"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2002" ***

Bir Osmanl mahallesi ve muhtar

Cem Behar
Voyvoda Caddesi Toplantlar'nn bu ylki nc bulumas Prof. Dr. Cem Behar'n katlmyla gerekleti. Trkiye'nin nde gelen demograflar arasnda gsterilen Boazii niversitesi Ekonomi Blm retim yesi Cem Behar syleide, "19. Yzyl Sonunda Bir Muhtar ve Mahallesi: Osman Efendi ve Kasap lyas Mahallesi 1880-1905" bal altnda, Osmanl mparatorluu'nda yerel ynetimler konusunu iledi. Kasap lyas Mahallesi Muhtar Osman Efendi'nin el yazmalarndan hareketle, dnemin mahalle yaam ve yerel ynetimin stanbul halkyla ilikisi gibi genel karmlar yapmaktan ziyade, mikro bazda bir Osmanl mahallesini derinlemesine inceleyen Behar, yeni kaynaklarn kefi ve bu tr mikro bazl aratrmalarn artmas halinde, o dnem Osmanl mahallelerindeki yaam ve yerel ynetim konularnda genellemelere gidilebileceini ifade ediyor. Muhtar Osman Efendi, muhtarlk yapt yirmi be yl boyunca mahalle imamyla birlikte, Kasap lyas Mahallesi'nde yaanan doum, lm, evlilik, askerlik gibi olaylarn kaydn tutmu. kaln defterde yer alan bu kaytlar Prof. Dr. Behar'n aratrmasna kaynak tekil ediyor. in dramatik yan ise Prof. Dr. Behar'n arivlerde yer almas gereken bu defterleri, sahaflardan bularak deerlendirmeye almas. Elitlerin ve aznlklarn yaamlar pek ok aratrmaya konu olduu halde, Osmanl'nn temel unsuru olan Mslman alt snfn fazla incelenmediine deinen Prof. Dr. Behar, almasnda bu snf ele alm olmasnn da ayr bir nem tadna dikkat ekiyor. Aratrmaya konu olan Kasap lyas Mahallesi bugn de mevcudiyetini koruyor. Sur dibinde, Cerrahpaa Hastanesi ile Marmara Denizi arasnda bulunan mahalle, bugn 1880'li yllardakinin yars kadar bir alana sahip. Bunun sebebi ise Cerrahpaa Hastanesi'nin sahile doru genilemesi. Muhtarn i ciddiyeti 1875'lerde bir muhtarn grevlerini asayi ve temsil olmak zere ikiye ayran Behar, mahalle sakinleri ile ilgili tutanaklar tutmak ve mahallede vuku bulan olaylar Zaptiye Nazrl'na bildirmekle ykml olan muhtarn almalar hakknda u bilgileri veriyor. "Muhtarn bu klasik grevleri 1830'larda belirlenmi. 1883'e gelindiinde bu klasik grevlere bir ncs eklenmi. Bu grev, mahalledeki temel demografik olaylarn kaydnn tutularak nazrla bildirilmesi. Ancak bu o zaman iin allm bir ey deildi ve laykyla uygulanmad." Muhtar Osman Efendi'nin tuttuu kaytlar, onun dnemin muhtarlarna gre grevini daha ciddiye alan, yeniliklere ak, hatta yeni grevler stlenmeye hevesli bir muhtar olduunu gsteriyor. Muhtar Osman Efendi'yi daha yakndan tanmak iin 1885 saym kaytlarn inceleyen Prof. Dr. Cem Behar'n bulgular, onun yaamyla ilgili baz bilgiler veriyor bizlere. rnein bu kaytlardan Muhtar Osman'n 1837 stanbul doumlu olduunu reniyoruz. Muhtarla 1880 ylnda 43 yanda balyor. Esnaflk (astarclk) yapyor. Hanesi 6 kiiden oluuyor. Muhtar

Osman'n tek ei Fatma hret o srada 40 yanda ve bir erkez. Emine ve Sahime adnda 7 ve 4 yanda iki kz, Niyazi adnda mektepli bir olu var. Muhtar Osman'n evinde bir de 50 yanda erkez bir halayk bulunuyor. "Muhtar Osman, bu grevi yapt 1880-1905 yllar arasnda (Bu tarihler, deftere ilk ve son kaydn yapld tarihler), doum, lm gibi temel demografik olaylar bir deftere kaydediyor, ancak lenlerin ya, doanlarn anne-babalarnn yalar gibi ayrntl kaytlara rastlamak mmkn deil. Fakat ilgintir, Muhtar Osman bir tek temel demografik olay ayrntsyla ve muntazam kayda gemi; o da nikahlar. Nikah kaytlarnda zev ve zevcenin evliliklerine bir mani olup olmadndan tutun da zevcin zevceye verdii veya vaat ettii mihre, evlenenlerin daha nce evlenme boanma durumlarna, ahitlerin isim ve unvanlarna kadar pek ok detay bulunuyor" diyen Prof. Dr. Behar, nikahlar mahallenin imam kyd halde, kaytlar muhtarn tuttuunu ve muhtarla imam arasnda bir i birliinin sz konusu olduunu belirtiyor. Yetki devri gereklemi O dnemde bir nikahn slam Hukuku'na gre sahih (geerli) olabilmesi iin kaddan veya kadnn naibinden "izinname" alnmas gerekliymi. Ve nikahn sahih olmas imamn dikkat etmesi gereken bir hususmu. Ancak Behar, muhtarn tuttuu kaytlarda sklkla izinnamelere rastlam. Bu durum muhtarn bu kaytlar yaparak bir yetki devri gerekletirdiini gsteriyor. rnein kaytlardan birinde, "Evlenecek olan mer Raid'in evlenmesine dair seri bir mani yoktur" deniyor. Oysa muhtarn bu tr bir izinname dzenlemeye yetkisi yok. Prof. Dr. Behar bu konuyu yle detaylandryor: "Muhtar Osman birok nikahta dorudan izinname dzenlemekten kanyor ama evlenecek kiilerin yaknlarndan bilgiler topluyor ve bu bilgileri kayda geiyor. Defterlerde 700' akn nikah kayd bulunuyor ve kaytlarn ounda bu tr derkenarlara rastlamak mmkn." Prof. Dr. Behar, aratrmas srasnda ilgi ekici bir nikah kaydna rastlam. Bu nikahda kadnda "hlle" sz konusu. "Sleyman ve Emine isimli iki kii evlenmek istiyorlar. in ilgin taraf bu iki ahs daha nce kez evlenip boanmlar. Dolaysyla seri hkmlere gre tekrar evlenebilmelerinin tek yolu, hlle yapmak; yani kadnn bir bakasyla evlenip boanmas. Bu olay hakknda muhtarn kayd yle: 'Mezburun enitesi kadn boadktan sonra hlle yoluyla tekrar Mustafa bin Sleyman ile izdivac yaplmtr. (17 Recep 1317)." Burada kocann enitesi hllecilik fonksiyonunu stlenmi. Seri hukuka gre bu mekruhtur. Burada dikkati eken asl konu, imamn yapmas gereken ii muhtarn yapmasdr" diyen Prof. Dr. Behar, u yorumu yapyor: "Burada istisnai bir yetki devri sz konusu. Bu muhtarn nev-i ahsna mnhasr bir durum olabilir." Yetki devri sadece nikahlarda deil, baka hadiselerde de grlyor. Bunlardan biri cami mezzini Ahmet Efendi'ye denen maa. Prof. Dr. Behar, bu konuyla ilgili olarak unlar sylyor: "Mezzin Ahmet Efendi'ye denen maalar ay ay dzenli olarak Muhtarn kaytlarnda yer alyor. Maa kaytlarnn muhtarn defterinde ayrntl bir ekilde bulunmasna karn, bu konuyla bir ilgisi yok. Yani bu konuda imam ile mezzin arasnda bir anlamazlk ksa bunu zecek kii kad. Sadece mezzinin maa kaytlar deil, oturduu lojmann tamirat ve masraflar ile ilgili de detayl kayt var muhtarn defterinde." Muhtar Osman Efendi'nin tm bu ekstradan stlendii grevler, Prof. Dr. Behar'a gre muhtarln modernizasyonu. Muhtar ve imam rten yetki alanlarnda yeni yetkiler oluturmaya almlar ve bu yetkileri muhtar stlenmi. Cem Behar bu noktada neden muhtar ile imam arasnda yetki alannda bir rekabet olmad sorusunu soruyor. Tabi ki buna cevap vermek olduka g. Ama burada muhtar ve imam arasndaki sevgi, sayg ve dostluun belirleyici bir faktr olduunu atlamamak gerekiyor. G olgusu ve mrur Muhtarn defterlerinde en ok rastlanan kaytlardan birinin de gler olduununun altn izen Prof. Dr. Behar, bu konuda u bilgileri veriyor: "1885-95 yllar arasnda topu topu 15 doum-lm kayd var. Bu yllar arasnda yaplan g kaytlar ise 300' ayor. Bunun sebebi ise

II.Mahmud'un balatt mrur uygulamas." Prof. Dr. Behar'n bahsettii, getiimiz yllarda Trkiye'nin gndemine getirilen ancak hayat bulamayan stanbul'a giri klarn pasaport ile yaplmas uygulamasna benzer bir uygulama. stanbul dndan veya stanbul'un baka bir semtinden mahalleye yerlemek isteyen bir ahs, teskere-i mrur kartmak zorunda. 1908 ylnda kaldrlan uygulamaya benzer uygulamalar yabanc lkelerde de var ve iyi hal kad olarak geiyor. Mrur uygulamas konusunda Prof. Dr. Cem Behar'n tespitleri ve grleri u ekilde: "1100 kiilik mahalleye g edenlerin ou stanbul iinden. Oysa uygulama ehre yabanc girmemesini ve asayii salamak amacn tayor. Burada teskere-i mrur ikametgah ilmuhabiri gibi bir fonksiyona sahip. stanbul dndan glerde ise durum farkl. Bu glerde g edenlerin teskere-i mrur alabilmeleri iin, yerleecekleri mahalle sakinlerinin birilerini kefil gstermeleri gerekiyor." Prof. Dr. Cem Behar, dardan gelenlerin kefil bulmalarnn hi de g olmad grnde. Bu gr destekler bulgu ve grleri u ekilde: "85-95 seneleri arasnda mahalleye g edenlerin says 300' bulmu. Bu gmenlerin ve kefillerin kaytlar muhtarn defterinde bulunuyor. Kefil olanlarn belgeler zerinde mhrleri var. (O zamanlar okuma yazma bilsin bilmesin herkesin mhr var. O tarihlerde takriben halkn yzde 25'i okuma yazma biliyor.) Mhrlerin stnde de mhr sahibini tantan bir yaz var. Kefillere baktmzda belirli kiilerin ok sayda kiiye kefil olduunu gryoruz. G kaytlarnn yarsndan ounda kefil olarak Kahveci brahim, bir baka kahveci Yusuf ve kahveci ra Sleyman'n ismi geiyor. Kahveci brahim'in kahvesi Samatya Caddesi No:40'da. brahim, Sivas Divrii doumlu. Sleyman ise Arapgir doumlu. Bu iki yer birbirine ok yakn ve mahalleye gler hep bu civardan yaplm. Yani hemerilie dayal bir g zinciri var." Burada bir nemli nokta da on ylda 300 kiinin yani ylda ortalama 30 kiinin yer deitirmi olmas. 1100 kiilik Kasap lyas Mahallesinde yaklak yzde 3'lk bir devinim var. Bu da yirmi be yl sonra mahallede tandk ok az kiiye rastlayabileceiniz anlamna geliyor. ok fonksiyonlu muhtar "Farkl trlerde kaytlar yapan muhtar, hem noterlik hem ahitlik hem katiplik hem arzuhalcilik hem kefillik hem araclk hem garantrlk eh birazck da muhtarlk yapyor" diyen Prof. Dr. Behar, inceledii defterde yer alan kaytlarn geni bir ilem, fonksiyon ve olay ana sahip olduuna dikkat ekiyor. Muhtarn defterlerinde ayrca gayrimenkul satlar, kira akitleri, para ve zinet eyas emanetleri, borlanma tahvilleri emaneti, mal sahipliini kantlayan belgeler, dilekeler yer alyor. Prof. Dr. Behar bu kaytlardan yola karak muhtarn devlet ile halk arasnda bir kpr vazifesi grd saptamasn yapyor. Bunu da merkezilemenin bir yansmas olarak gryor. Halk tarafndan bir bavuru yaplacak olduu zaman ilk bavuru merci muhtar oluyor. Muhtarlk grevi konusunda Behar'n ilgin tespitleri var: "Yaln bir arac, yar resmi bir kurumdur muhtarlk. Muhtarlarn tayin ve nasb edilileri de bunu destekliyor. Muhtar seimlerinde oylama yok ama hem konsenss hem de tayin olay var." Prof. Dr. Cem Behar'n aratrmasnn dikkat ekici bir baka noktas ise mahalle elitleriyle ilgili. Her mahallede olduu gibi aratrmaya konu olan Kasap lyas Mahallesinde de konaklar var. Toplam drt konan bulunduu mahallede evket Paa, Miralay Saadettin Bey, Ahmet Paa ve o zamann Kap Kethdas ikamet ediyorlar. Burada dikkat ekici olan nokta, Prof. Dr. Behar'n bu kiilerin kaytlarna ve mahalledeki varlklarna muhtarn tuttuu defterlerden deil de nfus saym belgelerinden ulam olmas. Mahalle elitleri devletle ilgili ilerinde araya muhtar sokmuyor, direkt olarak temasa geiyorlar.