"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2003-2004" ***

Saray Hapishane Olunca: V. Murad ve Ailesi raan Saraynda

Edhem Eldem
V. Murad'n olu ehzade Salahaddin Efendi'nin anlar, zel hayat ve kiisel dnceleri ieren bir hatrat olmas sebebiyle, Osmanl tarihinde pek rastlamadmz trden bir malzemedir. 1876'dan 1904'e kadar btn bir ailenin hapis hayatn anlatan bu hikye, 28 yllk hayatn orada geirip girerken gen karken orta yal biri olan Salahaddin Efendi'nin azndan, olaylar yaand srada bire bir kaleme alnm, yazlrken yaymlanma kaygs gdlmemitir. Osmanl'nn zelikle son dneminde epey hatrat kaleme alnmtr; ancak bunlarn genel zellii, genellikle olaylar olup bittikten sonra yazlmalar ve bir siyasi davran, oynanm bir rol izah etme amac gtmeleridir; dolaysyla objektiviteleri tartlabilir. 1876 Osmanl mparatorluu'nun belki en tehlikeli, en zor yllarndandr. 1870'lerden gelen ekonomi ve finans krizi 75 sonlarnda iyice patlak vermi, nihayet 1875'te maliye resmen iflas etmitir. En nemli dayanaklardan biri olan yurtdndan kredi alma gibi uygulamalar 1876'da hemen hemen yok olmu ve bu durum 1881'de Dyun- Umumiye'nin kurulmasna kadar devam etmitir. Buna ilaveten bir darbe giriimi gereklemi, 30 Mays 1876'da, 1861'den beri tahtta olup devleti iflasa srkledii sylenen Sultan Abdlaziz'in saltanat sona ermi ve yerine ayn gn yeeni V. Murad tahta gemitir. Bu darbenin arkasnda Gen Osmanllar, zelikle Midhat Paa, Hseyin Avni Paa gibi dnemin farkl siyasi kiilikleri vardr. V. Murad bekledii saltanat frsatn yakalamtr; ancak clusundan birka gn sonra Abdlaziz intihar edecek veya ettirilecektir. Bu olayn V. Murad zerinde byk etkisi olur; kimilerine gre delirir, kimilerine gre depresyona girer; sonuta saltanat vazifesini ifa etmekten aciz duruma gelir ve bir iktidar boluu yaanmaya balar. ay sren bu yar saltanatn sonrasnda bir karar kar; V. Murad'n tahta gemesine yol aan ekip, bu kez bu iin devam edemeyeceine karar verip V. Murad'dan sonra sras gelen gen ehzade Abdlhamid'e saltanat teklif edecek, V. Murad' tahttan indirecektir. Bu olay austos ay sonunda gerekleir. Abdlhamid Midhat Paa'nn istedii trden reformlarn szyle iktidara gelir. Bu reformlarn banda merutiyetin ve Kanun-i Esasi'nin ilan gelmektedir; fakat ksa sre sonra meruti idareden daha ahsi ve otoriter bir idareye geilir. Abdlhamid 33 sene tahtta kalr. 1908'de Jn Trk ihtilaliyle yeniden merutiyeti ilan edecek, 1909 balarnda da tahttan indirilerek ve Selanik'e srlecektir. Abdlhamid'in iktidara gelmesiyle V. Murad'n kaderi deiecektir. Tahttan dm olan Murad, raan Saray'nda bir tr gz hapsine alnacak ve 1904'teki lmne kadar saraydan kmayacaktr. Bu mahpusiyetin ilk iki senesi nispeten yumuak saylabilir; nitekim gz hapsiyle birlikte, kontroll bir ekilde d dnyayla iliki srdrlebilmektedir. Ama 1878'de mehur raan vakasyla Ali Suavi ve beraberindeki birka kiinin V. Murad' raan'dan kurtarma ve

tekrar tahta geirme teebbs zerine, zaten az ok evhaml olan Abdlhamid iyice korkacak ve gz hapsini gerek fiili bir hapse evirecek, 1878'den 1904'e kadar bu hkmdar hi kimseyle temas edemeyecek ekilde saraya kapatlacaktr. Osmanl usulnde bir kiiyi hapsetmek yeterli deildir; o kiiyle beraber btn aile halknn hanedannn da tecrit edilmesi gerekmektedir. Dolaysyla 1876'dan 1904'e kadar raan'da hapsolan da sadece V. Murad deil, btn ailesi ve ailenin yannda ev halk, yani annesi, btn eleri, ocuklar, ocuklarnn eleridir. Bunlarn yannda saylarn tam tespit edemediimiz ancak ortalama 70-80 kiilik bir kap halk, yani cariyeler, haremaalar sz konusudur. Hapsedilen btn bir saray halkdr. Bu hikyenin iinde Salahaddin Efendi 1861 ylnda domu, 15 yanda babasyla beraber saraya hapsedilmi, 1904'te saraydan km, gerek manada hrriyete kavumas 1908 ihtilalinden sonra gereklemitir. Artk 50 yana geldii bir tarihtedir ve 1915'te de vefat edecektir. Salahaddin Efendi'nin iki olu da bu kapal dnyada doacaklardr. Bu anlar birka adan nemlidir. Birincisi, genellikle tarihte gllerin, kazananlarn tahlili konu edilir. V. Murad ise ksa saltanatndan sonra neredeyse yok olmu, yani kaybedenlerin ban ekmi ve unutulup gitmitir. 1890'lara gelindiinde pek ok insan onun hayatta olup olmadn bile bilmemektedir. Onun yaam Abdlhamid dneminin bir kar tahlili, ters tahlilidir; gszlk ve muhalefet tahlilidir. kincisi, bir hapishane hayat olmakla beraber bir saray hayatnn sz konusu olmas, hakknda ok az ey bildiimiz saray hayatnn ayrntlar, gnlk ileyii hakknda bize epey ipucu vermektedir. Kiiler ve onlarn etrafndaki hizmetilerin, cariyelerin dnyas genellikle belgelere yansmaz; oysa bu hikyede ieriden birisi bu ileyiten bahsettiinde yava yava saray hayatnn bu yann anlamaya biraz balyoruz. ncs, bu anlar dier ou Osmanl dnemi anlarndan farkl klan, samimilii, dorudanl, gn gnne kaleme alnm olmas ve ailenin gnlk dertlerinin, ihtiyalarnn bir eit yansmas olmasdr. Sonuncusu ve en nemlisi, bu kadar samimi ve yaymlanmas dnlmeden yazlm olmasndan hareketle, bir zihniyet dnyasn anlatmasdr; bu ynyle 19. yzyl sonunda bir Osmanl gencinin zihniyetini, inanlarn, araylarn anlamak iin son derece zengin bir malzeme oluturmaktadr. Salahaddin Efendi'nn bu anlar niye yazd sorusuna karlk ilk akla gelen yant, 28 sene sren bu hayata tahamml etmek ve yksekten dmenin verdii hisle ldrmamak iin olabileceidir. kincisi, yaad zulm, zorluu unutmamak ve unutturmamay bir grev telakki etmesidir. Bir kurban olma fikrine kar oluturulmu bir diren mekanizmas sz konusudur. Bir dier neden, Salahaddin Efendi'nin gnlk tutarak, mektuplarn kesip yaptrarak, defter toplayarak, makale yazarak, aslnda yarm yamalak da olsa alm olduu eitimde zellikle Bat'dan grd baz modellere uyum salamaya, kendini bir modernite iinde alglamaya almasdr. Bunlarn hepsi aslnda 19. yzyl sonundaki Osmanl zihniyetini ok yakndan ilgilendiren sebeplerdir. Hatrat ana ksmdan olumaktadr. Biri, Tartaryan fabrikasnn duvar takviminin yapraklarnn arkasna yazlm gnlklerdir. Salahaddin Efendi, 1880'den 1883 balarna kadar her gn bana gelenleri, dncelerini bu yapraklara kaydetmekte, modern gnlk manasnda bir gnlk tutmu olmaktadr. kinci ksm, makalelerdir. Bu makalelerin byk ksm otobiyografiktir. rnein "usul-i tedrisim" bal altnda 4 yandan itibaren eve gelen hocalar ve o hocalar eliinde okumu olduu dersleri detayl bir biimde listelemitir. Bu blmdeki metinler daha ok an trnde, yaandktan belirli bir zaman sonra kaleme alnmtr. Bir de, zevk nedir, ilim nedir gibi konularda "felsefi" dncelerini yanstan makaleler sz konusudur. Bunlar, eitimi eksik birinin ilim merak, kendi iine bakma, dnyasn anlama abas naifliindedir. Bilime susamln yazdklaryla, ifadeleriyle ortaya koymaya almaktadr. nc ksm ise "mukayyedat" ad altnda toplam olduu belgelerden olumaktadr. Otobiyografik yazlarnda gerek manada bir tarihi gibi davranmtr; rnein bugn kullandmz trden dipnotlar

kullanm veya sistematik olarak ald mektuplarn bir suretini yazp, onlarn da her birinin altna bir yorumda bulunmutur. Bu yorumlarda mektuplarn ne zaman, niin, nasl artlar altnda yazldn kendince analize tabi tutmaktadr. Okuyucusu olmayan bu yazlarn bir matbu eser gibi kaleme almtr, ama bir yandan yaymlanmasnn mmkn olmadn bilmektedir. Burada kendini bir mnevver, bir dnr gibi grp bir eit oyun oynamaktadr. Gnlklerden, saray hayatnn ok hiyerarik, snrlar ok net izilmi bir dnya olduu anlalmaktadr. Mekna bakldnda aslnda maaile bir arada yaamadklar grlr. Daireler hiyerarik yapya gre tanzim edilmi durumdadr. En nemli daire, V. Murad'n annesinin, ikinci daire ise V. Murad'n dairesidir; dierleri her bir kadnn daireleridir. Sonra Salahaddin Efendi tek oul olarak bir daireye sahiptir. Burada zel hayat ile hiyerarik yap arasndaki fark grlmektedir. Salahaddin Efendi kendi dairesinden "ev", dierlerinden "daire"; kendi ailesinden "ocuklarm, hanmlar", dier dairelerdekilerden ise "hanedan" diye sz etmektedir. zel hayatyla saraydaki kamu hayat net baz snrlarla ayrlmtr. En ilgin kesim cariyelerdi; onlarn aslnda hi de sessiz olmadklar, daireler arasnda mthi ekimeler yaand anlatlmaktadr. Baka kaynaklarda sadece bir isim, bir rakam olan kiilerin burada canlandn grlr. V. Murad'n en byk problemi alkoldr; manik depresif bir mizaca sahiptir ve alkoln bunu dalgal bir hale getirdiini anlamak mmkndr. Salahaddin Efendi anlarda babasnn alkol probleminden hi bahsetmemekle birlikte kendisininkinden bahsetmektedir. Bu cmlelerde, devaml bir iki leminde mutsuzluunu unutmaya alma abas grlebilmektedir. Salahaddin Efendi'nin saraydaki yaamnn haritas izildiinde eksen sz konusu olabilir: biri dnce; dieri kamu, yani darya alm; dieri zel hayattr. zel boyutta gittike "ben"den uzaklaan bir dnya sz konusudur. En yaknda ocuk, hanm yer almakta, zel dnyann kamu dnyasyla kesien bir yerinde familya bu dnyay tasvir etmekte, valide ve byk valide hem hissi hem fiziki bir mesafeyle gittike uzaklaan bir dairede yer almaktadr. Kamu dnyasnda familya hanedana dnr. O sadece aile babas deil, Sultan Murad'n olu ve hanedannn bir ferdidir; bu da aslnda daha byk bir hanedann, hanedan- l-i Osman'n bir parasdr. Bu dnya iinde Murad Han varsa Abdlhamid de vardr. Murad Han iyi, Abdlhamid ktdr; Murad Han vatanperver, Abdlhamid haindir; Murad Han mazlum, Abdlhamid zalimdir. Btn normatif ve ahlaki deerler zerine kurduu o iki dman karde hikyesi, ekmi olduu hakszlkla i iedir. 19. yzyl modernitesiyle bakldnda, bu metinlerde modern terimlerin basknl grlr; dnemin terminolojisine uygun olarak millet, vatan gibi terimler ok sk kullanlmtr. Midhat Paa nemli bir kiilik olarak yer almaktadr; hem babasn iktidara getirmi hem de onlara ihanet edip satmtr. Bu ikilemle Midhat Paa'y fazla yerememekte, daha ok Abdlhamid'in oyununa gelmi bir vatanperver olarak nitelemektedir. Dier nemli kiilikler olarak Namk Kemal'in, Ahmed Midhat'n, insaniyeti, medeniyeti temsil eden Victor Hugo'nun, Voltaire'in adlar gemektedir. Salahaddin Efendi'nin Bat'ya duyduu hisler sayg-hayranlk ile dmanlk arasnda gidip gelmektedir. Bir ansnda, din hocasnn o daha genken, bir darb mesel olarak "Kfirler Tanr'nn vcuduna inandklar iin hayvandrlar" dediini anlatr. Salahaddin Efendi bu cmleye tepki gsterir. lk tepkisi tamamen dini adandr. Ona gre hayvanlar ruh sahibi olmadklarna gre sememekte, hataya dmemektedir; kfirler insandr ve akli bir seimle hata ilemektedirler. Dolaysyla onlara hayvan demek hayvanlara hakszlk olmaktadr; "cehennemlik" denebilir, ama hayvan demek mmkn deildir. kincisi, bir Hugo'ya Voltaire'e nasl hayvan denebilir? Bu kar kyla Salahaddin Efendi slam medeniyeti iinde bir akliletirme abasna girmekle beraber aslnda kalbinin sesiyle de Bat deiim deerlerini savunmaktadr.

Btn bu modernite-gelenek hikyesi iinde Salahaddin Efendi'nin hikyesi trajik olmakla beraber, kiilerin ilikileri, birbirlerini grmeleri, bir kiinin dncesinin nerelerde bitebildii, neler tasavvur ettii konularn aydnlatmas bakmndan son derece ilgintir.