Etkinlikler ada Trkiye'nin Oluumu Seminerleri 2004-2005

***
Tek Parti'den ok Parti'ye Gei Sorunsal
Zafer Toprak
Tek partiden okpartiye gei, Trkiye tarihi asndan nemli bir krlma noktasdr. Tek parti dneminde devleti bir anlay hkim bir zihniyeti oluturuyordu. Aslnda, kinci Dnya Sava ertesi her ne kadar benzer ithal ikameci baz politikalar arln korusa da eski devleti normlarn giderek yumuatldn, zel sektr diye bir alann oluturulduunu, piyasann gelitirilme abas iinde olduunu syleyebiliriz. Toplumsal balamda baktmzda, Trkiye 1946 sonrasnda kente ynelik bir toplumsal dnm geirir; yani tek parti dneminin kycln ama abas iindedir ve kentli bir toplum anlayyla, kent bazl bir toplum dzenine doru kaymaya balar. Bu balamda, Trkiyenin ayn evrede bir demokratik transformasyon geirdiini, yani lkede nfus hareketlerinin ok hzl bir ekilde deiip dnme uradn, var olan statik demokratik yapdan, ok daha dinamik bir yapya doru getiini syleyebiliriz. Avrupada 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren gndeme gelen demografik devrimin, Trkiyede ancak 1940lardan itibaren gndeme geldiini ve bunu hazrlayan faktrlerin de byk lde tek parti dnemi olduunu sylememiz mmkn. Nfusun artrlmasna ynelik bir politika Cumhuriyetin ilk evresinden itibaren deiik nedenlerle gndeme gelmitir. nk, rnein 1920li yllarda Trkiyenin dahil olduu bir Avrupa haritasna bakldnda, Avrupada nfus balamnda en dk younluklu lkenin Trkiye olduu grlr; kilometrekareye yaklak on sekiz kii dmektedir. Trkiye'de 20. yzyl tarihinde nemli enflasyon olduu kanaatindeyim. Bunlardan ilki, Birinci Dnya Sava'nda karlalandr, ki bunu enflasyon icad diye nitelendiriyorum; bu dnemde dnyada ilk defa bu oranda bir enflasyon gndeme gelir. Daha sonra Almanya'da, Dou Avrupa'da hiper enflasyonlar grlr, ama Birinci Dnya Sava'nn enflasyonu, yani ylda % 400'e kadar kan bir enflasyon tamamen Trkiye'ye zg bir olaydr. Tarihiler genellikle klasik bir evrim kuram erevesinde Osmanl Devleti'nin kne imparatorluklar doar, byr, ykselir, sonra bir k evresine girer batar zihniyetiyle bakarlar. Oysa, Osmanl Devleti yapsal bir kntye uramamtr. Birinci Dnya Sava'ndaki gelimeler sonucu konjonktrel bir kntyle kar karya gelmitir. Birinci Dnya Sava enflasyonu Osmanl'y kerten bir enflasyon olmutur. Osmanl ilk defa kendisini snfl bir toplum olarak alglamaya balam ve gelip geici bir sermaye birikimi olgusu ile kar karya gelmitir. Gerekten de imparatorluktan ulus-devlete geiin temel nedenlerinden birinin, aslnda Trkiye'de icat edilen enflasyon olduunu bir ekilde ileri srmek mmkndr. Bunun da nedeni, Trkiye'deki finansal yapnn derinliinin olmaydr.

Birinci Dnya Sava, aslnda daha nceki savalardan ok daha farkl, total, toplumun hemen hemen her katmann devreye sokan, cephe gerisinin yok olduu; dier taraftan sava teknolojileri asndan yepyeni bir savatr. Bir modernite sava olarak alglanmas mmkndr ve bu nedenle de ok pahal bir savatr; sava giderleri daha ncekilere oranla ok daha yksek bir nitelik tar ve bu giderleri karlamann da yolu vardr. Sadece o dnem iin deil daha sonraki dnemler iin de geerli olan bu yntemden biri vergidir: Harp kazanlar vergisi veya kinci Dnya Sava'nda olduu gibi Varlk Vergisi ihdas edeceksiniz. Byle bir vergi ile bir lde savan finansmann salayacaksnz, ayn zamanda arz talep dengesini oluturacaksnz, satn alma gcn bir lde piyasadan emeceksiniz. kinci bir yntem, borlanmadr: Kendi halknza borlanyor ve bylece gene piyasadan belirli bir satn alma gcn emmi oluyorsunuz. Ayn zamanda seferberlik nedeniyle devlete belirli harcama olanaklar salyorsunuz. Bu ikisinin de gerekleemedii bir evrede, nc bir ynteme bavurulur: Sava para basarak enflasyonla finanse etmek. Bizim evrak- nakdiye dediimiz, daha sonra da Cumhuriyet parasnn temelini oluturan para Cihan Harbi yllarnda baslan kat paradr. Osmanl devletinde banknot, yani Osmanl Bankas'nn tedavle srd kat para, gerekten hibir zaman para ilevi grmedi; para benzeri bir dolam aracyd, yani Osmanl banknotlarn tedavl arac olarak grmememiz gerekir. Evrak- nakdiye ise dolama ynelik bir parayd. Savan finansmanna, kamu harcamalarn karlamaya ynelik bir parayd. Yukarda belirttiimiz yol da Cihan Harbi yllarnda izlenmitir. rnein ngiltere'de vergi yolu tercih edildi; sava enflasyonu diye nitelendirdiimiz enflasyon, ngiltere'de en dk dzeyde gerekleti, yani sava, halktan bir lde vergi toplanarak finanse edildi. Dier yollara da bavurulduysa da zellikle olaanst vergiler sayesinde piyasalardaki arz-talep dengesi oluturuldu. kinci rnek Almanya oldu. Almanya borlanarak bu ii yrtme yoluna gitti. Bir noktada Almanya'daki enflasyon, ngiltere'dekinden daha yksekti; ama Trkiye'nin boyutlarna hibir zaman varmad; btn bu model, borlanma modeli de sava kazanma modeli zerine kuruluydu. Almanya sava kaybettii anda, hiper-enflasyon dediimiz ok daha farkl bir olguyla kar karya geldi. Bunlardan birini ya da ikincisini gerekletiremeyen Osmanl devleti, nc ynteme bavurdu; para emisyonunda bulundu ve giderek olay bir hiper- enflasyona doru ynelirken, 1918 ylnda Osmanl dahili istikraz diye bir borlanmaya gitti, ki o sayede bu olayn hiperenflasyona gitmesi nlenmi oldu. Aslnda Cumhuriyet dnemi de bundan ok ders ald. Cumhuriyet ynetimi, iki Dnya Sava arasnda Salam para, denk bte politikas ile resessiyonist diyebileceimiz bir politikay izledi, yani emisyon sabit tutuldu ve d paraya kar zellikle Trk Parasn Koruma Kanunu ile nlemler alnd. Bu ekilde, Trkiye kinci Dnya Sava'na kadar kendi yayla kavrulan bir politika srdrd. Buna uygun birtakm siyasi sylemler de gelitirildi; nk her ne kadar Trkiye bu tarihlerde aslnda bir byme performans gstermise de, bir noktada sfrdan yola kldn gz ard etmemek gerekir. Halkn yaam standartlar balamnda, zellikle kyllk balamnda bakld vakit, Trkiye ekonomisi iki dnya sava arasnda, zellikle tketim rntleri asndan epey zor bir dnem geirdi. D ticaretin bir lde clearing antlamalar ile yrtldn syleyebiliriz. Bu evrede byk lde ithalatmz ve ihracatmz Almanya ile balantlyd. ki Dnya Sava arasnda Almanya'ya bamllk diye bir olguyla kar karya geldik. Bu dengelerin bozulduu evre, kinci Dnya Sava'dr. kinci Dnya Sava, Birinci Dnya Sava'nda karlalan sorunlarla benzerlik arz etti. Her eyden evvel Trkiye savaa girmedi ama ordusunu seferber etti; yani birdenbire Trkiye, kinci Dnya Sava yllarnda bir buuk milyon asker beslemek zorunda kald. Bu, savunma giderlerinin art anlamna geldi; onun tesinde Trkiye'de, sava olmamasna ramen, rnein beslenme ve benzeri alanlarda tketimde farkl birtakm almlarn olumasna neden oldu. Bir buuk milyon

insan krsal kesimden koparlarak orduya alnd vakit, her eyden evvel, krsal kesimde geimlik nitelikteki bir ekonomiyi, parasal bir ekonomiye kaydryorsunuz anlamna gelir; yani bahesindeki veya tarlasndakini yetitirip tketen bir kii, pazar ekonomisinin dndayken, aslnda asker olduu vakit, pazar ekonomisinin iine entegre olur. kincisi, tekil balamda baktmzda yerinden yurdundan, toprandan koparlyorsa da, aslnda askerin tketim normu deiti. Krsal ekonomi byk lde hububat eksenli bir ekonomidir ve kalori oluturur. Ald kalori balamnda baktnz vakit, o tarihlerde erat kylden daha fazla kalori tketir durumdadr; nk ordunun belirli bir tketim rnts vardr. Bu rnt belirli bir kalori dengesi ierir. Ayn ekilde, rnein o tarihlerde askere senede diyelim iki takm elbise verilmek durumunda kalnyordu. Kyl ise yle deildi, yani kyl bildiiniz aputu btn hayat boyunca giyerken, birdenbire asker, erat olduu andan itibaren tketim normu farkllat. Arz-talep balamnda olaya bakldnda, tarm arlkl bir ekonomide kyly toprandan kopardnz anda verimlilik byk lde dt ve bir lde arzn gemie oranla ok daha snrl bir dzeyde kald gzlemlendi. O tarihte, yurtii arzn oluturan iki e, tarm ve tarm d retim ile ithalatt. Tarmda zellikle insanlarn askere aln nedeniyle bir verim dkl yaand. Tarm d sektrlerde, yani sanayi diye nitelendirdiimiz sektrlerde de bir verim dkl vard; nk sanayi hammaddesi, yatrm maddesi, alet edevat, yedekparalar ithal edilemedi ve birtakm fabrikalar ithalat skntlar nedeniyle ileyemez hale geldi. rnein ithal ikamesi kurgusu zerinde Cumhuriyet'in ilk on yllar bir lde ihracat zendiren, ithalat caydran bir politika, bir tr neomerkantilist politika gderken, sava yllarnda tam tersi oldu. Mmkn olduu kadar ihracat snrlandrmak, buna karlk ithalat artrmak hedeflendi, nk gerekten lke ierisindeki an ancak ithalatla karlanabilecei olgusuyla kar karya kalnmt ve kinci Dnya Sava yllarnda ithalat bambaka nedenlerle son derece zordu. Birok lke savaa girii nedeniyle stratejik mallar ihra ettirmiyor, kendisine saklyordu. Bunun tesinde, lkelerin darya ihra ettikleri, edebilecekleri mallarda fiyatlar da % 400'e kadar artmt. Gerekten Trkiye son derece nemli bir darboaz ierisindeydi. Bunun tesinde talebi daha da zendiren, daha da yukar eken, sava ekonomisinin pazar d ilikileri, ihtikr gibi, karaborsa gibi, zincirleme muamelat diye nitelendirilen, bir maln fiyatnn devaml ykseltilerek elden ele dolamas, piyasaya verilmemesi gibi, arz giderek daha da dar bir alana eken gelimeler oldu; yani Trkiye'de sava ekonomisi, aslnda arz- talep dengesini alt st eden bir gelime olarak karmza kt. te bu koullar altnda o dnemin hkmetleri birtakm nlemler almak durumunda kald. 1940'l yllarn Milli Koruma Kanunu, sava yllarnda ve Menderes dneminde ok belirgin bir ekilde Trkiye ekonomisini ynlendirdi. 1954 sonras Trkiye ekonomisi darboaza girdiinde, Milli Koruma Kanunu Mevzuat bir kez daha gndeme geldi, bir kez daha uygulamaya sokuldu. 1942 tarihli Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi'ni de eklediimizde, bu mevzuatn hedefledii husus retimi srdrme kaygsyd. kinci olarak, her trl speklatif deimeciliinin nne geebilme, arz bir lde artrabilme ve tabii bu balamda fiyat hareketlerini denetleme giriimi sz konusuydu. Fiyat hareketlerinin bir ekilde snrlandrlmas olgusuyla karlald; nk bu durumu Birinci Dnya Sava'nda Osmanl yaam, iae rgt kurulmu, ihtikrla mcadele balamt. Aslnda kinci Dnya Sava, Birinci Dnya Sava'nn ufak ayrntlaryla tekrar gndeme geliiydi; yani Birinci Dnya Sava'nda karlalan sorunlarla kinci Dnya Sava'nda da karlalm durumdayd ve bu balamda alnan nlemler de aa be yukar benzerdi; Birinci Dnya Sava'nda harp kazanlar vergisi alnrken, kinci Dnya Sava'nda ise Varlk Vergisi gndeme geldi. Varlk Vergisi en son kertede gayrimslimlere yklenen bir vergi olarak ortaya kt; fakat btn bu etik normlarn bir kenara braktmz takdirde, o zamana ynelik yaplan birtakm projeksiyonlarla unu syleyebiliyoruz: Varlk Vergisi, aslnda Trkiye'deki hiper-enflasyonu nledi, yani piyasadan belirli bir satn alma gcn ekerek, piyasadaki, dolamdaki, tedavldeki satn alma gcn snrlad ve bu sayede Trkiye

bir hiper enflasyon olaynn nne geti. Toprak Mahsulleri Vergisi de ayn lde, son derece ar bir vergi olarak kylnn satn alma gcn byk lde snrlad ve bu arada devletin iaesi iin gerekli birikimi, el koyma yntemleriyle salad, nk o dnemde angarya vard, el koyma vard; yani fabrikalarda zorunlu altrma yntemleri vard. Birtakm fabrikalara devlet bilfiil el koydu; bir iten kp baka bir ie giremiyordunuz, belirli sektrlerde alma mkellefiyetiniz vard. Aslnda bu evrede birok lkede uygulanan sava ekonomisi, Trkiye iin de geerliydi. Bir anlamda enflasyon ve enflasyonla mcadele sreci, tek parti dnemini de sona erdiren bir olay oldu, nk toplumun hemen hemen her katman bir lde iktidardan uzaklat; iktidar ve iktidarn imaj giderek olumsuz bir izgiye doru girdi, Toprak Mahsulleri Vergisi ile kyl, Varlk Vergisi'yle de sermaye evreleri Cumhuriyet Halk Partisi'nden yld. 1945'te iftiyi Topraklandrma Kanunu daha nceki kanuna bir ek olarak gndeme geldi ve muhalefeti ok daha pekitirdi; bu durum halk nezdinde Cumhuriyet Halk Partisi imajnn gerilemesine neden oldu. Trkiye'nin okpartili dzene geiinde d politika arlkl veya i politika arlkl ok deiik faktrleri sayabiliriz. Aslnda iktidar o denli ypranmt ki, bir noktada iktidarn Trkiye'yi kinci Dnya Sava'nda sokmamas son derece olumlu bir faktrd, ama bunun bir maliyeti vard ve iktidar bir ekilde bu maliyete katland; bunun sonucu olarak da Trkiye'de bir rejim deiikliine doru nemli bir adm att: Bu evre iin byle bir sylem gelitirebilirsiniz. Yalnz burada Trkiye asndan nemli olan husus; bu geiin son derece barl bir ekilde olmasdr. Tabii birok olay yaandn, 1946 seiminin epey sorunlu bir seim olduunu gz ard etmemek gerekir. Her eye ramen dnya tarihi balamnda baktmzda, Trkiye'nin 1946-1950 arasndaki performansnn, gerekten son derece nemli bir performans olarak deerlendirilmesi gerekir. Bu dnemde zellikle gz ard edilmemesi gereken husus, sistemik bir deiimin sz konusu olduudur. Cumhuriyet Halk Partisi'nin alt oku byk lde bir kenara brakld ve yepyeni bir demokrasi anlaynn gndeme getirdii bir normlar zincirine gelindi. Trkiye'nin demografisi de bu konuda son derece belirleyici oldu. Trkiye Cumhuriyeti'nin tek parti dnemindeki en baarl politikalarndan biri, salk politikasdr. zellikle doum ve lm oranlarna bakldnda, Trkiye'de son derece olumlu bir trendle kar karya gelirsiniz; lm oranlar nemli lde aa ekilirken, doum oranlar yukarya doru gitmitir. Bu evrede, bebek lm oranlarnda nemli bir d yaanr ve yine 1923-1955 arasnda Trkiye'nin nfusu on milyondan yirmi milyona kar. Bu da aslnda Trkiye tarihinde grlmemi bir durumdur; Osmanl devletinin nfusu 16. yzylda yirmi ile yirmi be milyon civarndayd. Osmanl kerken de, tabii yitirilen topraklar gz ard etmemek gerekir, aa yukar ayn nfusa sahipti. Trkiye'de kent nfusu ile kr nfusunun dengelendii yl, 1984 yldr. Nfus yirmi drt milyondan, bir daha ikiye katlanarak elli bir milyona kmtr ve bu bir demografik devrimdir. Trkiye ekonomisinin, Trkiye siyasetinin, Trkiye'nin toplumsal dnmn de nfus faktrn gz ard ederek anlamamz imknszdr. Cumhuriyet'in ilk evrelerindeki nfus politikas, 1940'tan sonra etkisini gsterdi. Her ne kadar kinci Dnya Sava sralarnda lm oranlarnda hafif bir ykselme olmusa da aslnda genel olarak trende baktmz vakit, demografik anlamda son derece olumlu izginin ortaya ktn grebiliriz. 1955-1985 arasnda, yllk nfus art hz 2.8'di ve Trkiye okpartili dneme getii vakit aslnda btn siyasi platformunu belirleyen faktrlerden biri de nfus oldu. Trkiye demokrasiyi kentlemeyle birlikte yaad; 1946'ya kadar ana sylem kentleme aleyhindeydi; nk kent sosyal problemlerin odakland bir mekn olarak algland. Hatta, tek parti dnemindeki sanayileme program kentlerde fabrika kurulmasn iermiyordu. stanbul'da tek kurulan fabrika, ie Cam fabrikas oldu, onun dnda hepsi Anadolu'da kuruldu. Bu Trkiye'ye zg de deildi, rnein Amerika'da da kent dmanl vard. nsanlar kriz dnemlerinde krsal kesimlerde yaadklar takdirde, krizin atlatlma olasl daha kolaydr, yani insanlar bahesinde

ekip biebilir, bir noktada tketebilecei temel ihtiyalarn karlayabilir ama kent byle bir mekn deildir; bu nedenle, tek parti dneminde zellikle kentleme konusunda nemli lde bir kar tavr sz konusu oldu. Ankara bir bakent olarak ina edildi ve hatta Ltfi Krdar'a kadar stanbul'da bir yatrm olgusu yoktu. Kent sorunsal zellikle kinci Dnya Sava sonras ok belirgin bir ekilde gndeme geldi. Burada itici ve ekici faktrler vard. tici faktr, krsal nfusun giderek younlamas sonucu, krsal kesimden bir nfus itiinin sz konusu olmasyd. Dier taraftan kinci Dnya Sava sonras belirli bir tketim rntsnn gndeme gelii sonucu, aslnda insanlar kente g etmeyi yelemeye baladlar; para ekonomisinin cazibesiyle kentli olma abas iine girdiler ve 50'li yllardan itibaren, bata stanbul olmak zere birok kent nemli oranda nfus ekmeye balad. 1950'li yllarda Trkiye politikasnn ar politize bir ortama doru ekilmesinde, kentlerde ynlaan faktr nemli rol oynad. Demokrat Parti oyunu hl krsal kesimden alyordu, ama kent-kr diyalou son derece nemli bir sre gndeme getirdi o tarihlerde. rnein demir yolundan karayoluna gei, aslnda 1950'li yllarda Trkiye'de krsal kesimin pazara almasnda nemli bir rol oynad; demiryollar ana arterler olarak dnlrse, karayolu klcal damarlar oluturdu. Pazarn entegrasyonunda, demiryollarnn tesinde karayollarnn nemli bir rol oldu ve ekonomide nemli bir parasallama sreci yaand. Menderes'in ekonomiyi toparlayamamasnn temel nedenlerinden biri de ekonominin fazla snmasyd, yani bu parasallama srecinin dizginleyemedi. Trkiye gene bir dviz darboazna girdi ve 1958 istikrar tedbirleri alnd. Menderes ekonomisinin baarszlnn temel nedenlerinden biri, tek parti dnemine duyulan tepkiydi, yani tek partili dnemin politikalarnn alternatifini oluturma ve planlama veya programlama kavramnn tamamen dlanp her eyin piyasa mekanizmas ile zmne ynelik bir politika ve gnbirliine yaama kaygs, ekonomiyi yrtme kaygsyd. kincisi Menderes Elli yl ierisinde Avrupa'y yakalayacaz dedi ve programn buna gre dzenledi; 1950'li yllara baktnz vakit, kredi musluklarnn sonuna kadar aldn grrsnz ve bugn Sabanc ve benzeri holdinglerin temelinin o tarihlere dayandrmanz mmkndr. Bu politikalarn aslnda Menderes'in de kendi sonunu hazrlayan faktrlerden biri olduu kanaatindeyim; ama bu balamda hemen unu belirtmemiz gerekir: Trkiye 50'li yllarda hakikaten bir kabuk deitirme srecine girdi. Bu kabuk deitirmenin ekonomik, toplumsal, siyasal boyutlaryla birlikte kltrel yn de son derece nemlidir; nk kinci Dnya Sava sonras Amerika artk hkim-i mutlak liderdi. Marshall Plan ve onun yan sra Amerika'dan alnan yardmn, bir lde emtia olarak da Trkiye'ye yansmas nemli bir rol oynad, yani artk Amerikan arabalar ortalklarda dolayor, bluejean giyiliyor, mzik normlar deiiyordu. Tamamen farkl bir kltr normuna doru bir ynelme balad; hatta btn niversiter sistem kkten deimeye balad. Amerika gelip Orta Dou Teknik niversitesi'ni, Erzurum niversitesi'ni, Hacettepe niversitesi'ni kurdu; Alman arlkl bir niversite sisteminden, alternatif Amerikan niversite sistemine doru bir gei oldu. Trkiye'de birdenbire devleti zihniyeti bir kenara brakarak, daha liberal diyebileceimiz bir alana doru bir alma yaad. Bu arada dnce zgrlnde de nemli bir yol kat edildiini dnyorum. Her ne kadar 51 tevkifat benzeri tevkifatlar oldu ise de rnein Fabianvari sosyalizan dncelerin oluturulduu, niversitenin bundan byle devletin bir alt kanadnda, devleti temsil eden ve devletin her sylediinin savunucusu bir kurum olmaktan, ona kar tavr koyabilen bir kurum olarak ortaya kt grld. 1954 Fikir Kulpleri'nin kurulduu ve ilk defa Trkiye'de devlete kar renci hareketinin olduu bir yldr. Trkiye'de muhalefetin tohumlar atld, muhalefet kavram gndeme geldi; sendikaclk hareketi ok clz da olsa Trk- kapsamnda bir yol kat etmeye balad. Trkiye bu tarihlerde bir kabuk deitirme srecine girdi. Trkiye her ne kadar kinci Dnya Sava'na girmemise de savan tm dnyada meydana getirdii krlmalar, dnmler, aa be yukar Trkiye'de de yaand.