Professional Documents
Culture Documents
Teknoloji Kullan›m›
ve Etkilerine ‹liflkin
Bir Çözümleme
Hasan Hüseyin AKSOY(*)
ÖZET
G‹R‹fi
Teknoloji, neredeyse insan›n dünyada varolmas›yla birlikte vard›r. Ma¤aralarda yer alan
çizimlerden, do¤al ve insan yap›m› süs eflyalar› ve yiyecek saklama kaplar›na (çanak,
küp, kupa vb.) kadar ilk ça¤larda insanl›¤›n maddi kültürünü oluflturan her yöntem ve
ürün denli manevi kültürün sahip oldu¤u nitelik de günümüzde ulafl›lan teknoloji birikimi-
nin köklerinde yer al›r. Toplumsal kültür ve teknoloji aras›nda çat›flma ve farkl›l›k oldu¤u
denli birbirini etkileyen ve yönlendiren bir iliflki bulunmaktad›r (Kongar, 1982, s.39-42). We-
ber, Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu çal›flmas›nda1 (1997), teknik bilginin ve tekno-
lojinin geliflmesine Puritanlar›n dinsel anlay›fl ve ahlaklar›n›n ne denli büyük etkisinin oldu-
¤unu ortaya koymaktad›r. Teknik geliflmeyi biyolojik, psikolojik ve toplumsal etkilerle iliflki-
lendiren sosyolojik ve antropolojik çal›flmalar yap›lm›flt›r (Kösemihal, 1974, ss. 245-257). Yi-
ne toplumsal, kültürel ve tinsel baz› de¤erlerin teknolojinin geliflmesine izin vermedi¤i ya
da yaflam› kolaylaflt›rd›¤› düflünülen baz› teknoloji ürünlerinden vazgeçebildiklerini göste-
4 (*)
Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi, Yrd. Doç. Dr./aksoy@education.ankara.edu.tr
ren pek çok kültürel örnek de bulunmaktad›r (Basalla, 2000, ss.229-278). Teknoloji bir bafl-
ka anlamda, din, sanat, edebiyat ve ahlak gibi kültürün bir parças›d›r ve ona efllik eder.
Ancak günümüzde daha çok, teknolojinin ekonomik, kültürel ve toplumsal alanlara etki-
si üzerinde durulmaktad›r. Teknolojinin bask›n karakteri ve kendi bafl›na (toplumsal ge-
reksinmeler ve beklentilerden ba¤›ms›z) bir geliflme çizgisi izledi¤i yönündeki düflünceler,
teknolojik geliflmeler ve insan gereksinimleri aras›ndaki iliflkilerin nas›l kuruldu¤u ve tekno-
lojiden toplumun nas›l yararlanabilece¤i ve toplumsal kaynaklar›n teknolojinin yo¤un
olarak kullan›ld›¤› alanlara ayr›l›rken beklentilerin neler olabilece¤i konusunun da dikkat-
le gözden geçirilmesini gerektirmektedir. Teknolojinin, e¤itim kurumlar›n›n örgütlenme ve
iflleyifline; e¤itim sürecinde kullan›lan yönteme, e¤itimin içeri¤ine ve e¤itim yoluyla top-
lumsal alana etkisinin de bu çerçevede gözden geçirilmesi gereklidir.
Teknoloji, günümüzdeki ça¤r›fl›m› ile daha çok yüksek nitelikte bilimsel bilgi ve teknik içe-
ren ürünler olarak alg›lanmaktad›r. Günlük dilde, yaz›l› ve görsel bas›nda karfl›m›za bu fle-
kilde ç›kmakta olsa da, teknoloji teknik bilginin yaflama geçirilmesini öngören tüm top-
lumsal ve ekonomik etkinlikler ve örgütlenmeleri de kapsayan bir aland›r. ‹yimser bir ta-
n›mlama ile bak›ld›¤›nda teknoloji, bilimsel ilke ve yeniliklerin sorunlar›n çözümüne yöne-
lik olarak uygulanmas›d›r. Baflka bir deyiflle teknoloji, bilimin bir uygulamas›d›r. Bilgisayar-
lar, robotlar ve uydular bilimin sorunlar›n çözümü için uygulanmas› sonucu ortaya ç›kan
araçlar olarak görülmektedir (Goetsch, 1984, s.192). Günümüzde daha s›k kullan›lan “ile-
ri teknoloji” (high technology) kavram› ise, “programlanabilir entegre devrelerin ve buna
dayal› sistemlerin veri iflleme, üretim, bilgi yönetimi ve transferi, e¤itim, ulusal savunma,
e¤lence, enerji yönetimi, çevre kirlili¤i kontrolu, güvenlik, haberleflme, materyal ve insan
kaynaklar›n›n etkili kullan›m› alanlar›nda, ancak bunlarla s›n›rl› olmayan bir flekilde, kulla-
n›lmas›” olarak tan›mlanmaktad›r (Goetsch, 1984, s.192). Bununla birlikte, talebi bulunan
bilimsel ve teknik bilgiye dayal› “yüksek nitelikli mallar” üretme yoluyla elde edilen muaz-
zam büyüklükteki kârlar sayesinde sanayi, bilimsel ve teknik bilgiyi yaratacak çabalar›,
araflt›rmalar› yönlendirebilecek güce ulaflm›flt›r. Bilimsel bilgi teknolojinin gelifliminde kulla-
n›lmakta, geliflen teknoloji yeni bulufllara katk›da bulunmaktad›r. Bilimsel bilgi ve teknolo-
ji karfl›l›kl› olarak birbirlerinin geliflimine katk›da bulunmaktad›r (Ünal 1995; Habermas 2001,
s.73). Bilim teknoloji ile etkileflimi d›fl›nda ayn› zamanda toplumsal iliflkilerin bir parças› ola-
rak geliflme göstermektedir. Toplumda var olan eflitsizlikler, bilimin toplumun tümüne eflit
bir özgürleflme ve yarar sa¤lamas›n› engellemektedir (Ercan 1998, s. 126-134). Bilimsel-
teknik bilgi ve bu yolla ortaya ç›kan teknoloji düzeyinin insanl›¤›n yarar›na sunulmas› do-
lays›z, kesintisiz bir flekilde gerçekleflmemektedir. Bu anlamda günümüzde ulafl›lan nokta-
da, bilimsel ve teknik bilgi önemli ölçüde piyasa talebine ve geliflmifl ülkelerin yönet-
sel/askeri/sömürgeci stratejilerine ba¤l› olarak geliflme çizgisine girmifltir. Yirminci yüzy›l›n
son çeyre¤ine de¤in piyasa d›fl› alanlar olarak düflünülen ve bu flekilde düzenlenen sa¤-
l›k ve e¤itim (k›smen de askeri güvenlik alan›) gibi alanlar, ileri teknoloji ürünlerinin kullan›-
m› ile daha yüksek düzeyde bir piyasa ba¤›ml›l›¤›na sokulmufl görünmektedir. Teknolojik
geliflmelerin insanl›¤a sa¤layabilece¤i olas› yararlar konusundaki umutlar kadar kuflku ve
sorgulamalar da derinleflmektedir.
Habermas, bilimsel bilgi ve tekni¤in politik iktidar için kullan›lmas› ve seçen ancak karar-
lar› tart›flamayan halka ulaflt›r›lmamas› nedeniyle demokratikleflmenin mevcut biçimleri-
nin ancak bir “alk›fl demokrasisi” oldu¤unu belirtmektedir. Bilimsel araflt›rma kurumlar›,
politik dan›flmanlar ve halk aras›ndaki iliflkilerde bilimsel teknik bilginin kullan›m› ve etkisini
irdeleyen Habermas’a göre, bilimsellefltirilmifl bir toplum, ancak bilim ve tekni¤in insanla-
r› yaflam pratikleri ile uzlaflt›rabilmesi ölçüsünde, kendini reflit bir toplum olarak kurabilir.
(Habermas 2001, s. 94). Gerçekte Habermas’›n (2001, s.94) belirtti¤i türde bilimsellefltiril-
mifl toplum önemli ölçüde düal/ikili niteliklerden ar›nm›fl olmak zorundad›r. Habermas’›n
belirtti¤i, toplumun, bilim ve teknikten yararlanabilmesi, kullanabilmesi durumunun nas›l
gerçeklefltirilebilece¤i üzerinde farkl› de¤erlendirmeler de yap›lm›flt›r (Oskay, 1982, ss.
253-264). Yaflam alan›nda bilimin ve teknolojinin yeri konusunda çok farkl› düzeylerde
bulunan, (ulaflabilme gücü nedeniyle ileri teknoloji ürünleri kullanan ve ileri teknoloji ürün-
lerinden tümüyle uzak ve yaflam alan›nda özellikle biliflim teknolojisi ürünleri yer alma-
yan) bireylerin oluflturdu¤u s›n›flar/gruplar aras›nda, toplumsal yap›da bir tabakalaflma-
ya yol açmakta ve var olan tabakalar› da kat›laflt›ran bir etki gösterebilmektedir. Taba-
kalama konusunda teknolojinin etkisini olumluya çevirebilmede e¤itimin bir rolü olabile-
8 ce¤i yönünde görüfller de ileri sürülebilmektedir. Bu noktada, toplumun demokratikleflti-
rilmesi ve bilimsellefltirilmesi baflta üniversiteler olmak üzere tüm örgün ve yayg›n e¤itim
kurumlar›n›n etkilerine de aç›k olacakt›r. Bu konuda e¤itim kurumlar›n›n sa¤layaca¤› et-
kinin di¤er tesadüfi ve kurumsal olmayan ö¤renme biçimlerinden daha güçlü olmas›
beklenir. E¤itimin bu etkisinin nas›l, hangi içerikte kullan›laca¤›n› belirleyen çok say›da de-
¤iflken vard›r ve bunlardan e¤itim sisteminin içinde yer alanlardan bir kaç› e¤itim prog-
ramlar›, e¤itimde kullan›lan yöntemler, ö¤retmen yetifltirme sistemi, e¤itimin finansman
modeli, e¤itimin yayg›nl›k düzeyi, ve e¤itimde kullan›lan teknolojidir. Burada söz konusu
olan sadece e¤itim kurumunun varl›¤› de¤il niteli¤idir. Demokratik kat›lma kuram›n› ve
e¤itimde demokratikleflmenin günümüzde ulaflt›¤› anlam› dikkate ald›¤›m›zda (Tekin
1996, s. 96-97; Uysal ve di¤erleri, 2003) toplumun özellikle de yerel topluluklar›n, e¤itim
hakk›n›n demokratik ve eflitlikçi bir flekilde gerçeklefltirilebilmesi için e¤itim kurumlar›na sa-
hip ç›kmas› gerekmektedir.
Baz› toplumsal kümeler düzeyinde, teknoloji kullan›m›n› art›rma yoluyla e¤itimin eflitlik sa¤-
lama konusundaki etkisini yaflama geçirecek çabalar›n da baz› stratejilerle uygulamaya
konuldu¤u olmaktad›r. Ancak bu çabalar öncelikle toplumun bütününü kapsamaktan
çok bir okul, okul türü ya da e¤itim bölgesi gibi s›n›rl› bir alan› kapsamaktad›r. Ancak ABD
gibi geliflmifl ülkelerde e¤itim yoluyla tüm toplum kesimlerine bilgisayar kullan›m› ve inter-
net olana¤› projeleri de oldukça ilerleme göstermifl ve e¤itim sisteminin temel stratejik
geliflme alanlar›ndan birisi olarak tan›mlanmaya devam etmektedir. Yine, Avrupa Birli¤i
ülkeleri için de tüm okullarda bilgisayar bafl›na düflen ö¤renci say›s›n›n azalt›lmas›n›n ve
bilgisayar okur-yazarl›¤› baflta olmak üzere teknoloji kullan›m›n› ö¤retmenin okullar›n te-
mel hedefleri aras›nda yer almas›, yak›n gelecekte bu konudaki yayg›nl›¤›n bugün bu-
lunan noktadan daha ileriye gidece¤ini düflünmemizi kolaylaflt›rmaktad›r. Son birkaç y›l
içinde kamu okullar›nda bilgisayar kullan›m› ve internet ba¤lant›s›na sahip olma oranla-
r›n›n birkaç y›l öncesine göre bile çok önemli oranlarda art›fl gösterdi¤i saptanmaktad›r
(Kleiner ve Lewis, 2003, ss.3-4; NSB, 2002, ss. 39-41; NCES, 2003; European Commission,
2001).
Ülkemizde e¤itimde teknoloji kullanmaya yönelik planlama 1970’li y›llarda 3. Befl Y›ll›k Kal-
k›nma Plan›yla radyo ve televizyonun yayg›n e¤itim amac›yla kullan›lmas›n›n öngörülme-
si ile bafllam›flt›r. Daha da önemlisi 4. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan›nda aç›k yüksek ö¤retime ve
yayg›n e¤itime destek sa¤lamak için ikinci kanal televizyon tesisleri kurulmas› planlanm›fl-
t›r. Halk›n yararlanmaya bafllamas›ndan k›sa bir süre sonra, henüz yay›nlar ülke çap›nda
istenen nitelikte ve yayg›nl›kta de¤ilken, halk e¤itimi ve aç›k yüksek ö¤retim için televiz-
yon kanal› aç›lmas›n›n planlanmas› önemli bir at›l›m say›labilir. Bu noktada en önemli bo-
yut, yay›nlar›n içeri¤idir. Planlama sürecinde halk›n e¤itimsizli¤i dikkate al›narak daha çok
yayg›n ve yetiflkin e¤itimi üzerinde yo¤unlafl›lm›flt›r. Daha sonraki y›llarda gerçeklefltirilen
ve özellikle radyo ve tv kullan›lan aç›k yüksekö¤retim uygulamalar›nda da (bafllang›çta
politik nedenler etkili olmufl görünse de) örgün e¤itim ça¤›nda ve d›fl›nda olan, çal›flan
ve e¤itim sistemi d›fl›nda kalma olas›l›¤› bulunan bireylere e¤itim olana¤› sunulmas›na
arac›l›k edilerek teknolojik ikicillik etkisi bask›n bir flekilde yaflanmam›flt›r. (Aziz 1982, s. 83-
84; Tekin 1996, 157-165) . Ancak, 1995’den sonra yayg›nlaflan yeni ileri teknoloji ürünü
bilgisayar ve internetin e¤itimde kullan›m› ise öncelikle örgün sistemin parças› olma ve
gençlere yönelme özellikleriyle, e¤itim sisteminde ikicillik yaratma etkisiyle birlikte gelifl-
mektedir.
Teknolojinin e¤itimde kullan›m› radyo, tv, video ve tepegöz gibi araçlar›n okullarda kul-
lan›m›na ba¤l› olarak oldukça eski tarihlere gidebilmekle birlikte günümüzde e¤itim ku-
rumlar›n›n geliflimi ve niteli¤ini etkileyen en önemli geliflme bilgisayar, internet ve iliflkili tek-
nolojiler olmaktad›r. Bunlar, genel olarak biliflim ve iletiflim teknolojileri (Information and
Communication Technologies, C&IT veya ICT) olarak adland›r›lmaktad›r. Internet ve diji-
tal teknolojiler (say›lara dayal› ve bilgisayarlarda kullan›lan) yüksekö¤retim düzeyindeki
süreç de¤iflmeleri için temel bir katalizör olarak kabul edilmektedir. 1997 y›l› bu de¤iflim-
lerin önemli bir flekilde ortaya ç›kt›¤› y›l olarak görülmektedir. Dünya çap›nda internet kul-
lan›c›lar› 100 milyona ulaflm›fl ve ABD’de yetiflkin nüfusun yüzde 12’si herhafta internet kul-
lanmaya bafllam›fl, ilk defa elektronik posta mesaj› (e-mail) say›s› (95 milyar mesaj) posta
ile yollanan gönderi say›s›n› (85 milyar) aflm›fl ve veri aktar›m› miktar› da telefon a¤› üze-
rindeki ses ak›fl›ndan daha fazla olmufltur. (Microsoft 1999’dan aktaran Middlehurst 1999,
s. 312). Günümüzde bu göstergelerin çok daha yüksek bir art›fl h›z›yla de¤iflti¤i gözlen-
mektedir. ‹nternet üzerinde herhangi bir konuda yap›lan sözcük/kavram aramas›n›n ço-
¤u kez yüzbinlerce, bazen de milyonlar› bulan web (internet) sayfas›na ulaflt›rmas›, sade-
ce teknolojik alt yap›n›n de¤il, bu yap›n›n içerdi¤i bilgilerin de dev ad›mlarla geniflledi¤i-
ni, büyüdü¤ünü göstermektedir. Ancak bu ölçüde h›zl› geniflleyen ve iletiflim a¤› ve bilgi
havuzu herkes için ayn› avantaj ve yararlar anlam›na gelmekte midir?
Eflitlik
E¤itimde gerçeklefltirilen etkinlikler içinde bilgisayar ve iliflkili araçlar›n›n kullan›lamayaca-
12 ¤› birini bulman›n oldukça zor oldu¤u bir aflamaya ulafl›lm›flt›r. Bilgisayarlar›n teknik gör-
sel–iflitsel araçlar›n geliflim çizgisi içinde en uç noktada yer almas› ve günlük yaflamda
ikame edebildi¤i ve karfl›layabildi¤i gereksinmelerin çoklu¤u kabulünün yayg›nlaflma-
s›na da yol açmaktad›r. Bu tür bir kabul baz› durumlarda do¤rudan, bilgisayarlar›n varl›-
¤› ve miktar›n›n e¤itsel niteli¤in göstergesi olmas›na da yolaçmaktad›r. Örne¤in, biliflim
teknolojileri kullan›m›, e¤itim kurumlar›n›n bilgisayar olanaklar› ve bilgisayar bafl›na düflen
ö¤renci say›s› Avrupa Birli¤i üyesi ve aday ülkelerin e¤itsel nitelikle ilgili temel göstergele-
ri aras›nda yer almaktad›r (Aksoy, 2003, s.56-57; European Commission, 2001). Apple
(1989), teknolojinin hem ö¤rencileri hem de ö¤retmenlerin emek süreçlerini dönüfltürücü
özelli¤i ve bir tür ders materyali (ders kitab›, yaz›l› materyal) olarak gözard› edilemeye-
ce¤ini belirtmektedir. Nedenler aras›nda , sadece “bilgisayar okuryazarl›¤›” de¤il, pek
çok aile ve e¤itimcinin, bilgisayar›n s›n›f› devrimci bir flekilde de¤ifltirece¤i ve çocuklar›na
daha iyi yaflam flans› verece¤i düflüncesi de bulunmaktad›r. Ancak Apple, teknolojinin
bunlar› sa¤layaca¤› düflüncesini kuflkuyla karfl›lamaktad›r. (Apple 1989, s.150). Apple’›n
teknolojinin olas› olumsuz etkisine iliflkin belirtti¤i birinci kuflku eflitlik konusundad›r.
Teknolojinin özürlü bireylerin yaflamlar›na olan etkisi ise kullan›m›na ba¤l› olarak , ola¤an-
d›fl› bir flekilde olumlu etki yaratabilmektedir. Özürlü bireylere yönelik olarak 20. yüzy›l bo-
yunca sürdürülen “t›bbi model”, “sivil haklar modeli/hareketi” ile yer de¤ifltirmeye baflla-
m›flt›r. Teknolojik geliflmelerin bu yaklafl›m›n gerçeklefltirilebilir olmas›na önemli katk›s› ola-
bilece¤i kabul edilmektedir. T›bbi modelin etkiledi¤i kamu siyasas›, özürlü bireyleri iyileflti-
rilmesi gereken bir alt grup , kamu kaynaklar›n›n rehabilitasyon hizmetlerine ayr›lmas› ve
özürlülerin desteklenmesi için ayr›lan kaynaklar nedeniyle refah› engelleyen bir olgu ola-
rak kabul etmifltir (Blanck ve di¤erleri, 2003, s. 52). Sivil haklar görüflü, kamu siyasas›n›n
özürlülerin özürleriyle birlikte toplumsal yaflama kat›lmalar›n› engelleyen fiziksel, ekonomik
ve toplumsal engelleri ortadan kald›rarak, eflitlikçili¤i destekleyebilece¤ini belirtmektedir.
Böyle bir engeller yuma¤›n›n kald›r›lmas›nda teknoloji ve teknolojiye ulaflma önemli bir
faktör olmaktad›r. Yard›mc› teknolojilerin (assistive technologies) özürlülerin toplumsal ya-
flama kat›lmalar›na olan katk›s› d›fl›nda, okul-s›n›f düzenlemelerinde de özürlü bireylerin
daha iyi bir e¤itim alabilmelerine katk› sunma olana¤› bulunmaktad›r. Burada hareket
noktas›, özürlü bireyler de¤il, onlar›n çevresi ve kulland›¤› araçlar›n modifikasyonu, yeni-
den düzenlenmesidir. ‹leri teknoloji, bu çerçevede bir ba¤›ms›zlaflt›r›c›, özgürlefltirici ola-
rak görülebilmektedir (Blanck ve di¤erleri, 2003, s.53).
E¤itim kesimi için, gerek geliflmifl ülkelerde, gerekse e¤itime ayr›lan kamusal bütçe kay-
naklar›n›n çok s›n›rl› oldu¤u azgeliflmifl ülkelerde, özellikle merkez örgütü yöneticilerinde
sisteminin teknoloji/bilgisayar merkezli olmas› ve olabilen en üst düzeyde teknoloji ürün-
lerinin okullara ve s›n›flara girmesi yönünde güçlü bir istek gözlenmektedir. Geliflmifl OECD
ülkelerinde e¤itim en yüksek düzeyde biliflim teknolojisi kullanan kesimler aras›nda yer al-
maktad›r. Ancak e¤itim kurumlar›nda özellikle bilgisayar ve internet ile somutlaflan e¤i-
tim teknolojisi araçlar›ndan yararlanmak, mutlak bir flekilde Türkiye e¤itim sisteminin ön-
celikli amaçlar› aras›nda yer almal› m›d›r? Nas›l bir teknoloji, hangi ürünler ve hangi içe-
rikle okullarda yer almal›d›r? E¤itim çal›flanlar›n›n bilgisayar kullan›m› konusundaki yeter-
likleri ve tutumlar› nedir? E¤itim programlar›nda ve yöntemlerinde, amaç yenilenmesiyle
birlikte ortaya ç›kan ek maliyet di¤er e¤itim amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesine nas›l bir et-
kide bulunmaktad›r? E¤itimde kullan›lmakta olan ve kullan›lacak yaz›l›m ve donan›mlar
ülkenin kendi tercihleriyle müdahale edebilece¤i bir çerçevede mi gerçeklefltirilmekte-
dir yoksa d›flsal teknolojik geliflmelerin bir sonucu olarak ba¤›ml› bir tercih mi sözkonusu-
dur? Bu sorular› ço¤altmak mümkündür. Ancak bu sorular›n teknoloji konusunda önyar-
g›lardan uzak, anayasa ve e¤itim yasalar›m›zda ve uluslararas› kabul görmüfl e¤itimle il-
gili sözleflmelerde yeralan her kesimden tüm ça¤ nüfusunun e¤itim gereksinmelerini, eflit,
adil bir flekilde karfl›lama hedefinden uzaklaflmadan yan›tlanmas› gerekir.
Bununla birlikte, teknoloji ürünlerinden toplum yaflam› üzerindeki istenmedik etkileri veya
geleneksel yap›lar› ve davran›fllar› zorlay›c› etkileri nedeniyle özellikle azgeliflmifl, gelenek-
sel özellikleri bask›n olan toplumlar›n uzak durmalar› gerekti¤i fleklindeki görüfller de de¤i-
14 flik düzeylerde ifade edilmektedir.
Geliflmekte olan ülkelerin internete ulaflmalar› kendi kültürel miraslar›n› sürdür-
mede olumsuz, çözücü etki göstermektedir. Teknoloji kullan›m›nda Bat› ülke-
lerinin yaklafl›mlar› azgeliflmifl ülkelerin kültürleriyle artan bir h›zda yer de¤ifltir-
mektedir. Kültür emperyalizminin yeni formu, geleneksel topluluklar interne-
te ba¤land›kça, uydu televizyonlar›na ulaflt›ça, tar›msal verimlili¤i art›rmak
için küresel yer belirleme sistemlerini (global positioning systems) kulland›kça
ortaya ç›kmaktad›r. Pek çok Bat›l›, gelenekselin korunmas›ndan yana olurken
saf/geleneksel kültürler bu durumu daha çok olumsuz görme e¤ilimindedir-
ler. Öyle görülüyorki bu süreçte para kazanma sözkonusu olabilecekse ulus-
lararas› flirketlerin merkez ve üçüncü ülkeler aras›ndaki ba¤lar› sa¤layacak
yollar bulmalar› ve kendi yüksek teknoloji ürünlerine yeni pazarlar bulmalar›
kaç›n›lmaz görülüyor. (Demmers ve O’Neil 2001 s. 1-2)
‹letiflim ve bilgi teknolojilerinin bir baflka etkisi ise özellikle yüksekö¤retim /üniversite düze-
yinde e¤itimde teknoloji kullan›m›n› araflt›ran bilim dallar›n›n ve buna ba¤l› olarak çok sa-
y›da bölümün ve ö¤retim programlar›n›n ortaya ç›k›fl› ile gözlenmektedir. Bu da biliflim
teknolojilerini e¤itim kurumlar›nda kullanman›n yayg›nlaflmas›n›n, yüksekö¤retim kurumla-
r› üzerindeki do¤rudan etkileri aras›nda önemli bir yer tutmaktad›r.
Özellikle yüksekö¤retim kurumlar›nda internet alt yap›s› ve kullan›m› ile ilgili yap›lan har-
camalar; internet ortam›nda yer alan veritabanlar›na , kütüphanelere, yay›nlara ulafl-
mak için yap›lan üyelik ödemeleri üniversite bütçeleri içinde çok büyük bir yer tutmakta-
d›r. Üniversiteler, e¤itim ve araflt›rma konusunda d›flarda gerçekleflen beklenti ve gelifl-
melerin bask›s› alt›nda bu yöndeki harcamalar› sürekli art›rmaktad›rlar. Yine, akademis-
yenlerin kiflisel olarak edinemeyecekleri ya da zorlukla edinebilecekleri bilgi teknolojisi
ürünlerini (bilgisayarlar ve ek donan›mlar›, geliflkin özellikli yaz›c›lar, taray›c›lar, bilgisayar
yaz›l›mlar›, projeksiyon cihazlar› vb.) sa¤lama konusunda üniversite içindeki beklenti de
bu yöndeki harcamalar›n art›r›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Bu zorunluluk son y›llarda daha
yüksek düzeyde kendini göstermektedir ve bir ölçüde üniversiteler aras›ndaki rekabetin
temel alanlar›ndan birini de oluflturmaktad›r. Üniversiteler aras›ndaki rekabetin ve nitelik
ölçütünün uluslararas› iliflkiler ve akademisyenlerin uluslararas› yay›nlar› etraf›nda flekillen-
mesi de bu harcamalar›n art›fl›n› güdülemektedir. Yine yüksekö¤retim ve piyasa iliflkile-
rinin gelifltirilmesi ve üniversitelerin ticarilefltirilmesi/ giriflimcilefltirilmesi yönündeki geliflme-
ler de piyasadaki teknoloji ürünlerinin geliflimi ve parasal getiriye dönük olarak ürünlerin
gelifltirilmesi yönündeki çabalara üniversitelerin kat›lma yönündeki duyarl›l›¤›n›/ istemini
art›rm›fl gözükmektedir. Üniversiteler ve piyasa aras›ndaki iliflkiler d›fl›nda, iflleyiflleri ve ge-
liflimlerinde de önemli paralellikler ortaya ç›kt›¤› gözlenmekte ve bu paralelliklerin do¤ru-
dan teknolojik geliflmeler taraf›ndan etkilendi¤i belirtilmektedir Bunlar aras›nda e¤itim
hizmetindeki etkinlik, yeni e¤itim piyasalar› yaratma olas›l›klar›, program haz›rlama süre-
lerinde k›salma, Program düzenleme, sunma ve de¤erlendirmede d›fl kaynak arama ve
da¤›tma potansiyeli, e¤itim hizmeti veren firmalar›n, kiflilerin, ortakl›klar›n art›fl›, yeni üni-
versite modelleri, sanal üniversiteler vb. bulunmaktad›r (Middlehurst 1999, s. 312 -313).
Kuflkusuz bu konudaki en önemli di¤er benzerlik üniversitelerin üretti¤i e¤itim ve araflt›r-
ma hizmetini herhangi bir de¤iflim mal› (meta) gibi de¤erlendirerek bedelini ödeme gü-
cü olanlara sunma yönündeki de¤iflimdir. ‹leri teknoloji ürünlerinin e¤itim maliyetlerini ar-
t›rmas› ile birlikte özellikle gelece¤i parlak görülen alanlarda geleneksel kampus mode-
linde e¤itim almak zorlaflmaya bafllam›flt›r. Yerine konma olas›l›¤› bulunan sanal üniversi-
teler ise de¤eri konusunda olumlu anlamda henüz görüfl birli¤ine var›ld›¤›n› söylemenin
olanakl› olmad›¤› bir düzeyde bulunmaktad›r. Ancak bu tür kurumlar›n da yak›n gelecek-
te aç›k üniversite benzeri bir iflleve sahip olma olas›l›¤› da bulunmaktad›r.
Bilgisayarlar›n ilk olarak Türkiye’ye geldi¤i y›llarda yaflanan Apple/Macintosh veya IBM
uyumlu bilgisayar seçenekleri ülkemizde Microsoft ürünü iflletim sistemleri kullanan IBM
uyumlu sistemlerin zaferi ile sonuçlanm›fl ve Apple/Macintosh donan›m›, Linux sistemi kul-
lanan bilgisayarlar neredeyse tümüyle akademik kullan›c›lar›n görüfl alan›ndan uzaklafl-
m›flt›r. Bu seçime öncülük eden etkenin yaz›l›m firmalar›n›n bafl›nda gelen Microsoft’un iz-
ledi¤i lisanslama ve da¤›t›m politikalar› oldu¤u iddia edilmektedir (The Chronicle of Hig-
her Education 1998, s. A25).
Sosyal anlamda internet ve dijital teknolojiler hem f›rsatlara hem de tehditlere yolaçmak-
tad›rlar. Bireyler hem informasyona hem de e¤lenceye ayn› anda ulaflabilme olana¤›
bulmakta ve ortak ilgilerine küresel ba¤lant›lar bulabilmektedirler. fiu da olas›d›r ki e¤itim
süreci de daha etkileflimli ( interaktif) ve daha e¤lenceli olacakt›r. Fakat, e¤er temel be-
ceriler gelifltirilmez ve donan›ml› yerel merkezler ulafl›labilir olmaz ise, ayn› zamanda nü-
fusun büyük bir kesimi potansiyel olarak d›flarda kalacakt›r. Teknoloji daha fazla sosyal
kat›l›m› sa¤lamak için ve ayn› zamanda daha büyük bir sosyal d›fllama için bir mekaniz-
ma olabilecektir (Middlehurst 1999, s.314). Öte yandan, geliflmifl ülkelerde e¤itim süreci
yoluyla özellikle genç nüfusun tamam›na yak›n›n›n yeni teknolojilerle tan›flmas› ve bir öl-
çüde bilgisayar okur-yazar› olmalar› sadece ülkeler aras›nda mevcut farkl›l›klar›n niceli¤i-
nin artmas› de¤il, niteli¤inin de de¤iflmesi anlam›na gelecektir. Bir baflka deyiflle, geliflmifl
ülkelerdeki insan niteliklerinin geliflmesinin sadece say›sal olarak daha fazla okur-yazar ve
daha fazla oranda ileri e¤itim düzeylerinde okullaflma oranlar› olmaktan çok, sanayilefl-
me ötesi bir dünyada yaflam› sürdürmek için kullan›lan temel becerilerin kazan›lmas› flek-
linde ele al›nmas› gerekecektir.
SONUÇ VE ÖNER‹LER
E¤itim kurumlar›nda bilgisayar ve internet olanaklar› baflta olmak üzere e¤itim teknoloji-
si araçlar›n›n varl›¤›n›n amaçlanan düzeyde olmad›¤› bilinmektedir. Bununla birlikte so-
runun sadece donan›m (bilgisayar ve ilgili ürünlerin fiziksel parçalar›) ve yaz›l›m (bilgisa-
yarlar› çal›flt›ran ve bilgisayarlar›n çeflitli etkinlikler için kulland›¤› programlar) yetersizli¤i
olarak görülmesi olanakl› de¤ildir. Ö¤retmenlerin bu ürünler ve bu ürünleri e¤itimde kul-
lanma olas›l›klar› konusunda yeterince bilgileri ve deneyimleri olmamas› da olgusal bir
durumdur. Yine ö¤rencilerin bir k›sm›n›n kendi çevrelerinden dolay› bu ürünlere iliflkin ileri
düzeyde bilgiyle donanm›fl olmas› da okul içinde ö¤renci-ö¤retmen- yönetici iliflkilerinde
yeni boyutlar aç›lmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Bir anlamda bu ürünlerin e¤itim sistemi içinde
kullan›lmas›, ya da programlar›n oluflturulmas›nda dikkate al›nmas› de-facto bir durumu
oluflturmaktad›r. Günümüzde ulaflt›¤›m›z noktada, iletiflim ve biliflim teknolojisi ürünlerinin
18 okullarda kullan›l›p kullan›lmamas› üzerinde de¤il, nas›l kullan›labilece¤i, nas›l sa¤lanaca-
¤›, nas›l da¤›t›laca¤›, kullan›m ve etik ilkelerinin neler olaca¤›, etkilerinin nas›l denetlene-
bilece¤i ve hangi ölçütlerle de¤erlendirilebilece¤i; e¤itsel amaçlar ve ilkeler aç›s›ndan
nas›l yararlan›labilece¤i üzerinde durulmal›d›r. Ancak bu belirleme, teknik uzmanl›k konu-
su olmaktan çok ülkenin toplumsal , ekonomik, kültürel, e¤itsel sorunlar›, bilim ve tekno-
loji politikalar›, e¤itim politikas›, eflitlik ve adalete iliflkin de¤erleri ile uluslararas› ba¤›ml›lafl-
ma arac› olarak teknolojinin kullan›lma biçimini göz önünde tutacak demokratik, kat›l›m-
c› bir süreci gerektirmektedir.
‹leri teknolojiler dezavantajl› gruplara hizmet edebilme potansiyeli tafl›yor olsalar da, gü-
nümüzde daha çok avantajl› ve mevcut e¤itim olanaklar›ndan en yüksek düzeyde ya-
rarlanmakta olan nüfus gruplar›nca kullan›lmaktad›r. Özellikle özel okullar ve s›navlarda
baflar›l› olma yoluyla ulafl›labilen özel nitelikli devlet okullar› (Fen Liseleri, Anadolu Liseleri
vb.) yüksek teknolojik destek ile e¤itim-ö¤retimi sürdürebilmektedirler. Teknolojik geliflme-
nin özellikle bilgisayar ve internetin e¤itim olanaklar›ndan en az yararlanabilenlerin hiz-
metine sunulabilmesi, kamusal kaynaklar yoluyla pozitif ayr›mc›l›k yap›lmas›n› da içere-
cek flekilde, önemli ölçüde do¤rudan devlet müdahalesini gerektirmektedir. Bu müda-
halenin olabildi¤ince erken yap›lmas›, y›llard›r süregelen e¤itsel eflitsizliklerin derinleflmesi-
ni önleyecek bir boyutu oluflturur.
E¤itim çal›flanlar›n›n ve tüm e¤itim kurumlar›n›n ikicil (dual) bir yap›n›n parças› olmalar›n›
önleyecek bir geliflme çizgisinin sa¤lanmas›na dönük politikalar üretilmelidir. Bunun için
de öncelikli olarak, ulafl›lan teknoloji düzeyinin yayg›nlaflt›r›lmas›, tüm topluma ulaflt›r›lma-
s› için gerekli temel kaynaklar›n ülke içinde yarat›lmas› ve düalizmi önleyecek politikalar
çerçevesinde kullan›ma sunulmas›; bunu sa¤lamak için gerekti¤inde ülkeye özgü, do-
nan›m, yaz›l›m ve lisanslama politikalar› gelifltirilmesi ve özellikle bilgisayar yaz›l›mlar› ve
a¤lar› kullan›m›nda aç›k kamusal mal anlay›fl›n› tafl›yan bir biliflim altyap›s› kurulmas› ça-
balar› desteklenmelidir.
Temele¤itimden lisansüstü e¤itim düzeyine kadar tüm ö¤retim kurumlar›nda ö¤retim ça-
l›flanlar›n›n, ö¤rencilerin ve di¤er paydafllar›n mevcut teknolojik altyap›y› kullanmalar›na
yönelik politika ve uygulamalar›n gelifltirilmesi, halk kütüphaneleri ve okul d›fl› yayg›n
e¤itim kurumlar› baflta olmak üzere topluma biliflim teknolojilerine ulaflma f›rsat› sa¤-
layabilecek kurumlar›n gelifltirilmesi ve bilgiyi “kamusal mal” olarak gören bir yaklafl›mla
örgütlenmeleri sa¤lanabilir.
20
D‹PNOTLAR
KAYNAKLAR
----- Aksoy, Hasan Hüseyin. [2003]. Uluslararas› Karfl›laflt›rma Ölçütlerinin Kullan›m› ve Türkiye. E¤itim Bilim Toplum.
Cilt 1, Say› 1. K›fl Say›s› . ss.51-60. Ankara
----- Apple, Michael W. Teachers and Texts. A Political Economy of Class and Gender Relations in Education.
Routledge, Chapman and Hall, Inc. New York. 1989.
----- Aziz, Aysel. Radyo ve Televizyonla E¤itim. A.Ü. E¤itim Fakültesi E¤itim Araflt›rmalar› Merkezi (EFAM) Yay›n
No:2 Ankara, 1982.
----- Basalla, George. Teknolojinin Evrimi. 10. Bas›m. Çeviri: Cem Soydemir. Tübitak Popüler Bilim Kitaplar› No:29.
Ankara, 2000.
----- Bennet, Christine K. “Redefining Educational Leadership: What Principals Can Do to Advance in
Education” Technology and Teacher Education Annual 1994. General Editors J. Willis, B. Robin, D. A. Willis.
Published for the Society for Technology and Teacher Education by Association for th Advancement of
Computing in education. Charlottesville, VA, 1994. ss. 751-755.
----- Berne, Robert. “Educational Input and Outcome Inequities in New York State”. Outcome Equity in
Education. 15th Annual Yearbook of the American Education Finance Association. Editors: Robert Berne ve
Lawrance O. Picus. Corwin Press, Inc. Thousand Oaks, California, 1994. pp. 1-23.
----- Beyhan, Cem. “Türkiye’de Biliflim Suçlar› ve Mücadele Yöntemleri”. Polis Bilimleri Dergisi. Cilt 4, Say› 3-4,
ss.89-107. 2002.
----- Blanck, Peter; Heather Ritchie, James Schmeling ve David Klein. “Technology for Independence: A Com-
munity–Based Resource Center” Behavioral Sciences and the Law. John Wiley and Sons, Ltd. 21 : 51-62.
(Published Online in Wiley InterScience (www.interscience.wiley.com).DOI:10.1002/bsl.522
----- Conlon, Tom. “Bilgi Teknolojisi, E¤itim ve Postmodernizm” (Çeviri. Ertan Zereyak ve Esma Genç Çolak).
E¤itim Bilimleri ve Uygulama. Aral›k 2002, Cilt 1, Say› 2, ss. 269-278.
----- Demmers, Jim ve Dara O’Neil. “Leavers and Takers: Alternative Perspectives on Universal Access to
Telecommunications Technologies”. Techné: Journal of the Society for Philosophy and Technology. Spring
2001, Vol. 5. Number 3.
----- Dura, Cihan. Bilgi Toplumu. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. No: 1244, Bilim ve Teknoloji Dizisi :3, Ankara, 1990.
----- Ercan, Fuat. E¤itim ve Kapitalizm. Neoliberal E¤itim Ekonomisinin Elefltirisi. ÖES ve Bilim Yay›nlar› Ortak
Yay›n›. ‹stanbul, 1998. 21
----- Erdost, Cevdet. Sermayenin Uluslararas›laflmas› ve Teknoloji Transferi. Savafl Yay›nevi. Ankara, 1982.
----- Forti, Augusto. “Eskiça¤da Bilim, Felsefe ve ‹ktidar”, Bilim ve ‹ktidar. 10. Bas›m. Derleme: Federico Mayor ve
Augusto Forti, Çeviri: Mehmet Küçük, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar› No. 48, Ankara, 1997. ss.13-22
----- European Commission. Directorate-General for Education and Culture. European Report on the Quality of
School Education. Sixteen Quality Indicators. Report based on the work of the Working Committee on
Quality Indicators. May 2000. Office for Official Publications of the Communities, 2001.
----- Goetsch, David L. “Impact of Technology on Curriculum and Delivery Strategies in Vocational Education.”
Adults and the Changing Workplace. Editor Carol Herrnstadt Shulman. American Vocational Association,
Inc., USA. Pp. 191-200.
----- Güçlü, Abbas. “Sanal çöplükten nas›l kurtuluruz?” Milliyet. 4 Kas›m 2003. (Online:http://www.mil-
liyet.com/2003/11/04/yazar/guclu.html)
----- Habermas, Jurgen. ‹deoloji Olarak Teknik ve Bilim. 4. Bask› Çev. Mustafa Tüzel. Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stan-
bul, 2001.
----- ‹nam, Ahmet. Teknoloji Benim Neyim Oluyor? (1999) METU Press. ODTÜ Gelifltirme Vakf› Yay›nlar›. Ankara.
---- Kerr, Stephen T., “Toward a Sociology of Educational Technology”, in Jonassen, D. (Ed.). Handbook of
Research for Educational Communications and Technology. Macmillan, New York, 1996. pp. 143-169.
----- King, Alexander. “II. Dünya Savafl›’n›n Sonundan Bu Yana Bilim ve Teknoloji”. Bilim ve ‹ktidar. 10. Bas›m.
Derleme: Federico Mayor ve Augusto Forti, Çeviri: Mehmet Küçük, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar› No. 48,
Ankara, 1997. ss. 69-105.
----- Kleiner, Anne ve Laurie Lewis. Internet Access in U.S. Public Schools and Classrooms: 1994-2002. U.S.
Department of Education, National Center for Education Statistics. NCES 2004-011, Project Officer:Bernard
Greene. Washington, DC: 2003.
----- Kozol, Jonathan. Savage Inequalities Children in America’s Schools. Crown Publishers, Inc. New York 1991.
----- Kösemihal, Nurettin fiazi. Sosyoloji Tarihi. Üçüncü Bas›m, Remzi Kitabevi. ‹stanbul, 1974.
----- Lewis, Morgan V. “Labor Market Needs to the Year 2000”. Adults and the Changing Workplace. Editor
Carol Herrnstadt Shulman. American Vocational Association, Inc., USA. Pp. 3-11.
----- Middlehurst, Robin. “New Realities for Leadership and Governance in Higher Education?” Tertiary
Education and Management. (Kluwer Academic Publishers, 2000) Vol.5, pp.307-329. 1999
----- Middlehurst, Robin.( 1999) “New Realities for Leadership and Governance in Higher Education?”. Tertiary
Education and Management. Vol. 5: pp.307-329, Kluwer Academic Publishers.
----- Milli E¤itim Bakanl›¤› E¤itimi Araflt›rma ve Gelifltirme Dairesi Baflkanl›¤› (EARGED). Müfredat Laboratuar Okul-
lar› MLO Modeli. Milli E¤itim Bas›mevi, Ankara, 1999.
----- Molnar, Alex. What’s in a Name? The Corporate Branding of America’s Schools The Fifth Annual Report On
Trends In Schoolhouse Commercialism Year 2001-2002. Arizona State University, College of Education.
Education Policy Studies Laboratory, Commercialism in Education Research Unit. EPSL-0209-103-CERU, Sep-
tember, 2002.
----- NCES. U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics. Internet Access in U.S. Pub-
lic Schools and Classrooms: 1994–2002, NCES 2004-011, by Anne Kleiner and Laurie Lewis.Project Officer:
22 Bernard Greene. Washington, DC: 2003.
----- National Science Board. (NSB) Science and Engineering Indicators 2002. Volume 1. National Science
Foundation Arlington , VA, 2002.
----- Oakes, Jeannie ve Martin Lipton. “Struggling for Educational Equity in Diverse Communities: School Reform
as Social Movement” Journal of Educational Change. 3: 383-406, Kluwer Academic Publishers, Netherland,
2002.
----- OECD (Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü). (1996). Türkiye Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikas› Raporu.
Çev. Dilek Özdemir ve Zeynep Tozar. TÜB‹TAK, Ankara.
----- Oskay, Ünsal. XIX Yüzy›ldan Günümüze Kitle ‹letifliminin Kültürel ‹fllevleri. Kuramsal Bir Yaklafl›m. A.Ü. Siyasal
Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›, No:495, Ankara, 1982.
----- Savafl, Vural. (1986). Kalk›nma Ekonomisi. 4. Bask›. Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m Afi., ‹stanbul.
----- Schank, Roger C. and Chip Cleary. Engines for Education. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Hills-
dale, New Jersey, 1995.
----- Senge, Peter. Beflinci Disiplin. 7. Bask›. Çevirenler: Ayflegül ‹ldeniz ve Ahmet Do¤ukan. Yap› Kredi Yay›nlar›,
‹stanbul, 2000.
----- Slowinski, Joseph. “Becoming a Technologically Savvy Administrator”.ERIC Digest 135. January 2000. On-
line:http://eric.uoregon.edu/publications/digests/ digest135.html 6 Temmuz 2000 tarihinde ulafl›ld›.
----- Spring, Joel. Conflict of Interests The Politics of American Education. McGraw-Hill Companies, Inc. Third
Edition, USA. 1998.
----- Tekin, Meral. Yetiflkin E¤itiminde Radyo ve Televizyon. Yüksel Matbaac›l›k, Ankara, 1996.
----- The Chronicle of Higher Education. Information Technology. “Microsoft’s Reach in Higher Education”. Ap-
ril 24, 1998. Online: http://chronicle.com Section: Information Technology, Page A25.
----- Uysal, Meral; S. Özsoy, F. Say›lan, R. Günlü, S. Güngör, H. H. Aksoy, L. Ünal. “E¤itimde Demokratikleflme”.
E¤itim Sen. E¤itim Yönetimi ve Üniversitede Demokratik Yap›lanma Sempozyumu. E¤itim Sen Yay›nlar›, An-
kara, 2003. ss. 15-55.
----- Ünal, L. Ifl›l.(1995) “Yüksekö¤retimde Nitelik, ‹stihdam Finansman Üçgeni” A.Ü. E¤itim Bilimleri Fakültesi Der-
gisi. Cilt 27, Say› 1. Ankara. Ss.309-327.
----- Weber, Max. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu. Çeviri: Zeynep Gürata. Ayraç Yay›nevi, Ankara, 1997.
23