"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2000-2001" ***

Osmanl mparatorluunda Para ve ktidar likisi zerine

Prof. Dr. Yavuz Cezar
Osmanl Devleti'ndeki "iktidar" sorunu ve bu arada zellikle iktidarn kayna ve meruluu gibi konular tarihiler ve dier sosyal bilimciler tarafndan daha nce masaya yatrlm olmakla birlikte, iktisat tarihileri bu konuya fazla eilmi grnmemektedirler. Ben, bir iktisat tarihisi olduum iin, konuyu bu adan ele almak istiyorum. nce kavramlar kendi amdan tanmlamak isterim. Bu konumada benim "para"dan kastm dorudan doruya zenginliktir, paral olmaktr. "ktidar" ise kudrettir ve akas en st dzeydeki siyasal erktir. Osmanl rneinde siyasal erkin temsilcisi ise sultann kendisidir. Biraz geni bir yaklamla bunu sultan ve hanedan mensuplar diye de ifade edebiliriz. te konumamzda bu iki kavram arasndaki iliki sorgulanacak, yani iktidar ile para arasndaki sk balant ortaya konmaya allacaktr. Bizim tezimiz udur: Osmanl'da iktidarn kayna paradr veya onun salad gtr. Bu gr, sultanlarn iktidar olabilmek ve devleti ynetebilmek iin zengin olmalar, birtakm varlklara sahip olmalar gerektiini ifade eder. Bu koul dier btn koullara ncelik arz eder ve bu unsurun yokluu halinde saltanat destekleyen dier btn unsurlar anlamszlar ve iktidar olmaya yetmezler. Nitekim, konuya bu bak asyla yaklaldnda, iktidarn kayna ve meruiyetiyle ilgili olarak daha nce literatrde ok ilenmi ve n plana karlm olan kan ba, dinsel temsil, hkmdarn kiisel gc ve karizmas ya da komutanlk yetenekleri gibi unsurlar geri plana atlm olur. El-betteki bunlar da son derece nemlidir, ama bize gre yukarda da ifade ettiimiz zere, iktidarn asl kayna paradr. Dolaysyla Osmanl'da iktidarn kaynana inmek iin ncelikle mali sisteme ve mali kurumlara bakmak gerekmektedir. Osmanl mali sisteminde "miri" hazine denen devlet hazinesinden ayr olarak zel bir padiah hazinesi vardr. Sultanlar glerini esas itibariyle "i hazine" veya "Enderun Hazinesi" denen bu kurumdan alrlar. Bu kurumun bir dier ad da "Ceb-i Hmayun" dur. Bu isim, kurumun zellik ve niteliini de ortaya koyar. Ceb-i Hmayun, devletin en st mali ynetici ve sorumlusu olan Ba Defterdarn bile tamamen yetki alannn dnda olumu ok gl ve ok mahrem bir kurumdur. Bize gre, eer bu i hazine ve onun salad olanaklar padiahlarn ellerinde olmasayd, onlarn iktidar olmalar ve hele iktidarlarn srdrebilmeleri mmkn olamazd. Ancak, hemen belirtelim ki sultanlar, kendilerine iktidar salayan bu ok zel hazinenin yan sra mali sistemin dier kurumlarn da bu egemenlii pekitirecek bir organizasyona tabi tutmulardr. Dolaysyla, mali sistemin ve bu arada zellikle i hazinenin yzyllar boyunca devam eden serveninin yakndan izlenmesi, Osmanl'daki iktidar savayla ilgili ipularn da ortaya koyacaktr. Zaman iinde sultanlarn yetkilerinin artmas veya azalmas, bir baka ifadeyle siyasal sistemdeki dnmler, ncelikle saltanatn dorudan kendi kontrolnde olan mali kaynaklarn artp azalmasyla doru orantldr. Mali Olanaklarn ve Siyasal ktidarn Paylam

Osmanl devlet sistemi incelendiinde, mali olanaklarn paylam ile siyasal iktidarn paylam arasndaki balantlar dikkat ekicidir. ktidarn somut ifadesi askeri gcn kontrol demek olduundan, bu sistem ierisinde askeriyenin finansman sorunu fevkalade nem tar. Osmanl sisteminde tm lke tanm gerei "mlk-i ahane" olarak ifade edilirse de uygulamada ikili bir ayrm gze arpar. Bu ikili ayrm gelirler asndan da kendini gsterir. Nitekim lke gelirlerinin bir blm "havass- hmayun" u olutururken, dier blm "havass- vzera" diye adlandrlr. Havass- hmayun gelirleri Hazine-i Amire ad verilen merkezdeki miri hazineye girerken, havass- vzera denen alann gelirleri blgenin idari ve askeri yneticilerine tahsis edilerek, tmar sistemi gerei, hazine dnda kalr. Bu ikili mali yap, ikili bir askeri yapy da kendiliinden ortaya karr. Nitekim, merkezde havass- hmayun gelirleri ile Kapkulu Ocaklar denen cretli ve daimi bir hassa ordusu (royal army) finanse edilirken, tarada yerel yneticiler ellerindeki mali olanaklarla eyalet askerlerini finanse ederler. Bylece siyasal erkin bir blm taradaki valilere delege edilmi olur. Byle bir yaplanmada en ilgin nokta, merkezdeki ordunun "hassa" olarak nitelenmesine ramen, giderlerinin hassa hazinesi durumundaki i hazineden deil de "miri" (devlet) diye nitelenen Hazine-i Amire'den karlanmasdr. stelik Hazine-i Amire sadece padiah askerinin maalarn demekle kalmaz ayrca sarayn her trl giderini de finanse eder. Byle bir tablo ierisinde ceb-i hmayun adl hazinenin konumu ve nemi de kendiliinden ortaya kar. Demek ki Hazine-i Amire'nin varl ve asker maalarnn bu hazinece denmesi sultanlarn kendilerini gvencede hissetmeleri ve iktidarlarn srdrmeleri iin yeterli deildir. Onlarn iktidar olabilmeleri iin adeta bir rtl denek eklinde, kimseye hesap vermeyecekleri ayr bir mali olanaa ihtiyalar vardr. Gerekten i hazine hesaplar ok mahremdir ve bu hesaplar defterdarlarn ve dolaysyla mali brokrasinin ilgi alannn dnda tutulmutur. Keza bu hesaplarn dkmleri ve sonular da miri hazine hesaplan gibi belli zaman aralklaryla darya da aklanmamtr. Padiahlar i hazinenin muhafazasn ve hesaplarnn ynetimini en yakn srda olan grevlilere emanet etmi ve bu kaynaklar ve onlara ilikin hesap dkmlerini sarayn en gvenilir yeri olan harem-i hmayunda saklamlardr. Dolaysyla, devlet arivlerinde aratrmalar yapan bugnn aratrclar iin bu gizli kaytlan bulmak ve bu hazinenin zaman iindeki gelir gider durumunu izlemek hi de kolay bir i deildir. Ama, baz vesilelerle darya yansyan bilgiler ve uygulamalar bu hazinenin gc ve mahiyeti hakknda, dolayl da olsa, nemli ipular ortaya koyabilmektedir. Hkmdarn Kiisel Serveti ve Siyasal G hazinenin Osmanl sistemindeki yerini deerlendirebilmek iin kukusuz zellikle 16. yzyl sonrasndaki dnemlere bakmak lazmdr. Bu adan en anlaml dnem 16-18. yzyllar arasdr. Zira, 16. yzyl ncesinde henz kuramlar yerli yerine oturmam ve mahiyetleri netlememitir. 19. yzyl ise i hazine asndan deiimlerin gndeme geldii yeni bir dnemin balangcdr. Ancak, henz i hazinenin bir kurum olarak tam belirginlemedii erken yllarda bile, hkmdarn kiisel serveti ile siyasal g arasndaki balantlar yakalanabilmektedir. Nitekim, Akpaazade Tarihi'ne bakldnda grlr ki, devletin kurucusu olan Osman Gazi sadece klc keskin bir bahadr olmayp, ona babasndan kalan nemli miktarda davar srleri ve atlar vardr. Bu srler, yeil Bursa ovalarnda daha da byyerek imparatorluun sonuna dek Osman Gazi'nin torunlarnca korunmutur. Cumhuriyet dneminin mehur Karacabey haras aslnda kk ok eskilere inen bir padiah iftlii olup, imparatorluk gnlerinin ok saydaki dier padiah iftliklerine bir rnektir. hazinenin gelir kaynaklar 15. yzyldan sonra genilemi ve artmtr. Aslnda tm lke padiahn mlk saylmasna ramen, bir noktadan sonra "kiisel" olanla "miri" olan ayrm ve "havass- hmayun"dan ayr olarak padiah haslar ve iftlikleri olumaya balamtr. Bu zel alanlar (ya da gelir kaynaklan) sadece padiahn ahs ile snrl kalmam ve hanedan ailesinin dier fertleri de bu sreten nasiplenmilerdir. Osmanl sisteminde padiah ile devlet i ie gemi

grnmekle birlikte, bir noktadan sonra padiahlarn kendilerini devletin dnda ve zerinde ayr bir yere yerletirdikleri kolayca belli olmaktadr. nk lkede oluan her trl vergi ve benzeri fiskal gelirlerin bir blm devlet hazinesine deil de dorudan i hazineye aktarlmaya balanmtr. Bu gelirlerin banda muhakkak ki padiah haslarndan salanan vergiler vard. Ancak, kaynaklar bununla snrl kalmam ve Msr gibi baz zel eyaletlerin gelirleri de dorudan Enderun'a alnmaya balanmtr. Baz hara demeleri veya sava tazminatlarnn da i hazineyi besledii bilinmektedir. Avaid ve caize ad verilen demeler de padiahlara yaplmaktayd. Msaderelerden elde edilen gelirler de i hazineyi besleyen bir dier kaynakt. Sultanlar eitli kaynaklarla zenginleen ve byyen i hazine olanaklarn korumak ve daraltmamak iin byk zen gsterdiler. Ancak, devletin bandaki insanlar olarak bu byk mali kayna tamamen "kiisel" sayarak kendilerine ayrmalar ve kendilerini devletin mali sorunlarndan soyutlamalar da mmkn olamazd. Nitekim, rnein her padiah deiiminde askere datlan "clus bahileri"nin de Hazine-i Amire'ye dettirilmesi yakk almazd. Keza, savalarda baar gsterenlerin padiaha dllendirilmesi veya askerleri tevik iin ikramiye eklinde maa d baz demelerin yaplmas da sultanlarn ellerini kendi ceplerine sokmalarn gerektirmekteydi. Ancak, bu gibi "adet zere olan" demeler dnda sultanlar i hazine olanaklarn d hazine hesaplarndan ayr tutmaya hep zen gsterdiler ve tabir caizse devletin mali skntlarn son raddeye kadar kendi mali skntlar gibi alglamamay yelediler. Ne var ki, 16. yzyln son eyreine girerken Osmanl mparatorluu Bat'dan kaynaklanan ve byk Fiyat Devrimi denen enflasyonist hareketin dalgasna yakaland ve bu tarihten itibaren Osmanl'nn parasal ve mali dengeleri bozuldu. Artk Osmanl mali tarihinde yeni bir dnem balyordu. Bu dnemde Hazine-i Amire'nin yllk "bte"leri ak vermeye balyor ve defterdarlar giderek bu aklar kapatmakta zorlanyordu. Bu zorlu sre, dnemsel ini klarla daha sonraki yzyllarda da devam etti. Kronik bte aklaryla karlaan ve asker maalarnn denmesinde zorlanan defterdarlar, nce kendilerince baz parasal ve mali nlemler almaya altlar. Ancak btn bu gibi nlemler yapsal bir deiiklik getirmedii iin sorunlarn kkten zmn salayamad. Artk defterdarlarn sarayn kapsn almaktan baka areleri kalmamt. yle yaptlar ve sultandan yardm istediler. te bu noktada padiahlarn tutumu ilgintir: Padiahlar gerekli parasal yardmda bulundular ama hem bunu adeta istemeye istemeye yaptlar, para isteyen defterdarlar azarlayarak Hazine'nin daha iyi idare edilmesini ve bu gibi bavurularn tekerrr etmemesini istediler, hem de verilen paralarn bor olduunun altn izdiler. Vakanvis tarihlerinin sayfalarna ve baz ariv belgelerine yansyan bu gibi olaylar sultanlarn defterdarlara kesenin azn amada fevkalade ne-kes davrandklarn ortaya koymaktadr. Ksacas sultanlar, en hayati zamanlarda ve konularda bile kendi kiisel servetlerini korumay ve hi olmazsa onu azaltmamay bilinli bir politika olarak srdrdler. nk biliyorlard ki padiahlk stats iinde gl bir iktidarn devam edebilmesi iin gl bir i hazinenin varl da arttr. Sultanlarn Mali Gcn Pekitiren ve Gvence Altna Alan Mekanizmalar Sultanlarn elindeki bu byk mali g, ann deer yarglar ve hukuk sistematii ierisinde merulatrlm ve bunun yan sra bu gc gvenceye alacak mekanizmalar da kurulmutu. rnein daha nce deinilen tmar rejimi, tara kaynaklarn yerel glere tahsis etmekle bu mekanizmann nemli ayaklarndan birini oluturmaktayd. Bylece merkezle tara arasnda mali ve askeri nitelikli zahiri bir denge kurulmu ama sultan gerek Kapkulu Ocaklar ve gerekse Hazine'nin varl sayesinde bu dengeyi her an kendi lehine iletecek bir arl da elinde tutmutu. Burada Hazine'nin nemi ve rol aktr. Kapkullarna gelince: Bunlar saltanat koruyan ve devamn salayan en nemli kurumlardan biriydi. Devirme kkenli olan kullar imparatorluun en gzetilen kesimiydi. Kendilerine maa deniyor, ellerine silah veriliyordu. Bazlar ise st dzey ynetici olarak devlete hizmet ediyordu. Ama kkenleri nedeniyle kul aslndan olanlarn padiaha alternatif olmalar mmkn deildi. te yandan msadere uygulamas kul aslndan olan zengin paalarn servetlerini trplyor ve bu kaynaklarn

yeniden i hazineye aktarlmasna olanak veriyordu. Msadereden elde edilen gelirlerin sultanlarca yeni gzdelere aktarlmasyla sistemin yeniden retimi de mmkn olmaktayd. Gerek dorudan padiahn ve gerekse hanedan mensuplarnn kiisel servetlerinin merulatrlp korunmasn salayan bir dier mekanizma da vakflard. Bilindii zere imparatorlukta en nemli vakf grubunu selatin evkaf (sultan vakflar) oluturmaktayd. Bu vakflar sayesinde cami, medrese, han, hamam, kervansaray, imarethane, hastane vs gibi kamusal nitelikli birok eser yaratlmakta ve bylece o dnemin, mali anlay gerei devlet btesinden finanse edilmeyen birok kamu kuruluunun bu yoldan yani padiah ve yaknlarnn kiisel servetleri sayesinde yaplmas salanmaktayd. Bu eserler yaratlrken vakf sahibi asndan belki temel amacn znde yine kiisel nitelikli bir saik (dinsel inan ve duygularn tatmini) yatmaktayd ama bu eserlerin ortaya kmas kamusal bir ihtiyaca cevap veriyor ve bylece servetlerin merulatnlmasnda da bu mekanizma nemli bir ilev gryordu. Burada belki temliklere de deinmek yerinde olur. Bilindii zere temlik sultanlarn baz arazileri zel kimselere mlk olarak vermesidir. Byle bir ilem aslnda miri arazi rejiminin ruh ve kurallarna aykrdr, ancak temliklerin de byle bir yaplanmada nemli bir ilevi olduunu grmek gerekir. yle ki: Temlikler sultanlarn kullarna bir ihsan arac olarak hem bir g gstergesi, hem de baz g odaklarn tatmin edip yattracak bir kaynak aktarmdr. Her yeni sultan selefinin bu gibi tasarruflarn tanmayp geri alma hakkn elinde tutmutur. Ne var ki vakf kurumu burada temliklerden nasiplenenlerin imdadna yetimi ve onlar bu sahalar vakfa dntrerek bir dokunulmazlk zrhnn arkasna saklanmlardr. Bu yoldan oluan vakf eserlerden de, aynen sultan vakflarnda olduu gibi, toplumun dolayl da olsa bir yarar salad sylenebilir. ktidara Ortaklk Srecinin Balamas ve lk Sonular Hazine'yi merkez alarak yazlacak bir Osmanl Tarihi'nin ok anlaml ve berrak sonular ortaya koyaca aka grlmektedir. Bu hazinenin zayflamas ve daralmas, Osmanl'da iktidarn nitelii ve deiimi hakknda da nemli ipular verecektir. Aslnda Osmanl hanedannn serveni ile Bat'daki benzerleri arasnda nemli farklar olmad da grlr. Nitekim, rnein 1648 ngiliz Devrimi veya 1789 Fransz Devrimi acaba sadece krallarn siyasal gcnn snrlanmas olayndan m ibarettir, yoksa bunun arkasnda krallarn mali olanaklaryla ilgili baka bir sre de mi vardr? Osmanl Devleti'nde padiah hazinesinin miri hazine lehine daralarak klmesi ve zayflamas 17. yzyldan balayarak Tanzimat'a kadar (1839) uzanan geni bir zaman dilimine yaylr. Bu srecin balarnda sultanlarn miri hazineye destek ve katklar hep geici gibi yorumlanm ama sonu gelmeyen mali krizler nedeniyle sultanlarn fedakarlklar daimi ve geri dnlmez bir nitelik kazanr olmutur. Buna en gzel rneklerden biri Msr irsaliyesi denen Msr eyaleti geliridir. Nitekim aslnda Enderun'a gnderilen bu gelir, mali krizler nedeniyle hep miri hazine kalemleri arasna katlr olmutur. Msadere gelirlerinin de defterdarlarn emrine tahsis edilerek maa demelerindeki eksikleri tamamlamada kullanldklarn grmekteyiz. Sava dnemlerinde ise sultanlarn miri hazineye katk ve yardmlar daha da zorunlu bir hal almtr. Hatta byle dnemlerde imdadiyye adl zel vergiler toplanm ve liste balarna valide sultan, kzkardeler vs gibi hanedan mensuplar da dahil edilmitir. En sonunda, 18. yzyln ikinci yarsndan sonra, vakflardan salanan kaynaklarn bile devlet giderleri iin kullanlmasn salayan mali/ hukuki mekanizmalar bulunmutur. 19. yzyl geldiinde, geride braklan olumsuz yllara ramen Hazine yine de olduka byk olmalyd. Ancak, bu yeni dnemde lke kaynaklarnn yeniden deerlendirilip blmne gidilirken, artk hanedann deil de mirinin gzetildii de bir gerektir. Nitekim Selim III ile birlikte yeni merkezi devlet hazineleri ortaya km ve bylece bunlara aktarlan yeni kaynaklarla mirinin toplam iindeki pay nisbi olarak artmtr. hazine olanaklarnn devlet hazinesine aktarlmasnda en byk fedakrl yapanlardan biri de Mahmud II dir. Bu padiah Asakir-i Mansure adl yeni ve byk bir ordu kurulurken, bu ordunun finansmanyla ilgilenecek

olan Mansure Hazinesi iin kendi cebinden alacak derecede byk meblalar aktarm, ancak bunu yapmadan nce hem defalarca defterdarn kendisine yalvarmas gerekmi hem de "bende de yok" gibi cevaplar vermitir. Bu olay, zayflam haliyle bile, sultanlarn ne kadar byk bir kiisel mali gc kendi ellerinde tuttuklarnn gstergesidir. Bata da sylediimiz gibi bu mali g siyasal gcn de en nemli dayanan oluturmaktayd. Bu mali gcn trplenmesi sultanlarn siyasal yetkilerinde de erozyona yol aacaktr. Tanzimat'tan Sonraki Yeni Dnem Tanzimat'n ilan ile birlikte Osmanl'nn hem mali hem de siyasal tarihinde yeni bir dnem balamtr. Zira Tanzimat srasnda devlet yeniden yaplanrken, sultanlarn mali olanaklar daraltlm, buna karlk devletin merkezi hazinesi bymtr. Bu dnemde artk sultanlar ve bu arada hanedan mensuplar merkezi devlet btesinden maa alan grevliler haline dnmlerdir. Tabii bu yeni gelime, sultanlarn birden her trl birikimlerinin ve zel mlklerinin tkendii ve sfrland eklinde anlalmamaldr. Ancak Tanzimat sonrasnda artk eski Hazine yoktur. Tanzimat sonras dnem geleneksel yapnn tasfiye edilerek modern devlete geii ifade eden bir sancl sretir. Bu srete hanedan nemsizleirken merkezi devletin ve genileyen brokrasinin temsilcisi halinde Bab- Ali ne kmtr. Artk iktidarda sultanlar deil Bab- Ali vardr. Tanzimat dneminin devleti, paradoksal biimde, aslnda Kanuni dneminin devletinden daha gldr. Buna karn 16. yzyln sultanlar Tanzimat sultanlarndan hem daha zengin hem daha muktedirdirler.