"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2000-2001" ***

Kapitlasyonlarn Osmanl ktisadi Modernlemesi zerindeki Etkileri

Prof. Dr. Ali Akyldz
Balktan da anlalaca gibi, bu teblide kapitlasyonlarn Osmanl iktisad modernlemesi zerindeki olumsuz etkileri ve devletin bunlar kaldrma veya etkilerim azaltma ynnde ald tedbirler zerinde durulacaktr. Bu yaplrken kapitlasyonlarn tarihi geliimine temas edilmeyecektir. nk bu, ele alnan konunun boyutunu aar ve esas zerinde durulmas gereken konulan glgede brakr. Ancak gene de kapitlasyonun bir tanmn yapmakta yarar var. Kapitlasyon, en genel anlamyla bir devletin baka bir devlet tccarlarna ticar, adl ve iktisad birtakm ayrcalklar salamas olarak tanmlanabilir. Bilindii zere Osmanl iktisad zihniyetinin en temel prensiplerinden birisi lkede eya ve emtia skntsnn ekilmesini nlemek ve bu amaca ynelik olarak da ihracat snrlamakt. Aslnda kapitlasyonlar, bu klasik stratejiyi benimsemi olan iktisad zihniyetle atmaz, hatta onu destekler. Bu sayede lkeye giren mallar artar ve Osmanl devlet adamlarnn korkulu ryas olan ktlk sorununa zm bulunur. Fakat XIX. yzyldan itibaren artk Osmanl klasik iktisad paradigmas deimeye balar. Bylece kapitlasyonlar da farkl bir adan deerlendirmeye tabi tutulur ve bunlar, Tanzimat Osmanl brokratlarnn gznde iktisad modernlemenin nndeki en cidd engel olarak grlr. XIX. yzyln zellikle ikinci yarsndan itibaren Osmanl lkesinde faaliyete geen baz yabanc irketler, ve zellikle de sigorta irketleri halka byk zararlar verirler. zellikle, Avrupa'daki bir sigorta irketinin acentesi olmadklar halde, onlarn isimlerini kullanarak Osmanl lkesinde faaliyet yapan ve halktan prim toplayan sigorta irketleri ok nemli bir sorun olarak karmza kar. 1890'l yllarn banda lkede on be sigorta irketi veya acentesi faaliyet gsterirken, yedi-sekiz yl iinde bu say krk drde ykselir. Vatandalardan sigorta primi toplayan bu irketler, hasar olutuunda eitli gerekeler gstererek, sigortalya deme yapmazlar. Devletin bu kurulular denetim altna alma abalar da, aada izah edeceimiz gibi, kapitlasyonlara aykr olduu gerekesiyle sonusuz kalr. Yabanc sigorta irketlerinin halka verdii zarar, yabanc gazetelere bile yansr ve Viyana'da kan bir gazete sigorta irketlerinin birer "ekirge srs gibi ark'a mstevli" olduklar eklinde deerlendirmeler yapar. Bu durum stanbul Ticaret Odasn da rahatsz eder ve Oda yetkilileri yabanc sigorta irketlerinden itzklerini ve temsilcisi olduklar sigorta irketinden alm olduklar vekletnameleri ibraz etmelerini ister. Ancak yabanc sigorta irketleri Ticaret Odas'na bu konuda cevap vermeye bile tenezzl etmezler. Avrupa'daki baz irketlerin temsilcisi olan sigorta irketleri de sigortalya tazminat dememek iin ii yokua srerler: irket itzne dayanarak, anlamazlk halinde davann ancak Paris, Londra veya Avrupa'nn baka bir yerinde alabileceini; dava

kazanldnda da parann irket merkezinin bulunduu lkedeki bankaya yatrlmas gerektiini ifade ederler. Bu trl bahaneler ileri srerek tazminata hak kazananlara deme yapmazlar. Bu irketler, kapitlasyonlar bahane ederek, hibir mal sorumluluk altna girmeden ve devlete vergi demeden Osmanl ticaret hayatna katlrlar. Bu durum yerli reticileri ve zanaatkrlarn hlini daha da ktletirir. Zira zaten sermaye, bilgi, ticar vizyon ve yetimi eleman alarndan Avrupal irketlerle rekabet edecek gc olmayan yerli zanaatkar ve tccarlarn, faaliyet gsterebilmek iin ayrca devlete vergi vermeleri ve devletin koyduu baz kurallara uymalar gerekiyordu. Bu ise rekabet artlarn daha da arlatryordu. Yani yerli reticinin rekabet ans kapitlasyonlar nedeniyle neredeyse sfra inmekteydi. te yandan kapitlasyonlar, devlet olmann en nemli gstergelerinden birisi olan kendine mahsus bir iktisad siyaset belirlenmesinin nndeki en byk engel olduu gibi, reform sreci boyunca, yabanc devletler tarafndan lkenin i ilerine karmak amacyla bir mdahale arac olarak da kullanldlar. Bu mdahalenin en somut rnei, devletin yabanc irketleri denetim altna alma srecinde yaanr. Devlet, her eye ramen bir yandan yerli mteebbisleri tevik edici baz tedbirler alrken, bir yandan da yabanc irketleri denetlemek ve iktisad faaliyetlerini kontrol altna almak adna baz giriimlerde bulunur. lkede yatrm yapmak isteyen yerli ve yabanc yatrmclara, fabrika kurmak zere yurt dndan getirecekleri let, edevat ve makineleri gmrk vergisinden muaf tutmak, fabrikalarn kurulaca devlete ait arazileri cretsiz olarak vermek ve devlete ait arazilerde bulunan baz hammadde kaynaklarndan cretsiz yararlanmalarn salamak gibi tevikler salanr. irket kurma mevzuat yemden dzenlenir ve maden irketlerinin kurulmas kolaylatrlr. hracat tevik iin de yurt dna karlacak deri rnlerinden gmrk vergisi alnmaz. Bundan ama yerli rnlerin emtia-i ecnebiyyeye rekabet edebilmesiydi. Ancak bu noktada, ithal yasaklar koymak veya ithalat yksek oranda vergilendirmek, yerli sanayiye ucuz hammadde salayabilmek iin hammaddelere ihra yasa koymak veya yksek oranda vergilendirmek gibi yerli sanayii gerekten koruyucu tedbirleri alp hayata geiremedi. Bunun nedeni ise, sk sk tekrarland gibi, kapitlasyonlard. Kapitlasyonlar ve Devletin Yabanc irketleri Denetim Altna Alma abalar Osmanl Devleti, mahkemelerini yetkili merci olarak kabul etmeyen, devlete vergi demeyen ve devlet denetimini reddeden yabanc irketlerle kendi vatandalar arasnda sorun ktnda, kapitlasyonlar yznden vatandalarnn haklarn koruyacak tedbirleri alamyordu. Birou kendi lkelerinde de tescil edilmemi olan irketlere, herhangi bir denetim ve yaptrm uygulayamyordu. Bu yzden zellikle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, kapitlasyonlarn dourduu iktisad sonular tartlmaya balanr. ktisad bamszlkla siyasi bamszlk arasndaki yakn ve dorudan ilikiyi burada izah etmeye gerek yok. Burada ele alnan sre ise bu ilikiyi ak ve arpc bir ekilde ortaya koymaktadr. Osmanl tarihinde kapitlasyonlara kar ilk cidd tavr 1713'te sadrazam olan Ali Paa tarafndan alnd. Ali Paa, bu imtiyazlarn Osmanl padiahlarnca tek tarafl olarak verildiini ve dolaysyla hukuk alt yaplarnn son derece zayf olduunu grd. Yani sonuta tahta geen bir padiahn, sz konusu imtiyazlar vermek istememesi durumunda Avrupal devletlerin elinde teamllerin dnda her hangi bir hukuk dayanak noktas yoktu. Ali Paa'nn bu konuya dikkat ekmi olma s, Fransz elisi Marquis de Bonnac'n uyanmasna neden oldu. Hatta elinin, "Bu adam [Ali Paa] iki yl daha kalsayd belki de kapitlasyonlar kaybedecektik. Kapitlasyonlarn hukuksal temeli o denli zayftr ki bunlarn devam iin boyuna uramak gerekir. Benim amacm kapitlasyonlarn yenilenmesi ve pekitirilmesidir" eklindeki szleri bu hukuk altyap zayflna iaret eder. Ali Paa'nn Petervaradin'de ehit dmesi neticesinde bu giriim, 1740'ta Fransa'ya daha da geni imtiyazlarn verilmesiyle sonulanr. 1740 kapitlasyonlarnn nemi, bu imtiyazlarn artk tek tarafl verilen

imtiyazlar olmaktan karak, ift tarafl ticar anlamalar haline getirilmi olmalardr. Franszlara tannan bu ayrcalklar daha sonra dier Avrupa devletlerine de verildi. Kapitlasyonlarn Osmanl iktisad modernlemesi zerinde yaratt cidd olumsuzluklara dikkat eken dier bir devlet adam da, Tanzimat dneminin nemli simalarndan l Paa'dr. Krm savandan sonra toplanan Paris Kongresi'nde Osmanl Devletini temsil eden l Paa, "Hem bize reform yapmamz iin bask yapyorsunuz, hem de kapitlasyonlarla nmz kesiyorsunuz" diyerek hakl bir itirazda bulunur. Grleri hakl bulunarak konunun Paris Anlamas'ndan sonra stanbul'da toplanmas kararlatrlan stanbul Konferans'nda ele alnmas esas benimsendiyse de, sz konusu konferans gerekletirilemeyince bu hususta bir ilerleme salanamaz. Kapitlasyonlarda bir deiiklik yaplmadan atlacak iktisad admlarn beyhde olacan bilen l Paa, 7 Temmuz 1867'de sefaretlere kapitlasyonlar hakknda bir muhtra gndererek, kapitlasyon hkmlerini anlamalara aykr yorumladklarn ve kapitlasyonlara dayanmayan imtiyaz iddialarnn reddedileceim bildirdi. Ayrca yabanclarn bulunduklar lkenin kanunlarna uyma zorunluluu ynndeki milletler aras hukuk kuraln sefirlere hatrlatt. Bu muhtrann en temel argman, gerek iktisadi, gerek siyasi anlamda Osmanl'nn atm olduu admlarn, kapitlasyonlara aykr olduu gerekesiyle sefaretler tarafndan engellenmesiydi. l Paa, sz konusu muhtra ile bu engelleri amaya alrsa da, bu giriimden de bir sonu alnamaz. II. Abdlhamid dneminde yabanc irketleri denetim altna alabilmek iin baz giriimlerde bulunulur. Bu amala 1886 tarihinde Ticaret Mstearl tarafndan bir nizamname hazrland. Sz konusu denetim hakknn kullanlabilmesine meruiyet salayabilmek iin Avrupa lkelerinden ve Amerika'dan rnekler getirildi. Nizamnameye gre yabanc bir irketin Osmanl lkesinde faaliyet gsterebilmesi iin kendi lkesinin konsolosluundan alnm bir gven mektubu getirmesi ve Osmanl makamlarndan ruhsat almas gerekiyordu. irket itz izinsiz olarak deitirilemez, irketin faaliyet alan da izinsiz geniletilemezdi. irketlerin faaliyetleri Ticaret Odalar tarafndan oluturulan komisyonlar tarafndan srekli denetlenecek ve nizamnameye aykr davranan irketler cezalandrlacakt. Bu nizamname kamuoyuna yaymlanmadna gre byk bir ihtimalle yrrle konulamamtr. Bundan yaklak bir yl sonra, 7 Aralk 1887'de Sultan II. Abdlhamid'in iradesiyle bir nizamname yaymland. Nizamname, yabanc irketlerin hkmetin izni olmakszn Osmanl lkesinde ube veya acente aamaya-ca, irketlerin resm muameleler iin Osmanl lkesinde bir ikametgh gstermesi gerektii, aleyhindeki kesinlemi bir karar uygulamaktan kanan irketin kapatlaca gibi maddeleri ieriyordu. Bu nizamname de stanbul'daki yabanc lke sefirlerinin itirazyla karlat ve kabul edilmedi. Sefaretlerin itiraz nedeni, hkmetten izin alma artnn kapitlasyonlarla temin edilen serbest-i ticaret esasna aykr olduuydu. II. Abdlhamid,- birincisinin baarszla uramas zerine 25 Mart 1906 tarihli irade ile ikinci bir nizamname daha yaymlad. Bunu gndeme getiren kurum ise hakk yenen ve zarara urayan insanlarn bavurduu mahkemelerin bal olduu Adliye Nezareti'ydi. Nizam-nameye gre, Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren irketlerin, temsilcisi, acentesi veya ubesi olduklar irketten aldklar bir vekletnameyi yetkili mercilere ibra etmeleri gerekmekteydi. Ayrca kurulu yerini, ismini, uyruunu, sermaye miktarn ve Osmanl kanunlarna uyacana dair bir dilekeyi Ticaret Nezaretine verecekti. Nizamnamenin en nemli maddelerinden birisi hi phesiz ki herhangi bir ihtilaf hlinde Osmanl mahkemelerinin yetkili merci olarak kabul edilmesiydi. lkede bir kangren halini alm olan sigorta irketleri konusu da nizamnamede ayrntl bir ekilde yer ald. Fakat hazrlanan bu nizamname de kapitlasyonlara aykr olduu gerekesiyle sefaretler tarafndan kabul edilmedi. II. Merutiyet hkmetleri de frsat bulduka kapitlasyonlar gndeme getirdiler. Nitekim, Avusturya-Macaristan ile imzalanan 1909 protokol ve talya'yla imzalanan Lozan Bar

Antlamas'nda da bu ynde grler ileri srld. ttihatlar Birinci Dnya Sava'nn puslu atmosferi ierisinde kapitlasyonlarn kaldrlmasn cidd olarak ele aldlar. Bu konu ile ilgili kararn esaslarn belirlemek zere, 1914 Eyll' balarnda Adliye Nazr Pir-zade brahim Bey'in bakanlnda bir komisyon kuruldu. 8 Eyll 1914'te Prens Said Halim Paa bakanlnda toplanan hkmet, komisyonun kapitlasyonlarn lavedilmesi ynndeki kararn kabul ve ayn gn bu karar iln etti. Bylece Osmanl lkesinde oturan yabanclar hakknda devletleraras hukuk kurallarnn uygulanaca, halen tatbik edilen ve kapitlasyon ismi verilen mali, iktisadi, adli ve idari btn imtiyazlarn, onlardan doan btn ayrcalk ve haklarn lavedildii kamuoyuna duyuruldu. Karar, 9 Eyll 1914'te bir nota ile stanbul'daki sefaretlere bildirildi. Byk devletler, kapitlasyonlarn ikili anlamalara dayandn ve dolaysyla tek tarafl olarak kaldrlamayacan belirterek elilikleri vastasyla bir takm tepkiler gsterirlerse de, o srada yaanan kargaa arasnda bu pek etkili olmaz. Dolaysyla ttihatlarn yarattklar fiil durum baarl olur. Hkmet 1 Ekim'de karar yrrle koyar. Kapitlasyonlarn kaldrlmasnn ardndan Osmanl kanunlarnda eski anlamalardan kaynaklanan hkmler de yeniden gzden geirilir. karlan baz geici kanunlarla kapitlasyonlarn kaldrlmasnn yaratt yasal boluun doldurulmas hedeflenir. 15 Ekim 1914'te, Osmanl kanun ve nizamlarnda eski anlamalardan ve kapitlasyonlardan doan btn hkmlerin geersiz olduu iln edilir. 8 Mart 1915 tarihli geici bir kanunla, Osmanl lkesindeki yabanclarn durumu ele alnr. Bununla, yabanclar lkede emniyet ve asayii ilgilendiren btn kanun ve nizamlarn kapsamna alnarak lke iindeki faaliyetlerinin denetlenebilmesine ve snrlandrlabilmesine imkn tannr. Ayrca Osmanl uyruklulardan alnan vergilerin aynen yabanclardan da alnmas kararlatrlr. Bu, teden beri zikredilen ve yerli retici ile yabanc irketler arasndaki haksz rekabeti nlemeye ynelik nemli bir gelimeydi. Yabanc irketlerin denetim altna alnabilmesi iin yaplan ikinci giriimin de baarszla uramas zerine, konu yaklak sekiz sene ele alnamaz. Ancak problemler artarak devam eder. Kapitlasyonlarn kaldrlmasndan sonra, sra bunlardan yararlanan ve imtiyazlarn arkasna snp halk ve lkeyi zarara uratan yabanc irketlere gelir. Bbl'de zel bir komisyon oluturulur ve yapt almalar neticesinde 13 Aralk 1914 tarihinde karlan geici bir kanunla yabanc irketlerin denetim altna alnmasna imkn tannr. Bu kanun da yabanc anonim ve sigorta irketlerini ayr ayr ele alr. Nizamnameye gre, Osmanl lkesinde faaliyet gstermek isteyen yabanc bir irket, ismini, kurulu yerini, uyruunu, sermaye miktarn ve Osmanl kanunlarna uyacana dair bir dilekeyi Ticaret Nezareti'ne bildirmeye mecburdu. Ayrca, lkesinin kanunlarna uygun kurulduunu ve faaliyette bulunduunu gsteren kendi hkmetince verilmi resm bir belgeyi ibraz etmek zorundayd. irketler Osmanl kanun ve nizamlarna tabi olacakt. Kanunun on beinci maddesine gre, esas faaliyet alan Osmanl lkesi olan yabanc anonim irketler, kanunun yrrle girdii tarihten itibaren ay ierisinde bir Osmanl anonim irketine dnecekti. Aksi durumda idare merkezleri kapatlacakt. Yabanc sigorta irketlerinin denetimi Ticaret Nezareti'ne verildi. Buna karlk her irketin belli bir senelik harc, mal durumlarn belirten belgeleri ve genel kurulca onaylanm yllk bilanolarn nezarete vermesi gerekiyordu. irketlerle i yapan Osmanl vatandalarnn haklarnn korunabilmesi iin irketler belli bir paray bir bankada bloke edecekti. Ayrca sigorta irketlerinin halka demeleri gereken ve byk sorunlara neden olan sigorta tazminatlarnn denme yerleri ile ilgili sorun da zmlendi. Sigorta bedelleri, irketin ube veya acentesinin bulunduu yerlerde denecekti. Yine karlan geici bir kanunla teden beri yerli irketlerin ve hkmetin ikyetlerine konu olan yabanc irketlerin gelir vergisi vermemeleri sorunu da zme kavuturuldu. Kanunla,

Osmanl lkesinde ticari faaliyet gsteren btn ahs ve irketler, her hangi bir ayrm gzetilmeksizin gelir vergisi demekle ykml tutuldular. Bu kanunlarn uygulanma sreci de biraz sancl oldu. irketler bu artlar yerine getirmemek iin her yolu denediler. Sigorta irketleri de bunlar arasndayd. Bunlarn nemli bir ksm ykmllklerini yerine getirmeyince, hkmet bunlarn isimlerini kamuoyuna duyurdu. Nitekim ktisadiyat Mecmuas'nda Ticaret Nezareti'nden yetki belgesi almam olan elli be sigorta irketinin ismi iln edildi. Bunlar arasnda ngiliz, Alman, Fransz, Norve, talyan, Amerikan, Rus, sko, svire ve Macar irketleri vard. Grld gibi Birinci Dnya Sava 'nn hemen ncesindeki kargaa ortam ierisinde bir oldu-bitti ile kapitlasyonlar kaldrlarak hkmetin irketler zerinde kurmak istedii denetim, yine ayn kargaa nedeniyle pek baaryla uygulanamad. Kanunun kmasnn zerinden neredeyse iki yl gemesine ramen, sigorta irketleri hl denetim altna alnamad gibi bunlarn faaliyetlerine de engel olunamad. Said Halim Paa hkmeti 23 Mart 1916'da kard baka bir geici kanunla, yabanc irketlere Trke kullanma zorunluluu getirdi. Yabanc imtiyazl irketler, zorunlu haller, teknik yazmalar ve yabanc kurulularla yazmalarn dnda Trke kullanmakla ykml klndlar. Bu kanunla Trke kullanm mecbur tutularak hem Osmanl vatandalarna yeni bir istihdam alan yaratlmas, hem de bu alanlar vastasyla sz konusu yabanc irketlerin ieriden denetlenmesi amalanmt. Lozan Anlamas ile kapitlasyonlar kaldrld Osmanl Devleti Birinci Dnya Sava'ndan yenik kt. Galip devletler, imzalanan Sevr Anlamas ile kapitlasyonlarn, ttihat ve Terakki'nin 9 Eyll 1914 tarihli deklarasyonundan nceki konumlarna geri dnlmesi ve o na kadar yararlanamayan devletlere de temil edilmeleri konusunda stanbul hkmetini ikna ettiler. Ancak Ankara hkmeti bu karar tanmad. te yandan 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya ile imzalanan Moskova Anlamas ile lkenin egemenlik haklarn snrlandrd gerekesiyle kapitlasyonlarn kaldrlmas esas benimsendi. Mill Mcadele'den sonra Lozan'da toplanan konferansta Avrupa devletleri kapitlasyonlarn devam etmesi iin direttilerse de, bunu kabul etmeyen Trk heyeti konferans terk etti. Daha sonra toplanan ikinci Lozan Konferans'nda Trk hkmetinin bu konuda taviz vermeyeceini anlayan Batl devletler geri adm attlar ve 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Anlamas ile kapitlasyonlar kaldrld. Bu anlatlanlardan da anlalaca zere, Osmanl Devleti'nin XIX. yzyl boyunca ve XX. yzyl balarnda kendi mill karlar iin ileriye doru atm olduu her adm stanbul'daki Avrupal devlet elilerinin itirazlaryla karlamtr. tirazlarn dayanak noktas her zaman kapitlasyonlard. Bu engel bir trl alamad iin, lkede sermaye birikimini salamaya ynelik olarak kurulan yeni ticar ve iktisad messeseler bundan byk zararlar grm ve Osmanl iktisad modernlemesi gecikmitir. Yeni cumhuriyet ise iktisad geliiminin nnde byk bir engel olarak duran ve iktisad ve siyas bamszlna byk bir sekte vuran kapitlasyon belasndan Lozan Anlamas ile kurtuldu. Bylece Mill Mcadele'nin parolas olan tam bamszlk prensibi, iktisad bamszlk ile perinlenir. Lozan'daki bu kazanmn ne kadar byk olduunu, yukarda anlatlan sre ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr.