"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2004-2005" ***

Osmanl adrlar
Nurhan Atasoy
Eski Ortaasya geleneklerinden birounu devam ettiren Osmanllar, atalarnn adr kltrn de srdrmler ve imparatorluun kuvvetlenip bymesine paralel olarak bu kltr, gebe kltr olmaktan karp imparatorluk seviyesine gelitirmilerdir. Osmanl mparatorluu'nda olduu kadar ran, Hindistan, Msr gibi bir ok lkede de yaygn olarak kullanlm olan adrlardan son derece az rnek kalmasna karlk, Osmanl adrlarndan gnmze olduka ok sayda adr gelmitir. Bunlarn ou lkemizde, Askeri Mze ve Topkap Saray mzesinde olmakla birlikte bir ok Avrupa lkesinde hatta A.B.D. mzelerinde bile bir ok rnek bulunmaktadr. adr mehterlerinin deposunda saklanan adrlar, imparatorluun son gnlerinde, stanbul'un igal gnlerinde Eski ark Eserleri mzesine tanarak gvenlik altna alnm ve daha sonra da koleksiyon Topkap Saray ve Askeri Mze arasnda ikiye blnmt. Askeri Mze bu adr ve sayebanlardan baz rnekleri kurarak sergilemektedir. Avrupa'nn eitli lkelerindeki koleksiyonlarda olanlardan ancak pek az kurularak sergilenmekte, geri kalan rulolar halinde veya katlanarak saklanmaktadr. Bunlar incelemek iin herbir parann tam llerini almak, lekli minyatr bir maketini yaparak oluturduu mimarisini ve tipini kavramak gerekiyordu. Kitap hazrlanrken okuyuculara adrn mimarisi ve tipi hakknda olduu kadar bykl hakknda da bilgi verebilmek iin, zerinde altklarmn hepsinin lekli izimlerini yaptm. adrlarn nasl kullanldklarn, nasl biraraya getirildiklerini anlamak iin minyatrlere bakmak gerekir. Bu minyatrlerden bir rnekte; 16. yzyl minyatrlerinden birinde Kanuni'nin sefer srasnda lm zerine ehzade Selim'in Belgrad'a gelii ve tahta kma treni resmedilir. adr kullanma gelenei ok canl olduundan, tahta kma treni iin herhangi byk bir bina aranmam, adr ve sayebanlarla grkemli bir tren mekan oluturulmutur. Tamamen ilemeli olan bu adr ve sayebanlarn yaratt grkem, protokole gre tren alannda tren kyafetleri ile dizilmi erkan ile daha da artmtr. Bu arada tahta kmak zere hzl bir ekilde oraya ulaan ehzadenin babasnn lm ihtimaline kar nceden hazrlk yapmas sz konusu olmadndan kyafeti dierlerininkinden daha gzel, daha stn deildir. Ayrca burada ok gzel sslenmi de olsa Ortaasya, yurd tipi adrlarn bulunuu da, geleneklerin nasl devam ettiini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Ariv belgeleri adrla ilgili terminolojiyi kavramak iin nemli kaynaklardr. Bu belgelerin bazlarnda adr deposunda bulunan adrlarn listesi verilir. Bylece ne eit adrlarn olduunu, bunlarn tariflerinden de zelliklerini kesin bir ekilde renebiliyoruz. adr eteklerinde mimariyle btnlemi eler bulunur. adr duvarlarn oluturan ama adr etei diye isimlendirilen bu elemanlar "Hazne" denilen dikdrtgen panolardan oluur. lk bakta standart gibi intiba veren haznelerin dikkatlice alldnda boyutlarnn farkl farkl

olduu anlalmtr. yle anlalyor ki adr kumalar, dikilirken, kaftan ve gmleklerde uyguland gibi mmkn olduunca kenardan, eninden kesmeden yan yana getirmeye allmtr; haznelerin boyutlarnn fark da kuma enlerine bal olarak farkllklar gstermilerdir. Haznelerin yanyana geldii ksmlarda, iine bir srk sokulmasna elverili bir yuva yaplmtr. Bu ksmlara stten yukarda bal, aada kaidesi, aralarnda kemerleri bulunan stun grnmnde motifler ilenmi ve bylece adrlarn mimari ile ilikisi ayrca bu ekilde belirtilmitir. Zaman iinde ssleme sluplarnn deiimi ile bu kemerlerin, stun balklarnn ve kaidelerin kolay farkedilmesi glemitir. Mimariyle iliki yine kaplarda ve perdelerde kendini gsterir. Topkap Saray'ndaki bir rnekte, pencere parmaklklarnn demir parmaklk yerine ibriimden rlerek yapld grlr. Perdeler aslnda meknn iinde yer almaktayken, bu rnekte duvardan rtlmtr. Tepeyle etein birletii yerde, etein ucunda tahtadan dme gibi elemanlar ve yukarda tepenin kenarnda pervazlarn arasnda ilmikler bulunur. ki katl bir farbela arasndaki bu ilmik ve dme dardan da ieriden de grlmez. adrlarda tuvaletler st kapal bir biimde yer alr. Kimi adrlarda her bir kemerin ortasnda zincirle bir kandil sallanr. 1720'de III. Ahmed'in olunun snneti iin dzenlenen 15 gn 15 gece sren enlii resmeden bir minyatrde, Okmeydan'nda Padiah iin kurulan ota- hmayunun yannda devlet erkan ve dier davetliler iin de adrlar kurulmutu. Bu dn anlatan ve minyatrlerinde elenceleri canlandrlan Surname-i Humayun' daki minyatrlerden zellikle biri, adrlar iin en nemli grsel belgedir. Bu minyatr, Ota iinde bulunan ve saraydaki nemli yaplarn fonksiyonlarn yklenmi olan adrlarn zellikleri, eitleri, yerleim durumlarn ok gzel bir ekilde yanstr. yle ki Topkap Saray'ndaki adalet kulesinin ota iin yaratlm bir versiyonunu, mutfak frnn, hamam, tuvaletleri, mutfaklar, en deerli atlar iin ahrlar bile bulabiliyoruz. Ota- hmayun her eit ihtiyaca cevap veren adrlar yannda bunlarn gzellii asndan da adeta bir gezer saraydr. Gebe geleneklerinden dolay adr kltr Osmanllar iin ok nemlidir ama onlarn elinde bu kltr imparatorluk seviyesine ulamtr. adrlar akhava elenceleri yannda asl askeri seferlerde kullanlmlardr. Ota- humayunlar gzellikleri, byklkleri ve kullanmlarndaki mkemmel organizasyonlar ile grenleri hayran brakmlardr. Yabanc elileri fevkalade etkilemi olan ota- humayunlar, Osmanllarn organizasyon kabiliyetinin ve kltr seviyelerinin ok nemli bir gstergesi de olmulardr. adrlar dolays ile Osmanllarn atalarndan devraldklar gebe kltrn nasl byk llerde bir organizasyona evirdiklerini anlayabiliyoruz ve Osmanl ordusunun gerek douya gerek Avrupa ilerine kadar yaptklar askeri seferlerin baarlarnn nedenlerini daha iyi kavrayabiliyoruz. Bu seferler srasnda, yalnz otalarn 600-700 deveyle tandn dnmek bu organizasyonun bykln anlatabilir. Her eit ihtiyacn nceden belirlenerek kld bu askeri seferleri anlamak iin de adrlar bilmek gerekir. Padiah gittiinde herhangi bir yerde kalmaz, otanda kalrd. Ota ise onun kudret ve zenginliini yanstan nitelikte idi. Otalarda saray yaamn srdrmek iin hazrlanm olan hamam adrlarndan gnmze gelen rneklerin tepe paralar kaybolmu idiyse de bunlarn yuvarlak form yaratacak ekilde okgen olarak hazrlandklarn, ilerinin atlastan, dlarnn ise ierisini scak tutmas iin ynl kumatan yapldn gryoruz. Bir ariv belgesi bize adr hamamlarda kullanlan kazan , yer tahtas vb. gibi alet-edavatn listesini de vermektedir. Minyatrlerde birer kk kutu gibi grnen hela adrlarndan bir rnek Askeri mzede bulunmaktadr. Bunun bir penceresi vardr ama bu pencere bir kr penceredir. Yani sadece ileme olarak pencere kafesleri ilenmitir ama ieriye akl yoktur.

ou 17.yzyldan olan bu adrlarn yapld ve kullanld dnemlerde Byk Avrupa saraylarnda bile helann olmadn hatrlarsak Osmanl yaam kltrnn seviyesini daha iyi anlamak mmkn olacaktr. Topkap saraynda da bir ahr adrnn kap ksm bulunmaktadr. Tarihi kaynaklarda padiahlarn ok dkn olduklar, en sevdikleri atlarn ok yaknlarnda istediklerinden bu, bylesine sevilen atlar iin yaplm bir ahr adrnn kaps olmaldr. Byk adrlar iinde odalar yaratmak veya nnde tren yaplmas iin n hazneleri iki yana alan adrlarn iinin grnmemesi iin gerilen perdelerden bir rnek Tunus kumandandr. Bunlarn nasl kullanldklarn minyatrlerde de izlemek mmkn olmaktadr. adrlar tasnif ederken direk saylar esas alnabilir. 1 ila 5 arasnda diree sahip adrlar bulunur. 19. yzyl ncesinde direklerin ou gm kaplamadr, hatta seyyahlarn anlarndan da anlald kadaryla bazlarnn zerinde mcevherler bulunur. Sslemelerde zeri yaldzl deri kullanldndan, ieride mum yandnda bunlarn etkisiyle bu seyyahlarn yaldzl deri paralarn mcevher zannettikleri de dnlebilir. Direkler, tanma kolayl salamak iin birka para halinde yaplm, aradaki delikler ve madeni bileziklerle birbirine oturtulmas salanmtr. Direklerin adr destekledikleri yerin etrafna ksele dikilmi ve direin rahat oturmasn ve adr paralamamasn salamlardr. Direin adr destekledii yerde darda ise bu ksmn zerinde alem bulunur. adrlarda nde ve arkada deiik tipte kaplar bulunur. Kap ve pencere tiplerinin mimaride grlen yeniliklerle birlikte slup deiiklii de izlenir. D genellikle dz fakat i ksm sslemeli olan adrlarda i ve dlarnda ayr ayr kumalar kullanlmtr. Yani saray adrlar kumatan yaplm iki kabukludurlar. D kumaa dikilmi olan kolanlar adrn asl tayc unsurlardr, yani adrn iskeletidirler. Minyatrler gnlk hayat yansttndan, birok aratrmada bir minyatre bakmak ok faydaldr. adrlara ve minyatrlere tarihi kaynaklardan rendiimiz bilgi ve ariv belgelerinin nda bakmak konuya ok aklk getirmektedir. Avrupa'nn eitli yerlerinde adr rneklerine rastlanr. nk Viyana kuatmasnda Avrupa ordular yardma gelince Osmanl ordusu geri ekilmek zorunda kalm, bu adrlar Viyana'y kurtarmaya gelen devletler arasnda paylalmtr. Deiik tip sayebanlar sz konusudur. 19. yzyla ait bir rnekte atlas zerine gm-altn telli iplikle ilemeler yaplmtr. Belgelerden, malzemenin gnderilip Halep'te ilendiini anlamaktayz. brahim Paa Saray'nn bir ksm olan mehterhanenin plannda, adrlarn nerede hazrland grlr. adrlar daha ok, paralarn 5-7 kata kadar st ste konmas suretiyle aplike tekniiyle ilenmitir; kitabelerinde iirler de grlr. adr tavan sslemeleri komplikedir; kandiller etrafnda iekler, emse motifi sslemeler sz konusudur. Kuma paralarnn kenarlar kvrlarak yaplm rneklere "kvrmal aplike dedim. Bir de "kordonlu aplike teknii mevcuttur. Ssleme motifi olduu gibi kumaa yerletirilir, kordon geirilerek kapatlp ince bir ileme yaplr. in inesi, sarma gibi ilemelerle birlikte, ge devirlerde Avrupa ii motifler grlr. Ge dnemde adr kurma gelenei devam eder. Orta Asya gebe kltrnn gebe organizasyonu Osmanl'da bir imparatorluk gelenei haline gelmitir. Bu rneklerden yola karak kendi kltrmz dnyaya ok baka biimde tantabileceimizi dnyorum.