Osmanl Minyatrlerinde Sava, Kuatma ve kartma Banu Mahir Konusu tarih olan eserlerde yer alan Osmanl minyatrlerinin

byk ounluunun saray trenlerinin yan sra padiahlarn veya komutan olarak grevlendirilen vezirlerin yaptklar savalar, kale ve kent kuatmalarn, Osmanl donanmasnn deniz zerinden yapt kartmalar tasvir ettikleri bilinmektedir. Nakkalar Osmanl ordusunun seferlerini, savalarn, kuatma ve kartmalarn, kimi zaman bizzat kendi gzlemlerine, kimi zaman da resimledikleri el yazmalarnn metinlerine dayanarak canlandrmaya almlardr. Hangi yola bavururlarsa bavursunlar, her zaman kullandklar minyatr geleneinin resim diliyle, tm olaylar gereki bir yaklamla yanstmaya zen gstermilerdir. Bu bakmdan bu konumamda sizlere gstereceim seilmi minyatrler, ayn zamanda nemli grsel belgelerdir. Bilindii gibi, 16. yzyl Osmanl mparatorluunun Douda ve Batda ok sayda sefer, sava, kuatma ve deniz kartmas yapt bir yzyldr. Seferlerin olumlu getirilerinden biri olan devletlerin birbirleriyle yaptklar kltrel alveriler, Osmanl minyatrlerine youn bir ekilde yansmtr. zellikle Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ile Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) dnemlerinde kazanlan zaferlerden sonra o lkelerin sanatlarndan bazlar ve tanabilen sanat eserleri Osmanl Sarayna getirilmitir. Bylelikle, resimli elyazmalarnn hazrland ve tm dekoratif sanatlarn bezeme sluplarnn yaratld, Sarayn himayesindeki sanat atlyesi olan nakkahaneye getirilen yabanc sanatlar, yerli sanatlarla birlikte almlar ve farkl sluplarn sergilendii ok sayda minyatr yaplmtr.

Sava konulu tasvirlerin yer ald ilk eser, kopya tarihi olmayan ancak Kanunnin saltanatnn balarnda 1525 civarnda hazrland sanlan Selimnme (TSMK, H.1597-98) adl eserdir. kri Bitlis tarafndan Trke mesnev tarznda kaleme alnm olan bu eserde Yavuz Sultan Selimin tahta kndan lmne kadar gerekleen nemli olaylar ve kazand zaferler anlatlmtr. Eseri resimleyen nakkan ad bilinmemektedir. Ancak tasviri yapan nakkan resim slubu, 16. yzyln ilk yarsnda Osmanl sarayna Tebrizden getirilen Horasanl nakkalarn tadklar Trkmen ve Timurlu resim sluplarndan kaynaklanan nak tasvir slubununun etkilerini yanstmaktadr Yavuzun, babas II. Bayezid ile orluda yapt ve babasna yenildii sava tasvir eden minyatrde (y.44a) her iki tarafn askerleri yeil bir tepe zerinde karlkl iki grup halinde resmedilmitir. Sa tarafta sava bir araba ierisinden izleyen II. Bayezid ve askerleri, sol taraftaysa elinde kalkanyla yandalarnn banda Yavuz grlr. II. Bayezidin bulunduu arabann nnde yenieriler Yavuzun sayca daha az olan yandalarna doru nian almlardr. Yavuzun ve babas II. Bayezidin tasvirinde dier figrlerden ayrc bir ayrntya yer verilmemitir. Sadece II. Bayezid beyaz sakalldr. Yavuz Sultan Selimin Memluklarla yapt Mercidabk Savann (y.216a) betimlendii bir dier sahnede de her iki ordunun askerleri karlkl konumda yerletirilmitir. Memluk askerleri, kzl renkli balklar ve Osmanllardan farkl dolanm sarklaryla dikkati ekerler. Bunun dnda her iki ordunun askerlerini birbirinden ayrc herhangi bir ayrnt yoktur. lk bakta hepsi birbirine benzeyen askerlerin yzlerini, sadece sakal, byk gibi ufak farkllklar birbirinden ayrr. Mavi renkli tepe sahnenin byk bir blmn kaplar. Gkyznnse sadece kk bir blm altnla boyaldr. Burada bir meydan sava betimlenmi olmasna ramen, olduka pastel tonlarla allm sade bir anlatm sz konusudur. Simetrik bir kurguyla tepenin zerinde yukardan aaya doru sralanan savalar donmu gibidir. Duraanl bozan ve simetrik iki grubu birbirine balayan tek unsur ortada arpan iki askerdir. Mzraklar ve sancaklar tasvirin kurgusunda yatay ve dikeylii salayan unsurlardr. Ayn eserdeki Yavuz Sultan Selim dneminde yaplan savalardan birini tasvir eden bir dier minyatr, Sinan Paann Dlkadirolu Aladdevle ile yapt sava (y.164b) betimler. Eserin metnine gre Yavuz Sultan Selim aldran Savanda kendisine katlmayarak destek vermeyen, savatan sonra da zaferini kutlamayan ve sava esnasnda Osmanl mlkne saldran Dulkadirli Beyini Sinan Paann ynettii bir orduyla ortadan kaldrmak ve topraklarn Osmanl lkesine katmak istemektedir. Tasvirin sol tarafnda tamamen yaya olarak ve ok atar vaziyette Dulkadirli askerleri ve ortalarnda uzun, beyaz sakal ile
2

Aladdevle betimlenmitir. Sa tarafta atl ve daha gsterili giyimli Osmanl askerleri, nde tfekli yenierilerle birlikte resmedilmitir. n planda yerde grlen Dulkadirli askerlerinden birinin dalm cesedi, tasvirin altndaki beyitte son msrada okunan Kan dkldi gvdeden ayrld ba ifadesini grselletirmektedir. Ayn eserden setiimiz bir dier minyatrde, yazar krinin ifadesiyle pek ok zorluktan sonra skederiye limanna ulaan Osmanl donanmas (y.254a) tasvir edilmitir. Gm rengi ve ince fra darbeleriyle ilenerek, balklar ve dalgalaryla resmedilmi denizde Osmanl donanmas ilerinde birer, ikier ve er figrn yer ald kadrga ile temsil edilmitir. Liman kuatan surlar zerinde Osmanl bayraklar yer almaktadr. Surlara alan kap nnde ise Msrn fethini gerekletiren Yavuz Sultan Selim tasvir edilmitir. Ayrca, burlarn gerisinde Osmanl askerinin balar seilir. Osmanl Saraynda 15. yzyldan itibaren Firdevs ehnmesine duyulan ilgi, 16. yzylda Osmanl sultanlarnn tarihlerini Firdevs ehnmesi vezniyle ve Fars dilini iyi bilen bir aire yazdrmalaryla sonulanmtr. Bu durum, Kanun dneminde resm karakter kazanan ehnmecilik grevinin olumasna yol am ve ehnmeci tarafndan yazlan Osmanl tarihleri, dnemin yetenekli nakkalar tarafndan resimlendirilmitir. 16. yzyln ortalarnda Kanun tarafndan Saray ehnmecisi olarak atanan Arif mahlasl Fethullah Arif elebinin yazd be ciltlik ehnme-i li Osman adl eserin Osmannme adn tayan drdnc cildinde (talya, zel koleksiyon) ilgin bir tasvir vardr. Eserde Osman Gaziden Yldrm Bayezide kadar hkm srm padiahlarn saltanat yllarnn nemli olaylar anlatlr. Osmanllarn Aydos Kalesini allarn gsteren bu minyatrde (y.70b), kaleye trmanan kii Gazi Abdurrahmandr. Aydos Kalesinin alnnn Ner Tarihinde de nakledilen hikyesine gre, Aydos tekvurunun sevimli kz bir gece dnde ukura dtn ve kendisini buradan gzel yzl bir gencin kurtardn grerek uyanr. Ryasnda grd gencin hayali gznn nnden gitmez. Birgn hisarn civarna Trkler gelir, kz burtan aa baknca aralarnda dnde grd Abdurrahman tanr, derhal Rumca bir mektup yazar ve bunu taa balayp burtan aaya atar. Mektup Gazi Abdurrahmann nne der. O da bu mektubu Rumca bilen birine okutur. Mektupta tekvurun kz, kaleyi kendilerine alvereceini yazmtr. Vaat edilen vakit gelince Gazi Abdurrahman birka gvenilir adamyla gece yars kaleye gider. Onu bekleyen kz aaya kement sarktarak Abdurrahman yukar eker. Bylelikle Trkler Aydos Kalesini ele geirirler. Yavuz Sultan Selimin Tebrizi aldktan sonra stanbula getirdii Heratl nakkalarn slubuyla yaplm olan bu minyatrde, tekvurun kznn burtan aaya sarktt sana trmanarak yukar kan Gazi Abdurrahman ve kalenin dnda bekleyen adamlar tasvir edilmitir. Heratl
3

nakkalarn Tebriz zerinden stanbula tadklar bu tasvir slubunda, figrler ince, uzun, naif grnmldr. Ular kvrlarak uzayan serviler, dallar saa, sola uzam, kimi zaman servilere dolanm bol iekli aalar, bir ta etrafnda kmelenmi yaprak ve iekler bu tasvir slubunun kalplam doa zellikleridir. Bu olay tasvir etmeye alan nakka, Firdevs ehnmeleri nshalarnda resimlenen nl kahraman Rstemin annesi Rudabe ve babas Zalin bulumas konusunun tasvir kalbn kullanm ve tekvurun kzn kaleden kement yerine san sarktr durumda resmetmitir. Seilen bu rnek, Osmanl nakkalarnca 1545 civarnda ayn slubun sade bir yorumuyla resimlenmi olan erife ait Tercme-i ehnmededir (TSMK, H.1520, y.48b). Arifnin yazd ehnme-i li Osmann, Sleymannme adn tayan beinci cildinde (TSMK, H.1517) Kanun dneminin 1520-58 yllar arasnda yaanan nemli olaylar konu edilmitir. Bu eserde bizzat Kanunnin komuta ettii douya ve batya yaplan seferlerin nemli savalar ve kuatmalar, ad bilinmeyen be ayr nakka tarafndan tasvir edilmitir. Eseri resimlendiren nakkalardan zellikle ikisinin, konumuz olan sava ve kuatma sahnelerini farkl kiisel yorumlaryla yansttklar grlr. Bunlar arasndaki ilk nemli tasvir 25 Austos 1521de yaplan Belgratn kuatlmasn (y.108b-109a) konu alr. Kent kuatma sonucunda 29 Austos 1521de dmtr. ift sayfa halinde kurgulanm olan bu minyatrde, soldaki sayfada padiahn Belgrat dnda kurulmu olan ota- hmayunu grlr. Kar sayfada ise, askerler ve papazlarla dolu kuatma altndaki ehir, kuleleri ve kiliseleriyle birlikte seilmektedir. Kompozisyonun her iki yarsn n plnda akmakta olan Tuna nehri birbirine balar. Kanun sefer tahtna oturmu, ellerini ceplerine sokmu halde heyecanla kuatmann seyrini izlemektedir. Nehrin kysndaysa ellerini nlerinde kavuturmu halde duran vezir, solda iolan, tahtn gerisinde alt Hasodal aa ve ordughn ierisinde baz grevliler kuatmay seyrederler. Bu ift sayfaya yaylan kompozisyon, farkl kiisel sluplaryla eserin resimlenmesinde grev ald belirlenmi ad bilinmeyen be nakkatan en yeteneklisinin elinden kmtr. Sleymannmede bulunan bir dier minyatr, Osmannmeyi de resimlemi olan Horasan kkenli nakkan elinden kmtr ve Rodos Kalesinin kuatlmasn tasvir eder. Be ay kadar sren Rodos kuatmas Kanunnin en zorlu savalarndan biri olmu ve Osmanl ordusu ciddi kayplar vermitir. Bu kritik sava, Sleymannmede ayr tasvirle canlandrlmtr. lk sahne, padiahn 28 Temmuz 1522de Rodosa geliini ve kale kuatmas iin yaplan hazrlklar tasvir eder (y.143a). Arka plnda miferli ve balkl askerlerin koruduu Rodos Kalesi ykselmektedir. Osmanllar kalenin nndeki tepelik arazide toplanarak kuatma harektna balamlardr. Kanun, peykler, solaklar
4

ve Hasodal aalar eliinde at zerinde kalenin olduu mahale gelmi ve siper kazan grevlilere nezaret etmektedir. Siperlerin arkasna yerlemi olan yenieriler tfeklerini atelemeye hazrlanmaktadr. Sa geride sancak ve topuzlaryla svariler bir tepenin arkasna dizilmilerdir. n plnda sultann yedek atlarn gtren grevliler grlmektedir. Rodos Kalesi kuatmasnn bir sonraki aamasn tasvir eden bu minyatr de bir ncekinin kurgusunu izler (y.149a). Ayn nakkan frasndan kmtr. Burada da Kanun askerlerin siper kazlarn seyretmekte, bir grup yenieri kaleyi atee tutmaya devam etmektedir. Bir ikinci grup, kalkanlar ve mzraklaryla arkadalar dtnde hcum etmeye hazr durumda beklemekte, gen bir yenieri arkasndakilere yol gsterirken, kumandanlarn drd kenarda gzlem yapmaktadr. Bu tasvirdeki Rodos Kalesi daha byk ve etkileyici grnmdedir. Rodosun dnn tasvir edildii nc sahnedeki hareket, kompozisyona da yansmtr (y.154b). Tasvirin kompozisyonu diagonal hatlarla belirlenmi farkl alan blmlerinden oluur. n plnda sultan, hizmetindeki solak ve peyklerle evrili olarak, getirilen sava esirlerini izlemektedir. Sava sonucunda uranlm olan ar kayplardan tr yznde kederli bir ifade vardr. Bir st blmde olaylar tartan iki Hasodal aa ile bir grup solak seilir. st ksmda kalenin iinde mcadele devam etmektedir. Arka plndaki tepenin gerisinde Rodosun dmesi sebebiyle alayan, dvnen yedi kadn figr seilir. Bu blmde uuan tyler, bayraklar ve hareket halindeki figrler olayn heyecann yanstrlar. Bu canllk, alt blmdeki padiahn sakinlii ve hznyle tezat oluturur. Sleymannmede tasvir edilen sava sahneleri arasnda kukusuz n grkemlisi Moha Savan canlandran ift sayfaya yaylan tasvirdir. Bu sava ncesinde Osmanl ve Macar ordularnn nc kuvvetleri arasnda bir kapma yaanmtr. Moha ncesi arhaclarn sava olarak tanmlanan bu minyatrde (y.212a) Osmanl delili Sinan ile Macar subay Eugenenin kar karya gelmeleri tasvir edilmitir. Pars postundan yaplm giysisi ve bir ift ku kanadyla talanan iri sorgula ssl balyla bir Osmanl delili olan Sinan, boz bir at zerindedir. Eugene ise zrhl ve miferlidir. Silhlarla donanm olan her iki savann gerisinde er silhl ve zrhl svari yer almtr. Doruk noktasnda biri byk, ikisi kk aacn ve bir su kaynann seildii tepenin sol tarafnda Osmanl, sa tarafndaysa Macar kuvvetlerine mensup askerler mevzilenmitir. n plnda akan nehrin kysnda hayatn kaybetmi Macar askerlerinden ikisi seilir. Eserde Moha Savan (y.219b-220a) resmeden nakkan, Osmanl ve Macar ordularnn Moha Ovasnda 29 Austos 1526da yaptklar ve iki saat
5

ierisinde Macarlarn yenilgisiyle sonulanan sava canlandrrken, Osmanl ordusunun askeri taktiklerini de grselletirmeye alt dikkati eker. Kompozisyonda yer alan aalarla kapl tepelerin arasndan szlerek akan nehirler, su taknlaryla bataklk halini alm olan ovann durumunu grselletiren gelerdir. Zira bu savata ovann bataklk haline gelmi oluu, ar sava giysileriyle kamaya alan Macar askerlerinin ar kayplar vermesine neden olmutur. Sadaki sayfann (y.219b) merkezinde Kanun deerli talarla bezeli koum takmlarna sahip siyah bir atn zerinde resmedilmitir. Etraf solak ve peyklerle evrilidir. Ona elik eden Hasodal aa hemen arkasnda atlar zerindedirler. Bir grup sancaktar, borular fleyen, kslere vuran mehteran, onlar izleyen grubu oluturur. Padiahn nnde bir barikatn gerisine dizilmi olan iki sra yenieri, toplarn namlularn kar sayfada tasvir edilen Macar saflarna doru evirmilerdir. Yenieriler tfeklerini atelemekte veya doldurmaktadrlar. Yenierilerin hemen zerinde gsterilmi at zerindeki kiinin, bu savata sol kanad oluturan Rumeli kuvvetlerini komuta ettii bilinen veziriazam brahim Paa veya sa kanatta savaan Anadolu kuvvetlerinin komutan Behram Paa olmas mmkndr. n plnda akan nehrin kysnda Macar askerlerinin cesetleri ve lm atlar yatmaktadr. Tasvirin dier yarsn oluturan soldaki sayfann (y.220a) kurgusu ise daha hareketlidir ve burada savaan Osmanl ve Macar gleri tasvir edilmitir. Merkezdeki alanda atlar zerinde savaan iki Osmanl askerininse, nc kuvvetleri komuta eden Bali Bey ile Hsrev Bey olmalar mmkndr. Bana byk bir sark sarm olan bey, mzrakl Macar ovalyelerine kar ok ve yayyla, banda mifer olan bey ise grzle savamaktadr. n plnda savalarn arasnda atlarndan dm Macar askerleri seilir. Sol n kenarda bir delil iki Macar askeriyle savamaktadr. Solda ve arka plnda tasvir edilmi olan zrhl ve silahl Macar askerlerinden bazlarnn sava alanna doru, bazlarnnsa geriye doru bakt grlmektedir. Bu ift sayfalk tasvir, biraz nce grm olduumuz Belgrat kuatmas gibi, eserdeki tm ift sayfa kompozisyonlar tasarlayan nakka tarafndan yaplmtr. Sleymannmede Moha Sava sonras yaplan Budapete kuatmasn tasvir eden minyatr (y.282a) ise, yine daha nak slubu kullanan Horasanl nakkaa aittir. Arka planda Habsburglu askerler tarafndan korunan Budapetenin i kalesi betimlenmitir. Merkezde ise d kale gzkmektedir. Osmanllarn atklar ate sonucu bir ksm Habsburglu askerin tepe st, apkalar uuarak kaleden aaya dt izlenmektedir. evredeki Osmanl askerleri de onlar esir almak zere beklemektedir.

Sleymannmedeki, Osmanllarn 1532de Viyanann 90 km gneyinde bulunan Gns Kalesine yaptklar kuatma esnasnda yaplan savan tasviri (y.353a) daha yeniliki bir kurgu sergiler. Kompozisyon burada diagonal bir hatt izleyen byk bir tepe tarafndan ikiye blnmtr. Tepenin gerisinde bayraklarn dalgaland kuleleriyle kale ykselmektedir. Kalenin iindeki burlar ve ou bazilikal plnl olduu anlalan yaplarn arasnda sivil halkn ve miferli askerlerin balar seilir. Yar yarya tepenin arkasna gizlenmi olan zrhl ve miferli Avusturyal asker, kentin nndeki ayrlk arazide devriye gezmektedir. n plnda metinden adnn aknc Turhan Bey olduu anlalan Osmanl askeri hzla gelerek, att kemendiyle kale kumandan Antonu atndan drrken tasvir edilmitir. Dier tasvirlerinde daha ok genimsi veya yatay hatlarla tasvirlerinin alt yaplarn kurgulayan nakka, bu minyatrde kaleyi yerletirii, figrleri arkasna gizledii diagonal tepenin dik iniiyle, greceli bir derinlik hissi yaratmaya almtr. Kanun Sultan Sleymann 1543te Avrupa topraklar zerine kt sefer srasnda yaplm olan Estonibelgrad kuatmasn betimleyen minyatrse (y.459a), Sleymannmede Rodos kuatmasna benzeyen ve nak slubu benimsemi nakkan yapt tasvirlerden bir dieridir. zellikle kalenin ilenii ve tepelerin arkasna toplanm olan Osmanl ordusunun veriliinde byk benzerlikler sz konusudur. Burada da sa alt kede, at zerinde, elinde topuzla, toplara doru iaret eden, Kanun tasvir edilmitir. Osmanl toplar tepenin arkasna sralanmtr. Atlar zerinde drt kumandan hcumu ynetmek iin hazr beklemektedir. st ksmda kalenin ierisinden kamaya alan dman askerleri grlmektedir. Bazlar henz kaleden kmamtr, bazlarysa kendilerini kaleyi eviren ii su dolu hendeklere atm, kyya kmaya almaktadrlar. Kalenin orta avlusu olduu anlalan blmnde iki askerin karlkl konutuklar dikkati eker. Tasvirde dman askerlerinin heyecanyla tezat oluturan Osmanllarn sakinlii grsel adan alglanmaktadr. Sleymannmede bulunan nemli kuatma sahnelerinden bir dieri de 1552 ylnn 28 Hazirannda Transilvanya Seferi kapsamnda Kara Mehmed Paann komutasnda yaplan Temevar kuatmasdr (y.533a). Aslnda bu eserin hazrlanndan bir yl nce tamamlanm olan ve Sleymannme metninin 1551-52 yllar olaylarnn anlatld blm ieren Futuhat- Cemile adl eserde de (TSMK, H.1592) ayn nakka tarafndan Temevar kuatmasnn (y.18b-19a) tasvir edildii grlr. Futuhat- Cemilede Macaristanda Temevar, Pec, Eri ve Lipvann fethi anlatlmtr. Arifiye ait olan eserin metni, Sleymannmede de kullanlmtr. Temevar kuatmas esnasnda Ahmed Paann atnn vurulmasnn ve paann otann tasvir edildii ift sayfaya yaylan bu kompozisyonun sol blm,
7

Sleymannmede yorumlanmtr.

baz

deiikliklerle

nakka

tarafndan

yeniden

Sleymannmeden setiimiz bu kuatma ve sava tasvirlerinde iki ayr nakkan resmettikleri sava veya kuatma sahnelerinde ordunun sava dzenini, yaplan hazrlklar ve savan nemli anlarn farkl kurgular ve anlatm dilleriyle yanstmaya altklarn grdk. Ayn dnemde konusu tarih olan eserlerde fethedilen kale, kent ve limanlarn toporafyasnn yanstlmaya alld zgn bir tasvir tarz daha ortaya kmtr. Toporafik resim gelenei olarak adlandrlan bu tasvir tarz, Osmanl tasvir sanatnda sonraki yllarda da gelitirilmitir. Toporafik resim geleneinin yaratclarndan, Kanun dneminde eserler veren tarihi, matematiki, silahr ve yaratt matrak adl sava oyunu sebebiyle Matrak lakabyla anlan Nasuh adl nakkan tasvirleri arasnda, konumuz asndan nem tayan baz rnekler vardr. rnein, onun yazp resimledii Tarih-i Sultan Bayezid adl eserinde Osmanllarn II. Bayezid dneminde fethettikleri Kili, Akkerman, nebaht, Modon ve Glek kalelerinin tasvirleri, bu yeni tasvir tarzyla yaplmtr. Bu tasvir tarznda fethedilen kalelerin ierisinde yer alan tm yaplar siyah mrekkeple resmedilmi ve figre yer verilmeksizin hafife ak renklerle boyanmtr. Bazlarnda arka planda pembe ve mavi renkle boyanm tepeler grlr. rneklerden birini, bu grdmz ift sayfa zerine tasarlanm olan nebaht tasviri oluturur (TSMK, R.1272, y.21b-22a). Matrak Nasuhun, 1543 ylnda Barbaros Hayreddin Paa komutasndaki Osmanl donanmasnn Fransa kralna yardm amacyla gney Fransa kylarna yapt seferi anlatt Tarih-i Feth-i iklo, Estergon ve stonibelgrad adl eserinde (TSMK, H.1608) de Osmanl donanmasnn girdii liman kentleri ayn tasvir tarzyla resmedilmitir. rnek olarak setiimiz Nis liman tasviri (y.27b28a) bunlardan biridir. Limandaki kale, evler ve Osmanl donanmas bir nceki minyatrde de grm olduumuz, Avrupa portolanlarn andran bir teknikle yanstlmsa da iri ot kmeleri, kk aalar, renkli tepeler ve gmle boyanm deniz, dnemin Osmanl minyatrlerinin manzara anlayn yanstr. 16. yzyln ikinci yarsnda Osmanl nakkahanesinde hazrlanan Osmanl ehnmelerinin resimlendirilmesinde grev alan ve yaratt yeni kurgularn yan sra benimsedii yaln grsel anlatm diliyle Osmanl minyatrnn klsik an ekillendiren nakka ise, stad Osman olmutur. Nakka Osmann keskin gzlemciliiyle yaplm ve Matrak Nasuhun kulland toporafik resim geleneini izleyen bir minyatr, Kanunnin son seferi Sigetvar Seferinin anlatld Nzhet-i Esrrul-ahbr der-sefer-i Sigetvar adl, Ahmed Feridun Paa tarafndan kaleme alnm olan eserde (TSMK,
8

H.1399) bulunur. Minyatrde Sigetvar Kalesinin Osmanl ordusu tarafndan kuatlmas tasvir edilmitir (y.32b-33a). Nakka Osman, bu tasvirinde biri i kale olmak zere drt kaleden oluan Sigetvar Kalesinin etrafnn suyla dolu derin bir hendekle evrili olduunu, kalelerin kprlerle birbirine balandn gstermitir. Kalelerin burlarn ve surlarn ierisindeki yaplar, hendein etrafndaki araziye yerlemi olan Osmanl ordughn, n plndaki padiahn ota- hmayununu ve sa st blmdeki muhtemelen veziriazam Sokollu Mehmed Paaya ait, nnde bir sayeban seilen byk adr ayrntlaryla, ancak farkl bak alar kullanarak yanstmtr. Gerek bu tasvir, gerek nce grdmz Matrak Nasuhun figrsz tasvirleri, Osmanl nakkalarnn yaplan savan vahetinden ok, fethedilen yerlerin toporafyasn tasvir etmeyi yelediklerini gstermektedir. Kanunnin Sigetvar Seferi, ayn yllarda Saray ehnmecisi grevindeki Seyyid Lokman tarafndan yazlan eserlerde de anlatlm ve Nakka Osman ve kaynbiraderi Ali bata olmak zere dnemin yetenekli nakkalar tarafndan resimlendirilmitir. 1579 ylnda yazlan ve Kanunnin saltanatnn son yllarnn konu edildii Tarih-i Sultan Sleyman adl eserde (DCBL, T.413) Sigetvarn dn tasvir eden bu minyatr, ift sayfa (y.93b-94a) halinde tasarlanmtr. Soldaki sayfada Osmanl ordugh ve sa sayfadaysa dm olan Sigetvar Kalesi ile esirlerin otaa getirilii tasvir edilmitir. Sahnenin tamamna bakldnda, nceki dnemin minyatrlerindeki gibi kuma ve zemin bezemelerinin ilenmedii, figrlerin n plna tand sade bir anlatm dilinin kullanlm olduu hemen farkedilir. Bu anlatm dili Nakka Osmana zgdr, Osman bu tasvirinde geni bir gr asyla toporafyay yanstmay ihmal etmemitir. Ayn eserde Sigetvar Seferiyle ilgili bir dier minyatr, Osmanl ordusunun Belgrata dnn betimler. Sigetvar kuatmas esnasnda 7 Eyll 1566da Kanun Sultan Sleyman, otandaki hasta yatanda vefat eder. Padiahn lm sadrazam Sokollu Mehmed Paa tarafndan ordudan, hatta vezirlerden bile gizlenir ve i organlar adrnda yatann bulunduu yere gmlerek cesedi tahnit edilir. Sigetvar Kalesi, onun lmnden bir gn sonra der. Osmanl ordusunun bu zaferden sonra Belgrata dn ise 48 gn srer. Bu sre ierisinde de padiahn lm herkesten gizlenir. ift sayfa halinde tasarlanm olan bu tasvirin (y.113b-114a) sadaki sayfasnn merkezinde, hastal sebebiyle arabayla seyahat ettii sanlan padiahn cesedinin tand hasta arabas yer almaktadr. Bitki rts ilenmemi ak yeil renkle boyanm tepeler arasnda Osmanl ordusu ilerlemektedir. Tarih-i Sultan Sleyman adl eserde dnemin zorlu deniz savalarndan, 1565 ylnda yaplan Malta Adas kuatmasn tasvir eden bir minyatr (y.28a)
9

bulunur. Kurgusuyla ilgi eken, neredeyse sayfann tamamn kaplayan bu minyatrn etrafna cedvel ekilmemi ve metne ait beyitler tasvirin ierisine yer yer yerletirilmitir. Nakka Osman, adann toporafyasn da yanstan bu kartma tasvirinde n plnda Osmanl donanmasn temsil eden kadrgalara yer verirken, ada zerindeki kalenin aln iin sren savaa katlan askerlerin dzenini de yanstmaya almtr. Seyyid Lokmann kaleme ald ve II. Selim dnemi olaylarn konu alan ehname-i Selim Han (TSMK, A.3595) yine Nakka Osman ve kaynbiraderi Ali tarafndan resimlendirilmi bir baka Osmanl ehnmesidir. Her iki nakka bu eser iin yaptklar sava, kuatma ve kartma tasvirlerinde ncelikle blgenin toporafik grntsn aktarmaya almlar ve bylelikle fetihlerin, kuatma ve kartmalarn nemini vurgulamay amalamlardr. rnein 1574 ylnda Osmanl hakimiyetindeki Tunusun yerel glerce geri alnd haberi zerine Vezir Sinan Paa ve Kl Ali Paa komutasndaki Osmanl donanmasnn Tunus zerine ktklar seferde, bir ay kadar sren Galetta (Halkulvad) Kalesinin kuatlmas, eserde tm ayrntlaryla tasvir edilmeye allmtr. ift sayfa halinde tasarlanm bu kuatmay tasvir eden minyatrde (y.147b-148a), ufuk hattnn olmad ve gzn alglayabildii kadar uzaa giden arazinin, denizin, Osmanl ordugh ve donanmasnn stratejik konumunun geni bir bak asyla verilmeye alld izlenmektedir. Ayn eserdeki Osmanl donanmasnn 1572de Akdenizde Venediklilerle yapt Mora yarmadas gneybatsnda Navarin yaknnda yapt deniz savan betimleyen ift sayfa halindeki minyatrde (y.130b-131a) de ayn ilke benimsenmitir. Sadaki sayfada Navarin nlerindeki Osmanl donanmas, soldaki sayfada ise Venedik donanmasyla ve askerleriyle yaplan gs gse sava betimlenmitir. ehnmeci Seyyid Lokmann Trke manzum-nesir kark olarak kaleme ald bir Osmanl ehnmesi de iki ciltlik Hnernmedir. Eserin ilk cildinde (TSMK, H.1523) Osman Gaziden Yavuz Sultan Selime kadar Osmanl padiahlarnn tahta klar, hnerleri ve nemli icraatlar konu edilir. lk ciltte bulunan ve Nigar Anafarta tarafndan Nakka Osmann ekibinde alan Mehmed Bursav adl nakkaa yaktrlm olan, Fatih Sultan Mehmedin ordusunun banda Belgrat Kalesine hcumunu tasvir eden bu minyatr (y.165a), gerek kurgusuyla, gerek bir Osmanl padiahn avarken gstermesi bakmndan nem tar. Kompozisyonda zemin ak yeil, pembe renkli tepelerle blnmtr. st blmde genimsi bir kavisle akan nehrin sol tarafnda iddetli bir sava cereyan etmektedir. Nehrin diagonal dorultusunda padiah arkasnda iki silahtar, iki yannda iki peykle birlikte dmana saldrmaktadr. Sa elindeki klcn zrhl dmana saplam, sol elindeki
10

kalkann ba zerine kaldrmtr. Dman askerleri sol stteki tepeye doru kamakta ve kale iindeki mzrakl askerler olay seyretmektedir. Sahnenin alt ksmnda solda Osmanl ordusunun sava dzeni, iindeki askerlerle siperler, siperlerin gerisinde toplar, ordugh ve ordu alay tasvir edilmitir. Bu tasvir, kaynaklarda anlatlan, Fatih Sultan Mehmedin gerileyen orduyu durdurmak iin Belgrat kuatmasnda ileri atlarak alnndan yara ald an grselletirmektedir. Hiyerarik dzenlemeyle dier figrlerden iri izilmi padiah, kompozisyondaki hareketin merkezini oluturur. Figr ehrelerinin ve zeminlerin incelikle ilenmesi, tasviri yapan nakkan kiisel tarznn zellikleridir. Bu minyatr yapan nakkan slubunu yanstan kalabalk figrl ve gs gse yaplan savalar betimleyen baz minyatrleri, Seyyid Lokmann III. Murad dnemini konu alan iki ciltlik Farsa ehinehnmesinde de bulmaktayz. Eserin ilk cildinde (K, F.1404) III. Murad devrinin 1574-81 arasndaki, ikinci cildindeyse (TSMK, B.200) 1582 -88 yllar arasndaki olaylar anlatlmtr. lk ciltte bulunan Haydar Paann Kafzay fethini tasvir eden minyatrde (y.50b) nakka savan tm merhalelerini tek sahnede gsterebilmitir. Sada Haydar Paa maiyyetiyle birlikte kaleye doru ilerlemektedir. Altta topular, tfekli ve mzrakl Osmanl askerleri savaa katlmak iin beklemektedir. Sava, koyu yeil renkte tepenin zerinde cereyan etmektedir. st ksmda fehedilmi olan hasarl kale, sahnenin hemen hemen yarsn kaplar. Sol taraftaki kale kapsndan ocuklu kadnlarn da aralarnda bulunduu esirler kaleyi terketmektedir. Eserin ikinci cildinden daha kalabalk figrl bir sava sahnesindeyse (y.138b), Dezgul ehrinin valisi Seccad ile Ali Paann Ebul Kazm lnde yapt sava canlandrlmtr. Burada da Osmanl ordusunun sava dzenini sayfann sa kenarnda grmek mmkndr. ayr kanat halinde Osmanl ordusu grup halinde toplanmtr. Her grupta mehter ve bayraklar, devlet erkn, toplu ve tfekli yenieriler grlr. Solda Seccadn ordusu ve ortada onlarla savaarak yukarya doru ilerleyen Osmanllarn atlarnn yn sahneye hareket katar. Ortada eflatun tepeler arasndan aaya doru akan nehir, askerler arasnda kaybolmaktadr. Sahnenin en tepesinde yama edilen kale grlr. ehinehnmenin ikinci cildinde karlkl sayfalara yaplm kalabalk figrl sava tasvirlerinden bir dieri Ferhad Paann Revan Savan (y.101b-102a) betimler. Sa sayfada Osmanl ordusu banda serdar- ekrem Ferhad Paa olmak zere, sancaklar, toplar ve yklerini tayan develerle Revana doru ilerlemektedir. Solda ise, nakka geni bir bak asyla, biraz tepeden baklarak

11

Revan kenti, kente giren Osmanl askerlerinden kamaya alan kadnl, erkekli ahali ve askerler tasvir edilmitir. Nakka Osmann tasarlad nemli sava kompozisyonlarndan biriyse, Kanunnin hnerlerinin, adaletinin, zaferlerinin ve lmnn anlatld, Hnernmenin ikinci cildinde (TSMK, H.1524) karmza kar. Bu sava, Sleymannmede de tasvir edilmi olan Moha Savadr (y.256b). Nakka Osmann yapt bu minyatrde de tepelerin ardna yerletirilen asker gruplar araclyla, Sleymannmedeki Moha minyatrndeki gibi, Osmanl ordusunun sava dzenini grmek mmkndr. Merkezde beyaz at zerinde grlen padiah solak ve peykleriyle birlikte ilerlemektedir. Hemen arkasnda atlar zerinde Hasodal aa padiah izlemektedir. Padiahn nnde toplar ateleyen yenieriler ve zrhl svariler vardr. Savata sol kanatta yer alan Rumeli kuvvetlerinin komutan veziriazam brahim Paa veya sa kanatta savaan Anadolu kuvvetlerinin komutan Behram Paa bu tasvirde de atlar zerinde gsterilmilerdir. n plnda gs gse yaplan nc kuvvetlerin mcadelesi grlr. Bu yazmadaki dier savala ilgili minyatrler, nakkalarn sava anlarndan ok, ordunun gcnn yanstlmasna zen gsterdiklerini dndrrler. Osmanl ordusunun Sigetvar Kalesine varn tasvir eden ift sayfa halinde tasarlanm minyatr (y.277b-278a) bunlardan biridir. Nakka Osmann slup zelliini yanstan bu minyatrde, sol sayfada disiplinli bir ekilde muntazam sralar halinde ilerleyen Osmanl ordusu tasvir edilmitir. Sa sayfann st ksmndaysa Sigetvar Kalesi, Nzhet-i Esrrul-ahbr der-sefer-i Sigetvar ve Tarih-i Sultan Sleymandaki gibi, toporafik resim geleneiyle betimlenmitir. Osmanl toplarnn dvmeye balad kprlerle birbirine balanan kalelerde insan figr grlmez. Sa alt kede Sokollu Mehmed Paa ve maiyyeti, Sultann ve kendisinin konaklayaca tepeye kurulan ota- hmayuna doru ilerlemektedir. Sleymannmede de betimlenmi olan Estonibelgrad Kalesinin fethinin Hnernmenin ikinci cildinde farkl bir grsel anlatm diliyle tasvir edildii grlr. Bu minyatrde (y.268b) kale, kompozisyonun tamamn kaplamaktadr. Etraf tahkim edilmi kalenin ierisinde evler, kiliseler seilir. Nakka, kalenin ele geirilmesinden sonraki durumu betimlemeye almtr. Kalenin burlar zerinde halar ve dendanlar arasnda toplar vardr. Osmanl askerlerinden bazlar fethettikleri kale zerine bayraklar dikmekte, bazlarysa kale kaps nnde nbet tutmaktadr. En alt ksmda adrlar kurulmutur ve askerler kale ierisine erzak tamaktadr. Gkyz altnla boyaldr. Dikkat eken bir ayrnt, kilise olmas muhtemel bazilikal planl bir yapnn zerindeki ellerini azna dayayarak ezan okuyan bir Osmanl figrdr. Bu minyatr, Osmanllarn

12

fethettikleri kentlerin en grkemli dini yapsn camiye evirdiklerinin grsel belgelerinden biridir. Viyana kuatmas konulu minyatr (y.257b), Hnernmenin ikinci cildinde yer alan nemli kuatma tasvirlerinden bir dieri olarak dikkat ekicidir. Osmanl ordusu Budinden Viyana nlerine gelerek, kamp kurmu ve toplarn kente yneltmitir. Sahnenin st blmnde surlar ierisinde Viyana kenti grlr. Sur duvarlar dibinden geen nehir Osmanl ordughn soldan ve alttan evirmektedir. Nakka, bu tasvirde de hem toporafyay hem de kuatmann konumunu yanstmay baarmtr. 16. yzyl sonlarna doru saray nakkahanesinin ynlendirici nakka Hasan olmutur. Enderundan yetien ve eitli devlet grevlerinde bulunan nakka Hasan, saraydan Rumeli Beylerbeyi greviyle km, daha sonra vezirlik ve sadaret kaymakaml grevlerinde bulunmu nemli bir kiidir. Ayn zamanda ok sayda resimli elyazmasnn hazrlanmasnda emei gemi bir sanatdr. Onun kiisel tasvir slubu, kaln siyah kal yuvarlak yzl figrleri ve canl renkleriyle nceki nakkalarn slubundan ayrlr. Nakka Hasann yapt Haova Meydan Savan betimleyen ift sayfa halinde tasarlanm bir minyatr, ehnmeci Talikizde Suphi elebi tarafndan Trke yazlan ve III. Mehmedin Eri Seferini konu alan ehnmede (TSMK, H.1609, y.50b-51a) karmza kar. Osmanllarla Macarlar arasnda yaplm olan bu savan grsel anlatmnda dairesel bir kompozisyon emas izlenmitir. Kompozisyonun sa blmnn kenarna Macar ordusu ve savaan askerleri, sol blmnn tamamna Osmanl ordusu tm askeri birlikleriyle yerletirilmitir. Her iki orduyu sahneyi yukardan aaya doru kesen nehir ayrmaktadr. Nehir kenarnda solda toplarn banda Osmanl askerleri, yenieri aalar, yedek atlar, teberdar ve solaklar, at zerinde padiah III. Mehmed, sol gerisinde iki solak, arkasnda silahtarlar, sancak tayanlar, mehteran ve dier hizmetliler yer alrlar. Padiahn hemen yanndaki sakalsz figr, sarayn Babssade aas Gazanfer Aadr. Bu gruplarn iki yannda yarm daireler izecek ekilde zrhl askerler, ykleri tayan deve ve eeklerle nc kuvvetler tasvir edilmitir. Padiahn sol tarafnda Has Odallardan olutuu sanlan svari grubun ierisindeki bir grevli, bann zerinde bir boha ierisinde kutsal emanetlerden Hz. Muhammedin hrkasn tamaktadr. ehnmelerin dnda Osmanl savalarnn tasvir edildii ikinci bir eser tr vezir veya serdarlarn komutasnda yaplan fetihlerin anlatld gazanme veya gazavatnmelerdir. Gavavatnme tr eserlerin ou 16. yzyl sonlar ve 17. yzyl balarnda yaplan Osmanl Safev savalar esnasnda sayca artmtr. Osmanl nakkahanesi de bu yllarda yine randan gelen yeni akm sanatlarn

13

tadklar yeni etkilere maruz kalmtr. Bir grup esere, dnemin Safev tasvir slubunun etkileri yansmtr. Bu trde bir eser olan Nusretnme (TSMK, H.1365) Osmanl brokrat, air, tarihi Mustafa li tarafndan yazlmtr ve Osmanl-Safev savalarnn ilk komutan Lala Mustafa Paann Grcistan Seferini konu alr. Eserin ift sayfada tasarlanm minyatrlerinden biri (y.95b-96a) Kars yaknnda ldrda Azerbeycan Beylerbeyi Emir Hann komutasndaki Safev ordusuyla Lala Mustafa Paa komutasndaki Osmanl ordusunun savan betimler. Sadaki sayfada Osmanl ordughndaki adrnda oturan Lala Mustafa Paa kucanda bir not yazmaktadr. Soldaki sayfadaysa, Osman Paa kaan Safev askerlerini ve kumandann kovalamaktadr. Tasviri yapan nakka, kaan Safev askerlerini kovalayan Osmanl ordusunun askerlerinin hareketlerini kulland resim dilinin elverdiince gereki bir yaklamla yanstabilmitir. Bir baka gazanme olan Tarih-i Feth-i Yemen (K, T.6045) Yemende defterdarlk yapm Mustafa Rumuz adl brokratn kaleminden kmtr. Eserde Sinan Paann 1567de kan isyan bastrmak iin grevli serdar olarak Yemene gidiini ve 1574 ylna kadar yapt icraatlar anlatlr. Bu eserin 1594de temize ekilip resimlenmi nshasnn minyatrleri arasnda Sinan Paann Yemene gidiini tasvir eden minyatrn (y.11b-12a) ehinehnmenin ikinci cildindeki baz tasvirlerle benzerlii dikkat ekicidir. Yemende Lebahe Kalelerinin alnnn betimlendii ift sayfa tasarlanm minyatrde (y.185b-186a) de Yemenin yksek dalarla evrili toporafyas, ayn nakka tarafndan anlatlanlara dayanlarak fantastik bir ekilde tasvir edilmeye allmtr. Sinan Paann Yemendeki Kavkaban Kalesini kuatmas, 17. yzyl banda hazrlanan resimli Osmanl elyazmalarnda minyatrleri bulunan nakka Nak tarafndan da Nadir Divan (TSMK, H.889) iindeki minyatrlerinden birinde ilenmitir (y.14a). Nak 16. yzyl sonlaryla 17. yzyln banda eserler veren Osmanl minyatrne yn veren nemli nakkalardan biridir. Onun kiisel slubunda figrlerinin balar byktr, gvdeleri kimi zaman deforme edilmitir. Yandan, arkadan tasvir ettii insanlarn etnik farkllklarn yz ifadelerinde ve kyafetlerinde grmek mmkndr. Figrleri deforme ediiyle resimlerine mizah katan Naknin kiisel slubunun en belirgin zelliiyse, genellikle perspektif kurallarn dikkate alarak izdii gz derinliklere eken kap, pencere, kemer aklklar ve boyutlu konut, kale, kent tasvirleridir. Bu minyatrnde de sanat, tasvir ettii Kavkaban Kalesini Avrupa atolarna benzetmi olsa da kalenin Yemendeki sarp bir tepenin zerindeki korunakl konumunu yanstmaya ve mimari ayrntlarnda derinlik izlenimi vermeye almtr. Alt ksmda Yemen fatihi Sinan Paa otanda oturur. nnde
14

huzuruna getirilen sava esirleri grlr. Arkadaki yeil ayr zerine dizilmi Osmanl toplar kaleye doru ynelmitir. Tepenin nnden aaya doru inan kayalk alan turuncu ve pembe renklerle glgelendirilerek boyanmtr. Nadir Divan ierisinde Nak tarafndan karlkl iki sayfa zerinde tasarlanm bir dier sava sahnesi, III. Mehmedin Haova Savan tasvir eder. Bu tasvir, Nakka Hasann yapt Haova Sava konulu minyatrden ok farkl kurgulanmtr ve Naknin slubunun tm zelliklerini yanstr. Ufuk izgisi olduka yukardadr. Koyu mavi renkte tepe sahnenin hemen hemen tamamn kaplamaktadr. Sol sayfada padiah III. Mehmed, onun sanda bu savaa birlikte katlm olan Hoca Sadeddin Efendi ile gerisinde Babssade aas Gazanfer Aa tasvir edilmilerdir. Her son anda kazanlan bu kritik savan gidiatn endieli baklarla izlemektedirler. Padiahn nnde solak ve peykler padiah korumaya almaktadr. Yukardan aaya doru akmakta olan nehir kar sayfada devam eder. Sadaki sayfadaysa kalabalk figrl bir kompozisyon vardr. Burada Osmanl askerlerinin Macarlar kovalamaya alt izlenir. Sol sayfann n plnndaysa, tarihi kaynaklarda anlatlan, bu sava esnasnda Osmanl ordugh iine kadar giren dman askerlerinin son anda atolan, aba, deveci, katrc ve karakulluku gibi grevlilerce, adr kazmas, odun baltas, koltuk gvdesi, lobut, sopa, tencere, tava ve kepelerle kovalanarak pskrtlmeleri, bir iki figrle betimlenmeye allmtr. Grdmz bu seilmi rnekler, Osmanl nakkalarnn 16. yzylda ve 17. yzyl banda yapm olduklar sava, kuatma ve kartma tasvirlerinden bazlardr. Bu minyatrler bize tarihi konulu eserleri resimlendiren nakkalarn olaylar ne denli yaratc kompozisyonlarla aktardklarn ve yazl metinlerde anlatlamayan baz ayrntlar tek bir sayfada baaryla yanstrken, belgeleyici tutumlarndan hi dn vermediklerini gstermektedir.

15