Mstakbel-Trkten Szde Vatandaa: Cumhuriyet ve Krtler Do. Dr.

Mesut Yeen 23 Mays 2009

http://www.obarsiv.com/cagdas_turkiye_seminerleri_0809.html

Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nde yaplan konuma metni, aratrmaclarn kiisel kullanmlar iin web sayfamza konulmaktadr. Bu konuma metinleri, ticari amalarla oaltlp datlamaz veya Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nin izni olmakszn baka kurumlara ait web sitelerinde veya veritabanlarnda yer alamaz.

Mstakbel-Trkten Szde Vatandaa: Cumhuriyet ve Krtler Mesut Yeen

ki soruya cevap vermeye alacam. Bunlardan biri, neden bir Krt meselemizin var olduu; ikincisi ise mensubu olduumuz Cumhuriyetin bu meseleyi nasl alglad, bu meseleyle nasl ba etmeye alt. lk sorunun cevab belli: Nasl olmasn ki? Bylesi bir gemie ve bylesi bir nfus kompozisyonuna sahip olup, stne stlk de bylesi bir dnyada yaayp da Krt meselemizin olmamas iin ancak mucize gerekirdi. unu demek istiyorum: Osmanlnn mirass olup 1877-1924 arasnda yaanm olanlar yaadmz iin; nfusumuzun aa yukar yzde onuna denk den ve dil ve toprak birliine sahip olup da, hibir surette tanma ltfunda bulunmadmz ulusal bir topluluumuz var olduu iin; ve dnya, insan haysiyetinin giderek daha nem kazand bir yer olduu iin bir Krt meselemiz var. Kald ki, Trkiye bu trden bir meseleyle ilk kez uramyor. Trkiye, bir ulus-devlet olarak rgtlenmeye koyulduu zamanlardan beridir, ekalliyetler meselesi, ark meselesi, Gneydou sorunu gibi adlar altnda bu trden meselelerle urayor, baka pek ok ulusdevlet gibi. Malum, dnyann pek ok yerinde siyasi topluluklar bu trden sorunlarla urayor. Etno-politik meselelerle yzlemek, cebellemek, ulus-devletler anda istisna deil, kural. Etno-politik meselelerin mevcudiyeti evrensel olmakla birlikte, meseleyle cebellemenin, bu trden meseleleri halletmenin evrensel bir biimi yok. Modern siyasetin
1

bu trden meselelerle mesaisi oka enstrman retmi durumda: Arndrma, mbadele, tehcir, ayrmclk, tenkil, asimilasyon, grup haklar vermek, zerklik, federasyon, konfederasyon, ayrlma bu trden enstrmanlarn en bilinenleri. Bu enstrmanlarn hangisinin hangi durumda ilevsel olabildiini, meseleyi zdn gsteren bir kural da yok. Aslnda, bu kuralszlk durumuna vkf olabilmek iin Trkiyenin yakn tarihine bakmak kfi. Trkiyenin son yzyl, bu enstrmanlarn pek ouna birden mracaat edildiini gsteriyor. Trkiyede etno-politik meselelerin hallinde, arndrma, mbadele, tehcir, ayrmclk, tenkil, asimilasyon, grup haklarnn tannmas ya da ayrlma enstrmanlarnn hepsi kullanld. Trkiyenin siyasi birliine kastettiine hkmedilen durumlarda ncelikle kktenci etnik homojenletirme enstrmanlar devreye girdi. Ermeni meselesinde tehcir, Rum meselesinde mbadele ncelikli enstrman olarak kullanld. Arap meselesi ise ayrlmayla hallolundu. Ancak, kesin zme ulalamadndan, bu meselelerin halli ikincil enstrmanlara mracaat mecbur kld. Cumhuriyetin kuruluunun ardndan Trkiye snrlar iinde kalan az sayda Ermeni, Rum ve Yahudi yurtta, phesiz uluslararas zorlamaya (Lozan) bal olarak, anadilinde eitim grme, yayn yapma ve serbest ibadet gibi grup haklaryla donand. [Cumhuriyet grup tanmaz fikrinin yanll u: Cumhuriyet grup tanyor, ancak d baskyla; yurttana hakk d baskyla veriyor.] Ne var ki, ulusal-kltrel homojenletirmenin grece dnda kalabilmek ayrcalyla donanm olmann bir maliyeti de oldu: Gayrimslim yurttalar sklkla ayrmclkla ba baa kald. Arap yurttalara den ise, homojenletirmenin bir baka biimi, asimilasyon oldu. lkenin siyasi birliine kastedilmediine hkmedilen durumlarda ise ncelikle asimilasyon gibi mutedil homojenletirme teknikleri, zaman zaman da tenkil devreye girdi. Balkanlardan ve Kafkasyadan Anadoluya g etmek zorunda kalan Mslman gruplar asimilasyon zerinden Trkle davet edildi; Anadolunun yerleik Mslman kavimlerinden Krtler de yle. Ne var ki, Krtlerin durumunda kullanlan tek enstrman asimilasyon olmad. Onlar zaman zaman tedip ve tenkil de edildi. Etnopolitik meselelerin halli iin uygun enstrmann seilmesi iinde aslolann kuralszlk olduunu gsteren Trkiye tecrbesi bir baka eyi daha gsteriyor: Kullanlan benzer enstrmanlar asimetrik sonular verebildii gibi, farkl enstrmanlar benzer sonular retebiliyor. rnein, asimilasyon siyaseti, Mslman gruplarn sebep olmas muhtemel bir etnopolitik sknty nerede tmyle bertaraf etmi grnrken, Krtlerin durumunda ayn netice alnamad. Krtlerden gayr Mslman gruplarn neredeyse tamam Trklemeye rza
2

gstermiken, mhim sayda Krt, Trklk dairesinin dnda kald. Aslnda, ayn durum bir bana Krtlerin durumunda dahi sz konusu oldu. Trklemeye direnen ok sayda Krde kar, epey Krt de Trkleti. Keza, etno-politik meselelerin hallinde kullanlan farkl enstrmanlarn benzer netice rettii de ortada. Mbadele, tehcir ve asimilasyon gibi farkl aralarn kullanm, kimi durumlarda bir ve ayn sonucu retmi grnmektedir: Bu aralarn her biri etnik homojenlemenin gerekletirilmesinde ilevsel olmu, neticede bu aralar vastasyla megul olunan topluluklarn sebep olmas muhtemel sorunlarn hallinde epeyce baarl olunmutur. Bu asimetrik aralarn istihdam edilmi olmasna bal olaraktr ki, bugn Trkiyede erkez, Bonak, Yahudi, Rum ya da Ermeni meselelerinin hibiri Cumhuriyetin geleceini ipotek altna alabilecek hacimde deildir. Neticede, modern devletlerin hemen hepsini bir biimde uratran etno-politik meselelerle Trkiye de neredeyse yz yldr urayor; hem de oka eitli aralar kullanarak. Yz yldr sren uran ardndan oluan bugnk resim unu gsteriyor: Trkiye, geride kalan yz senenin ardndan, etno-politik meselelerini Cumhuriyetin geleceini tehdit edebilecek kudretten mahrum brakmay becermitir. Bunun anlam u: Meskn olduumuz mekn ve mensup olduumuz cemaat, memleketin gayrimslim sakinlerini gndermek, Trk olmayan Mslman sakinlerini de Trkletirmek vastasyla ulusallatrlm olup, bu durum cemaatin kalan mensuplarna da benimsetilmitir. Baka bir deyile, selefleriyle beraber Cumhuriyet, mensuplarn, Trklerden ve Trklemilerden oluan bir siyasi topluluk fikrine raz etmi gibidir. Krtler hari! Geride kalan yzyl gsteriyor ki, yurttalarn byk ounluu, kendilerine yaktrlan ulusal-ereveye raz olmuken, Krtler, daha dorusu Krtlerin mhim bir ksm bu ulusal ereveye raz deil. Krtler, geride kalan yzylda olduu gibi nmzdeki birka onyl daha Cumhuriyeti megul edecek grnyor. imdi, bu istisnai durumun, memleketin Trk olmayan mensuplarnn byk ksmnn raz edildii ulusal ereveye Krtlerin raz edilememesinin, baka bir deyile Krt meselesinin ya da Krtlerin bu cretinin elbette makul bir aklamas olmal. Kanaatim o ki, bu istisnai hale yol aan ilk sebep u: Krtler bugn yaadklar yerlerin kadim sakinlerinden. Bugn yaadklar yerlere hatrlanabilir bir eski ya da yeni zamanda gereklemi bir g durumuyla gelmi deiller. Mhim sayda Krdn Trklemeye, baka bir deyile, kendilerine sunulan ulusal ereveye itiraz edebilme cretini gstermesinin ilk sebebi bu. Krtlerin, g vastasyla yeni bir vatan edinen topluluklarn oklukla gsterdii asimilasyona yatkn olma eilimini paylamayp, kendilerine sunulan ulusal ereveye itiraz edebilmesinin ardnda, yaadklar topraklarn kadim sakinleri olmalarndan kaynaklanan gl bir bizlik duygusuna sahip olmalar yatyor.
3

Krtlerin Osmanl siyasi birliine, bu siyasi birliin merkeziyle yaptklar bir uzlamayla dahil olmu olmas ve bu uzlama neticesinde edinilen ayrcalklara bal olarak Osmanl merkeziyle uzunca bir mddet gevek bir iliki yaamlklar da bu creti beslemi olmal. Krtler yz yldr kendilerine sunulan ulusal-politik ereveden baka bir politik ereve ierisinde yaadklarn hatrlyor ve anlalan o ki bu baka politik ereveye bal olarak muhafaza edebildikleri farkllklarn bugn de devam ettirmek istiyorlar. Epey bir nfus oluturmalar da Krtleri cretkr klm olsa gerek. Cumhuriyetin ilk nfus saymndan beri Krtlerin toplam nfus iindeki hacminin yzde on be civarnda olduu biliniyor. Fratn dousundaki illerin pek ounda ise bu oran yzde ellileri epey ayor. Neticede, belirli bir blgede meskn, nfusa epey byk bir etnik grup olmalar, Krtleri gl bir bizlik duygusuyla tehiz edip, Trklemeye itiraz edebilme cretiyle donatm olmal. Mhim sayda Krdn Cumhuriyetin snrlar dnda kalm olmas da ayn sonucu dourdu. Krtler zellikle Irakta ulusal kimliklerini korumak ansna biraz daha fazla sahip oldu. Trkiye dndaki Krtlerin deneyimleri, ksa mrl Mehabad Cumhuriyeti, Irakta tecrbe edilen zerklik, ran ve Iraktaki Krt hareketlilii ve bilhassa Barzani miti Trkiye Krtlerinin bizlik duygusunun ayakta kalmasna yardm etti. Dolaysyla, bu snr d referans da Krtlerin cretkrlna katkda bulunmu olsa gerek. Cumhuriyetin asimilasyon kapasitesinin zayfln da ayn erevede deerlendirmek mmkn. Ulusal pazar rgtlenmesinin zayfl, corafyann yaratt dezavantajlar, ama zellikle de Cumhuriyetin mali yetersizlii, ina edilmek istenen ulusal erevenin Krtlere kabul ettirilebilmesini zorlatrd. Krtlerin cretinin ardnda biraz da bu yetersizlik yatyor. Son olarak, Trklein! komutuna uymamak ve izilen ulusal ereveyi kabul etmemek eklindeki cretlerinin bir baka mhim kayna da Krtlerin geleneksel toplumsal ilikilerini korumakta gsterdikleri hassasiyet ve modern zamanlarda gsterdikleri siyasi performans oldu. Geleneksel ilikilere tutunmakta gsterilen srar, mhim sayda Krd Trkletirme iinin menzili dnda tuttu. Bunun kadar nemlisi, bir ksm Krt elit, btn bir yzyl boyunca Krt idealini modern siyasi enstrmanlar kullanarak gelecee tamakta kararl oldu. Hlasa, sz konusu cretin ardnda yukarda saydm nesnel unsurlarn yan sra irade unsuru da yer ald. Netice itibaryla, balarken sorduum Neden bir Krt meselemiz var? sorusuna cevabm bu. Bahsettiim bu vasflar sebebiyledir ki, Krtler Cumhuriyetin nerdii ulusal ereveye bunca gl bir biimde itiraz edebildi. te yandan, bahsettiim bu itirazn kategorik bir itiraz olmad da ortada. Krtlerin mhim bir ksmnn bu ulusal ereveye
4

dahil olduklar da ak. Demem o ki, Cumhuriyetin kurduu ulusal ereve bir ksmyla almazken, bir ksmyla da alm, ilemi durumda. Bu halin de elbette tarihsel sebepleri var. Zaman kstll sebebiyle bu sebepleri geelim. Birinci soruya cevabm bu kadar. imdi ikinci soruya, Cumhuriyet Krt meselesini nasl alglad ve Krt meselesinde ne yapt? sorusuna geebilirim.

Cumhuriyet ve Krt Sorunu Hemen kaydedebiliriz: Cumhuriyetin Krt meselesine dair algs epey bir deiken oldu. Cumhuriyet, Krt meselesini bazen gemiin kalntlarnn gsterdii direnten, bazen baka devletlerin fenalklarndan, bazen Krtlerle meskn blgenin geri kalmlndan, bazen de sadakatsizlikten kaynaklanan bir mesele olarak alglad. Bu alg biimlerine tanma, asimilasyon, tedip ve tenkil ve ayrmclk politikalar elik etti. Btn bu alg ve siyaset eitliliini kabaca dnem zerinden incelemek mmkn grnyor. Bu dnemleri inkrdan nce, inkr dnemi ve ikrar dnemi olarak adlandrmay neriyorum. mparatorluu takip eden ve Cumhuriyeti nceleyen birka etin yla denk den ilk dnemde Krt meselesi etnik mahiyeti teslim edilen siyasi bir mesele olarak algland ve meseleyle tanma siyasetiyle cebelleildi. 1924ten 1990lara kadar uzanan ikinci dnemde ise Krt meselesi etnik mahiyetten mahrum ve inklplarla ya da gvenlik siyasetiyle uralmas gereken sosyal ya da iktisadi bir mesele yahut da bir asayi meselesi olarak grld. Bu dnemin favori siyasetleri ise inklp, tedip ve tenkil ve tabii ki asimilasyon oldu. 1990larla alan nc dnemde ise Cumhuriyet Krt meselesinin etnik mahiyetini ikrar eder oldu. Halen devam eden ve zikzaklarla deli bu son dnemde Cumhuriyetin siyaset repertuar geniledi: Bask siyaseti devam etti, asimilasyon siyaseti eitlendi, tanma siyaseti geri dnd ve en nemlisi ayrmclk siyaseti peydah oldu. imdi bu dneme biraz daha yakndan bakmak istiyorum

nkrdan nce 1918-1924 arasndaki bu ilk dnemde bir mddet iin ikili bir iktidar durumu yaanm olduunu biliyoruz. Enteresandr ki, bu yllarda ikili iktidarn her iki taraf da Krt meselesine baktnda, selefleri ttihatlardan farkl olarak, slahatla halledilecek sosyal bir
5

meseleyi deil, etnik karakterli bir politik sorunu gryordu. Yine her iki hkmet de Krt meselesiyle tanma siyasetiyle megul olacan vaat ediyordu. Mesela, dnemin dnemin ngiliz Dileri Bakanl belgelerinden anlyoruz ki, 10 Temmuz 1919da Sadarette bir ksm Osmanl nazrnn ve dnemin Krt aydn ve ileri gelenlerinin katld bir toplant yaplm ve Krdistana Krt bir valinin ve Krt memurlarn atanaca sz verilmitir. Ayn toplantda stanbul hkmetinin temsilcileri zerk bir Krdistan fikrine yakn durduklarn da belirtmilerdir. Bundan ok daha nemlisi, Cumhuriyeti kuracak olan kadro da Krtleri mahsus hukuklar tannmas gereken bir topluluk olarak tanyor ve Krt meselesiyle tanma siyasetiyle uraacan beyan ediyordu. Grnen o ki, bu dnemde Cumhuriyetin kurucular asndan Krtler lkenin, etnik hukuklarna sayg gsterilmesi gerektiine hkmedilen Mslman kavimlerindendi; tpk erkezler ve Lazlar gibi. Bu hkme varan da bilindii zere, Cumhuriyeti kuran Meclis ve onun bakanyd. Mustafa Kemal, gizli bir Meclis oturumunda unlar sylemekteydi: Suret-i umumiyede prensip udur ki, hudud-u milli olarak izdiimiz daire dahilinde yaayan anasr- muhtelife-i slamiye yekdierine kar rki, muhiti, ahlaki, btn hukukuna riayetkr zkardelerdir. Bizce kati olarak muayyen bir ey varsa, o da hudud-u milli dahilinde Krt, Trk, Laz, erkes vesair btn bu slam unsurlar mtereklmenfaadr.

Bu bir kez telaffuz edilmi, kazai bir hkm olmad. Krtlerin serbesti-i inkiaflarn temin edecek vech ve surette hukuk- rkiye ve itimaiyece mazhar- msaadat olmalar[nn] kabul edildiini belirten Amasya Protokolnn; Krtlere yaadklar blgelerde bir tr zerklik verileceini duyuran zmit beyannn ve Krtlerle meskn menatkta [...] hem siyaset-i dahiliyemiz ve hem de siyaset-i hariciyemiz nokta-i nazarndan tedricen mahalli bir idare kurulacan bildiren Vekiller Heyeti siyasetinin, btn bunlarn mellifi Cumhuriyetin kurucusu ya da kurucularyd. Dolaysyla, grnen o ki, 1918-1924 aras dnemin nazik koullar, Cumhuriyeti Krt meselesini etnik mahiyetli siyasi bir mesele olarak alglamaya ve tanma aralaryla megul olmaya mecbur brakmtr.

Cumhuriyet ve nkr Dnemin nazik koullarnn geride kalmasyla beraber Cumhuriyet nce tanma siyasetinden vazgeti, ardnda da meselenin etnik ierikli siyasi bir mesele olduunu kabul etmekten.
6

1924te yrrle giren Anayasa, lkede Trklkten baka etnik kimliklerin de var olduu gereini kabul ediyor, ancak bunlarn yeniden retimine izin verilmeyeceini beyan ediyordu. Anayasaya gre, Memleket dahilinde hukuk-u mtesaviyeyi (hukuksal eitlii) haiz baka rktan gelme kimseler bulun[makla] beraber, devlet, Trkten baka bir millet tanmazd; nk devletimiz bir devlet-i milliyeydi. Anayasa akt: Kolektif haklar Lozan Antlamasyla tannan gayrimslim aznlklarn haricindeki yurttalarn Trklemekten baka aresi yoktu. Tanma siyaseti geride kalmt. Gemiin Direnci Olarak Krt Meselesi: Airet ve Ekya Bu yeni durumda Krt meselesiyle artk tanma siyaseti deil, inklp ve asimilasyon siyaseti erevesinde megul olunacakt. Cumhuriyetin kurucularna gre Krt meselesi tanma siyasetiyle ele alnmas gereken kvam ve hacimdeki siyasi bir mesele olmayp, inklaplar vastasyla zlebilir bir sosyal meseleydi. Bu alg, 1925teki ayaklanmann nderlerini yarglayan stiklal Mahkemesinin karar konumasnda btn belirginliiyle karmzdadr:

Kiminiz hasis kiisel karlarnza bir zmreyi alet, kiminiz yabanc kkrtmasn ve siyasi harisleri rehber ederek hepiniz bir noktaya, yani bamsz Krdistan tekiline doru yrdnz. Senelerden beri dndnz ve tertiplediiniz genel ayaklanmay yaparak bu blgeyi ate iinde braktnz. Cumhuriyet hkmetinin kesin hareketi, Cumhuriyet ordusunun ldrc darbeleri ile irticanz ve ayaklanmanz derhal yok edildi ve hepiniz yakalanarak hesap vermek zere adalet huzuruna karldnz. Herkes bilmelidir ki, gen Cumhuriyet hkmeti kkrtclk ve irtica[ya], her trl lanetli faaliyetlere kesin surette gz yummayaca gibi, hatta kesin tedbirleri sayesinde bu gibi ekya hareketlerine yol vermeyecektir. Senelerden beri eyhlerin, aalarn, beylerin basks altnda smrlen, eriyen, inleyen bu blgenin zavall halk artk sizin kkrtclnzdan ve ktlnzden kurtularak Cumhuriyetimizin verimli ilerleme ve saadet vaad eden yollarnda yryerek refah ve saadet iinde yaayacaktr. (Vurgular, tarafmdan eklenmitir.)

Bu uzun metin aslnda temel bir eyi gstermektedir: Cumhuriyet asndan Krt meselesi, bizzat Cumhuriyete temsil olunan imdinin alt etmeye koyulduu gemiin direncinden baka bir ey deildi. Krt meselesinde, Krt ayaklanmasnda ortaya kan ey, kurulan yeni ulusal ereveye ynelik ulusalc ya da etnik mahiyetli bir itiraz deil, gemiin imdiye, gelenein modernlie itirazyd. Krdistan idealini kkrtanlar, hepsi gemie ait unsurlar olarak mrteciler, ekyalar, eyhler ve aalard ve imdinin kurucusu Cumhuriyet hkmetince inklplar vastasyla ortadan kaldrlacaklard. Ancak geen zaman ierisinde Cumhuriyet sadece tanma siyasetinden vazgemedi. Bir mddet sonra meselenin etnik
7

mahiyeti de tmden inkr edildi. 1930larla birlikte, Cumhuriyet asndan Trk vatannda Krt de yoktu, Krt meselesi de. Mesele artk etno-politik mahiyeti de olmayan toplumsal bir meseleydi ve ekiyalk ve airet gibi geri toplumsal yaplarn direncinden ibaretti. Nitekim 1930da modern ve sekler bir rgt, Hoybun tarafndan idare edilen Ar ayaklanmasna dair gazete haberleri tayyare bombardmannn ekyalar temizlediini mjdeliyordu. Anlalan, ekyalk hava kuvvetlerini istihdam etmeyi gerektiren bir hacme ulamt. Yine gazete haberleri ekyalara kar Cumhuriyetin vatandalar tarafndan korunduunu bildiriyordu. Dersim isyannn nderi Seyyid Rza da ekyalk sulamasyla idam edildi. Ayn dnemin mehur skn Kanunu da, bir Trkletirme ii olduu bizzat kanun gerekesinde duyurulan iskn faaliyetinin airetlerle ilgili bir i olduunu savunuyordu. Kanuna gre, Trkletirilecek olanlar Krtler deil, etnik bir kimlikten mahrum airet mensuplaryd. Beri yandan, airetlerin ve ekyaln direnciyle ilgili bir mesele olmas, Krt meselesinin ayn zamanda bir medenileme meselesi olduunu da gsteriyordu. Mesela nnye gre, Tuncelide gerekletirilen slahat program mntkay medeniletirme amacn gtmekteydi; keza Yunus Nadiye gre, Cumhuriyet rejiminin Tunceli vilayetinde yapt ey askeri bir sefer deil, medeni bir yryt. Yine ayn yazara gre, hkmet Tuncelinin dal bedevilerine u hakikati anlatmaktayd: Ya bu deve gdlecek ya da bu diyardan gidilecekti.

Blgesel Geri Kalmlk Meselesi Olarak Krt Sorunu zetlemek gerekirse, Cumhuriyet, Krt meselesini, 1930lardan 1950ye kadar, modern, sekler ve milli bir devlet-toplumun ina edilmesinin nndeki engellerden oluan bir toplumsal mesele olarak alglad. 1950lere gelindiinde ise Krt ayaklanmalar son bulmu, milli bir devlet ina etme iinin byk ksm halledilmi, siyasi entegrasyon aa yukar gerekletirilmiti. Ne var ki, iktisadi entegrasyon, zellikle Krtlerin yaad blgelerde henz zayft. Bu durumda Cumhuriyet, Krt meselesini bir iktisadi btnleme sorunu ve bununla irtibatl bir blgesel geri kalmlk meselesi olarak alglad. Cumhuriyet asndan siyasi ve askeri direnci krlan Krtlerin yapmas gereken az bir ey kalmt: ktisaden de btnlemek. Bu algnn tezahrlerini 1950 ve 1960lardaki hkmet programlarnn tamamnda grmek mmkndr. rnein 1969daki AP hkmet programnda unlar yazyordu: lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olan memleketimizin btn blgelerinin kalknmas, Anayasamzn bir icabdr. () Hedefimiz Trkiyenin btn blgelerini tm olarak amzn medeniyet seviyesine kartmaktr. Bunun iindir ki, memleketimizin
8

tmne amil bir kalknma plan tatbik olunurken, geri kalmln yaygn ve tesirli olduu blgelerde zel tedbirler alnmasna ihtiya grmekteyiz. Bu zel tedbirlerin maksad, memlekette imtiyazl blgeler yaratmak deil, btnlemeyi perinlemektir. Krt meselesinin ekonomik btnlemenin gecikmesiyle alakal bir blgesel geri kalmlk meselesi olduu eklindeki alg aa yukar 1990lara kadar en popler alg biimlerinden biri oldu. Cumhuriyet hkmetlerinin hemen hepsi, uzunca bir dnem Krt meselesinin blgesel kalknma yoluyla halledilebilecek iktisadi bir geri kalmlk meselesi olduu zehabna kapld.

Ecnebi Kkrtmas Meselesi Olarak Krt Sorunu Btn bu dnem boyunca Krt meselesi, esas olarak reform ya da inklplarla zlebilir toplumsal bir mesele olarak alglanmakla beraber, meselenin toplumsal bir zeminden mahrum olduuna dair alternatif bir alg da paralel olarak iliyordu. Bu paralel algya gre, Krt meselesi baka devletlerce kkrtlan suni bir meseleydi. Krt meselesinin ardnda ecnebi kkrtmasnn bulunduu, daha 1925 eyh Sait ayaklanmas esnasnda tespit edilmiti; ancak, ecnebi kkrtmas olarak Krt meselesi fikri zamana ve zemine bal olarak farkl biimlerde ieriklendirildi. Kkrtanlar bazen Batl emperyalistler, bazen Kuzeyli komnistler, bazen de Gneyli komular oldu. Kurtulu Savann hemen ardndan Anadoluya dair planlar boa karlan Batl lkeler, kinci Dnya Savann ardndan Kuzeyli komnistler, 1980 sonrasnda ise Gneyli komular kkrtclk roln stlenmiti. Bugn, kkrtma srasnn yeniden Batllara geldii bilinmektedir.

Politikalar: nklp, Tenkil ve Asimilasyon Sonu olarak, 1924le 1990 arasnda Cumhuriyet Krt meselesini ya sosyoekonomik bir mesele ya da bir asayi meselesi olarak grd. Bu iki algnn ortak noktas, Krt meselesinin etnik mahiyetli siyasi bir sorun olduunun inkrna dayanyor olmalaryd. Btn bu algya elik eden siyasetler de malum inklp, tenkil ve asimilasyon oldu. Geleneksel toplumsal yaplar inklplarla tasfiye olunmaya alld. Tasfiyeye diren gsterenler tedip ve tenkil edildi. Hem inklp hem de tenkil siyaseti asimilasyonist sonular rettiyse de asimilasyon siyasetini bamsz bir nc siyaset olarak ele almak gerekir. Asimilasyon siyaseti altnda ne yapld ya da en azndan ne yaplmak istendii en ak biimiyle, Cumhuriyetin rehber
9

metni olmu olan ark Islahat Plannda ve Umumi Mfettilik raporlarnda mevcuttur. Bu raporlarda yer bulanlar neriler ve yaplanlar eklinde aktarmak uygun olur.

nce neriler: Trk nfus ve nfuzunu hkim klmak iin en mhim menzil hatlar zerindeki kylere Trk yerletirmek ve yeniden Trk kyleri tesis etmek; Trk olup Krtle malup olmaya balayan vilayet ve kaza merkezlerinde Trkeyi hkim klmak; Krt mntkas iinde bilhassa kz mekteplerine ehemmiyet vermek; Fratn garbndaki vilayetlerimizin bir ksmnda dank bir surette yerlemi olan Krtleri Trk yapmak; Vanla Midyat arasndaki hattn batsnda, Ermenilerden kalan araziye Trk muhacirleri yerletirmek; Ermenilerden kalan emvalin satlmamasn, hatta Krtlere icar dahi edilmemesini salamak. Krtlerle meskn bu blgeye Yugoslavyadan gelen Trk ve Arnavutlarla ran ve Kafkasyadan gelecek Trkleri yerletirmek. Vilayet ve kaza merkezlerinde hkmet ve belediye dairelerinde ve sair messesat ve tekilatta, mekteplerde, ar ve pazarlarda Trkeden maada (baka) lisan kullananlar cezalandrmak. Askere alnanlarn baka blgelerde askerlik yapmasn salamak ve blgede yerli memur bulundurmamak. Blgede grev yapan batl memurlar Krt kzlaryla evlenmeye zendirmek, bunlardan blgede yerlemek isteyenlere arazi vermek; blgede yerleik Trk, Krt ve Aleviler arasnda kz alp vermeyi tevik etmek. dari tedbirlerle kylerden ocuk toplamak; Trk kltr ve temsil esasna mstenit okutma yapmak. Uygulamalar: Krtlerin asimilasyonu iin nerilen bu ilerin ne kadarnn gerekletirilebildii epey belirsiz olmakla birlikte, btn bu nerilerin kt zerinde kalmad da muhakkak. Cumhuriyet, kuruluunun hemen ardndan brokrasinin gelitirdii nerileri uygulamak iin yola koyuldu. 1925 isyannn hemen ardndan uygulanan ilk nlem, isyana karanlarn aileleri ve yaknlaryla birlikte bat blgelerinde iskn edilmesi oldu. Daha kapsaml bir uygulama 1934 ylnda geldi. Bu yl kabul edilen skn Kanununun hedefi, Anadolunun demografik kompozisyonunun etnik mlahazalar uyarnca yeniden dzenlenmesi ve Trk olmayan unsurlarn Trkletirilmesiydi. Trkletirme, Trk olmayanlarn Trk blgelerine, Trklerin de Trk olmayan blgelere yerletirilmesi yoluyla gerekletirilecekti. Cumhuriyetin kuruluunun ardndan Trkeden baka dillerde yayn ve eitime, Lozan hkmleri sakl kalmak zere, izin verilmedi. Nitekim bugn de, mevcut anayasann 42. maddesi, milletleraras anlama hkmleri sakl kalmak zere, eitim kurumlarnda Trk vatandalarna Trkeden baka bir dilin anadil olarak retilmesini yasaklamaktadr. Krte zerindeki basknn daha yakn zamanl rnei 1983 ylnda karlan ve 1991 ylnda kaldrlan 2932 sayl yasa oldu. Krte zerindeki kstlamalar eitim ve yayn alanyla
10

snrl kalmad. Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan ark Islahat Plan uyarnca akta Krte konumak da yasaklanmaya alld. Soyadlar, yer adlar ve ky adlarnn Trkletirilmesini ve ocuklara Krte adlar konmasnn yasaklanmasn da ayn fasldan saymak gerekir. 1934 ylnda kabul edilen 2525 sayl Soyad Kanununun nc maddesi [r]tbe ve memuriyet, airet ve yabanc rk ve millet isimleri[nin] soyadlar olarak kullanlmasn yasaklyordu. 1949 ylnda karlan l daresi Kanunu ise yer adlarnn deitirilmesi yetkisini ileri Bakanlna veriyordu. Bu yetkinin cmert bir biimde kullanld malum. Keza, 1972 ylnda karlan 1587 sayl Nfus Kanununun 16. maddesi de doan ocuklara Krte isim konmasn yasaklyordu. Asimilasyon siyasetinin bir baka mmtaz arac yatl blge (ilkretim) okullar (YBO) oldu. Bu aracn halen kullanlmakta olduu malum. Milli Eitim Bakanl verilerine gre, bugn toplam 299 yatl blge okulunun 155i, dier bir deyile yzde 52si Krtlerin youn yaad illerdedir; keza, bu okullarda okuyan toplam 142.788 rencinin 84.442si ya da yzde 59u yine bu illerdendir. Sonu olarak, 1924le 1990 arasnda kalan ikinci dnemde Cumhuriyet Krt meselesinin etnik mahiyetini inkr etti ve meseleyi inklplarla ve baskyla giderilebilir sosyal bir mesele ya da asayi meselesi olarak alglad. Btn bu dnemde meseleyle inklp, tenkil ve asimilasyon aralaryla megul oldu.

nkrdan krara, Asimilasyondan Nereye? 1990larla beraber Cumhuriyetin algs da aralar da deimeye yz tuttu. Neyin deitiine gemezden nce, deiimi mmkn ya da mecbur klan balam hatrlamak gerekiyor. 1990larla beraber Krt meselesinin sadece PKKnn askeri faaliyetlerinden ibaret bir gvenlik meselesi olmad, ehirlere yaylm ve kitleleri mobilize eden siyasi bir mesele olduu idrak edildi. 1991 seimleri de gsterdi ki, Krtlerin memnuniyetsizlii ciddi llerdeydi ve Krt yurttalar iinde bulunduklar ulusal ereveye itiraz ediyordu. Bu genel balam iinde Cumhuriyet yneticileri inkra dayal tutum ve alglarn yenileyeceklerine ynelik iaretler vermeye balad. lk olarak, 1991 ylnda Meclis 1983te karlan Krte yayn yasan kaldrd. Ayn sene Babakan Sleyman Demirel Diyarbakrda mehur konumasn yapt ve Trkiyenin Krt realitesini tandn beyan etti. Takip eden zamanda da Cumhurbakan zal, PKKy silahszlandrmann yollarn aramaya koyuldu ve malum bir atekes saland.
11

Ne var ki, vertr mahiyetindeki bu tanma siyaseti zaln lm ve PKKnn 33 silahsz askeri katletmesiyle geride kald. Ardndan, 1993-1999 arasnda Krt meselesinin en kanl dnemi yaand. PKK militanlarna ve PKKnn destekisi olduuna hkmedilen sivillere ynelik merhametsiz bir iddet kampanyas balad. HEP ve DEP kapatld. Binlerce ky yakld ya da boaltld ve bir milyonun zerinde yurtta yerinden edildi. Baka bir deyile, erken 90larn vertr tanma siyasetini hacimli bir bask siyaseti takip etti. 1990larn sonunda durum yeniden deiti. Deiiklii mmkn klan, 1999 senesinde calann yakalanp Trkiyeye getirilmesi ve Trkiyenin AB yeliine adaylnn onaylanmasyd. calann yakalanmasnn ardndan PKK atekes ilan edip mensuplarn snr dna ekti ve bamsz bir Krdistan kurma idealinden vazgetiini aklad. Buna mukabil hkmet, calann idam cezasn uygulamaya koyacak sreci balatmad ve ardndan da Meclis idam cezasn kaldrd. Olaanst hal kaldrld ve Krte zerindeki kstlamalar azaltld. zel kurslarda Krtenin retilmesine izin verildi. TRT haftada yarm saat Krte yayn yapmaya balad ve ardndan da zel televizyonlarn haftada drt saate kadar Krte yayn yapmasna izin verildi. Baka bir deyile, 1990larn sonundan itibaren bir tanma siyaseti devreye girdi. 2004te durum yeniden deiti. Bu kez sebep, Irakta Krdistan Blgesel Ynetiminin kurulmas, ABnin reform taleplerine kar gl bir ulusalc rezistansn ortaya km olmas ve PKKnn atekese son vermesiydi. Btn bunlar lkede milliyeti duygular alevlendirdi. Bu ortam tanma siyasetinin ilerlemesini durdurdu. Ordu, tanma siyasetinin snrlarn izdi ve yaplacak reformlarn bireysel haklar alanyla ve kltrel haklarla snrl kalacan buyurdu. Tanma siyasetinin duraklad ve milliyetililiin tedirginliinin artt bu yllarda Krtlere ve Krt meselesine dair grece yeni bir alg peydah oldu. lk kez Krt yurttalarn sadakati sorgulanr oldu. Popler dzeyde hzla byyen bu phe resmi dzeyde de dile getirildi ve Krt yurttalarn bir ksm iin szde vatandalar ibaresi kullanlr oldu. Dahas, bir ksm yazar tehcir ve mbadele seeneklerini konumaya balad. Irakta oluan durumu deerlendiren lker Babu bu yeni durumun blgede Krtlere psikolojik bir g verdiini ve vatandalarmzn bir ksm iin yeni bir aidiyet modeli oluturabileceini syledi. 2008 ylnda da babakan Beenmeyen gitsin mealinde szler syledi. Krtlerin sadakatine dair pheler sadece szel olarak ifade bulmad, jestler yoluyla da ifade edildi. Malum, 2002den beridir sava uaklar Diyarbakr, Yksekova ve Cizre gibi Krt muhalefetinin gl olduu ehirlerin ya da cenaze trenleri ya da mitingler iin toplanan kalabalklarn zerinde alak uu yapma alkanl edindi. Iraktaki operasyondan
12

dnen uaklarn bu ehirler zerinden alak uu yaparak gemesi, buralarda yaayan yurttalara dair alg hakknda ipucu vermektedir sanyorum. Keza, 1943te 33 Krt kylsn mahkeme karar olmakszn kuruna dizdiren Mustafa Mulalnn adnn bu kyllerin kuruna dizildii zalpteki jandarma klasna verilmesi ayn neviden bir jest olsa gerek. Uzun lafn ksas, seksen sene boyunca mstakbel Trkler olarak grlen Krtler 2000lerle beraber szde Trkler, szde vatandalar olarak grlmeye balad. Krt meselesinin bir tr sadakatsizlik meselesi olduuna dair bu algnn glenmesine resmi ve popler dzeylerdeki ayrmc pratikler elik etti. rneklendirmek gerekirse, 20032008 arasnda Ordu valisi fndk toplamak iin gelen Krtleri il snrlarndan ieri sokmad. Adana valisi 2008de PKK yanls gsterilere katlanlarn yeil kartlarnn iptal edileceini ve yoksulluk yardm alamayacaklarn duyurdu. Aliaa kaymakam, Rojda isimli bir ocuun trenlerde iir okumasna engel oldu. Ayrmclk Krt yurttalarn setii vekillere ve belediye bakanlarna da uzand. Belediye bakanlar resmi trenlere davet edilmedi, vekillerle el sklmad. Btn bunlar, geride kalan yirmi ylda Cumhuriyetin hem algsnn hem de siyasetinin deitiini gsteriyor. Onlarca yllk inkr dneminden sonra Cumhuriyet 1990larn banda Krt meselesinin etnik mahiyetini ikrar etti. Ancak bu ikrar durumuna elik eden uygulamalar aslnda ortada salnml bir algnn mevcut olduunu gsteriyor. Grnen o ki, Cumhuriyet, Krt yurttalarn farkll hukuken teslim edilmi bir grup vatanda ile sadakatsiz bir grup vatanda olarak alglamak arasnda salnyor. Algda bu deiim, Krt meselesinde takip edilen siyasete de yansd. Erken 90larn vertr tanma siyasetini 1993-1999 arasnn bask siyaseti takip etti. 2000lerle beraber yeni bir tanma dalgas ortaya kt; ancak bunu da ayrmc bir siyaset takip etti. Beri yandan btn bu yirmi yl boyunca asimilasyon siyaseti de eitlenerek devam etti. Grnen o ki, bu salnml alg ve uygulamalar bir mddet daha devam edecek. Cumhuriyet seksen yllk inkrn ardndan Krt meselesinin etnik mahiyetini ikrar etmi, ancak bu ikrara elik edecek siyasette kararsz kalm gibidir. Cumhuriyetin banda farkllklar ve farkllklarndan kaynaklanan haklar tannan, ama bu tanmann bedelini ayrmcla maruz kalarak deyen gayrimslimlere davranld gibi mi davranlacak Krtlere; yoksa, farkllklar tannm eit yurttalar olarak m? Grnen o ki, devlet Krtlerin ve Krt meselesinin etnik mahiyetini ikrar etmise de, henz bu soruya kesin yantn oluturabilmi deil. Krt meselesinin hacminin Cumhuriyetin ilk zamanlarndaki aznlklar meselesiyle kyaslanamazl, istese de istemese de Cumhuriyeti ikinci cevab vermeye mecbur edecek gibi.
13

14