Etkinlikler ada Trkiye'nin Oluumu Seminerleri 2004-2005

***
Ge Osmanl Toplumunda Yoksulluk ve Sosyal Yardm
Nadir zbek
ncelikle, "sosyal devlet" kavramna bir tarihi olarak kat bir tanmla yaklamann doru olmadn dndm sylemem doru olacak. Nitekim, rnein 20. yzyln bandaki sosyal devlet anlayyla yzyl ortalarndaki veya 19. yzyldaki sosyal devlet olgusu arasnda farkllklar bulunmaktadr. Halkn, vatandalarn, bireylerin, imparatorluun ve devletin corafyas iinde yer alan insanlarn bir ekilde refahn, mutluluunu, sosyal ihtiyalarn karlamaya alan politikalar bir devletin gndemine girmise eer, o devletin bir sosyal devlet olma dorultusunda bir nitelik kazanmaya baladn syleyebiliriz. Osmanl devleti zelinde baktmzda, tehvin-i ihtiyacat (ihtiyalarn giderilmesi), temin-i refah (refahn salanmas) ve saadet-i ahali (ahalinin mutluluunun salanmas) Osmanl'nn gndemine oturmusa eer, Osmanl devletinin sosyal devlet nitelii kazanmaya baladn syleyebiliriz. Sosyal devletin niteliinin kapsamnn ne kadar geni olduu, ne lde bu gndemin hayata geirilebildii konusu ncelikle mali imknlara, tekilat yapsna baldr. Sz konusu hizmetleri imparatorluun her kesine kadar gtrebilme kapasitesi imknlar dorultusundadr ve ok aktr ki Osmanl mparatorluu, 19. yzyln sonunda mali adan veya iktisadi tekilat ve idari yaps, kadro yaps itibariyle bu gndemleri gerekletirmekten hayli uzak durumdayd. Ancak yine de halkn refah, mutluluunun salanmas devletin gndemine girmi bulunduundan, Osmanl devletinin modern bir sosyal devlet nitelii kazanmaya baladn sylemenin doru olduunu dnyorum. Avrupa'ya bakldnda, Fransa, ngiltere ve zellikle 19. yzyln son eyreinde Almanya'da toplumlar her eyden nce sanayi toplumlardr ve sanayinin, ii snfnn, cretli kesimin, ii hareketlerinin, sosyalist partilerin 19. yzyln ortalarndan itibaren gelitii lkelerdir. 19. yzyl Avrupa'snda sosyal sorun aslolarak ii sorunudur. Almanya'da bu konular daha ok i kazalaryla, emeklilikle, alma koullaryla ilgili sigortalar kapsamnda gndeme gelmi durumdadr. Keza Fransa'da 19. yzyln sonlarnda solidarizm olgusu byk oranda ii hareketlerinin sonucunda bir uzlama aray olarak gndeme gelmitir. Osmanl toplumu ise bir sanayi toplumu olmaktan son derece uzaktr; byk oranda bir tarmsal toplum durumundadr. Bu nedenle Osmanl mparatorluu'nda sosyal politikalarn niteliini belirleyen tarihsel ereve, aslnda byle bir tarmsal rejimdir. Ancak 19. yzylda Osmanl devletinin dnya ekonomisinin bir paras olmas itibariyle, ve en nemlisi, nfus hareketlerinin ok fazla younlam olmas nedeniyle, imparatorlukta yaanan sosyal sorunlarn devletin mdahalesini gerektirecek bir nitelik

kazandn sylemek mmkndr; yani Osmanl toplumu tarmsal bir toplum olmakla birlikte, devletin mdahalesini gerektiren bir sosyal durum sz konusudur. 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi'nde Osmanl topraklarnn Balkanlar'da ve Dou Anadolu'daki nemli bir ksm kaybedilmi ve ok byk g hareketleri balamtr. Balkanlar'dan stanbul zerinden Anadolu'ya doru yaanan bu glerden dolay, stanbul'da byk bir mlteci akn sz konusudur. Bu dnemde, mltecileri bir yere yerletirmek, eitimsalk gibi ihtiyalarn gidermeye almak, istihdamlarn salamak gibi, devletin mdahalesinin gerekli olduu bir sosyal sorunun Osmanl'da olumaya baladn gryoruz. Genel olarak, Osmanl mparatorluu'nun da toplumla ilgili, ahalinin sorunlaryla ilgili meselelere mdahalesini gerekli klan bir tarihsel ortamdan bahsetmemiz mmkn. 19. yzylda Osmanl mparatorluu'nda "yoksullar" veya "yoksulluk" dediimizde kimlerin anlald, sosyal politikalarn gndeminde olan kesimlerin kimler olduu, yani Osmanl devletinin sosyal politikalarnn hangi toplum kesimlerine ynelmi bulunduu nemli bir sorudur. Gnmzde sosyal devlet dendiinde, Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Sand gibi kurumlar sosyal devlet konusunun merkezinde yer alr. Osmanl devletinde de aslnda 19. yzyln balarndan itibaren askeri kesimlere, ulema kesimine ynelik ciddi bir emeklilik sisteminin yava yava yerlemeye baladn sylemek mmkndr. Tekad Sand meselesi gnmzdeki biimin hayli ge alm olmakla birlikte, bir ekilde II. Mahmud dneminden ve hatta daha ncesinden itibaren gndemdedir. kinci olarak, iane (yardm) konusu zerinde durmak gerekir. Bir felaket durumunda Osmanl devletinde merkezden felaketzedelere ynelik ciddi bir yardm kampanyas yrtld, bteden bunun iin pay ayrld grlr. Bir dier konu, muhtacin-i zrra , yani zirai muhtalar konusudur. Nfusun byk bir blm tarmsal retimle megul olduundan, rnein sel, ktlk gibi durumlarda kylye, reticilere tohumluk yardm, hatta daha ciddi felaketlerin olduu durumlarda yemeklik buday yardm nemli bir gndemdir. Birincisi, kylnn retimi iin gerekli tohumluk salanamadnda, bir sene sonra ciddi bir alk sorunuyla kar karya kalmak ihtimali yksektir; bu durum ehirlere doru g tehlikesini beraberinde getirir. Yani aslnda hem tarmsal retimin devamn salamak, dolaysyla imparatorluun vergi gelirlerini srekli klabilmek, hem de kentlere doru nfus hareketini kontrol altna alabilmek ve ksmen engelleyebilmek iin tarmsal kesime ynelik devlet btesinden bir fon ayrlm durumdadr. Osmanl mparatorluu'nda vakflar konusunda ise Trkiye'de nemli bir yanl bilgi sz konusudur. 16-17. ve 18. yzyl Osmanl mparatorluu'nda vakflarla ilgili az sayda olmakla birlikte istatistiki adan kapsaml almalar yaplm bulunmaktadr. Vakflarn Osmanl mparatorluu'nda harcamalarnn hangi kalemlerde dald konusundaki almalardan kan sonu udur: vakf gelirlerinin % 10-15 mertebesindeki az bir ksm yoksullara harcanmtr. rnein mer Ltf Barkan'n 16. yzyl muhasebe defterlerinde imaretlerin masraf kalemlerine ynelik incelemeleri, aslnda imaretlerde pien pilavlarn, etlerin o imaretlerin bal bulunduu klliyelerdeki grevli ve talebelere gittiini, bunun ok az bir ksmnn aslnda yoksullara iletildiini gstermektedir. Vakf gelirleriyle desteklenmi byk klliyeler ve imaretlerin varlndan hareketle klasik dnem Osmanl mparatorluu'nun bir sosyal devlet olduunu sylemek akademik-bilimsel adan pek doru deildir. Osmanl mparatorluu modern anlamda bir sosyal devlet olmaya ancak 19. yzylda balamtr. Merkezi devletin sosyal politikalar oluturarak bir sosyal devlet nitelii kazanmas iin ncelikle modern anlamda bir sosyal sorundan sz etmek gerekir. Sosyal sorun, Osmanl topraklarnda daha ok stanbul'un nfusu, tarmn ticarilemesi, nfus hareketlerinin artmas, merkezi devletin ynetim aygtnn taraya uzanmas ve idari reformlarn gereklemeye balamas ile ilgilidir.

Bu konudan sz etmek bizi kanlmaz olarak, Osmanl padiahlar arasnda en hayrsever, en ok hayrat yapan padiahlardan biri olan Abdlhamid'e ve dnemine getirir. Abdlhamid'in iktidar dneminde Osmanl devletinde yoksullara ve ihtiya sahiplerine ynelik politikalarda ve dolaysyla harcamalarda ciddi bir gelime sz konusudur. Bu dnemde, aslnda sosyal yardm uygulamalar kurumsal bir yap arz etmekten ok, byk oranda Abdlhamid'in kiisel hayrat ekline brnm durumdadr. Ancak dier yandan Abdlhamid'in hayratnn mali kapsamnn genilii, bunu kiisel bir konu olarak ele almay engeller. Bu giriimler padiahn kiisel hayrat biiminde olmu olsa bile, sonu itibariyle devletin, hkmetin temsilcisinin yoksullar lehine yapt harcamalar sz konusudur. Ben bunu "Osmanl refah sisteminin monarik bir grnm kazanm olmas" olarak isimlendirmeyi tercih ediyorum. Hkmetin refah politikalar sz konusu olmakla birlikte, padiah eksenli hkmler bize daha ok Osmanl siyasetinin niteliiyle ilgili fikir verir. Sosyal politika ve sosyal yardm, padiahn otokratik ve monarik iktidarnn merulatrlmasnn bir aracna dnm durumdadr; ama bu, bir sosyal politikann sz konusu olmadn sylememizi gerektirmez. 19. yzyln son eyreinde, yine Abdlhamid dneminde sosyal hizmet kurumlarnn da devreye girmeye balad grlr. Bu kurumlarn rneklerinden biri olan Darlaceze'nin oluturulmasnda, gsteri ve an yaratmak arzusu da sz konusudur; bu ve benzeri kurumlarla sadece Osmanl kamuoyuna deil Avrupa kamuoyuna da bir gsteri yaplr. Dolaysyla Darlaceze, Osmanl padiahn, yoksul ahalinin ihtiyalarn ve mutluluunu dnen bir padiah olarak kurgulanmasn olanakl klar. Ondokuzuncu yzyl sonunda stanbul nfusunun bir milyon kiiye yaklat ve bunlar iinde yoksullarn saysnn da azmsanmayacak miktarda olduunu dnrsek, 500 kiilik bir yoksullar evinin aslnda sembolik olduunu kabul etmek gerekir. Bir baka kurum olan Hamidiye Etfal Hastanesi, kurulduunda gerek tehizat, gerek binalar, gerek tasarm itibariyle Avrupa'nn en modern ocuk hastanelerindendir. 1890'larn sonunda ocuk hastaneleri gibi uzmanlk hastaneleri dnyada yeni yeni ortaya km durumdayken, bu hastanede konusunun uzman doktorlar grev alr. Bu da yine Osmanl mparatorluu'nda Abdlhamid rejiminin son derece modern ve teknolojinin, bilimin en son gelimelerini halkn hizmetine sunan bir rejim olduu, bir yandan da aslnda padiahn halkn ihtiyalar iin her trl fedakrl yapmaya hazr bir padiah olduu imajn beslemek zere gndeme gelen bir uygulamadr. Burada alt izilmesi gereken, Osmanl yneticilerinin, zellikle de Abdlhamid'in kendi iktidarn merulatrmak iin sosyal politika alannda bir eyler yapma zorunluluu duymu olmasdr. Sosyal devlet veya daha genel olarak sosyal politikalar, modern bir devletin, modern bir ynetimin ahaliyle girdii ilikiler ve onlara sunmak zorunda olduu bir hizmetle ilikilidir; dolaysyla bir meruiyet kaynadr. Sosyal devletin kanmca gerek 20. yzylda gerek 19. yzyln son eyreinde asl nemli boyutu budur; vatandala ynetim arasndaki iliki deimeye balam, vatandalar devletten gvenlik, salk, sosyal yardm, eitim hizmetleri bekler duruma gelmitir. Dnemin bu kapsamda anlmas gereken bir dier etkinlii, toplu snnet trenleridir. rnein 1899 ylnda stanbul'da ehzadelerden birinin snnet treni yaplr ve ardndan, bir hafta iinde on iki bin yoksul ocuk padiah tarafndan snnet ettirilir. eitli dnemlerde toplu snnet hizmetleri bir norm halini alm ve bu normun karlanmas bir ykmllk haline gelmi durumdadr. 1890'l yllarda, "gureba" hastaneleri Anadolu'nun 15-20 vilayetine yaylm durumdadr. Bu devlet hastanelerinde verilen hizmetin kalitesi, nitelii, kapsam mutlaka snrldr, ama bu kurumlarn devletin bir ekilde tarada da salk hizmetleri gelitirmeye baladnn gstergesi olduunu sylemek gerekir. Aslnda Abdlhamid'in kendi iktidarna ynelik gndeminin dnda, daha genel bir dzlemde modern devlet iin, "millet"in, imparatorluk nfusunun retken kapasitesi, yani bireylerin salkl olmas, ocuk ve bebek lmlerinin az olmas son derece

nemlidir. Zira modern bir toplum oluturabilmek iin tek tek bireylerin sal, hatta mutluluu, eitilmesi, retken kapasitesinin artrlmas byk nem tar. Osmanl'da aslnda bu tr politikalar mali imknlar erevesinde Tanzimat dneminde, hatta daha evvelden gndeme girmeye balam ve yzyln son eyreinde daha da hzlanm durumdadr. Sonu itibariyle ordunun gl olmas, vergi gelirlerinin dzenlilii gibi konular nfusun salkl olmasna baldr. Dolaysyla sosyal politikalar konusunun, modern sosyal devlet olgusunun genel bir sre olarak ele alnmas doru olacaktr. Sosyal bir devleti, sosyal politikalar gerekli klan en nemli olgu, gl bir devlet, toplum ve ekonomiye duyulan ihtiyatr. II. Merutiyet dnemine gelindiinde ise, Abdlhamid'in kiilii etrafnda olumu olan "sosyal yardm, padiahn ihsanlar" eklindeki uygulamalara son verildii grlr. Bu boluu bu yllarda byk oranda fukaraperver cemiyetleri doldurur. Dnemin nemli kurumlarndan bir bakas, sosyal yardm, yoksullara yardm konularnda ok ciddi faaliyetler srdren Hilal-i Ahmer Cemiyeti'dir (Kzlay). Donanma Cemiyeti de keza bu dnemin ok gl bir cemiyetidir. II. Merutiyet dneminde, bugnk terimlerle ifade edecek olursak, "sivil toplum" diyebileceimiz bir alan, bir sosyal yardm faaliyeti alan ve bunun kurumlar son derece genilemitir. Sosyal yardm, bu dnemde, bir bakma padiahn hayrat, ihsan niteliini kaybetmeye balam ve gnll cemiyetler, yardm cemiyetleri alanna doru kaymtr. Merutiyetin ilanndan ksa bir sre sonra, Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava ile birlikte olaanst koullarn olduu bir dnem balar. Dolaysyla Hilal-i Ahmer Cemiyeti veya Donanma Cemiyeti gibi cemiyetlerin faaliyetleri doal olarak savala ilgili sorunlar etrafnda odaklanr. Yardm kampanyalar daha ok orduya, askerlere ilkyardm veya stanbul'daki gmenlere ynelik faaliyetler eklindedir. Gnmze gelindiinde, sosyal devlet olgusunun ciddi bir ekilde erozyona uram durumda olduu grlr. Ondokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren byk sosyal mcadelelerle oluturulan sosyal devlet yaps son eyrek asrda byk oranda tasfiye edilmeye balanmtr. 1980 ncesinde, devletin sosyal ykmllklerine ilikin uzlama, devletin sosyal grevlerine ilikin kanaat ciddi biimde zayflatlm durumdadr ve bunun yerini "Her eyi devletten beklememek gerekir, vatandalarn da buna katkda bulunmas gerekir" gibi bir sylem almaya balamtr. 20. yzylda sosyal politika devletin alanyken, yzyl sonunda devlet bu alandaki sorumluluklarn yava yava tasfiye edip topluma havale etmeye balamtr. Gnmzde bir bakma modern sosyal devletin oluumu ncesi dnemi andrr bir evreye girilmitir. zetle, neoliberal dnem olarak adlandrdmz kreselleme dneminde, sosyal hizmetler ve sosyal politikalar alannda elde edilen son yz, yz elli yln kazanmlar kaybedilmeye balanmtr.