Bat Dncesinin Kavak Noktasnda Deleuze Enver Glen - Ayra Dergisi say 10 Olann arkasnda, rasyonel olarak kavranabilen

sabit ve deimeyen bir !"# arama ve b$ !"den %areketle "emin ka"andrlan sisteme rasyonel t$tarllk ka"andrma dn&esi, 'okrates(ten )iet"s&%e(ye kadar *at dn&esinin ana akmn ol$t$r$r+ *$ dn&enin doal son$&$ olarak ya,lanan d$aliteler ve dikatomiler, *at dn&esinin %iyerarik ya,sn ekillendirirler+ *eden-"i%in, ben-!teki, akl-d$yg$, s!"-ya" gibi %iyerariler, bir tara-tan birin&ilere ikin&iler "erinde basknlk !"ellii ka"andrrken, ikin&ileri birin&ilerden %areketle tanmlayan bir ya, ol$t$rmaktadrlar+ 'okrates d!neminden beri sregelen b$ logos-merke"li dn&eden doan rasyonel te", *at merke"li o$ dnya g!r ve algs iin bir tar" ve dayanak ol$t$rmaktadr+ *at -else-esinin meta-i"ik# diye adlandrd ve varl rasyonel y!ntemlerle kavramay amalayan b$ bilim#e ilk darbeyi .ant v$rd$ ve n$men/kendinde ey# olarak tanmlad eylerin kesin olarak bilinemeye&eini iddia etti+ *$ dn&e, bir tara-tan akln snrlarn belirlerken, !te tara-tan dnmenin# snrlarn akln snrlarna eken byk bir ykma davetiye kard+ 0ira .ant(n -else-esi dn&eyi# -else-enin dna sren bir ilev g!rd+ .ant, sa- akln eletirisiyle bir eliyle aldn, ,ratik akln kategorileri# ve a ,riori leri ile bir tr !dev a%lak k$rmak ve b$radan %areketle evrensel bir a%lak ol$t$rmak ama&yla geri verdi+ .ant -else-esi ykmaya alt meta-i"ik dn&enin b$ ekilde iinde kalmaya devam etti+ *$ meta-i"ik dn&e, .ant !n&esi ve sonrasndaki *at -else-esi iinde teki bir dn&e ve evrensel a%lak# ad altnda k!ks" bir totaliter ya, demekti ayn "amanda+ .ant(n kritiklerinde insann yetilerini bir araya getirme ve snrlarn belirleme abas, tam tersi bir ekilde b$ yetilerin keskin bir ekilde birbirlerinden ayrlmas son$&$n$ do$rd$+ 1mgelem ile akl arasnda, anlama ve d$y$m arasnda son$ gelme" kavgalara yol aan bir y!nelimdi .ant(n ya,t+

2asyonel e,istemolo3inin boy$nd$r$$ altna giren dn&e, bilgiyi ve on$n yor$m$n$ o$nl$k$ bir tekilie indirgemek4 bilginin ok y!nl ve katmanlln tek bir y!ne devirmek ve bilgiyi ,aralayarak %er ,araya %akikat ,ayesi at-etmek yol$yla bir ykma davetiye kard+ En !nemli sor$n, insan5 deneyimin, rasyonel olanla kavran, anlalabilmesi ama&yla idi edilmesi ve b$ yolla dn&enin -else-eden dar atlmasyd+ *at -else-esinin ve dn&esinin b$ byk kma"na, byk l ile ilk byk iareti )iet"s&%e verdi+ .endi deyimiyle, byk bir -rtnay !n&eden %aber verirken kendisi %elak olan ar kara bir damlayd o+ 6anr(nn !lmesi, ayn "amanda imdiye kadar en y&e deer olarak g!ren eyin deersi"lemesine yol amt+ )iet"s&%e, b$n$ ni%ili"min a-ann !nm"deki iki y"ylda Avr$,a(y esir ala&an s!yleyerek a& bir lkla d$y$r$r+ An&ak )iet"s&%e bir tasvir ya,ar, bir lk atar madem en y&e deerler deersi"leti, b$ ni%ili"mi ortaya karan artlarla y"lemek ve yeni deerler retmek gerekir# der+ Ona g!re b$ ni%ili"m %ayaletini ortaya karan *at(nn -else-esi, meta-i"ii ve dini olan 7ristiyanlktr+ Artk yeni deerler yaratarak b$ deerlerden

k$rt$lmann "amandr ve b$, st-insann deerlerinin !n&s old$$ bir yolla ola&aktr+ 8eni deerlerin yaratlmas, d$y$-st olandan %ayatn kendisine d!nmek ama&n gden irade# ara&lyla ola&aktr+

)iet"s&%e(nin ol$ ierisindeki -arkllklar ve "enginlii eitli kategorilere indirgeyen ve b$ indirgemeler ara&lyla belirli bir !"e %akikat ,ayesi veren *at meta-i"ik geleneine isyan, kendisinden sonra gelen birok dnr derinden etkiledi+ )iet"s&%e(ye g!re yaamn btnln te%dit eden, yaam g!rntlerin arkasna gi"lenmi bir varla# baml klan b$ gelenek ni%ili"min a-ana getirmiti insanl+

)iet"s&%e(nin ol$ kavram, mev&$diyet meta-i"ii olarak adlandrlabile&ek olan ve 9arl varolana indirgeyen gelenee ilk radikal te,ki olarak !nem ka"anr+ Ona g!re %ibir biimde nedensel balantlarla ilikilendirilemeye&ek olan ve srekli bir deiime g!nderme ya,an ol$#, ya,ma ile ykmay, olma ile yok olmay, %er%angi bir a%lak5 sor$ml$l$k ve s$ kavramna baml klmad iin bir o&$$n oy$n$ gibi mas$md$r+ )iet"s&%e, b$ y"den kendisinden sonra gelen birok dnrn, kendisiyle tartmaya girerek -ikirlerini ortaya koyd$klar bir nirengi noktasdr *at dn&e tari%inde+

7eidegger, )iet"s&%e(yi deer# ve "emin# $ns$rlarn yan yana getirmesi dolaysyla son byk meta-i"iki olarak *at meta-i"ii iine d:%il eder+ 0ira )iet"s&%e de, *at meta-i"iinin ana akmnda old$$ gibi, deerlerin otoriter g&ne ve %iyerarilerine boy$n eerek eletirdii meta-i"ik gelenein iinden kamamtr+ 7eidegger(in eletirilerinin )iet"s&%e(yi ne kadar temsil edebildii bir yana, o eletirilerin *at dn&esinde bambaka bir d"leme "emin %a"rladn s!ylemeliyi"+ 7eidegger(e g!re artk *at -else-esi logos merke"lilikten k$rt$lmak ve varlk meselesine y!nelmek "or$ndadr+ *$ anlamda o "amana kadar varlk# varolan#a indirgeyen *at dn&esi iinde bir devrim ya,tn iddia eder 7eidegger+ 1te b$ noktada -else-enin son$n$ ilan eder ve dn&enin g!revini beyan eder+ Din -else-e&isi ;o%n <ea&o&ke(nin 7eidegger ve Onto-6eolo3i 'or$n$# balkl makalesinde belirttii gibi artk dnme logos merke"li olmamaldr+ 0ira 7eidegger logos-merke"li dn&eyi %esa,# olmakla s$lar+ G ta%akkmndeki %esa, dn&enin tersine te-ekkre dayal# bir dn&eyi !nerir+ *$ dn&e, *at dn&esinde yeni ama aslnda ok eski bir dn&edir+ 7eidegger(in belirttii gibi te-ekkre dayal dnme %er eyden !n&e eyleri kendilerinde old$klar %alleriyle kab$llenme ve onlara b$ ekilde sayg g!sterme# olarak anlalabile&ek bir sk=net %aline de g!nderme ya,ar+ 7esa, dnme kar&, ta%akkm& iken, te-ekkre dayal dn&e %esa,s"dr+ 7eidegger, b$ dn&esini dnmenin takvas# anlamna gele&ek bir ekilde yor$mlar+

Gilles D+ >.avak )oktasnda Dele$"e

)iet"s&%e(nin *at dn&e geleneinde ya,tn anlayabilmek iin on$n nasl keskin bir krlma yarattn kavramak gerekiyor+ )iet"s&%e, 1kbal(in ok !nemli tes,itlerinde !nm"e serdii gibi, s$y$ yatana d!ndrmek iin ilk esasl kar k ortaya koyand+ 6anr !ld# tes,iti, -else-enin ve kilisenin tanrsnn !ldnn bir %aberi olarak ko&aman bir %aykrla ?:# demekti aslnda+ *$ kar kn byklnn altnda bir gelenek ve esasl bir t$t$na&ak dal b$lamayan )iet"s&%e ?:#nn arkasn getiremedi maalese-4 an&ak kendisinden sonraki *atl dnrlere s$y$n akmas gereken me&ray g!stermi old$ en a"ndan@

*$ %aykrn gerisi gele&ekti elbette+ Edm$nd 7$sserl geldi ve -enomenolo3inin ya, talarn ol$t$rd$+ ?:# bir kesi, bir yok edi demekti4 asl olana yol amak iin %ayati !nem tayan bir yok edi@ 7$sserl, *at dn&esi iinde ?:#dan sonrasn anlayabilmek yol$nda byk aba g!sterdi+ 7$sserl(in e,o&%e# kavram, ?:#nn sonrasn getirme abasndan baka bir ey deildi belki de@ D$yg$larm"la algladm" nesnelerin !tesine b$l$nana $lamak abas olarak e,o&%e#, olg$lar dnyasn ,arante"e almak demekti aslnda+ Elbette b$ olg$lar dnyasn yok saymak demek deildi+ 7$sserl(in ama& ,arante" dnda kalan bir varlk alanna $lamakt+ .endi deyimiyle ,siik ben# den temelde ayr olan absol$t ben#e $lamakt ama&+ 8ani bi" kendisini bilelim bilmeyelim, kendisi olmadan %ibir eyin olamaya&a sarslma", va"geilme" kendinde varlk# artk -else-enin ana ama& olmalyd+ *ir y!ntem olarak e,o&%e ve red$&tion# s$y$ yatana geri d!ndrmek isteyen bir -ilo"o-$n abalar olmann ok !tesinde bir iaretin de g!rnr %ale gelmesidirA '$y$ yatanda t$tmay be&ermi bir %ikmet ve te-ekkrn@ 7eidegger, *at dn&esinin yaad b$ radikal deiiklikte, 7$sserl(in arayn, varol$# d"lemine ot$rtt$+ O varol$ "erine dnmek, !"l dnmek# demekti+

7$sserl ve 7eidegger(in -enomenolo3isi, bilginin merke"ine insan yerletiren %manist *at meta-i"iinin reddediliinin bir aamasn ol$t$r$yord$+ *ir baka reddedi de ya,sal&lar tara-ndan ortaya kon$ld$+ *ilginin deneyime dayandrlmas gerektiini s!yleyen -enomenolo3iye kart olarak, ya,sal&lk bilginin, o deneyimleri mmkn klan ya,lara dayandrlmas gerektiini iddia etti+ .avram ya,lar, g!stergeler ve genel olarak dil, ya,lar olarak bilgiyi ol$t$ran $ns$rlard+ 8a,sal&lara g!re anlam, bir sistemin dier bileenleriyle balantl olarak belirlenebilirdi an&ak+ Brnein bir s!"&k an&ak ait old$$ dil ierisinde bir anlam ka"anabilir+

Genelde *at dn&e geleneinden, !"elde de Aydnlanma geleneinin bilgiye ve %akikate y!nelik karmlarndan byk kalarn yaand b$ tartmalarn tam ortasnda, kendi dn&elerini byk oranda )iet"s&%e(nin eserleriyle diyalogCatma

"erine k$ran bir baka dn&e akm ortaya kt+ <ost-ya,sal&lk iinde kon$mlandrlan ;a&D$es Derrida, Ei&%el Fo$&a$lt ve Gilles Dele$"e, bir baka kar koy$ olarak %em -enomenolo3iyle, %em de ya,sal&lkla tartmaya girdiler+ <ostya,sal&la g!re bilgi, ne sa- deneyim temelinde, ne de sistematik ya,lar temelinde ina edilebilirdi+ 7ayat, ya,sal&larn iddia ettiinin tersine, ka,al ya,lar iinde !rgtlenen ve yaanan bir ey deil, b$n$n ok dnda bir ol$ ve !"grlk alandr onlara g!re+

6am b$rada ,ost-ya,sal&ln !"ellikle ,ost-modern dn&e iinde kon$mlanmalarn salayan en !nemli karmlarn %atrlatmak gerekiyorA *ilgi iin bir temel b$lamay"+ *$ y"den bilgi bi"im i&at ede&eimi", yarata&am" ve deneye&eimi" bir eydir+ Dele$"e(e g!re b$ anlay, %ayat d!ntrme -rsatnn yakalanmas demektir+ *at dn&esi tari%i, varlk ve kimlik "erine kon$mlanmtr+ 8a,sal&lk ve -enomenolo3i, ol$$ bir temel iine yerletirmesi asndan %ataldr+ Ol$, dil veya deneyimin iine gi"lenmi old$$ iin %er iki dn&e de dnyay bilme asndan bir temel ima ederler+ Dele$"e gibi ,ost-ya,sal&lar 7eidegger(in temellendirmeye alt varol$tan -arkl bir ol$# anlay ortaya koyarlar+ Farkllk ve ol$ bir varln ol$$ olama"+ 7atta b$ ol$$n temellendirile&ei bir k!kenin olmas da mmkn deildir+

Dele$"e(, !"ellikle ,ost-ya,sal& anaristlerin ve bilgiye b$ minvalden bakanlarn !nemsemesi, on$n, ya,sal&larn ka,al sistemlerine kar alan, devaml deien ve d!nen bir ol$ -ikrini !ne srmesi dolaysyladr+ Dele$"e(n btn -else-esini biimlendiren bir kavram olmas asndan ol$# kavram !"ellikle !nemlidir+ Glaire Golebrook, Dele$"e "erine ya"d kita,ta, Dele$"e(n ya"dklarnn "orl$$n$, on$n, ol$ -ikrine ve -arkll bastrabile&ek %ibir $ns$ra H akl, sad$y$, varlk dayanmadan dnebili, dnemeye&eimi" sor$s$na olan t$tk$s$na balar+

Ol$, %ayatn, tm y!nleri ile srekli deiim ve d!nm iinde olmas demektir+ Dele$"e -else-esi !n&elikle btn dier dnme ve -else-e ya,ma biimlerine neden b!yle dnmemi", neden b$nlar kab$l etmemi" gerekiyorI# sor$s$n$ sorarak balar+ 7ayatn %er alannda, devaml deien ve yenilenen sor$n ve sor$lara &eva, verme ve yeni sor$lar ortaya koyma abas olarak dnme, Dele$"e(de ol$a# dalmak demektir+

J Ana Dnme 6ar"

Dele$"e bal&a ana dnme tar" old$$ndan ba%seder+ Felse-e, bilim ve sanatK *$ ana dnme biimi, %ayatn, srekli ol$ iinde ortaya kard etkilerdir+ 7ayatn kimi etkilerini anlama biimi deil, %ayatn ol$ iindeki etkilerinin bi"ati%i kendileri

olarak dnme@ *$ ana dnme tar" yans"# ve kesin# bilginin ,einde olan dnme tar"lar deildir Dele$"e(e g!re+

*$ noktada !"ellikle na"ari tasavv$-taki te&elli# kavram ile bilim, sanat ve -else-enin, %ayatn srekli g!rnm deitirerek te&ellisi olarak tanmlanmalar arasndaki ben"erlik dikkat eki&idir+ 1bn Arab5(den Eolla 'adra(ya, .onev5(ye kadar !nemli m$tasavv-lar, varlk dn&esini 7akk(n te&ellilerinin %iyerarik ol$$m$ Lol$$M olarak aklamlardr+ 7ayat srekli bir ol$ iindedir ve b$, %ayatn ve tm varolanlarn ontolo3ik yerini tayin eder+ Dele$"e, !"ellikle 7eidegger(in varol$#$ndan veya 1bn Arab5(nin ve taki,ilerinin !ne srd varol$#tan -arkl olarak b$ varol$$n ardnda ontolo3ik olarak temelde kon$mlanan bir 9arlk# old$$n$ reddeder+

Dele$"e, dn&esini ekillendirirken .ant, 7$me, ',ino"a ve !"ellikle )iet"s&%e(nin dn&e tari%ine katklar "erine d$r$r+ )iet"s&%e(yi ele alrken, on$n, dnmeyi dnyann temsil ve tasvirine indirgeyen g!rlere esasl kar klar old$$ndan ba%seder+ )iet"s&%e(ye g!re dnme btnyle meta-ord$r+ Ol$ iinde, akkan bir gerekliin yerine deime" bir imgenin kon$lmasK Dele$"e(nin )iet"s&%e ok$y$$nda, on$n dil "erine dnmesi !nem ka"anr+ )iet"s&%e(ye g!re dil kavramlar yaratr ve sade&e edebi diller deil tm diller meta-oriktir+ 8ani diller yarat&drlar+ *i"ler, bi"i meta-ordan k$rtar, gerek %ayatla, %akikatle y" y"e braka&ak aralar arar"+ Byle eylerin old$$ "annna ka,lr"+ Ama g!rnlerin, ya da meta-orlarn arkasnda %ibir gerek dnya, %ibir %akikat yokt$r, yaln"&a baka g!rnler vardr@ )iet"s&%e(nin Dele$"e&i bir ok$n$$na g!re %ayatn d$y$sal aknn ardnda, arkasnda, !tesinde, "erinde %ibir %akikat# yokt$r+ *i", dnyay kendi algladm" ekilde deil, d"enlediimi" ekilde g!rdm" iin, %er an %ayata kar yarat&# bir tavr alyor$" demektir+ Da%a yksek bir %akikat barndrmayan g!rnler to,lamdr dnya@ Dele$"e b$rada kendi dn&esini temellendire&ei ok !nemli bir tes,itte b$l$n$r+ )i%ili"m, insann, dilin ve g!rntlerin ardnda bir %akikat aray, ona $laamamas son$&$ gelitirdii $m$ts$"l$k %alidir+ *$ndan k$rt$l$$n yol$, dnyay neyse o ekilde, ol$ iinde ve -arkllklar ile aynen kab$l etmektir+

*ana g!re byk bir 1" 'r&# olan )iet"s&%e(nin, ,einde old$$ eyin i"ini kaybettii yer tam da b$rasdr+ Dekadans olarak tanmlad b$ d$r$mdan k$rt$lmann yol$n$n baka ve 7akik5# olan bir %akikat temeli aramak yerine, %akikate olan bamllm" terk etmek old$$n$ s!ylemesi, belki de kendi ldrnn ilk to%$mlarn atmtr+ Dele$"e(n de 'okrates(den b$ yana ana akm *at dn&esinin ol$t$rd$$ b$ i-rat %alini reddederek, ama on$n stesinden gelemeyerek te-rite vardn dnebiliri"+ Ama nasl ve nedenI *$ sor$n$n &evabn vermek iin, !n&e Dele$"e(n, dn&esini ol$t$r$rken kalk "emini olarak k$lland bir kavramdan4 kaos# kavramndan s!" etmeliyi"+

.aos ve 7ayat

Dele$"e, belki de tm -else-i dn&esinin olg$nl$$n$ temsil eden, FeliN G$attari ile birlikte ya"d !nemli eseri Felse-e )edirI# kitabnda 6ek istediimi", kendimi"i kaostan k$rtarmak iin bira"&k d"en@# der+ Ama eer eylerde ve eylerin d$r$m$nda bir ,ara&k d"en yoksa, t,k nesnel bir anti-kaos gibi -ikirlerde de bir ,ara d"en olmaya&aktr@#

Dele$"e, g!r sa%ibi olmak# diye tanmlad b$ bir ,ara&k d"en# isteini, kaosa kar, insann, %ayatnn stne k$rd$$ bir emsiye olarak g!rr+ 'anat, bilim ve -else-enin ya,t kaosla ba etmektir Dele$"e(e g!re+ Ama naslI

'anat, bilim ve -else-e kaos$n "erine kendi ikinlik d"lemlerini i"erler+ *$ disi,lin, bir g!kk$bbe resmetmek "ere tek bir tanrnn belirivermesi deildir+ Felse-e, sanat ve bilim b$ g!kk$bbeyi yrtmam" ve kaos$n ierisine dalmam" isterler+ Dele$"e(e g!re kaos$ yenmenin# bedeli an&ak b$ ekilde !denebilir+ Filo"o-, bilgin ve sanat Dele$"e(n ben"etmesine g!re Ak%eron Orma(nn geen ve !ller rmandan geri d!nenler gibidirler+

Filo"o- deiim#ler getirir oradan+ 'ons$" olarak kalan, ama kesitsel bir ikinlik d"lemi i"en y"eylerin "erinde ya da m$tlak oyl$mlarn ierisinde birbirinden ayrlma" %aline gelmi deiimlerK *$ deiimler, artk ayrk, bams" armlar deil, ama kavram iinde ayrtrlama"lk b!lgelerine dalm yeniden-"in&irlemelerdir+ *ilgin, kaostan, yavalamalarla, yani %angisi ol$rsa ols$n i ie gemeye elverili baka deikenlerin elenmesi yol$yla bams" %ale gelmi deikenler# getirir+ *$nlar artk eylerin !"ellik balar deil, ama yerel olaslklardan kalk, btnlkl bir ko"molo3iye giden kesitsel bir g!nderim d"lemi "erindeki sonl$ koordinatlardr+ 'anat da bilgin gibi kaosa dal, knda bir eyler getirir beraberinde+ *$nlar, d$y$ organlar "erinden d$y$l$r$n yeniden temsili deil, ama sons$"$ yeniden vermeye m$ktedir olan, organik olmayan bir kom,o"isyon d"lemi# "erinde bir d$y$l$r varlk, bir d$y$m varl ol$t$ran deiiklikler#dir+ LFelse-e )edirIM

1nsanlar ara vermeksi"in onlar kor$ya&ak bir emsiye ilan ederler+ *$n$n alt y"ne bir g!kk$bbe i"er ve $"lamlarn, g!rlerini ya"arlar b$raya4 ama air, sanat emsiyede bir gedik ,eyda%lar, %atta !"gr ve esintili bir ,ara&k kaos$ ieri alabilmek,

ani bir k iinde gedikten beliriveren bir g!ry erevelemek $r$na g!kk$bbeyi bile yrtar+ O "aman, g!rye !yle b!yle ben"eyen bir ,arayla emsiyeyi yamayan taklitilerin ve gedii g!rlerle dold$ran te-sir&ilerin kalabal on$ i"ler+ 1letiimdir b$@ *$ demektir ki sanat, belli bir biimde g!nlden ard kaosa kar d!vmekten ok, g!rn Pklielerine( kar d!vrK .aostan km ve bi"e g!ry $latran bir akmn gemesini salamak iin !n&e silmek, ykamak, in&eltmek, %atta ,ara ,ara etmek gerekirK 'anat, sa%iden de kaosla kavga eder4 ama oradan anlk bir sreyi klandran bir g!ry, bir D$y$m$ -krtmak iinK#LFelse-e )edirIM

8$karda alntladm" ,asa3da Dele$"e, sade&e sanatn deil, ana dn&e tavrlarnn eksenini i"er+ 'anat, -else-e ve bilim kaosla kavga eder4 ama b$ kavga, kavga ettii eye baml bir kavgadr+ Ol$, kendisiyle arasna trl emsiyeler i&at ederek d$rd$rmaya, sabitlemeye altm" kaost$r+ Dn&enin retkenlii an&ak bilim, -else-e ve sanat yaratabilmekle#4 yani kaos$n iinden %akkm" almakla salanabilir+ *ilim g!"lemlediimi" ve iinde bir eyler baardm" dnyaya ait t$tarl tanmlar gelitirmek iin $rar+ An&ak b$n$ ba" deikenlerden va"geerek# ya,ar+ Felse-e bir sor$n$n anlalma biimiyle ilgili kavramlar yaratr+ 7ayatn olanakll "erine dnr -ilo"o-+ Dele$"e %ayat btnl iinde dnebilmenin g&ne karlk gelen kavram tam da b$ btnl g!rnrde# bo"a&ak olandan seerA FarkllkK 7ayat -arkllktr ve -arkllklar yaratma g&nn bi"ati%i kendisi %ayattr+

Felse-e )edirI(de Dele$"e tmel bir -else-e ya,ma g&nden ba%seder+ *$ tmellik algladm" tm varlklarn LvarolanlarnM !tesine gei, %er%angi bir varln LvarolannM nasl olas olabildiini tartmak anlamnda k$llanlr+ *$ eserinde Dele$"e, -else-eyi kavramlar yaratma g& olarak tanmlar+ Alg, alglanm, d$yg$, d$yg$lanm yaratm olarak sanat ve ilevlerin yaratm olarak bilim, kaos$n iinde kaosa kar kendi ikinlik d"lemlerinde yaratmda b$l$n$rlar+ An&ak, b$ dnme biimlerinin d"lemleri, birbirleriyle eitli ilikiler k$rsalar da aslnda birbirlerinden tamamen -arkldrlar+ 7er birisi %ayatn ol$ iindeki bir baka sor$s$na karlk gelir+ 'anat bir kaos ,arasn, d$y$l$r %ale gelen bileik bir kaos ol$t$rmak, ya da deiiklik olarak ondan kaoid bir d$y$m karmak "ere erevenin iine alr+ *ilim, kaos ,arasn koordinatlar sistem ierisine arr ve orada anlamlandrmaya $rar+ *!yle&e doa %aline gelmi bir baka kaos ol$t$r$r+ Aratrabile&ei bir kk kaos ,aras iin, !"lemini ektii btn o rasyonel birletirmeyi -eda etmek "or$nda kalr bilim+

.avram 8aratma G& Olarak Felse-e

Dele$"e(e g!re -else-enin biri&ik ama& kavramlar yaratmaktr+ <eki, nedir kavramI )esneleri etiketlemek iin k$llandm" $"lamlar mI 7ayat anlalr klmak iin

yarattm" yanlsamalar mI .avramlar bir dn&e y!n belirlerler+ Ama dnyann dor$# ve tam# resimleri, tasvir ya temsilleri deillerdir+ O y"den dnyaya yakn olmak ya da $"ak olmak kavramlar asndan anlams" sor$lardr+ 0ira kavramlar, bilinenin, varsaylann, $"lalm olann stne tatklar, !tesini dnme imk:n verdikleri iin -else-enin ama&drlar+

Dele$"e kavramlarla ilgili dn&esini gelitirirken kan-doNa# "erinde d$r$r+ .anlar Dele$"e(e g!re dnmenin baars" olmas demektir+ *ir kavram, kan ya da g!r#te old$$ gibi arlm# bir -ikirler btn deildir+ Akl&latrlm bir akllar d"eni, d"enlenmi bir akllar di"isi de deildir kavram+ Fikirler an&ak imgeler olarak birleebilir ve an&ak soy$tlamalar olarak d"enlenebilirler4 kavrama erimek iin %er birini ayr ayr amam" ve de gerek varlklar olarak belirlenebilen "i%insel nesnelere# olabildiinde ab$k $lamam" gerekir+ *ir kavram bir ikinlik d"lemi "erinde, b$ d"lem kaotik deikenlii kesi, ona t$tarllk verdii !lde reyen ya da k$r$lan ayrlma" bir deiimler btndr+ .avram, t$tarl %ale gelmi, Dn&e %aline gelmi bir ko"mosa, "i%insel bir ko"mosa g!nderir+ LFelse-e )edirIM

Da%a !n&eki b!lmlerde Dele$"e(n, %ayat bir ol$ biiminde dndn s!ylemitik+ *$ ol$$n, %er%angi bir k!ken ya da aknlk ilkesine ballnn reddedildiini ilave etmitik+ Dele$"e, kendi -else-esini birok de-alar akn am,iri"m# olarak tanmlamtr+ Akn am,iri"m, deneyimi ba" alr4 an&ak b$ deneyimin, -enomenolo3inin !ng!rdnn tersine, kendisi dnda %ibir temeli yokt$r+ Felse-e ve sanat, Dele$"e(n akn am,iri"minde kan#nn yklmasna %i"met ederler+ .annn yklmas deneyimin $y$m$n$n ve btnlnn yklmas demektir+ Dele$"e(n -else-esi ni%a5 bir %akikate erimeye alan -else-elerin tersine bir amor -ati# etii olarak tanmlanr+ LGolebrookM Olana sevgi# olann !tesinde bir %akikat aray deil, olann kendisini kab$l etmek anlamnda Dele$"e -else-esinin en !nemli k$r$l$larndan birisidir+ Geleneksel anlamyla aknlk, yor$mlamay bekleyen bir %akikat H tanr, !"ne ta%ayyl eder+ )iet"s&%e(de old$$ gibi, Dele$"e(n anlayn&a da b$ aray, son$&$ baars"lk old$$nda kendisini ni%ili"mde b$l$r+ Qaresi"lik, mitsi"lik olarak ni%ili"m Dele$"e(de de ba edilmesi gereken bir d$r$md$r+ O(na g!re tm -else-e tari%i aknlk d"lemleri# ina etmekle $ram ve tanr, doa, kltr, insan, !"ne gibi aknlk d"lemleri ol$m$t$r+ 6anrnn !lm son$&$ ortaya kan !"ne# kavramna da kar kar Dele$"e+ On$n da bir baka aknlk d"lemi ol$t$rd$$n$ ve deneyimi !"neye baml kldn iddia etmitir+ Des&artes(in &ogito#s$ %er eyden k$k$ d$yan ama kendi !"neliinden k$k$ d$ymayan# bir -else-enin kavramlarndan birisi olarak, Dele$"e(n eletirel bir t$t$m g!sterdii bir kavramdr+ B"ne, dn&e imgesinin ni%ai k$r$l$$n$, temelini ol$t$rd$$ iin dier aknlk biimlerinden -arkl deildir+

Dele$"e aknlk d"lemine ikinlik d"lemi# ile karlk verir+ Golebrook($n Dele$"e

yor$mlarnda g"el&e !"etledii gibi, ikinlik d"leminin dnlmesi d"ey veya d"lemli bir ayrm gerektirir+ Ama %er d"lem bir dierini ierir ve ona alr+ Bn&elikle -arkllk aklar vardr, b$nlar d"enlenmi ilikiler sisteminden !n&e gelen kaos veya %ayatn kendisidir+ Dele$"e b$n$ kaosmo"# olarak adlandrr+ Felse-e kaosa t$tarllk ka"andrr ve aknl reten ikin -arkll dnmemi"e imk:n verir+ 1kinlik d"lemi %er trl temeli reten eyin dn&esidir+

Dele$"e(n akn am,iri"mi Ldeney&ilikM ikinlie bir balanm olarak, 7$me(nin am,iri"minden ayrlr+ Deneyimi aklamak iin ortaya konan %er -ikir yine deneyime ikindir Dele$"e(e g!re+ Deneyimin iinde gerekleen bir olaydr+ Akn am,iri"m deneyimleyen bir !"ne olmadn, ama sade&e deneyimin old$$n$ iddia eder+

<eki, Dele$"e, deneyimleyen %er%angi bir !"ne# olmadnda ya da deneyimin ardnda yor$mlamam", b$lmam" gereken bir %akikat olmadnda srar ederken, bi"ati%i bir baka %akikati ortaya koy$yor deil midirI 7akikat diye bir ey olmadn ve sade&e ol$ iinde gerekleen deneyimler old$$n$ s!ylemek, bir baka %akikatin dayatlmas demek deil midirI *en&e, !"ellikle ,ost-ya,sal& -else-elerin ve !"elde de Dele$"e -else-esinin en !nemli ,roblemi ,ost-modern %er ey gider&ilie# atklar ka,dr+ Ar"$y$, iti&i g olarak tm deneyimin merke"ine yerletirdiimi"de4 iktidar, ol$mlay& bir ol$ mekani"mas olarak tanmladm"da, %akikatleri kendilerinden menk$l bir kaos$, %akikat d"lemine ekiyor deil miyi"dirI Geri Dele$"e %er trl k!ken arayn reddeder4 an&ak k!kensi"lik iddias da bir baka k!ken ina etmek demektir+ Olan ol$mlamak, siyasi olarak tm ideolo3ilerin reddi ve yeni bir demokrasi -ikri ina etme imkanna yol asa da, b$ tr bir kaos ol$mlamasnn, varl reddeden bir -else-enin kendi varln ina etmesi# demek old$$ ok aktr+ Dele$"e(n ina etmeye alt -else-i ikinlik d"lemi, *at -else-esi iinden itira" ettii btn $ns$rlar iinde yeerten bir d"lem olabilir miI Dnmenin biimlerini bilim, sanat ve -else-e olarak snrlamak, b$nlarn ima ettiinin !tesinde b$l$nabile&ek olan bir baka dnme biimini reddetmek midirI Dele$"e, deneyimi g!rnnCkaos$n ardnda %ibir eyin olmad bilgisi "erine k$r$n&a, baka tr deneyimlerin varolabile&eini ,einen reddediyor deil midirI *$ da baka tr bilgi ve dnme biimlerinin H entelektel se"gi#, mistik aknlk deneyimlerini# vs+ H reddedilmesi anlamna gelme" miI 9e b$ anlay, btn -irar abasna ramen Dele$"e( *at -else-e gelenei iinde t$tmaya devam etme" miI

1bn Arab5 ve taki,ileri ile, na"ari tasavv$- ve belki de btn %ak dinlerin %ikmet gelenekleri ol$#$ bir 7akikatin te&ellileri, te"a%rleri olarak g!rrler+ 9arol$#, b$ te&ellilerin bir an dieriyle ayn olmayan sons$" d!nmleri demektir b$ g!rlere g!re+ Ama b$ ol$ e"eli deildir, ebedi de olmaya&aktr+ Dele$"e(n g!r e"eli ve ebedi bir evren tasavv$r eder+ 7ikmet geleneklerinde ve tasavv$-ta, b$ sons$" ol$ d"lemi, bir sk=net d"lemini, bir *irlik# d"lemini gi"leyen ,erdelerdir+ Qokl$k ve varol$, b$

*irlik "erine dnmenin aralardr+ O y"den dnmenin ama&, ol$$n iinde bo$lmak deil, b$ ol$$n Lya da Dele$"e kavramyla kaos$nM neyin te&ellisi old$$ "erine te-ekkr etmektir+ *o$lmak ve bo$lmaktan "evk almak deil4 bo$lmann !tesine ve gerek dinginlie nasl $lalabile&ei "erine te-ekkr etmektir+

Dele$"e, ni%ili"mi bana kalrsa tam da ters ekilde tanmlam g!rnyor+ *ir %akikat# old$$ dn&esine sa%i, olmak ve on$ b$lamayn&a dlen $m$ts$"l$k deildir ni%ili"m+ *ir %akikat olmadna iman etmek# ve ol$$n iinde bo$lmaktr+ Jstelik %akikat olmadna olan b$ gven, Dele$"e(n tm -else-esiyle elien bir d$r$m ar" eder+ Dele$"e, -else-enin, sanatn, bilimin verili sabitler b$lmak olmadn# iddia ederken baka bir sabit olarak verilen %akikat yokl$$na# inanmam" tale, eder+

Dele$"e(n ol$ ve varlk "erine g!rlerine eletirel bir biimde ksa&a deindikten sonra, on$n !"ellikle sinema ve sanat asndan ok !nemli b$ld$$m k$ramna ksa&a g!" atmam" gerekiyor+

'anat, 'inema ve Dele$"e

Dele$"e(n sinema anlaynda !nemli yer t$tan %areket-imge ve "aman-imge kavramlarna gemeden !n&e imgenin Dele$"e tara-ndan nasl anlaldna bir g!" atalm+ 1mge, geleneksel anlaylarda, akn bir gereklii ima eder+ An&ak b$rada imgeyi gerekliin ko,yas# olarak g!ren anlayla, imgenin, g!rnr gerekliin dnda bir %akikate y!neldiini dnen anlay arasnda Dele$"e(n bir r,da ksaltamaya&a byk mesa-eler old$$n$ s!ylememi" gerekiyor+ Dele$"e, imge kavramn, geleneksel tanmdan -arkl olarak kendi -else-i g!rn bina ettii ikinlik "erine tanmlar+ Deneyimlerimi"in, %areketlerimi"in ve imgelerimi"in akndan d"enleyi&i bir merke" ve g!rdm" imgelerin arkasnda old$$ varsaylan gerek bir dnya koy$tlar" diyor Dele$"e+ 9e alglayan g!"lem&iler&e retilen bir ko,ya-dnya olarak bir imge kavram yerine, imgeler yaratma ve simlasyon$n ikin %ayat olarak imgeyi !ne srer+

'inema b$rada !nem ka"anr+ Felse-enin %ayata almasna imk:n vermesi asndan sinema@ 'inema deiik bir g!rme tar" yaratmasyla H insan g!"yle snrl olmayan bir g!rme tar" b$ Hyeni bir -else-e imk:n demektir Dele$"e(e g!re+ Dele$"e, sinemayla ilgili ya"d iki &iltlik kitabnda, sanatn da bir dn&e dile getirdiini, ama b$n$n -else-enin dn&e yaratma biimiyle ayn ekilde olmadn4 yani, sanatn rasyonel olarak anlalmamas gerektiini s!yler+ Qnk dn&enin bir de irrasyonel# yan vardr+ Felse-e nasl dn&enin rasyonel y!nne %ita, ediyorsa, sanat da dn&enin irrasyonel

y!nn ortaya koyma i%tiya&ndan dom$t$r+ *$, sanat olmadan dn&eye ilikin kavraym"n eksik ola&a manasna gelir+ Dele$"e de ',ino"a gibi, -else-eyi, eylerin bilgisini bi"e g!steren bir ey olarak deil, insann dn&e glerinin bilgisini vermek olarak tanmlar+ Felse-e bilgi verme", yaratr+ 'inema da ite b$ aamada ortaya kar+ 8ani dn&enin kendisini -arkl bir kon$mda g!sterme i%tiya&ndan@ Dele$"e(e g!re, sinemann dn&e imgesinin ya,talar olan %areket# ve "aman# imgeleri olmadan dn&e eksik kala&aktr+ 8ani sinema olmadan dn&e eksiktir+

Felse-e, kavramlar ikinlik d"leminden mantksal sreler ara&lyla karrken, sinema b$n$ ya,ma"+ On$n yerine g!rsel-iitsel y!ntemle, yani dolays" olarak ya,ar+ *$ aamada Dele$"e, 6arkovsky gibi, sinemann, bi"i dolays" bir ekilde dn&e ile kar karya getirdiini dnr+ Dele$"e(n, sinemann, dn&eyi dolays" olarak ilettii g!rne ek olarak, sinemann, dn&enin de !tesine geen, Do$ meta-i"iinde, e"el5 %ikmet# olarak ele alnan ama sade&e akln deil, da%a ok kalbin de ke-ine ak bir bilinlenme alanna da %ita, ettiini, b$ manada da bir dolays"la sa%i, old$$n$ dile getirebiliri"+ Geri Dele$"e deneyimden ve irrasyonel olandan ba%sederken, Do$l$ meta-i"ik geleneklerin ima ettiinden ok -arkl bir ey ima ediyord$r+ *$ da ol$#a baktaki -arkllklardan kaynaklanr+ An&ak Dele$"e(n k$ramnn Dele$"e&i bir eletirisi de mmkndr ve b$ eletirinin k noktas, ol$ kavram "erine ve irrasyonellik "erine -arkllaan akl eletirisinde dmlenir+

'inema "erine ya"d iki &iltlik eserinin ilk &ildinin de ad olan Eovement Omage7areket 1mge# ve kitabnn ikin&i &ildinin de ad olan #6ime Omage- 0aman 1mge#, sinemann d$y$m yaratmada k$lland imgelerdir+ 'inemann, bir %areketi, bir eylemi veri biimi, kamerann merke"si"lii dolaymnda doal algdan da%a dolays"dr+ *$ y"den !"nel bir g!"n !tesinde bir g!r imk:n vererek -else-eye bir d!nm imk:n salar+ 'inema, Dele$"e(e g!re bir imgenin %areket eklenmi %alini deil, dor$dan dor$ya %areket imgesini verir+ Dele$"e(e g!re , btn "erine dnmeyi yaratan etki, mantksal bir sreten "iyade, sentetik olarak imgelerin ilikisinden yaratlan ani etkiyle ilgili old$$ iin, %areket-imge bir tr kavrama $lama sre&idir+ *$ y"den Dele$"e, %areket-imgeye !rnek verdii Eisenstin sinemasn entelektel sinema# ve b$ monta3 ti,ini de dn&e monta3# olarak deerlendirir+ Aslnda, %areket imgesini !n&eleyen monta3 sinemas, Dele$"e(n ,sikolo3ik otomat# adn verdii bir otomat yaratr+ 8ani ama, seyir&ide ,sikolo3ik etki yaratmak ve b$ etki yol$yla <avlov($n ya,tna ben"er bir otomatik te,ki ortaya koymaktr+

Dele$"e(n sinema imgelerinden ikin&isi "aman-imge#dir+ Dele$"e, "aman kavramna *ergson($n "aman "erine ya"d ya"lardan %areketle yaklar kitabnda+ Antik an "aman kavramnn, .ant ile k!kl bir deiim geirdiini s!yler+ Antik ada, "aman, %areketlerin !n&esi ve sonras dolaymnda bilinen bir ey iken, .ant(ta a ,riori# bir %:le

kav$$r+ 8ani, "aman insann bilin&inde sorg$lanama" %alde a ,riori# %alde vardr+ *ergson ise b$ "aman kavramn da%a da gelitirerek, Dele$"e(e teorisi iin bir "emin %a"rlar+

#PGemi(, Pimdi(den sonra deil de ayn anda k$r$lmakta old$$ndan, "aman %er anda kendini doalar asndan -arkl olan Pimdi( ve Pgemi( olarak ikiye b!lmek "or$ndadr4 ya da baka bir deyile, Pimdi(yi biri gemie, dieri gele&ee tekabl eden iki y!ne ayrmak "or$ndadr+ 0aman, ayn anda kendini aklayarak b!lnmek "or$ndadr+ 0aman iki asimetrik y!ne -krr+ *$nlardan biri tm gemii m$%a-a"a ederken, dieri tm imdinin gemesini salar# L6ime Omage- Gilles Dele$"eM *$ ekilde "aman, kronolo3ik bir i"gisellik i"leme"+ )iet"s&%e(nin ol$#$na tekabl eden bir "aman anlay s!" kon$s$d$r+ *$ ol$tan kaynaklanan "amansal g sayesinde, "amansal $"ay ile dn&e arasndaki bir ba ol$$r+ 2odRi&k(in s!yledii gibi, btnyle "i%insel bir biimde ileyen "aman imgesi, %areket imgesinin g!ndermede b$l$nd$$ am,irik dnyann tersine, tamamen dn&enin kendisine g!nderme ya,maktadr+ 7areket imgesi, %akikati sabit bir gereklik olarak alr ve aktarmaya alrken, bir !n&esi ve sonras olan nesnelerden %areket eder+ *$ anlamda %akikatin sade&e aklla kavranabilen bir y!nne dok$nabilir+ 0aman imgesi ise %akikati sabit ve deimeyen bir ey olarak deil, bir ol$ olarak ele alr+ G!rntnn yaamn bir simgesi olarak ele alnmas, bi"i %areket imgesine g!trr+ An&ak g!rntnn yaamn tekilliini ve bir da%a tekrarlanama"ln aktarabilme yetenei bi"i "aman imgesine g!trmektedir+

'on$

Felse-e )edirI Adl eserden bir alnt Dele$"e(nin tm abasn !"etleyebilir+ Evrenin btn deiikliklerini tayan tek bir kom,o"isyon d"lemini k$ranlar, ayn ni%ai !eler ve ayn geriye ekilmi gtr+ Dirimsel&iliin, %er "aman iki olas yor$m$ old$A Eyleyen ama olmayan, $ %alde yaln"&a d bir beyinsel bilginin bak asndan eyleyen bir 1dea olarak yor$mlan L.ant(tan Gla$de *ernard(aM4 ya da olan, ama eylemeyen dolaysyla katks" bir i D$yma olan bir g olarak yor$mlanL?eibni"(den 2$yer(eM+ 1kin&i yor$m bi"e kendini da%a bir dayatr g!rnyorsa b$n$n nedeni saklayan edinimin eyleme ya da %atta devinime g!re %er "aman ko,artlm d$r$mda olmas ve kendisini bilgiye sa%i, olmayan katks" bir temaa olarak s$nmasdr+#

)e dersini", Dele$"e, 7$me veya ',ino"a yerine 1bn Arab5 ve Eolla 'adra ok$sayd -ikirleri Eslmanlara ve Do$l$lara da%a anlaml gelebilir miydiI <roblemi Li-ratM tes,it edebildii %alde, nasl ol$, da te-rite savr$labildiini, *at dn&e geleneinin, dikatomileri ykmak isterken bile onlar %er daim yeniden k$r$yor olmasnda aramaly" belki de+ 'on$ta Dele$"e de, o gelenei ykmak isterken bile ykmak istedii gelenekten

besleniyor deil mi "atenI

Referanslar ve Ek Okumalar

Felsefe Nedir? Gilles Deleuze- Felix Guattari Routledge Critical Thinkers Gilles Deleuze Claire Colebrook ( e!"# Ce$ %o&de$ir Do'u (at) *a&)nlar)+ Cine$a ,#The -o!e$ent-.$age Gilles Deleuze Cine$a /#The Ti$e-.$age Gilles Deleuze Deleuze and Cine$a 0esthetics of %ensation (arbara -" 1enned& Gilles Deleuze2s Ti$e -achine 3 Rod4ick D"N Gilles Deleuze2de 5$ge 6areketi 7larak %ine$a Felsefesi 8zcan *)l$az %9t:9 Gilles Deleuze 1e& Conce;ts Charles <" %ti!ale Routledge =nc&clo;edia of >hiloso;h -c -illan =nc&clo;edia of >hiloso;h 6eidegger !e 7nto-Teolo?i %orunu <ohn >eacocke 6eidegger !e Derrida 1as)$ 19:9kal; 6eidegger !e Teolo?i Derle&en# 0h$et De$irhan