stanbulda Mziin Deiimi, Deiimin Mzii Gnl Paac 11 Haziran 2008

http://www.obarsiv.com/e_voyvoda_0708.html Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nde yaplan konuma metni, aratrmaclarn kiisel kullanmlar iin web sayfamza konulmaktadr. Bu konuma metinleri, ticari amalarla oaltlp datlamaz veya Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nin izni olmakszn baka kurumlara ait web sitelerinde veya veritabanlarnda yer alamaz.

stanbulda Mziin Deiimi, Deiimin Mzii Gnl Paac stanbulun temelinde yer alan, ehrin mimarisi ve doas kadar nemli olan, bunlarn zerini kaplayan bir mzik boyutundan bahsetmek gerekir. Klasik mzikten bahsettiimizde yerli yerinde kullanlmas gereken, kendine zg birtakm kavramlar sz konusudur. Genelde mziklerin bir melodik, bir de ritmik boyutu, zelde Osmanl mziinin bunlardan hareketle zaman iinde oluan formlar vardr. Makam dediimiz , ksaca seslerin birbirine kar ilikilerinin zaman iinde dzenlenerek kulakta alkanlk dourmasdr. Usul dediimiz ise ritmik kalplardr, eserde eer sz varsa onlarla birleerek bir baka iitsel tekrar ve zenginlik yaratrlar. Rahatlkla sylenebilir ki, klasik Trk musikisi poliritmik bir mziktir: Ritmin kendi iindeki blnmeleri, szlerin vezin dediimiz kendi kalplar, bunlarn birbiriyle uyumu ve ritim aletlerinin bu iin iinde kendi tnlaryla varl nemli unsurlardr. Seslerin harfleri notalar, Osmanl mziinin yapsndan dolay bizim kltrmze ge girmitir. Aslnda ebced dediimiz, saysal karlklar olan Arap harflerinden hareket eden bir forml sz konusu olmakla birlikte, eitli nedenlerle yaygnlaamamtr. Bu mzii yazabilmek iin farkl nota denemelerine giriilmitir; bu gerekten uzun ve biraz da kark bir sretir. Ustadan raa nakledilen, dinledike ve o icraya katldka hem yorumcu baznda hem de dinleyici asndan deiebilen, bir anlamda mulak ama bir anlamda da kolektif hafza rn olan bir toplam sz konusudur. stanbul bu adan zaman iinde kendi 1

iindeki nfus ve kltrel zenginlikleri de bu iin iine katan bir kent merkezidir; uzun yllar imparatorluun bakenti olmas nemli bir birikimi yaratmas sonucunu getirmitir. Osmanlya hem 17. yzyln banda hem de o yzyln ortalarndan itibaren iki Batl katlmtr: Ali Ufk Bey ve Kantemirolu. Birincisi Polonyal, ikincisi Romanyaldr. Ali Ufk Bey saraya gelmi, IV. Mehmede tercmanlk yapm, musiki renmi, santur alm ve Santuri Ali Ufk olarak anlmaya balamtr. Dnemindeki saray hatralarn ve musiki etkinliklerini yazm, daha folklorik yapda olan eserler ounlukta olmak zere yzlerce eseri yazma halinde brakmtr. Ondan bir sre sonra, ayn zamanda bir tarihi de olan Kantemirolu gelir; Osmanl topraklarna iki kere gelip gitmi, burada yirmi yl kadar kalm ve bir notasyon sistemi, harf notas icat ederek bununla 350 kadar eseri kaydetmi, ayrca Osmanl mziinin perdelerini, makamlarn, usllerini anlatt bir nazariyat blmyle birlikte klliyatl bir eser vcuda getirmitir. Bu musikinin notaya yazlmas ok da nemli deildir; nk zaten bire bir notaya da geirilemez; arada deien sesler, deien makam anlaylar vardr. Dolaysyla sesin kaydedilebilmesinden, yani gramofonun icadndan, 19. yzyln sonlar civarndan itibaren -rnein o dnemdeki pesendide makam anlayn Tanburi Cemil Beyin pesendide taksiminden duyma imknna sahip olabildikten sonra- daha nesnel tesbitler yapabiliriz. Yani ondan nceki mzik rnekleri kanlmaz olarak deimitir. Oysa ayn konuyu kt zerinden kavramaya altmzda tasavvurumuzu devreye katmak zorundayz, ki o tasavvurlar da birdenbire olumaz; arada edvarlar, teori kitaplar, farkl tanmlar vardr. Dolaysyla bu seslerin kaydedildii sre aslnda mziin kendisi iin, hele byle ifahi bir mzik iin ok nemlidir. Deiimden sz edildiinde mutlaka evre koullarn da gz nne almak gerektiini dnyorum. rnein Bolahenk Nuri Bey Karagmrkte oturur, Tophanedeki grevine gidip gelirken her sabah ve akam yrrm; bu arada perevden balayarak besteleri usulleriyle birlikte hafzasnda tekrarlayarak iselletirdiini belirten bir anektod hatrlyorum. Bu hakikaten iyi bir yntem; ama Bolahenk Nuri Beyin bunu yapt dnemdeki sosyal evre, fiziki ortam, trafik, mimari, grlt, nfus elveriliydi; oysa bugn buna imkn olmadn sylemeye bile gerek yok. Zekizade Ahmet Efendinin mzik kulann mutlak (absolut) olduunu, hassasiyetini anlatmak iin de, Boazdan geen tm vapurlar ddklerinden tanyabilirdi cmlesini okumutum. Bu da kent ve mzik ilikilendirilmesi asndan ilgin bir rnek. Trk mziinin tekniklerinden biri, akp giden zaman iinde belli vurgularn gruplaarak kulakta bir duyum oluturmasdr. ok basitinden, dm tek tek, dm tek tek 2

diye eit erli gruplar tekrar etmek kulakta bir melodi oluturur. Gfteler vezinler yoluyla usllerle rtr. Prozodi denen eyde de klasik mzikte birebir yazl olmasa da akan bir mekanizma mevcuttur. Diyelim Itrnin 17. yzyldaki Cm- llindir senin yine ruy-i enverini, filtn filtn filtn filn vezninde, devr-i kebir usulnde, 28 zamanl bir murabba bestedir. 150 sene kadar sonra Dellalzadenin Snede bir lahza rm eyle gel canm da ayn vezinle, 28 zamanda bir usul devreden byk mzik cmlelerinden oluur. Aradan 100 -150 sene gemi olsa bile gelenek bu kalplar, bu vezinlerle bu usulleri eletirirken belli noktalar belli vurgulara tesadf ettirir. Tabii bunlar tesadfe deil, prozodi denen bilimsel metoda dayaldr; neyin arkasndan hangi vurgunun, usuln hangi blmnn geleceini anlarsnz, ki eski ustalar bunu duyduklar anda anlyor olmalydlar. nk mzik eserlerini duyma yoluyla tevars ediyorlard. Zeka Dede eline bir gfte aldnda Bu hangi usul olur... diye dnp havaya bakarak bestesini yaparm; imdi ise bizim byle bir ansmz yok. Zaten kdn zerinde lleri anlamak iin kk blmlere ayryoruz; klasifikasyonlarmz deiti. Prozodi denen, mzik cmlelerinin vurgularyla veznin vurgularnn eletirilmesi teknii birtakm klasik mimari rneklerle de karlatrlabilir: ller bellidir, akmlar eitlenmemitir. Neyin arkasndan nereye geeceinizi bilirsiniz; hangileri taycdr, hangileri kiritir, hangileri kolondur... Klasik eserde de bu tr tayc unsurlar mevcuttur. Ayn vezinle yazlm arka arkaya drt be eser dinlendiinde, melodinin deformasyonu veya gftenin yanl yerde sylendii anlalabilir. Klasik anlaytan, vurgulardan, boyutlardan, meknlardan gitgide uzaklayoruz. Eski klasik formlar, murabbalar, semailer, perevler artk iitsel hayatmzdan kt. Kk bir ayrnt gibi grnmekle birlikte, bana gre buralardan temelleniyor, toplumsal farkllamann nemli bir ksm. 18. yzyln ortalarnda stanbula gelmi olan bir baka Batl, Charles Fontonun bir gzlemi vardr: Doulular melodilerin zerine dklecekleri kalplar halinde usulleri hazrlamlardr. Bu sayede gftelerle birtakm nazik noktalar bir araya gelir ve tabi, bu ayrntlarn gndelik hayatta yer alyor, sryor olmasna sosyal evre de cevaz vermektedir. Osmanl kltr byle ayrntlardan mteekkildir, aslnda. Bununla birlikte, her ey bu kadar kurall da olmayabilir. Taksim veya gazel dediimiz doalamalar, daha zgr davranabildiimiz daha byk formlar, l says deiebilen, ritim deiiklii yakalayabileceimiz rnekler de vardr. rnein, bir bestekr bir kr bestelemeye niyet etmise istedii yerine terennm koyar, istedii usullere gei yapabilir. rnein Itrnin Neva krn duymusunuzdur; on dakikann zerindedir. Gftesi Farsa olan bu hacimli eser, 3

17. yzyl Osmanl ehir grgsnn, estetiinin esintilerini zamanmza tar. Ondan etkilenen ve bunu kendi zamanna ve sanatna tercme eden Yahya Kemalin dizelerinde de gnmze ular. Mnir Nurettin Beyin icrasndan dinlediimizde, ite bu eser zerinden bir sreklilii yakalama frsat doar. (Mzik...) Hac Faik Beyin Dgah kr da gzel bir rnektir. Eserin banda rahmetli Aka Gndz Kutbayn ksa bir ney taksimi vardr. Ettim bu dgh kr ehibbaya hediyye / Kim dinler ise Faiki yad eylemelidir gibi cmlelerle bestekrn kendi meramn anlatt eser ayn zamanda kr formunu, dgh makamnn inceliklerini, usul gekilerini de iermektedir. zgr bir form olmasna ramen bestekr kendi iinde ok tutarldr ve melodik cmlelerini, eserin blmlerini son derece dzenli bir ema iinde kullanp btnlkl bir eser yaratmtr. Ayn beste formunda ardarda dinlediimiz bu iki klsik eser zerinden tutarl bir deiimi izleme imkn da buluyoruz. Osmanlnn yzn artk iyice Batya dnd, Fransada Fransz Devriminin olduu, Osmanl ordusunun yenilendii, mehterhanenin ilga edildii, Muzka-y Hmayunun kurulduu, Batdan gelen hocalarla mziin dilinin deitii bir dnemde, ark formu ve daha gndelik daha ksa formlar modas yaylmaya balar. Mzik anlayyla birlikte mzik icrasnda da ciddi deiiklikler grlr. Tanburi Cemil Bey o dneme kadar Tanburi Ali Efendilerde,Osman Beylerde grlen klasik tanbur al tarzn farkl melodik istiflerle ve icra biimiyle baka bir yere tar. (Mzik...) ark formu da yeniliin bir paras olur. Hac Arif Bey, evki Bey, Rahmi Bey, daha nce Dede Efendinin kuandan Dellalzadeler akir Aalar batllamayla birlikte mevcudiyetlerini korumakla birlikte gelimelere pek de kar duramazlar. Dede Efendi kr- nevi besteler, semi usul, vals usul girer Osmanlya. Artk mziin dili yava yava deimektedir. Bu arada Bat notas da kullanlmaya balar. Bat notasyla birlikte mzik yaynlar da artar, nota yaynlar balar. Peki Mnir Beyden devam edelim: bu da eski bir gazel. Taksim rneini bir sazda verdik serbest icra olsun diye, bu gazelde de Mnir Bey 20li yalarnda Ey gamze syle zahm dilimden zebanm ol gftesi zerine hicaz makamnda melodik cmleler kuruyor. Bu usulsz icra, biraz nce dinlediimiz eserin yerini tutan bir rnek. Bunun bestekr Mnir Bey olduu iin Rahmi Beyden biraz daha yeni diyebiliriz. (Mzik)Tanburi Cemil Beyin olu Mesut Cemil Bey ile 1920lerde gerekletirdikleri bir kayt (Mzik) evet drt msra tamamlad. Gazel trnn amac bir makamda belirli bir gftenin veya belli szlerin zerine melodik istifler koyarak o makam tanmlamak, zetle ustalk gstermektir. Bugn yaayan, notadan mzik renen, bu makamlar kafasnda srekli yaatan bir sreklilikten gelmeyen bir renciye rnein Mnir Beyin hicaz makamnda bir gazeli gibi gazel okutmak mmkn 4

deildir. Bu bir grg iidir. Mnir Bey 14 yalarnda ark Musiki Cemiyetine girmitir, girdii andan itibaren kafasnda da o sesler vardr, hem yetenei vardr, hem de mzii ustalarndan duyduu ekilde renmitir. Dolaysyla onun gazeli daha sahih ve daha doal ortamnn rndr; bakt evlerin cumbalar, kafesleri, oylumlar namelerinde grlr. Hepimizin kulaklarnda olan bir arks vardr Hac Arif Beyin: Olmaz ila sine-i sad pareme... Gftesi biliyorsunuz Namk Kemalindir. imdi bu eserde Mnir Bey ile Safiye Aylay arka arkaya dinleyerek icrann nasl deitii grlr. (Mzik...) Sesin kaydedilip tekrar dinlenebilmesinin yolu alnca artk icrada deiiklikler balam, plaklar ticari meta olmutur. Hac Arif Beyin, evki Beyin ark formuyla hemhal olduu o dnem, ark formunun ok revata olduu bir dnemdir. Bestecilerin ou bu yolu takip etmilerse de, daha eski tarzda rneklerin n de tam kapal deildir. Nasl Zeki Dede kp sadece klasik eserler yaptysa, bu mziin kendi iinde de bu tip yaklamlara her zaman imkn vardr. 19. yzyla doru zellikle Avrupadan balayan glenen milliyetilik akmlaryla toplumlar halkla doru ynelmi, kk milliyetiliklerle blnmtr. Trkiye Cumhuriyetinde de kltr anlaynn temelini tekil eden, zellikle Ziya Gkalpin tezleri zerine temellenen bir halklk akm belirleyici olmutur. Osmanl kltrde, zellikle mzikte Araptan, Bizanstan, Farstan etkilenmitir. Aslnda bizim halk mziimiz, yre mzikleri daha saftr diye zetlenebilecek bir yaklam. Bata sz ettiim Ali Ufknin derlemelerindeki melodik yaplarda koyu halk mzii olarak grdnz, ama makaml, belki daha naif syleyili gelenein iinden bugnk anlay kadar kopmam olan ok sayda rnek sz konusudur. rnein bir muhayyer murabbasnda Olmasaydm lemde aknla rsva keki / Glmeseydi halime hicrinle d keki / Ben de zlfnden ne mihnet ekticeim bilmeseydim / Bama kkl gibi dseydi bu sevda keki. Gayet anlalr bir Trke kullanmtr. Melodiler daha yalndr, ama muhayyer makamnn da lleri bellidir. Bizim bugn halk mzii-sanat mzii diye ayrp tamamen ayr enstrmanlara, ayr anlaylara, ayr sosyal snflara adeta hapsettiimiz mzik trleri o zaman o kadar ayrm deildir, birbirlerinin iinden gelir. Her ey deiiyor; hayat, vezin, edebi anlay deiiyor, kabul... Ancak bir ekilde iyi rneklerin de duyulabilmesi ve hayatmzn bir yerinde varolmas gerek. Bugn maalesef ne entelektel dzeyde, ne okullarda, ne TRTde byle dil bir varolma ortam mevcut. Hayatmzda estetik olarak iyi dnlm, aya yere iyi basan, klasik gndermeleri olan yksek sanat eserleri daha fazla yer alsa, hayattan daha fazla zevk alacamz dnyorum. Gen nesiller asndan, byle bir mzik karmaasnda bulunmak ansszlk gibi geliyor bana. 5