"Etkinlikler - Voyvoda Caddesi Toplantlar 2000-2001"

Osmanldan Cumhuriyete Sermaye Birikimi ve Kredi Kurumlarnn Evrimi, 1850-1950

Prof. Dr. Zafer Toprak
Osmanl'dan Cumhuriyet'e sermaye birikimi ve kredi kurumlarnn evrimini, 1850'den 1950'ye uzanan yz yllk bir zaman dilimi iinde ele almamzn nedeni, her iki tarihin de krlma noktalan olmas. 1850'ler Osmanl iin anlaml bir evre. 1950 ise Trkiye iin hem siyasi bir dnm noktas hem de ekonomik yaplanma asndan son derece nemli bir tarih.1850'ye baktmzda, 19'uncu yzyln tam ortasna denk gelen bu tarihte Sanayi Devrimi'nin etkisiyle, dnya ekonomisinde de ok hzl bir byme yaandn gryoruz. Ayn dnemde Osmanl Devleti'nde de bankaclk alannda araylar olutu. Ekonomide d ticaret rakamlarnda ve parasallama srecinde 1850'li yllardan itibaren yukar doru bir ivme gzlendi. Sekiz-on kat artan d ticaret, i ticarete de ivme kazandrd. Her ne kadar i ticaret d ticaret kadar olumlu bir performans gsteremese de dolamdaki paraya baktmzda, para miktarn ve dolam hzn gz nne alarak i ticarette -drt katlk bir art sz konusu olduunu syleyebiliyoruz. Bu sre 1870'lere kadar devam etti. 1873-1896 yllar aras ise tm dnyada ilk byk depresyon dnemi olarak dikkat ekti ve bu depresyondan Osmanl Devleti de etkilendi. Tanzimat yllarnda, depresyon evresine kadar Osmanl ekonomisinde gerekten kkl dnmler yaand. Osmanl ekonomisi geleneksel yapsndan syrlarak farkl bir yapya brnrken, finansal anlamda olduu gibi toplumsal yaamda da deiim olduu gzlendi. Mesela stanbul'da Krm Sava sonrasnda byk bir deiim yaand, belediyecilik hizmetlerinin yan sra bir dizi kurumsal hizmet de verilmeye baland. Btn bu sre ierisinde bankaclk asndan bizi ilgilendiren en nemli husus ise monetizasyon, yani parasallama.. Gerekten de 19'uncu yzyln ilk eyreinden itibaren Osmanl toplumunda hzl bir pa-rasallama sreci grld. Aslnda Osmanl Devleti 16'nc yzyldan beri ekonomisinde eitli sorunlar yaad iin, bu soranlara zm aryordu. zm yolu ise Osmanl paras olan sikkenin vezini, ayar ve boyutlar ile ierdii kymetli madenlerin azaltlp, fiyat kontrol mekanizmalaryla piyasann da bir lde denetlenmesiyle, senyorajn devlet kesimine ekilmesiydi. Parann vezin ve ayarn dren, yani boyutu ve ierdii kymetli madeni azaltan devlet, bylece kendine ek bir satn alma gc yaratyordu. Bu durum 19'uncu yzyla kadar devam etti. 19'uncu yzylda, zellikle de II. Mahmut dneminde para devale edilerek senyoraj elde edilemez hale gelindi. nk srekli olarak vezin ve ayaryla oynanan Osmanl madeni paras Bat para birimleri karsnda nemli lde devale ediliyor, deer kaybediyordu. Bu durum Tanzimat'a kadar srd. Tanzimat Dnemi'nde Bat dnyas Osmanl Devleti'ne parasna eki dzen vermesi konusunda youn bir bask yapmaya ba lad. Mevcut para ile Osmanl d ticaretinin gdk kalaca, dnya ile btnleemeyecei vurgulanarak, parann srekli devale edilmesinden vazgeilip, sabit bir para dzenine geilmesi srarla nerildi. Bunun yan sra kredi olanaklarnn da geniletilmesi istendi. O zamana dek, ok ksa vadeli ya da avans niteliindeki kredi olanaklar byk lde ticaretle uraan kiileri g durumda brakan bir faiz oran ile iliyordu. Yabanc misyonlar kredi sorununa acil bir zm getirilebilmesinin yolunun, Bat normlarnda bankalarn kuruluu ile mmkn olacana dikkat ektiler. Bu konuda o denli youn bir aba gsteriliyordu ki 1830'lu

yllarda Osmanl topraklarnda Osmanl Devleti'nin onay olmakszn "korsan" bankalar kurulmaya baland. Genellikle Bat Anadolu'da ticari kredi vermek amacyla kurulan bu bankalar bir sre sonra devletten gerekli izinleri alamadklar iin kapandlar. Tanzimat dneminde Osmanl Devleti parasnn deerini sabit tutmak ve kredi olanaklarn mmkn olduu kadar geniletebilmek iin iki nemli konuya odaklanm durumdayd. Devletin salam bir para politikas uygulayabilmesi iin, Bat'da olduu gibi bir tr devlet bankas kurulmas fikrinin de ayn dnemde yeerdii grld. Byle bir bankann kurulabilmesi iin zellikle bankerler ve sarraflarla grmeler yapld, baz giriimlerde de bulunuldu. Ancak bunlarn sonucunda ortaya bir devlet bankas deil, devletin mevsimsel ihtiyalarn karlayabilecek birka kredi kurumu kt. Bunun yan sra 1840'l yllarda Osmanl bankerleri tarafndan, devletin d ticari ilikilerinde araclk ilevi grebilecek, zellikle kambiyo bankas ilevini stlenecek Banque de Constantinople - Dersaadet Bankas ad altnda bir banka da kuruldu. Tashih-i Sikke ile lira ve kurua geildi Ayn dnemde, ok nemli baz gelimeler yaand. 1844'te Osmanl Devleti'nin parasal politikalar konusunda verilen neriler dorultusunda, Tashih-i Sikke ya da Tashih-i Ayar olarak adlandrlan para reformuna gidildi. Yirmi kuruluk mecidiyeler tedavle sokuldu. Ondalk sistem benimsenerek, lira ve kuru esasna geildi. Salam ake adyla anlan mecidiye tedavle girse de yeterli para stouna sahip olunamad iin, zayf ake olarak adlandrlan eskiden darbedilmi paralar dolamdan kaldrlamad. Ayrca 1840'ta faiz getirisi olan devlet tahvili olarak kartlan kaimeler de bir sre sonra piyasada kat para olarak dolamaya balad. Bir sre sonra kaimelerin faizsiz olarak piyasaya srlmesine karar verildi. Bu sayede devlet, matbaay altrd srece yeni satn alma gc elde edebiliyordu. 19'uncu yzyln ortalarndan itibaren dnyadaki maden stoklarnda nemli bir deiiklik gndeme geldi. Sibirya'da altn, Amerika'da ise yeni gm madenleri bulundu. Yeni madenlerin bulunmas, gm ve altn arasndaki acio dediimiz oran gm aleyhine deitirdi. Bu durum Osmanl Devleti'nin para sistemini de kertti. nk salam ake er ile zayf akeler arasndaki satn alma gc oranlar srekli deiiyordu. O dnemde piyasada salam ake dediimiz mecidiyeler, zayf ake dediimiz eski paralar ve bir de kaimeler olmak zere para tr bulunuyordu. Aslnda tedavlde olan yabanc paralar da sayarsanz drt para tr olduunu gryoruz. Osmanl Devleti'nin merkezinden uzaklatka, ok deiik para trleri ortaya kyordu. Mesela Karadeniz'de Kafkaslarla olan ticaret nedeniyle zellikle ruble geer akeydi. Badat'a gittiinizde ise tedavlde olan para Hint Rupisi, ran Kronu idi. Merkezden uzaklatka, altn ile gm arasndaki acio dediimiz orant daha reel hale geldi. Uzaklk arttka, Osmanl paras deer yitirdi. Parann reel deeri, nominal deerinin yerini almaya balad. Bank- Osmani-i ahane 1863'te Bank- Osmani-i ahane'nin kuruluu ile birlikte ve bu bankann banknot karma yetkisini almasyla, beinci bir para tr daha tedavle srlm oldu. Osmanl Bankas'nn banknotlarna para denip denemeyecei aslnda tartmamz gereken hususlardan biri. Ben ahsen bu bankann banknotlarnn Bat'daki anlamyla banknot ilevi grd kansnda deilim. ou kez ticari senet, ya da alacakl ile borlu arasnda bir kymetli evrak ilevini gryordu. Zaten insanlar da snrl miktarda piyasaya srlen bu banknotlar ellerinde tutmak yerine, ban kann gielerinden altna evirmeyi tercih ediyorlard.

Banknot yetkisi alm olan Osmanl Bankas'nn da bu banknotlar tedavl arac olarak kullanmaya pek niyetli olmad gzleniyordu. Osmanl Bankas'nn Osmanl Devleti ile olan temel anlamazl ya da kar atmas da bundan kaynakland. Osmanl Bankas, tm Osmanl topraklarndaki ubelerinde banka banknotlarnn kabul grd bir ortam yaratsa, btn bu ubelerde kat banknotlar verenlere altn demek zorunda kalacak, dolaysyla banktnotlarn ankes olarak karln bulundurmak iin, nemli miktarda bir sermayeyi ubelerinde atl halde tutmas gerekecekti. Bu Osmanl Bankas'nn hibir zaman iine gelmedi. Bunun yerine ekonominin canl olduu hasat mevsiminde sermayesini Trkiye'ye getirmeyi, hasat mevsimi dnda da Fransa'ya gtrerek, hazine bonusu ve benzeri yatrm aralarnda tutmay tercih etti. Bu nedenle bankalarn temel ilevlerinden biri olan lkedeki ekonomik performansa istikrar kazandrma ilevini gerekletirmemi oldu. Daha sonra Birinci Dnya Sava srasnda gerek anlamda kat parann piyasaya srld Evrak- Nakdiye'yi desteklemesi ve tedavldeki para miktarn arttrmas nerisi geldiinde de Osmanl Bankas buna scak bakmad. Ksacas Osmanl Devleti ile Osmanl Bankas arasndaki kar atmas esas itibaryla bu konulardan kaynaklanyordu. Bu atma zellikle merutiyet yllarnda daha da artt. Devlet, sava yllarnda Osmanl Bankas'ndan borlanma giriiminde bulunduu zaman da banka buna yanamad. Osmanl Para Sistemi Osmanl topraklarnda farkl para trlerinin tedavlde olmas nedeniyle Osmanl para sistemi de son derece karmak bir yapya sahipti. Bu durum, imparatorluun yklna dek byle devam etti. Gm kuru, altn kuru, kambiyo kuruu ve devlet i ilemlerinde geer ake miri kuru gibi farkl kuru trlerinin kullanlmas, Osmanl Devleti'nde fiyatlar alt alta koyup hesap yapmay imkansz klyordu. Nominal fiyat ayn olduu halde reel fiyat devaml deitii iin fiyat hareketlerini izlemek mmkn olamyordu. Mesala ii cretleri sekiz kuru olduu halde, iveren her seferinde farkl miktarda bir bedel dyordu. nk sekiz kuru nominal fiyatt, reel fiyat ise o gnk piyasada altn lirann kurula olan balants ile orantlyd. Bu nedenle cretler ve fiyatlar nominal olarak sabit kalmasna ramen, re-el cret ya da fiyat belirleyebilmek iin mutlaka kambiyo kuruu ile aradaki oranty kurmak gerekiyordu. Sz gelimi, armutla elmay toplayacaksanz, nce onun kuruunu kambiyo kuruuna dntrp, ka kambiyo kuruu ettiini bilmeniz, kambiyo kuruuyla da gmle deyecekseniz gm, altnla deye-cekseniz altn kuru arasndaki orant dorultusunda bir hesap yapmanz icap ediyordu. Grld zere, Osmanl para sistemini bugnk mantkla zmek ve anlamak son derece zor. Bu sistemin de kendine gre bir mant olduuna phe yok. O yzden bu sistemi Osmanl Devleti'nin yapsal sorunlarn ve kltrn dikkate alarak, o yap ve normlar ierisinde dnmek gerekiyor. D borlanma balyor 1863 ylnda Osmanl Bankas kurulduktan sonra, daha ok Osmanl d borlarna araclk etmeye ynelik bir dizi banka kuruldu. 1870'te balayan dnya ekonomik buhranna dek yeni bankalar kurulmaya devam etti. Bunlar byk lde Osmanl'nn ya ticari amala daryla balantlarn kurmaya ya da bir lde bor giriimlerinde arac rol oynamaya ynelik bankalard. Bu noktada yine Krm Sa-va'nn ok nemli bir krlma noktas olduunu hatrlatmak gerekiyor. Bu savatan sonra stanbul'a nemli oranda ecnebi nfusun yerlemesi, kentin ehresini ve yaam tarzn deitirip, hukuktan eitime kadar farkl bir yap

olutururken, finansal yaamda da nemli deiiklikler oldu. Bankalarn yan sra dier finansal kurulular da faaliyete gemeye baladlar. Bat normlarnda bir dizi finansal kurulu Krm Sava sonrasnda zellikle Osmanl Devleti'nin liman kentlerinde hizmete geti. Osmanl Devleti bu savan ardndan yeni bir olgu ile daha tant; o da d bortu. Yzyllar boyunca parann vezin ve ayarn aa ekerek elde ettii senyoraj hakkyla devlet btesindeki a kapamaya alan Osmanl Devleti, artk bunu yapamaz hale gelince, soruna kat para ile zm bulmaya alt. Fakat bunun ne kadar sakncal olduu bir sre sonra ortaya kt ve para gereksiniminin d borla karlanmas bir zorunluluk haline geldi. nk sermaye yetersizlii Osmanl Devleti'nin i piyasadan borlanmasna olanak vermiyordu. piyasadan ancak ksa vadeli mevsimlik borlanmalara gidilebiliyordu. 1854 tarihinde ilk d kredinin alnmasyla d borlanma balad. 1990'l yllarda Trkiye'de de grdmz borcu borla deme yntemi aslnda o dnemde hakim olmaya balad. 1870'li yllarda tm dnyada yaanan ekonomik buhrana dek bu borlanmalar devam etti fakat ondan sonra, deyim yerindeyse deniz tkendi ve Osmanl iflas etti. Yalnz bunun Osmanl Devleti'ne zg ya da onun beceriksizliinden kaynaklanan bir olay olmadn ve genel buhrann Osmanl'y da etkilediini belirtmek gerekiyor. Milli Bankaclk Hareketi Moratoryumun ilan edilmesi, ardndan Dyun-u Umumiye'nin kurulmas, bu kurumu Osmanl Bankas ile birlikte Osmanl Devleti'nin en nemli finansal kuruluu haline getirdi. Hatta sadece Dyun-u Umumiye ve Osmanl Bankas'nn kurumsal yaplarna baklarak, Osmanl finans ve ekonomik tarihi yazlabilir. O dnemde ticari kredi sorununu zmlemek amacyla birok banka kurulsa da asl nemli olann reticilere zellikle de tarmsal kesime kredi salayabilmek olduunu gryoruz. Bu soruna da yeni banka kurularak zm getirilmesi amaland. nk tccara kredi veren Osmanl Bankas, riski daha yksek olan kylye veya reticiye kredi amyordu. Bu nedenle Ziraat Bankas kuruldu. Osmanldan gnmze tarm ekonomisini son derece dzgn kaytlar bulunan Ziraat Bankas'nn kaytlarn inceleyerek izlemek mmkn. Ziraat Bankas'nn yan sra birok yabanc banka da hizmete girdi. zellikle 1908'de merutiyetin ilan edilmesiyle oluan zgrlk ortamnda pek ok yabanc banka faaliyete geti. Anadolu'da ise tarmsal getirinin ykseliiyle birlikte bir tr tara burjuvazisi ortaya kt ve birtakm yerel bankalar kurulmaya balad. Tara burjuvazisi, bir lde ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin de desteiyle bir dizi yerel kredi kurumlar ve kooperatifler kurdu. kinci Merutiyet yllarnda bu harekete milli bankaclk ad verildi. zellikle Bat Anadolu'da kurulan ok sayda bankann geri plannda bir ekilde Maliye Nezareti, Ziraat Bankas ve ttihat ve Terakki Cemiyeti yer alyordu. Zaten bu bankalar kuran ve ynetimini stlenenler de ttihat ve Terakki mensubu kiilerdi. O dnemde kurulan bankalarn birou bugne kadar isim deitirerek varlklarn srdrdler. O yllarda ttihat ve Terakki Demei ok nemli bir giriim daha balatarak, Osmanl Bankas'n tasfiye etmeye ynelik almalara balad. tibar- Milli Bankas, Osmanl Bankas'nn yerini almak zere kuruldu. Aslnda zel bir banka olarak hizmete giren bu bankann kuruluuna baktmzda, arkasnda devletin olduunu gryoruz. tibar- Milli Bankas, Osmanl Bankas'n bir tedavl bankas olmaktan karmay ve onun yerini almay amalyordu. Hseyin Cahit'in konuyla ilgili olarak verdii demelerde, "Osmanl Bankas artk devre d braklmas gereken bir bankadr. Bizim kendi bankamz kurarak, bu bankann yerine koymamz gerekir" eklindeki szleri de bu amac ortaya koyuyor. Maliye

tarafndan nemli imtiyazlar verilen bu bankann sermayesi 1927 ylnda Bankas'nn sermayesi ile birletirildi. Bylece tibar- Milli Bankas, Bankas'nn bnyesinde eritildi. nk Trkiye Cumhuriyeti, ttihatlarn bir simgesi olan bankann faaliyette kalmasn istemiyordu. Bu birleme ile bankaya salanan nemli imtiyazlar da 1924 ylnda kurulan Bankas'na devredilmi oldu. Cumhuriyet Dnemi Bankaclk Cumhuriyet dnemi bankacln daha nceki dnemlerden ayr bir boyutta ele almak gerekir. nk Cumhuriyet Trkiyesi aslnda dnya ekonomisinin sorunlu bir dneminde kurulmutur. Biz tarihiler, iki dnya sava arasndaki dnemi genellikle bunalm dnemi olarak adlandrrz. Gerekten de o devirde dnya ekonomisi olduu gibi dnya siyaseti de byk amazlarla kar karyadr. Fakat 1920'ler ile 1930'lar arasnda da nemli bir fark vardr. 1920'ler gelecee umutla baklan bir dnem olarak nitelendirilebilir. Ancak 1930'lu yllarda kinci Dnya Sava'nn ilk belirtileri ortaya kmaya balamtr. Bir yanda Nazi Almanyas, te yanda dnya ekonomik buhran 1930'lu yllar daha farkl klar. Bu nedenle Trkiye tarihine bakarken de 1920'lerle 1930'lar kartrmamaya zen gstermek gerekir. Bu durum, Trkiye'deki siyasi yaplanmay da ok bariz bir ekilde belirlemitir. 1920'ler zihniyet olarak liberal bir d nemdir, tek partinin de ok daha liberal olduu bir dnemdir. Oysa 1930'lu yllarda parti iine kapanr, daha otoriter bir yap kazanr. Bu sre ierisinde Trkiye'de bankacln yapsna baktmzda, her eyden nce Bankas'n grrz. Her ne kadar zel banka statsnde olsa da kuruluundaki sermaye yapsna bakldnda, bu bankann bir kamu bankas olduu ortaya kar. Bana gre Bankas, halen nispeten bu grnmn korumaktadr. Bankas'ndan bir yl sonra, yani 1925 senesinde kurulan Devlet Sanayi ve Maadin Bankas, aslnda 1930'lu yllarn devletiliinin habercisidir. Bir ekilde yatrmc banka ilevi gren bu banka, malat- Harbiye'nin fabrikalarn devralmtr. Ama, Trkiye'de oluacak snai kurululara devlet katks salayabilmektir. Dnya ekonomik bunalm nedeniyle -Trkiye'de bu bunalm dnyadan daha nce balamtr -1920'lerin ortalarnda kurulan snai ve ticari kurulularn birou faaliyetlerini srdrememiler ve banka tarafndan devralnmlardr. Ufukta bir kriz grld halde, 1926-27 ve 1928 yllarnda Trkiye'de ikinci bir yerel banka dalgas olutu. Anadolu'da ok sayda yerel banka kuruldu. Bankas'ndan sonra Trk Ticaret ve Sanayi Bankas, Akhisar Ttncler Bankas, Konya Ahali Bankas, Eskiehir ifti Bankas, Karaman ifti Bankas, stanbul Esnaf Bankas, Afyon Karahisar Terakki-i Servet Bankas, Nide Ttncler ve ifti Bankas, Aksaray Halk ktisat Bankas, Akseki Ticaret Bankas, Eskiehir Bankas, Denizli ktisat Bankas, Kocaeli Halk Bankas, arki Karaaa Bankas, Nevehir Bankas, Ermenek Ahali Bankas, zmir Esnaf ve Ahali Bankas, Adapazar Emniyet Bankas, Bor Esnaf Bankas, Karadeniz Bankas, Elaz ktisat Bankas, Trabzon Bankas, Mersin Ticaret Bankas, Lleburguz Birlik Ticaret Bankas gibi bankalar faaliyete geti. Finansal Piyasada Devletin Rol Dnya ekonomik buhranndan olumsuz ynde etkilenen bu bankalarn birou bir sre sonra atl birer kurulu haline geldi. 1930'lu yllarn devletiliinde devlet parasal sektrde bilfiil ba ekme grevim stlendi. stanbul Borsas bile Ankara'ya tand. Her ey Ankara'dan ynetildi, bir lde Ankara bankaclk alannda nemli bir atlm gerekletirme sreci ierisine girdi. Bu yllarda Almanya'nn yatrm bankacl esasna dayanan bankaclk

modeli benimsendi. Bu noktada, aslnda bir mevduat bankas olarak gzkse de Bankas'nn bir yatrm bankas olduunun altn izmek gerekiyor. Devlet, zellikle 1933'de Smerbank ve 1935'de Etibank ile yatrm bankaclna bilfiil balad. Sanayi planlarnn da bu bankalar araclyla gdmlenmesi abas iine girildi. Sanayide Smerbank son derece nemli bir rol oynad. Karabk Demir elik Fabrikalar'ndan zmit'deki kat fabrikalarna kadar birok snai giriimin sahibi bu banka oldu. 1950'lerin ortalarnda bu sanayi kurulular KT haline getirilerek Smerbank'tan ayrld. Ancak 1930'lu ve 40'l yllarda Trkiye'nin sanayisi demek, Smerbank demekti. Etibank ise benzer bir abay madencilik alannda sarfediyordu. Ayn dnemde Halk Bankas ve ller Bankas gibi devletin ekonomideki dinamikleri ynlendirebilecei bankalar da faaliyet gsteriyordu. Cumhuriyet'in ilk on yllarnda mevduat bankaclnn da ilk admlar da atlyordu. Osmanl dneminde tasarruf mevduatndan ok ticari mevduat sz konusuydu. Oysa Cumhuriyet'le birlikte tasarruf nem kazanmt. Halk tasarrufa zendiriliyor, tketim olanaklar lsnde kslyordu Bankaclk Tarihindeki Evre Trkiye tarihinde bankaclk asndan bir dnemlendirme yaparsak, ilk evrenin dnyadaki ilk ekonomik buhran olan 1873 ylna kadar srdn syleyebiliriz. kinci evre kinci Merutiyet'e kadar olan dnem ierisinde ele alnabilir. nc evre ise yine iki aamada incelenmelidir. lk aama, daha ok yerel erafn nclk ettii bir bankaclk modelidir, bir ulusal bankaclk dnemidir. Bunun ardndan gelen ve ikinci aama olarak nitelendirebileceimiz devletilik de devletin ba ektii bir modeldir. Buna rnek olarak zellikle 1930'lu yllardaki bankacl gsterebiliriz. 1944 yl Yap Kredi Bankas'nn kurulduu tarihtir ve bu tarihte dnyada deiim rzgarlar esmeye balam, Trkiye de zel bankacla doru byk bir adm atmtr. Ardndan Akbank ve Garanti Bankas gibi bankalar gelmitir. 1950-60'l yllarda bankalarn ube saylarnda nemli bir art olmu, mevduat toplayabilmek iin eitli piyangolar, ikramiyeler dzenlenmitir. Bu sre, yani mevduat bankacl ya da ube bankacl bizi 1980'lere kadar getirir. 1980 sonrasnda ise dnya ekonomisine uyum srecine giren Trkiye'de bankaclk alannda da ok nemli admlar atlm ve dnmler geirilmitir.