yaam felsefesi eserleri semeler

DIDEROT
andre cresson

DIDEROT {YAAMI, FELSEFES, ESERLER, SEMELER) ANDRE CRESSON

yeni dizi bilgi: 3 mart 1984

Birinci basm: 1965 'kinci basm: 1984

de yaynevi, vilayet han, caalolu - stanbul dizgi bask: kent basmevi, 528 0815 kapak basks: temel matbaas, 527 97 38 cilt: kent mcellithanesi

ANDRE CRESSON

DIDEROT
yaam - felsefesi - eserleri - semeler

Franszcadan eviren ASIM BEZRC

DE YAYINEV

YAAMI

SO YU SOPU Denis Diderot 5 Ekim 1713'te Langresda dodu, 1 Austos 1784te ld. Yetmi bir yl yaad. Babas Didier Diderot, atalar gibi, baklk yapyordu. Annesi Angelique Vigneron kocasndan sekiz ya bykt. 1748de ld. Ailenin yedi ocuu olmutu Yaayanlarn en b y Denis Diderot idi. Denisnin yaamnda yalnzca 1715te doan kz kardei Denise ile 1722de doan er kek kardei Pierre rol oynadlar. Denisnin ailesi onurlu, saygn ve olduka dindard. Annesinin akrabalar arasnda bir sr papaz vard. Vig neron bunlardan biriydi. Denis'nin dnyaya geldii gn lerde Langresn biricik kilisesinde papazlk ediyordu. Ge lenee gre, ardln (halefini) kendisi seebilirdi. Ka nlmaz bir durumdu bu. Bundan tr, Didier Diderotya olunu papaz yapmas iin telkinde bulundu. Evinin ve makamnn mirasn yeenine brakacana sz yerdi. RENM Bunun zerine, Denisnin eitimi bir karara baland. Ana babas, oullarn Langres'daki cizvitler kolejine ver-

diler. Okulda baar gstermekte gecikmedi. zellikle ma tematik ve Latincede arkadalar arasnda hemen par lad. Gelgelelim, haarlndan dolay, birka kez azar iitmekten de geri kalmad. Ona baklrsa, dpedz hak szlkt bu. Bakaldrd. Babasna artk papaz olmak is temediini bildirdi. Adamcaz onu bakla koydu. Fa kat ksa bir sre sonra Deni bu ie de dayanamyacan anlad. imdi, kolejin zntlerini atelyenin sknt larna ye tutuyordu. Yeniden okula dnd. 22 Austos 1726da tepesi tra edildi. Papazlk unvann ald. Cp peyi giydi. Bu srada kilise meclisi yesi Vigneron hastaland ve 1728de ld. Yann kk olmasna karn, Denis'yi ken disine ardl semiti. yleyken, katedralin Keiler Ku rulu, delikanlya birtakm glkler karmaktan geri dur mad. Bu yzden Deni, sonunda, ye olmaktan vazgeti. renimini tamamlayarak Cizvit olmay kuruyordu. Bir Cizvit dostu kendisini kkrtt. Gece yars birlikte ka arak Paris'e gidecekler, Cizvitlere mezlik edecekler di. Baba Diderot tasary rendi, olunu tam kaaca srada yakalad. Ama, ne de olsa, onun isteklerine kar gelmeyi doru bulmuyordu. Aile toplantsnda kararla trld zre, olunu kendisi Parise gtrd. Louis le Grand Kolejine yerletirdi. Diderot retmenleri ve rencileriyle n salm bu okulda yllarca belgat ve fel sefeyle urat. Byk otorite saylan P. Porcea ren cilik etti. Eski Grek ve Latini tand. Aristocu tanrbilime dayanan mantk, ahlk, fizik, metafizik ve matematik rendi. Her yerde anlayl, parlak ve erken gelimi bir kii olduunu gsterdi. 2 Eyll 1732'de Paris niversitesi'nden Latince, Greke ve felsefe okutma yetkisini ala rak kt. YAAM A ATILI renimi bitmiti, imdi ne yapacakt? Tatillerde, ak satmakszn, Langres'a gitmiti. Ailesi ona bir meslek tut-

masn tlemiti. Artk on dokuz yandayd. Yaamn kazanmas gerekiyordu. Oysa Diderot bambaka eyler dnyordu: ncelemelerini srdrmek, bilgilerini geli tirmek, edebiyat ve bilimde bir isim yapmak. Hekimlik ile hukuktan tiksiniyordu. Fakat babasnn diretmesi zeri ne, dva vekili Clement de Ris'nin yanma yazc olarak girdi. ki yl bu ite kald. Gelgelelim, iinden ylesine nefret ediyordu ki, nasl ve neyle yaayacan dn meden oradan ayrld. Babas olunun masraflarn ekmeye yanamad. Bu yzden Diderot yoksullukla yz yze geldi. Bu yoksulluk yaam boyunca da yakasn brakmad. Balangta, ar bir sknt iinde saylmazd. An nesi, arada bir, Langresdan Paris'e yaya giden sadk hiz metiyle, be kuru gnderiyordu. Ama yetmiyordu bu, a kald gnler oluyordu. Bor alyor, deyemiyor, gizlice ev deitiriyor, kayordu. Bir ara, karnn do yurmak iin, manastra girmeyi bile dnd. Matematik dersi verecek ocuklar buldu. Bir misyonere vaazlar yaz d. Kral yazcs Eli Randon de Marsan'n yanna eitici olarak girdi. Richlieu sokandaki evine yerleti. Burada ay kadar kald; ama bu iten de souyarak zgrl ekmee ye tuttu. Bir sre, edebiyatlarn ve satran oyuncularnn gittii kahveler arasnda mekik dokudu. Hizmeti kzlar la yatp kalkt. Her gn Babuti Kitabevine urayarak, orada Greuzen karsna, belki de metresiydi kur yapt. Bohemce yaayan birtakm Almanlarla dp kalk t. Babasnn akrabalarndan Kei Ange' dolandrd: O da. Bay Ange gibi, Carme* olmak istiyordu. (Adamca z buna inandrd.) Fakat, yazk ki, bir kadn batan karmt. stelik ondan bir de ocuu olmutu, yard mna koulmazsa yoksullua decekti. Onun iin, ma nastra girmezden nce, kendisine para gerekiyordu. F. Ange bu szlere kanarak ona birka kez para verdi. Son
() Mont-Carmel tarikatna bal keilere verilen ad. [ev.]

ra kesenin azn kapaynca, Diderot da utanmakszr artk Carme olmaktan caydn bildirdi, adamcaz a akald. EVLENM E 1741'de, bir rastlant, yaamna hem dzen, hem de znt getirdi. Bu rastlant onun, Champiou ailesiyle karlamas dr. Baba lmt. Ana kz dantel ve amar ticaretiy le geiniyorlard. Kz, Antoinette, gerekten gzeldi. Di derot aileye tanmak iin yle bir hikye uydurdu: Saint Sulpicein seminerlerine girecekti. Kendisine birka gmlek gerekti. Bunlar onlarn dikmesini istiyordu. Bu yalan ona geilmesi g bir kapy at. Diderot 28, Antoinette ise 31 yandayd. Evlenme teklifinde bulundu. Biraz son ra kz, metresi olmutu. Diderot, babasnn onayn al mak iin Langres'a gitti. Bak hi oral olmad. Bu nun zerine, Diderot memleketinden ayrld. 6 Ekim 1843' te gece yars gizlice nikh kyld. Artk para kazanmak zorundayd. Kitap Briasson hesabna Temple Stanyan'n Yunan Tarshi'ni Franszcaya evirdi. Ardndan. Toussaint ve Eydoux ile birlikte Jam esin Evrensel Tp Szl'n evirmeye giriti. Diderot ile Antoinettein geimleri pek yolunda git medi. Evde sknt eksik olmad. 13 Austos 1744te bir kzlar dodu: Angelique. stelik, kar kocann karakter leri de birbirine uymuyordu. Diderot savruk bir erkekti. Trl eit istekleri, ihtiyalar vard. Antoinette ise d zenli bir kadnd, souk ve llyd, hayalci deildi. Bu yzden Diderot ou zaman evde durmuyordu. 1842de Regence Kahvesinde o srada satran ve mzikle ura an Jean Jacques Rousseau ile tant. 1744'te yeni den onunla bulutu. Ayn tarihte barahip Condillac ve yazar olduu sanlan Bn. de Puissieux ile de sk sk g ryordu.

Ailesiyle aralarndaki anlamazl dzelteceini uma rak karsn Langresa gnderdi. Ana babas Antoinette' ten holandlar. Bundan tr, gezi ay uzad. Einin yokluu hi de uur getirmedi. nk, yalnz kalan Dide rot, Bayan Puissieuxye tutuldu. Kadnn paraya pek ihti yac vard; onu krl ilere atlmaya zorlad. ANSKLOPED Kitap Briasson, Laurent Durant ve David 1746da, Diderot'yu ardlar. Hautefeuille sokanda basmc La Bretonun evinde toplanacaklard. Diderot da oraya gitti. Cyclopedia ya da Evrensel Bi limler Ve Sanatlar Szl adndaki Chambers Ansiklopedisi'nin evrilmesi nerisiyle karlat. Kabul etti. Ba lang olarak, bir yl iin, 1200 lira ald; gerisi sonra de necekti. Gelgelelim, Chambers Ansiklopedisi istee uy gun deildi. Onu batan baa dzeltip gelitirmek gere kiyordu. Diderot eseri yeniden dzenlemeyi ve yazm ii ni ynetmeyi stlendi. Coku ve sevinle kabul etti bu nu. Oysa bu; ok zaman alan ve az para getiren, ihanet ve tuzaklarla dolu, tehlikeli ve esiz bir almaya kendi ni mahkm etmekti. Kz Bn. de Vandeul bu konuda un lar yazyor: Babam bu esere alrken, yani otuz yf boyunca, dinlenme nedir bilmedi; nk, ertesi gn iinfc srdrebileceine gveni yoktu. Diderot hemen gerekli giriimlerde bulundu. Franszca yaynlar sansrden ge iren dAguesseauyu grd. D'Aouesseau, kraln resm desteini salamaa yanamad. Ama eserin ortaya k mas iin yardmn da esirgemedi Ayrca din, felsefe ve metafizikle ilgili yazlar denetlemek zere bir tanrbilimci (teolojyen) atad. ii bu ynden yoluna koyunca. Diderot, ibirlii ya paca kimselerle konutu. D'Alambert'den, ynetici s fatyla, eserin bilim ve zellikle matematik blmn yazmay ve gzden geirmeyi zerine almasn istedi. Do rusu, tasarya diyecek yoktu. Bundan tr Voltaire, Mon-

&

tesquieu, Buffon ile yal Fontanelle de ilgi gstermekte gecikmediler. Saint-Honoe sokanda Bn. du Deffrandn evinde, izlenecek plan ile birlikte allacak kimselerin seimi ve iblm grld. J. J. Rousseau mzik, Daubenton doal tarih, kei Mallet tanrbilim, Dumarsais gramer, rahip Yvan metafizik, mantk ve ahlk, Toussant hukuk, Eydoux armalar, papaz La Chapelle aritme tik ve geometri, Le Bland tahkimat ve tabya, dArgenville sulama ve bahecilik, Belin denizcilik, Le Roy astronomi ve saatilik gereleri, Dr. Tarin anatomi ve fizyoloji, Vandenesse hekimlik ve eczaclk, Louis cerrahlk, Maloin kimya, Landois resim, heykel ve gravr, Blondel mimar lkla ilgili maddeleri yazacaklard. Diderot'ya gelince, o da, felsefe tarihini, meslekleri, teknik sanatlar, ve kim senin istemedii konular kaleme alacakt. Ansiklopedi nin tantmn da o ykleniyordu. DAlambert ise nsz yazacakt. Hemen, A harfine girecek yazlar hazrlamaya ve snflandrmaya baladlar. Biraz sonra kendilerine ye ni yardmc arkadalar katld. Gelgelelim, Diderotnun ihtiyatszl az kalsn hereyi tehlikeye dryordu. Bn. de Puisieux bir para cel ld idi. Diderot onun gzn doyurmak iin, bir yandan Ansiklopedi'ye alrken, bir yandan da baka eserler karalyordu. 1846da Filozofa Dnceler'i (Penses Phi1osophiques) yaymlad. Eser ona ancak elli lira kazan drd ve Paris Parlamentosunda saldrya urad. Arka sndan, Diderot, Kukucunun Gezintisi'ni (Promenade du sceptique) yazd. Kahvede toycasna, yksek sesle on dan sz at. Ertesi gn evini aradlar, eserin el yazma sn aldlar ve bir iyilik olmak zere de, blgesinin papaz Saint Medartdan saknmasn kulana fsldadlar. Bu nun zerine, Diderot abucak ev deitirdi, Esparade so kana tand. Fakat Bn. de Piusieux doymak nedir bil miyordu. Diderot Doal Dinin Yeterlii'ni yazdysa da bas trmay gze alamad. Boboaz Mcevherler adl roma n hem para getirdi, hem de grlt kopard. Krler ze tine Mektup, yazarn imzasn tamakszn, 1749da ya

10

ymland. Polis, bir ocuk masal olan Beyaz Kuu yaz dn duymutu. Yeniden evi arand, msveddelerine el kondu. Tutukland ve Bastille zindan dolu olduundan, Vincennes atosuna gtrlerek bir hcreye kapatld. HAPSTE Korkun serven! Ailesi ne olacakt imdi? Ansiklo pedi ne olacakt? Bn. Diderot polis mdr Berryere gi derek yalvard. Kitaplar Kont dArgensona bavurdu lar. Kimseyle grtrlmeyen Diderot, iyi beslenemiyor, hareket edemiyor, umutsuzlua dyordu. Berryerin yap t sorgusunda, ad geen ve sulu saylan eserlerin ya zar olduunu kesinlikle inkr etti. Sonra, kendisine es kisinden daha az kt muamele edilmeye balannca, d np tand, kurnazca bir yol tuttu: Beyaz Ku dn da btn eserleri kendisinin yazdn itiraf etti. Beyaz Kuu bir kadn yazm, o yalnzca imlasn dzeltmiti. 21 Austos 1749da grme yasa kalkt. Diderot Vincennes atosunda oturmak zorunda braklmt. Ama serbeste atonun avlusunda, bahelerinde dolayor ve karsn, d'Alemberti, kitaplar, J. J. Rousseauyu kabul ediyor, Ansiklopediyle ilgili ktlar geri alarak gzden geiriyor, yazlar dzene koyuyordu. Bu srada Bn. de Puisieux yeniden boy gsterdi. Diderot, babasndan pa ra istediyse de bir ey koparamad. Bilimler Ve Sanatlar stne Sylev'i baarya ulatran tezi Rousseauya o ver di. Bir gn, bir okullu gibi, Vincennes atosunun duvarn at. Gidip de sevgilisi Bn. de Puisieuxnn kendisini al dattn ve stelik yalan da sylediini grnce ak s nverdi. 3 Ekim 1749da salverildi. Hapisten kncaya kadar ocuu da lmt. ANSKLOPEDYE DEVAM 1750de Diderot Ansiklopedi'nin tantma duyurusu-

nu kaleme ald. Duyurunun ierdii dnceleri felsef b 11

lmnde aklayacaz. Bunlar ilgi ekici dncelerdi. Abone koullar unlardr: 60 lira vererek abone yaz lan kimse 30 Haziran 1751'de birinci cildi alnca 36 lira, Aralk 1751'de ikinci cildi alnca 25 lira ve bylece seki zinci cilde kadar 40'ar lira verecekti. Ayrca, 600 tabaka gravr vadediliyordu. Abonelerin toptan 280 ve abone ol mayanlarn ise 372 lira demeleri gerekiyordu. Hemen sipariler yamaya balad. Kitaplar sevindiler. Fakat ayn zamanda iki akm ve iki takm ortaya kt: 1751'den sonra Berlin Akademisi, birinci cildin kn bile bekle meden, Diderotyu yelie ald. te yandan, Cizvitlerin elinde olan Trevoux gazetesinde P. Berthier Duyurudaki grleri kyasya eletirip yerdi. Ansiklopedi'nin birinci cildi Temmuz 1751de kt. Kont dArgensona adanmt. A harfiyle birlikte d'Alembert'in nl nszn, Diderotun Arts-Sanatlar ve Autorit Puplique-Kamu Otoritesi balkl yazlarn iine alyordu. ki akm, beenenlerle beenmeyenler akm glendi. Beenenler ileri dnceler kampnda, Voltaireler ile Rousseaularn yannda yer aldlar: Savants ga zetesi ile rahip Raynaln kard Correspondance Litteraire eseri alkladlar. Beenmeyenlerin kampndan ise itirazlar ykseldi: Kyc talamalar dizildi, ilgili makamlar kkrtld. Hatt, eski Miropoix piskoposu ile veliahdn mrebbisi J. F. Royer, Malesherbesin de bildirdii gi bi , dinin elden gidecei yolunda krala ac yaknma larda bulundu. Ansiklopedi'nin ikinci cildi, yaz ve bask bakmndan hi de birincisinden geri kalmyordu. 1752de yaymlan d. Malsherbes bu srada dArgensonun yerine gemiti. Ansiklopedi'nin k, yazk ki, rahip Prades'in Sorbonneda savunduu tezin kyla ayn zamana rastla d. Sorbonneda kkl hibir itirazla karlamayan bu tez, yazarnn zerine kilisenin yldrmlarn ekmekte gecikmedi. Rahip Prades, Prusyaya kamak zorunda kal d. Adamcaz Ansiklopediye yardmda bulunduu ve Di derot tarafndan da savunulduu iin, bu kez, Ansiklo

12

pedi de saldrya urad. Malesherbes, baz yazlarn ye rine bakalar konuncaya kadar ikinci cildin satn dur durdu. 7 ubat 1752de Krallk rasndan eserin tmy le yok edilmesi iin bir karar kt. Malesherbes, doru sunu sylemek gerekirse, dosta davrand. Diderotya evin de arama yaplacan haber verdi. Daha iyisini de yap t: Btn ktlarn kendi evinde saklamasn salad. Eserin yaymlanmas kuramsal (nazar) olarak durdurul mutu. Eylemde ise iktidar gz yumuyordu. Louis Duclos bu konuda yle yazyor: ay nce Ansiklopedi iin verilen karar kaldrmay kimse gze alamad; ama Bn. de Pompadour ve baz bakanlar d'Alembert'le Dideroty yeniden Ansiklopediye almaya tevik ettiler. Bu yz den, ciltler yar hogr havas iinde birbirini izledi. Ya zarlar ihtiyatl Voltairee gre ok ihtiyatl , davran dlar ve iler 1756 yl sonuna kadar iyi kt yrd. Freronun saldrsna, kitaplarn cimriliine, yardmclarn dzensizliine karlk ounca gecikerek, ounca da yeniden yazlarak ciltler birbirini izledi. 1757de tarihsel bir olay halk pek etkiledi: Ocak ayn da Damiens, XV. Louisye suikast yapt. Kral bunu frsat bilerek 16 Nisanda sert bir yasa kard. Bundan byle, izinsiz ve gizli eserler basanlar lm cezasna arpla caklard. Kitaplar ne yapacaklarn ardlar. Zaten bir sredir Ansiklopedicilerin dncelerine gsterilen tepki artmt. Tepki gitgide byd. Aix Meclisinden es ki bir avukat, Jacob-Nicolas Moreau, 1757 Ekiminde Cacouaclar zerine bir anda yaymlad. Ardndan, Amsterdamda Cacouaclar Tarihine Yararl Yeni Anda' bas trd. Baya ve karalayc talamalard bunlar. yleyken, Cacouaclar szc ilgiyi ekti ve yerleti. Szlk, Ansiklopedi'cileri lekelemek iin uydurulmutu. Ansiklopedicilerin evresinde de epey grlt k t. DAIembertin yazd Cenevre maddesi Rousseau' nun Temsiller zerine Mektupu kaleme almasna yol ot. Siyasal-dinsel bir rezalet koptu. Pi (Fils naturel) odndaki oyunu dolaysyla Diderot armaclkla sulan

13

d. Bunu frsat bilen Palissot, Byk Filozoflar zerine Kk M ektuplarnda eseri kyasya eletirdi. Sonunda, Parlamento, Helvetius'n Ruh zerine (De lEsprit) adl ki tabn mahkm etti. Abraham Chaumeix Ansiklopsdiye kar dorudan saldrya geti. Btn bu tersliklerin stste gelii Diderotyu g duruma drd. DAlembert. yardmdan vazgeti. Belki ekindiinden, belki de dinlen meye ihtiyac olduundan yapmt bunu; ama Bn. de Vandeuln bildirdiine ve Diderotnun bir mektubunda da aklandna gre, ayrlnn, eline ok az para geme sinden ileri geldii anlalyordu. nemli yardmlar do kunan Duclos ve Marmontel de ayn yolu tuttular. Gele cei sezilen frtnann nnden kayorlard. Gerekten de frtna geldi. Helvetiusun mahkmiye tiyle muradna eren Parlamento, 1759da Ansiklopedi iini de ele ald. Savc mer Joly de Fleury iddianamesinde, eseri dini ykmak ve halklar bamszlk yolunda kkrt makla sulad. 8 Mart 1759da Parlamento Ansiklopedi'nin yayn iznini bir koula balamadan geri ald. Abonelerden her birine, isterlerse, 72 lira denecekti. Acaba bu sefer her ey bsbtn yklm myd? Yoksa Valtairein de nerdii gibi, eseri elverili bir or tamda tamamlamak iin Prusyaya ya da Rusyaya m gmeliydi? Diderotnun Pariste yle ilikileri vard ve bu raya yle szlemelerle balanmt ki, yurdundan ayrl may hi dnmyordu. Basmc Le Bretonun evinde bir toplant yapld. Toplantya DAlembert de katld, fa kat yetkili olduu matematik yazlarnn sonunu getirmeye bile sz vermeden ekip gitti. br yardmclar, szgelii dHolbach ve Chevalier de Jaucourt ayrlmadlar. al maya devam edilmesine karar verildi. Bask darda ya placakt. Sonunda, Ansiklopedi'yi aydnlatan resimlerin baslmas iin yeni bir izin koparld. Bundan byle eserin yneticisi .yalnzca Diderot olacakt. Kendisine paraca daha az cimri davranlacakt. Artk ortalarda gzkme yecek, yazlar David toplayacakt. Geriye yazlacak yedi

14

cilt kalmt. Bunlar hazrlannca, hepsi birden ayn za manda yaymlanacakt. Sessizce ie yeniden baland. Diderot artk Ansik lopediye bal bir krek mahkmu gibiydi. vlmeye de er bir direnme gsteriyordu. Mektuplarnda bu konudu yanp yaklr. Neyse ki, kazand, baaryla direnmesinin karln ald. 1766da Ansikicpedinin son ciltleri eski abonelere u deiik adla sunuldu: Bir edebiyatlar der neince karlan bilimler, sanatlar ve meslekler szl ya da Ansiklopedi, M. tarafndan dzenlenmi, Leufchastelde, kitap ve yaymc Samuel Fauche ve Ortaklar ta rafndan baslmtr, 1765. Diderot'nun gzden geirip aklad resim ciltleri 1770te kt. Asl aranrsa, byk koul eserin bitmesini sa lamt: 1) Otuz yllk bir dost olan Sartinin 21 Kasm 1760ta polis mdrlne gelmesi ve Ansiklopedi'nin hazrlanna gz yummas; 2) 1762de artk ekilmez hale gelen Cizvitlerin kovulmasyla Ansiklopedi'nin bu aman sz dmanlardan kurtulmas; 3) Yresi yazclarla evri li, sabahtan akamlara kadar alan ve Ansiklopedi'yi hibir zaman brakmayan Chevalier de Saucourtun di renmesi. Elbette kaygl gnler de eksik olmamt: 1760'ta temsil edilen Palissotun Filozoflar komedisi, belki de tehlikeli olacakt, neyse ki, ar lde abartmal olduu iin, kurbanlarndan ok yazarna zarar dokundu. 1761de Chevalier de La Barre sorunu, yeniden kovuturmaya yol at. Diderot'yu arkadalar kamas iin sktrdlar, ama dinlemedi. 1764te neredeyse Ansiklopedi iin almay brakacakt. nk ileden karc bir gerek rendi; ba z maddeleri gzden geirirken anlad bunu: Yazlarn sert liinden rken Le Breton, baz yerleri karp atm ve yumuatc dzeltmeler yapmt. Diderot kplere bindi. Bretona ok sert bir mektup yazd. Her eyi yzst b rakmay dnd. Sonra cayd. Ama yllarca Bretonu gr mek ve onunla konumak istemedi. Ancak yaamnn son larna doru balayabildi onu.

15

Ansiklopedi kitaplar zengin etti. lkin kendisinin gr d kusurlarna ve eksiklerine karn, Diderotya byk bir onur getirdi. Ama bu iten eline pek az para geti. 1769da Cartine'e unlar yazyordu: Tuhaf deil mi. Ansiklopedi iin otuz yl altm, mr tkettim; kitaplar bundan 2 milyon kazandlar, benim ise cebimde meteliim yok! 1759'da, babasndan kalan mirasn hesaplarn temiz lemek zere. Langresa yapt yolculuk (hesaplarken bacs Denie ile kk kardeine kar cmert ve uysal davrand) ve dostlarnn evindeki geici konukluu sayl mazsa, Diderot, bu otuz yl boyunca hep Paris'te kald. Kars ve 1753'te doan kz Marie Angeliquele ocuk larndan yalnz o sa kalmt , Tranne sokana yerle ti. Bu kz sonralar Bn. de Vandeul adn alacak ve baba snn yaamnn tan olacaktr. ALE YA ANTISI Aile drdnc katta oturuyordu. Tavan arasn an dran beinci katta Diderot'nun kitapl Ansiklopedi'yle ilgili kt ynlar, eserlerinin ve tasarlarnn msved deleri bulunuyordu. Mide rahatszl ve sanclardan ac eken bu iri yar, kanl canl adam, srtnda eskimi sa bahlyla zamann burada, bu yoksul eya arasnda ge iriyordu. Rousseau'nun dediine baklrsa, Diderotnun kars edepsizin ve drdrcnn biriydi, ama kocasna pek ba lyd. Ev ilerine, o bakard. Bn. de Vandeul yle yaz yor: Bir hizmeti kadn hergn kk eyi silip sprme ye gelir, gndelik yiyecekle giyecei de birlikte getirirdi. Geriye kalan ileri annem grrd. Cou kez, babam ye meini ehirde yer, annem le ve akamleyin kuru ek mekle yetinir, ertesi gn kocasna iki kat yemek vere ceini dnmekten byk bir sevin duyard. Byle bir aile iin kahve byk bir lkst, yleyken, Antoinette, ko cas bundan yoksun kalmasn diye her gn ona, kahve

16

sini Regetceta imesi ve satran oyuncularn grmesi iin alt sou* verirdi. Antoinette, kocasnn ihanetlerini renince lgna dnerdi; kyametleri koparr, barp arrd. Diderot mektuplarnda sk sk bunlara deinir. Kz yle yazyor: ok savurgand. Kumar seviyordu. Gelgelelim, ok kt oynuyor ve hep kaybediyordu. Arabaya binmekten hola nyor, ama eve girince onu darda unutuyor, bekletiyor, bu yzden de ou kez bir gnlk kira demek zo runda kalyordu. Baland kadnlar, ona annemin duy masn istemedii masraflar yaptryorlard. Minyatrlere, basma resimlere ve oyma talara meraklyd. Ama bunla r, satn aldnn ertesi gn elden karyordu. Kukusuz, bunlar iin paraya ihtiya vard. Paray ise ok zahmetle kazanyordu. Yargtay savclarnn sylevleri ile, krala sunulan sylevleri, Parlamento sylevlerini hazrlyor ve daha bir sr eyler yazyor, karlnda asl deerinin kat para kazandn sylyordu. Antoinette'le tartmaktan ekinerek, ounlukla ki taplna kapanyordu. Ama, arada srada, karsnn dost larnn tatsz ve baya toplantlarna katlmas gereki yordu. Kars hastalannca ona bakmak iin sk sk aa iniyordu. Eine eski bir dost gibi davranyor, nemli du rumlarda gsterdii vefa ve iyilii ondan esirgemiyordu. Kz byynce eitimiyle uramaya balad. Onun la retici gezintiler yapyordu. Onu efkatle seviyor, o da ayn biimde karlk veriyordu. Gzel bir gn, gezin ti srasnda, kzna gerek bir cinsel eitim dersi vermeyi tasarlad. Bylece, onun hem kendisine, hem de baka larna kar dikkatle davranmasn salayacakt. Dene mesi, btn eitimcilere rnek gsterilecek kadar baa rl geti. Diderot, her eye karn, kendini baz elencelerden alamyordu. Bunlardan nde geleni, Rameaunun Yeeni'
<*) Sou: Be santim, bir frankn yirmide biri deerinde bakr ake. Metelik. Para. [ev.]

17

nin banda sz edilen gnlk gezintidir: Hava iyi de olsa, kt de olsa, akamleyin saat be sularnda PalasRoyalde gezmee gitmek adetimdir. Argenson'un kane pesi zerinde beni hep tek bama, dlere dalm g rrsnz. Kendi kendimle politika, ak, zevk ya da fel sefe zerine konuurum. Ruhumu bir uarlktr alp g trr. Hava ok souk ya da yamurlu olursa, Regence kahvesine snrm. Orada, satran oynayanlar seyre derek elenirim. Masumca zevkler. te, byk dn celeri ve eserleri douran etkenler... D O S TLA R EVRES Bu byk dnceleri, dostlarnn evresinde dener, biimlendirir ve savunurdu. Diderotnun sk sk grt drt yakn topluluk vard. Bunlardan birincisi, dAlembert ile bir bakasn buluncaya dein ona metreslik eden Mile de Lespinasse. Gelgelelim, Diderotnun onlarla olan ilikileri, pek yle derinlemeden, soumutu. Ayrlk, 1758'da Ansiklopedi nin iine dt bunalmla balad. Diderot, dAlembert'in taknd tavra zld. 1769da znts daha da artt: Yeni yazd D'Alembert'in D adl konumasnda, rya gren dAlembert ile ona bakan Mile de Lespinassea ve hekim Bordeu'ye birer rol vermiti. Yapt bu iten sevinliydi. Eseri dostlarna okumak zevkinden ken dini alamad. Fakat Mille de Lespinasse bundan alnd. DAlembert, yaznn yok edilmesini istedi. Diderotnun ca n skld, pimanlk duydu. Ama, kz Bn. de Vandeuln yazdna gre, Diderot, dAlemberti gene de dosta kar lamaktan geri durmad. Ar ekingenlii ile cimriliTni ho grd. Esere gelince, ok kr, bir rnei yrtl maktan kurtuldu. Diderotnun ikinci dost evresinin banda Bn. dEpinay vard. Bn. dEpinay, o an edebiyatnda nemli rol oynayan Edebiyat Yazmalar (Correspondances Littereires) dergisinin yazar Grimmin metresiydi. Grimm, Dide-

18

rot ile yrekten dosttu. Geri aralarnda geici baz dar gnlklar eksik olmad. Ama Diderot ondan hep gerek bir hayranlk ve derin bir sevecenlikle sz etti. Bu konuda yazd mektuplar pek anlamldr. Grimmi yksekte tu tar, zerine toz kondurmazd. Onda esiz bir zek ve er dem bulurdu. Bununla birlikte, onu ok iyi tanrd: Grimm, arkadan smrmekten ekinmezdi. Nitekim, onun iste i zerine. Edebiyat Yazmalar iin akc kalemiyle o g zelim Salcnlar' yazmt. Grimm. ondan Yazmalar'n kopyalarn karmasn istedi. Diderot, g bel, on be gnde 2 cilt kadar yazd. Nankr birs devdi bu. nk Yazmalar halk iin deil, sekinler iin hazrlanyordu. Kopyalar gizlice datlyordu. stelik, Grimm yolculua kmak isteyince, btn i Diderotnun omuzlarna yk leniyordu. Her gnk almasna eklenen gerek bir ya z cezas idi bu. Diderot sk sk Bn dEpinayn konana giderdi. La Chevrette atosunu hi sevmezdi. Bayanm daha sonra yerletii La Brichei yabanl dzeni ve ba kmsz kalm aalaryla brne ye tutard. ok kez buraya gider, Bn. dEpinayn ekilmez sevgilisiyle bir likte yaamasna yardm ederdi. efkatle sevdii Rousseauyla da aras burada almt. Diderotnun tlerine karn, kendini tutamayan Rousseau'nun nce iyiliksever Bn. d'Epinaye, sonra da Bn. de Houdetot'nun k Saint Lamberte kar yapt densizlikten iki arkadan arasn am, tatsz bir tartmaya sebep olmutu. Sonunda Di derot, Rousseau'yla balarn koparmt. Diderotnun nc dostlar evresinin banda Ba ron dHolbach bulunuyordu. Birbiri arkasndan iki kz kar dele evlenerek byk bir servete konan dHolbach, Pa risteki grkemli evinde btn zgr dnl kiileri ka bul ederdi. Ayrca, kaynanas Bn. dAinein Grandvalda yresi aalar ve verimli topraklarla evrili bir atosu vard. DHolbachn sofras herkese akt. Kona, Ansiklopedi'cilerin toplant yeriydi. Buraya havra adn tak mlard. Diderot iin Grandval zgrln konutu idi. ki yerde de, byk bir itenlik egemendi. nsan orada

19

bol ve iyi yemekler yerdi. Coard. Her eyi tartrd. talyan soytarlar yznden kavgalar koptuu gnlerde mzikten konuurdu. ekinmeksizin tarih, tiyatro, felse fe, astronomi, fizik, tarm, ahlk zerinde tartr, hatta politikadan sz aard. Kadnlar gevezelik eder en ba bo dnceleri savunur, ounlukla lgnca hareketler yaparlard. Aklna geleni sylemekten saknmayan Dide rot iin bu, bir zaferdi, balardan kurtulutu. ok yiyen, ok alan, ok konuan Diderot buradaki kr yaam ile sosyeteden bir ocuk gibi holanyordu. SOPHIE LE TA N I M A Fakat Diderotyu Paris yaamna balayan ne dAlem bert, ne Grimm, ne de dHolbacht. Bu, Sophie Volland d. Diderot'nun, Mile Sophie Vollandla 1755te tantna kuku yoktur. Gelgelelim, ilk kez nerede ve ne zaman bu lutuklarn tam olarak bilmiyoruz. Bildiimiz bir ey var sa, o da, Diderotnun cokuyla and kk bir yeil ma sann banda onunla tantdr. Sophie Volland st ne de pek bir ey bilmiyoruz. lkelerine bal (mektup larda Morphyse diye ad geen) bir annesi vard. ki kz kardeinden Bn. Le Gendre (mektuplarda Uranie diye geer) kaba ve kskan bir mhendise varmt. Bn. de Blacy ise kocasnn lm zerine smrgelerde bir oul ve doutan kr bir kzla yalnz kalmt. Diderot, Sophie Volland' tand zaman, krkn gemiti. Beden, ahlk ve kltr bakmndan olgunluk an yayordu. Sophie ise elleri kurumu, gzlkl, hastalkl, yal bir kzd, ama yksek zellikler tayordu. Diderot onun ideal ka dn olduunu sylerdi. Gerekten de onda lmsz yan lar vard: Doruluk, itenlik, duyarlk, erdemlilik, aklllk ve geree ballk. Acaba hi mi dengesini yitirdii ol mamt? Diderotnun Sophieye kar olan vnlolnin t myle platonik olup olmad sk sk sorulurdu. Diderotnun alkanlklarna, zevklerine ve kullandtQi deyimlere bak lrsa, buna inanmak olduka gtr. Nlttklm, Sophier'tfin

20

annesi bu zorlu ktan korkmutu. Kzn ounca ve elinden geldiince ondan uzak tuttu, sle sur Marne a tosuna gnderdi. Byle yapmas da bizim iin bir mutlu luk oldu: Diderotnun evresi, uralar ve hatta dn celeri konusunda bizi en iyi aydnlatan mektuplar ancak bu davran yznden okuyabildik... Elimize geen ilk mektuplar 1759 tarihini tayor. Diderot babasndan ka lan miras iin Langresa gitti. Uranieyle Sophieyi ks kanla drecek kadar ateli mektuplar yazd. Gr d, iittii, dnd her eyi anlatan byleyici mek tuplar. Hepsinde de Sophieyi taparcasna vdn ve nnde diz ktn belirten mektuplar. Yazk ki cevap lar kaybolan ve btn elimize gemeyen mektuplar. Mektuplarn sonuncular 1774 tarihlidir. Diderot, Volland ailesinin enikonu bir paras olmutur. Nitekim, Bn. Volland'dan anne diye sz eder. okluk yalnzca Sophie ye seslenir, ama kzkardei de hi unutmaz. Diderot' nun 61 ve Sophienin de aa yukar ayn yata olmas gz nnde tutulursa, buna amamak elden gelmez. Sop hie Vollandn lm tarihini tam olarak bilmiyoruz. Dide rotnun lmnden bir iki ay nce dnyaya gzlerini ka padn sanyoruz. Bn. de Vandeuln dediine inanlr sa, Diderot onu sk sk gryor ve ac ac alyordu. KATER NANIN YARDIMI Gene Bn. de Vandeuln dediine gre, 1761de Di^ derot, kzna eyiz yapmak kaygusuyla kitapln satmay dnd. srada Imparatorie II. Katerinann Fransa daki temsilcisi prens Galitzin idi. Grimm ona Diderotnun dncesinden sz at. Prens, Katerinann Ansiklopedi ile yazarna ilgi duyduunu biliyordu. Zaten, Imparatorie de onu Ansiklopediyi tamamlamas iin Rusyaya ar mt. Orada istedii gibi alabilecek ve yaynlar yapa bilecekti. Galitzin, Diderotnun niyetini Katerinaya bildir di. mparatorie hemen cmerte bir davranta bulun du: Btn kitaplar 15 bin liraya satn ald. O ada b

21

yk bir parayd bu. Kitapla bakmak grevini de Diderot'ya verdi. Bunun iin yazara ylda 1000 lira cret ba lad. Beklenmeyen bir nimetti bu. Dahas var: cret he nz denmemiti. Eli bunu renince Katerinaya haber iletti. arie kt olaslklar gz nnde tutarak, elli yl lk cretinin tutar olan 50.000 liray imdiden demeye karar verdi. Bu para, Diderotya belirli bir refah salad. tmparatorienin bu armaan kz Marie Angelique Di derotnun evlenmesini kolaylatrd. 9 Eyll 1772'de, Diderot'nun uzun zamandan beri tand, Langresl bir aile nin olu olan Caroillon de Vandeul ile nikhland. 1773'te kk yata len bir kz ve 1775te Deni Simon adnda bir olu oldu. Diderot torununu dizleri zerinde sallad. Katerina, ona bir iyilik daha yapt: Diderot hi geziye kmamt. Duyduu gnl borcd dolaysyla Rusyaya gitmeyi, Carie'yi grmeyi ve yksek sesle teekkrlerini sunmay istiyordu. Ansiklopedi bitmiti. Sophie Vollanda olan dknl azalmt. Onun iin 1773'te Saint Petersburgda olmak istedi. Grimm Berlindeydi ve arkada n II. Frederik'e tantrmay kuruyordu. Prens ve Pren ses Galitzin Hollandadan geerken onu karlayacaklar d. Petersburgda, Byk Petro'nun at stnde b:r heyke lini yapmaya alan dostu Falconet'nin evinde kalaca n hesaplyordu. Berlinde durmadan Petersburga ge ti. Fakat, ac bir hayal krklna urad: Arkada Falconet bir bahane uydurarak onu konuklua kabul etme di. Bunun zerine, Prens Narikin filozofu konana a rd. Her eyini, treye uymayan giysilerini, konuurken yapt yersiz hareketleri, bayala kaan teklifsizliini, gaflarn, hatta ahlk, toplum ve politikayla ilgili telkin lerini ho gren II. Katerina 60 yandaki Diderot'yu Ermitage Saraynda itenlikle kabul etti. Diderot, Saint Petersburg'da tasarladndan ok kald. Ancak 1774'te de erli armaanlar ve nemli siparilerle ykl olarak ora dan ayrlabildi. Hollandadan geerken Katerina'nsn Rus yada oluturduu kurumlarca plann bastracakt. Ayrca

22

Rus niversitelerinin dzenlenmesi konusunda bir program yapmaya sz vermiti. mparatorie Ansiklopadin n btn tatszlklardan, rnein tumturakl szlerden, yanllar dan, fazlalklardan temizlenmi ve hafifletilmi yeni bir basmn desteklemeyi ve masraflarn karlamay nerdi. Diderot, yaamnn son yllarn bu ie ayrmaktan sevin duyacam bildirdi. Diderotyu, iinde yatabilecei ngi liz biimi bir araba ile sa salim gtrmesi iin yanna bir subay verildi. Alayarak ayrld. Katerina parmanda tad bir yz de ona armaan edince ok duygu land. DN Olduka tehlikeli kazalardan sonra, La Hayee va rnca, bir sre dostlar Galitzinlerde kald. mparatorie nin okullaryla ilgili yaynlara ve basmlara bak gr etti. Sonra, Parise karsnn yanna dnd. Yal bir dos tuymu gibi ona La Hayeden mektupla tasarlarn bildir miti. Yazk ki bu tasarlar gerekletiremedi. Yeni bir Ansiklopedi dncesinden de vazgeti. nk siyasal hava iyice deimiti. XVI. Louis kral olmutu. Turgot, Sartine, Malesherbes ve ardndan Necker iktidara gelmi ler, gnn sz geen bykleri olmulard. Diderot da artk durulmu uysallamt. Kendini yorgun duyuyordu. yleyken, Volland ailesiyle grmekten geri kalmyor du. Bir sre Bn. de Meauxnun kz Bn. de Prunevauxya tutuldu. Grimme yazd mektuplar yal n kskan sevgisini apak ortaya koymaktadr. Bir ara, eserlerini bastrmay dnd. Fakat btn eski ktlar yeniden gzden geirmek cann skt. Eu ii, lmnden sonra uramas iin Naigeona brakt. kide bir Sevrese giderek kr havas alyordu. evresin deki insanlarn kmekte olduunu gryordu, eskiden o kadar canl ve o kadar sevinli olan dostlarn n dknt leriydi bunlar. 1776da, kendisine vaktiyle gzel bir sa bahlk ve koltuk vermi olan Bn. Groffrin dnyadan g

23

t. 1778'de, yzn grmemekle birlikte, uzun sre mek tuplat Voltaire yaama gzlerini yumdu. Ayn yl Rousseau'nun ackl sonunu rendi. Grimm ve d'Holbach has ta idiler. 1783te dAlembert'le Bn. dEpinay snp gitti ler. Kendisi de gnden gne eriyordu. HA STA LIK V E LM 1784 ubatnda kan tkrd. Grimm, Katerinaya ha ber sald. Diderotnun Taranne sokandaki 5 katl evi trmanmasna gerek kalmad. mparatorie, Richelieu so kanda ona uygun bir konak kiralad. Binaya daha yer lemeden, akcierleri iltihap toplad. Arkasndan inme indi. Derken Sevresdeki evde iyileir gibi oldu. Temmuz aynda Richelieu sokana tandlar. 29 Temmuzda ko nuklarn kabul etti. Ertesi gn her zamanki gibi ayaa kalkt. Yemeklerini yemeye balad. nne meyve koy dular. Kiraz kompostosundan almck iin dirseini masa ya dayad. Tam o srada hafife ksrd. Bn. Diderot bir ey sordu, cevap alamad. Ban kaldrd. Kocas lm t. Yoksul ve tanrsz Diderot, damadnn yardmyla SaintRoche Kilisesi'nde yaplan grkemli bir dinsel trenle 1 Austos 1784te gmld. KL Kuku yok ki Fransz Devriminin hazrlanmasna filozof ok yardm etmitir: Voltaire, Rousseau ve Dide rot. Geri de bu yolda ok ac ektiler. Ama hibirinin durumu brne benzemiyordu. Voltaire abucak kzan alayc bir insand; gzel sz sylemek zevkinden ken dini alamazd; yanlla den kimseleri hi balamazd; ykseliiyle kendisine glge eden birisi karsa onu sulu sayar, ekemezdi. Rousseau hasta denecek kadar gururlu bir paranoyakt; her yerde hakszla urad n sanrd, o lke senin bu lke benim dolar durur

24

du; kim olursa olsun, kendisine iyilik eden herkesi bir dman gibi grrd. Diderotya gelince, o bambakay d. Agzlyd, tutkulu ve cokuluydu. Dostu olduuna inand kimseler karsnda bunlar her zaman ona dost olmasalar da coard. Gcn yitirdii yallk gn lerinde bile tapnd kadnlarn almll ve gzellii kar snda, bilim ve gerek karsnda, her eidiyle sanat karsnda, zellikle erdem karsnda onu uygulaya cak gc olmasa da cokuya kaplrd; tutkundu bun lara. iyilik etmeyi severdi. Bu yolda bol bol t verir nerilerde bulunur, tatl diller dker, karn dnmek sizin iyilik yapard. Yarglarnda ar giderdi. htiyatszd. Cmertlikte lgnla varrd. Btn bu zelliklerinden tr smrlrd. Bunu da bilmez deildi, yleyken kz maz, sesini karmazd. Bu, onun byklnn belirtile rinden biri ve yaamndaki mutsuzluklardan bazlarnn grnr sebebiydi. Dncelerine katlmad zaman bile insann ona ar yaknlk duymas da bundand.

25

FELSEFES

Diderot, hayatnn belli bal olaylarn anlatrken de grdmz gibi, Ansiklopedinin, yani XVIII. yzyl Fransasnn deil yalnz en gzel, ayn zamanda en ka rakteristik eserinin de kurucusudur. Nitekim, dzenle yen ve yaymlayan kii olarak eserin banda onun ad gemektedir. D D ER O TNUN K AMACI Diderotnun kafasnda iki ama vard: Bunlardan biri ak ve belli, br ise gizli ve rtl idi. Ansiklopedi'nin tantma yazsnda birinci ama aklanr. kinci ama ise, hibir kukuya yer brakmayacak biimde mektuplarnda ortaya konur: Tan.tma yazsn inceleyelim. Yaz, Diderot'nun Ansiklopedi'ye vermek istedii zellii bize gstermektedir: Yukarda belirtilen btn bu eylerden tr, diye ya zyor Diderot, duyurduumuz eserde bilimlerle sanat lar yle anlattk: Hazrlayc bilgiler sunmaktan kan dk, her madde stne renilmesi gereken nemli nokta lar belirttik, yazlarn birbirini aklamasna altk, bylece dizin (fihrist) glnn konuyu kartrmas.n n ledik. Bundan dolay bu eserin, kendi alan dnda, b

26

tn alanlarda meslekten yetime bir bilgin iin kitaplk ye rini tutacan, balang kitaplarn tamamlyacan, nssnelerin ilkelerini gelitireceini ve ilikilerini gsterecei ni, insan bilgisinin salamlamasna ve ilerlemesine yar dm edeceini, gerek bilginlerin, sekin sanatlarn, ye tikin heveslilerin saysn artrarak topluma yeni yarar lar salayacan sanyoruz. Yazarn aklad bu amatan, basmc grkemli bir anit oluturdu. Fakat Diderotnun bir de gizli amac var d: Ansiklopedi'nin batl inanlara, dinin getirdii baskla ra ve dourduu ktlklere, siyasal hakszlklara, ksa cas andaki toplumu adaletsiz ve dkn klan her eye kar kesin bir silh olmasn istiyordu. Elbette, bir ansiklopedik szlkte yerlemi nyarglara dorudan do ruya saldrlamazd. Ama onlar ustaca ypratlabilir, hrpaSanabilirdi. Bunun iin, bir yazdan (maddeden) brne gndermeler yapmak gerekiyordu. Bu gndermeler ak a satamay gze alamyaca birtakm ilkelerle gizlice atacak, gln kanlar sarsacak, tartaklayacak, yka cakt. stelik, akll okurlar bunu sezince hi tedirgin ol mayacaklard. Bylece, amurdan kkler kecek, ya rarsz toz bulutlan dalacakt. Diderot, Voltariee y le yazyor: te parolamz: rk inanlara softalara, yobazlara, cahillere, kaklara, ktlere ve zorbalara aman yok! Filozofa neden ie yaramaz kii denilsin? Neden, ya lann ehitleri olsun da doru hep korkaklarca salk ve rilsin? Mritlerin yaratt birlik houma gidiyor. Ktle diimiz eylerin hnc ile aalanma birletirmi onlar. Doruluk ak, hayrseverlik duygusu ve onlarn leme sinden (trinit) daha deerli olmas gereken iyilik, d rstlk, gzellik zevki de sizleri birletirebilir. Gzel bir d dorusu! Bu dte, yukarda belirttii miz glkler karsnda Diderotnun direnii dile geliyor. Fakat bu direni hi de zntsz gemedi. Diderot 25 Temmuz 1765te Mile Vollanda bunu aklyor: A nsiklopedi'yi sekiz on gn sonra bitireceim. Bylece, be ni yirmi yldan beri uratran, yleyken servetime pek bir

27

ey eklemiyen, stelik birok kez yurdumdan ayrlmak ya da zgrlm yitirmek tehlikesiyle karlatran ve da ha yararl, daha onurlu bir biimde geirebileceim bir yaam eritip tketen bu giriimin sonucunu artk grece im. Bu aklama tmyle gerektir ve adalarndan hi kimse en gzpekleri bile kendi dncesini ondan daha iyi temsil etmemitir. FLO ZO FLU U yleyse, Diderot'nun edebiyat, deil de filozof sa ylmas neden ileri geliyor? undan: Duygularna kap lan bir mantk olmayndan. Hogrden yoksun bir dogmatik olmayndan. Takn, evrensel bir zek olu undan. Diderot, bu bakmdan esizdir, stne yoktur. Rameaunun Yeeni'nde, o gnlerde nezaket ve zerafetin mer kezi olan Palais-Royal gzlerimizin nne serer: Ssl ve can skc kadnlar; onlarn peine taklan kkrtlm genler. Neden sonra kendinden az buuk sz aar. Bu genler iin ardndan kotuklar yosmalar ne ise, onun iin de dnceler odur: Dncelerim benim orospularmdr. diye yazar. Gerekten de yledir: Hangisi olur sa olsun, dncelerin, Diderot iin tuhaf bir alm var dr. Yeni ve gerek bir dnce grmeyiversin, hemen ona doru koar. Onunla sarho olur. Dncelerin kulu klesidir, yleyken uarl da elden brakmaz: Esmer dnceden sonra sarn dnceye, sarn dnce den sonra pembe dnceye kaplr. Dnceler kolayca batan karr onu. spatlarla, kantlarla pek uramaz, Cokuyle bir dnceden tekine geer. Artk kendisine deerli grnmeyen eyi brakr, brakmay tler. Bun dan trdr ki, Doann Yorumlanmas stne Dn celer adl eserinin nl tantma yazsnda unlar sy ler: Gen adam, al ve oku... Amacm, retmekten ok eitmek seni. Onun iin, dncelerimi benimsemisin

28

ya da benimsememisin, hi nemi yok. Dncelerim ilgini eksin yeter. Oysa, dnceleri okuru hemen kavrar. Aykr d ncelerinin atlganlyla olduu kadar gerekliiyle de onu kendine eker. Dnceler... Bilim zerine dn celer, var olan ve olmas gereken eyler zerine dn celer, tanr ve din zerine dnceler, doa ve gizli g leri zerine dnceler, insan zerine dnceler, gr lerin ve duygularn mekanizmas zerine dnceler, ku rulu olan ve olmas gereken ahlk zerine dnceler, siyaset ile eitim zerine ve onlarda yaplacak zorunlu reformlar zerine dnceler, sanat zerine ve onun d zenleni ve yarglanmas zerine dnceler... Olaan st bir cokunluk, arasra ar, ama ounlukla gl ve etkili bir belgat, grltc ve ounca ak, aykr dnceler. yle ki, hibir ey onlardan bazlar kadar sarsc ve dokunakl olamaz. Bu dncelerin balca tezlerini ve dayanaklarn be lirtmeye alalm. BLMLER Diderotnun bilim karsndaki davran Bacon, Newton ve Buffonun davranna dayanr. Diderot matematii pek sever. Matematikle urar. Akln mantk yoluyla eitimsel konusunda matematikten ok yararlanlacana inanr. Matematikileri zihni da raltmak ve bask altnda tutmakla sulayanlara kar kar, onlar savunur. Ama bunu bir eit tapnmaya evir mez. Matematiin gerekirlii, yararl sz gtrmez. Ni tekim, belirli gzlemlerin yaplmasnda matematikten ya rarlanlr. Matematik, bir varsaymn sonularn keskin likle nceden grmeyi, onu olaylarla karlatrarak do rulamay ve eer onlara uyuyorsa, bundan uygulamada yararlanmay salar. Bu bakmdan, matematik bilgileri mizin ve sanayimizin gelimesi iin vlmeye deer bir aratr.

29

Bununla birlikte, tek bana alnrsa, matematik Buffonun da dokunduu gibi bir oyunun btn zel liklerini tar. Matematikte her ey anlamaldr. nsan nasl ki satran oyununda ah, vezir, fil, kale ve piyon larn hareketiyle ilgili kurallara uyarsa, matematikte de istenilen tanmlara, belit (axiome) ve kantlara (postulat) uyar. Nasl ki bu kurallar bir kez kabul edilince, doru oynamak iin onlar uygulamak yetiyorsa, iyi bir matema tiki olmak iin de sz geen verilerin inenmemesine dikkat ederek sonular karmak yeter. Katksz matamatikileri tutan Diderot, onlarn git gide deer kazanacaklarn umar. Nitekim, halk bunu se ziyor: Bizi burada gerekten ilgilendiren; bir yandan do ann uyduu yasalar belirlemek, br yandan da bir takm ahlk ve ruhbilim nermeleri (kaziyeleri) ortaya koy maktr. nk bu nermelerin kuruluu; bireyleri ve halk lar yneten belirli bir idarenin dayand kurallarn do ruluunu gsterecektir. Gzel ama, bu konularla ilgili ve gerekli bilgileri na sl, hangi yntemle elde edeceiz? Elbette, Descartes ile tilmizlerinin matematik yntemine bal kimselerce uygu lanan deneyncesi (a priori) usavurma yoluyla deil. Bu rada izlenmesi gereken yol, Nevvtonun verdii rnektir: Yaantnn, gerein nmze koyduu eyi gzlemek, onu anlamak iin gerekli dnceleri bulmaya ya da kur maya almak, bu dnceleri kl krk yaran bir de nemeyle dorulamak. inde yaadmz dnyay tan mak ve ancak bu dnyada varolduumuzu bilmek, varolmamay istemeye hakkmz olmadn anlamak iin yapacak baka bir ey yoktur. Olgulardan (vakalardan) dncelere gitmeyi, sonra da cnlarn deerini yoklamak iin, dncelerden olgulara inmeyi renelim: ite ve rimli olan tek yntem budur... Belli bal aracmz var: Doann gzlenmesi (in celenmesi), dnme ve deneme. Gzlem, olgular toplar, dnme onlar dzenler, deneme ise dzenlemenin so nularn aratrr. Bunun iin, doay gzlemenin srekli.

30

dnmenin derin, denemenin ise tam olmas gerekir. n k bu aralarn birletii az grlr. Bundan tr, b lgin, hareketlerinde tedbirli ve yarglarnda ihtiyatl olmak zorundadr. Birtakm konular var ki zerinde hibir ey bilmiyo ruz, bilemiyoruz. Bu konulardaki ar bilgisizliimizi gr meyi ve sklmadan belirtmeyi renelim. Gene yle bir takm konular var ki, tmyle aratramasak bile, az ok nemli olaslklara (ihtimallere) varabiliyoruz. Ama bun larn da yalnzca birer ihtimal olduklarn ve kesinlikten uzak kaldklarn bilelim. Onun iin de, kaba onaylardan ve yanllarla dolu deneyncesi yarglardan kanalm. Gemiin aklc felsefesi olanaklar yle bir tartar, d ncesini belirtir ve abucak karar verir. Gvenle yle der: Ik paralanamaz. Deneyci felsefe bu sz din ler ve yzyllar boyunca onun karsnda susar. Sonra birden prizmay grr ve der ki: Ik paralanr. te, sk sk rastladmz, ders alnacak bir hikye... Aratrma aralarmzn yoksulluunu gsteren by le bir olay karsnda amamak elde deil: Anlan (mdrikenin) nyarglar, duyunun kararszlklar, belle in (hafzann) snrlar, aralarn ise eksikleri var. Olay lar sonsuz, sebepler gizli, grnler ise geici... Buna karlk, elimizde yava yryen bir denemeden, snrlr bir dnmeden baka ara yok. alrken bu gerei gzden uzak tutmayalm. Onu zorunlu sayalm. htiyat ve sabrdan ayrlmayalm. yi bir gzlemin yz kuramdan (nazariyeden) daha deerli ol duunu unutmayalm. Byle yapmakla, her eyi zme sek bile, iyi eyler bulmak ve gerekteki yalnz bilinme yen deil, zellikle bilinemeyen eyler karsnda da a rmadan dnmek ansmz artrm oluruz... DNLER Diderot, bilimlerle ilgili ilkel bir pozitivizmle dolu ku ramlarda olduu kadar, dinsel konularda da mutlak bir

31

dille konuur. Antlklopedi'nin yazarlar arasnda, yalnz ca Rousseau'nun doal din grne balanan birka ke ile birok kii yoktu, tanrya inanmadn bildiren nem li bir topluluk da vard. Diderot da bu uzlamaz sava taburuna katlmt. lgin bir durum, dorusu: nk, Di derot tanrtanmazla birdenbire gelmedi, bunun iin bir takm aamalardan geti. nceleri, dindar ailesi onu pa paz olsun diye kilise adamlarna teslim etti. Sonralar katolik inancndan ayrld. Bir sre, gerei, doal dinin dogmalarnda bulduunu sand. Fakat onda da ayn ku kulu zellii grmekte gecikmedi. Bunun zerine, dostu d'Holbachnki kadar ak bir tanrtanmazl benimsedi. D Holbach Doa Dzeni (Systeme de la nature) adl ese rinde yle yazmt: Tanr dncesi insan trnn or taklaa bir yanlgsdr. Diderot da ayn gre katlr. Acaba, hangi sebeplerle Diderot byle bir kanya vard? te, Diderotnun geleneksel Hristiyanlktan uzakla masna yol aan balca sebepler: Diderot nce unu tesbit ediyor: Her insann dini yal nzca filn tarihte falan lkede douundan gelme bir rastlantya baldr. Birtakm dinlerin gkten indiklerine inanlr. Oysa, onlar hem birbirine uymaz, hem de birbi rini dinsizlikle sular ve mahkm ederler. Herkes elini vic danna koyarak sorsun: Acaba, baka bir ada ve baka bir lkede dosayd hangi dine, hangi tanrya inanacak t? Jpiter'e, Odin'e ya da Allaha inanmyacak myd? Her yerde dinsizlikten yaknldn duyuyorum. Asyada Hristiyana, Avrupada Mslmana, Londrada papacya, Pariste Calvinciye, Saint-Jacques sokann stnde Jan snistee, Saint Medar mahallesinin aasnda Molinistee dinsiz deniyor. yleyse, kimdir dinsiz olan? Herkes mi, yoksa hi kimse mi? Fakat Hristiyanlar kar kyorlar buna. Onlarn dini baka dinlerle bir tutulamazm. Hristiyanlk kutsal ki taplarn deerli ve rtlemez otoritesi stne kurul

32

mumu. yle de olsa, Diderot bu kitaplarn deerine pek az inanr. Bunu da aklamaktan ekinmez. Diderotya gre, Her zaman ve her yerde btn in sanlar ilgilendiren gerek bir din lmsz, evrensel ve apak olmak zorundadr. Fakat, hibir din bu zel lii birlikte tamyor. Bylece btn dinlerin yanll st ste kez ortaya km oluyor. Hristiyanlk iin pek nemli ve korkulu bir gzlem dir bu. Hristiyanlk btn insanlara m vahiy oldu? Eski a onu tanmadna gre, hayr! Her zaman iin mi nazil oldu? sa belirli bir zamanda ortaya ktna gre, Tayr! Hristiyanln dogmalar gz kamatrc bir ak lkla m ortaya konmutur? lk gnah dogmasna bal ef saneler dnlrse, hayr! dem babalarnn gnah y znden btn insanlarn sulandrlmas ve bilmedii bir sutan tr vaftizden nce len bir ocuun cehenne me gnderilmesi hakl grlebilir mi? insan, elini vicda nna koyarak cevap verirse, hayr! yleyken diretirler: Kutsal ktaplarn ilettii eyle re inanmak zorundayz. derler. Hani, bu eski metinler gerekten tanrsal zellikler tasalard onlara hak ve rirdik. Ne yapalm ki yok byle bir zellikleri. nk: 1) Biimce ylesine ktdrler ki, bir yce Tanr tarafn dan, elimize ulatklar gibi yazdrlm olmalar olanak szdr. 2) Bir sr mucizeden dem vurulur. Grek ve Ro ma tarihi de birok mucizelerden sz aar; ama biz bun lara inanlmayacan biliriz. Hristiyanln mucizeleri ne neden onlardan daha ok gvenelim? Bir olay ger ee ne kadar az benzerse tarihsel bir dayanak olma gcn ve deerini de o kadar ok yitirir. Nitekim, Jo su'nin gnei durdurmasn ya da eeinin ene kemii 1le silhlanan Samsonun olaanst servenlerini oku yunca bu gerei hatrlarz. 3) Devam edelim: Kutsal ki taplarda, yazarlarnn su gtrmez bilgisizliini ortaya ko yan. astronomi, corafya, tarih ve doa bilimlerindeki bilgisizl:ini gsteren ynla para var! Bunlar her eyi bilen bir yaratcnn yazdrdna nasl inanlabilir? 4) Kut

33

sal kitaplar, birbirleriyle de srekli uyumazlk iindedir. rnein soyaalar (ecereler) arasnda, sann yaa mn anlatan paralar arasnda, verilen tler arasnda, hatta zorla kabul ettirilen kurallar arasnda sk sk uyu mazlklara rastlyoruz. Bunlardan en nemlisi udur: Ta n rnn geici olan bir yasay resmen yaynlamas ve da ha dil olmak iin sonradan bu yasay deil yalnzca de itirmek, toptan kaldrmak ve yerine tmyle ona aykr bir bakasn koymak zorunda kalmas olas mdr? 5) Da has var: nanmayan birine bir dinsel metinler klliyat verelim. Aklna ne kadar ok soru gelecek ve bunlara ne kadar gvenilmez cevaplar alacaktr! Peki ama, bu klli yat her zaman ayn deil miydi? yleyse, birka yz yl dr bu klliyatn gitgide incelmesi nedendir? Niin on dan, byle ksaltlm bir eser ortaya kt? yleyse, niin, u elyazmasnn verdii dersleri brnnkine ye tuta lm? Bu metinler kopya edenlerin yanllar ve saptm lar (rafiziler) ile beceriksiz yorumcularn yapt deiik likler dolaysyla bozulmu deil midir? Buna karlk ola rak bize yle diyorlar: Bunlardan, yalnzca kilisenin inan mamz nerdiklerine inannz! yi ama, kutsallnn ge rekesini gstermedike ne diye kilisenin kararlarna ina nalm? 6) Ne tuhaf Tanrdr ki, Yehuda dnyann iyi ol masn isteyince, onun dileklerini gerekletirmedi. Ne tuhaf kullardr ki keiler balarna bunca bel getirmi ler? karlar keileri dourdu, keiler nyarglar do urdu, nyarglar savalar dourdu. Onun iin, nyar glar var olduka savalar, keiler var olduka nyarg lar ve karlar varolduka da keiler eksik olmayacak tr. Temleri Spinoza ile Boyle'den alnan bu itirazlar, XVIII. yzyln btn zgr kafal dnrlerince gelitiriidi. Acaba, niin, Voltaire ve Rousseau gibi, Diderot da doa dinine balanp kalmad? Bunu denedi, hatt 1747' de Doal Dinin Yeterlii adnda kk bir eser de kale me ald. Bu esercikte u tezi savunuyordu: Tanrnn var

34

l, ruhun lmezlii, insann zgrl, ahlksal vicda nn kutsall gibi dogmalaryla doa dini, temel gerek leri tantabilecek ve bizi nemli devlerimizi yapma ya gtrebilecek yeterliktedir. Gkten inmi dinler ise, doal dine birtakm yararsz samalklar eklemekten te bir ey yapmazlar. Doal din evrensel ve deimez dir. br dinlere canlln veren de odur. Bu bakmdan, Yahudiler, Hristiyanlar, Mslmanlar yoldan km do alclardr denebilir. Diderot bu grn deitirmek te gecikmedi. Filozofa Dncelerden (Pensees Philosophiques) balayarak, tanrtanmazla yneldi, ona da yanaklar aramaya koyuldu. Ama bulduu kantlar henz inandrc deildi... VARLIK VE YARADILI Eserde tanrsz yle der: Dnyann lmszl, bir yaratc ruhun lmszln tasarlamaya elverili deildir. Bu szden sonra unu ekler: Evrendeki hare ketin kaynan bulamyorum, ama bu gl, aklmn almad dsel, uydurma bir yaratcnn varlyla gider meyi de gln buluyorum. Diderot unu da grr: Ger i dnyada harikalar eksik deil, ama ahlk dzeninde hkm sren uyumsuzluklar yaratcy yok ediyor. B tn bunlar insan artr. Malpighinin bulular Diderot yu sarsar. Bunlara gre: Nerede canl varlklar kendili inden ortaya karsa, orada birtakm tohumlarn nce den var olduuna inanlr. te yandan, Diderot byk sa ylar yasasnn nemini henz bilmediinden, evrenin a rtc dzenini salt bu yasayla aklamaktan da ekinir. Bununla birlikte, daha ok dnmeye, doal dinin kurallarndan kukulanmaya balar. Giderek, una varr: inancn iimizde konuan tanrnn sesi olduu yanltr. nk, bu ses yere ve zamana gre durmadan deiir. Cinsel ahlakn geirdii deimeler bunun rneidir. Kiiolunun bir kk iradesi (iradei cziyesi) olduu da yan ltr. nk, herkes kendine zg baz yeteneklerle bir likte doar. Madd ve manev bir evreye der. Orada

35

bir bitki gibi yetiip serpilir. nsann bu dnyadaki anla rn br dnyaya gtrecei inanc yanltr. nk, an larmz bizimle balar ve bizimle sona erer; onlaj rm bizimle birlikte yok olmayacan tasarlamak bo bir kuruntudur. Daha kts var: Yaratc kavram aklmza aykrdr. Diderot, en ok beendii eserlerinden biri olan D'Alembert'in D'nde bunu belirtir. yle der: 1) Hem her yerde olan, hem de hibir yerde bulunmayan; 2) Hem yaygn olmayan, hem de uzay: dolduran; 3) Hem maddeden aslyla ayrlan, hem de onunla birleen; 4) Hem maddeyi gden, harekete getiren, hem de ken disi hareket etmeyen; 5) Hem maddeyi etkileyen, dei tiren, hem de dolaysyla kendisi deien birinin (Ya ratcnn) varln kabul etmekten daha g bir ey ola maz. Byle bir varlk tanmadmz gibi, onun stne en ufak bir bilgimiz de yoktur. nk bu varlk elimelerle doludur, birbirini rten zelliklerle ykldr. Baron d'Holbach bu gr, kendine gre iyice ge litirir. Diderot bu kadarla kalmaz, daha da ileri gider. Claude ile Neron'un Saltanatlar stne Deneme adl eseri nin bir sayfasnda zetle yle der: Ya dnya ncesiz ve sonraszdr ya da deildir. ncesiz ve sonraszsa, Tanr larn gc dnda bamsz ve mutlak bir varlktr. De ilse, yaratlmtr. Yaratlmsa, yaratlmazdan nce, ya tanrlarn g ve mutluluunda baz eksikler vard, yani tanrlar mutsuzdu, dnyay da bu yzden yarattlar; ya da tanrlarn hibir eksii yoktu, dnyay yalnzca yaratkla rn iyilii iin meydana getirdiler. Gelgelelim, dnyann yaratlmasndaki ama, salt yaratklarn iyilii ise, yery znde ktlk neden yaamaktadr? Neden dnyada iyi nin ezildii ve ktnn ezdii grlmektedir? Bunun se bebi, ya tanrnn gszldr ya da Kt radedir. Eer sebep, gszlk ise, demek ki ktl nlemek olanak szdr. Eer sebep kt irade ise, demek ki ktie yol alabilir ve bu, yaplmamtr. Beceriksiz bir ii ortaya kt bir eser koyarsa ho grlebilir, ama tanrlar byle

36

bir eser meydana getirirlerse ho karlanamaz. n k onlarn elinden kan her ey kusursuz, drt ba ma mur olmak zorundadr. Eer eserin tabiat kusursuz lua elvermiyorduysa, niin yaratlmtr? Niin, deerli bir ey yapamam olmann utancn tanrlar bou bou na omuzlarna yklenmilerdir? te, bu ocuka soru yzyllarca en gl kafalar uratrd durdu. stelik, bu kafalar o denli gl idiler ki, akla yatkn hibir cevap bulamadlar! Asl aranrsa, yaratc kavram, yuvarlk kare kavramndan daha kolay anlalr bir kavram deildir. nk, uydurma bir kavramdr. Olanaksz bir varlk st ne ne srlm ve iinden klmaz elikilerle dokun mu bir kumatn Gene de sorulabilir: 1) Bylesine inkrc bir mutlaklkla hkm yrtmek doru mudur, ihtiyatl bir dav ran mdr? 2) Btn bunlara karn, Voltairein de sy ledii gibi, acaba doada itenlikli bir ruhu tanrsal bir elin izlerini grmeye zorlayacak eyler yok mudur? Di derot bu iki g soruya da cevap verilebileceine ina nyor. Tanrsz filozof Crudeli ile Bayan La Marechalen konumas birinci soruyu ele alr. Crudeli'nin hrszlk ve katillik yapmayna aan La Marchale, sorunu, Renan' n daha sonra tantaca terimler iinde ortaya koyar. Ad sz ve belki de iyiliksever bir ulak ona bir pusula gn dermitir. Pusulada u szler yazldr: Ya cehennem varsa! La Marechale'in itiraz aa yukar budur. Cru deli, tanrnn varln inkr ettii zaman ihtiyatl m dav ranyor? Eer yanlyorsa, son sz Tanrnn olacaktr. O vakit Crudeli gnahlarnn ve kfrlerinin hesabn nasl verecektir? Crudeli bu soruyu ok ince bir biimde ce vaplandrr: Denizlerin tesinde oturulabilir topraklarn var olduunu inkr eden bir gen MeksikalI tasarlayalm. Okyanusun kysnda bir gemide uyumaktadr. Uyurken dalgalar onu alp gtryor. Hi grmedii uzak kyda uyanyor. Karsnda heybetli bir ihtiyar gryor. Crudeli

37

anlatyor: Delikanl, nerede bulunduunu ve kiminle ta ntn sordu. htiyar: Ben bu lkenin hkmdarym, dedi. Delikanl bunun zerine yere kapand. htiyar: Kal knz, dedi. Siz benim varlm inkr ettiniz deil mi? Evet. mparatorluumun varln da? Evet. Si zi balyorum; nk ben insann iini grrm, yrei nizden iyi niyetli olduunuzu anladm; ama bunun dn daki dnce ve edimleriniz ayn biimde susuz sayla maz. Ardndan, ihtiyar, kulandan tutarak delikanlya yaamndaki btn yanlglar hatrlatt. Gen Meksika lI her hatrlatta ban eiyor, pimanlk getiriyor, af diliyordu. imdi, siz kendinizi bir an yal adamn yerine koyun da bana ne yapacanz syleyin, Bn. La Marchale? Bu aklsz genci salarndan yakalayarak ky bo yunca srklemez miydiniz? La Marchale: Dorusu, hayr! Crudeli: u sevimli ocuklarnzdan biri, evden kaarak bir sr budalalktan sonra bin piman geri dnseydi ne yapardnz? La Marchale: Onu karlamaya koardm, kavuunca barma basar ve yzn gzyalarmla slatrdm. Elbette, babas byle yumuak dav ranmazd. Crudeli: Cyle de olsa. Bay Le Marchale kaplan deildir. La Marchale: Kukusuz. Crudeli: Bel ki nce biraz atp tutacaktr, ama sonunda balayacak tr. La Marchale: Evet. Crudeli: Hele bu ocuu meydana getirmezden nce, bana gelecekleri nceden bilseydi, yanlglarndan tr onu cezalandrmann ne kendisine, ne suluya, ne de kardelerine bir yarar do kunmayacan anlard. La Marchale: htiyar ile Bay Marchale ayr ayr kiilerdir, birbirlerine benzemezler. Crudeli: Bay Marechale ihtiyardan daha m iyidir demek istiyorsunuz? La Marchale: Hayr, deil! Diderot bu konumalar yle sonulandryor: Ta n rya inanmayan bir kimse, eer inancnda itenlikli ise ve imanszlk taslamyorsa , lmden korkmas ge reksizdir. lm, ya bilin ve anlarn toptan yitirilmesiyle birlikte yrr; bu halde, Epikros'un syledii gibi, bizce yok demektir. Ya da bizi alabildiine iyi ve adil bir Ta n

38

rnn katna karacaktr. Byle bir Tanr bilir ki, bizi nosil yaratmsa yleyiz, baka trl olamayz. Bu durum da bizi nasl sulayabilir ve neyle mahkm edebilir? Biz den ancak iki ey isteyecektir: yi niyet ve temiz kalp. yleyse, akl ve dnce yoluyla tanrszla varm bir kimse hibir eyden korkmamaldr. Dirlik dzenlik iin de yaayp lebilir. Gelgelelim, burada bir baka sorun ortaya kyor. Bunu Voltaire ne sryor: nsan, alan bir saat grn ce, onu yapan zeki bir saatinin var olduundan kuku duymaz. Ulu ve byl bir sanat tarafndan kuruldu una ve dzenlendiine inanlmazsa, doann mekaniz mas nasl aklanabilir? Diderot, bir an bu sanatnn varln kabul eder, ama yalnzca bir an. zlmemi bir sr sorunun yaratt karanlk: te bir tanrnn var lna inan douran ey... Yoksa, maddenin varl ve onu kmldatan hareket, yldzlarn dou ve batn y neten genel dzen, dnyadaki canllarn var oluu, e itli bitki ve hayvan trlerinin kkeni, hayvanlarn du yarlk ve igds, kiiolunun ortaya koyduu bilimler, gzel ve teknik sanatlar, insanln toplumsal, siyasal ve ahlksal rgsn yaratan akl ve dncenin oluumu nasl aklanr? Yoksa, canllarn organlarnn birbiriyle uyuup birletii ve her tipin belli bir evrede belli bir yaam srmek, belli yollarla tremek zere yaratld nasl aklanrd? te, bir yanda takdir-i lhi ile tanrnn varlna ve gcne inananlarn, br yanda Demokritos, Epikuros ve Lucretiusun tilmizlerinin sk sk karlatklar sorunlar... Diderot bunlardan ancak sonunculara hak vermek gerektiini kabul eder. Ama bunu da geleneksel Epikurosulukla yetindiinden tr deil, hayalgcnn kaza nlm bilimi atndan tr kabul eder. nk geni imgelemi, lmnden sonra kuvvetlendii grlen ola nak ve olaslklar Diderotya gsteriyordu. D'Alembertin D ve Krler zerine Mektup'un baz paralar bu konuda olduka ilgi ekicidir.

39

Dorusu, nsann zihnini kartran bir sorun da u dur: Hi yoktan bir ey nasl ortaya kyor? Buna veri len cevap akla yatkn olmaktan uzaktr: Dnya ncesizdir. Peki ama, u cevap daha m inandrcdr: Dnya bir yaratcnn eseridir. Peki, ama bu yaratcnn varln na sl aklayacaz? Ya bu yaratcnn bir sebebi (yaratan) olmadn dneceiz, o zaman her eyi dnp dolap aklanmadan kalan bir eye balamak gerekecek; ya da yaratcnn bir sebebi (yaratan) olduunu kabul ede ceiz, o vakit de ayn glk yeniden karmza kacak. Bylece, hibir ey kazanlmam, zlmemi, tersine ka ranlklatrlm olacak. nk maddenin varlndan pek eminiz, ama onu yaratabilecek ya da yaratmay isteye cek bir ruhun varlndan hi emin deiliz. M ADDE VE HAR EK ET Peki, Diderot hareket stne ne diyor? Elbette, mad de hareketsiz ve cansz saylrsa, hareketin kaynan bulmak gleir. O zaman, nasl olup da maddenin bu hareketsizlikten syrlabildii sorulur. Buna kar, yeterince incelemeden, maddenin hareketsiz olduu ne s rlr. Oysa maddenin Nevvtondan beri incelenmesi bambaka sonular vermitir. Maddenin hibir paras yok ki bir ekim merkezi olmasn. Diderot bu konuda: Filozoflar maddenin hareketsiz olduunu nereden ka ryorlar, bilmiyorum? Maddenin hareketlilii apak orta da. Gerek cisimler, gerekse cisimlerin en kk para lar biribirlerini ekerler. Evrende her ey ya ak ve a balay durumundadr ya da hem ak (translation) hem de abalay durumundadr. diye yazyor ve ekliyor: Ba z filozoflara gre cisimler hareketsiz ve kuvvetsizdir. Bu; fizik ve kimyaya aykr yanl bir grtr. Aslnda, mad de hareket ve kuvvetle doludur. Maddenin her molek lnn kendine zg bir doas vardr, molekl etkin bir gtr. Maddenin birbirine benzemeyen trleri grlr. Doada sonsuz sayda eye (unsura) rastlanr. Bun

40

lardan herbiri, bakal dolaysyla, doutan gelme de imez, yokedilmez bir zel gle ykldr. Cismin iin deki bu g, cismin dna da etkide bulunur. Bundan, hareket ya da evrendeki genel mayalanma meydana ge lir. Maddenin bir paracnda trl eylem kendin gsterir: Arlk ya da ekme eylemi; suyun, atein, ha vann, kkrdn doasndan gelen i gcn eylemi ve btn br molekllerin bir parack zerindeki eylemi. Madde, kuvvet ve hareket birlikte yrrler. Bir btn drler. Ya, yaamn kayna sorunu? Birtakm nyarglar bu sorunu karanlklatrmaktadr. Kpek ya da fil gib'r canl varlklar, elbette, yeryznn herhangi bir nokta snda kendiliinden dnyaya gelmediler. yleyken biz, hayvanlarla bitkilerin her zaman var olduklarn ve ol duklar gibi kaldklarn sandmz iin bunu kavrayam yoruz. Oysa, hibir ey bundan daha ok kukuya elve rili olamaz. Doada her ey srekli bir olu ve deime halindedir. Zamanla canl trler de bu yasaya uymak zorunda kaldlar. Bylece, binlerce tr dodu, fakat bun lardan ancak bir kesimi geride kald ve yaayabildi. Maddenin btn eksik ve kusurlu birleimleri ortadan silindiler, geriye, ancak gvde yapsnda nemli elime tamayanlar, kendi kendine yeterek yaayabilenler kal dlar. Nitekim, mikroskobun kullanl da bu tahmini destekliyor. Diderot, bylece, Naedhamn grdne benzeyen ve mikroskopla seilen hayvancklarn suda kendiliinden olutuunu aklam olmuyor mu? Voltaire bu hayvancklara ylan balkslar adn takmt. Ama bu, Diderotnun hakl olmasna engel deil. Siz, hay vanlarn balangta da imdiki gibi olduklarn sanyor sunuz. Oysa, bunun tersini kabul etmek gerekiyor. G ne snerse, btn yaam durur; yanarsa yaam da ye niden doar. Acaba o zaman yaam eskisi gibi mi orta ya kar, yoksa baka biimlere mi brnr? Her ne olur sa olsun, bu yaam biimleri (salam) olanlar yaar, i te, grdklerimize benzeyen bitkilerle hayvanlarn da ya ad evren byle meydana gelir.

41

DUYARLIK, BLN V E D N CE Artk geriye zlmesi gereken sr kalyor: Du yarlk, bilin ve dnce. Her eyden nce sz gtrmeyen bir noktay belir telim: Bilin (dnce) yaam ile beyin yaps arasnda sk bir balant vardr. Denizdeki ykselme ve e kilmenin sebebinin ay olduu nasl isbat edilir? Ayn hareketindeki deimelerle gel-gitteki deimeler ara snda grlen sk uygunlukla. yleyse, bedenimin du rumuyla ruhumun (zekmn, aklmn) durumu arasn da bulduumuz daha ar uygunlua ne diyeceiz? Ne denli ufak olursa olsun, uzuvlarmdan zihinsel edim lerime gemeyen, onlar etkilemeyen hangi deiiklik var dr? Bakyorum, kt uyuyunca kt dnyorum; ye diimi iyi sindirmeyince, iyi dnmyorum; ac ekince, ruhum yoruluyor, bitkinleiyor; zntm dalnca ruhum da eski gcne kavuuyor. Demek ki, duyarlk, bilin ve dnce organlarmzn, bnyemizin yapsna bal. Eer bunlardan birini aklayabilirsek, brlerini de ak layabiliriz. Diderot, sonu olarak, harekette olduu gibi duyar lkta da maddenin btn elerinin ilk (ana) zelliini gryor. Her canlnn her parasnda bu zellii buluruz. yleyken, bir maden parasnn bir duyarl olduunu sylemekten ekiniriz. Bu yanlma, durgun duyarl etkin duyarlktan ayramaymzdan ileri gelir. Elbette, durgun duyarlk grlen tepkilerle ortaya kmaz. Etkin duyarlk ise, tersine, grlen tepkilerle kendini belii eder. yleyse, madenlerde bir durgun duyarlk bulunduunu neden ka bul etmeyelim? Beslenebilselerdi belki, madenler de canllar gibi etkin duyarl gstereceklerdi. Her ne olursa olsun, bu sonuncu varsaym dolay syla, bilin ve dncenin oluumu daha az karanlk bir durum kazanmaktadr. lkel de olsa, bir canlnn her par asnn kendine zg bir duyarl vardr. Asl sorun, by(e bir duyarl olan eitli paralardan oluan birliin

42

 yksek hayvanlarda grld zere bir bilin do urup dourmayacan bilmektir. Buna nceleri dour maz diye cevap veriliyordu. nk, iki ey birbirine ka rtrlyordu: Bitiiklik ile sreklilik. Belki, herbiri kendi bana duyan deiik eleri bititirirseniz, birleik bir bilincin hayvancl duyarln elde edemezsiniz, ama, bu elerin bitiiklii bir sreklilik kazanrsa, acaba o zaman da sonu ayn m olur? Civay avucumuzda yourunca grdmz paralanma olay buna gzel bir rnektir. Her civa damlac kre biimindedir ve yanndakinden bamszdr. Fakat damlacklar birbirine dokununca, he men karp kaynar ve bir tek damlaya dnrler. Hay vanlarn bilinlerinin oluumunda da buna benzer bir e yin etkisi olsa gerektir. Geri Diderotnun konuturduu dAlembert bunu ancak dte anlyor. Ama bu d gerek de olabilir. Hakas, dndrc bir tez, nbilicilere zg bir gr. Bu gr, sonradan, bitki ve hayvan dokusuyla il gili hcre kuramn douracaktr. Leibniz bizi bamsz monade'lardan kurulu, ar hevengine benzeyen canllar tasarlamaya armt. Diderot hi de Leibnizci deildir. Ama onun gznde de hevenk deyimi arlarn rgt n ok iyi temsil eder. Hevengin her paras canldr, kendine gre bir hayat yaar, kendine gre bir duyarlk tar. Bununla birlikte, paralar birbirine skdan skya balanmtr. yle ki, bunlardan birine yaplan etki, do rudan doruya ya da dolaysyla, hemen brlerine de ge er. Btn hevengi bir sarsntdr kaplar. Bu sarsnt hay vancklarda bilincin durumlarn, duygusal itmeleri, zihin sel ilemleri ve en sonunda hareketleri belirler. Diderot' ya gre bu, ok hareketli molekllerden kurulmu bir dzen, kk canl kuvvetlerden rlm bir zincir, kar mak bir doku, bir eit hayvan kmesidir. Bu grn doruluunu bir embriyonun incelenmesi pek iyi gsterir. Embriyon balangta anann yumurtalk larnda bulunan baya bir tohumdur. Erkek tohum onun la birleerek dl alar. Bundan, embriyonun ilk ktlesi

43

oluur. Bu ktlenin evresinde birok lifler serpilip geli ir. Liflerden kimi falan grevi, kimi de filan grevi yap maya elverilidirler. Trlere gre birbirinden ayr ynlar meydana getirirler. Eer insanda bu liflerden bazlar eksikse ocuk ktrm, kr, sar ya da dilsiz doar. Lif lerden bazlar ktyse ocuk birka melekesi bozuk do ar. Eer liflerden bazlar yetkinse ocuk resimde, iir de, bilimde, ahlkta dahice yetenekler gsterir. Madd ve manev evresinin kii zerindeki basklar bir yana braklrsa her insan bu grle aklanabilir. Eer, d'Alembert byk matematiki ise, bunu, gzel ve apkn bayan Tancin ile sekin asker La Toucheun tohumlarnn bir lemesine borludur. Grlyor ki, Diderot, henz Lamarck ve Darvvin or tada yokken evrimcilii (volutionisme) savunuyor. O r ganlar ihtiyalarn yaratabileceini ne sryor, daha dorusu, tahmin ediyor. Doal ayklanmay, yeteneksiz lerin (zayflarn) ortadan kalkn seziyor. Daha ileriye de gidiyor: Bunun sonularn genelletiriyor. Canl tr ler iin geerli olan bu konunun btn evrenler iin de geerli olup olamayacan aratryor: Hayvanlar iin doruluuna inandm bu ey, evrenler iin neden do ru olmasn? imdiye dein eksik ve kusurlu oldukla rndan, kimbilir nice evren yok olup gitti? Kimbilir, belki de, her an uzayda bir sr evren oluuyor ve dalp gidiyor? Bu hareket madde ktlelerini birletirip dzenle meye devam ediyor ve onlar, iinde yaayabilecekleri bir kurulua kavuturuncaya kadar da devam edecektir. Bu nunla iin bir Tanr tasarlamaya hi gerek yoktur. NSAN Bu ilkeler stne ne dnlrse dnlsn, Diderot'nun insan, ahlk, siyaset ve estetikle ilgili yarglar bunlara dayanr. yleyse, hepsinden nce, unu soralm: nsan nedir? nsan, bedence stn hayvanlardan pek ayrlmaz.

44

Sindirim, solunum, kan dolam organlar ile iskeleti bir maymun ya da kpeinkini andrr. Baz kimseler yalnz ca zihinsel yetileri (melekeleri), ahlaksal eilimleri ve ira deli hareketlerinden tr insan esiz bir varlk sayar lar. Geri onun bu konudaki stnl sz gtrmez, ama acaba bu stnlk nerden gelir? nsann zihinsel yetileriyle ilgili ve birbirine aykr iki gr vardr. Efltun ve Descartes gibi filozoflar, zihnin yapt yksek ilemleri doutan gelme bir sebebe yk lemek gerektiine inanrlar. Bu sebep u dolaysz ve te mel kavramlara dayanr. 1. Baz dnceler (tanr dncesi, iyilik ve kt lk dncesi, matematik nesneler dncesi gibi), 2. Baz aksiyomatik ilkeler (elime ilkesi, neden sellik ilkesi, ahlkn ilkeleri gibi). Bu doutan gelme kav ramlarn ou gcl (bilkuvve) olarak bizde bulunur. Ad geen kavramlar aka dnmek, etkin ola rak onlardan yararlanmay salar. br filozoflar bu gre kar karlar. Locke ile birlikte u eski ataszn yeniletirmeye alrlar: Zi hinde hibir ey yoktur ki daha nce duyularda bulun mam olsun. Zihnin btn yetilerini iki gce indirirler: 1) eitli duyularla duyma gc, 2) Duyduumuz eyin izlenimlerini saklayan ve otomatikman geri veren bel leme gc. Zihnin btn yksek ilemleri bu ift ile min sonularndan baka bir ey deildir. zellikle Helvetius bu gr tutar. Helvetiusa gre, zihinler ara sndaki ayrmlar onlarn ald eitime baldr. Duyula r salam ve bellei (hafzas) gl bir kimse uygun bir eitimle bir dhi olabilir. Diderot bYbirine aykr bu iki tezin de rkln ne srer. Hayr, insanlar dnyaya ne bir n bilgiyle, ne doar ken var olduu sanlan temel belitlerle (exiome). ne de akla dayanan soyut dncelerle birlikte gelirler. Ger i, bu konuda Locke son sz syledi. Ama bundan, zi

45

hinler arasndaki ayrln yalnzca eitimin rn oldu u sonucunu karmak m gerekir? Byle bir sav (iddia), bunu duyan herkesi artacaktr, gldrecektir. nk ayn eitim, bakarsnz, bellei kuvvetli ve duyular ku sursuz iki kiiden birinde stn bir gelime dourur da, brnde sonusuz kalabilir. Demek ki gerek ne Descarteslarda, ne de Helvetius'tadr. Biz yalnzca bir bel lek ve duyularla gelmiyoruz dnyaya. Yanmzda, rgt lenmi bir beyin de getiriyoruz. Bundan tr bir kpek, bir tavuk ve bir insan arasndaki zihinsel eitsizlikler, ancak, bunlarn beyin yaplar arasndaki doutan gel me ayrlklarla aklanabilir. Byle bir ayrlk, ayn ei time neden bir ahman aptalca ve bir dhinin zekice tepki gsterdiini de aklar. Bu ayrlk sonradan kaza nlmaz, doutan gelir; anayla babann tohumlarnn ka rmasnn rndr. Zihinler iin doru olan, duyar lklar iin de geerlidir. Baz kimseler souk ve bencil dirler, baya zevkler uruna her eyi gzden karmaya hazrdrlar. Baz kimseler ise, tersine, iyilikle ktlk ko nusunda pek titizdirler, evrelerine yaknlk gsterirler, ok kez esirgemezlie varan bir bilin incelii tarlar. te, eitim burada byk bir rol oynar. Bilinleri arnd rr, yaknlamalarn alann geniletir, duygular gzelle tirir. Ama eitimin sonular gene de bireylere gre de iir. Bunun sebebi, insanlar arasndaki duygulanma (co ma) ayrmnn, diyaframlar arasndaki ayrma dayan masdr. Bu da, eitli kpek rklarnn tad yetenekler gibi, doutan gelme bir zelliktir, Niin tazya burun ve av kpeine eviklik verilmitir? Bu sebepten. insan edimlerinin incelenmesi de bu gr doru luyor. Baz kiiler, yele kaplm yapraklar gibi, tutkular nn ardndan srklenirler. Bazlar ise kendi kendile rinin efendisi olmulardr: ilerinin kaynamasna karn, enine boyuna dnr, szlerini derleyip toplar, disiplini elden brakmaz, batan karc isteklere kaplmazlar. dev duygusuyla tehlikeyi gze alr, canskc grmeleri ksa keser, zahmetli ileri yklenirler. Her ne kadar Des-

46

carteslar insana olaanst bir kk irade (irade-* cziye) balamay kanlmaz grmler ve Helvetius, sonularnn eitliliini hesaba katmadan, her eyi ei timle aklamsa da, bunu karakterler arasndaki dou tan gelme bakaln rn saymak gerektir. Her insan duymaya ve dnmeye yaryan, kendine zg yetenekise, bunu yalnzca ald kltre deil, tad tohum larn ileyip gelitirmekten te bir ey yapmaz. Diderot sonunda una varyor: Nevvton esiz bir dhi ise, bunu yalnzca ald, kltre deil, tad tohum lara da borludur. Diderot ile Rousseau birbirine benze meyen eserler yaratyorlarsa, bunun sebebi, beyinleri nin, beyinciklerinin ve diyaframlarnn ayn biimde d zenlenmemi olmasdr. Elbette, ayn tohumlardan dl lenmedikleri iin, byle olmalarnda da alacak bir ey yoktur. AHLK Byle bir insan kavrayndan hareket edersek, onun yaamn nasl ve ne ynde yrtmesi gerektiini de an lam oluruz. Doamzn genel ve temel dilekleri ze rinde dnlnce, ahlkn zellikleri ortaya kar. Filozoflardan birou sandlar ki, adalet ve acmay la ilgili edimler, ancak doal ya da olumlu bir dince do ruluu gsterilmise geerli saylabilir. Diderot byle bir gre inanmaz: unu anladm ki, bizimki gibi kt dzenlenmi bir toplumda bile, mutlulua kavumak iin, iyi insan olmaktan baka yapacamz daha gzel hibir ey yoktur. Bu konuda bir eser yazmak bence pek nemli ve yararl bir i olacaktr. Bununla birlikte, byle bir eser yazmad. Bize dediine baklrsa, gerekli verileri top[amt, ama bunlar tmyle aklayamamak korkusuy la kalemi eline almaya cesaret edemedi. Bereket ver sin, dHolbach arkadandan daha az kuruntulu idi: E v rensel Ahlk adndaki eserini yazd. Kendisi yazmasa bile, hi olmazsa, szle yardm ettii bu kitap, Diderot

47

yu coturdu: Gelecekte ne olursa otsun, biz Evrensel Ahlk imdiden kutsuyoruz. Bizim gibi, babalar ve an neler de ocuklarna her gn onu okumalarn salk ve rebilirler. Benim ocuklarm da, ondaki doru ve yararl dersleri yaamlar boyunca dnecek, bana verdikleri szden ayrlmayacaklardr. devlerimizin temelini ve aklmzca, gnlmzce uyacamz yasay renmek iste yenlere tlerim: Birka yl nce kan Evrensel Ahlk' okusunlar. Peki ama, ne var bu Evrensel Ahlkta? Diderot, genliinde, Shaftesburynin erdem ve beceri stne yaz d bir denemeyi zgrce evirmiti. Bu deneme, iyilik yapmann insann karma uygun bir hesap ii olduunu gstermeye alyordu. Fakat eser hem zayft, hem de dincilikten kurtulamamt. DHolbach'n kitab da ayn tezi tutuyordu, ama salamd. Belli bal drt temele dayanyordu: 1. Epikros ve yandalar da anlamlard ki, mutlu luk ne u zevkin ardndan durmadan komakta, ne de bu acnn nnden lgnca kamaktadr. Bsbtn ba ka bir eydedir: nsann durumuyla dilekleri arasndaki dil uygunluktadr. Buna ulamak da onun elindedir; yeter ki dileklerinde ll olsun, gerekeni elde etmekle yetinsin ve fazlasndan kansn, ly karmamak hesapl bir davrantr. 2. Rousseau gibi, insann doarken iyi ile kt, hakl ile haksz kavramn birlikte getirdiine inanmak yanl tr. Ahlk duygularmzn kayna bu deildir. nsanlar balangta kendilerine dman bir doa ile yz yze geldiler. Ona kar baaryla savamak amacyla birle mek zorunluluunu duydular. Bunun iin de baz koul lar kabul etmek gerekiyordu. Atalarmz bunu gze al dlar. Aralarnda bir eit anlama yaptlar, buna da yanarak bakasna saldrmay yasak ettiler. te, ahlk duygularmzn kkeni (menei) bu anlamadr. Bu duy gularn korunmas ve gelimesi, toplumun mutluluunun, hatta devamnn vazgeilmez kouludur. Vicdanlar g

48

lendirmek ve aydnlatmak amacyla her eyi yapmamzn sebebi de budur. Gene bu sebepten vicdanlar vlmeye deer bir sevin ve znt kayna haline getiriyoruz. Ergin in san, vicdannn sesini dinledii zaman, kendisine kar ho bir sayg duyar. Vicdannn sesini dinlemedii za man ise pimanlk duyar, zlr. Demek ki, kendi ken disiyle iyi geinecek biimde davranmak hesaplarn en iyisidir. nsan sulu olunca mutlu olamaz. Onun iin, mutluluunun, dileklerinde ly karmamasna bal* olduunu kavrayan kimse, vicdannn yarglar nnde eilmekte pek glk ekmez. 3. nsann toplumsal durumu zerine birazck d nrsek bunu anlarz. Toplum olmadan birey dl vere mez. Ac bir olaydr bu, ama daha acs da var: Toplum ortadan kalknca birey yaamnn btn zevk ve elen celerini yitirmekle kalmaz, gvenliini de yitirir; hatt ya amay srdrp srdrmeyecei bile sorulabilir. Kendi mizi, bakalarna sayg gstermeye ve gereken yardmda bulunmaya zorlamazsak, acaba toplum devam eder mi? Bir daln, daha mutlu olmak bahanesiyle, dayand gv deyi devirecei dnlebilir mi? 4. Diderotnun da arka kt dHolbach, bize unu gsteriyor: Bakalarnda, sayg grmek ve onlarn gzn de gvenilir ve namuslu bir insan olduunu bilmek gib' ok tatl sevinlerin ilk koulu adalet ve iyilik kurallar na uygun davranmaktr. Bu drt temel, Diderot'nun anlayna gre kesindir, sz gtrmez. Nitekim, onlarn sk sk Diderotnun kale minden dkldn grmek olasdr. Bylesine basit bir kar kaygusu, insanln durum ve gereklerini dnen kimseye, durmadan kendini hatrlatan bu evrensel ahlk kurmaya yeter elbette. nsana burada den biricik dev udur: lllk, adalet ve acma yoluyla mutlulua ula mak.

49

SY A S E T Siyaseti ynetmek iin de bundan fazlasna gerek yoktur. nk, kiiolunun gdlmesinde kendini zorla kabul ettiren kurallar, Machiavelin sylediinin tersine, halklarn ynetiminde de geerlidir. Diderot siyasetten her sz anda bu noktaya dokunur. Diderot'nun bu konudaki gr, zorbaln ktlen mesi ilkesine dayanr: Zorba, en tiksindiim kimsedir, diye yazar. Asln ararsanz, bu zorbann kendisi de met resinin kaprisi ile gnahn kartan Cizvit papaznn ira desi ve falanca toprak aasnn isteklerinin etki ve bas ks altndadr. Bu an dnrlerinde byle bir duy gunun sk stk grlmesine amamalyz. Elbette, bu dnrler Montesquieunn Yasalarn Ruhunu okumu lard. Oradan renmilerdi ki zorbann zellii, baka larna boyun edirmek iin yasalar kartmak ve koyduu yasalara kendini bal saymamaktr. Onun saltanat al tnda sz zgrl, dnce zgrl, davranma z grl, mlk edinme zgrl, ksacas hibir zgrlk gvenlikte deildir. ngiltere halknn keyfe bal rejim den kurtulduunu, orada yurttaa, yasalara uyduu s rece dokunulamadn, hkmdarn, koyduu yasalara ba emesi gereken birinci kii olduunu dnrler oktan biliyorlard. Ayrca, yasama, yrtme ve ynetme glerini birbirinden ayrmasn da biliyorlard. Toplum sal zgrl salamak iin bu glerin, kendi grev ve yetkileri dna kmakszn, birbiriyle denge halinde bu lunmalar gerektiini anlamlard. Btn bunlarn ger ekliini iliklerinde duyuyorlard. Keyf ynetimin zulm lerini, toplumsal eitsizlikleri, adaletsizlikleri, soylularla rahiplerin ar ayrcalklarn, kiraln amansz buyruk larn, sorgusuz sualsiz srgnleri, gerekesiz yasaklan, Majeste'ye itaatsizlikten ya da dinsizlikten tr hapse atlmalar nasl grmezler, onlardan nasl tiksinmezlerdi? Diderotnun kendisi de Vincennes atosuna kapatlma m, eserlerinin durmadan tehdit edildiini grmemi miydi?

50

Bu koullar iinde dnrlerin, siyasal otoritenin geleneksel ilkelerini gzden geirmelerine amamalyz. Diderotnun Ansiklopediye bu konuda yazdn okuyu nuz. Halklar ynetmek zere baz ailelere hkmdar karma gibi tanrsal bir hak tanyan otoriteye. Diderot, demokratik grlerle kar kar: Hibir insan, doa dan, bakalarna hkmetmek yetkisini almamtr. zgr lk tanrnn bir armaandr. Her insan, akldan yarar lanmaya balar balamaz, zgrlkten de yararlanma ya hak kazanr. Geri arasra kuvvetin kurduu bir yet keye (otoriteye) de rastlanr. Ne var ki, zorla kazanlan bir yetke, gasptan baka bir ey deildir ve saygya deer bir yan yoktur. Meru yetki (iktidar), ancak ken dileriyle yetkiyi verdikleri kimse arasnda var olan ya da var saylan bir szlemeye balanm kimselerin ortak laa isteiyle oluur. Yetkiyi hkmdar, uyruundan (tabaasndan) alr. stelik, bu yetki doann ve devle tin yasalaryla snrlanmtr. Bundan tr, hkmdar ad geen yetkenin kendisine verilmesini salayan sz lemeyi ineyemez. Ulusun oyunu almadan iktidar n ve uyruunu cannn istedii gibi kullanamaz. Yne tim bir kamu maldr ve dolaysyla mlkiyeti tmyle halkndr, ondan alnamaz. Devlet hkmdara deil, h kmdar Devlete baldr. Ancak, Devlet iinde hkmeti yrtme hakk hkmdarndr. nk Devlet bu i iin h kmdar semitir. Hkmdarlk, hkmet ve kamu yetki si, ulusun sahipliindeki mallardr. Hkmdarlar bu mal larn koruyucular, bakclar ve kullanclardr. Akla uygun bir siyasetin gerek ilkeleri bunlardr. Diderot bunlardan birok sonular karr. Helvetius en iyi ynetimin adil, erdemli ve insansever hkmdarlarn saltanat altndaki keyf ynetim ol duunu yazmt. Diderot buna kar kar: yi bir zorba kt zorbadan daha tehlikelidir. Onun saltanat altnda insan verilen buyruklar, zerlerinde gerekli denetimleri yapmakszn, dinlemeye alr. Bylece ok tatl bir uy kuya, bir eit lm uykusuna dalar.

51

Yeryznde tanrsal hak hurafesini koruyanlar ke iler, zellikle katolik keilerdir. Yobazl smren bu keiler zulmleri krkler, halkn bilgisizliine ve alk lna yaslanarak saltanat srerler. Onun iin, eer in sanolu yalnzca yreinin sesini dinlemeyi gze alsayd, krallar bomak iin ip yerine keilerin barsaklarn skp kiri yapmak zorunda kalrd. Kukusuz devrimci hareketlerin henz vakti gelme miti. Diderot: Akla aykr yasalara kar dzeltilinceye kadar sesimizi ykselteceiz. Ancak dzeltildik ten sonra onlara ba eebiliriz diye yazar. Doa yasasyle uygarln (medeniyetin) ve dinin ya salarn birbirinden ayrmak gerekir. nsann beden, ruh ve dnce durumu ile toplumsal yaamn gerekleri do al hukukun temeli olan doa yasasn belirler. Oysa, doa yasas, toplumlarda olduu kadar toplumlararas ilikilerde de uyulan biricik yasa olmalyd. Yazk ki, bu durumdan ok uzaz! Uygar yasalar nyarglarn ve ta rihin basks altnda yava yava kuruldular. Dinsel ya salar an doldurmu, glnlemi rk inanlarn rndr, doa yasasnn onlar yenmesi ve her yanda onlarn yerini almas gerektir. Elbette, bunun birok so nular olacaktr. Bunlardan birkan belirtelim: Her eyden nce, devlet memurlarnn seilme bii mini kkten deitirmek gerekir. Hl, memuriyetler pa rayla satlmaktadr. Ne iren durum! Memuriyetleri parayla satana lnet olsun! Altn ulusun tanrs katna ykseltene lnet olsun! Ar vergiler koyan soyguncu memur tayfasn yaratana lnet olsun! Zenginliin o kstah grkemi ile servetin o salgn ikiyzllnn boy att o oca kurana lnet olsun! Meziyeti karanla mahkm edene, erdemden ayrlana ve treleri aalayana lnet olsun! Bugn toplu mun bir ucundan br ucuna dek u uursuz sz nlyor: Zengin olalm ya da zengin grnelim!.. Btn bu koul lar iinde insanolu srnyor, alalyor, deersizleiyor. Bunlarn bir tek dzelme yolu var: Her yerde rekabet re

52

jimini kurmak. Eer rakipler trelerine ve bilgilerine gre yarglanr, eer ktlkler bilgisizlik gibi kesinlikle ortadan kaldrlrsa, ancak o zaman, namuslu ve bece rikli insanlar var olur. Burada bir ana ayrm da unutmamak gerek: Doa bizi zgr yaratt. Toplumu dzenlerken, doann bize verdii bu zgrle sayg gstermeliyiz. Ayrca, u iki dzeni de birbirine kartrmamalyz: 1) Bireyler topluluunu ilgilendiren dzenler genel gvenlik, i huzur, asayi, ordularn bakm, istihkmlarn korunmas ve yasalarn yrtlmesidir. Hkmet bu ko nularda mutlak bir iktidarsa sahip olmal, bir kei sertlii gsterebilmelidir. 2) Yalnzca bireyleri, onlarn meru mlkiyetlerini, mallarn iyiye ya da ktye kullanma haklarn ilgilen diren dzenler: Diderot bu konuda kt bir yurttaa bile tam bir zgrlk tanr. O kadar ki, bir kimse, gerekirse ve isterse topran ilemeden brakabilmeli, ynetim ve polis buna karmamaldr. Eer mlk sahibi kendini k t kullanmann hkimi sayarsa, iyi kullanmann da hki mi saymakta gecikmeyecek ve bylece gerek mlkiyet ve zgrlk kavram yklacaktr. Diderot, yrrlkteki vergi dzenini ktler, tarmn gelitirilmesini ister, evlenme ve cinsiyete ilikin mevzu at beenmez, yasalarn sertliini adalet yoluyla dzelten (yumuatan) her hareketi benimser, II. Katerinann u formln ver: Hepimiz yasalarn glgesinde yayo ruz. Yasalar bizi mutlu klmak iin konulmutur. Hangi koullar iinde daha mutlu olacamz ise bizden iyi kimse bilemez. Onun iin, gelin, bana syleyin bu koul lar, aklayn! ETM Eskiden Efltun le Montaigne ve benzeri filozoflarn yapt gibi, Diderot da u noktaya parmak basar: Siyaset sorunu daha ok genlerin eitimi sorunudur. Gelecek

53

buna baldr. Oysa, bugn Fransa'da kolejlerde ve ma nastrlarda verilen eitim ok ktdr. Onun iin, ge nel retimi batan baa deitirmek gerektir. ocuk lar kolejden aptal, bilgisiz ve bozulmu olarak kyor lar. Bunu nlemenin yolu, eitici /atl okullar kurmaktr. Eer bunu yapamazsak ocuklarmz evlerimizde yeti tirelim. Onlara bir ahdan daha yksek cret alan bir eitici tutalm. Ama anne, kaba ve yzszse, kz ocuk larn evden uzaklatralm. retmenlere gelince, onlar da okluk belirli konularla urarlar, tembellik ve bil gisizlikleri yznden br konularla pek ilgilenmezler. Birtakm retmenler ise pek kurumludur: Zengin ocuk larn yoksullara ye tutarlar. retmenlerin hepsi de, zellikle, kendi tutkularna nem verir, genel kltr sav saklarlar. yi retmenler ne kadar az! Gnmzn retmenleri rencilerini ok yava yrtyor, doruklarda durmay ve baklarn ufuklarda gezdirmeyi gze alam yor, yolu alabildiine uzatyorlar. Buna retim rgt nn eksikleri ile kusurlarn da eklemek gerekir. ren ciler, belli bir yntemi olan retmenin elinden, ayn yn lendi kullanmayan bir bakasnn eline geiyorlar. Ders programlar iyi dzenlenmiyor. Greke ve Latince gibi Jks derslere byk zaman ayrlyor. Oysa, ancak birka kii iin yararl olan bu derslerden rencilerin ou nun kafasnda tek sz kalmyor. Bylece, genlere daha ok yaamlarnda yararl olacak eylerin retilmesi ge rektii unutuluyor. Peki ama, durumu dzeltmek iin nasl almalyz? Kontes de Forbacha yazd bir mektupta Diderot bu so ruyu yle cevaplandrr: Eitimcinin drt amac olma ldr. 1) rencisini namuslu bir insan yapmak, 2) Bee nisini deitirmek, 3) Kafasn ilemek, 4) Hoa gitme sanatn retmek. Her eyden nce, ocukta gerek iyilik ile byklk sevgi ve isteini uyandrmak gerekir. Bunun iin, ona adaleti tattrmal ve dayankln gelitirmeli ki. dorulu u her eyin stnde tutsun, yalana bavurmasn, ba

54

kalarna ve kendisine kar drst davransn. Akln ei timinden ama, onu doru, aydn ve geni klmak ol maldr. Diderotya gre kazanlm bilgiler erdemlerden daha az deerlidir ve akln (zeknn, ruhun) genilii ka zanlm bilgilerden daha stndr. ocuu bilimlerin, matematiin incelenmesi yoluyla eitmeli; duyularla gz lemler yapmaya altrmal; sonra, seecei meslee g re gerekli bilgileri vermelidir. Zihinleri amak: te iin pf noktas budur. Beenisi ile doruluk, gzellik, iyilik, ycelik duygusunu ilemek iin ocukla birlikte gzel eyler grmeli, gzel eserler okumal, ona insanlarla bir arada yaamasn, yarglamasn retmelidir. Hoa git mek sanatna gelince, bu yolda onu yetitirmek anaya der: ocuklarn nnde, hem de rnek olmay dn meksizin hareket etmek, iyi konumak, nemli ey lere zlmek, elenmesini, akalamasn bilmek, yav rularnn dostu olmak, onlardan ille de olaanst ey ler beklemektense, dncelerini ak ve yaln bir bi imde belirtmelerini istemek, bylece onlar, konumaz dan nce kafasndakileri lp tartmaya altrmak ve dolaysyla, doru yarglar vermelerini salamak: te iz lence... Gelgelelim bu izlence ancak ocuun beden eitimi, sal, beslenmesi ile iyi uralrsa ve almalarn y rtmesi iin gnlk devlerini ayarlayan deimez bir dzen kurulursa baar kazanr. Rusyada Diderotya niversitenin kuruluu iin ne srd grleri ilham eden de bu ilkelerdir. Yalnz u rasn belirtelim: Diderot retimin herkese ak olmas n ister. nk, yetenekler ile erdemler bir saraydan ok kulbelerden kar. Varsllk ve aylaklk genlerdeki a lma sevgisini kreltir. Gene urasn da belirtelim: Tp, hukuk ve tanrbilim rencileri sanatlar fakltesinin ders lerini de izlemek zorundadrlar. Orada renciler birin cisi bilimsel, kincisi ahlksal, ncs sanatsal olmak zere eit inceleme yapacaklardr. Gerek bilimler ile doa bilimleri eski dillerle ilgili incelemelerden nce ge
55

lecek; ahlk retimi mutlu olmak iin tutulacak en do ru yolun iyi insan olmak olduunu alayacak; sanat retimi btn genlere resmi, perspektifi ve ev yapmnn genel kurallarn belletecektir. Bylece, lgnca zaman yitirmekten ve geleneksel eitimdeki gibi glerini bouna harcamaktan kanan geni grl, aydn kafal, yararl insanlar yetiecektir. SANAT Geri, Diderot'nun ahlkla ilgili dnceleri siyasetle ilgili dncelerinden ar basar, onlara yn verir, ama buna amamak gerekir. nk, asl almas gereken, bu dncelerin estetik dncelerine de yn vermesidir, ister bakalarnn eserlerini yarglasn, isterse kendisi eserler yaratsn, bu zellik, aka grlr. Bir sanat ese ri uygarca dnceleri yaymak yolunda iyi bir ara ola bilir de, olmayabilir de. Diderot bunu grr ve u sonuca varr: Dnceden yoksun bir eser teknik bir deer ta yabilir; iyi yontulmu, iyi izilmi, iyi resmedilmi, iyi d zenlenmi, iyi yazlm olabilir; ama daha teye gidemez se, bu kadarla kalrsa bizi pek az ilgilendirir. Onun iin, sanatlar abalarn ayn hedefe yneltmelidirler: n sanlara erdemi sevmeyi ve ktlkten irenmeyi ala mak. Bu i romanlarla her zaman yaplabilir. Diderotnun bizi artacak kadar hayranlk duyduu Richardsonn* eserleri buna rnektir. Kald ki, taklit sanatlarndan hi birinin aralarn inemeyen, bir itir bu. Diderot dostu Falconet'ye: Dorudur, tekniksiz resim olmaz, diye ya zar, ama dncesiz resim neye yarar? Ne denirse den sin, gene de ben dnceleri renklere ye tutarm. Peki ama, sanat byle ahlk dzelten bir araca d ntrmek iin ne yapmal? Neye dayanmal? Diderot, hakl ya da haksz burada dokunakl sahnelerin tab() ngiliz romancs Samuel Rlchardson (1689-1761). Yazmaya ge balayan Richardsonun balca eserleri: Pamela (1740), Clarissa (1748), Charles Grandisonun Hikyesi (1754) vb. [ev.]

56

lolar biiminde belirtilmesine bel balyor: Oyulmu tab lolar; yontulmu tablolar; resmedilmi tablolar: komedi* trajedi ya da dramda temsil edilen tablolar, pantomima oyuncularnn, danszlerin dzenledii tablolar; ksacas, resimler, hikyeler ve karakterleri, durumlar, duygulan dile getiren konumalar yardmyla okurlarn hayalinde canlandrlan tablolar... te, Diderot bu tablolara daya nr. Sanatnn temel grevi, bu tablolar semek, ak ve dndrc klmak olmaldr. Bu yarglardan u sonu lar kmaktadr: 1. iki eit sanat vardr: Cokularna kaplp giden ler, soukkanllkla ve dnp tanarak alanlar. Bun lardan birincilere bir stnlk tanyanlar kyor. Gerf coku yokluu sanat iin ldrc bir durumdur. Ama gerek sanat da cokusuna egemen olan, gerelerini anlayl ve serinkanl bir ruhla seen ve dzenleyen kim sedir. Btn sanatlar iin, hatta aktrler iin de dorudur bu. En iyi aktr, canlandrd kahraman alad iin a layan ve gld iin glen kimse deildir. Roln, hare ketlerini, konumasn, sesinin ahengini en iyi ayarlayan, hibir eyi oluruna brakmayan, hereyi nceden titizlikle ve soukkanllkla hazrlayan, yleyken, kendisi olduu gibi kalan kimsedir. 2. insan coturan tek ey gerekliktir. Yalan ve uydurma olan eylerin etkisi hem az, hem de sreksizdir. Bundan tr, ancak doru olan eyler canlandrlmaya deer: Grnlerin, giyinilerin, e! yz hareketlerinin, davranlarn, konumalarn ve seslerin gereklii: ite* insan etkileyen, inandran ve srkleyen bunlardr. Tek niin balanmas gereken eyler bunlardr. Diderotnun, byk bir ahlksal anlam tamayan port relerden, natr mortiardan ve insansz manzaralardan az zevk al bundandr. Greuze, o benim ressammdr diye yaz bundandr. (O Greuze ki, ne gerek bir portre res samdr, ne de yeni ve alml biimleri dile getirir; Accordee de village. Pere Paralytique, Fils mauditnin melodramik yaratcsdr, o kadar.) Diderotnun tiyatronun deitiini^
57

grmek isteyii bundandr. Glnlkleri gsteren kome diyle byklerin mutsuzluklarn canlandran trajedi ya nnda, en nemli ahlk sorunlarnn tartlmasn sahne ye ikarmaya ve erdemi yceltmeye yarayan ar bah komedi ile burjuva dram da yer almaldr. Bunun iin Di derot, doaya yakn bir tiyatro ister: Burada dekor baya olmayacak, ama eer olay bir kulbede geiyorsa, sahne bir kulbe gibi denecek; kostmler lks olmayacak, ama kahramanlarn nem ve durumuna da uyacak; aydnla ve gereklie, zaman vehareketbirliine ve hatta de korlar abucak deitirilmezse , yer birliine de sayg gsterilecek. Aktrlerin eitimli, bilgili ve grgl olmas na dikkat edilecek. Byk bir aktr esiz bir sanatdr. Bir rol ve oyunu ldrmek iin bir kt aktr yeter. Ak trler artk hibir gerei olmayan o geleneksel, o ackl hkr braksnlar, zoraki davranlardan, ar inleme ve barmalardan, gln yz buruturmalarndan sakn snlar, doa okulunda yetisinler. Diderot, Mile Jadine: iirin tumturakl anlatmna karlk, siz, elinizden gel diince oyununuzu doaya yaklatrn, diye yazar. Uyuma, lye, vurguya bo verin; szleri ak seik syleyin ve gerisi iin duyguya dann, duyuya bavurun. Bunu elde etmek iin tutkularn belirtilme biimlerini in celeyin; her tutkunun kendine gre bir belirtili yolu var dr; bu yol ne kadar gl olursa, szn yardmna da yanmadan, tutku o kadar iyi anlalr. Diderot ekliyor: Halkla ve hizmetilerle ilgili btn rollerde bir seyirci gibi dikkatli olun. Taklidin rol oynad sanatlar iin nemli olan doalc tlerdir bunlar. nsan tanmadan, koullar renilme den, tutku ve cokularnn iten gelen (igdsel) anla tmlar bilinmeden nasl iyi bir ressam, iyi bir heykeltra olunabilir? Olunamaz. nk taklide dayanmayan sanat larda bile bir eit doruluk vardr, stelik verimli bir zelliktir bu. Mimar bu zellii hi unutmaz: En gzel biim, rnein, bir kubbeye en ok salamlk veren bi imdir. Mzisyen hep bu zellii dnr: En baarl ha
58

va, anlatlana en iyi uyan havadr. Sanat bu gerekleri savsaklad iin soysuzlat; Antik yalnlk anlayndan ayrlnca yozlat; karklklar, samalklar ve gerekten uzaklamalar arasnda yolunu ard. Bilimlerde zeky ancak doru (hakikat) doyurur, mutlandrr. Sanatlarda da beeniyi doyuran, mutlandran ancak gerektir. SONU Diderotnun yaymlad en nemli dnceler bun lardr. Dostlar kendisine filozof adn vermilerdi. Ama ona tam anlamyla bir filozof denemez. nk; zek ve imgelemden doma ekici grlere, ustaca kurulmu ay kr dncelere kolaylkla, belki de ok kolaylkla inanr, yetinir onlarla. Bununla birlikte, birok karakteristik zel likleri dolaysyla da bir filozoftur o: En pratiinden en metafiziine kadar btn konular zerinde kendisini d ndren doymak bilmez zihinsel merakndan tr bir filozoftur. Her eyi ancak eletirdikten sonra kabul etti ren, btn tartmal sorunlar yakndan ele aldran ve onlar tam bir itenlikle inceleten bamszlndan tr bir filozoftur. Byk grnmler ve bilimler nnde, sa nat ve ahlkn yksek belirtileri nnde duyduu coku dan, gzlerinden yalar dktren o cokudan tr bir filozoftur. Btn yazlarnda grlen yrekli anlat ve gzel davrantan tr bir filozoftur. Tad zgnlk ten (orijinallikten), yapt nclkten ve bunlar yaratan zeksndan tr bir filozoftur. Bilimleri, bilimlerin grece tnisb) nemini, uyduklar yntemleri, varabilecekleri so nular inceleyii bakmndan daha o ada bir pozitivisttir. Canllarn bireimi ve yaamn kaynayla ilgili fizyo lojik dnceleri, trler stndeki grleri dolaysyla daha o ada bir evrimcidir. XIX. yzylda toplumbilimci ve dayanmac okullarn temsilcilerince yeniden bulunan ve gelitirilen grlere, temel bakmdan uyan ahlksal grleri daha o ada ortaya koyan bir ncdr. s telik, btn bu gr ve dncelerinde Diderot, kar mza zellikle sezen ve bulan bir kimse olarak k
59

maktadr. nc dehalarn bir zellii de bu deil midir? Diderot. anda, byk bir tohum ekici gibi evresine yeni dnceler sat. Bu yzden, hem alabildiine vl d, hem de yerildi; hem ar alkla, hem de fkeyle karland. Her byk nc ve filozof gibi...

60

ESERLER

B T N ESERLER DZS Garnier Frferes Kitabevi 1875 ile 1879 yllar arasn da 20 ciltlik bir kitap dizisi yaymlad. Dizi, Diderot'nun Btn Eserleri (Oevres Compltes de Diderot) adn ta yordu. lk basmlar ve asl metinler gzden geirilerek hazrlanmt. Ermitage Kitapl'nda saklanan baslmam yazmalarla, eitli tarihlerde km eserleri iine alyor du. zetlemeler, aklamalar ve dizin ile Diderot stne incelemeyi J. Asszet ve Maurice Taurneux kaleme al mt. yle ki, Diderotnun eserlerinin ancak bu toplu ya yndan sonra doru drst tannd sylenebilirdi. Ger i, sonradan Andre Babelon 1931'de Deni Diderot'dan Sophie Vdland'a Mektuplar gibi byk bir bl hibir yerde kmam yeni yaymlar yapt. Ama, Asszatnnkini btnleyen bu yaynlar, z bakmndan, Diderot'yla ilgili kanmz deitirmedi. Asszat yaynlar, birka mutlu kimse dnda, a dalarnn Diderotnun eserlerini, hatta bunlarn en nemli blmlerini bile iyice tanmadklarn ortaya koydu. adalar elbette Ansiklopediyi okumulard. Ama
61

sistemli dip notlarna, aklamalarna ve baz yazlarnn ataklna karn Ansiklopedi Diderot'nun dncesini t myle belirtmiyordu. Baz paralar Breton kesip atarak kua evirmiti. Birok paralar ise Diderot'nun da ilk nce grp syledii gibi, dank, uzun, adal ve yer yer yanlt... Ansiklopedi'nin dnda Diderot birok yazlar yaz m, saysz konuyu ele almt. Asszat, eserinde bunlar yle ayryordu: 1. Felsefeye, 2. edebiyata, 3. bilimlere, 4. gzel sanatlara (bir yandan resim, heykeltralk ve mi marla, br yandan mzie) deinen yazlar... Assezat, bu sraya gre, Ansiklcpedi'de Diderot'nun elinden kan yazlarla nemli olan Yazmalar' (Correspondance) bir araya topluyor, birbirine balyordu. Bilindii gibi, Diderot bunlarn dnda eitli trleri dener. Tartr, inceler, retir. Arada bir dizeler dkt rr, zdeyiler yazar. Pi ile Aile Babas gibi arpc oyunlar kaleme alr. Sanat, edebiyat, felsefe eletirilerinde okluk keskin, ince ve dndrc konumalar kurar. Mektupla r, zellikle Mile Sophie Volland ile Grimm'e yazdklar do allk ve arada bir brnd sevin ya da zn ynn den birer harikadr. nsan onlardaki itenlii, akyreklilii her an duyar. Yazk ki btn bunlar Diderotnun adalarnca pek bilinmiyordu. nk Diderot eserlerine okluk imzasn atmyordu. Geri, salnda yaymlananlar kltrl dost ya da dman evrelerce genellikle tannyordu. Ama yaz mad birtakm talamalar da ona mal ediliyordu. Umursamay ya da savsaklay yznden Diderot, bunlar ya lanlamak zahmetine bile katlanmyordu. Sonunda sanat ve edebiyat eletirilerinden birou ve zellikle Salonlar', nce de sylediimiz gibi Grimmin Correspondance Littraire dergisinde kti. Zaten, Diderot'nun kendisi de eitli sebeplerden, yazd her eyi bastrmaya almaz d. Nitekim ne Sofu Kz ve Kaderci Jacques ne Rameau nun Yeeni, ne de Helvetiusun nsan adl kitab iin yaz d Gzlemler Diderot'nun salnda baslabilmiti. (Bun
62

larn hepsi filozofun lmnden y.Harca sonra yaymlan d.) Btn bu olaylara unu da ekleyelim: Diderot dost larna yalnzca t vermekten deil, dnce vermek ten, hatta eserlerinin baz sayfalarn zorla yazdrmaktan da holanrd. Rousseau'nun Dijon Akademisi iin yazd Sylev'de dHolbach'n Doa Dzeninde ve Evrensel Ahlk'nda, Raynaln eserlerinde byle sayfalar eksik de ildir. Ama, bunlarn hangi sayfalar olduunu kesinlikle gstermek ounlukla gtr. Bir sr inanlmaz serven az kalsn Diderot'nun en sevdii, en nem verdii rnleri ortadan kaldracakt. r nein, D Alembert'in D adl eserin bandan geenleri analm: 1830'da, bir sureti bulunarak basld. Bir aheser olan Romeau'nun Yeeni'nin hikyesi daha ilgi ekicidir. Eser 1762'de yazlm ve 1773te Diderot onu yeniden gz den geirmiti. yleyken, ancak 1823'te yaymlanabildi. O da, ne servenlerden sonra! lkin Goethe eseri Almancaya evirerek bastrd. Sans ve Saint Genies, Goethe nin bu evirisini 1821'de yeniden Franszcaya evirdiler. stelik evirilerinin Diderotnun yazd asl metin oldu unu ileri srdler. 1823te yaymc Brire, eserin Bayan de Vendeuln elinde bulunan bir kopyasn bast. Ama i bununla bitmedi. Brferen bast metnin Goethenin e virisine temel olan metne uygunluunu isbatlamak ge rekti. Goethe, kendisine Schillerin verdii bu metnin, Ermitage Kitaplndaki aslndan ekilmi bir kopya oldu unu ne srd. Gerekten de, Diderotnun lmnden sonra kitaplar ve birok msveddeleri oraya gtrlm t. Sofu Kz ile Kaderci Jacquesn ve daha bir sr nem li felsefe yazlarnn bandan daha az kark da olsa buna benzer olaylar geti. Asszat, kendininkinden nce yaplan belli bal ba smlar belirtiyor: 1798 Naigeon, 1818 Belin ve 1821 Brifcre basmlar. Bunlar 1830, 1856 ve 1860ta blk blk kan yaymlarla gitgide zenginleip tamamland. Leon Godard 1856da Diderot'nun Ermitagedaki 32 cilt tutan eserlerinin yeniden kopyelerini fkard. lerinden be
63

alts 1858'de yaynlandklar zaman, henz hibir yerde kmam bulunuyorlard. BALICA ESERLER Diderotnun btn eserleri. Voltaireinkiler gibi, fel sefeyle doludur. Bu yzden ona Filozof adn takmlard ve o da bunu haketmiti. Onun iin, sz geen eserler den hibiri savsaklanmaya gelmez. Diderot'nun dn cesini gerekten merak edenler varsa, ite zellikle oku malar gereken eserlerden balcalar: 1. Shaftesburynin Deerlilik ve Erdem stne Denemesi (Traduction de lEssai Sur le mrite et la vertu de Shaftesbury), Amsterdam, 1745. 2. Filozofa Dnceler (Pensees philosophiques), La Haye, 1746,/Trkesi: Filozofa Dnceler, eviren Isa ztrk, 1963, an Yaynlar. 3. Kukucunun Gezintisi (La Promenade du sceptique), yazl 1747, basl 1830. 4. Doa Dinin Yeterlii stne (De la Suffisance de la Religion Naturelle), 1747, basl 1770. 5. Grenlerin Yararna Krler stne Mektup (Lettre sur les aveugles l'usage de ceux qui voient), Londra, 1749./Trkesi: Grenlerin Yararna Krler Hakknda Mektup, eviren Adnan Cemgil, 1945, Milli Eitim Bakan l Yaynlar. 6. Konuanlar le itenlerin Yararna Sar ve Dil sizler stne Mektup (Lettre sur les sourds muets lusage de ceux qui entendent et qui parlent), 1751. 7. Bakei Pradesn Savunmasnn Sonu (Site de l'Apologie de Monsieur labbe de Prades), Berlin, 1752. 8. Doann Yorumlanmas stne Dnceler (Pen sees sur l'interpretations de la nature), Londra, Paris, 1754. 9. Madde ve Hareketin Felsef lkeleri (Principes philosophiques Sur la matiere et le mouvement), 1770'te Naigeon yaymlamtr.
64

10. Byk lkelere Giri (Introduction aux grands principes), 1763, basl 1798. 11. Diderot ile d'Alembertin Konumas (Entretient entre dAlembert et Diderot), DAlembert'in D (Le reve de d'Alembert), Konumann Sonu (Site de lentretient), 1769, basl 1830./Trkesi: Konumalar, eviren Adnan Cemgil, 1946, Milli Eitim Bakanl Yaynlar; Felsefe Ko numalar, eviren Adnan Cemgil, 1969, Remzi Kitabevi. 12. Bougainville Yolculuuna Ek (Supplement au voyage de Bougainville), 1772, basl 1796: 13. Kadnlar stne (Sur les Femmes), 1772. 14. Helvetiusun nsan Adl Eserinin rtlmesi (Refutation suivie de iouvrage de Monsieur Heivetius, intule L Homme) 1773te baslmtr. 15. Hkmdarlarn Siyaset lkeleri (Principe de politique des souverains). 1775, yaymlan 1778. 16. La Mcchale ile Bir Filozofun Konumas XXX (Entretient dun phiiosophe avec la Marechal XXX, 1776. /Trkesi: Konumalar, eviren Adnan Cemgil, 1946, Mil li Eitim Bakanl Yaynlar. 17. Claudius ile Neronun Saltanatlar stne Dene me (Essai sur les regnes de Claude et Neron), 1776dan 1782ye dein yazlmtr. 18. Rusya Hkmeti in Bir niversite Plan Ya da Bilimlerde Halk Eitimi stne Bir Plan (Plan dune ni versite pour le gouvernement de Russie et d'une education Publique dans toutes les sciences), 1775, 1776. 19. ocuklarn Eitimi stne Bayan de Forbacha Mektup (Lettre Madame de Forbach sur l'education des enfants), 1758. 20. Bir Babin ocuklaryla Konumas (Entretient d'une pere avec ses enfants), basl 1773./Trkesi: Bir Babann ocuklaryla Sohbeti, eviren Vedat Gnyol, Te r cme Dergisi, 17 Temmuz 1944-19 Eyll 194<, Bir Ba bann ocuklar le Konumas, ev. Vedat Gnyol, 1974, an Ya'/mlar,
65

Filozofa Dnceler (eviren sa ztrk) adl kitapta, S. 71 -111. 21. Eski Hrkamn zlemi (Regret sur ma vielle robe de Chambre), 1772./Trkesi: Eski Hrkama Hasret, evi ren Vahdi Hatay, Tercme Dergisi, 19 Temmuz 1942. 22. Bir Filozofun antasndan Dm Paralar (Fragments echappes au portefeuille dun philosophe), 1772. 23. Dramatik iir (De la poesie dramatique), yaymlan 1758. 24. Oyuncu stne Aykr Dnce (Paradoxe sur le comedien), 1773'te yazlm, 1778de baslmtr./Trkesi: Aktrlk Hakknda Aykr Dnceler, eviren Sabri Esat Siyavugil, 1943, Maarif Vekleti. 25. Fizyolojinin eleri (Elements de- physiologie), 1875. 26. Gzelliin Kkeni ve Doas stne Felsefe Ara trmalar (Recherches philosophiques sur Toriine et la nature du Beau). 27. Resim stne Deneme (Essai sur la peinture). 28. Resim, Heykel, iir stne Dnceler (Penses dtachees sur la peinture, la sculpture, larchitecture, la posie), basl 1798. Bu eserlere u yaynlar eklemek yerinde olur: 1. Ansiklopedide bulunan felsefe yazlar. 2. Diderot'nun felsefesini yanstan eitli ve eserler: nl

1760ta yazlan ve 1766'da baslan Sofu Kz (La Religieuse)./Trkesi: Rahibe, eviren Ahmet Sahip, 1910; Rahibenin syan, eviren Adnan Cemgil, 1965, Okat Ya ynevi. 1762de yazlan ve 1823te baslan Rameaunun Ye eni (La Neuveu de Rameau)./Trkesi: Rameaunun Y e eni, eviren Adnan Cemgil, 1946, Milli Eitim Bakanl Yaynlar; 1982, Yazko Yaynlar.
66

> 1723'te yazlan ve 1798de baslan Kaderci Jacques le Efendisi (Jacques le Fataiiste et son maitre)/Trkesi: Kaderci Jacques le Efendisi, 1949, Milli Eitim Ba kanl yaynlar. 3. iki burjuva dram: Pi (fils naturel), 1757'de yazlm, 1771'de oy nanmtr. Aile Babas (Le Pere de Famille), 1758'de yazl m, 1761'de oynanmtr. 4. Diderotnun Sophie Volland'a ve Falconet'ye Mektuplar/Trkesi: Sophie Vollanda Mektuplar, eviren Etem D. Deri, 1945, Milli Eitim Bakanl yaynlar.

67

SEMELER
DDEROT

DOAL DNN YETERLNDEN

XVIII. Balayan her eyin bir sonu vardr; balangc olma yan ey hi bitmez. Hristiyanlk ve Musevilik balamlar dr, yleyse biteceklerdir. Doal din dnda, hibir din yok tur ki dou tarihi bilinmesin. Demek ki, yainz doal di nin sonu gelmeyecek, btn br dinler gp gidecektir. XIX. nsanlardan ok Tanrnn kurduu aka grlen din br dinlere ye tutulmaldr. Doa yasasnn Tanrnn elin den kt, aktr. Baka herhangi bir dini insanlarn kur duu da aktr, ama doa yasasn Tanrnn kurduu on dan daha aktr. Onun iin, bu yasann tanrsallna, tan rca dzenlendiine kar hibir itiraz yaplmamtr. Ayr ca, bun isbat iin kantlar gstermee de gerek yoktur. Ama, teki dinlerin tanrsallna, Tanr elinden kt savna binbir itiraz yaplmaktadr. yle ki, bu dinlerin tanrsallnn kabul iin sonsuz kantlara ihtiya grl mektedir. XX. Ye tutulmas, stn saylmas gereken din, Tanrnn zne (doasna) en ok uvan din olmaldr. Doa yasas
71

Tanrnn zne en ok uyan yasadr. Tanrnn z bo zulmaz oluuna dayanr. Bozulmazlk ise br yasalar dan ok doa yasasna yarar. nk, br yasalarn il keleri kitaplarda yazldr. Kitaplar ise, hkmsz kalmak, yanl yorumlanmak, anlalmamak gibi insana vergi olay larla karlaabilir. Fakat doal din gnldedir, dolaysy la btn deiikliklerden uzaktr. Eer onun iin tutkulara ve rk inanlara kaplarak deimek korkusu varsa, bu korku teki dinler iin de vardr. Kald ki, bu dinler ken dilerine zg bir sr deimeye uramak tehlikesiyle kar karyadrlar, hatta bu tehlikeleri kendileri dou rurlar. XXI. Ya doal <Un iyidir ya da ktdr. yiyse bana yeter, ondan daha iyisini istemem. Ktyse, temelleri bakmn dan sizin dininiz de onun kadar ktdr. XXII. Eer Hristiyan dini doal dine stn olsayd, bizi tanrnn ve insann z konusunda aydnlatrd da byle karanlk iinde kalmazdk. Oysa Hristiyanlk, aydnlatacak yerde, gle ve karanla yol ayor. Bir doacya so rulsa: nsan niin bu dnyada ac ekiyor? O, bilmi yorum, diye cevap verecektir. Ayn soru Hristiyana so rulsa, bunu bir bilmeceyle ya da samalkla cevaplan dracaktr. Bu iki cevaptan hangisi, bilgisizlik mi yoksa sr m daha iyidir? Aslnda, kisi de birdir bu cevaplarn. nsan niin dnyada ac ekiyor? Hristiyan Bu bir sr dr diyor. Doac, o da Bu bir srdr, diyor. Gryor sunuz ki Hristiyamn cevab, sonunda doacnnkiyle ay n kapya kyor. Eer Hristiyan: Atalar gnah iledii iin insanolu ac ekiyor dese, bu kez siz diretirsiniz: Atalarnn ahmaklndan ona ne? Hristiyan gene Bil miyorum! der. Bu bir srdr. Bunun zerine ona. Gzel ama, dersiniz, niin daha nce benim gibi konumadnz?
72

Demek ki, insanolu dnyada haketmeden ac ekiyor ve bunun sebebi bir srdr! Bu olay inlilerin dnyann havada duruunu akla masna benziyor. inliye sormular: Dnya byle boluk ta neye tutunuyor? Cevap vermi: Kocaman bir file. Pe ki, fil neye tutunuyor? Bir kaplumbaaya m? Ya kaplum baa? Bilmiyorum. E, dostum, u fili, kaplumbaay bir yana braksan da, bilgisizliini itiraf etsene!
(ev. Asm Bezirci)

73

FLOZOFA DNCELERDEN

I. Tutkulara durmadan atp tutanlar var. nsanolunun btn zntleri tutkulara balanyor. Ama btn zevkle rin kayna da onlar olduu unutuluyor. Tutkunun yap snda yle bir e var ki, ne ok iyidir denebilir, ne de ok kt. Ama bana znt veren u ki, onlara hep kt ynden baklmaktadr. Bununla beraber, insan yksek eylere ulatrabilen ancak tutkulardr, byk tutkular.
II.

Orta tutkular sradan insanlar yaratr. Yurdumun kur tuluu sz konusu iken oturup dman beklersem sra dan bir yurtta olurum. Bir dost tehlike iindeyken ben gzlerimi drt aarak kendi hayatmn kaygusuna der sem, dostluum hesapl bir dostluk olur. Hayat benim iin sevgilimden daha tatl ise, dpedz bir ktan farkm yok demektir.

III.
Kk tutkular byk adamlar kltr. Tutkular bask altna almak doal bykl ve gc yok eder. u
74

aaca baknz, gr dallar olduu in onun altnda se rinlik ve glge bulabilirsiniz; k gelip yapraklarn dknceye kadar onun tadn karabilirsiniz. Tutkulara ar ballk, hele ihtiyarlkta, yaratlan eserleri etkiledii za man, iirde, resimde, mzikte daha da olgun eserler elde edilir. V. Tutkular yok etmeyi ileri srmek zrdeliliktir. Hibir ey istememek, hibir ey sevmemek, hibir ey duyma mak iin bir cezbeli gibi kendine eziyet eden som sofunun bu tatl hayali gereklemi olsayd ortaya tam bir ucu be km olurdu! VII. Korkun sesler! lklar! iniltiler! Btn bu inleyen cesetleri kim kapatt bu zindanlara? Btn bu zavalllarn suu ne? Kimisi talarla barn dvyor, kimisi demir engellerle vcudunu paralyor, hepsinin gznde keder, strap ve lm okunuyor. Kim onlar bu aclara mahkm etti?... Gnah iledikleri iin Tanr... Tanr dedikleri ne dir? yilik timsali bir Tanr... yilik timsali bir Tanr gzyalaryla ykanmakta zevk bulabilir mi? Duyulan byk korku onun rahmetine kfr saylmaz m? Sulular bir zor bann fkesini yattrabilselerdi daha ne isterlerdi? IX. Bana Yce Varlk diye tantlan eyin grnne, f keye dknlne, c alnn iddetine, batrd kim selerin elinden tuttuu kimselere oran bakmndan yap lacak karlatrmalara bakarak, en doru kii bile onun var olmad sonucunu karabilir. nsanlar, te dnyada korkacak hibir ey olmadna inanabilseydiler, bu dn yada daha rahat olurlard: Tanr yoktur dncesi hi kimseyi korkutmaz, ama ya dedikleri gibi birisi varsa, dncesi insan korkutur.
75

XV.

nsann Tanr tarafndan yaratld bo bir inantr. Dnyann ncesiz ve sonsuz olduu, ruhun lmszl nden daha az akla yatkn deildir. nk hareketin ilkesi sakm olduu halde, bu evreni nasl meydana geti rebildiini anlamyorum. Hi gerei yokken varsaylan bir varl ileri srp bu gl yenmeye almaksa gln olmaktr. O varsaylan anlamann yolu da yoktur ya! Mad de dnyasnda gze arpan harikulde eyler, stn bir zeknn varlna kant saylsa bile, manev dnyada gze arpan bozukluklar Tanr kavramn yok etmeye gene de yeter. Diyorum ki, her ey bir Tanr eseri ise, her eyin ola bildii kadar iyi olmas gerekir. nk her ey olabildii kadar iyi deilse, ya Tanrnn buna gc yetmiyor, ya da bunu isteyerek kt yapmtr. Onun varln ortaya karmak iin bundan daha iyi bir yntem olamaz. Soruyu bu ekilde ortaya koyduktan sonra sizin tanrsal nuru nuzla bir alverie de yer kalmaz. Eer krallarn en iyi si Britannicusun ldrlmesi ve insanlarn en kts Neronun kral oluu iyi bir ey olsayd, zayf bir ihtimal de olsa, her ktln kaynann bir iyilik olduu sonucu na varlabilirdi. Benzer aralar kullanmakszn ayn ama ca ulamann imknsz olduu nasl ispat edilebilir? Er demlerin yceliini daha da artrmak iin ktlklere gz yummak, apak bir zarar iin ok nemsiz bir fayda sa lamak demektir. te ileri srdm sorular bunlar. Nasl karlk ve receksiniz bunlara?... Ben kt bir kiiyim, Tanrdan kor kacak yanm olmasayd onunla savamazdm. Bu cm leyi hatiplere brakalm. Bu sz gerei sarsabilir, stelik bunda ok az hogr var. Bir kimse Tanrya inanmyor diye ona svmeye hakkmz var m? ki tartmac ara snda, fkeye kaplann haksz olduuna bire kar yz konabilir, Menippe, Jpiter'e yle der: Cevap verece in yerde yldrmna bavuruyorsun, o halde hakszsn. XXVII. Bilgisizlik ve merakszlk ok yumuak iki yastktr.
76

Ama onlar yle bulmak iin insann Montaigne'inki gibi olgun bir kafas olmaldr. XIX. Benden gerei aratrmam beklenmelidir, yoksa onu bulmam deil. Bir safsata beni kesin bir kanttan (delil den) daha ok etkileyebilir mi? Gerek sandm yanl lara inanmak, yanl bellediim gerekleri ise atmak zo rundaym. Ama bu aldanta korkacak ne var? Bu dn yada akl var diye hi kimseye te dnyada dl verilecek deildir. Akl yok diye de kimse cezalandrabilir mi? D ncelerini akla yatkn yrtmedi diye bir insan mahkm etmek, onun bir aklsz olduunu unutarak ona kar, k t bir kiiymi gibi davranmak demektir. XXX. pheci kimdir? pheci, inand her eyden phe eden, aklnn ve duyularnn ona doru diye gsterdikleri ne inanan bir filozoftur. Daha ak ve kesin bir ey mi istiyorsunuz? Pyrroncu bir pheciye iinizden hak verir seniz siz de pheci olursunuz. XXXIII. Ar inanmakta ne kadar tehlike varsa, pek az inan makta da o kadar vardr. oktanrc olmak, ya da tanr tanmaz olmak birbirinden ne daha ok tehlikelidir, ne da ha az. yleyse, bu iki kart arlk, her zaman ve her yerde, yalnz phecilik .yolu ile eit olarak dorulana bilir. XXXV. Dinsizlik ald yrd diye szlanyorlar. Asyada Hristiyana, Avrupada Mslmana, Londra'da Katolie, Pa ris'te Kalvenciye, Saint-Jacques sokann st banda Janseniste, Saint-Medard mahallesinin sonunda Moliniste dinsiz derler. u dinsiz denen kii kimdir? Herkes mi? yoksa hi kimse mi?
77

XXXVII

Bir kimse dinsel inanlarn, seerek deil de, eitim yolu ile aldna gre, kr veya topal domadm diye vn mekte hakl olmad gibi Hristiyan veya Mslman olmakla da vnemez. Bu bir talih iidir, deer konusu deildir.
(ev. Isa ztrkj

78

GRENLER YARARINA KRLER STNE MEKTUPTAN

PuiseauxIu krle Saunderson'un hikyelerine Iskenderyeli Didmein, Asyal Eusebe ve Nicaiseli Mechlinin ve daha birka krn hikyelerini ekleyebilirim. Bunlar teki insanlara o kadar stn idiler ki, airler, hi mba lasz, Tanrlarn bunlar kskanarak, lmller arasn da kendilerine denk mahlklar bulunmasn diye bir duyu dan mahrum ettiklerini syleyebilirler. u, tanrlarn srla rn bilen ve gelecei haber veren Teireias bunlardan biri deil midir? Bu, htras rivayetlerle bize kadar gelmi olan kr bir filozoftu. Ama bunu brakalm, Saunderson* dan daha fazla ayrlmayalm ve bu harikulde adam me zarna kadar takib edelim. leceine yakn, yanna ok kurnaz bir papaz olan B. Gervais Holmesi armlard. Aralarnda Allahn varl zerinde bir konuma oldu. Bu nun baz paralarn elimden geldii kadar tercmeye a lacam. Zira byle bir zahmete deecek deerde ey lerdir. Papaz ona tabiatn hrikalarndan dem vurmaya balamt. Kr Filozof: Aman baym, dedi, benim iin olmayan btn bu gzel manzaralar bir tarafa brakn! Ben btn mrm karanlklar iinde geirmeye mah km edilmiim; imdi siz kalkyorsunuz, bana, yalnz si
79

zin ve sizin gibi grenler iin bir ey ifade eden gzellik lerden bahsediyorsunuz. Eer Allaha inanmam istiyor sanz, ona dokunabilmemi temin etmelisiniz. Papaz: Baym, elinizi vcudunuzda gezdiriniz, organlar nzn hayret verici mekanizmasnda Allahn varln bula caksnz, diye kurnazca cevap verdi. Bay Holmes, btn bunlar benim iin, sizin iin olduu kadar gzel deil. Kabul edelim ki, dediiniz gibi hayvan uzviyetinin mekanizmas iddia ettiiniz kadar m kemmel olsun. Buna inanrm; nk siz doru olmayan bir eyi yutturmak istemeyecek kadar namuslu bir in sansnz. Yalnz unu sormak isterim, bunun ok stn zekl bir varlkla ne ilgisi vardr. Bu mkemmelliin size hayret vermesinin sebebi, herhalde gcnzn yetmedii her eyi bir hrika olarak grmeye alk olmanzdr. Ben de ok zaman sizin iin alacak bir eydim. Ama sizde hayret uyandran ey iin ben hi hounuza gitmeyen eyler dnrm. ngiltere'nin t br ucundan kalkp bana kadar gelen ve nasl olup da geometri ile urat m bir trl anlamayan insanlar da var; kabul etmeniz gerekir ki, insanlarn dnyada nelerin mmkn olabile cei hakknda hibir fikirleri yoktur. Bizce, bir olay insan gcnn stnde midir? Hemen yle deriz: Allah yaps. Daha azn kibirimize yedirenleyiz. Szlerimize acaba da ha az vnme ve daha ok felsefe katamaz myz? Tabi at karmza zlmesi g bir dm kard zaman onu olduu gibi brakalm ve bizim iin yeni bir dm den baka bir ey olmayan bir varln elini bu i iin kullanmaya kalkmayalm. Bir kzlderiliye, dnya niin bolukta duruyor diye sorunuz; size bir filin srtndadr da ondan, diye cevap verecektir. Peki ya fil? Bir kap lumbaa srtnda! Bu adama acrsnz. Fakat ona sy lendii gibi size de yle denebilir: Dostum Bay Hol mes. evvel bilgisizliinizi itiraf edin ve brakn u fil ve Kaplumbaa masallarn...
80

Saunderson bir an durdu. Papazn cevabn bekle dii belliydi. Ama bu kre nereden hcum etmeli? B. Holmes, Saunderson'un kendi hakkndaki iyi ni yetinden istifade etmek frsatn karmad ve Nevvton, Leibntz, CJarke gibi ve yine kendi yurttalar arasnda, btn dnyaca en byk dhilerden saylan birok kim selerin tabiatn hrikalar karsnda bunlarn zek sa hibi bir yaratcs olduunu kabul ettiklerini syledi. p hesiz bunlar, papazn, Saundersona syleyebilecei en kuvvetli szlerdi. Bunun zerine, bizim kr de Nevvton a pnda bir adamn kabul etmekten ekinmedii bir eyi reddetmenin kstahlk olacan syledi; yalnz Nevvton* un kendisi iin, tabiatn Nevvton iin olduu kadar kuv vetli bir delil olmadn, Nevvton'un Allahn szne inan dn, kendinin ise Nevvtonun szne inanmak durumun da bulunduunu sylemekten de geri kalmad. Bay Hol mes, diye de ilve etti, sizin ve Nevvtonun szlerinize ne kadar inanmam lzm geldiini bir kere dnn. Hi bir ey grmemekle beraber, her eyde mkemmel bir dzen olduunu kabul ediyorum. Ama sanyorum ki, ben den de bundan daha fazlasn istemezsiniz. Kinatn im diki hli zerinde sizin dediklerinizi kabul edeceim. Fa kat buna karlk bana, hakknda sizin de benim kadar kr olduunuz eski ve ilk hl hakknda houma gittii e kilde dnmek serbestliini balamanz isteyeceim. Burada karma karacak hibir ahidiniz yoktur. Gzle rinizin de size hibir yardm dokunamaz. sterseniz g znze arpan dzeni daima var olmu sayn. Fakat b rakn da ben, hi de byle olmadna inanaym. Bir de unu syleyeyim ki, btn varlklarn ve gemi zaman larn t balangcna ktmz takdirde, maddenin kml danmaya, kaosun dalmaya baladn hissettiimiz o devirlerde birka iyi organize edilmi varla karlk bir sr ekilsiz varla rastlarz. Eyann imdiki hli ze rinde size yapacak hibir itirazm olmasa bile, hi olmaz sa gemiteki artlar hakknda soracam eyler var dr. Mesel size Nevvton'a, Leibnitz'e, Clarke'a hayvanla
81

rn ilk teekkl alarnda, bazlarnn basz, bazlarnn da ayaksz olmadn kim syledi diye, soramaz mym? nu da ileri srebilirim ki, bu hayvanlardan bazlarnn midesi, bazlarnn da barsa yoktu. Bunlarn arasnda bir mide ile damak ve dilere sahip olduklar iin devam edecek gibi grnrken bir kalp veya akcier bozukluu yznden nesilleri tkenenler vardr. Bundan baka ca navarlarn biribiri ardnca tkendiklerini, maddedeki b tn bozuk kombinezonlarn ortadan silindiini, mekaniz malar hibir mhim tezad tamayanlarn kendiliklerin den var olup devam ettiklerini syleyebilirim. Bir kere bunu kabul ettikten sonra, eer ilk in sann haneresi kapal olsayd, gereken gdalardan mah rum kalsayd, tenasl uzuvlar kusurlu olsayd da ei ile asla birlemeseydi, yahut baka bir nevide reseydi, o zaman, insann hli ne olurdu, diye sorarm size Bay Holmes? Btn kinatn durulmas iinde kaybolacak ve ad na insan denilen bu kibirli mahlk dalp, maddenin moleklleri arasna karacak ve bunun neticesi olarak daima var olan eyler arasnda deil de varl mmkn olan eyler arasnda kalacakt. Eer vaktiyle ekilsiz mahlklar olmasayd ileride de olmayacan iddia eder ve benim hayal faraziyelere daldm sylerdiniz. Ama dzenin o kadar mkemmel olmad undan da belli ki, zaman zaman acayip yara tklarn meydana geldiini gryoruz diye Saunderson szne devam etti. Sonra papaza doru dnerek unla r ilve etti: Bana iyice bakn Bay Holmes. Gzlerim yok. Sizin bu organa sahip olmanz, benim de ondan mahrum olmam iin acaba Allaha kar ne yapmtk? Saunderson bu szleri o kadar iten, o kadar do kunakl sylemiti k, papaz da, orada bulunan baka kim seler de kederini paylamaktan kendilerini alamadlar ve onun iin ac gzyalar dktler. Kr bunun farkna vard. Papaza: Bay Holmes, dedi, sizin ne iyi yrekli bir insan olduunuzu ok iyi biliyorum. u anda bunu spat edii niz iime pek dokundu. Eer beni gerekten seviyorsa82

mz, lrken, kimseye strap vermemi olmann teselli sini de ok grmeyin. Sonra daha metin bir sesle ilve etti: yle sanyo rum ki, kaynama halindeki madde, kinat meydana ge tirmeye balad zamanlarda hemcinslerim pek basit ey lerdi. Peki ama, hayvanlar iin dndm eyi neden teki dnyalar iin de iddia etmeyecekmiim? Birok ze delenmi, eksik kalm lemler benim asla dokunamad m ve sizin de gremediiniz kadar uzak boluklara dalm, yeniden ekil alm, sonra belki yine dal mtr. Fakat orada hareket devam ediyor ve madde y nlarn, kalc bir ekilde birletirinceye kadar da de vam edecek. Ey Filozoflar! Benimle birlikte benim dokunabildi im, sizin de grebildiiniz organize varlklarn tesin deki, kinatn sonsuzluklarna doru gelin; bu yeni okya nusta gezinin, ve bu dzensiz alkanlarn arasndan, burada biliciliine hayran olduunuz yaratn izini bulun bakalm! Ama sizi kabuunuzdan karmak neye yarar? Bu dnya nedir Bay Holmes? Daima deiikliklere urayan, hep yklmaya doru giden bir terkip, birbiri ardndan ge len, birbirini iten ve sonra kaybolan varlklarn bir geii. Geici bir simetri, bir anlk bir dzen. Demin size, eya nn mkemmelliini kendi gznzle kyaslayarak deer lendirdiiniz iin sitem etmitim. imdi de bunlarn de vamlln kendi mrnzle ltnz iin tenkit edi yorum. Sizin, kinatn aralksz varl hakkndaki hk mnz efemerin (bir gn yaayp len bcekler) sizin hayatnz hakkndaki hkmn andryor; nasl, yalnii bir an yaayan varlk sizi ebed sayarsa, siz de kinat ken dinize gre ebed sayyorsunuz; hatt bcek sizden daha akllca dnm oluyor. nk sizin ebediliiniz iinde ne kadar ok efemer nesli gelip gemitir? Bu ne engin bir gelenektir! Bununla beraber, hepimiz de doldurduu muz bolua, mrmzn devam ettii kesin zamana

ramen bir gn gp gideceiz. Zaman, madde ve me kn belki bir noktadan baka bir ey deildir. Bu konuma Saunderson'u haddinden fazla yormu tu. Birka saat sren bir koma haline girdi. Kendine gel dii zaman: E y Clarke'n ve Newton'un Allah! Bana ac! diye haykrd ve can verdi.
{Cev. Adnan Cemgil)

84

DALEMBEJRTN DNDEN

DAlembert Neden mi byleyim? Neden olacak, byle olmam gerekti de ondan. Evet, burada byleyim, ama ya baka yerde? Szgelii ya Kutupta? Ya hatt stvada? Ya Satrn'de? Birka bin fersahlk uzaklk be nim trm deitirirse, birka bin dnya ap uzaklk ne ler yapmaz?... Eer, evrende her ey genel bir ak iin deyse, birka milyon yzyllk sre ve deime burada ve baka yerde neler yaratmaz? Satrndeki duyan ve dnen canlnn nasl bir varlk olduunu kim biliyor? Hem, bakalm, Satrnde duygu ve dnce var m? Peki ama, neden olmasn? Satrn'deki duyan ve dnen var ln benden ok duyular olamaz m? Eer byleyse, ya zk olmu Satrn'lye! nk, duyular ne kadar oa-? Irsa, ihtiyalar da o kadar artar. Bordeau Hakk var; organlar ihtiyalar, ihtiyalar da organlar yaratr. Matmazel de lEspinasse Doktor! Siz de m sayk lamaya baladnz ne? Bordeau Hayr! Ama neden olmasn? Ben, iki or gan parasnn uzayarak iki kol olduunu grdm. Matmazel de l'Espinasse Yalan sylyorsunuz! Bordeau Doruyu sylyorum. Gzlerimle gr dm; nce kollar yoktu, omuz kemikleri uzad, kmlda
85

d, oluarak iki kol meydana geldi. Matmazel de lEspinasse Ne lgnlk! Bordeau Olmu bir ey bu. Kosuz soylarn uzun sre birbirini izlediini tasarlayn. Srekli aba gsterili yor ve sonunda, bu kskaklarn iki yanda uzadn, git gide omuzlara yayldn, ularndan parmaklar ktn, bylece, ellerle kollarn olutuunu grrsnz, ilk yap ihtiyalara ve kullanlara gre ya bozulur, ya da geliir. O kadar az yryor, o kadar az alyor, o kadar ok dnyoruz ki bir gn neredeyse salt kafa olarak kala camzdan korkuyorum. Matmazel de l'Espinasse Salt kafa, salt kafa. nemli deil... Ama, bana yle geliyor ki bu lgnlklar sonunda... Aklma ok tuhaf eyler getiriyorsunuz... Bordeau Susun. D'Alembert Niin byleyim, demek ki byle olmam gerekmi de onun iin byleyim. Her eyi deitirseniz be ni de ister istemez deitirmi olursunuz. Gelgelelim, her ey durmadan deiiyor... nsan ok grlen bir sonu tur, ucube ise seyrek grlen bir sonutur. Fakat bunla rn ikisi de genel ve evrensel dzen iinde ayn lde doal ve zorunludur. Hem, alacak ne var bunda? B tn varlklar birbirinin iinde dolap duruyor, demek ki btn trler, yani her ey srekli bir ak halinde... Her hayvan az ok bir insandr, her maden az ok bir bitki dir, her bitki az ok bir hayvandr. Doada kesinlemi, duruklam hibir ey yoktur... Hani, Pre Castelin erit hikyesi... Evet, Pfcre Castel sizin eridinizdir bu, baka bir ey deil. Her ey az ok kendinden te bir eydir; az ok toprak, az ok su, az ok hava, az ok atetir; yani az ok u ya da bu lemdendir. Szn ksas, hibir ey yalnzca bir varla zg bir hamurdan yaplmamtr. Ni tekim, her varlk o hamurdan bir nitelik tar, kendine z g hibir nitelik yoktur ki o hamurda da bulunmu olma sn. Bu niteliin oran bizi daha ok falan ya da filan var la yaklatrr... yleyken, siz kalkm, bireylerden sz ayorsunuz, zavall filozoflar! Brakn u bireylerinizi de
86

bana cevap verin: Doada bir atoma tpatp benzeyen bir baka atom var mdr? Hayr. Anlamyor musunuz ki, do ada her ey birbirine bal, varlklar zincirinde tek bir boluk yok? Bireylerinizle ne demek istiyorsunuz? Birey mirey yok, hi yok. Bir tek byk birey var: Btn. An cak bu btnn iinde, tpk bir makinede, bir hayvanda olduu gibi sizin u ya da bu ad vereceiniz bir para bulunur. Ama, btndeki bu paralardan birine birey ad n verirseniz, kuun bir kanadna, kanadn bir tyne birey demiesine yanl bir ey sylemi olursunuz. Bir de kalkm cevherden sz ediyorsunuz, zavall filozoflar! B rakn u cevherlerinizi de, btne genel ktleye bakn. Eer hayaliniz onu kucaklayamayacak kadar dar ise, ba langcnzla sonunuzu dnn. Ey Architos, sen yer yu varlan ltn, sonra ne oldun? Bir avu kl.. Bir var lk nedir? Birtakm eilimlerin toplam. Sanki ben eilim lerden baka bir ey olabilirmiim gibi... Hayr, ben de bir sona doru gidiyorum. Peki trler? Onlar da kendilerine zg ortak bir sonu olan eilimlerden baka bir ey de ildirler. Ya yaam? Yaam, yani birbiri ardndan gelen etkiler ve tepkiler... Yaarken ktlemle etkiler ve tep kiler gsteriyorum, lnce de molekllerime ayn eyi ya pacam. Yoksa lmyor muyum? Hayr, bu anlamda el bette lmyorum, ne ben lyorum, ne de baka eyler lyor. Domak, yaamak, gp gitmek biim deitir mekten baka bir ey deil. Hangi biim olursa olsun, ne nemi var? Her biimin kendine gre bir mutluluu ya da mutsuzluu vardr. Filden bcee, bcekten de canl ve du yarl molekle yani her eyin kkenine kadar doada hibir ey yok ki sevinmesin, ac ekmesin. Sevin ya da ac duymasn...
(Oev. Asm Bezirci)

87

DIDEROT LE DALEMBERTN KONUMASINDAN

Diderot Bana, duyan bir varln, kendine aranla var oluu ne demektir, syler misiniz? D'Alembert Bu, dnn ilk anndan bu zamana kadar kendi varlnn bilincine sahip olmas demektir. Diderot Bu bilin neye dayanmaktadr? D'Alembert Yapt hareketlerin belleinde yer tut mu olmasna. Diderot Ya bu bellek olmasayd? D'Alembert Bu bellek olmasayd, kendini bilmeye cek, nk varln yalnz, izlenim annda hissedecek; hayatnn tarihi olmayacakt. Hayat, aralarnda hibir ba olmayan birbiri ardnca sralanm duyumlardan iba ret kalacakt. Diderot ok iyi, Peki bellek nedir? Nereden gel mitir? D'Alembert Kuvvetlenen, zayflayan, bazan da tamamyle yok olan bir yapdan. Diderot O halde duyan ve bu bellee zg yap ya sahip olan bir varlk, edindii izlenimleri birbirine balar, bu balayla hayatnn hikyesini meydana ge tirir ve kendisi hakkn bilince sahip olduu gibi, inkr eder, tasdik eder, netice karr, dnr.
88

D Alembert Galiba byle olmaktadr. Yalnz bir mklm daha kalyor. Diderot Aldanyorsunuz. Daha birok glkler var. D'Alembert Ama bir tane belli bal mklm var. Bu da, bizim bir defada yalnz tek bir ey dnebilmemizdir. Deil u halkalarna binlerce fikri alan koca dn zincirlerini kurmak, hatt, basit bir nerme kur mak iin bile hi olmazsa en az iki eyin elde bulunmas gerekmektedir. Herhangi bir niteliini tasdik veya inkr ettii anda dahi, bir eyin algda bulunduu sanlr. Diderot Ben de o fikirdeyim. Bu beni bazan or ganlarmzn elyafn, titreyen duyar tellerle kyaslamaya gtrr. Titriyen duyar tel titrer, kendisine vurulduktan uzun zaman sonra bile titrer, ses verir. te bu titreyi, bu zorunlu ses vermedir ki nmzdeki eyin yerini tu tar, alg da ona uygun olan nitelii aratrmakla megul olur. Titreyen tellerin baka bir zellii baka telleri tit retmektedir. te bylece, bir fikir ikinci bir fikri arr, kincisi bir ncy, birden de bir drdnc fikri arrlar ve bu bylece devam eder; yle ki, dnce lerine dalm, yahut sessizlik iinde kendini dinlemekte olan filozofun kafasnda uyanan, birbirine eklenip akp giden fikirlere bir son ekmek mmkn olmaz. Bu letin hayret verici hamleleri vardr. Bazan uyanan bir fikir ken disinden kavranmas g bir entervalde bulunan btn bir armonik meydana getirir. Bu olay, ses veren, cansz, birbirinden ayr tellerde grldkten sonra neden canl ve birbirine bal noktalar, bantl ve duyar lifler ara snda olmasn? D'Alembert Bu doru olmasa bile pek ustaca bir bulu. Ama zannedilebilir ki siz, farkna varmadan ka nmak istediiniz sakncayla kar karya gelmi oluyor sunuz. Diderot Hangi saknca? D'Alembert ki cevherin birbirinden ayrlmasna kz yordunuz.
89

Diderot Byle olduunu gizleyecek deilim. D'Alem bert Meseleye yakndan bakarsanz grrs nz ki, siz, filozofun algsn musiki letinden ayr bir var lk, deta titreyen tellere kulak kabartp, kardklar ses lerin ahenkli veya ahenksiz olduu hakknda hkmler ve ren bir mzisyen olarak tasarlamaktasnz. Diderot Byle itiraza yer vermi olabilirim. Ama siz de bir musiki leti olarak tasarladmz filozofla, klvsen dediimiz musiki leti arasndaki fark gznnde tutsay dnz belki de bu itiraz ileri srmezdiniz. Filozof duyar; o hem musiki aleti hem de mzisyendir. Duyar olduu iin kard seslerin geici bilincine sahiptir. Hayvan olmak s fatyla da bellei vardr. Bu organik yetenek sesleri ken dinde birletirerek melodiyi meydana getirir ve saklar. Klvsende duyarlk ve bellek olduunu farzedin de, tularnda alm olduunuz paralar kendiliinden tekrar edemiyeceini syleyin bakalm. Biz duyarla ve bellee sahip olan klvsenleriz. Duyularmz, bazan etrafmz eviren tabia tn oynatt ok kere de kendi kendine oynayan birer tu tur. Bence ite sizin ve benim gibi canl klvsenlerde olup bitenler bunlardr. yle bir izlenim var ki bunun sebebi mu siki letinin dnda ve iindedir, bir duyum da vardr ki bu izlenimden doar. Bu devam eden bir duyumdur; nk, bu nun blnemeyecek kadar kk bir zamanda meydana ge lip snm olacan dnemeyiz. Bunun ardndan gelen baka bir izlenim vardr ki, bunun da sebebi teki gibi hay vann iinde veya dndadr. Bir ikinci duyum daha var dr ki, gene de bunlar ifade eden tabi veya itibar birta km sesler vardr. D'Alembert Kabul. O halde bu canl ve duyar klvsen stelik beslenmek ve oalmak hassasna sahip olsayd, demek ki yaayacak ve kendiliinden veya diisiyle birlik te canl ve ses veren kk klvsenler de meydana getire cekti. Diderot phesiz. Sorarm size, bir saka kuu, bir blbl, bir mzisyen, bir insan da sanki byle deil de nedir? Ve bir kanarya ile, bir algl kutu arasnda
90

bundan baka ne fark vardr? u yumurtay gryor mu sunuz? te btn ilahiyat nazariyelerini ve dnyann btn tapnaklarn bununla alt st ediyorlar. Bu yumur ta nedir? ine tohum girinceye kadar duygusuz bir kt le. Tohum dtkten sonra da yine duygusuz bir kt ledir. nk bu tohumun kendisf de cansz ve kaba bir svdr. Nasl oluyor da bu ktle yeni bir bnyeye, duyar la, hayata kavuuyor? Is ile. Isy meydana getiren nedir? Hareket. Hareketin birbirinin ardndan gelen et kileri nelerdir? Buna cevap verecek yerde, oturun da bunlar birer birer gzden geirelim. Balangta bu sa dece kmldayan bir nokta; uzayan ve renklenen bir iplik ten adr; sonra etleir, bir gaga peyda olur, kanatk lar kar, gzler, ayakklar grnr, sar bir madde kt lesi etrafnda dolanr ve barsaklar meydana getirir, ite size bir hayvan. Bu hayvan hareket eder, kmldar, ba rr. Onun kabuun iinde barn duyuyorum: tyleniyor; grmeye balyor. Sallanan bann arl gagasn durma dan, iine kapand hapishanenin i duvarlarna arptrr: nihayet bu duvar atlar, civciv iinden kar, yrr, koar, rpnr kaar, sokulur, inler, ac duyar, sever, istek duyar, sevinir, onda da sizin btn duygularnz, btn hareket leriniz vardr. O, bunlar yapar. Siz de Descartes gibi, bu nun hayvan taklidi bir makine olduunu syleyebilir mi siniz? Byle sylerseniz sizi kk ocuklar alaya alr; filozoflar da, yle ise siz de byle bir makinesiniz, derler. Eer hayvanla sizin aranzda yalnz yap fark olduunu sylerseniz, anlay, zek ve iyi niyet sahibi olduunuzu gstermi olursunuz. Ama o zaman da size herhangi bir durumda bulunan cansz bir madde ile onu saran kendi gibi cansz maddeden s ve hareketle nasl olup da du yarlk, hayat, bellek, bilin, ihtiraslar ve dnce elde edi lebildiini soracaklardr. Sizin iin u iki yoldan birini se mekten baka yapacak ey yoktur: ya yumurtann iinde kendisini aa vurmaya hazr, gelimesini bekleyen bir eleman sakl olduunu, yahut da bu grnmez elemann kabuun iine gelimenin belli bir annda sokulmu ol
91

duunu tasarlayacaksnz. Ama bu eleman nedir? Uzay da bir yeri var myd, yoksa yok muydu? Hareket etmek sizin nasl gelebildi? Yahut nasl kabildi? Orada veya baka yerde ne yapyordu? Kendisine ihtiya olduu an da m yaratld? Daha nce var myd? Bir snak m aryordu? Mtecanis olmadna gre de ne gelimesin den nceki canszl, ne de gelimi hayvann iindeykenki canll anlalabilir. inizi dinleyin, kendinize acr snz. Duyarln, maddenin genel bir zellii veya bn yenin bir rn olduu yolundaki basit bir varsaym ka bul etmemek yznden, saduyuyu inediinizi, bir es rar, elime ve anlamszlklar uurumuna yuvarlandnz anlayacaksnz. D Alembert Bir varsaym. Bunu sylemek hou nuza gidiyor. Ama, ya bu, madde ile kkten badaamaz bir nitelik ise? (...) Diderot Evrende, insanda, hayvanda birden fazla cevher yoktur. algl kutu tahtadandr, insan ettendir. Saka kuu ettendir, mzisyen ettendir ama yaplar ba ka trldr, ikisinin de asl, oluumu, fonksiyonu ve ama c birdir. DAlembert Peki, bu sizin iki klvsen arasnda, ses uygunluu nasl meydana geliyor? Diderot Bir hayvan bir baka hayvana tamamyle benzeyen bir duygulu musiki leti olduundan, ayn yapy tadndan, ayn tellerle cihazlandrlm olup sevin, ac, alk, susuzluk, hastalk, beenme, korku gibi halleri ayn ekilde duyduundan kutuplarda ayr, ekvator izgisinde ayr ayr sesler vermesi mmkn de ildir. Bunun iin nlemlerin, l ve yaayan btn dil lerde bir olduunu gryorsunuz. Uyumlu seslerin kay nan ihtiyata ve yaknlkta aramaldr. Duygulu musiki leti yahut hayvan, herhangi bir ses kard zaman, bunun kendi dnda herhangi bir etki yaptn, kendine benzeyen baka duygulu musiki letlerinin yani baka hayvanlarn yaklatn, uzaklatn, bir eyler istedik lerini, verdiklerini, yaraladklarn, okadklarn anlyor;
92

btn bu etkiler onun ve tekilerin belleinde bu sesle rin meydana gelileriyle ilgili olarak yer alyor. nsanla rn ilikilerine de bakarsanz byle seslerden ve hare ketlerden baka bir ey grmezsiniz. Ortaya koyduum sisteme btn kuvvetini verebilmek iin onun da, Berkley'in cisimlerin var olularna kar ileri srd sis temle ayn almaz glklerle kar karya bulunduu nu dnmelisiniz. yle bir cokunluk an olmutur ki duy gulu klvsen kendisinin dnyada tek klvsen olduunu ve evrenin btn armonilerinin yalnz kendisinde toplan dn zannetmitir. D Alembert Bu konuda sylenecek bir hayli ey var. Diderot Dorudur.
(ev. Adnan Cemgil)

93

ABBE BARTHE LEMY LE DDEROTNUN KONUMASINDAN

Abb6 Tartmalardan uzak yayorum ben. Dur madan alyorum. amnkilerden ok, eski Roma'nn. Yunan'n, Filistin'in bilge kiileriyle dp kalkyorum. Diderot almak... ite, bu lml dnyada pa ymza den ey; ite grevimiz. Bizden sonra gelecek lere eskisinden ok k ve esenlik brakmak; gemiten kalan miras artrmak: ite gerekletirmemiz gereken i. Szlerime unu da eklemeliyim: evremizdekilere, yol dalarmza elimizden geldiince iyilik etmek, elimizden geldiince aclarn dindirmek. yilik her eyden stn dr. alma ve iyilik, ite benim inancmn iki direi. te sine bo ver... Ben de dOlbach gibiyim, sonsuzlukla il gilenmem. Dnya ne zaman ve kimin tarafndan yaratl m, ldkten sonra nereye gideceiz, ne olacaz? Si zin pek nem verdiiniz bu sorunlar benim umurumdo deil. Zaten, yzlerce, binlerce yzyldan beri hi kimse, ne bunlar zebilmi, ne de birazck aydnlatabilmitir. yleyse?... Tanr, ruh, tednya gibi eylere ne inanrm, ne de onlar inkr ederim. Bu sorunlara bo veririm ve gzlerimi yaama eviririm. Tpk Spinoza gibi, br dn ya ve lm zerindeki btn dnmeleri yararsz bo ve tketici bir aba sayarm.
94

Abb6 Ah, zavall Diderotcuum! Burada bizim s zmz m olur! Gerek bilgelik Bourdalbu'nun pek gzel belirttii gibi, durmadan lm dnmekte deil midir? Dide/ot Siz istediiniz kadar dnn! Bana ge lince, o kadar uza gremem ben, gzlerim o kadar kes kin deil. Onun iin, gnmden ayrlmamak isterim, ne olmusam ve ne grmsem ona balanmakla yetinirim. Ayrca, Tanrnn varl, ruhun lmezlii gibi sorunlar ze rinde bir gre varamadm iin de zlmem. Nasl ki, iki kafam, kolum ya da drt bacam yok diye zlmyorsam! Yaam olduu gibi alyor ve gcmn yetti ince onu rahat, ho ve namusluca geirmeye bakyo rum. Geri hi ummuyorum ama, eer Styx'in dnda bir yargla karlarsam korkmam; nk onun bilgeliine ve acyacana inanyorum. Elbette, beni bilgisizliimden ve dknlmden olduu gibi ak szllmden t r de cezalandrmaz. Cezalandrmaya kalkarsa, o zaman, benim de ona yle demeye hakkm olur: Daha ak ko numanz gerekirdi, konumadnz Tanrm! Bilmeceleri zememisem, kabahat benim mi? Beni iine attnz ka ranlklarda yol alabilmek iin, fenerimi, u biricik alevimi, u titrek sndrmem gerektiini nereden bilecektim? Baladnz u kk akl susturmam gerektiini nasl anlayacaktm? Anlayamadm.
(ev. Asm Bezirci)

95

SOPHE VOLLANDA MEKTUPLARDAN

Paris, 2 eyll 1762 Her gnlk htra defterimi yazmaya koyulmadan n ce, zevk ve ahlka tatbik edilen ve hibir seferinde tarif edilmeyen bir sz hakknda, igd hakknda geen bir konumay anlatmak isterim. Ben u fikri mdafaa ettim: gd, saysz ufak tefek denemelerimizin bir sonucudur; hatrmzda kaldklarndan bile haberimiz olmayan ve dn yaya gzlerimizi atmz andan beri devam edegelen o denemelerdir ki zihnimizde lehte veya aleyhte hkm ver direcek bir sebep olmad halde bize gizliden gizliye fi ln ey iyi veya kt, gzel veya irkindir, dedirtir. Michel-Ange, Romadaki Saint Pierre Kilisesinin kub besine verecei ekli aratryor; bu seilebilen ekille rin en gzellerinden biri. Zarafeti, herkes zerinde tesir eder, herkesi byler. Genilii tyin edilmiti, yaplacak i, yksekliini tesbit etmekti, bu durumda, mimarn tered dt ettiini, bu ykseklii artrdn, azalttn gryo rum, ta ki aradn bulsun ve te, budur diye haykra bilsin. Bu ykseklii de bulduktan sonra, bu ykseklik ve genilie gre kubbenin yumurta eklindeki hattn iz mek kald. Daha nice yeni yoklamalar: ka defa yapt n bozdu, izdiini daha yuvarlak, daha yass, daha ba
96

sk resmetti, ta ki, binann son yaplma 'eklini bulsun. Tam ve doru karar vermeyi, ona, kim retti? Birbiri ard sra, kad zerine karalad bin bir resim arasn dan, unu veya bunu tercihe, onu hangi sebepler srk ledi? Bu glkleri yenmek iin, talyada yapt bir se yahat esnasnda Roma'ya gelen, limler Akademisi b yk mhendis msy de la Hirein de herkes gibi Saint-Pierre Kilisesinin kubbesinin gzelliinin tesiri altnda kal dn hatrladm. Fakat, onun hayranl ksr kmad; kub benin resmettii mnhaniyi almak istedi; onu izdirdi, ve, hendese kaideleriyle bu mnhaninin vasflarn* aratr d. Bu vasflarn, en byk mukavemet prensib.ne dayan dn anlaynca ne kadar hayret etti. Michel-Ange kubbesi ne en gzel en zarif hatt vermek isterken, bir hayli tereddt ettikten sonra, bu kubbeye en byk mukavemet ve en b yk dayankl verebilecek olan ekil zerinde karar klm. Bu mnasebetle iki sual akia gelebilir: nasl oluyor da bir kubbede, bir kemerde, en byk mukavemet mnhanisi, ayn zamanda gzellik ve zarafet mnhanisi de oluyor? Michel-Ange' bu, en byk mukavemet mnhanisine sevk eden hangi sebeplerdir? Bu izah edilemez, bir igd me selesidir, diyorlard. Pekl, igd neydi? Ooo! Burada anlalmayacak bir ey yok. Buna cevap olarak diyorum ki, mektepteyken bir haar olan Michel-Ange, arkadala ryla oyun oynard; greirken, omuz omuza itiirken, hasmna en salamca dayanabilmek iin vcuduna vermesi lzmgelen irilii renmiti; hayatnda belki yzlerce de fa, devrilmekte olan eyleri payandalamt ve bu payancklara verilecek meyli incelemiti; birbiri zerine kitap lar dizmiti; kenarlar taan bu kitaplarn muvazenesini bulmak lzm gelmiti, yoksa hepsi birden yklacakt; bu suretle, Saint-Pierre Kilisesinin kubbesini en byk mu kavemet esas zerine kurmay renmiti. Bir duvar y klmak zeredir, bir dlger artn; dlger payandala rn dayadktan sonra dAlemberti veya Clairautyu da vet edin; duvarn meyli bilindiine gre bu hendesecilerimizden birine veya tekine, payandann en kuvvetli e
97

kilde dayanmasn salayacak olan meyli bulmalarn ri ca edin; greceksiniz, hendesecinin ve dlgerin verdik leri alar birbirine uyacaktr. Dikkat etmi olacaksnz, deirmenlerin kanatlar apraz konulmutur ve ken dilerini tutmakta olan mihver ile bir a tekil eder ler; yoksa dnemezlerdi; bu a, kanatlarn en kolay e kilde dnebilmelerini salayacak kadar byktr. Nasl oluyor da, hendeseciler. alkanln, rf ve detin tyin etmi olduklarnn, en yksek hendesenin de tercih ede cei prensipler olduunu gryorlar? Bir taraf iin he sap meselesi, teki taraf iin de bir deneme ii. iyi ya pldktan sonra birisinin brne uymamasna imkn yoktur. imdi, tabiatta salam olan hakknda nasl oluyor da, sanatta veya taklitte de, gzel olduu hkmn ve riyoruz? nk, dayanklk, daha dorusu, umum tbi riyle, shhat, tasvibimiz iin devaml sebeptir, bu shhat, herhangi bir eserde bulunabilir ve grnmeyebilir: o za man bu eser muvazenelidir, fakat gzel deildir. Bu sh hat bir dier eserde hakikaten mevcut olmad halde gzkebilir, o zaman eserin gzellii ancak grnte dir. Fakat, shhat gerekten varsa ve gzkrse, o eser hem gzel hem de shhatlidir, iyidir. Dnyamzda iyi ve gzel olan ve yle gzken eylerin iyi ve gzel olmama lar iin, btn tabiat kanunlarnn deiik olduu dier bir dnyada bulunmamz icap eder. imdiye kadar sy lediklerimin kuruluunu ve mcerretliini bir para hafif letmek iin birka kelime ile konumamzn sonunu an lataym. Dedim: te, bir kubbenin yumurta eklindeki hatt kadar anlalmaz, anlatlmaz ne vardr? Halbuki, o da bir tabiat kanununa dayanyor. Birisi ilve etti: Hele kadnlarn gzellikleri hakknda ortaya attmz hkm leri red veya kabul ettirecek sebepleri tabiatn neresin de bulacaz? Bunun pek keyf olduunu zannediyorum. Hi de yle deildir, diye cevap verdim; bu husustaki zevk lerimiz ne kadar eitli olursa olsun, bunu da izah et mek imkn vardr. Burada da doru ile iri birbirinden

ayrtedilebilir ve izah edilebilir. Bu hkmleri shhate, v cut uzuvlarnn ilemesine, ihtiraslara tatbik edin, her de fasnda muhakkak sebebini bulacaksnz. u kadn gzel dir, kalar, gzlerinin kvrmna tamamyle uyuyor, ka lar ortalarna doru biraz yukar ekin, gururun ifade lerinden birisini elde edersiniz; ve gurur her zaman infi al uyandrr. Bu kalar olduklar gibi brakn, fakat ok killi bir ekle sokun, deta gzleri glgelendirsinler, g zn bak sertleecektir; kabalk, nefret uyandrr. Ka larna hi dokunmayn, dudaklarn biraz ileri doru sar ktn, hemen kskn, gcenik bir hal alr. Aznn ke narlarn bzn, ya kendini beenmi bir rk ya da kim seyi beenmeyen bir kukla olur. Gz kapaklar kapan sn, hemen tasal olur. Yanak adalelerinin bazlarn ii rin, derhal fkeli grnr. Baklarn sabitletirin, hemen budalalar. te, zevklerimizin sebepleri bunlardr. Eer tabiat, bir yze, fazilet veya kt huy ifade eden bu d vasflardan birisinin damgasn vurmusa, bu ehre bizim ya houmuza gider veya houmuza gitmez; buna shha ti de eklemek lzmdr, nk, shhat her eyin temelidir ve btn ilerimizin en kolay tarzda yaplmasn salar. Gzel bir hamal gzel bir adam deildir; gzel bir ih tiyar gzel bir adam deildir; gzel bir demirci gzel bir adam deildir. Gzel adam, tabiatn iki byk iini en rahat surette yerine getirmek iin yaradlm olandr: bir ok eyleri ihtiva eden ferdin korunmas ve yalnz bir tek ey ihtiva eden cinsin retilmesi. Kullanarak, veya al kanlkla bir uzva, dierlerinin aleyhine olarak, baz husu si gelimeler temin etmisek, artk tabi insan gzellii miz kalmaz, gzelliimiz cemiyet iinde yaayan, bir sa nat edinmi olan bir insan gzellii olur. Kamburlaan srt, genilemi omuzlar, ksaca ve adaleli kollar, bodur ve arpk bacaklar, yk taya taya genilemi bir bel, gzel bir hamaln vasflarn tekil edecektir. Tabiat, ada m, yalnz yaatm ve retmitir: tabiat onu gzel yarat msa, gzel kalmtr, iki byk heykelle, sanki sanat krlar, bu iki aykr durumu bize gstermek istemilerdir;
99

Apollo, aylak adamdr, Farnse Herakles'i alan insan dr; birisinde her ey mbalaldr, tekinde hibir ey tamaz, hibir ey, hususi bir denemeyi sezdirmez; daha bir ey yapmamtr; ama her eye kar istidad vardr; gretiini mi istiyorsunuz, greir; kotuunu mu isti yorsunuz, koar. yi resim yapabilmek iin evvel tabiat halindeki insan, ondan sonra her sanattaki insan iyi ta nmak lzmdr. Fakat, yaayan mahlklar bir tarafa b rakalm ve sanat eserlerine, mesel, mimariye geelim. Bir mimari eser salam olduu ve bu salaml g rld takdirde gzeldir: ne iin kullanlacaksa, ona uy gun olsun ve bu uygunluk da grlsn. Yaayan mah lklar arasnda shhat neyse, bu tarzda da, yani mimari de de salamlk odur; yaayan mahlklar arasnda iler ve hususi vaziyetler neyse, burada da kullanlaca eye uyarlk odur. Fakat, bu tarzda detlerin yaptklar b yk tesirlere dikkat edin, sanki her eyin temeli odur: s tanbula gidin, orada yksek ve kaln duvarlar, bask kub beler, kk kaplar ve t ykseklerde kafesli kk pen cereler greceksiniz; sanki, bir bina, bir hapishaneye ne kadar ok benzerse o nispette gzeldir; hakikaten de, in sanlarn yarsnn dier yarsn hapsettikleri hapishane lerdir. Avrupaya gidiniz, bunun aksine olarak, byk ka plar, geni pencereler, her ey apaktr; nk burada esirler yoktur; acaba iklimlerin de tesiri olmuyor mu? Bu rada doru zevkin nerede olduunu kestirebilmek iin drst ahlkn da nerede olduunu tyin etmek lzm dr; kadnlar kendi hallerine mi brakmak, yoksa kapat mak m icap eder; scak mntkalarn atei altnda m, yok sa kutuplarn buzlar arasnda m yaamak daha iyidir, yok sa orta bir iklimde yaamak insann saln ve daha uzun yaamasn daha kolaylkla m salar? Bir gen apkn Palis-Royalde dolar, kalkk bir burun, glm seyen dudaklar, prl prl gzler, oynak yry grr ve haykrr: Aman! Ne sevimli! Ben, istihfafla srtm d nerim; gzlerim, saflk, iffet, mahcupluk, asalet, vakar, drstlk okuduum bir yze taklr; delikanlnn m, yok
100

sa benim mi haksz olduumuzu kestirmek g m ola caktr zannediyorsunuz? Onun zevki undan ibarettir: ben ahlakszl severim; benimki ise: fazileti severim. Hemen de btn hkmlerimiz bunun gibidir; sonunda bu iki ke limeden birisine dayanr. Kabataslak konutuklarmz bundan ibaret. Teferruatn verseydik, zevk hakknda g zel bir eser ve size kar olan sevgim hakknda bir met hiye tekil ederdi.
(ev. Etem D. Deri)

101

OYUNCU STNE AYKIRI DNCE DEN

Birinci Ben byk bir aktrde salam bir muha keme kabiliyeti ararm. sterim ki, onda soukkanl ve sa kin bir seyirci ruhu olsun. Dolaysyle kendisinde bulun masn mutlaka istediim meziyet, katiyen hassasiyet de il, nfuzu nazar, her eyi taklit etme hneri, yahut, her nevi ahsiyet ve role kar daima ayn kabiliyet ki, bu da ayn eydir. kinci Demek hassasiyetten tamamiyle mahrum olacak, yle mi? Birinci Tamamiyle. Henz dncelerimi srasna koyamadm. Bunlar aklma geldii gibi, bizzat dostunu zun kitabndaki perianla uygun bir ekilde anlatmama msaade edersiniz. Eer aktr, can ve gnlden, hassas olursa, herhan gi bir rol ayn hararet ve ayn muvaffakiyetle iki kere nasil oynayabilir? lk temsilde gayet hararetle oynar, fa kat ncsnde artk yorulur ve buz gibi souk olur. Halbuki tabiat dikkat ve uurla taklit eden aktr, sah neye ilk defa Auguste, Cinna, Orosmane, Agamemnon, Muhammet olarak knca, bizzat kendisinin veya tetkik lerinin titiz kopyacs ve intihalarmzn srekli mahidi bulunduundan, oyunu kuvvetten dmek yle dursun,
102

edindii yeni intibalarla kuvvetlenecek, coacak veya s knet bulacak ve sizi gittike daha ziyade tatmin ede cektir. Fakat oynarken kendi kendisi kalrsa, kendi ken disi olmaktan nasl kurtulur? Kendi kendisi olmaktan kur tulmak isterse, nasl olur da tam gidecei ve duraca noktay kestirebilir? Bu husustaki fikrimi glendiren ey, yalnz esinle oynayan aktrlerin oyunlarnda grlen istikrarszlktr. Kendilerinden asla biteviyelik beklemeyiniz. Oyunlar kh kuvvetli, kh zayf, kh hararetli, kh souk, kh baya, kh harikadr. Bugn fevkalade oynadklar bir sahneyi yarn bozarlar, nitekim bir gn evvel bozduklar bir sahneyi de ertesi gn harikulde oynarlar. Halbuki oyununu teem mlle, insan tabiatn tetkikle, ideal birka rnei srek li bir taklitle, muhayyile ile, hafza ile oynayan aktr, dai ma biteviye, btn temsillerde hep ayn, hep ayn m kemmeliyette kalr: Her eyi kafasnda lm, tertiple mi, renmi ve dzenlemitir. nadnda ne yeknesaklk, ne de ahenksizlik bulunur. Comasnn bile seyri, hamle leri, duraklamalar, bir balangc, bir ortas ve bir sonu vardr: Bunlar hep ayn eda, hep ayn tavrlar, hep ayn hareketlerdir. Bir temsille ondan sonraki temsil arasnda fark olursa, bu fark umumiyetle ikinci temsilin lehinedir. Byle bir aktr, gnlk keyfine tbi olmaz, o, daima e yay gstermeye, hep ayn katiyet, ayn kuvvet ve ayn hakikatle gstermeye hazr bir aynadr. abucak kendi zenginliini har vurup harman savuracak yerde, tpk air gibi, daima, tabiatn bitmek tkenmek bilmeyen hzi nelerinden istifade eder. (...) Kuvvetli bir muhayyile, salam bir muhakeme, ince bir dirayet ve emin bir zevk sahibi byk airler, byk aktrler ve belki umumiyetle, hangi sahada olursa olsun tabiatn byk mukallitleri, hassasiyeti az insanlardr. On lar birok eyin birden ehlidirler; o kadar bakmaya, renmeye ve taklit etmeye dalmlardr ki, kolay kolay, kendi ilerinden kvlcmlanamazlar. Bylelerini hep an talar dizleri stnde, elde kalem grrm.
103

Bizler hissederiz, onlar mahade eder, tetkik ve tas vir ederler. Acaba syleyeyim mi? Neden sylemiyeyim? Hassasiyet, hi de byk bir dehnn vasf deildir. By le bir kimse, adaleti sever ama bu fazileti, tadn kar madan gsterir. Her eyi yapan, gnl deil kafasdr. Hassas adam, beklenmedik bir vaziyet karsnda, arr kalr. Bylesi, ne byk bir nazr, ne byk bir kuman dan, ne byk bir kral, ne byk bir avukat, ne de b yk bir hekim olabilir. sterseniz btn tiyatroyu bu a lamakl heriflerle doldurun, ama bir tekini bile sahneye karmayn! Kadnlara bakn, hassasiyet bakmndan bizi ne kadar geride brakrlar. htiras anlarnda bizi onlarla mukayeseye hi imkn m var! Fakat o hali yaarken biz onlardan ne kadar geri kalyorsak, taklit hususunda da onlar bizden geri kalrlar. Muhayyile zaaf olmakszn as la hassasiyet olmaz. Hakikaten erkek olan bir adamn bir damla gzya, bize bir kadnn btn alamalarn dan ziyade tesir eder. Sk sk bahsettiim byk komed yada, o dnya komedyasnda, kan kaynayan btn in sanlar, sahnededir, btn dahiler ise, parterde bulunur; birincilere deli denir, bunlarn cinnetini kopya etmeye u raan tekilere ise, hkim derler. Birbirinden farkl bir sr insann gln tarafn yakalayan, tasvir eden, h kimin gzdr. O sizi, kurban olduunuz bu garip ve m nasebetsiz insanlara, hatt kendi kendinize gldrr. G zn sizden ayrmadan, hem o mnasebetsizin, hem de bizzat ektiiniz azabn karikatrn izen odur. Btn bu hakikatler ispat edilse de, byk aktrler yine dorudur demezler: bu, onlarn srrdr. Orta halli veya acemi aktrler ise, hemen reddederler. Nasl batl itikatlar olanlara inandklarn sanrlar denirse, bunlar dan bazlar iin de hissettiklerini sanrlar denebilir. Na sl btl itikatllar iin itikat olmaynca selmet olmazsa, bunlar iin de hassasiyet olmaynca selmet yoktur. Ama diyecekler ki, nasl olur da, u annenin barn dan kopan ve benim iimi szlatan o ackl feryatlar, o an daki duygusunun eseri olmaz? Bunlarn ilham menba, o
104

nda duyulan yeis deil midir? Elbette deildir, isbat da t ki, bunlar, lldr; bir inad sistemine tbidir; bir eyrek tonun yirmide biri nisbetinde daha pes veya daha tiz olurlarsa, falsolu olurlar; bir vahdet kanununa itaat ederler, musikide olduu gibi hazrlanm ve dzenlenmi tirler, istenilen btn artlara, uzun bir teknik sayesinde, uyarlar; muayyen bir meselenin halline hep birden y nelirler; bu feryatlar doru koparlsn diye yz kere pro va edilmitir ve bu sk provalara ramen, bazen yine fal so yapld olur. Zaire alyorsunuz! Yahut, Oraya geleceksin, kzm! demeden nce aktr, uzun uzun kendi kendisini dinle mitir; bizi heyecana drd anda bile, yine kendi kendini dinler ve mahareti, zannettiimiz gibi hissetmek deil, hissin haric almetlerini, sizi aldatacak kadar tp k tpksna belirtmekten ibaret olur. Istrabnn feryat lar, kulanda nceden yer etmitir. Ye'sinin jestleri, ez berlenmi ve ayna karsnda tamamlanmtr. Tam men dilini karaca veya gzyalarnn akaca an bilir. Bu halleri muhakkak filn kelimeyi veya filn heceyi syler ken yapacaktr, ne daha erken, ne daha ge. Bu ses ih tizaz, bu yarm kalm kelimeler, bu ksk veya uzatl m heceler, uzuvlarn bu titreyii, dizlerin bu sallan, bu kendini kaybetmeler, bu coup tamalar, sadece tak lit, nceden ezberlenmi bir ders, yzn o ackl ifadelen ise ulvf bir maymunluktur; aktr, bunun htrasn, ze rinde altktan hayli zaman sonra da muhafaza eder ve o hareketi yaparken uurunda tutar; bylece gerek a ir, gerek seyirci ve gerek kendisi iin byk nimet b tn ruh hrriyetine sahip olur. Bundan, dier mmareselerde olduu gibi, yalnz vcudu yorulur. Oyun bitince sesi kslr, mthi bir yorgunluk duyar, ya amar deitirir yahut yatar; fakat kendisinde ne .bir karklk, ne strap.
105

ne melankoli, ne de bir ruh perianlndan eser vardr. Btn bu intibalar siz alr gidersiniz. Aktr bitap dm tr,. siz de hzn iinde kalmsnzdr. nk o hibir ey hissetmeden, rpnp durmutur, halbuki siz, hi rpn* madan hissetmisinizdir. Bu byle olmasayd, aktrlk ekilir ey miydi? Fakat aktr, roln oynad adam de ildir, o, roln oynar, hem o kadar iyi oynar ki kendisini, o zannedersiniz: bu vehme yalnz siz dersiniz, o, ken disinin o adam olmadn pek iyi bilir.
(ev. Sabrl Esat Slyavuglt)

106

ESK HIRKAMA ZLEM

Ne ettim de saklamadm? O bana uymutu, ben de ona. Kalp gibi bedenime oturmutu, hi skmazd. Tersi ne, bir ekicilik, bir gzellik verirdi bana Yenisi kat, ko lal, insan mankene eviriyor giyince. br hatr krmazd, hemen hizmetime koard; yoksullar yledir, iyi lik etmeyi severler. Bir kitap m tozlanm, hrkamn etek lerinden biri abucak onu silerdi. Mrekkebim kurumu da kalemim mi akmyor, yenlerinden biri abucak onu temizlerdi. Bana sk sk yapt o hizmetler, zerinde uzun, kara izgiler brakmt. Bu izgiler benim bir edebiyat, bir yazar, alan bir kimse olduumu gsterirdi. imdi aylak zenginlere benzedim; kimim ben, anlalmyor. Onu giyince ne uan sakarlndan ekinirdim, ne de kendi sakarlmdan. Kvlcm srayacak, su dkle cek diye korkmazdm. Eski hrkamn sz gtrmez efen disi idim, yenisinin ise klesi oldum. Bir tasadr ald beni. yle ki, altn postu bekleyen e|der bile benim kadar kayguya kaplmamtr. Yallar bir kez tutulmaya grsn, bir lgn kzn heveslerine ba eer, elleri kollar bal, sabahtan aka ma dein, Nerde benim hizmetim, kocam kalfam? diye dvnrler. Hangi eytan ayartt da onu kovdum! diye alarlar.
107

Geri dvnmyorum ben, alamyorum, ama her dakka, Lanet olsun, u baya* kuma boyayp da ate pahasna satmay icat edene! Lnet olsun, saygyla giy diim u pek deerli giysiye! Nerde benim o eski, o al akgnll, o kullanl, o yrtk hrkacm! deyip du ruyorum. Eski dostlarnza sk sarln gnldelerim, onlar b rakmayn. Zenginlie kavumaktan korkun. Benden ders aln. Bolluun skntlar vardr, yoksulluunsa rahatlk lar... Ah, Diogenes! mezini, Aristippos'un ssl psl mantosuyla grsen, nasl glerdin! Ah, Aristippos! Bu ci cili bicili manto nslere mal oluyor! Bir dn: Senin can sz, yaltak, kadns yaayn nerde, Diogenes'in yrtk prtk elbiseleri iinde, zgr ve esen yaay nerde? Sal tanat srdm fy braktm da gidip bir zorbaya kul oldum. bu kadarla kalsa neyse, dostlarm! Dinleyin de ba kn, lkse dknlk insann bana daha neler ayor, ne ktlkler getiriyor: Eski hrkam yremdeki br eski psklerle uyu mutu. Bir hasr iskemle, bir tahta masa, bir Bergama duvar hals, halya kelerinden ivilenmi, isten karar m, erevesiz birka basma resim, resimlerin arasna aslm drt al kabartma, zerinde birka kitap bu lunan bir am raf, hrkamla pek dadamlard. Olduka ahenkli bir yoksulluk meydana gelmiti. imdi ahenk bozuldu. Ne uyarlk kald, ne birlik, ne de gzellik... Papazn evine yeni gelen bir hizmetinin, dul erke in yuvasna giren bir kadnn, dm bakann yerine geen bir bakann, sofu bir keiin yerini alan zgr bir keiin yaratt dzensizlik, bu kzl belnn yarattklar yannda hi kalr. Bir kyl kadnn klk kyafetini ho karlayabili rim. Nitekim, ban rten o kocaman bez paras, ya naklar stne dklen o dank salar, vcudunu yart
108

buuk kapatan o delik deik kumalar, ancak dizlerine kadar inen o ksa, kt eteklik, o plak ve kirli ayalar btn bunlar yaralamaz beni. nk, sayg duydu um, birtakm insanlarn halidir. Benim de yakndm ka nlmaz ve mutsuz bir yaayn tatsz belirtileridir. Gelgelelim, ardnda lavanta kokular brakarak giden u ki bar orospuya dayanamam. Midem kabarr, bam evi rir, admlarm aarm. nk, onun Ingiliz tentenesiyle bezenmi apkas, yrtmal kollar, kirli ipek oraplar ve anm iskarpinleri bana bugnn yoksulluu ile dnn bolluunu birlikte gsterir. Eer, benim kzl sultan her eyi kendine uydurmasayd, evim de ona benzeyecekti. Nitekim, Bergama hal s nicedir asl durduu duvardan indi, yerini renkli kap lamalar ald. (...) Sonunda, eski yoksulluk gnlerimden bir kilimden baka bir ey kalmad. Dorusu, bu baya kilim imdiki lks yaammla hi badamyor. Bunu gryorum, ama ant itim, gene de iiyorum, hi deilse o kilimi atma yacam. Filozof Diderotnun ayaklar Savonnerie'den gel me aheser bir haly inemeyecek. Nasl ki, kulbesin den alnarak hkmdarn. sarayna gtrlen bir kyl arklarn brakmazsa, ben de bu kilimi yle brakmaya cam. Sabahleyin, srtmda kzl hrkam, alma odama girince gzlerimi yere eiyor, eski kilimimi gryorum. Kilimim bana gemiteki durumumu hatrlatyor da gu rur gnlmn eiinde duraklyor, bir trl ieriye gire miyor.
(ev. Asm Bezirci)

109

NDEKLER soyu sopu ......................................................... renimi ........... ................................................. yaama atl ...................................................... evlenme ............................................................. ansiklopedi ......................................................... hapiste ............................................................. ansiklopediye devam ........................................... aile yaants ...................................................... dostlar evresi .................................................. sophie ile tanma ............................................... katerina'nn yardm ................................ ............ . dn ............................................................. hastalk ve lm ............................................... kiilii ............................................................. 5 5 6* 8 9 11 11 16 18 20 21 23 24 24 26 28 29 31 35 40 42 44 47 50 53 56 59 6t 69 71 74 79 85 88 94 96 102 107

felsefesi
diderotnun iki amac .......................................... filozofluu ......................................................... bilimler ............................................................. dinler ............................................................. varlk ve yaradl................................................. madde ve hareket .............................................. duyarlk, bilin ve dne ..................................... insan ................................................................ ahlak ................................................................ siyaset ......................... ................................... eitim ................................................................ sanat ......................................... ...................... sonu .............................................................

eserleri
eserleri .............................................................

semeler
semeler .................................. ...................... doal dinn yeterlii ........................... ................ filozofa dnceler............................................... grenler yararna krler stne mektup ....................... d'alambertin d ................................. ............. diderot ile d'alambert'in konumas ....................... abbe barthe lemy ile konuma .............................. sophie volland'a mektuplar .................................... oyuncu stne aykr dnce ................ ........... ski hrkama zlem ................. ....... .............

adalarndan D r kmse-en gozu pekleri bile- kendi dncesini Dderot'dan (1913-1784) daha y temsil etmemitir. O, birok ko nuda olduu gibi yurt sevgisi ve zveri konusunda da, amz insanna k tutablmtr "Y urdum un kurtuluu sz konu lu iken oturup dm an beklersem sra dan bir yurtta olurum. Bir dost tehlike iindeyken ben gzlerimi drt aarak kendi hayatmn kaygusuna dersem dostluum hesapl bir dostluk olur "

andre cresson

DIDEROT