T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

METAL TEKNOLOJS

TAHRBATLI MUAYENE

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. TAHRBATLI MUAYENE YNTEMLER ...................................................................... 3 1.1. ekme Deneyi............................................................................................................... 3 1.1.1 Tanm ..................................................................................................................... 3 1.1.2. Gerilme eitleri.................................................................................................... 4 1.1.3. Malzemelerin Kristal Yaps .................................................................................. 4 1.1.4. Elastikiyet Modl ................................................................................................ 5 1.1.5. Gerilmenin (kg/mm2) Tanm ................................................................................ 6 1.1.6. ekme Cihaz ve Ksmlar.................................................................................... 6 1.1.7. TS Standartlarna Gre Yuvarlak Kesitli Test Numunesi...................................... 7 1.1.8. TS Standartlarna Gre Kaln Levhalar ve Yass Test Numuneleri....................... 8 1.1.9. Gerilme Birim Uzama Diyagram ......................................................................... 9 1.1.10. Yzde Uzama ve Yzde Kesit Daralmas hesab .............................................. 11 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 12 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 13 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 15 2. BASMA DENEY .............................................................................................................. 15 2.1. Tanm .......................................................................................................................... 15 2.2. Basma Gerilmesi Hesab ............................................................................................. 16 2.3. Ezilme (Ylma, b)................................................................................................... 17 2.4. Kesit Bymesi Hesab (ime) ................................................................................. 17 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 19 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 21 3. KIRMA DENEY ............................................................................................................... 21 3.1. Tanm ......................................................................................................................... 21 3.2. Krma Enerjisi Hesab ................................................................................................. 23 3.3. Darbe Test Numuneleri ............................................................................................... 24 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 25 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 26 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 28 4. EME DENEY ................................................................................................................. 28 4.1. Tanm ......................................................................................................................... 28 4.2. Eilme Gerilmesi Hesab ............................................................................................ 28 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 33 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 34 NERLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 35 KAYNAKA ......................................................................................................................... 36

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI207 Metal Teknolojisi Kaynaklk, Isl lem Tahribatl Muayene Bu modl tahribatl muayene yntemleri ile ilgili bilgi ve becerilerin verildii renim materyalidir. 40/32 Temel Metal ekillendirmeci modllerini alm olmak Tahribatl muayene yntemlerini yapmak Genel Ama Gerekli ortam ve ekipman salandnda teknie uygun olarak tahribatl muayene ilemlerini yapabileceksiniz. Amalar MODLN AMACI 1. Teknie uygun olarak ekme testi deney kullanarak ekme ilemini yapabileceksiniz. 2. Teknie uygun olarak basma testi deney kullanarak ekme ilemini yapabileceksiniz. 3. Teknie uygun olarak krma testi deney kullanarak ekme ilemini yapabileceksiniz. 4. Teknie uygun olarak eme testi deney kullanarak ekme ilemini yapabileceksiniz. cihazn cihazn cihazn cihazn

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Tahribatl muayene iin gerekli laboratuvar, cihaz ve takmlar.

Her faaliyet sonrasnda o faliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. LME VE DEERLENDRME retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

ii

GR GR
Sevgili renci, Herhangi bir ama iin seilen bir malzemenin, alaca yerde grevini yapp yapamayacan anlamak veya malzemenin zelliklerini belirlemek iin yaplan eitli deneylere malzeme muayenesi denir. Malzeme muayenesi tahribatl ve tahribatsz muayene yntemleri olarak ikiye ayrlr. Bu modl tahribatl malzeme muayene yntemlerini tantmay amalamaktadr. Gnmzde malzeme muayenesi ile retim bir arada yaplmaktadr. Muayene yaplmadan rnn piyasaya srlmesi mmkn deildir. letmelerdeki kalite kontrol laboratuvarlar onlarn devamllklarn salamaktadr. Malzemelerin sertlik, sneklik ve mukavemet gibi temel mekanik zellikleri iyaplarna baldr. Bu nedenle malzemelerin iyap ve zellikleri iyi bilinmelidir. Bu zelliklerin tespiti bir takm mekanik deneylerle yaplr. Malzemelerin ekme ve basma dayanmlar, uygulanan yklere gsterdii diren ile belirlenir. Malzemelrin kopmaya kar dayanmlar uygulanan darbelere kar gsterdikleri direnle belirlenir. Malzemelerin eilmeye kar gsterdikleri dayanm ise iki mesnet paras arasna uygulanan kuvvete kar gsterdii diren ile belirlenir. Bu modlle malzemelerin tahribatl muayenesi tekniine uygun olarak yapabilmeyi reneceksiniz.

RENME FAALYET-1
AMA

RENME FAALYET-1

Bu faaliyet ile uygun ortam salandnda, ekme deneyi test cihazlarnda ekme deneyi yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Deiik ekme deney cihazlarn ve eitlerini aratrnz? ekme deney numunesi nasl hazrlanr, aratrnz?

Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan mekanik atlyelerini gezmeniz gerekmektedir. ekme deney numuneleri iin TSE nin internet sitesinden gerekli bilgileri alabilirsiniz.

1. TAHRBATLI MUAYENE YNTEMLER

Tahribatl muayene; malzemelerin ekme, basma, eilme vb kalc ekil deiikliklerine kar gsterecei direnci ve dayanm belirlemek iin uygulanan muayene yntemleridir. Bunlar; ekme deneyi Basma deneyi Krma deneyi Eme deneyidir.

1.1. ekme Deneyi

ekme deneyi en yaygn olarak kullanlan tahribatl malzeme muayene yntemidir. ekme deneyi malzemelerin mekanik zelliklerinin belirlenmesinde kullanlr.

1.1.1 Tanm
Malzemelerin, uygulanan kuvvet karsnda kopmaya kar gsterdikleri dayanma ekme dayanm denir.

Bu yntem ile nceden hazrlanm standart deney ubuuna devaml artan bir kuvvet uygulanr. ubua uygulanan kuvvet, akma dayanm denilen belli bir orann almas ile birlikte kalc uzama meydana getirir. Bu orannn altnda ki uzama kalc deildir. Kalc uzamann olduu ekil deiimine plastik ekil deiimi denir. Malzemeye uygulanan kuvvetin etkisi kalktktan sonra, malzemenin eski haline dnmesine elastik ekil deiimi denir.

1.1.2. Gerilme eitleri

ekme testi esnasnda 3 farkl gerilme grlr. Akma gerilmesi: Kaymann balad ve kalc uzamann etkili olduu gerilme. ekme gerilmesi: Malzemeye uygulanan en yksek gerilme. Kopma gerilmesi: En yksek plastik ekil deiiminin olduu ve kopmann gerekletii gerilme denir.

1.1.3. Malzemelerin Kristal Yaps

Cisimlerin atomlarnn ya da molekllerin dizilileri ve bulunduklar konumlar byk bir nem tamaktadr. Atomlarn dizili ekilleri malzemelerin zelliklerini byk lde etkiler. Atomlar dzgn geometrik ekillerde dizilerek kristal kafesi olutururlar. Doada 7 deiik kristal kafes sistemi bulunmaktadr (Tablo 1.1).

Kristal Kafes Sistemi Kbik Tetragonal Ortorombik Rombohedral Hegzagonal Monoklinik Triklinik

Kafes tr Basit, Hacim Merkezli, Yzey Merkezli Basit, Hacim Merkezli Basit, Hacim Merkezli, Yzey Merkezli, Taban Merkezli Basit Basit Basit, Taban Merkezli Basit
Tablo 1.1: Kristal kafes sistemleri

Metal malzemeler ok zel durumlar dnda daima kristal yapdadr. Metal malzemeler genel olarak hacim merkezli kbik (HMK) (ekil 1.1), yzey merkezli kbik (YMK) (ekil 1.2) ve sk paket hegzagonal (HSP) yaplara sahiptir. Dier kristal yaplar metallerde ounlukla grlmez.

ekil 1.1: a) Hacim merkezli kubik yapnn birim hcresi b) Atomlarn birim hcre ierisinde kalan blmleri

ekil 1.2: a) Yzey merkezli kubik yapnn birim hcresi b) Atomlarn birim hcre ierisinde kalan blmleri

ekil 1.3: Basit, hacim merkezli ve yzey merkezli kbik yaplarda atomlarn paketlenme dzenleri

1.1.4. Elastikiyet Modl

Elastikiyet modl ekil 1.4de grlen gerilme-uzama erisinde elastik blgedeki dorunun eimidir. Bu iliki Hooke kanunu olarak ifade edilmektedir. Elastik Modl = E = Gerilme / Elastik Uzama

ekil 1.4: Elastik blgedeki Hook dorusunun eimi

1.1.5. Gerilmenin (kg/mm2) Tanm

Birim alana uygulanan kuvvete gerilme denir. = F/A olarak ifade edilir. ekme testinde gerilme etkisiyle malzemelerin boyutlarnda bir uzama olurken kesit alanlarnda bir daralma olur. Burada; = Gerilmeyi, F = Uygulanan kuvveti, A = Malzemenin kesit alann ifade eder.

1.1.6. ekme Cihaz ve Ksmlar

ekme cihazlar genel olarak sabit bir alt ene, hareketli st ene ve uzamann lld ekstensometreden oluur. ekil 1.5te ekme testinin genel prensibi gsterilmekte olup, resim 1.1de ise niversal ekme test cihaz grlmektedir. Gnmzde pek ok deiik tipte ekme test cihazlar gelitirilmitir.

ekil 1.5: ekme testi genel prensibi

Resim 1.1: ekme deneyi test cihazlar

1.1.7. TS Standartlarna Gre Yuvarlak Kesitli Test Numunesi

Deney paralar ounlukla yuvarlak kesitli olmakla birlikte, kare, dikdrtgen veya baka bir geometrik ekilde de olabilir. ekme deneylerinde kullanlan yuvarlak deney paralar ekil 1.6 ya uygun olmaldr. Lo = 5 x do, Lv = Lo + Do formllerine gre saptanan ve ekme deneyinde kullanlan deney paralarnn gvde apna, ilk l uzunluuna, ilk kesit alanna ve kavis yarapna ait deerler tablo 1.2 de verilmitir.

d0= Numunenin ap D= Ba ksmnn ap h= Ba ksmnn uzunluu L0= l uzunluu Lv= nceltilmi ksmn uzunluu Lt= Numunenin toplam uzunluu
ekil 1.6: Yuvarlak kesitli deney numunesi

do (mm) 6 8 10 12 14 16 18 20 25

D (mm) 8 10 12 15 17 20 22 24 30

h (mm) 25 30 35 40 45 50 55 60 70

Lo (mm) 30 40 40 50 70 80 90 100 125

Lv (mm) 36 48 60 72 84 96 108 120 150

Lt (mm) 95 115 140 160 180 205 230 250 300

Tablo 1.2: Yuvarlak kesitli malzeme normu

1.1.8. TS Standartlarna Gre Kaln Levhalar ve Yass Test Numuneleri

ekme deneylerinde kullanlan dikdrtgen kesitli deney paralar ekil 1.7ye uygun olmaldr. Dikdrtgen kesitli deney paralarnn ilk l uzunluuna, kavis yar apna ve toplam uzunluuna ait deerler tablo 1.3 de verilmitir.

ekil 1.7: Dikdrtgen kesitli deney numunesi

o= Numunenin alan B= Ba ksmnn ykseklii h= Ba ksmnn uzunluu L0= l uzunluu Lv= nceltilmi ksmn uzunluu Lt= Numunenin toplam uzunluu

a (mm) 5 5 6 7 8 10 12 15 18

b (mm) 10 16 20 22 25 25 26 30 30

B (mm) 15 22 27 29 33 33 34 40 40

h (mm) 30 30 50 50 60 60 70 70 70

Lo (mm) 40 50 60 70 80 90 100 120 130

Lv (mm) 50 65 80 90 105 115 125 150 160

Lt (mm) 140 155 210 220 260 275 300 325 335

Tablo 1.3: Kaln levhalar ve yass malzeme normu (TS 138)

1.1.9. Gerilme Birim Uzama Diyagram

Gerilme birim uzama erisine ekme diyagram ad verilmektedir. ekme diyagram, ekme testi sonucunda elde edilmektedir. ekil 1.8.bde grld gibi her malzemenin zelliine gre gerilme-birim uzama erisi farkllk gstermektedir. Gevrek malzemeler plastik ekil deiimi gstermeden krlrken, yumuak (snek) malzemeler ise plastik ekil deiimi gsterirler ve belirli bir uzamaya sahiptirler. ekme testi esnasnda uygulanan gerilmenin etkisiyle malzeme st akma noktasna geldiinde akmaya yani bzlmeye balar, daha sonra uygulanan gerilme, malzeme ierisindeki dislokasyonlarn etkilemesiyle st akma ve alt akma noktas arasnda bir zig zag davran gsterir. Uygulanan kuvvetin etkisiyle alt akma noktasndan sonra malzemede kalc (plastik) bir ekil deiimi olur. ayet akma noktasnn altnda bir gerilme deerinde test cihaz boaltlrsa ekil deiimi kalc olmaz, bu duruma da elastik ekil deiimi denir. ekil 1.8.ada grlen semboller, a.a. alt akma noktasn, a.. st akma noktasn, maksimum ekme gerilmesini, k ise kopma noktasn ifade etmektedir.

Gerilme ( )

Birim uzama ( )

a)

b)

ekil 1.8: a) Yumuak bir elie ait gerilme-uzama diyagram, b) eitli malzemelerin ekme diyagramlar [ a- Yksek mukavemetli elik (yar snek), b- Dk karbonlu elik (snek), c- Kr dkme demir (gevrek), d- Bakr (snek) ]

Baz durumlarda malzemenin ekme diyagramnda akma noktas belirgin deildir. Bu gibi durumlarda % 0.2 uzamann olduu noktadan elastik blgedeki eriye paralel, dz bir izgi izilir. izginin ekme erisini kestii nokta akma noktas olarak kabul edilir. ekil 1.9da akma noktas belirgin olmayan bir malzemenin ekme diyagram zerinde akma noktasnn tespiti grlmektedir.

ekil 1.9: Akma noktas belirgin olmayan diyagramda akma noktasnn tespiti

10

 Gerilme-uzama diyagramna ilikin tanmlar; Akma noktas: Kalc ekil deiiminin balad gerilme deerine akma noktas ya da akma gerilmesi denir. ekme noktas: ekme testi esnasnda malzemeye uygulanan maksimum gerilme miktardr. Elastik ekil deitirme: Akma gerilmesi deerinin altndaki gerilme deerlerinde ekil deiimi kalc deildir ve burada oluan ekil deiikliine elastik ekil deiimi denir. Plastik ekil deiimi: Akma noktasndan sonra malzemede kristaller aras kayma oluur, ekil deiimi artk kalcdr ve bu kalc ekil deiimine plastik ekil deiimi denir.

1.1.10. Yzde Uzama ve Yzde Kesit Daralmas hesab

Yzde uzama hesab % uzama, malzemenin ilk boyu ile koptuktan sonraki son boyu arsndaki farkn ilk boya blnmesi ve 100 ile arplmasyla bulunur. %k =

lk lo . 100 formul ile bulunur. lo

k = kopma uzamas l0 = ilk boy lk = son boy

Yzde kesit daralmas hesab % kesit daralmas ise, ilk kesit alan ile ulalan en ince kesit alan farknn ilk kesit alanna oran olarak ifade edilir. Aada verilen bant ile hesaplanmaktadr. % kesit daralmas = % kd =

A0 Ak A0

.100

%kd = % Kesit daralmas A0 = lk kesit alan A k = En ince kesit deeri

% uzama ve % kesit daralmas birimsizdir. Bir malzemenin ekillendirilebilme zelliini ifade ederler. Bu deerler ne kadar bykse malzeme o kadar biimlendirmeye elverili ve yumuaktr.

11

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Size verilen deney numunesinde aadaki uygulama faaliyetlerini takip ederek ekme deneyini gerekletiriniz.

lem Basamaklar

neriler

Deney ubuunu ihaza balaynz. (Resim altnz alan temiz ve dzenli 1.1) tutunuz. Cihazn ana alterini anz. Kullandnz makineyi temiz tutunuz. ekme cihazna hassas uzamay len Etik kurallara uyunuz. ekstensometreyi taknz. alrken dikkatli olunuz. Malzemeye 200-300 kg n yk Zaman iyi kullannz. uygulaynz. alma esnasnda gvenlik kurallarna Kuvvet uygulanrken malzemedeki orant dikkat ediniz. noktasn tespit ediniz. Gerilme-uzama diyagramndan elastikiyet snrn tespit ediniz. (Tablo 1.2 ve 1.3) Elastikiyet noktasndan sonra kuvvet uygulamaya devam ediniz ve akma snrn tespit ediniz. Gerilme uygulamaya devam ederek maksimum ekme ve kopma noktasn bulunuz. Cihazn boaltma vanasn aarak basnc drp motoru durdurunuz. Kopan paralar alnz. Cihazn ana alterini kapatnz. Malzemenin % uzamasn hesaplaynz. Malzemenin % kesit daralmasn hesaplaynz. Malzemenin akma, ekme ve kopma gerilmelerini hesaplaynz. Malzemedeki gerilmeyi, malzemede meydana gelen birim uzamaya blerek elastikiyet modln hesaplaynz.

12

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn doru (D) ve yanl (Y) olarak deerlendiriniz. (.)1- ekme testinde kalc uzamann olduu ekil deiimine elastik ekil deiimi denir. (.)2- Malzemeye uygulanan en yksek gerilme, ekme gerilmesi olarak adlandrlr. (.)3-Yaplan aratrmalar metallerin 14 farkl geometrik ekilde dizildiklerini gstermektedir. Bu dzgn geometrik ekillere kristal kafesi denilmektedir. (.)4- Elastikiyet modl gerilme-uzama erisinde elastik blgedeki dorunun eimidir. (.)5- = F/A olarak ifade edilen ve birim alana etki eden kuvvete ekme denir. (.)6- Baz durumlarda malzemenin ekme diyagramnda akma noktas belirgin deildir. Bu gibi durumlarda % 0.2 uzamann olduu noktadan elastik blgedeki eriye paralel bir dikme izgi izilir. (.)7- Kesit daralmas, ilk kesit alan ile ulalan en ince kesit alan farknn lk kesit alanna oran olarak ifade edilir. (.)8- Malzemenin elastik ekil deitirmeye kar gsterdii dirence % uzama denir. Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara doru cevap verdiyseniz uygulamal teste geiniz.

13

B. UYGULAMALI TEST
Yaptnz uygulamay aadaki kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LSTES Deerlendirme ltleri Deney ubuunu ekme ubuuna baladnz m? Deney ykn doru biimde uyguladnz m? Elastikiyet, akma, ekme ve kopma noktalarn tespit ettiniz mi? Malzeme iin gerekli hesaplamalar yaptnz m? Basnc dererek cihazn motorunu durdurdunuz mu? Evet Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

14

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Bu faaliyet ile uygun ortam salandnda, basma deneyi test cihazlarnda basma deneyi yapabilecek ve basma gerilmesini hesaplayabileceksiniz.

ARATIRMA

Basma deneyi en ok hangi malzemelere uygulanr, aratrnz? Basma deney ile ekme deneyini karlatrarak rapor hazrlaynz?

Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan mekanik atlyeleri gezmeniz gerekmektedir.

2. BASMA DENEY
2.1. Tanm
Malzemelerin yzeyinden ieriye doru etkiyen d kuvvetlere basma kuvvetleri denir ve basn gerilmeleri oluturur. ekme deneyinin tersi olarak kabul edilir. Gevrek malzemelerin mukavemet deerleri genel olarak basma deneyi ile tespit edilir. zellikle tula, beton ve benzeri malzemelerin dayanmlarnn tespitinde kullanlr. Basma deneyinde silindirik veya kp eklindeki numuneler iki paralel tabla arasna yerletirilir ve uygulanan kuvvetle oluan ekil deitirmeler ekstansometre yardm ile llr. Basma enelerinin dz, temiz ve deney numunesine oranla sert olmas gereklidir. Basma deneyinde kesit alan srekli arttndan ekme deneyinde oluan boyun verme olay meydana gelmez. Snek malzemelerin deneyinde flama olarak adlandrlan ime oluur (ekil 2.1). Basma diyagram genel olarak ekme diyagramna benzer. Basma diyagramnn elastik deformasyon blgesini gsteren ksm ile ekme diyagramnn elastik deformasyonu gsteren ksm ok benzemektedir. Basma diyagramnda da akma snrndan hemen sonra plastik deformasyon olumaktadr ancak ekme diyagramnda maksimum noktadan sonra gerilme deerinde bir azalma meydana gelirken, basma diyagramnda gerilmede art meydana gelir. Bu durum, kesit alannn devaml artmasndan kaynaklanmaktadr.

15

ekil 2.1: Basma deneyi uygulanan bir snek malzemede oluan flama, a) Basma kuvveti yok, b) Uygulanan kuvvetin etkisiyle flamann ilk aamas, c) Flamann tamamlanmas

2.2. Basma Gerilmesi Hesab

Deneyde uygulanan en yksek basma kuvvetinin (Fmax) balang kesit alanna blnmesiyle basma gerilmesi bulunur. b = Basma gerilmesi b = Fmax / Ao Fmax = En byk basma kuvveti Ao = Balang kesit alan Ya da kesitin balangtaki ap (do) cinsinden yerine konularak aadaki bant ile elde edilir. b = 4.Fmax / ( . do) (N/mm) b = Basma gerilmesi Fmax = En byk basma kuvveti do = Malzeme ap

16

ekil 2.2: Bir metal malzemenin ekme ve basma diyagramlar

2.3. Ezilme (Ylma, b)

Ezilme, parann deneyin herhangi bir anndaki boyunun ilk boyuna oranna gre tespit edilir. ekme deneyindeki uzamann tersi eklinde dnlebilir.

% b =

ho h1 . 100 ho

% b = Ylma dayanm (Ezilme)

h0 = Malzemenin ilk boyu h1 = Malzemenin ksalan boyu

2.4. Kesit Bymesi Hesab (ime)

Deney parasnn ulaaca en byk kesit A1, ilk kesit Ao ve bunlara ait aplar d1 ve do ise, kesit bymesi aadaki bant ile hesaplanabilir. =

A1 Ao . 100 Ao

= Kesit bymesi
A0 = Malzemenin ilk kesit alan A1 = Malzemenin ulaaca en byk kesit

17

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Size verilen deney numunesine aadaki uygulama faaliyetlerini takip ederek basma deneyini gerekletiriniz.

lem Basamaklar
stenilen paradan rnek hazrlaynz. tutunuz

neriler
numuneyi altnz alan temiz ve dzenli

Basma cihaznn alt plakasn eilme Kullandnz makineyi temiz tutunuz platformunun ortasna gelecek ekilde Etik kurallara uyunuz ayarlaynz. tablasna vidalaynz. Alt kafann zerine konan paray hareketli st para ile sktrnz. (ekil 2.1) Cihazn basn hz ayarn ayarlaynz. lk krlma veya atlamann meydana gelmesine kadar yk uygulamaya devam ediniz. (ekil 2.1) Cihaz gstergesinden uygulanan yk takip ediniz. Cihaz durdurunuz. Gerekli lm ve hesaplamalar yapnz. alrken dikkatli olunuz alma esnasnda gvenlik kurallarna dikkat ediniz. Silindir eklindeki st kafay cihazn st Zaman iyi kullannz

18

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn doru (D) ve yanl (Y) olarak deerlendiriniz. (.)1- Malzemelerin yzeyinden ieriye doru etkiyen d kuvvetlere basma kuvvetleri denir. (.)2- Basma deneyinde kesit alan srekli arttndan ekme deneyinde oluan boyun verme olay meydana gelir. (.)3- ekme diyagramnda maksimum noktadan sonra gerilme deerinde bir azalma meydana gelirken, basma diyagramnda gerilmede art meydana gelir. (.)4- Deneyde uygulanan en byk basma kuvvetinin (Fmax) balang kesit alanna olan oranna basma gerilmesi denir. (.)5- Ylma dayanm ekme deneyindeki en byk ekme gerilmesine kar gelen bir byklktr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara doru cevap verdiyseniz uygulamal teste geiniz.

19

B. UYGULAMALI TEST
Yaptnz uygulamay aadaki kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LSTES Deerlendirme ltleri rnek deney paras hazrladnz m? Malzemeyi cihaza doru biimde yerletirdiniz mi? Yk doru biimde uyguladnz m? Cihaz gstergesinden yk takip ettiniz mi? Cihaz durdurarak gerekli lm ve hesaplamalar yaptnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

20

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Bu faaliyet ile uygun ortam salandnda, krma deneyi test cihazlarnda krma deneyi yapabileceksiniz ve krma enerjisini hesaplayabileceksiniz.

ARATIRMA
Deiik krma deney cihazlarn ve eitlerini aratrnz? Krma deney numunesi nasl hazrlanr, aratrnz?

Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan mekanik atlyeleri gezmeniz gerekmektedir. Darbe deney numuneleri iin TSE nin internet sitesinden gerekli bilgileri alabilirsiniz.

3. KIRMA DENEY
3.1. Tanm
entik darbe deneyi de denilen bu yntemde belli llere sahip, tam orta ksmlarna entik alm deney paralarnn, bir sarka ucundaki eki araclyla krlmasdr. Krma deneyleri, malzemelerin darbe dayanmlarn veya krlma enerjilerini lmek iin yaplr. Uygulamada iki eit darbe deneyi vardr. Bunlar Charpy ve Izod deneyleridir. Charpy deneyinde, ekil 3.1de grld gibi, iki mesnet koluna yatay olarak yaslanm basit bir kiri durumundaki entik tabanna, bir sarka ucundaki ekile darbe yaplp numunenin krlmasyla harcanan enerji llr. Izod darbe deneyinde dikey olarak kavrama enesine balanan numuneye belli bir ykseklikteki sarkan ucundaki eki ile darbe uygulanp krlmas ile harcanan enerji llr. Charpy ve zod darbe deneylerinde kullanlan standart numuneler ekil 3.2 de grlmektedir. Bu standartlarda hazrlanan numuneler ekil 3.3de grld gibi yerletirilir.

21

a) b) ekil 3.1: a) Darbe deneyinin ematik gsterimi, b) alma sistemi

Resim 3.1: Charpy darbe deneyi test cihaz

22

3.2. Krma Enerjisi Hesab

Darbe deneylerinde ounlukla kullanlan darbe test cihaz ekil 3.1 de grlmektedir. ekil 3.1de grlen Charpy test cihaznn alma prensibi G arlnda bir sarkac h yksekliine karlrsa, potansiyel enerjisi G x h olur. Daha sonra bu sarka serbest olarak bu ykseklikten braklp dey bir dzlem ierisinde numuneye arparak krar ve dier ynde h1 ykseklii kadar yukar kar ve potansiyel enerjisi G x h1 olur. Sarkacn ilk potansiyel enerjisi ile son durumdaki potansiyel enerjisi arasndaki fark numunenin krlmas iin gereken enerjiyi verir. Darbe deneyinde standart entik ieren bir rnein darbe etkisiyle krlmas iin gerekli enerji joule cinsinden llr. Krlma enerjisi aadaki bant ile bulunur. Krlma Enerjisi = G.h G.h2 = G (h1-h2) = G. l . ( cos cos ) Burada h dme ykseklii, h2 kma ykseklii, G sarka arl, l sarka boyu, dme as, ykselme asdr. Darbe direncinin birimi jouledr.

23

3.3. Darbe Test Numuneleri

45 a) V entikli Charpy deney Numunesi

b) Anahtar Delii entikli Charpy Deney Numunesi

c) U entikli Charpy Deney Numunesi

45

d) V entikli zod Deney Numunesi

ekil 3.2: Charpy ve zod deneylerinde kullanlan entikli rnekler

UYGULAMA FAALYET
ekil 3.3: Hazrlanm Charpy ve zod deney numunelerinin yerletirilmesi

24

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Size verilen deney numunesine aadaki uygulama faaliyetlerini takip ederek krma deneyini gerekletiriniz.

lem Basamaklar
Kaynak alanndan test paras alnz. Test numunesinin bir tarafna entik anz. Paray krnz. (ekil 3.1) Krlan yzeyi gzle kontrol ederek hatalar tespit ediniz. tutunuz

neriler
altnz alan temiz ve dzenli Kullandnz makineyi temiz tutunuz Etik kurallara uyunuz alrken dikkatli olunuz Zaman iyi kullannz alma esnasnda gvenlik kurallarna dikkat ediniz.

LENDRME

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn doru (D) ve yanl (Y) olarak deerlendiriniz. (.) 1- Krma deneyleri, malzemelerin darbe dayanmlarn veya krlma enerjilerini lmek iin yaplr. (.) 2- Charpy darbe deneyinde dikey olarak kavrama enesine balanan numuneye, belli bir ykseklikteki sarkan ucundaki eki ile darbe uygulanarak krlmas ile harcanan enerji llr. (.) 3- Charpy deneyinde iki mesnet koluna yatay olarak yaslanm basit bir kiri durumundaki gibi entik tabanna bir sarka ucundaki ekile darbe yaplp numunenin krlmasyla harcanan enerjinin llr.

(.) 4- Darbe deneyinde standart entik ieren bir rnein darbe etkisiyle krlmas iin gerekli enerji llr. (.) 5- Darbe direncinin birimi N / mmdir. (.) 6- Krlma Enerjisi = G.h G.h1 = G (h-h1) = G. l . ( cos cos ) bants ile bulunur.

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara doru cevap verdiyseniz uygulamal teste geiniz.

26

B. UYGULAMALI TEST
Yaptnz uygulamay aadaki kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LSTES Deerlendirme ltleri Test paras hazrladnz m? Test parasna entik atnz m? Kuvveti doru biimde uyguladnz m? Kopan yzeyi kontrol ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

27

RENME FAALYET-4 RENME FAALYET-4

AMA
Bu faaliyet ile uygun ortam salandnda, eme deneyi test cihazlarnda eme deneyi yapabileceksiniz ve eme gerilmenini hesaplayabileceksiniz.

ARATIRMA
Eme deneyi ile malzemelerde ne gibi zellikler incelenir, aratrnz? Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan mekanik atlyeleri gezmeniz gerekmektedir. Basma deney numuneleri iin TSE nin internet sitesinden gerekli bilgileri alabilirsiniz.

4. EME DENEY
4.1. Tanm
Malzemelerin eme zorlanmalarna kar gsterdii davran olarak tanmlanr. ki mesnet zerine yerletirilmi dikdrtgen veya yuvarlak kesitli deney numunesinin ortasna bir kuvvet uygulandnda oluan ekil deiimine eilme denir.

4.2. Eilme Gerilmesi Hesab

Deneyin herhangi bir anndaki eme gerilmesi aadaki bant ile bulunur. Burada Me eme momenti, w mukavemet momentidir. e=

Me (N/mm) W F.ls (N.m) yazlr. 4

Deneyde F, yk, ls ise mesnet noktalar arasndaki uzakl temsil ederse, Me =

Dikdrtgen kesitli bir ubuun mukavemet momenti aadaki bant ile hesaplanr. Burada b, ubuun enini, h, ubuun yksekliini temsil eder. W = (b.h) / 6 ayet ap d olan bir yuvarlak kesitli ubuun mukavemet momenti hesaplanacaksa aadaki bant kullanlr.

28

Wo = ( .d) / 32 Krlma esnasnda etkiyen maksimum eme gerilmesi deeri numunenin eme dayanmn ya da eme mukavemetini verir. ek = Me (max) / W = (Fmax. . ls) / 4.W (N/mm)

ekil 4.1: Eme deneyinin genel prensibi

Resim 4.1: Eme deneyi test cihaz

29

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Size verilen deney numunesine aadaki uygulama faaliyetlerini takip ederek krma deneyini gerekletiriniz.

lem Basamaklar
balaynz. tutunuz

neriler

Kaynak yaplm malzemeyi mengeneye altnz alan temiz ve dzenli ekile numuneyi 90 - 120 - 180 Kullandnz makineyi temiz tutunuz bknz. kaynan fiziksel durumunu belirleyiniz. Yzey kayna ise kaynan Etik kurallara uyunuz Zaman iyi kullannz ke ya da d ke kayna ise alrken dikkatli olunuz diki alma esnasnda gvenlik kurallarna dikkat ediniz.

dokusunu belirleyiniz.

30

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn doru (D) ve yanl (Y) olarak deerlendiriniz. (.) 1- Eme dayanm, malzemelerin eme zorlanmalarna kar gsterdii davran olarak tanmlanr. (.) 2- ki yatak zerine yerletirilmi dikdrtgen veya yuvarlak kesitli deney numunesinin ortasna bir kuvvet uygulandnda oluan ekil deiimine basma denir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara doru cevap verdiyseniz modl deerlendirmeye geiniz.

31

B. UYGULAMALI TEST
Yaptnz uygulamay aadaki kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LSTES Deerlendirme ltleri Kaynak yaplm malzemeyi mengeneye doru biimde baladnz m? ekile veya bkme atalyla paray doru bir ekilde bktnzm? ve d ke kaynaklarnda kaynan fiziksel durumunu belirlediniz mi? Yzey kaynaklarnda diki dokusundaki gzenekleri belirlediniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise modl deerlendirmeye geiniz.

32

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

YETERLK LME
Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

KONTROL LSTES
Deerlendirme ltleri ekme Deneyi Deney ubuunu ekme ubuuna baladnz m? Deney ykn doru biimde uyguladnz m? Elastikiyet, akma, ekme ve kopma noktalarn tespit ettiniz mi? Malzeme iin gerekli hesaplamalar yaptnz m? Basnc dererek cihazn motorunu durdurdunuz mu? Basma Deneyi rnek deney paras hazrladnz m? Malzemeyi cihaza doru biimde yerletirdiniz mi? Yk doru biimde uyguladnz m? Cihaz gstergesinden yk takip ettiniz mi? Cihaz durdurarak gerekli lm ve hesaplamalar yaptnz m? Krma Deneyi Test paras hazrladnz m? Test parasna entik atnz m? Kuvveti doru biimde uyguladnz m? Kopan yzeyi kontrol ettiniz mi? Eme Deneyi Kaynak yaplm malzemeyi mengeneye doru biimde baladnz m? ekile veya bkme atalyla paray doru bir ekilde bktnz m? ve d ke kaynaklarnda kaynan fiziksel durumunu belirlediniz mi? Yzey kaynaklarnda diki dokusundaki gzenekleri belirlediniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

33

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 Y D D D Y D D Y

RENME FAALYET 2CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 D Y D D Y

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 D Y D D Y D

RENME FAALYET 4 CEVAP ANAHTARI

1 2 D Y

34

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

TSE ekme, Basma, Darbe, Eme Deneyleri Katoloklar nternette Tahribatl Muayene ile lgili Siteler Teknik nversitelerin Mekanik Testler Laboratuvarlar Tbitak Maramara Aratrma Merkezi, Gebze Kardemir Demirelik Fabrikalar Mekanik Testler Laboratuvarlar Erdemir/sdemir Demirelik Fabrikalar Mekanik Testler Laboratuvarlar

35

KAYNAKA KAYNAKA
BAYDUR Galip, Malzeme, Milli Eitim Basmevi, STANBUL, 1987. GNDZ Do.Dr. Sleyman, Metalurjide Faz Diyagramlar Dersi Ders Notlar, KARABK, 2002. KARABULUT Hasan, Yaymlanmam Ders Notlar, ANKARA, 2005. ONARAN Prof. Dr. Kaif, Malzeme Bilimi, STANBUL, 1995. SAVAKAN Prof. Dr. Temel, Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, TRABZON, 2004. TEKEL Do.Dr. Sleyman, Faz Diyagramlar Dersi Ders Notlar, ANKARA, 2005. YILDIRIM Prof. Dr. Mustafa, Metalik Malzemelerde Mekanik ve tahribatsz Muayene Yntemleri, SKENDERUN, 2001. Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Mekanik Testler laboratuvar, ANKARA., 2005.

36