"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2000-2001"

Osmanl Zenginleri Servetlerini Nasl Kullanyorlard?

Prof. Dr. evket Pamuk
Bu aratrma Osmanl tarihinin en zengin be-on kiisinin, birka vezirin, padiah kznn ya da en zengin sarraflarn servetleri hakknda bilgi vermeyi amalamyor. Devlet statistik Enstits tarafndan 2000 ylnn sonunda yaymlanan stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469-1998 balkl almamda olduu gibi burada da geni kapsaml bir aratrmaya giritim. Bugn size n sonularn sunmaya alacam bu projede, drt yz yla yakn bir zaman dilimi iinde ok byk sayda kiinin servetine ilikin verileri, gen arkadalarmn da katksyla topladm ve bunlar inceleyerek genel eilimlere ulamaya alyorum. Osmanl Tereke Kaytlar Aratrmann temel kaynan Osmanl mahkeme kaytlamadaki terekeler oluturuyor. Osmanl dneminde herhangi bir kii ldnde, eer miraslar arasnda bir anlamazlk karsa veya miraslar herhangi bir nedenle mahkemeden bir belge alma gereini duyduklarnda, kad len kiinin malvarlnn dkmn karrd. Bugn eriye sicilleri olarak bilinen ariv kaytlarn kullanarak sadece bakent stanbul'da deil, imparatorluun pek ok kentindeki mahkemelerde kayda geirilen terekelere ulamak mmkn. Mahkemelerin kentlerde olmas nedeniyle terekeler daha ok kentli nfusun servetlerini yanstmaktadr. Ancak Osmanl dneminde en byk zenginler zaten kentliler arasndan kmaktayd. Krlarda oturan, tarmla geinen insanlar arasnda ok byk zenginlere rastlanmamaktayd. nce bir rnek olarak size nde gelen tarihilerimizden rahmetli mer Ltfi Barkan'n bundan otuz yl kadar nce yeni harflere evirerek yaymlad bir tereke kaydn sunuyorum. Askeri snfndan, yani bir devlet memuru olan bu kiinin malvarl, miraslarnn 1641 ylnda kadya bavurmas zerine karlm. Dnemin koullarna gre bir hayli varlkl olan bu kiinin toplam 350 bin akelik servetinin iinde ev eyalar, mutfak eyalar, iftlik hayvanlar, kleler, cariyeler, bir miktar nakit ya da sikke ile alacaklar grlyor. Ancak elimizdeki tereke kaytlarnn snrlarnn da altn izmek gerekir. Hibir zaman bir tereke kaydnn o kiinin serveti hakknda kesin bilgiler verdiinden emin olamyoruz. Bu kiinin servetinin bir ksm, kadnn nne getirilmemi olabilir. Baz dnemlerde kadnn nne gelen servetler gerei daha ok yanstyor, baz dnemlerde ise daha az yanstyor olabilir. Bir kiinin lmyle, mal dkmnn kadnn nne gelmesi arasnda, tahmin edebileceiniz gibi, eitli gelimeler yaanabilir. rnein miraslar servetin bir blmn kendi aralarnda anlaarak paylaabilirler. Kadnn nne gelen servetler acaba btn lenlerin rastgele bir rneklemesi midir yoksa kadnn nne daha ok belirli trden kiilerin servetleri mi geliyor? Bu konuda da kesin bir ey sylemek ok zordur. Bu nedenle elimizdeki terekeler herhangi bir dnemde lenlerin servetlerini gereki bir ekilde yanstyor diye bir iddiada bulunamyorum. Terekelere bu biimde yaklamak hatal olur. Aratrmamzda alt mahkemenin kaytlarn inceledik: stanbul'da ounlukla askeri nfusun (devlet memurlarnn) ilerine bakan Surii'ndeki mahkeme, Galata ve skdar mahkemeleri ile Ankara, Kayseri ve Bursa mahkemeleri. Tipik ya da dramatik bulduu terekeleri seerek yaymlayan Barkan'n aksine, ben ok sayda terekeyi inceleyerek ortalamay bulmaya alyorum. Bunun iin de tesadfi yntem kullanarak arivdeki her defterde 3., 5. veya 7 . terekeleri setim.

Makro Hedefli alma Aratrmann banda biri makro, dieri mik-ro olmak zere iki amacmz vard. "Makro hedefimiz, servetlere bakarak Osmanl ekonomisinde zaman iinde ne gibi uzun vadeli deiiklikler olduunu ortaya karmakt. Mesela servetlerin artna bakarak '16. yzyl iyi bir dnem', '17. yzyl olumsuz' veya '18. yzyl iyi' trnden genel sonulara varlabilir mi diye dndk. Baka lkeler iin yaplm aratrmalardan biliyoruz ki, ortalama servetler zaman ierisinde artyorsa yaam standardnda da byk olaslkla bir dzelme vardr. Ortalama servetler dyorsa bir gerileme olmas beklenebilir. nce bunu aratrdk. 1560'dan itibaren 1560-9, 16009, 1640-9'dan 1910'lara kadar her 40 ylda bir 10 yllk bir kesit alarak, alt mahkemenin kaytlarn bete birlik rneklemlerle inceledik. Bu alt mahkemenin kaytlarnda her dnem iin topladmz servetlerin ortalama deerine baktk. Toplam olarak bini akn terekenin deerlerini karp, her dnem iin bunlarn ortalamasn hesapladk. Ortalamalarn yanltc olabilecei, birka ok zenginin o yl iin krk elli kiilik bir ortalamay ok yukarya ekebileceini dnerek, ayrca medyanlarn da belirledik. Ancak alt mahkeme kaytlarndan ulatmz terekelerin ortalama ve medyanlarna baktmzda, Osmanl ekonomisinin uzun dnemli eilimleri konusunda ok anlaml sonulara ulaamadk. Devlet statistik Enstits tarafndan yaymlanan almamda oluturduum uzun dnemli tketici fiyat endekslerinden yararlanarak terekelerin ortalama ve medyan deerlerini enflasyonun etkisinden arndrdmzda, dnemler itibariyle dzgn eilimler yerine ok byk dalgalanmalar ortaya kt. Bu sonuca bakarak, Osmanl ekonomisinin uzun dnemli eilimleri hakknda salkl ve daha nceki bilgilerimizle bir lde tutarl sonulara ulamak mmkn gzkmedi. rnein 17. yzylda Ankara'da ortalama servetlerin ok yksek deerlere ulamas, bunun Ankara'nn imparatorluun en zengin kentlerinden biri olduu anlamna gelmediini, ortaya kan yanltc tablonun stanbul ve dier kentlere kyasla Ankara'da daha zengin kiilerin servetlerinin kadnn nne gelmesinden kaynaklandn dnyoruz. Ayrca tm kentlerde grlen bir dier eilimin, servetlerin enflasyondan arndrlm ortalama ve medyan deerlerinde zaman iinde grlen genel dn de Osmanl ekonomisindeki genel bir gerilemeden deil, kadnn nne karlan servetlerden zaman iinde daha fazla mal karlmasndan kaynaklandn dnyoruz. te yandan, askeri snfn servet ortalamasnn 16. ve 17. yzylda ok yksek seviyedeyken, sonraki yzyllarda dmesinin, sadece servetlerin artan bir blmnn karlmasndan kaynaklanmadn, askeri snfn giderek gcn yitirmesinin ve en zenginlerin artk baka toplumsal kesimler arasndan kmasnn da bu sonuta etkili olduunu dnyoruz. Ksacas, almann makro boyutunda ortaya kan ilk sonular bizi daha nce umduumuz noktaya getirmedi. Terekelerin ekonominin uzun dnemli eilimlerin ortaya karlmas amacyla kullanlma potansiyelinin snrl olduunu gsterdi. Herhangi bir kentte belli bir dnemde len insan saysyla, ayn dnemde ayn yerde kaytlara geen tereke saysn karlatrdmzda, terekelerin toplam lmlere oram pek ok kez yzde 10'un altnda kalmaktadr. Bu durumda ortalama ve medyanlara bakarak genel eilimler hakknda iddial eyler sylemek kolay olmayacaktr. Mikro Amal alma Aratrmamzn bir dier amac da Osmanl zenginlerinin servetlerini nasl kullandklarn incelemekti. Bu amala tereke kaytlarn yine 40 yllk aralklarla kullandk. Makro hedefli almada bete bir rneklemlerle ortalama ve medyanlar izlerken, mikro hedefler iin her zaman dilimi iin en zengin yzde 10 ve en zengin yzde 5'lik kesimleri belirleyerek, bu kesimlerin servetlerini ayrntl olarak inceledik. Her dnem iin en zengin yzde 10 ve en zengin yzde 5'e girebilmek iin gereken deerleri ake ya da kuru olarak saptadktan sonra, arive geri dnerek bu byklkteki servetlerin dkmlerini kardk.

rnein, 1600-9 zaman diliminde stanbul'da askeri snfn ilerine bakan Surii mahkemesi kaytlar incelendiinde, en zengin yzde 10'luk dilime girenlerin servetlerinin 150 bin akenin zerinde olduu, en zengin yzde 5'lik dilime girenlerin ise servetlerinin 270 bin akenin zerinde olduu grlyor. Bu kiiler arasnda servetleri 1 milyon akeyi aanlar da bulunuyor. Bu kiilerin servetlerinin bykln yaklak olarak bugnk fiyatlarla da ifade etmek mmkn. Daha nceki projede stanbul kenti iin oluturduumuz tketici fiyatlar endeksi sayesinde, her zaman diliminde bir akenin satn alm gcnn bugnn fiyatyla ka dolar ya da ka Trk Liras'na eit olduunu hesaplayabiliyoruz. rnein 1600-9 diliminde en byk terekelerden birine sahip olan Cafer'in bir milyon akelik servetinin bugnn fiyatlaryla yaklak olarak 300 bin dolar olduunu syleyebiliriz. te yandan, elimizdeki rneklem iinde 1680'li yllarn en zengin kiisi olan Yusuf'un serveti ise 9 milyon 800 bin ake mertebesinde. Bu miktar bugnn fiyatlaryla 2 milyon dolara eittir. almann bir sonraki aamasnda ise bu servetlerin nasl kullanldn, hangi alanlara yatrldn belirlemeye yneldik. Her tereke iin toplam miktarn alt-kmeler arasndaki dalmn hesapladk. Birinci alt-kmeyi ikamet edilen mekn erevesinde kalan ev eyas, mcevher, kle ve ev olarak belirledik. Dier evler ve arsalar, dkkn, iftlik ve hayvanlar ise "yatrm" alt-kmesi altnda topladk. nc alt-kmeyi ise nakit ve alacaklar oluturuyor. En zengin yzde 5 ve yzde 10'luk terekeleri 1600-9 zaman diliminden balayarak incelediimizde, u sonulara vardk: Zenginler servetlerinin nemli bir kesimini ev ve evleriyle ilgili alanlara harcamlardr. Ev eyas, mcevher, kle ve iinde oturulan konuta yaplan harcamalar zaman iinde dalgalanmalar gsterse de en zenginlerin servetlerinin genellikle te birden daha byk bir blmn kapsyor. kinci yzde 5'lik kesimin bu alandaki harcamalarnn orannn en yukardaki yzde 5'lik kesimden daha yksek olduu dikkat ekiyor. Yatrm bal altnda toplanan, dier gayrimenkul, dkkn, iftlik ve hayvana harcanan blm ise yine yldan yla deimekle birlikte, servetlerin yaklak olarak yzde 10'luk blmn kapsyor. En zengin yzde 5'lik ve ikinci yzde 5'lik kesim arasnda bu konuda da farkllk grlyor: rnein 1600 ylnda ilk yzde 5'i oluturan kesim servetlerinin bete biri kadarn bu tr yatrmlara harcarken, ikinci yzde 5'te bu oran sfra ok yakn. Dikkat eken bir dier eilim de yatrm alanndaki harcamalarn yllar iinde nemli bir d gstermesi. Askeri snf terekeleri iinde yatrm alanndaki harcamalarn zaman iinde azalmasnn bir nedeni, askeri snfn iktisadi ve toplumsal gcn yitirmesi. Ancak bundan da nemli olarak, bu tr mallarn kadnn nne gelmeden miraslar tarafndan paylaldn ve bu eilimin zaman iinde glenmi olabileceini dnyoruz. Son ve belki de en nemli olarak, en zenginlerin servetleri ierisinde nakit (para-sikke olarak tutulan miktarlar) ve alacaklarn ok byk bir yer tuttuu, yine yllar ve birinci ve ikinci yzde 5'lik kesim itibariyle deimekle birlikte, servetlerin genellikle yars kadar bir blmnn nakit ve alacak olduu grlyor. Zenginlerin servetlerinin nemli bir blmn bor vererek iletmi olmalar, slamn faizi yasaklamasna karn Osmanl toplumunda eitli adlar altnda faizle bor verme iinin ok yaygn olduunu gstermekte. slamn faiz yasan ciddiye alp da btn likit pozisyonunu nakitte tutan ve hi bor vermeyen zenginler var m diye servetlere tek tek baktmzda, btn nakit varln sikkeler halinde tutan kiilerin saylarnn ok snrl kald grlyor. almann bu ikinci aamasnda en zenginlerin servetlerinin incelenmesi ile ortaya karlan tabloyu yle zetlemek mmkn: Herkes servetinin bir ksmn ev, mcevher, kle, ev eyas eklinde tutuyor. kincisi, en zenginler, gayrimenkul art tarm arlkl yatrmlara yneliyorlar. Son olarak da gc yeten hemen herkes servetinin geri kalan ksmn nakitle ve bor vererek deerlendiriyor. Bu sonular aslnda artc deildir, beklenenlerle uyum iindedir. Fabrikalarn,

byk miktarda sanayi yatrmlarnn olmad, yatrm enstrmanlarnn henz fazla gelimemi olduu, tarm arlkl bir ekonomide bundan daha farkl bir sonu beklememek gerekir. Sonu olarak, servetler zerine yaptmz bu almann biri makro dieri mikro olmak zere iki boyutu vardr. Bu aamada makro sonular pek yararl gzkmemekte; ancak mikro sonular bir hayli retici ve yararl buluyoruz. almann bu erken aamasnda pek ok metodolojik ve ampirik zorluklar ve eksikliklerle kar karyayz. Ancak bu glklerin bir blmnn zaman iinde daha derinlemesine incelemelerle alabileceini umuyorum. nmzdeki dnemde Osmanlnn zenginliine, servetlerine sadece kendi iinde bakmakla yetinmemeli, ayn dnemdeki dier toplumlarla karlatrmalar yapmaya cesaret etmeliyiz.