ANLIURFA TNELLERNDE ENJEKSYON ALIMALARI

Yazan: Yrd.Do.Dr.M. rfan YELNACAR*

ZET
Tnel uzunluu, kaz teknii ve salayaca fayda asndan GAP projesinin kilit yaplarndan biri hi kukusuz anlurfa tneller sistemidir. Bu almayla anlurfa tnellerinin ina yntemi, kaz teknii ve karakteristik zelliklerine ksaca deinilerek, tnellerde yaplan enjeksiyon almalar ayrntl bir ekilde irdelenmitir.

1. GR
anlurfa Tnelleri Gneydou Anadolu blgesinde yer alr (ekil 1). GAP (Gneydou Anadolu Projesi) n en byk kilit yaplarndan biri olan tneller, yaklak 358 000 ha cazibeyle ve 118 000 ha pompajla olmak zere 476 000 ha araziyi sulayacak ekilde planlanmtr. Tneller sistemi, her biri 7.62 m apnda ve 26.4 km uzunluunda iki adet dairesel kesitli, beton kaplamal tnelden oluur. Tnellerin toplam uzunluu, ulam ve balant tnelleri dahil 57.8 km dir. Atatrk baraj glnden tneller 3 vastasyla alnan 328 m /s miktarndaki su Harran ve Mardin ovalarna iletilecek ekilde tasarlanmtr.

ekil 1. nceleme alan yer bulduru haritas ki paralel tnelden olumu sistemde, tnellerin eksenden eksene .. *Harran niv.Mh. Fak. Osmanbey Kampusu, .Urfa mirfan@harran.edu.tr mesafesi 40 m dir. Tnellerden kaz malzemesinin kolay nakledilmesi, kaz ve

betonlama ilemlerinin ayn anda yrtlebilmesi iin tneller arasna her 500m de bir irtibat tneli almtr. rtibat tneli toplam 52 adettir. Byle uzun bir tnelde havalandrmann iyi yaplabilmesi ok nemlidir. Bu amala, bacalar her iki tnele de hizmet vermesi iin irtibat tnellerinin ortasna gelecek ekilde almtr. Yaklak her 1500 m de bir baca olup, derinlikleri 65.24 m ila 207.95 m arasnda deimektedir. Toplam baca says 23 adettir. Tneller, su ak ynne gre sol tarafta bulunan tnel T1, sa tarafta bulunan tnel ise T2 olarak adlandrlmtr. T1 tnelinin 6+900 km sinde Yaklam-2 tneli, 12+244 km sinde Yaklam-1 tneli ve T2 tnelinin 20+245 km sinde Yaklam3 tneli bulunur (ekil 2). Tnellerin inasna 1977 ylnda balanmtr. Bugn itibariyle her iki tnelde faaldir. Tnellerin nemli baz karakteristik zellikleri izelge 1 de verilmitir.

izelge1. anlurfa Tnelleri karakteristikleri

Tnel tipi Tnel uzunluu Tnel eimi Tnel kaz ap Tnel i ap Betonarme kalnl Kaya bulonu miktar Pskrtme betonu miktar Kaz miktar Beton miktar Sulanacak alan Jeolojik formasyon Hidrolik yk Tnel debisi Tnel giri taban kotu Tnel k taban kotu Dairesel tehizatl beton kaplama Herbiri 26.4 km iki paralel tnel T1 0.62802 m/km T2 0.62948 m/km Yaklak 9.50 m 7.62 m 0.95 0.40 m 4.600 ton 300.000 ton 3.000.000 m3 1.150.000 m3 476.000 ha Killi kireta, marn T1 40.25 m; T2 39.74 m 328 m3/s (iki tnel) 515 m 498 m

ekil 2. anlurfa tnelleri genel vaziyet plan (leksiz)

2. JEOLOJ
anlurfa tnelleri gzergah boyunca yzeylenen jeolojik birimler yaldan gence doru marn, killi kireta, bazaltlar ve alvyonlardr (ekil 3). Tnel kazs srasnda sadece marn ve killi kireta kesilmitir. Enjeksiyon al deeri

asndan bu iki birim arasnda nemli bir fark yoktur. Al deeri baz zonlarda krk, atlak ve ayrma nispetine gre azda olsa deiiklik gsterir. Genelde aln fazla olduu zonlar, beton-kaya kontandaki ar kaz nedeniyle ortaya kan boluklarda grlr.

ekil 3. anlurfa tnelleri jeolojik boy kesiti

2.1. Marn
Tabanda bulunan Paleosen yal birim, inceleme alannda geni alanlarda yzeylenmektedir. Grnr kalnl 500 m civarndadr. Rengi gri ve kremdir. Katmanlanma, uzaktan ve hava fotoraflarnda belirginse de, arazide, ayrmadan dolay belirgin deildir. Tabaka kalnl 50-60 cm dir. ounlukla kil ve CaCO3 miktar birbirine yakndr. Ayrca arakatman olarak kilta ve siltta da olaandr. Yumuak bir zellik tadndan kaz ynnden nemli saylacak bir problem kmamtr. Bu birimin, hidrojeolojik ynden, akifer zellii yoktur (Tanrverdi, 1992).

yapl katmanlara, birim iinde rastlanlmas olaandr. Lokal olarak sileks nodllerine de rastlanlmaktadr. Katman kalnl 40-50 cm civarndadr (Erguvanl, 1992). Paleosen yal marn ile bu birim arasnda kaz teknii ve hidrojeolojik zellikler bakmndan bir fark yoktur.

2.3. Bazaltlar
Gzergah boyunca, yzeyde, birka tepede rt halinde bazalt grlr. Bunlar Karacada volkanizmasnn rndr. Pliyosen yal bazaltlar Diyarbakr ve anlurfa ili dolaylarnda geni alanlar kaplar ve tnel gzergahnda yzeyde rt halinde gzlenir.

2.2. Killi Kireta 2.4. Alvyon

Paleosen-Alt Eosen yal bu birim alttaki marn ile ardalanmaldr. Kil oran az, CaCO3 oran fazladr. Saf kiretandan Kuvaterner yal birim, alvyon, yama molozu, toprak rts ve birikinti

konisi eklinde dere ve tepe yamalarnda gzlenir. Bu malzemeler lokal olarak akifer zellii tadndan ksmen de olsa szma problemi olaandr. nceleme alan sismik adan pasif bir zonda bulunmaktadr. Blgede aktif bir fay olmad gibi hasar yapc depremlerin olma olasl da yoktur.

3. NA YNTEM
anlurfa tnelleri yapm Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemine (NATM) gre yaplmtr. NATM, tel kafes, elik iksa ve kaya bulonu ile takviye edilen d kemerin pskrtme betonu ilemiyle kabuk durumuna getirilmesi yntemidir (Golser, 1995) (ekil 4).

ekil 4. anlurfa tneli tip en kesiti

4. TNEL KAZISI
anlurfa tnelleri kazs birbirini izleyen kademede yaplmtr. Birinci kademe kazs, ykseklii 4.56 m alan 35 m2 olan yarm daire eklinde bir kesite sahiptir. Bu kesit, tnel ama makinas Paurat E 134 veya delme-patlatma yntemiyle yaplmtr. Kaz yaplan ksmlar sistematik bulon, tel kafes, ve pskrtme betonuyla desteklenmitir. Birinci kademe kazs ve destekleme ilerinden sonra 3.4 m ykseklik ve 25 m2 kesit alanl ikinci kademe kazs yaplmtr (ekil 5). Daha sonra kazlan ksmlar sistematik bulon, tel kafes, ve pskrtme betonuyla desteklenmitir. Son olarak yaklak 1.16 m ykseklik ve 10 m2 kesit alanl nc kademe kazs yaplm ve tnel taban 15 cm kalnlndaki grobetonla kaplanmtr.

ekil 5. anlurfa tneli kaz yntemi

5. TNEL ENJEKSYONU
Tnel enjeksiyonu ileminde, betonun sertlemesi bakmndan, beton dkm tarihinden itibaren en az bir ay sonra enjeksiyona balanmas son derece nemlidir. Tnellerde genellikle iki tr enjeksiyon yaplr. Birincisi kontakt enjeksiyonu, ikincisi konsolidasyon enjeksiyonudur. Ayrca bu ilemlerin baarl ve gvenli olmas iin daha sonra kesitler arasndaki muhtemel boluklar doldurmak amacyla kontrol enjeksiyonu yaplr. Son olarak, aratrma ve test kuyularyla bu ilemler denetlenir. Test sonucu baarsz olan kuyular iin onarm enjeksiyonuna balanlr. anlurfa tnellerinde enjeksiyon ano boyu 12.10 m ve bir anodaki kesit says tr. Enjeksiyon kuyu ap 48 mm dir. ki irtibat tneli arasndaki 500 m lik ksm tp olarak adlandrlmtr.

Her kesitte kuyular tepe deliinden balamak zere saat ibresi ynnde A, B, C, D, E, F, G ve H harfleriyle gsterilir (ekil 7). Kuyu lokasyonlar raporlara, rnein, Kn 185 2/B eklinde gsterilir. Bu ifadede; Kn: Enjeksiyon trn, burada, kontakt enjeksiyonu, 185: ano numarasn, 2: kesit numarasn, B: enjeksiyon kuyusunun konumunu belirtir. Kontakt enjeksiyonunda; kuyu derinlii, beton dahil, en az 90 cm boyunda ve enjeksiyon basnc 3 kg/cm2 olarak projelendirilmitir. Ancak uygulamada beton kaya kontann saptanmasnda karlalan glkler ve ref basncnn dk gelmesi nedeniyle proje revize edilmitir. Bu revizyonun etkileri sonular blmnde tartlacaktr. Buna gre; kuyu derinlikleri tavan ve yan kuyularda 2 m, taban kuyularda 2.5 m olarak standart hale getirilmitir. Ref basnc ise 5 kg/cm2 olarak dzenlenmitir. Kontakt enjeksiyonuna arlka imento/su oran 1/1 olan karmla balanr. Bu oranda ref basncna eriilemezse, arlka imento/su oran 7/5 olan karm verilmeye balanlr, yine refye eriilemezse arlka imento/su/ince kum oran 1/1/1 olarak ref salanncaya kadar enjeksiyona devam edilir.

5.1. Kontakt Enjeksiyonu

Kontakt enjeksiyonunun temel amac beton ile zemin arasndaki boluklar doldurmaktr. Kontakt enjeksiyonu projesinde her kesitte 8 adet enjeksiyon kuyusu alr (ekil 6). Birbirini takip eden kesitlerde kuyular artmal olarak delinir. Kuyular ano ve kesit numarasyla belirtilir.

ekil 6. anlurfa tnelleri kontakt enjeksiyonu delik tertip ekilleri

ekil 7.anlurfa tnelleri kontakt enjeksiyonu delgi paterni

5.1.1. Kontrol Enjeksiyonu

Kontakt enjeksiyonu tamamlanan anolardan balanarak iki kesitin ortasna ve tavana dik gelecek biimde 2.5 m derinliinde kontrol kuyular alr. Bu kuyularda kontakt enjeksiyonu kriter ve artlarna gre enjeksiyona devam edilir. Kontrol enjeksiyonunda ama iki kesit arasnda kalan muhtemel boluklar doldurmaktr.

onarm enjeksiyonu yaplr. Bu sayede kontakt ve kontrol enjeksiyonu srasnda rastlanlmayan veya teknik nedenlerden dolay noksan braklan boluklar doldurulmu olur.

5.2. Konsolidasyon Enjeksiyonu

Konsolidasyon enjeksiyonunun balca amac beton evresindeki kayalarn stabilitesinin salanmasdr. Konsolidasyon enjeksiyonu, kontakt enjeksiyonu tamamlandktan sonra delinecek aratrma kuyularndan alnan karotlarn deerlendirilmesi sonucunda zayf kaya koullar ve szma problemleri olan blgelerde yaplmas ngrlr. Konsolidasyon enjeksiyonuna kontakt enjeksiyonun tamamlanmasndan 15 gn sonra balanlmaldr. Bu sre enjeksiyon karmnn priz almas asndan olduka yararl ve gereklidir. Konsolidasyon enjeksiyonu iin her kesitte 4 kuyu delinir (ekil 8). Kuyu tertip ekli saat ibresi ynnde A, B, C ve D olarak gsterilir (ekil 9). Birbirini takip eden kesitlerde kuyular artmal olarak delinir. Kuyu boylar beton kalnl +6 m dir. Enjeksiyon 2 kademede yaplr. Birinci kademede 2-6 m, ikinci kademede ise 0-2 m lik zonun enjeksiyonu yaplr. Her iki kademede 5 kg/cm2 ref koulu aranr. Ref salanana kadar ileme devam edilir. Konsolidasyon enjeksiyonu, zemin al deerlerinin deerlendirilmesi sonucunda, enjeksiyon projesi revize edilerek, konsolidasyon enjeksiyonu programdan karlmtr.

5.1.2. Test ve Aratrma Kuyular

Test ve aratrma kuyularnn delinmesine balamadan nce kontakt ve kontrol enjeksiyonu tamamlanan tpte temizlik yaplr. Tpte muhtemel szma varsa gzlemlenerek rapor edilir. Daha sonra kesit ve ano baznda enjeksiyon al miktarlar hesaplanr. Al miktar, toplam karm miktarnn toplam kontakt ve kontrol kuyular boylarna oran olarak hesaplanr. Kaz srasndaki jeolojik profil de gznne alnarak uygun grlen yerlere test ve karotlu aratrma kuyular almas iin ilgili kuyularn lokasyonunu gsteren liste (arazi talimat) hazrlanr. Test kuyularnn derinlii, yukarda anlatlan esaslar erevesinde yaplan deerlendirmelere gre, 2.5 4 m arasnda nerilir. Aratrma kuyularnn boyu 6 m olup karotlu delgi yaplr ve karot zerinde gzle muayene edilerek varsa imento izleri tehis edilerek deerlendirilir. Test ilemi 0-4 m ve 4-6 m olmak zere iki kademede yaplr. Bu kuyularda, su testi ve enjeksiyon testi olmak zere iki test uygulanr. Su testinde, bir kuyunun baar kriteri 25 litre/m/10 dak. dr. Bu kriteri salayamayan kuyuda enjeksiyon testi yaplr. Enjeksiyon testine arlka 1/3 (imento/su) olan karmla balanr ve baar koulu 7 litre/m/10 dak. dr. Bu kriteri salad takdirde o kesitteki veya o anodaki kuyularn enjeksiyonunun baarl olduu kabul edilir. Aksi takdirde onarm enjeksiyonuna geilir.

6. SONU ve NERLER
Tneller, eitli mhendislik disiplinlerinin ortaklaa alt ve karar verdii projelerdir. Bu gibi byk mhendislik yaplarnn planlama, aratrma, projelendirme ve inaat aamalarnda jeoteknik, jeoloji, inaat ve jeodezi mhendislii vd. asndan nemli deneyimler elde edilir. Bu deneyimler, bilimsel ve teknik ortamlarda tartlp sonular yaynlanabilirse gelecekte yaplacak bu tr tesisler iin referans olabilir. Aksi takdirde, kontakt ve konsolidasyon enjeksiyonu blmnde bahsedildii gibi

5.1.3. Onarm Enjeksiyonu

Su ve enjeksiyon testi sonucunda baarsz olan kuyuya komu kuyular pas geilerek kesitteki tm kuyulara, kontakt enjeksiyonundaki artlar ve kriterlere gre,

kuyu boyu 90 cm den 2 - 2.5 m ye arttrlmas ve konsolidasyon enjeksiyonun nce uygulanmas daha sonra programdan karlmas gibi proje revize edilmek zorunda kalnr ve bu da byk finans ve zaman kaybna neden olur. Ayrca, Yaklam-1 ve Yaklam-2 tneli T1 tneline balanacak biimde tasarlanm ve almtr. Yani Yaklam-3 tneli projeye balanrken dahil edilmemitir. Kaz ayna saysn arttrmak ve proje tamamlandktan sonra bakm almalar yapmak iin Yaklam-3 tneli T2 tneline balanacak biimde daha sonra tasarlanm ve almtr.

Bu makalede; .Urfa tnellerindeki enjeksiyon uygulamalar, benzer projelere bir nebze de olsa k tutmas amacyla tartlmtr. Ayrca, planlama ve uygulamada yaanan deneyimler, uygulayclara katk salamas asndan vurgulanmtr.

ekil 8. anlurfa tnelleri konsolidasyon enjeksiyonu delik tertip ekilleri

ekil 9. anlurfa tnelleri konsolidasyon enjeksiyonu delgi paterni

KAYNAKLAR
ERGUVANLI, K., 1964, Frat Halfeti Baraj Rezervuar Jeolojik Etd Ksm II (Karakaya-Samsat Aras, E..E.. Raporu (Yaynlanmam), Ankara. GOLSER, J., 1995. History, definition and principles of NATM, IACES Bureau of Vienna, NATM Summer course July 2- July 8, 1995, pp. 4/1-4/11. KOLARS, J.F., MTCHELL, W.A., 1991, The Euphrates River and the Southeast Anatolia Development Project, Southern Illinois University Press, 297p., U.S.A. NALP, A., 1982, naat Mhendislerine Geoteknik Bilgisi, KT Yayn No:187, Cilt:12, 1224s., Trabzon. TANRIVERD, ., 1992, anlurfa Tnelleri Planlama, Aratrma, Projelendirme ve naat, DS, 110s., Ankara. TARHAN, F., 1996, Mhendislik Jeolojisi Prensipleri, KT Mh.-Mim. Fak. Yayn no:41, 384s., Trabzon. YELNACAR, 1990, anlurfa Tnelleri Jeolojik-Jeoteknik Etd, Akd.niv. Mh. Fak. Jeo. Bl. Bitirme devi (Yaynlanmam), Isparta. YKSEL, A., 1997, Enjeksiyon ve anlurfa Tnellerindeki Uygulamalar, HR.. Mh. Fak. n. Mh. Bl., Bitirme devi (Yaynlanmam),anlurfa.

BETONLARDA ELK LF KULLANILMASININ ETKS

Yazanlar : Prof. Dr. Rstem GL Ar. Gr. Ouz Akn DZGN

ZET
Beton gnmzde olduka yaygn olarak kullanlan bir yap malzemesidir. Betonun basn mukavemetinin yksek, buna karlk ekme ve eilme mukavemetinin dk olmas ve darbe etkilerine kar dayanklln artrma arzusu aratrmaclar hem basn, hem ekme, ve hem de eilme mukavemeti yksek olan betonlar retmeye yneltmitir. Bu araylar neticesinde lifli beton teknolojileri ortaya km ve gelimitir. Yaplan almalar beton retiminde lif kullanlmasnn, betonun mekanik zellikleri zerinde ok olumlu sonular verdiini gstermitir. Bu almada, elik lifli betonlar zerinde yaplm baz aratrmalar incelenerek, elik lifli betonlar hakknda bir sentez almas sunulmutur.

1. GR
Beton, genel olarak imento, su, agrega, ve gerektiinde katk maddelerinin homojen olarak kartrlmasndan oluan, balangta plastik kvamda olup, zamanla sertleerek mukavemet kazanan bir yap malzemesidir. lk olarak 1824de Portland imentosunun bulunmas betonda yeni gelimeleri de beraberinde getirmitir. zellikle 1850li yllarda Coignet ve Monier (1) tarafndan yaplan almalarda beton ierisine elik ubuklar yerletirmek suretiyle yeni bir malzeme elde edilmitir. Betonarme denilen bu malzeme, yap malzemesi olan betonun uygulama alanlarn olduka geniletmitir. Beton zellikle yk altndaki davran, ekonomik oluu ve kolay ilenebilirlii nedeniyle dier yap malzemelerine oranla ok byk kullanm alan bularak, dnyada en yaygn olarak kullanlan bir yap malzemesi haline gelmitir. eitli yapsal uygulamalar iin basn etkisi altndaki mekanik davran elverili olan yap malzemelerinin ekme ve eilme etkisi altndaki davran ou zaman uygun olmamaktadr. Bu tr malzemelerin uygun olmayan mekanik zelliklerinin iyiletirilmesi yap mhendislerinin uralarnn banda gelmitir (2). Bilindii gibi; betonarme betonundaki donatlarn yap elemanlar ierisindeki yerlerinin ve miktarnn tespiti ilemi, buna ilave olarak da bu donatlarn yapm srasnda yerletirilmesi ilemi inaat sresini ve maliyeti etkileyen faktrlerdendir. zellikle zaman kaybndan dolay aratrmaclar daha avantajl yap malzemeleri arama yoluna gitmilerdir. Baka bir deyile hem basn, hem ekme ve hem de eilme dayanm yksek olan ve salt metal yap malzeme- lerinden daha ekonomik olan farkl bir yap malzemesi aranmaya balanmtr. Bu araylar neticesinde lifli beton teknolojileri ortaya km ve gelimitir (2). Gerekte 4500 yl ncesinden beri yap malzemesi olarak kullanlan saman takviyeli kil harcnn (kerpi) esin kayna (2) olduu lifli betonlarla ilgili ilk almalar 1962de A.B.D.de James Romualdi tarafndan yaplmtr. Bu aratrmalarn mit verici sonular bir ok aratrmacy bu konuya yneltmitir. Bu aratrmaclarn, almalar neticesinde lifli beton, normal betona gre stn zellikleri deneysel almalarla ispatlanm bir yap malzemesi olarak ortaya kmtr (3).

Atatrk niversitesi Mh. Fak. naat Mhendislii Blm, ERZURUM

2. ELK LFL BETON

Genel olarak agrega, imento ve su gibi temel bileenler ile retilmi kompozit bir malzeme olan beton karmlarna belirli oranlarda lif katlmasyla elde edilen malzemeye lifli beton denilmektedir. Yalnzca imento ve liflerden oluan kompozit malzemeler de lifli beton teriminin kapsam ierisine girmektedir. Betonun zelliklerini iyiletirmek amacyla taze beton ierisine ilave edilen lifler, deiik malzemelerden retilmitir. Tablo 1de deiik malzemelerden retilmi lifler ve bu liflere ait baz zellikler bulunmaktadr (4, 5). Liflerin kesin tanm yaplamamaktadr. Lifleri tanmlayan eler lifin sahip olduu mekanik zellikler ile onun saysal bir parametre gibi ifade edilmesini salayan lifin ekme gerilmesi, geometrik yaps ve grnm oran gibi biimsel zellikleridir. Ancak lifleri tanmlayan en uygun saysal parametre grnm orandr (aspect ratio). Grnm oran, lif boyunun lif apna blnmesiyle elde edilir. ayet en kesit dairesel deilse o zaman lifin en kesit alanna edeer alana sahip dairenin ap esas alnarak grnm oran hesaplanr (5, 6, 7). elik lifli beton; ierisinde aralklarla datlm kk elik teller bulunan ince veya ince ile iri agrega ve imento kullanlarak retilmi kompozit bir malzemedir. elik lifler puzolanlar ve normal betona ilave edilen katk maddeleri ile de ortak olarak kullanlabilmektedir (2, 5, 8). Bu almaya konu olan elik lifler birbirinden farkl, deiik yntemlerle retilmektedirler (7): soukta ekilmi tellerin kesilmesi yntemi scak ekme yntemi elik plakalarn kesilmesi yntemi elik tellerin tlmesi yntemi Betona elik lif ilave etmekle betonun ekme mukavemetini, tokluunu, eilme mukavemetini, yorulma mukavemetini, par- alanma ve krlmaya kar dayanklln, darbe etkilerine kar dayanmn ve tokluk gibi teknik zelliklerini artrmak mmkndr (2, 8 15). Betonun bu tr zelliklerindeki performans art; betonun karm oran- larna, liflerin karm

ierisindeki dalmlarna (yerleim ynlerine), zellikle liflerin geometrik ekline ve miktarna baldr (6, 14, 16). Bu nedenle bir ok deiik geometrik formda elik lif retilmekte ve kullanl-maktadr. 1970li yllarda sadece dz elik lifler kullanlrken sonralar reticiler ular engelli, kvrml, yzey przll artrlm, zel deformasyonlar verilmi ve daha deiik geometrilerde elik lifler retmilerdir. Ancak aratrmalar gstermitir ki, betonun zellikleri zerindeki en byk iyiletirmeyi dz elik lifler ve ucu engelli lifler salamaktadr. elik lifli betonlar daha ekonomik hale getirmek iin deiik retim metotlar denenmi ve sonuta dairesel kesitli olmayan (yarm daire, dikdrtgen ve dzensiz en kesitli gibi) eitli tipte lifler de retilmitir (2, 6, 7). Beton ierisindeki liflerin grnm oranlar (uzunluk/ap oran) ve miktar betonun performansn etkiler. Teorik olarak liflerin grnm oran ve miktar ne kadar yksekse betonun darbe etkilerine kar dayankll, tokluu ve dktilitesi gibi teknik zellikleri de o kadar yksektir. Fakat ne yazk ki lif grnm oran ve miktarnn yksek olmas kartrma ve yerletirme aamalarnda zorluk karmaktadr. Bu nedenle elik lifli betonlarda kullanlabilecek lif miktarnn snr deerleri vardr (7). elik liflerin beton ierisine katlma oran hacimsel olarak %0.52.5 arasnda olabilmektedir. Ancak yaplan aratrmalar gstermitir ki optimum fayda bu orann % 12 olmas halinde salanmaktadr. Bu deerden daha az katlmas halinde, normal beton zellii zerinde ok olumlu bir gelime salanamamaktadr. Daha yksek oranda katlmas durumunda ise betonun ilenebilirliini zorlatrmasndan ve liflerin daha fazla topaklamasndan dolay normal betonun basn mukavemetinden daha dk bir deer elde edilmektedir (2). Betona ilave edilen elik liflerin grnm oranlarnn (uzunluk/ap oran) 100den byk olmas ilenebilirlii olumsuz ynde etkilediinden, betonun teknik zelliklerini iyiletirmesi bakmndan grnm orannn 100den kk olmas gerekmektedir (6).

3. ELK LFLERN BETON ERSN-DEK DAVRANII

Genellikle elik lifler kullanldklar betondaki donatlar destekleyici bir rol oynarlar. elik lifler ayn zamanda betonda

10

oluan atlaklarn ilerlemesini snrlar, yorulma, darbe, rtre veya ssal gerilmeler gibi etkenlere kar betonun direncini artrr (6). Bu nedenle elik liflerin beton ierisindeki davran ile betonda kullanlan donatnn ilevi hibir zaman birbirine kartrlmamaldr. Birok yerde donat ve elik lif belli bir yere kadar ayn ilevi grebilirler. Fakat bunlar arasndaki en nemli fark beton ierisindeki liflerin fonksiyonlar ve buradaki atlaklarn kontroln nasl ve ne zaman yaptklardr (2). Statik hesaplar yaplrken elik lifler eilme momentini alan ubuk veya hasr donat gibi grlmemelidir. elik lifleri betonun yapsn deitiren ve onu snek davrana zorlayan bir malzeme olarak grebiliriz. elik lifli betonun zellii onun artrlm elastikiyet ve enerji tutma yeteneidir. Yani normal betonlarn yk deformasyon erisinde maksimum ykten sonra ykn azalma hz ok yksek ve yapabilecei deformasyonun ok dk olmasna karlk elik lifli betonlarda elik lifler yk altnda snek bir davran gsterdiklerinden maksimum ykten sonra da belli deformasyona kadar yk tayabilirler. te bu nedenle elik lifli betonlarda maksimum ykten sonra artan deformasyon neticesinde ykn azalma hz ok dk olup, yk deformasyon erisinde maksimum ykten sonra azalan bir kuyruk ksm olumaktadr. Dolaysyla liflerin betondan ayrlmas ve bylece betonun gmesi iin gereken enerji de olduka byktr. Baka bir ifade ile betonun deformasyon yapma kabiliyeti olduka fazladr (2). ekme gerilmeleri, bir atlaktan pek ok atlan yaylmasna sebep olarak betonda gmeye neden olur. atlak geliimine kar betonun direncini ve dktilitesini artrmak iin betonun liflerle glendirilmesi etkili bir yoldur. te elik liflerde en byk etkiyi atlaklarn ilk oluum annda, atlak sonlarndaki gerilmeleri kendi zerlerine ve salam alanlara transfer ederek ilevlerini yerine getirirler. Lifsiz betonlarda ise betona herhangi bir gerilme uygulandnda oluan mikro atlaklar gerilmenin artmasyla eitli ynlere doru

yaylarak bir sre sonra betonda gmeye neden olurlar (2, 17). Soroushian ve Lee (1990), yaptklar almada lifsiz betonun ekme mukavemetinin ok dk olduunu, betonun ekme mukavemetini artrmann bir yolunun betonda meydana gelen i kusurlarn (mesela mikro atlaklarn) yaylmasn engellemek olduunu, bunun da betona homojen bir ekilde elik lif ilave etmekle mmkn olabileceini belirtmilerdir (17).

4. ELK LFLERN ZERN-DEK ETKS 4.1. elik Liflerin zerin-deki Etkisi Taze

BETON Beton

Betona ilave edilen elik lifler betonun taze haldeki zelliklerini deitirmektedir. Taze beton zelliklerinden bahsedildiinde ilk akla gelen betonun tanmas. yerletirilmesi ve sktrlma aamalarnda en etkili zellik olan betonun ilenebilir-liidir. Yaplan tm almalar betona lif ilave edilmesinin ilenebilirlii olumsuz ynde etkilediini gstermitir. Bu olumsuz etki zerindeki en nemli parametreler betona ilave edilen liflerin geometrisi, miktar ve grnm oran (uzunluk/ap oran)dr. Bu nemli parametrelerin dnda liflerin betona katlmas, kartrma teknikleri ve lifli betonlarn karm hesaplarnn Swamy ve Jojagha (1982), yaptklar bir almada, hafif agrega olarak sinterlenmi uucu kl (Lytag), normal agrega olarak doal kum, ayrca farkl geometrilere (dz, kvrml, engelli ve palet eklinde) ve farkl grnm (uzunluk/ap) oranna (50 ve 100) sahip elik lifleri kullanarak rettikleri elik lifli hafif beton karmlarnda lif tipinin betonun ilenebilirlii zerindeki etkilerini aratrmlardr. Sonu olarak betona ilave edilen liflerin grnm oranlarnn ve geometrilerinin betonun ilenebilirliini nemli lde etkilediini belirlemilerdir. almada ayrca kullanlan farkl geometrilere sahip lif trlerinden ilenebilirlii en fazla engelli liflerin, en az da dz liflerin etkiledii bildirilmitir (18).

11

Tablo 1. eitli Lif Trlerinin Tipik zellikleri Lifin tr Akrilik Asbest Pamuk Cam Grafit Naylon Polyester Polipropilen Suni pek Ta Yn elik Lifin ap (mm) 0.02 0.35 0.0015 0.02 0.2 0.6 0.005 0.15 0.008 0.009 0.02 0.40 0.02 0.40 0.02 0.40 0.02 0.38 0.01 0.8 0.1 1.0 zgl Ktle ekme Dayanm Elastisite Maksimum (g/cm3) (GPa) Modl (GPa) Uzama (%) 1.1 3.2 1.5 2.5 1.9 1.1 1.4 0.95 1.5 2.7 7.84 1.5 2.5 0.2 0.4 0.6 1.0 0.4 0.7 1.0 2.6 1.0 2.6 0.76 0.82 0.72 0.86 0.55 0.76 0.4 0.6 0.5 0.76 0.3 2.0 0.003 0.007 2 83 138 4.8 70 80 230 415 4.1 8.3 3.5 6.9 0.6 200 10 - 45 1.1 12 3 10 1.5 3.5 0.5 1.0 16 20 11 13 15 25 10 25 0.5 0.7 0.5 3.5 0.02

imento Matrisi -

4.2. elik Liflerin Sertlemi Beton zerindeki Etkisi

Bilindii gibi betonun ekme mukavemeti, basn mukavemetine gre olduka kktr. Betona belirli oranda elik lif ilave edilmesiyle betonun bata ekme mukave-meti olmak zere bir ok teknik zellik-lerinde gzle grlebilir bir iyileme salan-maktadr (2, 8 15). elik lifli beton, basn dktilitesi gsterir. Yani beton tama gcne eritii halde yk tama zellii vardr. Yaplan almalar ayrca elik lifli betonlarda kesme, burulma ve yorulmaya kar dayanklln fazla, atlamalarn, dklmelerin, paralanmalarn ve dalma-larn az olduunu gstermilerdir (2, 10). Sharma (1986), elik lifli beton kirilerin kesme kuvvetleri altndaki davranlarn incelemitir. Boylar 50 mm ve aplar 0.6 mm olan dk karbonlu engelli elik lifleri kullanarak ve 28 gnlk silindir basn mukavemetini ortalama 45 MPa deerinde tutarak hazrlad iki grup (etriyesiz ve etriyeli) kiri numune zerinde yapt deneyler sonucunda ilk gruptaki lifsiz numunelerin kesme bir artla 3 MPa olduunu, ikinci gruptaki lifsiz numunelerin kesme mukavemetleri ise ortalama 2.9 MPa iken lifli numunelerin kesme mukavemet-lerinin %29luk bir artla 3.8 MPa olduunu belirlemitir (19). Nanni (1990), elik lifli betonlarn burulma mukavemeti zerine yapt almada ise betona elik lif ilave edilmesinin hem etriyeli hem de etriyesiz kirilerin burulma mukavemetini normal betona gre yaklak %60 orannda artrdn belirtmektedir (20). Yaplan aratrmalar betona ilave edilen elik liflerin basn ve ekme mukavemetleri zerinde de etkisi olduunu bildirmilerdir. Bu etkinin olumlu veya olumsuz olmas liflerin beton ierisindeki dalmna baldr. Yani ykleme eksenine dik olan lifler mukavemet zerinde herhangi bir etki etmezken, liflerin ykleme eksenine paralellikleri arttka mukavemet zerindeki olumlu etkileri de artmaktadr (14, 16, 17). Betonun ekme ve basn mukavemetinin yannda krlma enerjisi de olduka nemli bir malzeme parametresidir. elik lifli beton, zellikle maksimum ykten sonra olduka yksek bir dktilite gsterir. Bu nedenle lif oran

12

arttka krlma enerjisi de art gstermektedir. elik lifli betonlarn bu tr zelliklerini ortaya koymak zere literatrde bir ok ampirik tanmlama yaplmtr. Bunlardan en nemlisi Barr'n gelitirdii tokluk indeksi tanmlamasdr. Lifli betonun gerilme-birim boy deiimi erisinin ilk krlma ykne kadar olan ksmnn altnda kalan alann, eri altndaki toplam alana oran tokluk indeksi olarak tanmlanmtr (2). Barr ve Noor (1983), su/imento orann (0.46) sabit tutarak lif miktarnn (hacimce %0.03, 0.15, 0.3, 0.6, ve 0.9) elik lifli betonlarn tokluk indeksi (betonun enerji emme kapasitesi) zerindeki etkisini aratrmak amacyla yaptklar almada betonun yk deformasyon erisi altndaki alandan hesap edilen tokluun elik lifli betonlarn en nemli zelliklerinden birisi olduunu belirtmilerdir. Yaplan deneyler-de lif miktarnn artmasyla tokluun artt belirlenmitir. Nitekim lif miktarnn hacimce %0.03den %0.9a kmas tokluu (betonun enerji emme kapasitesini) %100 orannda artrd grlmtr (21).

- Yol Demelerinde Beton yol uygulamalarnda kaplama kalnlnn daha ince olmasnn istendii durumlarda elik lifli betonlar kullanlr (8). Gnmzde elik lifli betonlar yollarda, otobanlarda, kprlerde ve hava alanlarnda baaryla kullanlmaktadr (3, 10, 15). - Pskrtme Beton (Shotcrete) Uygulamalarnda Pskrtme beton karmlar genellikle yksek imento yzdesiyle hazrlanan karmlardr. Bu da ounlukla rtre atlaklarna neden olmaktadr. stelik pskrtme beton uygulamas yaplan eri yzeyler atlamaya ok byk eilim gsterirler ve bu tr yzeylerin kr edilmesi ok zor olmaktadr. te elik lifler hem slak hem de kuru pskrtme beton uygulamalarnda atlak kontrol iin ekonomik ve de pratik bir zm sunmaktadr. Bu nedenle elik lifli pskrtme beton uygulamas barajlarn tamirinde, tnellerde, su kemerlerinde, iskelelerde, kanallarda, dolu savaklarda ve bu tr yaplarda baaryla kullanlmaktadr (3). - ev Stabilitesinin Salanmasnda elik lifli beton ayrca karayollarn ve demiryollarn kesen, yer stndeki kaya veya topraktan oluan dik evlerin veya toprak setlerin stabilitesinin salanmasnda kullanlr (8). - nce Kabuk Yaplarda Lifli betonun stn nitelikleri kesit kalnlklarnn azaltlmasn mmkn hale getirdiinden, ince kabuk yaplarda, kubbelerde, katlanm plaklarda ve eitli mimari nedenlerle ince olmas gereken yap elemanlarnda kullanlmaktadr (2, 8). - Patlamaya Kar Dayankl Olmas Gereken Yaplarda Genellikle normal donat ubuklar ile birlikte kullanldnda, g santralleri ve askeri tesislerin yapmnda ok uygun bir kullanm arz etmektedir. zellikle ok nemli askeri tesislerin yapmnda bu zelliinden dolay kullanm tercih edilmektedir. Uzun yllardan beri Amerikan askeri tesis yapm artnamelerinde yer almakta ve yaygn bir ekilde kullanlmaktadr (2). - n Yapml Beton Elemanlarda n yapml beton reticileri atlak olumasn ve yaylmasn engellemek, betonun yk altnda daha elastik davranmasn salamak, betonun dalp ufalanmasn azaltmak, ve betonun

5. ELK LFL BETONUN TPK KULLANIM ALANLARI

Genellikle, yapsal uygulamalarda elik lifli beton sadece krlmay nlemek iin kullanlmaz, ayn zamanda betonun dinamik ykleme veya darbe mukavemetini arttrmak ve malzemenin dklme, paralanma ve dalmasn nlemek iin de betona elik lif ilave edilmektedir (6, 8, 10). Kirilerde, kolonlarda ve kat demelerinde olduu gibi dier yap elemanlarnda da eilme veya ekme kuvvetleri meydana gelir. Bu basn, eilme ve ekme kuvvetlerinin birlikte oluturduu gerilme-lerden dolay yap elemanlarnn donat ile birlikte elik lifler ile kuvvetlendirilmesi mukavemeti olduka nemli mertebede arttrlabilir (2). Aada elik lifli betonun kullanm alanlarndan baz rnekler verilmitir: - Endstri Yaplarnda elik lifli beton endstri yaplarnda darbe rijitliini salamak, ssal ve dinamik etkilere kar dayankll artrmak iin kullanlmaktadr (2). - Hidrolik Yaplarda Barajlar, kanallar, dinlendirme havuzlar ve dolu savaklarda anmalar engellemek amacyla, kaplama olarak kullanlr (8).

13

koroz-yona kar performansn artrmak iin elik lifli betonlar kullanrlar (3). - ok Yksek Mukavemetli Betonlarda Gnmzde yksek mukavemetli betonlara ihtiya giderek artmaktadr. Bu betonlarn normal mukavemetli olanlara gre olumsuz taraf gme srasnda bal olarak az enerji yutmalardr. Bylece gevrek davran gsteren yksek mukave-metli betonlarn yerini sneklii artrlm yksek performansa sahip ultra yksek mukavemetli betonlarn almas sz konusu olmaktadr. Ultra yksek mukavemetli imento esasl kompozitlerin retiminde ince agrega ve imentoya ilave olarak 0.15 mm apnda ve 5 10 mm boyunda ksa kesilmi elik tel, silis duman ve sper akkanlatrc katklar kullanlmaktadr. Bu kompozitleri retmekle betonda en zayf halka olarak bilinen agrega imento hamuru arasndaki boluklar ve hartaki kusurlar minimum yaplabilmekte ve gevrek davrana sahip bu ok yksek mukavemet-li betona ksa kesilmi ince elik tellerle snek davran zellii kazandrlmaktadr (22). - Depreme Dayankl Yaplarda elik lifli betonlarla ina edilen sneklilik dzeyi yksek betonarme yaplarn deprem kuvvetleri altndaki davran olumlu ynde deiecektir. lkemizin deprem kuanda olduu gz nne alndnda gevrek bir malzeme olduu bilinen betonun bu zayf ynn iyiletirmenin nemli olduu ak bir gerektir. Bu yaplarn dinamik etkilere kar enerji emme yetenei geleneksel yaplara gre daha yksek olduundan bu tr etkiler sonucu meydana gelebilecek yapsal hasarlar en alt dzeye indirilecektir. elik liflerin betonda kullanlmasnn nemi kar karya bulunduumuz depremin yaplarda meydana getirdii hasarlar incelendiinde daha iyi anlalacaktr (14).

etkisine kar dayankllnn liflerin ekli, geometrisi, lifin uzun veya ksa olmas ve lif grnm (uzunluk/ap) oran gibi parametrelere bal olduu belirlenmitir. Nitekim en dk darbe mukavemeti 25 mm uzunluunda ve grnm oran 60 olan kvrml liflerden retilmi numunelerden elde edilmi, en yksek darbe mukavemeti ise 50 mm uzunluunda ve grnm oran 70 100 olan engelli liflerden retilmi numunelerden elde edilmitir (23). Gopalaratnam ve Shah (1985), darbe etkisine maruz kalan elik lifli betonun zelliklerini incelemiler ve darbe yklerine maruz kalan betonun krlmaya kar direncini artran metotlardan birisinin de betona lif ilave etmek olduunu belirtmilerdir. almalarnda, rettikleri numunelerin dinamik davrann incelemek zere darbe deneyleri iin hazrlanm Charpy ad verilen dzenei kullanm-lardr. Yaplan deneyler sonunda lif hacminin %1.5 oranna kmas betonun basn mukavemetini yaklak %35 artrd belirlenmitir. Eilme mukavemeti deney-lerinde ise kontrol betonlarndaki deerlere gre %0.5 orannda lifli numunelerde %79, %1.5 orannda lifli numunelerde ise %111 deerlerinde art kaydedilmitir (9). Wafa ve Ashour (1992), yksek mukavemetli beton ierisine elik liflerin ilavesinin betonun mekanik zellikleri zerindeki etkisini aratrmlar ve yaptklar deneysel alma sonucunda elik liflerin hacimce %1.5 oranna kadar karma ilavesinin ilenebilirlii fazla etkilemediini, fakat daha fazla kartrma sresinin gerektiini belirlemilerdir. Ayrca yksek mukavemetli beton ok gevrek olmasna karlk bu betona elik liflerin ilavesinin betonun tokluunu (enerji emme kapasitesi) artrd belirlenmitir. Lif ilavesi ayrca atlak geniliini azaltm ve bylece betonun deformasyona kar direncini artrmtr. Betona %1.5 orannda lif katlmas basn mukavemetini %4.6 orannda, eilme mukavemetini %67 orannda, ve ekme mukavemetini de %159.8 orannda artrmtr (24). Balaguru ve Dipsia (1993), yaptklar almada elik liflerin 90 kg/m3 oranna kadar karma kolayca ilave edilebileceini, 0.35 orannda su / imento orannda ve imento arlnn %15i kadar silis duman ilavesiyle olduka ilenebilir elik lifli beton elde edilebileceini, liflerin ilavesinin basn mukavemetinde %20, ekme mukavemetin-de

6. ELK LFL BETONLAR LE LGL YAPILAN BAZI ALIMALAR

Swamy ve Jojagha (1982), uucu kl kkenli hafif agrega ve aplar 0.418 mm 0.76 mm arasnda, boylar da 25 50 mm arasnda deien farkl geometrilere sahip elik lifleri kullanarak rettikleri elik lifli tayc hafif betonlarn arlk drme deney dzenei kullanarak betonun darbe etkilerine kar dayanklln aratrm-lardr. Yaplan alma neticesinde numunelerin basn mukavemetleri arttka darbe etkisine kar dayanklln da artt grlmtr. almada betonlarn darbe

14

%160, elastisite modlnde %80, eilme mukavemetinde %90 ve kesme mukavemetinde %80 oranlarnda art saladn ve sonu olarak liflerin ilavesiyle yalnzca yksek basn mukavemetine deil, ayn zamanda yksek eilme, kesme mukavemetine, yksek elastisite modlne ve iyi bir dktiliteye sahip elik lifli yar hafif beton elde etmenin mmkn olaca sonucuna varmlardr (25). Torrenti ve Djebri (1995), elik lifli betonlarn iki eksenli basn ykleri altndaki davrann incelemilerdir. almada dzensiz en kesitli demir lif ve engelli elik lif olmak zere iki farkl tr lif kullanarak rettikleri numunelere iki eksenli basn yk uygulamlardr. Sonuta liflerin betondaki yerleim ynlerinin betonun mukavemetini etkilediini, lifli betonlarn kontrol betonlarna gre daha snek davrandn belirlemilerdir. elik lifli betonlarda krlma, ykleme ynyle 0 20 45 a yapan kesme atlaklar eklinde olumutur, Demir lifli betonlardaki krlma ise ykleme ynne paralel atlaklarn olumasyla meydana gelmitir (26). Chenkui ve Guofan (1995), yaptklar almada maksimum tane ap 20 ve 40 mm olan agrega, ve 25, 35, ve 45 mm uzunluunda elik lif kullanarak rettikleri betonlarn mekanik zelliklerini ve yorulma etkisi altndaki davrann incelemilerdir. Numunelerin basn mukavemetleri lif ilavesiyle en fazla %20 orannda artmtr. Maksimum tane apnn artmasnn basn mukavemetine etkisi ise dikkate aln-mayacak kadar az olduu belirlenmitir. Betonlarn ekme mukavemetleri ise kontrol betonlarna kyasla lif miktarna da bal olarak en fazla %58 orannda artmtr. Yorulma deneylerinde de lifli betonlar kontrol betonlarna kyasla olduka iyi bir performans gstermilerdir (15). Balaguru ve Foden (1996), su / imento orann (0.35) ve maksimum agrega boyutunu (19 mm) sabit tutarak rettikleri 1650 kg/m3 birim arlndaki hafif betonlar zerinde yaptklar almada elik liflerin karma 90 oranna kadar kolaylkla ilave kg/m3 edilebildiini belirlemilerdir. Ayrca bu elik liflerin hafif betonun birim arln 100 kg/m3 orannda artrmasna ve ilenebilirlii olumsuz ynde etkilemesine ramen basn mukavemetini yaklak %30 orannda, elastisite modln %30 ora-nnda, eilme ve ekme mukavemetlerinde ise %100den fazla art saladn, sonu olarak betona silis duman ve akkan-latrc katklar da ilave etmek

suretiyle elik lifli hafif betondan 42 MPa deerinde basn mukavemeti, ve 6.5 MPa deerinde eilme ve ekme mukavemeti elde edilme-sinin mmkn olabileceini belirtmilerdir (27). Boratav ve Yeinobal (1997), yaptklar almada hafif agrega kullanarak elde ettikleri 1900 kg/m3 birim arlndaki yksek mukavemetli hafif betona lif ilave ederek bu liflerin hafif beton zerindeki etkilerini aratrmlar ve hafif betonlarda grlen krlganln elik lif kullanlmasyla azaldn, Ayrca lifsiz numunelerin maksimum basn gerilmesine ulatnda patlarcasna krldn bunun yannda elik lif ieren numunelerde ise gerilme deformasyon erisinde maksimum geril-meden sonra alalan bir kuyruk ksm olutuundan krlmann daha uyarc bir sre 3 ierisinde olduunu ve 60 kg/m miktarnda elik lif kullanlmasyla ekme mukavemetinde %80, eilme mukaveme-tinde ise %15 oranlarnda art salandn belirtilmitir. almada ayrca elik lifli numunelerin s iletkenlik katsays 0.50 0.60 kcal/m.h.0C arasnda deiirken, lifsiz numunelerin s iletkenlik katsaysnn yaklak 1.3 kcal/m.h.0C olduu bildirilmitir (28). elik ve Eren (1997), yksek mukavemetli beton karmlar ierisine 60, 75 ve 83 grnm (uzunluk/ap) oranlarna sahip, hacimce % 0.5, % 1, % 2 oranlarnda elik lif ilave ederek bu elik liflerin yksek mukavemetli beton zerindeki etkilerini aratrmak amacyla yaptklar almada lif hacmi ve lif grnm oran arttka betonun ilenebilirliinin ve beton iindeki hava miktarnn azaldn belirlemilerdir. almada ayrca elik liflerin yksek mukavemetli betona ilavesiyle basn mukavemetinde %28lik, ekme mukavemetinde ise %129luk art saland bildirilmitir (29). Gao ve arkadalar (1997), yaptklar almada yksek mukavemetli hafif beton karmlarna elik lif ilave edilmesinin betonun mekanik zellikleri zerindeki etkisini aratrmlardr. Bu amala maksimum tane ap 15 mm olan hafif agrega (genletirilmi kil), dikdrtgen en kesitli ve 20, 25, 30 mm uzunluundaki elik lif, ve naftalin kkenli akkanlatrc katk kullanarak rettikleri betonlar zerinde yaplan deneyler sonunda betona elik lif ilave edilmesinin basn mukavemetini yaklak %20 orannda, ekme mukave-metini %80, ve eilme mukavemetini ise %90 orannda artrd tespit edilmitir (12).

15

Toutanji ve Bayasi (1998), yaptklar almada kr artlarnn ve karmdaki elik lif dalmnn betonun eilme ve basn mukavemetleri zerindeki etkilerini incelemilerdir. Bu amala maksimum tane ap 19 mm olan normal agrega, 0.8 mm apnda ve 51 mm uzunluunda elik lif, akkanlatrc katk kullanarak rettikleri betonlar farkl kr artna (normal su kr, buhar kr, ve hava kr) tabi tutmulardr. Yaplan deneyler neticesinde su krne kyasla buhar krnn numunelerin basn mukavemetini %22 orannda artrd, eilme mukavemetini deitirmedii, hava krnn ise basn mukavemetini %15, eilme mukavemetini de %70 orannda azaltt sonucuna varmlardr. almada ayrca eilme deneylerine tabi tutulan numunelerin kalba yerletirme ynne dik olarak yklen-mesiyle elde edilen sonularn, kalba yerletirme ynne paralel olarak yklenmesiyle elde edilen sonulardan yaklak %14 30 arasnda dk olduu grlmtr (16). Pigeon ve Cantin (1998), yaptklar almada elik lifli betonlarn 00Cden dk scaklklardaki mekanik davran-larn incelemilerdir. Bu nedenle elik lif, akkanlatrc katk, silis duman kulla-narak rettikleri betonlar 20, -10, ve -20 0Cde deneye tabi tutmulardr. Sonu olarak srekli 00Cden dk scaklklarda bulunan betonlarn boluklarndaki suyun donmas neticesinde boluk orannn azald ve bylece betonun mukavemetinin ve yk tama kapasitesinin artt tespit edilmitir (30). Sancak ve nal (1999), pomzann hafif agrega olarak kullanlmasyla elde edilen karmlara ilave edilen liflerin tipinin ve miktarnn betonun zelliklerine etkisini aratrmlardr. Bu amala 0.6 mm apnda, 40 mm uzunluunda ve 0.5 mm apnda, 30 mm uzunluunda iki farkl engelli elik lifi hacimce %0.5, 1, ve 1.5 oranlarnda betona ilave ederek rettikleri hafif betonlar zerinde yaptklar deneyler sonucunda lif miktarnn artmasnn karmn ilenebilirliini azalttn, karm-daki lif ve hafif agrega miktarnn retilen numunelerin su emme ve kompasitelerini olumsuz ynde etkilediini, karma ilave edilen liflerin basn mukavemetini en fazla %20 orannda artrdn ve uzun liflerin ksa liflere oranla ilenebilirlii daha fazla etkilemesi ve beton ierisinde fazla oranda boluk oluturmas nedeniyle basn muka-vemetini

ksa liflere kyasla daha az (yak-lak %8) etkilediini tespit etmilerdir (31). Nataraja ve arkadalar (1999), yaptklar almada betona 39, 58, ve 78 kg/m3 oranlarnda kvrml elik lif ilave edilmesinin betonun basn ykleri altndaki davran zerindeki etkilerini incelemilerdir. Sonuta betona lif ilave edilmesinin lifsiz numunelere kyasla basn mukavemetini yaklak %15 18 oranlarnda artrd, gerilme defor-masyon erisinde, yk maksimuma ula-tnda betonun yapt deformasyonu da %44 76 oranlarnda artrd belirlenmitir. almada ayrca gerilme deformasyon erisinin maksimum ykten sonraki ksmn eiminin betondaki lif miktarnn artmasyla azald bylelikle betonun tokluunun (enerji emme kapasitesi) artt belirtilmitir (10). Almansa ve Cnovas (1999), yaptklar almada normal ve elik lifli betonlarn darbe ykleri altndaki davrann incelemilerdir. Bu amala ap 0.5 mm ve uzunluu 50 mm olan engelli elik lif kullanarak rettikleri 60x60 cm boyut-larndaki beton levhalar (mermi frlatmak suretiyle) darbe yklerine maruz brakmlardr. almann sonucunda betonun darbe etkisiyle zarar grmemesi iin bir analitik model nerilmitir. Bu modele gre lifli betonlarn darbe yklerinden etkilenmemesi iin minimum beton kalnlnn > (1,2 . lif boyu) olmas gerekmektedir. Yaplan darbe deneylerinde normal betonlara frlatlan mermiler beton kalnlnn %45 50sine kadar saplanr-ken, lifli betonlarda %60lara varan bir iyileme grlmtr (32). Luo ve arkadalar (2000), elik lifli betonlarn darbe ykleri altndaki davrann incelemek amacyla yaptklar almada, rettikleri yksek mukavemetli donatl beton (donatlarn ap 6 mm) ve elik lifli beton (kullanlan liflerin uzunluk/ap oranlar 60 ve 35) numuneler zerinde yaptklar darbe deneyleri sonucunda donatl betonlarn darbe etkisiyle paralandklar buna karlk lifli betonlarn paralanmadan kaldklar belirtilmitir. Bunun nedeninin lifli betonlarn darbe etkisiyle betonda oluan atlaklarn ilerlemesini engellemesi ve betonu daha snek bir davrana zorlamas olabilecei bildirilmitir. almada ayrca uzunluk/ap oran 35 olan liflerin kullanld betonlarda oluan atlaklarn, uzunluk/ap oran 60 olan liflerin kullanld betonlarda oluan atlaklara kyasla daha geni olduu tespit edilmi ve bylelikle lifin geometrik eklinin de

16

betonun darbe mukavemeti zerinde etkili olduu sonucuna varlmtr (33). Ding ve Kusterle (2000), yaptklar almada erken yalardaki (9 81 saatlik) elik lifli betonlarn basn ykleri altndaki davranlarn incelemilerdir. Yaptklar deneysel alma sonunda betona lif ilave edilmesinin betona erken yalarda bile daha snek bir davran kazandrd belirtilmitir. almada ayrca betona elik lif ilavesinin normal betona kyasla basn mukavemetini 9. 81. saatler arasnda yaklak %2 34 oranlarnda artrd belirtilmitir. Sonu olarak betona lif ilave edilmesinin sadece uzun srelerde deil, ok ksa bir zamanda bile mukavemet zerinde olduka etkili olduu vurgu-lanmtr (11).

KAYNAKLAR
1. Ersoy, U., 1987, Betonarme, Temel lkeler ve Tama Gc Hesab. Evrim Yaynevi ve Ticaret Ltd. ti. yayn, stanbul, (nc bask), Cilt 1, s 1 61. 2. Aslan, A., ve Aydn, A. C., 1999, Lifli betonlarn genel zellikleri. Hazr Beton Dergisi, Yl 6, Say 36, s 67 75. 3. Vondran, G. L., 1992, Applications of steel fiber reinforced concrete. ACI Compilation 27, American Concrete Insttute, p 14 19. 4. Mobasher, B., 1999, Fiber reinforced cementitious composites. Center for Advanced Cement Based Materials, Northwestern University, p 83. 5. American Concrete Institute, 1982, State-of-the-Art Report on Fiber Reinforced Concrete. ACI Committee 544 1R, p 22. 6. American Concrete Institute, 1988, Design considerations for steel fiber reinforced concrete. ACI Committee 544 4R, ACI Structural Journal, p 18. 7. Morgan, D. R., 1992, Steel fiber reinforced shotcrete for support of underground openings in Canada. ACI Compilation 27, American Concrete Insttute, p 20 28. 8. American Concrete Institute, 1984, Guide for specifying, mixing, placing and finishing steel fiber reinforced concrete. ACI Committee 544 3R, ACI Structural Journal, p 9. 9. Gopalaratnam, V. S., and Shah, S. P., 1985, Properties of steel fiber reinforced concrete subjected to impact loading. ACI Journal, p 117 126. 10. Nataraja, M. C., Dhang, N., Gupta, A. P., 1999, Stress-strain curves for steel-fiber reinforced concrete under compression. Cement and Concrete Composites, 21, p 383 390. 11. Ding, Y., Kusterle, W., 2000, Compressive stress-strain relationship of steel fibrereinforced concrete at early age. Cement and Concrete Research, 30, p 1573 1579. 12. Gao, J., Sun, W., Morino, K., 1997, Mechanical properties of steel fiber-reinforced, high strenght, lightweight concrete. Cement and Concrete Composites, 19, p 307 313 13. Eren, ., and elik, T., 1997, Effect of silica fume and steel fibers on some properties of high-strenght concrete. Construction and Building Materials, v. 11, p 373 382. 14. Ylmaz, K., ve Cavga, ., 1999, Agrega granlometrisindeki deiimin elik tel takviyeli betonlarn performans zerine etkileri. elik Tel Donatl Betonlar Sempozyumu, stanbul. 15. Chenkui, H., and Guofan, Z., 1995, Properties of steel fibre reinforced concrete

7. SONULAR VE NERLER
elik lifli betonlar ile ilgili daha nceden yaplm baz almalardan ksaca aadaki sonular karlabilir: Betona elik lif ilave etmekle betonun basn mukavemetini, ekme mukavemetini, tokluunu, eilme mukavemetini, yorulma mukavemetini artrmak mmkndr. zellikle eilme ve ekme mukavemetinde nemli artlar meydana gelmektedir. Beton retiminde lif kullanlmas, betonun paralanma ve krlmaya kar dayanklln, darbe etkilerine kar dayanmn ve deformasyon yapabilme yetenei gibi teknik zelliklerini artrmaktadr. Beton ierisindeki lif miktar arttka taze betonun ilenebilirliini nemli lde azaltmaktadr. lenebilirlik kaybn nlemek iin akkanlatrc katklar kullanlmas nerilmektedir. Yaplan almalardan elde edilen sonular nda, lifli beton yapnn hangi ksmnda kullanlacaksa ona uygun kartrma ve yerletirme teknikleri uygulanarak, ayrca uygun lif geometrisi seilerek, ve ilenebilirlii fazla etkilemeyecek optimum lif miktar kullanlarak mekanik zellikleri normal betona gre daha iyi olan betonlarn retilmesinin mmkn olduu sylenebilir.

17