II.

Merutiyet'in Yakn Tarihimizdeki Yeri: Sorgulamalar

Prof. Dr. Taner Timur 17 Kasm 2007
http://www.obarsiv.com/cagdas_turkiye_seminerleri_0708.html

Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nde yaplan konuma metni, aratrmaclarn kiisel kullanmlar iin web sayfamza konulmaktadr. Bu konuma metinleri, ticari amalarla oaltlp datlamaz veya Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nin izni olmakszn baka kurumlara ait web sitelerinde veya veritabanlarnda yer alamaz.

II. Merutiyet'in Yakn Tarihimizdeki Yeri: Sorgulamalar Taner Timur 23 Temmuz 1908de Hrriyetin lan Abdlhamid despotizmine ynelik bir tepkinin sonucuydu; fakat bu tepki sadece i kaynaklardan deil, Abdlhamidin d politikasyla ilgili rahatszlklardan da kaynaklanyordu. Abdlhamid dnemi ok uzun bir dnemdir ve ben bu dnemi ikiye ayryorum: Abdlhamidin Sultan olmasndan 1890a kadar olan dnem ve 1890dan sonras. 1890n nemi Osmanl Devletinin dnda, Almanyada II. Wilhelmin Bismarck iten uzaklatrmas ve d politikada daha atak bir politikaya gemesine dayaldr. 1890dan bir sene nce II. Wilhelm stanbulu ziyaret etmi, ok byk merasimlerle karlanmt. Bismarckn iten uzaklatrldktan sonra yazd anlarda Wilhelm, kinayeli bir ekilde bana darda hep senden bahsediliyor, hep senin adn duydum dedi eklinde bir cmle yer alr. Gerekten de o tarihe kadar Alman d politikasna damgasn vuran ahsiyet Bismarck idi. Bismarckn btn politikas Avrupada dengeyi salamak ve bunun iin de AlsaceLorrainei geri almak iin intikamc bir politika gden Franszlarla Ruslarn ittifakn nlemekti; fakat o gittikten sonra II. Wilhelm ayn dikkatle davranmayp evresinin de etkisiyle daha atak bir politikaya girdi. Bismarckn iten uzaklatrlma dnemi, Osmanl

Devletinde rejimin baskc olduu, nemli ayaklanmalarn kt (1894-1895) yllara denk dyordu. Burada unu eklemek gerek: Bismarck gittikten sonra II. Wilhelm yle bir politika izledi ki, korktuu Fransa-Rusya birlemesi 1894te gerekleti ve Fransa, Rusyaya stanbulun verilmesi vaadinde bulundu. Birinci Dnya Savann temel antlamalarndan biri olan bu anlama savaa kadar gizli kald. Bu nedenle 1890dan sonra gelinen dnemde Bismarck Rusyay gcendirmemek iin Osmanl Devletine daima biraz mesafeli davranyordu. Fakat II. Wilhelm bu mesafeyi korumad ve 1889dan itibaren, zellikle Osmanllarn byk bir silah pazarna dnmeye balamasyla Almanc bir politika Osmanl Devletine egemen olmaya balad. Oysa XX. yzyl, koloniyal ve emperyal gelimelere kar demokratik devrimci hareketlerle balad. Dnya, 1905te Rusyada Dumann almas, 1906da randa, 1908de bizde anayasann yrrle girmesi gibi devrimci hareketlere tank oldu. 1917de Rus Devrimini yapanlar, Lenin ve Troki, zellikle Troki Trkiyedeki 1908 devriminin 1905 Rus Devriminden etkilendiini sylemi olsa da iki olay arasnda dorudan bir iliki kurmak zordur. En ok zerinde durulan olaylarda biri de Revalde (imdi ki Estonyann bakenti, Talin) ngiliz Kral VII. Edward ile ar II. Nikolayn grmeleri idi. Burada ele aldklar Makedonya sorunu, Trkiyeyi de ilgilendiren bir konuydu ve gizlice tartlyordu. 1908in Mays aynda yaplan grmeler, o srada en uyank evreler arasnda olan Selanik evrelerine Osmanl Devletinin paylalmas grmeleri olarak yansd ve bu da zgrlk gleri harekete geiren nemli bir faktr oldu. 1908 devriminde Alman etkileri Talat Paann anlarnda da dolayl yolla ifade edilmitir. Talat Paa Gurbet anlarnda unu sylyordu: Alman mparatoru Wilhelm bize de hep Meclise gidin, hrriyeti ilan edin diye bask yapyordu. Bunu bir trl anlayamyordum, nk Wilhelm kendi lkesinde bunu yapmyor, bize yaptrmaya alyordu. Sonradan anladm ki Envere de sylemi. Almanya orduda kuvvetliydi; buna mukabil Fransa ve Anglo-Sakson kltr sivil elitler zerindeydi. Oysa Abdlhamidi devirecek, hrriyeti getirecek olan gler askerlerdi. Yani II. Wilhelm, askerlerin n plana kmas iin bir tala iki ku vuruyor, zgrlk kavgas senaryosu ile kendine yakn gleri iktidara getiriyordu. Enverden bunu duyunca meseleyi anladm. diyen Talat Paa bir analiz yapp durumu kavrayacana bunu bir istihbarat meselesi olarak gryordu. 2

Osmanllar korkutan gncel d sorun ise Makedonya konusundaki d basklar idi. O tarihlerde Reval konumasyla ilgili unu ekleyeyim: XIX. yzylda Dou sorunu konusunda en dikkate deer almalardan biri, M.S. Andersonn Dou Sorunu adl kitabdr. Kitaptan u cmleleri aynen okumak isterim: Pratik sonular ne kadar az olursa olsun, yabanclarn srekli Makedonyaya mdahele etmesi, 1908 ylnda byk bir ksm orduda grevli olduka nemli sayda vatanperver Trk dehete ve fkeye bomutu. Msr gibi bir eyaletin de fiilen kaybedilmesi tehdidiyle kar karya kalan Trkler, rejimin kokumuluu ile olduu kadar artk grnr hale gelen zayfl ile de birok kiinin nefretini kazanan sultan devirmeye giderek daha hazr bir hale geliyorlard. Bu eserden okuduum cmleler asker-sivil aydn zmrelerde doan nefreti bence gayet gzel ifade ediyor. 1908i douran toplumsal nedenler neydi? Tabii burada Jn-Trklerin sosyal kkenlerinden sz etmek gerekiyor. ttihatlarn bizim hl asker-sivil aydnlar ya da zinde kuvvetler dediimiz, o zamann koullar ierisinde Tbbiye, Harbiye, Mlkiye ve bir lde de medrese rencilerinden, devlet kalemlerinde bulunan insanlardan ve orta snf halk kesimlerinden oluan bir gc vard. O devri benden ok daha fazla incelemi, bu konuda gzel bir alma yapm Feroz Ahmadn nasl konuyu nasl yorumladn kendi cmleleriyle aktarmak istiyorum; yazar Jn Trklerin toplumsal kkenini yle ifade ediyor: Gen Osmanllar (Jn Trkler) daha nceki neslin, devlet messesinin rnleri olmalarna karlk, yeni kurulan devlet okullarndaki mderrisler, Bat hukuku okumu avukatlar, gazeteciler, kk memurlar, brokratlar ve Batl anlaya uygun harp okullarndaki ikinci derecedeki grevliler gibi yeni domakta olan meslek snflarna mensuptular. ou devlet okullarnda okumu ve tahsilini tamamlamamtr, iyi tahsil grm olanlarn ise devlet idaresi konusunda tecrbeleri yoktur. Bugn de, Trkiyenin sosyal transformasyonu ok radikal olmad iin, asker-sivil aydnlar eklinde isimlendirdiimiz kategori iktidara etkisini srdrr. Bu kategoriyi zaten o dnemin aydnlar da byk lde ortaya koymulard. Osmanl Devletinde kapitalizm gelimedii iin sosyalist dncelerin gelitii de pek sylenemez; zaten ii snf da gelimemiti. Marksizmin, maddecilii nedeniyle Osmanl Devletinde hibir uygulama alan olmadn dnen aydnlar vard. Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Sait Halim Paa gibi n planda gelen baz kiiler, Marksizm ciddi birey, Batda snflar var, oras iin geerlidir, ama bizde... diye baladklar analizlerinde, burjuvazinin yerini asker-sivil aydnlarn 3

tutaca ve bunun da sosyal anlamda daha demokratik bir toplum yaps kurmakta nc rol oynayaca eklinde yorumlar yapyorlard. Abdlhamid dnemi gibi, II. Merutiyeti de iki dneme ayrmamz ve 1912 sopal seimleri, parlamentonun feshi ve 1913 Babali Basknndan sonraki yllar (1913-1918) ayr bir dnem olarak incelememiz gerekiyor. Bu dnem i siyasette bask ve sava enflasyonuyla yk halkn srtna yklenen bir iktisat politikas izlemitir. Gerekten de, daha nceki iktisat politikalarnn beklenen sonular vermemesi nedeniyle kalknmay salamak iin ttihat yneticiler, tccarlardan, yksek brokratlardan ve esnaf kesimlerinden bir burjuvazi yaratmak iin birok giriimde bulundular. 1912den sonra uygulanan devleti, fakat ok da rasyonel olmayan ve 1914ten sonra sava ekonomisiyle beslenen, ayrca adam kayrma ve dpedz ihtikar gibi yntemleri de kullanan giriimlerin, zlenen ulusal burjuvaziyi yaratmakta pek de baarl olmad aktr. Btn bunlar ksa zamanda geni halk kesimlerinde byk skntlar yaratt ve Abdlhamide muhalefet eden gler bu kez ttihatlara cephe ald. Burada bir parantez aarak belirtelim ki bizim tarihimizde sk sk yinelenen bir senaryonun kkeni Jn Trklerin bu uygulamalarna kadar uzanr. ttihatlar harp zenginlerine kar ihtikr ile sava ad altnda kavga vermilerdi; 1950lerde ise Menderes yeni enflasyon zenginlerini yine ihtikrla suluyor ve muhtekirlerle kar Milli Korunma Kanununu uyguluyordu. Otuz yl sonra da, zal dneminde, kreselleme zenginleri ortaya kt; banker krizi, hayali ihracat gibi vurgunlarla yarg organlar savamak zorunda kald. Zafer Toprak Merutiyet dneminin iktisat politikasyla ilgili deerli almasnda o dnem sava zenginlerinin servetlerinin byk lde israf, lks harcamalar vb. sonucu heba olduunu gstermitir. Merutiyet dnemin en olumlu taraf kltrel alanda aranmaldr. zellikle Abdlhamidin son dneminde hafiyecilik, jurnalcilik, sansrl basn, siyasal cinayetler gibi olgular altnda bunalm bir toplumda 1908den sonra mthi bir kltrel mayalanmaya tank oluyoruz. Bu yllarda slamc, milliyeti ve garp aratrmalarn yan sra eitimle, din ve laiklik ilikileriyle ilgili son derece zengin, birou bugn iin de geerli, almam fikir tartmalar yaplmtr.

Olaya kltrel adan baknca nce unu sylemek gerek: Btn kltrel tartmalara damgasn vuran ey, bence, kkeni belki daha nceye giden, fakat 1908den sonra su yzne kan kimlik deiimi, slamc kimlikten ulusal kimlie gei abalaryd. Bu doal olarak kolay olmad. Milliyetiliin ve ulusal bilincin douu hilafete ve dine kar deildi. Bir ara dinsiz diye itham edilmi olan Ziya Gkalpin genleri eitmek, yetitirmek, onlara ulusal bir kimlik sunmak amacyla yazd iirlerde, bugnk laiklik anlaymza ok ters gelecek dinci telkinler vard: rnein Gkalpin ocuklar iin yazd lahi balkl iirde Yoldamz insan olsun, amin / Rehberimiz Kuran olsun, amin dizeleri yer alyordu. Devlet balkl iirinde de, Kuran diyor ki eyleyiniz itaat/ Hakka, sonra Peygambere, Devlete/ Vicdanmn btn hissi sadakat; Kanunlara, Hadis ile Ayete/ dizelerini okuyorduk.

Ziya Gkalp tabii ki bunlardan ibaret deildir; kendisi eitim, laiklik, niversitede bilim zerklii konularnda ok nemli ve deerli dnceler ileri srmtr. Fakat o zaman doan en etnik arayl Trklk akmlar da dinden kopmu deildi. Ne var ki milliyetilik akmnda Gkalpin hretinde, ttihat ve Terakki ile organik balar dolaysyla ar basan bir taraf vard. Buna, aznlkta kalm baz milliyeti gr, ulusal anlay savunucularn da eklemek gerekir. Bunlardan biri, aslnda ok sevilen ve nemli bir hikyeci olan mer Seyfettindir. Subay kkenli, savaa katlm biri olan, kuvvetli milliyeti duygular tayan mer Seyfettinin milliyetilii Ziya Gkalpi ttihat milliyetilikten ok farklyd; Balkan lkelerini, hatta Balkan komitacln model alan, marur, emperyal bir milliyetilik deildi. Yazar hikyelerinde ulusal grlerini ifade ediyor, Balkan komitaclarnn yaratt ironik sorunlar anlatyorsa da Ezmeyen ezilir gibi bir forml ne sryor, Biz emperyal deiliz, artk bu hayalleri brakalm; biz de Bulgarlar, Rumenler, Trkler, Srplar gibi halklardan biriyiz diyor, Efruz Beyde ttihatlarn bbrlenmeleri, kendi kendilerini yceltmeleriyle alay ediyordu. Gzlemci olarak geriye bakarsak, kendisi deil eserleri etkili olmu bir insann farkl bir milliyetilik ileri srm olduunu gzden uzak tutamayz. mer Seyfettinin iktisatla ilgili imzasz yazlm ok ciddi grleri vardr; bunlardan birini de Zafer Toprak yazm olduu bir kitapta yaymlad. Benim zerinde daha ok durduum, kltrel kimlik anlamndaki araylardr.

Tabii bir de dinci, slamc akmlar vard ve o dnemde laiklik konusu, din ve felsefe ilikileri ok ciddi bir dzeyde tartlyordu. rnein Filibeli Ahmet Hilmi Efendi Amak- Hayal adl romannda filozoflukla ve gereklerle delilik arasndaki ilikileri konu ediyor; farkl bir terminolojiyle M. Foucaultnunnun problematiini ele alyordu. Galatasaray mezunu olan, Bat kltrn iyi bilen bir yazar olan ehbenderzade, dncesiyle, ok ada bir sorunu inceliyordu; ayn zamanda dindar ve muhafazakrd. smail Hakk zmirli ise, Kelam ilmi ile Osmanllarda din ve felsefe ilikilerini din lehine zm, yani felsefeyi dinin emrine sokmu akma kar, Yeni lm-i Kelam adl bir kitap yazmt. Bu kitapta da felsefe zgr bir alan olarak ele alnmyordu; ama, zmirliolu Yeni Kelam fikrinin de anlatt gibi, felsefenin zgr tartma snrlarn geniletme abas iindeydi. O yllarda baka bir rnek, daha sonra Zulmetten Nura bal altnda toplayaca makaleleri yazan emsettin Gnaltaydr. Cumhuriyet Halk Partisinin son babakan olan ve din dersini okullarda semeli ders olarak koyduu iin kimilerinin hi affedemedii Gnaltay, o srada ayn sorunlar ok ciddi bir ekilde tartan bir insandr. Dinci taraf daha ar basan Mehmet Akif ise airdi, edebiyatyd, ama din bilgisi de geniti ve Safahattaki bir irinde Asrn idrakine syletmeliyiz slam! diyordu. Bunlarn dnda eitim konusunda Muallim Cevdet, zamann en aydn bir eitimcisi olan Sat Efendi de saylabilir. Ancak Sat Efendi, Gkalpin kendisine Sen Arapsn deyiini rklk olarak alglam, alnm ve Osmanl Devletini terk etmiti. Emrullah Efendi, Sat Efendi, Muallim Cevdet eitim, skolastik, din ve laiklik konusunda bugn iin de, zellikle Tanzimat eletirilerinde veya deerlendirmelerinde ciddi olarak izlenecek dndrc fikirlere sahiptiler. Bence bunlar 1908 devriminin en nemli rnlerine baz rneklerdir. Ne var ki kltrel mayalanma siyasal bir harekete dnmemi, mevcut siyasal hareket de ok dar, giderek daha kk gruplarn tekeline ekilerek ve zgrlk snrlar da gitgide daraltlarak Trkiyeyi sava yllarna gtrmtr. 1912den sonraki gelimeler hem iktisat politikas, hem de Balkan Savalarnn ve daha sonra Trkiyenin de dnda birok sebeple Dnya Savann kmasyla somutlat. 19141918 aras apayr bir dnem oldu ve Osmanl Devletinde savatan yana olanlarn kaarak memleketi terk ettii ok uursuz bir bitile bu hareket sona erdi. Biliyorsunuz, Osmanl I. Dnya Savana girmeli miydi, girmemeli miydi? eklinde bir tartma vard; imparatorluk 6

gizli anlamalarda zaten paylalmt, bir anlamda kanlmaz olarak savan konusuydu. Fakat savaa girmek kadar savan ynetilmesi de nemlidir ve ou kez zerinde durulmayan bu nokta, ttihat dar kadronun, Alman komutas altnda emperyal hedefler gtmek ve mevcut imparatorluu daha da geniletmek gibi hayaller peinde kotuunu somut bir biimde ortaya koyuyor. Mustafa Kemal Kurtulu Savann balarnda Bizim milliyetperverliimiz herhalde hodbinane ve marurane bir milliyetperverlik deildir diyordu. Hodbinane egoiste bakalarn kmseyen, marurane de kendini beenen, kibirli anlamna gelir ki bu iki sfat kanaatimce ok dikkatle seilmiti. Atatrk Kurtulu Savann banda her eyden nce bu bakla ttihatlara kar mesafesini ald; nk artk btn kartlar deimi, konjonktr tamamen farkllamt. Dikkat ederseniz, savaa Biz emperyal bir devlet deiliz, biz hayatn ve istiklalini kurtarmak isteyen zavall bir halkz diye balanmt; dayanaklar da ister istemez hodbinane ve marurane milliyetilie kar olacakt. 1908de balayan Hrriyetin lan kendi yneticilerinin bile bir ksmnn farkna varmad, bilemedii bir sava ilanyla devam etti ve 1918de silah braklmasyla bitti. Yeni devlet giriimi iin btn yurtseverler dnmeye balad. Bugn, yz sene sonra, bu srece bakarken burada ksmen anlatmaya altm, tarihimizin ok olumlu ynlerini ifade eden fikir mayalanmalarna, kltrel araylara, kimlik sorgulamalarna yol aan bir on sene gryoruz. Bu on sene sonunda btn imparatorluklar kt. Trkler bandan itibaren daha gereki bir ekilde harekete geebilselerdi kukusuz ok daha iyi olurdu; ama tarihte bunlar sonradan dile getirilmi birtakm temenniler olarak kalyor. Benim grebildiim kadaryla, gereki olabilmek bugn de kltrel ve siyasal hayatmzda en ihtiya duyduumuz nitelik olarak kalyor.