyle Msrdan Hicaza gitmitir.
Hicaza gelmesiyle yaamnn en nemli blmne de bylece balam
olmaktadr. Zira onun, hayatnn bu deminde Mekke vadilerinde ilham ve kefe
mazhar olmak iin Allaha doru yapt manev yolculuk meyvesini verecektir.
bnul-Fridin hayatnn bu dnemine keif ve ilham dnemi demek de yerinde
olacaktr. Onun Hicaz hayat, 613/1215 ile 628/1230 yllar arasnda gemitir.
315

bnul-Frid, mrnn son eyreinin on be yln Hicazda Mekke
vadilerinde insanlardan uzak bir ekilde srekli seyahat ederek geirmitir.
316
O,
bu durumunu aadaki beyitlerinde yle dile getirmektedir (Tavl):
, - ` .. ` - ` :.., , ..` . ` .. ,

, .. ` - _ .. _.. = ` .` .. ..

Sana olan sevgim dostlarmla vuslattan beni uzaklatrd, yaadm
srece ailem ve akrabalarmdan ilikiyi kesmeyi bana sevdirdi.
317

_.. ,` _ ' ` ..` ` , .. ` ,` _ ' ` .. .. `, ' , ` -.. . , - .., ` _ , .. , , ..
Drt eyin benden uzaklamas beni evimden uzaklatrd, (bu drt ey)
genliim, aklm, neem ve salm(dr) .
318

. _. ., .` .~` , ' .` ,

.` - , .` ` . ` ' `- , , ,

313
314
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, a.y.
315
Mirtul-cenn, IV, 576; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 48.
316
Schimmel, slmn Mistik Boyutlar, 291-292.
317
Cilul-mid, 44.
318
Cilul-mid, a.y.
66
Vatanmdan uzaklatktan sonra le alr oldum, insanlardan
uzaklaarak yalnzlkla arkada oldum.
319

air, yukardaki beyitlerinde, ilh ak uruna dostlarndan, ailesinden,
yurdundan ayrldn, sonunda genliini, akln, neesini ve saln da
kaybettiini dile getirmektedir.
Mekke vadilerinde fethe
320
ve ilhama mazhar olma uruna yapt
seyahatler neticesinde hocas eyh Bakkln da iaret ettii gibi kendisine
vridat
321
gelmeye balamtr. Kaynaklarda fetih dnemi olarak adlandrlan
322

bu dnemde kendisine varidatn gelmesiyle ilgili olarak air, aadaki beyitleri
sylemitir (Haff):
.. -,` _ .. , ` _` , _ _ .. .., ..` .. ...` _ . , ..
... , ... , ~ , ,` ,... _ ... _ , ` _ , , .... , .... ,
..` , ..` ' ..,, . .. .. ` ` _ , .., ` _` .. , ` ..` ..` ,
Ey gece arkadam! Beni mutlu etmek istiyorsan, Mekkede (geen gzel
gnleri) terennm ederek ruhumu rahatlat!
Mekkenin doruklar benim yolum, topra trm, pnar da alm ve
susuzluumu giderdiim yerdir.
nsiyetim ve kuds-i mircm (kemltm) orada (Mekkede) oldu,
(oradaki) makmm, Makm- brahimdir, kalb fethim de orada balamtr.
323

bnul-Fridin Hicaz hayat keif, ilham ve fetihle dolu, tasavvuf yn
kadar bu dnemde nazmettii, bedev izleri
324
ve Hicaz tarzn beyitlerinde

319
Cilul-mid, 44.
320
Fetih: bnul-Fridin riyazet ve ibadetlerle nefsiyle yapt mcadelesinin sonunda elde ettii
kalb mahedeler, ilh ilimler ve manev ilhamlardr. Tasavvuf bir kavram olan fetih ile ilgili
aklamalar ikinci blmde yer alan Makam ve Hallerle ilgili Temalar bal altnda
verilecektir.
321
Varidat: kalbe gelen ilh feyz ve ilhamlardr. Bkz. Uluda , TTS, 367.
322
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 5; Marseilles, 7.
323
Divn, Beyrut 1879, 66.
324
Bedev airler, iirlerinde mekan isimlerine oka yer verirler. Bkz. Furat, 64-70. bnul-
Fridin iirlerinde de zaman zaman mekan isimlerine rastlamak mmkndr. Bu ynyle airin
iirlerinin bedev izler tadn sylemek mmkndr.
67
yanstt iirleriyle de nem arz etmektedir.
325
Zira air, hem bu dnemde hem de
Hicazdan Msra dndkten sonra nazmettii ve Hicazdayken zevkle geirdii
gnlerini sitayile and iirlerinde o blgenin tasvirlerine nemli lde yer
vermitir (Tavl):
` _.. . _` ,.. ... - ` .. .. , ` ` ,.. , ' ' _ .. ..` - , ` .. ` .. ` _ ` _.. ,
avr tarafndan parldayan bir imek mi akt? Yoksa, Selmnn
yznden peeler mi kalkt?
326

Beyitte geen avr kelimesi, Hicaz blgesinde bir yerin addr. air
matlan verdiimiz bu kasidesinde arkadalarn ve Hicazda yaad hayat
eitli ynleriyle tasvir etmekte, orada geirdii gnleri hasretle yd etmektedir. O
ayn kasidenin ilerleyen beyitlerinde yle demektedir (Tavl):
... ' ... . ` , - , , ... `, ...` , ` , .. , , ..` ` , .. _ ` .. - ' ` _ ... .
` . ` , ... ` .. .. . `, ,.. .. , ..` ` , .. , ` , .. , = .. , .. ~ ` _
, , .. , _ ...` - ` , ., , , ` - ... , ` ... ` , ` , , ..., ' ...` ` ` , , ... ... ` _
Belki dostlarm Mekkede (ki) Selmay anarak yrekleri serinletirler,
Geip giden geceler belki bir gn dner de, bylece onu bekleyen sevinir,
Hznl ruhum sevinir, l ruhum can bulur, zleyen kavuur ve dinleyen
de lezet alr.
327

airin hayatnda nemli yeri olan Hicaz dneminin etkileri onun iirlerine
Msra dndkten sonra da aksetmeye devam etmitir.
328
airin Hicaz sonras
Msrda nazmettii beyitlerde bu etkilere rastlamak mmkndr (Kmil):
.., _ .. . , ` - .. . ` , ..` . ` .. _ ..` ` _ .. , - _ . ..` - ` , . , - ` , .. .
` , ` ... ... . , ... . _ _ ` , ... ... ` ... , ...` .
, , .. . . ' ..` , .. _ ` .. .... ` , ` , ` .... _ .... = .

325
Sad Zalm, a.g.m., 715; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 48; Rd Al Hasen, a.g.m., 123.
326
Divn, Beyrut 1879, 84; Cilul-mid, 182.
327
Divn, Beyrut 1879, 85; Divn, Beyrut 2003, 99.
328
68
, .. .. .. ` , .. ` .. ` , ` , ... ... . - ... ` , ... - .
, .. , ` .. ` , ..`, . ..`, .. , .. ` ` ..` , .. . ..., .. .
Ey hrn deveye binen! Emeline nil olasn. Eer tal araziye urarsan
Dric vadisinin tepelerine doru ynelerek ve Vasa ovasndan saa saparak
korulua ynn evir. Sel dandaki lgn aacna vardnda (oradan) en-
Negya, (ardndan) er-Rakmeteyne, Lelea ve (sonra da) eza (dana)
ulanca, onun dousundaki el-Alemeyn (isimli iki tepenin bulunduu
yerden)den geni Hilleye ynel. Ve oradaki kumsaln sahipleri olan marifet
ehline, bu hasta, mutsuz ve garip an selamn syle.
329

Yukardaki beyitlerde de aka grld zere air, Hicaz blgesindeki
dostlarndan ayr kalnn acsn dile getirdii beyitlerinde mekan isimlerine
oka yer vermitir. Onun mekan isimlerini bu kadar oklukla bir arada zikretmesi
iirindeki akcl engellememitir. nk o, Hicazda kald sre ierisinde
tasavvuf ynden kendisini gelitirirken ayn zamanda airliini de glendirmi
ve iirlerinin bir ounu burada nazmetmitir.
330

bnul-Frid, hocas eyh Bakkaln, lm deindeyken kendisini
manen armas zerine Hicazdan Msra dnm, hocasn lmeden nce
grme imkann bulmu ve vefat ettiinde de hocasnn vasiyeti zere onun cenaze
namazn kldrmtr. eyh, daha sonra airin de vafat ettiinde defnedilecei bu
gnk adyla Karfe Kabristanndaki rd isimli yere defnedilmitir.
331
air,
629/1231 ylna rastlayan bu olaydan sonra Hicazdan Msra dn yapmtr.
332

1.8. Fetih Dneminin Sona Ermesi
bnul-Fridin Msra dnyle Hicazdayken keif ve ilhamlara mazhar
olduu Fetih dnemi sona ermitir. airin Hicaz sonras yaamna damgasn
vuran en nemli husus, onun bu blgeden ayrlmas sebebiyle devaml surette
duyduu hzn ve kederdir. air, dostlaryla geirdii gzel gnlerin sona

329
Divn, Beyrut 1879, 59; Divn, Beyrut 2003, 9-10.
330
ezertuz-zeheb, V, 150; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 51.
331
Divn, Msr 1290, 8-9; el-Alm, V, 216; Mirtul-cenn, IV, 576; Mucemul-muellifn, I,
301; Dirst, 557.
332
69
ermesinden doan zntsn iirlerine yanstmtr. O, Msra dndkten sonra
Hicazda geirdii mutlu gnleri hasretle yd ettii beyitlerinde yle demektedir
(Kmil):
.., ' ..` , .. ` , .. - , ..` . ` , ... , ` _... ~ ` , , ... ` ...` ,` , -
..` ..` ` ` , .. .. ` ~ , .. ..` ' .. .. ` . , - ' ` _ .. ` . ` , , .. -
, ` , ` ` ,... ' ..., ... ' ` ` .. ..` ` , ,.. ..., ~ ` ., ` , .. -
, ` ` ..., .. _ .. ..` , ` , ' ..` , ' ` . ..` - .. , .. - -
.. . , .. ..`, . .. ` . .. - ` _ _ ... ` . , ... , , ... , ' ` , , ... -
- ` , . - . , _ ~ . , .` . . . .. ` _ , , .. . .., ` .. -
, ' ` ... , ' _ ... , , ... ~ - ... , ~ , ... , , _ ` ... , , ...` , , ... -
, .. .. _ .. ` , . , ~ .. , ' ..`, ..` .. ` . ..` ., ` , .. -
Ey dostlarm! Size kavumay uman kii iin bir mit var m ki onun
gnl rahat etsin.
Gzmden kaybolduunuz (gnden) beri Msr diyarnn her yann
dolduran bir fignm vardr.
Sizi hatrladmda bu hatrann verdii neeyle sanki arap iirilmi gibi
yalpalyorum.
Benden hatranz unutmu gibi gzkmem istendiinde, gnlmn buna
kar ktn gryorum.
Gecelerimizi neeyle dolduran komularla geen gnlere selam olsun.
O koruluk benim yurdum, stleen aacnn (ok olduu Necid) sakinleri,
can yoldam ve orann pnar da serbete suya kandm yerdir.
Orann halk, arzuladklarm, hurmalarnn glgesi nee kaynam ve
vadilerinin kumlar ise dinlendiim yerdir.
Yorgunluktan dolay mutlu olduum o tatl gnler ne gzeldi.
333

333
Divn, Beyrut 1879, 62-63; Divn, Beyrut 2003, 79-80.
70
airin Msra dndkten sonra Hicaz gnlerini iirlerinde bu lde
zlemle dile getiriyor olmas onun, Hicaz sonras yaamnda memnun olmad
bir takm deiikliklerin olduunu akla getirmektedir. air, gelecek beyitlerinde
dnya zevklerine daldndan, dnyev ilerin kendisini megul ettiinden ve bu
sebeple vridatnn kesilmesinden bahsederken bu memnuniyetsizliine iaret
etmektedir (Haff):
` .. ` .. , ` - .. = , ..` - ` . , _ ... , ... ` , ... ` ` ' ` , _
... ` , ..., ` ` _ ` , ... . , ... ` ,

... ' _ . ...` , ... ' ` ... ,

Zevkler beni Ondan uzaklatrd. Vridatm kesildi ve zikirlerim de
devam etmedi.
Ah! Keke zaman geri dnmeye msaade etseydi. te o zaman bayram
(gibi) gnlerimin bana geri dn olabilirdi.
334

1.9. Hayatnn Son Zamanlar ve Vefat
bnul-Frid, Msra dndkten sonra babas gibi Ezher Camiinde
insanlara din konularda ve zellikle de tasavvuf ve zhd konularnda sohbetler
yapmaktayd. O sralar Msrn idaresinde Eyyb hkmdarlarndan Melik
Kmil bulunmaktayd. O, ilim a bir insand. Edebiyat ve zellikle de iiri ok
severdi. O, bnul-Fridi ancak hayatnn son demlerinde tanma imkan
bulmutu.
335

Melik Kmil, edebiyat ve iire olan ilgi ve sevgisinden dolay zaman zaman
edebiyat meclisleri dzenler ve kendisi de bu meclislere katlrd.
336
Bir gn onun
tertip ettii bir mecliste, nazmda en zor kafiyenin hangisi olduu hakknda
tartma yaplmaktayd. Kmil, en zor kafiyenin Ya harfi olduunu ileri srm
ve meclistekilerden sonu skin Ya harfiyle biten iirler okumalarn istemiti.
Meclistekilerin hemen hepsi hafzalarndaki istenen kafiyedeki iirleri okurlar fakat
okunanlar arasnda en uzun olan bile on beyti gemez. Bunun zerine Kmil:

334
335
Divn, Msr 1290, 23; el-Alm, V, 216; Mucemul-muellifn, I, 301; Almul-felsefetil-
Arabiyye, 284.
336
71
Ben sonu skin Ya ile biten elli beyitlik bir kaside biliyorum der ve bu
kasideyi meclistekilere okur.
O esnada mecliste bulunan Melik Kmilin zel ktibi Kad erefuddn,
sz alarak: Ben, ayn kafiyede yz elli beyitlik bir kaside biliyorum der.
Bu szler zerine aran Kmil, zel katibine yle der: Ey erefuddn!
Sen, chiliye ve slm dnemde nazmedilmi divnlarn hemen hepsini
ktphaneme getirmeye almtn. Ben, bu divnlarn ierisinde ok sevdiim
skin Ya ile biten ve elli beyti geen bir kasideye rastlamadm. Bahsettiin u
yz elli beyitlik kasideyi oku da dinleyelim.
Bunun zerine erefuddn de bnul-Fridin ilk beyti aadaki gibi olan
kasidesini okur (Remel):
` .. ~ .., ,.. =, ... ~ . .. ` .. ~ ... _.. ` _` ,.. .. ` `
Ey nimetler ihsan ederek develeri sren, lleri sratle kateden, ynn
Tay kabilesinin kum tepelerine evir.
337

Kasidenin tamamn dinledikten sonra, beenisini ifade eden Melik Kmil,
kasidenin kime ait olduunu sorar. zel ktip de okuduu kasidenin bnul-Fride
ait olduunu syler. Bunun zerine Melik, erefuddnden air hakknda bilgi alr.
Nerede yaadn vs. sorar. O da airin bir sre Hicazda bulunduunu ancak
yakn zaman nce Msra dndn ve u sralarda Ezher Camiinin hitabet
salonunda dini ve tasavvuf konularda halka sohbetler yaptn syler. Bunun
zerine Melik, birtakm hediyelerle zel katibini airin yanna gndererek onu
edebiyat meclislerine davet eder. Ancak hediye kabul etmeyen ve zellikle devlet
erknna kar mesafeli duran bnul-Frid, bunu kabul etmez. Bu tavrlaryla air,
Melik Kmilin merakn iyice celbeder. Bunun zerine Kmil, davetine icabet
etmeyen airi ziyaret etmek zere ehre gelir ancak airi yerinde bulamaz.
338

337
338
Divn, Msr 1290, 22-25; Divn, Msr 1322, 3-4; erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 15-16;
el-Alm, V, 216; Mucemul-muellifn, I, 301; bnul-Frid vel-hubbul-lh, 52-53; Almul-
Edebil-Abbs, 110; Almul-felsefetil-Arabiyye, 284.
72
air, Hicaz dnnde zellikle ramazan aylarnda uzlete ynelir, vaktini
oru ibadeti ve tefekkrle geirirdi. Mukattam da, onun erbainiyyat denilen krk
gnlk ibadet ve uzlet iin en ok tercih ettii yerlerdendi.
339

skenderiyede bir sre kalan bnul-Frid, burada hastalanr ve Kahireye
tekrar geri dner. airin rahatszlandn haber alan Melik, onun iin mam
finin kabrinin bulunduu trbenin kubbesi altnda bir mezar hazrlatmak
zere airden izin ister. Ancak buna rzasnn olmadn belirten air iin ayr
zel bir trbe yaptrmak zere tekrar onun msaadesine bavuran Melik, yine ayn
olumsuz cevab alr.
340

Hayatnda, dnya malna ve insanlarn iltifatlarna nem vermeyerek zhd
arlkl bir yaam tercih eden bnul-Frid, yukarda anlatlanlardan da
anlalaca zere muhatab bir sultan bile olsa gnderilen hediyelere ve yaplan
iltifatlara pek ehemmiyet vermemi ve mmkn olduunca bylesi durumlarla
karlamamak iin kendisini insanlardan uzak tutmaya zen gstermitir.
Hicaz dn, 628/1230 ile 632/1234 yllar arasndaki mrnn son 3-4
yllk kalan ksmnda divnnn tertibini de tamamlayan
341
air, son gnlerini
Ezher Camiinde geirir ve bu srada toplumun her kesiminden insanlarn akn akn
ziyaretine urar.
342
air, bn Hallikn, bn ys, bnul-mad ve torunu eyh
Alnin ittifakla bildirdiine gre 2 Cumdell 632 (23 Ocak 1234) tarihinde 56
yanda Kahirede vefat eder.
343
bnul-Frid, vefatnn ardndan, vasiyeti zerine
Msrda Mukattam dann eteindeki Karfe Kabristannda bulunan rd isimli
yerde topraa verilmitir.
344
Cenazesine katlan ok sayda insan onun nn
tamak iin birbirleriyle yarmlardr.
345

339
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 7-11, 17; Dirst, 558.
340
Divn, Msr 1290, 25; erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 16.
341
bnul-Frid vel-hubbul-lh, 53.
342
Divn, Msr 1290, 23; ezertuz-zeheb, V, 150; el-Mutlat, 240; ez-Zeyyt, Trhul-
Edebil-Arab, 303; bnul-Frid vel-hubbul-lh, 53.
343
Divn, Msr 1290, 34; Divn, Msr 1322, 6; erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 14;
Marseilles, 21; ezertuz-zeheb, V, 153; el-Alm, V, 216; Kefuz-zunn, I, 365; Vefeytul-
ayn, III, 472; en-Nucmuz-zhira, V, 288; Mznul-itidl, III, 215; Mirtul-cenn, IV, 79; el-
Bidye ven-nihye, XIII, 143; el-Muhtasar, III, 157; Siyeru almin-nubel, XXII, 368; Cilul-
mid, 7; Dirst, 556; Mucemul-muellifn, I, 301; el-Mutlat, 240; Almul-felsefetil-
Arabiyye, 283; Tabaktul-evliy, 465; bnul-Frid vel-hubbul-lh, 54; Sad Zalm, a.g.m.,
715; Sad Abdulhayy, a.g.m., 601.
344
Tabaktul-evliy, 465; Uluda ,bnul-Frid, DA, XXI, 41.
345
erhu divni bnil-Frid, Msr, I, 14; bnul-Frid vel-hubbul-lh, 54.
73
airin kabri, Memlklu hkmdr Sultan nl zamanna kadar uzun sre
etraf evrilmeksizin ve zerinde herhangi bir trbe veya kubbe yaplmakszn
ylece kalmtr. Trk Hkmdar Timur el-brahm ve olu Berkuk en-Nsr,
onun kabrini ziyaret etmi, orada namazlarn klm, ardndan fakirleri doyurmu
ve onlara tasaddukta bulunmulardr. Onlar, daha sonra airin kabrinin bakmn
yapmas iin bir hizmetli tayin etmilerdir (860/1455).
346

Memlklu idarecilerinden Seyf Berkuk (877/1472) da airin adna kurulan
vakfa nezaret edecek birisini atam, kendisi de mbarek gn ve geceleri onun
kabrinde geirmeye zen gstermitir. Sultan Kaytbay, saltanat ele alncaya
kadar durum bu haliyle devam etmitir. Sultan Kaytbay tahta knca, Berkuku
am Naibliine, olunu da onun yerine atamtr. Daha sonralar bnul-Frid
adna Seyyid hn el-Halvetnin mescidinin yaknlarna bir mescit ina
edilmitir. Berkuk en-Nsr, airin adna yaplm mescitle zel olarak ilgilenmi,
mescidin zerine drt stun zerine oturan, gzel ilemeli ta bir kubbe
yaptrmtr. Daha sonra 1173/1759 ylnda bu kubbeye, hac emiri Kazdal Ali
Beyin mescidi de eklenmitir. bnul-Fridin mescidinin dou tarafnda bulunan
bu mescidin ykk kalntlar gnmze kadar ulamay baarabilmitir.
347

bnul-Fridin mescidinin u anki hliyle yapmn, Hidiv smailin kz,
Cemle Fadle Hanm gerekletirmitir (1307/1889). Cemle Fadle Hanm,
1305/1887 ylnda vefat eden olu iin de airin mescidinin yanna byk bir
kubbe yaptrmtr.
348

1.10. Keif ve Kerametleri
Kelime olarak kerem, ihsan, ltuf gibi manalara gelen keramet, tasavvuf
bir kavram olarak sflerin hayatlarnda grlen harikulde olay ve
davranlardr.
349
Keif ise aa karma, perdenin almas, rtl olan ama ve
sezme gibi anlamlara gelen bir kelime olup tasavvufta riyazet ve tasfiye yoluyla
sfnin kalp gznn almasn ifade eder.
350

346
347
348
bnul-Frid vel-hubbul-lh, 54-55.
349
Uluda, TTS, 208-209; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 156; Eraydn, a.g.e., 123.
350
Uluda, TTS, 210.
74
bnul-Fridin hayatnn anlatld biyografi kitaplarnda aire atfen baz
keif ve keramet trnden olaylara yer verilmektedir. Bunlardan bazlar yledir:
Melik Kmil, tanmak ve tertip ettii edebiyat meclislerine davet etmek
zere zel ktibi Kad erefuddni beraberinde bin dinarla birlikte o sralar Ezher
Camiinin mtemilatnda ikamet eden bnul-Fridin yanna gnderir.
erefuddn yola kmadan nce bir an tereddt eder ve bnul-Fridin bu altnlar
kabul etmeyeceini ne srerek Melikten kendisini bu grevden muaf tutmasn
ister. Melik srar edince ve erefuddn de bu grevi yerine getirmekten baka are
bulamaynca Ezher camiine doru yola kar. erefuddn oraya vardnda
bnul-Fridi kapda bekler vaziyette bulur. bnul-Frid, hemen sze balayarak
yle der: Ey erefuddn ! Sen ne hakla benim adm sultann meclisinde
anarsn? Altnlar ona geri ver ve bir sene boyunca da benim yanma urama.
351
bnul-Frid ile erefuddn arasnda geen bu olay daha sonralar onun
ferasetiyle veya Allahn onun kalbine verdii ilham sayesinde baz olaylara
muttali olmasyla izah edilmitir.
bnul-Frid ile ilgili anlatlan olaanst olaylardan biri de onunla
Suhreverd arasnda gemektedir. eyh Al, bnul-Frid ile Suhreverdnin
Harem-i erifteyken aralarnda geen olay yle anlatmaktadr: Suhreverd bir
gn tavaftayken byk bir kalabalk grr. O esnada bnul-Fridin de orada
olduu haberini alr ve onu grmeyi arzular. Sonra kendi kendine yle der:
Acaba! Ben, Allah katnda u insanlarn benim hakkmda zannettikleri gibi
miyim? Acaba! Bugn sevgilinin huzurunda anldm m? O esnada bnul-Frid
belirir ve ona yle der: Ey Suhreverd! Mjde sana! zerindekileri kar, sen
anldn ve sendeki erilik kaldrld.
352

Daha nce de ksmen deindiimiz benzeri bir olay da bnul-Frid
Hicazdayken Msrda bulunan eyhi Ebul-Hasen el-Bakkln vefat edecei
zaman bnul-Fridi, kendisinin tehiz, tekfin ve defin ilemlerini yapmak zere
armas esnasnda meydana gelmitir. Hicaz ile Msr arasndaki uzak mesafeye

351
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 73-74.
352
75
ramen bnul-Frid, hocasnn durumunu hissetmi ve onun vasiyetini yerine
getirmitir.
353

Ayrca bnul-Fridin Mekkenin vadilerinde yolculuk yaparken vahi
hayvanlarla arkadalk ettii rivyet edilir.
354
Onun, Mekke ile on gnlk yrme
mesafesindeki bir vadide konaklad ve bu vadiden her gn Harem-i erife be
vakit namaz klmak zere geldii, ayrca geli ve dnnde kendisine byk bir
aslann elik ettii ve ona, ey efendim! Bininiz, dedii ve bnul-Fridin de o
hayvana hi binmedii rivyet edilenler arasndadr.
355

Tm bunlarn tesinde ilgin bir kssada ise bnul-Fridin, mrnn son
anlarnda Allahu Tely grd ve daha henz dnyadayken ryetullaha erdii
anlatlmaktadr. Burhneddn el-Caber, bnul-Fridin oluna, babasnn
vefatndan nce yannda bulunurken hid olduu olaylar yle anlatmaktadr: el-
Cabernin anlattna gre, lecei esnada bnul-Frid, cennet bahelerini grr
ve cennetin tesini arzuladn syler. air bu arzusunu u son dizelerinde yle
dile getirir (Bast):
. .. . ` , .. .. ..` - ` . ..` ` , .. .. ` _ ' ..`, ` . .. ` .. . ` , ` ` . ' ..`,
' ` ..` , ~ .. , ` . ` _ .. -, , .., _ .. , .. , ` , ' ..` - ` , ' ..` . . ' ..` -
Eer, sizin katnzda aktaki makamm(n karl) bu grdm ise,
(geen) gnlerimi zayi etmiim.
Bir zaman ruhumun elde ettii arzum, bugn sanrm, bir rya imi,
356

el-Caber, bnul-Fride dnerek bu byk bir makamdr, dediinde,
bnul-Frid ona yle cevap verir: Ey brahim! Rbiatul-Adeviyye bir kadn
olduu hlde yle diyor: Ey Allahm! Senin izzetin hakk iin yemin ediyorum
ki; ben, ne senin ateinden korktuum iin, ne de cennetini istediim iin sana
kulluk ettim. Sadece senin yce ztna olan saygm ve sana olan sevgimden tr
sana ibadet ettim. Bu benim istediim makam deil, ben mrm Ona ulamak
uruna geirdim. el-Caber, onunla ilgili u ekilde bir anekdota yer vermitir:

353
354
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 76; Abdulcell eleb, a.g.m., 187.
355
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 76; Abdulcell eleb, a.g.m., 187.
356
76
gkle yer arasnda sesini duyduum fakat kendisini gremediim birisi yle
dedi: Ey mer! Ne istiyorsun? O da bunun zerine yle dedi (Tavl):
' ` _ ` , , .. ` .. ~ .. ..` : .. = , , .. ` , .. ` .. . ` ., ` , .. ~ .. .
Senden ayrlm ok uzun srd. (Artk,) Cemlini grmek istiyorum. Bu
hedefim uruna da nice kanlar dkld.
357

air, bu beytinde, Allaha kavuma yolunda bir hayat geirdiini ve bu
srenin artk kendisi iin yeterince uzadn, bir an nce Ona kavumak ve
cemlini mahede etmek istediini dile getirmektedir. Allaha kavuma ve Onun
cemlini mahede etmenin bedelinin ok ar ve bunun bir kii iin ne derece zor
olduunun da farknda olan air, istedii eyi elde etmek iin nice insanlarn
canlarndan olduunu syleyerek bu uurda kendisinin de lmeye raz olduuna
iaret etmektedir.
el-Caber diyor ki: bundan sonra yz nee iinde parldad, tebessm
etti ve sevinli bir ekilde vefat etti. Bundan, istediinin kendisine verildiini
anladm.
358

bnul-Fridin ryasndayken Hz. Peygamberden nesebiyle ve et-
Tiyyetul-Kubr isimli kasidesiyle ilgili bilgiler almasn da bu cmleden
rivayet edilen haberler erevesinde deerlendirmek mmkndr.
Kendi anlatmna gre bnul-Frid, Hz. Peygamberi bir gn ryasnda
grr ve Hz. Peygamber ona nesebini sorar. air de nesebinin Ben Sada
dayandn syler. Ancak Hz. Peygamber ona yle diyerek karlk verir:
Hayr, sen bendensin, nesebin bana baldr. bnul-Frid, Ey Allahn
Resul! Ben, babamdan ve dedemden rendiime gre nesebimin Ben Sada
dayandn biliyorum, der. Bunun zerine Hz. Peygamber sesini ykselterek:
Hayr, sen bendensin, nesebin bana baldr der. bnul-Frid

de bunun
zerine: Doru syledin ey Allahn Resul der.
359

357
Cilul-mid, 43.
358
erhu divni bnil-Frid, Msr 1319, I, 13; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 77;
359
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 78-79;
77
Buna ramen air, Hz. Peygambere olan ballnn akrabalktan ok,
muhabbet yn itibariyle olduunu ve bu ekildeki balln da dierinden daha
gl olduunu yle dile getirmektedir (Remel):
,.. _` ,.. .. ` . ,.. ' ` . .. .. .. ` , , ` .. . .. ` ' .. , , `
Aramzda, sevgi yolundaki ballk, ana-babadan gelen nesep
ballndan daha kuvvetlidir.
360

Bir baka defasnda Hz. Peygamber, bnul-Frid
e ryasnda et-
Tiyyetul-Kubr kasidesine ne ismini verdiini sorar. O da cevaben
Levihul-cenn ismini verdiini syler. Hz. Peygamber de, hayr onu
Nazmus-sulk diye isimlendir der.
361

bnul-Fridin ryasnda Hz. Peygamber ile grerek Ondan yukarda
zikredilen konularda bilgi almasn, airin mahzar olduu keifler cmlesinden
saymak mmkndr.
1.11. Tasavvuf Kiilii
bnul-Frid, tam anlamyla mutasavvf bir Arap airidir. Zira o, hayatnn
tamamn baka hibir eye ilgi duymadan yalnzca ilh ak terennm ederek
yaamtr. air, bir beytinde divnnn mihverini tekil eden ilh ak, tasavvufta
kendine yol edindiini yle ifade etmektedir (Tavl):
, ` . - ` . . . . ` . , . .. ` . , ` , .. ..` ` ` ... _ ..
Aktan baka gideceim bir yolum yoktur. Ve ben o (yolumdan) bir gn (
bile) sapsam dinimden ayrlmmdr.
362

.. ` . ,.. = - ` ,.. , .. .. , _ .. ..- _ ~ , .. ` , , .. . ` , ` . , , ` ..
Eer gnlme hata ile senden baka bir istek gelecek olsa kendimi
dinden dnm (gibi) sayarm.
363

360
Divn, Beyrut 1879, 7; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 79;
361
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 79;
362
Cilul-mid, 57.
363
Cilul-mid, 57.
78
Aslnda bnul-Fridin Allaha olan sevgisinin temellerini Kuran ve
Snnette bulmak mmkndr. Zira Kuran- Kerimde Allahu Tel (c.c.) yle
buyurmaktadr: Allah yle bir kavim getirecek ki, Allah onlar sevecek; onlar
da Allah sevecekler.
364
Bir baka ayette ise yle buyrulmaktadr: man
edenlerin Allah sevgisi daha kuvvetlidir.
365
Ayrca bir kuds hadiste ise Allah
(c.c.) yle buyurmaktadr: Kim benim veli kuluma dmanlk ederse ben de ona
harp iln ederim. Kulum farz ibadetlerle yaklat kadar baka hibir eyle bana
yaklaamaz. Nfile ibadetlerle de bana yaklamaya devam eder. O kadar ok
yaklar ki ben onun gren gz, iiten kula, tutan eli, yryen aya olurum.
Artk o benimle grr, benimle iitir, benimle tutar, benimle yrr. Byle bir kul
bana snrsa onu korurum, benden bir ey isterse dileini yerine getiririm.
366

Tasavvuf erbab Allaha olan sevgilerini ve Allahn da kendilerini
sevmesini daha sde anlamyla ilh ak yukardaki yetler ve hadis-i erif ile
temellendirirler.
bnul-Frid eitli siyas, felsef ve tasavvuf dncenin youn olarak
cereyan ettii bir ortamda yaam ve duygularn byle bir ortamda dile
getirmitir. slm dnyasnda, airin yaad asra kadar alt asrlk tasavvuf, fikr
ve kltrel bir birikim sz konusudur. air de bu birikimden etkilenmi ve
iirlerinde bu birikimin stlahlarna okca yer vermitir. airin tasavvuf
dncelerini dneminin yaygn olan vahdet-i vucd literatrn kullanarak
dile getirmi olmas ou zaman iirlerini erh edenler tarafndan kendisinin de
vahdet-i vucd ekolne mntesip olduu zannna kaplmalarna sebep olmutur.
1.11.1. Vahdet anlay
bnul-Frid yaad hayat, takip ettii tasavvuf yolu ve nazma dkt
iirleri ilh ak ile vahdet dncesi erevesinde ortaya koymutur.
bnul-Fridin vahdet anlayna girmeden nce slm dncesinde
vahdet kavramnn meneine genel olarak deinmek yerinde olacaktr. vahdet
kavram, kelm bir kavram olan ve Allahn zt sfatlarndan birinin ad olan

364
el-Mide 5/54.
365
el-Bakara 2/165.
366
Buhr, Rikk, 38.

79
Vahdniyet szcyle ilikilidir. Zira, Vahdniyet kavramnn anlamnda
Allah her trl ortaktan, benzerden, zt ve denk olabilecek her eyden arndrma
vardr. Bu kavramdan yola karak Allah iin Vhid, Vcibul-Vucd gibi
nitelendirmeler yaplmtr ki, bunun anlam; Allahn gerek anlamda varoluta
tek olmas ve Onun zt dndaki her eyin varlnn Allaha bal olmas ve
dolaysyla Ondan baka her eyin tamamen fn olacak olmasdr. nk,
Allahn zt dndaki her eyin varl mmkinul-vucd dur. Yani, onlarn
varlklar bir baka eyin varlna baldr, varlklar kendi ztlarndan deildir.
Allah iin kullanlan Vcibul-Vucd kavram ise, Onun gerek fil,
gerek kdir ve gerek mrd olmas eklinde tefsir edilmitir. Daha sonralar
tevhid kavramnn anlam erevesi daha da geniletilerek Allah iin olabilecek
her trl ortan inkrndan, Allahn dndaki her eyin varlnn inkrna
gidilmitir. Dolaysyla Allahn dndaki kesret lemi inkr edilerek bunlarn
hepsinin hayal ve vehimden ibaret olduu anlayna gidilmitir. Bu dncenin
tabi sonucu olarak . = . Allahtan baka ilh yoktur ifadesi yerine
` , ` - , _ - , . = . Allahtan baka gerekte hibir varlk yoktur
anlamnda kullanlmtr. Balangtaki tevhid anlay vmn, sonraki tevhid
anlay ise havassn tevhid anlay olarak isimlendirilmi ve ayn zamanda
sonraki anlay iin vahdet-i vucd kavram kullanlmtr.
Mutasavvflar tevhid kavramnn kazand bu son anlam ile de
yetinmeyip bu kavram daha da gelitirmilerdir. Allahn birliini ve sonradan
yaratlan varlklara muhalefetini ikrr etmekten ibaret olan tevhid kavramnn
anlamn baka bir boyuta tamlardr ki, o da udur: Onlara gre tevhid; kulun
Allah tefekkrde derinlemesi neticesinde benlik bilinciyle beraber Allahn zt
dndaki hibir eyi grmez hle gelip sonsuz ve ebed olan Allahn ztn
idrak etmesidir. Grld gibi tevhidin anlam ikrr noktasndan idrak
seviyesine tanmtr. Sfler bu anlamdaki tevhid iin fen kavramn
kullanrlar. Bu seviyeyi idrak etmi olan sf kendi benlik bilinciyle birlikte kiisel
iradesini de yitirdiinden ve Allahn zt dndaki varlklar alglayamadndan
80
artk varlk leminde Haktan baka bir ey grmez, Onun eflinden ve
iradesinden baka hibir eyi de hissetmez hle gelir.
367

bnul-Fridin vahdet anlay; vecd ve fen durumunda msiv
(Allahn dndakiler) nn yok olmas ile her yerde sadece Biri grmesi
eklindedir. Bu durumda air, her yerde Allahn tecellisini grr, mhede
eder. Bu ekilde mahedesinde birlie ular. Ancak air, kendindeki bu vecd
hli getikten ve kendi benlik bilincine yeniden kavutuktan sonra Hak ile
Halk yeniden ayr grr.
368
Bu ekildeki Vahdet anlay tasavvuf literatrde
Vahdet-i uhd diye tabir edilir.
369

Burada Vahdet-i Vucd ile Vahdet-i uhd kavramlarnn farkna
ksaca deinilecek olursa; Vahdet-i Vucd ; daha nce de ksmen deinildii
zere Allahtan baka varlk olmadnn idrak ve uuruna sahip olmak, bilmektir.
uhd tevhitte yani Vahdet-i uhd da slikin her eyi bir grmesi geicidir;
birlik bilgide deil grmededir. Vahdet-i Vucd da ise, bu birlik bilgidedir.
Yani; slik gerek varln bir tane olduunu, bunun da Hakkn varlndan ibaret
bulunduunu, Hak ve Onun tecellilerinden baka hibir eyin hakik bir varl
olmadn bilir. Ancak Vahdet-i Vucd ehli bu bilgiye nazar olarak deil
yaayarak ve manev tecrbeyle ular.
370

bnul-Frid vecd hlindeyken Allah ile insan ve Allah ile kinat
arasndaki ikilii ortadan kaldran ifadeler kullanmtr. O aadaki beytinde
kendisi ile sevgilisinin bir olduunu yle dile getirmitir (Tavl):
, ..` ' ` , ` .` , .. .. , ` . , .. - ` ` ` ... : `, ... , - ... , - ... ,
O (Sevgili), ortaya knca btnm bana gsterildi. Ben halvetimin
celvetinde
371
(i ahvlimim zuhrunda), o makamda ztm Onun zt olarak
buldum.
372

367
iru bnil-Frid, 25-30.
368
iru bnil-Frid, 31.
369
Cebeciolu, TTDS, 682.
370
Uluda, TTS, 364 ; Cebeciolu, TTDS, 683.
371
Tasavvuf kavramlardan olan halvet ve celvet ile ilgili detayl aklamalar II. Blmde yer
alan Makam ve Hallerle ilgili Temalar bal altnda verilecektir.
372
81
air yukardaki beytinde yer verdii halvet kelimesiyle kendi btnn ve
aynn kasdetmektedir. Vahdet mertebesinde gayriyyet olmadndan air, i
ahvline ve zne ait srlar kendisine aldnda kendi ztn sevgilisinin zt
olarak grmektedir.
373

O, aadaki beytinde, Allahn isim ve sfatlarnn tecellisini kinatta
mahede ederken aslnda her eyde Allah grdn u ekilde ifade
etmektedir (Tavl):
, ~ .. ,..` -` , ..,, - .. ` ... - .. .. ..,` ,` , , .. _ ' .. ` ,
(Sevgili) ortaya ktnda mevcudt gzmn nne koydu, (ancak) her
grlen eyde Onu gryordum.
374

bnul-Frid vecd hlindeyken dile getirdii ataht
375
ierikli ifadelerinin
hull
376
anlamn artrabilecei endiesiyle, baz beyitlerinde kendisinin
hull akidesinden uzak olduunu yle dile getirmektedir (Tavl):
` - ` . . ` . ` , ' . . ' ` , ' . , - .. .. ` .., .. ` ` ... -
Ben Oyum szmden ve O, bana hull etti deyiimden (bu
szleri sylemek) benim gibisinin ne haddine! dndm zaman ( dualarma
karlk vermesini istedim).
377

_ .. ` , ,` ,' ,.. ` ,.. ' ` .. .. , ,.. - ' _ ` .. ` ` ,... ` ..,
Bu iki ryetten en dorusu olan (Peygamberin) ryetinde, inancm
hull nazariyesinden temizleyen bir iaret vardr.
378

373
Ankarav, a.g.e., 199.
374
Cilul-mid, 70.
375
atah: Konumada ly karmay ifade eder. Kendisine ar feyz gelen vellerden zuhr
eden, eriata uymaz gibi grnen szlere denir. Zhiren manszm gibi grnen bu szler,
sfnin rhn ykselite ulat farkl varlk alan asndan ele alnnca anlalmazlk durumu
ortadan kalkar. Bkz. Cebeciolu, TTDS, 595; atahat brelerinin Anlalmasna Doru Metodik
Bir Deneme, Tasavvuf, sy. 17 (2006), s. 1-27; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 169. Hallcn
Enel-Hakk sz, bu trdendir. Bu sz, baz sflerce bnul-Fridin Ms (a.s.)n kssasndaki
aa tarafndan gelen Bil ki ben, btn lemlerin Rabbi olan Allahm( el-Kasas 28/30) arsna
telebbs kavramyla yapt aklamayla paralel bir ekilde deerlendirilmitir.
376
Hull: Bir eyin dier bir eye girmesi, Allahn baz eyaya veya kiilere girmesi inanc. Bkz.
Uluda, TTS, 172.
377
Divn, Beyrut 1879, 33; Cilul-mid, 75; Ankarav, a.g.e., 235.
378
82
air, bu beyitten nceki beyitlerde Cebril (a.s.)n Sahabeden Dihyetul-
Kelb suretinde Hz peygambere vahiy getirdii esnada, Hz. Peygamberin onu
vahiy getiren bir melek olarak grd hlde Sahabenin ise, Hz. Peygamberle
sohbet eden bir insan olarak grdklerini anlattktan sonra yukardaki beyitte bu
iki gr eklinden Hz. Peygamberin grn kastederek: Bu iki ryetten en
dorusu olan (Peygamberin) ryetinde, inancm hull nazariyesinden
temizleyen bir iaret vardr demektedir. air yukardaki beytinde salt manada
hull anlaynn kendi akidesinde yer bulamayacan Hz. Peygamberin
Cebrili bir melek olarak grmesiyle delillendirmektedir. Zira; Cebril (a.s.) her
ne kadar Sahabelere bir insan suretinde gzkm olsa da suretinde grnd
Dihyetul-Kelb isimli sahabenin bedenine hull etmi, girmi deildir. nk,
Peygamber (s.a.v.) Cebril (a.s.) asl heyetinde mahede ederken sahabeler
onu insan eklinde grmlerdir. Bundan dolay bnul-Frid, gerek manada
hullun olamayacan sylemektedir. air, bir baka beytinde ise yle
demektedir (Tavl):
..` .- _ ..` , - , -,` _ , , ` . ,

` ` ,.. - ` .. - ` ` ,.. - . , -...

Akyla tutuan ruhum onunla karp bir oldu, fakat bu, bir cismin
tekiyle karp birlemesi trnden deildi.
379

bnul-Frid, hull inancn aadaki beyitlerinde de aka grld
zere her trl ekliyle reddetmitir (Tavl):
..` , .. ` .. , , _` ` _.. , ` _` ..

.. , ..` , , ' , .. ` ..` .., , ` , ` ` , ..

Neshi
380
dile getirenden, mesh
381
olmutur diyenden kurtulmaya bak ve
onlarn (bu trden) inandklar eylerden uzak dur.
382

, ` . . ` _.` ` , , _` . ,.` , ` ` ` ,.. .. , ' .. , .. .. ` _.. . ` , _

379
Divn, Beyrut 1879, 71; Beyrut 2003, 122; Cilul-mid, 151.
380
Nesh / Tensuh: Bir insandan ayrlan ruhun baka bir insan bedenine girmesidir. Bkz. Uluda,
TTS, 347; Cilul-mid, 106; Krkkl, a.g.e., 111.
381
Mesh: nsan ruhunun insan bedeninden hayvan bedenine gemesidir. Bkz. Cilul-mid, 106.
382
Cilul-mid, 106.
83
O (inandklar) eyi fesh
383
iddialaryla birlikte ebediyyen terk et.
Resh
384
de her dnem sabit olsa da terk edilmeye lyktr.
385

Ali Sf Hseynin de dedii gibi divn ve zellikle de et-Tiyyetul-
Kubr isimli kaside btnyle incelendiinde bunlarda airin hull, ittihd ve
Vahdet-i Vucd kavramlarn ok dikkatli bir ekilde ele ald grlmektedir.
386

1.11.1.1. Mahlkatn vahdeti ve Hakikat- Muhammediyye
Yukarda deinilen felsefik boyutuyla birlikte bnul-Fridin iirlerinde
Hakikat- Muhammediyye
387
nazariyesi de kendisini gsterir. Hakikat-
Muhammediyye veya Muhammed gerek, btn gzel isimleri kendisinde
barndran ve bulunduran ilk taayynle
388
birlikte olan zttr. Her ey bu
hakikatten ve bu hakikat iin yaratlmtr.
389
Bu nazariyeye gre Muhammed ruh
kadm olup, varl tm mevcudtn varlndan ncedir. Hakikati ise tm enbiya,
hulefa ve evliyann nne gemitir. Tm peygamber ve veller, onun nurundan
feyiz alarak mucize ve kermet gsterirler. bnul-Frid Hakikat-
Muhammediyye lafzn aka iirlerinde kullanmamtr. Ancak baz
beyitlerinde ifade ettii anlamlar airin bu dnceye sahip olduunu ortaya
koymaktadr.
air, bir beytinde tm ruhlarn Onun ruhundan ve tm cisimlerin de
Onun cisminden sdr ettiini ifade ederek yle der (Tavl):
, ` _,` _ _ ,` _ .. .. -,` _ , .. .. , - ` , . . ` . ` , ~ ` , .
Ruhum ruhlara candr, kainatta grdn her gzellik benim
mizcmdan zuhur etmitir.
390

383
Fesh: nsan ruhunun ta vb. canszlara gemesi inancdr. Bkz. Cilul-mid, 106.
384
Resh: nsan ruhunun bitki ve aalara gemesi inancdr. Bkz. Cilul-mid, 106.
385
Cilul-mid, 106.
386
Bkz. iru bnil-Frid, 33.
387
Hakikat- Muhammediyye: slm tasavvuf dncesinde bu fikre ilk defa Hallc- Mansr (.
309/921)da rastlanlmaktadr. Konuyla ilgili olarak giri blmnde yer alan nde Gelen lk
Mutasavvuf Arap airler ana bal altndaki Hallc- Mansr balna baknz. Ayrca bkz.
Mehmet Demirci, Hakkat-i Muhammediyye, DA, XV, 180; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 147;
Eraydn, a.g.e., 99.
388
lk taayyn hakknda Giri blmndeki Muhyiddn bnul-Arab bal altnda bilgi
verildi. Geni bilgi iin ayrca bkz. Uluda, TTS, 335.
389
Uluda, TTS, 153.
390
Cilul-mid, 79.
84
Aadaki beytinde kendi dncesinin nce oluundan ve tm
peygamberlerin olanca farkllklarna ramen bu dnceden sdr ettiklerinden
ve eriatlerinin de kendi eriatinden kaynaklandndan bahseder (Tavl):
` ,.. ..` ` .. ` .. ` ,..` , , _ , ` , ' , ... , , ,... ` ... `
Onlarn hepsi benim dncemin nceliinden dolay evremde
dolamakta yahut, benim yoluma varmakta.
391

bnul-Frid yukardaki beyitleriyle madd ve manev tm mevcudtn eit
bir ekilde tek bir hakikatten ktn, tek bir kuvvetten zuhur ettiini ifade
etmektedir.
1.11.1.2. Dinlerin vahdeti
bnul-Frid, eitli dinlerin zhiren birbirlerinden farkl grnyor olsalar
da hakikatleri ve zleri itibariyle aralarnda bir ayrln olmad grndedir.
Ona gre var olan tm dinler, mezhepler ve inanlar aslnda tek bir hedefe gtren
vastalardan ibarettir. Bu hedef ise, tm dinlerin ortak izgisi olan tek bir ilha
ibadet etmektir. Burada bnul-Fridin, bu dnceleri dile getirirken kendisinin
bir fakih olduu kadar, sbjektif manev tecrbe ve zevklerinin etkisinde
duygularn dile getiren sf bir air olduunu da unutmamak gerekir. O, bu
meyanda yle demektedir (Tavl):
, -` .. ` . ,..` - , ,...` ` , _ .. . .. .. , ` , , .. ` , .., -` , _ ..
Mescidin mihrab vahiy ile aydnlanmsa, manastrn heykeli
392
ncl ile
fesada uram deildir.
393

' , ...` ` _ ... ` , _ ... ,, ... ` , .. ` , .. .. ` _ ..` - . .., , - ..`,
(Msa) Kelmullahn kavmine getirdii Tevrtn czleriyle Yahud
limler her gece Allaha mncatta bulunurlar.
394

.. _ ..-` - ` ,.. - . , ..` ` .. ` .

... , ...` - ` ... _ , ... . ` ,

391
Cilul-mid, 107.
392
Heykel: Kiliselerin camilerdeki mihraba tekabl eden ksm. Bkz. Cilul-mid, 116.
393
Cilul-mid, 116.
394
Cilul-mid, 116.
85
Puthnede ibadet eden talara secde etse de (onun Allah ile arasndaki)
ball inkr etmeye yol yoktur.
395

.. ` .. ` .. , _ ..` ` .. ` ,. ` ... ... _ , ...` , ...` , , ,
Dinara tapan da putperest bir mrik olarak ayplanmaktan mnen
mnezzehtir.
396

.. .. ` .. ` _ ...` , . ... _ .. , . . ` _ . . .. _ , . ` -
Hibir dinin bak (haktan) sapm deildir, ve hibir mezhebin efkr
(baka yne) meyletmi deildir.
397

leride deinilecei zere air, dinlerin vahdeti dncesi sebebiyle baz
slm limleri tarafndan olumsuz ynde eletirilmitir.
1.11.1.3. Bilginin ve mrifetin vahdeti
bnul-Fridin tespit edip divnnda yer verdii ana vahdet unsurlarndan
biri de bilginin kaynann tek olmas konusudur.
398
O, insan ruhunu bilginin
kayna olarak grmektedir. Ona gre bilgi, insan ruhuna ezeldeyken daha
bedenle birlemeden nce verilmi bir yetenektir. Slik, zndeki bilgiyi ve
mrifeti idrak edebilmek iin riyzet
399
ve mchede
400
ile birtakm merhleleri
kat eder. Bylelikle birbirinden farkl makam ve mertebeleri aarak nefsini
kirlerinden arndrr. Bunun akabinde ruhunda mrifet nurlar belirmeye balayan
slik mkefe
401
yoluyla ilmi ilhyi elde eder. Neticede rif olmu olan slik,
elde ettii mrifetin srf mchede ile meydana gelmediinin de farkndadr. Zira;
mrifet, kesb deil bilakis Allahn, kullarndan dilediine bahettii vehb bir
ltuftur. nsan nefsinin beeriyetten syrlarak bir anda melekleebilme yetenei

395
Cilul-mid, 116.
396
Cilul-mid, 116.
397
Cilul-mid, 116.
398
iru bnil-Frid, 40.
399
Riyzet: Nefsin arzularn krmak maksadyla bedeni zor ve etin ilere koma, dier taraftan
srekli olarak zihni ve dnceyi msivdan uzaklatrp Allah zerinde younlatrmaktr.
Riyzet sayesinde slik nefsine hkim olur, aa arzularn dizginler, kendisini disiplin altna
sokar. Bkz. Uluda, TTS, 293.
400
Mchede: Savamak, mcadele etmektir. Allah tarafndan istenen fakat nefse zor gelen
eyleri nefs-i emmareye ykleyerek onunla savamaktr. Bkz. Uluda, TTS, 256.
401
Mkefe: Keif hli, kalp gznn almas, gayb leminin grlmesini salayan hldir.
Mkefe sfnin akl ve duyu organlaryla elde edemedii gabya ve ulhiyete ait mahrem ve srr
bilgiler verir. Mkefenin gayesi bilgi (marifet- irfan) edinmektir. Bkz. Uluda, TTS , 257-258.
86
vardr. Bu da ancak nefsin rhan kiiliini tamamlamasndan ve mele-i ly
(kuds topluluk) mhede etmesinden sonra olur. Bylelikle slik, be duyu ile
alglama snrnda duran limler mertebesini am olur
402
(Tavl):
, .. .. .. ` ' .. _ ..` , : ` ` , .. ` , .. ` _ .. ` . ..` : .. - , ' ,.. ,
Bana de ki; senin be duyun da uyuyarak sknete erdii hlde kim
ilimlerini sana verdi?
403

, ,. - . :. ` ,, ` _` .` ,` .` , ,.` -, ` ,. . ` , ' :` ' ,
Sen bundan nce dn ne cereyan ettiini ve yarn sabah da ne olacan
bilmezdin.
404

` . _ .` - ' , ,. .` - ` . ' . . _ , ' ..` , _ .. ` .., ' ..` . , - ..` ,
Derken, gemiin haberlerini ve gelecein esrarn gvenilir bir ekilde
bilir oldun.
405

` ... ` ' , ` ,.. ` ..,, ` ... ~ ` .. , .. , ..` ' , ` .. , , ` - . ..` , ` ,
Ruha ilimler nakedilmi ve eyann isimleri ona, eskiden babaya gelen
vahiyle
406
bildirilmiti.
407

402
403
Cilul-mid, 110.
404
Cilul-mid, 110.
405
Cilul-mid, 110.
406
air, bu beyitte babaya gelen vahiyle ifadesiyle el-Bakara 2/31. yetine telmihte
bulunmaktadr. yette: , . ` . , , ve deme btn isimleri retti. yet-i kerimede
insanolunun babas hz. dem (a.s.)n zatnda, aslnda tm insanlara eyann bilgisinin potansiyel
olarak verildiine iaret edilmektedir. Buna gre insan, yaratlrken aslnda her eyin bilgisi
ftratna dercedilmi olarak dnyaya gelmektedir.
407
Cilul-mid, 110.
87
II. BLM
2. BNUL-FRDN DVNI
bnul-Fridin divn dnda baka bir eserinin mevcudiyeti
bilinmemektedir. airin gnmze ulam tek eseri olan divn, kendi ierisinde
bir btnlk arz etmektedir. Divn, geneli itibariyle bnul-Fridin ilh hakikate
ulama arzusunun ve bu arzuyu gerekletirme uruna yapt manevi
yolculuktaki tasavvuf tecrbelerinin manzum bir ekilde ifadesinden ibarettir.
Dier bir ifadeyle divn, hayat boyunca ilh akn peinden koan airin ince,
derin ve hassas hissiyatyla duyup yaadklarnn stn edeb bir dille nazma
aktarlm hlidir.
Yazma ve matb birok nshas bulunan divn, ncelikle bnul-Fridin
bizzat kendisi tarafndan hayatnn son demlerinde tertib edilmi
408
olmasna
ramen niha ekliyle airin torunu eyh Al tarafndan derlenmitir. eyh Al,
derledii dedesinin divnn, bana koyduu bir dbce ile takdim etmitir. O,
bnul-Fridin hayatyla ilgili bilgilere de yer verdii bu mukaddimede, airin
iirlerini oaltan mstensihlerin, iirlerdeki baz cmleleri anlamadklarndan
veya yanl anladklarndan bahsetmektedir. eyh Al, mstensihlerin, bu yanl
anlamalarndan dolay kasidelerdeki cins ve kfiyelerde baz hareke ve
noktalama deiiklikleri yaptklarna da dikkat ekmektedir. Zikri geen
yanllklar tespit eden eyh Al, divn derlerken titiz davranmaya gayret
etmitir. eyh Al, bu almasn yaparken babasnn elinde bulunan divnn ilk
nshalarn esas almtr. O, almasn bitirdiinde derledii divn, kraat
yoluyla babasnn tashihine sunmutur. eyh Al, babasnn istinsah ettii divn,
onun ayn yolla dedesine arz ettiinden de bahsetmektedir.
409

eyh Al, babasnn, divnn kasidelerini bir araya getirme
almalarndan bahsederken bnul-Fridin, Hicazdayken nazmettii bir kaside
dnda tm iirlerini babasnn topladn kaydetmektedir. Rivyete gre Mekke
ahalisinin okullarda ocuklarna rettikleri ve seher vakitlerinde minarelerden
yksek sesle okuduklar bu kasideyi airin olu neredeyse altm yla yakn bir

408
409
erhu divni bnil-Frid, Msr I, 4.
88
sre arar fakat bulamaz. Sonunda airin torunu, ilk beytini bildii bnul-Fridin
bu kasidesine krk yllk cidd bir aramann neticesinde ulamay baarr.
410
eyh
Al, o kasideyi Msra dndkten sonra dedesi bnul-Fridin hattyla yazlm
bir ekilde bulmu ve divna koymutur.
411

Kaynaklarda Kaside-i Mefkde
412
, Kayp Kaside olarak geen bu
kasidenin ilk beyti yledir (Tavl):
.. - ` .. .. , ` ` ,.. , ' ` _.. . _` ,.. . ' ` _.. , _ .. ..` - , ` .. ` .. ` _
avr tarafndan parldayan bir imek mi akt? Yoksa, Selmnn
413

airin divnnda Kaside-i Ayniyye diye de bilinen kayp kaside ile ayn
matlaa sahip, fakat ilk beyitten sonraki beyitleri, redifleri ayn olmasna ramen
Ayniyye Kasidesinden farkl bir kaside daha bulunmaktadr. bnul-Fridin
torunu, kayp kasideyi bulmadan nce ilk beytini bildii dedesinin kasidesine ayn
redifte bir tezyilde bulunmutur. Yani, birinci beyitten sonraki beyitleri kendisi
nazmetmitir.
414

eyh Al, divna kayp kasideyi de ilave etmek suretiyle son eklini
vermitir. Divn, bu son ekliyle aire ait kasidelerin tamamn ihtiva
etmektedir.
415
Konya Ysuf Aa Ktphanesinde bulunan divnn en eski ilk
nshas (nr. 7838), dbeyt
416
denilen baz drtlklerle lugazlarn
417
yannda
Tiyye ve Hamriyye kasidelerinin de ilerinde bulunduu on be kasideden

410
erhu divni bnil-Frid, Msr I, 3; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 48.
411
Divn, Msr 1290, 3; erhu divni bnil-Frid, Msr I, 4-5.
412
Divn, Msr 1290, 3; erhu divni bnil-Frid, Msr I, 3; Marseilles, 6.
413
414
erhu divni bnil-Frid, Msr I, 1-2; Cilul-mid, 221.
415
Bu almada yer verilen iirlerin kayna olarak, ierisinde bnul-Fride ait olmayan iirleri
ihtiva etmemesi sebebiyle airin divnnn 1879 Beyrut basks esas alnmtr. Ayrca divndaki
baz kasidelerin aire ait olmadyla ilgili iddialara ileride mstakil bir balk altnda
deinilecektir.
416
Dbeyt: aslen Farsa olan bu kelime iki anlamna gelen d ve beyt kelimesinin bir araya
gelmesinden olumu mrekkep bir isimdir. Kelimenin kkeninden de anlalaca zere iki beyitli
iirler iin kullanlan bir isim olmakla beraber dbeyt, Abbslerin son dnemlerinde ortaya km
ve vezin olarak arz vezinlerine uymayan iki beyitli iir trlerini ifade etmek iin kullanlr. Bkz.
417
Lugaz: Herhangi bir varlk ya da nesnenin zelliklerini anlatarak iir biiminde oluturulan
bilmece. Bkz. Arslan Tekin, Edebiyatmzda simler ve Terimler, 368-369.
89
oluurken sonradan eyh Al tarafndan derlenen nshada yirmi drt kaside
bulunmaktadr.
418

airin divnndaki kasideler, on be deiik harfle kafiyelendirilmitir.
Kasidelerin bazlarna adlarn da veren bu harfler unlardr: Hemze, Te, Cm, H,
Dl, Zl, R, Sn, Ayn, Fe, Kef, Lm, Mm, He ve Ye.
airin divnnda yer alan kasideler, vezin, kfiye ve beyit saylaryla u
ekildedir: bnul-Frid, aruzun Kmil vezniyle nazmettii elli beyitlik kasidesini
Hemze harfiyle, Tavl vezniyle nazmettii, yedi yz altm bir beyitten oluan et-
Tiyyetul-Kubr veya dier adyla Nazmus-sulk isimli kasidesini ve yz
beyitten oluan et-Tiyyetus-Sur isimli kasidesini Te harfiyle, Bast
vezniyle nazmettii on drt beyitlik kasidesini Cm harfiyle, Kmil vezniyle
nazmettii yirmi alt beyitlik kasidesini H harfiyle, Haff vezniyle nazmettii
otuz yedi beyitlik kasidesini Dl harfiyle, Kmil vezniyle nazmettii elli bir
beyitlik kasidesini Zl harfiyle, Kmil vezniyle nazmettii yirmi bir, on alt ve on
bir beyitlik kasidesini R harfiyle, Bast vezniyle nazmettii on drt beyitlik
kasidesini Sn harfiyle, Tavl vezniyle nazmettii yirmi be beyitlik Ayniyye
kasidesini Ayn harfiyle, Kmil vezniyle nazmettii elli bir beyitlik kasidesini Fe
harfiyle, Haff vezniyle nazmettii altm beyitlik kasidesini Kef harfiyle, Tavl
vezniyle nazmettii altm iki, yirmi be ve yedi beyitlik kasidesini Lm
harfiyle, Bast vezniyle nazmettii on sekiz beyitlik bir kasidesiyle, Tavl vezniyle
nazmettii krk bir beyitlik Hamriyye ve otuz be beyitlik kasidelerini Mm
harfiyle, Recez vezniyle nazmettii on ve drt beyitlik iki kasidesini He
harfiyle ve son olarak, Remel vezniyle nazmettii yz elli bir beyitlik kasidesiyle,
Mctes vezniyle nazmettii on drt beyitlik kasidesini Ye harfiyle
kafiyelendirmitir.
airin yukarda zikrettiimiz yirmi drt kasidesinin yan sra divnnda,
dbeyt ve lgaz tarznda nazmedilmi ikier, er beyitlik elli iiri daha
bulunmaktadr. Bylelikle airin divnndaki beyitlerin toplam says, bin yedi yz
sekseni bulmaktadr.
419

418
Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 41.
419
Divnda yer alan kasideler ve dier iirlerle ilgili yukarda verilen bilgiler, divnn 1879 Beyrut
basks esas alnarak hazrlanmtr.
90
Divndaki kasidelerin vezin, revi (kfiye) ve beyit saylaryla ilgili
yukarda verdiimiz bilgileri tablo hlinde u ekilde gsterebiliriz:
REV HARF KASDE SAYISI BEYT SAYILARI ARUZ VEZN
Hemze 1 50 Kmil
Te 2 761 - 103 Tavl
Cm 1 14 Bast
H 1 26 Kmil
Dl 1 37 Haff
Zl 1 51 Kmil
R 3 21 - 16 - 11 Kmil
Sn 1 14 Bast
Ayn 1 25 Tavl
Fe 1 51 Kmil
Kef 1 60 Haff
Lm 3 62 - 25 -7 Tavl
Mm 3 18 - 41 - 35 Bast -Tavl - Tavl
He 2 13 - 4 Recez
Ye 2 151 - 14 Remel - Mctes
Hacim itibariyle byk olmamasna ramen bnul-Fridin divn,
neredeyse batan sona tasavvuf temalar ve bu temalarn son derece gzel bir
ekilde dile getirildii edeb sanatlarla doludur.
420
Divnda yer alan tasavvuf
temalara ve edeb sanatlara, ileride mstakil balklar altnda deinilecektir.

420
el-Fikrul-Arab, 318.
91
slbunun gzellii ve nazmnn akcl dolaysyla divn, baz
medreselerde okutulan ders kitaplarnda da yer almtr. Hatta kasidelerinin
ekicilii nedeniyle eitli meclislerde de okunmutur. Ayrca ocuklarn,
manalarn bilmedikleri hlde srf zevk ve hislerini tatmin amacyla bnul-
Fridin kasidelerini ezberleyip yksek sesle okuduklar da rivayetler arasnda
yerini almtr.
421

bnul-Fridin iirlerinin lafzlarndaki incelik, manalarndaki gzellik ve
fikri derinlik yabanclarn da dikkatini ekmi ve bu sebeple airin divn hem
Douda hem de Batda ok sayda almann ilgi oda olmutur. airin divn
ve divnda yer alan kasideleri zerine Douda ve Batda yaplan almalara
ileride deinilecektir.
2.1. Divnn Nshalar
2.1.1. Divnn mevcut yazma nshalar
iirlerindeki insicam ve mana gzellikleriyle insanlarn ilgi ve dikkatlerini
eken bnul-Fridin divn, birok kii tarafndan hem yazlarak hem de
baslarak defalarca oaltlmak suretiyle gnmze ulamay baarmtr.
Muhammed Mustafa Hilmnin bnul-Frid vel-hubbul-lh isimli
eserinde,
422
divnn Msr Devlet Ktphanesinde bulunan en eski el yazma
nshalar ile ilgili u bilgiler verilmektedir: 1. nshann yazm, h. 804 ylnda
Ramazan aynn 20sinde, 2. nshann yazm, h. 908 ylnda Zilhicce aynn
13nde, 3. nshann yazm, h. 967 ylnda, 4. nshann yazm, h. 992 ylnda
Muharrem aynn 18inde, 5. nshann yazm, h. 998 ylnda Rebssan aynn
9unda, 6. nshann yazm, h.1097 ylnda evval aynn 21inde, 7. nshann
yazm, h.1266 ylnda Cmdll aynn 8inde, 8. nshann yazm ise h.1273
ylnda tamamlanmtr. Hilm, bu ve baka birtakm nshalarn Msrdaki
Drul-Kutubde mevcut olduunu belirtmektedir.
423

421
Dirst, 559; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 85.
422
Hilm, bu eserinde bnul-Fridin hayat, tasavvuf yaam, ilh ak ve Onun bu ak
etrafnda yaplan felsef tartmalara da yer vermektedir.
423
92
Abdulhlik Mahmd da iru bnil-Frid f davin-nakdil-edebiyyil-
hads isimli eserinde
424
divnn, h. 804 ile h. 1273 arasnda deien tarihlerde
yazmlar tamamlanm 31 adet el yazma nshasn bulunduklar ktphanelerin
adlaryla birlikte zikretmektedir.
425

2.1.2. Divnn matb nshalar
Divnn baslm nshalar pek ok olmakla beraber, bunlardan bazlar
byk bir titizlik ve dikkat mahsl olarak baslmken dier baz nshalarda
hareke ve noktalama hatalarna da rastlanlmaktadr. Divnn matb nshalarndan
bazlar unlardr: 1. nsha, tabask, 1275/1858 ylnda Msrda, 2. nsha,
tabask, 1301/1883 ylnda Msrda, 3. nsha, normal matbaa basks, 1887
ylnda Beyrutta Matbaatul-Edebiyyede baslmtr. Divnn bu basks 1902
ylnda tekrar baslmtr. 4. nsha ise normal matbaa basks olup 1352/1933
ylnda Msrda Hseyniyye Matbaasnda baslmtr.
Divnn, el yazmas nshalar ile matb nshalar arasnda snrl lde
de olsa u noktalarda baz farkllklarn olduu tespit edilmitir
426
:
1. Bir nsha veya baskda bulunan bir kasidenin beyitlerinin, bir baka
nshadaki ayn kasidenin beyitlerinden fazla veya eksik olmas,
2. Bir nshada yazm ve noktalama hatas yaplan bir yerin bir baka
nshada doru yazlm olmas,
3. lk beyti aadaki ekilde olan kasideyi baz ktip ve nairler bnul-
Fridin divnnda gstermi olmalarna ramen bazlarnn ise bu kasideyi el-
Beh Zuheyrin divnnda gstermi olmas.
427
(Recez):
` _ ... . , ` ... _... ,...` , ` _ ... ` ...` ... ,... ,
Benden baka klar, dostlar unutur ve onlara kar vefszlk gsterir
(se de ben byle deilim) .
428

424
Mahmd, bnul-Frid ve divn hakknda ksaca bilgi verdii bu eserinde ayrca airin iirleri
zerinde eitli deerlendirmelere de yer vermektedir.
425
426
427
428
93
air bnul-Fridin divn, ok sayda elyazmas ve matb nshasnn
olmas ynyle birok ktip ve nirin ilgi oda olmu ve baka hibir divn iin
sz konusu olmayacak dzeyde rihlerin ilgisine mazhar olmutur. Bu
rihlerden bazlar divnn tamamn erh ederken, bazlar da divndaki et-
Tiyyetul-Kubr veya Hamriyye gibi bir kasideyi erh etmitir. Divn ve
divndaki kasideler zerine yaplan erhlerden bazlar elyazmas, bazlar ise
matb olarak gnmze kadar ulamtr.
2.2. Divn zerine Yaplan almalar
2.2.1. Divnn mevcut yazma erhleri
1. Bedreddin el-Brn (. 963/1555)nin erhi. Yazar, iki ciltten oluan el-
Bahrul-fiz f erhi Dvni bnil-Frz isimli eseri 1102/1690 ylnn
Rebiulevvel aynda tamamlamtr. Bu erh dil ve edeb sanatlar bakmdan n
plana kar. rih, bu eserinde kasideleri tasavvuf derinlie girmeksizin
aklamaya ynelmitir. Bu erhin, 1241/1825lerde yazm tamamlanan ikinci bir
nshas daha vardr.
429

2. Abdulgan b. smil en-Nblus (. 1143/1730)nin erhi. smi Kefus-
srrl-gmz min erhi dvni bnil-Frz olan eser iki byk ciltten olumu
olup, 1271/1854 ylnda tamamlanmtr. sminden de anlalaca zere tasavvuf
bir erhtir. Bu erhte lafzlarn zhir anlamlarndan ziyade btn anlamlar
zerinde durulmutur.
430
Bu yzden yazarn, yer yer yapt tevillerde mbalaaya
dt grlr. O, bnul-Frid ile bnul-Arabnin grlerini mukayese eder
ve bnul-Fridi bnul-Arabnin rencisi gibi gstermeye alr.
431
Bu iki
erhin nshalar Msrda Drul-Kutubde bulunmaktadr.
432

2.2.2. Divnn matb erhleri
1. erhu dvni bnil-Farz, Reyd b. Glib ed-Dahdh tarafndan
hazrlanan bu eser, Brn ve Nblusnin erhlerinin birletirilmi eklidir.
Bylece hem lafz manalar hem de bu lafzlarla kastedilmi olan tasavvuf

429
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 90; Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 42.
430
el-Alm, V, 217; Dirst, 559; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 90-91; el-Mutlat, 244.
431
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 90; Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 42; Ayrca bkz. bnul-
Frid vel-hubbul-ilh, 92.
432
94
anlamlar bir kitapta toplanmtr. Yazar Brnnin erhini tamamen aldktan sonra
her bir beyitin erhinin sonuna Nblusnin erhinden de bir para eklemitir.
Ancak Brn ile Nblusnin aklamalarnda rttkleri yerlerde sadece
Brnnin erhini vermekle yetinmitir. Yazar, Nblusnin erhinden nakil
yapt ksmlarn bana (.) harfini, sonuna ise, () harflerini koymutur. ed-
Dahdh bu erhinin ba tarafna eyh Alnin metni Dbcetud-Dvn, sonuna
ise, Ayniyye ve Mmiyye kasideleri zerine yaplm ilaveleri (zeyilleri)
koymutur.
433

Bu erhin birok basks yaplm olup, bunlardan birisi 1289/1872de
Bulak Matbaasnda, bir dieri 1306/1888de Kahirede erefiye Matbaasnda ve
bir ncs ise 1310/1892 ylnda Msr Hayriyye Matbaasnda, nceki
basklarn ierisinde bulunmayan et-Tiyyetul-Kubr kasidesinin Abdurrazk
el-Kn tarafndan yaplm Keful-Vuchil-urr li Maan Nazmid-durr
isimli erhiyle birlikte baslmtr. Drdnc bask nc ile ayn olup
1329/1911 ylnda Msr el-Ezheriyye Matbaasnda baslmtr.
434

2. Cilul-gmid f erhi dvni bnil-Farid, Emn el-Hr (. 1916)
tarafndan hazrlanmtr.
435
Filolojik bir erh olan bu eserde rih nce lafzlarn
irabn ele alm, daha sonra da bu lafzlarn anlamlarn erh etmitir.
436
Bu eser
1894 ylnda Beyrutta Edebiyye Matbaasnda birka defa baslmtr.
437

Bu erhler olanca okluuna ramen ilerinde en kapsaml ve tasavvuf
adan en deerli olan Nblusnin erhidir. Ancak Nblusnin erhi, bnul-
Fridin ilh akn daha ok bnul-Arabnin vahdetul-vucd anlay
erevesinde tefsir ettii gerekesiyle bazlar tarafndan olumsuz anlamda
eletirilmitir.
438

433
434
435
Bu almada yer verilen iirlerin tercmesinde, airin divnnn da ierisinde bulunduu bu
erhten byk lde istifade edilmitir.
436
437
438
95
2.3. Divndaki Kasideler zerine Yaplan almalar
bnul-Fridin divn, gerek btnyle ve gerekse kendisini oluturan her
bir kaside ile airin ruh dnyasn bsbtn bryen akn ve bu ak uruna
katland skntlarn manzum bir anlatmdr. Divnda bulunan kasidelerden iki
tanesi hem airin manev yolculuunu anlatmas bakmndan hem de ierdii
tasavvuf eler bakmndan zel bir nem tamaktadr. Bu kasidelerden biri, ilk
beyti aadaki ekilde olan et-Tiyyetul-Kubr isimli kasidedir (Tavl):
.. ` ` ~ .. , .. - ` . _ .. - ` .. , ' ` - , . ` . .` - ` - . .
Gzmn nee(lenme)si bana ak arabn iirdi, kadehim (ise) o
(sevgilinin) gzelliini ortaya kard.
439

Dier kaside ise, ilk beyti aadaki ekilde balayan Hamriyye isimli
kasidesidir (Tavl):
.. ` ..., - ,.. _.. ` , ,.. ` ` ,. . ` -`, . ' .` ` . , , ` ,
Sevgiliyi anarak arap itik. Ve onunla daha zm yaratlmadan sarho
olmutuk.
440

Divnn en nemli iki kasidesinden birisi olan el-Kasidetut-Tiyye
veya et-Tiyyetul-Kubr olarak ta bilinen kasideye bnul-Frid, nce
Enfesul-cenn ve nefisul-cinn ardndan Levihul-cenn adn vermi,
daha sonra grd bir rya neticesinde kasidenin adn, Nazmus-sulk diye
deitirmitir.
441

airin Tiyye isimli kasidesi her ne kadar ierisinde oka geen arap,
ak, sevgili gibi ifadelere bakldnda zhir grnts itibariyle sevgiliye
yazlm ak iiri gibi bir izlenim vermi olsa da, airin bu iirini, normal sradan
airlerin iirlerini nazmettikleri gibi nazmetmedii ve ounlukla gnler sren
kendinden geme ve istirak hlinden uyandktan sonra nazmettii
442
dnlrse

439
Cilul-mid, 52.
440
Divn, Beyrut 1879, 70; Divn, Beyrut 2003, 121; Cilul-mid, 148.
441
442
Divn, Msr 1290, 15-16; Divn, Msr 1322, 6; ezertuz-zeheb, V, 150; Omer Ferrh,
Trhul-edebl-Arab, III, 521; el-Fikrul-Arab, 317; Almul-Edebil-Abbs, 110; Dirst,
558; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 94.
96
iirde geen beer aka dair unsurlarn ilh ak anlatmada birer sembol olarak
kullanld kolaylkla anlalr.
750 beyitten fazla olan bu kaside, ksaca airin bir tr manev
yolculuunun ve ruh mracnn tasvridir.
443
Haktan gelen feyz ve tecellilerin
okluu ve kuvveti sebebiyle, airin kendinden gemesinin izleri, beyitlerde
kapallk, iaret ve sembolik anlatm eklinde tezahr etmitir.
444
Bu yzden airin
bu kasidesi eitli tasavvuf erbab tarafndan mstakil olarak erh edilmi, iirdeki
kapal anlamlar ve sembolik ifadeler tasavvuf bakla aklanmtr. air, bu
kasidesinde Allaha ulamann, Onun akn gnlde hissetmenin ve Onda fen
olmann yollarn gsterirken dier kasidelerinden farkl olarak acziyet ve zaaf
gibi duygular n plana karmtr. Bu trden duygularn baka dillere aktarlmas
da ok kolay olmadndan bu kaside zerinde yaplm eviri almalarna pek
rastlanlamamaktadr.
445
Ancak zerine yaplan birok erh almas ile bu
kasidenin tad derin tasavvuf anlamlar, daha kolay bir ekilde anlalr hle
getirilmitir. Tiyye zerine yaplm bu erhlerden bazlar elyazmas olarak
bazlar da matb olarak gnmze kadar ulamtr.
bnul-Fridin sevilen kasidelerinden bir dieri de el-Kasidetul-
Hamriyye dir. Bu kaside, klarn, zm yaratlmadan nce
446
kana kana
itikleri ve tm dnyay sarho eden, hastalklar iyiletiren, krlerin gzn,
sarlarn kulan aan ve insan kuzey yldz gibi ezel ve ebed hedefine
gtren ilh ak arabnn tasvir edildii bir kasidedir. bnul-Fridin saf ak
konu alan bu kasidesi, ince bir zeky yanstan betimlemelerin ve karmak
ifadelerin yer ald birok iirinden ok daha kolay anlalabilir ve baka dillere
kolaylkla tercme edilebilir
447
zelliktedir.
448

Yukarda muhtevalarna dair zl bilgiler verdiimiz et-Tiyyetul-
Kubr ve Hamriyye kasideleri zerine yaplm birok mstakil alma

443
Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 41.
444
Nicholson, Tasavvufun Menei Problemi, 129.
445
Dirst, 559; Ndir Nizm Tahrn, a.g.m., 57.
446
Burada, Araf sresi 172. ayette anlatlan Allahn dem (a.s.)n zrriyetinden sz ald
elest bezmi diye bilinen Allah ile szleme gn kastedilmektedir. Elest bezmi hakknda bkz.
Zeydan, Abdlkdir Geyln Dvn, 147.
447
Hamriyye kasidesinin Trkeye yaplm gzel bir tercmesi ileride gelecek olan bnul-
Fridin iirlerindeki Sembolik Anlatm bal altnda verilecektir.
448
97
bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm el yazmas olarak gnmze kadar ulamay
baarrken dier bir ksm da matb olarak ktphanelerde yerini almtr.
2.3.1. et-Tiyyetul-kubr kasidesi zerine yaplan almalar
2.3.1.1. et-Tiyyetul-kubr kasidesinin yazma erhleri
1. Dvd-i Kayser (. 751/1350)nin erhul-Kasidetit- Tiyye isimli
erhi, bu erh tasavvuf bir erh olup, rih bu eserinde kasidedeki ilh marifetleri
ve rabban vecd hallerini aklar.
449

2. Muhammed Emnin erhi, Yazm 1034/1624 ylnn aban aynn
11inde tamamlanan bu erhte mellif, lafzlarn szlk anlamlarn ve tasavvuf
stlahlar aklamtr. Bu iki erh Msrda ki Drul-Kutubde bulunmaktadr.
450

3. Sirc- Hind (. 773/1371) adyla bilinen Omer b. shk b. Ahmed el-
Gaznevnin erhi,
4. ems-i Bist (. /) ve Cell-i Kazvn (. /)nin erhi,
5. bn Hacer el-Askaln (. 852/1448)nin erhi, bn Hacer Tiyyenin
tamamn deil, baz beyitlerini erhetmitir.
6. Al b. Atiyye el-Hamev (. 922/1516)nin Mededul-fiz vel-
Keful-rz isimli erhi,
7. Zeynelbidn Muhammed b. Abdurraf el- Munv (. 1022/1613)nin
erhi,
8. Sadreddn Al el- sfahn (. 836/1432)nin erhi,
9. Mevlev eyhi smil Rush Ankarav (. 1041/1631)nin Maksd-
Aliyye f erhit-Tiyye isimli erhi, mellif Trk olup, bu eserini (1025/1616)
ylnda Msrda kad iken telif etmitir. Bu erh Prof Dr. Mehmet Demirci
tarafndan sadeletirilerek ve latinize edilerek Osmanl Tasavvuf Dncesi adyla
2007 ylnda bastrlmtr.

449
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 96; Uluda, bnul-Frid DA, XXI, 41.
450
98
2.3.1.2. et-Tiyyetul-kubr kasidesinin matb erhleri
1. Saduddn el-Fergn (. 669/1270)nin Merikud-derr (Tahran
1398/1977) adyla nce Farsa yazd ve daha sonra Muntehel-medrik adyla
Arapaya evirdii erhi. Bu erhin mellifi, Sadreddn-i Konev (.
672/1273)nin talebelerinden olup, vahdet-i vucd anlayna sahiptir. Lafz ve
tasavvuf bir erh olan bu eserin bana mellif, Mukaddime f makmtis-sulk
ve sudril-vucd adnda bir mukaddime koymutur. 2 ciltten oluan bu eser
1293/1876 ylnda stanbulda baslmtr.
451

2. Abdurrzk el-Kn (. 730/1329)nin Kefu Vuchil-ur l-men
Nazmid-dur isimli erhi, bu erh 1310/1892 ve 1329/1911 yllarnda Msrda
baslan erhu Divni bnil-Frz isimli nshann kenarnda baslmtr.
452
Bu erh
de Fergnninki gibi lafz ve tasavvuf konular ilemitir. Eserin banda her biri
beer blmden oluan Maarif ve Mevcd isimli iki balktan mteekkil bir
mukaddime bulunmaktadr.
airin Tiyye isimli kasidesinin vahdet-i vucd anlayna gre erh
edilmesinde bnul-Frid ile bnul-Arab arasnda geen bir kssann etkili
olduu dnlmektedir. Kssaya gre bnul-Arab bnul-Fride bir mektup
yazar ve bu mektubunda bnul-Fridin et-Tiyyetul-Kubr isimli kasidesine
erh yazmak iin airden izin ister, bnul-Fridde senin el-Futhtul-Mekkiyye
isimli eserin o kasidenin erhidir diye cevap verir.
453
Tiyye rihlerinden
bazlar byk bir ihtimalle bu kssann etkisinde kalarak bnul-Fridi bnul-
Arabnin tasavvuf ekolnden kabul edip iirlerini bu bak asyla
aklamlardr.
bnul-Fridin ikinci nemli iiri daha nce de bahsettiimiz el-
Kasidetul-Hamriyye olarak bilinen el-Kasidetul-mmiyyedir. Bu ksa
kasidesinde air ilh ak arap sembolyle tasvir eder.
454

451
452
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 97-98; Uluda, bnul-Frid, DA, XXI, 41.
453
454
bkz. Goldziher, a.g.e., 67.
99
2.3.2. el-Hamriyye kasidesi zerine yaplan almalar
2.3.2.1. el-Hamriyye kasidesinin nemli erhleri
1.Dvd-i Kayser (. 751/1350)nin erhul-kasidetil-mmiyye isimli
erhi (Sleymniye Ktp., Ftih, nr. 3964; Ayasofya, nr. 4075). Bu eser, felsef
eilimi olan tasavvuf bir erhtir. Mellif eserinin banda akn hakikatini ve
ksmlarn anlatt tane mukaddimeye yer vermitir.
455

2. Ahmed b. Sleymn b. Keml Paa (. 940/1533)nn erhi, bu eser de
yazma olarak Drul-Kutubte bulunmaktadr.
3. Muhammed-i amr (. /)nin, ez-Zuccetul-bedriyye fi erhil-
kasidetil-hamriyye isimli erhi, Drul-Kutubde bulunan bu eserin yazm
959/1551 ylnn Zilhicce aynn 8inde tamamlanmtr.
4. Seyyid Al Hemedn (. 786/1384)nin Meribul-ezvk isimli erhi,
Farsa olan bu erh1353 ylnda Tahranda baslmtr.
456

5. Abdurrahmn- Cm (. 898/1492)nin, Levmiu envril-kef ve-
uhd al kulbi erbbiz-zevk vel-cd isimli erhi. Bu erh de bir nceki gibi
Farsa olup 1360 ylnda Tahranda baslmtr.
457

6. Kad Sunullah b. brhm (.1050/1640)in erhi. Mellif bu eserinde
bn-i Keml Paann Cmye olan itirazlarna krk tane cevap yazmtr.
458

Bu erhler ierisinde en kapsaml olan ve tasavvuf ruhu en gzel
yanstan Dvd-i Kaysernin erhidir.
2.4. Divn zerine Batda Yaplan almalar
bnul-Fridin divn doulu aratrmac ve rihlerin dikkatini zerine
ektii gibi batl msterikler arasnda da byk oranda ilgi oda olmay
baarmtr. Yazar Fabricius (. 1638) eliyle Batda tercme edilip neredilmi ilk
Arapa metinler arasnda bnul-Fridin baz iirlerine de rastlanlmaktadr.
459

455
456
457
458
459
Giuseppe Scattolin, Omer bnul-Frid ve haytuhus-sfiyye min hilli kasidetihit-
Tiyyetil-kubr, el-Merik, sy. II (Temmuz 1993), s. 376.
100
XX. Yzyldan itibaren onun baz iirleri, birok batl msterik
tarafndan, eitli Bat dillerine tercme edilmitir. Bu balamda et-Tiyyetul-
Kubr isimli kasidenin tamam J. von Hammer-Purgstall tarafndan 1853 ylnda
Almancaya evrilmitir. Bu eviri daha sonra Reynold A. Nicholson tarafndan
olumsuz ekilde eletirilmitir.
460

bnul-Frid ile ilgilenen bir dier batl da talyan msterik gnazio Di
Matteodur. gnazio Di Matteo et-Tiyyetul-Kubr isimli kasideyi
talyancaya evirmi ve evirisinin ba tarafna da bnul-Fridin tasavvuf
grn anlamaya yardmc olacak nemli bir mukaddime koymutur. gnazio
Di Matteonun yapt tercme, bir baka talyan msterik olan Carlo Alfonso
Nallino tarafndan da eletirilmitir.
461

Reynold A. Nicholson da yeniden et-Tiyyetul-Kubr isimli kasidenin
yaklak drtte lk blm ile baz kk kasideleri tercme ve erh etmitir.
Ayn ekilde Arthur John Arberry de bnul-Fridin elyazmas bir divnn tahkik
etmi ve onu lgav bir erhle birlikte neretmitir.
462

Batda, yaplan bu erh trnden almalara ek olarak bnul-Fridin
iirlerinin eitli ynlerini ele alan makale formatnda almalara da
rastlanlmaktadr. Bu makalelerden biri, bnul-Fridi vahdet-i vucd anlay
erevesinde aklamaya alan Fransz msterik Louis Gardete aittir. Bir dier
alma da bnul-Frid hakkndaki birok haberi deerlendirerek airin
yaantsyla ilgili en doru bilgileri ortaya koymaya gayret eden ssa Boullataya
aittir.
463

460
Bkz. Scattolin, a.g.m., 376.
461
Scattolin, a.g.m., 377.
462
463
101
2.5. Trkiye Ktphanelerindeki Divnla lgili almalarn Rakamsal
Bilgileri
Aadaki tabloda verilen rakamsal bilgiler, 01.04.2008 tarihine kadar ad
geen ktphanelerin internet zerindeki kaytlarndan alnmtr.

Ktphane
Ad
Yazma
Divn
Matb
Divn
Yazma
Divn
erhi
Matb
Divn
erhi
Yazma
Kaside
Matb
Kaside
Yazma
Kaside
erhi
Matb
Kaside
erhi
Milli Ktp.
- 2 - 1 4 - 1
6
Diyanet Bak.
Ktp.
1 2 - 5 - - - 4
Sleymaniye
Ktp.
36 19 17 23 28 11 46 12
sam - 4 - 7 - 1 - 8
Ank. Dil Ve
Trh Co. Fak.
Ktp
- 5 - 13 - - - 2
Ank. lh. Fak.
Ktp.
- 2 - 5 1 - 2 2
Millet Ktp 2 - 2 - 5 - 3 -
i.. Merk.
Ktp.
6 2 - - 1 - 8 3
Nuruosmaniye
Ktp.
3 - 3 - - - 4 -
zmir lh. Fak.
Ktp
- - 1 - - - - 2
Konya il Halk
Ktp.
- - - - - - - 1
Tokat l Halk
Ktp
- - - 2 - - - -
Afyon Gedik
Ahm. Pa.
- - - - - - - 1
st. arkiyat
Ktp.
- 6 1 - - - - -
Beyazt Devl.
Ktp.
3 - - - 4 1 5 -
Edirne
Selimiye Ktp.
- - - 2 - - - -
zmir Milli
Ktp.
1 - - - 2 - - -
H. Selim Aa
Ktp.
- - - - 1 - 1 -
102
2.6. Divndaki Baz Kasidelerin aire Ait Olmad ddialar
Edeb tenkid iiyle uzun sre megul olan limlerin zamanla, zihinlerinde
ve kalplerinde zevk-i selme dayanan bir temyiz kabiliyeti olumaktadr. Onlar,
zevk-i selmleri, edeb zevkleri ve oka edeb metin okumalaryla elde ettikleri
bu temyiz kabiliyeti ile bir aire ait almalar dierlerinden ayrabilmektedirler.
bnul-Fridin divnn uzun sre inceleyen baz aratrmaclar, airin divn
zerinde baz oynamalarn olabilecei kanaatine varmlardr. Onlarn bu kanaate
varmalarnn sebepleri arasnda, airin divnnn el yazma nshalar arasnda baz
farkllklarn olmas
464
, airin torununun kayp kasideyi bulmadan nce ilk beytini
bildii dedesinin kasidesine ayn redifte bir tezyilde bulunmu olmas
465
ve
divndaki baz kasidelerin, airin manev tecrbelerini dile getirdii dier
kasidelerin yapsyla ve ruhuyla rtmemesi saylmaktadr.
466

Edeb tenkidcilerin aire nisbeti asndan problemli grdkleri kasideler
unlardr:
2.6.1. Ayniyye kasidesi
bnul-Fridin divnnda yer alan bu kasidenin ilk beyti dndaki dier
beyitlerinin aire ait olmad ileri srlmektedir. Kasidenin ilk beyti
467
yledir
(Tavl):
` _.. . _` ,.. ... - ` .. .. , ` ` ,.. , ' ' ..` - , ` .. ` ... ` _ .. ` , _ ` _.. ,
almamzn bu blmnde yer alan Divn bal altnda da
deindiimiz gibi, kaynaklarda Kaside-i Mefkde (Kayp Kaside) adyla geen
kasidenin yukarda verdiimiz ilk beyti dndaki dier beyitleri airin torunu
eyh Al tarafndan nazmedilmitir. eyh Al, airin divnn oluturan
kasideleri babasnn, bir araya getirmesinden bahsederken bnul-Fridin,
Hicazdayken nazmettii bir kaside dnda onun tm iirlerini topladn
kaydeder. Rivyete gre Mekke ahalisinin okullarda ocuklarna rettikleri ve

464
465
Cilul-mid, 221.
466
iru bnil-Frid, 57.
467
Bu beytin tercmesi, I. Blmde yer alan Hicaz Hayat ve Msra Dn bal altnda
daha nce verildi.
103
seher vakitlerinde minarelerden yksek sesle okuduklar bu kasideyi airin olu
neredeyse altm yla yakn bir sre arar fakat bulamaz. Sonunda airin torunu
krk yllk cidd bir aramann neticesinde bnul-Fridin bu kasidesini bulmay
baarr.
468
Ancak kendisi bu kayp kasideyi bulmadan nce ilk beytini bildii
dedesinin kasidesine ayn redifte bir tezyilde bulunmutur.
469
eyh Alnin
beyanlarndan da aka anlald zere, kasidenin halk tarafndan grd
byk ilgiye ve kazand hrete ramen yllarca kayp bir ekilde kalmas, airin
olunun ve torununun bu kasideyi bulmak iin yarm asrlk bir zaman
geirmelerine ramen, kasideye ancak eyh Alnin yapt tezylden sonra
ulalm olmas, edeb tenkitilerin eletirilerine konu olmutur. stelik eyh
Alnin, kendine ait ksm nazmetmeye gzel bir snnet olsun diye
470
ifadesiyle
balam olmas onun kendine ait baz iirleri bnul-Fridin iirleriyle ayn yerde
bulundurma gayreti olarak yorumlanmtr.
471
eyh Alnin, dedesinin kasidesini
bulduktan sonra kendi nazmettii kasideyi aire ait olmayan ksmlar kendisine
izafe etmeksizin mstakil olarak divna koymas
472
da bu yorumu
glendirmektedir.
2.6.2. Mmiyye kasidesi
airin divnnda redif harfi mm olan Hamriyye kasidesinin de iinde
bulunduu drt kaside bulunmaktadr.
473
lgili kasidenin ilk beyti yledir
474

(Bast):
` , . ` . ` , . . .` ` ' ` . , . ` . ` , . .` - ` . ' ` .
klarn geit treninde (ben de) sancam atm, benden nce byk
insanlar da ak ile snanmlard.
475

468
469
erhu divni bnil-Frid, Msr I, 1-2; iru bnil-Frid, 58.
470
471
472
Divnn baz nshalarnda Kaside-i Ayniyye diye de bilinen kayp kaside ile ilk beyitleri ve
redifleri ayn olan fakat ilk beyitten sonraki beyitleri birbirinden farkl iki kaside bulunmaktadr.
bnul-Fride ait kasidenin ilk beytinde yer alan _ lafznn yerine tekabl eden yerde torununun
kasidesinde _` , lafz bulunmaktadr. Kr. Divn, Beyrut 1879, 84; Beyrut 2003, 99.
473
Bkz. Divn, Beyrut 2003, 121-128.
474
Burada konu edilen kaside, divnn Beyrut 2003 basksnda bulunmaktadr, divnn Beyrut 1879
basksnda ise bu kasideye yer verilmemitir.
475
104
eyh Alye gre yirmibe beyitten oluan bu kasidenin, sadece alt beyti
aire aittir. Bunlar, aada verdiimiz iki ve devamndaki drt beyitten oluan
toplam alt beyittir. Bu alt beytin dndakiler, kasideye eyh Al tarafndan
eklenmitir. airin torununun bizzat kendisi, her ne kadar kasideye eklemelerde
bulunduunu itiraf etmi olsa da onun bu tavr, edeb tenkitilerce divnn orijinal
metnine ve onun saygnlna kar yaplm bir hrmetsizlik olarak da
deerlendirilmitir.
476
Bu kasidenin aire ait olmayan ksmlar divnn baz
basklarndan karlmtr
477
(Bast):
` , ..` ` ...` - .. .. ,` . .. . ..`, ' ` .` ` ,.. . ` .. ` ...`, ' _ ` .. ..
.. _ .., , .. -,` _ ` . ,.. ~ ..` , ` ' ..` - ' . ..` . ' ,` ..` - ' ` ,.. , ,
Eer, sizin katnzda aktaki makamm(n karl) bu grdm ise,
(geen) gnlerimi zayi etmiim. Bir zaman ruhumun elde ettii arzum, bugn
sanrm, bir rya imi,
478

2.6.3. Riyye kasidesi
Aslen el-Beh Zuheyre ait olmasna
479
ramen bnul-Fridin divnnn
baz nshalarnda yer alan
480
bu kaside on alt beyitten mteekkildir. el-Beh
Zuheyrin divnnn rvisi olan bn Hallikn, bu kasideyi, 641/1243 ylnn
muharrem aynda Msr kalesinde bulunduklar bir Perembe gn el-Behnn
kendisine ind ettiini ifade ettikten sonra bazlarnn bu kasideyi bnul-Fride
nispet ettiklerini ancak bunun doru olmadn sylemektedir.
481
Kasidenin ilk
beyti yledir
482
(Recez):
` _ ... . , ` ... _... ,...` , ` _ ... ` ...` ... ,... ,

476
iru bnil-Frid, 59.
477
Bkz. Divn, Beyrut 2003, 127.
478
479
Cilul-mid, 196; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 90; iru bnil-Frid, 60.
480
481
iru bnil-Frid, 60.
482
Bu beytin tercmesi, II. Blmde yer alan Divnn Matb Nshalar bal altnda daha
nce verildi.
105
2.6.4. Hamriyye Kasidesi
eyh Al, divnn ilk nshalarndan sadece birinde bulunduu ve tarz
olarak bnul-Fridin slbunu yanstmad gerekesiyle Hamriyye kasidesi
ierisinde yer alan aadaki beyitlerin kasideye sonradan sokulduunu iddia
etmi ve bu beyitleri kasideden karmtr
483
(Tavl):
.. ` ,` -` , . .. .. ` .. ` ,..` _ . , ..` .. . , ..
Ezelde hibir ekil ve izden eser yokken o btn varlklardan nce
vard.
484

` ... , .. - ` ,.. . ,..` . .., , ` ,.` , ` . . ` . . ` ` . - ` - , ,
Ve her ey onun sayesinde belirginleip varla brnd; fakat ne
hikmetse sonradan kt anlayllardan gizlendi.
.` .- _ ..` , - , -,` _ , , ` . , . ` ` ,.. - ` .. - ` ` ,.. - . , -...
` . ' ... ` , ` ` ,... . , ` ,...` - ' ' ..,' ' .. , ` ,..` - . , ` ` ,.. ,
arap varken zm asmas yoktu, demse babamd benim . Artk asma
var arap yok, anas onun anamd benim.
` .. - , .. , ` .., , ` _.. , ` .. , ` ` ,.. ` - ..` ' , ` ,..` - ..` - ,` _'
Ayrm gereklemi olsa da hepsi birdir; ruhlarmz arap, bedenlerimiz
ise asmadr.
eyh Alnin yukardaki iddias, edeb eletirmenlerce yerinde
bulunmamtr. Onlara gre yukardaki beyitler, ekil ve muhteva bakmndan,
bnul-Fridin ilh akn ve vahdet dncesini ince bir slpla dile getirdii
beyitlerdir. air bu beyitlerde, bir taraftan kendisinden hull dncesini
nefyederken dier taraftan da vahdet fikrini tekidli bir ekilde dile getirmektedir.
Ayrca eyh Alnin dier gerekesi de edeb eletirmenlerce hakl bir gereke
olarak kabul edilmemitir. Zira onlara gre, kasidede yer alan aadaki beyitler

483
484
Divn, Beyrut 1879, 71; Beyrut 2003, 122.
106
de divnn asl nshasnda yer almamasna ramen dier nshalarda
bulunmaktadr
485
(Tavl):
` _ , .. .. , - .. .. , . ` ... = , ,..` ` .., , .. , .. ' ... =
Gerekte bedenlerin (kaplarn) letafet kazanmas ruhlarn (mnlarn)
letfetine tbidir. Ruhlar da letfet kazanan bedenler sayesinde geliip ycelir.

486

..` , ..` , . , ..` .., ` . , ` ,` .. - .., ..` , ..` , . ..` , ` ,
O araptan nce ne bir nce, ondan sonra da ne bir sonra vard;
sonralarn ncesi onun iin bir zorunluluktu.
` ,` .. . . . ` ` . ' ` ,` . , ` ,` ..` , .., , ..` , .., , ' ` ..` , ,
Onun yapld ra, uzun asrlar ncesinden sklmt. Babamz
demin Allah ile olan szlemesi ondan sonrayd ve dem o arabn yetimi
saylrd.
Bu beyitlerin asl nshada bulunmay, mstensihin dikkatsizliinden
kaynaklanan bir dme eklinde yorumlanmtr.
487

2.6.5. Dbeytler ve Lgazlar
Muhtevalar itibariyle bilmece ve halk ezgisi tarznda yazlm bu trlere
ait beyitlerin divndaki says toplamda yz yirmi bire ulamaktadr. Bata
lgazlar olmak zere, divnda bulunan bu tr iirler, bnul-Fridin genel tarzyla
ve onun tasavvuf gryle pek uyumlu olmadndan bunlarn aire nispeti
hususunda phe uyandrmaktadrlar. Her ne kadar baz dbeytlerde divnn genel
temas olan ilh aka deinilmi olsa da bunlarla ilh akn konu edildii divnn
dier uzun kasideleri arasnda gl bir benzerlik bulunmamaktadr. Dbeytlerden
ilh aka deinilen beyitlerde bu konu aceleci bir slpla ksa ve zet bir ekilde
dile getirilmi, bazen de manay bozacak tarzda yersiz tekrarlara girilmitir. Yine
bu beyitler airin tasavvuf tecrbesini deiik boyutlaryla tam ve kapsaml bir

485
486
Divn, Beyrut 1879, 71-72; Beyrut 2003, 122; Cilul-mid, 151.
487

107
ekilde dile getirdii uzun kasidelerle sanatsal adan da insicaml deildir.
nemli bir anlam derinlii olmayan ve ilerinde daha ok madd konularn
ilendii bu trlere ait beyitlerin bnul-Fride nisbeti, baz edeb eletirmenler
tarafndan mezkr gerekelerle reddedilmi ve bunlarn, airin torunu eyh Al
tarafndan dnemin bu gibi konulardaki yaygn uygulamasna paralel olarak
divna sokulmu olabilecei dile getirilmitir.
488

Divnda yer alan dbeytlerden biri yledir (Mtedrik):
..` - ' ` .. ...` ' , ..` - ' ` ,.. .. .. - .. ..` _ ..` . ' .
` ...` ' ` ... - , .... ` ...` . .. ` ` ..` - ' ` ,.. ` ,.. -. , ` - .., .
Sen kalbimde olduktan sonra dostlarn ayrln tasa etmem,
(bana gre) tm insanlar iki ksmdr: k olduum (sen) ve dierleri,
(gzmde senden bakas olmadndan) onlar dirilerden de saymyorum.
489

air divnda yer alan lgazlardan birisinde gzel, ho anlamna gelen
(` -) kelimesini bilmece yoluyla u ekilde sormaktadr (Mctes):
, .... ` , ... ` ,...` ... ` _,...` . , ...` ... ` ...
....` .... ,` , ` ., -` ..... ` _,......` ` , ' , ` ,...... -
Holandn her anlam ve eklin ismi nedir?
O kelimenin ters evrilmiinin tashfi,
490
iki harfin ismiyle bir srenin
addr.
491

airin beytinde bilmece yoluyla sorduu (` -) kelimesinin ters evrilmi
hli olan (_) kelimesi, tashf yoluyla deitirilirse ortaya (_,) ve (_,)
kelimeleri kar. Bu kelimelerin ilk iki harfi, Kuranda ki (,) Ysn sresinin

488
iru bnil-Frid, 62.
489
490
Tashf: Bir kelimedeki harfleri noktal veya noktasz benzerleriyle deitirmektir.
491

108
adna ve sonlarndaki harfler de alfabedeki (_) ve (_) harflerine dellet
etmektedir.
2.7. Divnn erii
bnul-Fridin yetime ve genlik dnemlerinde ierisinde bulunduu
kltrel evresi ve iire kar ftr yatknl onun edeb kiiliinin teekklnde
nemli lde belirleyici rol oynamtr.
492
bnul-Frid, hayatn Zt- ilhye
kavuma ve Onunla buluma zlemiyle geirmi bir airdir. O, kalbi ilh ak
ateiyle yanan ve bu ak yznden yaad aclardan lezzet alan bir airdir. Onun
ilh ak uruna katland aclar ve bu aclardan ald zevk iirlerine de
yansmtr.
493

airin iirlerinin, halk tarafndan byk beeniyle karlanmasnda onun
airlik yeteneinin, gzel ve sanatl iir syleme kabiliyetinin byk etkisinin
olduu inkar edilemez. Ancak onun bir mutasavvf olarak, iirlerinde iledii
tasavvuf temalarn ve iirlerine yanstt ilh ak kaynakl hzn ve sevinlerin,
iirlerinin toplum nezdinde bulduu hrette ok nemli pay vardr.
494
airin,
zarif ve akc bir uslpla nazmettii iirler, tabi bir syleyiin eseri olsalar da
tasavvuf ieriklerinden dolay anlalmalarnda ksm bir zorluk
bulundurmaktadrlar.
495

airin divnnn, ierik olarak onun rh tecrbesinin bir tercmesi
olduunu sylemek mmkndr. Divn, airin tm mrn kapsayan tasavvuf
yolculuun onun ruhuna kazandrd manev tecrbelerin doru ve sanatsal bir
biimde ifade edilmi eklinden ibarettir.
496
Zira; air, divnndaki her bir beyitte
en ince his ve duygularn gzel ve doru bir ekilde dile getirmektedir. air,
arndrd nefsini zarif ve edeb bir slpla u ekilde tasvir ederek
anlatmaktadr
497
(Tavl):

492
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 87; Abdulcell eleb, a.g.m., 185-187.
493
Ndir Nizm Tahrn, a.g.m., 55; el-Fikrul-Arab, 317; Omer Ferrh, Trhul-edebl-
Arab, III, 521.
494
el-Mutlat, 241-242.
495
Vefeytul-ayn, III, 472; el-Mutlat, 242; Abdulcell eleb, a.g.m., 187.
496
Bkz. ezertuz-zeheb, V, 151; el-Mutlat, 241.
497
Bu beytin tercmesi II. Blmde yer alan Hamriyye Kasidesi bal altnda verildi.

109
` _ , .. .. , - .. .. , . ` ... = , ,..` ` .., , .. , .. ' ... =
airin bu uzun ve meakkatli yolculuunu, onun mevcudt ierisindeki
konumunu bilmeye ve hakikati anlamaya duyduu zlem uruna geirdii
tasavvuf hayatn bir tasviri olarak grmek mmkndr. airin hakikate ulama
yolu, bir filozofta olduu gibi sadece fikir ve dnce eksenli olmayp, ayn
zamanda onun manev tecrbelerinin izlerini de tamaktadr. air kendisini
kuatan madd lemin gerek hakikatini anlamann yolunu arar ve bunun yolunun
bizzat kendi nefsini tanmaktan getiini fark eder. Balangta kendisine kapal
olan bu esrarl lemin kapsn aralamak iinKendini tanyan Rabbini tanr
498

ifadesini kendisine anahtar edinir. bnul-Frid, kendini tanma uruna i
dnyasnda yapt manev yolculuunda derinletike vicdannda Rabbinin
varln ak bir ekilde hisseder ve ezelde Rabbine verdii sevgi ve dostluk
szn
499
hatrlar. Bunun zerine aadaki beyitleri terennm etmeye balar
(Tavl):
.. ` , , ` ` , ..-`, ` ,.. ..` , ,.. ` -` , ..` , ' ` ,..` , - ,..` , _` .. ..' , -
Aramzdaki salam sz hakk iin yemin olsun ki; (o ahde) onu bozmann
hayali bile ilimemitir. O ki, yeminlerin en gzelidir.
500

.. ,` ` , .., , .. _.. ` ...` . .. ,` , - , _ .., ` - , ,..` _ ... ' ,
Sen kalbimin temennisi, muradmn gayesi, en yce ve en gzde
arzumsun.
501

air, nefsini beer balarndan kurtararak onu ycelere doru
kanatlandracak yegne unsurun, Allaha olan sevgi ve ak olduunu kef edince
ilh akn arabn itiini syler
502
(Tavl):

498
Acln, a.g.e.,II, 262; iru bnil-Frid, 44.
499
Ezelde verilmi szden kastedilen el-Arf 7/172. yet-i kerimede anlatlan ve Allah ile dem
(a.s.)n zrriyeti arasnda geen szlemedir. Ayetin meli yledir:Hani Rabbin (ezelde)
Ademoullarnn sulplerinden zrriyetlerini alm, onlar kendilerine kar ahit tutarak: Ben
sizin Rabbiniz deil miyim? demiti. Onlar da, Evet, ahit olduk (ki Rabbimizsin) demilerdi.
Byle yapmamz kyamet gn Biz bundan habersizdik dememeniz iindir.
500
Cilul-mid, 58.
501
Cilul-mid, 58.
502
Bu beytin tercmesi II. Blmde yer alan Divndaki kasideler zerine Yaplan almalar
bal altnda verildi.
110
.. ` ..., - ,.. _.. ` , ,.. .` ` ,. , ` , ` ` ,. . ` -`, . '
bnul-Frid, byk bir zlem ve itiyakla kat ettii manev yolculuunda
bir Kuds Hadiste
503
yer alan ifadeleri kendine rehber edinir ve yle der (Tavl):
` ... , ..-` .. ., .. - . ..- , .. ` .. ` ..` , , _ , .. . ` ,..` ,
Naklinde rivyeti kanaatimce sabit olup, zayf olmayan bir hadis varid
oldu.
504

.' ,.. ..` , ` .. - ` ...` - , ` _ ..`, ....., , . ' ` , ' .... , ....` ,
(O hadis, Allaha) nafilelerle ve farzlarn edasyla yaklatktan sonra
Hakkn sevgisini iaret ediyor.
505

` , ..~ _ .. . .., ` ` _.. .` , , , . ` . ` . ` .` _. , = _,.`
nemle dikkat ekilen yer, le aydnl gibi apak ortadadr. (o da
Allahn u szdr;) Ben onun iiten kula olurum.
506

lh sevgiye mazhar olmak iin kuds hadisteki arya kulak veren
bnul-Frid, Kahirede bulunan Mukattam dann yaknndaki Mustazafn
vadisinde uzun bir seyahate koyulur. O, kendisini saran tm balardan
kurtulmann yollarn arar. Bunun iin O, gndzlerini oru tutarak, gecelerini ise
namazla ve zikirle geirmeye gayret eder. Takva elbisesi dnda her trl eyden
kendisini tecrid eder.
507

air dostuna ulamak iin ok zorlu ve etin bir riyazat ile mcahedeye
koyulur. Bu ar imtihana girimeyi sevgisinin bedeli olarak grr ve yle der
(Tavl):
., ` . ` . ` ,. . ,.` , ` , _,.` . :., _. ` -` . . . ` , ,

503
Burada kastedilen Kuds Hadisin tercmesi I. Blmde yer alan Tasavvuf Kiilii bal
altnda verildi.
504
Cilul-mid, 115.
505
Cilul-mid, 115.
506
Cilul-mid, 115.
507
iru bnil-Frid, 45.
111
Bende fni olmadka bana ak olamazsn, Suretim sende tecelli
etmedike de fni olamazsn.
508

` _ ,.` , ` _` , ` .. - ,.` :.` .. , :..` , :..` ` _.. ` , ,..
Sevgi iddiasn terk et! Gnlne bakasn ara! Bu suunu da en gzel
ekilde telfi et.
509

` . , ` ,. . .,` , ` . , . - ` . - , . - ..` ' , ..` .. ` . .
Vuslattan vazge! Heyht! Bu olmad. te sen yayorsun. (Ak
iddianda) sdk isen l(melisin)!
510

., _ ' . ` ,. ` , . ' .` - ,` . ` - . - ` , ' ` , ` -. ` ..` -
O ak, eer (uruna) lmezsen, akn amacn gerekletirememisindir.
Dolaysyla ya bu (lm) tercih et, ya da sevgimi terk et.
511

air srarla sevgilisine yneliindeki samimiyetini ortaya koymaya ve ona
ulatracak olan yolu kefetmeye gayret eder. Dostuna biraz daha yaklaabilmek,
onu bir an mahede edebilmek, rzasna dellet edebilecek bir bak veya bir
fslt yakalayabilmek iin birok skntya seve seve katlanr (Kmil):
.. ` , , , ..., - _.. ` .` ,.. - ` .. , ,.. ,, ..` .. ' _ ' ,..
Dostumla halvet ettim, estiinde meltemden daha latif olan bir sr vard
aramzda.
512

...,` ` ' ,... = ... ` , ~ _ ..., ', ,.. ` ` ...` , ..,` ,` ` .` , ..
(O sevgili,) mitle beklediim baka msaade edince, (sevincimden
dolay) herkesce bilinir oldum, halbuki daha nce bilinmiyordum.
513

.. - , .. - ` ,.. , ` .` .. `

,.. ` -` ..` ..- . .. .. ,

508
Cilul-mid, 60.
509
Cilul-mid, 60.
510
Cilul-mid, 60.
511
512
513
112
Cemliyle cellini mahede edince akna dndm, (beni saran bu
aknlk) hli, Ona olan sevgimin habercisi oldu.
514

Grld zere divn, airin yaad manev tecrbeleri, ektii
skntlar, sevin ve hzne dair yaad hlet-i ruhiyeleri bir bir aktarmaktadr.
Bir mddet sonra sevdii, airden uzaklar ve airi tekrar sknt ve dertleriyle ba
baa brakr. air, kendisini sevgiliye gtrecek yolu bulmutur ama kat edecek
daha ok mesafe bulunmaktadr. O, tam bir samimiyetle koyulduu ak yoluna
daha bir sk ekilde devam eder, sevgilinin yine kendisine dnerek, akan gz
yalarn dindirecei, ektii skntlara son verecei ve kendisini yeniden nee ve
sevince boaca gn byk bir zlem ve mitle bekler. O, bu durumu yle dile
getirir (Kmil):
` , ..` . , .. - , .. ` , ..` ' .., - ,` , ... ` ... , , ` ... , .` _... ~
Ey sevdiim! Size ulamay uman birine vuslat iin bir mit var m?
Bylelikle akl rahat etsin de huzura kavusun.
515

..` ' .. , ~ .. ` .. ` ,` ..` ..` ..- ,` ,` ... ` _ ' - ,.. ` . ..
Gzmden kayboluunuzdan bu yana, Msr diyarnn ke bucan
feryad fgan ile dolduran iniltim vardr.
516

Yukarda divnnn ieriine dair verdiimiz bilgilerden de anlalaca
zere bnul-Frid, ilh akn ve yaad tasavvuf tecrbelerini dile getirdii
kasidelerinde, klsik kasidenin i yapsn ve muhteva plann dikkate almamtr.
O, mezkr konulardaki duygularn, ak veya sembolik bir anlatmla dile getirdii
kasidelerini in ederken daha ok yaad manev yolculua paralel bir yol
izlemitir.
517

514
Cilul-mid, 186.
515
516
517
Klsik kasidenin i yaps, muhteva plan ounlukla merhalelidir. iire, terkedilmi bir
konak yerinin (talel, oulu atll) tasviriyle balayan air, birinci ksmda ayrlk ve htra
temleriyle sevgilisinden ve akndan bahseder. Nesb denen bu ksm, lde geen uzun, yorucu,
tehlikeli bir yolculuun ve airin bu yolculukta bindii devenin, rastlad bir l hayvannn
tasviri takip eder. nc ksm, kasideye hviyetini veren asl mevzua (medih, hiciv vb.) ayrlr.
Bkz. Nihad M. etin, Arap (Edebiyat), DA, III, 289-290.
113
Daha nce bahsedildii zere, divndaki iirlerden bazlarnn divna
sonradan sokulduu iddialarn da hatrda tutarak, divn oluturan iirleri
ierikleri itibariyle u ekilde bir taksime tabi tutmak mmkndr.
2.7.1. Beer ak grnml iirler
air, divnndaki baz kasidelerinde siyah zlfler, gzel az, przsz
yanak ve sadece gzel bir kadna uygun debilecek fizik gzellik unsurlarna yer
vermek suretiyle aka kadn tasvirleri yapt grlr.
518
(Kmil):
.. , .. - .. .. . _ - . .. - ` .. = ` .. , .. .. . ` - ` , .. ` ,
, ' ....- , ' ....` , ` .... .. _ .. . .. , , = ' .. ` ,
Onun yanann zerinde mermer yzeyindeki anber noktas gibi beni ve
aka kar kana Allahu Ekber diye seslenen kllar gibi baklar vardr.
519

air, bir baka iirinde ise yle demektedir (Kmil):
, .., _ .., ` , .. .. , ` , , - .. ~ .. ` .. ` , - - .. .. - ` ..
.. ` , ... - _ ,.. ` , ..` ` ` . .. .. , .. :` .. ' ,` .. ..`
, .. ` . .. , . . .. - ` .. ` , ` _ , - .. ` . = .. ~ .. .. .,
- .. . _ ` ... , ` .. ` ...` ..` , , ` , .. ..` ` ..- ..-
Ey ok bakn gz kapa yayndan cierimi delmek iin frlatan,
520

(O) serin azl, tatl dudakl, sabahleyin misvak(la azn temizleme)den
nce azndan miskten daha baskn bir ekilde misk kokusu saan(dr.)
521

Kadife yana yznn gzelliini izhar eder, kalbinin sertlii elii
andrr.
522

Onun boyu fidan, gzellii sabah, srtna kadar uzam salar gece
gibidir.
523

518
Dirst, 560.
519
Dirst, 560.
520
521
522
523
114
Dier bir iirinde ise o, yle demektedir (Kmil):
... `, ... - ` , ' ...` : ` ` ... ` _ .. -, .. , .. . ' ` .. ` , ..` ,
` , ' . - ` . , . .` ` . . ` , ' ., ' _. , . . ` , .
. . , ` _ . -, , ., . .` - ` . . ` , .` , , ` . ` , , .` ` ,
.., .. ' .. ` , _ .. .. , ` , _... .. , , ` _ ... ` , ` .., .. ' .. - ` , ` , ..
` _ ..` : ` .. , , ` ~ ..` , .. , , .. .. . ..` .. : ..` .
Kalbim, senin beni ldreceini sylyor. Fed olsun sana ruhum, bilsen
de bilmesen de (senden bunun karlnda bir beklentim yok).
zntden uruna lmezsem aknn hakkn vermi olamam. Benim
yerimde her kim olsa bunun hakkn verir.
Canmdan baka (sevdiim iin harcayacak baka) bir eyim yok. Sevdii
uruna cann veren de msrif saylmaz.
524

Tm raz olduu ey ne hotur! Tkrnn azmda olmas ne
tatldr!
525

Bana kzmay brak. Akn tadn tat(da). Ak olduunda, ite ondan
sonra (kzabilirsen) bana kz.
526

Yukardaki beyitler kalbini, akln ak brm, ak dolaysyla
mutsuzlua dm, kalbinde aktan baka bir ey olmayan bir kiinin
syleyebilecei trden beyitler gibi gzkmektedir. Zira bu kiinin kalbine ve
gnlne cier paralayan, znt ve keder iniltilerini ykselten gemi hatralar
gelmektedir. Aslnda gzkapa yayndan cierine atlan ok bak da, gz
kapaklarnn sakinliinin biledii kllar da, boy-pos, yz gzellii de, az
serinlii de, dudak tatll da - eer bu iirlerin aire nisbeti sahihse- kederli ve
ili bnul-Fridin ilh aknn sembolik bir ifadesinden baka bir ey deildir.
527

524
525
526
527
Dirst, 561.
115
Yukardaki trden olan iirleri sebebiyle bnul-Frid, baz slm limleri
tarafndan olumsuz ynde eletiriye tabi tutulmutur.
528
Bu eletirilere ileride
deinilecektir.
2.7.2. lh aka tevili mmkn olan iirler
bnul-Fridin aadaki beyitleri her ne kadar beer ak artrsa da
airin, bu beyitlerde asl kasdettii ilh ak olsa gerektir (Tavl):
' ` _ .. , .. ` ' ..` , , .. ` , , .. .. , . ' - ..., - ..., ..`
Beni azarlayarak bile olsa sevdiimi anlatmaya devam edin. Zira,
sevgilimin bahsi benim arabmdr.
529

.. ' , ` ..` ..` , .. - ..,, , .. ' ` . .. ` _ , _ .. ` _.. - ,
Ona olan sevgim yznden bid ve zhid olduktan sonra ahlkszlk,
gnaha dalmak ve crm ilemek houma gider oldu.
530

, .. , ` ,..` ' .. - ,` ..` ' ... ' .. ..` , . ,..` - .. ` . ,.. ~ ' ,
Kuran okurken onun zikrini mrldanp couyorum. O, mihrapta bana
imamken namaz klyorum
531

.. , ,..` , ' ...` - ..` ..` `, ` ,.. , ... ` ,... , _, ,...` , .` ,...` - ,
Akm bana hzn, rahatszlk ve hastaln okluundan baka bir ey
brakmad.
532

` - ` .. ` .. , ..` . , .. , .. = ... ` ... . ,...` - ... ,
Onunla birlikte bir yl bana bir an gibidir. Ondan bir saat ayr kalmak
bana bir yl gibi gelir.
533

, , ` . . . , . - . _ .` ' _ ` .. : ` .. , ` , .. . ..

528
Dirst, 560.
529
530
531
532
533
116
steyip, arzu ettiim gibi oldum. Mlk mlkm, zaman da hizmetim
gryorum.
534
(Remel):
' ` .., , ..` . .. .. ` .. ` , , .. ` ' ` .` ... ` ,.. .., ` `
Ey vuslat geceleri! Geri dn yok mu? Ey szc de an
avuntusudur.
535

2.8. bnul-Fridin iirlerindeki Tasavvuf Temalar
bnul-Frid, genel olarak tasavvuf tecrbelerini, ilh akn ve bu akn
gnlndeki etkilerini dile getirdii iirlerinde birok tasavvuf kavrama da yer
vermitir. Bu blmde, bnul-Fridin iirlerinde yer verdii temel tasavvuf
kavramlara deineceiz. Bu kavramlar, insan psikolojisiyle ilgili olanlar ve
tasavvuf makam ve hllerle ilgili olanlar diye iki balk altnda ileyeceiz.
2.8.1. nsan psikolojisiyle ilgili temalar
Bu blmde ele alacamz akl, kalb, ruh ve nefis kavramlar, insann
manev -psikolojik- ynn tekil eden kavramlardr. Bunlar, kiinin Allah,
kendisini ve lemi tanma ve bunlar arasndaki ilikileri kavramada merkez
konuma sahip, bizzat kendisinin manev potansiyeliyle alkal kavramlardr. Bu
kavramlar, iledikleri fonksiyonlara gre bazen birbirlerinin yerine de
kullanlmlardr.
2.8.1.1. Akl
Akl: Arapa, tutmak, engellemek, idrak etmek ve balamak anlamlarna
gelmektedir.
536
lk dnemlerde deveyi balamak anlam daha yaygn olan akl,
daha sonralar duygu ve dnceleri, kavram ve olaylar birbirine balayan ruh
melekeye verilen isim olmutur. Akl, ilmi almaya ve kabul etmeye hazrlayan
kuvvettir.
537

Akl, varln hakikatini idrak eden, madd olmayan, fakat maddeye tesir
eden basit bir cevher, maddeden ekilleri soyutlayarak kavram hline getiren ve

534
535
536
Hall b. Ahmed, Kitbul-Ayn, I, 159; Rgb el-sfahn, Mufredtu Elfzil-Kuran, 341-342.
537
Kitbul-Ayn, I, 159; Rgb el-sfahn, a.g.e., 341; Sleyman Hayri Bolay, Akl, DA, II,
238; Bardak, a.g.e., 47.
117
kavramlar arasnda iliki kurarak nermelerde bulunan, kyas yapabilen g
eklinde tanmlanmaktadr.
538
nsann her eit faaliyetinde doruyu yanltan,
iyiyi ktden, gzeli irkinden ayran g olan akl, ahlk, siyas ve estetik
deerleri belirlemede en nemli fonksiyon olarak grlr.
539

lk dnem mutasavvflar akln mahiyeti zerinde fazla durmamlar, din
ve ahlk alannda pratik ynden salad faydalara deinmilerdir. Onlar akl
imandan sonra en byk nimet olarak grmler, ahireti kazanmaya vesile olmas
dolaysyla ona byk deer vermilerdir. Onlara gre akln alan madde lemidir,
mahalli de kalbdir. Metafizik alanda ise akl deil ak geerlidir.
540

Sfler, slike ayak ba olduu ve vuslata engel tekil ettiinden akl iin
rakb tabirini kullanmlardr.
541
bnul-Frid, akl anlamndaki hic
kelimesini kulland aadaki beytinde, rakb kelimesine de yer vermek
suretiyle akln ayak ba anlamna iaret etmitir. O, ayrca bu beytinde kalp
anlamna gelen sr kelimesini de kullanmtr (Tavl):
' ` .` , ` - _.` .,` ` ` . - .` , . . _ - ..., .. ..- .. ` , ` , , .. - .` .
Akl rakbinin bulunmad bir anda, nefsim, gizlice kalbime o sevgilinin
aknn arzusunu fsldad ve bu arzuyu kalbime yerletirdi.
542

air, ak sebebiyle aknla den, harab ve perian olan akln, gc
tkenmi saln ve rencide edilmi onurunu konu edindii beytinde yle
demektedir (Tavl):
..- .., , ..- .. ` .. , , ` -... . ...` ,` - , , ` ,... ...
O sevgilinin (ak) sebebiyle hlim, am bir akl, (tkati) tkenmi bir
shhat ve zillete dm bir onur ile sslenmitir.
543

bnul-Frid, Allaha olan muhabbetinin etkisiyle kaybettiini syledii
aklnn ayrca vecd esnasnda aknla dmesinin hayret verici olduunu dile

538
Cebeciolu, TTDS, 44; bkz. Ceylan, a.g.e., 170.
539
Bardak, a.g.e., 47.
540
Uluda, Sleyman, Akl, DA, II, 246-247.
541
542
543
Divn, Beyrut 1879, a.y.
118
getirdii beytinde akln, ak ve vecd ile birlikte bir arada bulunamayacana
dikkat ekmektedir. (Tavl):
, ` _ ` ` - , ` . ,. , . . ,` . . ` . . . ` . .
(Gfil olanlar tekrardan) gflet(e drmek) gibi, akl (zaten) bandan
alnm olann akln yamalamak, aklm (sevgilinin) akyla akn klan vecdin
garip hllerindendir.
544

air, manev lemde yapt seyr-u slk ile erdii hakikat mertebesinde
yle bir makama ulamaktadr ki, orada akla yer olmadn ifade etmektedir.
Daha nce de belirtildii zere sflerce vuslata engel olarak grlen akldan
salik, kurtulunca hakikat-i zta vasl olmaktadr. O bu konudaki duygularn u
ekilde nazma dkmtr (Tavl):
` .. .. .. _ ' ` - ,.. - .. ` ` .. , ` . . , , . , .` .` . , .` .` ,
(yle bir makama) vsl oldum ki, orada akl yz evirmi, gitmitir.(Bu
yle bir hldir ki,) vuslatm da ittislim de benden yine banadr.
545

bnul-Frid, ilh ak uruna girdii tasavvuf yolunda yitirdii genlii,
akl, neesi ve sal nedeniyle evinden, barkndan uzaklamtr. O, bu
durumunu u ekilde dile getirmektedir (Tavl):
` , ' , _.. ,` _ ' ` ..` ` , .. ` ,` _ ' ` .. .. ` -.. . , - .., ` _ , .. , , ..
Drt eyin benden uzaklamas beni evimden uzaklatrd, (bu drt ey)
genliim, aklm, neem ve salm(dr) .
546

2.8.1.2. Kalb
Kalb, szlkte bir eyi bir ynden baka bir yne, bir hlden baka bir hle
evirmek ve bir taraftan baka bir tarafa dnmek anlamlarna gelir. nsan kalbine
de srekli yn deitirip hlden hle getii iin bu isim verilmitir.
547
Kalb, nefs,
ruh, fud ve akl diye de isimlendirilmitir.
548
Kalbe nefs denilmesi, nefsin

544
545
546
547
Rgb el-sfahn, a.g.e., 681-682.
548
bkz. Ceylan, a.g.e., 233.
119
bedende olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu bakmdan mutasavvflar kalbi, ruh ve
nefs arasnda mcerred nurn bir cevher olarak tanmlamlardr.
549

Mutasavvflar genellikle kalbi organlarn en stn sayarak, onu krala
dier organlar da askerlere benzetirler. Kalb iyi olursa, dier organlar da iyi, kalb
kt olursa dier organlar da kt olur.
550
Hz. Peygamberin u hadisi bunu
aklar mahiyettedir: O, iyi olduunda btn beden iyi olur. ayet bozulursa
bedenin dier organlar da bozulur.
551
Kalbin bozukluu yalan, gybet ve bo
szlerle kendisini gsterir. Bu ktlklerden kurtarmak iin kalbi, Allah zikirle
imar ve tezkiye etmek gerekir. Sadece zahir amellere nem verip kalb amellerine
nem vermeyen bir kii kurtulua eremez. Allaha kavumak isteyen kii, Ona
teslim olmal, dnyaya kalbinde yer vermemelidir.
552

Kalb hastalklar kalbi katlatrp paslandrr ve kalbin sonsuzluk yolunu
tkayarak Allahtan uzaklatrr. Bunun insan hayatndaki en tehlikeli grnm,
kalble dilin farkl oluudur. Hastalklardan arnm bir kalb, insan yaratc ile
dorudan temasa getirmenin yan sra, eya ve olaylarn tetkikiyle varlk ve oluun
seyrini manalandrmada da en emin rehber olur.
553

bnul-Frid, aadaki beytinde kazand birtakm zellikleri zikrederek
ulat manev mertebenin yksekliine iaret etmektedir. air, nil olduu
yksek derecede Hakkn szn iitip idrak ederek kendisine syleyen kulann,
ayn zamanda lisan grevi de yaptn sylemektedir. Beytin devamnda ise Hz.
Peygambere vahyin ilk zamanlardaki geli ekillerinden birisi olan sadk
ryalara
554
telmihte bulunarak kalbinin kazand letfet sayesinde kalp gzyle
grd ryalarn Hz. Peygamberin grd ryalar gibi doru ktn ifade
etmektedir. bnul-Frid, bu beytiyle nefsini tezkiye eden bir kiinin kalb gzyle
ilh hakikatleri en doru ekilde grebileceini ifade etmektedir (Tavl):

549
Muhammed Ali et-Tehnev, Kefu Istilhtil-Funn, II, 1335.
550
Bardak, a.g.e., 53.
551
Buhar, man, 39; Mslim, Mskt, 107.
552
Bardak, a.g.e., 53.
553
Yaar Nuri ztrk, Kurann Temel Kavramlar, 274-275.
554
Hz. Aie yle demektedir: Resulullah (s.a.v.)e vahiy olarak ilk balayan ey uykuda grd
salih ryalar idi. Ryada her ne grrse, sabah aydnl gibi aynen vukua geliyordu.Bkz. Buhar,
Bedul-vahy, 21; Mslim, man, 252.
120
'...` ` ... , ... , ` ...

...`, ` - ' ... ` ...,` ,` _ ... ` - ',

Kulam benim lisnmdr. (Hakkn kelmn hem idrak eder hem de
bana syler). Kalbim ise, Hz Ahmedin gznn grd en doru rya (gibi
ryalar) n haber verildii yerdir.
555

air, gelecek beytinde kalbin elde edebilecei mnev mhede gcne
dikkat ekmektedir. O, beytinde kazanm olduu bu manevi gle namaz
klarken Hakkn kendisine imam olduunu grmektedir. Ayrca kalbiyle de
kendisinin dier imamlarn nnde onlara imamlk yaptn mhede
etmektedir. O, yle demektedir (Tavl):
, ~ .. .. . .. .. .. ,, , ... ` ' ... ... ` ,` ...,
Gzm, O hazreti namazmda (kendisine uyduum) imamm olarak
grr. Kalbim de beni nde imam olanlarn imam grr.
556

bnul-Frid, Ben yere ge smam, fakat mmin, muttak, temiz, ver
sahibi kulumun kalbine sarm.
557
melindeki hadiste de ifade edildii gibi
kalbin, Allahn evi olduunu, dier bir ifadeyle beytullah olduunu
sylemektedir. air, kalbin beytullah olmasyla mminlerin kblesi olan Kbe
arasnda irtibat kurmakta ve insanlarn kendisine ynelerek namaz klmalar
durumunda bunda alacak bir ey olmadn sylemektedir. air ayrca bu
beytinde kalb anlamndaki fud kelimesini kullanmtr (Tavl):
, . .. ` , , . ' ` .. ` .. _ .. . . ' .. ` .. ` .` , ,.. .. `. ,.
mam, bana ynelerek namaz klarsa bunda alacak bir ey yoktur.
(nk) O hazret, benim kalbimde ikmet edip yerleti. Hlbuki O, benim kblem
olan (Kbenin) kblesidir.
558

air, Allahn kinattaki ceml tecellilerinin mhedesiyle mnen sarho
olmaktadr. Gelecek beyitlerde kendisini sarho eden ve hayrete dren bu
mhedenin zevki sebebiyle ruhunda ve bedeninde meydana gelen nee ve

555
556
557
Acln, a.g.e.,II, 255.
558
121
sevincin yansmalarn anlatmaktadr. arap imeksizin sarho oluuna ardn
ifade eden air, i dnyasndan kaynaklanan bir sevin yaadn ifade
etmektedir. Ardndan o, duyduu bu sevin sebebiyle kalbinin arpmasn,
mafsallarnn titremesini ve ruhunun comasn mecaz yoluyla gzel bir ekilde
dile getirmektedir. air, bu neesinin kayna olarak grd ruhunu sahnede
ark syleyen arkcya, mafsallarnn sevin ve heyecandan titreyiini arkcy
dinleyenlerin alklamasna ve kalbinin needen dolay hzla arpmasn ise
arkcya oynamasyla elik eden kiinin raksetmesine benzetmektedir. Bylelikle
air, bu beytiyle kalbin nee ve sevin duyma zelliini dile getirmi olmaktadr
(Tavl):
' ` .. - .. ` . ` ..` , , ..` , ` , .. , ' .. ~ , .. ` . .. , ` , .. ` _ ~ ` , , ..
.. , ` , ` .. , ` _ .. ` .. . ..`, . ` ` .. , ` _ , .. - ` , ..
arap imeksizin sarho oluuma ayorum. Srrmda couyorum, bu
sevincim de bendendir.
(Bu sarholuk ve nee sebebiyle) kalbim rakseder, mafsallarm alk tutar
ve ruhum da arkclk yapar.
559

2.8.1.3. Ruh
Szlkte bedene hayat veren ho bir rzgr, nefes, soluk, sevin, can,
hareket veren enerji anlamlarna gelen
560
ruh, ilh ztn rubbiyetinin ortaya
kt nuran bir cevherdir. Ruh, cevher olmas ynyle nefs-i vhide; nuran
olmas itibariyle ise ilk akl diye isimlendirilmitir.
561

Kuran- Kerimde ruh vahiy,
562
Hz. sa (a.s.),
563
Cebrail (a.s.),
564
kuvvet,
sebat ve yardm
565
manalarnda kullanlmtr. nsan ruhu yerine ise bazen nefs
kelimesi de tercih edilmitir.
566
Ruh, Allahn emir leminden yaratt, kadm
olmayan latif bir varlktr. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir. Size ancak az bir

559
Divn, Beyrut 1879, 40-41.
560
Tehnev, a.g.e., I, 884-885.
561
Tehnev, a.g.e., I, 877-879.
562
e-r 42/52; el-Mmin 40/15.
563
en-Nis 4/171.
564
el-Bakara 2/97; en-Nahl 16/102; e-uar 26/193.
565
el-Mcdele 58/22.
566
l-i mrn 3/185; el-Fecr 89/27; el-Kyme 75/2; Ysuf 12/53; el-Enam 6/93; e-ems 91/7.
122
bilgi verilmitir.
567
yetinde de ifade edildii gibi insan, ruhun mahiyeti
hakknda yeterli bilgiye sahip deildir.
nsan ruhu bilen, idrak eden, emir leminden olan, akl ile mahiyeti
anlalamayan ve sadece Allahn bildii bir latifedir. Hayatn sebebi ve insan
bedeninin kendisiyle hayat bulduu ruh; Allahn fiilleri cinsinden olup, basit,
soyut ve ztnn bilinmesi mmkn olmayan bir cevherdir. Ruh, yaratla Allah
tanyp Onun kendini yaratan olduunu bilir. Fakat cesetle birleince birok
etkilere maruz kalr ve neticede marifet ve kulluu terk eder, evrenin tesiriyle
safl ve letfeti bozulur. Bu bakmdan onu asliyetine geri dndrmek iin zorlu
bir gayret gerekir. Bunun yolu da Allaha gtren bilgiden geer.
568

Ruhu hareket noktas alan mutasavvflarn latfeler dedikleri insann
emir leminden olan unsurlar, Allahn ceml tecellisinin bir sonucu olup, insan
yaratcsna doru ekmektedir. Kalb tasfiyesi ve ruh yoluyla vuslata ermeyi
seenler, nefsi terbiye iin yaplan ileli mchede ve mcdele yerine, ruhun
arnmasn ve asliyetindeki berrakla kavumasn tercih ederler. Ruh, saflatrlp
z benliine dnnce nefs btn kt sfatlaryla birlikte gelip ruha teslim olur.
Bu yolun esas, ruhu nafile ibadetler, zikir, teslimiyet ve murakabe ile besleyip
nefse kar kuvvetlendirmek suretiyle ruhun nefse hkim olmasn salamaktr.
569

bnul-Frid, dier mutasavvflardan farkl olarak ruhun kadm olduu
hususundaki grne bir beytinde dolayl olarak iaret etmektedir. O, fn
olduktan sonra muhabbetinin kendisinde bk olarak kalacan dile getirmektedir.
Ardndan, araz durumunda olan sevginin neyle kaim olacana dair akla
gelebilecek bir soruyu cevaplandrrken ruhun kadm olduunu da ifade
etmektedir. bnul-Frid, bedeni yaratlmazdan nce Allaha olan sevgisinin
kadm olan ruhuyla kaim olduunu delil getirmekte ve vucd unun fni
olmasndan sonra da bu sevginin yine ruhuyla kendi kendine kaim olacan ifade
etmektedir. O, yle demektedir (Tavl):
, , ..` ` ..- :.., .. ` . , .. , , , ` , .. .. .. ` ` _ .. -, , .. ` ,

567
el-sr 17/85.
568
Bkz. Cebeciolu, TTDS, 522-523; Uluda, TTS, 294.
569
Bardak, a.g.e., 58.
123
(Vucdum fn olduktan) sonra, hlim (olan sevgi) senin huzurunda
kendi kendine bizzat kaim oldu. (Bu hususa) delilim, ruhumun bedenimin
nceliinde sabittir.
570

Mutasavvflarn nefs-i ntka diye tabir ettikleri ruhu bnul-Frid de
baz beyitlerinde nefs kelimesiyle dile getirmektedir. Ona gre nefs (ruh), uyku
esnasnda beeri zelliklerinden syrlarak asl vatanna, gayb lemine
yneldiinde kiinin garip hakikatleri ve gayb manalar idrak etmesini
salamaktadr. bnul-Frid, iirinde atalk vahyi ifadesini kullanmak suretiyle
Btn isimleri deme retti
571
yetine telmihte bulunmakta ve Allahn Hz.
deme ilimleri ve isimleri tm hakikatleriyle rettiine iaret etmektedir.
Bylelikle insanolunun da atala ait olan bu vahiy yoluyla potansiyel olarak tm
ilimleri ve bunlarn hakikatlerini idrak etmesinin mmkn olduunu ifade
etmekltedir. Yaratlyla beraber ilimler ve isimler tm hakikatleriyle kendisine
bildirilmi olan nefs (ruh), uykuda gayb lemiyle megul olduunda bu ilimleri
kendi kendisine retmektedir. Aynada gren ve grnen ahsn bir olmas gibi
uykuda iken de ilmi renen de reten de nefistir (ruhtur). air, bu husustaki
duygularn ilh srlara tlib olan kiiye seslenerek yle dile getirmektedir
(Tavl):
,. . . _ .- ` ` . ` - ' ... , - ` ,...` _ ,` '... , ,...
Uyku hlindeyken sana eitli yksek bilgileri syleyenin senden bakas
olduunu mu sanyorsun?
, ..` ..` ` ` .. . .. .. , `, , ... ,... , = ` ... ..., ' ,
. . . ..` , , ., ` . - , .. ..` , , .. , , ..
O, beeriyet zelliinden (ykselip), kendi lemiyle megul olduu
srada, gayb leminde (ve uyku hlinde) kendi kendisine bir lim eklinde tecelli
eden ve seni (gayb ve) garip mnlarn hakikatine ileten nefsinden bakas
deildir.

570
571
el-Bakara 2/31.
124
, ` ,.. ` ..,, ` ... ~ ` .. , ` ... ` ' ` ,...` , . ` - , , ` ... , ...` ',
(Bunlar gerekleirken) o nefsin ztnda (gayb) ilimler (yaratlyla
birlikte) nakedilmi ve isimler ezelde atala ait olan vahiyle bildirilmi bir
hldedir.
572

bnul-Fride gre kiinin ruhn kuvvelerinin glenmesi ve mnev
kudretinin artmas iin nefs-i ntkann istek ve arzularn terk etmesi, hev ve
hevesi kendinden izle etmesi gerekir (Tavl):
` . .. . , ` .. ' . ` ` . .. .., ` ` ... =` ' , .. , ` _
O nefs-i ntka, eer istek ve arzusunu (brakp) atabilse (ruhn)
kuvveleri kat kat artar. O, (bylelikle Hakkn kudret ve iradesiyle vasflanr) ve
fiilini (varlk zerrelerinden) her bir zerreye verir.
573

2.8.1.4. Nefs
Szlkte bir eyin z, can, ruh, kalb, akl, soluk, ve kendisiyle akledilen
ey anlamlarna gelen nefs, insan, hayvan ve bitkilerin var olabilmesi iin
zorunludur. Nefs, grd fonksiyonlara gre ruh, can ve akl eklinde
isimlendirilmektedir.
574
Nefs, insandaki ehvet ve gadap kuvvetlerinin topland,
errin kayna, ktln ve kt huylarn temeli saylmtr. nsan ruh, nefs ve
bedenden meydana gelir. Ruhun akl, nefsin hev ve arzu, bedenin de duyu sfat
vardr.
575

Kuran- Kerimde nefs kii, insan ve can manalarnda kullanld gibi,
insana vesvese veren, ktl emredici duygu, arzu ve istek anlamlarnda da
kullanlmtr.
576
Bir yette nefs; Allahn kendisinden raz, kendisinin de
Allah'tan raz olarak huzura eren eklinde nitelendirilmitir.
577
Allah, nefsini
kt sfatlardan arndrp iyi sfatlarla bezeyenleri kurtulua erenler diye

572
573
574
Bardak, a.g.e., 58; Bkz. Cebeciolu, TTDS, 472; Uluda, TTS, 271.
575
Kueyr, a.g.e., 86-87; Hucvr, a.g.e., 309-312; Yaar Nuri ztrk, Kuran- Kerim ve Snnete
Gre Tasavvuf , 125-127; Uluda, TTS, 271.
576
Bkz. Ysuf 12/53; en-Nzit 79/40; e-ems 91/7.
577
el-Fecr 89/27-28.
125
vasflandrm,
578
bunun gereklemesi iin nefs ile mcahede yapmay tavsiye
etmitir.
579
Hz. Peygamber de nefsin arzularna, hev ve hevese uymay hak
yoldan sapma olarak nitelendirmitir.
580

Mutasavvflar nefsi emmre, levvme, mlhime, mutmainne, rdye,
merdyye ve kmile olmak zere yedi tabakada incelemilerdir. Bunlardan be
tanesi Kuranda aka geerken, ikisi ise sfler tarafndan Kurn yetlerinden
yorumlanarak karlmtr. Sflere gre; nefs ldrlmez, dizginlenerek kontrol
ruhun emrine verilir. Bu da daimi bir alma ve gayret ister.
581

Sfler nefs kavramyla, insann kt sfatlar ile yerilen huy ve
davranlarn kastederler. Onlara gre nefs, insann, ehvet ve gadap
kuvvetlerinin topland mana, bedene yerletirilen ve kt huylarn kayna olan
bir ltife veya bir srdr. Gzel huylarn kayna ise, ruhtur. Ruhun idarecisi akl,
nefsin idarecisi ise hevdr. Nefs, ktl emredici olarak nitelendirildii iin,
ona kar koymak sfler arasnda ibadetin ba olarak grlr.
582

Mutasavvflar nefsin aldatma, hle, haset ve kt zan besleme gibi
vasflarndan da sz ederler. Ayn ekilde zayflk, cimrilik, ehvet ve cehlet de
nefsin tabiatndandr.
583
Nefsin en belirgin vasf ise, insan bir anlk ihtiya ve
zevklere sevk ederek, ileriye dnk tedbirleri almaktan uzaklatrmasdr. Onun
bu ynn sadece sabr tedavi edebilmektedir. Nefs, kendi tabi sfatlarndan
kurtulduu zaman, nefs-i mutmainne olma ynne meyleder. Kalbde nefs ile ruh
srekli mcadele hlindedir. Kalb, bazen ruhun arlarnn, bazen de nefsin
arzularnn etkisinde kalr. Nefs, tasfiye ve tezkiye edildiinde ruh nefsin karanlk
ve ktle yneltici etkisinden kurtulur. Allaha doru kurbiyet makamlarnda
ykselmeye balar. Bu hlde kalb de, ruha ynelerek ondan gelecek emir ve
iaretleri beklemeye balar.
584

Noksanlklar, nefsin afetlerinden biri olan gaflet annda kendisini gsterir.
Gaflet perdesi kalbi kaplaynca nefis tabiat gerei harekete geer. ayet nefis,

578
el-Al 87/14; e-ems 91/9.
579
el-Ankebt 29/69.
580
Buhr, Rikk, 4, 5.
581
Bardak, a.g.e., 59; Uluda, TTS, 271; bkz. Ceylan, a.g.e., 255.
582
Bardak, a.g.e., 59-60; Uluda, TTS, 271.
583
Mekk, a.g.e., I, 84-85.
584
Eb Hafs Omer es-Suhreverd, Avriful-Marif, 567.
126
skna kavuursa fazilet ve stnlk kendisini gsterir. nsan nefsini, bu
ktlkleri ve eksiklikleri ile tanynca, ondan daha fazla saknr, ona kar
tedbirler alr, Allaha tevekkl eder ve Ona gvenir, sevgiyle Rabbine koar ve
nefsiyle mcadeleye koyulur.
585

bnul-Frid aadaki beytinde ilh srlara talib olan kiiye seslenerek
ondan mcahede ve riyazet yoluyla nefsinin cismn arzularn krmasn
istemektedir. bnul-Fride gre nefis, ilh srlara ulama nnde engel
olduundan onu dman bilmek gerekir. Ona gre nefisle ba edebilme adna
girilen zorlu mcadelede Allahn yardmn talep etmek ve Onun korumas altna
girmek gerekir (Tavl):
, ` _ , ` ` . : .` , . ` .. , ..` ` .., , ' ..` - . ..` ` -
O (sevgilinin) dndakileri terk et! Nefsine dman ol, zira nefsin,
Onun dmanlarndandr. O (nefsin errinden) en salam sipere sn.
586

bnul-Frid, yukardaki beytinde Allahn dndakileri terk ederek en
salam sipere snmasn tavsiye ettii slike gelecek beyitte, kendinden rnek
vererek, Allaha vasl olmadan nce nefsinin levvme mertebesinde
bulunduunu ve o sralar, Allaha itaat ettiinde nefsinin kendisine isyan ettiini,
Allaha isyan edildiindeyse nefsinin kendisine itaatkr olduunu haber
vermektedir (Tavl):
.. ` ... .. . . ` , .. .. ' ~ ` , ` . . ' . ` , ` .. ` ` =` . ,
Nefsim, daha nce levvmeidi. Ne zaman O sevgiliye itaat etsem,
nefsim bana isyan eder, Ona isyan olunduundaysa bana itaat ederdi.
587

bnul-Frid, aadaki beytinde nefsini btn haz ve alkanlklarndan
alkoyarak tam bir tasfiye elde etme yolunda giritii riyzet ve mchedelerin ne
denli zor olduunu dile getirirken bunlardan bazlarnn nefsine verdii acnn
lm acsndan daha ar olduunu sylemektedir. Bunlar nefsinin kendisine
rahat vermesi iin yaptn ifade eden bnul-Frid nefsin, haz ve ehvetlerinden

585
Hris b. Esed el-Muhsib, er-Riye li-hukkillah, 262-263.
586
587
127
arnarak tam bir skn ve itminan elde ettii takdirde rahatlk, nee ve srur
mahalli olacana iaret etmektedir (Tavl):
' ` , _ ` ..,` .. ` , ' ` . ..`, ` , , ..` . , ' ..,` ` ` ` , . .. .. ., ,` - ..
(Nefsimi ylesine zor riyzet ve mchedelere) ynelttim ki, bunlarn
bazsndan lm daha kolaydr. Ve onu (eitli zahmetlerle) yordum ta ki, bana
rahat versin.
588

Yapt riyzet ve mcahedeler neticesinde, nefsinin emmre ve levvme
mertebelerini geerek taat ve ibadet tarafna meylettiini ve bu aamada her trl
riyzet ykne tahamml gsterir hle geldiini, riyzet ykn hafiflettiindeyse
nefsinin bundan dolay son derece zldn ifade eden bnul-Frid bu
duygularn yle dile getirmektedir (Tavl):
.. ` . , . ` , .. ` ` - ..` ` ` - ..` . ` ..` , . .. - . ` . . ` .., .. ' .
Nefsim, (yaptm riyzet ve mchedeler neticesinde tat ve ibdete yle
bir) dnd (ki, bana ne zaman riyzet yk) yklendiyse ona tahamml gsterir,
(riyzet ykn) hafiflettiimde ise son derece zlrd.
589

bnul-Frid, nefsini terbiye etme yolunda yapt onca tehlikeli ve
korkun amellere ramen yine de nefsin gizli irk veya riyaya debilecei
hususunda tad endieyi yle dile getirmektedir (Tavl):
, .. ` , , ..` .. ` , ` , .., .. _ ` ` ..` , ' ..` ` , .. .., ..` , _ , ..` ,
Nefsin yannda korku(n iler ve tehlikeli amellerden yapmadm)
kalmad (o korkulu eylerin ilenmesinde) nefsimin (riyadan) temiz hlde
olmadna da ehdet ederim.
590

588
589
590
128
2.8.2. Makam ve Hllerle ilgili temalar
Bu blmde incelenecek tasavvuf temalara gemeden nce makam ve
hl kavramlarna ksaca deinmek gerekir.
Makam, slikin Allah yolunda gsterdii gayretle ulat, skntlara
katlanarak azimli bir ekilde gerekletirdii merhaleyi ifade eder.
591

Hl ise insann iradesi ve abas olmakszn, srf Allahn bir ltfu olarak
kulun kalbine gelen manalardr.
592
Hller, Allahn slike badr. Makam ise
iradeyle alarak kazanlr. Hller gelip geici, makamlar ise kalc ve
sreklidir.
593

2.8.2.1. Tevbe
Szlkte gnahtan pimanlk duyarak dnmek, vazgemek anlamna gelen
tevbe, tasavvuf bir kavram olarak; kalbin ktlkteki srar dmn zp
Hakka dnme ve Rabbin hukukunu gzetme, kt ve gnah ilere piman olup
Hakka ynelme anlamlarn ifade etmektedir.
594

Kfrden imana dnmek kfirlerin, kt ilerden iyi ilere dnmek
fsklarn, kt huylardan iyi ahlka dnmek iyilerin (ebrr), msivdan Hakka
dnmek neb ve vellerin tevbesidir. Halk (avam) gnahtan, sekinler (havas) ise
gafletten tevbe ederler.
595
Makbul bir tevbe iin; pimanlk hissi ve hatay derhal
terk edip bir daha eski hle dnmemeye azmetmek nemlidir. Cehennem
korkusuyla yaplan tevbeye tevbe, cennete girme midiyle yaplan tevbeye
inbe, srf Hak iin yaplan tevbeye evbe denir.
596

Tasavvuf vahdet hayatnn kaps olan ve ruhun selameti iin mmini
Allahtan uzaklatran gnahn zararl olduunu idrak etmekten doan tevbe,
Allah ile insan arasndaki perdelerin kalkmasna vesile olan ilk makamdr. Tevbe,

591
Uluda, TTS, 232; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 127; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar,
154; Eraydn, a.g.e., 152-153.
592
Uluda, TTS, 154; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 154; Eraydn, a.g.e., 187.
593
Uluda, TTS, 232; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 127.
594
Rgb el-sfahn, a.g.e., 76; Uluda, TTS, 350; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 51-52; Krkkl,
a.g.e., 144; Eraydn, a.g.e., 156.
595
Serrc, a.g.e.,68; Kueyr, a.g.e., 79-80.
596
Kueyr, a.g.e., 230-231; Uluda, TTS, 350; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 51-52; Bardak,
a.g.e., 66.
129
inanm kiinin kt huylardan, slmn ho grmedii davranlardan syrlmas,
samimiyetle gzel huylara dnmesidir. Kul yapt gnahlarda srar etmeyip
Hakkn rzasn kazanma yollarn arad srece Allahn rahmet kapsn her
zaman ak bulur.
597

Hz. Peygamberin kendisi de tevbe ve istifar etmi ve Mslmanlar da
tevbe etmeye tevik etmitir. O, tevbe edenlerin gnah ilememi gibi
olduklarn
598
vurgulam, onlara Allahn rahmetine komalarn tavsiye etmitir.
bnul-Frid, aadaki iirinde Hz. Msnn Allah grme isteiyle ilgili
Kuranda geen kssasna telmihte bulunmakta ve Hz. Msnn tevbesine iaret
etmektedir. Hz. Ms Allah grmek isteyip beni gremezsin hitabyla
savrulunca yz st derek akn bir hlde kendinden getikten sonra, seni
tenzih ederim, sana tevbe ettim demitir.
599
air, bu olay hatrlatarak Hz.
Msnn yapt bu tevbeden daha nce ezelde, Hakkn tecellisiyle paralanp
yok olan hissinin verdii aknlk esnasnda, nefsinin ifkat (uyanmak, aylmak)
iin dp kendinden getiini dile getirmektedir. air bu beytiyle Hz. Msnn
tevbe gerektiren talebini, kendisinin ezelde gerekletirdiine iaret etmektedir
(Tavl):
, . ` . . ` ` . - ` ,. - ` . . .. ` .. ` ..` ` ,` .. , ` .. , , `,
Hz. Msnn tevbesinden evvel, (Hakkn tecellisinin) hissimi paralayp
yok etmesinin aknl srasnda nefsim, uyanmak zere dt ve kendinden
geti.
600

air, daha nce ak ve muhabbet yolunda almamaya, zhir dabla
edeplenip zhd ve salhla mhezzeb olmaya dair ald karar ve yapt
tevbeyi
601
Allahn ztnn tecelli ettii esnada bozmay en doru karar olarak
grd ve bu konuda akl sahibi insanlar tarafndan anlayla karlanp mazur
grleceini dile getirdii beytinde tevbeyi alnan veya azmedilen bir karar
anlamna da gelebilecek ekilde kullanmtr (Tavl):

597
Bardak, a.g.e., 66.
598
Buhar, Deavt, 3; Tirmiz, Deavt, 38.
599
el-Arf 7/143.
600
601
130
` . , , ' `, ` . . ` ,. - . . ` , , , , ., .` . ,' _ ` _ .` ` - .
(O sevgilinin zt) ortaya knca (tecelli eyleyince), doru karar tevbemi
bozmakta grdm. Onun (zuhuru) sebebiyle akl (sahipleri) nezdinde derdimin
zr kaim oldu.
602

2.8.2.2. Zhd
Zhd szlkte rabet etmemek, isteksiz ve ilgisiz kalmak, saknmak ve bir
eye ynelmeyi terk etmek, bir eyin az olmas, dnyaya olan istek, arzu ve hrsn
zdd anlamlarna gelmektedir.
603
Baz mutasavvflarca zhd, dnyadan nefret
edip ondan uzaklamak ve ahiretteki rahatl tercih ederek, dnya rahatn terk
etme anlamnda kullanlr. Yine onlardan bazlarna gre ise zhd, dnyay kk
grmek ve kalpte ona yer vermemektir.
604

Tasavvufun temel zelliklerinden biri olan zhd, dnyaya ve dnyev
eylere kar kalben tavr almadr. Nefisle yaplan mcadele ve mcahedeyi de
iine alan zhd, ruhun olgunlamasn salayan en emin yollardan biridir. Zhd,
ruhun gerek meneini hatrlamasn, gnln Allah sevgisiyle dolmasn salayan
bir almadr. Takva ve vera kavramlar aralarnda az da olsa anlamca bir
farkllk olmakla beraber zhdle beraber kullanlan iki kavramdr. Takva, Allahn
emir ve yasaklarna byk bir titizlikle uyarak Onun rzas dndaki eylerden
saknma
605
anlamna gelirken vera ise, haramlardan uzak durmann yan sra
pheli olan her eyden saknmay da iine almaktadr.
606

Zhd, kelime olarak Kuranda bir yerde
607
gemesine ramen, dnya
hayatnn ve nimetlerinin geici, hiret hayatnn ise daha hayrl ve ebed
olduuna dair ok sayda yet bulunmaktadr.
608
Bu yetlerin, zhd hayatnn
temel elerini ierdiini sylemek mmkndr. Hz. Peygamberin de bu trden
bir yaam tarzn tercih ettii, lks ve israftan kand bilinen bir husustur. Onun

602
603
Rgb el-sfahn, a.g.e., 552; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 179; Eraydn, a.g.e., 173.
604
Serrc, a.g.e., 72-73; Kueyr, a.g.e., 252-257; Kelbz, a.g.e., 142-143; Tasavvuf ve
Tarikatlar Tarihi, 51-52; Krkkl, a.g.e., 146.
605
Uluda, TTS, 337.
606
Uluda, TTS, 372; Cebeciolu, TTDS, 699; bkz. Sahmern, a.g.e., 102-103.
607
Bkz. Ysuf 12/20.
608
Bunlardan bazlar iin bkz. l-i mrn 3/22,117,185; en-Nis 4/77,94; el-Enm 6/32; el-Enfl
8/67; et-Tevbe 9/38; er-Rad 13/26; el-Kehf 18/46; el-Hadd 57/20; el-Al 87/16.
131
en yakn arkadalar olan sahabeler de geneli itibariyle bu tarz bir hayat tercih
etmilerdir. Zhd hayat yaayan ilk mutasavvflar Hz. Peygamberin ve ashabnn
hayat tarzn ve zhdle ilgili hadislerini
609
rnek almlardr.
Sfler zhd, ho hllerin ve gzel mertebelerin temeli, Allaha ynelen,
Onun rzasn isteyen ve Ona tevekkl edenlerin ilk basama olarak grrler.
Onlara gre dnyaya deer vermeyip zhd hayat yaamak, her trl iyiliin
badr. Sfler ruhu mana lemine hazrlamak iin genellikle tasavvuf hayatn
balangcnda bu tr bir uygulama iine girmilerdir. Gayesi kalbe dnya sevgisini
sokmamak olan zhd anlay, baz sfler tarafndan dnyadan el etek ekme,
madd olarak ondan uzaklama olarak anlalmtr.
610

bnul-Frid, gayesi Allahn honutluunu kazanmak olan bir kiinin
zhde ynelerek madd ve manev tm alkalaryla irtibatn koparma hususunda
kararl olmasnn ve yapt ibadetlerde yalnzca ilh rzay gzetmesinin gerekli
olduuna iaret ettii beytinde yle demektedir (Tavl):
..' , .. ` , .., ,` -` .. ` .` ` ,..- , ,.` , - .` ` .` . ` .`, ,
Zhidlik gyesiyle (dnya ve iindekileri) terk etme hususundaki azmimi
hlis kldm. badet ve taatmda dumn kabln tercih ettim.
611

air, zhdle irtibatl bir kavram olan vera konusunda dier mutasavvflar
gibi dnmekte ve helaller hususunda ortaya koyduu fikr hassasiyetiyle
konuyu aklamaktadr. Hell gdalardan yararlanma hususunda da kendi
yaamna bir l getiren air, bu ly; ibadet edebilecek gc kendinde bulma
olarak takdir etmektedir (Tavl):
..' _ , .. - .. ,.. ` ... , ` ,.. ,.. _ ..` . .. ` ...` , _ ,
Vera sebebiyle helli isteme konusunda fikrimi ok hassas kldm.
Azm hazrlarken (ibadet yapabilme) takatimi gzettim.
612

609
Mslim, Zhd, 37; Tirmiz, Zhd, 37.
610
Serrc, a.g.e., 72-73; Kueyr, a.g.e., 253-257; Kelbz, a.g.e., 142-143.
611
612
132
2.8.2.3. Fakr
Kelime anlam yoksulluk olan fakr, tasavvufta; slikin hibir eye sahip ve
mlik olmadnn uurunda olmas ve her eyin gerek sahibinin Allah olduunu
idrak etmesi anlamn ifade eder. Fakr, varlk ve zenginlik namna her eyden
kurtularak Allahta fn olmay ifade eder. Fakrn hakikat, kulun Allahtan baka
hibir eye ihtiya duymamasdr. Fakrn ekli ise btn sebeplerden
uzaklamaktr. Fakra stlah olarak yklenen bir mana da udur: Fakr, bilinen
yoksulluk anlamnn dnda, bir nevi manen muhtalk hlidir. Mevhm varln
terk eden ve kendisini Hakta fn klan kimse gerek fakra ulam demektir.
Byle birisinin ne kadar mal olursa olsun, hi birine gnl balamaz. nk
byle bir kii, malnn sevgisini gnlne yerletirmemitir. Allaha muhta olma
anlamndaki fakr, baz sflerce tasavvufun temel esaslarndan saylmtr.
613

Kuranda geen Allah zengindir, siz ise fakirsiniz
614
yeti, baz
mutasavvflarca sizler Allahn rahmetine muhtasnz, Allah ise sizlerin
efalinizden mstandir. eklinde tefsir edilmitir.
615

bnul-Frid, gelecek beytinde zhir ve btn ameller, fiiller, makamlar ve
hllerden kendisinde hi bir ey grmeyerek tam bir fakr ile Allaha ulamaya
niyet ettiini ve bylelikle tam fakr hli hasl olunca da Hakkn sfatlaryla
zengin olduunu ifade etmektedir. Ancak ona gre fakr ile sfatlanm olmak,
vucd isteme anlamna geldiinden, bu hl fen ender fen
616
hline ters
dmektedir. air, bu yzden sonunda fakr da, fakr ile zengin olmay da
braktn ifade etmektedir
617
(Tavl):
..` . , , ` .. , .. , ..,` ` ` , , .. ,` , , _ .. ` ...` , ' ` ...` ,
O sevgiliye tam bir fakr ile ulamaya niyet ettim. Ancak, Onun
vasflaryla zengin olunca da, hem fakrm hem de servetimi atttm.
618

613
Uluda, TTS, 131; Cebeciolu, TTDS, 204; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 32; Anahatlaryla
Tasavvuf ve Tarikatlar, 177; Eraydn, a.g.e., 182-183.
614
Muhammed 47/38.
615
Sulem, a.g.e., 282.
616
Fen ender fen hliyle ilgili aklama bu blmn devamnda yer alan Fen ve Bek
bal altnda verilecektir.
617
618
133
air, fakr ve gny (fakr ile zengin olmay) atmakla hasl olan fazileti de
atnca hemen arkasndan felh nurunun ve kurtulu aydnlnn parldadn
mahede etmektedir. Ayrca sevap nmna da hibir eyinin olmadn ifade
eden air, kendisine sevap veren Allahn, kendisinin sevab (kazanc) olduunu
dile getirmektedir
619
(Tavl):
_ . - . ~ , . - ' .` . - ` . .. , , . .. ` , ,.. ` ... ,
(Fakr ve gny) atmakla kurtulu m parldad. Bylece, kendisinden
baka bir eyim olmayan Msbim (sevap verenim), sevabm (mkfatm)
oldu.
620

bnul-Frid aadaki beytinde, Allaha ulamak iin btn veslelerden
koparak ve kurtularak tam bir fakr ile Ona ynelmenin gerekli olduuna vurgu
yapmaktadr. aire gre, mal ve mlk itibariyle ok zengin bir elle, Allahn
vuslatna uzanmann cezas, o elin keskin bir bakla kesilmesidir. Ona gre
bakasyla zengin olan kii kesretle vasflanmtr. Allah ise ayn- vahdettir.
Dolaysyla bir eye zddyla ulamak mmkn olamayacandan, bu kiinin Allah
ile vuslat mmkn deildir. te fakr hli, kiinin zhiren ve btnen kesret
saylan eylerden kurtulmasdr. Kii bunlardan kurtulunca da vahdet ortaya
kmaktadr.
621
O, yle demektedir (Tavl):
, ' .. , _ .. , .. , _ - , ` , .. ` = _ , ` . .` - .` .` ` .
Servete ok zengin bir (elle Onun vuslatna uzanma durumunda o) elin
cezas, keskin baktr. (nk byle bir el) ilh akta vuslat iin uzatlmaz.
622

2.8.2.4. Zikir
Zikir, unutmann zdd olup, szlkte anmak, hatrlamak, yd etmek
anlamlarna gelmektedr. Tasavvuf bir kavram olarak ise zikir, Allah anmak,
Onu hatrdan karmamak, Onun isimlerini eitli ekillerde ve belli saylarda

619
620
621
Bkz. Ankarav, a.g.e., 182.
622
134
sylemek eklinde tarif edilmektedir.
623
Zikir, dilin ve kalbin zikri olmak zere
ikiye ayrlr. Kiinin srekli diliyle Allah anmas dilin zikridir. Kalbin zikri ise,
sevilenin hakikatinin kalpte tasavvur edilmesi ve bu dnce zerinde
younlalmasdr.
624

Tasavvuf ve tarikatlarn esas unsuru olan zikre sfler ok nem verirler ve
onu dier ibadetlerin nnde tutarlar. Zira Kuran- Kerimde namaz, oru ve
zekat gibi dier ibadetler iin ok namaz klnz, ok oru tutunuz gibi
ifadeler yer almamasna karlk, zikir iin Allah oka zikrediniz
625
ifadesinin
bulunuu sflerin konuyla ilgili delilleri arasnda yer almaktadr.
626

Kuran- Kerimde zikirle ilgili olarak yer alan pek ok yetten bazlar
yledir: Beni ann, ben de sizi anaym.
627
Allah anldnda mminlerin kalbi
rperir.
628
Onlar ayakta, oturarak ve yanlar zere Allah zikrederler.
629

Rabbini ok an, sabah akam tesbih et.
630
Allah ok zikreden erkekler ve
Allah ok zikreden kadnlar; Allah bunlar iin ba ve byk bir mkfat
hazrlamtr.
631

Hz. Peygamber de zikrin nemini u hadisleriyle dile getirmitir: Bir
topluluk oturup Allah zikrederse, melekler onlar kuatr, rahmet onlar
kaplar.
632
Size amellerinizin en hayrlsn haber vereyim mi? O, Allah
zikretmektir.
633
Allahn, iinde anld ev ile anlmad ev; diri ile l
gibidir.
634

bnul-Frid, Allah zikirden dolay dilin, kulan ve kalbin lezzet
duyduunu, hatta bu lezzetin tatllndan susmas mmkn olmayan dili, iiten

623
Uluda, TTS, 385-386; Cebeciolu, TTDS, 728-729; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 58;
Bardak, a.g.e., 73; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 162; Sahmern, a.g.e., 96; Chittick,
a.g.e., 125.
624
Uluda, TTS, 385-386; Cebeciolu, TTDS, 728; Bardak, a.g.e., 73.
625
el-Ahzb 33/41.
626
Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 58-59.
627
el-Bakara 2/152.
628
el-Enfl 8/2.
629
l-i mrn 3/191.
630
l-i mrn 3/41.
631
el-Ahzb 33/35.
632
Mslim, Deavt, 8.
633
Tirmiz, Deavt, 6.
634
Buhar, Deavt, 66.
135
kulan, bu zikre dayanamayarak sar hle gelebileceini dile getirdii beytinde
yle demektedir (Tavl):
, ' .. . ' ..` .. .. , .. , .. ` , .., ` ` ` ` ... . .. . ` .
Kalbimin (de lezzet almas) iin dilim, O sevgilinin zikrini kulama
hediye etseydi, dilim skta mlik olmadan kulam sar olurdu.
635

air, vcuttaki gz ve kulak gibi organlarn Allah zikir esnasnda
aldklar lezzet yznden birbirlerine gpta ile baktklarn ve yine bu organlardan
salam kalanlarn sevgilinin ak ve hasreti sebebiyle yok olup gidenlerin yerinde
olmay arzulayarak onlara haset ettiklerini
636
dile getirdii beytinde duygularn u
ekilde nazma aktarmtr (Tavl):
` , ~ .` , . ` . .` , . , .. ` ..` - ' .. ` ..` , ` , ..
O (sevgilinin) zikri srasnda gzm, kulam kskanr. (Vucd umdan
salam olarak) geriye kalanlar ise, Onun benden yok ettiklerine haset eder.
637

bnul-Frid, ilh feyz ve ilhamlarn (vridat)
638
kalbe gelmesi iin mutad
olarak zikre (vird) devam edilmesinin gerekli olduu grndedir. air, bu
sebeple deerli vakitlerini evrd ezkr ile geirdiini ifade ettii beytinde ayrca,
vakarl olmak iin skta ve dine hrmet sebebiyle de itikafa ba vurduunu dile
getirmektedir (Tavl):
, ..` ` , ' ` . ` , .. ,.. , ` _ ,.. _ , ` .. . .. . ` , . ` .. ` - ` , ..
Vakitlerimi, (ilh) vridat iin vird ile, vakar iin skt ile ve (slma)
hrmet iin itikafla deerlendirdim.
639

2.8.2.5. Sdk
Sdk, szlkte doruluk ve yalann zdd anlamlarna gelmektedir. te
olanla dta olann eit olmas, zn sze uymas ve hkmn meydana gelen eyle
uygunluk arzetmesidir. Tasavvuf bir kavram olarak sdk, i ve dta Allah ile

635
636
Ankarav, a.g.e., 152-153.
637
638
Bkz. Uluda, TTS, 367.
639
136
beraberlii, istikamet hlini muhafaza etmeyi ve Ondan baka eyleri hatra
getirmemeyi ifade eder. Sdk, sonunda helk olmak bile olsa, hak olandan
ayrlmamak, yalandan baka insan kurtaracak bir eyin olmad srada bile
doruluktan ayrlmamaktr. Pek yce manev bir makam sahibi olan sddik ise,
ok doru, dili ile sylediini davran tasdik eden kii demektir.
640

Sdk hasletine sahip olanlar Kuran- Kerimde u ekilde vlmektedir:
Ey iman edenler! Allahtan korkun ve dorularla beraber olun.
641
Doruyu
getirene ve onu dorulayana gelince; ite takv sahibi olanlar onlardr.
642

Allaha ve Reslne inananlar, ite onlar Rableri yannda sddikler ve
ehidlerdir.
643
Hz. Peygamber de eitli hadislerinde doruluu ve nemini yle
dile getirmitir: Doruluk insan iyilie, iyilik de cennete gtrr. Kii Allah
katnda sddiklardan olmak isterse doru sylesin. Yalan insan gnahkrla,
gnahkrlk da cehenneme gtrr. Kii yalan syler ve yalan ararsa Allah
katnda yalanc olarak yazlr.
644

bnul-Frid, Allaha varmay ve Onun kapsna ynelmeyi ama
edinenlere kendi tecrbesiyle klavuzluk etmekte ve bunun yolunun sdk- azm
bineine yani samimi bir aba ve doru bir gayret bineine binmekten getiine
iaret etmektedir (Tavl):
. ' _ ,. ` . . ` , ` ,.`, . ` ` .. .. , ` , .. ` ... .. . ` ` ` , ..
Benim gibi o (kapya) ynelmeyi seen kimse, peim sra gelerek sdk-
azma (samimi gayret bineine) binsin.
645

air, gelecek beytinde de Hak yolunun yolcusuna klavuzluk etmeye devam
etmekte ve ona u tavsiyelerde bulunmaktadr. Karsnda kendisini dinlediini
dnd slike seslenerek yle demektedir. Ey Allah yolunun yolcusu! Sana
slk srasnda kalbi vridt ve yakn mkefelerden birtakm marif ve ilimler
mnkeif olup, melekt leminin harikuldelikleri ald vakit, vuslat

640
Rgb el-sfahn, a.g.e., 277; Kueyr, a.g.e., 357; Uluda, TTS, 312; Cebeciolu, TTDS, 566-
567; Bardak, a.g.e., 76; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 168; Eraydn, a.g.e., 160-161.
641
et-Tevbe 9/119.
642
ez-Zmer 39/33.
643
el-Hadd 57/19.
644
Mslim, Birr, 105.
645
137
gereklemeden onlar zhar etmekten geri dur; sz ve ibrelerle tlim ve
iraddan sakn, kyl- kl sebep ve vesilelerine dman ol, Dvlarn zulm ve
errinden, vnme sznn fayda ve zararndan kurtul. Zira, faraza o dvlar
doru bile olsa kast, riy ve gsteritir, riy ve gsteri ise kk irktir. Nefsin
ilimlerle vasflanmas ve hayr sretinde n-eref bulup bakalar zerinde
stnlk taslamas, gizli irktir ve kemal mertebesine ve Hakka ulamaa
mnidir.
646

Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere bnul-Frid, slikin
seyr sluk esnasnda mazhar olduu manev hlleri henz vuslat gereklemeden
izhr etmesini uygun bulmamakta ve bunu sdk ehline yakmayan bir hl olan
riy ve gsteri olarak deerlendirmektedir. nk riy, kiinin z ile
davranlar arasnda bir elikinin olduunu gsteren ve bu yzden sdka ters
den bir durumdur. air yle demektedir (Tavl):
, , , ., . , .` . ` _ ` .. , .. , .. . ` , .. ` . ` ..` `
(Ey slik! Mazhar olduun srlar anlatmak iin ba vuracan) kyl kl
veslelerine dman ol, (benlik ve vnme) dvlarnn errinden kurtul, (zira) o,
(anlattn eyler) doru bile olsa, maksat riydr.
647

2.8.2.6. hls
hls, szlkte samimiyet, itenlik, gnlden gelen dostluk, gsteriin terk
edilmesi anlamlarna gelmektedir.
648
Szde, fiillerde, ibadetlerde, manev hl ve
hareketlerde olmak zere deiik eitleri bulunan ihls, tasavvuf
terminolojisinde, tutum ve davranlarda yalnzca Allahn rzasn gzeterek
amellerde samimi olma, riyakrlktan uzak durma, hlisane bir kullukta bulunma,
iyi niyetli olma ve iten pazarlkl olmama gibi manalar ifade etmektedir. hls,
kalbi keder ve znt veren eylerden temizlemek eklinde de tarif edilmitir.
hls ile sdk arasnda baz farklar vardr. yleki; sdk asl olduu iin nce gelir,

646
647
648
Rgb el-sfahn, a.g.e., 154-155; Uluda, TTS, 180; Cebeciolu, TTDS, 298; Anahatlaryla
Tasavvuf ve Tarikatlar, 169; Eraydn, a.g.e., 163.
138
ihls ise paradr ve sdka tabidir. Bir dier fark ise, ihlsn amele baladktan
sonra ortaya kmasdr. Sdk iin ise byle bir durum yoktur.
649

Kuranda imandan sonra zikredilen salih ameller, ihlsla eda edildii
takdirde bu adla anlmay hak eder. Gnlne samimiyetin girmedii, kendisini
gsteriten uzaklatramam insanlarn davranlarnn ihlsl olmas
beklenemez.
650
Konuyla ilgili yetlerden bazlar yledir: Biz kitab sana hak ile
indirdik. Sen de ihls ile Allaha kulluk et. yi bil ki, hlis din yalnz Allahndr.
651
Onlara dini yalnz Allaha hlis klarak, Allah birleyerek ihlsl bir ekilde
Ona kulluk etmeleri, namaz klmalar, zekt vermeleri emredilmiti. te doru
din budur.
652

bnul-Fride gre ihlsn gerei olarak, dnyaya ait nefsn hazlarn,
rhn isteklerin ve cennetin derecelerinin dah gye edinilmemesi, hatta bunlar
dnmenin bile terk edilmesi gerekir. air, kendi hl ve yaamn anlatarak
dncelerini dile getirdii beytinde, Hakkn rzas uruna kurban ettii nefsinin,
ahirette kendisine binek olmasna da ihls gerei raz olmadn ifade
etmektedir.
653
O, bu ifadesiyle Hz. Peygamberin bir hadisine de telmihte
bulunmaktadr. Hadis melen yledir: Kurbanlarnz byk olsun, nk onlar
srat zerinde sizin bineiniz olacaktr.
654
, - .. - ` . .. ` _ ` , , .. ` ` - .. . , .. ` .. , ` . , ' . .. ., = .. ` ,
Ben (dnya ve iindekilerle ilgimi kestiim gibi) bunlar dnmeyi dahi
samim olarak terk ettim, (bunlarla birlikte, cnnn rzas uruna kurban ettiim
nefsimin bana ahirette) binek olmasna da rz deilim.
655

air, gelecek beyitlerinde ihlsta keml mertebesi saylabilecek niteliklere
iaret etmekte ve konuyu kendi hl ve tutumunu dile getirerek anlatmaktadr. O,
sarfettii tm szlerin hakikatlerini, inceliklerini ve srlarn kendine mal etmeyip
Haktan bilmektedir. Bu yzden O, -bakalar kendi hline vkf olmasn diye-

649
Kueyr, a.g.e., 353; Uluda, TTS, 180; Cebeciolu, TTDS, 298; Bardak, a.g.e., 77-78.
650
Bardak, a.g.e., 78.
651
ez-Zmer 39/2-3.
652
el-Beyyine 98/5.
653
654
Acln, a.g.e., I, 107.
655
139
szlerindeki kelimelere nem vermediini sylemektedir. air, karlnda bir
sevap beklentisi olmadndan yapt her iteki, nefsinin payn da terk ettiini
ifade etmektedir. O, yapt her gzel eyi Allahtan bilmekte ve bunlardan kendi
namna pay karmann uygun bir davran biimi olmayacan dnmektedir.
Ayn ekilde, amellerin sevab yn zerinde dnmeyi de uygun bulmayan air,
hl ve davranlar sslemeyi de ayp davranlar kapsamnda grmektedir.
Dolaysyla O, bunlar braktn ifade etmektedir. Niyetindeki samimiyeti
sebebiyle halka vaaz ve nashat etmeyi, ihls sahipleri gibi terk ettiini syleyen
bnul-Frid, tm bu saylan ksmlarn her birindeki atmak, terk etmek szn
de attn ifade ederek, bylece zuhr eden her eyi Haktan bildiini gstermi
olmaktadr.
656
air, bu duygularn u ekilde nazma aktarmtr (Tavl):
.. ` ... = . ,.. ,..` .. = , = - . . . . . . `
, ` - = . _ . ` . ` .` - , , ., , - .. = ..` - , ` .. ` ,.. .. , _
, =` , ` .. , ` .. . . -` . = , ` _ . . . ` .
Btn szlerimden (bana aidiyyet ifade eden) szm ve btn
fiillerimden (kendi) paym, (ihlas sahiplerinden aldm) ibretle attm.
(Ayn ekilde) Amellerin sevab gzellii zerinde dnmeyi ve hllerimi
sslemek aybndan korunmam da attm.
Niyetimdeki samimiyetim sebebiyle vaaz etmeyi de ihlsllarn att gibi
attm. (Nihayet,) Szm de, yani, u (saylan) ksmlarn her birinde olan lafz
itibar (atmak szn) de attm.
657

2.8.2.7. Sabr
Sabr kelime olarak, alkoymak, tutmak, dayanmak, szlanmamak gibi
anlamlara gelmektedir.
658
Baa gelen musibet ve skntlara ikyet etmeyi ve
szlanmay sadece Allah iin terk etmeye sabr denildii gibi, Allaha ibadette

656
Ankarav, a.g.e., 317-318.
657
658
Uluda, TTS, 298; Cebeciolu, TTDS, 529; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 52; Eraydn, a.g.e.,
165; Bardak, a.g.e.,79.
140
devaml olmaya, Ona isyandan ve nefsin houna giden eylerden srekli
kanmaya da sabr denilmektedir.
659

Kuran- Kerimde sabrla alkal pek ok yet yer almaktadr. Bunlardan
bazlar yledir: Sabredenlerin alacaklar ecir ve karlk muhakkak
snrszdr.
660
Sabretmenize karlk selam size.
661
Allah sabredenlerle
beraberdir.
662
Sabret! nk Allah gzel davrananlarn ecrini zayi etmez.
663

Sabr ve namazla Allahtan yardm isteyin
664
Rabbinin hkmne sabret,
onlardan hibir gnahkra yahut nankre itaat etme.
665
inizden mcahede
edenler, sabr gsterenler belli oluncaya kadar elbette sizi deneriz.
666

Hz. Peygamberden sabrla ilgili olarak rivayet edilen hadislerinden
bazlar yledir: Makbul sabr, musibetle ilk karlama annda olur.
667

nsanlarn arasna karp eziyetlerine sabreden Mslman, insanlarn arasna
karmayp, onlarn eziyetlerine sabretmeyen mslmandan daha hayrldr.
668

Bir Mslmann bana herhangi bir musibet geldiinde: Bu Allahn emridir,
biz Allaha aidiz ve Ona dncleriz. Allahm bana yardm et, benim iin onun
yerine daha hayrlsn ver! derse Allah, ona onun yerine ondan daha hayrlsn
verir.
669

nsana has bir zellik olmasnn yan sra, nefisle mcahedenin de en
nemli artlarndan biri olan sabr, insann musibetle karlat ilk anda
gsterildii takdirde bir kymet ifade eder. Bu sebeple belay rza ile karlamak
olarak deerlendirilir. Mutasavvflar bela ve musibetlerin Allahtan geldiini
kabul ettikleri iin, bakalarna szlanmann bir tr, Allah mahlkata ikayet
anlam tayaca kanaatindedirler.
670

659
Kueyr, a.g.e., 325; Uluda, TTS, 298; Cebeciolu, TTDS, 529; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi,
52-53; Eraydn, a.g.e., 165-166; Bardak, a.g.e.,79-80; Krkkl, a.g.e., 153.
660
ez-Zmer 39/10.
661
er-Rad 13/24.
662
el-Enfl 8/46.
663
Hd 11/115.
664
el-Bakara 2/45.
665
el-nsan 76/24.
666
Muhammed 47/31.
667
Buhar, Ceniz, 7; Mslim, Ceniz, 14-15.
668
Tirmiz, Kyamet, 56.
669
Mslim, Ceniz, 3-5.
670
Serrc, a.g.e., 48-49; Kueyr, a.g.e., 324-330.
141
bnul-Frid, Hakka varma yolunda baa gelen bel ve musibetlerin
iddeti ne kadar yksek de olsa, sabr gerei bunlardan kimseye ikayet
edilmemesinin gerekli olduunu dnmektedir. O, bununla ilgili dncelerini
yle dile getirmitir (Tavl):
, ` , .. ` .. ` ` ..` - , ... ' , , ` , ' .` ` : .` . . . , . .` .
Gzel sabrm, beni ikayet etmekten alkoyar. yet, bende olan
(sknt)lar dmanlarma ikayet etseydim, onlar bile (benim hlime
acmalarndan dolay) ikayetimi gidermeye alrlard .
671

air, bu defa da sabr somut bir kiilik olarak ele almakta ve ondan,
sevdiinin honutluunu kazanma uruna bana gelenlere gzelce tahamml
gstermesini ve ehl-i dehr (zamane insanlar) diye tabir ettii kimseleri kendisine
gldrmemesini istemektedir. O, sabrna aka ve belya maruz kalrken bann
dik olmasn, szlanmamasn ve barp armaktan saknmasn
tlemektedir.
672
O, iirinde yle demektedir (Tavl):
, , ` ` - . ` , . . . _ . ` - ' .,' - ` , ` ` . ` . , , .` , , ` .` .
Ey benim gzel sabrm! O sevdiimin rzas urunda iyi bir sabr rnei
ver. (Tahammlsz olmakla) ehl-i zaman bana gldrme .
673

2.8.2.8. Riyazet - Mcahede
Riyazet, eitme, itaat ettirme, terbiye ve slah etme anlamlarna gelen bir
kelime olup tasavvufta, nefsi eitmek zere onu a, susuz ve sevdii eylerden
mahrum brakmaya denilmektedir. Dier bir ifadeyle riyazet, nefsin ve bedenin
arzularn terk ederek veya en aza indirerek ibadetle megul olmak demektir. Az
yemek, az konumak ve az uyumak bu prensibi zet olarak ifade etmektedir.
674

Mcahede ise, ie dnk mcadele etme anlamna gelmektedir. Nefsin, Hakkn
rzasn kazanma yolunda kullanlmasna mcahede denildii gibi, nefse ehvet
st emzirmeyi terk etmek; kalbi, istek ve phelerden uzak tutmak da mcahede
olarak deerlendirilmitir. Istlah olarak riyazet ve mcahedenin her ikisi de,

671
672
673
674
Uluda, TTS, 293; Cebeciolu, TTDS, 521; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 54, 107.
142
nefsin isteklerine kar durmak, onunla savamak, isteklerini yapmamak, yeme,
ime, uyuma ve konuma gibi tabii ihtiyalar en alt dzeye indirme konularn
iine alr.
675

Mutasavvflarn, konuyla alkal olarak zikrettikleri yetlerden bazlar
yledir: Muhakkak ki Allah, inanp iyi iler yapanlar, altlarndan rmaklar
akan cennetlere koyar; inkr edenler ise (dnyadan) faydalanrlar, hayvanlarn
yedii gibi yerler. Onlarn yeri atetir.
676
Geceleri pek az uyurlard. Seher
vakitlerinde de istifar ederlerdi.
677
Geceleyin kalk namaz kl
678
Gecenin bir
ksmnda O'na secde et; gecenin uzun bir blmnde de O'nu tesbih et.
679
Ben
Rahman olan Allaha sz verdim. Bugn hibir kimse ile kesinlikle bir ey
konumayacam.
680
Onlar brak; yesinler, elensinler ve bo mit onlar
oyalaya dursun. (Kt sonucu) yaknda bilecekler!
681
Bizim yolumuzda
mcahede edenleri, muhakkak yolumuza iletiriz
682
Baz sflere gre Hakka
ulamak tamamen Onun ltfuyladr. Bazlarna gre ise, mahedeler,
mcahedenin miras ve neticesidir. Sehl et-Tster yukardaki en son yete iaret
ederek mcahede edenin mahede makamna ulaacan sylemitir. Baz
sfler ise bu yeti yle tefsir etmilerdir: Yollarmza ulatrdmz kimseler,
urumuzda mcahede etmi olanlardr.
683

Bu konuya iaret eden pek ok hadis-i erif bulunmaktadr. Bunlardan
bazlar ise yledir: demolu midesinden daha fena bir kap
doldurmamtr.
684
Allaha ve ahiret gnne inanan ya hayrl bir ey sylesin
veya sussun.
685
Hz. Peygamber bir gn ashabna: Allahtan hakkyla haya
ediniz deyince, Ashab: Allaha hamdolsun, haya ediyoruz, ey Allahn elisi!
eklinde cevap vermilerdi. Bunun zerine Hz. Peygamber yle dedi: Gerek
haya o deildir. Gerek anlamda Allahtan haya eden, ba ve ban iindekileri

675
Uluda, TTS, 256; Cebeciolu, TTDS, 448; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 107.
676
Muhammed 47/12.
677
ez-Zriyt 51/17-18.
678
el-Mzzemmil 73/2-4.
679
el-nsan 76/26.
680
Meryem 19/26.
681
el-Hicr 15/3.
682
el-Ankebt 29/69.
683
Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 54-55.
684
Tirmiz, Zhd, 48.
685
Buhar, lim, 38.
143
(bataki duyu organlarn) korusun, karn ve karnn ihtiva ettii (yeme-imesini)
kontrol etsin, lm ve musibetleri hatrlasn. Ahireti isteyen dnya hayatnn
ssn terketsin. Byle yapanlar Allahtan gerekten haya etmi olurlar.
686

bnul-Frid, nefsini riyazet ve mcahede yoluyla kt fiillerden, ztn da
kirli ilerden temizlediini ifade ederken, bunu, nefsan haz perdelerinin veya
cismn detlerin rtt hakikatin kefine doru bir yolculuk eklinde
yaptn
687
u ekilde dile getirmitir (Tavl):
, .. ` .` , .. , ` , , .. . .. _ ` . . .` -` - ` . , . . = .
Nefsan haz perdelerinin rtt (hakikatin) kefine doru yola
koyularak, riyazetle nefsimi terbiye ettim.
688

air, eitli beyitlerinde zikrettii hl ve makamlarn mahedesini arzu
edenlere seslenerek onlardan, nefislerinin kuvvetlerini krma, isteklerini yok etme,
kt sfat ve huylarn kaldrma hususunda aba sarfetmelerini istemektedir. aire
gre, zhir ve btnn, bu abann neticesinde gayriyyet hkmlerinden ve iki
grme kusurundan temizlenmesi salandnda, kendisinin vasfettii hl ve
makamlarn tesinde birtakm srlar, kiinin kendi ztndan mahede
edilebilecektir.
689
O, beytinde yle demektedir (Tavl):
- ..` ` .. ` :.., ..` : , _ .. . , .` ` . . . , ` .` -` , , . ,
(Ey Slik! Nefsinle) mcahede et ki, vasfettiim (hl ve makamlarn)
tesinde, kendi iindeki seknenin (keml-i yaknin) varlndan hsl olan bir
skneti (gnl huzurunu) mahede edesin.
690

2.8.2.9. Fetih - Feyiz
Fetih, kelime olarak amak, almak ve al anlamlarna gelmektedir.
Tasavvuf bir kavram olarak ise, Allah yolunda riyazetler ve ibadetlerle nefisle
mcadelesini srdren slikin sonunda elde ettii kalb mahedeleri, ilh ilimleri
ve manev ilhamlar ifade etmektedir. Dier bir ifadeyle fetih, slike zuhur eden

686
Tirmiz, Kyamet, 24.
687
688
689
690
144
keml hlleridir ki, bu hller onun eitli menzillere ulamasn ve stn
makamlara ykselmesini salar.
691
Fetih kavramna kaynaklk eden yetler
unlardr: Biz sana apak bir fetih nasip ettik.
692
zerlerine her eyin kapsn
atk.
693
Belki Allah fethi, ya da kendi katndan bir i getirir ve onlar ilerinde
gizlediklerine piman olurlar.
694
Bu yetlerden ilkinde fetih; ilh ilim, rzk ve
hidyet gibi anlamlar ifade etmektedir. Tama anlamna gelen feyiz kelimesi ise
tasavvuf literatrnde, slikin aba ve almas sz konusu olmakszn Allah
tarafndan onun kalbine herhangi bir hususun verilmesi demektir. Senet ve
silsileyle gelen feyze, feyz-i isnd, dorudan gelen feyze ise, feyz-i ilhm
veya ilham denilmitir.
695

bnul-Frid, hocas eyh Bakkln ynlendirmesiyle gittii Hicazda
ilhama mazhar olmu ve burada kendisine varidat gelmeye balamtr. air,
hayatnn nemli bir periyodunu oluturan ve fetih dnemi diye adlandrlan bu
dnemde fethin kendisine geliini u ekilde ifade etmektedir
696
(Haff):
.. ` ` _ ,..` , ..` ' ..,, . .. .., ` _` .. , ` ..` ..` ,
air, gelecek beytinde, Allahtan gayri her eyi grmekten ayrlarak
msivdan el ekmi olmas dolaysyla temizlenmi nefsini anlatmakta ve
devamnda, ilhi tecellilerin ve rahmn feyizlerin ard arda gelmesi demek olan
feyz-i kudsnin fazlyla Allahn, vcud hazinesinden, hak edenlere ve
istiddl olanlara zekt verdiini ve onlar da bylece msivdan temizlediini dile
getirmektedir.
697
(Haff):
, . , ... , .. ` ,.. ' ,.. _ ` ... , , .. ` . .. ` , ..` _ ...

691
Uluda, TTS, 135; Cebeciolu, TTDS, 212; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 133.
692
el-Fetih 48/1.
693
el-Enam 6/44.
694
el-Mide 5/52.
695
Uluda, TTS, 137.
696
Bu beytin tercmesi, I. Blmde yer alan Hicaz Hayat ve Msra Dn bal altnda
daha nce verildi.
697
145
Nefsim, msivadn el ekerek (ve Allahtan gayri her eyden)
uzaklaarak temizlendi. O, bana gelen ilh feyzin fazlyla da (hak edenleri ve
kabiliyetli olanlar) temizledi .
698

2.8.2.10. Murkabe
Szlkte bakma, gzetme, gzaltnda bulundurma, kendi i lemine
bakma, dikkati belli bir noktaya toplama anlamlarna gelen murkabe, tasavvuf
stlahnda; Allahn, her an btn hl ve davranlar grp bunlara vkf olduu
uur ve idraki iinde olma anlamna gelen bir terimdir.
699
Ayn ekilde o, kalbi
zarar veren eylerden korumak, gnle gelen eylerin Allahn bilgisi dnda
olmadn kavramaktr.
700

Kuran- Kerimde bununla ilgili olarak Allah her eyi murkabe
etmektedir,
701
insan hibir sz sylemez ki, yannda onu gzetleyen, dediklerini
zapteden bir melek hazr bulunmasn
702
yetleri ve benzeri yetler yer
almaktadr.
Hz. Peygamber de Cibrl hadisi veya ihsan hadisi olarak bilinen
hadisinde bu durumu u ekilde aklamaktadr: Allaha sanki Onu gryormu
gibi ibadet et. Her ne kadar sen Onu grmyorsan da O seni gryor.
703

nsan Allahn her eye kdir olduunu yaknen bilir, Allah gryormu
gibi davranlarna yn verirse gerekten murkabe yapyor demektir. Bu da her
an Allahla beraber olma uurudur.
704

bnul-Frid, gelecek beyitlerinde Cibrl hadisinde zikredilen ihsan
makamna telmihte bulunarak nefsin, Allahn isim ve sfatlarnn hakikatleriyle
ahlklanmas ve Allahn murkabesi altnda olduunun bilinciyle hareket etmesi
neticesinde ykseldii ihsan makamnda elde edecei bir takm manev zelliklere
dikkat ekmektedir (Tavl):

698
699
700
Serrc, a.g.e., 53.
701
el-Ahzb 33/52.
702
Kf 50/18.
703
Buhar, man, 37; Tirmiz, man, 4.
704
Bardak, a.g.e., 84.
146
, ` .. ` .., .. , ` - .. .. ..` - . .. ` ' ` .. ` , ..`,
.. -` ` . ..~ , _ ..` - ' ` . ..= ` .. - ` ... - _ ..` - ' ` . -.. .
Nefsin, o (isim ve sfatlarn hakikatleriyle) ahlklanmas sebebiyle
(erdii) ihsan makamnda Hz. Nebye ait haberlerden (elde edecei), ilh
haberlerin latfeleri (kalbe ait muhdaralar), Rahmn ve Rabbn balar,
Allah bilenlere ait sahifeler (ilh srlarn bilgileri) ve (her iinin Hakkn
tedbiriyle olmasn salayacak) tedbirin halfeleri vardr.
705

2.8.2.11. Rza
Rza szlkte, raz olma, honut olma, szlanmama, yaknmama, memnun
olma anlamlarna gelir. Tasavvufta rza, ilh hkmn ve kaderin ac tecellileri
karsnda kalbin huzur ve skun hlinde olmasdr. Bir baka ifadeyle rza,
Hakkn ezel tercihini gren slikin, Onun kendisi hakkndaki tercihinin, kendi
kendisi iin yapt tercihten daha iyi olduunu kavrayarak kzmay ve ikayeti
brakmasdr. Kulun Allahtan raz olmas, Allahn kendisi hakkndaki hkmn
kt grmemesidir. Allahn kuldan raz olmas ise, kulun emir ve yasaklara
uyduunu grmesidir.
706

Baz sflerce makam olarak nitelendirilen rza, kulun alarak elde ettii
eylerden olup, tevekkln en son merhalesidir. Dier bir takm sfler ise rzay
hl saymlardr. Bunlara gre kul, alarak rzay elde edemez, bu hl Allahn
kulun kalbine ilhamyla gerekleir.
707
Kuranda rza makam u yetlerde
vlmtr: Allah onlardan raz, onlar da Allahtan raz oldular.
708
Allahn
onlardan raz olmas her eyden daha byktr.
709

bnul-Frid, Hakkn kendisinden raz olmas durumunda tm mrnn
ocukluk veya genlik anda olduu gibi, gam ve kederden uzak, nee ve
srrla dolu olarak geeceini dnmekte ve bu anlamdaki dncelerini gelecek
beytinde u ekilde nazma dkmektedir (Tavl):

705
706
Rgb el-sfahn, a.g.e., 197; Serrc, a.g.e., 52; Kueyr, a.g.e., 336; Uluda, TTS, 291;
Cebeciolu, TTDS, 517; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 175; Eraydn, a.g.e., 180.
707
Kueyr, a.g.e., 336; Uluda, TTS, 291; Cebeciolu, TTDS, 517; Bardak, a.g.e., 87.
708
el-Mide 5/119.
709
et-Tevbe 9/72.
147
, .. . _ . , ` . ..` ..` ` , ` .. _ .. ... . ~ .., , .. ` . ` , ` .. ,
O (sevgili) benden raz olduktan sonra, tm mrm gzellik ve nee
bakmndan ocukluk ve genlik am gibidir.
710

air, Allahn kendisi hakknda verecei her trl hkme batan raz
olduunu ve Onu raz edecek eyi gnl huzuruyla kabul edeceini ve bunun
beklentisi iinde olduunu, hatta lmyle eer bu olacaksa ecelinin
geciktirilmesini dah istemeyeceini belirtmekte ve yle demektedir (Tavl):
, .. ' .. ..` ` ` .. _ . , .. .. , _ ... , . ' ` - .. .. ` _ ' - _ ..` `
te ben (buradaym ve) hakkmda verecein hkm bekliyorum. Senin
rzan olan eyi istiyorum. (ayet leceksem,) mrmn uzamasn
istemiyorum.
711

2.8.2.12. Allah korkusu
Allah korkusu, cehennem endiesi ve ahiret lemi, sflerin zerinde en
ok durduklar konulardandr. Tasavvufta Allah korkusunu ifade etmek iin eitli
kavramlar kullanlmaktadr. Havf, hayet, kabz, heybet, rehbet ve icll bu
kavramlardandr.
712

Havf, gelecekte meydana gelmesi beklenen, hoa gitmeyen bir eyden
kalbin korkarak rahatsz olmasdr. Bu, korkunun en dk hlini ifade
etmektedir.
713
Onlar, Allah'n gzetilmesini emrettii eyleri gzeten,
Rablerinden saknan ve kt hesaptan korkan kimselerdir.
714

Hayet, sayg ile kark bir korku olup, ilenmi bir gnahn akbetinden
veya Allahn cell ve heybeti sebebiyle hasl olan korkudur. Halkn hayeti,
gnahlardan, peygamberlerin ve limlerin hayeti ise Allahn azamatinden
kaynaklanr. Hayet, havftan daha zel olup marifetle birlikte bulunan, Allah

710
711
712
Cebeciolu, TTDS, 255, 257; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 73, 109; Bardak, a.g.e., 88-89.
713
Serrc, a.g.e., 58; Kueyr, a.g.e., 58; Uluda, TTS, 161; Cebeciolu, TTDS, 257.
714
er-Rad 13/21.
148
bilenlere has bir korkudur.
715
Kullar iinden ancak limler, Allah'tan (gereince)
korkar.
716

Kabz, kiinin Allahtan uzak olmas sebebiyle bir anda kalpte meydana
gelen sknt ve korkudur. Kalbe hcum edip kendinden kurtulmak mmkn
olmayan bir sknt ve korkudur.
717
Darlk sknt- veren de bolluk veren de
Allah'tr. Sadece O'na dndrleceksiniz.
718

Heybet, sevgi, marifet ve sayg ile kark bir korkudur. Kendinden geme
hli olarak da nitelendirilen heybet, havf ve kabz hllerinin stndedir.
719

Rehbet, holanlmayan bir eyden sratle uzaklamay ve ktlkten
kamay dnmeye ve dier tarafa ynelmeye sevk eden bir korkudur.
720
iddetli
ve telal bir korku hlini ifade eden rehbet ile hayet arasndaki fark yledir:
Rehbet sahibi areyi kamakta bulurken, hayet sahibi ise areyi Allaha
smakta bulur.
721
Onlar, hayr ilerinde kouurlar, umarak ve korkarak bize
yalvarrlard; onlar, bize kar derin sayg iindeydiler.
722

cll; otoritesinden, cezalandrmasndan veya su ilerken grmesinden
korkulan ztn karsnda korkudan kalbin arpp titremesi, tylerin rpermesidir.
Bu, sevgiyle kark bir korku olup, Allahn azamet ve ihtiamndan kaynaklanan
bir rpertidir.
723

Korkuyu ifade eden bu kavramlardan havf, btn mminlerin, hayet ve
kabz riflerin, heybet sevenlerin, icll ise Hakka yakn olanlarn korkusudur.
Sfler tarafndan havf, imann artlar arasnda gsterilirken, hayet ilmin, heybet
de marifetin art saylmtr.
724

Hz. Peygamberin hadislerinde de Allah korkusuna ska rastlanmaktadr.
Bu hadislerden bazlar yledir: Korkan kimse geceden yol alr, ibadet eder.

715
716
Ftr 35/28.
717
Kueyr, a.g.e., 58-59; Hucvr, a.g.e., 525; Uluda, TTS, 67; Cebeciolu, TTDS, 333.
718
el-Bakara 2/245.
719
Kueyr, a.g.e., 60; Hucvr, a.g.e., 526; Uluda, TTS, 165; Cebeciolu, TTDS, 266.
720
Cebeciolu, TTDS, 514.
721
Bardak, a.g.e., 90.
722
el-Enbiy 21/90.
723
Bardak, a.g.e., 90.
724
Serrc, a.g.e., 59; Kueyr, a.g.e., 263-264.
149
byle hareket eden de menzil-i maksuda ular.
725
Salan st memeye
girmedii gibi Allah korkusundan alayan kimse de cehenneme girmez.
726

bnul-Fridin iirlerinde de yukarda zikredilen kavramlara rastlamak
mmkndr. air gelecek beytinde, ayklk hlinin son bulup manev sarholuun
kendisine glip gelmesiyle zerinden korku kalknca, sevgiliye kavumay
istediini ve sevgiliden gelen gnl ferahl esnasnda korku skntsnn
kendisine gelmediini ifade etmektedir. Zira tasavvuf hllerden kabz, sahv
(aykl) gerektirir. nk aykken sevgilinin bykl ve nefsin hakrlii
mahede edilir. Bunun da neticesi kabz ve korku olur. Manev sarholukta ise
korku kalkar. Bunun sonucunda ise mit ve i ferahl denilen bast hli olur.
727

, ` . . . _ ` - , . . ` , ` . , .` . , , ` , , ` . . , , =` . ` ` ` . - ,
Ayklm son bulunca, Ona vuslat istedim. Ondan gelen gnl
ferahl esnasnda korkumun sknts da beni brmedi
728

air, tm organlarnn sevgilinin muhabbetiyle boyanmas sebebiyle her
birinde, sevgiliye doru bir yneliin olduunu dile getirdii beytinde ayrca,
Onun azametinin heybetinden kaynaklanan korkudan dolay da bir ekingenlik
yaadn ifade etmektedir. Bylece Allaha kar duyduu yaknlk ve vuslat
arzusunun Allahn azametinden kaynaklanan korku sebebiyle engellenmi
olduunu dile getirmektedir.
729
air, duygularn yle nazma aktarmtr (Tavl):
. . .` ` . . , ` . _ ` . , . ` ` , . ` .= ` - .- ` _ ` .
Benim her bir uzvumda Ona doru bir yneli, Onun azametinin
heybetinden dolay da korkumun (beni) engelleyii vardr.
730

bnul-Frid, bir mni olmakszn, vehim ve akldan gizli olarak bir gece
sevgilinin htrasnn kalbine gelmesi ve tecellisinin domas durumunda, Onun

725
Tirmiz, Kyamet, 17.
726
Tirmiz, Zhd, 8.
727
728
729
730
150
azametinden ve yce heybetinden dolay ban nne eip, gzlerini yukarya
kaldramadn dile getirdii beytinde yle demektedir (Tavl):
, . ~ , . ` . . ` , . , ` , .- ~ , .. , ..- , ~ ' ~ ` ... , ..` - ` , ..
(Onun hatras), bir engel olmakszn, vehimden (akldan) gizlice
kalbime gelse, Onun azamet ve heybetinden dolay bam nme eerim.
731

2.8.2.13. Allah sevgisi
Allah sevgisini ifade etmede kullanlan kelimelerden biri olan muhabbet,
kk itibariyle duruluk, ykseklik, ortaya kma, balanma, sebat etme, bir eyin
z, muhafaza etme ve tutma anlamlarn ierir. Bunlar muhabbet iin gerekli olan
manalardr. nk muhabbet, sevginin saf, kalbin sevgilisine duyduu arzularn
heyecandr. Muhabbetin ykselip ortaya kmas, kalbin sevgiliye
balanmasndan, sevenin en erefli eyi olan zn ve kalbini sevgiliye
vermesinden, azim, irade ve dncelerinin ona ynelmesindendir.
732

Kuranda sevgi ile ilgili olarak muhabbet kelimesinin ok sayda farkl
ekli gemekle birlikte sfler, sevgi konusunda genellikle u yeti delil getirirler:
nsanlardan bazlar Allahtan bakasn Allaha denk tanrlar edinir de onlar
Allah sever gibi severler. man edenlerin Allaha olan sevgileri ise ok daha
fazladr.
733

Hz. Peygamber de sevginin nemine dikkat ekerek onu olgun imann
zelliklerinden saymtr. Bununla ilgili bir hadis yledir: Ben sizden birinize
ocuundan, ailesinden ve btn insanlardan daha sevimli olmadka, (kmil
anlamda) iman etmi olmaz.
734

Sevgi hayatn asl, kendisi, lemin varoluunun sebebi ve kalpteki
dncelerin en baskn olduundan ( ` - ' . ) kelimesiyle ifade edilmitir. Tohuma
da bitkilerin asl, hayat kayna olduu iin ( ` - ) ismi verilmitir. Topraa atlan
tohum zamann deimesiyle deimez, vakti gelince biter, iek aar ve meyve

731
732
Kueyr, a.g.e., 497-498; bkz. Ceylan, a.g.e., 177-178.
733
el-Bakara 2/165.
734
Buhar, man, 8; Mslim, man, 69, 70.
151
verir. Kalbe yerleen sevgi de tpk tohum gibi eitli hl ve durumlarda
deimez.
735

Tasavvuf anlayta Allah sevenlerin sevgisi ksma ayrlmtr.
Birincisi, Allahn ihsan ve nimetlerinin neticesinde doan umum sevgidir.
Gnller kendisine iyilik edenleri sever, ktlk edenleri sevmez. kincisi, kalbin
Allahn cell, azamet, ilim, kudret ve zenginliine bakmasndan doan sevgidir.
Bu sdklarn, hakikat erbabnn sevgisidir. ncs ise, kadm olan Allah
bilmekten doan illetsiz sevgidir ki bu, sddklarn ve riflerin sevgisidir.
736

Mutasavvflar muhabbeti, kendilerinin iinde bulunduklar hl, makam ve
idraklerine gre tanmlamlardr. Sflerin muhabbetle ilgili aklamalarnn
birbirinden farkl olmas bu yzdendir. Nitekim Marf- Kerh (. 200/815),
Muhabbet retmekle olmaz, nk muhabbet Hakkn mevhibe ve
ihsanlarndan biridir
737
derken onun alarak elde edilecek bir ey olmadna
dikkat ekmitir. Hris el-Muhsib (. 243/857) ise konuyla ilgili olarak unlar
sylemitir: Sevgi her eyinle bir eye meyletmendir. Sonra onu nefsinin,
ruhunun ve malnn nne almandr. Daha sonra da dnce ve davranlarnda
ona uygun davranman, sevgi konusunda ona kar kusurlu olduunu bilmendir.
Sevgi, sevdiinin arzusunun dndaki her eyi yakan kalpteki atetir, manev bir
sarholuktur. Bu hl mhede annda elde edildii iin szle anlatlamaz.
738

Cneyd-i Badad (. 297/909) de muhabbet sevenin kendi sfatlarn terk edip
sevgilisinin sfatlarna brnmesidir diyerek sevenin benlik davasndan
vazgemesinin gerekliliine iaret etmitir.
739

Sevginin ar derecede olmas ve muhabbet snrn amas durumunda
ald isim aktr.
740
Ak, sevginin son mertebesi, sevginin insan tam olarak
hkm altna almas, varln asl ve yaratl sebebidir.
741

735
Kueyr, a.g.e., 498-499; Hucvr, a.g.e., 442-443.
736
Serrc, a.g.e., 56-57.
737
Sulem, a.g.e., 89.
738
Kueyr, a.g.e., 251-252.
739
Kueyr, a.g.e., 499.
740
Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 112; Ceylan, a.g.e., 177.
741
152
Ak, sarmak manasna gelen (` ) kelimesinden alnmtr. Sarmak
sarld yeri, aac kaplayp sard gibi ak da girdii kalbi ve vcudu ylece
sarar. Sarmak sarld aac yle sarp geliir ki, neticede aa sararp solmaya
balar. Kendisi gelitike aa kuruyup gider. Ak da insanda kuvvetlenip
gelitike insann benlii zayflar, ruhu geliir. Dier bir ifadeyle ak, sevginin
seveni kavrayp btn vcuduna yaylmas ve onu sarmak dallar gibi
kucaklamasdr.
742

Bu balamda ak, sevmenin ne olduunu reten, feragat ve fedkarln
yollarn gsteren, gnlleri yanmaya altran bir ltuf, insan her hliyle Hakka
gtren bir yoldur. Ak yolu uzun, meakkatli, tehlikeli ve zordur. O makama
ulaan her eyde mutlak gzellii grr. Kendisindeki benlik yok olur, vcud asl
kaynana eriir. Tasavvufta Hak ile Hak olmak, fen fillh, yani vcud-i
mutklakta yok olmak denilen hl budur.
743

Akn, mecaz ve ilh olmak zere iki tr vardr. Mecaz ak; Allahn
dndaki varlklara, bir insana veya dier yaratklara eitli zelliklerinden dolay
duyulan sevgidir. Mecaz ak, hakik ak iin bir vasta, bir altrmadr.
744
Allah,
sfiye ak retmek iin dnyev akla imtihan eder. Akn dert ve kederlerine
ina klar. Mecaz aktan gaye; n kalbinde incelik ve atein meydana
gelmesidir.
745

Hakik akn kprs olan mecaz ak ikiye ayrlmaktadr. Birincisi,
ruhn ve akl aktr ki; ilh gzellikten varlklara yansyan gzelliklere duyulan
ak ifade eder. Bu nezih ak ilh aka ykselmeyi salayabilir. riflerin ve
sekinlerin ak bu ksma girer. Dieri ise tabi aktr. Ayn cinsten veya kar
cinsten bir insan sevmek bu trden saylr. Gzellii ve sevgiyi ilh kaynaa
balayamayan halkn ak tabi aktr.
746

Sonu olarak hakik ak da denilen ilh ak ise Allaha duyulan sevgidir.
Bu hle, mecaz akta eriyip benliklerinden uzaklaanlar eriebilir. Onlar Allahn

742
Uluda, Ak, DA, IV, 1117; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 207.
743
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 310-311.
744
Ahmet Kabakl, Tasavvuf Tarikat Edebiyat, 26.
745
Bardak, a.g.e., 101.
746
Uluda, TTS, 50; Bardak, a.g.e., 101.
153
rzasn ve cemlini isterler. Allahn dnda herhangi bir gzellie k olan kii
zamanla ilh aka tutulur. lh ak, kulun Allah sevmesi ve Allahn da kulu
sevmesi eklinde olmak zere iki ynl olur. Kulun Allah sevmesi; nefsin
isteklerinden yz evirip Allah anmay alkanlk hline getirerek Onun rzasn
kazanmak iin aba sarf etmek ve Allah yceltmek demektir. Allahn kuluna
olan sevgisi ise, kuluna hayr ve rahmetle muamele edip onu nimetlerine
erdirmesidir. Allahn kulunun ilgisini kendisi dndaki eylerden keserek onu
yce hllere ve makamlara ulatrmasdr.
747

bnul-Frid, Allaha olan sevgisinin bykln ve bu sevginin
kendisindeki tesirinin iddetini ifade etmek iin aadaki beytinde edeb
sanatlardan tebih-i maklba bavurmakta; benzetme yn itibariyle gl olan
Hz. Nuh tfann zayf olan gz yalarna, ayn ekilde Hz. brhimin yaklmas
iin tututurulan atei yreinin yanmasna benzetmektedir (Tavl):
= .., . ` ` '.. -` ,.. ..` _,..` ` ,.. .., - . _.. ` .., ,
Nuhun tfan benim feryat ve figanla alamam yannda gz yalarm
gibidir. brhimin ateinin tututurulmas benim iimin yanmas gibidir.
748

air gelecek beytinde klarn yaamnn rahat ve refahtan uzak olduunu
anlatmak iin cennete girmenin pek kolay olmadn ifade eden cennet hoa
gitmeyen eylerle kuatlmtr
749
hadisine atfta bulunarak iddiasn
desteklemektedir (Tavl):
`, ' , . ` ,. ` . . .,` , ` . ... ` - _ .. , .` .. ..` - ,
Sef (zevk ve elence) nerede (ne mmkn)? O,(zevk ve elence)
klarn hayatndan ok uzaktr. Zira, Adn cenneti hoa gitmeyen eylerle
kuatlmtr.
750

bnul-Frid, aadaki iirinde Allaha olan ak bir din gibi ele alm,
hatta kalbe Onun sevgisinden bakasnn girmesini irtidat, yani dinden dnme
olarak dnmtr (Tavl):

747
Hucvr, a.g.e., 550-551; Uluda, TTS, 50.
748
749
Eb Dvud, Snnet, 25; Tirmiz, Cennet, 21.
750
154
, ` ` - ` . ` . . . . .. _ ` ..` ..` ,, ` ... . , .. ` .
Benim muhabbetten baka bir yolum yoktur. Eer bir gn ondan dnecek
olursam dinimden dnm (gibi) olurum.
751

_ ,.. .. .. ` . ,.. = - ` ,.. , .. ` , , ` .` , ... ,` ,.. , ~ ..- _..
Eer gnlme hata ile senden baka bir istek gelecek olsa kendimi
dinden dnm (gibi) sayarm.
752

air, ak uruna can vermeyi en yce onur sayd aadaki beytinde
duygularn yle nazma dkmtr (Tavl):
' - . ` . . , . . . _ .. ` , , .., . .. ` _ ' - .. .
O (sevgili) ak yolunda kanm helal kld zaman, benim kadir ve
kymetimi onurun zirvelerine ykseltmi olur.
753

air, hayatn aktan ibaret olduunu ifade ettii aadaki iirinde ilh ak
uruna lm arzusunu dile getirmitir. Onun anlayndaki lm ekli ise kalbin,
ilh akla dolmas ve dnyadan alka kesmesidir
754
(Kmil):
.. , ` ...` ,.. , - ,..` ,.. . _ ..` ` , .,..` . ' :.. - ' .. .
Ak, hayatn t kendisidir, k olarak l. (Zira) Sana yakan lmen ve
bylelikle mazur grlmendir.
755

bnul-Frid n, ak ve sevgisi uruna her trl bel ve skntya
katlanabileceini ifade etmektedir. O, ak uruna katlanlan bu skntlarn bazs
yannda lmn bile hafif kalacan yle dile getirmektedir (Tavl):
` .. ,` ` .` ,.. , ` ...` , .. .. , ... .` _ ' , ` ... , _ .. ' .. ,

751
752
753
754
755
155
(Ey sevgili!) lmn, yannda hafif kald (bel ve skntlardan)
hakkmda raz olduun eylere ben de rza gsteriyorum. (Beni, buna senin) akn
raz etti.
756

air, aadaki iirinde ise insann bilisizce tutulduu aka, itenlikle
teslim olmasnn gerekli olduunu dile getirmektedir. Zira ona gre, ak elde
etmek kolay deildir (Tavl):
` ,. ,. , - , ` , ` ' .` - ,` ` - .. .. _ ` ..` ` . .. , , .. ` ..
O aka itenlikle teslim ol. Sevgi kolay deildir, ak hastalna tutulan
da bilinli olarak onu sememitir.
757

2.8.2.14. Hzn
Kelime anlam znt demek olan hzn, tasavvuf bir kavram olarak;
sflerin yaamlarnda ve seyr sluklar esnasnda iinde bulunduklar hllerden
olup, ayrla den kalbin bulunduu tutukluk ve sknt hlini ifade eder. Kalbin
hznl ve kederli olmas, gaflet vadilerine dalmamak iin nemli bir unsur
olarak deerlendirilir. Sfler hzn, kulun hasentnn artmasna vesile grrler.
Baz sfiler ise kulun, seyr slukla senelerce alamad yolu, hzn sayesinde bir
aylk bir zamanda alabilecei kanaatindedirler.
758

bnul-Frid, gelecek beytinde Hz. Ysufun kaybolmasndan dolay
babas Hz. Yakbun ektii zntye ve Hz. Eyybun urad bela ve skntya
telmihte bulunmakta ve onlarnkiyle kendi hznnn mukayesesini yapmaktadr.
aire gre; Hz. Yakbun hzn kendisininkinden daha az, Hz. Eyybun
urad belnn tamam ise kendisinin marz kaldnn ancak bir ksm kadardr.
airin byle dnmesinin sebebi udur: Hz. Yakbun hzn, kaybettii oluna
kavutuu anda son bulmasna ramen kendi hzn, Allaha olan sevgisinin
keml bulmasyla ancak nihayete erebilecektir. Sebebi, sonsuz ilh gzellikler
olan bir akn kemle ermesi de mmkn olamayacandan, airin hzn bu
anlamda hi bitmeyecektir. Dolaysyla vuslat ile biten sonlu bir hzn, sebebi
itibariyle sonsuz olan bir hznn yannda ok az kalmaktadr. Hz. Eyybun

756
757
758
Uluda, TTS, 176; Cebeciolu, TTDS, 290; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 111-112.
156
bels ise cismndir. Cisman olan her ey sonludur. airin gam ve kederinden
dolay urad bel ise rhndir ve sonlu deildir. Bu yzden air, cismn bely
rhn olannn ancak bir ksm kadar grmektedir.
759
, ` - ` , .. .. , ` .. .. , ` ., . ' ` .. , .. , .. ' _ ..', , ., ` ..` ` , , ..
Yakbda grlen hzn benim hznmden daha azdr. Eyybun ektii
belnn tamam bile benim belmn sadece bir ksm saylr.
760

2.8.2.15. Halvet ve Celvet
Halvet kelime olarak, bo yer, uzlet, inziva, yalnzlk, tek bana yaamak,
topluma karmamak anlamlarna gelmektedir. Tasavvufta ise halvet, msivdan
ilgiyi kesip tamamen Allaha ynelmek, kendini ibadete vermek ve hi kimsenin
bulunmad bir hlde ve yerde Hak ile manen konumak, ruhen sohbet etmek
demektir.
761
Kelime anlam ortaya kma, aa kma, zuhur ve kef olan celvet
ise, tasavvuf bir kavram olarak, ilh nitelikler kazanan slikin halvetten kmas
anlamna gelmektedir. Her iki hli yaayan kul, benlikten arnd iin onun btn
eylemleri Hakka nisbet edilir.
762

bnul-Frid, gelecek beyitlerinde halvet ve celvet kavramlarn birlikte
kullanmtr. O, aadaki beytinde, kendinden geerek sevgiliye kavumay
istedii bir esnada, celvetinin halvetinde, yani sevgilinin kendisine tecelli edip
ortaya kt halvette, ak sebebiyle bana gelen bel ve skntlar Ona haber
verdiini dile getirmektedir. O, bu halde iken nefsn hazlardan uzak olduunu da
sylemektedir. air, bu son ifadesiyle sevgiliden baka her eyi kendisiyle Onun
arasndaki kavumaya ve mahadeye engel birer gzetleyici (rakb) olarak
algladna
763
iaret etmektedir (Tavl):
, ' ,` ` , . . , , . ` , ., ` : - ,. . _ ` ..., .. , .. - , - .. , - .. ,

759
760
761
Uluda, TTS, 156; Cebeciolu, TTDS, 249; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 106; Eraydn, a.g.e.,
139; Ankarav, a.g.e., 60.
762
Uluda, TTS, 86; Cebeciolu, TTDS, 121; Eraydn, a.g.e., 429; Ankarav, a.g.e., 60.
763
157
Celvetimin halvetinde (sevgilimin bana tecelli edip ortaya kt
esnada), Ona (akm yznden) bama gelenleri haber verdim. (O srada)
nefsn haz bakiyyesi gzcs de benimle birlikte deildi.
764

air, aadaki beytinde, kendi ztnn ve btnnn, sevgilisinin tecelli ve
zuhru esnasnda kendisine gsterildiini ve o makamda kendisiyle sevgilisini
ayn bulduunu ifade etmektedir. air, beytinde yer verdii halvet kelimesiyle
kendi btnn ve aynn kasdetmektedir. Vahdet mertebesinde gayriyyet
olmadndan air, i ahvline ve zne ait srlar kendisine aldnda kendi
ztn sevgilisinin zt olarak grmektedir
765
(Tavl):
, ..` ' ` , ` .` , .. .. , ` . , .. - ` ` ` ... : `, ... , - ... , - ... ,
O, ortaya knca btnm bana gsterildi. Ben halvetimin celvetinde (i
ahvlimim zuhrunda), o makamda ztm Onun zt buldum.
766

2.8.2.16. Vecd
Vecd, kk itibariyle szlkte; yitii ve aradn bulmak, fke, hzn,
ikyet etmek, bolluk ve zenginlik, istediine kavumak, g yetirmek, kolaylk
ve ar sevgi anlamlarna gelmektedir. Vecd kulun, Hakkn varln mhedesi
esnasnda beer sfatlarn kaybetmesidir.
767
Dier bir ifadeyle vecd, Allahn
sonsuz tecellilerini mhede eden slikin, iinin ferahlamas ve o hlin verdii
zevkle kendinden gemesidir. Yani slikin, benliinden uzaklaarak kendini
kaybedip, Allah bulmasdr.
768

Tasavvufta vecd, bir korku, znt veya ahiretle ilgili bir manann kalbe
tesdf etmesi, znt ve sevin trnden kalpte bulunan her trl duygu olarak
anlalr.
769
Tevcd, vecdi bulma gayreti olup vecdden nce gelir. Vucd ise,
vecd hlinden ykselenlerin ulat mertebedir. Yani tevcd balang, vucd
ise nihayettir. Vecd de bu ikisi arasnda vastadr.
770
Genel olarak sflerin

764
765
766
767
Kitbul-Ayn, VI, 169; Rgb el-sfahn, a.g.e., 512-513; Eraydn, a.g.e., 194.
768
Bardak, a.g.e., 105; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 204.
769
770
Serrc, a.g.e., 375; Kelbz, a.g.e., 169; Kueyr, a.g.e., 57-58; Hucvr, a.g.e., 569-570;
158
ifadelerinden vecdin, kalple ilgili bir hl olduu ve anlatlmasnn mmkn
olmad anlalmaktadr. Kii vecd esnasnda baz mkefe bilgilerine ve
tasavvuf hllere ulaabilir.
771

Leff ner-i mretteb ve tbak sanatlarnn birlikte kullanld aadaki
iirinde bnul-Frid, kendisini yakalayan vecd hlini tasvir etmektedir. O, bu
iirinde vecd hline kavuarak Allah ile kendisi arasndaki perdenin almasna
kadar ben ve o- ikilemini yaamaya devam ettiini dile getirmektedir (Tavl):
'...` ,` ,' ... , ... , ` _,` _ ' ..` - , , ,` .. ' , ` ..` ,` -` , .. ,
(Ayrl kaldrarak Ztyla) nefsimi birletiren (Allahn) mhedesi
sebebiyle kendimi kaybederek geceliyorum, Onunla aramz ayran (izf) vucd
um sebebiyle de (kendimi) bularak sabahlyorum.
772

bnul-Frid, ilh ak sebebiyle vecde gelerek beer hayattan
kurtuluunu tatl ve ebed bir yaam saymakta, ak uruna lmeden ve cann
sevgilide fni klmadan hayat srmeyi ise deersiz olarak grmektedir. O, bununla
ilgili duygularn yle dile getirmektedir (Tavl):
, ` ,.. , .., , - ..` - .. , , .. , , . ` , ' ` .` ` . ` ..` - ` . ` ..` ,
O sevgilinin (muhabbeti) sebebiyle vecde gelerek lmem, tatl bir
hayattr. Eer akm uruna lmezsem kederle yaarm.
773

bnul-Frid, karlat her gzellii Yce Yaratcnn gzelliinin bir
yansmas olarak grmekte ve ok etkilenmektedir. Aadaki iirinde O, hem
gzel Kuran okuyandan hem de gzel ark syleyenden etkilendiini, bunlarla
Allah hatrladn ve bu esnadaki hlinin lmek zere olan bir kiinin ruh hline
benzediini sylemektedir (Tavl):
, . - ` , ` . , .` - . - .` . , , ..` - .. _ ' ` , , ' ..- . .. . .` ,
, - ` . ` , . ` ., . ` , _ . ' ..` ` _ ` .. .., ... ,

771
Bardak, a.g.e., 105.
772
773
159
Kuran okuyan birisinin gzel sesi veya arkclarn yksek sesli
nameleri sebebiyle O (sevgiliyi) hatrladm srada beni yakalayan vecd
hlindeyken,
ldrmek zere kendisine lm melei yneldiinde ruhunu teslim etmek
zere can ekien kimsenin hlini bulurum.
774

bnul-Frid, vecd esnasnda akln, hayret ve aknlk hli yaayarak
kiiyi terk edeceini ifade etmektedir. air, gelecek beytinde ilh ak sebebiyle
kaybettiini syledii aklnn ayrca vecd esnasnda aknla dmesinin hayret
verici olduunu dile getirirken bu durumu ilgin bir benzetmeyle nazma
aktarmaktadr. Ona gre zaten gaflet iinde yzen birisini ayrca gaflete drmek
ne derece hayret verici bir konu ise ak sebebiyle akln yitirmi bir kimsenin
zaten olmayan aklnn vecd esnasnda aknla derek yeniden bir kaybolula
yzyze gelmesi hayret edilecek garip bir durumdur (Tavl):
, ` _ ` ` - , ` . ,. , . . ,` . . ` . . . ` . .
(Gfil olanlar tekrardan) gflet(e drmek) gibi, akl (zaten) bandan
alnm olann akln yamalamak, aklm (sevgilinin) akyla akn klan vecdin
garip hllerindendir.
775

2.8.2.17. Sekr ve Sahv
Sekr, kelime olarak; sarholuk, mest olmak, kendini kaybetmek
anlamlarna gelmektedir. Tasavvuf bir kavram olarak ifade ettii anlam ise,
kuvvetli bir tecelliyle slikin kendinden geip ruh haz ve zevke ermesidir. Sekr,
vecd ehline hastr. Kul, ceml tecellilerini seyredince kendinden geer, sekr hline
gelir, ruhu haz alr, kalbi ise sarho olur.
776
Kelime anlam, kendinde olma ve
ayklk olan sahv, tasavvuf hayatta; kalbine gelen feyz ve ilh varidatla
kendinden geen slikin kendine gelmesi ve sekr hlinin zerinden kalkmas
hlini ifade eder.
777

774
775
776
Uluda, TTS, 306; Cebeciolu, TTDS, 552; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 166-168;
777
Uluda, TTS, 301; Cebeciolu, TTDS, 537; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 166-168;
Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 213; Eraydn, a.g.e., 195.
160
bnul-Frid, Allahn kinattaki ceml tecellilerinin mhedesiyle mnen
sarho olmakta ve kendisini sarho eden bu mhedenin zevki sebebiyle ruhunda
ve bedeninde meydana gelen nee ve sevincin yansmalarn anlatmaktadr
778

(Tavl):
' ` .. - .. ` . ` ..` , , ..` , ` , .. , ' .. ~ , .. ` . .. , ` , .. ` _ ~ ` , , ..
.. , ` , ` .. , ` _ .. ` .. . ..`, . ` ` .. , ` _ .. -, ` , ..
air, gelecek beytinde sekrden sonra sahv mertebesine ve bu mertebede
mazhar olduu manev ltuflara dikkat ekmektedir. O, cem makamndayken
sekrden sonra tam aylmann sahv vastasyla, byk ilerin zerindeki esrar
perdesinin kendisinen kalktn, ancak bunlarn bakalarna kapal olduunu ve
sekrden sonra sahv mertebesini bulamayanlarn bu srlara eremeyeceini
779
u
ekilde dile getirmektedir (Tavl):
, ` ,.. ' ..` .. ` _, ` , .. .. ` ` . ` .. , .. , . ` - , ` .. .., ` .. , ... =
Orada (cem makamndayken, sekrden sonra), tam aylmakla (sahvla),
(byk) ilerin perdesinin almas benim iin tamam oldu. Bunlar, benden
bakasna rtldr.
780

2.8.2.18. Fen ve Bek
Fen ve bek, birbirinin zdd olarak kullanlan tasavvuf kavramlardan
olup, fen kelime olarak geici olma, fn olma, yok olma, bitme ve tkenme
anlamlarna gelirken, bek ise szlkte kalc olma, brakma, yaama, devaml ve
sebatl olma, kesintiye uramadan gelecee doru srp gitme anlamlarna
gelmektedir.
781
Tasavvufta fen, kt sfatlarn kiiden gitmesi, bek ise vlen
iyi sfatlarn onda yerlemesidir. Kulun, kendi beer sfat ve niteliklerinden
syrlp kmasna fen denilirken onun, ilh sfatlarla sslenmesine de bek

778
Bu beytin tercmesi, II. Blmde yer alan Kalb bal altnda daha nce verildi.
779
780
781
Kitbul-Ayn, VIII, 376; Uluda, TTS, 71; Cebeciolu, TTDS, 208; Tasavvuf ve Tarikatlar
Tarihi, 161; Bardak, a.g.e., 108; Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, 214.
161
denilmektedir.
782
nsan, bu hli riyazet yaparak, mlk ve melekt lemiyle ilgili
hislerini yok ederek, Hakkn mahedesi ve azameti karsnda vecd ve istiraka
dalarak gerekletirebilir.
783

Bir mridin, mrid gzetiminde tasavvuf eitimini tamamladktan sonra
ulat fen ve bek hli, avm derecesinden havs derecesine doru ykselme
kaydeden tevhid ehli kulun sfatdr. lk dnemde fen deyince cehaletin ve
gnahn yok olmas, gafletin ortadan kalkmas ve slikin kendi hareketlerini
grmekten fni olmas; bek deyince de ilim, tat ve zikrin ortaya kmas
anlalmtr.
784
nsann, fen hlinde olduunu bilmemesine ise, fendan fen
dier ifadesiyle fen ender fen denilmitir. Bu hlde slik, nce kendisinden
fni olmakta, sonra da Hakk grd iin Hakkn sfatndan fni olmaktadr.
Daha sonra ise, Hakkn varlnda tamamyla yok olduundan fensn grme
hlinden de fni olmaktadr.
785

bnul-Frid, Allahn ezel ve ebed ilminde itikaf hlinde bulunmakla bir
nevi beky elde etmi olan kalbinin (sevgisinin), varlk leminde bulunan
bedenine canllk vermek ve onu fni klmak zere iade edilmesi hlinde onun, bu
fn gurbet diyarna pek iltifat etmeyeceini
786
u ekilde ifade etmektedir (Tavl):
.. ` , .. .. ` .. ` _ : ` .. ,.. .. ` , ` ... ` ,, .. _ _ .. ,` ,
Kalbim, Senin ilminden benim yokluum iin bana geri verilseydi, (o
lem-i beky brakp da bu fn) gurbet diyarna rabet etmezdi.
787

air, yukarda ifade edilen manalara paralel olarak vucdunun, varln
ikilii sfatnn yok olmas hlinde, ahadiyyetin beksnda saf uhda erdiini,
bylelikle sevenin sevgilisine ulatn, birliin hsl olduunu, arada bir engel ve
perde olmakszn Allaha vuslatn gerekletiini
788
yle ifade etmektedir
(Tavl):

782
Kitbul-Ayn, V, 230; Tehnev, a.g.e., II, 1291; Uluda, TTS, 71; Cebeciolu, TTDS, 208;
Eraydn, a.g.e., 196; Bardak, a.g.e., 109.
783
Kueyr, a.g.e., 196-197.
784
Serrc, a.g.e.,217.
785
Uluda, TTS, 71; Cebeciolu, TTDS, 209; Eraydn, a.g.e., 197.
786
787
788
162
, .` -` , , . . .`, , . . ..` -` , ` ,..` , .. , .. , ' - .. `,
Varln ikiliinin yok olmas hlinde benim varlm, ahadiyyetin
beksnda saf uhda erdi.
789

bnul-Frid, gelecek beytinde fendan fen veya fen ender fen
hllerine iaret etmektedir. air, zhir ve btn ameller, fiiller, makamlar ve
hllerden kendisinde hi bir ey grmeyerek tam bir fakr ile Allaha ulamaya
niyet ettiini ve bylelikle tam fakr hli hasl olunca da Hakkn sfatlaryla
zengin olduunu ifade etmektedir. Ancak ona gre fakr ile sfatlanm olmak,
vucd isteme anlamna geldiinden, bu hl fen ender fen hline ters
dmektedir. air, bu yzden sonunda fakr da, fakr ile zengin olmay da
braktn ifade etmektedir
790
(Tavl):
.. , ..,` ` ` , , , .. ` , , ..` . ..` , ` . ' ..` , ` . .. _ , ` , , ..
O sevgiliye tam bir fakr ile ulamaya niyet ettim. Ancak, Onun
vasflaryla zengin olunca da, hem fakrm hem de servetimi atttm.
791

2.8.2.19. Cem ve Fark
Tasavvuf hllerden cem ve fark birlikte kullanlan kavramlardandr.
Szlkte cem, ayr eyleri bir araya getirmek, toplamak, dikkati ve dnceyi
bir noktaya younlatrmak anlamlarna gelir.
792
Cem, Yaratcy var,
yaratlmlar yok bilmektir.
793
Cemin zdd olan farkise szlkte iki eyin
arasn ayran ey, zellik, ak delil, l ve iki ey arasndaki uzaklk
anlamlarna gelir.
794
Fark, dncenin ve arzularn dank olmas hlidir. Cem
sadece Allah grmek, yaratlmlar grmemek iken, fark ise hem yaratan hem
de yaratlan grmektir.
795

lh gzellii seyre dalan ruhun zerinde zt- ilh nuru galip gelince
eyay birbirinden ayran akln nuru sner, Hak ortaya kar ve btl kaybolur.

789
790
791
792
Tehnev, a.g.e., I, 678; Eraydn, a.g.e., 191; Ceylan, a.g.e., 183.
793
794
Kitbul-Ayn, V, 147-148.
795
Kelbz, a.g.e., 177-178; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 166.
163
Kadm (Allah) ile hdis (mahlkt) arasndaki fark ortadan kalkar. te buna cem
hli denir. Daha sonra ztn yzne izzet perdesi ekilip ruhun zttan uzaklaarak
halk lemine dnmesi ve kadm ile hdis arasndaki ayrmn belirmesi hline ise
fark denir.
796

Cem hlinde olan kii dank durumdaki fikir, irade, ilgi ve dikkatini
toplayarak bunlarn tmn Allaha yneltir ve sadece Allah ile megul olur.
Onun dnda bir ey grmez. lgi ve dikkatini Haktan bakalarna eviren ise
yaratklarn dndakileri gremez. Bu ise fark hlidir. Huzur hlinden gaybet
hline geip kendini ilh tasarruf altnda grme olan cem hlini kavrayan kimse
tevhidin hakikatine erer.
797
Bu hl, Kuranda Attn zaman sen atmadn Allah
att
798
eklinde ifadesini bularak fiilin Allaha nisbet edildii bir hldir.
Slik iin her ikisinin de varl zorunlu olan cem ve fark, birbirini takip
eden hllerdir. Dier bir ifadeyle biri ortaya knca dieri kaybolur. Ancak cem
levhalar, slikte yerleinceye kadar parlamaya devam eder. Yerletikten sonra bir
daha ondan ayrlmaz olur. Bu kii tefrika nazaryla baksa bile cem bak ondan
kaybolup gitmez. Cem nazaryla bakmas da tefrika bakn yok etmez. Artk
slikte bu iki bak bir araya gelmitir. Bu hle sahv- sn (ikinci ayklk) veya
fark- sn (ikinci ayrma) hl denir. Cem hlindeki sahv, sahvul-cem pek
yce bir mertebedir. Zira, bu mertebede iki zd birlemitir; yani bu mertebede
hem fark nazar, hem de cem nazar vardr.
799

bnul-Frid, srf vahdet hli olan cemi dier hl ve makamlardan stn
tutmaktadr. Zira o, riflere yakann zt- lhde fn olup hakk vahdetle
vasflanmak olduu grndedir.
800
O, Hakkn vasflaryla vasfland cem
hlindeyken mukarreb sfatyla kendisine hitab edilmesini cem nokta-i
nazarndan tefrika olarak grmekte ve byk su saymaktadr. Zira ona gre
mukarreb olmak ikilii gsterdiinden ittihda manidir. nk mukarreb
olmann zmnnda bir yaklaan ve bir de yaklalan vardr. air bununla alkal
duygularn u ekilde ifade etmektedir (Tavl):

796
Cebeciolu, TTDS, 121-122, 124; Bardak, a.g.e., 111-112.
797
Kelbz, a.g.e., 178-179.
798
el-Enfl 8/17.
799
Cebeciolu, TTDS, 122 .
800
164
, .. . .` ,.. ` ...` , ..,, _` ` ,.., , - ` ,.. _..` - ,.. ` - , ` _ '
Beni onunla (ittihddayken) mukarreb sfatyla arma, zira ben o
(mukarreblik sfatn) cem hkmnce gnah olan tefrika olarak grrm.
801

bnul-Frid, kendisinin de dier tm insanlar gibi dem olu olduunu
ancak dierlerinden farkl olarak kendisinin sahvul-cem makamna ulatn
ifade ederken kendisini dier insanlardan ayr tutmakla bu makamn ne derece
yksek bir makam olduuna da iaret etmi olmaktadr (Tavl):
, .. .. , _ ' ` , .. . ..` , , ...` ' ,` - . ` .` ,` - . - ` . _ , ` , ,.` -
Btn insanlar demoludur. Ancak dier kardelerimin arasndan
(karak) ben sahvul-ceme sahip oldum.
802

Mutasavvflarca mrifet ve irfan makam seyr sluk esnasnda ve tevhid
derecelerine ykselirken hsl olur. Bu makamlar elde eden slik, zt ve sfat
tecellilerine, ilh hakikatlere, eitli ilimlere ve kinatn srlarna vsl
olduundan rif-i billh diye adlandrlr. Ancak bu makamlar bu kadar nemli
olmalarna ramen sahvul-cem makamna nispetle aada saylrlar. nk
makamlarn en nihyetinde sahvul-cem bulunmaktadr. Dolaysyla bu
makamda olanlara arif denilmesi kt lakapla anlmak gibi kabul edilir.
803

bnul-Frid de aadaki beytinde, Hucurt suresinde geen . . , ,` , , . ,
Birbirinize kt lakaplar takmayn
804
ifadesini iktibas ederek sahvul-cem
makamnda bulunan birisi olarak kendisine rif diyenleri uyarmakta ve bundan
vazgemedikleri takdirde gazaba urayacaklarn haber vermektedir (Tavl):
, ,. . ,. ` _. -` _ _ . , ` ... ` ` , .. .. . .. . , ,` , ..`
Eer Kuranda ki tenbz bil-elkb(kt lakap takma) nn (hkmn
kabul edip doru) bulursan bana rif lakab (vermekten) vazge. (Eer bu iten
vazgeip tevbe etmezsen) gazaba urarsn .
805

801
802
803
Ankarav, a.g.e., 259; Cebeciolu, TTDS, 122 .
804
el-Hucurt 49/11.
805
165
2.9. bnul-Fridin iirlerinde Sembolik Anlatm
almamzn giri blmnde, mistik algnn zellikleriyle ilgili bilgi
verirken de ifade ettiimiz gibi, tasavvuf hller ve bu hllerde sfnin
yaadklarn alglama biimi, kendine has durumlar olduundan bunlar, baka
hallerle ve akla ait alglama biimiyle mukayese edilemezler. Bunun tabi sonucu
olarak da akl alglama unsurlarna ait terimlerle ifade olunamazlar. Tasavvuf
tecrbelerin anlatmnn ve bakalar tarafndan anlalmasnn zorluu bundan
kaynaklanmaktadr. Ancak, bu tr tecrbelerin ifade edilmesinde bavurulan bir
takm anlatm aralar vardr ki, bunlar da zorunlu olarak, bir ksm semboller,
tasvirler ve tebihlerdir.
806
Tasavvuf tecrbe, dern bir tecrbe olduundan, onun
dorudan doruya tasvirini yapmak ok zordur. Sf i dnyasnda yaayp
algladklarn ancak, sembolik ifadelerle
807
, tasvirlerle ve tebihlerle anlatma
yoluna gider.
808
Bu semboller de yaananlarn srrna ulatrma yolunda, kafaya ve
akla deil, kalbe ve sezgisel hisse hitap eder.
809

dnyasnda derinlemeye ve marifet yolunda sulk merhalelerini kat
etmeye devam eden sf, bazen de yle hller yaar ki, yaadklarn anlatacak ve
durumunu ifade edecek sembolik de olsa sz bulamaz ve kelimelerin kifyet
etmedii bu anda susmay tercih eder. Sevgiliyle birlikte var olmay ve onunla
hemhl olmay arzulayp, bu hl ile hllenerek konumak yerine susmay tercih
eden sfnin bu durumu, tasavvufta yksek bir mevkyi ifade eden samt hline
tekabul eder.
810

Tasavvuf hl veya makamlardan saylan ilh ak sflerin, eserlerinde
sembolik anlatm yoluyla ele aldklar tasavvuf konularn banda gelmektedir.
811

Sflerin, iirlerinde ilh ak ilerken beer aka dair motiflerden byk lde

806
807
Tasavvuf tecrbelerin, kanlmaz bir ifade biimi olarak bavurulan sembolik anlatm,
edebiyatta da oka kullanlan nemli bir anlatm tarz olmasnn sonucu olarak sembolizm
adnda edeb bir akmn tarihte ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Sembolizm akm hakknda
bkz. Zeynep Kerman, Sembolizm, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, VII, 509-512; Ahmet
Kabakl, Trk Edebiyat, I, 314-322.
808
Bkz. Ndir Nizm Tahrn, a.g.m., 56.
809
Bkz. Sunar, Tasavvuf Tarihi, 10.
810
M. Erol Kl, Sf ve iir, 158; Samt hliyle ilgili olarak bkz. Uluda, TTS, 302 ; Cebeciolu,
TTDS, 542.
811
166
yararlanmalar ilh gazel tr diye adlandrlabilecek nmeli bir iir trnn
ortaya kmasna sebep olmutur.
812
Sfler, bu tarzda nazmettikleri iirlerinde,
beer aka dair unsurlardan seven, sevilen, sevgili sembolleriyle
sarholuk, arap ve bunlarla ilgili sembollere dierlerinden daha ok yer
vermilerdir.
813
Sflerin seven-sevilen ve sarholuk gruplarna ait sembolleri
dierlerinden daha fazla tercih etmeleri, bu sembollerin konuya daha yakn
bulunmu olmasndan kaynaklanmaktadr. nk gerekten de bu iki beer tavr,
akn hlleri ve sarhoun hlleri Hak yolcusunun tavrlarna insanlk
mertebesi ierisinden en yakn den tavrlardr.
814

lh akn en nemli temsilcilerinden olan bnul-Frid de yaad
manev hl ve tecrbeleri, elde ettii tasavvuf makamlar, iirlerinde ifade
ederken, ou zaman sembolik bir dil kullanmtr.
815
O, et-Tiyyetul-Kubr
isimli kasidesi bata olmak zere Hamriyye ve dier kasidelerinde, lafz
manalarnn ardnda, derin tasavvuf anlamlar gizlemitir.
816
Ancak unu da
belirtmek gerekir ki, airin sembollerle anlatmaya alt manev tecrbeler,
ou defa anlalamam veya sadece lafzlara baklarak yanl anlalmtr.
rnein ilh ak bde tarznda tasvir etmek suretiyle arap ve arapla ilgili
unsurlar ilh akn sembol olarak zikrettii Hamriyye isimli kasidesi hem
Batda hem de Douda bazlarnca farkl anlalm ve bu sebeple o, zevk
dkn olmakla, fsk ve zndk diye itham edilmitir.
817

bnul-Fridin, Hamriyye isimli kasidesi sembolik anlatmn en gzel
rneklerinden birisidir.
818
air, bu iirinde ilh ak, zm yaratlmadan nce
819

var olan bir arap olarak sembolize eder. klar, bu araptan doya doya imiler
ve kendilerinden gemilerdir. O, yle bir iecektir ki, hastalklar iyiletirir,

812
813
Almul-felsefetil-Arabiyye, 285; ez-Zeyyt,Trhul-Edebil-Arab, 354; Zeydan, Abdlkdir
Geyln Dvn, 170.
814
Kl, Sf ve iir, 149-150; bkz. ezertuz-zeheb, V, 151; Dirst, 559; el-Mutlat, 244.
815
Vefeytul-ayn, III, 472; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 224; ez-Zeyyt, Trhul-edebil-
Arab, 354; Omer Ferrh, Trhul-edebl-Arab, III, 521; el-Fikrul-Arab, 318; Sad Zalm,
a.g.m., 715.
816
817
818
Ndir Nizm Tahrn, a.g.m., 56.
819
Burada, Araf sresi 172. ayette anlatlan Allahn dem (a.s.)n zrriyetinden sz ald
elest bezmi diye bilinen Allah ile szleme gn kasdedilmektedir.
167
krleri grr, sarlar iitir hle getirir. O, gkteki Kuzey Kutup Yldz gibi
insan hedefine gtrr.
820

Lirik tarzyla da n plana kan bu kasideden, sembolik anlatma dair baz
rnekleri u ekilde grmek mmkndr
821
(Tavl):
.. ` ..., - ,.. _.. ` , ,.. ` ` ,. . ` -`, . ' .` ` ,. , ` ,
Sevgiliyi anarak arap itik. Ve onunla daha zm yaratlmadan sarho
olmutuk.
822

Grld zere air, beyitte beer akn unsurlarndan ., - sevgili
ve . ` , arap sembolleriyle kasidesine giri yapmtr. air, beyitte geen
sevgiliyle Allah, arap ile de Allahn gzel isim ve sfatlarnn tecellisini
mahededen doan ilh muhabbeti kasdetmektedir. air beyitte geen ` ` ,. ,
zm kelimesini ise varlktan kinye olarak kullanmaktadr. air, beytinde
elest bezmine de telmihte bulunmu ve ilm-i ilhde ilh akla sarho olduunu
dile getirmitir.
823

O, aadaki iirinde de, dolunay arabn kadehi olarak sunar. Yani
yukarda deindiimiz gibi arap ile ilh aka, dolunay ile de Allah bilen kmil
insann kalbine kinyede bulunur. Bylelikle air, ilh akn yerinin insan-
kmilin kalbi olduuna iaret eder
824
(Tavl):
` ,, .`, . ` ` . .` , ` '. ` _` ` ,..` - ` ... - ,` ,` ..` , ` ,.. , ..
Dolunay o araba kadeh, hilal ise onun etrafnda dolaan ski, kendi de
gnetir; (ay ile gne) mezc olduunda (o, Sreyya) yldz olarak grnr.
,... - ` .`, .. ` .. .` ,.. , ` ,` ,.. _` , ... .. .. .` ,.. ,

820
821
iirin dz ve manzum Trke tercmesi iin bkz. Mahmut Kaya, Kutsal Akn Destan,
Yzak, sy. VIII (Ekim 2005), s. 14-15; sy. IX (Kasm 2005), s. 20-21; sy. X (Aralk 2005), s. 20-
21; sy. XI (Ocak 2006), s. 22-23. Dier bir manzum tercme iin bkz. Gngr, slm
Tasavvufunun Meseleleri, 217-220.
822
Divn, Beyrut 1879, 70-72; Divn, Beyrut 2003, 121-123.
823
Muhammed Nzm, bn Frid Hazretlerinin Yiyye, Mmiyye ve Riyye Kasidelerinin
erhi,108-109.
824
Muhammed Nzm, a.g.e., 110; ayrca bkz. Uluda, TTS, 301.
168
Gzel kokusu olmasa meyhanenin yolunu bulamazdm, parlak aydnl
olmasa hayal onu tasarlayp kavrayamazd.
.` , ` ,` ` . .,` .` `, ` , , .` - , ` ,` . _. ,' _,` .` . . . - . '
Zaman ona ait snk bir nefesten baka bir ey brakmad; sanki o,
bilgelerin gnlnde sr olup kalmt.
` . ` ' _ .` . ' ` . - . ` . ,. . , , ` , ,` ,.. ` _ .. . , . , .. ` ,.. .
Kabilenin iinde onun ad anlacak olsa sevinip enlik ederler; bunda ne
bir gnah ne de knanacak bir ey var.
air, aadaki beyitte arap testileri ifadesini kullanmakta, bununla da
insanlarn kalplerini sembolize etmektedir. Ona gre arap, nasl testilerin dibinde
ykseliyorsa, Allah sevgisi de o ekilde insann kalbinde ykselir
825

` . ... . ` .. . ..` - ' ` ,.. , ` .. , ` ,.` . . , - . .,` .` , ` , ,
Testilerin dibinden ykselip tat, gerekte onun adndan baka bir ey
kalmad.

,.` , ~ .- _. .` ,, ` . , =- . , ' ,.. .. - ` _ , . ` _ ,.. . .. , ` ... '
O arap bir gn birinin hatrndan geecek olsa sevinten uar, tasa ve
gam ekip gider.
. ` ..' ,.. = ` ,.. , .., ,` .. - ` ,` .. - :.. .., ,` ` .. ` ,` , ..` .
Dostlar arap testisinin stndeki mhre bakacak olsalar, daha
iindekini tatmadan sarho olurlar.
...` , ,..` ,.. ..,` ` ,- ... ` ,.. , ..` , ` _,' ,.. ..` , ` . .. ` ,` .. -
Bir lnn kabrine o araptan serpseler, ruh derhal bedene dner ve
ceset canlanr.
., ` , .- _.` , . ,.` - , ~ ` , , ` , ' .. ` .. _ _ ..` ' ` .. , ,..
yet asmann bitii duvar glgesine hastay yatrsalar, hastal
lmcl de olsa derhal iyileir.

825
Muhammed Nzm, a.g.e., 114; Uluda, TTS, 485.
169
Grld zere bnul-Frid, ilh ak arap metaforuyla
destanlatrd Hamriyye isimli kasidesinde arapla ilgili testi, kadeh,
meyhne ve benzeri sembolleri kullanmtr. air, iirinin devamnda da arap
ve onunla ilgili sembolleri kullanmaya devam etmi, bylelikle ilh akn btn
ynlerini dile getirmeye almtr.
_ . . ` ., - ` . ` ,.,` , ` , , ` , ` .. , .. ,.. ` .. ` .. =` ,
Onun iildii meyhaneye bir ktrm yaklatracak olsalar, ktrm
kalkp yrr ve tad anlacak olsa, dilsiz dile gelir.

., , ~ ` .` ' ` ,` . . ` . ` , , ' ,` . ` . . ` ,. ` , .` ,. ,
O arabn gzel kokusunun nefesleri douya sinse, batdaki nezleli bile
onun kokusunu duyar ve nezleden kurtulur.

. . ' .. ,. ' ` . ` . ` .` - ` , , ` ,` -` . ., . , .` , . . .
Birinin eli onun ksesine dokunup boyanacak olsa, elinde yldz
varmasna gece yolunu armaz.

, .. .. ' _.. ' ,.. ` ... , ` - ` ,.. ' ,' ... ` _ ` .. .., ,` , _ ` .. , _ ...,
Doutan kr olan birinin gzne gizlice ondan srme ekilse derhl
grr. Szlrken o arabn rltsn hissedecek olsa, sar duymaya balar.
826

. ' ` ,.. , ,.. .` _ ' .` ,..` ,..` ` , .. _ ' ,' . ` ` ,. . . ` _,` . . ` , ,
Onun yetitii diyara doru bir kervan yola ksa ve ilerinde (ylan vb.
hayvan tarafndan) zehirlenmi biri olsa, zehir ona asla zarar vermez.

` , , _ ` , , _. , .` ,` ,.` - . ` ,..` ` , ` ' ,..` , ' ` ..` - . ...` .. -
Byc onun adnn harflerini bir delinin alnna yazsa bu yaz, onu
iyiletirir.

,` .` ,. ` _ ` ,. ` ,. - . ,. ` , , ` ,. :. ,. ..` - ` . , ` . ` ,
Onun ad ordunun sancana yazlsa bu yaz, sancan altnda
bulunanlar sarho eder.

826
170
.. ` , , _ ..` ..` - ' ` . .. ,` ` ` ,.. ` .. . ` .. ` ,.. .., , = .., ,
O arap harb olanlarn ahlkn dzeltir, yaama iradesini yitiren
onun sayesinde kendine gelir.

` . ,.` - ` ,.` , ` ,. ` . ` , `, , ` ,. - ` . . ` . ` ,. .` ` , ` -, ,
Cmertlikle tanmam olan cmert kesilir, hogr nedir bilmeyen de
fkelenince uysallar.

` ` .. .. ` ,.. , , .. , .. ` ,.. ` , .. , .. _.. ` ` .. .
Halkn en aptal dudan onun emziine dayasa, elbette o emzik arabn
esrrndan ona bir eyler verir.

, ..` . , , ...` ' , , .. . .. .` ,..,, ..` . , , ..` .. - ' ` _ .. - ` ,.. ,
Bana o arab anlat, sen onu anlatmay iyi bilirsin diyorlar. Evet,
onun niteliklerine ilikin bende hayli bilgi var.
,.. . , ` ... = , . .. . , . .. . ` ,` ... - . , ` _,` _ , ` _ ... . , ` _,...` ,
(o arap) su deil, safdr; hava deil ltuftur; ate deil nurdur; cisim
deil ruhtur.
.. ` ,` -` , . .. .. ` .. ` ,..` _ . , ..` .. . , ..
Ezelde hibir ekil ve izden eser yokken o btn varlklardan nce
vard.
` ,.. . ,..` . .., , ` ... , .. - ` ,.` , ` . . ` . . ` ` . - ` - , ,
Ve her ey onun sayesinde belirginleip varla brnd; fakat bir
hikmet gerei sonradan kt anlayllardan gizlendi.
..` .- _ ..` , - , -,` _ , , ` . , .. - . , -... ` ` ,.. - ` .. - ` ` ,
` . ' ... ` , ` ` ,... . , ` ,...` - ' ' ..,' ' .. , ` ,..` - . , ` ` ,.. ,
171
arap varken zm asmas yoktu, demse babamd benim . Artk asma
var arap yok, anas onun anamd benim.
` _ , .. .. , - .. .. , . ` ... = , ,..` ` .., , .. , .. ' ... =
Gerekte bedenlerin (kaplarn) letafet kazanmas ruhlarn (mnlarn)
letfetine tbidir. Ruhlar da letfet kazanan bedenler sayesinde geliip ycelir .
` .. - , .. , ` .., , ` _.. , ` .. , ` ` ,.. ` - ..` ' , ` ,..` - ..` - ,` _'
Ayrm gereklemi olsa da hepsi birdir; ruhlarmz arap, bedenlerimiz
ise asmadr.
, ..` , ..` , . , ..` .., ` . ` ,` .. - .., ..` , ..` , . ..` , ` ,
O araptan nce ne bir nce, ondan sonra da ne bir sonra vard;
sonralarn ncesi onun iin bir zorunluluktu.
. . . . ` ` . ' ` ,` . , ` ,` . ` ,` ..` , .., , ..` , .., , ' ` ..` , ,
Onun yapld ra, uzun asrlar ncesinden sklmt. Babamz
demin Allah ile olan szlemesi ondan sonrayd ve dem o arabn yetimi
saylrd.
, ..` . , .. . , ..` , ` .. - ` , =` .. , ` , ...` ` ,` ,` .. ..,, ` ` ..` - ,
Btn gzellikler, venleri onu vmeye ynlendirir; bu yzden onun
hakknda yazdklar nesir de nazm da gzeldir.
. , .` _` ., ` ,. ` . ` . , =, , ,.. .. ,..` ` ` ..` ` ,..` ` ` .
Numun ad anld zaman ona k olann sevinten oynamas gibi; o
arab tanmayan bile ad anlnca coup oynar.
..` , .. ,.. .` , ,.. , .. , ` ,. .` ., ` , . `.` , ,
Sen onu imekle gnah iledin dediler. Hayr, asl; ben iilmemesi
gnah olan eyi itim.
., , ,` , . ` ,. ,`,` . .` . , ,..' ` ,` ,` .. , ..,` ,` , ,.. .. ,
Tekkedekilere afiyet olsun; o araptan imedikleri hlde srf dnmekle
nasl da kendilerinden gemilerdi
172
, ..` '` .. ..` ,` .. ..,` ` ,.. = .. , . , _.. ` .. , ' ..
Daha domadan nce o arabn neesi bende vard; kemiklerim rse
de o nee ebediyen benimle olacaktr.
. , ` ,.. . .., , :..` , .., -` , . .. ` ,. = ,.` .., - ,. ~ ` . : `
Onu saf olarak i; eer kartrmak istersen, sevgilinin az suyunu
katmamak dpedz zulm saylr.
.. .. , , - ..` , . ..- .. , ,` .., , ..` , . ..- . ,.. _.. ` ,` ..
Onu meyhnede ara ve msik nameleriyle ssle. Dorusu msik
eliinde iilen arap ganimet saylr.
_.. .` , , ..` ,, ` ,.. , ` . .. .. ` ,.. , ` .. _.. ` ` .., , : ..
Hibir zaman arapla tasa bir arada bulunmad gibi hzn de msik
ile birlikte bulunmaz.
. ,.` ` ` ,. , .,` , . , ` ,. ` - :. , . ~ .` ,` ` ,
mrnde bir kerecik onunla sarho olursan kendini sultan, zaman da
emrindeki kle grrsn!
` , , - .. . ` . ,` ' . ` ` ,. - ` . ., , , .` ` ..`, ` , `
Ayk gezen dnyada yaadm demesin; onunla sarho olup lmeyen de
pek akll saylmaz.
` ` ,.` ` _ .. ` . :.` , . _ .. ..,` ` .. ` ,.. , ` ,` ,.. . , ` ., .
O (araptan pay almayp) mr boa gideni brak da kendi hline
alasn.
173
2.10. bnul-Fridin iirlerinde Kulland Edeb Sanatlar
nceki blmlerde bnul-Fridin tasavvuf ynyle alkal olarak ele
aldmz balklarda da aka grld zere bnul-Frid, byk bir
mutasavvf olmasnn yannda, ayn zamanda yaad tasavvuf tecrbeleri byk
bir ustalkla, edeb sanatlarla zengin bir dille ifade etme kudretine de sahip byk
bir airdir. Bu blmde bnul-Fridin iirlerinde oka yer verdii Beyn ve
Bed ilmiyle ilgili sanatlara onun iirlerinden yaptmz istihdlarla deinmeye
alacaz.
2.10.1. Beyn ilmiyle ilgili sanatlar
Beyn kelimesi szlkte, aklamak, ortaya koymak, anlalr hle
getirmek demektir.
827
Beyn ilmi ise, her hangi bir anlam farkl sz ve usllerle
anlatmay reten, kendine ait zel kurallar olan bir ilim daldr.
828
Baka bir
tarifte ise, tebih, istire, mecaz ve kinye gibi ilimlerden bahseden, insann
dernunu etkileyecek, his ve duygu lemini hareketlendirecek sz syleme usl
ve tekniini reten bir ilim eklinde tanmlanmtr.
829

bnul-Frid, ilh sevgiliden bahsederken iirlerinde tebih, mecaz,
830

istiare ve kinye
831
sanatlarna oka bavurmutur. air, bu sanatlar ylesine
ince bir ustalkla yerli yerinde kullanmtr ki, onun iirleri bu sanatlara dikkat
edilmeksizin bir baka dile evrildiinde airin kasdettii manalarn dna
kabilme ihtimali vardr.
832

827
Eb Yakb Ysuf b. Eb Bekr Muhammed b. Al, es-Sekkk, Mifthul-ulm, 162; Ahmed
el-Him, Cevhirul-bela fil-men vel-beyn vel-bed, 244; sml b. Hammd el-
Cevher, es-Shh, Tcul- Lua ve Shhul-Arabiyye, V, 2082.
828
Hatb el-Kazvn, el-dh f ulmil-bela, 215; Telhsul-Mifth, 154.
829
Saduddn et-Taftzn, el-Mutavvelalet-Telhs, 300-301; Fadl Hasan Abbs, el-Bela:
Funnuh ve efnnuh,, II, 12; Cneyt Eren-M. Vecih Uzunolu, Arap Edebiyatnda Edeb
Sanatlar: Belgat, 25-26.
830
Omer Ferrh, Trhul-edebl-Arab, III, 521; el-Fikrul-Arab, 318.
831
832
Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, 184.
174
2.10.1.1. Tebh
Aralarnda ilgi bulunan iki eyden zayf olann gl olana
benzetilmesiyle yaplr
833
(Kmil):
- .. . _ ` ... , ` .. ` ...` .. - ` ..` ..` , ..` , , .. -
gibidir.
834

air sevdiini tasvir ettii yukardaki beyitte sevdiinin boyunu fidana,
gzelliini sabaha, salarn ise gece karanlna benzetmitir (Kmil):
.. , .. - . - .. . _.. .. - ` ,.. ` , ` -.. . .. ,.. ` .. = `
....` ,....` ' , ....- ' , .. ' = ,.. , .. . _.. ` ,
Onun yanann zerinde mermer yzeyindeki anber noktas gibi beni ve
aka kar kana Allahu Ekber diye seslenen kllar gibi baklar vardr.
835

air, sevdiini yukardaki iki beyitte tasvir ederken sevdiinin yanann
zerinde bulunan beni mermerin yzeyindeki siyah bir noktaya, onun baklarn
ise kllara tebh etmitir (Tavl):
.. =` - ` .. ` .. , ..` . , .. , ... ` ... . ,...` - ... ,
Ona kavuunca bir yl bana bir an gibidir. Ondan bir saat ayr kalmak
bana bir yl gibi gelir.
836

Yukardaki beyitte air, sevdiiyle beraber olduunda zamann abuk
getiini ve ayr kaldnda ise zamann ok yava getiini anlatmak iin
sevdiiyle birlikte olduu yl gibi uzun bir zaman bir ana, ondan ayr geirdii bir
saatlik bir zaman da yla benzetmitir (Tavl):

833
Abdulkhir el-Curcn, Esrrul-bel filmil-beyn, 90; el-Curcn, Al b. Muhammed b.
Al, et-Tarift, 81; el-Mutavvel, 310-311; et-Taftzn, Muhtasarul-Men, 280; Ali el-Crim
ve Mustafa Emn, el-Belatul-vdha, 20; Cevhirul-bela, 247; Abdurrahmn Hasan
Habenneke el-Meydn, el-Belatul-Arabiyye, II, 161; el-Bela: Funnuh ve efnnuh,, II,
17-21; Nuseddin Bolelli, Belgat-Kuran Edebiyat, 34; Hasan Akta, Modern Trk iirinde Edeb
Sanatlar, 17; Cneyt Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 169.
834
835
Dirst, 560.
836
175
, ..` . , , ...` ' , , .. . .. .` ,..,, ` ,.. , ..` . , , ..` .. - ' ` _ ..-
,.. . , ` ... = , . .. . , . .. . ` ,` ... - . , ` _,` _ , ` _ ... . , ` _,...` ,
Bana o arab anlat, sen onu anlatmay iyi bilirsin diyorlar. Evet,
onun niteliklerine ilikin bende hayli bilgi var,
(o arap) su deil, safdr; heva deil ltuftur; ate deil nurdur; cisim
deil ruhtur.
837

air, yukardaki beyitlerde deiik unsurlara benzettii arab tebh
yoluyla anlatmtr.
2.10.1.2. Mecaz
Bir kelimeyi, bir alkadan dolay cmledeki gerek anlamnn dnda, asl
anlamnn kastedilmesine engel tekil edecek bir karnenin varl ile birlikte
kullanmaktr.
838
Verdiimiz bu tanm, ayn zamanda mecaz denildiinde ilk akla
gelen mecaz tr olan mecaz- lugav nin de tanmdr. Bu sanattan ama sze
gzellik, arpclk, canllk ve etkinlik katmaktr.
839

Mecaz konusunda alka ile kastedilen, kelimenin gerek anlamndan
mecaz anlamna gemesine sebep tekil eden, gerek anlam ile mecaz anlam
arasndaki mnasebettir.
840
Karne ise kelimenin gerek anlamnda
kullanlmasn engelleyen ipucudur.
841

bnul-Frid, Allahn cemlinin kinattaki yansmalarn mahede
ederken manev bir sarholuk hli yaamakta ve bu hlin etkisiyle iten gelen bir
sevin duymaktadr. O, yaad bu sevincin kendisinde meydana getirdii
birtakm deiiklikleri mecaz yoluyla yle ifade etmektedir (Tavl):
' ` .. - .. ` . ` ..` , , ..` , ` , .. , ' .. ~ , .. ` . .. , ` , .. ` _ ~ ` , , ..

837
838
Mifthul-ulm, 362-364; Muhtasarul-Men, 322; Esrrul-bel, 352; et-Tarift, 257-
259; Cevhirul-bela, 291; el-Belatul-Arabiyye, II, 217; el-Bela: Funnuh ve efnnuh,,
II, 128; Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 110; Arap Edebiyatnda Edeb Sanatlar:
Belgat, 148.
839
Akta, a.g.e., 37.
840
Cevhirul-bela, 291.
841
el-Belatul-Arabiyye, II, 218; Cevhirul-bela, 291; Arap Edebiyatnda Edeb Sanatlar:
Belgat, 150.
176
| .. , .. ` .. ` _ , .. . =.. , ` .. .. -,` _ , .. ` ,
arap imeksizin sarho oluuma ayorum. Srrmda couyorum, bu
sevincim de bendendir.
(Bu sarholuk ve nee sebebiyle) kalbim rakseder, mafsallarm alk tutar
ve ruhum da arkclk yapar.
842

air, yaad zevk-i ruhannin tm bedenini saran heyecnyla, kalbinin
ritminin artmasn raksetme anlamna gelen ` ` , , fiiliyle, eklemlerindeki
titremeyi ise alk tutma anlamndaki ` .`, fiiliyle mecaz olarak ifade
etmektedir. Kalbin hzl arpmasyla raksetme, mafsallarn titremesiyle de alk
tutma arasnda titreme ve hareket etme ynnden benzerlik alkas
bulunmaktadr. Ancak bu fiillerin aslen kendilerinde raksetme ve alk tutma
zellii olmayan kalp ve mafsallara isnd edilmesi onlarn, gerek anlamlarnda
anlalmalarna engel olmaktadr. Dier bir ifadeyle beyitteki ve .
ifadeleri ` ` , , ve ` .`, fiillerinin gerek anlamlarnda anlalmalarna engel olan
karnelerdir.
Burada rnek olarak zikrettiimiz beyitler, ileride gelecek olan istire-i
mekniyye bal altnda baka bir adan tekrar ele alnacaktr.
2.10.1.3. stire
Mecaz- lugavnin bir tr olan istirenin tanm yledir: Bir lafzn
mbehet (benzerlik) alkasyla ve asl manasnn kastedilmesine engel olan bir
karne-i mnia bulunmas sebebiyle hakik manasnn dnda kullanlmasdr.
Yani, szn benzetme amacyla baka bir szn yerine kullanlmasdr. stire
hem bir mecaz hem de bir benzetme sanatdr. Bir baka anlatmla tarafeyt-
tebh denilen benzeyen (mebbeh) ve benzetilen (mebbehn bih) den birisinin
hazfedilmesiyle yaplan tebhtir.
843

842
Divn, Beyrut 1879, 40-41.
843
Mifthul-ulm, 369; Esrrul-bel, 30; el-Mutavvel, 354; Muhtasarul-Men, 324;
Cevhirul-bela, 303; el-Belatul-Arabiyye, II, 229-230; el-Belatul-vdha, 76; Eren,
Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 85.
177
2.10.1.3.1. stire-i tasrhiyye
inde mebbehn bihin lafz aka zikredilen ve mebbeh hazfedilen
istiredir. Trkede buna ak istire denilmektedir.
844
(Tavl):
. ' _ ,. ` . . ` , ` ,.`, . ` ` .. .. ... , .. .. . ` ` ` , ..
Benim gibi o (kapya) ynelmeyi seen kimse, peim sra gelerek sdk-
azma (samimi gayret bineine) binsin.
845

bnul-Frid, Allaha varmay ve Onun kapsna ynelmeyi ama edinen
kiiye kendi tecrbesiyle klavuzluk etmekte ve ilh vuslatn samimi bir aba ve
doru bir gayret ile mmkm olacana iaret etmektedir. air, bu dncesini
istire yoluyla dile getirdii yukardaki beytinde, tavsiyede bulunduu kiinin
samimi ve doru gayret gstermesini ` , ` . ` ` . ` , , sdk- azma, yani samimi
gayret (binein)e binsin cmlesiyle istemektedir. O, burada gayret gstermekle
binee binmeyi belirli bir hedefe ulatrc olmalar ynnden birbirine
benzetmektedir. Dolaysyla air, gayret gsterme tabiri yerine gayret
(binein)e binme tabirini istire yoluyla kullanmaktadr. Beyitte, mebbehn
bih konumunda olan gayret (binein)e binme ifadesi aka zikredildiinden
ak istire veya istire-i Tasrhiyye sanat yaplm olmaktadr.
2.10.1.3.2. stire-i mekniyye
erisinde mebbehin zikredilip, mebbehn bihin lafz hazfedilen ve
kendisi ile ilgili bir hususla ona iaret edilen istiredir. Trkede bu istire trne
kapal istire denilmektedir.
846

air, vcuttaki gz ve kulak gibi organlarn Allah zikir esnasnda
aldklar lezzet yznden birbirlerine gpta ile baktklarn ve yine bu organlardan
salam kalanlarn sevgilinin ak ve hasreti sebebiyle yok olup gidenlerin yerinde

844
Mifthul-ulm, 373; el-Mutavvel, 381; Muhtasarul-Men, 362; Cevhirul-bela, 305; el-
Belatul-vdha, 76; el-Belatul-Arabiyye, II, 242; el-Bela: Funnuh ve efnnuh,, II,
171; Bolelli, a.g.e., 80; Akta, a.g.e., 24; Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 86.
845
846
Mifthul-ulm, 373; el-Mutavvel, 381; Muhtasarul-Men, 362; Cevhirul-bela, 305-
306; el-Belatul-vdha, 77; el-Belatul-Arabiyye, II, 243-244; el-Bela: Funnuh ve
efnnuh,, II, 172; Bolelli, a.g.e., 80; Akta, a.g.e., 28; Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar,
87.
178
olmay arzulayarak onlara haset ettiklerini dile getirdii beytinde, bu organlar
gpta ve haset duygusu olan insana benzetmekte, ancak mebbehn bihi kelamda
zikretmemektedir. Kelmda zikredilmeyen mebbehn bihe onunla ilgili
hususlardan olan gpta ve haset szckleriyle iaret edilmektedir. Bylelikle
beyitte istire-i mekniyye sanat ilenmi olmaktadr (Tavl):
= ,. - , _. | _ - .. - .` , . , = ... .. ' .. ` ..` , ` , ..
O (sevgilinin) zikri srasnda gzm, kulam kskanr. (Vucdumdan
salam olarak) geriye kalanlar ise, Onun benden yok ettiklerine haset eder.
847

bnul-Frid, Allahn kinattaki ceml tecellilerinin mhedesiyle mnen
sarho olmakta ve kendisini sarho eden bu mhedenin zevki sebebiyle ruhunda
ve bedeninde meydana gelen nee ve sevincin yansmalarn istire yoluyla dile
getirmektedir. air, gelecek beyitlerinde, kalbini, mafsallarn ve ruhunu insana
has olan raksetme, alk tutma ve ark syleme gibi zelliklerlerle birlikte
zikretmektedir. Yine bu beyitlerde de mebbehn bih olan insan direk olarak
zikredilmeyip, onunla ilgili hususlar zikredilerek kendisine iaret edildiinden
istire-i mekniyye sanatna bavurulmutur
848
(Tavl):
' ` .. - .. ` . ` ..` , , ..` , ` , .. , ' .. ~ , .. ` . .. , ` , .. ` _ ~ ` , , ..
_.. , | | .. , ` .. ` _ , _ .. = - =.. , ` .. , _.. - _ _.. , |
air, Allahn cemli ile celli arasnda dehete dtn ifade ettii
aadaki beytinde lisnul hli, konuan insana benzetmektedir. Ancak air,
beyitte mebbehn bihin lafzna yer vermeyip ona ihbar etme zelliiyle iaret
etmek suretiyle istire-i mekniyye sanatn ilemitir (Tavl):
- , .. - ` ,.. , ` .` .. ` .. .. , , .. | . ... | ..` .. , -
Cemli ve celli arasnda dehete dtm. Lisn- hlim durumumu
haber verir hle geldi.
849

847
848
Bu beytin tercmesi Mecaz bal altnda verildi.
849
179
2.10.1.4. Kinye
Manas kastedilmeyen szn sylenmesi ya da istenileni st kapal bir
biimde anlatma sanatdr. Kinyede benzetme amac yoktur. Kullanlan szde bir
gerek bir de mecaz anlam bulunur. Ancak kullanlan kelime veya cmlenin
mecaz anlam gerek anlamndan stn durumdadr. Buna ramen asl
vurgulanmak istenilen mecaz anlamdr. Mecaz anlamn anlalmas gerek
anlamn anlalmasn engellemez
850
(Tavl):
` _.. . _` ,.. ... - ` .. .. , ` ` ,.. , ' .` - , ` . ` . ` _ ` ' _ . = _. | , |
avr tarafndan parldayan bir imek mi akt? Yoksa Selmnn
851

bnul-Frid, sevdiinin gzelliini dile getirmeye alt yukardaki
beytinde _ Selm kelimesiyle hakik sevgili olan Allah (c.c.), ve ` _ , el-
Berkiu kelimesiyle de dnyada fn olan her eyi kinye etmitir (Remel):
..= v ..- . , .. = , ` .. ~ .., ` ,.. .. ` ` ` _ .. _ .. . .. ~ `
Ey nimetler ihsan ederek develeri sren, lleri sratle kateden, ynn
Tay kabilesinin kum tepelerine evir.
852

bnul-Fridin, yukarda zikredilen beytinde yer alan . . ~ Sikal-
ezn kelimesi ile Allah (c.c.) kinye edilmitir (Haff):
.., | .. , - .. _ . - .. , ` .. ` ` , _ ,` .... - . ..... ` ,.... ,
Ey Hicaz halk! Eer felek bizim ayrlmamz konusunda bir hkm
verdiyse, bu kesin bir iradenin hkmdr.
853

air, Hicaz halkna seslendii yukardaki beytinde, _ - - ` , ' , Y
uheylel-Hicz kelimeleriyle Allahn veli kullarn kinye etmitir (Haff):

850
Mifthul-ulm, 402-412; et-Tarift, 240; Muhtasarul-Men, 376-384; Cevhirul-bela,
346; el-Belatul-vdha, 123; el-Belatul-Arabiyye, II, 135-151; el-Bela: Funnuh ve
efnnuh,, II, 243; Akta, a.g.e., 45; Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 106.
851
852
853
180
.., .. = _ _ ` , ` _ , .. ` _ .. -, ..` .. ...` _ . , ..
Ey gece arkadam! Beni mutlu etmek istiyorsan, Mekkede (geen gzel
gnleri) terennm ederek ruhumu rahatlat!
854

air, beyitte geen Ey gece arkadam anlamndaki _ , Y semr
kelimesini aslnda kasdettii birden fazla gece arkadandan kinye olarak
kullanmtr.
2.10.2. Bed ilmiyle ilgili sanatlar
Kelime olarak, ei ve benzeri olmayan, ncesinde herhangi bir rnei
bulunmayan, yenilik, orijinallik, asllik ve icat anlamlarna gelen
855
Bed, terim
olarak ise duruma uygun ak ve dzgn sylenen szn, lafz ve man
bakmndan gzelletirilmesi ile ilgili bilgileri ve kaideleri inceleyen ilim eklinde
tarif edilir.
856

Bed ilmi, edeb sanatlarla rl ifadenin lafz bakmndan kusursuz,
man bakmndan makul ve ayn zamanda bir ahenge sahip olmasnn usl ve
kaidelerini inceler.
857

2.10.2.1. Cins
Cins, szcklerin anlam dikkate alnmadan telaffuzlar ve yazllar
ayn, anlamlar farkl olacak ekilde iki ayr szc bir arada kullanma
sanatdr.
858

854
855
Muhammed b. Eb Bekr b. Abdilkdir er-Rz, Muhtrus-Shh, 38; el-Bela: Funnuh ve
efnnuh,, II, 271; Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 96; M. Mehmet
Doan, Byk Trke Szlk, 100.
856
Telhsul-Mifth, 212.
857
Mifthul-ulm, 423-432; el-Mutavvel, 416-417; Muhtasarul-Men, 385; el-Belatul-
vdha, 263; Cevhirul-bela, 360-361; el-Belatul-Arabiyye, II, 369; el-Bela: Funnuh
ve efnnuh,, II, 271-272; Bolelli, a.g.e., 293; Nasrullah Hacmftolu, Bed, DA, V, 320;
Arap Edebiyatnda Edeb Sanatlar: Belgat, 27.
858
et-Tarift, 74-75; Mifthul-ulm, 429; Esrrul-bel, 7; el-Mutavvel, 445; Muhtasarul-
Men, 420; el-Belatul-vdha, 265; Cevhirul-bela, 396; Ahmed Mustafa el-
Mer,Ulmul-bela, 330; el-Belatul-Arabiyye, II, 485-486; el-Bela: Funnuh ve
efnnuh,, II, 297; Bolelli, a.g.e., 294; Akta, a.g.e., 163; Hikmet Akdemir, Belat Terimleri
Ansiklopedisi, 22; Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 31.
181
2.10.2.1.1. Cins- tam
Kelimeler arasnda vch-u erbaa denilen harfleri, harflerin saylar,
sralar ve harekeleri ynnden tam bir ittifak varsa byle kelimelerle yaplan
cins, cins- tamdr.
859
Cins- tam kelimelerin mana ynnden kullanlmasna
gre iki ksma ayrlr.
2.10.2.1.1.1. Cins- mmsil
Ayn cinsten olan kelimelerle (isim, fiil, harf) yaplan cinsa, cins- mmsil
denir
860
(Tavl):
. ' .` - ,` , | . ,. | ., _ ' . ` - . - ` , ' ` , ` -. ` ..` -
Dolaysyla ya bu (lm) tercih et, ya da dostluumu terk et
861
(Kmil):
| | , | . ` ..` . ,. ` . - | | , | . , ` . . , _. ' .,
zntden uruna lmezsem aknn hakkn vermi olamam. Benim
yerimde her kim olsa bunun hakkn verir
862
(Kmil):
` .. ` ...` _ ,=..| - - ,.. = ` ..` ..` , ..` , , .. - .. -
gibidir.
863

Yukardaki ilk beyitte ` , kelimesi iki defa kullanlmtr. Bunlardan
birincisi lmek, ikincisi gerekletirmek anlamnda kullanlmtr ve her ikisi
de fiildir. kinci beyitte, ' ` , kelimesi iki defa kullanlmtr. Bunlardan birincisi
yerine getirmek, ikincisi lmek anlamnda kullanlmtr ve her ikisi de
fiildir. nc beyitte ise, _ . kelimesi iki defa kullanlmtr. Bunlardan

859
Mifthul-ulm, 429; el-Mutavvel, 445; Muhtasarul-Men, 420; el-Belatul-vdha, 265;
Cevhirul-bela, 396; Ulmul-bela, 330; el-Belatul-Arabiyye, II, 487-488; Bolelli, a.g.e.,
294; Akdemir, a.g.e., 23.
860
el-Mutavvel, 445; Muhtasarul-Men, 421; Cevhirul-bela, 397; Ulmul-bela, 331; el-
Belatul-Arabiyye, II, 488; Bolelli, a.g.e., 295; Akdemir, a.g.e., 23.
861
862
863
182
birincisi gzellik, ikincisi ise,sabah anlamnda kullanlmtr. Bu kelimelerin
ikisi de isimdir. Dolaysyla her beyitte de Cins- tam ve mmsil meydana
gelmitir.
2.10.2.1.1.2. Cins- mstevf
Cins meydana getiren kelimelerin (isim, fiil veya edat olma bakmndan)
ayr ayr cinsten olmasna cins- mstevf denir
864
(Kmil):
` ...` , ` .. - .. . _ ` ... ` ..` ..` , ..` , , . ..- . .. |
gibidir
865
(Tavl):
, - . -` ,.` , . ` - ` . . , ` . ` . . ` , . - . , .
rdem bir dm (bile) zme (kararllndan) uzakken, bama
gelen (bu) musbet dldr (bana)
866
(Remel):
` ,... - ` ,...` ` _` ,... ' ' ;,... = ; ,=.. | ` .. ' ' .. - ,` .. -
Hangi ey vcudumun organlarn, iimi yakp kavuran eyi soutabilir
ki?
867

Yukardaki ilk beyitte - kelimesi iki defa kullanlmtr. Bunlardan
birincisi uzanmak, ikincisi srt anlamnda kullanlmtr ve bu kelimelerden
ilki fiil, ikincisi ise isimdir. kinci beyitte, - kelimesi iki defa kullanlmtr.
Bunlardan birincisi baa gelmek, ikincisi zme anlamnda kullanlmtr ve
bu kelimelerden ilki fiil, ikincisi ise mastardr, yani isimdir. nc beyitte ise,
, kelimesi iki defa kullanlmtr. Bunlardan birincisi yakp kavurmak,
ikincisi ise, vucdun organlar anlamnda kullanlmtr. Bu kelimelerden ilki
fiil, ikincisi ise isimdir. Dolaysyla her beyitte de Cins- tam ve mstevf
meydana gelmitir.

864
865
866
867
183
2.10.2.1.2. Cins- nks
Cinsl kelimeler arasnda tam cinsta mevcut olan drt benzerlikten
(Vuch-i erbaa) birinin eksik olmasyla cins- nks meydana gelir.
868
Bu
eksikliin cinsine gre cins- nks, deiik ekillerde tasnife tabi tutulmutur.
2.10.2.1.2.1. htilfn harflerin cinsinde vki olmasna gre
2.10.2.1.2.1.1. Cins- lhik
htilf vki olan harflerin mahreleri birbirlerinden uzak ise bu takdirde
meydana gelen cinsa, cins- lhik denir
869
(Tavl):
, ..,` ..` , =.. ..` _ | =.. ` ,.. = .. , . , _.. ` .. , ' ..
Daha domadan nce o arabn neesi bende vard; kemiklerim rse
de o nee ebediyen benimle olacaktr.
870

Beyitte geen ,` ve '` kelimeleri arasnda cins- lhik mevcuttur ve
farkl harfler kelimelerin ortasnda yer almaktadr.
2.10.2.1.2.2. htilfn harflerin saysnda vki olmasna gre
2.10.2.1.2.2.1. Cins- merdf
Cins- merdf, cinsl kelimelerin birinin banda fazla bir harfin
bulunmasdr
871
(Tavl):
_.. .` , , ..` ,, ` ,.. , , ` . .. .. _. ` ` ., ` ,. : , -.| ,. - |
Hibir zaman arapla tasa bir arada bulunmad gibi hzn de msik
ile birlikte bulunmaz.
872

868
Mifthul-ulm, 429; el-Mutavvel, 447; Muhtasarul-Men, 422; el-Belatul-vdha, 265;
Cevhirul-bela, 398; Ulmul-bela, 331-332; el-Belatul-Arabiyye, II, 492; Bolelli,
a.g.e., 299; Akdemir, a.g.e., 30.
869
Mifthul-ulm, 429; el-Mutavvel, 448; Muhtasarul-Men, 424; Cevhirul-bela, 400;
Ulmul-bela, 332; el-Belatul-Arabiyye, II, 495; Bolelli, a.g.e., 301; Akdemir, a.g.e., 31.
870
871
Mifthul-ulm, 429; el-Mutavvel, 448; Cevhirul-bela, 400; el-Belatul-Arabiyye, II,
493; Bolelli, a.g.e., 302; Akdemir, a.g.e., 33.
872
184
Beyitteki cinsl kelimeler , ` . ve ' ,. kelimeleridir. Grld gibi
msik anlamndaki , ` . kelimesinin banda, hzn anlama gelen ' ,.
kelimesinin banda olmayan fazla bir . harfi bulunmaktadr. dolaysyla bu iki
kelime arasnda Cins- merdf meydana gelmitir (Tavl):
, - . -` ,.` , . ` - ` . . , , = | ` . ` . . . - =. - . ,
gelen (bu) musbet dldr (bana) .
873

Beyitte geen ` ve kelimeleri arasnda da Cins- merdf
bulunmaktadr.
2.10.2.1.2.3. htilfn harflerin heyetinde vki olmasna gre
2.10.2.1.2.3.1. Cins- muharref
Cins- muharref, cinsl kelimelerin cinsi, says ve sras ayn olup,
sadece hareke ve skn ynnden farkllk gstermeleri hlinde meydana gelir
874

(Tavl):
.., -` , . .. . , ` ,.. . .., , :..` , ` : ` ,. ,.` .., - ,. = |
Onu saf olarak i; eer kartrmak istersen, sevgilinin az suyunu
katmamak dpedz zulm saylr.
875

Beyitte geen , ~ ve ` , = kelimeleri arasnda cins- muharref
bulunmaktadr (Haff):
` ...` `3 _ ... 3 _ ...` ,, ...` .. - .. ` ..` ...` , - ` ,..
O, yle bir kle ki, bir gn efendisinin onu azt etmesini ummad, sen
onu braksan bile, o seni asla brakmaz.
876

873
874
Muhtasarul-Men, 422; Cevhirul-bela, 401;Ulmul-bela, 332; el-Belatul-
Arabiyye, II, 491; Bolelli, a.g.e., 303; Akdemir, a.g.e., 35.
875
876
185
Beyitte geen _ ve ` _ kelimeleri arasnda cins- muharref bulunmaktadr
(Tavl):
,` . | ., _ ' . ` ,. ` , . `.. | . ` - . - ` , ' ` , ` -.
877

Beyitte geen ' .` - ve ` .` - kelimeleri arasnda cins- muharref
bulunmaktadr.
2.10.2.1.2.3.2. Cins- musahhaf
Cins- musahhaf, Arapa harflerin noktal ve noktasz benzerleriyle
yaplan cinsa denir. Dier bir tarifte ise; her ynyle ayn, fakat noktalar farkl
olan lafzlar kullanmak suretiyle yaplan cinstr
878
(Tavl):
- = ` , ` , . ` ` -. . , ` . - ` . , , .. = - .. ` , .. ` , ..` - , ' .. .
(Benim zat perdemin) aynnn noktas, sahvmn
879
kemlinden dolay
silindi. (O, ayn ayn yapan beeriyet noktas zil olunca, ayn ayn oldu ve
ayriyyet bertaraf oldu.) Benim zat gzmn uyankl da mahvm ila etti.
880

Yani, vcdumu Hakkn vcdunda fn kldm. Yaknim de zann mahv etti ve
bylece fen iinde fen hsl oldu demektedir.
881

Beyitte geen = ` ve = , kelimeleri arasnda cins- musahhaf
bulunmaktadr. Ayrca, ` , ` , ile ` , ` , kelimeleri arasnda cins- mleffak
882

ve musahhaf, ` - . , ve ` - , kelimeleri arasnda ise cins- lhik bulunmaktadr.

877
878
Cevhirul-bela, 401;Ulmul-bela, 401; Bolelli, a.g.e., 304-305; Arap Edebiyatnda
Edeb Sanatlar: Belgat, 187.
879
Sahv: Kalbine gelen feyz ve ilh varidatla kendinden geen slikin kendine gelmesi ve sekr
hlinin zerinden kalkmas hlini ifade eder. Bkz. Uluda, TTS, 301; Cebeciolu, TTDS, 537;
Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 166-168; Eraydn, a.g.e., 195.
880
881
882
Cins- mleffak konusu aada gelecektir.
186
2.10.2.1.2.4. htilfn harflerin srasnda vki olmasna gre
2.10.2.1.2.4.1. Cins- kalb
Cinsl kelimelerde harflerin sras deiik olduu zaman cins- kalb
meydana gelir. Cinsl kelimelerin birisinin harfleri, tam ters bir ekilde
dizildiinde dier kelimeyi oluturuyorsa buna kalb-i kl denir.
883
htilf, btn
harflerin diziliinde deil de bir ksmnda mevcut ise, kalb-i baz (eksik kalb)
meydana gelir.
884

Aadaki beyitlerdeki cinslar kalb-i baza rnek tekil etmektedir
(Tavl):
, - ` . . , -. - ,.` , -. - . , . . - ` . ` . . ` ,
gelen (bu) musbet dldr(bana) .
885
(Tavl):
..~ ` .. , ` ,` _ ' ; =.. | .. = :..` , ` .. ` ,.. , ..- . ... ~ ..` , .,`
Senden ayrlm ok uzun srd. (Artk,) Cemlini grmek istiyorum.
Bu hedefim uruna da nice kanlar dkld.
886
(Tavl):
.. .. , , - ..` , . ..- .. , ,` _.. ,.. - ..` , . ..- . .., , , .. -
Onu meyhnede ara ve msik nameleriyle ssle. Dorusu msik
eliinde iilen arap ganimet saylr.
887

Yukardaki birinci beyitteki; ` - ve -` kelimeleri arasnda, ikinci
beyitteki; ve . kelimeleri arasnda ve nc beyitteki; , ve ` ,` kelimeleri
arasnda cins- kalbin, kalb-i baz tr meydana gelmitir.

883
Belatul-Arabiyye, II, 496;Bolelli, a.g.e., 305; Akdemir, a.g.e., 36.
884
885
886
Cilul-mid, 43.
887
187
2.10.2.1.3. Cins- itikk
Aralarnda itikk (treme, ayn kkten gelme) ynnden bir irtibat olan
iki lafzn meydana getirdii cinsa, cins- itikk denir.
888
(Tavl):
.. ` ` , , , .. = ,' ... ` ` ..` - ` , , c. = | . .` . , . . . = v
Gzel sabrm beni ikyet etmekten alkoydu. Bendeki (derdi)
dmanlarma ikyet etseydim onlar, bu ikyetlerimi giderirlerdi .
889

Beyitte yer alan ve hepsi de , , ` , kknden tremi olan , ,
` :` ' ve . ` . kelimelerinin oluturduu cins bu kabildendir (Tavl):
' .` - ,` ., _ ' . ` ,. ` , . ` , ' ` , ` -. ` ..` - . - _. -
890

Beyitteki - ve ` - kelimeleri arasnda da cins- itikk vardr, nk
her ikisi de ayn kktendir.
2.10.2.1.4. Cins- mleffak
Cinsl kelimelerden her ikisi de iki kelimeden meydana gelmise bu
kelimelerin meydana getirdii cinsa cins- mleffak denir
891
(Tavl):
. ' .` - ,` , | . ,. | ., _ ' ` , ` -. ` ..` - . ` - . - ` , '
892

Yukardaki beyitte geen ` , ve . ` ,. kelimelerinde bu cins tr
grlmektedir.

888
Mifthul-ulm, 430; el-Mutavvel, 449; el-Belatul-Arabiyye, II, 498;Bolelli, a.g.e., 307;
Akdemir, a.g.e., 39.
889
890
891
Cevhirul-bela, 402; Akdemir, a.g.e., 40.
892
188
bnul-Frid, Arap diline ve edeb sanatlara olan hkimiyetini ve bu
sahadaki kabiliyetini, bazen bir beytin her iki msrasn birbiriyle, bazen de bir
beytin tamamn dier beytin tamamyla aralarnda cins olacak ekilde
nazmetmek suretiyle gsterebilmektedir (Tavl):
- ' ` . . ` , . . ` ` _. . ' .. - ` . .. ` , .. .. ` ..` ,
.. =` .. , ` , .. _,' ,.. . .. , ..` ` , , .. .. .. . , ` , ..`,
, ` = .. , ` , ` .. .. - , .. , ..` -` , , .. .. .. . , `, _ ,..` .
Yukarda geen ilk beytin
893
her iki msrasndaki kelimelerin birbirleriyle
ve sonraki iki beytin
894
de neredeyse tm kelimelerinin birbirleriyle cinsl olacak
biimde nazmedildii ak bir ekilde grlmektedir.
2.10.2.2. ktibs
airin iirini ssleyip manay kuvvetlendirmek maksadyla yet ve
hadislerden bir ksmn iirine almasdr. air yapt bu alntlarn yet veya hadis
olduuna iret etmedii gibi kfiye ve vezin zaruretine binen iktibas ettii
metinde kk deiiklikler de yapabilir.
895
(Haff):
` ,..` . :.. , ..| ... | ..- |.. ... . , ` ... ... - ` ...
Emir senindir. Ne hkm vereceksen ver. Gzellik seni bana efendi
yapmtr.
896

air, iirindeki . ..` ' cmlesini Th sresinin 72. yetinden
iktibas etmitir. yetin metni ve meli yledir:
- _ , ` ,' , , = , . ` , | . | - | . ` ,` ' , -
Sihirbazlar yle dediler: Bize gelen apak delillere ve bizi yaratana
seni asla tercih etmeyeceiz.

893
894
895
el-Mutavvel, 471; Muhtasarul-Men, 450; et-Tarift, 49-50; el-Belatul-vdha, 269-270;
Cevhirul-bela, 414; el-Belatul-Arabiyye, II, 536; Bolelli, a.g.e., 311; Akta, a.g.e., 119.
896
189
Artk sen verecein hkm ver. Sen ancak bu dnya hayatnda hkm
verirsin
897
(Kmil):
.... , - _ ' . ' :` '.... , , ,.. - .. ` - . , ` _ ..` ;.. .. |
Gerek manada cemalini grmek istediim zaman beni ho gr ve bana
asla beni gremezsin cevabn verme.
898

air, yukardaki beyitte Allah grmek istediini dile getirirken beytin
ikinci ksmnda yer verdii , ` ifadesini Araf suresinin 143. yetinden iktibas
etmitir. yetin metni ve meli yledir:
` , , _ ,` . - ` , :` , ` , = ' _ ' ` . _ ` ' , _ | ` , = . , . ,. . - _
_ - ` , ` , ` ` , ` ' ` . _ , ` , - , ` - - ` ' , _ ` .` ` : -` `
` ,` ` , ' ' , :` ,
Msa, belirlediimiz yere (Tra) gelip Rabbi de ona konuunca,
Rabbim! Bana (kendini) gster, sana bakaym dedi. Allah da Beni (dnyada)
katiyen gremezsin. Fakat (u) daa bak, eer o yerinde durursa sen de beni
grebilirsin. dedi. Rabbi daa tecelli edince
899
onu darmadan ediverdi. Musa
da baygn dt. Aylnca Seni eksikliklerden uzak tutarm Allahm! Sana tvbe
ettim. Ben inananlarn ilkiyim dedi
900
(Tavl):
` , ..~ _ .. . .., ` ` _.. .` , , - .. = -.. | ... , _.. , = _,..`
901

bnul-Frid yukardaki beytinde yer verdii ` ` ` .` ifadesini bir kuds
hadisten biraz deitirmek suretiyle iktibas etmitir. Kuds hadisin metni ve
tercmesi yledir:

897
Th, 20/72.
898
899
Allahn daa tecellisi, onun kudret ve yceliinin izlerinin da zerinde aa kmas
demektir.
900
el-Arf, 7/143.
901
190
, . .` , - , ` ` ` ` ` , , ` ,, . , . ` , ` .` . , . ' ` ` _ ` . - ' .` _ , ` ` .` ,
` ` ` ` - ' , .` ' - ' _` - ,` , ` ` .` , , ` - - = . , ` _ ` , . , ` , .` `, ` , . , , ` , ,
, , ` =` , _ . ` ` ' _ ` . , .` ` ` , =` ' _ ' ., . , , _ ` , _ ` ` - _ , .
Kim benim veli kuluma dmanlk ederse ben de ona harp ilan ederim.
Kulum farz ibadetlerle yaklat kadar baka hibir eyle bana yaklaamaz.
Nfile ibadetlerle de bana yaklamaya devam eder. O kadar ok yaklar ki ben
onun gren gz, iiten kula, tutan eli, yryen aya olurum. Artk o benimle
grr, benimle iitir, benimle tutar, benimle yrr. Byle bir kul bana snrsa
onu korurum, benden bir ey isterse dileini yerine getiririm.
'`

2.10.2.3. Telmh
Sz srasnda, temsil yolu ile insanlar tarafndan bilinen tarih bir olaya,
kssaya, efsaneye, nl bir kiiye, yaygn bir nkteye, mehur bir fkraya, hle
uygun bir ataszne, ilm bir bahse veya mutad bir usle iaret etme sanatdr.
903

Daha ok hatrlatma amacna yneliktir. Bir nevi arm sanatdr. aret edilen
ey uzun uzadya aklanmayp ksaca deinilip geilir (Kmil):
... - ` , . . ... ` _ ... = , ...` , ~ ` ... , . .., v ,.. ..
Aylar, uyankken Onu grseydi severek ve isteyerek secdeye kapanrd.
Uykudayken (grlen) ryadaki gibi deil.
904

bnul-Frid sevdiinin gzelliini anlatt yukardaki beyitte ,` ,` , .
kelimesiyle Yusuf (a.s.)n ryasnda yldzlar kendisine secde eder vaziyette
grd olaya telmhte bulunmaktadr. Telmhte bulunulan olay Kuran-
Kerimde yle gemektedir:
` .` ,`, . , , , , ' ` .`, ' _ ` . , ` ` , ` , , - ' , - ` ,` ,` `, ' _ ,

902
Buhr, Rikk, 38.
903
Akta, a.g.e., 111; M.Orhan Soysal, Edeb Sanatlar ve Tannmas, 93; Eren, Kuran- Kerimde
Edeb Sanatlar, 165.
904
Cilul-mid, 15.
191
Hani Ysuf babasna, Babacm! Gerekten ben (ryada) on bir yldz,
gnei ve ay grdm. Grdm ki onlar bana boyun eiyorlard, demiti.
905

(Haff):
..., | = =... .... ` ... ~ ` , ... ` ... - _ ... . . ...
Benden nce, Hz. brahim, yldzlar gzetledii zaman gzn sana
evirdi.
906

air yukardaki beytinde Hz. brahim (a.s.)n Allah aramas olayna
telmhte bulunmaktadr. , - , ibaresiyle aadaki yete iaret
etmektedir.
' ` ` , _ . ` , ' _ ` , ` , ` - ` . ' . - ' .
. _ , , ' _ ` ` , ` , . ` , _ ` ,, ` , ' ` ` , _ ` .
zerine gece karanl basnca bir yldz grd. te Rabbim! dedi.
Yldz batnca da: Ben yle batanlar sevmem. dedi. Ay doarken grnce de,
te Rabbim! dedi. Ay da batnca And olsun ki, Rabbim bana doru yolu
gstermezse mutlaka ben de sapklardan olurum. dedi
907
(Tavl):
..` ` ... .. -.. -, | _.. . , =` ` .. .` ' ` , ' ` . . ,` ~ '
(Bundan) nce nefsim, levvme
908
idi. Ona itaat ettiimde s, isyan
ettiimde ise muti olurdu.
909

air, yukardaki beyitte geen , kelimesiyle aadaki yet-i kerimeye
iaret etmektedir. . , , ` , , , ` , ' . ` , ` , ` , '

905
Ysuf, 12/4.
906
907
el-Enam, 6/76,77.
908
Nefs-i levvme: Knayc nefis anlamnda Arapa bir kelime olup, tasavvuf olarak, bir para
kalbin nru ile nurlanm, o nur lsnde uyanklk kazanm olan nefistir. Levvme sfatn alan
nefis, yapt kt ilerin farkndadr; yani, gafletten bir para syrlmtr. Bu yzden z eletiride
bulunur, kendisini knar, gnahlar yapmak istemez. Ancak yeterince olgunlamad iin onlar
yapmaya da devam eder. Bkz Cebeciolu, TTDS, 474.
909
192
Kyamet gnne yemin ederim. (Kusurlarndan dolay kendini) knayan
nefse de yemin ederim (ki diriltilip hesaba ekileceksiniz).
910
(Tavl):
` ,.. ' ` .. .. , , , ..| _ .. .., ,.. - ' _ ` .. ` ` ,... `
Bu iki grn en sahihinden, inancmn hull akdesinden uzak
olduuna benim iin bir iaret vardr.
911

air bu beyitte zikrettii ` , ,` ,' , ifadesiyle Cebril (a.s.)n Sahabeden
Dihyetul-Kelb suretinde Hz peygambere gelerek dinle ilgili bilgiler verdii
esnada, Hz. Peygamberin Cebril (a.s.) bir melek olarak asli heyetinde grd
hlde Sahabenin onu, Hz. Peygamberle sohbet eden bir insan suretinde
grdkleri olaya telmhte bulunmaktadr. Cibril hadisi diye kaynaklarda geen
uzun hadiste Cebril (a.s.) Hz. Peygambere slm, iman, ihsan ve kyametle ilgili
sorular sorar. Hz. Peygamber de bu sorular cevaplandrr. Kyametle ilgili soruya
ise Sorulan sorandan daha iyi bilen deildir eklinde cevap verir. Dihyetul-
Kelb suretindeki Cebril (a.s.) ayrlp gittikten sonra Hz. Peygamber, Ashabna;
O, Size dininizi retmek zere gelmi olan Cebrail (a.s.) idi buyurur
912
(Tavl):
. ..- , ., =.. - ` ... , ..-` .. , .. . ` ,..` , .. ` .. ` ..` , , _
Naklinde rivyeti, kanaatimce sabit olup, zayf olmayan bir hadis varid
oldu
913
(Tavl):
..` , ` .. - ` ...` - , ` _ ..`, =.. -.... , | , .... , ` , ' - =...., . |
Kendisine nafilelerle ve farzlarn edasyla yaklamadan sonra Hakkn
sevgisini iaret ediyor
914
(Tavl):
` , ..~ _ .. . .., ` ` _.. .` , , - .. = -.. | ... , _.. , = _,..`
915

910
el-Kyme,75/1,2.
911
912
Mslim, man, 1; Nes, man, 6; Ebu Dvud, Snnet, 17; Tirmiz, man, 4.
913
914
915
193
bnul-Frid, Allahn honutluunu kazanma ve Ona yaklamann
yolunun, farzlar ed ettikten sonra nafilelere devam etmek olduunu ifade ettii
yukardaki beytinde zikrettii ., - , ., , . ' , , ` , .' , , ` ` ` .` kelime
ve terkipleriyle daha nce iktibas sanatn ilerken metnini verdiimiz kuds
hadise
'16
telmhte bulunmaktadr.
bnul-Frid, zellikle Tiyye isimli kasidesinde birok yet ve hadise
telmh yoluyla iaret etmek suretiyle slm kltrnn ne lde zengin olduunu
ortaya koymutur.
Yukarda buna dair verilen rneklerin yan sra Tiyye isimli
kasidesinin 355, 360, 448451. beyitlerinde kadir gecesi, Cuma gn, hac, hacla
ilgili ibadetlerden say, Arafat vakfesi, Mekke, harem, Medine, Beyt-i Makdis,
Mescid-i Aks, kble, rkn, tavaf, Safa - Merve, oru ve namaz gibi slmn
simgelerine de iaret etmektedir.
917

2.10.2.4. Tbk
Birbirine zt olan iki dnce, hayal, duygu veya kavramn bir arada
kullanlmasyla yaplan sanattr.
918
(Tavl):
..` , .. - ..,, , _ ... .. , _ _ .. ` _.. - , _ - .. | = .. _
Ona olan sevgim yznden bid ve zhid olduktan sonra ahlkszlk,
gnaha dalmak ve crm ilemek houma gider oldu.
919

Yukardaki beyitte geen vazife yapmak, kurallara uymak anlamndaki
` ` Nusk kelimesi ile bir eyin tam aksini yapmak, kurallara uymamak
anlamnda olan ' , Tehettk kelimesi arasnda ve ayrca gnaha girmek
anlamnda kullanlm olan ' ` . ` _ rtikbu Esm terkibiyle ` ` Nusk
kelimesi arasnda Tbk sanat vardr (Kmil):

916
Bkz. Buhr, Rikk, 38.
917
iru bnil-Frid, 139.
918
et-Tarift, 84; Mifthul-ulm, 423; el-Mutavvel, 417; Muhtasarul-Men, 385; el-Bela:
Funnuh ve efnnuh,, II, 275; el-Belatul-vdha, 281; Cevhirul-bela, 366; Bolelli, a.g.e.,
332; Akta, a.g.e., 53; Eren, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, 176.
919
194
. ,` ,.. . ... = .., , ` - ..` ` , , _` ,.. ... = .. _,` ' .. , _
Eer gzm, kapaklarn yumup uyumakta cimri, gzyalarn dkmekte
cmert davranyorsa bunda aracak bir ey yoktur.
920

Yukarda geen beyitte cimri olma manasna gelen ` .` - ehhat
kelimesi ile cmert olma manasna gelen ` .` - Sehhat kelimesi arasnda
Tbk sanat vardr (Haff):
, .... , ` .... ` - - , :.... , .. ` . .. . ` ..` , ..
O, senin cellinle rttn cemline ak oldu ve oradaki azabndan
holand.
921

Aada gelecek olan beyitte souk anlamna gelen ` ,` ` mbrid
kelimesiyle scak anlamna gelen , - harr kelimesi arasnada da yine Tbk
sanat vardr (Remel):
.` ... ' ' ` . ... , - ... - ,... ` .. ' ' .. - ,` .. - ,` ..
Hangi ey vcudumun organlarn, iimi yakp kavuran eyi soutabilir
ki?
922

2.10.2.5. Mukbele
nce iki veya daha fazla manay bir araya getirmek, ardndan srasyla
bunlarn karlklarn zikretmektir.
923
(Haff):
.. , .. - | ..-| ` ..` .. . | ` ..` = ,.. - _.. | =.. | |
Her ne kadar midin erdii gven seni ona yaklatrsa da, akln ortaya
koyduu korku seni ondan uzaklatrr.
924

920
921
922
923
Mifthul-ulm, 424; el-Mutavvel, 419; el-Belatul-vdha, 285; Cevhirul-bela, 367;
Ulmul-bela, 299; el-Belatul-Arabiyye, II, 378; el-Bela: Funnuh ve efnnuh,, II,
278; Bolelli, a.g.e., 340.
924
195
Yukardaki beyitte nce, gven manasnda ` ` ' emn kelimesi, mit
manasnda -` , rec kelimesi ve yaklatrma manasnda ` ' edn kelimesi
zikredilmi, daha sonra bu kelimelere zt olarak korku manasnda ` ` , - havf
kelimesi, mitsizlik manasnda _- - hic kelimesi ve uzaklatma
manasnda . ' aks kelimesi zikredilmi olup bu kelimeler arasnda Mukbele
sanat vardr (Kmil):
. ,. , . ' .. - | . - | , . . ., ..` , - ` . , =. - _. , . ` `
Aka yenildim ve bu yzden beni knayanlarn yasaklarna isyan edip
akmn buyruuna boyun edim.
925

Yukardaki beyitte nce, itaat manasna gelen ` .` ~ ' atatu ve
emretme manasna gelen ,` ' emr kelimeleri zikredilmi, daha sonra bu
kelimelerin zt anlamllar olan isyan etmek manasndaki ` .` , . asaytu
kelimesi ve menetmek manasndaki ` , nehy kelimesi zikredilmek suretiyle
Mukbele sanat yaplmtr.

925
196
2.11. iirlerinden Hareketle bnul-Frid Hakknda Yaplan
Deerlendirmeler
Fakihler ile mutasavvflar arasnda baz gr ayrlklarnn ortaya kt
ve bunlarn kaynaklarda yer ald bilinen bir husustur. Mutasavvflar ierisinde
kendi yaad ahvalini, ezvakn ve tasavvuf grlerini, maksad aan ifadelerle
dile getiren bir kesimin bulunduunu kabul etmek gerekir. Ancak, onlar bu
konularda eletirirken de ll hareket etmeyen baz din bilginlerinin de olduu
inkar edilemez.
Sekr hlinde bulunmay sahv hline tercih eden, fen fillah ve Allah ile
ittihd dncesini Subhn m azame en (Kendimi tesbih ederim, benim
nm ne ycedir!) szleriyle ifade eden Byezd-i Bistm, benzeri makamlarda
kendisini Enel-hakk (Ben hakkm) cmlesiyle ifade eden Hseyn b. Mansr
el-Hallc ve kendi nefislerini, canlarnn istedii gibi yaama konusunda salverip
esrar eken, arap ien ve slmn onaylamad baz irkinlikleri irtikap ettikten
sonra tm bu yaptklarn, kendilerinden tm sorumluluklar dren yakn
mertebesine ulatklar iddiasyla yapan baz dervileri
926
yukarda zikredilen
mutasavvflardan ar kesimlere rnek olarak vermek mmkndr.
Dier taraftan, seyr slkunda slm ve insan llere dikkat eden,
mezhep ve merebini Kitap ve Snnetin ahkm dorultusunda ekillendiren ok
sayda mutasavvfn bulunduu da bir gerektir. rnein Kueyr, hakikatin
bilgisini elde etmek zere girilecek tarikat ile eriatin arasn uzlatrc ifadeler
kullanmtr. O bu konuda yle der: eriat, ubudiyete taalluk eden ilerle
ilgilenmektir, hakikat ise rububiyyeti mahade etmektir. Hakikatn teyid
etmedii eriat makbul olmad gibi, eriate onaylanmam hakikat de makbul
deildir.
927
Ona gre eriat, Allaha ibadet etmektir, hakikat ise Allahn
tecellilerini mahede etmektir. eriat, Allahn emrettiklerini yerine getirmek,
hakikat ise kaza ve kaderde, gizli ve akta olanlar mahede etmektir. eriat
hakikatsiz, hakikat de eriatsiz dnlemez.
928

926
927
928
Kueyr, a.g.e., 43; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 113.
197
bnul-Fridin zevk ve vecd sahibi sf bir air olmas, ilh aka dair
tasavvuf grlerini manzum olarak dile getirmi olmas birok din bilgininin
dikkatini ekmi ve hakknda birtakm deerlendirmelerin yaplmasna yol
amtr.
929
Hayat boyunca bnul-Frid, hem halkn hem de devlet adamlarnn
dikkatlerini zerine ekmi, onlar tarafndan ou kere hakknda olumlu
deerlendirmeler yaplmtr. bnul-Fridin Medinede yrrken insanlarn elini
pmek zere etrafna topland, ancak onun elini hi kimseye ptrmedii,
sadece tokalamakla yetindii kaynaklarda anlatlmaktadr.
930
Vefat ettiinde,
nan tamak zere byk insan kalabalklarnn birbirleriyle yart ve
cenazesinde byk izdihamlar yaand eklindeki rivayetler, halkn aire olan
sevgisinin bykln gstermektedir.
931

Kendisine gsterilen ilginin sebebini, airin nefsini arndrarak, kalbini
paklayarak ve gnln iyiliklerle donatarak elde ettii erdemli, yksek insan
kiiliine ve rnek tasavvufi nderliine balamak mmkndr. Ancak o,
iirlerinde kendisini olumsuz ynde eletirenlerin bulunduunu sylemekte ve
bunlara cevap olacak ifadeler de kullanmaktadr (Tavl):
` ... ` , - .. . ' . .., .. , ...` - , ,..` , - ,..` , . , ,..
... ...` - . , ` .... , , ...` - , , ` .. .. ` ,.. . ,
_. . ` ~ ` . ` ` .. ` .. ` , ..` - , , .. -` ` . .., ` , ' ..`
Bu elimi (yemin etmek zere kaldrm) ne bakasndan korktuumdan,
ne bakasndan kendim iin bir iyilik umduumdandr.
(Ayn ekilde) Ne hretimin bitiinden dolay bir eziklik beklediimden,
ne de (ahsma) gsterilen tevecchten dolay bir izzet gzlediimdendir.
(Bunu yapmam) sadece; muhaliflerin, benim yzmden byk evliyalar
tan etmesini engellemek iindir
932
(Tavl):
.. - .. ~ ` .. - ,..` , , ...` , , .. , -` ` ... ` ..., - _ ' .,..

929
930
931
932
Cilul-mid, 74.
198
Benim ortaya km Hakkn adyla olmuken, batl dedikodular nasl
beni korkutur.?
933

` .. .. , .. ` , ,` ,' ,.. ` ,.. ' _ .., ,.. - ' _ ` .. ` ` ,... `
Bu iki ryetten en dorusu olan (Peygamberin) ryetinde, inancm
hull nazariyesinden temizleyen bir iaret vardr.
934

, , . . ` , ` . ` , , ` ` . , , ` , ' . ` .` ` ` - . ` . . , ` .`
Kuranda telebbsn (Hakkn eitli eylere tecelli ederek
grnmesinin) zikri(nin varl) inkr edilemez ve ben Kitap ve Snnetin
hkmlerini de inemedim .
935

bnul-Frid, vahdetle ilgili srlar inkr ederek kendisine kar kanlara
yukardaki beytiyle cevap vermekte ve bizzat Kuranda, Allahn eitli eylere
tecelli etmek suretiyle grnebildiinin zikredildiini ifade etmektedir. O, bu
beytiyle Ms (a.s.)n kssasnn anlatld u ayete iaret etmektedir:
936
Oraya
gelince, o mbarek yerdeki vdinin sa kysndan, (oradaki) aa tarafndan
kendisine yle seslenildi: Ey Musa! Bil ki ben, btn lemlerin Rabbi olan
Allahm.
937

air, Allahn bitki trnden eylere tecelli etmek suretiyle grnmesinin
cevzndan yola karak bunun insanda da olabileceine iaret etmektedir. Onun
bu konuda delil olarak iaret ettii bir dier yet de udur: Attn zaman da sen
atmadn, fakat Allah att (onu).
938
air bu ayete iaretle de; hull ve ittihd
olmakszn sava esnasnda Allahn, Hz. Peygamber sretinde mriklere topra
attn
939
ifade etmeye almaktadr.
940
Yine bnul-Frid, yukardaki beytinde,

933
Cilul-mid, 74;
934
Divn, Beyrut 1879, 34; Cilul-mid, 76; Ankarav, a.g.e., 240. Bu beytin aklamas iin
I. Blmde yer alan Vahdet Anlay balna bkz.
935
936
937
el-Kasas 28/30.
938
el-Enfl 8/17.
939
Kurey ordusu, Mslmanlarla savamak iin ilerleyince Resulullah (s.a.v.) ellerini kaldrarak:
Alllahm! Kurey, senin Resuln yalanlayan kibirli liderleriyle geldi. Allahm! Bana verdiin
sz yerine getirmeni diliyorum! diye dua etti. Ve iki topluluk karlanca yerden bir avu toprak
alp dmann yzlerine serpti. Kurey ordusunun gzleri grmez oldu ve sonunda bozguna
uradlar. te bu ayette bu ata iaret edilmekte, onu atann gerekte Allah olduu
bildirilmektedir. Bkz. TDVM, 178.
940
199
Snnetin hkmlerini inemediini ifade ederken bu konuyla alkal hadislere
atf yapmaktadr. Bu balamda Ben onun gren gz, iiten kula
olurum
'11
ve Allah kulunun diliyle (namazda) ` - ` = _ der
942
hadisleri
bnul-Fridin savunduu telebbsn cevzna iaret etmektedir.
bnul-Frid, yukardaki beyitleriyle kendisine hullcu ve ittihdc
yaktrmasnda bulunanlara cevap vermekte ve kendisine itiraz edilen bu
noktalar, iaret ettii ayetleri delil getirerek telebbsle veya tecelli ile
aklamaktadr. Allahn telebbsten (bir srete brnmekten) mnezzeh olmas
konusuna gelince: bnul-Fride gre telebbs ciz olmakla beraber Allah,
herhangi bir sretle mukayyet olmaktan ve ona munhasr olmaktan mnezehtir.
943

bnul-Fridin grlerini ve tasavvuf hllerini olumsuz anlamda
eletirdii bilinen ilk ahs, Abdurrahmn ibn Bintul-Eazz (. 695/1295)dr.
bn Bintul-Eazz, sflere bnul-Fridin Nazmus-sulk isimli kasidesini
okumalarn tavsiye ettii iin emsuddn el-Eykyi eletirmitir. nk, bn
Bintul-Eazza gre bnul-Fridin Nazmus-sulk isimli kasidesi, hull
ifadeleri iermektedir. Ancak bn Bintul-Eazz, bnul-Fridin hull anlayn
reddeden yukarda zikredilen beyitlerini okuduktan sonra emsuddn el-Eyk ve
bnul-Frid hakkndaki olumsuz kanaatlerinden vazgemitir.
944

bnul-Fridi eletirenlerden birisi de Takyyuddn bn Teymiyye (.
728/1327)dir.
945
O, bnul-Fridin ahvl ve mevcdine dair rivayet edilenlerle
onun vahdet, cem, fen gibi hl ve makamlardayken syledii beyitleri slmn
retileriyle, Hz. Peygamberin ve onun ashabnn uygulamalaryla eliir
grmektedir.
946
bn Teymiyye, bnul-Arabyi de zndklkla sulam ve onun
vahdet-i vucd anlayn inkr etmitir.
947

bn Teymiyye gibi bn Haldn (. 808/1405) da bnul-Fridin tasavvuf

941
Buhr, Rikk, 38.
942
Buhr, Ezn, 52.
943
Bkz. Ankarav, a.g.e., 241; Nicholson, Tasavvufun Menei Problemi, 136.
944
erhu divni bnil-Frid, Msr I, 7-8; bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 117; Uluda ,bnul-
Frid, DA, XXI, 42.
945
Dirst, 559; Almul-Edebil-Abbs, 285.
946
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 117-118; Uluda ,bnul-Frid, DA, XXI, 42.
947
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 227; Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, 73-74; Kl,
bnul-Arab, DA, XX, 506.
200
grn, hull ve ittihd eksenli olduunu dnd vahdet-i vucd
erevesinde anlam ve bu yzden onu olumsuz ynde eletirmitir.
948
bnul-
Fridi eletirenlerden bir dieri de, ihbuddn Ahmed b. Al b. Muhammed
b. Hacer el-Askaln (852/1448)dir. O da, bnul-Fridi, iirlerinde ittihd
ifade ettiini dnd beyitleri sebebiyle eletiriye tbi tutmaktadr.
949

el-Bik (. 858/1454), bnul-Arabyi ve bnul-Fridi onlarn
akidelerinin ve ahlklarnn bozuk olduunu ileri srerek eletirmitir.
950
el-
Bik, bnul-Arabyi ve bnul-Fridi haha ekenler, zndklar ve kfr
ehliyle ayn dzeyde deerlendirmitir. Ona gre bu iki mutasavvfn Fussul-
hikem ile et-Tiyyetul-Kubr adl eserleri, kinat Allah ile ayn gren vahdet-i
vucd anlay ile yazlmtr. el-Bikye gre vahdet-i vucd anlay ayn
zamanda bozuk bir akdenin ve sapk bir grn mahsldr.
951

Ancak bize gre, el-Biknin bnul-Fridi, bnul-Arab ile vahdet
anlaynda bir tutmas onun, bnul-Fridin tasavvuf grn tam olarak
anlayamadn gstermektedir. Zira bnul-Fridin vahdet anlay bir hl olup,
geici niteliktedir. Bu sebeple onun anlay, vahdet-i vucddan farkl olarak
vahdet-i uhd diye adlandrlmtr. bnul-Arabnin vahdet-i vucd anlay ise
geici olmayp, slikin yaayarak ve manev tecrbeyle ulat srekli bir bilgi
halidir.
bnul-Fride yneltilen olumsuz yndeki eletirilere baktmzda
bunlarn genel erevesini airin, sekr hlindeyken sarf ettii ataht ierikli
iirleri oluturmaktadr. Ancak, Allahn cemlinin tecellilerini mhedeyle
kendinden geen, manev hl ve zevk sahibi bir airin, o anda bulunduu tasavvuf
hl gerei gnlnden akp gelen ve ancak o hli yaam kimselerce takdir
edilebilecek bu trden ifadelerinin, zhir bir deerlendirmeyle kfrle veya
ilhdla itham edilmesi, aceleci bir yaklamn sonucu olsa gerektir. Zira airin,
almamzda hakknda bilgi verdiimiz hayatna ve bolca rnekler sunduumuz
iirlerine genel olarak bakldnda onun iddia edildii gibi art niyetli, bozuk
itikatl biri olmad, aksine dindar ve samim bir Mslman olduu rahatlkla

948
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 120-121.
949
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 121-122; Uluda ,bnul-Frid, DA, XXI, 42.
950
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 123; Uluda ,bnul-Frid, DA, XXI, 42.
951
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 123-124; bkz. Kefuz-zunn, I, 365.
201
anlalacaktr. airin, insanlarn ounun yabancs olduu manev hlleri dile
getirirken onlarn anlamakta zorlandklar bir slp kullanmas bu zor iin tabiat
gerei olarak grlmelidir.
Bu konunun banda da deinildii zere, bnul-Fridi olumsuz ynde
eletirenler olduu gibi, onun kiiliinden vgyle sz eden ve tasavvuf
grlerini destekleyen ilim ehlinden ok sayda ahsiyet olmutur.
952
Hatta
lmnden sonra bile onu vgyle anan ve tasavvuf grlerini destekleyenlerin
says gittike artmtr. Mesel: Sultan Kaytby, kendi dneminde airin
tasavvuf grn olumsuz ynde eletirenlerinlerin karsnda yer almtr.
Osmanl Devletinin Msra tam olarak hkim olmasndan sonra Sultan Kaytby,
924/1518 ylnda ilerinde bnul-Fridin mescidinin de bulunduu Msrn yedi
nemli merkezinde Ramazan ay boyunca Kuran okunmasn emretmitir.
926/1519 ylnda afi kads Zekeriyy b. Muhammed el-Ensr, bnul-Fridi
hasmlarnn ithamlarndan tezkiye etmek iin bir fetv yaynlamtr. Yine, afi
fkhlarndan Ahmed b. Hacer el-Heysem (. 973/1565) de, bnul-Fridi
savunan ve onu olumsuz anlamda eletirenlerin karsnda yer alanlardandr.
953

bnul-Fridin kiiliinden vgyle bahsedenlerin ve onun tasavvuf
grlerini savunanlarn bir ounun, aire olan vglerini ve onun hasmlarna
olan tepkilerini dile getirirken, ilm bir yol semek yerine bu konularda hams
uslba ynelmi olmalar dikkatlerden kamamaktadr. Bu balamda Celluddn
es-Suyt (. 911/1505), makme
954
tarznda kaleme ald Kamul-murid bi-
nusreti bnul-Frid isimli eserinde bnul-Fridin hasmlarn hiciv yoluyla
eletirmektedir. es-Suyt, bnul-Fridi savunurken de yine hams bir yol tercih
etmekte ve onun hakknda yaplan ithamlarn karsna, delil olarak bnul-
Fridin din ve ilim adamlar nezdindeki saygnln zikretmektedir.
955

Abdulvehhb e-arn (. 973/1565)nin, kendisinin de bir ferdi olduu
sflerin yolunu destekledii, hakikat ile eriat ilimlerinin arasn bulmaya

952
Kefuz-zunn, I, 365.
953
954
Makme: Arap Edebiyatnda, serbest nazm ve ritmik nesir tarznda yazlm, ndir kelimelere,
edeb alntlara ve aratrmalara itibar eden anlatm trdr. Dier bir ifadeyle makme, seci
bakmndan zengin ve sanatkrne tarzda kaleme alnm edeb tr ifade eder. Bkz. Ahmet Suphi
Furat, Arap Edebiyat Tarihi (Balangtan XVI. Asra Kadar), I, 289.
955
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 131-132; Dirst, 559; Almul-Edebil-Abbs, 285.
202
alt, bnul-Arab ile bnul-Fride yneltilen olumsuz eletirileri
reddetmeye gayret ettii bilinmektedir. O, bnul-Fridden bahsederken
Efendim Omer bnul-Frid ifadesini kullanm, ondan ve onun sevenlerinden
vgyle bahsetmi ve onlar Allahn slih dostlar diye nitelendirmitir.
956

Sonu olarak; bnul-Fridin iirlerinde srf zhirine bakldnda onu
olumsuz ynde eletirenleri hakl karabilecek baz beyitlerin olduunu inkr
etmek mmkn deildir. Ancak bu beyitleri anlamaya ve air hakknda doru bir
yargya varmaya alrken, airin iinde bulunduu hl ve makamlar gz ard
etmemek, kulland kelimelerin tasavvuf karlklarn bilmek ve iirlerinde
bolca ba vurduu edeb sanatlara hkim olmak gerekir. Ancak byle bir
yaklamla airin beyitleri incelendii takdirde doruya en yakn karara ulalm
olur.

956
Bkz. bnul-Frid vel-hubbul-ilh, 133.
203
SONU
nsanolu, madd yn olan bir varlk olmasnn yan sra ayn zamanda
dnen, hisseden, olaylar arasnda irtibat kuran, merak eden, grd, duyduu
ve yaad gzelliklerden etkilenen ve ftrat gerei hem kendi varln hem de
yaad d lemi anlama ve anlamlandrma temaylnde olan bir varlktr.
Dolaysyla tarihin ilk dnemlerinden itibaren insanolu, ftrat gerei kendini, d
dnyay ve tm varl kavrama, eyann arka planndaki var edici gc kefetme,
onu tanma ve ona ulama gayreti ierisinde olmutur. nsanolunun varln
hakikatine erme, eyann zne ait btn bilgiyi kavrama ve mutlak geree
ulama yolunda yapt bu manev yolculua slm d disiplinlerde genel olarak
mistisizm denirken bu gayretin slmdaki ad tasavvuf olmutur.
slmn asl kaynaklar olan Kuran ve Snnet, insann geree ulama ve
eyann mahiyetini kavrama ynndeki ftr temayln desteklemekte, hatta
dnmeye ve tefekkre dair ok saydaki nassyla bunu tevik etmektedir. slm
dini, kendi inan sistemi ierisinde, insann gerei arayna cevap vermekte,
insann da iinde bulunduu tm varln yegne yaratcsnn Allah olduunu
bildirmekte, Onu bilmeyi ve Ona ulamay mntesiplerine gaye olarak
gstermektedir. Allah tanyabilmek iin kiinin ncelikle kendisini tanmasn
ngren slm, vaz ettii prensiplerle insann ruhunun inkiaf etmesini ve bu
sayede onun i dnyasnda yapaca manev yolculukla mutlak geree, yani
Allaha ulamasn hedeflemektedir. Allaha ulama, Onun sevgisine mahzar
olma ve niha olarak ebed mutluluu elde etme yolunda slmn ngrd
erevede, sorumluk bilinciyle ve belli bir disiplin dahilinde yaamaya tasavvuf
denilmitir.
Hz Peygamber, sahabeler ve onlar takip eden dnemde yaayan
Mslmanlar, Allah sevgisini ve Allah korkusunu merkeze alan, ahireti n plana
karan zhd arlkl yaamlaryla slm tasavvufunun temelini oluturmulardr.
slmn ilk dnemlerinde tasavvuf yaamlaryla ne kanlarn din t,
hikmetli sz ve ahlk ierikli, ounlukla nesir olmak zere ksmen de iir
tarzndaki ifadeleri, tasavvuf edebiyatnn ilk rneklerini oluturmutur.
204
Hicr IV. asrdan VII. asrn sonlarna kadarki dnem, Arap Edebiyatnda
tasavvuf iir asndan en gzel rneklerin verildii altn a niteliindedir. Bu
dnemde nazmedilmi tasavvuf iirlerin genel olarak ana temasn, ilh ak ve bu
akn gnllerdeki etkisi oluturmutur.
Rbiatul-Adeviyye, Zunnn-i Msr, k Semnn, Hallc- Mansur,
ibl,Omer bnul-Frid ve Muhyiddn bnul-Arab gibi ilk mutasavvf airler,
bata ilh akn tecrbesi olmak zere ayrlk acs, vahdet neesi, sadk ve
saygl olmaya sonsuz gayret ve lm arzusu gibi konular iirlerinde
ilemilerdir. Arap Tasavvuf Edebiyat, tasavvuf iir dalnda mezkr mutasavvf
airlerin nemli iirleri yannda en gzel rneklerini bnul-Frid ile vermitir.
Mutasavvf air bnul-Frid ve onun tasavvuf iirlerinin ierisinde
bulunduu divn hakknda yaplan bu alma ile ulalan sonular u ekilde
zetlemek mmkndr:
bnul-Frid, 576/1180-632/1234 yllar arasnda, Eyyblerin hkmran
olduu Msrda yaam, bnul-Arab ile ada sf bir airdir. bnul-Frid,
yaad asrn ve corafyann sosyo-kltrel ve din yapsnn yan sra babasnn
da etkisiyle tasavvufa meyletmitir.
Babasnn kadlk grevi sebebiyle itirak ettii ilim meclislerine kendisi
de katlm, din ilimlerden zellikle hadis ve fkh sahasnda hatr saylr bir
donanm elde etmitir. iirlerinde bavurduu telmih ve iktibaslarda onun din
ilimlerdeki vukfiyetinin izlerini grmek mmkndr.
bnul-Frid, ocukluk ve genlik dnemlerinde babasndan ald
tasavvuf eitimin de etkisiyle zaman zaman insanlardan uzaklam ve mnzev
bir yaam tercih etmitir. lerleyen yalarnda uzlet hayatna daha da fazla
ynelmi olmasna ramen istedii lde manev almlar elde edemeyen air,
hocas eyh Bakkaln iaretiyle gittii Hicazda fethe mahzar olmu ve orada
kald srede tasavvuf ynden kendisini gelitirmitir. Hicaz dnemi, airin
tasavvuf hayatna salad katk bakmndan olduu kadar, onun airlik
kabiliyetlerini gelitirmesine uygun zemin hazrlamas asndan da nemlidir.
Vefatndan nce airin tertb ettii divann, ondan sonra torunu eyh Al
derlemi ve kendisine ait baz iirleri de airin divnna koymutur. Divanda yer
205
alan ve airin genel slbuyla uygunluk arz etmeyen bu tarzdaki iirler, ada
edeb eletirmenlerin dikkatlerinden kamamtr.
airin divan Douda ve Batda birok almann konusu olmutur.
Tasavvuf manalar bakmndan ok zengin, anlalmas zor iirleri erhedilirken
ve baka dillere tercme edilirken bazen yanl anlalm veya tam
anlalamamtr. zellikle airin divan zerine alma yapan batl
aratrmaclar, bu anlamda birbirlerini olumsuz ynde eletirmilerdir.
air, yaad hl ve makamlar iirlerinde dile getirirken vahdet-i vucd
terminolojisini kullanmtr. Ancak onun vahdet anlay ada bnul-
Arabnin sahip olduu vahdet-i vucd anlayndan farkldr. Ona gre vahdet,
vecd ve fen hlinde msivnn yok olmas ile her yerde sadece Allahn
tecellilerinin grlmesi ve mahede edilmesi eklindedir. bnu-Frid, bu
ekildeki bir mahedeyle vahdete ulalabilecei kanaatindedir. Ancak air,
kiinin bu vecd hli getikten ve kendi benlik bilincine yeniden kavutuktan sonra
Hak ile Halk yeniden ayr ayr grebileceini dnmektedir. Bu ekildeki
vahdet anlay, tasavvuf literatrde vahdet-i uhd diye tabir edilmektedir.
Bununla beraber airin ifade yetersizliinden dolay zorunlu olarak iirlerinde
terminolojisine ba vurduu vahdet-i vcd anlaynda msivnn yokluunu
idrak etme ve bu uura sahip olma hali, dierinden farkl olarak sreklilik
arzetmektedir. Dolaysyla bu anlaya sahip bir kiinin bilgisinde gerek varlk
birdir ve o da Hakkn varlndan ibarettir. Hak ve Onun tecellilerinden baka
hibir eyin hakik bir varl yoktur.
Yukarda zikrettiimiz ayrma dikkat etmeyen baz rihler, airin divnn
vahdet-i vcd anlay erevesinde erh etmi ve onun vahdet-i vcd
anlaynda olduunu ileri srmlerdir.
bnul-Frid, divannn ana temasn oluturan ilh ak dile getirirken de
zorunlu olarak beer akn unsurlarndan istifade etmitir. Bu meyanda bir
sembol olarak kulland arap, sevgili ve bunlarla ilgili tabirler, baz din
bilginlerince yanl anlalm ve bu sebeple o hak etmedii bir ekilde olumsuz
anlamda eletirilmi ve slm d sfatlarla itham edilmitir.
206
bnul-Frid, tasavvuf bakmdan olduka zengin manal iirlerini
nazmederken ustalkla kulland edeb sanatlarla da n plana kmaktadr. air,
erh edildiinde belki sayfalarla ifade edilebilecek lde anlam derinlii olan
beyitlerini ok rahat bir ekilde beyn ve Bed sanatlarla da sslemitir.
airin divnn oluturan kasideler, geneli itibariyle onun Allaha ulama
yolunda katettii manev tecrbelerin ve ilh akn ifadesi olduundan klsik
kasidenin ekl yaps ile rtmezler. Ancak bu kasideler, ierdikleri ok sayda
yer ve mekn isimleriyle de Hicaz tarz iirleri anmsatmaktadr.
bnul-Fridin mecaz, kinye ve cins gibi edeb sanatlara oka yer
vererek stn bir sanat gcyle nazmettii iirlerindeki insicam ve melodi, bu
iirlerin birok kii tarafndan manalar tam olarak anlalmasa da ezberlenmesinin
ve okunmasnn sebeb olmutur.
air, divnnda yer verdii tasavvuf temalar kendi manev tecrbelerinin
nda farkl bir uslpla dile getirmekle tasavvuf ilmine nemli katklarda
bulunurken dier taraftan, bu temalar dildeki olaanst kabiliyeti sayesinde
sanatl olarak iirlerinde ifade etmesiyle de Arap Edebiyatna ve Belagat ilmine
gzel rnekler kazandrmtr.
bnul-Fridin divn ve kasideleri zerine yaplm ok sayda almann
ktphanelerimizde bulunmas onun, gemite toplumumuzda tannan, sevilen ve
iirleri okunan bir air olduunu gstermektedir. bnul-Frid, gnmzde fazla
tannan birisi olmasa da tasavvufta bir zamanlar bnul-Arab kadar mehur
olduu bu alma esnasnda grlm ve deerlendirilmitir. O, aruz vezninin
eitli bahirleriyle nazmettii gzel iirleriyle Arap Edebiyatnda eine az rastlanr
nemli airlerden biri olarak karmza kmaktadr.
207
KAYNAKA VE KISALTMALAR
ABDUH e-ML, Dirst f trhil-felsefetil-Arabiyyetil-slmiyye,
Beyrut 1979.
ABDULAZZ ATK, lmul-Men vel-Beyn vel-Bed, Beyrut, tsz.
ABDULCELL ELEB, bnul-Frid ve m yuklu anhu, Mecelletul-
Ezher, c. 35, sy. 2, Kahire 1963, s.185-188.
ABDULHLK MAHMD, iru bnil-Frid f davin-nakdil-edebiyyil-
hads, Kahire 1984.
________, bnul-Frid f ibdihil-fenn lit-Tiyyetil-kubr, es-Sekfe,
sy. 38, Kahire 1976, s. 8487.
ABDURRAHMN el-VEKL, Hzih hiyes-sfiyye, Beyrut 2003.
el-ACLN, smil b. Muhammed, Keful-haf, I-II, Beyrut 1352.
ADAM, Baki, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 2.bs., stanbul 2002.
AFFF, Ebul-Al, Muhyiddn bnul-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, ev.
Mehmet Da, Ankara 1975.
AHMED EMN, Duhal-slm, I-III, 10. bs., Beyrut, tsz.
________, Zuhrul-slm, I-IV, 4. bs., Kahire 1966.
AKDEMR, Hikmet, Belat Terimleri Ansiklopedisi, zmir 1999.
AKTA, Hasan, Modern Trk iirinde Edeb Sanatlar, stanbul 2002.
el-Alm, bkz. ez-Zirikl.
Almul-Edebil-Abbs, bkz. ed-Dye.
Almul-felsefetil-Arabiyye, bkz. el-Yazc.
AL el-CRM ve Mustafa Emn, el-Belatul-vdha, I-III, stanbul, 1984.
AL ARB BEHC, bnul-Frid: irul-hubbil-ilh, el-Cedd, sy. 125
(1977), s. 3335.
Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, bkz. YILMAZ, H. Kmil.
Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, bkz. Sunar.
ANKARAV, smail Rush, Maksd- liyye fi erhit-Tiyye, Osmanl
Tasavvuf Dncesi, haz. Mehmet Demirci, stanbul 2007.
Arap Edebiyatnda Edeb Sanatlar: Belgat, bkz. Eren.
Arap Edebiyatnda Kaynaklar, bkz. genli.
ARBERRY, A. J., Tasavvuf, slm Mistiklerinin yks, ev. brahim
208
Kapaklkaya, stanbul 2004.
AYN, Mehmed Ali, Tasavvuf Tarihi, stanbul 1992.
BARDAKI, Mehmet Necmettin, Sosyo - Kltrel Hayatta Tasavvuf, 1. bs.,
Isparta 2000.
BARK, Ycel, bnul-Frid, Hayat ve Edeb ahsiyeti, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Erzurum 1998.
el-BEKR, eyh Emn, el-Mutlat fi-iril-Memlk vel-Osmn, Beyrut
1986.
el-Bela: Funnuh ve efnnuh, bkz. Fadl Hasan Abbs.
el-Belatul- Arabiyye, bkz. el-Meydn.
el-Belatul-vdha, bkz.Al el-Crim ve Mustafa Emn.
BETTANY, George Thomas, Dnya Dinleri Ansiklopedisi, ev. Ahmet Aydoan,
stanbul 2005.
el-Bidye ven-nihye, bkz. bn kesr.
BLGEGL, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, stanbul 1989.
BOLAY, Sleyman Hayri, Akl, DA, II, 238.
BOLELL, Nusreddin, Belgat, Kuran Edebiyat, stanbul 2000.
BROCKELMANN, Carl, GAL, Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden
1943-1949.
________, GAL Suppl., Geschichte der Arabischen Litteratur, I-III, Leiden
1937-1942.
________, slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara
1992.
el-BUHR, Eb Abdillh Muhammed b. sml, el-Cmius-Sahh, I-VIII,
stanbul 1981.
el-CBR, Muhammed bid, Arap-slm Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba,
stanbul 2000.
CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl (TTDS),
stanbul 2004.
________,atahat brelerinin Anlalmasna Doru Metodik Bir Deneme,
Tasavvuf, sy. 17, Ankara 2006, s. 1-27.
________, Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri, Tasavvuf, sy. 21,
209
Ankara 2008, s. 9-25.
CEVD AL, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm, I-X, Badat
1413/1993.
Cevhirul-bela, bkz. el-Him,
el-CEVHER, sml b. Hammd, es-Shh, Tcul- Lua ve Shhul-Arabiyye,
I-VI, Beyrut 1984.
CEYLAN, mr, Tasavvuf iir erhleri, stanbul 2000.
el-CEZZR, Fikr Zek, Medhilul-muellifn vel-almul-Arab hattal-n,
I-III, Riyad 1994.
CHITTICK, William, Tasavvuf, Ksa Bir Giri, ev. Turan Ko, stanbul 2006.
Cilul-mid, bkz. el-Hr.
CORC ZEYDN, slm Medeniyeti Tarihi, I-V, trc. Zeki Memiz, stanbul
1976-78.
el-CURCN, Al b. Muhammed b. Al, et-Tarift, nr. brahim el-Ebyr,
Beyrut 1992.
el-CURCN, Abdulkhir, Esrrul-bel filmil-beyn, nr. Mahmud
Muhammed kir, Kahire 1991.
ANTAY, Hasan Basri, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, I-III, stanbul 1984.
ETN, Nihad M., Arap (Dil), DA, III, 282-286.
________, Arap (Edebiyat), DA, III, 286-309.
ENL, M. Sadi-DEMRAYAK, Kenan, Arap Edebiyatnda Kaynaklar,
3. bs., Erzurum 2000.
ENL, Sadi v. dr., Edeb Sanatlar, Erzurum 1991.
ed-DYE, Muhammed Rdvn, Almul-Edebil-Abbs, Beyrut 1987.
DEMRC, Mehmet, Hakikat-i Muhammediyye, DA, XV, 180.
DEMRC, Muhammed, el-Meksidul-aliyye f erhi Tiyyeti bnil-Frid
li-smil Ankarav, Mecelletul-Ezher, sy. 1081, Kahire 1974,
s. 174-176.
DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1986.
DA: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, I-, stanbul 1988-.
Dn Terimler Szl, D..B.Yay., Ankara 2005.
Dirst, bkz. Abduh e-iml.
210
Divn, bkz. bnul-Frid.
DOAN, M. Mehmet, Byk Trke Szlk, Ankara 1990.
DORUL, mer Rza, slmiyetin Gelitirdii Tasavvuf, stanbul 1948.
________, Yeryzndeki Dinler Tarihi, stanbul 1947.
EB DVUD, Suleyman b. Es, Sunen, I-V, stanbul 1981.
EBUL-FD, mduddn sml, el-Muhtasar f ahbril-beer, Beyrut, tsz.
Encyclopedia of Arabic Literature, vol. I, London 1998.
Encyclopedia of Religion, VI, New York 1987.
ELIADE, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, I-III, ev. Ali Berktay,
stanbul 2003.
________, Dinler Tarihine Giri, ev. Lale Arslan, stanbul 2003.
________- COULIANO, Ioan P., Dinler Tarihi Szl, ev. Ali Erba, atanbul
1997.
ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarkatler, stanbul 2004.
ERCLASUN, Bilge, Servet-i Fnnda Edeb Tenkit, Ankara 2004.
EREN, Cneyt, Kuran- Kerimde Edeb Sanatlar, Erzurum 2003.
_________-UZUNOLU, M. Vecih, Arap Edebiyatnda Edeb Sanatlar:
Belgat, zmir 2006.
ERHAT, Azra, Mitoloji Szl, stanbul 1972.
ERTURUL, . Fenn, Vahdet-i Vucd ve bnul-Arab, haz. M. Kara, stanbul
1997.
Essul-bela, bkz. ez-Zemaher.
Esrrul-bel, bkz. el-Curcn, Abdulkhir.
FADL HASAN ABBS, el-Bela: Funnuh ve efnnuh, I-II, rdn 1985.
el-Fikrul-Arab, bkz. Omer Ferrh.
FLZ, ahin, slm Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, stanbul 1995.
el-FRZBD, Mecdddn, el-Kmsul-Muht, Msr 1952.
FURAT, Ahmet Suphi, Arap Edebiyat Tarihi (Balangtan XVI. Asra Kadar),
I, stanbul 1996.
GOLDZIHER, Ignace, Klsik Arap Literatr, ev. Azmi Yksel-Rahmi Er,
Ankara 1993.
GNGR, Erol, slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul 2004.
211
_________, slmn Bugnk Meseleleri, stanbul 2005.
HACIMFTOLU, Nasrullah, Bed, DA, V, 320-322.
HALL B. AHMED, Kitbul-Ayn, I-VIII, nr. Mehd el-Mahzm-brhim
es-Smerr, Beyrut 1988.
HALLC-I MANSR, Dvn, nr. L. Massignon, Paris 1955.
_________, Kitbut-Tavsn, nr. P. Nwyia, MUSJ: Melanges
de lUniversite Saint Joseph, vol. XLVII (iinde), Beyrut 1972,
s. 185-237,
HANERLOLU, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar,
stanbul 1979.
el-HNSR, el-Mrz Muhammed Bkr el-Msev el-sbahn, Ravdtul-
cennt fi ahvlil-ulem ves-Sdt, I-VIII, Kum 1392.
HASAN el-BRN - Abdulan en-Nblus, erhu divni bnil-Frid, I-II,
Msr 1319; Marseilles 1853.
el-HM, Ahmed, Cevhirul-bela fil-Men vel-Beyn vel-Bed,
stanbul 1984.
HESS, Linda - Schimmel, Annemarie, Islamic Poetry, The Encyclopedia of
Religion, vol. 11, p. 386-388, New York 1987; ev. Adem alkan,
slm iir, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. III, sy. 1
(2003), s. 243-244.
HLM, Muhammed Mustaf, bnul-Frid vel-hubbul-ilh, Kahire 1971.
HODGSON, M. G. S., slmn Serveni, I-III, stanbul 1993.
HOMERIN, Th. Emil, The Domed Shrine of Ibn al-Frid, Annales
Islamologiques, sy. 25, Cairo 1991, s. 132-138.
_______, From Arab Poet to Muslim Saint: His Verse and His Shrine (Columbia:
University of South Carolina Press, 1994), International Journal of
Middle East Studies, vol. 27/4, Cambridge 1995, p. 532-538.
HUCVR, Ali b. Osmn Cullb, Keful-mahcb, Hakikat Bilgisi, haz.
Sleyman Uluda, stanbul 1982.
el-HR, Hall Emn, Cilul-mid f erhi dvni bnil-Frid, Beyrut 1888.
Husnul-muhdara f ahbri Msr vel-Khire, bkz. es-Suyt.
BNUL-ARAB, Muhammed b. Ali Muhyiddn, el-Futhtul-Mekkiyye, I-XIV,
212
Msr 1985.
BNUL- ENBR, Ebul-Berekt Muhammed, Nuzhetul-elibb f tabaktil-
Udeb, nr. brhm es-Smerr, 3. bs., rdn 1405/1985.
BNUL-ESR, Ziyuddin, el-Meselus-sir fi edebil-ktib ve-ir, I-III, nr.
Ahmed el-Hf-Bedev Tabne, Msr, tsz.
BNUL-FRD, Divn, Msr 1290; Msr 1322; Beyrut 1868; Beyrut 1879;
Beyrut 1886; Beyrut 1891; Beyrut 1894; Beyrut 2003.
bnul-Frid vel-hubbul-ilh, bkz. Hilm.
BN HACER, mm el-Hfz ihbuddn Ebi1-Fadl Ahmed b. Ali b.
Muhammed el-Askaln, Lisnul-mzn, I-VII, Beyrut, tsz.
BN HALLKN, Ebul-Abbs emsuddn Ahmed b. Muhammed b. Eb
Bekr, Vefeytul-ayn ve enbu ebniz-zemn, I-VI, nr. M. Muhyiddn
Abdulhamd, Msr 1948.
BN HANBEL, Ahmed, Musned, I-VI- stanbul 1992.
BNUL-MD el-Hanbel, Ebul-Felh Abdulhayy, ezertuz-zeheb f
ahbri men zeheb, I-VIII, Beyrut 1988.
BN YS, Bediuz-zuhr fi vakiid-duhr, I-II, stanbul 1311.
BN KESR, Ebu1-Fid el-Hfz, el-Bidye ven-nihye, I-XIV, Beyrut 1966.
BN MCE, Sunen, I-II, stanbul 1992.
BN MANZR, Cemluddn Muhammed, Lisnul-Arab, I-XV, Beyrut 1968.
BN MULAKKIN, Sircuddn Eb Hafs Omer b. Al b. Ahmed el- Msr,
Tabaktul-evliy, Beyrut 1986.
BNUN-NEDM, Muhammed b. shk, el-Fihrist, nr. brahm Ramazn, 2. bs.,
Beyrut 1417/1997.
BN TARBERD, Cemluddn Ebul-Mehsin Ysuf el-Atbek, en-Nucmuz-
zhire, I-XV, Kahire 1963.
el-dh f ulmil-bela, bkz. el-Kazvn.
HSN LH ZAHR, Dirst fit-tasavvuf, Pakistan 1987.
RFAN MATARC, el-Cmiu li-funnil-Arabiyye vel- ard, Beyrut 1987.
el-SFAHN, er-Rgb, Mufredtu Elfzil-Kuran, nr. Safvn Adnn Dvd,
2. bs., Beyrut 1998.
KABAKLI, Ahmet, Tasavvuf, Tarikat, Edebiyat, stanbul 2006.
213
________, Trk Edebiyat, I-V, stanbul 1994.
KAHRAMAN, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi, stanbul 1999.
KAM, Ferid - Ayn, M. Ali, bn Arabde Varlk Dncesi, stanbul 1992.
KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, stanbul 1985;1999.
KARA MUSTAFA EFEND, Lemetul-berkiyye f erhi kasidetil-mmiyye,
Dersadet 1310.
KTB ELEB, Mustafa b. Abdillah Hc Halfe, Kefuz-zunn, I-II,
stanbul 1360/1943.
KAYA, Mahmut, Kutsal Akn Destan Yzak, c. 8 (Ekim 2005), s. 14-15;
c. 9 (Kasm 2005), s. 20-21; c. 10 (Aralk 2005), s. 20-21; c.11
(Ocak 2006) s. 22-23.
el-KAZVN, Hatb, el-dh f ulmil-bela, Beyrut 1985.
_______, Telhsul-Mifth, nr.ve trc. Nevzat H. Yank v.dr., stanbul 2001.
KEHHLE, Omer Rd, Mucemul-muellifn, I-XV, Beyrut 1957.
KELBZ, Eb Bekr, Taarruf (Dou Devrinde Tasavvuf), haz. Sleyman
Uluda, stanbul 1992.
KEML RED, bnul-Frid: irul-hubbil-kebr, el-Mecelletul-Arabiyye,
sy. 70, rdn 1983, s. 100-101.
KERMAN, Zeynep, Sembolizm, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi,
stanbul 1990, VII, 509-512.
Kefuz-zunn, bkz. Ktib elebi.
KILI, M. Erol, Sf ve iir, stanbul 2004.
_______, bnl-Arab , DA, XX, 493-516.
KIRKKILI, Ahmet, Balangtan Gnmze Tasavvuf, stanbul 1996.
Kitbul-Ayn, bkz. Hall b. Ahmed.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1993.
el-KUEYR, Abdulkerim, Kueyr Risalesi, haz. Sleyman Uluda, 3. bs.,
stanbul 1991.
LEVN, Michael, Yahudi Ruhanilii ve Mistisizmi, ev. Estreya Seval Vali,
stanbul 2006.
Lisnul-mzn, bkz. bn Hacer.
MAHMD ESAD, slm Tarihi (Tarih-i Din-i slm), sad.: Ahmed Ltfi
214
Kazanc-Osman Kazanc, stanbul 1983.
MRN ABBD, Edebul-Arab, Beyrut 1398-99/1978-79.
MASSIGNON, Louis, Dou Devrinde slm Tasavvufu, Franszcadan ev.
Mehmed Ali Ayn, sadeletirme ve ilvelerle yayna hazrlayanlar: Osman
Trer- Cengiz Gndodu, stanbul 2006.
MEHMED FEHM, Trh-i Edebiyyt- Arabiyye, I, stanbul 1332.
el-MEKK, Eb Tlib, Ktul-kulb, I-II, Kahire 1961.
el-MER, Ahmed Mustafa, Ulmul-bela, Beyrut 1984.
el-MEYDN, Abdurrahmn Hasan Habenneke, el-Belatul- Arabiyye, I-II,
Beyrut 1996.
Mifthul-ulm, bkz. es-Sekkk.
Mirtul-cenn, bkz. el-Yfi.
Mznul-itidl, bkz. ez-Zeheb.
Mucemul-muellifn, bkz. Kehhle.
MUHAMMED NZIM, bn Frid Hazretlerinin Yiyye, Mmiyye ve Riyye
Kasidelerinin erhi, stanbul 1328/1910.
MUHAMMED SULEYMN HASEN, bnul-Frid, el-slm vet-tasavvuf, el-
Mecelletus-sekf, sy. 58, rdn 2003, s. 156-163.
MUHAMMED YSUF MS, Al Hasan Abdulkdir ve Abdulazz
Abdulhakk, el-Akde ve-era fil-slm, Badat-Msr, tsz.
MUHENN, Al Ceml, el-Edeb f zllil-hilfetil-Abbsiyye, ed-Drul-
Beyd 1981.
el-MUHSB, Hris b. Esed, er-Riye li-hukkillah, 2. bs., Kahire 1990.
el-Muhtasar, bkz. Ebl-Fid.
Muhtasarul-Men, bkz. et-Taftzn.
MUSLM, Ebul-Huseyn Muslim b. el-Haccc, el-Cmius-Sahh, I-V, stanbul
1992.
el-Mutlat, bkz. el-Bekr.
el-Mutavvel, bkz. et-Taftzn.
MUVAFFAKUDN b. OSMAN, Muriduz-zuvvr il kubril-ebrr, Lbnan
1995.
NDR NZM TAHRN, bnul-Frid vel-hamrur-rhiyye, Mecelletul-
215
ulmil-nsniyye, sy. 1-2, ran 1991, s. 55-58.
NYF MARF, el-Edebul-slm, Beyrut 1990.
en-NESEF, Abdullh b. Ahmed, Medrikut-tenzl ve hakikut-tevil, I-IV, nr.
Mervan Muhammed e-ar, Beyrut 1996.
NICHOLSON, Reynold A., Studies in Islamic Mysticism, Cambridge 1921.
________, A Literary History of the Arabs, Cambridge 1969.
________, Tasavvufun Menei Problemi, ev. Abdullah Kartal, stanbul
2004.
________, slm Sfleri, ev. Ycel Belli-Murat Temelli, stanbul 2004.
en-Nucmuz-zhire, bkz. bn Tariberd.
OMER FERRH, Trhul-Edebl-Arab, I-VI, Beyrut, tsz.
________, el-Fikrul- Arab, Beyrut 1966.
ZKAN, Ali Rafet, Kyamet Tarikatlar Yeni Din Hareketler, 2.bs., stanbul
2006.
ZTRK, Yaar Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, stanbul 1997.
_________, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul 1979.
_________, Kurann Temel Kavramlar, 17. bs., stanbul 1998.
er-RF, Mustaf Sdk, Trhu dbil-Arab, I-III, 4. bs., Beyrut 1394/1974.
Ravdtul-cennt, bkz. el-Hnsr.
er-RZ, Muhammed b. Eb Bekr b. Abdilkdir, Muhtrus-Shh, Beyrut
1996.
RED YSUF ATULLH, Trhul- dbil-Arabiyye, I-III, nr. Al
Necb Atav, Beyrut 1985.
RUD AL HASEN, el-Hann iled-diyr f iri bnil-Frid, Mecelletu Cmiati
Dmak, c. 14, sy. 3, Dmak 1998, s. 121-152.
es-SBN, Abdulvehhb, uar ve devvn, Beyrut, tsz.
SAHMERN, Esad, Tasavvuf, Menei ve Istlahlar, ev. Muharrem Tan,
stanbul 2000.
SAD ABDULHAYY, bnul-Frid, sultanul-akil-ilh, Mecelletul-
Ezher, sy. 54/4, Kahire 1982, s. 600-601.
SAD ABDULAZZ, bnul-Frid, el-Cedd, sy. 58 (1974), s. 56-57.
SAD ZALM, bnul-Frid: Sultnul-kn, Mecelletul-Ezher, c. 51, sy. 3,
216
Kahire 1979, s.706-716.
SALT, Alparslan-OBANLI, Cem, Dharma Ansiklopedi, stanbul 2001.
SARIKIOLU, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, stanbul 1983.
SCATTOLIN, Giuseppe, Omer bnul-Frid ve haytuhus-sfiyye min hilli
kasdetihit-Tiyyetil-kubr, el-Merik, c. II (Temmuz 1993), Beyrut
1898, s. 369-401.
________, Al-Farghanis Commentary on Ibn al-Frids Mystical Poem al-
Tiyyat al-Kubr, Melanges, sy. 21, Paris 1993, s. 331-334; More on Ibn
al-Frids Biography, sy. 22, Paris 1995, s. 197-242.
________, Realization of Self (ana) in Islamic Mysticism Umar Ibn al- Frid,
Annali, vol. 56/ 1, Napoli 1996, s. 14-32.
_________, The Oldest Text of Ibn al-Frids Diwn, MIDEO, sy. 24, Paris
2000, s. 83-114.
SCHIMMEL, Annemarie, Tasavvufun Boyutlar, ev. Ender Grol, stanbul 1982.
________, slmn Mistik Boyutlar, ev. Ergun Kocabyk, stanbul 2004.
________, As Through a Veil - Mystical Poetry in Islam, Columbia
University Press, New York 1982, s. 171211.
es-SEKKK, Eb Yakb Ysuf b. Eb Bekr Muhammed b. Al, Mifthul-
ulm, nr. Nm Zerzr, 2. bs., Beyrut 1407/1987.
es-SERRC, Eb Nasr, el-Luma-slm Tasavvufu, ev. H. Kmil Ylmaz,
stanbul 1996.
SEZGN, Fud, Trhut- tursil-Arab, I-VIII, Arapaya ev. Arafa
Mustaf, Riyad 1407/1988.
Siyeru almin-nubel, bkz. ez-Zeheb.
SNIR, Reuven, Neo Sufism in Modern Arabic Poetry, A Journal of Sufism, Gz
(27), London 1995, s. 23-27; ev. Halil brahim imek, Modern Arap
iirinde Yeni Sflik, Gazi niversitesi orum lhiyat Fakltesi
Dergisi, (2002/1), s. 366377.
SOYSAL, M. Orhan, Edeb Sanatlar ve Tannmas, stanbul 2005.
SUNAR, Cavit, Ana Hatlaryla slm Tasavvufu Tarihi, Ankara 1978.
_______, Tasavvuf Tarihi, stanbul 2003.
es-SUYT, Celluddn, Abdurrahmn b. Eb Bekr, Husnul-muhdara f
217
ahbri Msr vel-Khire, I-III, Msr 1806.
SUHREVERD, Eb Hafs Omer, Avriful-Marif, Tasavvufun Esaslar, ev.
H. Kmil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990.
es-SULEM, Abdurrahman, Tabaktus-sfiyye, 3. bs., Msr 1986.
erhu divni bnil-Frid, bkz. Hasan el-Brn-Abdulgan en-Nblus.
EVK DAYF, Trhul-Edebil-Arab; II: el-Asrul-slm, 16. bs. Msr, tsz.
_______, el-Asrul-Abbs es-sn, 2. bs., Msr, tsz.
ezertuz-zeheb, bkz. bnul-md.
iru bnil-Frid, bkz. Abdulhlik Mahmd.
uar ve devvn, bkz. es-Sbn.
Tabaktul-evliy, bkz. bnul-Mulakkn.
et-TAFTZN, Saduddn, Muhtasarul-Men, Beyrut 1965.
_______, el-Mutavvel alet-Telhs, stanbul 1309/1891.
et-TAHTV, Muhammed Feral el-Ensr, el-kdun-nefs (Tatr ve tahms,
divnu sultnil-ikn el-rifi billh seyyid Omer bnul-Frid),
Dmak 1997.
et-Tarift, bkz. el-Curcn, Al b. Muhammed.
Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, bkz. Kara, Mustafa.
TKPRZDE, Ahmed b. Mustaf, Mifthus-sade ve misbhus-siyde fi
Mevztil-ulm, I-III, nr. Kmil Bekr, Beyrut 1405/1985.
TDV: Trkiye Diyanet Vakf slm lmihali, Diyanet Vakf Yay., I-II,
Ankara 2001.
TDVM: Trkiye Diyanet Vakf Meli, Diyanet Vakf Yay., Ankara 2000.
et-TEHNEV, Muhammed Al, Kefu stlhtil-funn, I-II, Beyrut 1996.
TEKN, Arslan, Edebiyatmzda simler ve Terimler, stanbul 1995.
Telhsul-Mifth, bkz. el-Kazvn.
The Encyclopedia of Islm (New Edition), vol. III, Leiden 1971.
TRMZ, Eb s Muhammed, es-Sunen, I-V, stanbul 1992.
TRYAKOLU, Samih, Dinler Tarihi, stanbul 1960.
TLC, Sleyman, Zuheyr b. Eb Sulm ve Edeb Kiilii, Baslmam Doktora
Tezi, Erzurum 1982.
TMER, Gnay- Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1997.
218
TRER, Osman, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, stanbul 1995.
Ulmul-bela, bkz. el-Mer.
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szlg (TTS), stanbul 2001.
______, Ak, DA, IV, 1117.
______, Hallc- Mansr, DA, XV, 377381.
______,bnul-Frid, DA, XXI, 40-42.
______, slm Dini, Tasavvuf, Trkiye Diyanet Vakf slm lmihali (TDV),
c. I, s. 48-66.
LKEN, H. Ziya, slm Dncesi, 2. bs., stanbul 1995.
WATT, W. Montogomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruhi
Flal, Ankara 1981.
Vefeytul-ayn, bkz. bn Hallikn.
el-YF, Eb Muhammed Abdullh b. Esad b. Al b. Suleyman,
Mirtul- cenn ve ibretul-yakzn, I-IV, Beyrut 1390/1970.
el-YAZC, Keml-Antuvan atts Kerem, Almul-felsefetil-Arabiyye, Beyrut
1990.
YILMAZ, brahim, Panayrlar ve Arap Dili ve Edebiyatnn Gelimesinde
Oynad Rol, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1995.
_______, Arap iir Sanatnda Recez ve Urcze, Erzurum 2002.
YILMAZ, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1997.
ez-ZEHEB, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Osmn, el-ber f
haberi men aber, I-IV, Beyrut 1985.
_______, Siyeru almin-nubel, I-XXIV, 3. bs., nr. uayb el-Arnat
v. dr., Beyrut 1406/1986.
_______, Mznul-itidl fi nakdir-ricl, I-IV, Beyrut, tsz.
ez-ZEMAHER, Ebul-Kasm Mahmd b.Omer, el-Mufassal f ilmil-
Arabiyye, nr. Muhammed Bedruddn Eb Firs en-Nasn el-Haleb,
Msr 1323.
_______, Essul-bela, Beyrut 1366/1965.
ZEYDN,Ysuf, Abdlkdir Geyln Dvn, haz. Mustafa Utku, stanbul 2005.
ez-ZEYYT, Ahmed Hasan, Trhul-Edebil-Arab, 5. bs., Msr 1349/1930.
ez-ZRKL, Hayruddn, el-Alm, I-XI, 3. bs., Beyrut 1389/1969.
219
EKLER
EK - 1
bnul-Fridin divnnn ilk iki sayfas (Millet Genel Ktp., H. E. Arab, Eski
Kayt No: 3018)

220
EK - 2
bnul-Fridin et-Tiyyetul-Kubr isimli kasidesi zerine smail Rush
Ankarav tarafndan yaplan erhin ilk sayfas (Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi,
nr. 221/1)
221
EK - 3
bnul-Fridin Hamriyye isimli kasidesi zerine Dvd-i Kayser tarafndan
yaplan erhin ilk iki sayfas (Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4075)

222
EK 4
bnul-Fridin, Msrda Karfe Kabristannda bulunan rd isimli mescidin
yanndaki kabrinden bir grn:

bnul-Fridin, kabrinin zerindeki kubbenin yakn plan grn:

223
ZGEM
10.02.1976 tarihinde Karsn Kazman ilesinde dnyaya geldi. 1986
ylnda Kazman Atatrk lkokulundan, 1993 ylnda Erzurum mam-Hatip
Lisesinden, 1998 ylnda da Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesinden mezun
oldu. Mezuniyetini mteakip ylda, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Temel slm Bilimleri Anabilim Dalnn Arap Dili ve Belgat Bilim Dalnda
Yksek Lisans eitimine balad. Hazrlad Arap Dilinde Fiilimsiler isimli tez
almasyla 31.7.2001 tarihinde bu eitimini tamamlad. Diyanetteki grevine
09.9.1997 tarihinde Erzurum-Pasinler Mftlnde mam-Hatip olarak balad.
Ardndan 06.9.1999 tarihinde katld Haseki Eitim Merkezi 16. dnem ihtisas
kursunu 06.3.2002 tarihinde baaryla tamamlad. Ayn yl yaplan eitim merkezi
retmenlii imtihann kazanarak 02.9.2002 tarihinde Erzurum M. Nuri
YILMAZ Eitim merkezine retmen olarak atand. Buradaki grevinin ardndan
09.3.2007 tarihinde Diyanet leri Bakanlnda Din leri Yksek Kurulu
Uzman olarak balad grevine hlen devam etmektedir. Evli ve iki ocuk
babasdr.

İbnu'l-Fâri̇d, Hayati Ve Di̇vâni

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İbnu'l-Fâri̇d, Hayati Ve Di̇vâni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

You might also like