109

A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

TRK DEMOKRAS TAR H NDE MUHALEFET GELENE# N N OLU&MASI AISINDAN SULTAN II. ABDLHAM D VE DNEM Yrd. Do. Dr. Ahmet O UZ
Nev#ehir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi ahmetoguz@nevsehir.edu.tr ZET Trk demokrasi tarihi, Osmanl& Devletinin son dneminden itibaren uzun ve ileli bir yolu ifade etmektedir. Tanzimat ferman&n&n ilan&yla h&zlanan yenile#me tepeden ba#layan bir hareketin sonucudur. Fakat Demokrasimizin ilk ad&m& olan Kanun-i Esasi ise a#a'&dan yukar& do'ru bir hareketle ba#lam&#t&r. Bu hareketin ncleri de Yeni Osmanl&lar olmu#tur. Yeni Osmanl&lar&n bask&s&yla II. Abdlhamid(18761909) Kanun-i Esasiyi ilan etmi#tir. Fakat Osmanl&-Rus sava#&n& bahane gsteren Sultan, Kanun-i Esasiyi yrrlkten kald&rm&#t&r. Kanun-i Esasinin tekrar ilan& iin bu sefer )ttihat ve Terakki Cemiyeti benzer bir mcadele yoluna girmi# ve uzun mcadeleler sonunda bunu ba#arm&#t&r. )stibdat dneminin padi#ah& olarak an&lan Abdlhamid ayn& zamanda demokrasi denemelerinin de padi#ah& olmu#tur. Anahtar Kelimeler: Demokrasi, Kanun-i Ess, )ttihat ve Terakki, Sultan II. Abdlhamid.

SULTAN ABDULHAMID II AND HIS REIGN IN THE TERMS OF THE OCCURANCE OF THE OPPOSITION TRADITION AT THE HISTORY OF TURKISH DEMOCRACY
ABSTRACT
History of Turkish democracy refers an uptight and long path from the late times of Ottoman Empire. Modernization, which was fastened by the announcement of Tanzimat ordinance, is the consequence of a movement that comes down from high rankings. But the first step of our democracy namely Kanun-i Esasi has begun with a movement that rose up from bottom to top. The initiators of this movement were called New Ottomans. Due to the pressure of New Ottomans Abdulhamid II announced Kanun-i Esasi. But he abolished it back by excusing the war broke out between Ottomans and Russians. In order to make the Sultan reannounce the Kanun-i Esasi the commission of )ttihat ve Terakki (Union and Progress Party) embarked similar struggles and after long struggles they succeeded to make the Sultan re-announce Kanun-i Esasi. Abdulhamid, who was remembered as the sultan of the reign of despotism, was also the sultan of the first experiences of the democracy.

110
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

Keywords: Democracy, Kanun-i Esasi, )ttihat ve Terakki, Sultan Abdulhamid II

GR& Osmanl& Devletinde kimi ayd&nlar, devletinin kmekte oldu'unu grerek areler aramaya ba#lam&#lard&. Son dnemlerde ba#vurulan arelerden birisi de Osmanl& Devletine anayasal bir dzen getirme abas&d&r. Bu abalar ayn& zamanda Trk demokrasi tarihinde ynetime demokratik muhalefetin de ba#lang&c&n& meydana getirmektedir. Sadrazam&n lkeyi kt ynetti'ini d#nen bir gurup Osmanl& ayd&n& milletin siyasi haklar&n& savunmak amac&yla 1865 tarihinde Yeni Osmanl&lar ad&yla bir dernek kurmu#tur.1 Yeni Osmanl&lar, anayasal& bir rejime gei#te zaman ierisinde bas&n& da kullanarak etkili bir muhalefet olu#turmu#lar, bylece me#rutiyetin ilan&nda byk pay sahibi olmu#lard&r. An&lan tarihten itibaren Osmanl& Devletinin geleneksel ynetimi de'i#tirmek iin yurt iinde ve d&#&nda kuvvet iermeyen muhalefet yapm&#lard&r. Yurt d&#&nda M&s&rl& zengin prens Mustafa Faz&l Pa#an&n para deste'ini kazanarak faaliyet gstermi#lerdir. )eride ise ynetime kar#& olan Osmanl& brokratlar&n& bir at& etraf&nda toplam&#lar ve nihayet Sultan Abdlazizi devirecek gce ula#m&#lard&. Yeni Osmanl&lar, zellikle Mithat Pa#a, me#rutiyetin ilan&yla devletin ynetim sorununun halledilece'ini d#nyordu. Trk demokrasi tarihi a&s&ndan Abdlhamid dnemi tm eli#kilerin bir arada bulundu'u bir zaman dilimidir. Cumhuriyete kadar iki byk demokrasi denemesi onun zaman&nda uygulama alan& bulmu#, Trk tarihine damgas&n& vuran siyasi partiler bu dnemde kurulmu#, ayn& #ekilde tarihimizde istibdat olarak bilinen dnem de yine Abdlhamid dneminde ya#anm&#t&r. Bu dnemi kronolojik s&ra ierisinde de'erlendirilerek Osmanl& dnemi demokratikle#me tarihini ele alaca'&z. Ynetim erkinin ilk defa payla#&ld&'& silahlar&n glgesindeki Sened-i )ttifak2 ve g kullan&larak mevcut dzeni de'i#tirmeye al&#an Kuleli Vaas& an&lan gerekelerle dikkate al&nmam&#t&r.3 I. lk rgtlenme ve Padi)ah De+i)iklikleri Osmanl& Devletinde bat&l&la#mayla beraber muhalefet de ba#lam&#t&r. Yenierilerin kald&r&lmas&yla da muhalefetin yn de'i#mi#, hkmete kar#& ayd&nlar aras&nda muhalefet ortaya &km&#t&r. Ynetimle at&#malar, Tanzimat&n uygulanmas&na tepkiler olarak ortaya &km&#t&r. Bu
1 Sungu, )hsan, Tanzimat ve Yeni Osmanl&lar, Tanzimat I-II, M.E.B. Yay&nlar&, )stanbul, 1999, s. 777; Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl#lar, Pegasus Yay&nlar&, )stanbul, 2006. 2 Karal, Enver Ziya, Osmanl# Tarihi , cilt V, TTK Yay&nlar& , Ankara, 1999, s. 90. 3 )'demir, Ulu', Kuleli Vakas# Hakk#nda Bir Ara$t#rma, TTK Yay&nlar&, Ankara 2009.

111
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

tepkiyi gsteren Yeni Osmanl&lar, K&r&m sava#& sebebiyle devletin borlanmas&n&, Islahat Ferman&yla gayri Mslimlere a#&r& taviz verildi'ini, Tanzimat adamlar&na #eriata ayk&r& davrand&klar&n& ve #eriat&n hkmleri d&#&nda kanunlar &kard&klar&n& ne srerek rgtl muhalefete ba#lam&#lard&r. Devletin yukar&da s&ralanan uygulamalar&na tepki olarak ortaya &kan Yeni Osmanl&lar, bu fikirleri ne srerek yazd&klar& yaz&lar&nda ynetimi sert bir #ekilde ele#tirmi#lerdir. Yeni Osmanl&lar&n etkin yelerinden Ziya Pa#a, Tanzimat dneminde devlet adamlar&n&n devletin temeline balta vurdu'unu, Avrupa kanunlar&ndan medet umuldu'unu syleyerek bunlara kar#& oldu'unu yazm&#t&r.4 Yeni Osmanl&lar, devletin borlanmas&n&n devam etmesi, gayri Mslimlere verilen tavizlerin srp gitmesi, Lbnan ve Giritte meydana gelen olaylar& hkmet aleyhine kullanarak ele#tirilerinin dozunu hep sertle#tirmi#lerdir. Osmanl& Devletinde ynetimin temel felsefesini kkten de'i#tirme ba#ar&s&n& gsteren Yeni Osmanl&lar&n ilk hedeflerinin gerekte bir me#rutiyet idaresi olmad&'& bilinen bir gerektir. Fakat onlar&n Avrupaya kat&ktan ya da srgn edildikten sonra orada fikirlerinin de'i#ti'i, me#rutiyet hatta cumhuriyet kavram&n&n dahi dillendirildi'i olmu#tur.5 1867 tarihinde Londrada Yeni Osmanl&lar Vambry ve Lon Kahunla yapt&klar& gr#melerde ekingen bir dille de olsa cumhuriyet kavram&n& telaffuz etmi#lerdi. 6 Tm bunlara bakt&'&m&z zaman #eriat&n hkmlerinden ayr&ld&'& iin ynetimle tart&#maya giren, cumhuriyeti dillendiren ve me#rutiyeti )slm&n #ura anlay&#&yla rt#trmeye al&#an bu reformist gurup, sosyal hayatlar&nda oldu'u gibi fikri hayatlar&nda da ortak bir noktada bulu#amam&#lard&r. Bu da'&n&kl&'a ra'men, Yeni Osmanl&lar, kendilerine anayasal& bir rejimin yolunu aacak padi#ah de'i#ikliklerini yapmada ortak hareket edebilmi#lerdir. Bunda elbette ki Sultan Abdlazizin tutumu, Balkanlarda ortaya &kan ve Rusyan&n k&#k&rtmalar&yla devleti zor duruma d#ren isyanlar&n yan&nda sadrazam Mahmud Nedim Pa#an&n ynetim anlay&#& sadece kendisini de'il padi#ah& da yerinden oynatm&#t&r. Yeni Osmanl&lar&n d#ncesi art&k tamamen me#rutiyet idaresidir. Sleyman Hsn Pa#a bunu bir mstebiti indirip di erini getirmek de il#eklinde ifade etmi#tir.7
4

Sungu, )hsan, a.g.m. s. 801; Ziya Pa#a bunu Terkib-i Bendde #yle ifade eder: )snad-& taassub olunur merd-i gayura Dinsizlere tevcih-i rivayet yeni &kt& )slm imi# devlete pbend i terakki Evvel yo'idi i#bu rivayet yeni &kt&

5 )bnlemin Mahmud Kemal )nal, Son Sadrazamlar, Trkiye )# Bankas& Yay&nlar&, )stanbul, 2012, cilt, 1-5, s. 361. 6 Sungu, )hsan, a.g.m. s. 853. 7 Sleyman Hsn Pa#a, Hiss-i 'nk#lp, Tanin Matbaas&, )stanbul 1326, s.23.

112
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

,ehzade Muradda kendisine padi#ah olaca'&n& mjdelemek iin gelen heyete millet istemedike &kmayaca'&n& bildirmesi zerine, Sleyman Pa#a da kendilerinin millet ad&na geldiklerini syledikten sonra tahtta oturmu#tur.8 Buradan anla#&l&yor ki 1876 tarihide yap&lan ve padi#ahl& y&l9 olarak geen bu tarihte, me#rutiyetin nndeki en byk engel olan padi#ah de'i#iklikleri gerekle#mi#ti. )kinci bir engel gibi duran Hseyin Avni Pa#an&n bir suikast ile ortadan kald&r&lmas&ndan sonra art&k me#rutiyetin ilan&na bir ad&m kalm&#t&. Fakat Sultan Murad&n hastal&'& i#leri biraz yoku#a srer gibiydi. Bu s&rada gzler #ehzade Abdlhamide evrilmi#ti. Me#rutiyetilerle #ehzade aras&ndaki haberle#meyi sa'layan Mithat Pa#a, #ehzadenin de kendi fikirlerini benimsedi'ini d#nerek pek sevinmi#ti. Hal bu ki iki taraf&nda yakla#&m& birbirinden fark& olmu#tur. ,ehzade Mithata vgler ya 'd&rarak iktidara gelmenin yollar&n& ar&yor, Pa#a da tm isteklerini kabul eden bir #ehzade buldu'u iin pek sevinliydi. ,ehzade Abdlhamid, me#rutiyeti ilan edece'ini syleyerek Mithat& ve Osmanl&lar&n ileri gelenlerini ikna ederek saltanat& elde etmeyi ba#arm&#t&r. Abdlhamidde bu s&rada esen me#rutiyet rzgr&na kar#& koyamayaca'&n& anlam&#t&. Sonuta tm bu apra#&k ili#kilerden ve gvensizliklerden Kanun-i Esasi ile Trk tarihinde ilk defa olarak demokratikle#menin somut ad&m& at&lm&#t&r. Her ne kadar Kanun-i Esasiden nce merkez ve ta#rada kurulan meclislerle orta s&n&f ynetime kat&lma imkn& bulmu# olsalar da bu yelerle Meclis-i Mebusandaki mebuslar& k&yaslanamaz. Zira merkez ve ta#rada a&lan meclisler, padi#ah&n mutlak otoritesini ve adaletle ynetme erkini kulland&klar& halde, mebuslar halktan ald&klar& gc kullanm&#lard&r. Bu tespit meclis zab&t kay&tlar&nda da birok yerde defalarca vurgulanm&#t&r.10 Meclis-i Mebusana seilen yeler merkez ve ta#radaki meclislerde grev yapan yeler olsalar bile Meclis-i Mebusanda seilmi# olman&n verdi'i gven, milleti temsil etme kabiliyeti ile i#leri yrttkleri anla#&lmaktad&r. Yeni Osmanl&lar&n )stanbul hkmetine kar#& verdikleri bu mcadele ynetime giremeyen orta s&n&f diyebilece'imiz Mslman kesimi ynetime dhil etme abas& olarak olduka nemlidir. Zira Osmanl&
Sleyman Hsn Pa#a, age, s. 48. Davison, Roderich, Osmanl# 'mparatorlu unda Reform 1856-1876, cilt II, eviren osman ak&nbay, Papirus Yay&nlar&, )stanbul 1997, s. 88. Davison, padi#ahl& y&l olarak adland&rm&#t&r. 10 rne'in Bedran Efendi, kendisini seen bir buuk milyonu temsil etti'ini sylemi#tir. Meclis-i Mebusan Zab&t Ceridesi(MMZC) II (18771878), (Yay. Haz. Hakk& Tar&k Us), Vakit Matbaas&, )stanbul, 1954,s. 221222;balkanlardan gelen muhacirlerin camilerde bar&nmalar&n& istemeyen Astarc&lar Kethdas& Ahmet Efendinin Muhacirler camileri kirletiyor. demesi zerine di'er mebuslar kar#& &karak camilerin milletin mal& oldu'unu sylemi#lerdir. MMZC II:156.
9 8

113
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

devletinde her gayri Mslim gurubun bir byk bat&l& devletle ili#kisi ve hamisi vard&. Mslman halk&n bu #ekilde ynetime kat&lmas& Yeni Osmanl&lar&n, Trk demokrasisine katt&klar& nemli bir ba#ar&d&r. Nitekim Meclis-i Mebusan&n yelerinin kimlikleri ve geldikleri yerler ve ele al&nd&klar& konular incelendi'inde ta#ran&n ve orta s&n&f Mslman tebaan&n )stanbulda sesini duyurmas& olarak ele almak yanl&# olmaz. II. Seilmi) Mebuslardan Demokratik Tepkiler Kanun-i Essnin gere'i olarak a&lan Meclis-i Mebusan, y&k&lma srecine giren Osmanl& Devletini kurtarmak ve devletin devam&n& sa'lamak iin ba#vurulan demokratik bat&l& de'erleri n plana alan Osmanl&c&l&k temelinde bir kurtulu# mcadelesiydi. Burada temel prensip, din ve mezhep fark& gzetmeksizin Osmanl& diye tan&mlanan bir st kimlik olu#turmak, btn tebaan&n bar&# iinde ya#ayabilece'i ortak bir vatanda# kimli'i kazand&rmakt&. Mslman mebuslar Kanun-i Esasinin temel ilkelerine sad&k kal&rken, gayri Mslim mebuslar, dinda#lar& olan Osmanl& tebaas&n&n elde etti'i siyasi haklar& ve bu haklar&n Osmanl& hanedan&n&n #emsiyesi alt&nda korunmas& ve geli#tirilmesi iin parlamenter rejimi ara olarak grm#ler, bu do'rultuda da temel haklar&n& geli#tirmeye al&#m&#lard&r. Meclis-i Mebusan tutanaklar& incelendi'inde bu amac&n gerekle#tirilmeye al&#&ld&'& gzlenmektedir. Ahmed Mithat Efendiye gre Meclis-i Mebusan serbest fikir beyan& ile asla, vatana ve millete zarar verecek her hangi bir harekette bulunmam&#t&r.11 Bu gere'i a'da#& yazarlar itiraf etti'i gibi o dnemde kaleme al&nan bir belgede de Meclis-i Mebusan&n niin topland&'& ve ne i# grd' anla#&lamam&#t&r demektedir.12 Meclisin devletin zarar&na al&#mad&'& do'ru olabilir ancak beklenen Osmanl& kimli'i yaratmada yeterli olmad&'&, buna zaman da bulamad&'& a&kt&r. zellikle yerel ynetimlerle ilgili kanun tasar&lar&n&n gr#ld' oturumlarda zaman zaman Mslim ve gayri Mslim mebuslar&n farkl& istekleri, Osmanl&c&l&'&n yumu#ak karn& olarak su yzne &kt&'& zab&tlarda grlmektedir.13 Osmanl& Devletinin her kesiminden ve hemen hemen lkenin her taraf&ndan mebuslar&n olu#turdu'u bu ilk meclis, kurumsal demokrat kimli'ini di'er kurumlar yan&nda savunamam&#, varl&'& fazlal&k olarak grlrken yoklu'unun eksikli'i o gn hissedilmemi#tir. Sultan II. Abdlhamid, her ne kadar meclisi am&# ve ona bir tak&m haklar vermi# olmas&na ra'men, fiili anlamda kuvvetler ayr&l&'& ilkesi benimsenmedi'inden meclisin al&#malar& kurumsal de'er kazanmam&#t&r. &kard&'& hibir kanun yrrl'e girmemi#tir. Osmanl& brokrasisinin iinde i'reti olarak durmu#,
Ahmet Mithat Efendi, ss-i 'nk#lp, C. II K&sm-& San, )stanbul 1295, s. 243. BOA., Y.EE., 71/28. 13 Meclis-i mebusan zab&tlar&n&n tahlili iin bak&n&z; O'uz, Ahmet, Birinci Me$rutiyet Meclisinin A#l#$#, '$leyi$i ve Kapanmas#, Grafiker Yay&nlar&, Ankara, 2010.
12 11

114
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

dan&#ma meclisi hviyeti dahi kazanamam&#t&r. rne'in Yunanistana toprak verilmesi konusunda me#veret meclisi toplanm&#, Meclis-i Mebusandan da sadece temsilci a'r&lm&#t&r. Fakat temsilci olarak kat&lan Astarc&lar kethdas& Ahmed Efendi, Osmanl& brokrasisinin al&#&k olmad&'& bir dille konu#tu'undan, mebusun bu tutumu demokratik bir tepki olarak grlmemi#tir. Bu tutum Osmanl& brokratlar& iinde oldu'u gibi sultan& da endi#elendirmi#tir. Meclisin bu ve benzeri tabii kar#&lanmas& gereken tepkileri a#&r& bulunmu#tur. Meclisin ilk defa olarak demokrasinin en nemli gc olan halk deste'ini almas& ve bu gce dayanarak devleti kontrol etme iste'i endi#eyle kar#&lanm&#t&r. Meclisin a&ld&'& bir zamanda Rus sava#&n&n ba#lamas& ve sava#&n kt gidi#i ba#ta ekonomi olmak zere ynetime kar#& sert ve Osmanl& diplomatik nezaketine ayk&r& ele#tirileri padi#ah& ok rahats&z etmi#ti. Meclis mzakerelerindeki sulamalar, padi#aha kadar uzan&nca, Sultan Abdlhamid anayasadan ald&'& yetkiyle bu kendisini kontrol edemeyen gc ortadan kald&rm&#t&r. II. Abdlhamid'e meclisin kapat&lmas& konusunda destek veren Ahmed Cevdet Pa#a gibi nemli devlet adamlar& da vard&. 14 Padi#ah&n me#rutiyeti istemedi'i bilindi'i iin, onun etraf&nda da me#rutiyet aleyhtar& bir gurup toplanm&#t&. Din adamlar&, saray halk& ve devletin mevcut yap&s&ndan menfaat sa'layan Galata bankerleri say&labilir.15 Mebuslar bu tr ili#kileri meclis gndemine ta#&maktan ekinmemi#lerdi.16 III- Meclis-i Mebusan-n Kapat-lmas-na Tepkiler Meclis-i Mebusan&n kapat&lmas&na, mecliste son dnemde gurup olu#turmaya al&#an baz& mebuslar d&#&nda gazeteler de dhil olmak zere herhangi bir tepki gelmemi#tir. Bu da gsteriyor ki meclisin kapanmas&na tepki gsterebilecek, demokrasiyi savunacak ve demokrasinin fark&nda olan bir kesimin olmad&'& grlmektedir. Belki gerek anlamda en kararl& tepkiyi yine de ilk meclisin kapanmas&na kar#& sadece birka mebus gstermi#tir.17 Meclis-i Mebusan, ilk meclis denemesi olmas&na ra'men son derece demokrat bir meclis olarak kar#&m&za &kmaktad&r. Sultan Abdlhamid de bu olgun meclisin kapat&lmas& karar&na kar#& gelenleri sadece memleketlerine gndermekle yetinmi#tir. stelik onlara yolluk ve on bin kuru# da para yard&m&nda bulunarak gndermi#tir.18 Bu mebuslar, muhtemelen grup olu#turarak Sadrazam ile baz& bakanlar&n istifas&n& isteyen mebuslard&.
Berkes, Niyazi, Trkiyede a da$la$ma (Yay&na Haz&rlayan, Ahmet Kuya#), Yap& Kredi Yay&nlar&, )stanbul, 2002, s. 227. 15 Hulkiender, Murat, Bir Galata Bankerinin Portresi George Zarifi, Osmanl& Ara#t&rma Vakf&, )stanbul, 2003, 67. 16 Meclisin a&k oldu'u s&rada palamut ticareti dolay&s&yla Banker Zarifi meclis gndemine gelmi#ti. MMZC I , s.84. 17 O UZ, Ahmet, age, s.248. 18 MMZC II, s.412.
14

115
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

licenap gibi grnen bu davran&# birazda gelebilecek tepkileri yumu#atma amal& bir tedbir olarak grlmektedir. Bu uzakla#t&r&lanlar&n iinde mebuslarla i#birli'i iinde oldu'u d#nlen mebus olmayan kimseler de vard&. 19 te yandan Abdlhamid, Sulan Abdlazizden itibaren darbeye kar&#anlar& da )stanbuldan uzakla#t&r&lm&#t&.20 )stanbuldan uzakla#t&rma II. Abdlhamidin sonra da ba#vurdu'u bir yntem olmu#tur. )ttihat&lar&n srgnnde de bu grlm#tr. Meclisin kapat&lmas& karar&na muhalefet yapan mebuslar de'i#ik din ve &rklardand&. Bunlar& bir araya getiren sadece meclisin kapat&lmas&yd&. Bu mebuslardan ikisi gayri Mslim, di'erleri Mslman, ayr&ca drd de Arap kkenliydi. Mebuslar, meclisin kapanmas&na yak&n bir araya gelerek hkmeti ve Rus sava#&n&n gidi#at&n& ele#tirmi#lerdi. Meclis-i Mebusan s&n&rl& da olsa Osmanl& kimli'ini kabul etmi# miydi? Bu erken ve iddial& bir varsay&m olmas&na ra'men hibir zaman test edilme imkn& bulamam&#t&r. Sultan Abdlhamidin ynetimi tamamen tekeline almas& Sina Ak#ine gre Mithat Pa#a'n&n ortadan kald&r&lmas&ndan sonrad&r.21 Bu arada Sultan II. Abdlhamid'in d#ncesine yak&n olan kimi devlet adamlar&yla saray grevlileri, Meclis-i Mebusan'&n yeniden a&lmamas& ynnde telkinlerde bulunmu#lard&r. Bu ynde 31 May&s 1880de Sultan II. Abdlhamid'e verilen isimsiz bir belgede, baz& evrelerce Kanun-i Ess 'nin btn maddelerinin yrrl'e konulmas&n&n istendi'i hat&rlat&larak, bunun daha nce Frenkler taraf&ndan istenildi'i ve Osmanl& halk&n&n bunu glkle kabul etti'ini ileri srm#tr. Avrupal&lar&n as&l maksatlar&n&n, din ve mezhep karde#lerinin haklar&n& savunmak oldu'una dikkat ekilmi#tir. 22 Meclis-i Mebusan'&n a&lmas& ynnde gr#ler de yok de'ildi. Kanun-i Ess 'nin yz on alt&nc& maddesi23 gere'ince tekrar a&lmas& da istenmi#tir.24 Yap&lan tart&#malar Kanun-i Essnin yrrlkte olup olmamas& de'il Meclis-i Mebusan&n tekrar a&l&p a&lmamas& noktas&ndayd&. Mithat Pa#a'n&n Y&ld&z Mahkemesi25nde yarg&land&ktan sonra srgne gnderilmesine tepki gsteren gen, srgne gnderilmi#ti. )stanbul Asker Lisesi 'rencileri olan Nedim, Sait ve Cemal adl& bu gen, Sadakat Gazetesine ortak imza ile yazd&klar& makalede Mithat Pa#a'n&n
)ki ki#i, Necip Bey ile Halil Efendidir; Sleyman Pa#a, age, s.29. Mabeynci Fahri Bey, 'bretnma Mabeynci Fahri Beyin Hat#ralar# ve 'lgili Baz# Belgeler, (Yay&na haz&rlayan, Bekir S&tk& Baykal), TTK Yay&nlar&, Ankara, 1989, s.78. 21 Mithat Pa#a, 7 May&s 1884de Taifte bo'ulmak suretiyle ldrlm#tr, Ak#in, Sina, I. Me$rutiyet zerine Baz# D$nceler, Trk Parlamentosunun )lk Yz Y&l& 18761976, TTK Yay&nlar&, Ankara 1976, s.32, (Uzunar#&l&, 1992:55). 22 BOA., Y.EE., 71/30. 23 Dstur, Birinci Tertip, Birinci Cilt, Matbaa-y& mire,1289, sayfa,17. 24 BOA., Y.EE., 80/31. 25 Y&ld&z Mahkemesi hakk&nda; Uzunar#&l&, ). Hakk&, Midhat Pa$a ve Y#ld#z Mahkemesi, TTK Yay&nlar&, Ankara, 1989.
20 19

116
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

mahkeme karar& olmadan Taif'e srlmesinin Kanun-i Essi'ye ayk&r& oldu'unu yazm&#t&.26 Bunlar birer c&l&z muhalefet olarak kalm&#t&r. Sultan II. Abdlhamide as&l muhalefet, iktidar&n Y&ld&z saray&na kaymas& ve istibdad ynetiminin giderek #iddetini art&rmas&yla ba#lam&#t&r. Yeni Osmanl&lar&n fikirlerinden faydalanan yeni muhalifler, her halkarda Abdlhamide d#man olan guruplar& bir araya getirmeye al&#m&#lard&r. Yeni muhaliflerin eskilere gre bir avantajlar& daha vard& o da s&rf fikir adam& ve gazeteci kimlikleri yan&nda modern okullarda okumalar& da ayr& bir stnlkleriydi. stelik gazete de art&k ileti#imin yayg&n bir vas&tas& haline gelmi# ve gcn art&rm&#t&. Bu yeni muhalefetin ortak ad& )ttihat ve Terakki olmu#tur. IV- Demokrasi Yolunda Yeni Bir Aray-); ttihat ve Terakki Sultan Abdlhamidin srgn, bask&c& ve tekelci ynetimine kar#& bu sefer muhalefet modern e'itim kurumlar&ndan gelmi#tir. Yeni Osmanl&lar&n yaz&lar&n& okuyan askeri t&bbiye 'rencilerinden )brahim Temo, Abdullah Cevdet, )shak Sukuti ve Mehmet Re#itin liderli'inde 'renciler )ttihat ve Terakki adl& bir cemiyet kurmu#tur.27 )ttihat&lar, sultana kar#& az&nl&klar da dhil olmak zere btn muhalif unsurlar& bnyelerine alm&#lard&. )ttihat&lar )stanbulda bask& ve takibe u'ray&nca t&pk& Yeni Osmanl&lar gibi Avrupaya kam&#lar orada faaliyetlerini srdrm#lerdi. Arap milliyetilerinden olan ve Pariste faaliyet gsteren Halil Gaanem28 ile al&#m&#lard&r. Daha sonra hkmetle anla#amayan ve 1889 tarihinde Parise kaarak harekete ivme kazand&ran Ahmet R&za olmu#tur.29 Bu cemiyetin nde gelen isimlerinden Mizanc& Murad da M&s&rda al&#ma imkn& bulamad&'&ndan Avrupaya kam&#t&.30 Avrupal& fikirlerin Avrupada yay&lmas& ve destek bulmas& tabiidir. Fakat bu destek demokrasi ad&na m& yoksa guruplar& kontrol iin mi bu zaman&n szgecine vurularak de'erlendirilebilir. Ask&ya al&nan Kanun-i Esasiyi tekrar yrrl'e koymak iin Sultan Abdlhamide ilan ettirmeye al&#an )ttihat ve Terakki Cemiyeti, Avrupada siyaseten g kazanm&# ancak bir o kadarda paral& hale gelmi#ti. Ahmet R&za Pozitivist izgisi n planda, Murad hilafet ve )slmi de'erlere daha yak&n, )stanbulda ise #iddet ve suikastla da olsa ynetimi devirme'i amal&yorlard&.

Kuntay, Mithat Cemal, Nam#k Kemal Devrinin 'nsanlar# ve Olaylar# Aras#nda II, K&s&m II, MEB Yay&nlar&, )stanbul 1956, s.704. 27 Bayur, Yusuf Hikmet, Trk 'nk#lb# Tarihi, TTK Bas&mevi, Ankara, 1991, s, 64. 28 Kayal&, Hasan, Jn Trkler ve Araplar, Tarih Vakf& Yurt Yay&nlar&, )stanbul, 1998. 29 Ramsour, Ernest, E., Jn Trkler ve 1908 'htilli , Pozitif Yay&nlar&, 2007, s. 39. 30 Ak#in, Sina, Jn Trkler ve 'ttihat ve Terakki, )mge Yay&nlar&, 3. Bask&, Ankara, 2001,s. 48.

26

117
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

Bu haliyle ba#l& gibi grnen cemiyet gerekte kendi aralar&nda da ok paral& kk guruplardan olu#an bir yap&ya sahipti. Ahmet R&za #iddete kar#&, hanedan&n de'il Abdlhamidin devrilmesini, Islahatlar&n tm Osmanl&lar iin yap&lmas&n& isteyen bir anlay&#& savunuyordu. Ahmet R&za Fransada Frans&zca olarak yay&nlanan Me#veret gazetesinin ekinde tm Osmanl& tebas&n& hanedanla kucaklayan bar&#& ve demokrat, bat&l& de'erleri benimseyen bir Osmanl& devleti iziyordu. M&s&rdan Cenevreye gelerek orada mcadelesini srdren Mizanc& Murad, etraf&na daha s&cak davran&yor, Trk ve )slmi sylemleri n plana &kar&yordu. Ayr&ca Murad, Osmanl& iindeki gayri Mslimlere ki bu arada Ermeniler devletin en nemli problemiydi, hibir kesime devleti bldrecek ayr&cal&k verilemeyece'ini a&klam&#t&. Osmanl& devletinde yap&lacak genel &slahatlar erevesinde Ermeniler de di'er gayri Mslimler de yeni ve daha iyi haklara kavu#aca'& sylenmi#ti. Cemiyet, yay&nlad&'& beyannamede Ermenilerin )stanbulda Bab&aliyi basmalar& k&nm&#, zulmn ve istibdad&n kayna '& Y&ld&z&n bas&lmas&n& ne srm#tr.31 Bir yandan )ttihat&lar, Mslman kamuoyuna mesaj vermek iin Ermenilerin yapt&klar&na tepki gsterirlerken, te yandan da onlardan halen bir #eyler umuyorlard&. )ttihat ve Terakki, muhtemelen 'ttihad-# Anas#r& yani Osmanl&c&l&k fikrini halen ya#atmaya al&#m&#, btn gayri Mslimleri bu arada Ermenileri de devlet iinde tutacaklar&n& tahmin etmi#lerdir. Ermeniler, ayr& bir devlet kurabilmek iin Osmanl& devletiyle arp&#&rken, )ttihat&lar ise K#z#l Sultan ad& verdikleri Abdlhamidi y&pran&yor diye adeta sevinmi#lerdir. )ttihat ve Terakki Cemiyeti, birlik sa'lamak iin yapt&'& kongrelerde davetli Ermeniler milli mar#32 sylerken, cemiyetin nde gelen isimleri Osmanl& birli'inden ve k#z#l Sultan&n ktl'nden bahsetmi#lerdir. Bu rnekte oldu'u gibi )ttihat&lar&n gayri Mslimler konusunda politikalar& belirsiz #ekilde devam etmi#tir. Btn bu da'&n&kl&klar&na ra'men yapt&klar& kongrelerle ittihad& hedefleyen cemiyet, her seferinde daha da da'&n&k olarak kongrelerden &km&#t&r. 1906 tarihin kadar byle giden rgt Selanikde Mithat ,kr (Bleda)n&n evine kurulan Osmanl& Hrriyet Cemiyetiyle byk bir ivme kazanm&#d&.33 Geni# bir taraftar deste'i kazanan hareket, art&k gerekli olgunlu'a ula#m&# ve darbe yapacak ordu deste'ini de kazanm&#t&. Bu s&rada Balkanlarla ilgili gelen belgelerde Bosna-Hersek olaylar&n&n artt&'& Rusya ve Avusturyan&n olaya mdahale edece'i, Balkanlarda yeni devlet kurulaca'& kayg&lar& aktar&lmaktad&r.34 1908 tarihinde ortaya &kan Makedonya olaylar&
Ramsour, Ernest, E., age., s. 41 ve devam&. Osmanl& Gazetesi, 1 A'ustos 1987, Numara 89, s.8. 33 Ak#in, Sina, age, s. 92. 34 HR.TO..124/89. Konuyla ilgili eliliklerden gelen benzer pek ok belge bulunmaktad&r.
32 31

118
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

ve Reval35 bulu#mas& )ttihat ve Terakkiyi harekete geirmi# ve II. Me#rutiyetin ilan& gerekle#mi#tir.36 Muhalefete direnemeyerek I.Me#rutiyette oldu'u gibi II. Me#rutiyeti de ilan eden Sultan II. Abdlhamiddir. Sultan iin bunun anlam& demokrat bir kimli'in de'il tam aksine kaybedilen ve mecbur kal&nan bir durumun ifadesidir. Kendisini tahttan indirmeye al&#anlarla eyrek as&rdan fazla mcadele eden padi#ah daha fazla direnememi#, Kanun-i Esasiyi ilan etmek zorunda kalm&#t&r. Sultan&n me#rutiyete ve onun getirdi'i dzene inanmad&'& bilinmektedir. te yandan bu mcadeleyi her ne pahas&na olursa olsun veren )ttihat&lar acaba ne kadar kanuna ve onun getirdi'i ilkelere inan&yorlard&? )ttihat ve Terakkinin 1908en 1918 tarihine kadar bir #ekilde iktidarda kald&'& dnem gz nne al&n&rsa bu soruya olumlu cevap vermek mmkn grnmemektedir. Onlar&n, meclis seimlerinde demokrat davran&#lar&! bellidir.37 Belli olan bir #ey daha vard& ki o da demokrasi ve e#itlik iin gelen ama demokratik olmayan yeni bir gcn iktidar& ele geirmesidir. )ttihat&lar&n son yay&nlad&klar& bildirilerin birinde hedeflerini s&ralarken ilk s&rada Abdlhamidin tahttan indirilesi konulmu#tu.38 Bu da gsteriyor ki ncelikli ilk i# me#rutiyetin ilkeleri de'il, y&llard&r iktidarda istibdatla lkeyi idare den K#z#l Sultan& devirmek olmu#tur. SONU Trk demokrasi tarihinde sultan Abdlhamidin ayr& bir yeri vard&r. Kendi dneminde istemedi'i iki me#rutiyeti ilan etmi#tir. Her iki me#rutiyetin ilan& srecinde ortaya &kan guruplarla sultan mcadele etmi#, ama her ikisine kar#& da ba#ar&l& olamam&#t&r. )lk me#rutiyetin ilan& genli'ine ikinci me#rutiyetin ilan& da ya#l&l&'&na gelmi#tir. Fakat btn bunlar gsteriyor ki, Avrupa sistemi olarak adland&raca'&m&z halk&n iktidar& ve milletin egemenli'i ilkesi Osmanl&da da yer bulmu#, tam iktidar olamasa da iktidar&n orta'& olmay& ba#arm&#t&r. Bu sreci durdurmaya Osmanl& monar#isinin de gc yetmemi#tir. Bunun tersi olarak Avrupadaki her hareket Osmanl&y& da etkilemi#tir. 19. Yzy&ldan itibaren yenile#me modeli olarak kar#&m&za &kan bu etki, yzy&l&n sonuna do'ru demokrasi alan&nda kendini gstermi#tir. Avrupadaki Frans&z ihtillinden bu tarafa Avrupadaki orta s&n&f&n ihtill dalgas& bizde de me#rutiyet olarak kendisini gstermi#tir. Birinci me#rutiyet, Mithat Pa#an&n #ahs&nda #ekillenmi#, Yeni Osmanl&lar&n fikir deste'iyle
Bayur, Yusuf Hikmet, age., s 443. Unat, Faik Re#it, 'kinci Me$rutiyetin 'ln# ve Otuzbir Mart Hdisesi, TTK Yay&nlar&, Ankara, 1991, s. 28. 37 Karaca, Taha Niyazi, Meclis-i Mebusan'dan Trkiye Byk Millet Meclisi'ne gei# srecinde son Osmanl Meclis-i Mebusan seimleri, TTK Yay&nlar&, Ankara 2004, s. 22. 38 Bayur, Yusuf Hikmet, age., s 399.
36 35

119
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

ba#ar&ya ula#m&#t&r. Vilayet meclislerinden seilen o'u mebuslar, ba#kentte orta s&n&f& ba#ar&yla temsil etmi#lerdir. )kinci me#rutiyette ayn& #ekilde, Yeni Osmanl&lar&n gcnden etkilenerek ittihat ve Terakki ad&yla demokrasi mcadelesi vermi#tir. )ttihat&lar da orta s&n&ftan olmalar&na ra'men modern okullardan daha bilinli #ekilde gelmi#lerdir. )ttihat&lar saltanattan cumhuriyeti haz&rlamalar& ve seim unsurunu yerle#tirmeleri bak&m&ndan gei# haz&rlayan bir dnem olarak demokrasimize byk katk& sa'lam&#lard&r. Vatan&n kurtulu#una nclk eden mdafaa-& Hukuk Cemiyetlerinin temellerini olu#turmu#lard&r. Trk demokrasisi yneticilerle halk&n ortak akl&ndan de'il, kar#&l&kl& mcadeleler sonucunda olu#mu#tur. KAYNAKA
Ar)iv Belgeleri BOA., Y.EE., 71/28. BOA., Y.EE., 71/30. BOA., Y.EE., 80/31. HR.TO..124/89. Matbu Eserler Osmanl& Gazetesi, 1 A'ustos 1987. Dstur, Birinci Tertip, Birinci Cilt, Matbaa-y& mire,1289 Meclis-i Mebusan Zab&t Ceridesi I (18771878), (Yay. Haz. Hakk& Tar&k Us), Vakit Matbaas&, )stanbul, 1939. Meclis-i Mebusan Zab&t Ceridesi II (18771878), (Yay. Haz. Hakk& Tar&k Us), Vakit Matbaas&, )stanbul, 1954. Ara)t-rmalar AHMED M)THAT EFEND), ss-i 'nk#lp, C. II K&sm-& San, )stanbul, 1295. AK,)N, Sina, Jn Trkler ve 'ttihat ve Terakki, )mge Yay&nlar&, 3. Bask&, Ankara, 2001. BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk 'nk#lb# Tarihi, TTK Bas&mevi, Ankara, 1991 BERKES, Niyazi, Trkiyede a da$la$ma (Yay&na Haz&rlayan, Ahmet Kuya#), Yap& Kredi Yay&nlar&, )stanbul, 2002. EBUZZ)YA TEVF)K, Yeni Osmanl#lar, Pegasus Yay&nlar&, )stanbul, 2006. MABEYNC) FAHR) BEY, 'bretnma, Mabeynci Fahri Beyin Hat#ralar# ve 'lgili Baz# Belgeler, (Yay&na haz&rlayan, Bekir S&tk& Baykal), TTK Yay&nlar&, Ankara, 1989 HULK)ENDER, Murat, Bir Galata Bankerinin Portresi George Zarifi, Osmanl& Ara#t&rma Vakf&, )stanbul, 2003. )BNLEM)N MAHMUD KEMAL )NAL, Son Sadrazamlar, Trkiye )# Bankas& Yay&nlar&, )stanbul, 2012.

120
A. O uz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 109-120 A. O uz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 109-120

KAYALI, Hasan, Jn Trkler ve Araplar, Tarih Vakf& Yurt Yay&nlar&, )stanbul, 1957. KAZGAN, Haydar, Galata Bankerleri, I. Cilt, Orion Yay&nlar&, Ankara 2005 KUNTAY, Mithat Cemal, Nam#k Kemal Devrinin 'nsanlar# ve Olaylar# Aras#nda II, K#s#m II, MEB Yay&nlar&, )stanbul, 1956. RAMSOUR, Ernest, E., Jn Trkler ve 1908 'htilli , Pozitif Yay&nlar&, 2007. SUNGU, )hsan, Tanzimat ve Yeni Osmanl&lar, Tanzimat I-II, M.E.B. Yay&nlar&, )stanbul, 999,ss. 777-857. SLEYMAN PA,A, Hiss-i 'nk#lp, Tanin Matbaas&, )stanbul, 1326. UNAT, Faik Re#it, 'kinci Me$rutiyetin 'ln# ve Otuzbir Mart Hdisesi, TTK Yay&nlar&, Ankara, 1991 UZUNAR,ILI, ). Hakk&, Midhat Pa$a ve Y#ld#z Mahkemesi, TTK Yay&nlar&, Ankara, 1989. DAN),MEND, )smail Hami, )lk Meclis-i Mebusanda Anas&r Nispeti, Milliyet, 27 May&s 1952.