"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2003-2004" ***

XVII. Yzyln kinci Yarsnda Edirne Bakent miydi?

Tlay Artan
Osmanl saraynn Edirne'ye tanmas genellikle 17. yzyln ikinci yarsnda saltanat srm olan IV. Mehmed'in lgn av tutkusuyla zdeletirilir ve devlet ilerinden elini ekmek zorunda kalan ya da bunlara ilgi gstermeyen bu padiahn bir tercihi olarak kabul edilir. Dnemin birincil kaynaklarnda, IV. Mehmed'in 1648-1687 arasndaki uzun saltanatna belli aralklarla grg tankl etmi yazarlar ve daha sonra bunlara dayal aktarmlarda padiahn stanbul'u terk etmesi Kprl Mehmed Paa'nn bir inisiyatifi olarak grlr. IV. Mehmed, 1648'de, alt yan henz bitirmiken, stanbul iin ok iddetli skntlarn olduu bir dnemde tahta geer. Sekiz ylda on drt sadrazam deitikten sonra nihayet, o srada seksenine merdiven dayam olan Kprl Mehmed Paa eitli tavsiyelerle ve ok ciddi bir kar taraftar kitlesinin reaksiyonlaryla birlikte grev bana gelir; ondan sonraki be yl iinde her ey deiir. Birincil kaynaklar sarayn Edirne'ye 1656 ylnda tanmasn tamamen Kprl Mehmed Paa'nn bir inisiyatifi olarak grrler. kinci bir nokta da 1656 ylnda Venediklilerin anakkale Boaz'nn giriinde Limni ve Bozcaada'y ele geirmeleri ve stanbul'un iddetli bir zaptedilme korkusu yaamasdr. Naima bunlara nc bir nokta ekler: stanbul saraynn masraflar o kadar fazladr ki, bu, bir tasarruf kaygsdr; masraflar ksmak iin saray Edirne'ye tanmtr. Kprl Mehmed Paa yandan beklenmeyecek bir enerjiyle, be yl, IV. Mehmed Edirne'deyken srekli seferdedir; Anadolu'daki isyanlar bastrr. lrken de olu Fazl Ahmed Paa'y yerine brakr. Kprl Mehmed Paa'nn sadrazaml srasnda IV. Mehmed her yl stanbul'a gidip gelir. Fazl Ahmed Paa'nn sadrazam olmasyla birlikte IV. Mehmed'in stanbul'a gelii artk ok nadirdir; ya annesinin tamamlatt Yeni Cami'nin al, ya stanbul'da o srada sk sk gerekleen kundaklanmalar, depremler -gerekten bir felaketler adr- ya da sembolik olarak seferlere katlmak nedeniyle ehre gelir; ancak, geldiinde saraya uramaz. Bu, 1687'de tahttan indirilmesine kadar srer ve yerine geen kardeleri II. Sleyman ile II. Ahmed ve byk bir endieyle srann kendisine gelmesini bekleyen byk olu II. Mustafa da Edirne'de tahta karlar. Son iki padiahn tahta kma trenleri dahi Edirne'de yaplr. 1481 sonrasnda, stanbul'un fethinden, bakent olmasndan sonra ehre yerlemi olan saray, btn saltanat trenlerini tekrar Edirne'ye adapte eder; bu tam bir, gelenein yeniden kefedilmesi, icat edilmesi durumudur. IV. Mehmed her ne kadar krk yl akn bir sre Edirne'de yaamsa da aslnda kendini byle bir durum iinde bulmu bir padiahtr, bu bir bilinli seim deildir. Olu II. Mustafa ise 1695'te tahta getiinde gayet bilinli olarak Edirne'yi bakent yapmay dnr; ancak bu niyetleri ancak tahtta kalabildii 8 yl iin geerlidir, nitekim Edirne Vakas diye anlan 1703 isyanyla tahttan indirilir ve kardei III. Ahmed ancak bir daha asla Edirne'ye dnmeyecei szn

vererek tahta geirilir. Neredeyse yannda muhafzlarla stanbul'a getirilen III Ahmed, sadece bir kez, bir antlama iin Edirne'ye gider. Edirne Osmanl ftuhatnn Gneydou Avrupa'ya sarkmasyla hkmdar mal olur. Bizans'n bakentinin fethinden ve sarayn stanbul'a yerlemesinden sonra Edirne'nin ynetimi bir sancakbeyine verilmez. Batya ynelik seferlerin balang noktas olan Edirne stanbul'dan ynetilmeye devam eder. 17. yzyln bir krlma noktas olduunu grlr. I. Ahmed 1603-1617 yllar arasndaki dnemde hi sefer kmaz. Klliyeleri gaza malyla yaptrmak art olmasna ve sefere kmad iin gaza mal olmamasna ramen, engellemeleri gz ard edip Ahmediye Klliyesi'ni yaptrr. Boaz'daki birok kasrn inasyla da urar. I. Ahmed saltanat srasnda o zamana kadar grlmemi ekilde, Bursa ve Gelibolu'ya gidip ecdad mezarlarn ziyaret eder. II. Osman ve IV. Murat da bu ziyaretleri gerekletirirler. II. Osman bunu yaparken bir taraftan da bakenti Bursa'ya tamak niyetinde olduunu saklamaz. Sonunda bu niyetleri onun tahttan indirlip ldrlmesine neden olur. IV. Murat da Bursa'da olduu srada, stanbul'da baz entrikalarn srmekte olduunu syleyen annesi tarafndan aceleyle arlr ve ziyaretini yarda keserek geri dner. Osmanl padiahlar 16. yzyln ikinci yarsnda askeri ve politik baarnn doruundaki imparatorluu bir miras, babadan kalma bir hak, bir ailenin hkmdarl olarak grmeye balamlardr. 17. yzyln ikinci yarsnda ise stanbul dnda bir ynetim merkezi araylar ve meruiyet araylar arasnda bir rtme sz konusudur. Meruiyet araynn hanedann sreklilii vurgusuyla srdrlmesinde giderek elle tutulur hale gelen 17. yzyl krizinin eitli zorlamalarn bulmak mmkndr. 16. yzylda, imparatorluun politik ve askeri baarsnn doruunda olunan dnemde, tarihi yarmadann tepelerini talandran klliyeler, bizzat sarayn kendisinde gizli semboller, yani mimarlk araclyla verilen mesajlar ya da askeri ve politik baarlar simgeleyen ahnemeler, krallarn kitaplar denilen minyatrl yazmalar, gene hanedann gcn vurgulayan silsilenameler, padiah portreleri nemli gstergelerdir. IV. Mehmed dneminde 17. yzyln ilk yarsnda yaanan tm kriz gz nnde bulundurulursa, 1650'lere gelindiinde askeri baar yoktur. stanbul kaynamaktadr. Artk ne mimari sembollere, ne silsilenamelere, ne ahnamelere yer vardr. Bir meruiyet arayna girmi olan IV. Mehmed Edirne'ye gtrldkten sonra, beklenmedik biimde askeri baarlar art arda gelir. Saray Edirne'ye srgn gitmitir bir anlamda. Ancak, bir ans ya da Kprl'nn despotik ynetimi askeri baarlarn nn aar. ocuk padiah birdenbire gazi unvan alr. Bu unvan meruiyetin ok nemli gstergelerinden biridir. Bu unvann arkasnda akl, bilgi, hayr hasenat, askeri anlamda baar gibi unsurlar olmaldr. IV. Mehmed gazilik iin gerekli bu hasletlerle kendini ssleyememitir, ama o zamana kadar (17. yzyln ilk yarsnn sultanlarn ayrrsak) Osmanl sultanlarnn kendilerini kolaylkla bezedikleri bu imgelerin dnda yeni meruiyet sembolleri arayna girer. Bu tr gstergelerden sz ediyorsak, bunlarn Edirne'de de mekna yansm olmalarn bekleyebiliriz. stanbul saltanatn gc, ihtiam sembolleriyle bezeliyse, 46 yl sarayn btn fonksiyonlaryla yerlemi olduu Edirne'de de bu sembollerin bulunmas gerektii dnlebilir, ancak byle rnekler bulunmamaktadr. Edirne saraynn yanmasndan dolay, bu tr rneklerin stanbul'a gelemedii, korunmam olduu dnlebilir. IV. Mehmed Edirne'de geirdii yllarda muazzam bir i sknts yaamakta, sanki bu skntsyla ba edebilmek iin her gn kurt tilki yaban domuzu, tavan, ku avna kmaktadr. Edirne saraynn scak odalarnda dinlenilen, minyatrl yazmalarla ho vakit geirilen bir ortam resmedilmemektedir.

Edirne kk bir tara ehridir, ama saray btn ilevleriyle buradadr. Osmanllar sefere giderken btn brokrasiyi alp gtrmektedir. Abdurrahman Abdi Paa'nn vakayinamesinde Edirne'den srekli olarak "rikat- hmayun" olarak sz edilir. "Rikat" zengi anlamndadr ve Osmanl kullanmnda "at zerindeki sultan" anlamna gelir. Kimi zaman da sadece saray olarak tarif edilmektedir. Dier taraftan, "bilad- selase" olarak tanmlanan Bursa, Edirne ve stanbul'dan sz edildiinde, dnemin kaynaklar bakenti bilinli olarak kullanrlar. Evliya elebi Edirne'yi anlatt blmde "taht- sani" tanmn kullanr. Burada ehrin stanbul'dan sonra deil, Bursa'dan sonra ikinci taht olduu kastedilir. Bir iki sayfa sonra ise "taht- salis" olarak anar. znik'in birinci bakent varsayldn Evliya'nn yazdklarndan karmak ok kolaydr. Burada fiziksel deil, kronolojik bir vurgu vardr. 17. yzyl birincil kaynaklarnn hepsinde Edirne'den "payitaht- kadim", yani eski bakent olarak sz edilir; "dar'l-saltanat, tahtgh- saltanat" yalnzca stanbul iin kullanlr. Ayrm ok aktr; 50 yl boyunca Osmanl'nn kafasnda hibir kuku yoktur: stanbul bakent, Edirne saraydr ya da bir ehirdir. Bir lde karakterize etmeye altm IV. Mehmed, vakayinameye gre dini trenler (cuma selamlklar, bayram...), saltanat trenleri (tahta kma etrafnda birok tren, bir nceki sultann cenazesi, clus treni, snnet, dn...), askeri trenler (sefere k ve zaferle dn) gibi saray trenleriyle ilgili deildir. Vakayinamedeki cuma gnlerini takip ettiimizde, 1663'ten 1682'ye kadarki 19 yl sresince cuma selaml iin Selimiye Camii'ne gittiini bir ya da iki yerde grrz. Ayn ekilde 30 gn ramazan -ki Osmanl sultanlarnn neler yaptn biliyoruz- zel bir ey yaplmamaktadr bu dnemde. Kendisi hi sefere de kmamtr 1672'ye kadar. Askeri trenler de gremeyiz; sembolik olarak stanbul'a gitmektedir. Kprl Mehmed ve Fazl Ahmet Paalar sefere kacakken onu sembolik olarak gtrrler. Davutpaa sahrasnda kendini gsterir, sonra yola kar ve Edirne'de kalr. 1683 ok kritik bir yldr. IV. Mehmed Viyana hezimetinden sonra 4 yl daha tahtta kalr. Tahttan indirildiinde yerine olunun gemesi beklenirken kardei tahta geirilir. Olu II. Mustafa 1695'te tahta geer. 40 yl saray terifats olan Nimeti Ahmed Efendi'nin olu Terifatlzade Mehmed bin Ahmed'in bu tarihte kaleme alnan Terifatname, ok nemli bir krlma noktasna iaret eder. Terifatname yazarnn babas da 40 yl IV. Mehmed terifatln yapmtr. Yazar ok ak belirtir ki, II. Mustafa bundan sonra byle olacak diyerek saltanat trenlerini deitirmitir. II. Mustafa sefere kmaya, ordunun banda kendisi bulunmaya niyetlidir. Tahta ktktan ay sonra ilk sefere, alt ay sonra dier sefere kar, o yl iinde bir sefer daha gerekletirir. II. Mustafa tahta getiinde babasndan tmyle farkl davranmaya balar. Kendilerini dar atm, hanedan srm olan stanbul'a tepki olarak Edirne'ye yerlemeye karar verir ve 1703'te kendisinin sonunun getiren de bu karar olur. II. Mustafa tahta getiinde 31 yandadr, Edirne'de doup bymtr ve 1675'e kadar 75 yl boyunca Osmanl hanedannda ne bir snnet dn ne bir dn, hibir saltanat treni yoktur. 1672'deki Lehistan seferinin muazzam bir baaryla sonulandrlmas zerine 1675'te IV. Mehmed iki olunu snnet ettirme ve bir kzn musahibiyle evlendirme cesaretini gsterir. II. Mustafa tm bunlarla bym, dolaysyla ok bilinli olarak stanbul'a kar bir tavr almtr ama baarl olamaz; 8 yl sonra, II. Osman gibi alaa edilir ve yerine kardei geer. Edirne ile stanbul arasnda bu mesafe aslnda ok eskidir; bir ucunda merkezi devletle bir uzlamazln yatt bir sre, stanbul'un bakent yaplmas srasnda ortaya km bir srtme sz konusudur. Cemal Kafadar, Sar Saltuk adl bir ulvi kiinin azndan aktard szlerle bu srtmeyi 1450'lere tarihler. Edirne bakent olma durumunu kaybettii anda, Sar Saltuk ehre gelir ve dnemin ricalini uyarr: "Rum lkesini fethetmek isteyen her kim olursa Edirne'de oturmak zorunda. Kim dmanna kar, Mslman olmayana kar zafer kazanmak isterse Edirne'de oturmak zorunda; nk gazilerin oca buras. Gaza iin Edirne'den daha iyi bir yer

olamaz. Bu dnya bir yzk gibidir, mhr de Rumeli'dir, bunun merkezi de Edirne'dir. Rumeli'yi fethetmek isteyen her kimse bu yz parmanda tayacaktr." Ayn kii II. Mehmed'i uyarr: "stanbul rvet, zulm, her trl ahlakszlk sonucunda yok olmaya mahkm bir ehir." der ve eer gaza fikrinden vazgeilmezse Edirne iin byle bir tehlike olmadn syler. stanbul'un kuatlmas srasnda II. Mehmed'in ryasna giren Sar Saltuk bu kez ehrin anahtarlarn teslim eder, ama gene de uyarr, "Bu anahtarlar Edirne'de tut" diye tavsiyede bulunur. Burada efsanede ak olan ey, gazilerle kapkullar arasndaki atmadr. Politik ricalleri asndan ok farkl iki grup vardr ve bunlarn uzlamas sz konusu deildir. 15. yzyl ortasnda iki ehir arasnda var olan srtme, 17. yzyl sonunda da ortaya kar ve bu srtme Tanzimat'a kadar srdrlebilir. II. Mahmud yenierileri 1826'da lavetmeden nce, onlar, dediklerini yapmazlarsa ailesini alp Edirne'ye gitmekle tehdit eder; ama II. Mahmud bu birbiriyle atan gler arasnda tercihini yapt iin merkezle merkez dna ekilen enerji arasnda bir noktada durup o noktada baarl olduunu syleyebiliriz. Edirne hep bu rekabetin paras olarak var olmutur. kinci bakentlii sadece Bursa'dan sonra ikinci olmas nedeniyle tad bir sfattr; stanbul Osmanl iin hep bakent, payitaht kalmaya devam etmitir.