Sultann simsiz Kahramanlar

Do. Dr. Mustafa Kaar 12 Aralk 2007

http://www.obarsiv.com/e_voyvoda_0708.html

Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nde yaplan konuma metni, aratrmaclarn kiisel kullanmlar iin web sayfamza konulmaktadr. Bu konuma metinleri, ticari amalarla oaltlp datlamaz veya Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nin izni olmakszn baka kurumlara ait web sitelerinde veya veritabanlarnda yer alamaz.

Sultann simsiz Kahramanlar Osmanl hizmetindeki mhtedi Avrupallar Mustafa Kaar Din deitirerek Osmanl uyruuna gemi olan yabanclarn Osmanl devleti hizmetinde bilim, kltr ve teknik sahalarnda gerekletirdikleri faaliyetleri, bunlarn Osmanl kltr ve bilim hayatna katklar konusundaki aratrmalar yok denecek kadar azdr. Konumamzn ana hedefi, bu bahsedilen problematik erevesinde 18. yzyl sonlar ve 19. yzyl balarnda Osmanl hizmetinde bulunan bir Avrupal rneinden yola karak, meselenin kk bir kesitini sunmaktr. Zira mhtediler meselesi gerekten Osmanl tarihinin belki de en az bilinen ynn oluturur. Dolaysyla bu konuda syleyeceklerimiz bir durum tespiti yapmaktan ibaret olacaktr. Ancak aratrmalarmz bir mhtedinin biyografisinin tesinde, dnemin bilim ve kltr muhitinde Avrupallar, mhtediler ve Mslman zevat arasndaki ilikiler, bilim ve sanayi konusundaki yaklamlar, dnemin eilimleri, gelime konusundaki hamlelerin karsndaki engeller ve idarecilerin tutumlarn irdeleyerek Osmanlnn (olumluolumsuz) tavrlarnn gemiteki yansmalarn da gzlemleme imkann vermektedir. Burada ele alacamz ahsiyet hakknda Osmanldaki btn dier Avrupal mhtediler gibi ok az ey bilinmektedir. Konumuza girmeden nce Osmanllarda ihtida gelenei hakknda ksa bilgiler vermek, semi olduumuz rnein niin zel bir neme sahip olduunu aklamamza yardmc olacaktr kanaatindeyim.

Arapa bir kelime olan ihtida hidayete erme, slam dinini kabul etme anlamlarna gelmektedir. Dinini deitirip Mslman olan kiiye de mhtedi denilmektedir. Bir insannn dinini deitirmesini etkileyen sebepler tarih boyunca her toplumda olduu gibi Osmanllarda da zamana ve mekana gre deiiklik arzeder. htida hareketlerini etkileyen faktrler deikenlik gsterebilir ise de genel olarak bunlar ekonomik, siyas ve dini faktrlere irca edilebilir. Osmanl imparatorluunda kurulula beraber Anadoluda balayan ihtida hareketi Balkanlarda da devam etmitir. zellikle Balkanlarn batsna gidildike Bosna, Arnavutluk gibi buradaki Mslman ahalinin nemli bir ksm ihtida etmi olan gayr-i Mslimler olduu grlr. Balkanlarda ilk defa iki farkl kltr ve din bir arada yaamak durumunda kalm ve artan ilikiler sonucunda ekonomik ve sosyal faktrlere bal olarak sok sayda ihtida olay gereklemitir. Bireysel bazda gerekleen bu ihtidalar dnda bir tek Bonaklar kitle olarak Mslmanl semilerdir. htida hareketlerinin say itibariyle byk younluklara ulamasnn uzun bir sre ierisinde gereklemi olduu asla unutulmamaldr. 600 yllk Osmanl tarihinin her dneminde ihtida vakalarna rastlamak mmkndr. Ancak bu vakalar yzyllara gre kendine has zellikler arz eder. Mesela 16. yzylda akrabalk ilikileri byk bir rol oynarken, 17. yzylda esaretten kurtulma, mesleini icra etme ve i imkan bulma gibi faktrler n plana kmtr. 18. yzyl balarnda ise mahiyet deitiren ihtida hareketleri, zellikle Bat Avrupa lkelerinden askeri simalar Osmanl topraklarna celp etmitir. Osmanllarn tarihi boyunca Avrupa ile srekli alveri iinde olduu artk herkese kabul edilen bir husustur. Ondokuzuncu asra kadar da Osmanl-Avrupa ilikilerinin temelinde hep harp teknolojisinin teknikleri ve sanayinin transferi yatmtr. Osmanllarn ateli silahlar teknolojisini elde etme yollar, bata topuluk ve dier ateli silahlarda olmak zere, ya sava ganimeti olarak veya satn alnarak elde edilen silahlarn, bir mddet sonra ayn tarzda Osmanllar tarafndan byk miktarlarda imal edilmesi eklinde gelimitir. Dier taraftan, harp sanayisinde Avrupadan gelen uzmanlar; ilk dnemlerde Hristiyan Bosnal ve Srplar daha sonralar Avrupann uzak blgelerinden gelen talyan ve Alman uzmanlar ve ileri tarihlerde saylar artan Fransz, ngiliz ve Hollandal (Flemenk) teknisyenler Osmanl hizmetine girmitir. Btn bunlarn yannda Sarayda "Taife-i Efrenciyn" adnda bir de teknisyen snf bulunmaktadr. leri teknolojinin tatbikatnda eitli asker ve sivil projelerde 2

Osmanllara hizmet eden, Avrupal olduklar anlalan teknisyenlerin kimlikleri hakknda geni bilgi bulmak zordur 1 . Bununla birlikte Osmanl mparatorluuda harp sanayisinin tamamen Avrupal elemanlar vastasyla idare edildii de dnlmemelidir. Osmanl, yabanc teknik elemanlar yannda kendi elemanlarnn yetimesine dikkat etmitir. Teknik eleman kullanma ska karlalan bir durum olmakla beraber onsekizinci asrn balarna kadar asker danman niteliinde bir yabancnn Osmanl ordusunda istihdam edilmedii grlmektedir. Osmanlda Avrupal uzmanlarn istihdam konusundaki en erken teebbs olarak 1716da Osmanl ordusunda yeni bir eitim formasyonu projesini hazrlayan Fransz subaylarndan Rocherfortu grmekteyiz. Yine ayn dnemde stanbulda tulumba tekilatn kuran ve mslman olup, Gerek Davud ismini alan David adl dier bir Fransz sayabiliriz 2 . 1721 senesinde Fransaya giden Osmanl elisi Yirmisekiz Mehmed elebi, hayran kald Avrupadaki gnlk hayat ve Osmanlda bulunmayan gelimeleri Osmanl sarayna ve devlet adamlarna aktarrken, Avrupa nizam ve Avrupann ynetim tarz, brahim Mteferrika tarafndan tantlmtr. brahim Mteferrika, kendi matbaasnda 1731de bast UsllHikem fi Nizml-mem adl telif eserinde Avrupa dnce sistemlerini aklarken, ayn zamanda Avrupa ordularnn Osmanlya galip gelmesinin sebeplerini de sorgulayarak ortaya koymaya almtr. Yeni padiah I. Mahmuda takdim edilen kitabn hedefi, Bat karsnda Osmanlnn yeniden glenmesinin yollarn gstermektir. Ayn zamanda bu kitabnda, Mteferrika medeniyetleri izah ederken, Osmanl literatrnde ilk defa ehirleme manas dnda farkl kltrleri kastederek "medeniyet-i beeriye" tabirini kullanmtr 3 . Yine bu devirde, Avrupann ihracatn yasaklad harp malzemelerinin tedariki iin ve imalat kalitesinin ykseltilmesi iin tedbirler alnd grlmektedir. Orduda Avrupal subay istihdam gereklemitir. Ayn zamanda Avrupallar, asrlardr gpta ve hayranlkla baktklar

1 Rhoads Murphey, "Osmanllarn Bat Teknolojisini Benimsemedeki Tutumlar: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askeri Uygulamalardaki Rol", Osmanllar ve Bat Teknolojisi, stanbul 1995, 7-19. 2 Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey, Montreal 1964, 31-32; Mourad Wahba, "Influences of Occidental Ideologies on the Ottoman Empire", Economie et Socits dans LEmpire Ottoman (Fin du XVIIIe-Dbut du XXe sicle), ed. Jean-Louis Bacqu-Grammont et Paul Dumont, Paris 1983, 167. 3 brahim Mteferrika, Usll-Hikem fi Nizml-mem, Darut-tbaatl-Amire, 1142/1731, 2b, ayrca bk. brahim Mteferrika, Milletlerin Dzeninde lm Usller, Milli Eitim Bakanl yay., Trk Klasikleri nr. 32, stanbul 1990, 114 s; Niyazi Berkes, a.g.e, 42.

Osmanl idaresini 4 daha nce kaydettiimiz gibi artk zayf grmeye bu asrda balamlardr. Asrn sonlarna doru, Avrupal uzmanlarn da etkisiyle, daha ok kendi bnyesine uygun ama klasik eitim messesesi olan medreselerden farkl bir tarzda eitim veren messeselerin kurulmas, yenileme srecinin en nemli merhalesini oluturmutur. Osmanllar onsekizinci asra Edirne Vakasyla 5 girmi ve 1703 ylnda Saltanat deiikliiyle Sultan II. Mustafann (vefat 1704) yerine Sultan III. Ahmed, Osmanl tahtna oturmutur. Gerek mparatorluk snrlar ierisindeki huzursuzluklar, gerekse Batda Avrupada hemhudud komular olan Rusya ve Avusturya, Douda ran tarafndan yaplan tecavzlerin olduu bir dnemde iki byk cephede savamak durumunda kalmtr. Bu savalarda her ne kadar eski devirlerdeki ihtiaml zaferlere ulaamyorsa da, Osmanl ordularnn dmanlar karsndaki malubiyetleri mahduttu ve ou zaman galip gelmekteydi: 1699 Karlofa antlamasyla elinden kan Azak Kalesi ve Mora Adas gibi mhim topraklar, asrn balarnda Ruslardan ve Venediklilerden geri almlard. 1711-12 Purut zaferi Ruslara kar kazanlm mhim bir galibiyet idi. Fakat Osmanl ordularnn malubiyetleri daha ziyade ehliyetsiz kumandanlarn taktik hatalarndan kaynakland bir deerlendirme olarak kabul edilecek olursa muvaffakiyetsizliklerin sebebi devletin zayflnda deil sava taktiklerinin kt olmasnda aranmaldr. 1784te Duc de Luxembourgun, Osmanl asker tekilatlanmasna dair vermi olduu reform plannda Osmanl askerinin Avrupallar tarafndan eitilmesi teklifine kar olduunu belirten Tarihi Ahmed Vasf Efendi, Avrupa ordularnn silah ve tehizat bakmndan daha nceleri de Osmanllardan kuvvetli olduunu, ancak Osmanllarn daima Avrupa ordularndan daha stn olduunu sylemitir 6 . Osmanlda belki de en mehur mhtedi komutan, Fransz General Claude Alexandre de Bonnevaldir (1675-1747). Osmanllarn Humbarac Ahmed Paa olarak tandklar Comte de Bonneval 7 , daha ok askerlik ve harp sanatndaki baarlaryla hret kazanmtr. Osmanl
4 Luici Ferdinando Marsigli, LEtat Militaire de lEmpire Ottoman, Ksm II, Amsterdam 1732, tpk basm Graz Austria 1972, 33; Trkesi iin bk. M. Kaymakan Nazmi, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti, Ankara 1934, 165. 5 .H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, 29-46. 6 Ahmed Vasf Efendi, Mehsinl-Asr ve Hakaykl-Ahbr, haz. Mctebe lgrel, stanbul 1978, 147. 7 Claude-Alexsandre Comte de Bonneval, Fransa'nn Limousin ehrinde 14 Temmuz 1675'te domutur. nce bir cizvit okuluna devam etmi, babas ldkten sonra, akrabas olan Mareal Tourvill tarafndan daha 12 yanda iken Fransz donanmasna nefer olarak verilmi, 1688 tarihinde deniz temenliine terfi etmitir. Daha sonra Mareal Tourville kumandasndaki Fransz filosunda, Dieppe, de la Hogue, Cadix savalarna katlm ve gsterdii kahramanlklar onun hretini arttrmtr. Bir eref meselesinden dolay donanmadan ayrlarak 1698'de karac olmutur. 1701'de piyade alay kumandan olarak Mareal Catinat'nn maiyetinde talya avalarna katlmtr. 1706'da Fransa ordusundan ayrlarak, nce Venedik daha sonra talya'ya snmtr. Fransa'ya kar savamak maksadyla Avusturya ordusuna geen ve Prens Euqne'nin idaresi altnda bulunan orduda vazife almtr. Provence ve Dauphmu

tarihinde, modern sava tekniklerinin kullanlmas ve asker sahada Bat'da gelien yeniliklerin uygulanmasndaki baarlaryla nemli bir yere sahip olmutur. 1729 ylnda Osmanl mparatorluu'na iltica eden Bonneval, nce Belgrad'da daha sonra Gmlcine'de ikamete memur edilmi, bu arada slmiyeti kabul ederek Ahmed ismini almtr. Bonneval Ahmed Gmlcine'de iken Sultan Birinci Mahmud'a iki istida gndererek durumunu izah etmi ve Osmanl Devleti adna vazife almak istediini belirtmitir. Osmanl diplomatik kaidelerine uygun olarak hazrlanan ve Bende Ahmed Bonneval olarak imzalanm ve *Din-i slmdr 'at'- muta'al- ulu ni'met sana Ahmed Bonneval 1143* eklinde mhrlemitir 21 Ekim 1731 tarihinde Sadrazam olan Topal Osman Paa, Osmanl ordusunda modern sava tekniklerini uygulamak zere yapmak istedii slahat hareketinde Bonneval Ahmed (Paa)den istifade etmek iin onu stanbul'a armtr.

Resim 1 Osmanl Kyafetiyle Bonneval Ahmet Paa

harplerinde Franszlara kar dmtr. Kuzey talya (1709) ve Flandre (1710-12) savalarnda bulunmutur. mparator VI. Charles baarlarndan dolay kendisini genelkurmay heyetinde grevlendirmitir. 5 Austos 1716'da Varadin (Peterwarden) muharebesinde Avusturya kuvvetlerinden bir ksmnn kumandan olarak Osmanllara kar savam ve bu sava sonunda mareallie ykseltilmitir. Fakat daha sonra Euqne ile aras ald iin btn rtbeleri geri alnarak be yl hapse mahkm edilmitir. Affedilince tekrar Venedik'e geen Bonneval burada bir yl kaldktan sonra 1729 ylnda mlteci olarak Osmanl Devleti'ne snmtr. (Biographie Universelle, Paris 1812, c. V, s. 153-136; Meydan Larousse, c. I, s.179).

Bonneval Ahmed Paa'nn emri altndaki Mslman olmu dier Fransz subay ile birlikte Bosna eyaletinden getirtilen yz kiinin, stanbul'da skdar Doanclar semtindeki Ayazma Saray'nda 8 yeniden ina edilen bir klada, teorik ve daha ok pratik olarak savaa hazrlanmasna allmtr. Bylece potansiyel olarak asker olma kabiliyeti tayan genler bulunduklar blgeden ayrlarak bir nevi mhendis asker olarak yetitirilmeleri hedeflenmitir. Osmanl ordusunda ilk defa Avrupal bir uzmann (Mslmanl kabul etmi) idaresi altnda tekil edilmi bir asker kuvvet Avrupa sava taktiklerinin eitimini grmeye balamtr. Bu tecrbeli harp stadnn kurmu olduu yeni tarz ocak yeni tekniklere dayanan sistemli bir eitim veren ilk kurum olmas bakmndan ok nemlidir. Bonneval, skdarda Ayazma sarayndaki Humbarac Ocana her gn giderek askerleri kontrol eder. lk gittiinde buradaki askerler arasnda hemerisi baz kimselerin olduunu aksanlarndan anlar. Bir tefti srasnda aralarnda yle ilgin bir diyalog geer: Askerlerden biri: Aman Allahm! Herhalde delireceim; nk bu bizim efendimiz der. Bunun zerine Bonneval: Siz nerdensiniz? diye sorduunda Askerler: Biz Kostakz derler. Bonneval bu kez orada ne i yaptklarn sorar. Askerler Biz burada askeriz diye cevap verirler. Bonneval hayatlarndan memnun olup olmadklarn sorduunda ise Askerler Kader bizi buralara getirdi eklinde yant verirler. Bu diyalog bize Osmanl ordusunda en st kademeden en alt kademeye kadar mhtedilerin bulunduunu gstermesi asndan nemlidir. Humbarac ocanda 240 ake yevmiye ile ser-avuu olan Selim ise, ocan ayn zamanda harp sanayii fennini ve ilmini reten muallimi sfatna yani "muallim-i ilm ve fenn-i sanayi-i atebaz" unvanna sahiptir. Mhtedi olan ve muhtemelen Fransz asll olan Mhendis Selim'in "Cenk Mimarbalk" unvanna da sahip olduu grlmektedir. Mhendis Selim 1147/1735 ylnda Humbarac Ahmed Paa'nn maiyetinde ulufeli humbaraclar klas birinci odasna baavu olarak tayin edilmi ve kk yandan itibaren harp mhendislii eitimi grmtr. Mhendis Selim 1151/1738 tarihinde kendisine "cenk mimarbalk" berat ihsan
8 emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi Tarihi Mr'i't-tevrih, I, haz: Mnir Aktepe, stanbul 1976, s. 35.

iin vermi olduu istidasnda "gerek mceddeden hendese zere kale inas, gerek hendese zere meteris aldrp top ve humbara tabyalar tertip etmek ve sair cenk mimarlna mteallik olan ressamlk hususlarna dahi mahareti olduunu" belirtmitir. Arz halinden Avrupa'da tahsil grm bir mhendis olduu anlalan Mhendis Selim'in 1153/1740 senesinde kendisine zeamet tevcih olunarak ulufesi kesilmi ve 1154/1741 tarihinde Belgrat taraflarna vazifeli olarak gnderilmi olduu anlalmaktadr. Hayat ve sair faaliyetleri hakknda ok az malumat sahibi olduumuz Mhendis Selim, Humbarac ocanda 1147-1154/1735-1741 yllar arasnda eitim faaliyetlerinde bizzat bulunmu ve Osmanl ordusunda Avrupa askeri tekniklerinin eitiminde rol almtr. Bonneval Ahmed Paa, 1152/1738'de Humbarac Oca'nn nizamnn bozulmas ve yoklamada bulunmadklarndan ok saydaki humbaracnn maalarnn kesilmesiyle ocakta bir kargaa knca, gzden dm ve Humbaracbalk grevinden azledilerek Kastamonu'ya srgne gnderilmitir. Bir yl sonra geri dndnde Karaman Beylerbeyi payesiyle tekrar Humbarac Oca'nn bana getirilmi ve vefatna kadar bu vazifesinde kalmtr. Bir taraftan da Avrupa'daki siyas gelimeler hakknda devlete rapor verme iini devam ettirerek siyas alandaki yerini de korumutur. Trke renmeyen Bonneval Ahmed Paa, Mslmanl kabul etmesine ramen evinde bir Fransz gibi giyinmi ve mrnn sonlarna doru Fransa'ya geri dnmek iin ok uramtr. 14 Mart 1747 ylnda stanbul'da vefat eden Bonneval Ahmed Paa Galata Mevlevihanesi haziresine defnedilmitir. 9 Humbarac Ahmed Paa gibi Osmanl mparatorluunda asker alanda vermi olduu hizmetlerle tannan Baron Franoise de Tott, (1733-1793) Osmanlnn yenilenme ve Avrupaya alma politikasnda nemli kilometre talarndan biridir. Baron de Tott kendisinden nce Osmanl Devleti hizmetinde alan Avrupal hristiyanlardan farkl olarak din deitirmemitir. Osmanl ordusunda vazife almak iin gelenee dayal olarak, mslman olma art Baron de Tott ile birlikte ortadan kalkm ve Osmanlnn Avrupa ile olan teknolojik ve kltrel temaslarnda yeni bir dnem balamtr. Fransada iken Karadeniz ticareti ve Krm Hanlnn bu ticaretteki nemi zerine vermi olduu raporlar ile Fransa Dileri Bakan Duc Choiseul-Gouffiernin dikkatini eken Baron
9 Mslmanl samimi olarak kabul etmedii iddia edilen Bonneval Paa'nn zel hayat hakknda onunla 1741 ylnda stanbul seyahati srasnda grm olan Casanova'nn hatratnda, Ahmed Paa'nn Sultann hizmetine girmek iin Mslmanl kabul ettii ve sadece snnet olmamak iin eyhlislamdan izin istediinden bahsedilmektedir. Ancak Bonneval kendi hatratnda snnet olmaktan kurtulamadn yazmtr. Bk. Serhan Ada, "Kazanova'nn stanbul Anlar", Tarih ve Toplum, I/1, Ocak 1984, s. 74-79.

de Tott, ok gemeden hastalanan Krmdaki Fransz temsilcisi Sieur (Sr.) Fornettinin yerine, 1767 ylnda Krm Hanl nezdinde konsolos sfatyla Krma gnderilmitir. Paristen yola karak, Polonya zerinden Krma gitmekte olan Baron de Tott, Varovada iken Haziran 1767de Arslan Giray Han vefat etmi ve yerine Sultan III. Mustafa tarafndan Maksud Giray Krm Han olarak tayin edilmitir. 15 Eyll 1767de Varovadan ayrlan Baron de Tott, 17 Ekim 1767de Krmn merkezi Bahesaraya ulamtr. Polonya konusundaki mahade ve isabetli grleri ile Maksud Girayn zerinde msbet bir etki brakm olmasna ramen Baron de Tott, ok gemeden, Maksud Giray ile asl maksadna uygun bir anlama yapamayacan anlamtr. Bu yzden Maksud Girayn Kasm 1768de azledilip yerine Krm Girayn han tayin edilmesi onu etkilememitir. 1769da Krm Girayn lm ile onun yerine getirilen III. Devlet Giray Han, Baron de Tottu bir daha ayak basmamak zere Krmdan uzaklatrmtr. Baron de Tott, bu emre uyarak 1769 sonbaharnda Krmdan ayrlp stanbula gelmitir 10 . Baron de Tott, Krmdan gayri resmi olarak stanbula geldiinde ahsi teebbs ile Osmanl Devleti hizmetine girmeye almtr. Sultan III. Mustafann dikkatini ekmek ve Saraya kabul edilmek iin her yolu denemitir. Sarayda padiahn hususi doktoru olan talyan Doktor Gobis vastasyla tanm olduu dnemin etkili ahsiyetlerinden (ulemadan) eyh Murad Molla hazretlerinden bu konuda kendisine yadmc olmasn istemitir. M. Gobis, Baron de Tottun Saraya kabuln salamak iin elinden geleni yapm, ancak bir gelime elde edememitir. Murad Molla ise bu konuda Baron de Totta aceleci ve srarc olmamasn ve temkinli davranmasn tlemitir. Bu arada Baron de Tottun ad stanbulda duyulmu, hatta Topubann dklen toplar onun da grmesi iin istedii iznin reddedilmesi hadisesi, Baron de Tottun isminin padiaha kadar ulamasna vesile olmutur. ok gemeden, topulua merakl padiahn, Doktor Gobis vastasyla Baron de Tottda bulunan ciltlik topulukla ilgili Trait de lArtillerie adl eseri grmek istemesi ve hafta kadar kendisinde tuttuktan sonra yine Doktor Gobis ile Baron de Totta geri gndermesi, Saray tarafndan tannmasna iarettir. Padiah, iinde gravr ve izimlerin bulunduu bu eserde grm olduu bir obs topunun ve top kundann Trke aklamalaryla birlikte
10 Krm hanlarnn azil ve tayin tarihleri iin bk. .H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/2, 25-27. Baron de Tottun Krmdan uzaklatrlmasnn sebebi olarak, Devlet Girayn ordusunda hristiyan bir subayn grev almasn istemedii gsterilmitir. Ancak asl sebep hann etrafndakilerin Baron de Tottun Maksud Giray Han nezdindeki etkisi ve gcn ortadan kaldrmak istemeleridir. Bk. Biographie Universelle, XLVI, Paris 1826, 312.

izilerek kendisine ulatrlmasn istemitir. Baron de Tott, bu izimi ve aklamalar birka gn iinde hazrlayarak padiaha sunmutur. Baron de Tott, hi vakit kaybetmeden padiahn hizmetine kabul edilmek iin daha nce hazrlam olduu bir sava plan izimlerini ve bir Rusya haritasn 3 Mart 1770te padiaha sunmutur. Buna karlk Bb- li temkinli davranarak ona herhangi bir vazife vermemitir. Baron de Tott, Haziran 1770te padiahn istei ile hazrlad obs topu izimine dayanlarak Osmanl topular tarafndan dklen topun tecrbe atnda bulunmutur. Ancak top almam ve Baron de Tott, topun ok kt bir ekilde imal edildiinden denemede baarl olamadn ileri srerek kendini savunmaya almtr 11 . Akabinde baarszln sebepleri hakkndaki mahedelerini topubana aktarmtr. Topuba, Baron de Totta yannda yetitirilmek zere kaabiliyetli iki topu zabiti gndermeyi teklif etmitir. Bundan da nemlisi, bizzat Padiah III. Mustafa Baron de Tottdan kk bir topu mektebi kurmasn istemi olmasdr. 1876 sonbaharnda Baron de Tottun stanbuldan ayrl, gelii gibi ilgi ekici olmutur. 1777 yl balarnda onsekiz ay srecek olan Dou Akdeniz grevine kan Baron de Tott srasyla Kandiye, Halep, skenderiye, Kahire, Kbrs (Larnaka), zmir, Selanik, Cezayir-i Bahr-i Sefid ve Tunusta incelemelerde bulunmutur. Dnnde diplomatik vazifesi sona ermitir. Dileri ve deniz kuvvetlerinden olmak zere iki ayr maaa balanmtr. Mteakip yllarda Krmdan balayarak hatratn yazmaya balam ve Mmoires du Baron de Tott sur les Turcs et Tartares adyla cilt halinde 1784te Amsterdamda bastrmtr 12 . Baron de Tottun faaliyetlerini genel bir erevede deerlendirecek olursak, zeki ve kabiliyetli bu Avrupal uzmann 1770-1776 yllar arasnda stanbulda bulunduu dnemde, gerek padiah, gerekse devlet ricali ve halk arasnda ilgi grm bir hristiyan olarak, yenileme tarihimizde bir yeri bulunmaktadr. Osmanl devleti hizmetinde bulunduu mddete tavsiye ve danmanlnda yaplan ve yukarda zikrettiimiz teebbslerdeki rol, Osmanl ordusunun modernlemesi hareketindeki faaliyetleri ve zellikle yeni teknolojilerin tannmas
11 Tecrbeyi takip edenler arasnda bulunan ngiliz Elisi Mylord Catheart, Baron de Tott iin "gerek bir Fransz arlatan" demitir. 12 1781 ylnda tugenerallie ykseltilen Baron de Tott, 1786-1787 yllarnda Danai ehri kumandanlna tayin olunmutur. Fransz htilali balangcnda bu grevine devam ederken, 1790 ylnda kendi askerleri tarafndan aristokratlkla sulanm ve kan kargaada cann zor kurtarmtr. Bu hadiseden sonra Parisi terkederek svireye iltica etmitir. Buradan da Venedie geen Baron de Tott, Venedikte grt Sabk Macar Kral Rkzi Ferencin olundan bir mektup alarak Macaristanda eski aile dostu Comte de Bathianynin yanna snmtr. 1793te atalarnn lkesinde, Tatzamansdrofta lmtr. Biographie Universelle, ILVI, 313-314.

ve kullanlmasnda gstermi olduu gayretleriyle Osmanl devlet adamlar indinde mspet intibalar brakmtr. Dier taraftan her frsatta Osmanllar kk grmekten ve onlar cahil olarak nitelemekten geri durmayan bu kibirli "Fransz Beyzdesi" zellikle hatratnda Trkleri tahkir eden yazlar dolaysyla kendi lkesinin devlet adamlar tarafndan dahi tenkid edilmi ve hatratnn yaynlanmasna izin verilmemitir. Nitekim Baron de Tott, hatratn daha nce kaydettiimiz gibi ancak 1784te Amsterdamda yaynlayabilmitir. Baron de Tottun Osmanllara kar samimi olmadn, stanbulu terkeder etmez Osmanl mparatorluunun paylalmas konsundaki toplantlara itirak etmesinden ve bu konuda raporlar hazrlamasndan anlamaktayz. Karakter olarak da hars, asalet ve gsteri merakls bir kiilie sahip olan Baron de Tott, Fransz htilali srasnda kk bir prenslik kurma hayali ile hayatn tehlikeye atacak kadar da maceraperesttir. A. Advar onun hakknda, "Baron de Tottun hatrat dikkatle okunursa Trke renmek zere stanbula gelen bu Macarn konutuu, i zerinde kendileriyle sk temasta bulunduu zatlarn adlarn bile doru syleyemedii ve stanbuldan ayrlrken eski rencilerinin kendisine yaptklar veda trenini hi ihtimal verilmeyecek gln bir hale soktuu grlnce, btn teki sylediklerine de pek gvenimiz kalmaz 13 ." deerlendirmesini yapmtr. Baron de Tottdan sonra onun am olduu din deitirmeden devlet hizmetinde istihdam edilme yolu daha sonralar Osmanl-Fransz yaknlamas ve asker ibirlii erevesinde geni lde uygulanmtr. Mesela Sadrazam Halil Hamid Paann istei zerine stanbula gelen Fransz asker uzmanlardan Lafitte-Clav ve M. Monniernin 28 Ekim 1784 tarihinden balayarak Tersne-i Amire mhendishnesinde pratik istihkmclk retmeleri dersleri vermilerdir. Bu uygulama Sultan Selim III zamannda da artarak devam etmitir. Seilen bu rneklerden sonra, burada asl olarak ele alacamz, Mhendis Selim Efendi veya dier bir ifadeyle ngiliz Selim Efendi, aslen ngiliz olup Sultan III. Selim zamannda stanbula gelmi ve uzun yllar burada kaldktan sonra tekrar ngiltereye dnm bir mhendistir. Osmanl devleti hizmetine girmeden nceki hayat hakknda gerekten ok az bir bilgi bulunmaktadr ve bu bilgiler bizzat Salim Efendi tarafndan padiaha ulatrlmak zere hazrlanm olan istidasnda yer alan ifadelerden karlmtr. imdiye kadar baka belgelerle
13 Bahsedilen hadise, de Tott kendisini yolcu etmeye gelen eski talebelerinin, ondan son bir kez ders almaya geldiklerini ve kiminin elindeki kitaptan karenin hipotensn hesapladn, sakal aarm bir kaptann elindeki sekstant aletiyle irtifa ltn ve yaklak iki fersah bu ekilde denizde onu takip ettiklerini belirtmektedir. Baron de Tott, Mmoires.., II, 172-73. A. Advar, Osmanl Trklerinde Bilim, 202.

10

desteklenmemi olan bu bilgilerden onun ngiliz matematikisi ve Kraliyet Askeri Akademisinde (Royal Military Academy) matematik profesr olan John Bonnycastle'dan ders grm ve muhtemelen bu akademide okumu bir mhendis olduu anlalmaktadr. stanbul'a ne zaman ve niin geldii tam olarak bilinmemektedir. Yine de eldeki vesikalara gre, Selim Efendi'nin en azndan 1795-1808 yllar arasnda Osmanl hizmetinde kalm olduu kuvvetle muhtemeldir. "Bundan on iki sene mukaddem " diye balad tarihsiz istidasnda, o gne kadar alm olduu vazifeleri ve yapm olduu almalar genel hatlaryla zetlemitir. Bu belgeden hareketle, onun faaliyetlerini yle sralayabiliriz. 1- smail, Belgrad ve Yerg gibi byk serhat kalelerinden alt tanesinin tamir veya yeni usul zere yeniden inas ve resimlerinin izilmesi ii. (Bu kaleler muhtemelen 1792 Zitovi ve Ya antlamalarndan sonra Osmanl snrlarnda kalan kalelerdir) 2- "stadm" dedii Bonnycastle'n klid Geometrisine ait eserinin Usul- Hendese adyla 1797'de Trke'ye tercmesi. 3- Napolyon'un Msr' igali ve sonrasnda ngiliz donanmasnn yardmyla Fransa'nn Msr'dan kartlmas hadisesinde resmi bir mektubu Kahire'ye ngiliz donanma kumandan General Nelson'a gtrmek zere grevlendirilmesi (1801). 4- Tersane-i Amire'de ina edilen Byk Havuz iin ngiltere'den "tulumba-i nariye-Buhar gcyle alan tulumba" satn alnmas iin ngiltere'ye gnderilmesi. Ve burada 3 yl kalmas (1798-1801?) 5- Beykoz Kat Fabrikasnda kullanlan dibekler yerine Avrupa'da kullanlan arklardan imal ederek, bir ayda yaplacak ii bir gnde yapmas. 6- Tophane'de "kavaid-i hendesiye" geometri kaidelerine gre top ve havan dkm

11

Btn bu faaliyetler ve vazifeler dnda onun zikretmedii dier baz faaliyetlerini ariv belgeleri ve vakanvis tarihlerinden renmekteyiz. Bunlardan belki de en ilgi ekici olan, stanbul'da balonla gsteri uuu yapm olmasdr. Selim Efendi'nin kendi gayretiyle yapm olduu, scak hava ile doldurulmu ve insansz olarak uurulan balon ile, 1801 ylnn sonbaharnda birka deneme gerekletirdii anlalan Selim Efendi, (Cabi Tarihinde Aa olarak zikredilmektedir) bu balonu, muhasara altndaki bir kaleden darya haber ulatrmann imkansz olduu durumlarda kullanlmak zere hazrladn belirtmektedir. Cb Tarihinde bununla ilgili olarak, "bir adr denginde nesnenin dernuna mektb vaz' ve istedii mahalle rzgrn muvafakati ile ate olunup haber irsalini icad zmmnda..." denilmitir. Ayrca, Selim Aa tarafndan padiaha takdim edilen balonun kabul grd ve bir deneme yapmas iin kendisine izin verildii kaytldr. Selim Aa'nn Levend iftliinde yapt ilk denemesinde uurduu balon "orlu'nun te tarafnda" bir tarlaya dm, tarla sahibi "adr" alp "hakime" gtrm ve haberi stanbul'a irsal olunmutur. Selim Aa, Yal Kk nnde yapt ikinci denemesinde balonuna tahtadan bir adam tasviri koymutur. Ancak tahtadan yaplan adam tasviri krlm ve balon Bozhane civarnda kale duvarna taklp dmtr. Selim Aa'nn nc denemesinde, yine krmz renk kumatan yaplm balon, bir kesine kad ve naiplere hitaben "her hanginizin taht- hkmetinize ibu ref olunan madde vusul bulur ise haberini Der-Aliyye'ye ilm edesiz" diye yazlm "mektb" (mektuplar) konularak uurulmutur. Denemenin baaryla gereklemi olduunu "Marmara nnde rzgrn ziyade sakin olmas ile Sakz Naibi Efendi avdetinde deryada grp ahz birle haberi Asitneye getrtlmtr" eklindeki ifadeden anlamaktayz. Mhendis Selim (Aa) baarsndan dolay Padiah tarafndan mkafatlandrlm ve Mhendishane'ye tayin klnmtr10. Selim Aa'nn bir sonraki balon denemesini, nc Selim'in Sr Katibi Ahmed Efendi'nin Ruzname'sindeki kaytlarda da yer almtr. Msr'n yeniden fethedilmesi ve kurtarlmas dolaysyla yaplan enliklerde Tersane'de fienk imaline memur Hendesehane halifelerinden Mhendis ngiltereli Selim, 18 Cemaziyelahr 1216'da (26 Ekim 1801) Yal kk nnde "Avrupa'da havaya ktklar sanat ihzar eylemitir". Ruznme'de, "latn tedarik ve ate duhanyla yelken bezinden masnu bir kebir kreyi" havaya uurduu ve padiahn bunu seyrettii kaytldr.

12

Resmi vazifelerine gelince: 1- Halcolu'ndaki Humbaraclar klasnda 1793 ylnda alan Mhendishane-i Cedide'de 1797 tarihinden itibaren aylk yz kuru maala "hendeseye mteallik baz hizmetlerde" istihdam olunmutur. " 2- 1801 ylndaki balon uular sonrasnda Sultan III. Selim tarafndan Aralk 1801'de Mhendishane'ye yllk 600 kuru maala beinci halife olarak tayin edilmitir. Bu tarihte Mhendishane'de bir hoca drt halife bulunmakta idi. Dolaysyla beinci halifelik adeta Selim Efendi iin icad edilmi bir vazife olmutur. Bilim Transferi konusunda Hseyin Rfk Tamani ile birlikte evirmi olduu Usul- Hendese'nin mukaddimesindeki ifadeler, en nemli ip ularn vermektedir. Mukaddime'de eserin "Mhendishane'de ikinci halife olan ben Hseyin Rfk Tamani ve fi'lasl ngiltere Mhendislerinden iken hidayete eren ve Devlet-i Aliyye'de mezhar- himmet-i saltanat- seniyye olan Selim kullaryla bi'l-ittihad mezbur Bonnycastle'dan tercme ve tevil..." eklinde Hseyin Rfk Tamani Hoca ile Selim Efendi'nin birlikte tercme ettikleri aka belirtilmitir. Ayn konu hakknda Selim Efendi kendi istidasnda eseri kendisinin tercme ettiini belirtmekte ve Hseyin Rfk Tamani hocadan hi bahsetmemektedir. Burada geen: "1203 senesi, miladi 1789 senesi ngiltere statlarndan kemal-i dikkat ve ulum- riyaziyede haiz-i meleke Bonnycastle nam hekim-i zfnun isabet benamn ktb-i klidesi telhis ve tenkih ve tehzib ve tashih ile mhim ve muktezi olmayan mukaddemat- zaide ve tatvilat- nafilesin terk ve tay ile tevfik olunmayan mutalib nazariyeleri ale vechi'ldikka tahkik ve tarik-i sahihe ile cem ve ber vech-i insaf hal ve beyan ve ilm-i handeseden olamayan gerek havas- adada ve gerek ilm-i mesahaya mteallik bir ka makalat ve ahir-i klideste bulunan be kta mcessemat- Eflatuniye'ye dair b nefi ve tail makaleleri tard ve ihra ile kitab- mezkuru pota-i kuve-i mfekkirede bi'l-izabe zer-i halisi'l-ibare gibi huruf...." Birok Avrupalnn Mslman olmadan da devlet hizmetinde istihdam edildii bir dnemde (yani ekonomik, sosyal veya siyasi herhangi bir sebep olmakszn) halisane slamiyeti kabul etmi, giyiminden gnlk hayatna kadar bir Mslman gibi yaam, devletin gizli sava srlarn tamakla grevlendirilecek kadar gven kazanm olan Selim Efendi, bu yn ile o dnemde muhakkak zel bir yere sahiptir. Ancak istidasnn sonuna doru, maduriyeti konusunda yazdklar ve zellikle 19. yzyl balarnda Osmanl ulemasnn nde gelen 13

simalarndan Kethdazade Mehmed Arif Efendi'nin onun iin anlatt ksa bir anekdot, bize madalyonun br yzn de gstermitir. Menakb- Kethdazade " adl eserde yer alan bu anekdot, o dnemde Osmanl toplumundaki genel eilimler hakknda bilgi vermesi bakmnda da bizce ok mhimdir. yle ki " Demiri Fabrika vastasyla eridip gemi zinciri gibi trl alat ve eya-y haideyi yapmasn bilir bir ngiliz Sultan Selim Han- Salis merhumun zamannda stanbul'a gelir. Rical ve kibarn konaklarna girer kar kimse mani olmaz teklifsiz grr konuur. Bu ngiliz bana bir fabrika yapn ngiltere'deki gibi size eya-y hadide yapaym der. Amma bizimkilerin kulaklarna girmez. Bizim o vakitteki kyafetlerimiz bu ngiliz'in zevkine gider birgn Mslman olur. Adn Selim Efendi korlar. Kavuk, sark, bini,cebe, mest, pabu akr, uzun entari, beline al giyinir ve kuanr. Fakat bundan sonra o gittii konaklara yle evvelki gibi doruca efendinin yanna koymazlar, kahya odasnda, kahve ocanda bekletirler. Efendinin ii var derler ve arkasndan ngiliz Selim derler. Selim Efendi demezler. Evvelden zatna mahsus bir tevkr var idi tahkire tahvil olur. Byle kendisinin muhkir olduunu anladktan sonra ilim apkada imi bende deilmi benim bu kyafet houma gittii iin Mslman oldum ben yine ngiliz'im der. Bir gn kaar gider. Hl o giditir. Eer o adam tevkir ve idare edeydik imdi (1840'lar) byk byk muntazam demir fabrikalarmz olurdu. An kaybettik ve sair ngilizler bunun Mslman olduu iin muhkir olduunu bildiler (rendiler) bundan byle Mslman olmazlar an da kaybettik" Kethdazadenin hayfland bu durumu, baka adan deerlendirilecek olursak onun aslnda Osmanlnn Avrupa sanayi ve teknolojisi karsndaki vaziyetine hayflandn da syleyebiliriz.

14