Georges Duby _ Ortaa nsanlar ve Kltr

GEORGES DUBY ORTAA NSANLARI VE KLTR Yaayan tarihilerin en byklerinden biri olarak kabul edilen Georges Duby (do. 1919), u anda Fransa'nn ve dnyann prestijli bilim kanunlarnn banda gelen CoMge de France'da "Orta a Toplumlar Tarihi" krss bakanln yrtmektedir. Duby'nin ok sayda eseri arasnda, kendine dnya apnda n salayanlarnn banda Savalar ve Kyller, 1973; Orta ada Avrupa, 1979; ile valye, Kadn ve Rahip, 1981 gibileri gelmektedir. Duby'yi Trk okuyucusuna tantrdmz bu kitap, bir makale derlemesidir. Kurumlarn ve toplumsal oluumlarm tarihisi olan Duby, dnyaya en son gelen bu tarih kesiminin ylmaz bir savas olarak, srekli mcadele ve alma halindedir. Bu nedenle uzun aratrmalar ve zahmetli almalarn rnleri olan makaleleri, hem byk kitaplarnn hazrlk almalar olmakta, hem de kitaplarda yer almayan birok sonularnn yaynland yerler olmaktadr. Sonu olarak, Duby makalelerinde, tm grlerini ve tm aratrma bulgularn sergilemektedir. Bu nedenle Duby'nin ncelikle makalelerini yaynlarken, Trk okuyucusunun bu byk tarihinin dncelerinin tmn renmeye hakk olduu noktasmdan hareket ettik. Bylece Duby tm birikimiyle bu kitapta yer alm bulunmaktadr. Okuyucu bu kitapta Bat Orta ann kendine zg renklerim kefetmenin tadna varacak ve zaman ile mekn iinde yapt yolculuk ile kendi tarihimizi de daha iyi kavrama noktasna ulaacaktr. nk tarih, sunduu sonsuz eitlilik iinde, ancak kyaslama yoluyla anlalabilir bir alan olarak ortaya kmaktadr. Duby'nin bizi gezdirdii dnyann renkleri, karmakl, deikenlii, tarihinin gemiin derinliklerine tuttuu n gcnden tr, keyifli bir okuma olana salamaktadr. NSZ Byk tarihi kolay yetimiyor, hele Orta a tarihi gibi bir alanda, bu ktlk daha da vurgulu hale geliyor. Marc Bloch'un Orta a tarih aratrmalarna 1930'lu yllardan itibaren vurduu gl damgann yenilenebilmesi iin Georges Duby'yi beklemek gerekmitir. Duby, Marc Bloch'tan derinlemesine etkilenmi olmakla birlikte, onun sonularn ve sentezlerini tartarak, ileri gtrecek kadar, kendine zg bir slup gelitirecek kadar byk bir tarihi olabilmenin yan sra, Bloch'un kendinden sonrakilere hedef olarak gsterdii alanlarda derinleerek, ne kadar da sadk bir dost olduunu ortaya koymutur. Bilim ou zaman sadakate dayal olarak ilerlemektedir. Dostlarn ve hocalarm mirasna sadk kalnrken, hem onun getirdikleriyle hesaplalnakta, hem de bayrak ileri gtrlmektedir. 1919'da Paris'te doan Georges Duby, Besanon (1950-51) ve Aix-en-Provence-Marseille (19511970) niversitelerinde Orta a tarihi krslerinin banda bulunduktan sonra, 1970'ten bu yana, Fransa'nn ve ayn zamanda dnyann en prestijli bilim kurumlarndan biri olan Collige de France'm. Orta a toplumlar tarihi krss bakanlm srdrmektedir. Marc Bloch'un gerek kapsam, gerekse yntemiyle tm dnya tarihiliini etkileyen nl Feodal Toplum kitab ve onun arkasndan gelen, Annales okuluna mensup olan veya olmayan tarihilerin ok byk bir ounluu, Orta a tarihi konusunda, daha ok iktisadi oluumlarn altn izmilerdir. Ancak Bloch'un kitabnda zihniyetler ve toplumsal tarihe de geni bir yer ayrlmtr, ite Duby bayra bu noktadan itibaren alm ve Orta a tarihine, zihniyetler ile toplumsal kurumlar dzlemlerinde bakmaya uramtr. I

www.webturkiyeportal.com

Duby'nin bir baka nemli abas da, tpk stad BJoch-gbi, Orta a tarih aratrmalarn malzamesi olarak pek kabul edilmeyen ikonografik unsurlar, arkeolojik bulgular ve hepsinden nemlisi, saha almalarn, tarihin grkemli kapsndan ieri sokabilmek olmutur. Duby bu konuda byk bir baar salad iin, belgeye, yahnzca belgeye dayal eski tarih anlayn deitiren tarihiler arasndaki yerini almtr. Duby tarihin yntemleri konusunda da yeni usuller gelitirmitir. Dier insan bilimlerinin yntemlerinden yararlanmakla kalmam, ayn zamanda, yalnzca u anda varolan ilkel toplumlara has olduu ileri srlen antropolojinin bilimsel yntemlerini de Orta a tarihine uygulamtr. 5 Duby ok sayda eser veren, retken bir aratrmacdr. Onun balca eserlerini sayarsam, feodal dzen iinde toplumsal gruplar ve bunlarn karlkl ilikilerini inceledii Guerriers et pay ans, VIIe -XVe siicle, 1973 (Savalar ve kyller? VI.-XV. yzyl); akrabalk, aile, evlilik gibi trde saylan kurumlarn eitli toplumsal snflar iindeki, birbirlerinden ok farkl konumlarn inceledii Le Chevalier, laf emme et le pritre, 1981 (valye, kadn ve rahip); sanata aynd L'Europe au Moyen Age, Art Roman art gothique, 1979 (Orta ada Avrupa, Roman sanat, gotik sanat) ve ehir tarihi konusunda editrln yapt, Histoire de la France urbaine, 1980 (Kentsel Fransa tarihi) en nde gelenleri olmaktadr. Trk okuyucusuna bu ok nemli ve ilgi alanlar eitli tarihiyi tantrrken, bu eserlerinden hibirini semeyip de, onu bir makale derlemesi ile Trk yayn hayatna dahil etmenin baz nedenleri bulunmaktadr. Bu kitapta sunduum makalelerinde, Duby tm temel almalarnn ana hatlarn sergilemektedir. Duby'nin ileride yaynlanacan umduun dier eserlerinde, t bu makalelerin izlerini bulmak, ho bir duygu yaratacaktr. Bunun yan sra, Duby'nin Orta a tarihiliine ve tabii genel olarak tarihe yapt katklar, bu makaleler vesilesiyle daha iyi grlmektedir. Zaten bir yazar tanyabilmek iin aslolan, onun zelliklerine nfuz edebilmektir. Bu adan bu makale derlemesinin Duby'nin dnce tarznn renilmesindeki en uygun bilgi kayna olduuna inanyorum. Duby'yi Trk okuyucusunun nne ilk kez makaleleriyle kartmamn bir nedeni daha bulunmaktadr. Bilindii zere, bilimsel makaleler, aslnda yazarn kendine izdii bir alma programnm ilk sergilenii olmakladr. Yazar burada teorik erevesini kurmakta, balca nermelerini tartmaktadr. Hele Duby gibi, deneme slubu da ne karsa, bu tartmalar ou zaman lezzetli bir boyut kazanmaktadr. Ancak, bu kitabn zor olduunu da sylemeliyim. Bir kere, zellikle yalnzca Trk tarih kitaplarna alk okuyucu iin, son derece yeni ve allmam bir yntem sz konusudur. Biz daha ok urada, u tarihte, u tarafndan yapld cinsinden bir tarih anlayna alk olduumuz iin, Duby'nin toplumsal kurumlardan ve bunlarn dnmlerinden yola kan yaklam tarzn yadrgayabiliriz. kinci olarak, makalelerin ortak zeminin oluturan Bat Avrupa Orta a, gerek terimleri, gerekse toplumsal ve antropolojik balant ve ierikleri asndan bize ok yabancdr. Bu yabanclk ncelikle Bat tarihinin renilmemesi konusundaki inattan kaynaklanmaktadr. Biz bize benzeriz ve biz bize yeteriz gibi son derece ilkel sloganlardan hareketle, tm dnyann kendimizden ibaret olduu yanlgsn hl byk ounluumuz itibariyle srdryoruz. Ama, en azndan bunun kadar etkili bir baka neden de, dorularn bir kerede ebediyete kadar geerli olmak zere bulunduu konusundaki temel yanigmzdr. insanlarmzn ou iin, tarih mehullerin deil de, aka ve ok iyi bilinenlerin alandr. O halde yeni bilgi veya bulgu ieren almalar olamaz, demek ki yeni kitaplar okumann gerei yoktur. Bylece Bat'ya kar yabanclmz katlanmaktadr. Tabii bunlara bir de, bunun ne gerei var cinsinden ifade edilen, faydac yaklamn bizi srkledii cehaletin boyutlarnn giderek artmasnn etkisini de eklemek gerekir.

Fakat bu yabancln en azndan iki nedenden tr almas gerekmektedir. lk olarak, tarihin homejen bir alan olduuna, her yerde ayn srelere tabi olduuna dair, yar-kutsal inancn yok edilmesi gerekmektedir. Bu en azndan toplumun demokratikleme ve zgrleme srecinin nndeki nemli engellerden birinin kaldrlmas anlamna gelecektir. nk bylesine bir tarih anlay, inam tarihin aktr deil de, yalnzca seyircisi haline getirmekte ve tm tarihsel olaylar, bu bak asndan bir kader olarak ortaya kmaktadr. Bu engelin almas, insann kendi tarihini kendi yapt noktasna gtrecektir. kinci olarak, birinci gerekenin tam zddnda yer alan bir gereke olarak, Trk tarihinin zgnlne dair dier kutsal inancn da, ait olduu yere, hurafeler dnyasna gnderilmesi gerekmektedir. Tarihte yasalar yoktur, ama eilimler vardr. Bu eilimlerin doru tehis edilmesi, toplumsal zellik sanlan eylerin aslnda, tarihin belli bir konanda aklp kalmaktan ibaret olduu grlecektir. Olaya yalnzca bu adan baklmas bile, dier tarihlerin-bizim amzdan ne kadar nemli olduunu aa kartacaktr. Tarih benzemezliklerin olduu s adar, benzerliklerin; srekliliklerin olduu kadar, Sreksizliklerin de alandr ve insann maceras nerede olursa olsun, bizi ilgilendirmektedir. lgilendirmektedir, nk dnya tarihi son zmlemede, birleik kaplar gibi etki etmektedir. Btn bunlarn tesinde, bugn katlmak istediimiz Bat Avruta toplumunun temelleri de Orta ada atlmtr. Bu dnemin, "Bat" uygarln nasl rettiinin bilgisini edinmek, bizim iin hayati bir zorunluluktur. Ama bu kitabn zor olduunu syledim. lkemizin kendine zg kltrel koullar, evirmenin ou zaman rehberlik yapmasn da zorunlu klyor. Ben de bu devimin bilincinde olarak, her makaleyi ayr ayr olmak zere, okuyucuya aklama ve etrefil terim sorunlar hakknda ona yardmc olma grevini stlendim. Fakat okuyucunun da hem kendine, hem de evirmene yardmc olmas gerekmektedir. Hereyden nce, artk Trke olmas kouluyla hereyi anlayabilecei dncesinden vazgemesi gerekmektedir. Terimler arasndaki aktarm, yalnzca iki dil arasndaki sradan kelime zdeliklerine indirgenemeyecek kadar kapsaml bir sorun meydana getirmektedir. O halde, her kavramn arkasnda bir tarih olduunun bilincinin retilmesi gerekmektedir. Okuyucu anlayamad kesimler konusunda derinleme ihtiyacn duymaldr. Bu yaynda Duby'den setiimiz ilk makale, nl bir Fransz Manastn balamnda, parasal ekonomi ile Domaine ekonomisi arasndaki fark ve geileri tartandr. Bu derleme iinde, Duby'nin Cluny Manastrnda yrtt eitli aratrmalara ilikin sonular yanstan baz makaleler daha yer almaktadr. Bu nedenle, Trkiye oluumlar iinde fazla bir yer tutmayan manastrn, Bat toplumu ve ekonomisi iindeki yerininin ksaca gzden geirilme- iv ie balanabilir. Manastr aslmda Dou Hrstiyanlmdan treme bir kurum olup, kendilerini din hizmetine vakfetmi rahiplerin Tanryla daha yakn bir temas iin inzivaya ekildikleri soyutlanma dinsel kurulularn ad olmaktadr. Ancak kurum Bat'da ok byk bir toplumsal ve ekonomik boyut kazanmtr. Bir kere, Feodalitenin kemikletii dnemde manastrlar da denetimleri altndaki topraklarda feodal retim ilikilerini yerleik hale getirerek, bu tarzn asli unsurlar arasndaki yerlerini almlardr. Bunun yan sra, manastrclk hareketinin, Bat Avrupa tarihini bir ok yzyl boyunca etkileyecek olan byk bir toplumsal ve kltrel boyutu da bulunmaktadr. Hatta denebilir ki, Orta an ok byk bir kesimi esnasnda, Ba kltrnn byk kitlesi manastrlar marifetiyle retilmitir. Bu durumda, ekonomisi feodal hale gelmi olan manastr kurumunun, toplum zerinde kurduu bu kltrel tekelin sonuta feodal bir kltr tekeli olmas kanlmazdr. Ksaca yle syleyebilirim ki, manastrlar feodal kltrn ma merkezleridir. Bu makaleyi en baa koymamn nedeni, Trkiye'de ou zaman yeteri kadar donanma sahip olunmadan tartmakta herhangi bir saknca grmeyenlerin fazla sayda olduu retim tarz tartmalarna, birinci elden malzeme salayabilmektir. Bu ok nemli makalenin dikkatle okunmas halinde, parasal ekonominin gelimesi ile, domaine ekonomisi arasnda tersine bir ilikinin olduu grlecektir. Domaine ise, feodal retim tarznn en temel unsurlarndan biri olup, efendi hesabna dorudan ilenen toprak paralarn ifade etmektedir (Latince dominus: efendi) 8

Bu makalenin "geleneksel ekonomi" adn tayan blmnde, feodal ekonominin balca zelliklerini grmek mmkndr. Burada esas olan, ihtiyalarn mmkn olduunca, dorudan iletmeden salanmasdr. Ama manastrn eline daha ok nakit gemeye balaynca, bu yaplar bozulmaya ve kurulu ihtiyalarn ok uzaklara varana kadar, dardan salamaya ynelmektedir. Bylece aa kt zere, nakdi ekonomi ile feodal yaplar arasnda tersine bir iliki vardr, nk nakit dorudan iletmenin (domaine, rezerv) terk edilmesine yol amaktadr. ikinci makale ksa, ama fazlasyla ufuk acdr. Trkiye'deki tartmalarda ou zaman anlalmayan temel bir noktaya, yani feodal retim tarznn dorudan retici tipine ilikin ok doyurucu ipular getirilmektedir. Feodalite, serf ad verilen ve belli zelliklere sahip bir dorudan reticinin olmamas halinde, varln ileri srmenin mmkn olmad bir tarzdr. Bu zel Jnrudan retici tipi ise, lkemizde genellikle sanld gibi topraa deil, kiisel olarak tabi olduu senyrne, yani kiiye baldr. Bu adan bakldnda, serflik stats kiisel bir bamllk stats olmaktadr. Bunun kant da, sertlerin azad edilebilen bir konumda olmalardr. Yani serflik stats, ancak tabi olunan kiinin azad etmesiyle sona ermektedir. Bu da aka, tabiyetin topraa deil, kiiye ynelik olduunu kantlamaktadr. Duby'nin sertler hakkndaki bu makalesi, feodalite ile bu kiisel tabiyet ba statsnn balantsn aka ortaya koymaktadr. Bu yayn iin Duby'den setiimiz nc makale, bir manastra bal ekonomik iletmenin, feodal ekonomik sistemin bozulma aamasndaki envanterine ilikindir. Bu makale, parasal ekonomi ile dorudan iletme (domaine ekonomisi) arasndaki farkhlklar.vurguladktan baka, asl nemli nokta olarak, nakit ktlnn dorudan iletmeyi tevik etmesine karlk, bolluunun da, feodal ilikileri ortadan kaldrarak, kapatalistlemeyi hzlandrdn gstermektedir. Baka terimlerle ifade edersem, manastr yneticileri ellerine daha bol nakit gemesi halinde, rezerv alan da dahil, topraklarm kiralayarak rantiye haline dnmeyi yelerken, yani feodal yap bozulurken; nakit ktl halinde, serfleri araclyla dorudan iletme yoluna gitmekte, bylece feodal yapnn iinde kalmaktadrlar. Bu derleme iin setiimiz drdnc makale; Duby'nin yaklam tarzm ortaya en iyi koyanlardan biri olmann yan sra, Trk okuyucusunu en fazla artmaya aday olandr. lkemizde ou zaman dar kapsaml olan tarih araurmalan, ne yazk ki feodaliteyi ancak ekonomik vehesiyle ve bunu da 9 ancak ok eksik bir ekilde grp, ereveleyebilmiler; bu sosyal formasyonun toplumsal, siyasal ve en nemlisi de, zihinsel erevesini grememilerdir. Bylesine bir aratrma ve kavrama ksrl iinde retilen yapay zdeliklere bal olarak, Osmanl tarihiyle Bat Avrupa tarihi arasnda hayali paralellikler kurulup, bir de bunlarn zerine siyasal teoriler oturtulunca, i iyice rndan kmtr. Bu makale, hatalardan geri dnmeye bir balang oluturabilir umudundaym. nk feodalitenin ne denli Bat'ya zg bir oluum olduu ve arada kendine ok zg bir zihinsel ortam yaratt ve ayn zamanda, bu zihinsel ortamn da feodaliteden kaynaklandn, bu makale erevesinde grmek mmkndr. Bu almann dikkatli bir ekilde incelenmesi halinde, ok zel zihin hallerini yanstan, ok zel dilsel tanklklarn, bir sosyal formasyonun ierii hakknda aklayc olabileceinin ipular yakalanabilir. te yandan, Marc Bloch'un daha nce dikkat ektii semantik kaymalarn, bir sosyal formasyonun deiimleri hakknda bilgi verecei de yakalanabilir. Ben kendi hesabma bu makaleyi ok nemsiyor ve iktisadi-toplumsal tarih konusunda uraan herkesin, en azndan bir kez okumasn neriyorum. Beinci makale de, feodalite bilgisinin oluturulmasnda nemli bir katk salamaktadr. Bir kere, feodalitenin ne olduunu artk yerli yerine oturtmak durumundayz. Bu amala, ie bu tarzn ne olmadn saptamakla balamak mmkndr. Bizim lkede, yetersiz ve yzeysel almalarn byk bir ounlukla iddia ettikleri ve seslerinin ok kmasndan tr gerek sanld gibi, feodalite kyl ekonomisi zerine her

trden el koymann biimlendirdii bir tarz deildir. Eer byle kabul edilecek olursa, endstri devrimi (veya kapitalist devrim) ncesi tm retim tarzlarn feodal olarak kabul etmek gerekir ki, bu da tarihin eitliliini gremeyen ok kaba ve bilim-kart bir tutum olur. Feodalite mekn ve zaman olarak snrl, evrensel hale gelmemi bir tarzdr. Zaten gerei sylemek gerekirse, kapitalizm ncesi tarzlarn hibiri evrensel deildir, feodalite de deildir. Feodalite mekn olarak, Bat Avrupann baz blgeleriyle snrldr. Daha ak bir ifade ile, belli bir lkenin (rnein feodalitenin beii saylan Fransa bile), her yeri deil de, ancak baz yerleri feodalleebilmitir. te yandan feodalite zaman iinde, feodalleen tm blgelerde ne ayn anda ortaya km, ne de ayn anda sona ermitir. Feodal sisteme dahil olan her blge, deyim yerindeyse, kendine zg bir feodalite tarihi yaamtr. Bunlarn yan sra feodalleme dzeyi her blgede ayn da olmamtr. Kimi iin banda klm, kimi daha derinlemesine feodal hale gelmitir. Zaten, feodalitenin yerelliin n plana kmas olduu kavranacak olursa, bu durum daha iyi anlalabilir. Ayrca feodalite, bu konuda uraanlarn ok eitli dzeylerde yaptklar soyutlamalara bakarak, iki dzeyde alglanabilir niteliktedir. Teknik dzey adn vereceim birincisinde, tm feodal yaanmlklar, zaman ve mekn farklar ile zel nitelikler hesaba katlmadan, belli bir kuramsal ereve iinde sistematik hale getirilmektedirler. Uzman olmayanlar da bu teorik ereveyi gerek yaanmlk sanma yanlgsna debilmededirler. Bylece ikinci dzey olan, yaanmlk dzeyi, teorik ereve ile nadiren tam uyum iinde olabilmektedir. nk teorik ereve ideal bir feodalite tanmlarken, yaanmlklar buna yaklatklar lde feodal olmakta veya olmamaktadrlar. Olan anlayabilmek ve tasnif edebilmek iin, tarihinin bylesi kategorilere ihtiyac vardr. Demek ki bir toplumun feodal olup olmadn saptamann yolu, paradoksal gzkecek ama, ideal ve soyut bir feodalite teorisinin oluturulmasndan gemektedir. Bu makale, domaine veya efendi hesabna dorudan ve genelde angarya ile iletilen toprak paras ile feodalitenin balantsn hem yaanmlk, hem de teori dzlemlerinde ortaya koymas asndan byk nem tamaktadr. Elinizdeki almann altnc makalesi de, bir nceki gibi, gene Fransa balamnda. Bu, feodaliteyi inceleyen bir kitapta ok doaldr, nk feodal de ilen kurumlarn hemen hepsi, ilk nce Fransa'da ortaya Skmlardr. Soyluluk aslmda, feodalite ncesine giden ve onu aan bir varolua sahip olmakla ve feodaliteyi tanmlayan kurumlardan biri olmamakla birlikte, feodal dnemde kazand zel ierik ile, bu tarzn ve toplumsal formasyonun bilgisinin retilmesinde nemli aralardan biri haline gelmitir. Bu makalede soyluluun zgrlkle zdelii vurgulanmaktadr ve bu ok nemli bir kavramdr. nk, her eyden nce, kamu otoritesinden bamszl vurgulamakta ve baml insanlar zerindeki bir komuta yetkisini ifade etmektedir. Bizim ki gibi soyluluk (zgrlk) kavramn tanmam toplumlarda, belli ikbal noktalarna ulamann yegne yolu, devlete intisab etmektir. Oysa Bat'da soyluluk, en azndan bir tabakann devlet dnda varolua sahip olabilmesi anlamna gelmektedir. Bunun devamnda, Bat Avrupa'nn tm siyasal ve ekonomik tarihinde, dier snf ve tabakalarn da zerklik ve zgrlk mcadelelerinde bir atf noktas ortaya km olmaktadr.

10 Soyluluk, feodal dnmde ayn zamanda toprak sahiplii anlamna gelmekte ve toprak sahibi olmayan, baml sertlerin ztt olmaktadr. Yedinci makalemiz, kyl ekonomisinin senyrlk ile ilikisini ortaya koymaktadr. Senyrlk ise, en mkemmelinden feodal ekonomik-toplumsal birimdir. Bu makalenin manastr ekonomisine ilikin dier makalelerle birlikte okunmas ve deerlendirilmesi uygun olacaktr.

Duby'den setiimiz sekizinci makale, feodal toplumun zel yanlarndan birini iaret etmekte ve belirli bir zihniyet iklimini vurgulamaktadr. Bu makale, bana gre toplumsal gruplar zerinde alan insan bilimcilerine harika yntem malzemeleri sunmaktadr. Aristokrasinin egemenliini kaybetmemek iin, denetledii maddi mallar kltmemek zorunda olmas, yala baml olmayan ve toplumun en hareketli unsurlarndan birini oluturan, ok zel bir tabakaya hayat vermitir. Aile mlknn miras blnmelerinden tr paralanarak, aristokratik egemenlii zayflatmas tehlikesini nlemek zere, soylu erkek ocuklarn, en by dmdakileri miras d brakan ekber evlat kural, feodal dnemde gen ad verilen ve srekli olarak bir kz mirasyla evlenerek bir topraa sahip olabilmenin veya kazanl maceralarn peinde olan, aktif, hareketli ve denetlenmesi g bir grubun, tarihin ilgin aktrlerinden biri olarak ortaya kmasna yol amtr. Feodal toplumun renkli fonlarndan olan turnuvalar, Hal Seferleri, i savalar, bu "gen" gruplar olmadan anlabilir nitelikte deildirler. Duby elinizdeki dokuzuncu makalesinde, tarmsal teknikler sorununa giri yapmaktadr. lkemizde hi kimsenin uramad teknikler tarihi ve sosyal formasyon ile teknik arasndaki ilikiler konusundaki bu ilk yaklam, belki de baz aratrmaclar heveslendirme gibi bir rol oynayabilir. Duby'den setiimiz onuncu makale, sekizinci makaledeki yarg ve dnceleri daha da aarak, geniletmektedir. Feodal toplumda, st snflarda * soyluluk ve valye kavramlarnn anlam ve yerini inceleyen bu sevimli alma, toplumsal tarih alanndaki nc incelemelerden biridir. nl Fransz Orta a tarihisi Georges Duby'nin bu derlemedeki * onbirinci makalesi, ok ilgin bir toplumsal olgunun incelenmesine ayrlmtr. Kltrel modellerin st tabakalar tarafndan yaratlmas ve bunlarn sonradan alt tabakalara geerek, gelenek haline dnmesi ve buradan ilgin bir toplumsal atma kaynann kmas. Duby'nin bu konunun incelenmesine ayrd makalesinde, en ilgin noktalardan biri, st snflara ait bir alan olarak ortaya kan dinin, sonradan halk tabakalarna intikal ederek, onlar tarafndan nasl kat bir geleneksellikle donatlddr. Bu makalenin vard sonular, bir ok toplumda kutsallatnlan ve dokunulmaz hale getirilen geleneklerin, bir zamanlar st snflarn uygulad, sonra da alt snflara terk ettii kltrel elerin olduunu grmek, ufuk ac olmaktadr. Toplumsal tarih, folklor ve sosyoloji alannda alanlar kamusal hafzann zayflndan tr farkna varlmayan bu kaynaklar ortaya kartmalar, toplumsal analizlerin sal asndan son derece nemlidir. Byk Orta a tarihimizden setiimiz onikinci makale, tarihsel almalarn en etrefil ve buna bal olarak, en fazla ihmal edilen iki alam olan nfus ve terkedilen kyler sorununa eilmektedir. 19. yzyldan nce, insanlarn rakam tutkularnn ok dk dzeyde olmasndan ve bu konuda yardma gelecek kaynaklarn ktlndan tr, tarihsel istatistik henz emekleme aamasndadr. Nfus aratrmalarndaki balca tarihsel malzeme olan mali belgelerin sakncalar ve yanltc yanlan Duby tarafndan vurgulanmaktadr. te yandan, arkeolojinin geni apl desteine ihtiya duyan ky tarihi ve terkedilen kyler sorunu, bu konuda hemen hibir aratrmann yaplmad lkemiz tarih okuyucusuna ilgin gelecektir. Bana gre Duby'nin en parlak makalelerinden biri, bu kitapta onnc srada yer almaktadr. Duby'nin asl nn, eitli feodal toplum tabakalarnn "i tarih"lerine ilikin almalaryla salad gznne alnacak olursa, bu makale daha da nemli hale gelmektedir. Bu almann en, arpc yan, tarihin belli bir dneminde, toplumun en nemli deer atf Vnsmn haline gelmi bir tabakann gemiine ve kkenine doru bir ararma yolculuu yapldnda, balangcn ok alt bir toplumsal konumda bulunduunu saptamasdr. 13. yzylda Bat'nm feodal ve aristokratik toplumunda, en yce soylu deer saylan valyelik, kkeni itibariyle, klelie yakn bir bamllk halini belirleyen miles tabakasnn ocuu

olmaktadr. Bu nasl byle olmu tur? Duby'ye gre, toplumsal deerlerin ve zihniyetin kaymasndan tr. Feodal toplum, soylu toprak sahibinin silah tekelini elinde tutmas anlamm da ieren hale gelince, balangcn kle askerleri, toplumun en yce tabakas haline gelmilerdir. Bu almann rettiklerinden biri, bu balamda toplumsal tabakalamann belli bir tarznn kader olmad, bunun toplumsal deerler sisteminin ve g dengelerinin dorultusunda olutuudur. 12 Ondrdnc makalemiz bir anlamda bir ncekinin devamdr ve yukarda ortaya atlan fikir daha gelitirilmekte ve soyluluk iindeki eitli tabakalarn, nasl birbirlerine yaklaarak bir snf haline geldikleri incelenmektedir. Duby'nin bu kitapta yer alan onbeinci makalesi, yazarn stad ve feodalite tarihiliinin en byk simas Marc Bloch'un bu konudaki temel yemliklerini vurgulamaktadr. Bloch, ok nl Feodal Toplum adl kitabnda bir yandan Orta a Bat toplumlarnn bir tipolojisine ulamaya alrken, te yandan "zihinsel aletler" adn verdii aratrma nesnelerini tarihsel almalarn nemli malzemeleri arasna sokmay baarmtr. Duby bu makalesinde, bir Orta a tarihiliinin temel odaklarn vermeye ve ynelim alanlarn iaret etmeye uramaktadr. Duby'nin prestijli bilim kurumu Collige de France'ta. kendine verilen dersin al konumas olan onaltnc makale ise, Bat Orta a toplumlarna btnsel bir bak as olup, bir nceki makale ile btnlemektedir. Duby'nin bu kitapta yer alan sonuncu makalesi ise, manastr kurumunun krsal ekonomi iindeki yerine ayrlm olup, zellikle birinci makale ile balantldr. Bu kitaptaki makalelerin ieriklerini ksaca tantmaya altktan sonra, terim ve adlandrma sorunlarna geebilirim. Tarih alannda yaplan evriler bana gre en zor olanlardr, nk tarihler paralel olmad iin, toplumsal yaanmlklara ve eklemlemelere, zihniyetlere veya soyutlamalara tekabl eden kavramlar da paralel olmamaktadr. Oysa, okuyucu bir eserin evrilmesiyle baka bir kltr kresinin, o eserin kapsad kesitini hemen alglayabilecei yanlgs iindedir. Gerek ne yazk ki byle deildir. Kavramlarn, toplumsal ilikilere ilikin olanlar, ancak ok youn ve derin aklamalardan sonra, aktarlabilir hale belki gelebilirler. lkemizde imdiye kadar yapld gibi, bir Bat toplumsal kurumunu ifade eden bir kavram, Trk tarihinin kendine zg koullan iinde rettii ve ona mmkn en yakn Trke(lemi) kavramla karlamak, aslmda zgn metnin anlalmaz klnmasn veya tamamen baka trl anlalmasn salamaktan baka bir sonu vermemitir. Baka ve daha vahim bir saknca ise, Bat tarihiyle Trkiye tarihi arasnda olmayan bir paralellik, srf bu evri kavraynn sakatlndan tr ortaya kmtr. Bu bu alandaki evirilerimde, gerekten paralel olmayan kavramlar, birbirlerinin yerine ikme etmemeye zen gsterdim. Bu eviride de ayn yolu benimsiyor ve ilgili okuyucular iin, kk bir szlk ekliyorum. Bu szlk makale srasna ve o almann iinde/Sahneye kma srasna gre dzenlenmitir. Bylece okuyucunun Bat oluumlarn daha kolay izleyebileceini dnyorum. Ve nihayet asl can alc soruya gelmi bulunuyorum. Bat tarihini renmek bizim ne iimize yarayacaktr? Her eyi maddi sonulan asndan deerlendirdiimiz ilgin bir dnemete olduumuzu biliyorum. Ama bu toplumsal isterinin ok uzun mrl olacan sanmyorum. nsann maddi dnyann zerine birde manevi uygarlk kurmay beceremedii durumlar, tarihte ne mutlu ki ksa anlara tekabl etmektedir. Insanlanmzn entellektel meraklarnn er veya ge yeniden canlanacan biliyorum. Ama bu gereke Bat tarihine aynlm bir kitabn takdim gerekesi olamaz.

Asl gereke, Trk toplumunun tercihini Batl olma ynnde yapmasna dayanmaktadr. Bilmedii bir dnyaya bu kadar istekle girmek istemek her halde toplumsal izofreni ile edeerlidir. Batl olmann bir yolu da Baty mmkn olduunca tanmaktan gemektedir. Mehmet Ali KILIBAY Ondrdnc makalemiz bir anlamda bir ncekinin devamdr ve yukarda ortaya atlan fikir daha gelitirilmekte ve soyluluk iindeki eitli tabakalarn, ?> nasl birbirlerine yaklaarak bir snf haline geldikleri incelenmektedir. Duby'nin bu kitapta yer alan onbeinci makalesi, yazarn stad ve feodalite tarihiliinin en byk simas Marc Bloch'un bu konudaki temel yeniliklerini vurgulamaktadr. Bloch, ok nl Feodal Toplum adl kitabnda bir yandan Orta a Bat toplumlarnn bir tipolojisine ulamaya alrken, te yandan "zihinsel aletler" adn verdii aratrma nesnelerini tarihsel almalarn nemli malzemeleri arasna sokmay baarmtr. Duby bu makalesinde, bir Orta a tarihiliinin temel odaklarn vermeye ve ynelim alanlarn iaret etmeye uramaktadr. Duby'nin prestijli bilim kurumu College de France'ta kendine verilen dersin al konumas olan onaltnc makale ise, Bat Orta a toplumlarna btnsel bir bak as olup, bir nceki makale ile btnlemektedir. Duby'nin bu kitapta yer alan sonuncu makalesi ise, manastr kurumunun krsal ekonomi iindeki yerine ayrlm olup, zellikle birinci makale ile balantldr. Bu kitaptaki makalelerin ieriklerini ksaca tantmaya altktan sonra, terim ve adlandrma sorunlarna geebilirim. Tarih alannda yaplan evriler bana gre en zor olanlardr, nk tarihler paralel olmad iin, toplumsal yaanmlklara ve eklemlemelere, zihniyetlere veya soyutlamalara tekabl eden kavramlar da paralel olmamaktadr. Oysa, okuyucu bir eserin evrilmesiyle baka bir kltr kresinin, o eserin kapsad kesitini hemen alglayabilecei yanlgs iindedir. Gerek ne yazk ki byle deildir. Kavramlarn, toplumsal ilikilere ilikin olanlar, ancak ok youn ve derin aklamalardan sonra, aktarlabilir hale belki gelebilirler. lkemizde imdiye kadar yapld gibi, bir Bat toplumsal kurumunu ifade eden bir kavram, Trk tarihinin kendine zg koullan iinde rettii ve ona mmkn en yakn Trkeflemi) kavramla karlamak, aslnda zgn metnin anlalmaz klnmasn veya tamamen baka trl anlalmasn salamaktan baka bir sonu vermemitir. Baka ve daha vahim bir salanca ise, Bat tarihiyle Trkiye tarihi arasnda olmayan bir paralellik, srf bu evri kavraynn sakatlndan tr ortaya kmtr. Bu bu alandaki evirilerimde, gerekten paralel olmayan kavramlar, birbirlerinin yerine ikme etmemeye zen gsterdim. Bu eviride de ayn yolu benimsiyor ve ilgili okuyucular iin, kk bir szlk ekliyorum. Bu szlk makale srasna ve o almann iinde sahneye kma srasna gre dzenlenmitir. Bylece okuyucunun Bat oluumlarn daha kolay izleyebileceini dnyorum. Ve nihayet asl can alc soruya gelmi bulunuyorum. Bat tarihini renmek bizim ne iimize yarayacaktr? Her eyi maddi sonulan asndan deerlendirdiimiz ilgin bir dnemete olduumuzu biliyorum. Ama bu toplumsal isterinin ok uzun mrl olacan sanmyorum. nsann maddi dnyann zerine birde manevi uygarlk kurmay beceremedii durumlar, tarihte ne mutlu ki ksa anlara tekabl etmektedir. Insanlanmzn entellektel meraklarnn er veya ge yeniden canlanacan biliyorum. Ama bu gereke Bat tarihine aynlm bir kitabn takdim gerekesi olamaz. Asl gereke, Trk toplumunun tercihini Bal olma ynnde yapmasna dayanmaktadr. Bilmedii bir dnyaya bu kadar istekle girmek istemek her halde toplumsal izofreni ile edeerlidir. Batl olmann bir yolu da Baty mmkn olduunca tanmaktan gemektedir. Mehmet Ali KILIBAY

I DOMAlNE EKONOMS VE PARASAL EKONOM 1080-1155 ARASINDA CLUNY MANASTIRI BTES XI. yzyl sresince nakit Bat Avrupa'da daha kolaylkla tedavl etmeye balamtr. Toprak senyrleri dtan daha fazla alm yapmaya ve daha geni lekte nakit kullanmaya balamlardr. Fakat bu gelimenin koul ve sonular karanlkta kalr. Senyrlk kasalarmdaki nakit hareketlerini yakndan izlemeye olanak verecek belgeler son derece nadirdir Ancak, Cluny manastrnm arivleri XI. yzyln son te biri ile, XII. yzyln ilk yarsnda kaleme alnm olan ve bu kuruluun i ekonomisi hakknda ok dikkat ekici bilgiler ieren belgelerden belli bir miktarn hl korumaktadr. Bu konudaki dank bilgilere ilk nce barahip Saint Hugues (1049-1109) iin yazlm iki biyografi ile barahip Saygn Pierre'in (1122-1155) yazd inceleme ve mektuplarda (1) rastlanlmaktadr. Saint Hugues'n ktibi rahip Zell'li Ulric tarafndan 1080'lerde derlenen manastr rf (2) ile, 1132'de Saygn Pierre tarafndan yazlan slahat Stats (3), bu cemaatin maddi hayat hakknda ayrntl veriler salamaktadrlar. Cartalarda yer alan almlar, satlar, nakdi sadakalar, rahipler tarafndan balanan borlar ve karar verilen kredilere dair kaytlar, para ve deerli maden tedavl konusunda tanklk yapmaktadrlar. Muhasebe kaytlarndan para korunmutur; bunlardan iki tanesi 1100'ler civarnda dzenlenmi olup, herbiri manastr domaine'inin (manastra bal ekonomik iletmelerin tm) bir parasna ait nakdi gelirlerin ksmi bilanosunu vermektedir (4); biraz dahage tarihli olan nc para ise, Cluny tarikatnn Provence blgesinde yer alan ubelerinin ana-manastra dedikleri kira bedelini toparlamaktadr(5). Nihayet, en bol bilgiler XII.- yzyln ortasna ait iki byk idari belgeden gelmektedir. Bunlardan biri dispositio rei familiaris adn tamaktadr ve 1148'de onu bir cartula zerine yazdrtan Saygn Pierre'in eseridir. Barahip bu ii, eylemini merulatrmak iin olduu kadar, kendinden sonra gelecekleri ynlendirmek zere, ynetime geldiinden itibaren manastrn ekonomisini salkl hale getirmek iin sarfettii abalarn ve sonunda, kendine en etkiniymi gibi gzken formln sergilenmesi amacyla da kaleme ald bu muhtra ile yapmtr (6). dari belgelerin ikincisi olan constitutio expense cluniaci, ykmllkleri eitli domaine birimleri arasnda daha eite datmaya ve bu birimlerin verimliliklerini artrmaya ynelik ve toprak varlna ilikin 17

yllk raporu daha kesin hale getirmeyi amalayan genel bir saymn sonucudur: sonbahar iin srlen alanlar ile ilkbahar iin ekilen alanlar dolaarak, her senyrlkteki rezerv envanterini kartmak, dentilerden elde edilenleri kaydetmek ve ynetim hatalarn saptamak zere gnderilen grevlilerin raporlar korunmutur. Bu alma Winchester piskoposu Henri de Blois'nm emriyle, ve (Cluny'de iyice yerleik olan gelenee baklrsa) bu yksek kilise grevlisinin, belki de 1155'e yerletirilebilecek olan, manastrdaki ikinci ikmeti esnasnda yrtlmtr (7). Btn bu belgelerer birbirlerini tamamlamakta ve olaanst zenginlikte bir btn meydana getirmektedirler. Kukusuz, Cluny manastrna ait topraklar, boyutlar itibariyle o a senyrlklerinin erevesini geni lde amaktadr; bu nedenle bu topraklarn gzleminden elde edilen sonular dierlerine yaygmlatrrken ihtiyatl olmak gerekmektedir. te yandan, kullanmaya niyetlendiimiz kaynaklar manastr iletmesinin i btesinin evriminin tm ayrntlarn retmemize izin vermemektedir. Ancak, bu kaynaklar olduka ok'sayda rakamsal veri sunmaktadr ve bylece krsal senyrlk tarihinin ortaya kard sorunlardan birkan somut bir ekilde inceleme olana salamaktadrlar (8). Bu kaynaklarn sayesinde, zellikle byk bir tarmsal iletmenin ynetiminde parnn tuttuu

yeri, Bat ekonomisinin koullarnn dnme uradklar bir srada bile lmek mmkn olmaktadr; parasal ekonominin yeniden douunun tarmsal iletme yntemlerini hangi lde etkiledii incelenebilmektedir; nihayet, XII. yzyln ilk yllarnda snyrlklerin ounun talihini tersine eviren bunalmn nedenleri aratrlabilmektedr. 1. GELENEKSEL EKONOM 1080'lerde rahip Ulric tarafndan kaleme alman ok Eski rfler, manastrn maddi hayatm XI. yzyln byk blm esnasnda dzenlemi olan ve kaleme alndklar srada da, uzun bir kullanmn gvencesiyle en emniyetlileri olarak kabul edilen geleneksel uygulamalar tasvir etmektedir. Bu belge ncelikle cemaatin ihtiyalarnn neler olduunu gstermektedir. Hereyden nce, lkse yakn bir konfor iinde, senyrm gibi yaamaya alm-rnein geni etekli, srt iki katl ve balkl elbiseleri, en iyi ynlden olmakla birlikte, her yl yenilenmektidir - yz kadar rahibin eitli ihtiyalarm salamak gerekmektedir (9). Kasabaya yerlemi aile yelerini manastrn srtndan besleme iini de ayarlam olan ok sayda hizmetkr da, hemen hemen efendilerininkine eik bir bolluk iinde doyurmak gerekir (10). Onsekiz yatl fakir konuk ile, saylar neredeyse biraderler kadar ok olan geerken urayanlar da, ayn ekilde gndelik nafakalarm almaktadrlar, ahrlar kilise ululan ile soylu haclarn atlaryla doludur; nihayet, manastr byk sadaka datmlar yapmaktadr: Byk Oru arefesinde 250 tane tuzlanm domuz, 16.000 muhta arasnda paylatrlmaktadr (11). Ksacas, yzlerce insan manastrn srtndan, hem de ok bolcasna yaamaktadr. Bunlarn yalnzca ekmek ihtiyalar iin her yl 2.000 setler veya daha somut bir resim vermek gerekirse, 2.000 eek yk tahl gerekmektedir ve ou zaman da bu tahl uzaktan gelmektedir; nk zorunlu olarak duraan olana manastr cemaati, nafakasn kendine getirtmek zorundadr (12). ok Eski rflerim yazcs, domaine retiminin olaan durumda bu ok byk ihtiyalarn ounu karlayabileceini dnmektedir. Dnyevi alandaki en byk grev kilerciba tarafndan yaplandr (13), bu kii ambarc, arap muhafz ve yemekhane sorumlusunun yardmlaryla snyrln rnlerini toplamakta ve bunlar yemekhaneler ile'ahrlar arasnda paylatrmaktadr. Manastr aslnda ok byk ve iyi ynetilen bir toprak varlna sahiptir. Manastrn kurulmasndan ve zellikle de X. yzyln sonundan itibaren saylamayacak kadar ok sadaka ile gelierek oluan bu toprak varl, binalarn merkez olduu 5-6 fersah yar apndaki bir alan iinde yer alan ok sayda topra kapsamaktadr (14). Aslnda bunlarn ounun, ok dk ykmllkleri olan serf tarlalar olduu dorudur, ama bu topraklarn dorudan ileneni de oktur ve bu rezerv alan srekli olarak artmaktadr. Topraklar onsekiz zerk senyrlk halinde blnmtr (bunlara dekanlk denilmektedir) ve bu daha iyi bir ynetime olanak vermektedir. Her dekanlk oraya uzun zamandan beri yerlemi, ou zaman da oral olan ve blgenin tarmsal uygulamalarn bilen son derece drst bir rahip tarafndan ynetilmektedir; zaten bu dekan da barahip tarafndan sk bir gzetim altnda tutulmaktadr; barahip topran gelirlerini denetlemek ve ballklar hakknda karar vermek zere her k buralara gelmektedir (15), Demek ki bol olan toprak elde iyi tutulmaktadr. Ne yazk ki hibir metin bu toprak oranm hesaplamaya izin vermez. Yalnzca topran ve karmak rgtlenmesinin genilemesinin bizatihi verimi azalttn grebilmekteyiz. Gerekten de, topraktan elde edilen rnn bycek bir ksm bizzat dekanlkta tketilmektedir : Henz ilkel olan teknikler, bir dahaki ekim iin, bazen olduu gibi yans deilse bile, en azndan te birini ayrmay gerektirmektedir; stelik, kendilerine ilemeleri iin toprak verilenlerden talep edilen angaryalar Mconnais blgesinde ok nemsizdir, bu yzden dekan geni rezervlerin ilenmesi iini, germanik senyrlklerin prebandi'sme. yakn bir statde olan iftlik uaklarna yaptrtmak zorunda kalmaktadr ve bu familia da gelirin bir blmn tketmektedir; te yandan dank vaziyetteki ok sayda kiralk iftliklerden denti toplanmas ii, her kyde laik bir khyann (previ) bulunmasn

18 gerektirmektedir ki, bunlar her trl denetimi atlatarak, gelirlerin bir ksmn kendi hesaplarna geirmeyi becermektedirler; nihayet, artk rnn te biri geleneksel olarak, sadaka datm ve konuk arlanmas iin dekana braklmaktadr: gerekten de her dekanlk ana-evin hesabna olmak zere, benediktin kurallarna uygun hayr ileri yapmaktadr (16). Burada Orta a tarmsal ekonomisinin kusurlarndan biri kefedilmektedir : senyrlk genileyince, ynetim masraflar ok hzl artmaktadr; -byk senyrlk knden ok daha az krldr. Cluny nihayette topraklarnn rnn ok kk bir ksmn kendine alabilmektedir. Ulric de Zell bu payn cemaatin ihtiyalarn karlamak zorunda olduunu dnmektedir. Ancak, ou zaman dardan ihtiya maddesi alndna da dikkat ekmektedir (17). Manastr sk skya kendi iinde kapal bir ekonomi halinde yaamamaktadr; para kullanmakta ve mbadele yapmaktadr. Kilercibamm yannda, nakit ynetimiyle ykml olan haznedar, daha silik, ama vazgeilmez bir grevi yerine getirmektedir. ok Eski rfler'e gre, manastrn sradan harcamalar unlardr. ncelikle sadaka olarak verilenleri: manastrdan ayrlan her konua bir denier vermek rftr (18). Nakit ayn zamanda hizmetkr iaesinin tamamlaycsdr; revirdeki hizmetkrlar her yl tamamlayc cret olarak 40 denier almaktadrlar (19). Nihayet nakit, manastrn kendi retemedii ve metinler de exteriora diye geen tketim maddelerinin almnda kullanlmaktadr: yemekhanede ve revirde devaml olarak kullanlan baharat (20), rahiplerin elbiseleri iin ynller (Cluny senyrlnde koyun yetitiricilii fazla gelimemitir) (21); ve nihayet arada srada byk sadaka datmlar iin balk ve domuz ve kt hasat yllarnda dekanlklarn salamakta yetersiz kaldklar buday ve arap (22). Belgelerimiz bu harcamalarn bir bilanosunu vermemekte ama en azndan kesin bir rakam salamaktadr: 1080'de bir rahip cppesi iin gereken kumaa 8 sol denmektedir; 300 rahibin gardroplanmn yenilenmesi, demek ki Cluny'ye ylda nakit 120 livre" t malolmaktayd (23). Bu kullanmndan vazgeilemeyen denierler de senyrlkten gelmektedir. Haznedar ncelikle hasat sat tutarlarn toplamaktadr. nk en yakn dekanlklar tarafndan salanan tahl ve arap Cluny'ye, grevi bu olan merkepi bir rahip tarafndan getirilmekteyse de (24), uzun mesafelerden uzun araba konvoylaryla yaplacak tamalara girimekte tereddt eden barahip, daha uzaktaki topraklarn retim artklarnn yerinde satlmasn, mevsim sonu turnesi esnasnda ou zaman tercih etmektedir. 1100'lere doru bir metin, barahibi Montberthoud-en-Dombes dekanlnda 10 livre kadar bir para karlnda buday ve at satarken gstermektedir (25). D evrede yer alan Chaveyriat, Arpay, Jully gibi senyrlklerde de ayn eyi yapt ve haznedarn eline buralardan her k 50 livre getii kabul edilebilir. Haznedarn eline daha bol ve daha dzenli gelirler, senyrlk dentilerinden gemektedir. Eskiden saylar ok daha fazlayken imdi yava yava yok olan precariumla (bunlar fiefe dnmektedirler) artk hi nakit salamamaktadrlar. Buna karlk rahipler ok sayda bamldan chevage almakta ve birok kyl iletmesi, ayni dentilerin dnda, her yl birka denier olarak cens demek zorunda kalmaktadrlar (26). Bu gelirlere, manastrn baklk alanndan devirdii eitli adli cezalar ve adetler eklenmektedir. Bu gelirlerin miktarn tahmin etmek zordur. 1100'lere doru Chevignes dekanlnda baz.yllar 23 livre''den fazla toplanmaktadr (27); elli yl sorra, constitutio expense'ye gre, dekanlklardan oniki tanesi yaklak 280 livre salamaktadrlar, fakat bu dnemde nakdi dentiler artmtr ve rakam XI. yzyla uygulamadan nce deflate etmek gerekmektedir (28). Nihayette, gelirlerin te birininihtiyalar iin dekanlklara brakld bilindiinde, satlar da hesaba katlarak, manastra bal 18 birimin her yl haznedara toplam olarak 300 livre tutarnda denier gnderdikleri kabul edilebilir. Acil durumlarda ise, manastrn kuruluundan beri deerli maden halinde hazinede biriktirilen artklardan da nakit salanabilir. Gerei sylemek gerekirse, rahipler 1080'den nce tamamen

olaand durumlar hari, bu kaynaa bavurmamlardr (29). Olaan zamanlarda senyrlk geliri olarak gelen 300 livre'm idame masraflarna yettii dnlebilir Ve Cluny, Tournus, Mcon veya Lyon'da baslan ve kyllerin elinden kan bozuk paralarn manastrn cari harcama fonu, olaan maliyesi olarak yeterli olduu kabul edilebilir. Bunu salayabilmek iin hasatlarnn birazn satmak zorunda olan manastr bamllarndan toplanan bu 72.000 denier kadar parann bir ksm ynl kuma veya baharat satcs olup, mallarn yemekhaneciye devrevi olarak suan gezgin tccarlar tarafndan elde edilmektedir (30), geri kalan ise, bunlar yollarda harcayan haclara ve civarda yaayp da, manastra domuz, balk, buday veya arap satan kk tarmclara gitmektedir. ok Eski rfler, byk ticaretin gelimesinden-bunun ilk tezahrleri Mconnais'de XI. yzylda ortaya kmtr-hemen nceki dnem esnasnda, byk bir toprak senyrlnn i ekonomisinin topraklarn ilenmesine ve daha da zel olarak, hizmetkr reticilerin oluturduu alma ekipleri tarafndan ilenen byk bir rezerv alana dayandm gstermektedir; fakat bu belge ayn zamanda, hayvan ve buday satcs, bir sr minik nakdi denti toplaycs senyrn, tccarlarn dzenli mterisi olduunu ve etrafna nakit yaydn kantlamaktadr. Ofl 2. SAPMA Ancak, geleneksel ekonomik uygulamalar., tam da rahip Ulric'in onlar kaydettii srada gevemeye balamlardr. Gerkekten de, bir sreden beri Cluny, iletmeye yabanc olan ve srekli artan yeni nakit kaynaklarndan yararlanmaktadr; bu kaynaklar ksa bir sre sonra, 1080 ile 1120 arasnda manastr ekonomisini alt-st edecektir. Manastra bu gelir artn salayan asl neden, Hrstiyanln gney kesimlerindeki (Galya'nm gneyi, italya, spanya) manevi madr (31). ncelikle bir tarikat olumutur. Ana manasr, ubelerinden yllk dentiler talep etmektedir. Bunlar mtevazi miktarlardr - birka sol, en fazlasndan birka livre-, fakat baml cemaatlerin says o kadar artmtr ki, btn bu dentiler biraraya geldiklerinde nemli tutarlara ulamaktadrlar. Bu konuda kesin ama ne yazk ki henz ksmi rakamlara sahibiz. XII. yzyln ilk yarsnda Provence'ta 12 manasr, toplam olarak 50 livre demekteydiler; ayn dnemde talya ve spanya'dan gelen denti toplamlar, herbir lke iin 20 mark gm olarak hesaplanmaktayd (32). Bu dzenli dentilere, Bau aleminin gney ksmnn en byk senyrlerinin Burgonya tapnana sunduklar ve ou zaman da yllk rantlar haline brnen sadakalar eklenmekteydi. Bu sadakalarn en zengini Kastilya hkmdarlarnn altn cinsinden dedikleriydi: kral Ferdinando her yl "halk arasnda mancus ad verilen u altn sikkelerden bin tanesini" demeyi yklenmiti; 1077'de olu Alfonso bu miktar iki katna kartmtr (33). Saint Hugues'n hayat hikyesi yazarlar, bu ekilde her yl denen altnn arl konusunda hemfikir deillerdir; Hilderbert de Lavardin bunun 200 nce olduunu, rahip Hugues ise 280 nce olduunu dnmektedir (34). Bu ek gelirlerin tutarn kesin olarak hesaplamak olanakszdr; fakat alkmn nce'M. Chlon'da XII. yzyln banda 40 sol ve 1130'lara doru Cluny'de 36 sol ettiine gre (35), yalnzca spanyol krallar haznedara en azndan 400 Cluny Livre'i eden bir altn kitlesi salamaktaydlar, yani tm senyrlk tahsilatndan daha byk bir miktar. Acaba rahipler bu gelir artyla ne yapmlardr? Bir ksmyla yatrm yaptklar bilinmektedir. Hazine kutsal vazolar ve dinsel trenlerin parlakln artran bezemelerle zenginlemektedir; u ihtiya durumunda bunlardan deme arac olarak yararlanabilmektedirler. Bunun dnda, toprak senyrln geniletme kaygsnda olan kilerciba, toprak almm salayabilmektedir. O sralar, komu valyeler uzak harektlara, zellikle de Hal Seferlerine katlabilmek iin nakit edinmeyi istemekteydiler. Rahipler bu durumdan yararlanmlar, ucuza kapatarak veya ipotek karl bor vererek topraklarn geniletmilerdir. 1090 ile 1110 arasnda bu avantajl ilemlere, 22

denier cinsinden 900 livre ve 21 nce altn tutarnda nakit tahsis etmilerdir - en azndan bu kadar, nk toprak alm belgeleri korunmamtr- (36). Ancak yeni nakdi ve deerli maden cinsinden gelirlerin byk ksm kapitalize edilmemitir. Barahip Hugues "altn ve gm il il ve dokunulmakszm tutmaktansa, harcamak evldr" demekteydi (37). Baprahip yeni kaynaklan, merhamet ve dinsel tren konusundaki Cluny lkleri dorultusunda, daha tam bir ekilde sarfetmeyi dnmekteydi. Daha zengin hale gelen biraderler kendilerini Opus dei'ye daha fazla vermek, maddi endielerden syrlmak, zihinlerini tamamen serbest brakmak ve domaine ii iler ile burann ynetimine daha az zaman ayrmak iin daha rahat bir ekilde yaamak durumundaydlar. Daha zengin olduklar iin tapnaklarm gzelletirmek ve tanr hizmetine daha ihtiaml bir ereve sunmak zorundaydlar da. Daha nceleri saint Odilon byk bir inaat olarak ortaya kmt bile; saint Hugues 1088'de yeni Kilisenin byk antiyesini kurmutur (38). Bu giriim harcamalar nemli lde artrmtr. Bazilikann byk blmn bir solukta, bir dzine kadar yl iinde bitirebilmek iin (BuzulaVille ve Saint Hippolyte dekanlk kiliseleri gibi ayn anda ina edilen ek binalar saymakszn), ok miktarda para gerekmitir. Gndelik ilerle boulmu domaine emek gcnn, ne de angaryaya pek alk olmayan kirac iftilerin emek gcnn kullanlabileceini pek dnmeyelim. Ta ocaklarndaki almalar, ta ve kire kuyular iin tahtann byk konvoylar halinde tanmas, duvarclk ileri uzman deilse bile, en azndan taeronlar gerektirmekeydi ye bunlar hem doyurmak, hem de ceplerini doldurmak artt. Oysa kiler; rahipleri, famuli'yi ve konuklan bile iae etmekte zorlanmaktayd. Elde nakit bol olduundan, dardan yalnzca eskiden olduu gibi elbise ve birka bulunmayan gda maddesi deil de, gndelik ekmek ve arap da satn alma adeti kolayca yerleti. Byk Kilise'nin ortaya kmasn domaine rnleri deil de, hkmdann istei zerine iiler iin buday almnda kullanlan kral Alfonso'nun altnlar salamtr. Bylece manastr yava yava ok byk bir gda alm merkezi haline gelmitir. nceleri elbiseler iin kullanlan spanyol altn, 1077'den sonra in comparatione tritici kullanlmtr; bu tarihten itibaren toprak senyrlnn cemaatin iaesine katks srekli olarak azalmtr; 1122'de manastr kendi topraklarndan geimliinin ancak drtte birini salayabilmektedir ve Saygn Pierre'in dediine gre, haznedar arap ve tahl iin her yl 20.000 sol'den fazla olan muazzam bir tutar harcamak zorundadr (39). Tam bir devrim: bir kuak sresince Cluny cemaati domaniyal ekonomiden, nakdi ekonomiye gemitir. Byk bir soru: bu alt-st olu domaine iletme yntemlerini deitirmi midir? Daha da ak olarak, geimlik mallarn satn alnmasnn artmas, dorudan iletmenin gerilemesine ve rezerv alann klme|rne Sam mdr? SELUK NVERSTES Metinler, nakdi gelirleri artrma kaygsna den dekanlann, bamllarn baz angaryalann nakde dntrmeyi kabul ettiklerini gstermektedir (40). Fakat rezervlerin bu nedenle daraldklan grlmemektedir; tersine belgeler buralarn genilediklerine kesin bir ekilde tanklk etmektedirler: 1090'larda kilerciba Hugues de Bissy, Sacy'deki tm tarlalar parsel parsel ele geirebilmi ve buralarn haklarn kiraclardan geri satn alarak yeni bir "ambar" oluturabilmitir (41). Bundan domaniyal rejimin derinlemesine bir deiim geirmedii sonucu kartlabilir. Senyrlgn katks bu kadar ksa zamanda drt kat azaldysa, bunun birinci nedeni topraklarn daha gevek bir ekilde ynetilmesi (daha az denetim yapldndan, khyalar toplamakla ykml olduklar dentilerin daha byk bir ksmn kendi ceplerine atabilmektedirler (42); itler ve parmaklklar saylar azalan alanlar tarafndan daha az zen grdklerinden verim dmtr); zellikle de tketimin daha ok ve daha acil hale gelmesiyle ihtiyalarn artmasdr: saint Hugues ldnde, inaat atelyesinde birok ii istihdam eden manastr, drt yzden fazla rahip barndrmakta, hergn eer daha fazla deilse, en azndan bir o kadar da konuk arlamakta ve kalabalk bir yerli halk kitlesine bakmaktayd.

XII. yzyln ilk yllarnda Cluny, blgesel ekonomi iinde her hal krda yeni bir konum igal etmektedir. imdi onlar etrafna yaymak zere, Hrstiyan aleminin gneyinden ve zellikle de Arap altnnn kaynad spanya'dan bunlan edinmektedir. nemini fazla abartmakszm Cluny'de, kansz kalm olan ktasal Fransa'nn nakdi dolamna sar madenin katld birok kanaldan birini tehis etmek mmkndr. Haznedarn byk harcamalan, manastr evresinde ticari mbedelenin hzlanmasn harekete geirmekte ve bu canlanan dolam toplumun tm katmanlarna nfuz etmektedir. Toprak aristokrasisi bu durumda kr etmektedir. Topraklanm satan, bor alan valyeler, btelerinde nakde daha geni bir yer ayrmalarna olanak veren sikke veya deerli maden elde etmilerdir; onlar da rahipler gbii lkse ve israfa almlardr. Alt tabakalar da bu harekete katlmlardr. Cemaatin srekli tahl ve arap ihtiyac tarmsal retimi ve eskiden beri sat iin alm olan (vergilerini demek iin gereken birka denier karlnda olsa bile) civar kylleri tahrik etmitir. Bu kyller artk ylda 1.200-1.500 eek yk buday ve arpa talebiyle kar karya olduklarndan, retimlerini artrarak buna cevap vermeye abalamaktadrlar. Kyller bunun karlnda, her yl 240.000 denier'ye, bali olan almlarn nemlice bir ksmn ellerine geirmilerdir. Belgelerin tanklk ettii kyl refahnn ve bu dnemde Mconnais'de ok yaygn olan zgr kk kyl mlkiyetinin srmesinin nedeni kesinlikle budur. Hasatlarn satmay dnemeyecek kadar az topra olanlar, en fakir kyller ve ok kalabalk ailelerin ilk ocuktan sonraki erkek ocuklar da inaat antiyelerinde emeklerini arzederek, birka kuru kazanmlardr. Fakat, haznedarm harcad parann en byk paras, aikr bir ekilde sonunda tccar kasalarn doldurmutur: bunlar bu nakdi ya saladklarnn karl olarak dorudan, ya da satn alma gleri artan ve hi de tasarruf yanl olmayan dier toplumsal tabakalarda bir sre tedavl ettikten sonra dolayl olarak edinmilerdir. Eskiden yalnzca oradan geen birka tccrar manastra ynl ve baharat getirmekteydi; 1080'den sonra almlarn artan genilii onlann daha kalabalklamalanna, yerlemelerine ve servet yapmalarna yol amtr. Onlan bir ato sahibinin an taleplerinden kurtarmak zere piskoposun mdahale ettii Langresl tccarlarn Cluny'ye her yl kervanla geldiklerini bilmekteyiz; kukusuz tek gelenler bunlar deildir; rahipler yzyln sonunda tm bu tccarlar iin gei resminden muafiyet elde etmeye almaktadrlar (43). Bu arada, manastrn hemen dibindeki kyller, hizmetkrlar ve yerlilerden oluan basit bir yerleim yeri olan ilkel kasaba tccarlarla dolmakta ve kent haline dnmektedir. Bu ormanlk ve byk gzerghlarn uzandaki lkede, manastrn yegne n olan byk ihtiyalar ve geni kaynaklar bu kenti dourmu ve srdrmtr. Gelimekte olan bir burjuvazinin elinde temerkz etmeden nce tm krsal ortam kat'eden nakdi bir dolam harekete geirip besleyen Cluny, ekonomik yemden douan gl bir potasdr. Bu uyanmakta olan dinsel kuruluun XI. yzyln sonunda blgesel ticarette bylece sahip olmaya balad pay ihmal etmek olanakszdr. 3. BUNALIM Manastr topraklarnn yneticileri kurulularnn idamesinin drtte n, kaynaklan ok eitli ve bazen de ok uzaklarda olan nakdi gelirlere dayandrmaya ve o sralar tedavlde olan nakde oranla muazzam miktarlarda tutarlar mubayaa harcamalannda kullanmaya karar verdiklerinde, ok maceral bir yola girmi olmaktaydlar. Gerekten de, cemaatin daha rahat bir hayata alt, birok projenin yapld ve gerekletirilmelerine giriildii birka yllk bolluk dneminden sonra, haznedarm kasasnda parann ve kilerde yiyecein kflat bir an gelmitir. Bu bunalmn nedenlerini kefetmeye alalm. Bu bunalmn ilk tezahrleri saint Hugues'n lmnden (1109) nce ortaya kmtr: yemekhanede zaman zaman ekmek ktlamtr (44). Bu kk alarmlar abucak def'edilmitir; bunlar kayg yaratma benzememektedir. Ancak, 1125'e doru Saygn Pierre'in barahip olmasndan ksa bir sre sonra rahatszlk kronik hale gelince, rahipler iin vahametinin farkna

varmlardr. te yandan bu srada, cemaatin hayat ar bir ekilde alt-st olmutur: Pierre'in selefi Melgueilli Pons grevlerinden istifa ettikten sonra, bir an iin barahip koltuuna, bu kez zor kullanarak oturmutur; buraya kabilmek iin, hazinedeki altnla cretlerini dedii paral askerler kullanmtr (45). Para yokluu karsnda akna dnen biraderler ve zellikle de Saygn Pierre, bunalmn dorudan bu karklktan kaynaklandna emin olmulardr. Bizde mi yle dnmeliyiz? Kukusuz, karklklar esnasnda manastrn deerli maden ihtiyatlar geni lde yaralanmlard, ama bizzat gelirlerin kaynaklan etkilenmemiti. Bunalmn derin nedenleri ekonomik dzlemdedir: manastrn btesi giderek daha narin hale gelen bir dengeye balanmt; bu btenin denkliini yalnzca koullarn ayn ynde hareket ederek birlemeleri salamaktayd; bu bte ya nakit geliindeki bir yavalamann, ya da ngrlmesi mmkn olmayan bir fiyat hareketinin insafna kalmt. Bte dengesizliinin kkeninde ilk bakta, nakdi gelirlerdeki bir azalma grlmektedir. XII. yzylla birlikte hem ekonomik, hem de siyasal nedenlerden tr, eski gelirlerin ou kurumaya yz tutmutur. Tarikat tutarln yitirmeye balam ve baz bal manastrlar dentilerini iyi dememilerdir. Bat'y alkalayan artan karklk, rakip prenslikler arasndaki ekimeler fon hareketlerini daha da gletirmektedir (46). Nihayet, sadakalar da ktlamtr. Daha geni lekli giriimlere angaje olan byk hkmdarlar, artk acil para ihtiyacyla kar karyadrlar ve (Saygn Pierre bunu hznl bir ekilde farketmektedir) Cluny'ye atalar kadar dost davranyrlarsa da, artk daha az cmerttirler (47). Atalarnn ihdas ettii "srekli"rant hizmetini salamakta glk kartmaktadrlar; vadeleri grmezden gelmekte ve nihayette bu srekli kaygdan kurtulmak iin, topraklar balayp iin iinden kmaktadrlar. rnein Kastilya kral, bykbabas tarafndan ihdas edilmi olan altn cinsinden dentiyi 200 marabotin'e indirmi ve geri kalan ksm da, ispanya'da yeni bir manastr kurulmasna olanak verecek olan zengin bir toprak ba haline dntrmtr. Uzun zamandan beri artk eline nakit cinsinden hibir ey gemeyen Cluny, hereyi kaybetmemek iin bu zme rza gstermitir; ancak bu durum manastn deerli kaynaklardan mahrum brakmaktadr (48). Ancak unu da kabul etmek gerekmektedir: bu kayplar, yeni toprak kazanmlaryla geni lde telfi edilmitir, ispanya'da Tarikata balanan baka manastrlar da altn ve gm emsinden dentiye tabi klnmlardr (49). Bu sralarda Bat aleminin kuzeybats Cluny etkisine daha geni lekte almaktadr. Artk-ve bu yer deitirme Bat ekonomisinin genel evrimine baz klar samann uzanda deildir- manastra en fazla deerli maden (ama artk altn deil de, gm) salayacak olanlar Man'ta kylar olan lkeler ve zellikle de ingiltere olacaktr; bu lkenin krallk ailesi zellikle cmert olarak belirecek ve ingiltere kral I. Henri, Kastilya kral VI. Alfonso'dan bonra, bazilikann "inacs" saylacaktr (50). Gene XII. yzylla birlikte ortaya yeni bir nakit kayna daha kmtr: selmetleri konusunda kaygl olan Cluny kasabasnn zenginlemi tccarlar, servetlerinin bir ksmn manastra vasiyet etmeye ve onun srtndan ettikleri krlarn bir ksmm manastra iade etmeye balamlardr (51). Nihayet, manastr bamllarnn talepleri zerine gerekletirilen, baz angaryalarn nakde dntrlmesi ileminin de haznedara bir miktar nakit saladn hesaba katmak gerekir. Nihai olarak, nakdi gelirler herhalde aya yukar sabit kalmlardr. Her hal krda bunlarn, bunalm harekete geirecek kadar azaldklarn savunmak mmkn deildir. Zorluklar herhalde harcamalarn artmasndan kaynaklanmtr. Gerekte cemaatin maddi ihtiyalarnn 1125'ten sonra daha da artt grlmektedir; hayat dzeyinin ykselmesi, rahip saysnn artmas XII. yzylaa girerken gereklemi olaylardr. Fakat imdi bu ayn ihtiyalar karlamak zere, daha fazla nakit gerekmektedir. Bu konularda bizi aydnlatmaktan zaten uzak olan belgelerimiz, bu konuda arpc bir kant salamamaktadrlar; etrafna bol miktarda altn, gm ve denier yayan manastr harcamalannm XII. yzyldan itibaren bu paralann daha dk deerli olanlanyla yapld kabul edilebilir; artk ok byk bir piyasa haline gelmi olan manastr

tarafndan emilen arap ve tahllarn pahallandklar kabul edilebilir. Bundan sonra, senyrln salad ayn miktarda denier ile, sadakalardan gelen ayn miktarda deerli maden artk daha az miktarda mal alabilmektedir. Oysa kk olsa bile, bir fiyat art bte dengesini bozmaya yeterlidir. Saint Hugues'n barahipliinin son ylndaki bte uygulamasnn bilanosunu ok yaklak olarak oluturalm: aa yukan 50 livre toprak almna ve rehin karl bor vermeye gitmektedir; buday ve arap alm iin 1000 livre gerekmektedir; en azndan 300 livre exteriora'ya tahsis edilmektedir. Oysa bu tahminlere karlk, kasaya girenler bu tutara zorlukla ulamaktadrlar. Haznedar laiklere bor vermekten ve yeni toprak alnndan kansa bile, gene de ak vermektedir. te taraftan bakldnda, onu ak vermeye srkleyen tanmsal mallann fiyatlarnn artmasdr. Bu a kapatmak iin geriye yalnzca barahip Pons'un hazine olarak braktklar ve terkedilmi topraklarn olanaklar kalmaktayd. 1125'ten itibaren rahipler kendilerini kstlamak, kaba ekmek yemek, su kannlm arap imek zorunda kalmlardr (52) ve barahip artk kayglar iinde yaamaktadr. Bunalm zme ii Saygn Pierre'e dmtr. Bu bafahip, sal pek iyi olmayan, sknet ile zihinsel faaliyetlere yatkn okumu bir kii olup, ynetim iin zel bir yetenei yoktur. Daha barahip olduu andan itibaren onu igal eden mali glklerin ortasnda debelenmekten sdrap ekmekteydi ve ruhunun ycelii ne olursa olsun, bu skntlar en samimi mektuplarnda hissedilen bir aclamaya yol amlard (53). Ancak kendini tamamen grevine verdi ve manastrn ekonomisini tedaviye giriti. Harcamalar azaltmak, onlar eski T. C. ' SELC NVERSTES exteriora almlaryla yetinmek zorunda brakmak ve bunun iin kendi topraklarndan daha fazla rn elde etmek; amac XI. yzyln ilk yarsnn ekonomik uygulamalarna geri dnmekti. ncelikle, bolluun getirdii lks eilimini krmak gerekmekteydi. Saygn Pierre 1132'de, zellikle ok pahal elbiselerin kullanmn yasaklayan, aydnlatmaya kstlayan, ihtiam azaltan, laik hizmetilerin yerine okumasz-yazmasz biraderler koyan statler yaynlad; converti barba adn tayan bu biraderler ne koroda, ne de scriporid'a. grevli olduklarndan, gndelik ileri daha az maliyetle yapabilirlerdi (54). Ancak, barahip bu yaama tarzna getirdii ksntlar fazla uzaa gtrememitir, ok sert kstlamalarla rahiplerin hmn ekme tehlikesiyle kar karyadr. Bunalm, balangcnda belki de Pons de Melgueil'in patrtl geri drne yol aan, cemaat ii bir rahatszlk dourmutur; te yandan ok ihtiyatl olmasna ramen, stat reformunun homurtularla karlandn ve baz biraderlerin barahibi ncellerinin niyetlerini kmsemekle suladklarn biliyoruz (55). Aslnda Saygn Pierre Cluny geleneine sadk kalma konusunda ok duyarldr; Saint Hugues'e ihanet etmesi mmkn deildir. stelik bavurduu tasarruf tedbirleri yzeyde kalmtr ve aza kanaat konusunda Citeaux tarikatm izlemeye hi mi hi niyeti yoktur, konfordan hibir fedakrlk yapmamtr. 1148'de ihdas ettii ynetim dzleminde, nemli miktarlarda para elbise, ayakkab almna, bayramlarda yemekhanede sunulan zel yemeklerin yapmna tahsis edilmekteydi (56). Gndelik ekmek istihkak artrlm, kalitesi dzeltilmi, yatakhane ve revir geniletilmiti (57). Nihayet, Pierre Byk Kilise'nin antiyesini kapatmamtr; 1125'te km olan mihrap kulesini onartm ve inaatm tamamlatmtr. Fakat, yzyln banda kiliseyi ahaserlerle sslemi olan parlak heykel atelyesini ihmale terketmitir(58). Bu koullarda, manastr hayamn koullarn derinlemesine deitirmeden a kapatabilmek iin, tasarruflarn esas olarak byk buday ve arap almlarna ynelmesi gerekmekteydi; artk haznedar bunlar iin ylda yalnzca 20.000 sol sarfedebilmektedir; bunun karlnda da domaine retimini gelitirmek gerekmekteydi. Bu Saygn Pierre'in byk tasars olmu ve harekete geirdii byk abalar 1148 tarihli Dispositio rei familiaris'te ayrntlaryla sergilenmitir. e, iae hizmetimi en yakn dekanlklar arasnda paylatrmakla balamtr; bunlarn herbiri srasyla cemaatin tm ihtiyalarm, ylm belli bir sresince, byklklerine gre onbe gn, hafta veya bir ay, iki ay sreyle karlayacaklardr (59). Fakat bu toprak senyrlklerinin bu iin stesinden

gelebilmeleri iin verimliliklerin artrlmas gerekmektedir. denti haddi rfen saptand iin, baml iftliklerden daha yksek taleplerde bulunmak olanakszdr. Demek ki rezerv iletmesinin gelitirilmesi nem kazanmaktadr Bylece her dekanlk yerel toprak ve iklime uygun den tarm alanlarnda uzmanlamlardr; saban sren iftlik uaklarna yeteri kadar hayvan salayabilmek zere kzler yenilenmitir; komu kyllerle tarlalarda alma szlemeleri yaplmtr; nihayet yeni balar ekilmitir (ktl zellikle ekilen aratr) (60). Dispositio'a. domaine ekonomisinin yeniden oluturulmasna dair koskoca bir betimleme yer almaktadr ve Saygm Pierre bu i iin baz nakdi gelirleri ve zellikle de byk ingiliz tahsisatn seferber etmitir (61): nakit para balarda istihdam edilen iilerin creti iin kullanlmaktadr. Bylece Cluny barahibinin reformu, dorudan iletmenin mkemmelletirilmesi zerine dayandrlmtr. Para ktl karsnda byk bir XII. yzyl senyrnn bu tepkisi, belki de baz krsal ekonomi tarihilerini artacaktr; olgu en azndan bir soruyu ortaya koymaktadr; barahip Pierre'in setii yol acaba gerekten zgn myd? Her ne denilmi olursa olsun, onun zamannn byk toprak sahipleri, tpk onun gibi rezervlerine ok fazla bal deiller miydi? Bu giriimin ilk sonular, Winchester piskoposunun 1155'te, Disposio'mn kaleme alnmasndan yedi yl sonra dzenlettii envanterden llebilmektedir. Soruturma bir kez daha rezerve yneliktir: yneticileri ncelikle megul eden, burann durumu olmaktadr. Bu tarihte rezerv alan tam verimli olmann uzamdadr. Heryerde ziyaretiler yaplmas gereken iyiletirmeleri kaydetmektedirler: kzler ve buna bal olarak saban srmleri ok azdr; balarn bakm iin para yoktur; iletme masraflar krn byk blmn yutmaktadr (62). Ancak altnn iyice izilmesi gereken durum, rezervin saylamayacak kadar ok kyl iletmesinden iyice daha fazla tahl rettiidir (63). Daha o sralarda bile toprak senyrl manastn buday, avdar ve arpa ile iae ediyora benzetmektedir. Buna karlk, bir ba oluturulmas daha yava olduundan, arap her zaman kta benzemektedir. Onu satn almak gerekmektedir ve bte bu yzden dengesiz olmaktadr. Giriim uzun solukluydu. Saygn Pierre bu iin tamamna erdirilmesini beklerken, harcamalar iin gereken denierlcri her tr arac seferber ederek toplamak iin yrtnmaktayd. Hi istememesine ramen bor almak zorunda kald. Manastrn bu konudaki konumu iyiydi: ncelikle manevi prestijinden ve uzak mesafeli ilikilerinden, sonra da kasabadaki tccarlar zerinde icra ettii siyasal otoriteden yararlanmaktayd. zellikle de, eski hazinenin kalntlarndan ve bir miktar spanyol dentisinden oluan olduka byk bir altn rezervine sahipti: bu nadir maden kt alaml sikke sahibi herkesi tahrik etmekte ve bylesine bir garanti karsnda bunlar istekle ksa vadeli bor vermekteydiler. Barahip nce, Antik dnemden kalma cemaatlerinin her zaman mreffeh olduu Mcon Yahudilerine bavurdu ve onlara rehin olarak ayinlerde kullanlan deerli eyalar, zellikle bir han kaplamalar olan altn tabakalar verdi (64). Fakat barahip esas olarak ve tercihan Hnstiyan finansrlere ve daha da kesin olarak, 29 manastrn yayd paralarn byk blmn toparlam olan u Clunyli toptanc tccarlara bavurmutur. 1130'da barahip ile bu burjuvalardan biri olan Montminli Pierre arasndaki szlemenin metnine sahibiz. Bu szleme hkmlerine gre, Saygn Pierre tccara, herbirinin deerinin o sralar 36 Cluny sol' olduu, 110 nce altn borlu olduunu kabul etmektedir, bu borcu ertesi yl demeyi yklenmektedir ve senet kentin balca tccarlar tarafndan kefaleten imzalanmtr (65). Gerei sylemek gerekirse, Cluny manastrnn altn dn almasn aklamak gtr ve bu szlemenin baka bir ilemi gizleyip gizlemedii sorulabilir. Pierre de Montmin acaba aslnda manastra, gndelik tarmsal rn almlar iin gereken yerel sikkeleri salam olamaz m? Borcun sar maden cinsinden denmesinde srar ederek, kt sikkeleri, yabanc

tccarlarla balad iler iin ok daha uygun deerlere dntrmektedir, bor senedinde altn nce 'unun Cluny denier' si cinsinden hesaplanmas bu varsaym desteklemektedir. Her hal krda bu belge Cluny arivlerinde korunanlar iinde cinsinin tek rnei ise de, barahip ve yardmclarnn benzeri ilemlere bavurduklarna inanmak iin tm nedenler vardr. Gerekten de, 1149'da manastrn borlarnn 2.000 gm marktan fazla olduu hesaplanmtr (66). Saygn Pierre o sralar yeni bir bor vericinin yardmndan yararlanmtr: Winchester piskoposu Henri de Blois (67). Kral Etienne (Stephan)'in kardei, papa II. Innocentius'un temsilcisi olan bu kii, XII. yzyln ikinci eyrei esnasnda ingiltere'yi alkalam olan siyasal entrikalara sk skya karmt. Destek verdii "imparatorie" Mathilde'in baarszlndan sonra, tedbirli bir ekilde ktaya g etmiti; Roma'ya yapt bir yolculuktan dnerken, eskiden iinde olduu ve soyunun tm yeleri gibi sadakaya boduu Cluny'de duraklamtr. Bu esnada rahiplerin, eskiden balam olduu altn hac satmaya hazrlandklarn renmitir. Alacakllar tarafndan sktrlan rahipler, hazinenin son kalntlarn kurban etmekte ve bylelikle, biraz nce szn ettiimiz trden borlarnn 500 nce altnlk ksmndan kurtulmay dnmektedirler. Belki de bu manevray daha nce de yapmlardr. Onlarn skntlarn gren piskopos ileme olanak vermek istemi, stelik yannda tad nemli para ve deerli maden ihtiyatn onlarn emrine vermitir. Kukusuz merhametli bir tavr jema ayn zamanda temkinli ve krl bir plasman. Siyasal faaliyetine yeniden balamak iin ngiltere'ye dnmek zere olan, yeni kral II. Henri'nin kendine gsterecei kabulden kaygl piskopos, menkul sermayesini gvenceye koymaktayd; stelik eitli ve zellikle gmten oluuyora beneyen deerleri bor vererek, sonunda kendine tamamen saf altn cinsinden geri deme yaplmasn beklemekteydi; nihayet eer birbirlerini izleyen on yln herbirinin paskalyasnn sekiz gn iinde rahipler piskoposa 100 nce altn demeyecek ve hacn geri alnmas iin de 60 nce ayrmayacak olurlarsa, en zenginleri arasnda seilen 21 Cluny burjuvas manastra kapanmaya ve szleme hkmlerinin yerine getirilmesinden nce buradan kmamaya sz vermekteydiler; bylece onlar da, eer gerekirse demeye katlmay stlenmi olmaktaydlar (68). Bu bor tam zamannda gelmiti; bu bor barahip Pierre'in spanyol dentisinin gelmesini beklemesine ve kendi kurumunun altnlarn on yllk bir sre iin balayarak, en acil borlardan kurtulmasna olarak vermitir. Bylece Henri de Blois becerikli yatrm sayesinde, manastra hayrda bulunanlar arasnda atalar ve ingiltere krallar olan yeenleriyle birlikte ilk sraya kmtr. Zaten II. Henri'yle aras alan Winchester piskoposu, 1155'te makamn terkederek ve hazinesini yanma alarak Cluny'ye snmtr. Bundan sonra selametini hazrlamak zere mal hrsndan vazgeen piskopos, herhalde kardeleri rahiplerin borlarn affetmi ve Saygn Pierre'in 1149'dan beri almaktan vazgemedii 7.000 gm marklk yeni borlan da kapatmtr (69). Bu andan sonra barahibin manastr ekonomisini domaine retimini artrarak dzeltme abalarna katlm ve bu amala constituo expense'yi yazdrtmtr. Bylece, 1125'ten itibaren nakitlerin ktlemesi ve tarmsal fiyatlarn ykselmesiyle harekete geen bunalm, Cluny topraklarnn yneticilerini i ekonomiye yaslanmak zorunda brakmtr. Saygn Pierre'in manastr ekonomisini eskiden de olduu gibi, toprak senyrlne ve esas olarak da rezerve dayandrma konusundaki gayretlerine ramen, ne nlenebilen, ne de nlenmek istenilen ihtiya artlarn karlamak zere, haznedar topladndan fazlasm harcamtr. Bu durumda, ounluu itibariyle altn cinsinden gelirlerin rehni karlnda, gn gnne tketim kredileri almak zorunda kalmtr. Manastr bylece etrafna bol miktarda deerli maden ile sikke yaymaya ve mbadeleleri canl tutmaya devam etmitir. Fakat bu tiolam artk manastra, ksa bir sre sonra kendilerinden alm yapmak iin kullanaca denierleri tefeci faizlerle veren tccarlarn tasarruflaryla beslenir hale gelmitir. XII. yzylda laik finansrlerin a almaktadr. * Bylece Cluny i ekonomisi seksen ylda, birbirlerini izleyen aamadan gemitir.

Bu ekonomi 1080'e kadar adeta tamamen, ok geni bir toprak varlnn ilenmesine dayanmaktadr, bu topraklarn rezerv alan manastr tarafndan beslenen ve barndrlan hizmetkrlar tarafndan ilenmekte ve en krl kesimi meydana getirmektedir. Ancak manastr kapal ekonomi halinde yaamamaktadr; haznedar zaman zaman gezginci tccarlardan baz maddeleri satm almakta ve senyrlk ekonomisinde bazen meydana gelen aklan, dentiler ve baz sat vergilerinden gelen rfenierlerle kapatmaktadr. Ekonomik devrimden nce, Cluny

30 31 senyrlnn yneticileri, demek ki srekli olarak nakit kullanmlardr. XI. yzyln sonunda tarikata bal kurululardan talep edilen sadaka ve dentiler haznedarn elinde ylesine byk bir arta uramtr ki, manastrn mali ynetimi kkten deimitir: artk daha ok para harcama olana olduundan, inaat yaplmakta, ortalk sslenmekte, hayat dzeyi ykselmekte, ama buna karlk i retim ihmal edilmektedir. Ne nemi var: para geimliklerin ounun dardan alnmasna olanak vermektedir. Cemaat artk topran sayesinde deil de, nakit cinsinden gelirlerinin sayesinde yaamaktadr. Nihayet, 1125'e doru byk lde haznedarn harcamalarndan tr parann deer kaybetmesi, manastrn nakdi kaynaklarn ilk kez yetersiz hale getirmitir. Saygn Pierre rezerv retimini gelitirerek i krlar artrmaya almtr, ancak, rahipler eski azla yetinilen gnlere dnmeye, yarm yzyl nce olduu gibi kendi topraklarndan elde ettikleriyle memnun olmaya raz olmamlardr. Rahipler tketim kredisinde, rahatlarn yapay olarak devam ettirmenin kolay bir yolunu bulmaktadrlar. Bu yzden de, artan bir ekilde borlanmaktadrlar. Parann Cluny ekonomisinde sahip olduu yer ite budur. Bizzat domaine'in yapsna ilikin olarak, burann parasal ekonominin yeniden dousuyla nemli bir deiim geirmedii kaydedilmelidir. Saygn Pierre 1150'de Saint Odilon'unkilerle ayn yntemleri uygulamakta ve dorudan iletmenin skntlarna deva olacan dnmektedir. Cluny rnei, tm toprak sahiplerinin, toprak rantiyesi olmak zere rezervlerinden vazgemediklerini gstermektedir. Bu rnek ayrca, senyrlerin para kendilerine kolayca geldiinde, topraktan kopma eiliminde olduklarn da gstermektedir. Geni rezervlerin iletilmesi, gerek parann genelde kt olmasndan (1080 ncesi durum), gerekse efendinin kiisel olarak rahatsz olmasndan (1120'den sonraki durum) tr ekonominin daralma dneminde geerli olmaktadr. Manastr maliyesinin skntsn XII. yzylda ektii bunalm, hayatn dzeyinin vaktinden nce ykselmesinden kaynaklanyora benzemektedir. Geriye bu rnein istisnai mi olduunu, yoksa o sralar byk toprak sahiplerinin kar karya olduklar glklerin, genelde tarmsal iletmenin zorunlu olarak snrl gelirleriyle, XI. yzyln sonuna doru Bat ticaretinin yeniden domas, para dolamnn aniden hzlanmas ve bu olguyu hemen izleyen refah patlamas ile ortaya kan yeni ihtiyalar arasndaki bir dengesizlikten kaynaklanp kaynaklanmadn aratrmak kalmaktadr. NOTLAR (l)Doms Marrier ve Duchesne (yay.), Biblioteca Cluniacensis, Paris, 1014. mUdalrici Antiquiores Consetudines (P.L., c. 149). Tarih iin, G. de Valous, Le monachisme clunisien, c.I, Paris, 1935, s.20. (3)P.L., c. 189, Valous, op.cit., 1132 tarih ve Dom J. Leclercq, Pierre Le Wenerable, Saint-Wandrille, 1946, 1146 tarihi. (4)A. Bernard ve A. Bruel, Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny (bundan sonra C iaretiyle belirlenecektir), 3790, Chevignes dekan tarafndan sunulan

nakdi toplamn bilanosu (Com. Prisse, ca. Mcon-Sud, Sone-en-Loire). C. 3789, barahip tarafndan, Montberthoud dekanlndaki yllk turnesi esnasnda yaplan alm ve satmlarn hesap cetveli. Bugn kayp olan bu metinleri XVIII. yzylda kopya etmi olan Lambert de Barive, tarih iin 1100 civarn vermektedir. (5)C. 4395. Provence dentisine dair bu ayrn, gardrop yneticiliinin yeniden rgtlenmesi srasnda, 1148'de ihdas edilmi olmaldr. (6)C. 4132. (7)C. 4143. Cartula'yu yalnzca oniki envanter ilenmitir. zgn metin bozulmamtr. (8)Bunlar G. de Valous tarafndan ksmen kullanlmlardr, Le temporel et la situation fnanciere des etablissements de l'ordre de Cluny du XHe au XIVe siecle, Paris, 1935, fakat bu alma baka bir zihniyet iinde yeniden ele alnmay haketmektedir. Sorun btnl iinde Mgr. Lesne tarafndan ele alnmtr, Histoire de la propriete ecclesiastique en France, c. VI, 1943. almamz inceleme ve tamamlanmas konusunda bizi ynlendirme inceliini gsteren Sorbonne profesrlerinden M.Ch. -Ed. Perrin'e zellikle teekkr etmek istiyoruz. (9)Rahiplerin XI. yzyln sonundaki maddi hayatlar G.de Valous, Le monackisme...'de. ayrntl olarak tasvir edilmitir. (lO)Hizmetkrlar, Antiq. consuet., III, II, srekli olarak onsekiz fakire baklmaktadr, ibid., Famuli'nm ufak tefek hrszlklar, Pierre le Venerable, Statuts, XXIV. Manastr ayrca, okula giden baz clericelli nbiles'c de bakmaktadr. (H)Antiq. consuet. (12)Rahipler hergn setler buday, konuklar ve hizmetkrlar setler buday ve avdar ttetmektedirler nii majores supervenerit hospitum conventum C. 4143. Mconnais settier hemen hemen bir eek yk kadardr. (13)Ani. consuet. U4)G. de Valous, Le domalne de l'abbaye de Cluny aux Xe et XIe siecles, Paris, 1923, Cluny toprak mlkiyetinin dalm. (15)AH/J<7. consuet. \l6)Ibid., III., 5 Barahip quantum videtur dimittit ad commealum decani et

32 33 hospitum supervenenlium et ad opus agricolandi; quod superest, jbet monasterium deferri. {\l)Frequenter accidit ut de omnibus rebut annualim nascentibus nibil omnio babeamus ad subsidium vitea temporalis preter quod de denars esi comparatum, Antiq. consuet. (18)Ibid. (l9)Coutumes de Bernard, I., 29, zikr. Valous, Mon. dun., c. I, s.184. (20)Antiq. consuet. (21)Antiq. consuet.: Quiquid ad vestitum pertinet boc non per vices, sed senper el ex toto comparendum. Cluny topraklarnda koyun yetitirilmektedir, ama az sayda: 1148'de yaplan soruturma bunlardan Chaveyriat'da 400, Montberthoud'da 110, Arpaye ve Berzac'ta ise birka dzine kadar saymtr. C. 4143. (22)Haznedar reme yortusu iin verilecek olan sadakalarda kullanlmak zere domuz satn almaktadr, quis nunquam ita refertum est nii tonlum soli denarii el de manus soius camerarii prodituri, Antiq. consuet.., III, 11. Et de almaktadr, Ibid. Buday ve arap iin baknz, ileride. (23)Antiq. consuet., III, 18. (24)C. 3789, Antiq. consuet. 1155'te Saint-Hippolyte dekanlmdaki hasat edilen

150 setier arpadan 40' tohumluk olarak ayrlm, 30'u piyasada satlmtr. (25)C. 3790. (26)Cluny'ye yaplan nakdi dentilerin kayd korunamamtr, fakat Mconnais'deki dier senyrlklerde kyl iletmeleri ayni dentilerin aknda genellike birka denier de demekteydiler. (27)C. 4143. 1080'den beri domaine rgtlenmesi, Marcigny topraklarnn oluturulmasyla biraz iyiletirilmiti, C. 3741; yeni vergilerin ihdas ve baz angaryalarn nakde evrilmesi de, nakit haslatn artrmt. {2%)Antiq. consuet., III, 11. (29)Barahip Maieul'n fidyesini demek iin, Raoul Glaber, Hist, yay, Prou, I, 9, s. 11. ktlk esnasnda sefaleti azaltmak iin, lbid., IV, 13, s. 102; Pierre Domien, Vita Sancti Odilonis, in, Biblioteca cluniacensis, col. 317. Q0)Antiq. consuet., III, 11. (31)S. Berthellier, L'expansion de Yordre de Cluny et ses rapports avec I'histoire &conomique et politique du Xe au XII* siecle, 1938. ispanya ile ilikiler hk. P. David, "Gregoire VII, Cluny et Alphonse VI", Etudes historiques sur la Galice et l'Espagne du VIe au au XIIe siecle,, Coimbre, 1947. (32)C. 4295 ve 4132. (33)C. 3441, 3509 (1077), 3688 (1090). Mancus hakknda, M. Bloch, le probleme de l'or au Moyen Age, Annales 1933, s.13. 1090'a doru Girard de,Vienne 1.100 sol'Aea fazla bata bulunmutur. C. 3755. (34)Bi*. clu., col. 419 ve 444. Kral Alfonso ile Cluny arasnda bir rahip araclk yapmakta ve decem milia talenterum'u tamaktadr. C. 3562 (1080 civan). (35)Chalon'da (B.N., col, Burgonya, c. 103, P 3); Cluny'de, c. 4012. Cluny ve Chalon kemerlerinin hemen hemen ayn deerde olduklarn iaret edelim. (C.3575), sar maden akm 30 yl iinde altnn gUme gre ciddi bir deer kaybna yol amtr. (36)C. 3666, 3714, 3735, 3744, 3760, 3768, 3781; altn: C. 3042, 3071, 3478, 3488, 3654, 3940. (37)Valous, I, 162. (38)Inaatlar hk. J.K.Connant'n eserlerine bak. (39)C 4183 (1158) : Majorem ecclesiam a rege Hispanorum Aldefonso inchoatem ve 3562. Ferdinando causa vestimentorum denti ihdas etmitir. (C.5309); buday almna tahsisat (C. 3509); 1122'de Preter alias et multo cum fenore mutuo acceptas exensas in emendo solummodo annonam et vinum plus quam viginti milia solidos cluniacensis kamerarius expendebat (C. 4132) (40)C4143. (41)C. 3034, 3036, 3642, 3759. (42)c. 3665 (1095), 3685 (1095 civar), 3591 (1120 civar), 4141 (1117-1147) (43)C. 3440. Gei resimlerinden muafiyeti yaynlayan II. Pascal'in ayrcal, Bullariumi ctuniacense, s. 34, (1106). (44)Miracula sancti Hugonis, Bibi. clu., col, 460. (45)Pierre le Venerable, Miracula, II, 12. (46)Cluny 1148'de Propter novas emergentes querras artk ingiltere'den gelir elde edememektedir. C. 4132. (47)Pierre le Venerable, Epistolae, IV, 37. (48)C. 4072 (49)C. 3958 (1122), iki mark; C.3993 (1126), yarm mark; C. 3995 (1127), bir mark; C. 4033 (1132), drt mark; C. 4194 (1158), sekiz marabotin. (50)Yeni balar Vermandois kontu 500 mark gm miras brakmtr, C. 4070; Eustache de Boulogne yllk 20 livre 'lik bir rant, C. 3984; ingiltere kral I Henri 100 marklk bir rant, C, 4015 (1130) brakmlardr; bu sonuncusu 1136'da kral Etienne, C. 4055 ve 1144-48'de Geoffroy Plantagenet tarafndan, c. 4183 teyid edilmitir; I. Henri, basilica nove precipuo Constructore post regem hispanie, C. 4183 ve Pierre le Venerable, Epistolae, II, 8. (51)C. 4056 (1136). (52)Panis parvus, niger, furfureus; vinum maxime aquaatum insipidum et vere vilum, C. 4132.

(53)Leclercq, op.cit., s. 155, n 3, bibloyografya bk 7, W. Williams, Monastics studies, Manchester, 1938, s. 37'deki gibi, Saygn Pierre'in "a great economist," "a veritable master in the necessary economics " olduu sylenemez; o saduyunun gerektirdii tedbirleri uygulamtr. Aclamas hk., Epistolae, I, 3. (54)Pierre le Venerable, Statuts. (55)Ibid. (56)C. 4132, elbise iin Provence, italya, spanya ve bir ngiliz mamo/V'nn

34 35 dentileri; ayakkab iin I. Henri'nin 100 mark. Ek yemekler iin Clun y kentinden toplanan 125 livre ve Poitou dentisi. (57)C. 4132 (58)J.K. Connant ve C Dursel, Les eglises romanes de Vamelen grand arehidiacone d'Autun, 1948, s.116. (59)Bu devrevi hizmet mesaticum adn almaktayd, C. 4132. Usul manastrn Savigny topraklarnda uygulanmaya balamt bile. Bu usul daha sonra Bavyera'daki kilise senyrlklerinde de, ileri bir tarihte uygulanmtr. (60)Arpanm budaydan daha iyi elde edildii Mazilles dekanl tamamen ahr ierisine tahsis edildi. Jully ve Saint-Hippolyte'de ba dikildi, 4132 ve 4143. (6l)Ad noviter plantados et colendas wineas consilio fratrum studium convertl et, ut jant plantate suis tem poribus congrue col' possent, quesdam notos Anglie redditus fratri earum cultori et custodi annuatim reddi decrevi, c. 4132. (62rnein Chaveyriat'da 3 tane saban vardr, 20 tane olmaldr; Lourdon'da balar 20 araba arap vermektedirler, eer 30 sol tahsis edilse 60 araba verebilirler, C. 4143 Bu arada, soruturmacnn hayvan saysnn azald kn yapldn belirteli m. (63)Chaveyriat'da rezervden 300 setler ve dentilerden 160 setler buday gelmektedir. Envanteri kartlan 12 dekanlkta kyl iletmeleri 1500 setler buday, 60 avdar ve 300 setler arpa salamaktadrlar. Oysa yalnzca 3 dekanlktaki rezervlerden 700 setler tahl elde edilmektedir. (64)Pierre le Venerable, Epist., II, 20. (65)C. 4012. '66)C. 4142. (67)Bkz, R. Foreville, L'Eglise et la royaute en Angleterre sous Henri II Plantagenet, Paris, 1943, s. 5 vd. (68)C. 4142. (69)Blbl. clu., col, 1624 ve Foreville, Ibld., s.81. 36 II SERFLN CORAFYASI YA DA KRONOLOJS X. YZYILDAN XII. YZYILA KADAR FOREZ VE MCONNAS'DEK "SERV" HAKKINDA NOTLAR Marc Bloch Feodal Toplum hakkndaki kitabnda "bir kyl zgnl ve sertlii haritasndan ne kadar da ders alnabilir" diye yazmaktayd. Sertliin bu corafyasnn kaim izgili taslan olutururken, Fransa haritas zerinde, nce Normandiya'da olmak zere byk bir beyaz lekeyi gstermekteydi; "urada ve burada ayn ekilde sertlikten yoksun, daha dar ve yoruma daha az

yatkn baka meknlar ortaya kacaktr: Forez byledir" diye eklemekteydi (1). Bu sonuncu eyalette duraklayalm. XIV. yzyl ncesine ait bin elli carta barndran Forez lkesi derlemesinde (2) servus, ancilla, mancipia kelimeleri grlmektedir, ama istisnai olarak: bunlara ancak iki belgede rastlanlmaktadr. Birincisi, kral VII. Louis'nin 3 Kasm 1166 tarihli olan ve Cluny'ye Ambierle manastrnn cum edificio et cuneta familia, servis scilicet et ancillis, mancipiis utrisaue sexus et etatis balandm teyid eden bir diplomasda; bu belge Cluny manastrnn burann "zgr adamlar ve serfleri"zerinde komuta hakkna tek bana sahip olacam belirtmektedir. Oysa sz konusu olan Forez'in uzanda, krallk kanlaryasnda, Ambierle blgesi rfleri hakknda az bilgileri olan ktipler tarafndan kaleme alman bir fermandr. te yandan, sertlie ilikin terimlerin kullanld cmleler, krallk tarafndan verilen baklk ayrcalklar iin kullanlan veya bizzat manastrn ok daha eski tarihli olan ilk balannda yer alan formlleri tekrar etmektedirler. Bu c.arta'y yazanlar, demek ki bu geleneksel formllerin hatrlatlmasmn, belgenin kaleme alnd tarihte Forez'de serfliin varolduunu kantlamaya yetmeyeceini kaydederlerken tamamen hakldrlar (3). Servus (o. servi) yeniden ortaya kmaktadr; ama bu keresinde de, ad olarak belirtilmi bireylere atf yapmadan, soyut bir ekilde kullanlmtr: bu kelime, kullanmdan dm olsalar bile her eit terimi, balaycnn zihinsel kstlamalarm devre d brakmak ve daha sonra belirebilecek her trden talebi peinen nlemek iin kullanan bu cins belgelerde sklkla yer alan, haklarn sralanmas esnasnda grlmektedir (4). Birey kesindir: Forez carta derlemelerinin hibirinde, hibir kyl servus olarak adlandrlmamtr ve bu terimin ifade ettii stat de olmamtr. Oysa, eer Forez'in hemen dousundaki Charolais ve Mconnais blgeleri gzlenecek olursa ve bu amaca ynelik olarak Cluny manastrnn bu blgelere ilikin (5) cartalarnda aratrma yaplacak olursa, heryerde servi ancillae, mancipia terimlerine raslanacaktr, ve burada sz konusu olan yalnzca anonim gruplar olmayp, herkesin bildii ve ayrd bireysel kyller olacaktr (6). Ne ztlk. Gerekten de sertlik haritas sert ztlklar sunmaktadr. Loire ile Sane arasnda, bu iki nehre paralel net bir hat bir sertlik lkesiyle, bir zgrlk lkesini birbirinden ayrmaktadr. Ve bu snr hibir doal engele, hibir yaayan siyasal snra tekabl etmediinden, varl Marc Bloch'un dedii gibi, yoruma isyan eder bir ekilde belirmektedir. Ancak Forez ve Mconnais metinlerini karlatrarak, kronolojiye kar daha saygl olma yolu tutulursa, belki bir yorum mmkn olabilir. Gerekten de, Forez carta derlemesi 1170 ncesine ait yalnzca dokuz belgeyi iermektedir ve bunlarn en eskisi 1096 tarihlidir. Bu koullarda Forez'in servus kelimesine ilikin bir haritada beyaz bir leke meydana getireceini sylemek kukusuz mmkndr, fakat ancak bu haritann XII. ve XIII. yzyllar iin geerli olduunu belirtmek kouluyla. Ve eer soruturma komu blgelere geniletilmek istenirse, bu amala yalnzca bu dneme ilikin belgeleri kullanmak uygun olacaktr. Oysa, XII. yzyl ncesine ilikin Cluny cartalar devre d braklnca, helen adeta tm servi ifadelerinin yok olduu grlmektedir; gerekten de servus sfat Mconnais blgesinde, bir kylnn kiisel statsn ifade etmek zere bir szlemede son defa 1105'de kullanlmtr (7). Bu terim bundan sonra uygulamadan hemen tamamiyle km ve 1188-1192 Forez carta'snda zikrettiimize benzeyen ve gerek bir toplumsal stat belirlemeyen belirsiz birka terimin sralanmas esnasnda, basit bir dil pelesengi olarak, arada srada oraya kmtr (8). Buna bal olarak, XII. yzyldan itibaren Mconnais blgesinin cartalarn kaleme alanlar servus, ancilla ve mancipia terimlerini Forez'dekilerden daha fazla kullanmyor hale gelmilerdir, ve bylece bir kyl serflii haritas zerinde, Loire ve Sane lkelerini ilk bakta ztlatryora benzeyen kartlk silinmeye balamtr: artk her iki tarafta da servus kelimesi 1105'ten sonra hukuki szlemelerde kullanlmamaktadr. Fakat, ztlk belki de daha nce vard; belki ok sayda Mconnais ve Charolais kylsnn servi olarak adlandrldklar srada, Forez krlar bu toplumsal kategoriyi unutmulard bile. Bunu dorulamak mmkn mdr? Eer Forez carta derlemesinden yararlanmak mmkn deilse de, en

azndan Forez kylerine ilikin baz notlar Savigny manastn cartula'sma yer almaktadr, bu cartula X. ve XI. yzyl belgelerinden yana zengindir. Gerei sylemek gerekirse, HautLyonnais'deki bu manastr byk bir familia servile'ye sahip olmusa da (9), servus kelimesi bu derlemede ok az gemektedir: yalnzca sekiz szleme, rahipler tarafndan servi edinilmesine tanklk etmektedir. Ancak-dikkat ekici bir olgu- bu kaytlardan drdnde kiisel bamllar Forezli kyllerdir (10). Artk, Forez'in X. yzylda serflii bilmedii sylenebilir mi? Tpk daha sonra da olduu gibi, 1100'den nce demek ki krsal toplumun yaps Mconnais ve Forez'de ok farkl olmua benzemektedir. Marc Bloch tarafndan ortaya konulmu olan toplumsal corafya sorunu, bylece kronolojik bir evrim sorunu haline dnmektedir. Ztlk iki komu blge arasnda deil de, birbirini izleyen iki dnem arasndadr. Bireysel sfat olarak kullanlan servus hukuki terimi, Cluny manastrnn olaand belgesel zenginliinin 1105 civarna yerletirilmesine izin verdii bir tarihte, carta ve kaytlarn kelime haznesinden kaybolmutur: ite sertlik tarihisinin aklamak ve yorumlamak zorunda olduu esas olay budur. Ben kendi hesabma, dilin bu evriminde, kiisel bamlln derin deiikliinin bir iaretini grdm; ve bu olgunun kamu hukuku kurumlarnn tarihiyle ve zellikle de Mconnais blgesinde kuak ncesinde meydana gelen, krsal mahkemelerin yok olmasyla ilikilendirilebileceini dndm (11). Fakat bunlar varsaymlardr. Bunlan dorulamak zere genel bir aratrma yaplarak, eyalet eyalet servus kelimesinin kaderinin soruturulmas ve onun yerine geen terimlerin gerek anlamlannm aranlmas temenni edilebilir. Ve corafya ile kronolojinin yardmn da alan tarihiler tek bir harita deil de, kyl serflii ve zgrlne ilikin birbirlerini izleyen birok harita yapmaldrlar. Bylesine bir atlasla donanm olarak, serflik sorununa, Orta a toplumu tarihinin en etrefil sorunlarndan birine btnsel bir zm getirebilme konusunda daha iyi cihazlanm olabiliriz. NOTLAR III

(l)Marc Bloch, La Societe Feodale, s.406-407. (2)Chartes de Forez anterieures au XIV6 siecle, yay. Neufbourg kontu, G. Guichard, E. Perroy, J.-F. Dufour, Mcon, 1939-44, 9 cilt. (3)Ibid., c. IX, no 919. (A)Ibid., c. I, no 13. (5)Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny, dzenleyen A. Bernard, yay A. Bruel, Paris, 1876-1903, 6 cilt. (6)G. Duby, La societe aux Xle el Xlf siecles dans la region mconnaise, Paris 1954, I. bl, ay. IV. {DRecueil ... , c. IV, no. 3825. (%)Ibd c. v, no. 3773 (1100), 3882 (1107), 3929 (1117) ve 4054 (1136). (9)Cartulaire de l'abbaye de Savigny, yay. A. Bernard, el, Lyon, 1853, no .766 (1080). (I0)lbid., no. 45 (945). (ll)Tezimin VIII. ayrmnda. CLUNY SENYRLNN KAZANLARININ SAYGIN PERRE'tN LMNDEK ENVANTER Saygn Pierre Cluny cemaatini ynetmeye davet edildiinde, bu cemaat ciddi ekonomik glklerin kucana dm durumdayd. Byk bir bolluk, ar harcamalar, domaine'in daha gevek ynetimi dneminde, i retim derek, manastrn iaesini zor ve dzensiz hale getirmiti (1). Manastr ailesinin ruhani saflm korumak iin, dnyevi ynetimin acilen slah edilmesi, yeni

koullara ve zellikle de para dolamnn artan younluuna uyumlu hale getirilmesi gerekmekteydi. Barahip Pierre lmne kadar bu sorunu zmeye uramtr (2). ve Constitutio expense cluniaci ad verilen soruturma (3) paras onun ynetim faaliyetinin sonuncu tan olarak kabul edilebilir. Ancak bizzat soruturma metni, bu iin saygn Pierre tarafndan deil de, Winchester piskoposu Henri de Blois tarafndan yrtldn iaret etmektedir. ngiltere kral Etienne'in kardei olan bu byk kilise grevlisinin Cluny manastrna ball bilinmektedir, piskopos burada 1149 ve 1155 1156'da olmak zere iki kere uzun sre ikmet etmitir ve bu eylem adam buraya gelirken nakit ve deerli maden cinsinden byk bir hazine ile ngiliz krlarnn byk bir senyrnn yneticilik deneyimlerini birlikte getirerek, yalanmakta olan barahibin imdadna yetimitir; ona ncelikle, her iki ikmet srasnda da nemli bir mali yardm getirerek, manastr borlarnn nemlice bir blmnn denmesini salam (4), ayrca barahibi domaine ekonomisinin yeniden rgtlenmesi abalarnda ynlendirmitir. Bu amala senyrlk kaynaklarnn ayrntl bir durum raporuna sahip olmay istemi ve ilgilendiimiz soruturmaya girimitir. Tarihi olmayan Constitutio expense, demek ki piskoposun iki ikmetinden birinde dzenlenmitir. ki olgu bu dzenlemeyi ikinci ikmet sresine ve 25 Aralk 1156'da aniden meydana gelen barahip Pierre'in lmne yerletirmeye yneltmektedir. Gerekten de, soruturma buday ve avdarn oktan ekilmi olduklar ve yalnzca Carme yortusu ekinlerinin ngrld kn yaplmtr (zaten olaan olarak barahibin baml senyrlklerde kazanlar denetlemek ve artklarn kaderini belirlemek iin yapt turne, yln bu mevsiminde olmaktadr) (5); te yandan bu soruturmann kesintiye urad dnlebilir: cartula zerine yazld biimiyle ortaya kan domaine tasviri (6), aslnda grnr bir nedeni olmakszn ksmidir; ve bu kesinti Saygn Pierre'in lm ve Henri de Blois'mn yola kmasyla aklanabilir. Her hal krda bu belirtiler mutlak bir kesinlikte deillerdir. Buna karlk, bu soruturmann amac apak ortaya kmaktadr. Cemaatin ekmeklik tahl ihtiyacnn belirlenmesinin acil hale gelmesiyle, bu soruturma cens veya adetler gibi eitli dentilerin kaydyla, baml kyllerin ve kirac iftilerin ykmllklerinin belirlenmesiyle veya daha sonraki itirazlar karsnda bavuru arac olarak kullanlmasyla sonulanmaya ynelik olmayp, manastn yiyecek maddeleriyle daha iyi iae etmeye ynelikti. Nafakann byk blmn domaine'in en byk kaygsn oluturmaktayd. Bu amala, iaeyi eitli zerk senyrlk iletmelerinin, yirmi dekanln (7) (decaniae, Constitutio' da onlara bu ad verilmektedir), arasnda paylatrmay uygulamaya sokmutu. Bu dekanlklar manastrn toprak iletmelerini oluturmaktaydlar. Doal zelliklerine bal olarak, bunlardan bazlarn belli rnlerin retilmesinde uzmanlatrmak ve onlar baz hizmetlerle ykml klmak (rnein Mazille dekanl, tamamen konuk ahrlarna arpa salamakla ykml klnmt), herbirinin yemekhaneleri, olanaklaryla orantl olarak deien srelerde rotasyonla iae etmelerini salamak; yeni usuller bunlard. Rotasyon usul o dnemde manastrlarn ekonomik dzenlemelerinde olduka yaygm olan mesagium, mesaticum sistemine gre olmaktayd. Ancak eit bir dalm gerekletirebilmek gt; birok yeniden dzenlemeye ramen (8), Saygn Kerre ynetiminin son yllarnda bu eitlii salamay baaramamtr, ve nihai bir dzenlemeyi gerekletirmek zere, 1148 tarihinde her senyrln gelirlerini ayrntlaryla belirten bir envanter almasna giriilmitir. Niyet, soruturmaclarn izledikleri yntemi anlamamza izin vermektedir: bunlar dkmlerini her dekanlk iin ayr ayr yapmlardr. Soruturma bize ulat haliyle eksiktir. Aslnda da byle miydi? Veya Cartula zerine yazlan sonular m ksmiydi? Her ne olursa olsun, yalnzca 12 rapor gnmze ulaabilmitir. Belki de yapl sras olan bir dzenle sraya sokulmulardr -eer byleyse, soruturmaclar belki de ayr ekipler oluturarak drt ayr gzergh izlemi olmaldrlar-, ama raporlarnn nihai yazm esnasnda, yazc rahip tarafndan tamamen keyfi olarak bu sraya konulmu olmalar da mmkndr. Her hal krda bu raporlar, iki tanesi hari, tek bir plana gre dzenlenmilerdir.

1. Dorudan iletmenin uygulanmad ve cemaate esas olarak nakdi gelirler salayan bu senyrlk merkezinin, bizatihi zgnlyle ilikilendirilmesi gereken, Cluny dekanlna ilikin rapor. Buras, kasabadan elde edilen cens ve senyrlk vegileri ile manastr yaknlarnda satlan ya zm ve saman satndan elde edilen nakitler salamaktadr. 2. Laize" dekanlna ilikin olan. Bu rapor ok daha ksa ve rezerv tasvirinden tamamen yoksundur. Fakat bu rapor dizinin bana yerletirilmitir ve gerekten de ilk kaleme alnan olmutur; onu yetersiz bir deneme, soruturmaclarn henz aratrma yntemlerini gelitirmeden yaplan bir hazrlk olarak kabul etmek mmkndr. Aslnda dier on rapor, baz ayrn sapmalar bir yana, tamamen ayn bir dzenleme ile ele alnmlardr ve aka e bir anket formundan hareket etmilerdir. Bu raporlar yazanlar ilk nce dekanlktan tahsil edilen cens, ykmllk ve hizmetlerin tutarn nce nakdi, sonra da ayni olarak kaydetmiler, daha sonra da kiliselerin, deirmenlerin ve fnnlarm yllk dentilerini yazmlardr. Bu sabit gelirlerin durumunun arkasndan, rezerv alann olanaklannm aynntl bir tasviri gelmektedir: mmkn ve istenen art tahminleriyle birlikte hayvan varlnn o andaki durumu; ba, ayr ve tarlalarn (daha zenli envanterlerde sonbaharda ekilen tohumluk miktan areme ekimi iin ayrlan miktar, nihayet geen yln hasat miktan kaydedilmektedir) oranlar; kazanlar artrabilme olana, dzeltilmesi gereken ileme yntemleri ve o yl ok kt olan hava koullan. Envanter ayrca emek-gc hakknda da baz iaretlerde bulunmaktadr: baml kyllerin borlu olduklan hizmetlerin durumu, cretli iiler iin zorunlu harcamalarn tahmini. Bu olumlu unsurlann karsnda, raporun nihayetinde dekanlk iletmesinin manastra kar mevcut ykmllkleri, topran rnleri cinsinden salanacak miktarlar, denier cinsinden borlar yer almaktadr. Her rapor kazanlarn toparlanmasyla sona ermektedir. Bu cinsten bir rapor cens ve adet dentilerinin tersine olarak, kirac iftilerin says, ne de bunlarn herbirinin ykmllkleri hakknda hibir bilgi vermemekte ve buna bal olarak senyr ile kyller arasndaki ilikileri belirlemeye izin vermemektedir. Rapor, rezervin ve kyl iletmelerinin genilii, ne de ilenen alan zerindeki konumlar hakknda hibir ey retmemektedir. Buna karlk, toprak senyrlnn eitli unsurlarnn kazanlan ve rezerv alann ilenmesinde uygulanan baz yntemler zerinde deerli bilgiler iermektedir. Sabit ykmllkler-kiliseler, deirmenler ve frnlar-, rezerv alann retimi: soruturmaclar tarafndan kaydedilen eitli gelirler byle snflandrlmlardr. Birinci kesime ilikin olarak, dentilerin senyre hem denier, hem de tanmsal rnler saladklar grlecektir, fakat ayni dentilerin oran nisbi olarak ok yksektir. Envanterde tasvir edilen onbir krsal dekanlk (kentsel tipten farkl bir ekonomiye katlan Cluny dekanln ayryorum) denier cinsinden 174 llvre'in dnda 293 setler buday, 30 setier avdar, 419 setier arpa, 689 setler arap salamaktadrlar. Oysa eer, birka yl nce Montberthoud dekanlnda gerekletirilen satlara baklacak olursa (9) (bunlar manastr arivlerinde tesadfen iz brakmlardr), ayni dentilerin deerini denier olarak tahmin etmeye kalkarak (tabii ok yaklak bir tahmin olacaktr, fakat bir byklk sralamas elde etmek nemli olmaktadr), satlan buday ve avdar tek balanna 70 /ivrg'lik ir tutan temsil etmektedirler, arap ve arpa iin tahmin unprlajmdan yoksunuz, SELUK NVERSTES CY^YM PAKI TPR ama fiyatlar k budaynnkinden ok dk olmayan bu maddeler ok daha yksek miktarlardadlar. Bylece herey, Cluny manastrnn XII. yzylda kiraclarndan talep ettii dentiler ile, toprak rn cinsinden ykmllklerin nakdi dentilerden ok daha yksek bir deere sahip olduklarm ifade etmeye yneltmektedir. te yandan, envanterde kaydedilen teslimaun-birka kmes rn ve ok nadir domuz veya koyun eti cinsinden dentiyi bir yana brakarak-her eyden nce arap, arpa ve budaya (avdar cinsinden teslimat nadirdir ve bunlar

Sane'un alak ovalarndaki 3 dekanlk olan Arpaya, Chaveyriat ve Montberthoud'dan gelmektedir; bu dekanlklar souk topraklar zerinde olduklarndan, senyr tarlalarnda bile buday retimi ktdr) dayanmaktadr. Burada sz konusu olan, senyrn yaam tarz gerei, olaan olarak retici kylden daha fazla tkettii rnlerdir. Sonuncu nokta: dentilerin nemlice bir blm tahsilat masrafna gitmektedir. Genekten de, efendi ykmllklerni demeye gelen bamllarna ou zaman bir yemek ikram etmek zorundadr; bunlar Lourdon'da, getirdikleri 150 buday ekmeinden 110'unu yerlerken, Berz dekan da rfi yemek iin, kendine borlu olunan 78 sol'n 10'unu harcamakladr. Kiliseler, deirmenler ve frnlarn envanteri birlikte kartlmtr. Toprak varlnn bu unsurlar, aslnda ekonomik adan ortak nitelikler sunmaktadrlar: gelirleri deikendir, nk ister dinsel bayramlar srasnda ky kilisesi cemaati tarafndan getirilen sunaklar- ok zenle tarifelendirilmilerdir-, ister mezar haklan, ister kilise onda birleri veya isterse deirmencinin ttnden ald tahl pay sz konusu olsun, yararlananlardan alman vergilerden olumaktadr. te yandan, bu kurulularn ynetimi, kazanlarn bir ksmm kendine ayran bir arac ile salanmaktadr. Deirmenler bazen kesime verilmektedir (Montberthoud'dalcileri gibi olan bazlar gerek irsi iletmelerdir), ama gzken odur ki, deirmene gelenlerden alman tahln ou zaman yars veya te ikisi deirmenciye braklmaktadr; aym ekilde kilise mtevellisi de, olaan olarak sunaklarn ve mezar haklarnn yarsn almaka, kilise ona birinin tamamn ise senyr almaktadr. Efendi domaine'm. bu ksmlarndan nisbeten az nakit elde etmektedir (12 dekanlktan 15 livre'en az), elde ettii arap ise ok az olup, hi arpa salayamamaktadr. Buna karlk buralar ona ok byk miktarda ekmeklik tahl salamaktadr, bu miktar dentilerden gelenlerden daha ok olmaktadr, nk ok yetersiz olan envanter (birok dekanlkta yalnzca frn ve deirmen verilmekte yetinilmi, bunlarn kazanlar kaydedilmemitir) 1.100 setier'den fazla bir toplam verirlerken, kiraclar ancak 323 setler buday ve avdar teslim etmektedirler. Rezerv alan toprak senyrlnn, dierlerine nazaran en verimli kesimidir. Bu konuda kyaslama ancak dorudan retimin kazanlarm kesinlikle hesaplayan ^?anlklar iin mmkn olabilmektedir, yani Malay, Saint-Hippolyte, (Javeyriat, Saint-Martin-desVignes, Berze ve Montberthoud dekanlklarnda. Fakat bu karlatrma tamamen ikna edicidir. Bu alt iletme merkezinde, dentiler senyre 400 setler arap salarlarken, domaine balar ylda 1664 setler jfljpamaktadrlar ve bamllarn senyre 360 setler tahl vermelerine karlk, o kendi tarlalarndan 1.200 setler elde etmektedir, yalnzca buday retimini ele alarak karlatrmay ayrntlandralm: be dekanlk iin (Chaveyriat'da hasat eitli tahllarn toplam olarak hesaplanmtr) efendinin tarlalarndan hasat edilen 438 setler'ye karlk, baml kyller 108 setler salamlardr. Genel olarak rezerv, kyllerin saladklarndan drt kat fazla tarmsal rn salamaktadr. Demek ki toprak senyrlnn eitli unsurlar arasndaki orana dair, belgenin iaret ettikleri bunlar olmaktadr. Bu rakamlar, Cluny ekonomisinin XII. yzyln ortasnda dorudan iletmeye zellikle ynelik olmayp, tersine, bilinli bir ekilde senyriyal yapda olmakla birlikte, dier benediktin tarikatlarnn, zellikle de Citeauxlularn ar bulduklar bir ekilde rant toplanmasna dayal olmas nedeniyle daha da anlaml olmaktadrlar. Ben zellikle nokta zerinde duracam. 1. Nakit haslatnn dornalne gelirleri iindeki pay bir iletmeden dierine ok deikendir; iki senyrlk kiraclardan hemen hemen eit miktarlarda tahl talep ederlerken; bunlar Malay'de demer cinsinden 7 llvre derlerken, Lourdon'da (envanterin belirttiine gre burada eski ayni veya emek cinsinden hizmetler yaknlarda nakdi dentiye dntrlmtr). 47 llvre den fazla demektedirler. Fakat bu farkllklar hesaba katlsa bile, dentiler iinde nakdin pay nisbeten kstldr. Bu nemli bir olgudur, nk-yle olduuna inanmak iin tm nedenlerin olmasna ramen, Cluny senyrl rnek olay kendine zg deildir- daha nce denediimin tersine, parann srekli deer kaybetmesinin toprak senyrlerinin kaynaklan zerindeki yansmasna daha

az nem atfetmek gerekmektedir. XII. yzyl Fransa'smdaki senyrlklerin ounun muzdarip olmaya baladklan skntnn daha derin nedenlerini aratrmak gerekmektedir. 2. Kiliseler- ve zellikle onda birler (dlme) -deirmenler ve frnlar, senyrlk gelirlerinin ok nemli unsurlarm meydana getirmektedirler. Beaumont ve Saint-Hippolyte dekanlklarnda hizmetkrlarn beslenmesi ve bakm (Saint-Hippolyte'te 20 kii kadar) yalnzca deirmenlerin geliriyle tamamen : kullanabilmektedir. Laize1 dekanlna balanan Loisy kilisesi -kukusuz byk ; Wr kilise, ama Cluny'nin sahip olduklarnn iinde en kazanls deil- ylda 50 f *rtier tahl (12 kiiyi doyuracak kadar) ve 50 sol getirmektedir; nakdi kazanc, ; b&yk Berze' toprak senyrlnnkine eittir; ekmeklik tahlda ise, i Ghaveynat'mnki hari, tm dekanlklarn denti gelirlerinden yukandadr. Demek ki, senyrlk servetleri iinde bu unsurlara ok nem atfetmek gerekmektedir: % miktarda ilenebilir topra ve az sayda kirac iiftisi olan bir senyr, eer deirmen ve kilise onda birlerine sahipse, iyi bir ekonomik konumda olabilir (10). 3. Dorudan iletme senyrn ihtiyalarm bol bol karlamakta, hatta onun da artk aktmasna izin vermektedir: soruturmaclar, Saint-Hippolyte dekan tarafndan 30 setler buday satldm kaydetmilerdir, yani hasadn sekizde birini, ve Cluny'de dzenlenen baka bir ynetsel belgeden, bu uygulamann sk olduu bilinmektedir (11). aret kesindir, XII. yzyl senyrlerinin tmnn, Marc Bloch'un terimini dn alrsak "toprak rantiyesi" olmann uzanda olduunu ve byle olmak gibi bir dncelerinin hi de olmadn kantlamaktadr. Baka bir makalemde, Saygn Pierre'in bunun tersine dorudan iletmenin gelitirilmesinde, Cluny cemaatinin ektii skntlara deva aradn gstermitim ve ilgilendiimiz soruturma, mmkn iyiletirmeleri ngrrken, aslnda rezerv iletmesinin gelitirilmesine ynelmekteydi. Bu nedenden tr Constitutio expense, baz Cluny dekanlklarnda uygulamaya sokulmu olan iletme yntemleri hakknda ok dikkat ekici bilgiler iermektedir. Her senyrlk iletmesinin yararland angaryalarn, daha iyi bir ynetimin salanabilmesi amacyla envanteri kartlmtr. Serilerin ve ayn zamanda ky ile kasaba halknn manastrn komuta yetkisine tabi olmalarndan tr ykml olduklar (12) angaryalar, aslmda ok hafiftir. dekanlkta bunlara dair hibir atf yoktur: Laiz6'de (buraya ait raporun ok daha yzeysel nitelii bilinmektedir ve burada bir rezerv tasvir edilmemi olduundan, belgenin sessizliinin angaryann gerekten yokluunu yanstp yanstmad kesin deildir), Saint-Hippolyte ve Saint^Martin'de. Dier yerlerde alma cinsinden ykmllkler ok kstldr. Bunlara ilikin olarak ayrm yapmak uygun olacaktr: 1 Orak bime ii iin bireysel olarak gn boyu alma ykmll (operarii) Berze\ Montberthoud, Saint-Gengoux ve Lourdon'da grlmtr. Bu biimde salanan i bazen senyrn ihtiyalarn amaktadr; rnein Lourdon'da dekan 150 oraknn hizmetini kullanmaktadr; ama geriye kalan 100'nn ykmllklerini iki denier'lik bir nakdi dentiye dntrmeye hazrlanmaktadr. 2 Birok kylnn katlmasyla oluan alma birimleri olan "sabanlar" tarafndan salanan ortak ykmllkler. Bu ekipler kstl saydadrlar (Malay'de iki, en olanakl senyrlk olan Lourdon'da krk tane); soruturmaclar bu birimlerin eskiden daha ok olduklarn, ama belki de ihmal yznden topraklarn yneticilerinin bunlarm azalmasna gz yumduklarn kaydetmektedirler, bu da onlarn bu birimlere atfettikleri dk nemin kmtdr. Gerekten de, bu 46 hizmetler farkl boyutlarda, ama her zaman ok ksddrlar. "Sabanlar" bazen tamaclkta kullamlmaktadrlar -Montberthoud'de arap, odun, saman tamas; Lourdon'da on kzlk byk kanlar oluturmak iin (fakat bu ykmlllerin hepsi altrlmamaktadr, nk senyr isterse bu angaryay 4 soMk bir denti haline dn- trebilmektedir)-. Bamllarn esas ykmllkleri tarlada almak olmaktadr; Arpayg'de "sabanlar" k ekiminde ylda bir gn talep edilmektedir,

Chaveyriat, Berze' ve Montberthoud'da ayn mevsimde iki gm Saint-Gengoux'da ise gn istenmektedir; bunun biri sonbaharda, biri CarSme'de, biri de nadas srasndadr; Lourdon'da talep edilen drt gn ise, bir ncekinin aynna bir fazla nadas gnnn eklenmesiyle kullanlmaktadr. Nihayette bu emek-gc katks az bireyi temsil etmektedir, ve baz gstergeler dekanlarn bunu fazlasyla ikincil grdklerini dnmemize yol amaktadrlar. Envanter zellikle ba bakm angaryalarnn, Lourdon'da yaknlarda 60 so/lk bir denti ile ikme edildiini gstermektedir ve bu tm bamllardan talep edilmektedir. Rezervin iletilmesi, aikr bir ekilde baka iiler ile salanmaktadr. Soruturmann iaretlerine gre, aym anda usul uygulanmaktadr: 1. ncelikle yarclk, ama tamamen istisnai bir ekilde. Saint-Hippolyte dekanlnn tasvirinde bir kylyle szleme yapld iaret edilmitir; bu kyl emek-gcn ve iki kzn getirmekte, senyrden toprak ve srm gcn tamamlamak zere iki kz ile tohumluk almaktadr (o yl iki setler buday ekilmitir); burunlarn karlnda hasadnn yansm senyrne teslim etmektedir. 2. Chaveyriat envanterine gre, bime ilemi iin kullanlan cretli ii; bu cins emek-gc Malay, Saint-Hippolyte, Chaveyriat, Arpaye" ve Lourdon'da ba ileri iin daha genel olarak kullanlmaktadr. Saint-Hippolyte'te gndelikilerin cretleri nakdi dentilerin te birini yutmaktadr. Daha anlaml bir olgu: Lourdon dekan bu i iin, bamllarn ba angaryalarn nakdi dentiye dntrme karl elde ettii parann yarsn ayrmaktadr ve bylece cretli iilii daha verimli olarak grmektedir. 3. Fakat asl yk hi kukusuz hizmetkrlara, soruturmada arzi olarak bahsedilen familia'yu dmektedir. Envanter bu uak grubunu tasvir etmemektedir (yalmzca, bunlarm Saint-Hippolyte'te 20 tane kadar olduklar ve frn ve deirmenlerin gelirlerinin onlarn iaesine yettii bilinmektedir); ama en azndan angaryann azlna ve cretli iiliin tamamen ikincil rolne karlk, byk bir toprak senyrnn XII. yzyln ortasnda nemli byklkte bir rezervi deerlendirip, buradan byk kazan salayabileceinin kantn getirmektedir. Piskopos Henri'nin emriyle giriilen soruturma, nihayet belki de daha ilgin 47 iaretler tamaktadr, nk bu iaretler o dnemin Cluny topraklarndaki tarm sistemine dair belgelerinde daha nadiren yer almaktadrlar. Bu sistem tabii ki, i retimin karlamaya yneldii ihtiyalarn ilevinde olumutur. rnein manastr i ekonomisinin kendine zg iki izgisi, hayvancln ok dk dzeyde olmasn aklamaktadr-din adamlarnn beslenme sistemlerinde etin sahip olduu ok kstl yer; yeni elbiseler iin gereken, kumalarn tccarlardan tamamen hazr olarak satn alnmas konusundaki eski alkanlk-. Cluny'de ok az domuz vardr-hayvan varlnn artrlmas tasarlarnda bile domuza ok az yer verilmektedir; ve soruturmaclar koruluklar konusunda kayg belirttiklerinde, bunu kendi srlerini dnerek deil de, civar kyllerden hayvanlarn bu korularda otlatmalar karlnda alacaklar vergileri dnerek yapmaktadrlar-. Gene Cluny'de ok az koyun vardr- Bresse ve Sane vadisindeki dekanlk hari-, Cluny topraklarnn btnnde, demek ki hayvanclk esas olarak rezerv iletmesinin ekici gcn salamaya yneliktir; at ve eek nadirse de, soruturmaclar kzlere ok zel bir dikkat gstermekte, bu occiosa animalia'y dierlerinden ayrarak, onlar iin saman retilmesiyle ilgilenmekte ve bu hayvanlarn salad ekim gcn gelitirme olanaklarn zenle aratrmaktadrlar. Dekanlar obanlk ekonomisiyle pek ilgilenmiyorlarsa da, buna karlk manastr yemekhanesinde bolca tketilen yiyecek maddelerini domaine toprandan elde etmeye aba sarfetmektedirler. ncelikle arap. Envanterin baz pasajlar, Saygn Pierre tarafndan arzulanan (13), bam yeniden oluturulmas iinin zenle srdrldn gstermektedir. Saint-Hippolyte'e yeni bir ba dikilmitir ve soruturmaclar her yl ba almalarna giden fonlar zenle kaydetmektedirler; hatta bazen Lourdon'da olduu gibi daha byk yatrm yaplmasn nerdikleri

de olmaktadr. Fakat dekanlarn asl meguliyetleri buday retimidir. Bu esas tahldr nk, rahiplere ve nemli konuklara beyaz ekmek; manastr hizmetkarlaryla, daha alt toplumsal kategoriden haclara yan yarya buday ile avdardan yaplm ekmek vermek adettir. Envanterin dzenlendii srada, manastrn ekmeklik tahl ihtiyac, 1650 setier buday ve 500 setier avdar olarak hesaplanmaktayd (14). Bu durum soruturmaclarn i tarma atfettikleri nemi aklamaktadr ve tarihi bundan memnunluk duymaktadr, nk bu kaytlar ncelikle verimlilikler hakknda belli bir fikir edinmemize olanak salamaktadrlar.' Domaine ekonomisinin tasvirinin daha byk bir zenle yapld alt dekanlkta, gerekten de geen yln hasad ile raporun dzenlendii srada ekilen tohum veya ekilmesi dnlen tohumu oranlamak mmkn olmaktadr. Gerei sylemek gerekirse, n bir dorulama kendini dayatmaktadr; nk geen hasat yl zellikle arap iin olmak zere, ama buday iin de, kt olmutur (Montberthoud'da buday iin ak bete bir olarak hesaplanmtr). Fakat doa koullarnn uygun olmas durumu hesaba katldnda bile, tarmsal verimlerin bu dkl insan arpmaktadr. Tahllarn toplam iin ve geen hasadn dk reel rnne gre deil de, beklenen hasada grebu da bizzat tarmclarn umutlarn bilme frsatn vermektedir- lmn yaplabildii Chaveyriat'da verim bire altdr. Montberthoud'da oran biraz daha dktr: avdarda bire be, budayda bire drt, ve bu sonuncu tahl iin kan rakamn aynn Sain-Hippolyte'te de buluyoruz. Dier dekanlklardaki verim daha da dktr. Arpa iin Saint-Martin'de 2,5'a bir; buday iin Berz'de 2,5'a bir, Saint-Martin'de 2,3'e bir ve Malay'da yalnzca ikiye bir. Nihayet soruturma ekim rotasyonu sistemi hakknda da baz bilgiler salamaktadr. Bir yandan k buday ile ilkbahar buday arasnda hasat veya tohumluk oranlar arasnda bir dekanlktan dierine ok byk farklar olduu ve bylece Cluny domaine'imnin tm iin tekdze bir rotasyon forml olmad farkedilmektedir. te yandan da, k tahllarnn genelde dierlerinden ok daha fazla olduu grlmektedir. Gerei sylersek, bu sonuncu olguya ilikin olarak ncelikle ekimin manastrn ihtiyalar dorultusunda rgtlendiini gznne almak uygun olacaktr; te yandan Mazille, Ecusselles, Beaumont, Saint-Victor gibi dekanlklar da arpa retiminde uzmanlamlardr (15); bu da budayn buralarda daha az youn ekildii anlamna gelmektedir. Bu ekinceyi koyduktan sonra, belgelerimizin iaret ettiklerini verebiliriz. ki domaine'de k ve ilkbahar budaylarnn eitliinin olduu l rotasyon uygulanyora benzemektedir. Lourdon'da k ekimi iin 44 setier buday ve 6 setier bakla ayrlmtr, ilkbahar iin de 50 setier arpa ekilecektir ve Malay'de geen yl buday ve arpa hasad eit miktarda olmutur (ancak soruturmann yapld srada eitliin buday lehine biraz bozulduunu kaydedelim). Dier heryerde k buday ne kmaktadr. Chaveyrat'da hafif bir dengesizlik vardr: 30 setier avdar ekilmitir, Carme'de ise 20 setier arpa ekilecektir. Fark Berz'de artmaktadr: 20 setier buday ve bakla ekilmesine karlk, 11 setier arpa ekilecektir. Saint-Hippolyte'te 240 setier buday hasadna karlk 107 setier arpa elde edilmitir-, nihayet 56 setier k buday elde edilen Saint-Martin'de 20 setier arpa hasad edilmitir. En sonra ise, yalnzca k budaynn yetitirildii Montberthoud'da avdarn budaya oran bire betir. Bu kesin verilen ncelikle Sane vadisindeki dekanln zgnln aa kartmaktadrlar; buralardaki tarm teknikleri daha geri olup, souk bir toprakta, zellikle avdar yetitirilmektedir (senyr serilerinden avdar kabul etmektedir ve kendi topraklarnda da yetitirmektedir) (16), nihayet buralarda sr yetitiricilii ok gelimitir, bunun nedeni herhalde daha geni uzantlar olan topraklar, henz seyrek olan nfusun tarlalar arasnda kalan ekilmemi alanlar,

48

49 iki ylda bir madasa braklan alanlar deerlendirmek olmaldr. Fakat Cluny soruturmas zellikle tahl rotasyonu usullerindeki eitlilii aa kartmaktadr. l rotasyon sistematik olarak, en donanml iletmelerde bile nadiren uygulanmakta ve retimi artrma ynndeki uzun sreli gayretlere ramen, yntemlerin slah konusunda hibir gelime kaydedilmemitir. Demek ki, bu tarm uygulamalarna ynelik her tr ok kat kavram devre d brakmak ve iftilerin Orta ada, tohumlarm topraklarnn doal yeteneklerine ve zellikle de iletmelerinin veya senyrlerinin ihtiyalarna uyarlayan ok esnek zmleri benimsediklerini kabul etmek gerekmektedir. NOTLAR (l)Cluny i ekonomisinin geliimi hk. bkz. I nolu makalem. (2)Bkz. Jean Leclercq, Pierre Le Venerable, Saint-Wandrille, 1946, s. 143-148. (3)Ulusal ktphane, zgn metin, yay. A.Bernard ve A. Bruel, Recueil des chartes de Cluny, c. V. no 4143, s. 490-505. (4)Bkz. I nolu makalem, (5)Barahip Montberthoud dekanlndan Noel arefesinde gemitir, Bernard ve Bruel, s. 135. (6)Cartula metni zarara uram deildir, elyazmasnn 295 nolu varakasnda sona ermektedir. (7)Bu dekanlklarn listesi ve yerleri A. Teleage, La vie rurale en Bourgogne avant l'an mil, Mcon, 1941, s. 428-30'da bulunabilir (Iguerande ve Gevrey-Chamberin senyrlkleri XII. yzylda artk manastra dorudan bal deillerdir, ama Malay ve Berze'yi ilve etmek gerekmektedir). (%)Dispositio rei familiaris adn tayan 1148 tarihli belgede bundan sz edilmitir, Bernard ve Bruel, s. 475-82. (9)Bernard ve Bruel, no. 3789. XII. yzyln bana ait olan bu metinde baprahip avdarn bir eek ykn (aa yukar bir Cluny setier'sine tekabl eden bir arlk birimi) 3 sol'e, ayn miktarda buday da 4 sol'e satmaktadr. (10)Bunu daha nce Fertesur-Grosne manastnndaki Citeaux'lu rahipler vesilesiyle belirtmitim, G. Duby, Recueil des pancartes de l'abbaye de la Ferte-sur-Grosne, 1113-1178, Aix-en-Provence, 1953, s. 19. (ll)Yzyln banda Montberthoud'da birka yl sreyle barahip buday hasadnn tmn ve avdar retiminin de te birini satmtr, Bernard ve Bruel, no. 3789. (12)G. Duby, La societeaux XIIe et XIIe siecles dans la region mconnaise, Paris, 1953, s. 316. (13)Bernard ve Bruel, s. 400. (U)Ibid., s. 490-91. (I5)lbid., s. 481. (16)Ibid., no. 3789. IV FEODALTE BR ORTA A ZHN HAL Feodalite nedir? 1914'te F.-L. Ganshof tarafndan yazlan ok dikkat ekici, feodal-vassalik hukuk elkitab, bu soruya hukuki kurumlar dzleminde net ve hayranlk verici aklkta bir cevap vermektedir. Acaba bizatihi bu basitliinden tr eletirilmen' midir? nsan ile insan arasndaki ilikileri belirleyen kurallar, szel olarak aktarlan ve ayinsel trenlere balanan yazl olmayan rfler; bu trenlerdeki formller ve kelimelerin anlamlan zaman ve mekn iinde deiken olup, bunlarn carta'larda brndkleri Latince ise kukusuz Kartezyen bir kesinlie hibir zaman sahip olmadklarndan, bu anlamlar kefetmek ok gtr. Fakat, mkemmel bir ekilde yorumlanm metinlerle dolu bu youn kk kitabn likayati, ie yeni balayanlara rehberlerin en iyisini ve uzmanlara da garantili ve kesinlikle drst bir bavuru aracn sunmasndadr. Bu kitabn nc edisyonu yaplmtr (1). Bu daha da gzeldir: drt tane levha feodalitenin balca hukuki eylemleri olan biat, yemin, temlik ve mahkemeyi canlandran baz imgeleri vermektedir. Kitap deerli bir teknik terimler endeksi iermektedir. Nihayet, balantlar sunulmaktadr. Yazar zellikle kelime

haznesine ilikin gelimeleri iirmitir ve fef, eref, biat gibi kelimelerin beliri ve yaylmalarn anlamak iin yrtt almalar, onu daha ok gney Fransa'ya ilikin belgeleri kullanmaya yneltmitir. Gerekten de, dilsel yenilemeler nce Akitanya'da gzlenmektedir; bu olgunun belirginletirilmesi gerekmektedir: kukusuz, gramer aratrmalarnn yeniden canlannn fazla ileriye gitmedii, halk dili ile yazl dil arasndaki uurumun daha az geni olduu, yazl dilin daha az donuk olduundan yeniliklere yatkn olduu bir lkede, ktiplerin klasik Latince karsnda ok daha serbest davrandklar bir lkede, daha erkenden yaygnlaan yazl szleme usullerine yaslanmaktadr. Ganshof her hal krda, bu yolla gney Fransa'da (Orta a aratrmalarnn uzun zaman ihmal ettikleri bir lkede) feodal-vassalik kurumlarn brndkleri zgn biimlerin tasvirine daha geni bir yer ayrmaya ynelmitir. Bu zgn biimler arasnda rnein hizmet ykmllne bal olmayan ve eskiden Hubert Richardon tarafndan incelenen zgr-fief gibi kurumlar yer almaktadr. Bu blgesel zgnlklerin incelenmesi, bu elkitabrun en zengin yanm meydana getirmektedir. * Gerei sylemek gerekirse, feodalite tarihinde iki alan henz aratrmaya, ardna kadar ak kaplar brakmaktadrlar. ncelikle feodal balarn gecikmi

50 51 biimleri yer almaktadr. Bu ilikilerin kkeni, gelimesi yakndan gzlenmitir; fakat XIV., XV. yzyllarda ve daha sonralarnda da bunlardan ayakta neler kalmtr; insan insana tabi klan ba, senyr ile fef alan arasndaki toprak ilikileri, feodal yarglama ne olmulardr? Kararllklardan ok yenilikleri incelemeye dkn tarihiler bu sorulara henz yeterli bir dikkat gstermemilerdir. Hemen hemen bakir ve verimli olmaya aday ikinci aratrma alan zihinsel tavrlar olmaktadr. nk "feodalite" hereyden nce bir zihin hali, yava yava soylular haline dnen savalann kk dnyasnda biimlenen u psikolojik karmaa deil midir? ncelikle askeri uzmanlama ile belirlenen bir duruma ilikin stnlk bilinci, baz ahlki deerlere, baz erdemlerin uygulanmasna sayg duyulmasna balanmaktadr; toplumsal ilikilerin sava arkadalnn ilevinde rgtlenmektedirler; biat, kiisel tabiyet artk n plana kan kavramlar olup, daha sonraki tm siyasal balant biimlerinde varlklarn srdreceklerdir. Bu ahlki tavr kendini zellikle baz iaretler, baz ayinsel hareketlerle, ama ayn zamanda kelimelerle de ortaya koymaktadr. Toplumsal psikoloji tarihisinin sahip olduu en zengin belge hi kukusuz kalime haznesi olmaktadr. Bu en zengin, ama ayn zamanda kullanlmas en zor belgedir, nk kelimeler ieriklerinin her toplumsal ortamda ayn olmad ve stelik zaman iinde deien zarflardr. Bu deime byk neme sahiptir, fakat kefedilmesi gtr ve bu deime toplumsal tavr ve ilikilerin deimesiyle tam bir ezamanllk iinde olmamakta; llmesi ancak byk glklerle mmkn olabilen, ksa veya uzun gecikmelerle meydana gelmektedir. nk dil, zellikle yazl dil (tarihi yalnzca buna ulaabilmektedir) sz konusu olduunda, her zaman yapay olan, meslekten hukukular ve edebiyatlarn kalime hazneleri sz konusu olduunda hareketsizlik ynndeki arln daha da fazla hissettiren alkanlklar tarafndan sabitletirilmitir. Demek ki Orta a tarihisi bu kayna kullanabilmek iin semantik teknisyenlerinin yardmndan vazgeemez. Bu semantikilerden biri olan KJ. Hollyman, Orta a balarnda Fransa'daki kelime haznesinin gelimesi hakknda ok ilgin bir inceleme yaynlamtr (2). Marc Bloch tarafndan alan yola giren yazar, "toprak ve mlkiyet"i (aslnda sonuncu terim ok uygun deildir) -toprak, eref, fef, tenure (kyl iletmesi), hizmet-; "alt ve st snflar" (bunlar da eletiriye ak ifadelerdir) -serf ve vilain, avu ve burjuva, senyr, vassal, baron, valye-; nihayet

"erdemler ve kusurlar" belirten baz ifadeleri semitir. Birok metin boyunca, bu kelimelerin XII. yzyln bana kadar uradklar anlam deimeleri saptanmtr. Bu aratrmann sonulan ok nemlidir. rnein senior kelimesinin klasik dnemle birlikte artk yalnzca daha yal bir insan ifade etmekten karak, yneticiler grubuna uygulanan aka siyasal bir anlam aldn gstermektedir, bu kelime bu anlaman Yukar Orta an tm boyunca korumutur, bylece vassalik gruplarn nderlerine zel bir ad verilmek gerektiinde bu kelime seilmitir ve bu himaye kavram, tahmin edilecei zere aile evresinde yalya, evin reisine gsterilen saygdan ayrtrlmtr. Deer terimlerinin incelenmesi de ok zengindir: savaya, cesarete, yavuzlua olduu kadarbalant, altnn izilmesini haketmektedir-, sadakat ve yksek bir tabakaya mensubiyete zg erdemleri uygulayan adam niteleyen baron, vassal terimleri (bu kelimelerin kahramanlk arklannda bylesine bir anlamlan vardr, ama yalnzca buralarda ve "nihai zmlemede bu atflann... saz ozanlarnn incelmi tarzlarna ait" (3) olup olmadklar sorulabilir). erefli kken, gurur, gaddarlk, lszlk veya senyre kar sadakatsizlik (tpk, baka dikkat ekici bir balant olan tannya kar sadakatsizlik gibi) gibi konulardaki hatalara ilikin olarak nankr kelimesi kullanlrken, daha arpc tavrlar iin, iyi bir aileye mensup birinin kendine uygun gremeyecei tavrlar, konumun aa dzeyden olduunu ifade eden vilain veya culvert (bu kelimelerin her ikisi de eitli kyllk durumlarm ifade etmektedir MAK) sfatlan kullanlmaktadr. Deer terimleri ile toplumsal nitelemeler arasndaki balant, valye evrelerinde yava yava glenen u snf bilincinin en ak iaretlerinden biridir. Baz blgelerde belli bir krsal baml kategorisine uygulanan culvert teknik teriminin semantik tarihi ok byk bir nem tamaktadr; bu terim bir benzetme sfat olarak byk bir itibara kavumutur, nk hem kaba kyly, hem de ses anmlan nedeniyle, insan vcudunun ayp saylan ksmlarn hatra getirmektedir. Nihayet, K.J. Hollyman'n aratrmalarndan ortaya ktna gre, dilin evriminin eik an VIII. DC. yzyllar arasnda yer almaktadr. Byk semantik mtasyonlar bu sralarda meydana gelmi, feodal kalime haznesinin anahtar kalime taknlan bu sralar biraraya gelmilerdir. Yazar bu olguyu daha fazla deerlendirmeliyli, nk bu olgu feodal uygarln olumasnda Karolenj dnemi potasnn en byk neme sahip olduunun ek bir kantn salamaktadr. Ondan aklamaya ynelik baz dilsel varsaymlar ileri srmesi beklenmekteydi. Gerekten de, bu deimeleryalnzca toplumsal ve siyasal yapdaki deimelere deil, ayn zamanda, kukusuz dil alkanlklarn yumuatmaya ve yenilemeleri kolaylatrmaya da katkda bulunmu olan, ifade aralarndaki byk alt-st olularla da akmaktadr. Bu dnemde Latince ile halk dili birbirlerinden boanmlar, aristokratik evrelerde romancanm leheleri germanik azlara kar zafer kazanmtr. Bu kitaba baka elitiriler de yapmak mmkndr. nce yaynlanmasnn gecikmi olduunu kaydedelim: okuyucuya 1957'de sunulanlar 1950'de yazlmlardr. Acaba metni gncelletirmek, bu zaman aralnda feodal toplumun ve zellikle de toplumsal ilikilere ilikin kelime haznesinin zerine 52 yeni klar sam olan almalar kaale almak olanaksz myd? te yandan, aratrma ok genitir. Yazar Fransa'nn tmne yaylm olan, saylamayacak kadar ok cartula ayklamtr; ok saydaki belgeyi ok hzl okumutur. Bylesine bir ku uuu halindeki aratrmaya nazaran, ben kendi hesabuna daha kstl, ama daha derinlemesine bir alan almasn daha yararl grmekteyim; bylesine bir alma toplumsal koullara dair daha az yzeysel bir bilgi ile zellikle kelimeleri incelemeye ynelmi olmaldr. Eer KJ. Hollyman metinleri daha yalandan inceleseydi, dominus kelimesinin XI. yzyl cartalarnda herhangi bir soyluyu deil de, yalnzca komuta ve cezalandrma yetkisini elinde bulunduranlan ifade ettiini grrd ki, bu bilgi hi de yararsz deildir; eer gene

metinlere daha yalandan baksayd, bom de poeste"n XII. yzylda btn kylleri belirttiini kabul etmezdi, nk ifade zel olarak, potestas hakkn elinde bulundurana, yani kyde bar ve adaleti srdrmekle ykml efe kar zel bir tabiyet halinde bulunanlar belirtmektedir. Daha sk bir zmleme gene yazara, evrim hakknda daha kesin bir kronoloji elde etme olana salayabilirdi. Gerekten de, miles kelimesi belge yazarlar tarafndan, acaba ne zamandan itibaren sekinler grubunun yelerini belirtmek zere benimsenmilerdir? Ben Mconnais'de bu terimin 970 il 1030 arasnda yayldn farketmitim. Nihayet, K.J. Hollyman incelemesini, setii dk sayda kelime ile snrlandrmtr. Bunlar aslnda nc terimlerdir. Fakat seim gene de keyfidir: neden villanus incelenmitir de, onun hemen hemen edeerlisi olan ruscus incelenmemitir? Miles ile nobilis terimlerinin incelenmesinin birbirlerinden soyutlanmas bana g olarak gzkmektedir. Bu durum, soyutlanm kelimelerin incelenmesinin gerekten verimli olup olmadm sormaya yneltmektedir. Bunun dnda, bir kelimenin tarihinin yararl olarak ancak trde bir dilsel ortamn iinde izlenebilecei grlmektedir. Oysa, KJ. Hollyman hereyden nce iki ayr dili incelemitir: cartalarn dili ile, halk dilinden yazlm ilk metinlerinkini; ve bu iki dilin arasnda ok dk bir balant vardr. rnein vassal veya culvert kelimelerinin tam da bunlarn noterler tarafndan terkedildii .bir srada, edebiyatlar tarafndan semantik ieriklerinin tamamen deitirilerek kullanlmaya baladn grmek arpc olmaktadr. Bu duruma bal olarak, belli bir kelime haznesinin toptan incelenmesi daha verimli olarak gzkmektedir ki, bu durum ortaklklar gzleme ve sklk sorununu ortaya koyma olanam salamaktadr. rnein, merkezi Besanon olan bir alanda, rgtlenebilecek ortaklaa inceleme ok zor olacaktr. Daha nce de sylediim gibi, dikkat ekici olan K J. Hollyman'n kitab, ok ok daha geni bir yapnn yerini bekleyen bir ta olarak kabul edilmelidir. Bryce D. Lyon tarafndan fief-rantlara ayrlm olan (4) ve hem feodal zihniyetin, hem de feodal vassalik ilikilerin gecikmi biimlerini aydnlatan kitab, ok daha baka bir ierie sahiptir. Sz konusu olan, bir toprak parasndan deil de, nakdi veya ayni cinsten sabit bir yllk gelirden oluan u feodal temliklerdir. Bu rantlar, bu tahsisler dierlerinden, hak sahibinin biat etmesine, vassal konumunda olmasna bal olmasyla ayrlmaktadrlar. M. Sczaniecki bu kurumun incelenmesini, yalnzca Fransz blgeleriyle ilgilenerek balatmtr (5). B.D. Lyon aratrmay Bat aleminin tmne yaygnlatrmr. Bu da ona fef-rant uygulamasnn yayld alann snrlarn izme olanam vermitir. ngiltere ve Loire ile Ren arasndaki lkeler feodal adetlerin en fazla nfuz ettikleri blgelerdir ve buralar ayn zamanda, nakdi ekonominin gelimelerine erkenden tank olan alanlardr. Fief-rant uygulamas bu blgenin tmnde, ayn ritme uyarak gelimitir: bu kurumun ilk tezahrleri XI. yzyln ikinci yansndadr (1048'de Fulda, 1066'da ingiltere, 1079'da Normandiya, 1089'da Alak lkeler'de); fakat kurum ancak XII. yzyln son yllarnda ve aniden genellemitir. Bu yntemi zellikle byk hkmdarlar kullanmlardr: ingiltere'deki bu tr temliklerin tamam, Fransa'da ise drtte kraldan kaynaklanmtr; Almanya'da ise bunun tersine, fief-rantlarn senyrleri ou zaman alt mertebelerden kimseler olmulardr. Kolonya kenti bu usulle kendine vassal edinmekte ve onlarn askeri yardmlarndan yararlanmaktayd. XIII. yzylda ve XIV. yzyln ilk yansnda canllm srdren kurum, daha sonra gerilemeye balam ve 1450'den sonra izine rastlamak olanaksz hale gelmitir. Tpk toprak fef gibi, ilke olarak onunla ayn rfi kurallara tabi olan, toprak fef gibi irsi ve devredilebilir nitelikte olan (bu devredebilme ve rsilik hemen biatlerin oklamasma ve nl, senyrlerden hangisine hizmet edilecektir tartmasna yol amtr) fef-rant, aslnda ok daha esnek bir uygulamaya konu olmaktayd. Senyr bu uygulama sayesinde, topraklarnn ok uzanda bamllara sahip olabilir, fief alann hatalarn ok daha kolaylkla cezalandrabilirdi, nk yllk demeleri durdurmas yeterliydi. Bunun karsnda, bu uygulama vassal asndan da avantajlarla yklyd, nk o da ynetim kayglarna dmeden parasn dorudan almay tercih etmekteydi (Alak lkeler hari, ayni rantlar XII. yzyldan itibaren hzla ortadan kaybolmulardr). Ayrca,

szlemede ranta bavurmann geici olduunu ve koullar elverili hale gelir gelmez bunun bir toprak temlikine dntrlebileceini hkme balayan ekinceler de, ou zaman formaliteden ibarettirler. Fiili durumda bu fiefler belli gelirlere-gei veya pazar resimleri gibi-balanmaya, hkmdarlarn haznedarlannn ve onlarn hizmetinde, fonlar kullananlann sorumluluunda kalmaya devam etmilerdir (ingiltere krallar XIII. yzylda La Rochelle Templierlerini (bir valya tarikat), kendilerinden ktada fef alanlara, kendi adlarna deme yapmak zere grevlendirdikten sonra, ileriki tarihlerde bu i iin talya ticaret kumpanyalarn kullanmlardr). Michel Sczaniecki ve Walter Kienast, fief-rantlarm zellikle siyasal ve diplomatik bir rol oynadklarn, ama hibir askeri rollerinin olmadn ileri srmlerdir. B.D. Lyon tersini kantlamaktadr ve bu onun aratrmalarnn ulat balca sonulardandr. Kukusuz, biat karlnda rant temliki birok amalar iin kullanlmtr-feodal olmayan rantlar, dentiler alan memurlara cret olarak nadiren, fakat en azndan arpalk, hatta drahoma tesisi iin ve yabanc saraylardaki etkili kiileri kendine balamak iin (bu ylesine yaygn bir uygulama olmutur ki, hikimse krallarn veya papalarn en yakn danmanlarnn, efendilerine rakip bir kraln vassali olarak, ondan yllk bir tahsisat almalarn grmekten armamlardr)-. Ancak senyr fief-rant hakkn alanlardan, hereyden nce silahl hizmet beklemekteydi; Almanya ve Dou Fransa'da kale muhafzl, genel olarak da belli bir sre senyrn ordusuna katlma. Bylece Fransa ve ngiltere krallarnn verdikleri fief-rantlar, bu iki kral kar karya getiren atma dnemlerinde oalmtr. Fakat yazar, fief-rantm askeri hizmetin creti olmadn, bu hizmetlerin feodal rant eklenen baka tazminatlarla dendiini gstermektedir. Bu da hkmdarlarn hi de kmsenemeyecek ek bir masraf gze alarak, kendilerine tabiyet bayla bal askerleri kullanmay tercih ettiklerini gstermektedir. Demek ki vassalite alkanlklar XIV. yzyln ilk yarsnda hal iyice canldrlar. Fief-rantn anlam yledir: "feudal custom could not be abruptly pushed aside merely because there was more money" (6). XII. yzyln sonunda, tam da yeni ekonomik koullarn, nakdi dolamn hzlanmasnn, tamamen topraa bal ilikilere sk skya tabi olan sadakat ilikilerini tartmal hale getirdii bir srada, en gelimi hkmdarlklarn efendileri ve ncelikle de ingiltere krallar, kiisel sadakatleri dllendirmek zere, paray kullanmaya balamlardr, ama feodal biimleri de terketmeksizin: biat karlnda rant vermilerdir. Bylece vassalite uygulamalar yeniden canlandrlmtr. Ayn anda hem ok acil askeri ihtiyalara, hem daha geni nakdi olanaklara, hem de insann insana kiisel olarak tabi olmas konusundaki evrensel uygulamaya bal olan fief-rant usul, bylece feodalite denilen adetler ve zihni alkanlklar btnnden, siyasal ilikilerin parann zerinde temellendii yeni bir dnyaya geie katkda bulunmutur. Daha sonra, askeri kurumlardaki gelime fief-rantn gerilemesine yol amtr: askeri hizmeti vassalik devden kopartan geri-hizmet birliklerine bavurulmas, zellikle de ingiltere'de indentures denilen szlemelere bavurulmas; bu szlemeler ile bir denti karlnda bir komutann hizmeti salanmakta, ama biat ise karmamaktayd-bu szlemeler III. Edward dneminden itibaren silah altna almann belkemiini oluturmulardr-. Ancak, fief-rantm terkedilmesinin nedeni, ekonomik veya siyasal gelimeden ok, zihniyet deimesidir. XIV. yzyln ortasndan XV. yzyln ortasna kadar indenture szlemesi ve fief-rant birarada kullanlmlardr. Eer fief-rant daha sonra uygulamadan dtyse, biatin (yani vassalik ban) artk ie yaramaz hale gelmesinden, o zamana kadar gl olan feodal hizmet kavramnn kaybolmu olmasndandr. XI. yzyln sonundan itibaren ekonominin tedrici bir ekilde almasyla mmkn hale gelen, daha sonra da insan insana balayan ilikilere getirdii esneklik nedeniyle hzla yaylan (bu temlik sahiplerinin ounun, biatlerini temsilen sunduklar senyrlerini hi grmediklerini dnlebilir) fief-rant uygulamas aslnda belli bir zihinsel tavra bamlyd. B.D. Lyon'un gzel kitab hem maddi koullarn evrimiyle, ortaklaa psikolojinin evrimi arasndaki balantlar, hem de

uyumazlklar gsterirken, iktisadi tarihi zihniyetler tarihiyle uzatmaya girimektedir. Feodalite nedir sorusuna verilen, hereyden nce bir zihin halidir cevabn ok gzel resmetmektedir. NOTLAR (1) F.-L. Ganshof, Qu'est-ce que la feodalite, 3. ed., Brksel, 1957. (2) K.J. Hollyman, Le developpement du vocabulaire feodal en France pendant le haut moyen ge, Cenevre/Paris, 1957. (3) Bkz. V makalemiz. (4) B.D. Lyon, From fief to indenture: the trdnsition from feudal to nonfeudal contract in Western Europe, Cambridge, Mass., 1957. (5) M. Sczaniecki, Essai sur les fief-rentes, Paris, 1964. (6) Bkz. VIII. makalemiz. (1)

V ORTA AIN SONUNDA FRANSA'DA BYK DOMANE Byk domaine'in- bu kelimeyi eski ve dar anlamnda alalm ve Fransz Orta a tarihilerinin bu kelimeden anladklar senyrlk rezervi anlamn kabul edelim- Fransa'daki ve Orta an son yzyllarndaki evrimini sunmak kolay bir i deildir. Bunun nedeni kaynaklarn olmamas deildir, kukusuz bu an balca snyrlk ynetim belgesi olan terrier, yalnzca kyllere verilen topraklar (tenure) tasvir etmektedir; ama byk kilise, hatta laik senyrlklerin arivleri ok sayda envanter, hesap ve noter fonlarm kapsamaktadr ki, bunlar tkenmez bir zenginliktedirler. Ancak, bu ok bol malzeme imdiye kadar, bu aratrmann konusuna ilikin olarak olduka yetersiz bir ekilde ilenmitir. Gerekten de, Fransz Orta ann sonlanyla uraan iktisat tarihileri zellikle ticaret ve kentlerle ilgilenmilerdir; bu nedenden tr krsal ekonominin en az karanlk veheleri Toulouse, Metz veya Rouenl tccarlarn faaliyetlerinin ve kayglanln ilevinde, kap aralndan grlebilmilerdir ve bu tccar bak as fazlasyla kendine zgdr. Bu arada, tasrihen krsal alana ilikin incelemeler de ok dank durumdadrlar; bunlarn en kalabalk olanlar hukuk tarihilerinin eserleri olup, bunlar ncelikle adli mekanizmalar karsnda dikkatlidirler. Bu eserlerin en iyisi olan, Robert Boutrouche'un Bordelais blgesi krlarna ayrd alma, bir ekonomi tarihi olmaktan ok bir toplumsal tarih eseridir. Demek ki almalar yetersizdir. Buna bir de, o dnem Fransa'snn ok byk ve ok eitli olduunu ekleyelim. Ne nfus younluu, ne de retim tekniklerinin durumu bir eyaletten dierine, bazen de bir bucaktan tekine - Guy Fourquin bu durumu yalnzca Ile-de-France blgesindeki ztlklar asndan aikr hale getirmitir-birbirinin ayn olmaktadr. Tarmsal verimlilikler rneini ele alalm. Baz Artois domaine'lerinde, XIV. yzyln ikinci yarsnda, kt ve iyi yllarn ortalamas olarak, tek bir ekim karlnda bire sekiz veya on buday alnrken, Gney Alplerdeki senyrlk tarlalarnn ortalama verimi ou zaman bire ikinin zerine kamamaktayd (1). te yandan, ekilen topran iyi veya kt olmasna gre, byk iletmenin koullar tabii ki kkten farkl olmaktaydlar. Ba lkesi ile tahl ekilen topraklar veya hayvancla yatkn hlgelerde-uzakta kalm kesimler veya faal tketim merkezine yalan olmasndan tr tevik gren alanlar-, eitli afet ve felketlerden ok etkilenenlerle az etkilenen blgeler arasnda da bylesine farklar bulunmaktadr (2). Bunun dnda, bu dnemde tarmsal maddeler, zellikle de tahl piyasas^Eriralanmtr: ?_ SELUK NVERSTES

1338 ylnda Hospitalier tarikatna ait domainelerin tasvirine ynelik bir belge, Gney Alpler blgesine dalm, birbirlerine komu senyrlklerde, tahl fiyatlaryla krsal cretler arasndaki ilikilerin bir vadiden dierine, bazen de bir kyden tekine nemli lde deitiini gstermektedir, ayn lde, budayn deerini kazanabilmek iin, bir ii la Faye'de be gn alrken, aym sre Draguignan'da drt gn ve Bras'da yalnzca gne dmekteydi (3). Demek ki pazara ulatrma olanaklar, mahre koullar, krlar ile ynetim maliyetleri arasndaki oranlarda ar farkllamalar sz konusudur. Buna bal olarak, domaine ekonomisinin belirleyici unsurlarnn da ar eitlilii ortaya kmaktadr. Ariv kaynaklarn sonuna kadar ttekmeye kararl yerel monografilerin oalmasndan nce, aratrmalarn bugnk haliyle bizatihi bu eitlilik, btnsel trden bir deerlendirmeyi fazlasyla keyfi klmaktadr. Ama ite gene de ortaya kyora benzeyen birka genel izgi. * XIV. yzyln ilk te birlik dneminde, yakndan incelenmi tm Fransz blgelerinde byk domaine'in evrensel olarak varolmas ncelikle arpc olmaktadr. Heryerde "ambarlar", "avlular", yani byk tahl depolar; ahrlar, bamllar olan, itlerle evrelenmi byk evler bulunmaktadr. Bunlar ekilen alanda geni paralara sahiptirler ve "couture", "condemine" (d tarlalar) veya "corvie" (angarya) adn tayan paralar, geni tarm alanlar olmaktadr. Ile-de France'taki Tremblay'de, Saint-Denis manastr 1400 hektara yaylan topraklarn 200 hektar tarla, 375 hektar da ayr olan blmne "domaine" olarak sahipti (4). Demek ki byk iletme gldr. Marc Bloch'un eskiden dndnn tersine, bu rezerv alan kltecek bir uygulama olan "parsellere ayrarak kiralama" izleri grlebilir nitelikte deildir. Bunun tamamen tersine, bu domainelT'm ou, yaknlarda edinimler ve eklemeler ile genilemie benzemektedirler; Auvergne'deki Gergovie'de bulunan Premontrs ambar, Citeaux tarikatnn Burgonya'daki Ouges'da sahip olduu, ite bu usulle, XIII. yzyl boyunca srdrlen sistematik toprak birletirmeleriyle oluturulmulardr (5). lve edelim ki, bu domainelzr senyrln, dierleriyle kyaslanamaz ekilde en verimli kesimini meydana getirmektedirler. 1300'de Saint-Denis manastrnn kazanlarnn yalmzca % 2'si kyl tarlalarndan gelmekteydi; Haute-Provence'taki Pugnafort'da bulunan Hospitalierlere ait domaine ise, 1338'de 144 livre salarken, senyrln geri kalan 3 livre salamaktayd (6). Gerei sylemek gerekirse, bu rezerv alanlarn ou artk efendileri tarafndan dorudan iletilmemekte, khyalara kesime verilmekteydi. Paris blgesi ruhbanlar, 1300'lere doru rezervlerini kesime vermeye balamlardr, 1350'de Saint-Martin de Tournai manastrnn "avlular"nn tm, uygulamada kiraya verilmiti (7). Ancak, kesime vermenin ksmi kaldn iaret etmek uygun olacaktr, nk efendi genelde evini ve ounlukla da balar ve ayrlar kendi elinde tutmaya devam etmektedir, te yandan dokuz, oniki, onbe yllk sreler gibi, belli zaman dilimleri iin geerli olmak zere, bir iletme efine ilenebilir alanlarn devri ilemi, hi de efendinin topraklarnn paralanmas anlamna gelmemektedir ve bu kiralanan topraklar efendiden srekli olarak kopmamaktadrlar; nihayet, bu toprak ynetimi biimi, tm belirtilerin gsterdii zere ancak gezginci ok byk senyrler ile byk dinsel cemaatler tarafndan benisenmitir, nk bunlar rezervlerinden uzakta yaamaktadrlar ve buralar yakn gzetim altnda tutmalar olanakszdr. Fiili durumda, dorudan iletme, topraklarnda veya hem buralar hem de serfleri srekli gzetim altnda tutabilecek kadar yaknda oturan tm senyrler tarafndan uygulanma benzemektedir. Artois kontesinin mutemet adam olan Thierry d'Hireon'un rnei ok karakteristiktir: uyank bir ynetici olan bu adam, 450 ignne sahip byk bir iletme olan Bonnieres adl topran 1320'de "kendi eline" almtr; 1325'te Sailly'deki toprann zerindeki kesim anlamasnn bitmesiyle, bu

uygulamaya son vererek, bu topraa elinden geldiince mdahale ederek, oniki iftlik ua ve iki hizmetkrdan meydana gelen bir "maisnie" yerletirmi ve retimle bizzat ilgilenmitir; artk Paris'teki konanda giderek daha az ikmet etmekte ve zamannn daha ounu Artois'daki kr evlerinde geirmektedir (8). Bu tavrn eski ve yeni krsal soyluluun ortak tavr olduunu dnmek mmkndr. Parisli burjuvalarn 1358'de yamaladklar, Pierre d'Orgemont'un Gonesse'deki evinde iki saban, birok ekim at ve alt yz koyun bulunmaktayd (9). Her hal krda, krda kk dinsel cemaatler yaamaktaydlar. Citeauxlular Ouges'da 350 ign byklndeki topra kendileri ilemektiydiler ve bunun hemen hemen yans da birka byk "angarya"halinde toplulatrlmt; Hospitalier tarikatnn Provence'ta sahip olduu yz kadar "komutanhk"n dorudan iletilen ksmlar 1338'de 7.000 hektardan daha byk bir alan meydana getirmekteydiler. Baz kilise rezervlerinde, gereken emek-gc cemaat yeleri tarafndan salanmaktadr: rnein Gergovie balan Prgmontr&'deki kilise cemaati (balar) tarafndan tapalanmaktadr (10). Fakat "ambarlar"m ounda, yl iin tutulmu bir hizmetkr takm yaamaktadr-konut dnda, gda ve elbisenin dnda, iin cinsine gre sk skya basamaklandmlm nakdi bir cret alan 10 veya 20 tane kadar ii-. Bu ok sabit olmayan emekgc-Thierry d'Hireon'un domainelerinden birindeki 15 saban uandan dokuzu, 1325-1328 arasnda ilerinden ayrlmlardr-(ll). toprak ileri ve hayvan bakmyla ^ilenmekteydiler; bunlar angaryaya tabi olan serlerin (12) ve saman toplanmas, hasat, ba ileri iin istihdam edilen kalabalk gndeliki gruplarnn yardmlarndan yararlanmaktaydlar. Hospitalierlerin Provence'taki Camp 6i SELUK NVBR' ES 1-1 us komutanlnda, bu gndelikilere her yl denier cinsinden 100 /ivre'den fazla nakit denmekteydi. Hasadn bycek bir blm satlmaktayd: 1338'de Bras domaine'inde hasadn % 65'i-ve Thierry d'Hireon tahllarn dzenli olarak Bruges veya Gand tccarlarna satmakta veyahut da bizzat tekne konvoylarmya Flandre'a sevketmekteydi: bu onun balca gelir kaynayd-. Ancak, tahl retiminden elde edilen kazanlar ou zaman, zellikle de dk verimli topraklarda ok aza benzemektedir, nk ynetim masraflar, ve bilhassa emek-gc iin denenler ok ar olmaktadr, bu sonuncu cinsten harcamalar Bras'da hasadn % 85'ini temsil etmekteydiler. Buna karlk hayvanclk ve baclk ok daha krlyd. Thierry d'Hireon 1321'de, bi yl nce 68 livre'e ald 160 koyundan 135 livre kazanmtr; Bras balarndaki iilerin cretleri ise, ba bozumunda elde edilenin deerinin yalnzca yarsnn yutmaktayd (13). * Byk Fransz domaine'inin tarihi 1340'tan sonra ok daha karanlk hale gelmektedir. urada veya burada, domaine'in bazen paralara blndne ve bylece senyrlk toprann kyllere kiralandna dair gstergeler bulunmaktadr. rnein Notre-Dame de Paris kilise mensuplar, Mitty-Miry'deki rezervlerinin 51 arpent'lik blmn 1346-48 arasnda kk iletmeler halinde blerek kiralamlardr; 1352-56 arasnda ise, ayni ii 157 arpent'la blmde yapmlardr. Citeaux tarikatna ait Ouges'daki "ambar"da, btn soyutlanm kk parseller ile byk angarya alanlarnn kysndaki baz tarlalar 1380-1455 arasnda kiralanmtr; bylece rezerv en iyi topraklarda younlam, ama te bir kadar azalmtr. Hospitalierlerin Provence'daki Rue rezervleri 1411'de, 1338'dekinden yar yarya daha dar hale gelmiti. Fakat baka tanklklar, rezervlerin genel olarak ayn kaldklarm, hatta bazlarnn zellikle XV. yzylda olmak zere, genilediklerini gstermektedirler. te Saint-Gerrnain-des-PreYdeki rezervlerden Thiais ve Villeneuve-Saint-Georges adm tayan iki tanesi; bunlardan birincisinde 1348'de 180 arpent ekim alan, 44 arpent ayr ve 15 arpent da ba bulunmaktayd; 1510'da ise 250 arpent ekim alam, 31 arpent ayr ve 30 arpent ba vardr; Villeneuve'de ise bu iki tarih arasmda tarlalar 40, ayrlar 16

ve balar 3 arpent daha genilemilerdir (14). Gene XV. yzyln sonunda Poitou'daki Gtine senyrlerinin eskiden rahatsz ettikleri kiraclarna bor para verdikleri, onlar bylece kredi sayesinde ellerinde tuttuklar ve nihayet kyllerin haklarn geri satn alarak, eski kiralk tarlalar rezervlerine ekledikleri grlmektedir (15). Demek ki, XIV. yzyln bandan XV. yzyln sonuna kadar, rezerv alann geniliiyle kyl iletmelerinin genilii arasndaki orann, topraklarn ounluu itibariyle, nemli lde deiip deimedii sorulabilir. Fakat byk domaine, boyutlar byk bir deiime urama benzemiyorsa da, idare yntemleri derinlemesine deimilerdir. XIV. yzyln eiinde en byk senyrlklerde grlen, dorudan iletmenin yerine kesime verme usulnn gemesi, daha sonra geni lekte yaygnlamtr. Fransa dzlklerinde dzenli artlar meydana gelmitir; hareket 1348 veba salgnndan sonra da, ncesindekiyle ayn ritmde devam etmitir (16). Ancak, blgelerin ounda bu hareket 1400'lerine ilk onyllan esnasnda hzlanma benzemektedir. Gergovie'deki Pr6montr6s rezervinin kesime ilk kez verilmesi 1381'de meydana gelmitir; bunu 1409 tarihli bir ikincisi izlemitir. Ouges'da rezerv ilk kez 1382'de dokuz yl sreyle devredilmitir; 1399'da ise yeni bir szleme yaplmtr. 1411'de Rue domaineinin tm kesimciler tarafndan iletilmektedir ve 1405 tarihli bir devir szlemesi gnmze kadar gelmitir (17). Ancak bu arada farketmemiz gereken bir nokta da, tpk XIV. yzyln banda olduu gibi, balarn ve ayrlarn bu uygulamann dnda tutulduudur: 1348'de Thiais'de tarlalar ve ayrlar kesime verilmi, ama balar verilmemitir;1458'de ayrlan ve balar, Toulouselu senyr Jacques Ysalguier tarafndan iletilen "z topraklar"n esas blmn meydana getirmekteydiler (18). Giderek daha ayrntl hale gelen szleme hkmleri ok deikendir (Ile-de-France'da kesim olarak kiralama demlen ey, tahl ve nakit cinsinden pein bir deme ile canl hayvan varl zerindeki yarcln bir karmdr (19); Provence'ta ise bir tahl yarcl olan "facherie" ile kyl ve efendinin kendi hayvan paylarn katarak oluturduklar sr zerinde oluan bir yarclk olan "me'gerie" bazen birbirlerinden farkllamaktadrlar), fakat kiraya veren genel olarak yalnzca toprak salamakla kalmamakta, nakdi avansta bulunmakta, tahl ve srm aralar vermekte, zellikle de gereken hayvanlarn deerini salamaktadr; XV. yzylda sermayenin ve zellikle de kentsel sermayenin mdahalesi belirleyici hale gelmie benzemektedir. Ancak ok nemli bir konuda kesin incelemelerden henz mahrum durumdayz. Devirler her hal krda ok ksa vadelidirler; Bordelais'de 3 yl (20), Ile-deFrance'da 3,6,9 yl, Provence'ta 3,4 veya 5 yl, Toulusain'de 4 yl (21), G. Fourquin Paris blgesinde kesimcilerin ii srdrme konusunda hibir eilim gstermediklerini iaret ederken, G. Sicard Toulusain'de XIV. ve XV. yzyllarda kiralarn artan bir ekilde uzatldklarm gzlemitir. Ancak 1450'den sonra kiraclar artk genel olarak bu kadar geni iletmelere ynelmemektedirler. XVI. yzyln banda Gergovie rezervi bylece, vasat genilikteki paylar halinde, birok kesimciye devredilmitir (22). XV. yzylda Toulouse blgesindeki pulluklara yalnzca bir veya iki ift kz koulmaktadr ki, bunlar yazan tarihi bu durumun ou zaman, senyrlk domaine'inin Paralanmasndan kaynaklandm dnmektedir (23). Ayn ekilde, Frejusl bir tccar 1477'de, Ligurya'dan gelen iki aile reisine drt kzlk bir ekim gc ile buna tekabl eden bir toprak parasn kiralamtr (24). Bunun sonucunda- ve kukusuz en byk deime buradadr- byk domaine XIV. yzylm ikinci

62 63 yars ile XV. yzyl boyunca nemli lde klmemi, hatta bazen de genilemitir, ama en azndan tutarln kaybetmitir. Olaan olarak birok iletme birimi halinde paralanmtr. L.

Merle tarafndan Poitou'daki Gtine'de, G. Sicard tarafndan Toulousain'de ve G. Fourquin tarafndan Fransa dzlklerinde gzlenen bu iletme birimleri herhalde byle olumulardr; bu yeni trden iletme birimi XVI. yzyln banda kk kyl iletmelerinin zdd olmakta ve modem krlarn "iftliini" (Franszca'da ferme, bu kelime kesime vermek anlamna baldr ve ordan tremitir, yani Trkedeki iftlik teriminin bir ift kzle srlen alan anlamndan tremesinin tersine, ferme kelimesi kiraya verilen toprak anlamn tamaktadr. Bu nokta bile tek bana, ayn eyi ifade ettii sanlan kelimelerin bile arkasnda nasl farkl tarihlerin olabileceini gstermektedir MAK) veya "yarclk alann" meydana getirmektedir. Bu iftlikler kyn uzanda byk binalardar, iyice biraraya getirilmi 20-50 hektar topraktan meydana gelmektedirler; bu topraklar ou zaman itle evrelenmekte, tarmsal zorlamalardan muaf olmakta ve gene ounlukla hayvancla tahsis edilmi olmaktadrlar. Bu iftliin btn, kentte veya komu atoda yaayan topran efendisinin gerekli avanslarn yardm olarak alan, fazla rahat olmayan bir iletmeci tarafndan kiralanmaktadr, onun apnda olan birok kyl, o kyn alan iinde onun gibi iftilik yapmakta ve evlilik yoluyla onun mttefiki haline gelmektedirler. Bu ifti Yz Yl Savalarndan nceki senyrlerden ok daha az gndeliki istihdam etmektedirler. Ve bu orta aptaki iletmenin konumu, XIV. yzyl balarnn byk doma/ne'lerininkinden ok farkl olmaktadr, bu yeni iftlikler kyl ekonomisine rehinler ve angaryalar yoluyla ok daha az baldrlar. Gerekte, bu iki iletme tr arasndaki, 1300'erin tutarl rezervleri ile 1500'lerine birok "kazanhane"ye blnm domaineleri arasndaki geii daha yakndan gzleyebilmek iin, daha birok ayrntl incelemeye ihtiya vardr. Bu ihtiya, evrimin aamalarm daha kesin olarak saptayabilmek, blgesel farkllklar aa, kartabilmek, iftlik ve yarclk alannn oluumunu senyrlk ve kyllk servetleriyle ve kysel dayanmann tutarlyla geerli bir ilikiye koyabilmek iin vardr. Fransz krlarnn tarihinin koskoca bir blm yeniden ina edilmeyi beklemektedir. * Bu ok kesin olmayan olgular, krsal ekonominin genel evrimi iine yerletirmek daha da zordur, nk bu evrimi de ok az bilebiliyoruz. Kukusuz baz saysal unsurlar kullanlabilir ve matematik veya istatistik yorumlara yer aabilir niteliktedirler: Guy Fourquin 1284-1342 arasnda SaintDenis'deki arap, buday, arpa fiyatlarnn deiimine dair olduu kadar, Saint-Denis senyrlk bann iletme masraflarnn deiiminin de grafiklerini elde edebilmitir. Fakat mal fiyat listelerini oluturmak, deerli maden ve para rayilerini izlemek ancak byk kentlerde mmkndr. Oysa ticari deerlerin bir bucaktan dierine nasl da deitikleri bilinmektedir. Kentsel tccarlarn dnyasndan kyllerin dnyasna geildiinde bu verilerin deeri nedir ki? te yandan, geerli bir konjonktr incelemesinin mmkn olabilmesi iin gereken unsurlardan pek ouna sahip deiliz. Tarmsal ortamdaki emek piyasas hakknda ok yetersiz bilgilere sahibiz, ve krsal endstri hakknda ciddi incelemeler olmad srece, emek koullar hakkndaki bilgilerimiz gvenilir olmamaya devam edeceklerdir. XV. yzylda Ile-de-France krlarnda ok sayda "dokumac" almaktayd (25). Acaba durum, bundan yz yl nce de byle miydi? Ve dier eyaletlerdeki durum neydi? Nihayet, krsal nfus hakknda gerekte ne bilmekteyiz? E. Perroy'nn 1949'da yazd gzel bir makale, XIV. yzyl "bunalmlarTn dikkatle incelemeye ve ngiliz Orta a tarihilerinin aa karttklar olgularn Fransa'da da meydana gelip gelmediklerinin salamasn yapmaya davet etmekteydi (26). Bu davet fiili olarak gerek bir cevap alamamtr. Ve bugn, dnden daha fazla bilgiye sahip deiliz. Ancak, 1315-1318 yllarnn "buday bunalm" Fransz blgelerinin ounda derin yansmalar yaratmamtr; G. Fourquin'in aratrmalar, Ile-de-France'daki domainelerm deiim srelerinin bu kt yllardan sonra sapmadm gstermektedir. Buna karlk, Douai'deki Citeaux manastn Notre-Dame-des-PreVnin tahl kaytlarnda, Artois ve Galya Flandre'nda 1322-1370 arasnda, tahl retimindeki bir de dair tanklklar kefedilmekte ve retim dzeyinin 1340-1360 arasnda en alt noktasna indii anlalmaktadr (27). Bu gerilemeden kukusuz, hava koullarnn, ktye gitmesi sorumlu deildir;

gerileme hem siyasal karklklarn, hem de salgn hastalklarn yol at emek-gc ktlndan kaynaklanmtr. Aka ortaya ktna gre, XV. yzyln ortasnda Fransz blgelerinin ounun ekonomisi felketler ve zellikle de sava yznden bozulmutur. istihdam koullarnn bozulmas, cretlerin ykselmesi ve ii bulmann gl hemen dorudan iletmeyi canlandrmtr; 1381'de Ouges'da, ilk kiralamann arefesinde, domaine iletmesi masraflar, burada elde edilenleri amtr, hatta senyrlk haklarndan gelen gelirlerin tmn de yutmaktadr (28). Toprak sahiplerinin aiknr kar, A. d'Heanens'in gsterdii zere, parasal deimelere kar bir sigorta da olan (29) tahl ve nakit karmasndan meydana gelen bir bedel karlnda, topraklarn ksa vadeli kesime vermekti. Kesimin ve yarcln yaygnlamas, demek ki dnemin sefaleti tarafndan abuklatrlmtr. Fakat alc bulmak da gerekmektedir, yani tarmsal rnler ile emek piyasalarnn iletmeci asndan uygunsuz olmamas gerekmektedir. Daha 1338'de, Provence Hospitalierleri, tersini istemelerine ramen, rezervlerindeki baz topraklar ellerinde tutmak zorunda kalmlardar, nk hibir kyl 64 bunlarn kesimine talip olmamtr. Tabii ki bunlar en kt tarlalardr. 1409-1444 arasnda, yani askerlerin yolat felketlerin doruk noktasnda, Citeauxlular Ouges'daki rezervlerini bizzat ilemek zorunda kalmlardr, nk kimse buray kiralamak istememitir (30). lmler ve nfus aktarmlarnn harekete geirdii nfus" karkl, bylece birok toprak sahibinin XV. yzyln ortasnda, doma melerinin hi deilse en az verimli d paralarn parsellere ayrarak kiralama ve ok avantajl denti koullaryla kirac ekme peinde olmasn aklamaktadr; bu durum ayrca daha fakir blgelerde dorudan iletmenin daha uzun mrl olmasn da aklamaktadr. Ile-deFrance'da iyice grld zere, bu gibi uzatmal blgeler savalarn yamalarndan, kyl gnden ve nfus kaybndan ok daha fazla zarara uramlardr. Nihayet bu durum, domaine'm XV. yzyln sonundan kesim veya yarclk halinde devrinin, orta aptaki paylar halinde meydana gelmesini aklamaktadr; bu iletme lekleri ok pahalya malolan, hem bulunmas, hem de cretlerinin denmesinin daha g hale geldii bir hizmetkr grubunun yklerinden kurtulan ailelerin yetiebilecekleri kadar olmaktadr. Fakat acaba salgnlar ile savalar, yalnzca baz izgileri daha kaim hale getiren, bunlar getikten sonra da devam eden derindeki hareketleri anlk olarak durduran veya tersine, hzlandran kazalar olarak kabul edemez miyiz? Yz Yl Savalarndan sonra Fransz krlarnn toparlanmasna ilikin tm incelemeler, yeniden ina hareketine girienlerin tutuculuunu aa kartmaktadrlar. Demek ki asl nemli olan, domaine ekonomisinin evriminin baz daha srekli unsurlarn da gzlemek, ynetim yntemlerini toplumsal yaplar ile zihniyetlerin ilevinde incelemektir. Robert Boutrouche ok hakl olarak, kesim usulyle kiralamann "geici yarclk iin olduu gibi, dorudan iletmenin kayg ve riskleri karsnda gerileyen ve sabit bir geliri, daha fazla olsa bile deiken bir gelire tercih eden zihniyete karlk verdii"ni kaydetmitir (31). Buna, bu durumun, her zaman topraklarnn banda olamayan efendilere de uygun dtn ilve edelim. Buna karlk, sermaye ortaklklar szlemeleri (32), zellikle kr peinde koan ve ticaret uygulamalarna alk kimseler tarafndan benimsenmitir, XIII. yzyln sonundan itibaren kesim yoluyla kiralama uygulamasnda meydan gelen gelimeleri, XV. yzyln ikinci yarsnda rezervlerin tekrar biraraya getirilmesini, hayvan veya arap retimine ynelik olarak kentlerin civarnda yarcln yaygmlamasn anlayabilmek iin, toplumda meydan gelen baz deimeleri yakndan incelemek uygun olacaktr. Birok toprak sahibi o sralar hayat tarzlarn deitirmi deiller midir? Ve zellikle de, savalar tarafndan srklenerek veya kentsel hayat tarafndan cezbedilerek tarlalarn ortasndaki evlerini terketmi deiller midir? 1338'de Rue komutanlnda 8 hizmetrn hizmet ettii 24 senyr yaamaktayd; 1411'de ise

ev halk 6 kiiye inmiti. Genel olarak senyr evlerinin azald, feodal dnemde gl kumpanyalar olan ky senyrlerinin "aileleri"nin atlad gzlenmekte deil midir? Ve bu deiim rezervlerin kesime verilmesine yol aan balca unsurlardan biri olarak kabul edilemez mi? Senyrlk evrelerinin yenilenmesi hakknda ve zellikle de, baz domaineler'm eski soyluluktan burjuvazinin eline gemesi hakknda ok kesin verilere de sahip olmak gerekmektedir. Bu ticaretten zenginlemi ve kentte oturan yeni efendiler acaba heryerde, Dijon veya Toulouse banliysnde olduklar kadar kalabalk mydlar? Acaba bunlar rezervlerin yeniden biraraya getirilmesinden, hayvancla doru daha hzl bir ynelmeden, speklatif tarmn artndan ne derece sorumluydular? Toulouse civarndaki yanc kinaclann drtte burjuvayd. Fakat XVI. yzyln afana varncaya kadar, byk domaineleTtn ancak ok az Parisli tccarlarn eline gemitir ve XVI. ile XVII. yzylda Gtine yarclk alanlarn oluturan senyrlerin te ikisinden fazlas, blgenin en zengin ve en bykleri olan mukim soylularn arasndan kmt (33). Ynetim ajanlar; XIV. yzyln ilk yllarnda ok kalabalk olan bu toplumsal grup cephesine de bakmak gerekmektedir (34). Kira szlemelerinin oalmas bunlarn roln nemli lde azaltmtr: XV. yzyln banda Rue'de dorudan iletme tamamen terkedilince, bundan yz yl ncesinde senyrn asala olarak ok kalabalk bir grup oluturan bu insanlarn izi bile kalmamtr. Fakat acaba bunlardan ka kesimci haline gelmitir? Aslnda, eer XIV.ve XV. yzylda kesim veya yarclkla kira szlemesi yapanlarn kkenleri sistematik olarak incelenecek olursa, domaine ekonomisindeki deimeler bizim iin daha aydnlk hale geleceklerdir. Acaba bunlarn arasnda, kollarndan baka bireye sahip olmayan ve efendinin yalnzca tohumluk deil, ayn zamanda ilk yln gdasn da avans olarak vermek zorunda kald XV. yzyln iyice sonunda Provence'm sahil kesimlerini iskn eden Liguryallar gibi, varlksz gmenler ok sayda olmular mdr (35)? Yoksa bunun tersine, kesimciler eski khyalar, eski iftlik uaklarnn arasndan m kmlardr? Yoksa rahatlar bozulan serfler veyahut da iletmecilik yapma fikriyle cezbolacak kadar palazlanm tarm iileri midir? Grld zere, hl bir sr aratrma yaplmay beklemektedir. NOTLAR (1) J.M. RICHARD, Thierry d'Hireon, agriculteur artesien (13,. 1328), Bibliotheque de l'Ecole des Chartes, 1892; R. ve I. FOSSIER, Aspects de la crise frumentaire au XIVe siecle en Artois et en Flandre gallicante, in:Melanges Clovis Brunel, C I, Paris, 1955; G. DUBY, Techniques et rendements agricoles dans les Alpes du Sud en 1338, Annales du Midi, 1958. (2) G. FOURQUIN, La population de la region parisienne aux environs de 1328, Le Moyen Age, 1956 ve Les campagnes de la region parisienne d la fin du Moyen Age (du milieu du XIIIe au debut du XlVe siecle), Paris, 1964. (3) Cf. infra, VII. makalem. (4) FOURQUIN, Les Campagnes... (5) G. FOURQUIN, La Creation de la grange de Gergovie par les Premontres de Saint-Andre et sa transformation en seigneuire (XII-XVI. yzyllar) Contribution l'etude de la seigneurie", Le Moyen Age, 19 50; O.MARTIN-LORBER, L'explotitaion d'une grange cistercienne la fin du XIVe et au debu du XIVe siecle, Annales de Bourgogne, 1957. (6) FOURQUIN Les campagnes....; G. DUBY, Seigneurs et villageois. (7) A. D'HAENENS, La ctise des abbayes benedictines au bas moyen ge : Saint-Martin de Tournai, 1290-1350, Le Moyen Age, 1959. (8) RICHARD, op. cit. (9) FOUROJUIN, Les campagnes... (10) FOURQUIN, op. cit. (11) RICHARD, op. cit.

(12) G. DUBY, Note sur les corvees dans les Alpes du Sud en 1338, in : Melanges Pierre Petot, Paris, 1958. (13) RICHARD, op. cit. (14) FOURQUIN. Les campagnes... (15) L. MERLE, La metairie et l'evolution agraire de la Gtine Poitevine de la fin du moyen ge la Revolution, Paris, 1958. (16) FOURQUIN, Les campagnes... (17) FOURNIER, op. cit; MARTIN-LORBER, op.cit. (18) P.WOLFF, La fortune fonciere d'un seigneur toulousain au milieu du XVe siecle, Annales du Midi, 1958. (19) FOURQUIN, Us campagnes... (20) R. BOUTRUCHE, La crise dne societe : seigneurs et paysans du Bordelais Pendant la guerre de Cent Ans, Paris, 1947. (21) G. SICARD , Le metayage dans le Midi toulousain la fin du moyen ge> Tulouse, 1957. (22) FOURNIER, op. cit (23) SICARD, op, cit. (24) P.A. FEVRER, La basse vallee de l'Argens : quelques aspects de la vie economique de la Provence orientale aux XVe et XVIe siecles, Povence bistorique, 1959. (25) FOURQUIN, Les campagnes... (26) E. PERROY, A Toriine d'une economie cpntractee : les crises du XIVe siecles Annales E.S.C., 1949. (27) FOSSIER, op. cit. (28) MARTIN-LORBER, op cit. (29) A. D'HAENENS, Le budget de Saint-Martin de Tournai, 1331-1348, Revue belge de Philologie et d'Histoire, 1959. (30) MARTIN-LORBER, op.cit. (31) BOUTRUCHE, op,. cit., s. 53. (32) P. WOLFF, Commerces et marchands da Tulouse (vers 1350- vers 1450), Paris 1954. (33) SICARD, op. cit ; FOURQUIN, Les campagnes...; MERLE, op. cit. (34) BOUTRUCHE, op. cit. (35) FEVRIER, op. cit.; R. JEANCARD, Les seigneuries dOutre-Siagne, Cannes, 1952, s.529. (25) 69 VI ORTA A FRANSA'SINDA SOYLULUK Bundan yirmibe yl nce, Marc Bloch Orta a aratrclarn, Bat'nm eitli lkelerinde ve zellikle de Fransa'da, soyluluun evrimini gzlemeye davet etmiti (1). Bu ar birok nemli cevap almtr, ama belki en zengin ve soruyla en ilgili olan ona yaknnlarda L. Gnicot tarafndan verilmitir. Louvain niversitesinde profesr olan Gnicot, aa Orta ada Namur ekonomisine dair olan eserinin ikinci cildini, bu kk lkedeki soyluluun incelenmesine ayrmtr (2). Namur kontluunun tmnde, yani 370 ky veya mezralk bir alanda, reislerine carta Latincesinde, XII yzyl balarnda nobiles ad verilen 20 aileden fazlas grlmemektedir. Demek ki ok kk bir grup sz konusudur, ama b grup fazlasyla dank, komu eyaletlere geni lde yaylan ve en akla yakn varsayma gre, birka kuak ncesinde bir hkmdar temlikinden itibaren oluan ok byk bir toprak servetinin sahibi olan, ok zengin insanlardan meydana gelmektedir. Prensiliin snrlarna yerlemi olan bu soylularn ana dallan, yerli bir belgenin kesin olmayan klar altnda, ky kiliselerine, ou zaman bir atoya, her hal krda da komuta ve cezalandrma yetkilerine sahip olmua benzemektedirler. Szlemeleri kaleme alanlarn kelime haznelerinde "soylu" ve "zgr" kelimeleri birbirlerinin yerine ikme edilmie benzemektedir. Tm

soylulara zgrler denildii kesindir. Fakat L. Genicot bu konuda onun daha az ikna edici olduunu hissetmemize ramen o sralar soyluluun dnda gerekten zgr insanlarn olmadn, yani soylularn komuta yetkisinden tamamen kurtulan kamu mahkemelerinde yarglanan ve kendilerine tamamen sahip insanlarn olmadn da dnmeye eilimlidir. Ayrcalkl olan bu "soyluluk", ayrca irsidir de: nitelikleri ve unvanlar kan ile aktarlmaktadr. O sralar "soylulaf'n net olarak zddmda, metinlerin familia"y& mensup olduklarn syledikleri kimseler yer almaktayd; bu familia bir efendinin etrafnda toplanm olan bir hizmetkrlar grubunu ifade etmekteydi. Bu efendiler kimlerdi? Kukusuz kont idi; kukusuz byk dinsel kurululard; belki baz soylulard (gerei sylemek gerekirse, atolarn bu lkede bylesine hane halklarnn toplanma yeri olup olmadklarnn daha yakndan grmek gerekmektedir). Bu sonuncu soylularn tm serf kkenli deildi, ama gene de tam bir zgrle sahip olamyorlard; fiili olarak, mhrleri yoktu denilebilir, irsi bir bamllk iinde yaamaktaydlar ve efendiye kar olan ykmllklerinden kurtulamyorlard. Ancak, 1150'lere doru bunlarn iinden 71 bazlarnn zel bir niteleme ile farkllatklar grlmektedir. valye unvan onlar sslemeye balamtr Grnte atl askeri hizmet onlar ereflendirmektedir; hkmdar iin daha gerekli olduklarndan, rahata erdikleri hissedilmektedir. Bu milites giderek glenen bir aristokrasi meydana getirmekte ve slalelerin doal oalmasyla, zaman iinde daha kalabalk, ama daha az zengin hale gelen "soylu"ailelerin sekin tabakasnn ok stnde bir yere yerlemektedirler. 1200 yl getikten sonra, inceleme ok daha zengin bir belge btnne dayanmaktadr; bu belgeler daha iyi aratrlmlardr ve bu tarihten sonra daha gvenli hale gelmektedirler. Bu tarihten sonra, soylu aileler miraslarn paralanmas, komuta yetkisi konusunda onlarla atmaya giren hkmdarn rekabeti, krsal cemaatlerin zgrlemesi, bazen baarl seferler veya baz toprak ama giriimleriyle telfi edilmesine ramen senyrlk gelirlerinin dmesinin nlenememesi gibi nedenlerden tr zayflamaktadrlar. Sadece birka slale mal varlklarm korumay baarabilmitir: bunlar XIII. yzyln ortasnda kk "pairs" (eitler) grubunu meydana getirmilerdir. Fakat "soylular"n yardan fazlas aristokrasinin iinde tutunamam ve bu olay, tam da valyelerin konumunun ykseldii srada olmutur. Daha kalabalklaan, artk iktidar sfatlarna sahip olan, evlerini kulelerle evreleyen ve kylleri yarglayan milites, gerekten de bu yzyl esnasnda unvanlarnn prestiinin kantlandna tank olmulardr. Onlara "messire" denilmeye balanm ve ksa bir sre sonra, bu sfat yalnzca onlara ait olmutur, 1280'lere doru tanklar listesinde soylular ile valyeler arasndaki ayrm ortadan kalkmtr; valyeler dier herkesten ayrlm ve ncelikler karsnda ok dikkatli bir toplumda bunun bir sonucu olarak kl kuanma treninden gememi bir soylu, soylu olmayan valyelerin gerisine dmtr. Nihayet, valyeler ayn zaman aralnda kiisel zgrlklerini kazanmlardr, nk hkmdar onlar kendi komuta yetkisinin rflerinden bak klmtr. valyenin ocuklarnn, silah tamasalar bile yararlanabildikleri iin irsi olan bu zgrlk ,XI. yzyln ikinci yansnda valyeler grubunun kendini gerek bir soyluluk olarak ina etmesinin tamamlaycs olmutur. Fakat bu arada, eski hamurdan "soylular" daha birok kuak boyunca onlara karmamaya kskan bir zen gstermilerdir. Ancak, XIV. yzyln son yllaryla birlikte evlilik yoluyla birlemeler meydana gelebilmi ve "soylu adam" sfatnn btn valyelere yaylmas, nihayet iki grubu kaynatrmtr. 1420'de Namurois'da tek bir "gentilhomme'lsr st snf bulunmaktayd. Bu snf en azndan bir yzyldan beri geni lde ak hale gelmiti. Fiili durumda yneticilikten, i dnyasndan veya hatta sabrl bir kyl tasarrufundan zenginleen birok adamn bu snfa katlabilmeleri iin kl kuanma treninden gemeleri yeterli olmutur. Fakat bu sonradan grmelerin soyundan gelenlerin ksa bir sre sonra oullarm silahlandrmaya son verdiklerini iaret etmek uygun olacaktr. Gentilshommes (kibar adamlar) arasmda valyeler azalmaya balam ve 1350'den sonra bu i ok hzlanmtr. valye

niteliklerine bylesine bir burun kvrmay aklayan nedenler eksik deildir. valyelik, silahlanma ve at kuatma harcamalarnn yaplmasn zorlamakta, canskc ykmllkleri dayatmakta ve tehlikelere maruz brakmaktayd, oysa basit bir armac (valye yama) giderek daha byk bir nem kazanmaktayd, ama asl neden; mali, adli ve askeri ayrcalklardan yararlanabilmek, "zgr" olmak, "kanun ve soy adamlan" arasmda yer alabilmek iin atalar arasnda yedinci derecenin yukansmda bir valyenin varolmasnn yeterli olmasyd, ite Namurois blgesinde Orta an sonlannda eski "soyluluun" yerine geen bu hukuki snf olmutur; bu i, tam da eski "soyluluun" hatrasnn bile kaybolduu bir srada meydana gelmitir. ounluu itibariyle mstahkem konutlara sahip ve kiliseleri olan zengin kimselerden oluan bu snf, gene de birok mtevazi kimseyi de -zenaatkr, hatta uak- saflarnda barndrmaktayd. nk tpk antik nobilitas gibi, o da ayrcaln yalnzca doum ve atalarnn nitelii zerine dayandrmaktayd. Bu gzel kitabn bir zetini vermek gerekli grlmtr. Yntemini daha iyi alklayabilmek iin. Kk bir blgeye ilikin tm yazl metinlerin tam bir ayklamasnn yaplmas bu incelemenin gcn meydana getirmekte ve mal varlklarnn evrimi ile bireysel kaderleri izlemeye izin vermektedir: bu eser bu alanda ok somut kaytlarla doludur ve canl bir hayat gzler nne sermektedir (3). Fakat zellikle kaydedilmesi gereken nokta, aratrmann bir yandan bu am insanlann nitelemek iin kullanlan bn terimlerin sistematik bir envanterine, kronolojik tasnifine ve hatta gramer asndan incelenmesine, te yandan ve zellikle de, eserin belkemiini oluturan ok sayda soy zinciri tablolarnn sabrl bir inama dayanddr. Bizatihi bu soy aalarnn gidiat, incelemenin balca zayflm ortaya kartmaktadr: bu aalarn dayand, XIII. yzyln ncesine ait belgeler ok kstldrlar; XI. yzyl iin ise hemen hemen hi yokturlar. Bu eski kaynaklann eksiklii L. Genicot'nun gzlemini byk lde azaltmaktadr; tpk Brabant soyluluu iin P. Bonenfant ve G. Despy tarafndan formle edilenler iin olduu gibi (4). Bylesine bir yoksunluk, rnein XII. yzylda ato sahiplerinin, komuta yetkisini ellerinde tutanlarn hepsinin ve yalnzca onlarn nobiles olarak ulandrlp, adlandrlmadklarn belirlememizi olanaksz hale getirmektir, ^ylesine bir yoksunluk, soy zinciri aratrncannm gelip arptklar bir eii, zellikle ok abuk bir sekide karmza kartmaktadr. XII. yzyln ikinci yarsnda Namurois'da ortaya kan milites'm arasndan bazlarm yksek TX aristokrasi slalerinin yan kollan arasnda yer alp almadklarn ayklmak zellikle olanakszdr. Aslnda, tapk Mconnais'de olduu gibi, Saksonya (5) ve gneybat Almanya'da da (6) tamamen ynetici slalelerden tremi gl bir kk soyluluu bulmak mmkndr ve Alman lkelerinde bu "aa tabakadan soyluluk" o sralar, saray yneticilerinin meydana getirdii "yeni alt soyluluk" ile valye unvann paylamaktadr. Nihayet, daha az dalm tanklklarn libertas ile soyluluk arasndaki ilikileri daha yakndan gzlemeye izin verip vermeyecekleri sorulabilir. Gerekten de, XII. yzylda soylular ile zgrlerin tam anlamyla zde olduunu ifade etmek artcdr, nk Fransa, Almanya hatta Lotharingiya'nm birok blgesinde, metinler o sralar hi de soylu olduklar iddiasnda olmayan, ok sayda zgr kiinin varln aikr hale getirmektedirler. Familia ile birlemi tm valyelerin saray grevlileri olmu olduklar kabul edilse bile, H. Dannenbauer gibi (7), ok sayda mtevazi konumdan zgr kiinin kodamanlarn emrinde svari olarak grev yaptklarn dnen, ok sayda Alman Orta a tarihisinin kanaatlerini hesaba katmak gerekmektedir: 1180 tarihli bir Brabant szlemesi, bir kontluk/a7ia'snn iinde tane milites ingenui'yi (zgr valye) ayryor deil midir? (8). Ve Louvainli profesrn bilgince incelemesinden, aristokratik toplumun her hal krda feodal ada, mparatorluun bu lkesinde, Fransz eyaletlerinin ounu belirleyenlerden farkl izgiler sunduu ortaya kmaktadr: familia kelimesiyle ifade edilen, bu evde beslenen askeri birliklerin uzatmal gleri; zgrlk konusunda daha karmak, daha eitlenmi, daha hiyerarik hale getirilmi bir kavram; hukuki statlerin intikalinde anasoyluluun belki de daha derin bir etkisi.

Namurois'da soyluluk kstaslarnn buraya zg olmasnda, Burgonya veya Forez'de farkedildii sanlanlardan farkl olmasnda alacak bir yan yoktur. Fransa ve Germanya'da Karolenj dneminde oluan toplumsal yaplarn uyumsuzluklar bilinmektedir; A. Borst yazd akll bir kitapta, zellikle valye liyakati, bunun yaylmas, ierii ve edebi ifadeleri konusunda olmak zere, bu durumu vurgulam bulunmaktadr (9). Fakat bu byk lkesel btnlklerin iinde de, bgesel rfler ok farklydlar ve zellikle Fransz tipleriyle, Germanik tipler arasnda koskoca bir gei yelpazesi Meuse, Sane, Jura ve Alpler blgelerinde kendilerini ortaya koymu durumdaydlar. L. G6nicot'nun vard sonular, aydnlk grmeyi denemi olan bilginlerin sonularn sakatlamamaktadr. ama G&icot'nun sonular tartmaya baat bir unsur getirme; alann eski varsaymlarn uyandrma, yenileme ve genletirme liyakatine sahiptirler. Bylece bu eser soruturmay Fransz blgelerinde, zellikle de ana yn boyunca srdrmeye davet etmektedir. 74 * lk olarak, soylu niteliinin nasl aktarldm incelemek uygun olacaktr. L. GSnicot'nun aratrmalar, artk tartlmaz hale gelen bir olguyu aa kartmtr: Orta a soyluluu valyelikten bamszdr ve onu ncelemektedir; soyluluk atalardan gelen bir nitelik, bir slale olaydr. Bu nerme hibir yerde, baka bir Belikal tarihi olan L. Verriest'in eserinde olduu kadar gl bir ekilde ifade edilmemitir; fkeli, kt dzenlenmi, yazarnn ok zgn dnceleriyle tamamen uyumayan her kanaati lsz bir inatla yoketmeye her zaman ynelik, bazen de sofizmlerle ehresini kaybetmi olan bu kitap, bazen de ok tutarl iaretlerde bulunmaktadr (10). Bunlarn arasnda zellike Marc Bloch'un savlarnn eletirisi dikkat ekicidir. Benim de uzun zaman izlediim dncesiyle Bloch, yukar Orta an soylu ailelerinin srdklerini, feodal alarda belli bir servet dzeyinin, halktan ayr yaama tarznn, ve zellikle de sileh kullanma konusunda zel bir yatknln ilevinde tamamen yeni bir soyluluun olumu olabileceini ileri srmtr. Fakat artk Karolenj soyluluunun kan yoluyla intikal ederek, feodal alarda kalabalk bir ardl grubu aktard ve daha da genel olarak, her soylunun kendini nce nobilus ortus veya "gentilhomme" (kibar adam) olarak ifade ettii, yani ncelikle ne iktidarna, ne de zenginliine deil de, atalarna atfta bulunduu kesinlikle kantlanm olarak kabul edilebilir. Soyluluun tm gsterii asla kendi kiisinden deil, bu konumundan gelmekteydi. Bu konuda ikna olmak iin, bizim dnyamzn bugn hl soyluluk hakknda oluturduu kavraya bakmak yeterli olacaktr (11). bu kavraya gre de soyluluk her zaman bir slaleye mensubiyete dayanmakta ve gemite ne kadar geriye gidilirse, o kadar glenmektedir. ylesine ki, soyluluun "kkenleri" konusunda soru sormak bouna olabilir, nk hibir soylu yoktur ki, atalarn, efsanevi bile olsa, mmkn olduunca geri gtrmesin. L. Genicot'nun incelemesinin soy zincirleri zerine dayandn grdk. Bylece soyluluk hakkndaki bir soruturma dorudan doruya, hi de daha az etin olmad gibi, stelik daha da geni olan Orta a ailesi hakkndaki baka bir soruturmaya balanmaktadr. nk ortaya hemen bir soru kmaktadr: slalenin devam, ama hangi yandan? Baba taraf m, ana taraf m? ikisi birden mi? Modern a ncesi iin aik bi iaret olmadndan, L. G&icot'nun bu soruya verdii cevap ihtiyat ykldr; soyluluun zgrl gerektirmesi nedeniyle, tpk bu sonuncu mtelikte de olduu gibi, ancak kadn cephesinden intikal edebileceini dnmektedir; ama tamamen erkek ii olan valyeliin artan prestijinin 1200'lerden sonra, babann st hukuki statnn intikalindeki roln arttrdn da ileri srmektedir. L. Verriest sorunu daha sert bir ekilde zmektedir. Ona gre heryerde ve tek bana ana kan soylu klmaktadr. Gerei sylemek 75

gerekirse, onun nermeleri ge tarihli ve ok yerel metinlere dayanmaktadr ki, btnl bunlarla salamak mmkn deildir (12). Geerli bir sonuca varabilmek iin, feodal Fransa'nn eitli blgelerindeki aile yaplarna ilikin derinletirilmi aratrmalar gerekmektedir (13). Bu amala-nk XIV. yzyldan nce soyluluu kantlama amacna ynelik belgeler saklanmamtr-, X. yzyl ile XIII. yzyl ba arasnda baz blgelerde revata olan ve nemli kalmtlann korunduu soy zinciri edebiyatn incelemek yararl olacaktr. Gerekten de, bu cins belgeler, bunlarn dzenlenmesini emretmi olanlarn zihinsel tavrlarn, bu insanlarn atalarna ait anlarndan koruyabildiklerini ve onlar yad'etmek konusundaki kayglan hakknda ok ey retmektedirler. Bunlar, ada bilginlerin kendi'emalarnn dorultusunda hazrladklan soy aalarna nazaran, yaanm aile kavram hakknda daha doru bir imge salamaktadrlar. Demek ki, nce bu kaynaklarn sistematik dorulamasn yapmak gerekmektedir, nk nemli sayda soy zinciri tasla edebi eserlerin ve hatta cartalarn iinde yer almaktadr (14). Daha sonra da, bu metinlerde baba soyu ile ana soyundan gelie verilen karlkl nemler ile, atalan ifade etmek iin kullanlan terimleri gzleyerek, i incelemeye girimek gerekmektedir. rnek olsun diye, 1108'de domu olan katedral meclisi yesi ve Annales Cameracenses'in yazan Lambert'in kendi ailesi hakknda dzenlemi olduu tablonun yararn iaret etmek istiyorum (15). Lambert'in hafzasnn byk-baba ve byk-annelerinden teye gitmedii, ama bir nceki kuakta yer alan kandalann-ok uzak olanlann bile-geni lekte kapsad ve en nl kollara daha byk bir sadakat gsterdii ilgi ekici olmaktadr. Gerekten de, burada vurgu gl bir ekilde atalarn an, onlarn sava eylemleri ve "halk airlerinin trklerinde" onlardan aktarlan anlarn zerine vurulmaktadr. Nihayet, miles unvan, Lambert'in byk babasn olduu kadar (babasnn babas), daylann ve her iki soydan yeenlerini de sslemektedir; ancak nobilis kelimesi ve trevleri yalnzca anneannesi ve onun akrabalar iin kullanlmaktadr. Fakat eer birok dierinde olduu gibi, bu metinde de zellikle kadnlara "soylu" deniliyorsa, acaba bunun nedeni "valye" kelimesinin dii halinin olmamas ve Mconnais blgesi cartalannda grdm sandm zere, nobilis'm valyeye e toplumsal konumdan kadnlan ifade etmek iin tek uygun terim olmas deil midir? Ancak, tamamen soy zinzirine ynelik ve yalnzca yksek mertebeden senyrlerin erefine yazlm edebi eserleri ele almakla yetinsek bile, soyun erkek tarafndan aktanm bu yazarlann hemen tm dikkatini igal etmitir ve demek ki, bu eserleri yazdrtan kodamanlann gznde yegne nemi olan soy aktanm budur. te, J. Boussard'm mkemmel bir edisyonunu sunduu (16) ve 1160'a doru Angoulemli bir katedral meclisi yesi tarafndan yazlm olan Historia pontificum et comitum Engolismensium"\m iinde yer alan, Angouleme kontlanmn soy zinciri. Bu soy aac sekiz kuak boyunca geriye giderek, X. yzyln ikinci te birlik blmnde, bir efsane kahraman olan Guillaume Taillefer'e ulamaktadr. Bu soy aac kadn tarafndan soy zincirine kar tamamen kaytsz deildir, nk kontlarn kanlan arasnda, bu kontlarn yerine geecekleri dourmu olanlardan sz edilmektedir. Fakat kontluk kat bir ekilde babadan oula gemekte ve hibir zaman ana soyuna doru genilememektedir. Bu edebiyatn iinde giriilen baz n sondajlar (17), aile annn ve atalarn ansnn esas olarak erkek cephesinde intikalinin belirtisi olarak, babann yerine ilk erkek ocuun gemesi konusundaki tavrn, XII. yzylda ok yksek aristokrasi tarafndan byk ounlukla benimsendiini gstermektedirler. Fakat dikkatli bir gzlem, daha eskiden oluturulan soy zincirlerinin kadn tarafna kukusuz daha byk bir yer tanmakta olduklanm aa kartmaktadr. XI. yzyln aile tablolar, rnein Anjou kontlarna ilikin olan da, ncelikle kontluk unvannn babadan oula aktarldn gsterecek biimde dzenlenmilerdir, ama ana tarafndan balantlara ve kadnlar araclyla oluan akrabalk balarna daha geni lekte almaktadr. Ve bundan da daha ak olan nokta; bu soy zinciri yazlarnn en eskisi olan kont Amoul de Flandre'm soy aacn tasvir edeni -951 ile 959 arasnda yazlmtr-, zellikle kadnlar ve onlann soylarnn tasviri zerinde srarldr; zikredilen yegne tarihler evlilik

tarihleridir; ve eserin btn derdi kont Arnoul'n soyluluunu, onu bykannesi araclyla Karolenj ailesini balayarak kantlamaktr. Bylesine bir bak as deiiklii, 1000 yl civarnda Bat'da aristokratik ailenin yaplar ve bunlarn ortaklaa bilinteki tezahrlerini etkileyen ani bir deiimin iaretlerinden biri olabilir. Belki de bu farkna var, birka yldan beri Brisgau-zeri-Freiburg'da G. Tellenbach'n (18) ynetiminde srdrlmekte olan Ren blgesi soyluluu hakkndaki genel bir aratrmann baz sonularna yaklatrlabilir. Yaynlanm olan almalar arasnda zellikle K. Scrmid'inkini ele alacam, nk bu yazar Karolenj sonras ve feodal dnemlerin egemen slalelerinin incelenmesine yeni bir yandan yaklalmasn nermektedir (19). Bu aratrmann hareket noktasn, G. Tellenbach tarafndan formle edilen yntemsel bir tavr oluturmaktadr (20): aristokratik slalelerin izlerini IX-XHI. yzyllardan daha geride takip etmek ok g hale gelmektedir; bu zorluk herhalde kiilerin metinlerde fiili olarak aile adlan tamamalar ve dierleriyle kolaylkla kantrlabilecek tek bir adla yetinmelerinden kaynaklanmaktadr. Fakat bu yalnzca kaynaklarda karmza kan bir sorun deildir; ayn zamanda, o sralar baba soyundan intikale daha sonraki yzyllarda tannacak olan stnl atfetmeyen, buna karlk ana soyu ile baba soyunu edzeye koyan soylu zihniyetinin ok gzel bir izgisini de 76 ifade etmektedir. K. Schmid, Almanya soyluluunu daha yakndan gzleyerek, bu ztl aikr hale getirmitir. XII. yzylda aile kavray kesin bir ekilde hanedan kavramna dayalyd: erkek atalara doru geri gidilmekteydi, ve yzyln sonuna doru aile armalar kullanm yaygnlamaya balaynca; arma simgesi yan dallarda da -bunlar bamsz hanedanlar haline gelince- ortak erkek atalarn ansn muhafaza edecek biimde dzenlenmitir. Bu imge esas olarak, ailenin beii olan, babadan oula intikal eden ve slalenin adn tad ortak bir ikmetgh fikrine dayanmaktayd: bylece "slale" bir "ev" olarak temsil edilmekteydi. Oysa 1000 ylndan nce, akrabalk ilikileri yazl kaynaklarda tamamen farkl bir vehe sunmaktadrlar: artk aile adlar yoktur, ama bireysel adlar vardr; Geschlecht, yani ortak bir atadan baba soyuyla indiklerini savunan tm erkekleri biraraya toplayan slalenin yerine, mttefiklerin berrak olmayan gruplanmas olan Sippe gemitir. K. Schmid, belgesel adan byk bir yoksunluk dnemi olan X. yzyln ilk yars iin; byk dinsel kurulularda, iinde cemaatin dua etmesi gereken hayr sahiplerinin adlarnn kaytl olduu libri memoriales'i kullanmtr; adlarn burada birbirlerine gre yerletirili biimi, aristokratik evrelerin akrabalk ilikilerinin yaanm imgesini yanstmaktadr; buna gre kadnn ve annenin akrabal, aile hayat ve bilincinde o sralar erkek soyundan treme kadar nemli bir role sahipti. Bu tavr baka iaretler tarafndan da teyid edilmekte ve aklanmaktadr: ocuklara daha ok ana soyundan alnma adlar verilmekteydi; soyun iki taraf iinde, soyluluu daha parlak, prestiji daha byk, atalar daha anl olan ne kmaktayd; kzlar da toprak zerinde miras hakkna sahip olduklarndan, evlilikler ayn cemaatin iinde birletirilen mlkleri ve iki soyun trevlerini biraraya getirmekteydiler. Miraslardan ve evliliklerrden tr ok dank ve hareketli mlkiyetlere sahip olan bu ailelerin hibir "ev"i yoktur, ama birok barna vardr. Ve bu nedenle "slale"yoktur. nemli olan, ne yazk ki Orta an en karanlk dneminde meydana gelmi olan, bir akrabalk sisteminden dierine geii aydnlatmak; bu geii tarihlendirmek ve onu toplumsal yaplar btnnn evrimiyle kyaslamaktr, lyte Fransz soyluluu zerinde alan tarihilere, gzlem alan olarak nerilebileceklerden biri de budur. K. Schmid Almanya konusunda bir aklama tasla oluturmutur; bana gre bu taslan en byk liyakati, siyasal kurumlar tarihiyle balanmasdr, nk bizatihi soyluluk kavram ve tutarl, hi tartmasz iktidar sfatlarna bal olmaktaydlar. Frank dneminde gene de bir "ev", kraln evi vard ve bir slale olarak ilk belirlenenin, oullarnn adlarn baba adlaryla ilk snrlayann, kadnlar yoluyla akrabal bir alt dzeye ilk indirenin krallk ailesi olmas kayda deerdir. te yandan, o sralar bir soylu ancak kraln evine kaplanarak,

orada yeniyetmelii esnasnda dier "beslemeler" arasnda yaayarak, sonra da eften iyilikler ve erefler salayarak talihinin almasn umabilirdi. Demek ki tamamen bir hizmet aristokrasisi (hausadel) sz konusudur ve bu nedenle de bir aristokrasi, ancak zel bir "ev"halinde rgtlenebilir. te yandan, Karolenjler grevleri yeniden datrlarken, eski iinvan sahipleri grubu iinde hi de yalnzca baba tarafndan soya ve ekber evlada bakmakszn, ayn kandan veya mttefik olmaya nem vermilerdir (21). Demek ki soylu aileler ancak kraln hizmetkrlndan koptuklarnda zerk bir ad, zel bir senyrlk kazanp, bunu bir hanedan haline getirebilmilerdir. "Bir soylunun evi, ancak bir slalenin zerk ve srekli merkezi ve billurlama noktas haline gelip, iktidarn atf odana dntnde soylu bir ev olmaktadr". Bylece sippe'den geschlechfe gei; otoritenin, toprak servetinin, atalarn annn ve bunlara bal olarak soyluluun irsi aktarmn yava yava tekeline geiren erkek soy zincirinin tedrici glenii, "feodalite"nin tahta knn vehelerinden biri olarak gzkmektedir. Bu tahta k, ritmi tm blgelerde ayn olmayan-urada daha erken ve burada gecikmi-, birbirlerini izleyen aamalar halinde meydana gelmitir. zerklik nce kontluk haneleri tarafndan fethedilmitir bu evlerin eflerine Latince metinlerde, dierlerinden ayrmak zere dominus (efendi) unvan verilmektedir., daha sonra ato efendileri ve komuta yetkisini ele geirenler kontlar izlemilerdir, bunlarn aileleri Mconnais'de 1000 ylndan nce slaleler halinde rgtlenmilerdir, nihayet ve olduka gecikmi olarak, valyeler de kervana katlmlardr. Bunlar bu konumlarm XII. yzyln sonu veya XIII. yzyln banda, "mstahkem bir ev" haline gelmi olan konutlarnn evresinde rgtlemilerdir. Komuta ve cezalandrma iktidarnn ele geirilmesi, bu iktidar yalnzca erkek tarafndan kullanlr ve oluna aktarlr hale gelmesi, eref, fief, aile ad, silah gibi unsurlarn tamamen erkek soyunda rsilemesi, evlenen kzlarn tedricen baba mirasnn dnda braklmalar hi kukusuz soylu ailelere ve phesiz ncelikle de en nllerine bir hanedan grnts kazanmalarnda gl yardmlar yapmlardr ve bu unsurlar ayn anda ana soyunun arka cepheye atlmasna, bizatihi" soyluluun" aktrmmdaki rolnn kstlanmasna da katkda bulunmulardr. Bu hareketin savaln, klcn, militia'nm yceltilmesiyle tam bir akma halinde olup olmadn incelemek uygun olacaktr. Her hal krda nemli olan, bu aratrma varsaymlarnn dorulamasn yapmak zere, soy zincirini yaznn, intikal rfleri tarihlerini, byk ailelerin ana soyuna kar gttkleri siyaseti, aile armasnn evrimini (bu cins incelemelerde arma bilimi yardmc bilimlerin en deerlisidir) yakndan gzlemektir. Bylesine bir soruturmann, Fransz lkesinin tm iin gl blgesel eitlilikleri ortaya kartmas; XI. yzyln sonundan itibaren (serflik stats iin de olduu gibi) (22) "soyluluun" aktarmnda erkek rsiliininin ste kmasnn dier yerlerde ortaya kma benzemesine karlk, soylu niteliinin kadnlar araclyla intikaline ynelik rfn korunmaya devam ettii alan-mparatorluk ve Champagne, Barrois, Franche-Comte" ve Namurois gibi snr alanlar-daha kesin olarak snrlam beklenebilir. * Aratrmaclarn zerinde yrmelerinin temenni edilecei ikinci yol, soyluluk ile valyelik arasndaki balantlarn incelenmesidir. L. Gicot'nun sonulan iktidara, senyrle yani slaleye bal olan soyluluk ile bir hizmet ii olan, hizmetkrlk tavr tayan ve buna bal olarak tamamen kiisel bir an olan valyelik arasnda gl bir ayrm yapan Alman bilginlerinin yakn tarihli katklaryla bu noktada birlemektedir (23). Aralarnda ztlk olmasna ramen, herrschaft ve dienst Alman lkelerinde uzun sre devam etmitir, nk XIII. yzyl Alman aristokrasisi hl berzen von geburtefri ile dienetman, ritter und knebt arasndaki ztln zerinde yaamaktadr (24). Fakat bu ztlk, kilisenin tevikiyle gelien miles christiarms (Tanr'nm askeri) rnek tipinin, vurgulu hale gelen toplumsal baarsyla yava yava yumuamtr. Bu baar gecikmi bir baardr. A.Borst bu olay XII. yzyln ikinci yarsna yerletirmekte ve Alman lkelerindeki dinsel-askeri tarikatlarn

yaylmasyla balantlandrmaktadr. Ayn ey Lotharingiya'da da meydana gelmitir. rnein bu blgede Brabant soylularnn kendilerini valye olarak silahlandrmalar ve milites unvanyla sslemeleri 1175'ten itibaren, yani tam da Hospitalier ve Templier askeri tarikatlarnn dukala yerletikleri srada grlmektedir (25). Ancak bilindii zere mparatorlua bal lkelerin toplumsal yaps, bu dnemde khneliiyle ve net stat ayrmlar ile gruplararas ana kkenli birlemelere getirilen kat engellerin ayrd "devletler"in karmaasyla belirlenmekteydi. Fransa'daki evrimin buradakiyle uyumlu olmad dnlebilir. Ama gene de bu konuyu dikkatle incelemek ve blgesel nanslar hesaba katmak uygun olacaktr. Grnen odur ki, Fransa'da da Karolenj dneminde krallk evinin ekseni etrafnda dnen bir yksek soyluluk vardr ve nobilitas glenmekte ve kk salmaktadr. K.F. VVemer'in yakn tarihli bir incelemesi bu konuda, Neustria iin ok nemli bilgiler iermektedir (26). Byk prens ailelerinin ve onlar evreleyen vassal grubunun kkenlerini aratran bu inceleme, X. yzyln ortasnda belgelerin seyrelmesinin ve bundan da fazlas, bireyleri akrabalarna balayan ilikilerin deimesinin oluturduu eii aabilmektedir. Bu aratrma, bu dnem "soylular"n yeni adamlar olarak gstermenin, yalnzca kaynaklarn suskunluunun sorumlu olduu bir yanlsama olduunu ortaya koymaktadr. Gerekte, Norman aknlar nedeneyle dier hepsinden fazla alt-st olan ve mparatorluun dier blgelerinden yardm isteyen Touraine'de egemen aileler 845'te buraya oktan beri kk salmlard bile ve Gl Robert'in etrafnda dayankla bir vassalik sadakat a oluturmulard. K.F. VVerner, Paris havzas iin Karolenj dnemiyle, gvenilir feodal soy zincirlerinin balang noktas olan X. yzyl arasndaki aristokratik sreklilii ortaya koyarak, Marc Bloch'un varsaymlarn rtme iini tamamlamtr. Fakat VVerner bu siyasal ynetimi elinde tutan toplumsal btn iinde farkl dzeyleri birbirinden ayrmaktadr. Zirvede, G. Tellenbach tarafndan, mparatorluun btnne yaylm ve en yksek ereflerle donatlm olarak tanmlanan Reichsaristokratie yer almaktadr: bu grup Touraine'de Gl Robert tarafndan iyi bir ekilde temsil edilmektedir; Tours blgesine Dou Fransa'dan gelen bu adam, orada haman akrabalarn ve dostlarn bulmutur. Bu kk sekinler grubunun yeleri ok byk bir hareketlilik gstermekte ve urada veya burada geici konuta grevlerinde bulunmaktaydlar. Buna karlk, onlarn altnda, IX. yzyln ortasndan itibaren ok daha sabitlemi yerel bir aristokrasi grlmektedir (27). Bu aristokrasi de kendi iinde iki basamak oluturmaktadr: bir yanda kontlar ve vikontlar, te yanda vassi dominici ve vicarii. X. yzyln ikinci eyrei esnasnda bu ikinci grup dorudan krallk otoritesine bal olmaktan km ve birinci grubun tam anlamyla bamls laline gelmitir. Birinci grup onlar precarium (geici toprak temlii MAK) araclyla byk dinsel kurulularn toprak servetine ortak etmitir. Bu iki basamak birbirlerinden ok net olarak ayrlmlard: kiliseye intisab ettiklerinde vassi dominici ocuklar piskoposluk meclisi yesi, kont ocuklar piskopos olmaktaydlar; bunlarn arasnda evlilik balar kurulmamt; ikinci grup ksmen kont slalelerinin yan kollar tarafndan meydana getirilmilerdir, ama ana dalda miras olmamas halinde dier st kategorilere tannan erefler bunlara asla tannmamaktayd. Fakat gene de bu iki grup birarada "soylular" grubunu meydana getirmekteydiler ve bunlarla sradan zgr insanlar arasnda bir uurum bulunmaktayd. Vassi dominici'nin vassalleri olan bu sradan zgrler, Robertliler hanedannn IX. ve X. yzyldaki idari belgelerinin tank listeleri arasnda yer almamaktaydlar. Demek ki, daha yukar Orta adan itibaren, kamusal iktidara katlan nce krallk evine bal olan, sonra da yava yava ondan kopan, konumunun ve soyunun annn bilincinde olan ve bu nedenle de sonradan grmelere kapal olan bir "soyluluk" bulunmaktayd (28). Bu soyluluk feodal alarn yksek aristokrasinin kkdr-IX. yzyl vassi dominici'si XI. yzyl ato sahiplerinin ve XII. yzyl "baron"larnm atalardr-; bu yksek aristokrasi orta soylulua mensup ailelere, yani daha sonra valyeleri kartacak olan ailelere mesafe koymaktadr; ancak burada L. Gnicot'nun karsamalaryla uyumayan bir nokta olarak, bu valyeler artk hukuki zgrlkten yararlanmlardr.

1000 yl civarnda, miles kelimesi Fransz lkelerinde, baz bireyleri iteleyen bir unvan olarak yaylmtr. Btn bu valyeleri ministeriales olarak, byk ailelerin dier uaklarndan pek farklar olmayan silahl hizmetkrlar olarak m grmek gerekir? Kukusuz bunlardan bazlar ok mtevazi bir 81 konumdaydlar. P.Petot ksa bir sre nce; Flandre, Champagne, ama ayn zamanda Berry ve Paris blgesinde, Alman Wtter'ininkine benzeyen bir konumda olan serf valyelerin varln iaret etmitir; bu durum Beaumanoir'n eskiden basitletirme zihniyeti iinde yapt, valyelik ile sertlik arasndaki net ztla terstir (29). Bu farkna var, XI. ve XII. yzyl metinlerinin milites castri adn verdikleri ve haklarnda Burgonya'ya ilikin olarak yapt almalarla J. Richard'n dikkat ektii bu adamlarn statlerini daha yakndan incelemeye davet etmektedir (30). Bal olduklar ve alarm durumunda yardmna kotuklar kale sahibiyle hangi ilikileri srdrmekteydiler? Onun hizmetkrlndan kmakta mydlar? Civardaki kylerde sahip olduklar grlen ve onlar kyllerinkinden ok stn ve zerk bir ekonomik konuma getiren tm toprak mlklerini yalnzca efendinin cmertliine mi borluydular? Fiili durumda, en azndan orta Fransa'da IX. yzyl valyelerinin ellerinde minik fiefler bulundurduklar ve servetlerinin, esas olarak hikimseden temellk etmedikleri zgr topraklardan {alleu) olutuu grlmektedir. E. Perroy'nn Forez'deki Donzy atosuna bal olan iki valye soy zinciri hakkndaki iaretleri (31), benim olaan d zenginlikte bir belge kolleksiyonu sayesinde, Mconnais blgesinde yapma olanan bulduum gzlemlerle birlemektedir. Burada tarlmaz bir ekilde zgr kiiler saylan valyeler, varlkl ailelere mensupturlar ve ou onlarn senyr olan ato sahipleri ile ayn atadan indikleri iddiasndadrlar; bu dnemden itibaren, onlarn oullar iin valyelik grevlerini yerine getirmek rsilemie benzemektedir. Fakat bu imge, gerekli dorulamalar yaplmakszn Fransa'nn tm iin geerli deildir ve daha imdiden bu imgenin Kuzeybat Fransa'ya, Kuzey ve Man Denizlerinde kylar olan blgelere uymad varsaylabilir. Bu blgelerde XII. yzylda tiile, birok valye gerekten de hizmetkr konumunda olarak senyrlerinin atosunda, onlarn beslemesi olarak yaamaktayd; ve ekber evlat hukukunun erkenden uygulamaya sokulmas kk oullar maceraya sevketmekteydi; bu ocuklar bekrken kendi talihlerini kendileri salama zorunda olduklarndan, gllerin "ev" lerinde oluan vassal askeri birliklere katlmaktaydlar (32). te yandan valyelik konumuna bir evk gelmesi, Fransz blgelerinde Germanya'dan daha erken olmua benzemektedir. Dinsel evrelerde, kilisenin bir yardmcs olan ve selmetini, durumuna uygun den grevleri hrstiyan ahlknn erevesi iinde yerine getiren miles chiristi kavramnn olumas Karolenj dnemine kadar geri gtrlmek zorundadr (33), ve Tanrnn halknn arasnda genel bir koruma greviyle ykl ve bu nedenle de baz hukuki ayrcalklara layk olan bir askerler "tarikat" fikri X. yzylda hzla olgunlamtr. Tanr Bar kurumlan yerleik hale gelince, bu kavram daha da kararl bir hale gelmitir ve salamlamtr. Gerekten de, bar szlemeleri milites'm btnn, kyllerinkinden ok yukarda olan zel bir konuma getirmitir. Bu ayn zamanda komuta iktidarnn yeniden paylald ve komuta yetkisi sahiplerinin, vaylelerin muaf tutulduklar "adet" taleplerinin yerletii dnemdir. Demek ki valye grubu kendini XI. yzyldan nce ve askeri-dinsel tarikatlarn kurulmasndan ok nce (34) kantlamtr; bu grup dnyevi olduu kadar ruhaniye kar da ayrcalkldr ve kilise ona, onun mesleki faaliyetine zel olarak uyarlanm dinsel hayatn rnek tipleri ile zel erdemlerin uygulanmasn nermektedir. Orderic Vital, Cheste markisinin evresinde yer alan Hugues d'Avranches adl bir rahibin valyelere emendatio viae vaaz verdiini ve bu vazlarn konusu olarak da Demetrius, Georges.Sbastien, Theodore, Maurice, Eustache ve kont-rahip Guillaume d'Aquitaine gibi askeri azizlerin hayatlarn setiini aktarmaktadr (35). XII. yzylda bile Honorius Augustodunensis tarafndan ifade edilen, insan soyunun tufandan beri hiyerarik

tabakaya ayrld, Sem'in ardllar "zgrler", Yafet'in ardllar valyeler ve am'n ardllar serilerden olutuuna dair "germanik" kavrayn karsnda Adalberon de Laon'un bundan yz yl daha eski olan ve iyi bilinen emas yer almaktayd; Adalberon laikleri yalnzca iki kategoriye ayrmakta ve "kiliselerin koruyucusu, halkn savunucusu" ve her tr zorlamadan kurtulan valyelerin tmn serilerin stne koymaktayd (36). Fransa'da kukusuz parlakl valyeliin ann nceleyen ve aan bir kan soyluluu fikri srmtr. Adalberon bu fikri "soyluluk unvan onlara ardllar olduklar krallardan gelmektedir" diyerek ifade etmekteydi (37). Bu fikir XII. yzyln sonunda romanesk edebiyat tarafndan da net olarak iln edilmekteydi. Perceval yle olduunu bilmeksizin soyludur ve annesi onu valyeliin dnda yetitirmek istemitir, fakat kan utanga eitime st gelmi ve onu valyelik erdemlerine yneltmitir; "siz de valyeliin iyi uygulanmasna dikkat ediniz ki, soyunuz bundan memnun olsun", Queste du GraaVs, Galaad, kl kuandrd kral oluna byle nasihat etmektedir (38). Fakat XI. yzyldan itibaren Fransz rflerinin iki hukuki grubu birbirinden ayrd aktr: komuta yetkisinden kaynaklanan yklerden muaf olan valyeler, ki soylular bunlarn arasnda yer almaktayd, ve dierleri. Szlemelerin laik tanklar byle ayrlyorlard ve daha o sralar soylular valye unvanyla bezeniyorlard. Marsilya vikontlar 1040'ta byk babalar veya byk amcalarndan sz ederken, onlar nobilissimus miles olarak ifade etmekteydiler; 36 yl nce, lm deindeyken Saint Victor Denediktin cemaatine katlan babalar Guillaume ise milia Saecularis'i Tanr hizmetine girmek zere terkettiini iln ediyordu (39). ite bu noktada haklarnda ok az ey bilinen kl kuanma treni, buna bal ayinler, bunun evrimi konularnda genel bir aratrma gerekli olarak ortaya kmaktadr. Buna karlk, XIII. yzyln ilk yllarndan itibaren Brabant, Namurois gibi blgelerde olduu kadar., Fransa'da da, aristokrasinin eitli dzeylerinin valyeliin barnda birbirlerine yaklamalar durumu ortaya kmtr.

82 83 Birbirleriyle ada olan olgular, urada veya burada birbirlerinin ayndrlar: o zamana kadar komuta yetkisine sahip olanlara has sfatlar olan dominus veya messire artk tm valyeler tarafndan ve yalnzca onlar tarafndan iktisab edilmitir, ayn anda, giderek daha da kalabalklaan valye oullar artk erikin olur olmaz kl kuanma adetinin dnda kalmlar ve yeni bir sfatla farkllatrlmlardr: "cuyer" (valyenin armasn tayan) veya "damoiseau" (henz valye olmam, kadn peinde koan). Ancak bylesine deimeleri aklamak iin valyeliin dinsel evkinin artmas (Fransa'da daha nce) ve soyluluun ekonomik,glkleri gibi nedenlerle yetinmek mmkn deildir, nk soylularn ounun bu am skntlarna maruz kald kesin deildir ve nk te yandan, gen erkek ocuklarna kl kuandrtmaktan en nce vazgeenler en mtevazi aileler olmamlardr. Hkmdar iktidarnn glenmesi bu evrimde ok daha belirleyici bir rol oynama benzemektedir. Gerekten de, aristokratik tabakalar arasndaki dzey farklarnn trplenmesi, lkelere egemen olmaya balayan krallarm yeniden kurulan otoritelerin altmda olmutur, bunlar bamsz ato sahiplerinin stesinden gelmilerdir, tam bu srada krsal alanda alt komuta yetkisi ky valyelerine gemitir; bunun zerine bu sonuncular birer arma edinmiler ve evlerini mstahkem hale getirmilerdir. Sradan valyelerin eski nobilitas'm, ato efendilerinin dzeyine ykselmeleri; senyrlk haklarnn, bime vergilerinin, alak yarg hakknn dalmas ve komuta yetkisinin bayalamasyla akmaktadr. Zaten bu sralar devletlerin yeniden olumas, soyluluun tarihinde bir baka biimde olmak zere, yeni bir safhay balatmaktayd. Fiili durumda, soylu olmak demek devlet maliyesinden kurtulmak demekti. Demek ki hkmdar asndan nemli olan, bu bak kategorisine

mensubiyeti denetim altnda tutabilmekti. Hkmdar bu balamda, vergi muafiyetini dzenleyen kstaslar koymutur. Bunlar olaan olarak iki tanedir ve burada soyluluk ile valyeliin birlemelerinin tamamland grlmektedir ve hem kan, hem de kl kuanma zerine dayaldr: vergi baklklar talep edebilmek in valye bir atadan iniyor olmak gerekmitir. Kararnamelerle bu "inme"nin dereceleri belirlenmitir: Namurois blgesinin "kanun adamlar" iin yedinci derece; XIII. yzylda Provence kontu tarafndan yaynlanan Frejus statleri "valyelerin zgrlkleri" bahsinde kontluk ailesini, valyeleri, valye oul ve torunlarn vergiden muaf tutmaktayd, fakat eer torunlar henz kl kuanmadan otuz yan geerlerse, bu haklarn kaybetmekteydiler. lve edelim ki, Provence soylular durumlarn koruyabilmek iin, bu dnemden itibaren kyl ii yapmaktan yasaklanmlard (40) Devlet denetiminin gelmesi, demek ki ok erkenden, soyluluun kaybedilmesi kavramn da getirmitir ve bir bireyin ekonomik konumu ile hukuki stats arasndaki her trden ilikiyi reddeden L. Verriest'i bu konuda izlemek mmkn deildir. Her hal krda, bu oluumdan sonra, soyluluk kendini kantlamak zorunda kalmtr. Soyluluk iddiasnda bulunanlar, atalarnn zel sfatlar tatkllarna dair zgn metinleri ynetime sunma durumunda kalmlardr. XVII. yzylda alnan unvanlarn Fransann tm eyaletlerinde ayn olmadklarm iaret etmek yararsz deildir: "armac", "valye", "soylu", "soylu adam" gibi. * Sonuncu sorun: Orta a soyluluunun akkanlk derecesi ne olmutur? Bu toplumsal grup hangi lde, alt tabakalardan katlmalarla genlemi ve yenilenmitir? L. Gnicot, Namur "soyluluu"nun birka ailesinin nce dallara ayrlarak genileyip, eitlendiini; sonra da XIII. yzyldan itibaren slalelerin tedricen snmeleriyle yava yava azaldklarn mkemmel bir sekilide gstermiti. Fransa konusunda, baz soylu slalelerin feodal dnemde hzla nasl sndkleri ve kaybolduklar zellikle arpcdr. Bourbourg ato sahibi Henri'nin-115rde lmtrardllarnn rneini, Lambert d' Ardres 'in Historia comitum Ghisnensium'vnm alyorum (41). Henri'nin yedisi olan oniki ocuu olmutur, olanlardan ikisi kiliseye girmiler, dier ikisi de biri henz adulescuntulus, dieri de valyeyeken kazada lmlerdir; beincisi bir turnuvada kr olmu ve bu nedenle babasnn yerine geememi ve evlenememitir; ato sahipliinde Henri'nin yerine geen byk oul Baudouin iki kere evlenmi, ama eleri ona ardl verememilerdir; bu durumda yedi olandan en k atonun sahibi olmu ve evlenmitir, fakat tek erkek mirass 1194'te daha ocukken lmtr ve bu durumda Henri de Bourbourg'un miras, baba soy zincirinde yer alan tek kz torun Beatrice'e intikal etmitir. Bu kz kendilerine yer arayan gen soylular iin cazip bir av haline gelmi ve zorlu bir mcadeleden sonra, Guines kontunu omu Amoul tarafndan yakalanmtr. Bu rnek, o sralar soyluluun biyolojik kaderinin byk tehtid altmda olduunu gstermektedir. ncelikle askerlin getirdii tehlikeler; bu kaba hayat bazen gerek tehlikeler de kartmaktadr. Fakat ayn zamanda nfus kstlamas alkanlklar: mirasn dalmasn nlemek, unvann ve ann mirass olan en byk erkek ocua paralanmam bir senyrlk verebilmek iin, kk erkek kardeler mmkn olduunca kiliseye sokulmakta ve geri kalanlarn da evlenmeleri nlenmekteydi. Bu durumda slalenin gelecei bir sava kazasnn veya ksr bir evliliin insafna kalmaktayd. Paris havzasnn yksek soyluluunun soy zincirleri konusundaki hzl sondajlar, XII. yzylda, zaten birbirlerini tamamlayan iki bireysel durumun bu toplumsal grup iindeki sklm grebilme olaanan verdi: ansn baba evinin dnda aramaya zorlanan ve ou zaman da kavgada len bekr maceracnn kaderiyle; tm evlilik stratejilerinin hedefi olan tek miras kznki. E. Perroy, 1314-1315 arasnda krallk maliyesine kar birlik kuran, 43 slaleye mensup 60 Forez soylusunun kiisel durumlarm incelerken, aristokrasinin gerek yaplarnn bilgisine yaknlarda yaplan en zengin katklar getirmektedir (42). Bu 60 birlikiden drd valye dulu, 29'u bizzat valye idi, ama 27'si kl kuanmamt ve yalnzca "donzeau" unvann tayordu; bunlardan 11'i

bu konumda lm ve geriye kalan 16 tanesinden yalnzca 6's krkndan nce valye olmutur; 5'i ise ellisinden, drd altmndan sonra ve sonuncusu da daha yalyken valye olabilmilerdir: o sralar valye erefine eriebilmek iin ok acele edilmedii sylenebilir. Onbir birliki erkek ardl brakmadan lmlerdir ve dier 26'smn soylar 1315 ittifakndan bir yzyl gemeden snmtr. Bu rakamlar, soyluluun o dnemdeki yenilenme ritminin llmesine izin vermektedirler. nk, ortak ayncalklari iin, ok eski soylara mensup baronlarn yan sra kibar adamlarn arasna ok yaknlarda katlm yeni kiiler de mcadele etmektedirler. Bu rnein, yedi yl nce kl kuanma treninden geen, soyu olmayan bir aileden doan, kontluk ajan Guilaume Fillet'nin; daha 1304'te Montbrison burjuvalarndan olan, kontun bankaclarndan Pierre du Vemey'nin; kyl kkenli basit bir donzeau olan Pons de Curnieu'nn durumudur. lve etmeliyim ki, bu 56 soyludan 14' kadn miraslarla evlenmilerdir ve servetlerinin en byk parasn bu birlemelere borludurlar; Pierre de Verney ile yeeni Guillaume'un valye unvann yakalamalarna ve ticaretten kmalarna ramen, soylular arasnda yer alabilmelerine bu cins talihli evliliklerin olanak verdiini dnmek mmkndr. Btn bu grler, L G6nicot'nun Orta a sonundaki Namur aristokrasisine dair salad bilgilerle mkemmelen uyumakta ve hkmdarlarn mali baklklar snrlamak iin, soylulua girie katrbir denetim getirmek iin aba sarfetmelerine ramen, bu snfn XIV. yzylda geni lekte da ak olduunu ortaya koymaktadr. Eski slalelerlerin srmesi, evlilikleri, grevleri veya servetleri yznden ykselen yeni ailelerin kabulyle talfi edilmekteydi. Fakat benim iin, ok zengin Mconnais kaynaklarnn incelenmesinden kan, XI. yftzyl ba ile XII. yzyl sonu arasnda valye ailelerinin artc bir sreklilii fikrinden vazgemek zordur. Gerekten de bu sreklilik 1000 yllmdan sonra ato sahiplerinin evresinde, valye unvann ilk ele geirmi olanlarn ardllar, 1200'ler yaklarken atalarnn mal varlklar zerinde ve ayn ekonomik stnle sahip olarak varlklarn srdrmekteydiler; onlarn dzeyinde, alt snflardan ykselerek gelenler yoktu, ama ayn slalelere mensup yeenler vard; bu ailelerin iinde be veya alt kuak iinde ardl brakmadan snm olanlar ok aza benzemektedir ve snen ailelerin oluturduu boluk, halktan olanlarn ykselmesiyle deil de, yaylmak iin geni bir alan bulmu olan eski slalenin dallan tarafndan doldurulacaktr. Forez slalelerine ilikin olarak, 1315 listelerinden hareketle E. Perroy tarafndan srdrlen soy zinciri incelemeleri, XIV. yzyln eiinde Fransa krallnn gneydousunda tank olunan, soyluluun karm ve hzl yenilenmesi olaynn, daha nce XIII. yzylda da bylesine canl olup olmadn gsterecektir. Gerekten de, Fransz blgelerinin ounda, valye sfatnn hukuki ayrcalklarla donanm bir grup halinde biraraya toplad, ama bunun iinde Frank krallarna balanan ve onlarn komuta yetkilerinin mirass olarak "soylu" unvann tayan az saydaki sekinlerin yer ald aristoksinin 1180'lcre kadar basit valyeler kitlesinden, yan dallardaki yeenlerinden veya yukar Orta an talihli zgr kiilerinin ardllarndan net bir ekilde ayrlp ayrlmad, dengesini koruyup korumad sorulabilir. Daha canl bir para dolam, kentsel merkezlerin ve meydana getirdii hayat tarznn cazibesi, hkmdar otoritesinin glenmesi, komuta yetkilerinin derinlemesine dzene girmesi ve bunun belirledii hukuki hiyerariler ancak bu tarihten sonra meydana gelerek, feodal toplumun kadrolarn hzlanan bir evrimin iine srklemi ve zellikle de soyluluun yaplarn bozmu deiller midir? NOTLAR (1) Sur le passe de la noblesse franaise; quelques jalons de recherches, Annales dbistoire economique et sociale, 1936, Projet d'une enquete sur la noblesse franaise, haz kont DE NEUFBOURG. (2) Veconomie namuroise au bas Moyen Age, II: Les bommes, la noblesse. Louvain, 1960 (Recueil de trvaux d'histoire et de philologie de l'universite de Louvain, IV" serie, fasc. 20) (3) Yalnzca, haritalarn manzaraya ilikin gerekleri yanstamamasna hayflanilabilir. (4) La noblesse en Brabant aux XII" et XIII" siecles : quelques sondages, Le Moyen Age, 1958.

(5) A. HAGEMANN, Die Stande der Sachsen, Zeitscbrifr der Savigny Stiftung, Germ. AU., 1959. (6) K. BOSL, Der Wettinische Standestaat im Rahmen der mittelalterlichen Verfassungsgeschichte, Historiscbe Zeitscbrift 191, 1960. (7) Knigsfreie und Ministerialen, in: Grundlagen der mistelalterlicben Welt, Stuttgart, 1958. (8) BONENFANT et DESPY, op., cit., S. 40. (9) Das Ritterrum im Hochmittelalter: Idee und Wirklichkeit, Saeculum 10, 1959. (10) Questions d'bistoire des institutions mediivalesNoblesse, cbevalerie, lignageCondition des gens et des personnesSeigneurie, ministrialiti, bourgeoisie, ecbevinag, Bruxelles, 1959. (11) P. DU PUY DE CLINCHAMPS, La noblesse, Paris, coll. Que sais-je ?, 1959 adl kk kitab Orta a soyluluuna ilikin hi yeni birey iermemekle, buna karlk Eski Rejim soyluluuna ve bunlarn ada kalntlarna dair yararl iaretler tamaktadr. Kururriun zamanmzda brUnd hukuki ve sosyolojik veheler Orta a aratrmaclarna yararl dnceler ilham etmektedir. (12) Yarg nnde serf olmakla sulanan ve serflik lekesinin kat bir ekilde kadn kanadndan intikal ettii blgelerde, hibir ilerine yaramayaca iin babalarnn nitelii zerinde herhangi birey sylemeden ana tarafndan atalarnn soyluluunda direnen u senyrlerin savunmas iin dzenlenen birok soy zincirinden ok birey kan zellikle dnmyorum. (13) Bylesine bir incelemeye, birok yldan beri Aix edebiyat fakltesinde ynettiim zihniyetler ve toplumsal yaplar seminerinde giriildiini ve baz ksmi sonularn yaynnn hazrlanmakta olduunu iaret ediyorum. (14) M. Vercauteren, Liege, niversitesi. (15) M. G. H. SS., t. XVI, s. 511-512. (16) Paris, 1957 (Bibliotheque elzevirienne, nouvelle serie, Etudes et documents), (17) incelemenin btn seminerimde, Bk. 7. A.HONGER Genealogie itn deutschen Mittelalter von der Karolingerzeit bis zu Otto von Freising, Mitteilungen der Zentralstelle fr deutcbe Personen und Familiengescbcbte, 1914; K. HAUCK, Haus und Sippengebundene Literatr mittelalterlicher Adelsgeschlechter, Mitteilungen des Instituts fr sterreicbiscbe Gescbicbtsforscbung, 62, 1954. (18) G. TELLENBACH, Studien und Vorarbeiten zur Gescbicbte des grossfrankitcben Adels, Fribourg, 1957. (19) Zur Problematik von Familie, Sippe und Geschlecht, Haus und Dynastie beim mittelalterlichen Adel. Vortragen zum Thema "Adel und Herrschaft im Mittelalter" , Zeitscbrift fr die Geschicte des Oberrbeins, 105, 1957. (20) Zur Bedeutung der Personenforschung fr die Erkenntnis des frheren Mittelalters, Freiburger niversittsreden, 1957. (21) Cf. R. LOUIS, De l'histoire a la leende : Girart, comte de Viennc (... 819-877), et ses fondations monastiques, Auxerre, 1946, C I, S. 5. (22) Paris blgesinde serf mirasna ilikin dzenlemeler seriler arasnda baba soy zincirinin erkenden ne kmasna tanktr. Cartulaire de Notre-Dame de Paris, I, S. 375 (1109). (23) K. BOSL, ber soziale Mobilitat in der mittelalterlichen " Gesellschaft " , Viertelijabrscbrift fr Sozial-und Wirtscbaftsgescbicbte, 1960. (24) BORST, op. cit., S. 223. (25) BONENFANT et DESPY, op. cit., p. 39. (26) Untersuchungen zur Frhzeit des franzsischen Frstentums (9-10 Jahrhundert), in : Die Welt als Gesebicbte, 1958-1960.

(27) Die Herren an der Loire mgen wechseln, ihre Vassalen bleiben, cf. WERNER, op. cit., S. 188. (28) Wo es Schichten gibt, die auf ihren Rang aehten, ist kein Platz fr Emporkmmlinge, cf. WERNER, op. cit., p. 186. (29) Observations sur les ministeriales en France, Revne historique de Droit franais et etranger, 1960. (30) Les ducs de Bourgogne et la formation du duebe du XI' au XIV' siecle, Paris, 1954, S. 99-102; Chteaux,-chtelains et vassaux en Bourgogne aux XI' et XII' siecles, Cabiers de Civilisation medievale, 1960. (31) Deux lignages chevaleresques en Forez au XI' siecle, Bulletinde ta Diana 34, 1957. (32) Seminerimde bu juvenes hakknda bir aratrma balamtr; bu aratrma balangta de l'Histoire ecclesiastique, d'Orderic Vital, et l'Histoire des comtes de Guines, de Lambert d'Ardres. la dayanmaktadr. (33) E. DELARUELLE, Jonas d'Orleans, Bulletin de Lilleature ecclesiastique, 1954. La these de doctorat es lettres J. CHELINI, (34) Birinci Hal Seferinden sonra, soyluluk ve valyelik Kuds Latin krallnda hukuken karma benzemektedir. Bu konuda La noblesse et le T. C. SELUK NVERSTES regime feodal du royaume latin de Jerusalem (Le Moyen Age, 1959) kullanlan metinlere yakndan baklmaldr. (35) H. VVOLLTER, Ordericus Vitalis : Ein Beitrag zur Kluniazensiscben Gescbicbtsscbreibung, Wiesbaden, 1958, p. 100. (36) HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, De Imagine mimdi, P.L., 172, col. 166; ADALBERON DE LAON, Poemes au roi Robert, trad. Pognon, V an mil, s. 226. (37) Op. cit., S. 219. (38) J. FRABPIER, Le Graal et la chevalerie, Romanla, 1954. (39) Arch. mun. d Arles, ed. L. BLANCARD, Arlulf, origine de la famille vicomtale de Marseille, in : Memoires de V Academie de Marseille,\%%l (40) 1205'de Arles'da verilen bir mahkeme ilm quisquis possidebat terram si miles est dat decimam, si alius agricultor tascam et decimam kararn vermitir; demekki valyeler muafiyetlerden olaan olarak yararlanmaktaydlar (miles burada hukuki bir nitelemedir) ve ilerinden bazlar da topraklarn iliyorlard. (Arch. dep. des Bouches-du-Rhone, 60 H, 24, n 4). (41) C. 122, Genealogia Broburgensium, M. G. H. SS. t. XXV, s. 620-621. (42) La noblesse forezienne et les ligues nobiliaires de 1314-1315, Bulletin de la Diana 36, 1959. E. Perroy btn bu soylarn aacnn incelenmesini tamamlamtr. VII SENYRLK VE KYL EKONOMS GNEY ALPLER, 1338 Hesaplamalarn ar ktl, Orta an byk ksm boyunca Fransa daki krsal ekonomi incelemesini gvenilmez hale getirmektedir. En byk senyrlklerin, en metodik olarak ynetilenlerinin idarecileri yazya ok nadiren bavurmaktaydlar, ve korunmu olan ok nadir metinlerde de, saysal kaytlar ok az miktardadr. Bazen senyrlk uyruklarn sayma, onlarn dentilerini kaydetme kaygs duyulmaktayd: "u adam, u tarla, u tarihte u kadar para, u kadar l tahl borludur..."; bylesine kaytlar (censier veya coutumier) tutulmaktayd, nk bunlarn Karolenj dnemine ait ncelleri vard ve nk bu belgeler, hizmetler konusundaki itirazlar ayyuka ktnda, yarg nnde kullanlabilirlerdi. te yandan, herhangi bir manastr cemaatinde, her hane

yesine tannan istihkaklar kaydetmek uygun grlebilirdi; bu, datm ilerini kaydetmek zere, yllk gda ihtiyalarnn durumunu belirlemenin ncldr. Fakat arivlerde bulunabilecek olan yegne belgeler bunlardr. Fiyatlar ya hi, ya da hemen hemen hi zikredilmemektedir (bir kronikte, urada veya burada, olaand bir bolluk veya ktlk dnemine ait tutarsz bir fiyat dzeyinin ans; bir bor senedinde, para ile baka bir deer arasndaki iliki: "borcunu u kadar denier veya u kadar inek olarak deyeceim...") Hibir ynetim envanteri, hibir bilano yoktur; bir senyrln ihtiyalarn ve kaynaklarm dengeleme konusunda hibir deneme yoktur. Rakamlarn yardmndan yoksun kalan tarihi, kendini rahatsz hissetmektedir; bu da Fransa'da krsal ekonomi tarihinin, kentler veya ticaret tarihine veyahut da senyrlk hukuku tarihine gre geri kalmasn aklamaktadr. -^ Ancak bu arada, krsal kesimin rakamsal kesinlik karsndaki bu kaytszl, Fransa'da XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren yumuamaya balamtr (yani ngiltere'deki byk kilise topraklarnn ynetimine rakam kullanmnn, yazl muhasebenin, envanterin girmesinden olduka sonra). Bylesine bir zihniyet deiiklii ok nemli olmaktadr: yeni ortaya kan hesaplama ihtiyac, kazan ve kayplar lme kaygs, ngrme arzusu fiili olarak, ekonomik gerekler karsnda farkl bir tavra tekabl etmektedirler ve bu tavrn senyrln mbadele hareketleri iindeki konumunu bir miktar deitirdii dnlebilir. te yandan, dikkatli incelemelerin bu teknik gelimenin aamalarn belirlemesini ve hkmdar maliyelerinin mkemmellemesiyle, yaz ve hesap konusunda uzman, profesyonel yneticilerden oluan bir ynetim aygtnn glenmesiyle balantlarnn kurulmasn temenni etmek gerekmektedir. Benim deneyim gneydou Fransa ile snrldr ve henz ok yetersiz olan sondajlara dayanmaktadr, ite kap aralmdan grebildiklerim. XIV. yzyl ncesine ait, byk bir tarmsal iletmenin ynetimi hakknda baz uyumlu rakamlar salayan tek bir belge biliyorum. Cluny manastr cartu/alarndan birinde yer alan bu belge 1155 civarnda kaleme alnmtr. Bal ok ey ifade etmektedir: Constutio expense, bu harcamalarn dzene sokulmas, ortak servetin, manastrn o sralar biraraya getirdii ok kalabalk tketicilerin iaesinin ilevinde ynetilmesinin plandr. Demek ki-henz ok kaba, ok ksa olarak-, bir yandan gda cinsinden ihtiyalarn hesaplanmasn, te yandan da kullanlabilir kaynaklarn her senyrlk itibariyle envanterini sunmaktadr. Bu belge, XII. yzyln ortasna olduka parlak bir k samaktadr, ama bu k tamamen tekildir. Gerekten de Cluny'den, ok avant-garde bir ortamdan gelmektedir; stelik bu soruturma, ngiltere kralnn kardei ve Man-tesi byk bir senyr olan ve o srada Burgonya'ya kam olan Winchester piskoposu Henri de Blois'nn giriimiyle balatlmtr: tm belirtiler ingiliz ynetim yntemlerinin belirleyici olduunu gstermektedirler (1). Gerekte, tavr deiikliini hazrlayan yeni uygulamalar, ancak bir yzyl sonra ortaya kacaklardr. ite ancak bu tarihten sonra, mali sorumlular tarafndan efendileri iin dzenlenen ilk muhasebe defterleri kefedilmektedir; rnein "Rationnaire du comte de Provence" adyla bilenen ve 12491254 yllar iin senyrlk gelir ve giderlerinin durumunu ieren u kk deerli kayt defteri gibi (2). Fakat bu yazl kaynaklar yalnzca tahsilatlarn ve avanslarn dzensiz dkmlerini iermektedirler ve efendinin krsal mal varlna ilikin olan gelirler ve giderler burada dier gelirler ve her trl harcama ile, ayrlmas olanaksz bir ekilde karm olarak yer almaktadrlar. Baka metinler, papalarn XIII. yzylda tevik ettikleri, dinsel cemaatlere zg bir uygulamaya baldrlar: her yl sonbaharda, bal kurulular tefti edilmektedir. Bu teftiten ilk beklenen, bu kurulularn ahlki durumlarn denetlemektir, ama ziyaretiler ayn zamanda adetlerin dzenliliinin maddi duruma baml olduunu ok iyi hissetmekteydiler; bunlar yava yava binalarn durumuna, gda ihtiyalarna, daha sonra da borlarn tutarna daha fazla dikkat etmeye balamlardr, nk bu dnem tam da borlarn arttt ve arlat adr. Kazan ve kayplarn durumunu kartmak (3), sonunda soruturmaclarn birinci grevi haline gelmitir.

Gerei sylemek gerekirse, evrim yava olmutur. Gerekten de, benim bildiim kadaryla, gneydou Fransa'daki bir krsal senyrln ynetimini ayrntl olarak incelemeye izin veren, gerekten ak ilk belge 1338 tarihlidir (stelik bu da zamannda tamamen tek olarak kalmaktadr). Bu, Saint-Jean de Jerasalem tarikatnn kendine bal kurulularn tefti kayt defteridir. Bu tarikat byk Saint-Gilles manastrna bal olup, kayt defteri iki rahibin, yaz sonunda hasattan sonra, ambarlar doluyken 32 komutanlk ve Rhne'un dousuna dalm 120 kadar senyrlkte yaptklar uzun turnenin tutanaklarndan meydana gelmektedir. Olamd bir kesinlikte olan bu soruturma, dorudan papalk taleplerine cevap vermekteydi. Papa XII. Benedictus dinsel tarikatlar slah etmek istemekteydi. Kendisi de bir mensubu olarak ncelikle (1335'ten itibaren) Citeaux tarikatyla ilgilenmi ve zellikle de manastrlarn herbirinin servet ve kaynaklarnn kesinlikle hesaplanmasn istemiti, bundan bekledii, bu manastrlarn uygun bir ekilde barndrabilecekleri rahip saysn saptayabilmekti. Ertesi yl da, bu merakn Benediktinler ve dier tarikatlara doru geniletti. Bunun zerine, 1337 sonu ile 1338'de heryerde envanter kartma iine giriildi; bunlarn ou ait olduklar kurulularn carm/alarmda muhafaza edilmilerdir (4). Ayn zamanda byk sayda dinsel cemaate ilikin gelir ve giderlerin tasvirini de sunan bu belgeler, Hnstiyanlm bir ucundan dierine, blgesel ekonominin karlatrmal incelemesine izin vermektedirler. Bouches-du-Rhne ili arivlerinde Malta tarikat fonlarnda korunmakta olan sicile geri dnelim. Bu sicil gzel yazyla yazlm 306 yaraktan meydana gelmektedir (5). Hane hane dzenlenen bu envanter, bunlarn yalnzca maddi durumlarm tasvir etmektedir; bu, bizatihi aklayc olan, soruturmaclarn bak asna gre dzenlenmi bir ekilde, i ekonomiye ait bir tablodur. Soruturmaclar her komutanlkta, senyrleri, yeni ihtiyalar, hereyi belirleyen kiileri saymakla ie balamlardr. Sz konusu olan, efendilerin hanesi deil de, kat bir ekilde hiyerarik olan "aile"leridir: nce komutanln efi gelmekte, onu rahipler izlemekte, arkadan valye biraderler, basit avular ve nihayet dinsel cemaatin bamda kendilerine huzurlu bir emekli hayat bulabilmi olan, yzyln u insanlar olan donat'la sralanmaktadr. Soruturmac daha sonra aktifi, varlklar, kaynaklar tasvir etmektedir ve bu kere de bu ii hiyerarik bir dzen iinde yapmaktadr, ilk olarak "domaine"i, dorudan iletilen topra sunmaktadr, ve esas zenginlik kayna olan tarlalar; balar, ayrlar, korular ve otlaklarn nnde yer almaktadr. Rantlar ise ancak bunlardan sonra gelmektedir; her trden tahsilat cinsine gre snflandrlmtr; nce yenilebilen ve iilebilen eyler, ancak bunlardan sonra olmak zere de nakit. Sonuncu tablo ise, harcamalara ait olandr: burada da efendilere ve hizmetkrlara datlan toprak rnleri, tahl istihkaklar, arap grlmekte ve nakdi harcamalar bunlardan sonra yer almaktadr-"rn" alm, borlar, her kuruluun tarikatn masraflarna katlma pay-. T C M SELUK NVERSTES 93 pfcrrtM FAK' ILTbS Soruturmaclar ayn hanede ve haneler arasnda, envanterin eitli unsurlarnn kyaslanabilir olmas iin hereyi hazrlamlardr. Hereyi ok zenle kyaslamlardr. Hasatlarn ve tketimin nakdi cinsten deerlendirmesini yapabilmek iin hereyin fiyatn kaydetmilerdir. Nihayet tm nakdi deerleri, "bir tournois lirasnn 16 denier" etmesi esas zerinden ayn birime indirgemilerdir (6) ve tm hesaplar hemen hemen hi hatasz yapmlardr. Bylece bir zen, rakamlarla oynamaya alkn insanlarn bu rahatl, bu koskoca metnin kullanmn ok kolaylatrmaktadr. Metin iki noktada belirsizliklerini srdrmektedir. ncelikle tahl ve arap miktarlarnda deitirme ilemlerine yatkn olan mfettiler, paralar tek birime indirgerlerken (7); hasatlar, dentileri, i tketimi ve fiyat dzeyini hesaplamak iin kullandklar eitli lleri birime indirgeme kaygsn duymamlardr. Acaba bir yerden dierine olan farkllklar ihmal edilebilir mi kabul etmilerdir? Bu ok az olasdr: setier, charge, millerolle gibi birimlerin deerleri, metrik sistemin yerlemesinden nce Aix veya Orange, Tarascon veyahut da Draguignan'da (8) ok farklydlar ve bu farkllklar XIV. yzylda tm hzyla srmekteydi.

Soruturmaclar fiili olarak bu can skc dntrme ilemlerinden kurtulabilirlerdi; yerel fiyatlarla yerel lleri birletirerek, onlar iin yegne nem tayan livre, sol ve denier birimlerine ulamalar mmknd. Fakat bu ihmalkrlk, bir senyrlkten dierine tahl veya arap miktarlarn kesin bir ekilde karlatrmay engellemektedir. te yandan, saysal veriler bylesine bir soruturmadan beklenen salamlkta deillerdir: ister tohum verimlilii, ister hizmetkrlara her yl verilen tahsisat, ister adli kazanlar, ister gndeliki says, ister datlan cret tutan veya isterse rn fiyatlar sz konusu olsun, kaydedilen deerler her zaman "adet olan" deerlerdir. "Communiter" kelimesi her sahifede karmza kmaktadr: "bu toprak adet zere... vermektedir"... "buday yk bu kentte adet olarak... etmektedir". Rakam karsndaki bu tavr farkedilmeyi haketmektedir. Soruturmaclar hasatlarn, fiyatlarn yldan yla deitiini bilmektedirler, ama bu deimeleri arzi olarak kabul etmektedirler ve o ann tutarlarn, u 1338 ylma ait olanlar kesin olarak kaydetmek onlara yararl olarak grnmemektedir, onlar iin nemli olan, gerekten geerli olan, "adet olan"dr. Bu temkinli adamlar, bu uyank ve zenli yneticiler, demek ki o sralar-ki bu ok nemlidir- deerlerin kararl olduklar ve olmak zorunda olduklar duygusuna, yzeysel ve ihmal edilebilir olarak kabul ettikleri deimelerin altnda derinlemesine bir istikrar olduu duygusuna sahiptirler. Tarihi asndan ise, bu tavr al her hal krda avantajsz deildir: o a insanlarnn normal olarak kabul ettikleri dzeyleri yakalama olanan vermektedir. Ancak bylesine tahminler ortalama ve zneldirler, yani bize gre belli bir belirsizlik katsays tamaktadrlar. Bu ekinceleri koyduktan sonra, 1338 soruturmasnn drstl, kapsam, tek bir bakta kavramamza izin verdii krsal alan alann genilii ile senyrlk ekonomisi hakknda olaanst deerde bir tanklk sunduu sylenebilir. Bundan neler kartabiliriz? * Esas olarak ie dnk ekonomi: envanterin esas erevesi budur. O dnemde ihtiyalarnn ve kaynaklarnn tannmasnn nemli olduu unsur "hane", "aile" grubudur. Senyrlk "aile"si burada bir miktar zelliklidir, nk dinsel bir cemaat sz konusudur, nk bu cemaatin hayat tarz, zenginlikler karsndaki tavr zel dzenlemelerle, bir kuralla belirlenmektedir. Bu disiplin (9) azla yetinmeye yer amakta, tketim ve harcamalar ksmaya davet etmektedir. Kstlamalar gerekte hafiftir ve hibir komutanlk, hi kuku yoktur ki, toplumsal yaps ve ekonomik ihtiyalar itibariyle krsal bir soylunun hanesinden farkl deildir. Her komutanlk askeri zevkleri olan, geni lekte beslenen ve takmlarnn zerine titreyen kk bir efendi grubunu oluturmaktadr; bunlar urada be, burada otuz, en byk cemaat olan Manosque'ta elli; ortalama yirmi kii kadardrlar. Onlarn yannda "yemek piirmek, hamur amak, amar ykamak" iin birka hizmetkr (10); refakatin an iin birka silahl "olan" yaamaktadr; bunlara ahrdaki veya drt at ile, geerken urayan konuklara ak olan sofray, efin zaman zaman gsterili bir ekilde yolculuk yapmak zorunda olmasn ekleyelim. Hpital tarikatna mensup her evin, tamamen dinsel ilevlerive harcamalar-vardr. Bunlar yolcu ve hastalarn yardmna komaktadrlar; bu onlarn kendilerine zg grevleridir. Tarikat kt aylar boyunca, fakirlere haftada kere tahl datmaktadr, ama eli sk bir ekilde: Saint-Jean de Trieves'de ylda 200 kg. kadar kaba buday; Riez yaknlarndaki ok byk ve her hasatta ambarlarna 1800 kental kaldran Puimoisson'da 18 kental buday; Bras'da bu haftalk datmlar kaynaklarn'%o 4'nden azm gtrmekteydi (11). Yardmlar ve sadakalar birletirildiklerinde, senyrlk hanesi iin harcananlarn bete birine nadiren ulamaktaydlar. Buna, tarikatn genel ihtiyalar iin nakdi katklar eklenmekteydi. Fakat bunlar da hafifti. Btn bunlar her soylunun her yl datt sadakalarn toplamn herhalde amyorlard (12). Komutanlk ister byk, ister kk olsun, demek ki laik soylunun hanesine eitti ve biraderlerin harcamalar valye slalelerinkilerden ok az farklyd. Soruturma bu harcamalarn cinsini aklkla gstermektedir, ilk ihtiya gda idi. Her senyr iin eit bir istihkak: gnde aa yukar bir kilo ekmek, belirtelim ki has budaydan (13). Sonra, yerine gre deien ve hesaplamas g miktarlarda arap, fakat domaine,& retilmese ve pahalya satn

alnmak zorunda kalnsa bile, arap heryerde tketilmektedir. Beyaz ekmek, katksz arap, ite daha imdiden efendinin evini ayran zellik. te yandan, efendiler ekmeklerini 94

kuru kuruya yemiyorlard; companagium (birader karavanas) iin baka bir harcama daha ngrlmtr. Bundan, ate ve aydnlatma gereklerinin dnda, tm ek gda harcamalar anlalmaktayd. Dauphin'deki Echirolles komutanlnn envanterine gre, bu ek harcamalar yle dalmaktayd: bete biri odun ve kandil iin; bete ikisi taze, veya tuzlu et iin; bete biri yumurta, balk iin; geri kalan da tuz, zeytinya, badem, soan, sarmsak, baharat iin (14). Fakat companagium tahsisat tm senyrler iin eit deildi. Komutanln efendisi iin 60 sol olan bu rakam, bir birader iin 35 ve bir donat iin de 25 sol olarak saptanmt. Bunun sonucu olarak bu evrende, mertebe hiyerarisi ilk olarak sofrann incelme derecesiyle kendini belli etmekteydi. Ama kendini asl kyafetlerde gstermekteydi. Bu nedenle de, bu alandaki basamaklar daha ok, ama ayn zamanda daha aralklyd. Giyimleri iin kurulu efine 120 sol, valye biradere 60, rahibe ve soylu donat'ya 50, avu ve soylu olmayan donat'ya da yalnzca 40 sol tahsis edilmekteydi. Bu gda ve elbise harcamalar envanterde nakit cinsinden hesaplanmtr. Ynl kuma, deri ile sofrada kullanlan malzemenin ou satn alnmaktayd. Bunun sonucunda i ihtiyalarn iki kategorisi ortaya kmaktayd (ve envanterin plan da, grld zere, bu ayrmn ilevinde dzenlenmitir): bir yanda tahl ve arap ihtiyac, dier yanda para ihtiyac. Bunlar karlatralm. Puimoisson'da her birader beheri 2 sol deerinde 12 kupa arap ve 2 sol'en 18 setier buday tketiyordu; yani ylda 60 sol; nakdi harcamalar, dier komutanlklarda da olduu gibi, valye iin 95 ve avu iin 65 sol idi (15). Bylece senyrler grubunda, XIII. yzylda denildii gibi "d" maddelerin, yani kasadan para kmasna yol aan maddelerin tketimi-masanm dip tarafnda oturan iin bile-en azndan i retimden elde edilene e bir deeri temsil etmekteydi, ve denier cinsinden harcamalar, "aile"nin en iyileri, zellikle de cemaatin nderi iin olanlar ok daha yksekti, nk nder kendi ahsnda "evin" gcn gsteriyordu, ihtiyalar bunlard. imdi de senyrln bunlar karlamay nasl baardm grelim. * Senyr olan Saint-Jean Hospitalierleri ncelikle, kendi adamlar olan kyllerden veya topraklarnda kirac olarak bulunanlardan devrevi olarak para alma hakkn ellerinde tutuyorlard. Bunun anlam, civardaki kylerin baz sakinleri zerinde de haklar olduuydu, nk senyrlk trde bir toprak btnn zddyd: u aile onlarn bamlsyd, u toprak paras komutanla aitti vb. Senyrn ok dank olan haklar, ayrca ok da eitliydi; bunlardan bir ksm toprak, bir ksm da kii zerindeki haklard. "denti almak", komuta 96 hakk, yani yarglama ve kasaya ceza paralarn, bime vergilerini, pazar resimlerini koyma hakk; bylece senyr satlardan, saman tekelinden, deirmenden veya ya presinden, yn veya keten dvme atelyelerinden pay; evler ve topraklardan denti, eldeitirme vergileri (ok kazanl olan bu vergiler bu dnemdeki kyl zilyetliinin byk hareketliliine tanklk etmektedirler) w nihayet kilise onda birleri (dime) ile ky kilisesinin efendisine giden birok kazan salamaktayd, btn bunlar envanterde kark bir ckilcV >cr almaktadrlar. Fiili durumda senyrler iin, 1338 soruturmaclar iin pk bugn senyrlk ekonomisi tarihisi iin olduu gibi), btn bu gelirler arasmla tek bir ayrmn gerekten nemi vard: baz ayrcalklar bamlnn hasadndan pay

almaya izin vermekte ve efendinin evine hemen tketilebilir nitelikte-iahl veya arap gibi-rnler getirmekteydi; bunun tersine dier haklar para salamakta ve kk reticiler de bunlar deyebilmek iin rn fazlalarn veya emeklerinin bir ksmm satmak zorunda kalyorlard. Saint-Jean de Jerusalem senyrlndeki nakdi gelirler adeta tamamen pazar resimleri, adli haklar, bime ve mezar vergilerinden gelmekteydi (16). Buna bal olarak nakit girileri dzensiz olmaktayd. rnein u adamdan ancak "su ilediinde para" alnabilmekteydi (17); Figanieres'de efendi ceza paras toplamaktadr ama, "on yldan beri hibir ey elde edememitir" (18). Envanter bu durumda, bu belirsiz kazanlara dair ortalama bir tahmin vermektedir. Deiken olan bu kazanlar, genelde zayftrlar. rnein, 140 hanenin sayld Bras'da, senboria'mn yars Hospitalierlere aittir ve bu onlara ylda ortalama 6 . ime 9 sol, yani komutanlk tahsildarnn tek bir elbise iin harcadna ancak yeten bir tutar salamaktadr. Favas'dan toplanan cezalarn yllk 10 sol olduu tahmin edilmektedir (19); ve Hospitalierlerin yarg yetkisine giren Claretli 31 aileden, biraderler her yl denier olarak 11 //vre'den daha az bir miktar salayabilmekteydiler: 4 livre kilise ve ondabirler iin, 1 livre cezalar, 30 sol pazar resmi, 50 sol toprak kiras (cens) iin (20). Demek ki nakit girii yetersizdir ve normal zamanlarda senyrlerin gda ve elbise harcamalarnn ok altnda kalmaktadr. rnein, Poet-Laval'de, senyrlk "aile"sinin 48 yesi, ylda denier olarak 224 livre harcarlarken, senyrlk haklarndan yalnzca 105 livre elde edilmekteydi; Saint-Jean de Trieves'de ise, nakit olarak 30 livre toplanrken, 64 'ivre harcanmaktayd. Kyllerden toplanan nakdin senyrlk harcamalarm amas iin olaand koullar gerekmekteydi: ya senyrln, Puimoisson'da olduu gibi geni (gelirler 195, harcamalar 135) olmas, veya bir kentin civarnda bulunmas gerekiyordu; Arles'a ok yakn olan Sallier komutanl, Camargue'daki avlanma haklarn ok pahalya satarak, 6 kiilik kk cemaatinin harcadndan hemen hemen kere fazla para toplamaktayd. Btn ^unlardan kan ilk ok ak sonu: bu eyalette ve bu dnemde krsal snyrlk az nakit getirmektedir. Buna karlk, senyrn eli bir kasabaya ular ulamaz, parayla dolmaktadr. Provence'n yksek kesimlerindeki Comps komutanl bamllarndan ylda bir livre salayabilirken, Draguignan komutanlnn bamllar, biraderlere 94 livre vermekteydiler. Ayni gelirler ve zellikle de tahl tahsilat, senyrlk gelirleri iinde ezici bir stnle sahip olarak gzkmektedir. Puimoisson'da % 65, Poet-Laval'de % 80, Saint-Jean de Trieves'de % 85. Fakat bu ayni gelirler komuta veya adalet yetkisi sayesinde deil de; kydeki frn, deirmen, kilise veya ondabirlerden, yani ayni gelirlerin esas kaynandan gelmektedir. Bu gelirler de, krsal hasatlarn raslantlarna baml olarak dzensizdirler; fakat ok daha byk miktarlardadrlar. Venterol'deki frn, tek bana 8 kiinin yllk ekmeini salamaktayd (21); Lardiers'deki rantlarn % 60' kiliseden gelmekteydi; Puimoisson'daki frn, deirmen ve kilise ondabirleri nakdi dentiden iki kat, komuta yetkisinden kaynaklanan gelirlerden sekiz kat fazlasn getirmekteydiler (22). Bu gzlemler, XIII. ve XIV. yzyla ait ok sayda Fransz senyrlk belgesinin iaretlerini teyid etmektedirler: sengin senyr adalet ve zorlama iktidarn krsal alana en geni lekte yayan, ne de en fazla baml tarlasna sahip olan deildir; zengin senyr deirmencilerin, kilise ondabirleri tahsildarlarnn efendisi olandr. Ve kt yllarda nakdi dentilerde dme olduunda, cezalar tam olarak tahsil edilemediinden; kilise ondabirleri, saman ve dier ayni haklar senyrn ambarn doldurmaktaydlar (23). Fakat bu rantlar, her ne olurlarsa olsunlar, buday veya para tahsilatna olanak versinler, hesap yaplnca dk kazanl olduklar grlmektedir. nk byk masraflara katlanmakszn tahsilat yaplamamaktadr. ncelikle hileden doan kayplar, nk bu gelirler en az emin olanlar, en fazla rekabete maruz kalanlardr (gerekten de, Hospitalierlerin haklan baka senyrlerinkine karm durumdayd), ayrca bunlar bamllarn en fazla itiraz ettikleri ve kurtulmak iin hereyi yaptklar dentilerdir. Demek ki, srekli olarak dava halinde olmak, yani avukat ve tahsildar tutmak, destek kazanmak, ibirlii satn almak gerekmektedir. Soruturma, davalar iin Venterol'de ylda 16 livre, Montelier'de de 10 livre harcandn ortaya koymutur (24)... Ayrca tahsilat ok pahalya

malolmaktayd. Kukusuz kyller dentilerini bizzat getirmek zorundaydlar, fakat pazar satlarndan pay alabilmek iin, burada srekli bir adam tutmak gerekmekteydi. Ayn ekilde, cezalan tahsil edebilmek iin ilm kartmak, yani adli grevliler istihdam etmek gerekm ekteydi. dentilerde byk hileleri nlemek iin sadk adamlar gerekmekteydi. Nihayet, tm bu yardmclara, bu tahsilatla sorumlu olanlara kazancn bir blmn aktarmak aklllk olmaktayd. rnein Beaulieu d'Orange'da ondabir toplaycs, beyan ettii haslatn ondabirini kendine alyordu (25) ve biraderlerin, 20 hanelik kk Clamensane kyndeki haklarmm gzetimi iin buraya yerletirdikleri grevli, cret olarak 9 livre ve Afk olan haslatn te birini almaktayd (26). Burada, senyr ile smrdkleri .arasnda kk bir aracar-hukuk adamlan veya tahsildarlar-grubunun dikildii ve bnilann senyrln srtndan yaadklan grlmektedir. i Ve nihayet efendi, denti karlnda kyllerin emrine verdii bina ve \-aralan iler durumda tutmak zorundayd. rnein, Saint-Michel de Manosque deirmeninde, her drt ylda bir talar deitirmek gerekmekteydi, bu is 100 jo/'e malolmaktayd (27), ve Vinon'daki byk deirmenin idame masraflar her yl 30 livre gerektirmekteydi (28). Senyr kendine bal kiliselere kandil-ya, balmumu, buhur salamaktayd. zellikle de, kilisedeki grevlileri beslemekte, giydirmekte, onlara harlk vermekteydi. Kukusuz bu harcamalar nisbeten dkt, nk dinsel hizmet taeronlar, olaan olarak kk bir ayni cret ile en mtevazisinden gda ve elbise almaktaydlar. Fakat, onlara bir valye biraderinkine e arap ve tahl tahsisat aynlmaktayd: Tanrnn hizmetkrlan efendilerin beyaz ekmeinden yemekteydi. Demek ki, ynetim gider ve kayglan ar olmaktayd; Hospitalierler bundan kurtulmak ve kendilerine daha dzenli bir gelir salamak iin frn, deirmen, ondabirler ve kiliseleri srekli olarak kesimcilere vermekteydiler, yani kendi paylanm alan baka araclara. Sonuta senyrlk ayncalklan ok sakatlanm olmaktayd. te ok byk bir senyrlk olan Poet-Laval: deirmen, iki frn, kilise, 7 kyn kira, adli ve komuta dentileri. Tahsilat nemlidir: ayni ve nakdi olarak 540 livre. Fakat bu gelirden bir rahip, firmc, iki khya, bir dzine avu, korucu ve tahsildar beslemek gerekmektedir ki, bu da 100 livre'e malolmaktayd. Bu durumda koskoca bir bucaktan toplanan 540 livre 43 birader ve hizmetkrlar ile konuklarnn masraflarna yetmiyordu. Demek ki, envanter ncelikle senyrlk rantnn zayfln ortaya koymaktadr. Kukusuz bu dk dzey, bamllarn fakirliiyle aklanmaktadr. Kyl mal varl hakknda hibir dorudan bilgiye sahip deiliz (bu durum soruturmann bize reteceklerini azaltmaktadr, nk senyrlk taleplerinin gerek arl, bu dentilerin yzdesi, uzaktan bile tahmin edilememektedir). Bu arada Hospitalierlerin bamls olan kyllerin ounlukla fekir insanlar olduklar tahmin edilmektedir. Nfus kalabalktr (bugn 700'den te nfusa sahip olan Bras'da 140 hane, Favas'da 18 aile, Esparel'de 40 aile; bu 'ton iki yerleim yeri bugn ta ykntlan iinde, adeta tamamen metruk kaidedirler), nfus ok fazla kalabalk ve tamemen yoksullua mahkm ^edilmitir. RoqueEsclapan'daki 28 baml aileden yalnzca 12'sinin i tyvanlan vard; Clamensane'da 20 haneden yalnzca bir tanesi bir kze, bir eri de bir eee sahipti. Bresc'teki 18 baml aile, tm iin ylda yalnzca tuz boazlyabiliyord (29). Bu durumun sonucu olarak, senyr zorlama ve :ilat yetkilerini istedii kadar elinde tutsun, bu sefillerden na-alabilirdi ki? SELUK NVERSTES *>i"*t -*?*??J"M stelik bu insanlar, ou zaman baka senyrlerin de taleplerine maruz kalmaktaydlar: Fransa veliahdnn, Provence kontunun, maliye rgtleri tam gaz gelimekte olan ve vergi salmakta ba eken u prenslerin. Efendiler belki, kylnn eline geen tm paray ondan almay baaryorlard, ama kylnn eline az para geiyordu. Byk cezalara arptrlan acaba ka kyl, birka kuru dedikten sonra affedilmemitir? nk efendinin yarglar asla daha fazlasn alabilecekleri

umudunu tamamlardr. Bucak biraz daha az fakir hale gelince, senyrlk gelirleri aniden ykselmektedir; rnein Arles krlar veya Argens vadisinde olduu gibi. Fakat bu refah alanlar istisnaidir ve kasabalara yakn alanlarla snrldr. Olaan olarak doa acmasz, kyller a ve sska ve senyre ulaan gelirler ok dktr. * Demek ki senyr yksek adalet yetkisine sahip olsa, kilise ondabirleri ve btn deirmenleri elinde tutsa bile, bu gelirlerle yetinemezdi. Topran dorudan iletilmesine ok bal kalmaya devam etmekteydi. Saint-Jean Hospitalierleri 1338'de bu lkede muazzam bir "domaine'e sahiptiler. Burada koru hem az, hem de fakirdi; birka badem, ceviz, zeytin bahesi, bir miktar ayr ve ba bulunmaktayd. Tarlalar esas ksm meydana getirmekteydiler. Tarikatn buday ekilen topraklar, eitli byklkte ve "ev"lere eitsiz dalm paralar halinde, 7.000 hektar kadard. Bu "ev"lerden bazlar ok olanaklyd: Manosque'ta, Vinon'da rezerv 300 hektar tarlay kapsamaktayd (30). Envanterde hayvancla dair ok az bilgi olmas karsnda aknlm gizleyemiyorum. Adeta heryerde yalnzca koum hayvanlar gzkmektedir, urada veya burada 30 kadar koyun saylmaktadr, ama rnein Manosque'ta olduu gibi, o dnemde baz byk komutanlklarda sz konusu olan bykba hayvan srleri nerededir (31) ? Soruturmann srdrld mevsimde, bunlar tabii ki k otlaklanndadr. Fakat i kaynaklar konusunda bu kadar zenli olan aratrma, hayvancln o sralar esas zenginlik kayna olduu bir blgede, bu konuda nasl sessiz kalabilir? Eer belgeye bal kalnacak olursa, soruturmaclarn domaine iletmesini tamamen tahl retimine ynelik olarak gsterdikleri grlecektir. Onlara gre, ekilebilir topraklar mal varlnn salam kesimini, senyrln gerekten doyurucu blmn meydana getirmektedir. Saint-Jean tarikatna ait "ev"lerin ounda, nakdi deere dntrlm olarak rezervin gayri saf oran, dier tm dentiler toplammmkinden stndr. Comps komutanlndaki durumu rnek alyorum; buraya dank durumda 9 senyrlk baldr. Bunlardan ikisi rezervi olmayan, yalnzca tahsilat merkezleridir: senyrlk haklar burada yegne geliri meydana getirmektedirler: 55 ve 50 livre. Krsal olmaktan ok kentsel bir senyrlk olan Daguignan'da ok kazanl olan vergiler 104 livre, yani balar, ayrlar ve 6 hektarlk ok iyi bir toprak parasnn toplam olaan gelirlerinin iki katm getirmektedirler. Fakat bunlarn dndaki heryerde, byk kazanlar efendinin topraklarndan salanmaktayd; RoqueEsclapan'da 23'e karlk 38; Ruquebrune'de 56'ya karlk 334; Riufre'de Fe karlk 6; la Faye'de 3'e karlk 58; Comps'da 74"e karlk 144; Pugnafort'da 3'e karlk 144. Fakat iyi baklan, ou zaman uzun uzun dinlendirelen (32) bu topraklarda, verimler ok dkt. Envanter bu konuda 123 iaret vermektedir. Domaine'lerin 65'inde, ekilen bir l tahl bana "adet olduu zere" drt l hasat edilmekteydi. Dier 50 rezervde ise -bu iyi topraklarn hepsi ayrcalkl kesimlerde yer almaktaydlar- bire be alnmaktayd. Yalnzca yedi kere, ortalamas yksek bir verimlilikle karlalmtr (sz konusu olanlar kentlere komu, kk yzeyli, srekli ilenen ve "ferrage" adn tayan tarlalardr). Buna karlk, 21 iletmede verim yalnzca bire t, 5 da tarlasnda ise, bir tohumluktan ikiden fazla beklemenin anlam yoktu. Bu fakir hasatlardan, gelecek ekim iin tohumluk ayrmak ve yoluculara pay vermek gerekmekteydi (yirmide bir, bazen de onte bir). Burada kyl hayatnn ar istikrarszl kavranmaktadr. Kukusuz bylesine iyi topraklar ileyemeyen ve teknik olanaklar daha kstl olan kk reticiler bu nemsiz artk rnden dentileri yapp, ocuklarn doyurmay nasl becerebiliyorlard? Senyrlk ambarlarnn, envarterde kaytl byk miktarlarda tahlla dolabilmesi iin, her hal krda rezervin geni ve buna bal olarak, buray ileyenlerin kalabalk olmas gerekmitir. Demek ki emek-gc sorunu vard. Bu muazzam tarlalar ileyebilmek, ekebilmek, hasat edebilmek iin, senyr angaryalara gvenemezdi, insanlar ve hayvanlar belli srelerde karlksz altrma hakkn koruyordu, ama yalnzca yirmi kadar kyde; ve bunlar dalarn en uzaklarnda yer alanlaryd. stelik, bu hizmetlerin tamam kullanlmyordu, nk angaryaya koulan kt alyor, fazla yiyordu. Kck bir nakdi denti karlnda onlar azad etmek daha krlyd: envanterde bu angaryalar

hep nakdi gelirler kalemine kaydedilmilerdir. Yalnzca yk tama angaryalar fiilen uygulanmaktayd (33). ou zaman ok az verimli olan topraklarn ihtiya duyduu emekgcnn, byk apl emek-gcnn demek ki cretlendirilmesi gerekmekteydi. Bu durum da bizi, bu byk rezervlerin ilenmesinin grne ramen, acaba gerekten krl olup olmadm sormaya sevketmektedir. Balar ve ayrlarda-nk arap ve kuru ot pahal maddelerdi-net oran yksekti. Kendi balarna koskoca bir 20 livre eden 200 yk kuru otun retildii la Faye'de, gndelikiler yalnzca 3 livre 16 soVe malolmaktaydlar. Sallier'de ba iilerine 21 livre denmekteydi, ama buradan elde edilen yllk ortalama 15 md arap 45 livre' satlmaktayd. Bras komutanlndaki ban iletme masraflar, hasadn % 50'sinden azd; ayn oran ayr iin % 35 olmaktayd (34). Fakat tahl tarlalar iin senyrn kr daha az gvenilirdi. Gene Bras 101 komutanl envanterine bakalm. Biraderler burada 300 hektardan fazla topra ekime ayrmaktaydlar. Toprak ylda iki yl nadasa brakldndan, 100 hektar kadar topraa her yl k buday ekilmekteydi; bunun dnda 50 hektarlk bir alana arpa, avdar, bakla ekilmekteydi. Buras vasat verimlilie sahip topraklard: ortalama olarak bire drt, bylece yans kadar buday olmak zere, 650 kental civarnda hasat yaplmaktayd. Bu hasat efendiye; be deirmen, drt ky kilisesinin ondabirlerinin getiriinin toplamnn iki katn salamakta, ama 266 livre gibi ok pahalya malolmaktayd. Tarlalar hazrlamak iin 12 saban gerekmekteydi. Bu da ncelikle bir demircinin istihdam edilmesi demekti. Demirciye gereken demirden baka, saban demiri basma bir setler, yani kental buday verijmekteydi: bedeli 5,5 livre. Daha sonra, sabanlara koulan 48 kz ve 8 yk hayvanm btn yl boyunca ahrda beslemek gerekmekteydi ki, bunlar 120 yk saman ve 24 setler arpa tketmekteydiler; katrlar nallatmak, yorulan hayvanlar arada srada deitirmek iin olanlarla birlikte, yllk harcama hemen hemen 55 livre'e ulamaktayd (35). Tarm aralarnn kullanlmas, hayvanlarn bakm iin ok sayda iftlik ua gerekmekteydi: 12 sabanc, drt hayvan tmarcs, drt uak. Bunlarn gda ve elbise harcamalar, nakit olarak 36 livre ve 700 setler avdar (hemen hemen dentilerden gelenlerin tm) yutmaktayd; herey muhasebe sikkesine evrildiinde, 115 livre. Nihayet, bu srekli hizmetkrlar hereye yetmemekteydiler, onlara yardm etmeleri iin, ilerin artt sralarda gndelikiler tutulmaktayd. Kt otlan yolan kadnlarn 550 gn, hasat yapan erkeklerin 537 gn, demet yapan kadnlann 190 gn, tahl dvme, tama: btn bunlar iin de bir 50 livre daha demek gerekmekteydi. Yalnzca tahl retimi 225 livre'e malolmakta, net kr 40 livre'e, yani hasat deerinin % 15'ine inmektedir. Bu "olaan" bir yldadr. Acaba kt bir mevsimde ne olmaktayd? Krlar kukusuz, daha az verimli topraklarda daha dktr. Puimoisson komutanlnda 400 hektarlk rezerv topraktan 225'inde verim bire altya kmaktayd, ama bu tamamen istisnaiydi; ancak nk buday burada dk fiyattan satlmaktayd-tahl deerinin bete drd (300 livre zerinden 225), iletme giderleri tarafndan yutulmaktayd. Verimin ortalamann altnda olduu bucaklarda, iletme tabii ki net bir zararla kar karyayd. Saint-Jean de Trieves'deki durum byleydi. Tahln pahal olmasna ramen, hasat ancak 61 livre etmekteydi; yalnzca malzeme ve i hayvanlarnn idame masraflar, hemen hemen bu miktara ulamaktayd: 56 livre. Bu durumda, tm emek-gc ve zellikle de 9 iftlik uann masraflar, yani 79 livre, ak hanesine yazlmaktayd. Bu konularda, senyrn aikr kar topran iletilmesini bakalarna devretmek, verimsiz tarlalar yanclara kiralamakta deil midir? Elimizdekine benzeyen bir belge, Fransz senyrlklerinin yneticilerinin, XIII. ve XIV. yzyllarda daha byk rakamlarda olmak zere, dorudan iletmecilii brakarak, rezervi kiraya verdiklerini gstermektedir. Bu yneticiler bu yola, yalnzca bilanolarna akl bamda bir ekilde bakarak girmilerdir. Hospitalierler de bu rn paylamna dayal sreli kiralama iine girmilerdir ve her keresinde bu i onlarn avantajna olmutur (36). En fazla gelir getiren senyrlklerden biri

olan, Arles yaknndaki Sallier, ok krldr, nk 200 hektarlk rezervin % 90' yarcla verilmitir. Bu topraklar hi masrafsz, 434 livre karl tahl getirmektedirler. Ancak yarclk pek gelimemitir. 700 hektarlk rezervin ancak 1200' bu rejime tabidir ve yntem belli alanlarda, yani verimin daha yksek ve ekonomik hayatn daha faal olduu yerlerde snrlanmtr. Dier yerlerde, yani dorudan iletmenin daha az kazan salad senyrlklerde, Saint-Jean biraderleri ok az yancya sahiptirler. Neden? Alkanlk m? Gerek karn bilinememesi mi? ou zaman bu topraklan muhafaza etmek zorunda kalma benzemektedirler, nk hasadn 5/6, 7/8, 8/9'unun iletmeciye brakld durumlarda, hatta la Faye veya Monfon'da olduu gibi, kyllerin hl srmekte olan kol ve hayvan angaryalannn da yarcya brakld durumlarda bile (37), kimse buralara talip olmamtr. Saint-Auban'da rezervin 60 siteree' lik blm "te bir yanclkla buray isteyen kimse olmadndan, uzun zamandan beri durmaktadr" (38). Bu duruma kyllerin ok fakir olmalan da neden olmaktadr. Bu "narin topraklar"n iletilmesine giriebilmek, balangta gereken hayvan, alet, ii masraflarna katlanabilmek ve bunu belirsiz bir kr iin yapabilmek zere sermaye ve bu topraklarn a insanlarnn sahip olduklanndan daha stn ekin yntemleri gerekmekteydi. Kukusuz birok dier senyr gibi, Provence Hospitalierleri de, 1338'de kendilerine ramen topraklarnn bycek bir blmn bizzat ilemek zorunda kalyorlard. Fakat, i ekonomiye ynelik tavrlann, bu dnemden itibaren yalnzca daha yksek kr dncesi tarafndan belirlendii kesin deildir. Dorudan iletmeye bu inat ball aklamak iin baka nedenleri gndeme getirmek uygun olacaktr. Bunlar duygusal nedenlerdir. Daha fazla tahl edinmek ne ie yarar ki? Satmaya, sermaye biriktirmeye mi? Evde daha byk bir "aile"yi, rezerv ilerine balanm ve senyrn etrafnda bildik ve deerli bir sadakat oluturan u grubu beslemek daha iyi deil miydi? Hi kukusuz Hpital biraderlerinin de paylatklar valyelik zihniyeti iinde, krsal aristokrasinin XIV. yzyln eiinde bile, yalan ve kalabalk bir uak grubunun sadakatini, daha iyi ynetilen satlardan salanacak gelir arama tercih ettii dnlebilir. te bu nedenden tr Hospitalierler, iyice aikr karlarna ramen, uaklarnn arasnda yaama benzemektedirler. te bu nedenden tr "domalne", senyrlk ekonomisinin hep esas parasn oluturmaktayd.

102 103 * Bu koullarda domaine ekonomisi, krsal ekonominin btn iine nasl yerletirilebilir? ilk bakta, efendilerin evinin taleplerinin, ona baml kk kyl iletmelerinin faaliyetini gdledii grlmektedir. Madem ki baz dentiler yaplmak zorundadr, her hane -en fakir tehizata sahip olanlar bile-geimliinden fazlasn retmek zorundadr. zellikle avdar yetitirilen topraklarda, gene de efendinin bekledii bir miktar buday retmek gerekmekteydi (39). Ve zaman zaman bir cezann karln, bime, cenaze veya vaftiz vergilerini deyebilmek iin birka kuru bulmak zorunda olduklarndan, en mtevazi kyller bile, ellerinden geldiince rn satmak durumundaydlar. Senyrlk bylece kyl iletmelerinin tam anlamyla kendilerine yeterli olmalarnn bir engeli olarak dikilmekteydi. Sadece varlyla etrafnda bir mbadele akm yaratmaktayd. En uzaktaki Alp kylerine varncaya kadar, para dolamn canlandrmaktayd. Bime iin 10 livre, cens iin 8 sol, adalet iin 1 livre 10 sol, kilise iin 8 sol, pazar resmi iin 3 livre, yani binlerce kk deerde sikke bylece her yl, Saint-Pierre d'Avez adm tayan, u byk yollarn uzanda ki, tal, fakir kyn birka sakininin ellerinden gemek zorundayd (40). Fakat zenginliklerin hareketi, senyrln ekonomik ynetimi tarafndan daha dorudan tevik edilmekteydi. ok genel olarak deirmenler, kilise onda birleri, frnlar, zellikle de domaine,

senyrlk ambarlarna, efendilerin, konuklarn, uaklarn, baklan fakirlerin, ahrdaki hayvanlarn rketebileceklerinden daha fazla buday getirmekteydiler; buna karlk flar her zaman yeteri kadar dolu deildi; uyruklarndan da hibir zaman yeteri kadar para salayamyordu. rnein Bras'da, senyrlk evi ayni kazanlarnn ancak te birini tketebilmekteydi. Yl sonunda nemli bir artk kalmaktayd: 350 kental buday, 100 kental evdar, bir o kadar arpa, saman, 80 hektolitre arap. Fakat ancak 21 livre nakit toplayabilmekteydi, yani elbise, et, tuz, baharat alm, davalar, bina bakm, sr yenileme, gndeliki cretleri iin sarfedilmesi gerekenden omiki kere daha az bir miktar. Demek ki bu dengesizlik, hasat fazlalarn ve zellikle de buday paraya evirmeye zorlamaktayd. Buday yetitirilen rezervlerin genilii, verimlerin dklne ramen, toplam hasat miktarnn bykl sayesinde, envanterde yer alan senyrlklerin hepsi byk tahl satclar olarak ortaya kmaktadrlar. Bylesine bir durumun Akdeniz'e yakn olan bu evrelerde, gl ve srekli bir talep tarafndan tevik edildii dnlebilir: bu talep byk kentlerin iaesi ve denizde tanabilen mallardan kaynaklanmaktadr. Dada hasat edilen tahllarn bycek bir ksm, uzun katr kafileleriyle Avignon, Arles, Fos, Marsilya, Frjus veya Nice'e doru inmekteydi. Sk skya talep edilen angaryalar bu tamaclkta 104 Icullanlmaktaydlar. Fakat envanter bu ticarete dair hibir ey sylememektedir. Acaba din adamlar, dorudan limanlarn toptanclaryla m ticaret yapyorlard? Veyahut da onlara tuz, ynl kuma, tuzlu balk salayan, kasabann mtevazi i adamlarnn araclna m bavuruyorlard? En azndan, senyrln satlar araclyla tccarlarn, perakendecilerin, simsarlarn refahn salad kesindir. Tarikatn hizmetinde yeni araclar grubu ve belki de ayn adamlar, ayn zamanda ondabirleri ve deirmenleri kesimle alan noterlik ilerini de gryorlard (41). Ayn ekilde, senyrlk ynetimi sorumlularnn 1338 yaznda soruturmaclarn sorularna cevap verirlerken, cari madde fiyatlar konusunda ok haberli olduklar da kesindir. Soruturma zellikle bu fiyatlar konusunda ok sayda iaret iermektedir. Daha nce de sylediim zere, iaret edilen deerler ortalama deerler olup, adet ollduu iin normal saylan bir had zerinden znel bir tahmini temsil etmektedirler; te yandan miktar lleri yereldir ve bunlar bir yerden dierine deimektedir. Nihayette, bu ok deerli belge, bu konuda umulandan azmi vermektedir. Belgenin esas yarar, ayn anda ve ayn para birimi halinde olmak zere, ok geni bir mekna dalm olan ok sayda iareti vermesidir. Bylece baz toprak rnlerinin fiyatnn nisbeten tekdze olduunu gstermektedir. Bir yknn fiyatnn ok genel olarak 2 sol cinsinden deerlendirildii samann durumu budur. Bu fiyat asla 2,5, soP'en yukar kmam, asla 15 denier'en aa dmemitir, sapmalar dktr. Buna karlk, arap fiyatna ilikin rakamlar arasnda aklk ok byktr: bir kupann fiyat 1 il 4 sol arasnda salnmaktadr; ama llerin eitlilii gzlemi ok belirsiz hale getirmektedir. Bu durumda, balca gda rn olan budayn ticari deerini ele almakla yetinelim. Bu deer bir kyden dierine ar deikendir (42). lk olarak, farkl tahllarn fiyatlar ok eitli oranlarda olumaktadr. Mallemort'da bir l avdar budaynkinin yars, Fuimoisson'da bete drt etmektedir. Arpann fiyat budaynkinden Bordette'de % 80, Fos'da %25 dktr (43). Bu uyumsuzluklar aklayabilmek iin, farkl tahllarn tarlalara eitsiz daldklar ileri srlebilir. Aslnda bir fiyat haritasyla bir rn haritasnn aktrlmas, bylesine bir balantnn olduunu gstermektedir. Bir rnek: Puimoisson'da ky kilisesine ait tarlalar yar yarya avdar ve buday retmektedirler; Omergues'de ise yalnzca buday yetitirilmektedir. Oysa iki tahln fiyat oranlar bu iki yerde de ayndr. kinci gzlem: ayn tahln fiyatnda, bir yerden dierine byk farklar vardr. Bir tek buday ele alyorum, ve hacim llerinin eitliliini gidermek zere, karlatrma birimi olarak, setler fiyatn deil de, bir komutanlktan dierine herhalde ok az farkeden, heryl her biradere tannan tahsisatn deerini alyorum. Bu 350 kg. kadar tahl Mallemort'da 25; Puimoisson, Fos, Hyeres, Bras'da 36; Saint-Pierre d'Avez, Claret, Manosque'ta

105 48; Aix'te 56; Avignon'da 60, Saint-Jean de Trieves'de 80 sol etmekteydi (44). Bylesine farkllklar aklamak zordur. Fiyatlar tohum verimliliinin ilevinde mi deimektedirler? Grnte hayr. Kukusuz en byk pahallk Saint-Jean de Trieves'de, topran en az verimli olduu yerde gzlenmektedir. Fakat verimlerin aym olduu Orange ile Sallier'de, iyi tahln setier'si birinde 38, dierinde 54 sol etmekteydi. Rezervin normal veriminin bire be olduu Manosque'ta 48 sol eden bir setler iyi tahl, verimin bire gemedii Saint-Pierre d'Avez'de de o kadar etmekteydi. Acaba bu fiyat farklar daha ok retim koullarna, sat koullarna, yani ticari yollarn a iinde tutuklan yerin iyi veya kt olmasna bal deil miydi? Gerekten de, fiyatlarn corafyasyla, ticari akmlarn corafyas arasnda daha ak balantlar grlmektedir. Pahallk noktalarnn hemen hepsi -Avignon, Arles, Aix, Nice- tketim veya ihra merkezi olan byk kentlerdir ve buday dada, Bras veya Puimoisson'da genelde ucuzdur. Ancak gene de artc uyumsuzluklar byk miktardadr. Acaba ok uzaklardaki Saint-Pierre d'Avez'de tahl, Durance alak vadisinde yer alan Mallemort'dakinden iki kere neden daha pahaldr? Acaba ihra limanlan olan Fos veya Hyeres'de budaya, yayladaki Verdon'dan neden daha az para denmektedir? Bu cinsten farklar, zellikle tahl piyasasnn ok byk lekte dar bir alanda kapal olduuna tanklk etmektedirler. Bu durum, esas gda maddesinin ticari deerinin akkanlktan yoksun olduunu, fiyatlarn bu dnemde ve bu blgede bir bakma donduklarn dndrtmektedir. Dalk bir lkenin doal paralanmasndan kaynaklanan bu durum, belki de ayn zamanda adetlerin de sonucu olmaktadr. Bu fiyatlar, aslnda adet olan fiyatlardr. Acaba bu fiyatlar, ekonomik unsurlardan ok adetlere ve gelenee baml deiller miydi? Bu koullarda, senyrlk ekonomisinin i ayarlamalar ile, yerel fiyat dzeyi arasndaki balantlar ok karmaa benzemektedir. Puimoisson'da buday su fiyatna giderken, Arles'da ok pahaldr. Oysa her iki yerde de Saint-Jean domaine'i muazzam miktarda buday retmektedir. Puimoisson iin, bu an artk retimin fiyatlan dk tuttuu, bu durumun kydaki alclar cezbettii ve bu sayede dzenli bir ihra akmnn da senyrlk retimini tevik ettii varsaylabilir. Aym geerlikte olmak zere, Arlesl yneticilerin de yksek tahl fiyatlanndan tahrik olduklar kabul edilebilir. Ancak Saint,Jean domaineteimn btnnde, domaine retiminin rgtlenmesi ile, tarmsal fiyatlar arasnda ilikiler farketmek gtr. * Bu arada, bu senyrlklerin ekonomisinin ticarete ve para kullanmna sk skya balandklar aikrdr. rnein Bras komutanlnda gelir ve gider durumu, denti veya rn olarak elde edilen maddelerin % 65'inin satn gerektirmekteydi. Demek ki senyrln balca ekonomik ilevlerinden biri, larsal retimin bir ksmm, domaine'en gelenler kadar, kyl topraklarndan elde edilenleri de ticari akmlann iine sokmak ve bunlar nakitle deitirmekti. Bylece senyrn eline geen para, daha sonra ne oluyordu? Bir ksm, uzaktan mal getirenlere verilerek, yolculuklarda harcanarak veya Saint-Jean tarikatnn genel ihtiyalar iin ihtiyat akesi olarak, abucak krsal ortamn dna kmaktayd. Fakat parann tm bylece kamamaktayd. Mfettilerin kaydettikleri harcamalar iinde ou, senyrlk evinin hemen civarna nakit yaymaktayd, iae iin baz maddelerin -domuz, yumurta veya zeytinya- alm civar kyllere yaramaktayd. Denierler zellikle de cret olarak datlmaktaydlar. nk komutanlklarda srekli veya geici olmak, zere, byk bir insan grubu istihdam edilmekteydi. Bu komutanlklarn herbirinde ncelikle bir iftlik uaklar grubu almaktayd ve bunlar "familia" ile btnlemilerdi. Bu grup rezervin geniliine gre, az veya ok kalabalk olmaktayd. Fakat bu uaklarn arasnda bir hiyerarinin varlna ramen, hepsi de senyrle birlikte cemaat halinde yaamaktaydlar. Her "aile mensubu" iin eit olan tahl istihkak aslnda, efendilerinkine benzemiyordu; daha ar olan bu istihkak, daha kaba tahllardan olumaktayd ve bu durum iftlik

uaklann ev uaklarnn altna koymaktayd. iftlik uaklan saf arap da iemiyorlarda. Nihayet, onlarn karavanas daha ucuza malolmaktayd, rahip yama iin ylda 15 veya 20 sol, bir birader iin 35 sol olan bu deer, onlar iin yalnzca 10 veya 15 sol olmaktayd. "Hane"nin meydana getirdii temel ekonomik hcrenin iinde, demek ki maddi koullar alannda net bir hiyerari vard ve ekmein esas olduu bu kyl beslenme tarznda, senyrlerle iiler arasnda bir set vard ve sonuncular kyllere yaknd. Envanter iftlik uaklanna ilikin olarak, nakit cinsinden hesaplanm baka bir masraf daha kaydetmektedir: elbise ve ayakkab. Bunun tutar yaplan ie gre biraz deimekteydi (45). Ama bir iletmeden dierine ok farkllamaktayd- bir sabanc Marignane'da 10 sol hakederken, Trinquetaille'da 100 sol haketmekteydi- (46), oysa senyrler cemaati yelerinin hakedileri heryerde aynyd. Neden? Acaba efendi, elbiseleri kendi alp, uaklara dorudan m damyordu? Bu durumda harcama farklarn aklamak g olacaktr. Yoksa elbise kanlnda nakdi bir denti mi yaplmaktayd ve bylece bu gerek bir cret mi oluyordu? Envanterin baz pasajlan bu ikinci varsaymn kabulne yneltmektedir. 4 hizmetkr istihdan eden kk Saint-Pantal6on domaine'wd&, elbise masraf adam bana 8 sol'd, ama ayakkab iin olan buday cinsinden ifade edilmiti: iftlik ua basma 8 l, mutfak yama iin de 4 l (47). Kuma veya deri almlan iin ilgin bir hesaplama biimi. Bu durumda ancak ek bir cret sz konusu olabilir. Bir uan elbise, ayakkab ve cret karl olarak 16 l buday ald Tarascon'da da aym durum sz konusudur (48). nk,

106 107 fiili durumda srekli iiler, tpk hizmetkrlar, rahip yamaklar ve senyrlk evinin silahl takipilerinin bizatihi hiyerarik bir cret almalar gibi, gda ve elbise bedelinin dnda bir cret almaktadrlar. Roquebrune'de iilere hiyerarik olarak verilen, buday cinsinden cretler (49), yemekhanede tketilenden net olarak yksektir. Bu cret bazen nakit olarak denmektedir (50). Comps komutanlnda cretler Saint-Jean ile Saint-Michel yortulan arasnda tahl olarak denmektedir, ama yaz geldiinde bu nakte dnmektedir (51). Fakat, envanter hemen daima buday cinsinden dentilerden sz etmektedir. Bunlar alanlar ne yapyorlard? Acaba senyrlk evinin dnda bir aileye baktklarn m varsaymak gerekir? Yoksa bu buday veya arpay baka deerlerle deitiriyorlar myd? Bu denti onlara, her hal krda "familia" cemaatinin iinde olduka geni bir bamszlk salamaktayd. Ancak, iilerin ou belki de ksmen ayni cret aldklarndan, bu srekli iilerin istihdamnn tarikat senyrlklerinin krsal evresine byk miktarda nakit yayd kukuludur. Bu aktanm daha ok, geici iilere denen cretlerle gereklemekteydi. Bunlar bazen mevsimlik olarak cret almaktaydlar. Hospitalet'de, Granbois'da, sonbaharda iki ay boyunca "saban sren adan" dier hizmetkrlarla birlikte iae edilmekte, ayn yemei yemekte ve ayn creti almaktayd (52). SaintMichel de Manosque'ta sulamay ayarlayan kiinin durumu da aynyd (53). Fakat ba bozumu, saman kaldrma, harman gibi iler iin "gtr" szlemeler yaplmaktayd, senyr bir mevsimlik ii grubuyla pazarlk ediyor ve tamam nakit bir cret veriyordu (54). Nihayet, ek emek-gc, adeta her zaman bireysel bir cretten gndelik olarak tutulmaktayd. Bu yolla ok byk ekipler oluturulmaktayd. Aix komutanlna bal ve orta byklkte olan Bayie domaine'mt her yl, ot yolmak iin 200 kadn gndelii, 200 hasat gndelii, 66 demet balama kadn gndelii, 12 erkek gndelii, 230 bac gndelii, 30 babozumcu gndelii, 18 orak gndelii, 15 ot kurutucu gndelii, 5 saman tayc gndelii denmekteydi (55). Bu iler byk nakit klarna yol amaktaydlar: domaine'm neredeyse tmnn yanclara verildii Salier'de 37, Bras'da 85,

Comps'da 100'den fazla livre... Btn bunlar, bu gndelik cretlerin tamamen nakit olarak dendiklerini ve gndelikilerin bazen yararlanabildikleri ayni ve gda yardmlarndan bamsz olduklarn dndrmektedir (56). Envanterin zikrettii gndelik almann fiyat da nemli lde farkllamaktadr. Bu farkllama cinsiyetin ilevinde deil de- demet balayan kadnlar, yan balarnda baak bien erkekler kadar cret almaktaydlar-, yaplan iin, bundan da fazlas mevsimin, yani ignnn uzunluunun ilevinde olmaktardr. En yksek cretler, gnn en uzun olduu zamanlarda alan ve ilkbaharda demet yapan kadnlardan sekiz kat fazla alan oraklara gitmektedir. cretler kyden kye, bucaktan bucaa da deimektedir. Verimin yksek olduu ? 108 yerlerde, cretin de yksek olduu sylenebilir. Gndelik hasat cretlerinin bir haritas zerinde, yksek cretler ak bir ekilde Arles civarnda, Rhne vadisinde, Aix havzasnda yer almaktadrlar. Fakat daha zenli, yerel deimeler karsnda daha dikkatli bir gzlem, zaten yaplan ie gre ok eitsiz olan bu cretlerin, ekonomik hayatn genel koullarndan ve zellikle de gda fiyatlanndan bamsz olduklarn aa kartmaktadr. Bu cretlerin buday fiyat deimeleriyle, uzaktan bile ilikisi yoktur. Bir setier budayn deerini kazanmak iin, bir hasat la Faye'de 5, Draguignan'da 4, Bras'da ise yalnzca 3 gn almak zorundayd. Emek piyasas da, tahl piyasas kadar duvarlarla evrelenmie benzemekteydi. Burada ister rn, ister igc fiyatlan sz konusu olsun, fiyatlarn katldnn bir dier belirtisi ile adetlerin, her yerleim yerine zg geleneklerin gcnn, kuksuz bir baka kant daha grlebilir. Bu demeler byktr ve farkna var, an nfuslu olarak gzken bu kylerdeki fakirlikle pek uyumamaktadr. Senyrlk topranda i bulmak, kk bir toprak parasn bizzat ilemekten, tartmasz ok daha avantajldr. Bu olgu aa katnlmay haketmektedir. Bu konuda nce iftlik uan soyutlayarak, kesin bir rnek vereceim. Bras'da bu uaklardan birinin, tm yl boyunca tam bakm, yaklak 75 sol'e malolmaktayd. Bu, bu toprakta 40 setier avdarn deerine eit olmaktayd. Eer bu uak bamsz ifti olsayd, yani ondabir ve vergi demek, haatnn en az drtte birini tohumluk olarak ayrmak zorunda olsayd, ayn olanaklara sahip olabilmek iin 80 setier hasat etmesi gerekirdi; yani o teknik koyullar altnda 10-12 hektarlk ekilebilir bir araziyi ynetmesi gerekirdi. Demek ki saban srcs bovarius"\m komulan kyllerle ayn abay giymesine, ayn siyah ekmei yemesine ramen, onlardan daya iyi bir ekonomik konumda olduu grlmektedir. nk sefil bir ortamda ilk avantaj olarak, gvenlik iinde yaamaktayd; senyrn evinde onun iin her zaman yiyicek ve iecek bulunmaktayd. stelik creti olan bir artk elde etme garantisi de vard. Ve nihayet, tm kazanc denti ve bime vergilerinin dnda kalmaktayd; aynca unutmayalm ki, dinsel bir tarikatn hizmetinde alarak teki dnyay da kazanyordu. Oysa Bran komutanlnn iftlik uaklar en talihliler arasnda deillerdi. Omergues'de hizmetkr bakm maliyeti 90 sol, Draguignan'da 170 sol idi (57). Bylece bu uaklarn maddi durumlar ky kilisesi cemaatininkinden ok stnd. Senyrlk evinin bunlara genel olarak tahsis ettii zenginlik pay, efendileri olan bir biraer avuunkine eit veya hemen hemen eitti (58). Bu senyrlklerden birine srekli ii olarak kaplanmak, ayn zamanda ekonomik konumun deimesi, kyllerin kayg ve yoksunluklarndan kurtularak senyrlerin refahna ortak olmak anlamna geliyordu. Senyrlk ekonomisi geici iilere daha az dzenli, ama daha byk kazanlar salamaktayd. Hospitalierlerin birok domaine'1 inde, bir hizmetkrn bir ayda tkettii avdar istihkaknn deerini kazanabilmek iin bir orakya bir, bir hasatya iki, bir ba iisine ign yetmekteydi. Tekrar Bas komutanlna dnersek, bir gndeliki burada bir yln drtte biri esnasnda, skk gnlerde alarak 75 sol kazanabilirdi, yani bir hizmetkrn yllk bakm masraf veya 12 hektarlk bir kyl iletmesinin kazanc.

Tabii ki, yalnzca cretle geinen ok sayda saf iinin varolduundan phe edilebilir. Belki bazlar, rezervde istihdam edilen orak veya hasatlar, uzak kylerden mevsimlik olarak gelmekteydiler (59). Fakat ou da civar kylerden, yani Hospitalierlere denti borlan olanlarn arasndan kmaktayd. Bu fakir insanlar iin, bylesine yksek cretler, sefalete kar gerek bir can simidi idi. Bylece senyrlk, tahl rezervlerinin dorudan iletilmesiyle arzettii istihdam araclyla, kyl ekonomisini beslemekteydi (60). Ve denierleri eitli cretler halinde datarak; Puimoisson'da ii cretleri senyrn civardan topladklarnn yansna; Comps'da te ikisine eitti. Saint-Jean de Trieves'de tm bamllar ylda 50 livre demekte, ama komutanlk bunun 35'ini gndelikilere vermekteydi. Nihayet, Bras'da 2.000 ign, tm senyrlk nakdi haklanmn drt katna eit olmaktayd. Senyrlk burada sat gelirlerinin bir ksmn da etrafa yayarak, evredeki krsal ortama para salamaktayd. Bylece Hospitalier domaine ekonomisi, byk emek-gc ihtiyac ve denti tahsilatyla kyl ekonomisine sk skya balyd. * Bu gzlemlerin kapsamn abucak geniletmekten kanalm. Bizzat envanterin ierdii tasvirlerin eitlilii, bizi ihtiyata davet etmektedir. Gerekten de bu envanter, ok farkl ekonomik yapdaki senyrlkleri yan yana gstermektedir. Rezervi hemen hi olmayan, dolaysyla cretli iisi de olmayan ve efendiler cemaatininin rant gelirleriyle kendilerine yeterli olmay zor bel becerebildikleri Poet-Laval ile, bunun tersine binlerce gndeliki istihdam eden byk Puimoisson iletmesi ve nihayet yarcln yaygn olmasnn iletme masraflann gayri saf haslann % 15'ine kadar drd, bilanosu byk bir fazla veren Sallier arasnda ne byk ztlklar vardr. Belgenin karakteri konusunda da dikkatli olmalyz: bu belge yalnzca senyrl aydnlatmakta ve onu, belli belirsiz birka izgisini verdii kyl ekonomisinden soyutlamaktadr. Ancak konuyu bitirmek zere, birka ksa sonu kartma riskine girelim. Belge ncelikle, senyrlk kurumunun gney Alplerde, kk bir efendi grubunu bogezerlikleri iinde besleyebilmek iin, zayf bir topraa derinlemesine kk salmak, geimliini ok geni topraklardan edinmek zorunda olduunu aa kartmaktadr. Bylece, Rousillon'daki yedi birader ile drt donat'y mtevazi bir ekilde besleyebilmek iin 350 hektar tarla dokuz kyn kiras, bir fnn, bir deirmen, 20 i kz ve 11 iftlik ua ile 400 ign gndeliki gerekmektiydi. Demek ki senyrlk ekonomisi de dk verimde almaktayd. Bu durumda Yukar Provence blgesinde ok sayda ky senyrnn, XIV. yzyl ba belgelerinde ok a olarak gsterilmeleri de aklanmaktadr. Bunlarn ayrcalklar ancak hayatta kalmalanna yetmekteydi. Gerei sylemek gerekirse, bu soruturmann ikinci dersidir, efendiler senyrlk gelirinden yararlanan tek grup deildir. Birok baka insan buradan pay almaktadr. ncelikle araclar, senyrlk gelirlerim kesime alanlar, alc ve satclar, noterler, yarglar., ve onlarn harcamalar yoluyla zenaatkrlar... Hasattan, dentilerden, satlardan elde edilenlerin daha da byk bir ksm elden kmaktayd, nk senyrler saf toprak rantiyeleri olmadklanndan, ii ve paral askerlere cret dyorlard. Kendine yeten bir ekonomi mi, yoksa kr ekonomisi mi? Soru bu koullarda baka terimlerle sorulmaldr. Her Saint-Jean komutanl yneticilerinin krlan iletmeye yatrarak onu gelitirmeyi hi dnmedikleri aikrdrr. Soruturmaclarn dzenledikleri envanterde, yatrmlara aynlan pay gerekten de ok dktr ve evin "onanm' veya hayvan yenilenmesi iin harcanan birka liray gememektedir. Kk Clamensane senyrl ylda 28 livre salamakta ve net 19 livre brakmaktayd; ancak burada tehizat iyiletirmek iin sadece 10 sol harcanmaktayd (61). Yalnzca dava masraflan iin 5 livre'ia harcand Claret konutanlmda, genel idame iin 4 livre, hayvan yenilenmesi iin de 8 livre sarfedilmekteydi (62). Yatrmlar, 613 livre'el livre olarak, % l'e ancak ulamaktaydlar. Fakat bu durum senyrlerin kazanlarm artrma ynnde hibir kayglarnn olmadn belirlemez. Ama onlarn zihin halinde, gelir art hereyden nce "familia" larn geniletmeye olanak vermektedir. Rezervi kiraya vermekteki gecikmeleri bunun bir kantdr.

Onlara gre zengin olmak, yeni biraderler, yeni hizmetkrlar edinmek; kyl ekonomisinin daha byk bir parasn kendilerine balamak, dandan kendilerine saygl insan-tccar, alc, ii, saysn artrmakt. Adetlerin gelirlerininin zerinde yaratt etkinin ayns olarak, bu durumdan tr de bu senyrlklerin herbiri, mal ve hizmet mbadelesini hzlandrmaktayd. Tm ky ekonomisi ona bal olarak dzenlenmekteydi. Ama senyrlkler de, bu nedenden tr onlar ticaret evrelerine ve kylle kartran oklu balantlan yznden, ok karmak organizmalard. 1338'den sadece birka yl sonra, ticari akmlarn bozulmasn, fiyat ve cretlerin deimesini, Bat'nm birok kn gibi buray da etkileyen veba, afetler, talanlar gibi felketleri gslemekte glk ekmeleri, bylece aklanmaktadr. NOTLAR (1) G. Duby, "Un invertaire des profits de la seigneurie clunisienne la mort de Pierre le Venerable" Studia Anselmiana, 40, 1957, Petrus Venerabilis, s. 128-140 Bkz. bl. III (2) Bouches-du-Rhne il ar., B. 1500. (3) Manastrlarn teftii XIII. yzylda Cluny Tarikat tarafndan ihdas edilmi, sonra zellikle IX. Gregorius ve IV. Innocentius olmak zere, papalarn tavsiyesiyle, tm manastr dnyasna yaylmtr. Bu konuda bk/. G.de Valous, Le temporel et la situation fnanciere des etablissemenls de lOrdre de Cluny du XIIe au. XIVe siecle, Paris, 1935, 95 J. BERTHOLDMAHN, L'Ordre cistercien el son gouvernemenl des origines au milieu du XIIe siecle, Paris, 1948. Fakat Cluny kurulularnn tefti tutanaklar ok ksadr. BRUEL, Visite des monasteres de I'Ordre de Cluny de la porvince d'Auvergne, 1294, Bibliotheque de F'Ecole des Charles, Paris, LII; U. CHEVALLIER, Visites de la povince de Lyon de I'Ordre de Cluny, Cartulaire de Paray-le-Monial. (4) Normandiya'nnkiler ele geirilmi ve kullanlmtr. L. DELSLE, Enquetes sur la fortune des etablissements de I'Ordre de Saint-Benot en 1338, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliotheque Nationale, Paris, XXXIX, 1916; Dom. J LAPORTE, L'etat des biens de I'abbaye de Jumieges en 1338, Annales de Normandie, 1959; PJ. JONES, Le fianze della badia cistercence di Settimo nel XIV secolo, rivista Storia dela Chiesa it Italia, 1956. Bizimkinden ok daha az kesin olan, ngiltere Hospitaiulcrine ilikin soruturma 1857'de Camden cemiyeti tarafndan yaynlanmtr. The Knight Hospitallers in England: The reporl of prior Phillip de Thame to the grant master Elyan de Villanova for AD. 1338, ed. L.B. LARKING, giri J.M. Kemble). (5) H. (D.M) 156. Florin bu muhasebe sikkesi cinsinden 13 sol 6 denier etmektedir. (6) Fol 5 v-, fol. 7 r (7) (fol. 23 v). (8) NICOLAS, Tableau comparatif des poids et mesures anciennes du departement des Boucbesdu-Rhne, Aix, 1802; L. BLANCHARD, Essai sur les monnaies de Charles ler,Comte de Provence, Paris, 1868, pp. 343-350. (9) Cf. J. BESSE, Hospitaliers, in: Dictionnaire de theologie catbolique, 1922. (10) Fol, 191. v. (11) Fol. 76r; 187 r; 175 r; (12) Bu dnemdeki soylu ailelerin dinsel kurumlara balar hk. ef. R. BOUTRUCHE, "Aux origines d'une crise nobiliaire, Donations pieuses et pratiques successorales en Bordelais du XIIIe siecle, Annalas d'his to ire sociale, Paris, 1939. (13) Biraderlere verilen budayn avdar ve arpayla kartrld Arles komutanl ile Lardiers ve Roussillan hari. (14) Fol. 69. (15) Fol.186. (16) Fol.ll, 19 ete. (17) Fol. 124.

(18) Fol.159. (19) Fol.171; 156; 171; (20) Fol. 100. (21) Fol. 16 v. (22) Puimoisson'da cens iin 150, komuta yetkileri iin 44'e karlk 330 livre; Poet-Laval'de 140 ve 88'e karjlk 320. (23) Cf. DUBY, Inventaire... et La strueture d'une grande seigneurie flamande a la fin du XIIIe siecle, Bibliotheque de l'Ecole des Chartes, 1956. (24) Fol.20 r;46 v. (25) Fol. 9 v. (26) Fbl. 101. (27) Fol. 213. (28) Fol. 279 v. (29) Fol. 149; 101; 184. (30) Ekilebilir alanlarn yzeyi "seteree cinsinden hesaplanmaktadr. Topran niteliine ve lnn hacmine gre bir setier tohum ekilebilecek yzey ok deikendir. Geleneksel Provence tarmnda, hektara ortalama 200 litre tahl ekilmekteydi ve setierlein ou 40 litre civarndayd. Bylece tahmin deeri olarak 5 seteree\ik hektar aldm. (31) F.REYNAUD, L'organisation et le domaine de la commanderie de Manosque, Prvence bistorique, 1956 (Melange. Busquet); T. SCLAFERT, Cultures en Haute-Provence : deboisement el Pturage au moyen ge, Paris, 1959. (32) G. DUBY, Techniques et rendements agricoles dans lhes Alpes du Sud en 1338, Annales du Midi, 1958. (33) G. DUBY, Notes sur les crvZes dans le ss Alpes du Sud en 1338, Etades dhistoire du droit privi offerlse Perre Petot, Paris, 1959. (34) Fol 147 r; 176 r. (35) Hayvan yenileme masraflar bu komutanlkta hesaplanmamtr. (36) L. CAILLET, Le contrat dit de facherie Nouvelle Revue historique de Droit francais et etranger, 1911. (37) Fol. 147 r; 163 r; (32) 113 (38) Fol. 147 r. (39) Fol. 263 v. (40) Fol 93. (41) P.A.FEVRIER, La basse vallee de I'Argens : quelques aspects de la vie economique de la Provence orientale aux XVe et XVIIe siecles, Provence histarique, 1959; E. BARATIER, Le notaire Jean Barral, marchand de Riez au debut du XVe siecle, bistorique, 1957. (42) Fol. 221-223 (43) Fol. 320;181;285. (44) FT 181; 223; 320; 312; 170; 92; 104; 195; 262; 245; 73. (45) Fol. 353. (46) Fol 296; 342. (47) Fol. 242; 243 r. (48) Fol 251 v; 216. (49) Fol 151. (50) Fol. 91; 124; 135; 137; 306; 329. (51) Fol. 143; 146; 148; 149; 154. '

(52) Fol. 192; 216. (53) Fol. 212; Roussillon'da demet yapan adam"a da iki ay baklmaktadr. (54) Fol. 59. (55) Fol. 271. (56) Fol. 150,188. (57) Fol.230; 154. (58) Fol. 249 r. (59) Toulousain'de hasatlar dadan gelmketedirler; bkz. G.Sicard, leme'tayage dans le midi toulousain la fin du moyen ge,n M.A.L., II, Tourouse, t.y, (60) Fol. 240. (61) Fol. 104 v. (62) Fol. 107. VIII XII. YZYILDA KUZEYBATI FRANSA'DA ARSTOKRATK TOPLUMDA "GENLER" Fransa krallnn kuzeybatsnda XII. yzylda yazlan anlatlanda (1), ya juvenis sfatyla bireysel olarak, ya da juventus kelimesiyle ortaklaa olarak, "genler" biiminde ifade edilen baz iyi aile ocuklar grlmektedir. Bu terimler aikr bir ekilde, zel bir toplumsal gruba aidiyeti belirleyen, kesin nitelemeler olarak grlmektedir. Bu terimler bazen kilise adamlarn, ve zellikle de, manastr cemaati iindeki bir kesimi ifade etmek iin kullanlmaktadrlar (2). Ancak bu terimler daha byk bir sklkla sava adamlarna uygulanmakta ve onlar, varlklarnn iyice belirli bir aamasnda ifade etmeye yaramaktadrlar. Bu aamann snrlarn belirlemek nem kazanmaktadr. "Gen" diye adlandrlan birinin artk ocuk olmad, eitim ile askeri faaliyetlere hazrlk dnemini arkasnda brakt aka ortaya kmaktadr. Durumlarna uygun uygulamalar ve teknikleri renmeye devam etmekte olan erkek ocuklarm ifade etmek iin, bu anlatnn yazarlar, aslnda tamamen bu durumu belirleyen baka kelimeler kullanmaktadrlar, puer, adulescentulus, adolescens, imberbis. Bu kelimeler onlar tarafndan, ocukluk denilen durumdan ak bir ekilde km, ama renimlerini henz bitirmemi olan ve onbe, onyedi, hatta ondokuz yandaki gen insanlar iin kullanlmaktadr. Bunun sonucunda "gen", tamamlanm bir adam, bir ergindir. O savalar grubuna katlm, silah alm, kl kuanmtr. O bir valyedir (3). te yandan farkedilen baka bir husus da, valyenin olaan olarak, evlenene hatta daha sonralarna kadar "gen" olarak adlandrlddr. Orderic Vital'in Kilise Tarihi'nde evlenmi, ama henz ocuk sahibi olmam valyelerin "gen" olarak takdim edildikleri; buna karlk daha gen olmasna ramen, baba olmu baka birinin de juvenis olarak deil de vir olarak sunulduu grlmektedir (4). Demek ki valye aleminde, sava adam yerletikten, kk saldktan, bir evin efi ve bir slalenin kk haline geldikten sonra, gen saylmaktan kmaktadr. Bu durumda "genlik", kl kuanma ile babalk arasndaki dnem olarak tanmlanabilir^). Kaynaklarmz bu hayat kesiminin ok uzun olabileceini de gstermektedirler. Gerei sylemek gerekirse, bu sreyi birok birey iin belirlemek zordur, nk bu metinler tam tarihlemeye izin veren biyografik iaretler konusunda ok fakirdirler. Ancak gene de iki rnek vereceim. Guiliaume le Marechal 1155 civarnda, onbir veya oniki yandayken, amcas Guillaume de TancarviUe'in yannda puer olmak zere baba evinden ayrlmtr. 1164'de valye olmu, 1166-67'de turnuvalarda boy gstermi, daha sonra bir

114 115

"macera" ve "yavuzluk" haya srmtr (6). 1189'da, aa yukar krkbe yandayken evlenmitir; "genlii"eyrek yzyl srmtr. Kukusuz bu istisnai bir durumdur. Fakat 1181'de kl kuanan ve 1194'te evlenen, kont Baudouin de Guines'in olu Arnoud d'Ardres 13 yl sreyle "gen" kalmtr. O sralar "genlik", yani hem bir ya grubuna ve askeri toplumda belli bir konuma girmeden nceki, hem de aile yaplarnda belli bir konuma gelmeden nceki raklk halinden anlalan.valyelik yaamnn geni bir kesimini kapsayabilirdi. Demek ki bu grup olduka byk sayda bireyi bnyesinde toplamaktayd. Bu olgudan tr, bu grup bu dnemde b/blgelerin aristokrasisi iinde olduka arlkl bir topluluk meydana getirmekteydi. Zaten bu arlk yalnzca sayyla deil de, grubu meydana getiren kiilerin zel davranna da bal olmaktayd. Gerekten de "genlik" bu anlatlarda sabrszlk, hareketlilik ve istikrarszlk dnemi olarak gzkmektedir. Birey bu dnemden nce, ocuk olarak ve sonra da baba olarak, nce eitim evine, sonra da bizzat kendi evine saplanp kalmaktadr. Bu ikisinin arasnda da srtmektedir. "lkmet"in bu reddi, bu srtme, "gen'ln varlna ilikin tm tasvirlerde temeli ve merkezi bir ge olarak ortaya kmaktadr. Bu kii yola kmaktadr, yry halindedir, eyalet ve lkeleri kat'etmektedir; "dnyann tm topraklarnda srtmektedir" (7). Ona gre"en gzel hayat", "para ve macera iin birok yerde hareket etmektir", "para ve eref kazanmak iin" dolamaktr (8). Demek ki sava ve bundan da fazlas, turnuvalar yoluyla peine dlen an ve "para"dr (9). Bu serserilik balangta, oluumun gerekli bir tamamlaycs, bir "renim", studia militae olarak kabul edilmitir; rnein bu, gen Amould de Pamele'in "imparatorluk ve krallk savalarnda" peine dt eydir, ancakAmould bu yol esnasnda aniden bir manastra girmi ve aziz ve Soissons piskoposu olarak lmtr (10). Genliin yolculuu genelde hi de tek bana yaplan bir yolculuk deildir. Gen, en azndan srtklnn balarnda, babasnn setii bir lalann, kendi de bir gen olan, ama daha tecrbeli bir valyenin yol gstericilii altndadr. Bu lala ona nasihat vermek, onu zaptetmek ve ayn zamanda onu en kazanl turnuvalara yneltmekle ykmldr. Bu, Chanson d'Aspremont'a. Ogier'nin Roland karsndaki ve gerek hayatta da, Guillaume le Marechal'in ngiltere kral II. Henri'nin olu "gen'Uenri karsndaki roldr. Arnould d'Artres olarak kl kuandnda, babas ve babasnn senyr Flandre kontu, "intorniamentis et in rebus sub disponandis" danmam olarak yal bir adam tayin etmilerdi, bu adam bizzat srekli olarak dolaamadndan, Ardoud'nun yanma, o zamana kadar ngilere veliah "gen" Henri'nin refaketisi olan yeenini koymutur (11). Ancak daha genel bir uygulama olarak "gen", "birbirlerini karde gibi seven" bir "dostlar" etesine katlmaktadr (12). Bu "kumpanya", bu "maisnie" -bunlar halk dilinde yazlan metinlere zg terimlerdir- bazen kl kuanma treninin hemen ertesinde ayn gn birlikte 'valye olarak kutsanm" ve birarada kalan gen savalar tarafndan oluturulmaktayd (13). Ama en sk grlen durum, grubun genleri "tutan" yani, onlara silah ile para datan ve onlari macera ile bu macerann kazanlarna doru ynelten bir efin etrafnda billurlamasyd (14). Bu efin bazen bir yerleik olmas mmkndr, ama adeta her zaman bir "gen" bu grevi yerine getirmekteydi. Bu durumda, takm ou zaman babalarnn senyrnn yeni kl kuanan olunun etrafnda toplanan, vassal ailelerin "genleri"nden olumaktayd. rnein Orderic Vital, Robert Courte-Heuse', o zamana kadar babas tarafndan "beslenen" ve "silahlandrlan" vassallerinin, kendi yandaki oullarn peinden srklerken gstermektedir (15). Erginlik ama gelmi bir "ocuk" grubu, bylece, valyelik niteliini elde etmi olan ve "genliin" serseriliklerine doru kaan mirasnn ynetiminde, bu yolla byk senyrlk evinden kmaktadr. Babalar birbirlerine balayan vassalik imento, bylece "genler"in arasnda da olumaktadr: bu ba, genler etesinin barnda yeni bir kuak boyunca srmektedir. Ancak, olaan olarak bu kumpanya biraz daha karmak bir yapdadr. Hugues de Chester'in ynetimindeki familia iinde, henz raklk aamasnda olan pueri, rahipler ve sarayllar, hepsi &juvenes olan valyelere kanmlardr(16). Arnoud d'Ardres'n maceraya gtrd "genler" kimlerdi? ki ok yakn dostu, ayrlamad

arkadalar, ama ayn zamanda Henri le Champennois gibi, babasnn evine mensup olmayan ve uzaktan gelen valyeler ve nihayet, babasnn prensliinin btn "turnuvaclan" (17). Bu etelerde nee egemendir. ef hesapszca harcamakta; lks, oyunu, atlan, kpekleri sevmektedir (18) Bu grup iindeki adetler ok serbesttir (19). Bu arada byk i, "turnuvalarda ve savalarda" arpmaktr. Bir Fransz valye grubu birgn Clairvaux manastrn ziyaret etmek zere yolundan ayrlmtr. areme'e gn vardr ve barahip Saint Bernard onlar silah tamaktan vazgeirmeye uramtr. Fakat "gen ve gl valyeler olduklarndan reddetmiler" ve itikten sonra, askeri oyunlara doru yeniden yola koyulmulardr (20). Buna bal olarak, gen gruplar feodal saldrganln en yksek noktasn meydana getirmektedirler. "an" ve "kazan" salanabilecek ve eer mmknse "zengin olarak geri dnlebilecek" her macerann peinde olan (21)herzaman hareketli ve. yola kmaya hazr olan bu gruplar, sava karkl beslemektedirler. Bu eteler istikrarsz alanlarda karklk ateini krklemekte ve uzak seferlerin tmne en iyi birlikleri salamaktadrlar (22). Flandre karklklar esnasnda, Erlembaudlar grubunun askeri faaliyetini yneten bir gentir. Guillaume d'Orange "maisnie' sini giydirmek" iin Nimes'e kar bir sefer dzenlendiinde, sava tutkunu genlere, "fakir bekrlara" nutuk atmtr. Ve silahl haclann, Hallann arasnda kim bilir ka tane gen vardr (23)? Kendini iddete adam olan "genlik", valye toplumunun iinde saldn ve kanklk organm meydana getirmektedir. Fakat bu nedenlerle kendini tehlikelerin karsnda bulmaktadr. ?in Saldrgan ve kaba olan genlik, bu konumdan tr biilmektedir. Bu konuda bilgi kaynamaktadr. Kullandm metinlerde, genlere ynelik atflarn en ou, onlarn iddet iindeki lmlerine ililkin olanlardr. Bu lm avda veya silah altrmalar esnasnda, kaza olarak gelmekte, ama asl ortaya kt yer, askeri arpmalar olmaktadr (24). Savalar bazen bir slalenin tmn bimektedir, ama eer bunu yapamazsa, en azndan soy zincirinde byk delikler amaktadr. ato sahibi Henri de Bourbourg'un oullarndan ikisi "genliklerinde" lmler, bir ncs de bir turnuva da kr olmutur (25). Annales Cameracenses yazan Lambert, bu anlatnn ok ilgin bir blmnde, kendi akrabalarnn bir tablosunu izerken, atalarndan Raoul'n ayn gn bir ar.mada len on erkek kardeinin ansn dile getirmekte ve bu annn '"halk ozanlarnn arklannda", o gne kadar devam ettiini sylemektedir, ve te yandan adlarm zikrettii, kendi kanndan onbe erkekten arpmada ve bir drdncs de attan derek lmlerdir (26). Aristokrasinin askeri yetenei, biyolojik dzlemdeki itkiler ve bizatihi bu insanlarn yama ilikin herey, davranlarn anlatabilir. Ama daha derin nedenleri yakalamak zere, yle sanyorum ki, "genler" grubunun iinde yer ald aile erevesini de ele almak gerekir, nk bu ailelerin yaplan, onlarn macera ve iddete kar olan alklarn kabartmaya byk katkda bulunmulardr. nemli sayda soy zinciri zerine dayanan sondajlar, bu blgenin aristokratik toplumunda ve bu dnemde, kuaklar arasndaki ortalama akln otuz yl kadar olduunu dndrmektedirler. Oysa XII. yzyln sonunda byk oul normal olarak erginlik yana 16 il 22 yanda eriiyor ve silah kuanyordu, yani 50 yalarnda olan babas, mal varln gl bir ekilde elinde tutarken ve bunu tek basma ynetebileceini ok rahat bir ekilde dnrken. Bu durumda, en zengin ve soyluluk anna en fazla susam olan babalar byk oullarna, kl kuanma treninden getikten sonra, bir veya iki yllk bir "genler" grubunun banda srtme olana tanmaya yneliyorlard (27). Bu gezinti bittikten sonra baba evine dnen "gen" sklmaktadr. Boulmaktadr: turnesi esnasnda ekonomik bamszln ve harcama zgrlnn tadm almtr, artk bunlardan mahrum bir varlk haline gelmek ona koymaktadr; tamamen kendine ait gelirler istemektedir. Eer annesi lmse, kt danmanlar onu, annesinden miras kalan talep etmeye yneltmektedirler: rnein Arnoud d'Ardres'm yapm olduu budur (28). Uzun tartmalar, bazen raz olmak zorunda kalan babayla ilk atma. Fakat bu durumda bile "ikmet" ar gelmektedir. Baba iktidarna kar tansiyon ykselmektedir. Byk slalelerin tarihi bylesine uyumazlklarla duludur; bu atmalar

saldrgan gencin yeniden yola kmasna neden olmaktadrlar: gen arkadalaryla evrili "gen" byk oul, yal senyrle ak bir kavgaya girimektedir (29). Her hal krda "uzun ikmet gen adama ayp eyler |*aptrmaktadr". Aile huzurunun bylesine iddetli bir ekilde bozulmad ^durumlarda bile, yalnzca ev ii faaliyetlerle kendini mutlu edemeyen gen varis tekrar yollara dmektedir (30). Babas ona yola kma izni verirken geni bir nefes almaktadr (31). Onu ancak tamamen elden ayaktan ddnde geri aracaktr (32). Evlenmemi valye oulun uzaa gitmesi herkese normal olarak gzkmektedir. Demek ki, aristokratik mal varlnn ynetimine ilikin kurallar, o sralar byk oulu macera peine dmeye tevik etmekteydi. Fakat onun erkek kardeleri vardr ve bunlar olaan olarak ok saydadrlar. Orderic Vital'in yazdklarnn okunmas, soylu evlerinde olaan olarak be, alt, yedi erkek ocuun ergin yaaulatklanm dndrtmektedir. Bunlar da ayn ekilde, evden aynlmaya itilmektedirler ve bu itilme ilk doannkinden daha iddetlidir. XI. yzyln bandan itibaren, en byk erkek ocuun babasnn senyrlk iktidarn ve evini miras olarak almas ayrcal, fiili durumda en yksek senyr soylannda -krallar, kontlar, ato sahipleri- salam bir ekilde yerlemiti. Ekber evladn ayrcalklarnn daha dk mertebelerden aileler arasnda kabul, kukusuz daha yava olmutur. Ancak, XII. yzyln sonunda bu ayncalk, fief olmayan topraklann (alleu) ktlat ve feodal hukukun feflerin paralanmasna engel olduu bu blgede, kendini valye toplumunun tmne dayatmtr. Yazarlann soy zinciri sralalamalannda olanlarn en byn, hatta kzlann en byn belirtmekte gsterdikleri zen buna tanktr (33). yleyse o sralar, kk ocuklarn kaderi ne olmaktayd? ilerinden ikisi veya verimli bir ekilde kiliseye girmeyi umabilirdi.- Dierlerine bazen mirastan kk bir pay debilmekteydi; bu pay ounlukla yeni kazanmlar veya ana tarafnn mlklerinden olumaktayd (34). Ama bu durumda geici bir edinim sz konusu olmaktayd. Ve bu kk paralar erkek kardeler arasnda uyumazlklara yol amakta, ihtiraslan krklemekte, dier karde veya yeenlerin paylarn g kullanarak ele geirme eilimlerini bilemekteydi (35). Her trden kalc miras umudundan yoksun, sonradan doma oullar iin tek bir k kalmaktayd: macera. Demek ki, XII. yzyl valyelerini kl kuandktan sonra gezgin hayata atan itkilerin kkn, miras tahsisini ve aile kaynaklarnn paylatrlmasn kurala balayan adetler dzeyine yerletirmek uygun olacaktr. "Genliin" durumunu daha iyi aydnlatabilmek iin; evlilik uygulamalanna ve bunlarn yansmalarna daha yakndan bakmak gerekmektedir, nk daha nce . grdmz zere, genlik evlilie kadar srmekteydi ve uygulama da onunla birlikte sona ermekteydi. O sralar btn evliliklerin baba ve slalenin yallan $ tarafndan kararlatrlan, ynetilen ve balanan iler olduu konusunda srar 4 etmeye hi ihtiya yoktur (36). Tabii ki bu adamlar ncelikle en byk oulun J evlilik pazarln yapmaktaydlar. Fakat bu birleme evin kaderini gndeme m getirdiinden, bu ie byk bir ihtiyatle yaklamaktaydlar; gerekten uygun olan frsat beklemekteydiler ve bu da "genlii" alabildiine uzatmaktayd. Dier oullarn evliliine kar olan tavrlar ise, baka nedenlerden tr daha da ihtiyatlyd. Aslnda nemli olan, fazla miktarda kk erkek ocuun evlenmelerine izin vermemekti, nk bunlarn fazlasyla oalarak, slalenin yan kollarn artrmalarndan ve ana gvdeyi bomalarndan kayg duyulmaktayd. Bunun dnda ve zellikle, bir oul evlendirmek her zaman mal varln yaralamak anlamna gelmekteydi, nk yeni kocay yerletirmek ve karsna eyiz vermek gerekmekteydi (37). Bu

ilere en byk oul iin katlanlyordu. Bir baka oul iin bunlarn yeniden yapma konusunda ise, ok ekimser davranlmaktayd. Kk erkek ocuklar daha uzun bir "genlie" mahkm olmaktaydlar. Baka bir engelleme: ailenin evresinde evlenmeye uygun kzlar nadirdi. Gerekten de, eski balantlar bir lkenin tm valyeliini ayn hsmln iine sokmutu. O dnemin evlenilmesi mmkn olmayan akrabalar konusundaki anlay, kilise denetimindeki kanba yasaklar, bu konuda kesin bir engel kartmaktaydlar. Bu durum dul kalmalar tarafndan da glendirilmekteydi. Gerekten de, soy zinciri tablolar slale eflerinin ounun birok kereler dul kaldklarn gstermektedirler. Aslnda, evliliklerin daha kazanl olmas iin onlardan daha yal bir dulla veya biyolojik bozulmaya uram bir soyun hastalkl bir yesiyle evlendirilmilerdir, tabii ki doum kazalar da olmaktadr. Her hal krda karz kalan, ama ayn zamanda yerleik ve sabit hale gelmi olan bu adamlar, yaknlarnda yeni bir kan aramaktadr. te yandan prestijleri, konumlar, beceriklilikleri onlar evlilik yarnda avantajl hale getirmekteir. Bunar en iyi paralar kedilerine alarak, kansz "bakrlar"n tm ansn yoketmekteydiler. Bylece herey "genliin" uzamas ve "genler"i uzak maceralara atma konusunda ibirlii yapmaktayd. Bu macera peinde koma, fiili durumda ayn zamanda ve belki de zellikle bir kar peinde koma olarak ortaya kmaktayd. Genler grubu tm gezgin hayat esnasnda bir evlilik umuduyla yaamaktayd. Grup, eflerinin evlenir evlenmez, ilk grevi olarak arkadalarn evlendirmeyi greceini bilmekteydi (38). Btn juvenes zengin bir maras kzn peindeydi. Byle birisini farkeder etmez, evlilik yama henz gemli olsa bile, herkes onu kendine ayrmaya urayordu; bazen bu ocuun kendi kouturmalarnda yanlarnda gtryorlard, artk baba srarla geri istemekten baka birey yapamyordu. Guines kontlar Tarihi'nen bir rnek daha alyorum: bir mecerac Bourbourg atosu sahibinin, kendiyle szl olan kzn ngiltere'ye gtrmtr, Baudouin d'Ardres sava giriimleri sayesinde kzn babasnn dostluunu kazandktan sonra, mirasnn geri getirilmesi pazarlna giriilmesini salam ve sonunda bu kzla evlenmitir (39). Evlilik niyeti gencin tm davranlarn etkiliyora benzemekte, onu arpmalarda parlamaya, sportif olaylarda gzkmeye zorlamaktadr. rnein Amoud de Guines nce Boulogne kontesini etkilemeye gayret etmi; sonra da Saint-Pol kontunun kzyla szlenmitir; ksa bir sre sonra tm balarn kopartarak, alabileceini akl kesince de Bourbourg atosu mirassnn zerine atlmtr (40). Demek ki, iyi konumdaki zengin kz av her zaman umut krc deildir. Fakat bu avn raslantlar ve kazanlar yalnzca gzel avlarn bolluuyla aklanmaktadr, yani soylu slalelerin sk sk meydana gelen snmeleriyle, mirasn kzlara kalmasyla bir aklamaya kavumaktadr. te yandan, bizatihi bu olgu da, "genler" grubunun varlna, bu grubun zel konumuna, erkek "genliin" macerac hayatna, onlan bekleyen ve yokeden tehlikelere sk skya balanmaktadr. Bu sayede biz de bu ailelerin nfus bilgisini ele almaya yneliyoruz. Senyr soy zincirlerini bu adan incelemek ok retici ve ikna edici olmaktadr. te hi de istisnai olmayan iki mek olay. lk nce Norman senyr Hugues de Grentemesnil'in soyuna ilikin olan. Bu senyr ergin yaa ulaubilen, bei erkek on ocuk babas olmutur. Erkeklerin iki tanesi, bu kelimenin burada kullandmz anlamnda "gen" olmulardr. Dier ikisi, mecera peinde, evden uzaklamlardr, bunlardan biri Apulia'ya, dieri de daha yakma, ngiltere'ye yerlemi, burada iki olu olmu, ama bunlar bir "genlik" yolculuu esnasmda Blanche Nef adl teknenin batmasyla boulmulardr. Aile mal varlnn zerinde tek bir oul kalmtr; en bykleri olan Robert, belki de bu oul erken evlindirildii iin, "genlik" tehlikelerinden kurtulabilmitir. Ancak onun tek bir kz ocuu vardr ve aile serveti bu kz araclyla baka bir slaleye gemitir (41). imdi de ato sahibi Henri de Bourbourg'un rnei. Bu adam yirmidrt yanda evlenmi, kars ona oniki ocuk vermitir. Bu ocuklar ergin olana kadar yaamlardr (bu olgu, bu toplumsal evrelerde ocuk lmnn etkilerini fazla abartmay engellemektedir). Erkek ocuklardan bazlan kilise grevlerine yerletirilmilerdir. En byk oul babas lnce atoya sahip olmu, iki kere evlenmi, ama ocuk sahibi olamamtr; dier -daha nce syledim- genken lmler veya sakat kalmlardr;

sonuncu doan, aabeyinden sonra atonun sahibi olmu, evlenmi, ama olu henz ocukken lmtr; mirasn tm kzma, yani Arnoud d'Ardres tarafndan kaplan kza kalmtr (42). u uzatmal bell grup olan "genliin", birok toplumsal durum ile, evli adamlar, aile babalar grubundan dland grlmektedir. Bu istikrarsz marjinal grup Hal Seferlerini, turnuva tutkusunu, lks ve evlilik d ak merakn hem tahrik etmi, hem de desteklemi ve bylece bu blgenin soylu nfusu ile onlarn mal varlklarnn kaderi zerinde belirleyici bir etkiye sahip olmutur. Bu yap, genlerin ounu tehlike ve bekrlk iinde tutarak, miraslarn paralanmas tehlikesini nemli lde azaltmaktayd. Ama ayn zamanda soylarn devam etme ansn azaltyor, aile mlklerinin kaybn abuklatryor ve daha dk mertebeden maceraclarn beklenmedik evlilik baanlanyla, yksek aristokrasinin yenilenmesini tevik ediyordu. Demek ki, valyeliin davran ve kaderi zerinde soru soran herkes, bu toplumsal grubu ok yakndan incelemek durumundadr. Bylece bu grubun aristokratik toplumun iinde yer almasnn baz zihni tavrlar, baz ortaklaa psikoloji tezahrlerini, yansma ve modellerinin XII. yzylda aristokrasi iin yazlan edebi eserlerde ve kendiliinden duygusal ve entellektel tepkileri dektekleyen, srdren, stilize eden, onlar tarafndan nerilmi figrlerde ortaya kan baz efsaneleri de beslediini iaret etmek isterim. Hereyden nce iaret etmenin uygun olaca husus, "genliin" valyece ad verilen edebiyatn en byk okuyucusu olduu ve bu edebiyatn hereyden nce ona ynelik olara gelitiidir. Hugues de Chester'n maisnie'si iinde barndrd minicilerden, Annales de Cambrai yazarnn savata len on amcasnn anlarm canl tutan arklardan sz ettim. Kt hava "gen" Arnoud d'Ardres' skntl bir ev ikmetine mahkm ettiinde, o da kendine hikye anlattrmaktayd. Akrabas Gauthier de l'Ecluse, etenin can skntsn gidermek zere Gormont ve Isembert, Tristan ve Iseult efsanelerini, ama ayn zamanda eski ato senyrlerinin menkbelerini anlatmaktayd (43). "Genliin" tipik konumu olan macera peinde komann, silahl kahramanln epik anlatlara, romanlara erevelerini salam olmasnda alacak bir yan yoktur, bunlara vaazlan da ekleyeceim, nk Hugues de Chester familia'smm rahibi olan GSrald d'Avranches, olduka etkin olan vaazlarnn konusunu emendatio vitea'den, asker-azizlrenin hayatlarndan almaktayd (44). Bu durumda valyelik edebiyatnn tematiini, genlerin zevkleri, n yarglar, bunalmlar, gndelik davranlarnn ilevinde yemden ele almak yararsz olmayacaktr. Ben burada iki belirgin nokta ile yetineceim. ilk olarak, XII. yzylda kuzeybat Fransa'da, yazl soylu edebiyatna, juvenes'in d ve umutlarna nerilen balca modelin aktarm; bu model, kahramanl sayesinde, zengin bir mirasa konacak olan bir kzn akn fetheden, bylece kendi ailesinden uzakta gl bir senyrle yerleen ve gl bir slalenin kk haline gelen macerac modelidir. K.F.Werner, bu blgenin byk senyrlerinin erevesindeki ortaklaa bellein, soy zincirlerinin IX-X. yzyllarda bir engele arpmalarnn ansn koruduklarn gstermitir. Bu tarihlerin gerisinde, bilinen bir ata koktur. Bunlar icat edilmi ve uzmanlam yazarlar, byk prens ailelerinin ilk atas olarak, gen ve cesur, miles peregrinus, sava nitelikleriyle ne kan ve senyrln de bazen bir evlilikle fetheden bir yabancy hayal etmilerdir (45). Bu durum Anjou, Blois, BellSme aileleri iin byledir. Fakat "gen" Arnoud'nun hizmetinde rahip olan Lambert d'Ardres, "genlik" tarafndan sevilen edebiyatn tmnn etkisi altnda, Guines kontlarnn soy zinciri zerinde geriye giderken, X. yzyln ilk eyreine ulatnda buraya Danimarkal Siegfried diye birini yerletirmitir. Bu ata bir "gen"tir, macera peinde komaktadr. Bu hayat onu Flandre kontunun kumpanyasna sokmutur. Burada kontun kzkardeine akla hizmet etmitir; onunla evlenememi, ama gebe brakmtr; bu pi oul Guines kontlarnn kkn meydana getirmitir (46).

Genlie zg zihni tavrlarn edebi yansmalarna ilikin ikinci iaretim, tam da saray ak erotizmine ilikin, olandr. Bu iaret beni Fransa krallnn kuzeybatsndan ayrlarak, iyice gneye kaymaya, 1150 kua halk airleri olan vejovens kavramna heyacan katan Cercamon, Morcabru, Allegret'ye ulamaya zorlamaktadr, bu halk airleri jovens terimiyle soyut bir erdemden ok, "genler" grubuna ruh veren bir lky ifade etmie benzemektedirler. Bu halk airlerinin bizatihi szcs olduklar "genlik", onlarn arklarnda toplumsal yapya yenik dm olarak ortya kmaktadr: genler onlar kabul edecek bir kadn bulamamaktadrlar, nk kadnlarn hepsi de evlidir. Ve'bu kadnlar zina yaptklarnda, eleri bir gen deil de, gene baka bir evli erkek olmaktadr. Bu XII. yzyln ikinci yarsnn ak arklarnda ortaya kan durumdur vejuvenes konumuna daha uygun yeni bir ak ilikisi nerilmektedir, kocalar evli hanmlara kur yapmasnlar; karlarnn genleri ve onlarn aklarn kabul etmelerini engellemesinler. "Genlik" airleri "koca, kar, evli ak" triosunun yerine "koca, kan, gen ak" triosunun gemesini nermilerdir. Bunlar erotik emberleri, genlerin lehine krmay istemilerdir (47). Bu lksel temann baars bilinmektedir. Aslnda bu oyun da yaanm bir oyundur, ama biraz renk deitirmektedir. Ve bir sonuca varrnak zere tekrar Lamberd d'Ardres'a ve efendisi ve kahraman "gen" Arnoud'ya dneceim. Arnoud'nun cesareti onun kontes Ida de Boulogne tarafndan farkedilmesine neden olmutur, senyrl elinde tutan bu kadn ona muhteem bir av ve harika bir evlilik umudu olarak gzkmektedir. Onunla, birbirlerine gizli ak mesajlan yollamlardr; onu sevmektedir veya yle grnmektedir. Gerekte "ad terram tamen et Boloniensis comitatus dignitatem, veri vel simulati amoris objectu, recuperate ejusdem comitisse gratia aspiravit" (48). XII. yzyl Fransa'smdaki aristokratik genlik ite byledir: soylu evler tarafndan, k endi rahatlan iin an, kazan ve dii avlarn fethine doru salnm bir sr. T. C. SELUK NVERSTES ETM FAKLTES KTPHANES (1) Burada yaynlanan notunun baz n bak alarn sergiledii, fe, adaki aristokratik aile hakknda bir genel soruturmadan yararlanyor (2) rnein, Oderic Vital, Historia ecclesiastica (H.E.), yay.Leprevost Delisle, S.H.F., 3, c. II, s. 47,94. H.E.'nin III ve VII. kitaplan incelenmesindeki iaretlerin J. Paul, "La farnille et les proble familiaux au XIe seecle d'apres F Historia ecclesiastica d'Orderic Vi D.E.S., Aix, 1960 adl yaynlanmam incelemeye dayanmaktadr. (3) H.E., 8 : Robert de Rhuoddan miles olana kadar puer olarak iaret edilmitir. D'Arbos de Joubainville, Histoire des Comtes de Champagne, VII, I, 70: Hainaut kontunun olu VI. Baudouin "Juvenis etiam milesdir. (4) H.E., 4 (II, s. 219): Hugues de Chester'in olu Richard "Juvenis adbuc liberisque carens"dir, H.E., 3 (II, s. 25): lrken arkasnda bir oul brakan Ernauld de Montreuil vir olarak adlandrlmaktadr. (5) Bu kavram ifade etmek iin, "bekr" kelimesi roman dilinde juvenis'in tam karl olmua benzemektedir. L'Histoire de Guillaume le Marechal (G.M.)., yay. P.Meyer, S.H.F., 1477. msra; Charroi de Nimes, 23-25. msra; Chanson de Roland, 3018-1020. msra. (6) G.M. 1895., 1901. msra.. (7) "Errer". G.M., 2399, 2444. G.M., msra. 106/a 1890. Que nus qui ve it en pris monter N'ameraja trop long sejor... ...Ains s'esmovit en mainte terre Por pris e aventure auere Mais souvent s'en revenait riche... LAMBERT D'ARDRES, Historia comitum Ghisnensium (H.Gh.), 91: "torniamenta frequetendo, multas provincias et multas regiones... circuvit" (8) Puis rnema si tres belle vii

Que plosors en orent envie En trorneiemenz e en guerres E errapar totes les terres. (G.M., m.754; 2997-2998). (9) Kl kuanmayp da, edebi incelemelere gnl veren iyi aile mensubu genlerin de; yavuzluk ve deerli olma frsat olan skolastik tartmann turnuvann roln oynad benzeri bir srtkle srklendiklerini kaydedelim. Gen Abelard'n davran, Histoire de ses malheurs'n ilk sahifelerinde kulland kelime haznesi bu nokta asndan anlamldrlar. (10) Ata sanctorum, 15 Austos III, s. 232 A. aspremont, m. 7815-7516, G.M., m. 2427-2432, II. Henri olunu Guillaume le Marechal'e emanet etmitir; bu adam onu hem eitmekte, hem de turnuva olan yerlere gtrmektedir, G.M., 1959-1967; H.Gh., 92. Guillaume le Marechal'in olu ve Salisbury kontu hk., G.M., 15884. S) H.Gh. 91. \ ,-. ngiltere veiahd gen Henri gen adamlar "tutmay" bilmitir; ekbiran ^ onun izinden gideTek , genlere silah ve para datmlardr, G.M. 2673-2675, 2679-2685. fl5) H.E. 5(11, s. 381), 7 (HI, s.190). l6) H.E. 6(111, s.4). (17) H.Gh. 92. (18) Hugues de Chester'in familia's (III, s.4), bunlarn nderi in militia promptus, in dando prodigus, saz airi ve fahie beslemektedir. (19) Roger ve arkadalar Hugues de Chester'in maisniesini deimek zere terkettiklerinde, Orderic Vital onlan quasi de flammis Sodomiae geri dnerken gstermektedir. H.G., 6 (III, s.16). Juvenes'in yoksunluklar hakknda, dierleri arasnda bkz., Guibert de Nogent, De vita sua, (ed. Bourgin), F, 15, s.57; III, 19, s.220. (20) Fragmenta Gaufredi, Analecta Bollandiana, c,I (1932), s.110. (21) G.M., m. 1897. (22) H.E., 3 (II, s.54): Salerno dkne takviye olarak de electis Juvenilaus Normannia e aliguos gelmitir. (23) Charroi de Nimes, m.641-646. (24) Fatih Gulaume'un olu Richard avda lmtr, H.E., 5 (II, 391); Giroie'nn olu juventute florens Hugues, bir idmanda bir mzrakla yaralanarak lmtr, H.E., 3(11, 29); bir gen olmayan Ernauld de Montreuil bir Juvenis'le greirken lmtr, H.E., 3(11, s.25); Guillaume de Guines, Strenuissimum quidem militem, sed in flre Juventutis apud Colvinam mortuum, H.Gh., 72; Simon d'Ardres, Jam adultum et Juvenem mortuum, H.Gh., 134; Guilaume Giroie tarafndan Apullia'ya gtrlrken eteyi oluturan 15 kiiden yalnzca ikisi doduklar lkeye geri dnebilmitir. (25) H.Gh., 122. (26) M.G.H., S.S. XVI, s 511-512. (27) Gen Henri "bir buuk yl iyi srtt", G.M. 2444; H.Gh, 91, Arnoud de Guines multas regiones fere per biennium non omnino sine patri auxilio et patrocinio circuivit, (28) H.Gh., 92. (29) Robert Courte-Heuse, H.E., 5 (II, s. 381); Guillaume le Marechal'in byk olu, yannda baka bir gen olduu halde, babasyla savaan Fransa kralnn tarafn tutmutur, G.Mb, 15884. XI yy.'da Robert le Pieux'nn olu, kendi yandaki socii'den oluan bir birlikle babasnn topraklarn perian etmitir, Raouel Glaber, Historiarum libri quinque, III, 9. 125 (30) H.Gh., 93. Arnoud d'Ardres sava olmayan lkede kalmaktansa, porpter torniamentum studium et gloriam baka lkere gitmeyi tercih etmektedir; G.M., 2391 (Gen Henri). En

Angleterre sejornerent Pre dun an qu'ds ne s'atornerrent A nule riens fors a pleidier Ou a bois ou a tornoier Metis al giemble rei pas ne ploust el sejor, anceis li desplod (31) G.M., 2404 II. Henri olunun gitmesine izin veriyor, gen Guillaume le Morechal babasndan ayrlma izni istiyor, G.M., 1391-1394. (32) H.E., 5(11, s.457), byk oul Ansould de Maule, ihtiyar babas tarafndan Hal Seferinden geri arlyor; geri dnyor, evleniyor ve onun yerine geiyor. Dier oullar evin uzandadr. Ayrca bkz. H.E. 5, II, s. 463. (33) H.Gh., 63; Annales Cameracenses, M.Gh., s.s. XVI, s.511-512. (34) Gney-Bat blgelerinde, yal senyr kendi yerine geiin disposilio'snnn salnda halletmekteydi. Bkz. Historia ponlifcum et comitum Engolismensium, 26, 31, 36. (35) Historia ponlifcum et comitum Engolismensium, 30. (36) H.G.h., 149. Arnoud d'Ardres'in evlilii kocann babas ve karnn amcalar tarafndan karara balanmtr. (37) Drahoma (H.Gh., 149); kont Baudouin de Guines' nc olu (ikincisi in Juventute lmtr) Manasse, yaknlarda elde edilen varlklarla babas tarafndan oluturulan bir senyrle evlilii srasnda yerlemitir. (38) Aspremonl, 5572-5573: sava nderi savalara dl olarak kadn vermektedir. H.Gh., 64: Arnould de Gand Guines kontluuna yerleince, tm arkadalarn arm, bunlardan bazlarn evinde illos in terra maritabat "tutmutur". (39) H.Gh., 39/60. (40) H.Gh., 93/149. (41) H.Gh., 11 (IV, 5. 167, not 2). (42) H.Gh., 122. (43) H.Gh., 96. (44) H.E., 3 3-18. (45) "Untersuchungen zu Grhzeit der franzzizchen Frstentums", in : Die Welt als Gesckichte, 1960, 5. 116-118. (46) H.Gh., 9-11. (47) R. NELLI, L'erotique des troubadours, Toulouse, 1963, 5. 108 vd. (48) H.Gh., 93. IX TARIMSAL TEKNKLER SORUNU Orta a Avrupa'snn geliimi, 1000 ylndan sonra parlak bir k altnda beliren btn ar canllk tezahrleri, nfus art, kentlerin yeniden douu, siyasal dzenin glenmesi kadar; kltrel ieklenmede, Femand BraudeFin deyimiyle ifade edecek olursak, tartlmaz ekilde bir "tarmsal baar"ya balanmaktadr. nk Fransa eskiden tamamen krsald; beslenmeye ilikin gelenekler, hereyden nce tahl retilmesini dayatmaktayd. Buna bal olarak, her trden gelimenin harekete gemesi, hi kuku yoktur ki bu tahl retimindeki art sayesinde olmutur. Ne yazk ki, bu ilk hareketlenme tamamen karanlkta kalmaktadr. nk ncelikle, insan faaliyetinin en mtevazi dzeylerinden birinde kalmakta, olaan olarak ok az kalnt brakan ve uygulamada her dnemde tarihinin merakndan kaan bir alanda yer almaktadr. Ama ayn zamanda bir neden de, bu gelimenin VIII. ve X. yzyllar arasnda, belgelerin ok kt olduu, fazlasyla barbar bir dnemde yer almasdr. Bu dnemdeki tarmsal tekniklerin ne dzeyde olduklarm bilebilmek byk nem tamaktadr. Oysa bu temel sorun, adeta zlemez niteliktedir. Mdahalemin tad baln iaret ettii zere, ben kendi hesabma yalnzca sorunu ortaya koymaya, onu snrlamaya ve verileri ksaca belirlemeye alacam. Bu iaretlerin iinde yer aldklar mekn ve zaman -kendimi VIII. il X. yzyl arasndaki Karolenj Avrupa'syla snrlyorum-, ne mutlu ki, bir ilk kltrel rnesansn ortam Olmulardr. Bu nedenle, yararl metinlerden tamamen yoksun deiliz. Frank krallarnn mimarlar olduklar, devletin yenilenmesi, gerekten de yazmm ynetime ve zellikle de byk toprak servetlerinin -

bizzat hkmdarn, ama ayn zamanda kendini sorumlu hissettii byk dinsel kurulularn daynetimlerine yeniden girmesine yansmtr. Fiili durumda, o sralar belli sayda belge kaleme alnmtr ve bunlarn hepsi de kaybolmamtr. Ancak, bu yazl kaynaklar bizim kendimize sorduumuz sorular asndan snrl bir yarar sunmaktadrlar. Bunlar ncelikle ok danktrlar ve IX. yzyln ba ile X. yzyln ba arasndaki, aa yukar bir yzyllk sre iinde yaylmaktadrlar. te yandan, bunlarn en aklayc olanlar yalnzca, Karolenj eyleminin gerekten etkin olduu blgelerden, yani Loire ile Ren arasndaki blgeler, Germanya'nn bats ve nihayet Lombardiya'dan kaynaklanmaktadrlar. Bunun dnda, bu belgeler her zaman tarmn yalnzca ok ayrcalkl bir sektrne ilikin olmaktadrlar, yani topraklarna en gelikin yntemleri uyguluyora benzeyen, eitimli insanlar tarafndan istisnai bir rasyonellik iinde

126 127 ynetilen ok geni senyrlk iletmeleri. Nihayet, bu metinlerin hemen tamam envarterlerden meydana gelmektedir. Bunlar bu iletmelerin, soruturmay yapanlara gzkt haliyle durumlarn ortaya koymaktadrlar; bu i iin buralara gnderilenlerin grevleri, menkullerin ve gayrimenkullerin durumunu kaydetmekti; onlardan bir bilano kartmalar veya bir gelimeyi belirlemeleri beklenmemekteydi. Demek ki statik imgeler sz konusuydu; bu imgeler birbirlerinden soyutlanmlard ve ancak ok kesintili ve sreksiz k huzmelerini gndermekteydiler. Bu belgelerde tarmsal teknikler, hibir zaman bizatihi tasvir edilmemilerdir; bunlar konusunda ancak yansmalar kefetmek mmkndr. Bu yansmalar ksmidirler ve ak olmann uzanda kalmaktadrlar ve bu byk krsal senyrlklerin herhangi birinin yaps iinde iz braktklar lde grlebilmektedirler. Kukusuz, teknik tarihi yalnzca metinlerle ina edilmemektedir ve hatta yazl belgelerin insann almas hakknda yalnzca ksmi bir tanklk salad da sylenebilir. Sz konusu olan kyl teknikleri olduunda, hibir ey alet-edevat ile krsal manzarann dorudan gzleminin yerini tutamaz; yani insan abasyla dzenlenmi doal meknn gzlemi. Demek ki arkeoloji yardma arlmaktadr, bu bilim dal yazl kaynaklarn rettiklerinin geniletilmesine ve tamamlanmasna etkin bir ekilde katkda bulunabilir. Bu konuda, arkeolojik aratrmalarn ak bir ekilde geri kaldklarn vurgulamak gerekmektedir; bu aratrmalar Almanya hari, Karolenj Avrupa's kesiminde,; ngiltere, iskandinavya veya Dou Avrupa lkelerinde olduundan daha dk ilerlemeler kaydedebilmilerdir. Kazlar bu dnemin aletleri konusunda, uygulamada bize hibir ey retmemilerdir, ve sanat eserlerinin meydana getirdii malzemenin bu adan incelenmesinden de bir ey beklenemez. te yandan, krlarn bugnk durumundan hareketle, varolan silip altndan Karolenj dnemi krsal manzarasn kartmaya almak da ok raslantsal bir giriim olarak gzkmektedir. Yer adlar, zellikle de kk yerleim birimlerinin yer adlar, o tarihten bu yana ylesine deimelere maruz kalmtr ki, VIII.-X. yzyllara ait tabaka, ou zaman ulalamaz hale gelmitir. Botanik soy zincirlerinin sistematik aratrmalardan daha ok ey beklenebilir, ama gene Almanya'nn dnda, bizi ilgilendiren mekndaki bu cinsten aratrmalarn henz balamad sylenebilir. nsan hayal kurmaktan uzaklatran bu ele allar, size imdi sunacam iaretlerin karineye dayal ve ou zaman da olumsuz karakterlerini nceden hissettirmektedirler. * Aka grld zere, tarmsal teknikler sorununa, geerli olarak ancak daha geni bir btn iinde, tarmsal sistemin btn itibariyle, yani her krsal

cemaatin gdasn elde etmeyi bekledii ekilen araziye uygulad tutarl usuller btn iinde yaklalabilir. Gerekten de, tahl tarlas, manzarann sadece bir unsurundan baka birey deildir, ve bunun esas veya marjinal bir unsuru meydana getirmesine gre, tarm yntemleri ve verimlilik farkllamaktadr. Demek ki bir ilk sorudan hareket etmek gerekmektedir. O sralar tarm krsal ekonominin iinde hangi yere sahipti? Baka bir ifade ile; saltus, bakir doa ile ager, ekilen arazinin krsal manzaradaki karlkl paylar ne idi? Bu soruya cevap vermek zere aratrmacnn karsnda iki yol vardr. Kyl retimi iinde tahllarn nisbi payn belirlemeye gayret edilebilir ve buna bal olarak da, tahln insan beslenmesindeki pay aratrlabilir; veya ekim alanlarnn eski yaplar yeniden belirlenmeye uralr. Fakat bu iki yol da ksmi ve' umut krc sonulara ulatrabilmektedirler. 1. Gerekten de, Karolenj dnemi insanlarnn nasl beslendikleri konusunda, tarihinin sahip olduu yegne kesin veriler demeti, ona manastrlarn i yaam kurallar tarafrdan salanmaktadr. Bu metinlerde et kullanmnn sk skya snrl olduu ve ekmein de manastrlarn temel gdasn meydana getirdii grlmektedir. Bu tavrlar, manastr toprann iletilmesinin-yazl belgelerde hemen yalnzca buralara dair bilgi bulunmaktadr- kararl bir ekilde tahl retimine ynelik olmasyla aklanmaktadr. Fakat manastrlarn, beslenme rejiminin bir kurala tabi olduu ve bir bakma ayinletirildii, ok zel bir dnya oluturduklarn hesaba katmak gerekmektedir. Ve manastrlarn durumlarndan hareketle, bu cemaatlerin dndaki tm insanlarn da ayn ekilde beslendikleri, ve laik topraklarn yneticilerinin orman veya otlan ok daha nemli kaynaklarndan hibir ey beklemedikleri sonucu kartlamaz. Fiili durumda, laik topraklar tasvir eden ok nadir metinler, buralarda doal bitkilerden yararlanldna tanklk etmektedirler. Krallk senyrlklerinin yneticilerine jynelik emirlerin derlemesinden meydana gelen bir capitulum (ferman) olan De vVillis, tarmla nisbi olarak daha az ilgilenmekte, buna karlk hayvanclk ve krallk memurlarnn ilenen alanlarn genilemesi karsnda korumakla ykml olduklar koruluk alanlarla daha fazla megul olmaktadr. .Bir krallk topra olan Annapes, geni bir hayvanclk iletmesi olarak gzkmekte ve, soruturmaclarn burada envanterini kardklar gda ihtiyalar arasnda, ilenmi domuz eti ile peynir, tahl stoklarna nazaran ok daha byk bir yere sahip olmua benzemektedir. En azndan Karolenj Avrupa'snn kuzeyi iin geerli olmak zere, laik senyrler tarafndan ynetilen byk iletmelerler, I rahiplerin ellerinde tuttuklar arasnda bir ilk ztlama resmolmaktadr. 2. Ekim alanlarnn arkeolojisi ise, bu sefer corafi dzlemde olan baka ztlklar aa kartmaktadr. Gerei sylemek gerekirse, bu trden arkeolojik aratrmalardan elde edilen verilerin ou Kuzey Denizi'ne komu blgeler, kuzeybat Almanya ve Alak lkeler'den gelmektedir. Bunlarn sonucunda, ekim

128 129 I iin dzenlenmi alann ok kstl olduu ve insanlarn orman, fundalk, otlak ve bataklklardan toplama, av ve hayvan besleme yoluyla ok nemli miktarlarda | tamamlayc gda edindikleri, kap aralndan grlebilmektedir; ve te yandan I bu kazlar, et ile beslenmenin nemine de tanklk etmektedirler. Aslnda Karolenj dnyasnn en ilkel, en az gelimi kesime tekabl eden bu corafi alann dnda, olaylar ok daha az aklkla grlebilmektedir. Kukusuz daha gneye inildike de, ilenmeden kalan geni bir meknn ortasndaki kstl leklerde, dank tahl retim blgeleri

bulunmaktayd; rnein, Saint-Germain-des-Pr6s manastrna ait olan maliknelerin en batda yer alam, Perche snrlarndaki Nully'deki durum byleydi. Ve eer ta Roma dneminden beri hep buday retimine tahsis edilmi olan eyaletler ele alnacak olursa, buralardaki tarmn belli lde geriledii varsaymn ileri srmek olanaksz olmayacaktr. Bu varsaym krsal iskn alanlarnn yer deitirmeleri zerinde temellendirilebilir; Provence gibi Akdeniz'e ok yakn blgelerde.dzlkteki yerleim yerlerini terkederek, ykseklerdeki yerleim yerlerine gitme olay, tarmsal sistemdeki bir deimeden, hayvanclk faaliyetinin tahl tarmnn aleyhine genilemesinden ve belki de buna bal olarak, gda rejiminde meydana gelen bir deimeyle, kaz yaplan birka ky kalnts zerinde kefedilen besin artklarnn analizinin tanklk ettii zere, et tketiminin artmasndan kaynaklanma benzemektedir. Ancak, Karolenj Avrupa'snn tm itibariyle, yer adlarnn salad verilerden hareketle ina edilebilecek ok eksik imge, tarmn kuzeybat blgelerine nazaran aka daha az kstl bir alanda yapld varsaymn mmkn klmaktadr; Ile-de-France'da, bu dnemde ok geni tarmsal alanlar vardr; Mconnais'de krsal yerleim yerlerinin ok byk younluu, ilenen alann bo braklan topraklara nazaran net bir ekilde fazla olmasn gerektirmektedir. 3. Bu arada iki kesin sonu zerinde biraz duraklamak mmkndr. ncelikle, hayvancln heryerde krsal retim iinde bir paya sahip olduu aikrdr. Ancak bunun arl yerine gre deimektedir. Ve hemen u iki nemli kst ekliyorum: heryerde esas olarak kkba ve zellikle domuz yetitiricilii sz konusudur; demek ki vahi halinde bir hayvanclk. Bu tarz hayvanclk, ormanda ve akta yaplmakta, ahr bulunmamaktadr. te yandan, yazl belgeler (bunlarn hepsi de manastr kurulularna ait maliknelere ilikindirler ve bu durum onlarn reteceklerini kstlamaktadr), Karolenj Avrupa'snn en kuzey kesimi hari, ahrlarn byk tahl iletmelerinde ok az donanml ve tarm-hayvanclk dengesini salamann uzanda kalacak kadar az olduklarn dndrtmektedirler. Brescia'daki Santa Giulia manastrnn servetinin envanterinden iki rnek alyorum: Canalle curtis'inde (rezerv) ahrda yalnzca 4 kz vardr, oysa bunun karsnda rezerv tarlalanna 90 md tahl ekilmektedir. Herhalde, efendinin ilenebilir topraklarnn 70 hektar kadar olduu Porzano'da ise 6 kz bulunmaktadr. Bu bykba hayvan yoksulluu, bana Karolenj Avrupa'snn byk paras iin esas bir zellik olarak gzkmektedir. Bu konuya biraz sonra dneceim. kinci kesin sonu da, tahl yetitirilen heryerde, bunun yalnzca senyrlerin, yalnzca rahiplerin tarlalarnda yaplmaddr. Avrupa'da hayvancln ar bast bir kesimde, evre kyllerin kullanm iin efendi tarafndan kurulmu tahl ilemeye ynelik tesislerde, deirmenler ve birahaneler her yl, buralar kullananlardan bedel olarak alman ok byk miktarlarda buday toplamaktaydlar: 1.500 mdden fazla, yani rezerv topraa sonbaharda ekilen veya hemen hemen o kadar. denti oran ve buna tabi olan kyl hanesi says bilinmemektedir. Fakat kazancn bykl, krsal nfusun, bu ok geri, obanla fazlasyla dayal blgede bile, beslenmesinin bir ksmn ekmek ve biraya dayandrdn ve bu nedenle de tahl -eitli tahllar, blgesine gre az veya ok buday, arpa, hatta dar-yetitirildiini kesinlikle belirlemektedir. Fakat tarlalar heryerde zayf veya en azndan ekime isyan eden topraklarn zerinde kurulmulardr. Ve metinlerin gayet ak bir ekilde belirttikleri bir nokta da, tarlalarn heryerde srekli olduklardr. * Oysa srekli tarlalardan sz edilince, verimi devrevi olarak yenileyecek baz zor tekniklerin uygulanmas gerei de kabul edilmelidir. Avrupa krlarnn geleneksel tarmsal sistemi iinde, bu amaca usuln birlikte uygulanmasyla ulalabilmekteydi: bir yandan, ekilen topraa dinlenme zaman brakan, onu nadasla geici olarak doal bitkilere terkederek kendine getiren bir ekin rotasyonu oluturulmas; te yandan gbre kullanm; ve nihayet tarlalarn srlmesi. Bizi ilgilendiren dnemde bu usuller hangi dzeydeydiler? Yaknlarda yaynladm bir eserde bu konu zerinde uzun uzadya durdum, burada birka ksa gzlemle yetineceim.

1. Sorunun ilk vehesi nadasa ve onun ekim devresi iindeki konumuna ilikindir. Karolenj dnemine ait byk malikne envanterleri bazen, efendinin tarlasna ekilen ve oradan hasat edilen tahl miktarn hesaplamakta, ve ou zaman da baml tarlalarndan talep edilen ayni dentileri belirtmektedirler; te yandan baml kyllerin rezerv alanda koulduklar angaryalarn yl iindeki dalmn iaret etmektedirler. Bu iaretler, senyrlk tarlalarnda bir k ekimininbuday, avdar, sert buday veya arpa- arkasndan normal olarak bir ilkbahar ekiminin -zellikle yulaf ve ek olarak sebzeler- geldiinin belirlenmesine izin vermektedirler. Fakat soruturmaclar ne yazk ki, maliknenin ylnzca yararl ksmyla ilgilendiklerinden, yalnzca ekili alanlar ve onlara ilikin hazrlk almalarndan kayg duyduklarndan tr, metinlerde 131 nadasn kesin alan hakknda iaretler bulmak istisnai bir durum olmaktadr. Ancak Saint-Bernard manastrna ait maliknelerin envanteri, terra indominicata (rezerv) tarlalarnn eit paraya blndklerini, birine k buday, dierine ilkbahar buday ekilirken, ncsnn de dinlenmeye brakldn byk bir aklkla ortaya koymaktadr. Bu usuln, angaryalarn biri "k, dieri de "ilkbahar" olduu iki "mevsim"in ilevinde dengelendii Paris havzasndaki birok maliknede de uygulanm olmas mmkndr. Fakat baka yerlerde ve rneklerin ou itibariyle, ekilen tahl ve hasat hesaplarnda iki mevsim tahl arasnda net bir dengesizlik farkedilmektedir: ilkbahar buday nadiren ste kabilmekte, olaan olarak retimin ok marjinal bir kesimini meydana getirebilmektedir. Bu durumda ilkbahar ekiminin, daha nce k ekimi yaplm alann ancak bir kesiminin zerinde yapld ve geri kalan ksmn da dinlenmeye terkedildii kabul edilmelidir; buna bal olarak nadas, ekim alanlarnn te birinden fazlasn kaplamaktadr. Flaman manastr Saint-Pierre-au-Mont-Blandin'e ait belgeler, tarlalarn ancak ylda bir ekildiklerini gstermektedir. O an iftilerinin ounun, topraa uzun dinlenme sreleri brakma zorunluluunu hissetmi olduklarn dnmek merudur. Alk onlar penesinde tutmaktayd, ama onlar gene de ekilebilir alann nemli bir blmn nadasa brakyorlard. Acaba tarlalar, bu dinlenme dnemlerinde hayvanlarn serbeste otlamalarna ak brakyorlar myd? Soru nemlidir, nk srlerin buralardan gemeleri topran verimliliinin artmasna etkili bir katkda bulunmaktadr. Karolenj Avrupa'snn kuzey ksm, yeni hayvanclk faaliyetlerinin krsal ekonomide en byk paya sahip olduu blgeler iin, eitli metinler malikne envanterleri, ama ayn zamanda yasal hkmler, budayn bymeye balamasyla birlikte tarlalarn etrafna ekilen, sonra da hasatla beraber yklan itlere, yani hayvanlarn ekili alanlara girmelerine engel olmak iin konulan manialara atfta bulunmaktadrlar. Bu dzenlemeler, hayvanlarn olaan olarak bo tarlalara salmdklarn ve nadas sresince burada kalabildiklerini kantlamaktadrlar. Fakat, baka blgelere ilikin belgelerde bylesine iaretler bulunmamaktadr. Acaba bundan ager'in buralarda salltus'tm ok daha sk bir ekilde ayrld ve nadas alanlarn otlak olarak kullanlmad sonucunu mu kartmak gerekir? Acaba daha tarmsal olan bu blgelerdeki bykba hayvancln dk dzeyde kal, topran bu yolla edinebilecei doal gbre katksn byk lekte engellemi midir? rneklerin ou itibariyle, nadasn topram kendini toparlamasna yetmedii dnlebilir. Demek ki onu baka bir biimde beslemek gerekmektedir. 2. Yazl kaynaklar, btnleri itibariyle hayvan gbresine ilikin ok az atf iermektedirler. Bavyera'daki Staffelsee manastrnn mlklerine ilikin envanter, baz baml kyl iletmelerinin, her yl efendinin tarlasna gbre yayma 132 ykmllne koulduunu zikretmektedir. Fakat malikneye bal mansus \zxm (baml kyl iletmesi), yalnzca drd bylesine bir angarya ile ykmldr ve bunlardan herbiri, 740 ign byklnde olan rezervin bir ignlk ksmm gbrelemek zorundadr. Demek ki senyr

tarlalarndan ancak % 0,5'i bu yolla her yl gbrelenebilmektedir. Demek ki katk nemsizdir ve bu da, gene bykba hayvan ktlna baldr, insanlar beslemeye ynelik temel kayg, en iyi topraklarn tahla ayrlmasna yol ayor, ayrlarn alannn byk apta kstlyordu ve en ileri gitmi krsal alanlarda, en kararl ekilde tahl tarmna ynelmi olanlarnda, bu durum gbre retecek hayvanlarn ahrda kuru otla beslenmelerini nemli lde kstlamaktayd. O dnemin tarmsal yetersizliklerinin ou, bana buradan kaynaklanyor gibi gelmektedir. 3. Srekli tarlalara yeniden g vermenin esas yntemi, bu koullar altnda, topraklan alt-st etmeye, yani srmeye dayanmaktayd. Tarmsal tekniklerinin en ileri gitmie benzedikleri iletmelerde, Paris havzasnn manastr maliknelerinde, ylda srm yaplmaktayd; iki srm ile k ekimine hazrlk yaplyor, uzun bir nadastan sonra, nc srm ilkbahar ekimini hazrlyordu. Envanterleri kaleme alanlar tarafndan kullanlan arare terimi, bu almann ekilen bir ara vastasyla yapldn iaret etmektedir. Ancak, bu aracn yaps konusunda hemen hibir ey bilinmemektedir. Metinler bu srm aracna ya aratrum, ya da carruca adn vermekteydiler, ama sonuncu terim kesinlikle tekerlekleri olan bir arac ifade etmekteydi. Acaba bu sabana taklan demir, topra yalnzca amakta myd? Yoksa dissemetrik bir yapda olup, topra ters-yz etmeyi ve bylece tarlann tarmsal deerini temelli bir ekilde artrmay baarabiliyor muydu? Sanat eserlerinde bu temel soruya herhangi bir cevap bulmak mmkn deildir. Dou Avrupa'daki baz kaz antiyelerinde bana, herhalde X. yzyla ait olan saban demirleri gsterdiler, ama bunlar simetrikti; Hollandal arkeologlar da saban demirleri bulmulardr, ama bunlar kesin bir ekilde tarihlendirememilerdir; bunlar da simetriktir ve bunlarn pullua m, yoksa sabana m takldklarn belirlemek mmkn deildir; nihayet, baz Lombardiyal baml kyllerin efendilerine vermek zorunda olduklar saban demirlerinin biimleri bilinmemektedir. Loire ile Ren arasndaki lkeye ilikin envanterlerin szn ettikleri srm aralarna gelince, burada tekrarna girimeyeceim delillere dayanarak, ben bunlarn tahta aralar olduklarn, yani adeta kesin bir ekilde simetrik olduklarn kantladma inanyorum. Demek ki Karolenj dnemi topra, en iyi durumda, teknik olarak arutra (saban) olarak adlandrlmalar gereken aralarla ilenmekteydi. nden ekilen bu aralar, bazen derin yarklarn almasna olanak vermekteydiler; fakat topra tersine dndrme yeteneine sahip olmadklarndan, onun yeniden hayatiyet kazanmasna pek bir katkda bulunamyorlard. Bu da, srm ilerine g katmak zere, tarlalara devrevi olarak el aralaryla alan kol iilerinin yollanmasn gerektirmekteydi. yle sanyorum ki, Werden manastn bamllar ylda bir kere, bu yolla senyrlk tarlalarn, saban srmne hazrlamaktaydlar. Karolenj dnemi baml kyllerine dayatlan, kol emeine dayal ok ar angaryalarn, bylece tahl tarlalarna gerek bir bahvanlk biiminde uygulanmasnn, ok az etkin bir srmn zaman zaman tamamlanmas zorunluundan kaynaklandn dnyorum. Aletleri kt, hayvanclkla iyi bir ortaklk kuramam olan bu dnem tarm, demek ki ok da ekstensiftir. Nadas iin byk serbest alanlara ihtiya duymakta ve ar miktarda emek-gc yutmaktadr, ama o dnemin krlar ok az nfusluya, ve bunun da nedeninin bu ekstensiflik olmua benzemektedir. Tarmn ok az verimli olduunu da ekleyeceim ve sonuncu olarak verimler sorununu ortaya koyacam. Bu dneme ve zaten Orta an byk blmne ilikin metinlerde, bu konuda hesaplama yapabilmenin tek bir aresi bulunmaktadr: soruturmaclarn kaydettikleri zaman, bir nceki yln hasat tahminlerini, gelecek ekimin tohumluk tahminiyle kyaslamak (tabii belge bunu da zikrediyorsa). Bu yntem yetersizdir, nk bir ekimin reel haslatn asla vermemektedir. te yandan, o an belgelerinden yalnzca birinin bu konuda saysal iaretler salad bilinmektedir: Annapes'm merkezini oluturduu krallk maliknesinin envanteri; te yandan, bu tekil kaynak tarafndan verilen rakamlar ok keyfi yorumlarla verilmilerdir. Oranlar olaanst dktr: Annapes rezervinde, geen yl hasat edilen sert budayn % 54', budayn % 60', arpann % 62'si, avdarn % 100' tohum olarak ekilmitir ve verimlilikler srasyla yledir: bire 1,8; 1,7; 1,6; ve 1; ancak ayn senyrle ait baka maliknelerdeki baz

verimler daha yksekti ve rnein arpa iin bire 2,2"ye kadar kabiliyordu. te yandan bu belge, imdiki kampanyann k budayndan tohumluk ktktan sonra kalan fazlann 1.340 md gemedii Annapes curtis 'inde, ambarlarda soruturmadan nceki ylda biriktirilmi tahllardan nemli miktarda sert buday ile arpann gene de kaldklarn gstermektedir ki, bu miktar 1180 md kadardr. Bu durum, bir yldan dierine verimlilik hadlerinde nemli oynamalarn olabileceini dndrtmektedir. Tek ak belgenin verileri byle gstermektedir. Bu rakamlarn yorumuna ihtiyatla yaklasak bile (ve byle yapmak iin birok neden bulunmaktadr), soruturmann yapld yl Annapes iin olaanst kt olmu olsa bile, bu bire 1,6 ile 2,2 arasnda deien verimlilik hadleri, IX. yzyln yazl kaynaklarnn urasnda veya burasnda rastlanlan ok kaypak dier iaretlerle uyumaktadrlar. Bu iaretlerden ikisini sunacam: Brescia'daki Santa Giulia manastrna baml maliknelerden birinde, soruturmaclar 905-906 ylnda ambarda ancak 51 md tahl bulabilmilerdir, oysa 98 md ekilmitir. Zaten, 6.600 mde ykselen tahl tketimini karlayabilmek iin, bu manastr her yl topraklarna 9.000 md tohum attrmaktadr ve i ekonominin yrtlmesinden sorumlu olanlar, buna bal olarak malikne tarlalarnn bire 1,7'den fazlasn getirmesini beklememektedirler. Gene uyumlu ikinci bir iaret: Saint-Germain-des-Pr6s manastrna bal Maison senyrlndeki angaryann rgtlenmesi, 600 md budayn ekildii bu rezervden rahiplerin normal olarak 400 mdlk bir teslimat beklediklerini kantlamaktadr; yani bire 1,6'lk net bir verim ummaktaydlar. Karolenj dneminin byk toprak sahiplerinin hasat tahminlerini bu deneyle sabit olguya dayandrdklar kesindir: ilenen topraklarn verimlilii ar dkt. Ve ite, Carlo M. Cipolla'nm sayesinde, bu dnemin ekonomik zihniyeti olarak adlandrlabilecek eyin ana izgisi olarak nitelediim, u yeteri kadar tahl salayamama korkusunun, u alk endiesinin kkeni burada bulunmaktadr. * Sonuca varmak iin, hareket noktama geri dneceim. XI. yzyldaki Avrupa gelimesinin bir "tarmsal baar"nm sonucu olduunu syledim. Oysa IX. yzyl metinleri eer insann topraa ok yetersiz bir ekilde egemen olmasn, ok ilkel ve etkisiz teknikleri aa kartmyorlarsa, acaba neyi gstermektedirler? Baarnn ncelleri nerededir? Bu konudaki belirtiler, aslnda envanterlerin iinde ok nadiren bulunmaktadr: 864'te kral Kel Charles tarafndan yaynlanan bir kararnamenin bir pasaj, talk alanlarn tarlaya evrilme ileminin Bat Fransa krlarnda, bu yzyln bandan itibaren ortaya ktn iaret etmektedir. Ama bundan baka birey yoktur. Ancak bu arada farkedilmesi gereken husus, ok daha az ve kuru olmalarna ramen, X. yzyln yazl metinlerinin verimlilik artna dair ok daha aikr iaretler ierdikleridir. Bu dnemde dzenlenen envarterlerde, gerekten de bir yandan kyl tarlalarnn paralandklarm, bunlarn artk birok hane arasnda blldklerini ve buna bal olarak da, baml bir ailenin geimliini artk ilenebilir alann daha kk bir blmnden salamak zorunda olduu farkedilebilir. te yandan da, angaryalarn ok hafifledikleri grlmektedir, bu konuda iki varsaym mmkndr: ya rezerv alann dzeyi de klmtr ki, bu durumda bu tarlalar da daha retken hale gelmilerdir; ya da angaryaya koulan her kiinin emek retkenlii etkin bir ekilde artmtr. Ancak, X. yzyl metinlerinde de verimleri tahmin etmemize, ne de retkenliin muhtemel younlamasnn yaslanabilecei, teknik iyiletirmeleri farketmemize izin verecek hibir ey bulunmamaktadr. Bana gre, belgelerin bugnk durumunda, bu karanl biraz olsun datmann tek bir yolu bulunmaktadr, o da XII. yzyla ait, kta Avrupa'sna ilikin ayn tipten ilk envarterleri, Karolenj dnemi belgeleriyle kyaslamaktr. Ve rnek olarak bir karlatrma denemesi nereceim; bunu yaparken, 1150'ler civarnda Cluny manastr yaknlarndaki on tane tarmsal iletmenin tasvirine ynelik soruturmaya dayanacam. Bu karlatrma iki tane ok nemli noktay aa kartmaktadr. Bir

yandan, bamllarn tabi olduklar angaryalar XII. yzylda, IX. yzylda olduklarndan, hatta X. yzylda olduklarndan kyaslanamayacak kadar daha hafif hale gelmilerdir; bunlar baz srm angaryalarndan ibaret hale gelmilerdir. Ve kolla yaplanlar uygulamada silinmilerdir. te yandan ve zellikle, verimler akas daha az dk olarak gzkmektedirler. Zikrettiim belge, alt iletme iin hem tohum, hem de hasat rakamlarn birarada vermektedir. Bu iletmelerden nde oran bire iki il 2,5 arasnda yer almaktadr; yani Annapes'a bal uydu iletmelerinkinden ucu ucuna biraz daha fazla, fakat dier iki Cluny iletmesindeki oran bire 4 ve 5'tir; altncsnda ise bire altya kadar ykselmektedir. Bulank Karolenj gstergelerine nazaran, ykselme hissedilir lektedir; ama ayn zamanda ok eitsizdir; fakat en mtevazi olduu yerlerde bile krsal hayat alt-st etmitir, nk ortalama bire 2,5'lik bir verimlilikten, bire 4'e gemek, hasadn net haslasn fiilen iki katma kartmak anlamna gelmektedir; bunun bir anlam da, yar yarya daha az toprak ve emek ile ayn miktarda gda maddesinin retilmesidir. Oysa ayn metin, tarmsal tekniklerin ounun, Karolenj dnemine nazaran deimediini gstermektedir. Ekim rotasyonuna ilikin olarak da, hissedilir bir deiiklik yoktur: Cluny maliknelerinden ikisinde l rotasyon devrededir, ama dier yedisinde, tpk eskiden Karolenj senyrlklerinde de olduu gibi, ilkbahar ekimi k ekimine nazaran ok daha dktr ve buna bal olarak nadas, daha uzun srelidir; onuncu Cluny iletmesinde nadas iki ylda bir olarak uygulanmaktadr. Topran ilenmesi konusunda da kayda deer bir gelime yoktur: yalnzca tek bir maliknede, nadas alan sonbahar ekiminden nce, iki yerine kere srlmektedir. Nihayet, gbrenin katksnn arttna dair hibir belirti yoktur; hayvani gbreye herhangi bir atf da yoktur ve XII. yzyl Cluny iletmeleri, IX. yzyln model manastr iletmelerinden daha iyi hayvansal donanma sahip deillerdir. Ben bu durumda, kendi hesabma verimlilik haddindeki art aklamak zere tek bir varsaym grebiliyorum. Esas ara -bundan pulluk ve onu eken hayvanlar anlyorum- gelimitir. Daha iyi bir koum usulnn uygulanmasyla, daha byk miktarda g sarfedebilen hayvanlar, daha da muhtemel olarak pulluk demirinin bulunmasyla bu gelime meydana gelmitir -baz metinlerde yer ald zere, Cluny civarnda alan demircilerden biri bu topra dndren pulluk demirini icat etmitir-. Bu sedece bir varsaymdr, ve narin bir varsaymdr. Fakat bitirirken, X., XI. ve XII. yzyllarn -bu yzyl kukusuz, Avrupa'da tarmsal tekniklerde derin yenilenmelerin meydana geldii bir dnemdir- tm kaynaklarn dikkatlice incelemeye ve belki de bu czm, birgn daha salam bir ekilde temellendirmeye izin verebilecek iaretleri aramaya davet ediyorum. X XI. VE XII. YZYILLARDA KUZEY FRANSA'DA AKRABALIK YAPILARI VE SOYLULUK Olmasnn gerektii zere, toplumsal tarihin alann geniletmek ve hem de onu aydnlatmak zere, bu alana katlan bir zihinsel tavrlar tarihinin perspektifleri iinde, birok yldan beri feodal Fransa'daki aile balarnn tarihi inceliyorum ve bu ii belgeler tarafndan yeteri kadar aydnlatlyora benzeyen toplum kesiminde, yani aristokrasinin iinde yapyorum. Bylesine aratrmalar doal olarak iki paralel yne doru hareket etmektedirler. Akrabalk ilikilerinin gerek durumunu, somut olarak yaanm halini; ailenin nfusunun geliimini, servetini, yerleimlerini (ikmet yerleri, mezar yerleri), glerini, ittifaklarn, dalmalarn veya yelerinin dsal ballklarn gsteren arma amblemlerini gzleyerek, daha iyi tanmay hedeflemektedirler. Fakat bu aratrmalar ayn zamanda, bu dneme ve bu ortama mensup insanlarn bizzat kendi akrabalklarnn ve grup iindeki kendi konumlarn nasl grdklerini de kefetmeyi hedeflemektedirler, bu aratrmalar sonuta, bu lksel biimler ile yaanm gereklii kyaslayabilmek iin, aile balarnn zihinsel imgesini yeniden oluturmaya uramaktadrlar. Bylesine bir incelemenin temel aletlerinden biri, hi kuku yoktur ki soy zincirleridir. Oysa fiili durumda iki cins soy zinciri bulunmaktadr. nce, tarihilerin sabrl bir ekilde aym soydan treyenlerin tmn ve evlilik iaretlerini carto/alardan, mlkiyet belgelerinden ve lm belgelerinden devirerek oluturduklar gelmektedir.

Bu cinsten soy zincirleri her zaman eksik, ou zaman da belirsizliklere sahip olarak, aile grubunun sre iindeki gerek veya biyolojik imgesini salamaktadrlar ve bunlar aile tarihinin maddi koullan iin tabii ki. vazgeilmez niteliktedirler. Buna karlk, baka trl ina edilen, ama hi de daha az deerli olmayan ikinci kategoriden soy zincirleri, aile psikolojisi hakknda, akrabalk balarnn bizatihi o dnemdeki hissedilme biimleri hakknda temel bir tanklk salamaktadrlar: sz konusu olanlar, o ada yaayanlar tarafndan dzenlenen soy zinciri emalardr. Bu temsiller, aile balarna ilikin belli bir bilinci aktarmaktadrlar; bunun dnda -ve bu ok nemlidir- bu emalar bu bilinci saptamlar, onu grup yelerine srekli bir ekilde dayatmlar ve onlarn davranlarn daha sonraki kuaklar boyunca, belli bir lde ynlendirmilerdir. Bylesine imgeleri gerek ilikiler ayla kyaslamann yarar ok yksektir. Fakat gerei sylersek, bu ikinci tipten soy zincirleri nadirdir. Fransa krallnda XI.-XII. yzyllann soy zincirleri edebiyatnn sistematik incelemesine baladm. Yalnzca, bu edebiyatn 1150'den sonra serpildigini ve sadece Gaskonya'dan Flandre'a uzanan Bat eyaletlerinde gelitiini iaret edeceim -bu nokta daha imdiden zerinde dnlmeyi haketmekte ve kltrel gelenekler, edebi tarzlar, eitim sistemleri kadar, siyasal ve toplumsal gereklerin ilevinde de yorumlanmay haketmektedirler-. Burada yorumlamay nerdiim iki belge, tam da XII. yzyln sonundan ve kralln iyice kuzeyinden, imparatorlua snr bir eyaletinden gelmektedir. u sorulara cevap verebilecek eyleri, bu metinlerden kartmaya alacam. O sralar aristokrasiye mensup bir kimse kendi akrabalar hakknda nasl bir imge edinebilirdi? Bu imgenin kapsam ve kesinlii ne idi? Atalarndan hangi anlar korumaktayd? Kendini ka tane l veya canl bireye, kan ve evlilik yoluyla bal hissetmekteydi? Bu ele alta baba soyu ile ana soyunun karlkl yerleri ne idi? Nihayet, bu zihinsel yap, aristokratik toplumun lksel ve reel olan iki temeline nazaran; bir yandan soyluluk bilincine, dier yandan da senyrlk iktidarna nazaran, nasl dzenlenmekteydi? * Bu metinlerden birincisiyle tanmam, o belge hakknda deerli bir makale yazm olan Fernand Vercauteren'e borluyum (1). Bu belge, 1152'de bir kronik yazmaya girien ve bu ii 1170'e kadar srdren Lambert adl birinden kaynaklanmaktadr. Annales Cameracenses adyla bilinen bu tarihi eserini kaleme alrken, 1108 ylma gelen Lambert (yazarn doum tarihi), buraya "atalarnn soy zinciri", genealogia antecessorum parentum meorum adn verdii bir blm eklemeye karar vermitir (2). Bu ok deerli tankln, tek olduunu da syleyebilirim. nk ncelikle, btf> akrabalk tablosu smarlama ve bakas hesabna oluturulmam, bir iverenin an ve byk bir soyun nlendirilmesi iin yaplmamtr; yazar tarafndan kendiliinden ve kendi iin dzenlenmitir. Bu ii yapan kukusuz, dili iyi kullanma konusunda kaygl bir "entellektel", bir manastrda yetitikten sonra Saint-Aubert de Cambrai'de srekli piskoposluk meclisi yesi olan ve buna bal olarak -bu durum onun ailesi hakknda oluturduu gr bir miktar bozmaktayd- aile ocandan uzakta, ayr bir dayanmann iine dahil olarak ve zellikle de, durumu nedeniyle atalarnn mal varlna, artk katlamad mirasa kar mesafe koyan bir kiidir. Fakat bu din adam, mertebesi ve soyunun deeriyle fazlasyla megul olmaya devam etmektedir. te yandan, bu soy zinciri, eer yle sylenebilirse, saftr: arivlerde srdrlen aratrmalara dayanmamaktadr; aa yukar krkbe yalarnda olan bir adamn hafzasna dayanmaktadr ve bu hafza yalnzca baz szel tanklklarla desteklenmektedir. Nihayet -ve bu belgeye tamamen istisnai bir deer yklenmesindeki sonuncu unsur olarak-, bu soy zinciri byk bir senyrnk deil de, bir kk aristokrasi yesininkidir; Lambert basit bir Flandre velye soyuna mensuptur. Babas tarafndan bykbabas, X. yzyln sonunda Cambrai piskoposunun bir fiefe yerletirilmi valyesiydi (miles et casatus). Bu ok deerli tankl uygun bir ekilde zmleyebilmek zere, ilk nce aile

emasn zet olarak sunmak ve bunu yaparken de, Lambert'in bu tabloyu dzenlerken izledii dzene sadk kalmak gerekmektedir. Lambert doumundan ve doduu evden sz etmektedir. Annesinin ve babasmn adlarn vermitir. Sonra atalarna geerek, ilk nce baba tarafn tasvir etmektedir. Bu ii yaparken, babas ve bykbabas araclyla, hemen bykbabasnn amcasna gemektedir, bu adam yazar tarafndan bilinen en eski kuan tek temsilcisidir ve her hal krda, ona gre en uzak "ata"dr. Lambert bu noktaya ulatktan sonra, basamak basamak aa inmekte, bu adamn oullarn' zikretmektedir; bu ocuklarn en byne ilikin olarak, evliliklerinden de sz etmektedir. Daha sonra babasnn erkek kardelerine, bunlarn karlarna gemekte, ama onlardan olma ocuklarn adlarn vermemektedir, bu konuda ortak ataya en yakn olan bir tanesi istisna edilmitir. Nihayet kendi erkek ve kz kardelerine gelmektedir. Bu noktada ana soyunun tasviri, baba soyununkiyle ayn dzen iinde yaplmaya balamaktadr; bykbaba, erkek ve kz kardelerii; bykanne, erkek kardeleri ve onlardan treyen slaleler, Lambert'in daylar, teyzeleri ve onlardan treyenler. Bu basit emann dzeni byledir. Hemen ortaya koyduu nokta, Lambert'in kendi ailesi hakkndaki imgesi iinde, erkeklerin her zaman kadnlardan, byk ocuklarn kklerinden nce geldikleri ve nihayet, evlilik yoluyla akrabaln, kan yoluyla akrabaln yannda geni bir yere sahip olduudur. Bizatihi ierie gelince, gzken aile bilinci alannn nisbeten dar olduudur. : Eer Lambert birka uzak dala atfta bulunuyorsa ve bunlar yalnzca ana soyundan seiyorsa "nl valyeler", "doumlarndan tr saygn adamlar"dan sz etmektedir- da, yalnzca yetmi kiiden bahsetmektedir. stelik bunlardan ancak otuzbeinin adlarn vermektedir; bu kiilerden onsekizi baba tarafndan, onyedisi ana tarafndandr. Adlarn verdii bu erkekler ve kadnlarn onyedisi annesinin ve babasmn kuana mensuptur. ncs olan, bundan bir nceki kuakta, hafzas kesinliini kaybetmektedir: yalnzca yedi ad. Gemite daha geriye gidilince, drdnc kuakta, onun unutkanlndan yalnzca baba soyunun en by ve kars kurtulabilmektedir, bu adamn izi ariv belgelerinde 1050'ler civarnda bulunmaktadr. Demek ki bu adam Lambert'in doumundan altm yl kadar, soy zincirinin kaleme alnmasndan da bir yzyl kadar nce faaliyet gstermitir. Atalara ilikin hafzann ne kadar zayf olduunu kaydedelim. Bizzat kendi kuandan akrabalara gelince, Lambert bunlardan ok az sz etmektedir. Bunun aklamas vardr. Lambert bir srek^pislggosluk meclisi SELCTTK NVERSTES yeleri cemaatinin iinde, yzyldan elini eteini ekmi olarak yaamaktadr; zaten aka da syledii zere, amac "atalarndan" sz etmektir. Bu durumda bu dzeydeki akrabalarndan, baba tarafndan yalnzca, iki kiinin adn vermektedir: be erkek kardeinin en bykleri ki, bu zaten bir arpmada ldrlmtr; potens sfatyla daha da glenen bir "valye" unvan sahibi olan ve en uzak atann adn tayan bir kii (bu valye, ekber evlat kural iinde, babann bykbabas tarafndan birinci srada bulunmaktadr; bykbabaya eskiden temlik edilen fiefe miras yoluyla sahip olduu dnlebilir; aikr bir ekilde soyun o andaki efi o olmua benzemektedir), iki erkek, daha fazlas deil. Bylesine bir kstlama karsnda aknlk duyan F. Vercauteren, bu durumu aklayabilmek iin u varsaym ileri srmtr: eer Lambert baba tarafndan adalar zerinde az duruyorsa, bunun nedeni bu tarafn eserin yazld dnemde hzl bir ekonomik gerileme iinde olmasdr. Gerekten de, babalar ve analarnn kendi ailelerinin sonuncu ocuklar olduklar, Lambert'in dokuz erkek ve kz kardeinin kt bir mali durumda olduklar hemen hemen kesindir. Acaba akrabalarnn bu cephesinden yapt seimin bir anlam var mdr? Yalnzca erkeklerin ve sava erkeklerin adlarn vermektedir; vurguyu kesin bir ekilde ekber evlat ilkesinin zerine vurmaktadr. Onun zihninde baba tarafndan ailesi bir "ev", bir savalar soyu olarak yer etmekte ve burada en byk olmak ok nem kazanmaktadr. Lambert ana tarafndan, kendi kuandan yedi kiiyi adlaryla zikretmektedir ve bunlar en az yakn akrabalardr: demek ki soy tablosu bu tarafa doru byk lekte genilemektedir. Gerei sylemek gerekirse -belki de bu en derin aklama olacaktr- bu adamlarn hepsi de kiliseye

mensuptur: yeenden biri tpk Lambert'in de eskiden olduu gibi Mont-Saint-Eloi manastrnda rahiptir, dier ikisi de Lambert'in o anda olduu gibi srekli piskoposluk meclisi yesidirler. Daha az yakn bir yeenlik ilikisi iinde ve ana tarafndan bykannenin soyuna balanan baka kilise mensuplar da ortaya kmaktadr; ve bunlar daha yksek mertebelerden olup, ikisi barahip, biri de barahibedir. Fakat ad verilen sonuncu kii bir laik olup, askeri dzlemde n kazanm, Flandre kontunun bayraktar olmu ve savata lmtr. Baka bir kahraman daha. Bylece Lambert'in kendi kuandan akrabalar iin verdii imgede, ana taraf ne kmaktadr: nk toplumsal konumu daha iyi olan odur. Atalara doru kldka baba taraf stnl geri almaktadr: onikisi erkek olmak zere, onalt kiinin adlar verilmitir. 1. nce babas, onun erkek kardei ve bykbabas. Lambert bykbabasnn erkek kardelerinden hi sz etmemitir. Acaba byle kardeler var myd? Zorluk, F. Vercauteren'in zenli aratrmalarna ramen gerek ve tam bir soy zinciri tablosuna sahip olmamaktan, bu hafzadan oluturulan soy zincirini byle bir tabloyla karlatramamaktan kaynaklanmaktadr; eer bu yaplabilseydi, unutkanlk alanlar tam bir kesinlikle saptanabilirdi. En azndan bu be erkein tek balarna bu tabloda yer almalar; Lambert'in kendi aile yaamna ilikin olarak sylediklerine yaslanarak hakl kartlabilir. Bykbabas, kendine kars araclyla gelen bir maliknede, N6chin'de yaamaktayd. Mutlu bir evlilik sayesinde buraya yerleerek, doduu evi terketmi ve bylece babas ve erkek kardeleriyle birlikte yaamaktan kopmutu -eer byle bir birliktelik olduysa-. Kendi de Nchin'de domu olan Lambert iin byk amcalar ve bykbykbabasnm ans bylece silinmi olmaktayd. Srmekte olan ans ocak, ev ve burada gerekten birarada yaayan adamlara ilikin olandr. 2. Fakat hatrlayabildii en eski kuakta, bykbabasnn amcalarndan birinin ansn korumaktadr. Bu adam hem ad, hem de bir topran ve baka bir evin ad olan cognomen' 'i ile zikretmektedir: Wattrelos. Bu ad onun iin, soyunun ve bunun birliinin simgesi haline gelmitir. Bu adam herhalde ekber evlat olma hakkyla bu soyun ana gvdesini oluturmaktayd; byk bykbabas hakknda sessiz kalan Lambert, ite bu nedenden tr bu amca-atasnn btn oullarn, o anda adm unuttuunu syledii biri hari, ismen saymaktayd. 3. Geriye, baba tarafndan zikredilen drt adam kalmaktadr. Bunlar kadnlar araclyla Wattrelos soyuna balanan mttefik eve mensupturlar. Bunlar evlenen kzlarn erkek kardeleridir -en byk erkek ocuk olan bu adamlar, demek ki aile reisidirler- Bu kzlardan iki tanesi Lambert'in iki amacasyla evlenmilerdir, bu amcalarn soylar snmemitir (byk oul babasndan nce lmtr, ocuklar artk hayatta deillerdir ve herhalde bu iki nedenden tr karsnn soyu zikredilmemektedir), kzlardan biri de soyun en uzak temsilcisi olan erkek ocuklarn en byyle evlenmitir. Drdnc adam da bir ncekinin oludur; bu kii Lambert'in soyunu, aristokratik toplumda daha st mertebede yer alan bir soyla, bir ato sahipleri ailesi olan Avesnes Sireleriyle birletiren en parlak balanmay temsil etmektedir. 4. Nihayet, Lambert baba tarafndan drt kadnn adn zikretmektedir: soyun mal varlna, Lambert'in doduu alleu'y (fief olmayan toprak) katan bykanne; iki amcasnn karlar; nihayet Wattrelos slalesinin en uzak efinin kars. Adm vermeden szn ettii tek kadn, evlenmeden len bir haladr: bu yanda, anlar korunan kadnlar, aile mal varlnn genilemesine katkda bulunanlar veya baka bir soydan gelerek, evin hayatma katlan ve onu baka slalelere balayanlardr. Ana tarafnda hafza daha uzaa doru genilemekte, ama kesinlikle azalmaktadr: eski kuaklardan yalnzca on ad saylmakta, ve yarsnn kadn olmas nedeniyle bunlarn oran bymektedir. Dede ve ninenin adlan verilmitir. Bunlarn erkek kardelerinin toplumsal deerleri geni lekte yanstlmtr, ama bireyler teker teker anlatlmamtr: burada ans korunan ey bir parlaklk, bir 141

an ve ereftir, ama ev samimiyetine dair herhangi birey yoktur. Ve bu tarafta akrabalk zellikle bir mirasa ballk, bir toprak sahiplii biraradalg nedeniyle somutlamamaktadr. Lambert'in btn day ve teyzelerinin de adlar verilmektedir, ama evli teyzelerin kocalar adlaryla zikredilmemektedir, bu teyzelerin girdikleri evleri tanmaya uramamaktadr. Evli daynn karsnn adn vermekte, ama ne gelinin erkek kardeinin, ne de kt evin adlarn zikretmektedir. Bu taraftaki soy yelerinin evlilik balan, aile bilincinde baba tarafndaki kadar yansma yapma benzememektedir. Bu ad dkmlerinden, bu uzun zmlemeden ne karlabilir? 1. nce aikr bir olgu: erkekler aile bilincinde net bir ncelie sahiptirler, hatrlanan yetmi kiiden yalnzca ondokuzu kadndr; adlaryla birlikte hatrlanan kiiler arasnda kadnlarn oram (% 30) biraz daha artmaktadr (ancak belirtilmesi gerekir ki, adlar verilen tm kadnlar, biri hari, ok yakn akrabalardr, fakat bu kadn da byk bir manastrn barahibesidir). te yandan tekrarlayalm ki, tasvir edili dzeni iinde erkekler her zaman kadnlardan nde gelmekte ve genel ina biimi iinde, soy zinciri emas ilk sraya agnatio'yvL (baba soyu) yerletirmektedir. Bu erkek ncelii, ksmen Lambert'in kiisel konumuyla aklanabilir; Lambert'in kendi de bir erkektir ve stelik kilise mensubudur. Ama bu dzenleme biimi hi kukusuz, gayrimenkullerin miras hakkn erkeklere tahsis eden intikal kurallarm da ok dorudan bir ekilde yanstmaktadr. Bu intikal kurallar, zellikle de fiefe uygulananlar (Lambert topraklarn ounun feodal bir mlkiyete konu olduu bir blgede yaamaktayd ve bu kurallarn egemen olduu bir toplumsal ortama mensuptu) da, onun doum srasna gsterdii dikkati aklamaktadrlar. Bu durumu iaret etmeye her zaman byk zen gstermekte ve ister erkek, ister kz olsun, ilk ocuu zel bir vurguyla belirtmeye dikkat etmektedir. Ancak bu arada belirtelim ki, erkeklerin ncelii baba tarafnda < * daha vurguludur ve bu cephede adlan verilen kiilerin drtte erkektir, o>ia ana tarafnda, hafza erkeklerle kadnlara eit pay vermektedir. 2. Lambert'in hafzas baba tarafnda ok net bir ekilde, bir soy bilincinin ve bir slale duygusunun ilevinde kendini dzene sokmaktadr, bu soyun ifadesi ve destei bir cognomen, baba tarafndan gelen bir soyad olmaktadr. Bu ad bir yeri, bir topra belirtmektedir. Bu ad Lambert'in iki bykbabas tarafndan da ayn anda tanmtr; bu ad onlar zaman iindeki en uzak ataya balamaktadr, bu ata yazarn zihninde, slalesinin bilinen kkn temsil etmektedir, "de Wattrelos" soyadn tayan bu iki bykbaba, acaba bu topraklarda baz mlkleri muhafaza etmiler miydi? Byk olu valye, sonra da Wattrelos belediye bakam olan ana tarafndan bykbaba iin bu muhtemeldir, Cambrai piskoposundan fief alarak, kansna miras kalm olan topraklara yerleen -oullan burada yaam, torunu burada domutur- baba tarafndan bykbaba iin ise byle bir durum temel deildir". Oysa bu durumda bile, bu adamlar kiisel bir fefe, kanlarnn eya annelerinin a//eulerine yerletikleri durumda bile, artk dorudan bir aylarnn olmad ata toprana bundan sonra (yani en ge XI. yzyln tundan itaberen) sahip kmlardr. Onlar iin soyut hale gelmi olan bu ad, larn bir "ev"e, bir slaleye, tamamen erkek tarafndan intikal esasma gre rgtlenmi ve ekber evlat kurallaryla ynetilen bir soya aidiyetlerini iyurgulamaktayd. Soy ballnn imentosu olan bu kk evin ad, ayn "zamanda aile hafzasnn dayanayd. Ve eer Lambert'in anlarnn neden drdnc kuaktan bir atadan, 1050'lerde yaam olan bir adamdan teye gitmedii sorulacak olursa; bu blgede XI. yzyln ortasnn, milites dzeyinde, yani Lambert'in kkenini oluturan u alt aristokrasi tabakasnda, tam da aile gruplarnn, ya alkillere, ya da daha byk sklkla blnmez ve feodal rflerin yaknlarda kaydettii evrim iinde, ekber evladm hakknn n plana kmasyla, kesinlikle irsi hale dnm fieflere yerleerek kendilerini slaleler halinde rgtlemeye baladklar dnem olduunu dnmek meru deil midir? Buna bal olarak, bunlar ancak bu tarihten itibaren kendilerini "ev"ler halinde rgtlemiler ve ayn anda bir de cognomen benimsemilerdir. Bu kronolojik eik ncesinde, valyelik iindeki aile ilikileri

herhalde baka bir ekilde dzenlenmekteydi. Bu sralar "ev" ve buna bal olarak aile cognomina's, yani soy yoktu; bunlann yerine bir senyrn, bir patronun evinin etrafnda yrngede salman aile gruplar vard. Bu ok daha az tutarl, dank ve evliliklere bal olarak deiken nitelikli ailesel balara dair anlar ok abuk silinmilerdir. Akrabalk yaplarnn deitikleri ve bir topraa bal "evin", bir mirasn, bir mal varlna iyice balanm ve tanmlanm bir haklar demetinin etrafnda kararl bir ekilde baba soyuna bal bir tarz benimsedii srada, atalarn ans salam hale gelmitir. Lambert de Wattrelos'nun tankl bu temelden deiimi zaman ve mekn iinde; bu blgede ve bu toplumsal tabaka iinde, XI. yzyln ortasna yerletirmemize izin vermektedir. Aristokrasi ve feodal yaplar hakknda bildiklerimiz, ilk bakta bu varsaymn hi de tersini gstermemektedirler. Zaten Lambert'in emasnda, ana tarafnn da ayn ekilde slale, halinde rgtlendii aka grlmektedir: bykbabann oullarndan yalnzca en byk j-olan evlenmitir ve soyun irsi mlklerine sahip olan odur, erkek kardeinden gen", yani macerac, bekr ve yerleik olmayan valyeler olarak slardr; ncs de din adam olmutur. Ancak Lambert'in bilincinde, leinin soyu bir miktar farkl bir konumdadr. Bu durum beni baka bir ktay ele almaya gtrmektedir: kadnlarn ve evliliklerin rol. 3. Kadnlarn, daha nce de sylediim gibi, soy zincirinin her iki kanadnda lyn arla ve yankya sahip deillerdir ve bu nedensiz deildir. Gerekten de, evlenince kocasnn evine gitmektedir ve oraya katlmaktadr. Bu durumda bert baba tarafnda, amcalannn karlarn eklenti olarak kabul etmektedir.

142 143 Onlarn adlarm vermektedir. Ama ayn zamanda, bunlarn babalarnn deilse bile, en azndan en byk erkek kardelerinin veya onlarn oullarnn adlarn vermektedir. Bu oul Annales Cameracenses'in yazld sralarda, o slalenin badr. Bu kadnlarn araclyla Lambert'in evinin erkekleriyle, bu kadnlarn ktklar evin erkekleri arasnda etkin bir hsmlk kurulmutur. Annesinin soyuna katlan kadnlar araclyla oluan bu cinsten hsmlklar, Lambert tarafndan ayn gle hissedilmemektedir. Kukusuz bunlar da bu eve balanmlardr, ama bu soy zincirinin esas hatt olan baba soyuna nazarar uzakta kalmaktadrlar. Soyun kendi kzlarna gelince, evlilikler bunlar evden ve aile ansndan tamamen kartmaktadr; bu nedenle Lambert onlarn kocalarnn adlarn bile aklnda tutmamaktadr. 4. Duygusal ve somut ilikiler dzleminde, yabanc kadnlarn slaleye katklar, Annales Cameracenses'in tasvirleri boyunca noktada nem kazanmaktadrlar. a) ncelikle, bu kadnlarn erkek kardeleri, onlarn erkek ocuklarnn zerinde gl bir etkiye sahibe benzemektedirler. O bu ocuklar iin doal destek, koruyucudur ve burada, o sralar yeenle day arasndaki durumun, akrabalk ilikileri a iindeki ayrcalkl konumunun resmedilmesi ortaya kmaktadr. Baz feodal toplum tarihileri ve zellikle de Marc Bloch, valye edebiyatnn baz temalarn bu ynde yorumlamlardr (3). te bu yorumlar dorudan destekleyen bir tanklk. Bu cinsten ilikilerin akrabaln baba tarafnn arln bozmadan, tamamen tersine glendirerek gelitirdiklerini gstermektedir. Lambert'in durumu byledir: tad ad, annesinin erkek kardelerinden birinin addr; ona kariyerinde nderlik eden, onu daha sonra piskoposluk meclisi yelii konumuna getiren bir baka days, Mont-Saint-Eloi barahipliine ykselen bir kilise adamdr -zaten bu kii dier kz kardelerinin oullarndan n de biryerlere yerletirmitir-. Lambert'in en byk aabeyine, yani ad zikredilen tek kardee gelince; kendini askeri kariyere

adayan bu kii, bekr savalarn juvenes macerac yaam esnasnda, kendi de macerac bir valye olan daylarnn birinin peinden gitmie benzetmektedir. b) Kadn evlenerek kocasnn evine kendi slalesinden gelen ve bir sonraki kuakta, ocuklarnn serveti iinde babalarndan kalanlara karacak olan baz mlkler ve zenginlikler getirmektedir. Anlaml bir olgu: Lambert tarafndan oluturulan soy zinciri taslanda, kendi soyunun ve amcalarnn kaynbiraderlerinin cognomen'i dnda zikredilen yegne cognomeriler (o. ognomina) annesinin evi ile iki bykannesinin evlerine ait olanlardr; yani bu adlar bu kadnlar tarafndan aile mal varlna getirilen miras payn, mlkleri hatrlatmaktadrlar. Sz konusu olanlar hangi mlklerdir? Lambert'in anneannesi, ok sayda erkek kardei olduundan, kocasna toprak getirememi ama, torunun hl hatrlad menkuller, kleler {servi et ancillae) getirmitir. Buna karlk 144 babaannesi, herhalde erkek kardei olmadndan, Nchin adn tayan gzel bir malikne getirmi, kocas ve ocuklar burada yaam, torunu burada domutur, pemek ki Lambert de Wattrelos'nun ailesinde, o dnemin aristokrasisinin i bamdaki toplumsal ilikiler iinde, bana ok nemli olarak gzken bir olgu |l farkedilmektedir. Evlilik ok byk sklkla, servetleri eit olmayan kimseleri birletirmekte ve olaan olarak kar, kocadan daha st bir servet konumunda gzkmektedir. Bu durum en azndan baba tarafndan erkein durumunda ok aikrdr: amcalardan biri, bykamcann en byk olu ve zellikle de, ok zengin bir alleu'nim mirassyla evlenen u miles casatus olan bykbaba ve belki de benzeri bir eitsizlikten tr, Lambert hala ve teyzelerinin kocalarnn adlarn vermemektedir. c) Bu olgu bizi sonuncu bir ele ala ulatrmaktadr: kadn evlilik yoluyla katld slaleye, olaan durumda ek bir an, yani soyluluk katksnda bulunmaktadr. Lambert tarafndan sunulan emadaki anl taraf, ak bir ekilde ana taraf olmaktadr. Annesinin babas araclyla Lambert'in srar etmekten zevk ald zere, ayn gn ayn arpmada len bu bykbabann on erkek kardei araclyla aile anlar destanlara doru almakta, Annales'in kaleme alnd sralar halk airlerinin hl terennm etmekte olduklar "cantilene"\zr\t birlemektedir. Fakat Lambert zellikle anneannesi araclyla, nobilitas adn verdii eye ulatnn bilincindedir. Nobilitas, nobilior, Lambert bu sfatlan yalnzca annaannesinin slalesi iin kullanmaktadr: iftihar ettii bu slale geni | lde yaylmtr ve Lambert kendi kua dzeyinde en erefli akrabalarn, en \ nl "dost"larn anmak istediinde bu soya atf yapmaktadr. Soyluluun tm \ an ve erefi bu taraftadr. Bu dnceler bylece etrefil soyluluk sorunu ile soyluluun valyelikle balantlarna ulamaktadr. Bu blgede ve Annales Cameracenses'in kaleme alnd dnemde, acaba aristokratik bilinte, nobilis ve miles unvanlar arasnda zdelik mi, yoksa farkllk m vard? Elimizdeki gibi bir metin, ilk bakta akrabalk ilikileri karsndaki zihinsel tavrlara dair aa karttklaryla; XII. yzylda Fransa'nn kuzeyindeki soyluluun ana tarafndan intikal ettiini savunan tarihilerin hipotezlerini destekliyora benzemektedir: gerekten de, Lambert kendini Flandre nobiles'ine. ulatran ban anneannesinin annesi araclyla olduunu gstermekten zevk almaktadr. Ancak hemen bunun karsnda, Lambert'in anneannesine nobilis sfatm takmasnn nedeninin, miles sfatnn dii halinin olmamas ve bu kadnn yksek bir tabakaya mensubiyetini belirtmek iin bu kelimeden baka bir sfatn bulunmasnn gerektii sylenebilir. Ayrca daha kesin deliller de ileri srlebilir. Bu soylu bykanne konumunun ve buna bal olarak soyluluunun mirass oullara sahip lmutur. Eer soylu terimi Lambert'in zihninde valye nvamndan,farkl ve daha yksek olsayd, bunlar da soylu olarak belirtme iini sektirtneznf'0ysa,.bu SELUK NVERSTES

oullarn toplumsal mertebesini belirtmek iin "valye" kelimesini ve yalnzca onu kullanmaktadr. Demek ki Lambert'in tasviri, aristokrasinin bu kesiminde ve XII. yzyln nc eyreinden itibaren, bir erkein toplumsal stnln vurgulayan tek sfatn miles kelimesi olduunu aka kantlamaktadr. Buna ayrca unu ilve edelim ki, eer soylluk fiili olarak kadnlar tarafndan intikal etseydi, tablo bu btnsel yaps iinde sunulmazd; nk bu tablo kararl bir ekilde erkek arlkl ve baba tarafndan intikale dayaldr. Bu erkekler, sava ve kilise ortamnda aile balar kadar, bir soyun ycelii, bir kana mensubiyetin ifadesi de, artk tamamen erkek tarafna ynelik bir biim kazanmlardr ve soyluluk unvan valyelik unvanyla tamamen karmtr. Fakat bu durum, piskoposluk meclisi yesi Lambert'in anlar iinde, annesinin soyunun parlak bir k samasn engellememektedir. Ancak, eitsiz evliliklerin skl, slalenin oullarn daha st dzeyden bir kzla evlendirme konusundaki inat abalar, bundan daha nemlisi, byk senyrlerin kendilerini fazla yoksullatrmadan "bekr" vassallerini evlendirmek iin, onlara bir vassalin dulunu veya kzn almalar, nihayet intikal rflerinden tr ayrcalkl hale gelmi olan aristokratik ailenin, ancak erkek ocuk olmadnda miras hale gelebilen kzlarna ok aa mertebeden olmayan bir koca bulmadaki gszlkleri toplumsal bir gerein sonular olarak ortaya kmlardr. * Burada yorumlamak zere setiim, kuzey Fransa'daki soy zinciri edebiyatnn ikinci metni, ikinci belgesi tamamen baka kapsamda bir metin olup, Lambert de Wattrelos'nun metni gibi Monumenta Germaniae Historica'nm tek bir sahifesini deil de, tam altm sahifesini doldurmaktadr. Bir yandan, bir senyrn siparii zerine profesyonel bir yazar; yalnzca kendinin veya yaknlarnn hafzasna dayanarak deil de, koskoca bir belge yn, ariv malzemeleri, daha nce yazlm soy zinciri yazlar ve bir aile mezarlna dayal anlara dayanarak alan bir adam tarafndan yazlan bir eser sz konusudur. Bylece bu kaynak sonsuz derecede daha zengindir ve zellikle de, baka bir yerde kullanmak zere kendime sakladm, ortaklaa psikolojinin saylamayacak kadar ok yan izgisini iermektedir, buna karlk, tanklk ok daha az taze, ok daha az kendiliinden, belli bir kiisel zihniyet konusunda ok daha az anlamldr. Uzun zamandan beri zerinde almakta olduum ve bitirmenin uzanda kaldm bu belge, XII. yzyln iyice sonunda rahip Lambert d'Ardres tarafndan yazlan Historia comitum Ghisnensium'dur (4). Bu tarihi eser, Arnoud d'Ardres'm kiiliinin ilevinde rgtlenmektedir. Bu kii, Lambert'in hizmetkr olarak bulunduu evin reisi, Guines kontunun mirass olarak belirledii en byk olu ve annesinden intikal eden Ardres senyrln daha imdiden efendi olarak elinde tutan adamdr. Kitap Arnoud'nun, yani bir ato sahibinin, bir 'sire" in, Wattrelos valyelerini aka glgede brakan aristokratik bir tabakaya ^mensup olan bir adamn soy zinciri olarak dzenlenmitir ve bunun sonucunda, bu metin bizi "soyluluun" daha parlak olduu baka bir dnyaya sokmaktadr. Bu soy zincirinden hareketle, ben emann tmn, ayrntlar iinde burada tekrarlayamam; bu ema ok karmaktr ve bu ii yapmak, yani bir nceki metinde olduu gibi ok ince bir zmleme getirmek, bu makalenin erevesini byk lekte amak olacaktr. Bu durumda birka noktay iaret etmekle yetineceim; bu iaretler Lambert de Wattrelos tarafndan braklan soy zinciri krokilerine dair verdiim derinletirilmi incelemeyi tamamlayc nitelikte olacaklardr: 1. Lambart d'Ardres'm, kahramannn kl kuanmasn tasvir ederken gsterdii zen, valye unvannn bu ortamda ve bu dnemde en nde gelen deerlerden birini meydana getirdii ve en yksek mertebeden olan, en uzak atalar araclyla bizzat Charlemagne'n soyuna balanyor olduunun bilincinde olan bir senyrn valye unvanyla donanmaktan gurur duyduu kansn glendirmektedir.

2. te yandan, Lambert de Wattrelos ve Amoud d'Ardres'a ait olan iki akrabalk tablosunun tamamen birbirine henzeyen bir yap sunduklar ortaya kmaktadr. ato sahibininki, yalnzca btn ynlere doru gelimitir, o kadar. Bu tabloda iki yz kiinin adlar verilmitir; anlar sekiz kuak zerinde uzanmaktadr, hatta direnleri krarak daha da uzaa varmann yolunu aramaktadr, bu genileme, soy zinciri yazarnn teknik yeterliine dayanmaktadr. Ama zellikle de, Arnoud'ya ulaana kadar, valyelerin deil de, ato sahiplerinin, vikontlarn, kontlarn birbirlerine kartklar bu aile grubunun toplumsal niteliine dayanmaktadr. Bundan sonra bu an, -yazlmasnn amac bu any sabitletirmektir- dieriyle ayn ekilde gelimektedir: adlan verilen kiilerden % 87'si I, II, III ve IV. kuaklara; % 50'si I. ve II. kuaklara mensupturlar, fakat bizzat Arnoud'nun kua, adlar verilen kiilerin % 37'sini ieren hemen bir nceki kuaktan daha az temsil edilmektedir. 3. Adlaryla zikredilen kiiler arasnda erkekler bir nceki tablodakiyle ayn ncelie sahiptirler; adlar verilen erkekler, tpk teki tabloda olduu gibi, kadnlardan tam iki kere daha kalabalktrlar. Baba cephesinin ncelii de ayndr: larih bu taraftan itibaren balamakta, anlar bu tarafta gemiin daha derinlerine sokulmakta ve bu derinleme kadn cephesindekinden ok daha fazla olmaktadr, nk onlarnkinden bir yzyl daha geriye ulamaktadr. Hatta bu anlar bu ynde o kadar uzaklarda macera aramlardr ki, yollarn kaybederek, daha uzaa gidebilmek iin efsane, hikye ve destan alanlarna girmilerdir. Hep oullardan babalara geerek geriye doru sekizinci kuaa, yani 928'e ulaan Lambert 1. d'Ardres, gvenilir intikalleri saptama olanakszlna toslamaktadr. K. F. Werner'in o dnemde, prens soy zincirlerini kartan yazarlar tarafndan sklkla uygulandn gsterdii (5) bir usule bavuran Lambert, bu noktada bir ata icat etmitir. Bu noktaya, auctor ghisnensis nobilitatis et generis adn verdii, olduka efsanevi birine benzeyen ve zaten kendinin de bir kahraman olarak grd bir kiiyi yerletirmektedir. Sifridus adn tayan bu kiiden bir skandinav maceracsym gibi sz etmektedir, ama bu arada onu, hibir belgesel destek olmakszn, lkenin bilinen en eski senyrleriyle akraba haline getirmektedir; bu ii yaparken bavurduu yapaylk, aileyi en eski gemiine varana kadar bir slale, mal varln erkekten erkee aktaran bir miraslar silsilesi olarak sunma kaygsndan kaynaklanmaktadr. Nihayet, ok nemli bir nokta olarak, bu kurucuyu Guines atosunun, yani bu slalenin kontluk iktidarnn kpr ba ve maddi dayana olacak olan kalenin inacs haline getirmektedir; te yandan, ayn kurucu, Lambert tarafndan, komu prenslerden biri olan Flandre kontunun kzn bakan kartan kimse olarak gsterilmektedir. Bu meru olmayan birleme ile bu adam, ondan sonra genealogia ghisnensium olacak eyin kk haline gelmektedir. Pi olan olu ile, aile iktidar merulamaktadr, nk bu ocuun amcas olan yeni Flandre kontu onu evlat edinmi, valye olarak donatm ve ona bir fief vermitir (6). Guines kontlarnn XII. yzyln sonunda ailelerinin kkeni konusundaki imgeleri ite byleydi: onlara gre slale olarak intikal, X. yzyln yirmili yllarnda, atalarnn bir prensin kzyla birlemeleriyle balamaktayd; ve bu prens de kadm tarafndan Karolenjlerden gelmekteydi; onlara gre slalenin kkeni tam olarak, bir kalenin, bir unvann ve bunlara bal iktidarlarn etrafnda zerk bir gcn kurulmasyla akmaktayd; bu g bundan sonra aile mal varlnn kalbini meydana getirecektir. Eer ayn metinde, Arnoud'nun ana soyu olan Ardres senyrlerinin soy zinciri ele alnacak olursa, bunlar kont olmayp, yalnzca ato sahipleridir, bana gre esas farkn, buradaki anlarn gemie doru ok daha az gittii grlecektir: zikredilen en uzak ata 1030'larda yaamtr. Bylece kontluk ailesinde X. yzyln ilk te birlik ksmna kadar geri gidebilen soy zinciri, bir ato sahipleri ailesinde yalnzca XI. yzyln ilk te birine kadar geriye gidebilmektedir. Bu iki koronolojik nokta bana dikkate deer olarak gzkmektedir. 4. Akrabalk her hal krda her daim eitli uzantlarnda ve intikal ynnde, tamamen erkek tarafndan ortaya kmakta ve yazar her iki cinsten bireyleri doum sralanyla vermeye ve en bykleri dierlerinden ayrmaya srekli bir zen gstermektedir. Ekber evlat kuralna Historia'a yaplan ilk atf, 1020'de len konta ilikin olandr. Lambert de Wattrelos'ya gre, Lambert

d'Ardres'a gre demek ki soy zinciri emas ayndr. Ancak Arnoud'nun akrabalnda u zel nitelik bulunmaktadr: onun atalarndan gelme mal varlnn kalbini luturan Ardres ve Guines atolarndan birincisi nc kuakta, dieri de rdnc kuakta olmak zere, erkek mirasnn koyluu ve kz mirasnn vlenmesi nedeniyle, birer kere, daha az gl baka bir Soyun eline gemilerdir. iraz nce szn ettiimiz bu eitsiz evliliklerin ve zengin miras kzlarn sindeki kouturmann (7) dier rnekleri bu blgenin aristokrasisine mensup 'ecerac juvenes yaant esnasnda, XI. ve XII. yzyllarda byk bir eguliyet olmutur. Bu olgudan kan bir sonu olarak, soy zincirinin ynnde apmalar olmakta ve durum da ok byk anlam tamaktadr. Historia yazan kz irasyla evlenen atalarn, baba ynnde ok gerilere giderek izlememektedir. Bunu yapmak iin kukusuz aba sarfetmektedir, nk bu daha dk dzeyden adamn, evlilik yoluyla soyluluunun parltsn aniden canlandran bu sonradan grmenin atalarna dair anlar muhafaza edilmemitir: sz konusu olan yeni bir adamdr. Lambert bu durumda bu yolu abucak terkederek, geline dnmekte ve anlatsn artk bu kadnn soyunun cephesinde gelitirmektedir, yani onun babalarnn; mallann, atonun, unvann, cognomen'in sahibi olan adamlarn cephesinden, yani tek kelimeyle ev'in gerek atalarnn cephesinden ilerlemektedir. 5. Burada da gene kadnlann rol grlmektedir. Lambert d'Ardres her seferinde baba tarafndan olmak zere, kere kahramann kadnlar araclyla Karolenj atalara balayan evliliklere atfta bulunmaktan-. Burada da gene ok net olarak en anl an, ana tarafmda ortaya kmaktadr. Ancak, fiili tarihin tm, Lambert'in yaad ve amacnn durumunu saptamak olduu senyrlk evine ilikin olarak muhafaza edilen soy zinciri ans bir mirasn, ifte bir unvan ve ifte bir senyrln mirasnn ilevinde rgtlenmektedir. Atalara ynelik anlarn ve aile bilmemin esas destei mal varl olmua benzemektedir. : ylesine ki, yazar tasvirini kahramannn ad olan ve bu servet zerinde muhtemelen hak iddia edebilecek -dikkat ekici bir nokta olarak piler ve babann, bykamcalarn, byk-bykamcalann pilerinin ardllar da dahil-herkese doru yaymakta ve uzatmaktadr. Bu yksek aristokrasi ortamnda, bu prenslik nderleri arasnda, akrabalk duygusu aikr bir ekilde bir "ev"e, iktidarn dayana olan bir atoya ve bu atoda yaayan cemaate balanmaktadr; slalenin an ve iktidarn ihdas etmi olan ataya kadar gerilere gitmektedir. Bunun gerisinde anlar kaybolmaktadr. Bana esasl olarak gzken bir nokta zerinde srar ederek ve bu konuda bir aratrma varsaym nererek sonuca varmak istiyorum. Bat'nm bu blgesinde, XII. yzyln sonunda yaayan insanlarn soy zinciri anlar, igal ettikleri mertebeye gre eitsiz bir ekilde geniliyora benzemektedir: kk valyelik dzeyinde bu an XI. yzyln ortasna kadar geri gitmektedir; ato sahipleri aileleri arasnda 1000 yllarnn kylanna kadar; nihayet kontluk ailelerinde X. yzyln balarna kadar ulamaktadr. Aldklarnda atalara ait anlarn 149 kaybolduu bu eikler, slale siyasal ve toplumsal konumlar hiyerarisinde ne kadar yksekteyse, o kadar geride yer almaktadr. Bu hi de artc birey ?? leildir. Fakat bu kronolojik noktann, bugn aratrmaclarn ailelerin gerek soy zincirlerini oluturmak iin abaladklarnda ulatklar snr olduunu ve bylesine aratrmalarn daha geriye gitmeyi baaramadklarn gzlemek ilgin olmaktadr. rnein Mconnais toplumuna ilikin olarak, akrabalk balantlarn valye slaleleri iin XI. yzyln ilk yarsna; ato sahipleri iin X. yzyln sonuna; kont slaleleri iin de 920'lere kadar oluturabildim (8). Bu tarihlerin tesinde, bilinen en eski atann babasnn kim olduunu saptamay baaramadm. Oysa engel, ne doalar, ne de younluklar deien belgelerden kaynaklanmamaktadr. Bu yetersizliin (Lambert d 'Ardres'n macerac Sifridus kiisini icat ederek

atna benzeyen) bizatihi akrabalk yaplannm dnmesinin sonucu olduuna inanlabilir. Baba soyundan tremeye ilikin gstergelerin, yazl kaynaklarda zaman iinde geriye giderken kaybolmalar, aratrcnn kronolojik eiklerle karlamas, bu tarihlerden itibaren, bu cinsten tremelere aile bilinci iinde daha dk bir nem atfedilme olgusunu yanstmaktadrlar. Elimizde olan belgelerden, aristokrasinin eitli basamaklarna gre, aile yaplannm X. yzyln ba ile XI. yzyln ortas arasnda tedrici bir dnme uradklarm gryoruz. Bu tarihlerden nce slale, tam anlamyla soy zincirine dayal bir bilin, atalara dair tutarl anlar yoktur; aristokrasiye mensup bir kimse alesini, eer terim yerindeyse, yatay bir gruplama olarak kabul etmektedir; bu grup ne kesin, ne de sabit snrlan olan, propinquii kadar consanguniei'en de oluan, yani evlilik ba kadar kan bann da biraraya getirdii insanlar toplayan, imdiki zaman iinde uzanan bir gruplamadr. Bu adam iin, baans ve serveti iin nemli olan "atalan"ndan ok, sayelerinde iktidar kaynaklarna, yani krala, dke veya yerel ndere veyahut da her hal krda grev, "beneficium', erefler datma gcne sahip kimseye yaklaabilecei "yaknlar'dr. bu adam hereyi bu senior'sn beklemekteydi; demek ki her trden ittifakla onun evine daha sk bir ekilde balanmann, onun iine dahil olmann arelerini aryordu. Fiili durumda bu patrona baml olduundan, onun iin nemli olan, tredii soy deil de, ilikileriydi. O bir beneficum aland; bir miras deildi. Oysa birey daha sonra kendini, bunun tersine ok daha kat bir yapya sahip ve baba soyuyla dikey intikale dayal bir aile grubunun iinde bulduunda; kendini mirasn babadan ogula aktarld bir slalenin, bir soyun yesi olarak hissetmeir. Erkek ocuklann en byk olan bu evin ynetimini stlenmekte ve bu evin tarihi artk kklerini kurucu atann kiisinde bulan bir aa biiminde yazlabilmektedir; bu kurucu ata soyun gcnn ve annn kkenini meydana getirmektedir. Bireyin bizzat kendi de bir prens haline gelmitir: kendini soylu olarak hissetmektedir, nk soylu olmak hereyden nce, bilinen atalardan tremek, soy zincirlerini ona atfederek oluturmak demektir. Fakat ite nemli bir nokta daha, aristokrasinin zirvelerinden ,en mtevazi dzeylerine kadar, atalara dair anlarn kaybolduu noktada, biz tarihilerin izleri kaybettiimiz gibi, XII. yzyln sonunda da bunlarn ardllar onlar unutmaktadrlar ve bu durum da, tpk daha nceki unutkanlkta olduu gibi, siyasal ve hukuki yaplar etkileyen nemli deiimlere balyma benzemektedir. Gerekten de X. yzyln ba, Fransa krallnda kontlarn byk hkmdarlara kar zerkliklerini kazandklar ve oullarnn en by lehine olmak zere, artk mal varlklarna tamamen eklenmi hale gelen "ereflerini (bir cins fief) serbeste tasarruf etmeye baladklar dnemdir. 1000 yllar civarnda da atolarn efendilerinin bamsz hale gelme ve o zamana kadar bir bakasnn adna komuta ettikleri kaleleri sahiplenme uralar gelmitir. Nihayet, XI. yzyln otuzlu yllarnda ise, bir yandan aristokrasinin alt dzeylerinde fief temliklerinin oald, feodal elde tutmann ok daha net olarak irsi bir karaktere brnd ve ekber evlat kuralna bal olarak, dzenli bir ekilde babadan oula intikal ettii grlmektedir; te yandan da bu kk aristokrasinin fiili durumu, "valye" unvanna dayal bir nitelemenin ve onun tanmlad zel ilevlerin etrafnda oluan hukuki ayncalklar halinde billurlamaktadr. Her hal krda, soy zinciri bilinci, tam da kontun, ato sahibinin, basit valyenin zenginlik ve iktidarnn bir z mal varlna bal olma grnmn kazanmasyla ayn anda belirmektedir ve buna bal olarak olanlar kzlarn aleyhine ne kartan, en bykleri daha kklere nazaran stn hale getiren ve bylece baba taraf ile en byk erkek ocuu deerli klan intikal kurallar sahneye kmlardr. Aratrmalanm zellikle aydnlatm olan Kari Schmid'in bir dncesini burada tekrarlyorum: "bir soylunun evi, bu ev bir soyun merkezi ve, bamsz ve srekli billurlama noktas haline geldiinde soylu bir ev haline gelmektedir" (9). Fakat bunu sylerken bamszlk dncesinin zerine srar etmek ve bylesine bir olguyu, feodalite adn verdiimiz krallk iktidarnn paralanmasna, otoritenin u dalmasna, u komuta iktidarlarnn tedrici zlmesine sk skya balamak gerekmektedir. Aristokrasi iinde, yeni akrabalk yaplarnn ortaya kmas ye feodal sistemin yerlemesi uygun adm gitmi deiller midir? Her hal krda, akrabalk yaplaryla siyasal yaplar arasnda sk bir balant,

gerekten organik bir ba vardr; bu ba kendini bizatihi soyluluk kavramyla zihinsel ifadeler dzleminde ortaya koymaktadr. Ve bu makalenin tek amac bu durumun derinlenmesine incelenmesine ilikin bir davet kartmaktr.

150 151 NOTLAR XI

(1) "Une parentele dans la France du Nord aux XIe et XIIe siecles", Le Moyen Age 69, 1963, 223245. (2) Monumenta Germaniae Historica, Sriptores, XVI, s.511-512. (3) Cf. La societe feodale : la formation des liens de dependance, Paris 1939.S.213. (4) Ed. H. HELLER, Monumenta Germaniae Historica, Sriptores, XXIV. (5) K.F. WERNER, "Untersuchungen zur Frhzeit des franzsischen Frstentums", in : Die Jelt als Geschichte, 1960, s.116-118. (6) Historia comitum Ghisnensium, c. 7-12. (7) Bkz. yukarda bl. VIII. (8) G. DUBY, La societe aux Xp et XIP siecles dans la region mconnaise, Paris, 1953, s. 411. vd. (9) "Zur Problematik von Familie, Sippe und Geschlecht, Haus und Dynastie, beim mittelalterlichen Adel. Vorfragen zum Thema 'Adel und Herrschaft im Mitteraltrer"', Zeistscbrift fr die Geschichte des Oberrbeins 105, 1967. FEODAL TOPLUMDA KLTREL MODELLERN ALT TABAKALARA NTKAL Bu ksa mdahalede kendimi baz yntemsel ele allar ve bir problematii tartmanza sunmakla smrlandrcam. Gerekten de, Orta adaki zihinsel tavrlar konusunda o kadar az ey bilinmektedir ki, bana gre bugn daha telerde macera aramak cesaret ister. ok sradan bir fikirden, basit bir aikr olgunun iaret edilmesinden hareket edeceim: toplumun st kategorileri tarafndan ina edilmi kltrel biimlerin alt tabakalara malolma, zirvelerden hareketle basamak basamak aa inerek, en mtevazi kesimlere kadar yaylma eilimleri. Eer kltr terimi en dar anlamnda alnacak olursa, ie balamak iin edebi veya sanatsal kategoriler ile dinsel bilgiler, inanlar ve tavrlar alannda yer tutulacak olursa, aslnda bu alt tabakalara malolma olgusunu farketmek kolaylamaktadr, ite bu nedenden tr ben bu durumu, XIV. yzyl Avrupa'sna ilikin iki rnekle gzler nne sermekle yetiniyorum: rten iki rnek, paralel iki rnek. Herkes bilir ki, XIV. yzylda, en azndan kentlerde, Hnstiyanlk dilenci tarikatlarn propaganda eylemiyle bir halk dini haline dnmeye balamtr. Bu tarihe kadar, Hnstiyanlk yzyllardan beri bir halk dini olmaktan kmt ve halk dilinde vaaz verilmesiyle, tiyatro araclyla, sacrejappesentazioni ile, dinsel arklarla laik halka incilin srlar ve halkn o zamana kadar ulaamad sa'nn belli bir ehresi, yava yava ifa edilmitir. te yandan sz konusu olan yalnzca, kilise mensuplarnn dar evresinin dnda birka metnin ve birka zihinsel temsilin geni lekte yaylmas deildir. Bu dnem, o zamana varncaya kadar yzyllar boyunca, az sayda kili se mensubuna, rahiplere ve piskoposluk yelerine zg olan dindarlk tavrlarnn toplumun derin tabakalarna nfuz etmesine tank olmaktadr. Bu dindarlk tavrlarndan birlikte sylenen arklar,

bireysel derin dnceyi ve en azndan birka laik iin geerli olan, dzenli olarak dua kitab okumay anlyorum. Buna paralel olarak, XIV. yzyl boyunca laik gruplarda ve daha dorusu, iktidar ve servet hiyerarisinde giderek daha altlara dm olan aile gruplar ve loncalarda, eskiden ar dar sekinler tarafndan yaratlm olan sanatsal biimlerin kullanmnn benimsendii grlmektedir. Orta an iyice balarnda, yalnzca krallar bir kiliseye sahiptirler; yalnzca bunlar kabirlerine ss yaptrabiliyor ve kutsal emanetlere sahip olabiliyorlard; XIV. yzyln sonunda, birok burjuva ailesi zel bir mihraba sahipti; bunlar bir rahip besliyorlar, bir mezarla sahip olabiliyorlard ve sanatlara kabir ssleri sipari edebiliyorlard. Orta soyluluk mensuplar iin mcevherden mezar ssleri yaplmaktayd. Tahta oymacl yntemi, byk aristokrasinin sanatnn

152 153 toplumsal tabakalar boyunca geni lekte yaygmlamasma hizmet etmitir. Ve olduka ilgin bir olgu olarak, bu mmin imgeleri evreleyen mimari projeler, tahta zerine oymalardan oluan bu ok avam sanat eserlerini, kilisede fakir mezarlarnn taklidinde kullanmlardr. Btn bu olgular ok aktr, bunlar nisbeten kolaylkla incelenebilir; bylece ben de konu zerinde uzun uzadya durmaktan kurtuluyorum. Ama sorun kategorisini ortaya koymak zere, bu ilk yaklamlara dayanyorum. Bunlardan ilki u basit sorunun iinde zlebilir: hareket bu kadar basit midir, halka malolmanm aa doru inen srecine bir geri dn refakat etmekte deil midir? Baka bir anlatmla, Orta alarda aristokratik kltr (ve kltr terimini her zaman en dar anlamyla alyorum) toplumsal yapnn en altndan kaynaklanan deer ve biimleri hangi lde kabul etmitir? Buradaki gzlem sonsuz derecede zordur, nk bir yandan kltrel yaratclk mekanizmalar Orta ada kendilerini farketmemize kolay kolay izin vermemektedirler, te yandan ve zellikle de Orta a tarihisi iin, aristokratik kltrn baz izgilerini kefetmek mmknse de -nk bunlar gnmze kadar sren biimlere gmlmlerde bunlarla ifade edilmilerdir-, halk kltrne ilikin hemen hereyin ebediyete kadar cahili kalmaya ve hatta bunlarn varln bile kantlayamamaya mahkmdur. Bana gre yalnzca olgu aka ortaya kmaktadr. 1. Kltr ve propaganda rttklerinde - bu Orta a Hrstiyanlmn geliimindeki durumdur; bu geliimde sz konusu olan, insanlar hrstiyan yapmak ve bunun iin de eitmektir-, toplumsal yapmn st dzeylerinde, kilise bnyesinin avant - garde ocaklarnda yer alan kltrel yarat atelyelerinin, srekli olarak halkn kullanm iin eser retmekte olmalarndan tr, dank emalar, alt kltr dzeylerinde yaygn olan zihinsel ema ve imgeleri istekle kabul ettikleri aka ortadadr. Bu kabule onlar evcilletirmek, propaganda inalaryla eklemletirmek ve daha allm biimler kazanan bu propagandann kitlelere daha zahmetsiz nfuz edebilmesini salamak iin raz olmulardr. Bunun sonucu olarak, folklor adn tayan ey hsn kabul grm ve tarihi de bu folkloru, ancak bizatihi bu kabul sayesinde tanyabilmitir. Bu olgu Merovenj dneminde olduu kadar, XIII. ve XIV. yzyllarda da Dominikenler ve Fransiskenler, yaayan sa'y kent halkna geri vermeye kalktklarnda da meydana gelmitir. 2. Fakat aristokratik kltr de folklara kar ayn hsn kabul gsteriyorsa benzemektedir; bu kabul onun "poplizm"e kar doal eilimiyle tamamen doal ve srekli bir nitelik kazanmaktadr; bu eilim rnein, XV. yzylda prens evrelerinde obanlk merakyla, krsal vakit geirmelerle ve evlerinin olduu kadar, saray mziklerinin de baz unsurlarn "halk" bezeme ve melodilerinden

almalaryla -yani fiili olarak, eskiden onlarn kutsal veya dind, ok aristokratik evreleri iin yaratlm olan, ama sonradan basitletirilip, netletirilerek sahte bir ekilde saf hale getirilen ve bunlarn alt toplumsal tabakalar tarafndan yava yava benimsenmelerine yol aan uzun halka indirme hareketi esnasnda bu hale brnen biimler iinde - fazlasyla gze grnr hale gelmektedirler. 3. Ve bu durum beni bir nc olguyu iaret etmeye yneltmektedir: aristokratik kltrn unsurlar, toplumsal bnyenin bir dzeyinden baka bir dzeyine geerek, bu bnyeye yava yava nfuz ettike, bir basitletirme, tedrici bir emalatrma yoluyla, kendini genelde biimler ve ifade aralar dzeyinde belli eden deimelere maruz kalmaktadrlar; ierie gelince, bu da mantksal erevelerin tedrici bir zlmyle ve duygusalln istilasyla deimektedir. Bylesine deimeler, rnein XIV. yzyln dinsel sanat ile iman tavrlarn damgalamlardr; yani Hnstiyanlk popler hale geldiinde. Ama bu sralar -bana gre nemli olgu buradadr- kltrel verilerde bunun karl olan bir deiiklik meydana gelmitir. Kilisenin yksek kesimlerinin ve prens saraylarnn hrstiyanl, XIV. yzylda tartlmaz bir ekilde, halkn derinliklerinden gelen duygusallk deerleriyle zenginlemitir; bu halk duygusall sanatsal yaratlarn ve iman tavrlarnn halkn iine nfuz etmesi lsnde kendini ifade etme olanan bulmutur. Buna bal olarak -ve bu bir ilk aratrma alan olabilir-, aristokratik modellerin halka indirilmesi eyleminin esas hareketi ve kltrel tarihin srkleyici gc olarak, nasl olup da, farkl toplumsal dzeylerin kltrel birikimleri arasnda itfe ynl bir iletiim kurulduunu gzlemek sz konusu olacaktr. Ancak, "kltr" kelimesi daha geni bir anlamda alnarak, aratrma geniletildiinde, sorunlar a bymektedir. Bu yaplr yaplmaz, halka indirme hareketinin, yalnzca inanlar, bilgileri, dinsel tavrlar deil de, ayn zamanda modalar, toplumsal gsterimleri, bireysel tavrlara, ahlki deerlere ilikin olarak bir toplumun kendini nasl grdn, yani bir hayat slubunu da etkileyen ok geni bir btn zerinde hareket etmektedir. Ayn anda, halka indirme hareketinin ifte bir grnme brnd grlmektedir: alt toplumsal tabakalar tarafndan sekinlere nerilen davran modelerinin kabul, taklidi; ve ters ynde de, bizzat sekinler tarafndan, daha alt tabakalardan kaynaklanan baz deerlerin benimsenmesi. imdi kltr, bu terimin daha geni bir anlam iinde (etnologlarn bugn ona verdikleri anlam iinde) ele alarak, XI. ve XII. yzyllar Fransz aristokrasisinin kltrn zmleyerek, bu durumu gstermek istiyorum. te, balangta fiili olarak st ste gelen birok tabakadan olumasna ramen, barnda ok eitli toplumsal tipler barndrmasna ramen - o kadar farkldrlar ki, rnein bir Normandiya dk, Mconnais'de incelediim vayelerden ve nihayet kuzeybat Fransa'da soylu ailelerin etrafnda ok kalabalk olan ve ksmen ev hizmetkrlndan tremi olan u i valyeler 155

birbirlerinden ne kadar da farkldrlar-, tavrlarn, hukuki ve ilikilere ilikin kurallann, bir ahlkn tedrici bir ekilde olumasnn, ksacas ortak bir kltrn srdrlmesinin yava yava tutarl hale getirdii toplumsal bir grup. Bu ortak kltr esas olarak, siyasal yaplarn dnmlerinin, feodalite denilen eyin, 1000 yllan civarnda yerlemesiyle sk skya srlarn belli ettiklerinin, ve o sralarda sabitletirdii erevenin bir grubun btn yelerine yaylmasyla; balangta yalnzca kk bir sekinler tabakasna ait olan, yani bu snfn st kesimleri, soyluluun eski kuaklan tarafndan paylalan alkanlklarn herkese yaylmasyla olumutur.

Feodal aristokrasinin iindeki kltrel hareketi halka indirme hareketinin iki vehesini ele alacam ve nce, zihinsel tavrlardan, bana aristokratik kltrn gerek kalbiymi gibi gelen birini soyutlayacam. Hanedan duygusundan, atalara kar duyulan saygdan, soy kavramndan nobilitas kavramnn gerek donanmn meydana getiren bir zihinsel temsiller btnnden sz ediyorum. Yaknlarda Varova'da toplanan bir kollokyumda, en son aratrmalarmn sonularn sergiledim. Aristokratik ailenin tamamen erkek tarafndan tremeye, babaerkillie - ve buna bal olan hereye, yani evlilik uygulamalar, ekber evlat kural, baba adna dayal soyadlannn benimsenmesi ve, soy zinciri halinde rgtlenmesinin sanldndan daha yakn tarihlerde meydana geldiini ve kukusuz zamanla ncelikli bir erevesini meydana getirecei aristokrasinin iine yava yava yerleen yeni bir yap oluturduunu farkettiimi sanyorum. Fakat bu yeni akrabalk yaplarnn yerlemelerinin, yukardan aa bir hareket halinde, tedricen meydana geldiini ilave edeceim, yani bir alt tabakalara malolma hareketiyle. Gerekten de. yeni aile yaplar Fransa'da ok yksek aristokrasi evrelerinde, rnein byk prens ve kont ailelerinde X. yzyln ortasnda grnr durumdadr; bu yaplar, ato sahipleri dzeyinde, 1000 yllanna doru belirmekte ve nihayet basit valyeler dzeyine doru, 1050'lerde yaylmaktadr. Sonu olarak, alt tabakalara indirme hareketi. Fakat ayn zamanda, kken itibariyle en yksek soyluluun, aristokrasinin yelerine ait olan baz nitelemelerin de -aslnda daha yava bir ekilde - alta doru inmesi. Bunlar sylerken, iktidar, egemenlik, askeri ve hukuki hakimiyet simgesi olarak kabuledilen kuleyi dnyorum. Kule nce bir kral tekeli olmu, kral tarafndan bizzat veya temsilcileri, kontlar, hizmetkrlar, piskoposlar tarafndan elde tutulmutur. 1000 yllar civarnda, kule daha geni bir tabakann denetiminde hale gelerek, birka zel slalenin ellerine gemitir, ama bunlar hl az saydadrlar. Nihayet, XII. yzyl boyunca, kulelerin oaldklar grlmektedir; bunlardan bazlar egemen slalelerin yan dallarna gemektedir; 1200'ler civarnda basit valyeler de kule yaptrtmaya, evlerinin etrafnda ukur kazdrtmaya, krsal ikmetghlarn slalelerinin beii haline getirerek "mstahkem bir ev" oluturmaya balamlardr; yani byk prens kalelerinin kk lekli karlklar. Ayn ekilde, senyrlk iktidannm kullanm, arma adeti, 1000 yllanna doru sk skiya ato sahiplerine, yalnzca gerek iktidar ellerinde tutanlara ayrlm olan dominus, "messire" gibi nvanlann da, ayn ritme tabi olarak alt tabakalara malolmas, 1200'lere doru tm valyeler tarafndan uygulanr ve onlan dierlerinden aymr hale gelmitir. ylesine ki, XII. yzyln iyice sonunda Fransa'daki aristokrasi, 1000 yllarna doru henz birka ailenin ayncal olan; proceres'in, optimates'in ayrcal olan ve kukusuz bundan iki yz yl nce yalnzca bir tek ailenin, kral ailesinin ayrcal olan unvanlar ve uygulamalan paylaan bir insanlar btn olarak tanmlanabilir hale gelmitir. L^* Ancak, feodal aristokrasinin kltr incelendiinde, onun esas eksenlerinden ^irinin, ona tedrici bir hareketle, ama yn ters olan bir hareketle ulatn kabul ^Btmek gerekir; bu hareket aristokratik toplumun zirvedeki tabakasndan deil de, PPersine alttan itibaren yola kmtr. Aristokratik kltr, feodal aristokrasinin kltr fiilen iki ana kavram etrafnda hizaya girmektedir: 1000 yllarnn az saydaki nobiles sekinlerinden itibaren, st dzeyden itibaren yaylan soyluluk kavram ile, aristokrasinin hi tartmasz daha alt tabakalarndan kaynaklanan valyelik kavram. Gerekten de, XI. yzyln banda miles bir unvandr, ama bu I unvan yalmzca maceraclar veya atolarn ve prensliklerin efendilerinin etrafnda Yrngede olan orta aptaki senyrler almaktadr, nk bu dnemde militare yalnzca arpmay deil, unvann kullanm -ve ayn zamanda gerektirdii deerlerin; cesaret, askeri rekabet, sadakate ilikin deerlerin de tannmas sreci yaanmtr; bu deerler aristokratik ahlk iinde ok byk nem kazanmlar ve bu durum ok uzun sre devam etmitir - giderek daha yksek toplumsal dzeylere doru trmanm, yaylm ve nfuz etmitir. 1200'de evrim tamamlanmtr: bu tarihte, en byk prensler ve bizzat krallar valye olmakla vnmektedirler; onlar

iin kl kuanma treni varlklarnmn ncelikli aamalarndan birini belirlemektedir. Herhalde bu durumda, XII. yzyln iyice sonlanndaki Fransa aristokrasisi iin biraz nce nerdiim kadar doru bir tanm verilebilir: bu tarihlerde aristokrasi, 1000 yllarnn milites'ima, yani bazlar ok alt tabakalardan gelen ve byklerin refakatilerini, hizmetkrlann,-/am(7a'sn oluturan kararl genlerin erdemlerini, yeteneklerini ve zel grevlerini paylaan bir insanlar btn olarak da tanmlanabilir. te bir ikinci aratrma alan olarak, demek ki kltrel modellerin oluumuna mdahale eden hareketlerin neler olduunu anlamak sz konusudur. Ve eer biraz nce ok ksa olarak sunduum zmlemelerde olduu gibi, bunlann ayn toplumsal tabakann iki ucundan birden gelip gelmediklerini anlamak gerekmektedir. Bu ok nemli bir aratrmadr, nk zihinsel temsiller dzleminde, ortaklaa psikoloji dzleminde; bir snf demeye cret edebileceimiz eyin oluumuna yava yava gtren mekanizmalarn anlalmasna, hi kukusuz ulatracaklardr. nr Q l: e SELUK NVERSTES' Bitirmek zere, baz gruplarn tutarlk faktr, imentosu olarak v onlarn dierlerine kar soyutlanmasna izin veren faktr olarak ok nemi olduunu dndm u kltrel model kavram etrafndaki sonuncu sorularm biraraya getirmek istiyorum. Bu somut davran modelleri, bu insa mkemmelliine dair rnek alnacak tipler, nce baz toplumsal tabakalar]; yelerine nerilmitir; ama ksa bir sre sonra, bu toplumsal tabakann stlerinde yer ald gruplara da, ve abucak yaylmtr ve bunlarn sahip olduklar cazibe, szn ettiim kltrn alt tabakalara yaylmas hareketinin en gl srkleyicisini meydana getirmitir. Feodal Bat toplumunda, bu modeller kstl saydadrlar. Bunlardan iyi tanmlanm, ama bu arada birbirlerine tam anlamyla zt iki tanesi aka farkedilebilir niteliktedir, bunlardan biri kutsal tarafa dieri de aristokratik kltrn dind tarafna yneliktir. Ayrca bana gre, bunlarn her ikisi de fiili olarak, tek ve kukusuz ilkel bir rnein iki ehresini temsil etmektedirler: Orta a kltrnn merkezi olma durumunu devam ettirdii srece, hkmdar grntsnde, Tanr encamnda younlaan krallk modeli ve buna bal olarak, her trden alt tabakaya kaydrma hareketinin, bana gre, kaynan krallk rneinin sahip olduu cazibede bulmas. Bu iki model, bir yandan sava adamnn yani valyeninki -bu konunun zerinde daha fazla durmayacam-, ve te yandan din adam, yani rahibinki olmaktadr. Bu sonuncusuna ilikin olarak -ve bu bizim problematiimizin yollarndan biri olabilir- XI. yzyl sresince rahip modelinin nasl olup da, tedricen farkl bir modele, manevi hiyerari iinde daha prestijli, ruhani mkemmellemede daha ileri gitmi st bir modele, yani manastr modeline yaklatn, ama ayn zamanda, 1100'den sonra, manastr kurumunun iradi veya gayri iradi redlerinin, iine kapanmalarnn, n planda abucak yalnzca rahip tipini, yani dua alannda olduu kadar akl alannda da uzmanlam bir insan tipini nasl olup da braktn daha iyi kavramak uygun olacaktr. Tabii ki bu modellerin oluturucu unsurlarn dikkatle zmlemek gerekmektedir. Fakat bunlarn cezbetme glerine ilikin baka sorular ortaya kmaktadr. Bu konuda, bu sorunun iki vehesini ele almakla yetineceim, nk soruturma programnn tm henz ina halindedir. Bana ok nemli olarak gzken birincisi, tm izgilerinin 1130'lar Fransa'snda yerleik hale geldii ve bundan sonra en azndan iki buuk yzyl boyunca hi deimeyen bu iki modelin sertlii ve srekliliidir. Bu salamla dair bir rnei, rencilerimden Jacques Paul'n aratrmalarndan alyorum.Bu rencim, 1260'lara doru Fransisken rahibi Salimbene'in tand adamlarn methiyesini yapmak zere kulland kelime haznesini, kelimeleri ve eitli semantik alanlar aratrmtr, bu nitelemeler btn iinde, Fransisken maneviyatnn etkisini bulmak, aslnda manzaralar ok byk bir dikkatle gzleme yeteneine sahip ve bunlar tamamen kiisel bir biimde tasvir eden bir adam szkonusu olmasna

ramen, ne Fransisken maneviyat ne de iki toplumsal - kltrel modelden kopan bir tavr sz konusudur. Rastlad tm saygder laikler ona gre, "gzel ve soylu" durlar -bu iki kelime tam anlamyla ortaktrlar-. Bu adamlar docti ad proelium'dvrla, kibardrlar, cmerttirler, zengindirler (bu fransisken iin fakirlik hl kusurdur), arklara baylmaktadrlar; yani rahibin onlara methettii ey, fiili olarak valye rneine atfta bulunmaktadr. te yandan, tm saygdeer kilise mensuplar, ona gre hem aziz, hem de okumutur, yani Salimbene'in onlarn ahsnda vd kiilik de, tamamen rahip rneine uymaktadr. Acaba bu modeller ne zaman, hangi etkilerle birbirlerinden kopmulardr? te edebi tanklklar kadar, Orta a sonuna ait sanat eserlerinin tanklklar arasnda da iyi ynetilerek srdrlecek aratrmalarn, belki de belirleyebilecekleri bir nokta. Bu modellerin kkenine, doum yerlerine ve onlar yava yava stan alanlara gelince, dikkatler en azndan balangta, bana gre bu ortaklaa temsillerinin billurlama noktas olmu olan toplumsal bir ortam zerinde younlaabilir: kastettiim prens saraylardr. Toplumun sekinleri, toplumun her iki cephesinin sekinlerinin temsilcileri, prensin balaryla beslenerek, onun etrafnda toplanmaktaydlar: bunlar hem laik, hem de dinsel sekinlerin temsilcileriydiler. Saray halkm meydana getiren bu grubun barndaki dinamizm "genlerden juvenes'ten gelmekte deil miydi? - VIII. blmde yer alan makalemde, askeri veya dinsel grevlerini yerine getirmek zere henz olgunlam,eitimini henz tamamlam, toplulua henz kabul edilmi, onlar erikinler topluluuna kabul eden trenlerden gemelerine ramen, bir ocaa, ne de sabit bir kilise grevine henz yerlememi ve talihlerini aramakta olan bu gen erkekler grubunun feodal toplumdaki nemini vurgulamtm-. Atfta bulunduum bu VIII. blmde yalnzca valyelie mensup genlerden sz etmitim. Ama rahipler arasnda da, bunlarnkine tamamen benzeyen gruplamalarn, tavrlarn, bunalmlarn kolaylkla farkedilebilir olduklarna kani oldum. Hem rahip, hem de valyelerden meydana gelen ve prens evrelerinin genlerini biraraya getiren bu grubun iinde.yle sanyorum ki rekabetin, ekemezliklerin merkezi noktas yer almaktadr (burada mzrak oyunu veya hitabette kazanlan deer, yeterlik, parlaklk kavram temelli bir yer tutmaktadr). Bizatihi bu rekabetin niteliklerinin saptanmasna ve herkese bunlarn dayatlmasma katkda bulunduu, mkemmellik tarzlarna atfta bulunulan srekli bir yar sz konusudur. Saray halk en gen kesimi itibariyle, bana gerekten mkemmel valye ve mkemmel rahip modellerinin rnek alnacak tiplerinin yaratld ve tavnda dvld ocak olarak gzkmektedir. Gen rahipleri gen valyelerle kar karya getiren msabakalar esnasnda, bu iki model arasndaki ztlk aa kmakta ve saptanmaktayd. Yalnzca kadnlarn odasnda oynanan oyunlardan en sevilenlerinden birinin ana temasn hatrlatalm: acaba kimi sevmek daha iyidir, rahibi mi, valyeyi mi? Ama ayn zamanda bu Salgnlarla artan bu azalma, 1300'den sonra hzlanmt. Bu dnemdeki Provence nfusuna ilikin ok gvenilir saymlar. 1315'te yaklak 70.000 hanenin bulunduu bu eyalette, 1471'de 30.000 hane kaldn ortaya koymaktadrlar (1). Ancak, bylesine rakamlar bir blgenin tmne ilikindirler ve aktardklar btnsel izlenim, kysel yaplar dzeyinde dzeltilmelidir. Bilgili insanlarn bu gerilemeyi zenle gzledikleri btn blgelerde, aslnda bir bucaktan dierine ok eitsiz nfus azalmalar grlmtr. nsanlar tarmsal alann marjinal kesimlerini terketmilerdir. Buna karlk verimli tarlalarn, retken topraklarn, yksek randmanlarn bulunduu alanlarda ise, nfus miktarnda nemli bir d olmua benzememektedir. Bu gibi blgelerde lmlerin kazd ukurlar, ksa bir sre sonra, hayatta kalan ailelerin doal nfus arularyla veya abucak gelen gmenlerle kapatlmtr. Kukusuz baz umulmadk felketler, zellikle de sava adamlarmn uzayan ikmetleri, urada veya burada, u veya bu kyn tam anlamyla terkedilmesine yolaabilmitir, Fakat tehlike uzaklar uzaklamaz, kyn eski sakinleri veya yeni gelenler kye yerlemekte ve ekim alanlarm yeniden dzenlemeye girimektedirler. Topran verimliliinin veya ulam yollar zerindeki uygun konumunun tevik ettii bu tarmsal veya araplk- refah alanlarnda hibir zaman srekli terk, srekli olarak boaltlm ky yoktur.

Tahmin veya saym dizilerinden dkm yaplabilen, hane saysndaki derin ve inat dn sonucunda ortaya kan eski konutlarn kalntlar bugn orman veya otlak rtsnn altnda gml durumdadr; wstungeriin ounun izi krsal yer adlan iinde korunmakta olup, bunlar aslmda "kt lke"lerde, yalnzca yerel nfus basksnn insanlarn eskiden peine dmeye zor ve kazanc az bir abayla evcilletirmeye sevkettii kra topraklarda yer almaktaydlar. 1450'de Paris blgesinde, tpk bugn olduu kadar youn nfusa sahip Fransa ovas ile, srekli bir ekilde nfus kaybeden Hurepoix birbirleriyle ztlamaktaydlar (2). Ancak, bu tartlmaz geri ekilme alanlarnda bile, nfus gerilemesinin, kylerin gerekten haritadan silinmelerine yol ap amadn sormak gerekmektedir. Bu durumda olaya ok yakndan bakmak arttr ve ben bu i iin, tarihi ve corafyac ekiplerinin yaknlarda derin bir incelemeye aldklar, Provence dalarndaki ik kesimi ele alacam. Saint Christol ekim alannn hemen yannda, Banon'un kuzeyinde Lure dann bayrlarna yerlemi bugnn be buca yer almaktadr (3). Buras sert bir lkedir. Kyl iskn buralarda, ok yakn tarihlerde macera arama benzemektedir. Bu kyl hareketi XI. - XII. yzyllarn byk nfus atlmyla itilerek buralara ulamtr. Prmanlarn iinde alan bu kk alanlarn ortasnda yer alan yerleim narin olmaya devam ediyordu. Bu dlanm keye dair dkmlerden hemen tamamiyle yoksunuz; ancak ok sayda gsterge, nfustaki dmenin, zellikle XIV. yzyln son yllarnda olmak zere, derin olduuna tanklk etmektedirler. 1471 tarihli mali saym, incelenen alanda 8 ky sralamaktadr. Bunlardan nde artk birka hane kalmtr, baka ky ise, soruturmaclar tarafndan metruk olarak ilan edilmitir. Demek ki buradaki terk katsays ok byktr. Bunu drmek uygun olacaktr, nk daha dikkatli bir aratrma, bu kyden birinin sakinlerini XIV. yzyln bunalmndan ok nce kaybettiini gstermektedir. Sz konusu olan Giron kydr. nsanlar, daa tnemi bu yerleim yerini XIII. yzyl sresince terketmiler, ve dzlk alanda, l'Hospitalet adn tayan yeni bir kye yerlemilerdir; buras 1971'de meskun be krsal yerleim yerinden biri olmaya devam etmektedir. Bylece, gemi yzyllar boyunca- yani belirtilmesi gerekir ki, nfus kayb safhasnn dndaki dnemde-bu blgenin Roma- ncesi oppida'larndan bazlarn boaltan uzun nfus aktarm sona ermekteydi 1471'de Giron tamamen metrukt, ama en azndan iki yzyldan beri. Geriye dier metruk iki ky kalmaktadr: yedi kyden ikisi. ok talihsiz olan bu blgede, terk katsays yksek olmay srdrmektedir. Ancak, farkedilmesi gerekli bir nokta olarak, terk ok geici olmutur. Belgeler can skc bir ekilde azdrlar, ama gene de bu kylerden Saint - Christol'n 1442'de hl meskn olduunu ve 1540'ta 14 meskn haneye sahip olduunu; Lardiers'nin 1531'de oturulan yalnzca alt haneye sahip olduunu, ama frnnn daha 1494'ten itibaren kesime verildiini retmektedirler: demek ki, bu ky de artk metruk deildi. Herey, tam terk dneminin birka yla, en fazlasndan birka onyla inhisar ettiine inanmamza yneliktir. te yandan bu blgedeki terk hareketinin btnsel ritminde bir gerilemenin varln da farkedelim. XV. yzyln nc eyreinde Saint - Christol nfus kaybederken, nfusun genel toparlanma hareketi balamt bile. Nihayet, eldeki nadir metinler ve topografya iyice incelenecek olursa, zellikle Saint - Christol'de olmak zere, terk hareketinin nce, XIII. yzylda domu olan damk kyleri etkiledii; kyn sonuncu sakinleri muhafaza ettii ve ilk ncleri -bunlar tarm arazisini ilemeye geldiklerindekendine ektii grlmektedir. Bunlardan ortaya kan sonu, ky yerleim yerlerinin o sralar hemen tm sakinlerini kaybettikleridir. Ama gene de ayakta kalmlar ve tam bir terkedilie sahne olmamlardr. Birka kiinin oturduu bir kyn artk ky olmad sylenebilir. Hi kukusuz, ama eer hla bir iki kiiyi muhafaza ediyorsa, metruk olduu da sylenemez. Haute - Provence'a komu bucaklar iin, krsal hanelerin dalmna ilikin, bu kadar ayrntl bir zmlemeye sahip deiliz. Fakat daha kaba, daha btnsel veriler, saymlar nfus daralmasnn burada da benzeri biimlere brndne inanmamza yol amaktadrlar. Haute -Provence'm idari blgelerinden ikisi olan les Vigueries de Castellane ve Digne -eer bu sonuncu kent hari tutulursa-, 1315'le 1471 arasnda mali hanelerinin

te ikisini kaybetmilerdir. 1315'te bu iki blgede -Digne tarlalar gene hari-98 yerleim yeri saylmt: XIV. yzylda bunlardan yalnzca 16's tamamen terkedilmi ve sonradan bir daha iskn edilmemiti (4). kaynaklarn ktlnn ok narinletirdii bu krlarda, vergi tarhedilen hanelerden %65'i yok olmutur, ama gene de kylerin %16's srekli olarak metruk hale gelmitir, daha fazlas deil. Kra ve bu nedenden tr, nfus kntsnn darbelerine daha sert olarak maruz kalan bu dalarda; ok sayda tarla, baz kesimlerinin tm ilenmeyen alanlar haline gelerek, aalara ve hayvanlara terkedilmilerdir. Mnzevi iftlikler, kk mezraalar harabeye dnmtr, ve bugn bunlarn izlerini al rp arasnda farketmek kolay deildir. Fakat cemaatin kalbi olan ky, krsal kilise merkezi, castrum, salam bir savunma olana tayan birka evin oluturduu yn hemen her zaman birka kiiye sahip olmulardr. Fiili durumda, krsal meknda, eyaletin tmnde fark edilen ve nedenleri benzer olan yeni bir yerleim snflandrlmas, daha kk lekte meydana gelmitir. Nfus daralrken, en az verimli, tarma en son alm marjinal kesimlerden ekilmitir; tarmsal aba en az kt topraklarda younlamtr. Bunlar tabii ki, merkezi yerleim yerine en yakn olanlardr. Burada her zaman en iyi tarlalar yer alm, ilk konutlar burada kurulmutur. Birbirlerini izleyen kuaklarn youn abalan, komu ahrlarn hayvani gbresi bu bostan haresini daha da verimli klmtr. Baka bir lkeye belirsiz bir g yerine, buradan daha emin bir kazan beklemek daha yerindedir.Bunun sonucu olarak, bir iki ailenin verimli alandan yararlanmak zere, buray tarma ilk aanlarn ncelikle yerletikleri ve bizatihi bu yerleimin zenginletirdii yerde, kyde kalmadklar veya buraya dardan gelmedikleri durum ok nadirdir. Grld zere, nfus azalmas kyl yerleimlerinin haritasn derinlemesine deitirmitir, fakat bu haritann yeni biimine ekonomik unsurlar hkmetmilerdir. Oysa, bu unsurlar hemen her zaman ky yerleim yerlerine stnlk tanmlardr. Provence rnei, u alma varsaymn nermeye davet etmektedir: XIV. ve XV. yzyllarda, Avrupa krsal nfusunun hzl gerileme dneminde, terk sreci kye ok fazla dokunmamtr. Wstungeriin ve terkedilen yerleim yerlerinin hemen tamam nedir? Bunlar sonradan ortaya kan yerleim yerleri ve bundan da fazlas, evre tarlalar denilen yerlerdir. * Bu arada, baz kylerin nihai olarak ortadan silindikleri kesindir. Nfus gerilemesi bunlarn terkedilmelerinin belirleyici nedeni mi olmutur? Yoksa bunun tersine, bu nfus azalmasnn onlar sadece daha dk bir diren noktasna getirdiini ve onlarn nihai terkine yolaan itkinin baka yerden geldiini mi dnmek gerekir? Bu noktada karara varabilmek iin, bunlarn tarihini ve ksa sreteki, yani insanlarn onu terkettii dnemdeki kazalar kesinlikle bilmek gerekir, bu konuda kaz yeterli olamamaktadr; kazlarn salam ve yeterince aldak mihenk talar oluturduu nadirdir. Saymlarn salad, olaanda ok Siireksiz olan gstergelere yaslanmak da olanakszdr. Tarihi karinelerinin raslants iinde, bu konuda yalnzca ky deil, aym zamanda onu evreleyen hereyi; ekim alann, komu ekim alanlarn, senyrl ve komu senyrlkleri de, ona egemen olan hereyi de gzlemek zorundadr. lk olarak ngiliz krlarnn hava fotoraflarnn, yerleim alannn ve bugn ota brnm ve mumyalanm izlerini aa kard lost villages'man birini ele alalm: Oxfordshire'deki Tusmore. 1279'da burada yirmi kyl ailesi yaamaktayd. Kukusuz bunlar bu olduka nemli ekim alanlarndan zor bir hayat salayabiliyorlard: 1334'te cemaate salnan vergi, blgedeki kyl vergileri ortalamasmdan yar yarya daha azd. 1355'te ise Tusmore artk hibir ey dememekteydi: Kara Veba kyn tm halkm yoketmiti. ki yl sonra senyr Roger de Cotesford ky ile iinden geen yolu "itleme" ve tm bu ekim alann otlaa evirme iznini almt. Eer bu izin ona verildiyse, bunun nedeni, metnin sylediine gre manoir'm. (feodal tarmsal iletme) tm uyruklarnn yok olmasdr. ayr harabelerinin zerine yerleti; bugn hl onlar rtmeye devam ediyor (5).

imdi de Provence'ta, Sainte - Beaume dann eteindeki tnek halindeki Vieux - Rougiers kyne bakyoruz. Buras yldan beri kazlmaktadr ve verilerin hemen tm arkeoloji tarafndan salanmtr. Bu veriler, kyn XIII. yzyln ikinci yarsnda yava bir nfus kaybna maruz kaldn dndrtmektedirler. Bu yava nfus azalmas tam da, ovada, dan eteinin dibinde yeni bir yerleim yerinin gelimeye balad sraya -Lure dnnda, yerleim yerinin buranmkiyle karlatrlabilir nitelikte olduu dron'un tamamen terkedildii sraya - denk dmekteydi. Fakat 1340 il 1420 arasnda kyden ayrlmalar sona ermie ve Vieux - Rougiers yeni gelenleri kabul etmie benzemektedir: ky bu dnemde, hibir zaman olmad kadar youn bir iskna sahne olmutur. Terk hareketi 1420'den sonra yeniden balam ve abucak, jkyn tamamen boaltlmasyla sonulanmtr (6). ingiliz rneinde nfus unsurunun etkisi glye benzemektedir. nk [nfus azalmas ky derinlemesine gszletirmiti ve krallk otoritesinin destekledii senyrlk basksna kar ky cemaati direnemiyordu. Bu durumda ona teslim olarak, topraklarn ekonomisini istedii gibi dzenleme konusundaki senyrlk iradesi karsnda eildi; bu cemaat yok olmak zorundayd, nk tarmsal sistemin dnm o kadar derindi ki, kyn yok olmasn ve yerleim yerinin nihai olarak terkedilmesini gerektirmekteydi. Buna karlk Provence rneinde, nfus azalmas ynndeki genel eilim, ok daha dolayl bir ekilde etki etmie benzemektedir. Kukusuz, ok gl bir nfus basnc durumunda, birka kiinin Vieux - Rougier bayrnda oturmaya inat ettiini dnmek mmkndr. Ancak bundan ok daha arpc olan, terk ritmi ile blge 165

nfusunun gelime erisi arasndaki uyumsuzluklardr. Gerekten de tm belirtilere gre, kyden ilk ayrlmalar XIII. yzyln ar nfus safhasnn sona ermesinden nce meydana gelmitir. Bu ayrlmalar, 1340'ta nfus erisinin yava dnn hzlanmaya balad srada ilgin bir ekilde sona ermilerdir. Provence'n, ktlk ve sava adamlarnn varlndan tr mahvolduu dnemde, blge hanelerinin te ikisini kaybederken, Rougiers yeniden canlanm ve sonradan ky yeniden gerilemeye girerek, XV. yzylda, tam da blge nfusu genileme gcne yeniden kavuup, hzla aramaya balamken, nihai olarak lmtr. Vieux - Rougiers'deki nfus toparlanmasn, Provence'ta XIV. I yzyln ikinci yarsnda hkm sren gvensizlik ve arkasn dalara dayam atonun civarnda geici bir yerleim ylmasyla aklamak mmkndr. Fakat iki terk dnemi, kendi de nfus artna bal olan, tarmsal meknn yeniden dzenlenmesine ynelik geni bir hareketle akmaktadrlar. Bu hareket yeni ekim alanlarnn almasna ve ayn anda da, kysel faaliyetlerin younlama noktalarnn yer deitirmesine yol amtr. Fiili durumda, hem Tusmore, hem de Rougiers rneinde, kylerin u-rki olay hereyden nce tarmsal sistemdeki bir dnmn rn olarak en uya kma benzemektedir. Tusmore'da senyrlk tarafndan ynetilen bu hareket, Rougiers'de kyl cemaati tarafndan kendiliinden ve yava bir ekilde gerekletirilmitir. Demek ki nihai zmlemede, bu terk olaynn ve onu harekete geiren dnmn genel bir nfus azalmasyla ada olup olmamasnn bir nemi yoktur. Gerekten de, her iki rnek de kyl ekonomisinin burada krl, orada kurban olduu bir geliimin ilerlemesine katlmaktadr. Bu gelime ilk itici g olmua ve nfus hareketi de eklenti bir olguya benzemektedir. Daha yaknlarmzda yer alan bir tarihin iinde, nfus artnn tam gbeinde ortaya kan, ama gene kylerin yokolmasna yol J aan baka krsal gelime biimleri zahmetsizce gzlenebilir. Acaba Fransa'da XX. yzyln byk gelimesi esnasnda terkedilen ky kadar, baka bir dnemde terkedilmi ky bulunabilir mi? *

Bu durum bizi, Avrupa'da ky terkinin XIV. - XV. yzylarda -nfus gerilemesi dnemi-, her tr belirtiye gre, nfusun artmaya ve tarmsal ekonominin gelimeye devam ettii, nceki yzyla nazaran daha sk olup olmadn sormaya yneltmektedir. Fransa'da eski tarihlerde dzenlenmi i topografya szlklerinden herhangi birini aalm. Kaybolan yer adlarn sayalm: en fazla olanlar X., XI., ve XII. yzyl metinlerinde yer alp da, izleri sonradan 1 kaybolanlandr. Gerei sylemek gerekirse, bu farkna var ok az ey ifade etmektedir. O dneme ait bir belgede yer alan bir yer ad, villa ekini alsa bile, acaba ne anlama gelmektedir? Bir kesim ad m? Mnzevi bir iletme mi? Yoksa ] bir kyn ad m? Yalnzca alanda srdrlen ve arkeolojinin tm kaynaklaryla ekilen bitkilere ilikin ve botanik zmlemelerden yararlanan bir alma, bazen karar vermeye olanak salayabilir. Fakat Avrupa'nn baz blgelerinde eski yerleimlerin tarihi, bu ele allara baz yararl veriler salayacak kesinlik dzeyine ulamlardr. rnein Norfolk'da, 1316'da dzenlenen yerleim yerleri listesi, Nomine villarum kendinden ikiyz otuz yl nce hazrlanm Domesday Book 'daki kadar yer ad iermektedir. Fakat bunlar tm itibariyle aynlar deillerdir: bu adlardan yetmii Domesday Book'da yoktur; buna karlk, XI. yzyln sonunda kaydedilen 726 ky adndan 69'u yeni listede yer almamaktadr. Acaba basit bir ad deiiklii mi? Bazen. Fakat, bu blgede 34 kyn, yani krsal yerleim yerlenin %4,6'snm XI. yzyln sonu ile XIV. yzyln ba arasnda, yani nfus art dneminin tam gbeinde, terkedildikleri saptanabilmektedir (7). Burgonya:da, daha eski bir dneme ilikin olarak Andre D616age tarafndan yrtlen aratrmalar, daha da elegelir iaretler salamlardr. Bugnk Cluny bucanda (gnmzde 25 ky, 71 mezraa ve 283 tekil iletmeden olumaktadr), olaan d bollukta bir belge yn, 1000 ylma doru 161 yerleim yeri zikretmektedir. Oysa bu yer adlarndan 77'si sonradan yok olmutur ki, bu % 47'lik bir kayptr (8). Muazzam bir ifrazat. Bu rakam bir bakasyla kyaslamak gerekmektedir: Orta an sonlarndaki nfus felketiyle balantl olarak, Provence'taki Castallena ve Digne dalarna ilikin ok yzeysel verilerle geici ve yaklak olarak hesaplanan %16'lk ky terk oran. Gerekte Cluny bucanda 1000 ylndan sonra yok olan 77 yerleim yerinin tm de ky deildi. Bunlardan bazlarnn, bir Roma villa'smm devam olan tekil krsal iletmeler olduunu belirlemek mmkndr. Ama ayn zamanda, nisbeten daha fazla sayda olan yer adnn, fiilen yok olmu olan orta byklkteki yerleim yerlerine ait olduklar da ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Ve bu yerler XI. yzyln banda, tam da tarmsal gelime krsal yaamn koullarn deitirirken, terkedilmie benzemektedirler. Aikr olan odur ki, Orta a krlarnn uzun nfussal ve ekonomik gelimesi esnasnda, bu blgede krsal yerleimlerin yeniden tasnifi, olay meydana gelmitir. Bu olay en azndan, bir sre sonra nfus azalmasnn ada olan deiimler kadar derin olmua benzemektedir. Bu yeniden snflandrmann tarzlar tarihi ve arkeologlarn daha fazla dikkat gstermelerini haketmektedirler. Bu konuda baz yaklam gzlemlerini sunma riskine gireceim. Bunlardan ilki XII. ve XIII. yzyllarda kuzeybat Almanya'ya ilikindir. Burada yvstungen kaynamaktadr. Bunun nedeni, lkenin o sralar nfus kaybna uramas deildir. Bu blgeden kyl ekerek, onlar kuzey ve doudaki yeni alan tarm alanlarna iten hareketin younluu ne olursa olsun burada da, heryerde olduu gibi, insan saysnn artt aikrdr. Fakat dnem, tarmsal T" C 167 SELUK NVERSTES FLTM rAKlTF.g yaplarda derin deimelere tanklk etmektedir. O zamana kadar toprak waldbauern tarafndan ilenmekteydi. Kk gruplar halinde ormann iine dalm olan bu insanlar, az miktarda tahl yetitirmekteydiler; bahvanlk yapmakta ve domuz retmekteydiler. Bu krsal alanlarn ekonomisi, evlere temas eden itle evrelenmi birka kk alana ve her yl geici olarak alan,

ama abucak terkedilen baz arzi tarlalara dayanmaktayd. Hibir srekli ekim alan, hibir istikrarl srm alan, hibir ky yoktu, iskn alan olarak tek balarna veya birkann biraraya geldii hfe'ter vard. Demek ki sayamayacak kadar ok yer ad sz konusuydu. Fakat XII. yzyln ortasndan sonra manzara, ekonomik bir gelimenin etkisiyle dnme urad. Bu dnm iki veheye sahipti. Ormanlk alanlarda st haklara sahip olan senyrlcr, kerestenin iyi para ettiini kefetmilerdi. Yeni kentler kurmak iin, ocaklar beslemek iin ve tuzlalarla her trden zenaatn ihtiyalar iin byk miktarda odun ve kereste gerekmekteydi. Senyrler bu durumda aalarn kullanmn rgtlemek, onlar hayvan ve tarla amak iin kartlan yangnlardan korumak istemilerdir. Tam da o sralarda glenen komuta yetkilerini kullanarak, aal alanlarn baz kesimlerini sadece kendi kullanmlarna tahsis etmilerdir; buralar, kyllerin dana srldkleri "ormanlar" haline getirmilerdir Senyrlk orman bucaklarnn kurulmas, yerleim yerlerinin deiimine yol amtr, bir kyl g ve tekil iletmelerin terkedilmesi meydana gelmitir. Bu hareket ok sayda wstungen yaratmtr. te yandan kyl ekonomisi ayn sralar buday retimine ynelmeketeydi. Kyller daha az domuz, daha ok ekmek yemeye balamlardr. Waldbauer, bir ackermann haline gelmekteydi. Bu nedenden tr, komularyla birlikte bir ekim alan oluturmaya girimiti. Ormandan, bu srekli ekim alannn gbeine doru g etmitir. Dank durumda olan yerleim yerleri btnsel kyler halinde toplanarak, parmaklklarla evrelenmi disiplinli bir cemaat oluturmulardr, bu cemaa seryrn otoritesine bal olarak ortaklaa kurallara; ortak otlak, ortak sr, ky arazisi dnda inaat yapma yasa rflerine uymak zorunda kalmr. Birbirlerie sk skya bal olan iki deime, senyrn komuta yetkisinin glenmesiyle, ormanc-hayvanc tipi geri bir ekonomiden korularn ve ekilen alanlarn daha aklc iletilmesine dayal bir sisteme gei, iskn haritasnn tamamen elden geirilmesine yol amlardr (9). Kukusuz,, bu dnem Saksonya'snda ok miktarda terkedilmi ky aramann gerei yoktur. Bu dnemde kyler lmyor, oluuyorlard. Fakat onlarn glenmesi bile birok yerleim > erini, zellikle de mezraalar boaltmaktayd; bunun sonucunda ortaya birok wstungen kmt. Krsal ekonominin bu gelime biiminden, yalnzca eski Sakson lkesinin etkilenmedii kesindir. Bunun izlerini baka blgelerde ve Avrupa Orta ann baka dnemlerinde aramalar iin, krsal yerleim yeri tarihilerini davet edelim, Bizimkine daha uzak bir tarihte, XI. ve XII. yzyllardaki Mconnais blgesine dneceim. Burada tarmsal sistemin bylesine kkten bir alt-st oluu deil de yalnzca, nfusun srekli ve yava geliimini destekleyen, retim tekniklerindeki dzenli ve yava bir gelime sz konusudur. Andre' D616age'm almalar, bu lkede bu dnemde ok sayda kyn terkedildiini gstermilerdir. Bu terkin nedenleri konsunda soru soranlar, bana gre senyrle doru bakmaldrlar. Bunun nedeni hereyden nce, belgelerin nn o sralar bu organizma zerinde younlamasdr, ama ayn zamanda da, senyrln krlarn ekonomik geliimine geni lde hkmetmesi ve onu ynlendirmesidir. Senyrlk kurumu bu ii yaparken, kyl yerleimi zerinde gl bir etki meydana getirmitir. Bu etki eidi biimlerde ortaya kmtr. Mezraa, hatta bazen de ky, gelimekte olan senyrl rahatsz etmekteydi; bu rahatszlk zellikle, byk senyrlk iletmesi yneticilerinin dorudan iletmeyi yaygnlatrmak istediklerinde, denti karl tarla tahsisinden vazgetiklerinde tarlalar yeniden biraraya getirerek buralar hizmetkr ve angarya ykmllerine ilettirmeyi tercih ettiklerinde artmaktayd. Citeaux tarikatna mensup manastrlarn bu yntemleri kararl bir ekilde uyguladklar bilinmektedir. XII. yzylda byk nfus art esnasnda, Avrupa'nn tm blgelerinde ok sayda kyl, beyaz rahiplerin basksyla eski yerlerini terkederek, baka yerlere yerlemek zorunda kalmlardr. Bylece baz kyler lmt; bunlarn ykk evlerinin yerlerinde hizmetkrlar tarafndan ilenen rezervler olutu (10). Fakat daha birok senyr de Citeauxlular gibi davranmlardr. Serciacum rneini alyorum: buras, Cluny manastrndan birka kilometre uzakta, eski bir Roma v7/asmn yerleim alannda yer alan ve bir dzine kadar mansus'n biraraya getiren gerek bir kyd. 1080'e doru bu manastrn yneticilerinden biri, tarlalar, ayrlar, balar ve yerleim yerini oluturan

mansuslar zerindeki tm senyrlk haklan ile mlkiyetleri teker teker ele geirmeye urat. Bu i iin, kk veya byk 18 senyr ve 14 alleu sahibi kyl ailesiyle pazarla oturdu ve bunlarn sahip olduklar haklar tekrar manastr adna satn ald (11). bu mlkiyet aktarm tamamlandnda, ky boalmt. Clunyliler orada byk bir iftlik oluturdular. Serciacum, bugn de tad adla "Grange-Sercie" haline geldi. (Grange franszcada, hem ambar, hem de rezerv alan anlamna gelmektedir MAK). Senyrlk gelirlerini artrabilmek iin, iktidar ellerinde tutanlar bazen, bunun tersine olmak zere, kyl isknnn baz ayrcalkl noktalarda younlamasn tevik etmeye eilimli olmulardr. XIII. - XIV. yzyllar Almanya'smdaki doal kentleme hareketinin wstungen saysn artrd bilinmektedir: Bunlar, zgrlklerin civardaki aileleri kendilerine ektii her kk kasabann etrafnda youn bir hare meydana getirmekteydiler. Fakat bundan iki yozyl nce, Mconnais krlarnda da benzeri bir hareket, benzeri aktarmlar, ama daha kk lekte olmak zere meydana gelmilerdi. XI. yzyl boyunca Tanr Bar'n

168 169 salamaya ynelk kararnameler ortala yaylnca, baz yerler ortak meknnkinden daha avantajl hukuki statlere kavutular: buralan cimiteria adn tayan ve baz tapmaklarn yaknlarndaki kutsal alanlard. Yeni hkmler buralar iddet hareketlerine kar korunakl klyordu, buralarda smak bulunabilinirdi; buraya yerleen kyl, bylece senyrnden kurtulabilir, kendini ona balayan serflik zincirlerini skp atabilirdi; kyl her tr ykmllkten kurtuluyordu. Tamamen zgrlemiyordu, nk tapnan efendisine baz vergiler demek ve onun adaletine tabi olmak zorundayd. Bir senyr bir yerin zgrln iln ettiinde, aslnda smrlmeleri ne kadar dk dzeyde olursa olsun, gene de kazan salayacak olan emekilerin oraya yerleeceklerini ummaktayd. Fiili durumda, kyller buralarda, baka yerlerde olduundan daha iyi muamele greceklerini bildiklerinden bu "cimiteria", bu "smak'lar, yollar zerine dikilen halarn smrlam izdii bu bar ve zgrlk alan]..t yok abuk insanlarla doldular, eski yntemleri srdren senyrler kendi adamlarnn buralara gitmeleri karsnda hibir ey yapamadlar Mcon katedrali yneticisi ile yerel ato sahibi arasnda XII. yzyln sonunda yaplan bir szleme metni korunmutur; bu meme gre Pierreclos "cimetiire"'me oturan insanlarn yararlandklar zel zgrlkler garanti edilmektedir (12). Bu ky bugn de olaan d bir younluun izlerini muhafaza etmektedir; ve onun civarnda XI. yzyldan sonra kaybolan baz yer adlar bulunmaktadr. Demek ki ayrcalklar, tpk Sakson lkesindeki tarmsal sistemin dnmnkine benzeyen bir etki yaratmtr: koylu nfusun birka kyde, krsal kiliselerin etrafnda, en azndan efendinin zgrlkleri kabul ettirme gcne sahip olduklarnn etrafnda younlamas; buna paralel olarak civar mezraalarm zayflamalar ve bu zayflamann bazen de tam bir yokolma noktasna ulamas. Birka kuak sonra, XIII. yzyln ilk yarsnda, u veya bu senyrn verdii bir zgrlk belgesiyle- ki bu mali ykmllkleri hafifletmekle kalmyor, ayn zamanda bir piyasa ve fuarlar yaratyor, toptan ticareti tevik ediyor, krsal ekonominin mbadelelere geni lekte ald bir srada yerleim yerini daha stn bir konuma getiriyordu- benzeri tepkiler yeyerleim haritasnda benzeri deimeler ortaya kmtr. Bugn bile, zgrlk belgelerini 1220 ve 1230'da alm olan Salomay-sur-Guy, Cortevaix veya Prisse" bucaklarndaki younluk haddi zellikle yksektir (13). Ayrcalkl Priss kynn genilemesinin, komu kylerden Mouhy'nin terk edilmesine yolat dnlebilir; bu ky birka evden ibaret hale gelmitir. Byk nfus art XI.-XIII. yzyllar Mconnais'sindeki kyl yerleim saysn pek de artrmamtr. 1000 yllarnda lkede artk

tarmsal olarak fethedilecek bir alan kalmamtr; kullanlabilir topraklarn hepsi, veya hemen hepsi igal edilmitir. Demek ki yeni kent yoktur ve nclerin kurduklar tekil iftlikler de ok azdr. Buna karlk, daha nceki rnekler, ok sayda olan ve ou zaman da birbirlerine ok yakm olan ve 1000 170 ylndan nce bu blgeye dalm olan mezraalardan bazlarnn kaybolurlarken, dier bazlarnn da ky haline gelmek zere bydklerini gstermektedir. Bu iskn younlamas krsal retimin ve mbadele tekniklerinin gelimesinden tevik bulmutur, ancak, belirleyici etkinin senyrlk kararlarndan geldii grlmektedir. * imdi de ok geici ve esas olarak bir aratrma nerisi biiminde olan sonularm. 1. Orta aa ilikin yer adlarnn incelenmesi, birok yerleim yerinin terkedildiini gstermektedir ve bu terkedilenlerin arasnda nemli miktarda yer, kyl aileleri tarafndan belli bir dnemde fiilen iskn edilmitir. Fakat terkedilen kylerle uraanlar, ilk nce bu yer adlar arasnda zor bir ayrma girimeli ve ncelikle de kendilerine u soruyu sormaldrlar: ky nedir? Demek ki baz kstaslar saptamak gerekmektedir; bu kolay bir i deildir ve her blge iin, oraya uygun tanmlara ihtiya duyulmaktadr. Corafyaclarn yerleim yerleri tiplerini bugnk manz ara zerinde tasnife kalktklarnda, bu noktadaki tereddtleri bilinmektedir. Durumlarn ou itibariyle, belirsizlikleri ancak kaz yapmann giderecei, belli bir yer admn alan olan yerdeki eski bir yerleim yerinin varln kantlayaca ve lei hakknda iaretler salayaca aikrdr. 2. Bir blgede genel bir nfus gerilemesi eilimi ortaya ktnda, kyn daha az kalabalk krsal halka ylesine avantajl, tarmsal olanaklar ylesine stn bir toprak sanmakta olduu grlmektedir ki, son sakinler buralara saplanp kalmaktadrlar. Bu ky halk birka kiiye, hatta tek bir aileye kadar inebilir. Orann tamamen ve uzun sre iin terkedilmesi ok istisnaidir. Nfusun med ve cezirleri zellikle evresel yerleim yerlerini etkilemekte, tekil iftlikleri iirmekte ve artrmakta veya onlar boaltmakta ve tamamen yoketmektedir. 3. Ancak, tm ky yerleim yerleri doa veya hukuk tarafndan ayn ekilde tevik edilmemitir, ve iktisat tarihi, senyrlk iktidarnn tarihi bunlarn karlkl konumlarn deitirmektedir. Bu yerleim yerlerinin arasnda rekabet hkm srmektedir; bazen bir yerin tamamen terkedilmesine bu rekabet yol amaktadr. Fakat bu rekabetin, btnsel nfus gerilemesi veya genilemesi safhalarnda, taraf tutmadan etki ettiim iyice grmek gerekmektedir. Fiili durumda, insan saysnn toplam olarak artmas veya azalmas, dier unsurlara nazaran ok kstl bir etkiye sahibe benzemektedir. Olaan olarak, kyl ailelerinin rutinleri ve onlar atayurduna balayan tm engelleri aarak, sonunda ky terketmeye karar verebilmeleri iin, krsal ekonominin bu yerleim yerinin tm eski avantajlarndan ayklam- ve genelde uzun zamandan beri, nk zihniyetlerin direnci ok gldr- olmas, onu dier yerleim yerlerine nazaran aka daha dk bir konuma getirmi olmas gerekmitir. Bylece, Antikite ile Orta a arasndaki kesime dneminde, tarmn gerilemesi ve obanlk 171

ekonomisinin ilerlemesi, italya'da tepe yerleim alanlarnn dzlkteki birok yere tercih edilmesine yol amtr; birka yzyl sonra tarmsal sistemin tersine dnmesiyle, bunun zdd bir aktarm

harekete gemitir. Fakat krsal ekonomide retim herey demek deildir. ok arlkl olmak zere, iktidann basks ve kendine aldklar da etki etmektedir. Bu durumda baz kylerin terkedilmesinin nedeni, senyrn bir gn ve yeni bir yerlemenin bedelini falasyla demesi veya ajanlarnn kyl ailelerinden mali taleplerini ok telere gtrmeleri olmaktadr. Bylece hukuki statnn uygunsuzluklar, yerleim alannn retim iin sunduu avantajlar ou zaman aabilmektedir. Nihayet bazen de, kyller sadece fetihi byk iletmenin yaylmac gc tarafndan srlmlerdir. Krsal yerleme yerinin genilemesi veya daralmas; bir kyn imesi kanszlamas veya kaybolmas tabii ki, nfus tarihinin olgulardr. Ancak, kyller yalnzca daha kalabalk veya daha az kalabalk olduklarndan tr krsal alanlardan birinde u veya bu ekilde toplanmakta veya dalmakta deillerdir, birka yldan beri tarihiler kyl ailelerinin saymna girimilerdir. Onlar, bu kyllerin glerini ve krsal alanlardaki dalmlarn da ok yakndan gzlemeye davet etmek gerekmektedir, bu i, etonominin yerel verilerine, senyrlk ekonomisine ve bundan da fazlas, kukusuz ky ekonomisine kar kesin bir dikkat gerektirmektedir. 1. E. BARATIER, La demographie provenale du Alile au Xvle secle, chffres de comparaison pour le XVIIIe siecle, Paris, 1961. 2. G. FOURQUIN, Les campagnes de la region parisienne la fin du mogen ge (du milieu du XIIIe siecle au debut du XVIe), Paris, 1964. 3. D. POPPE, Saint-Chisristor l'epoque medievale; L.STOUFF, "Peuplement, economie et societe dans quelques villlages de la montagne de Lure, 1250-1450", Cabiers du Centtre Etde des Societes Mediterraniennes (1), 1966, s. 35-109. 4. BARATIER , op. cit., s. 156-160. 5. M.W. BERESFORD et J.K.S. SAINT-JOSEPH, Medieval England : An Aerial Survey, Cambridge, 1958, s. 112-113. 6. Kazlarn sunumu G. DEMIANS D'ARCHIMBAUD, in ; Villages desertes..., op. cit., s. 287. 7. KJ. ALLISON, "The Lost Villages of Norfolk", Norfolk Archeological Reviev 31, 1955. 8. A. DELAGE, La Vie rarule en Bourgogne Jusqu'au debut da XIe siecle, Mcon, 1941. 9. A. TIMM, Die Waldntzung in Norducestdeutschland im Spiegel der V/eistmmer. Einleitende Unstersuchungen ber die Umgestaltung des Stadtland- Verbaltnisses im Spatmitelalter, CologneGraz, 1960. 10. S. EPPERLEIN, Bauernbedrckung und Bauernuidersland im hochen Mittelalter, Berlin, 1960. 11. Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny, ed. A. BERNARD ve A. BRUEL, n. 3026, 3034, 3077, 3642, 3066, 3332, 3175, 3640, 3759. 12. Cartulaire de Saint-Vincent de Mcon, ed. RAGUT, n 632. 13. Arch. Nat., . 398, n 38; M. CANAT, Documents inedits Pour servir l'histoire de Bourgogne, Dijon, 1863, n 32; Arch, d p. de Saone-et-Loire, G. 96, ne 2. 172 XIII VALYELN KKENLER valyelik XIII. yzylda Bat aleminin tmnde, snrlar iyice belirli bir tabaka oluturmaktadr ve bu tabaka gerekten toplumsal bnyenin merkezinde yer almaktadr. valyelik stnl ve eskiden soyluluk kavramna balanan mkemmellii sahiplenmitir. Bu tabakaya zrhn salayan ve onu bylesine saygn bir konuma yerletiren modeller, imgeler, zihinsel temsiller nasl ekillenmilerdir? valyelik bylesine bir tutarla nasl ulam, snrlarn nasl bulmutur?

Soyluluk fikri sonunda, nasl olup da valyelik fikriyle birlemitir? Orta a tuplumu tarihinin ortaya koyduu en derin ve en etin sorunlara temas eden bu sorulara tamamen tatmin edici cevaplar vermek, bugn henz mmkn deildir, ancak, en azndan bu sorular hakknda baz dnceleri ileri srme, baz n hatrlatmalar, baz aratrma varsymlanm, zellikle ok yalanlarda soyluluk ve fakirlik kavramlar konusunda yrtlen aratrmalara dayanarak, sergileme riskine girebiliriz, ite birka iaret. Bunlarn hepsi Fransa'ya ilikindir, nk benim bu sorunlara ilikin kiisel deneyim Fransz belgelerinin incelenmesine dayanmaktadr, ama ayn zamanda, nk sz konusu olan yava evrim, Fransz lkesinde dier heryerde olduundan daha erken ortaya kmtr. * Madem ki belli bir toplumsal grubu snrlamak ve belirlemek, onun toplumun dier kategorileri arasna nasl katldn anlamak ve nihai zmlemede, o dnem insanlarnn valyeliin konumuna ve sfatlarna ilikin olmak zere, tedricen edindikleri imgeleri farketmek sz konusudur; o halde ncelikle bir kelime haznesi incelemesi zerinde temellenmek uygun olacaktr. Latince bir kelime olan miles, XIII. yzylda valyeliin o srada oluturduu tutarl gruba mensubiyeti belirtmek zere, herkes tarafndan kullanlmaktayd. Acaba bu terim ne zaman ve hangi biimde kullanma girmiti? Ben kendi hesabma, konuya yanamann bundan daha iyi bir yolunu gremiyorum. Ancak, yola karken, aratrmay resmi belgelerin, cartalarn ve belge zetlerinin diline, yani en fazla aklayc olan dile dayandrmak kouluyla. nk bu dil tekniktir ve her hal krda edebi eserlerin dilinden ok daha kesindir ve doas gerei hukuki statleri tanmlamaya, nitelemeye, onlar dierlerinden ayrmaya kar zellikle dikkatlidir, kukusuz bu dil fazlasyla ayinselletirilmi, dondurulmu, yenilikleri kabul etmez hale getirilmitir, insanlarn koullarnda somut durumda meydana gelen deimeleri yanstmakta olaan olarak gecikmesini, ve bazen de bu gecikmenin byk boyutlara vardn unutmamak gerekir. En azndan, zel bir unvan, zellikle yeni bir toplumsal kategorinin yelerini ifade etmek iin sonunda kabul ettii an; bu grubun varlnn herkes tarafndan kabul edildii, ortaklaa bilin tarafndan tamamen onayland ve sonraki kuaklara istikrarl bir yap olarak aktard an olarak kabul etmek gerekir. 1. Bu zellemi kelime haznesinin iinde, miles kelimesinin ortaya kmas ve yaylmasn kavramak zere ilk olarak, bundan yirmi yl kadar nce Mconnais blgesinde ve zellikle de, Cluny manastr cartulalannda yrttm aratrmalann sonucuna dayanacam. Malzeme, bu tarihin eik noktasna ilikin (1000 ylma yakn olan yllar) olarak olaanst bir bolluktadr Bildiim kadaryla bugne kadar, aristokrasiyi ifadeye ynelik kelime haznesine dair hibir aratrma bu kadar derinlememi ve sonular eletiri snavlarndan bu kadar baaryla gememitir. Saptayabildiim olgular ok ksaca zetlemekle yetineceim (1). a) Miles kelimesi, muhafaza edilmi olan belgelerde, ok kesin olarak 971 (2) tarihinde ortaya kmtr. Bu belgelerden bazlarnda, bir mahkeme nnde yaplan szleme zetinde, mlklerin geici temlikinde ve mbadele akitlerinde, bu tarihten sonra eskiden vassal bamlln ifade eden vassus veya fidelis veyahat da soyun cinsini belirten nobilis gibi nitelemelerin yerine tedricen getii grlmektedir. 1032'de bu aktarm tamamlanmtr. valye kelimesi, toplumsal stnl belirten szel biimlerin yerine gemitir. Artk bu kelime iki biimde kullanlmaktadr : ya bireysel ve bir balang treniyle onu edinen adamlarn kiisel unvan olarak; ya da cartalarn nihai hkmlerinde ortaklaa olarak ve mahkeme yelerinden bazlarnn veya baz tanklarn zel niteliklerini ifade etmek zere. Ancak miles kelimesi gene de uzun zaman istisnai ve ok dzensiz bir kullanma konu olmutur. b) 1075'e doru yeni bir deime. Unvann- ki belli bir sreden beri, ssledii bireylerin adlarna ok daha derinmemesine dahil olmakta ve onlarn

nomen'leryle cognomen'len arasna szlmektedir- (3). kullanm aniden yaygnlamtr. Ktipler, belli bir konuma sahip herkese bu unvan sistematik olarak uygulama adetini edinmilerdir, rnein Paray-Le-Monial manastrnn 1080-1109 arasnda oluturulan cartula'smda, bu unvanla donatlm btn kiilerin, laik aristokrasiden net bir ekilde ayrlan toplumsal tabakalara mensup olduklarnn salamasn yapmak mmkndr. c) Nihayet, XI. yzyln son yllarndaki carta formlleri, birbirleriyle balantl deiimi aa kartmaktadrlar. Bir yandan blgenin en yksek senyrleri, rnein Beaujeu sire' gibi olanlar, kendi adlarna dzenlettikleri cartalarda, kendilerine valye unvan vermeye balamlardr (4); dier yandan, baz ifadeler bireysel bir durumdan ok, bir aile grubunun tmnn konumunu belirtmeye balamlardr (5). Bunun anlam bu unvanlarn ak ettii toplumsal ayrmn artk bir slalenin mlk olarak kabul edildii ve bunun kuaktan kuaa aktarlddr; nihayet, ktipler tank listelerini olutururlarken, bu tarihten itibaren laikler arasnda milites, valyeler grubu ile rustici, kyller grubunu birbirlerinin zddna koyma gayreti iine girmilerdir (6). Miles kelimesinin bu yeni kullanmlar, Mconnais blgesinde 980'den nce ortaya km olan hareketin, XI. yzyln iyice sonunda tamamlandn dndrtmektedir. Gerekten d bu tarihten sonra, hukuki metinlerin dili valyelii tutarl, btnsel, bir aile nitelemesinin etrafnda sk skya toplanm ve irsi bir grup olarak, soyluluun yksek basamaklarn kendi iine alm bir tabaka olarak, laik aristokrasinin tmyle zde bir terim olarak ele almaktadr. 2. Orta Fransa'daki kk bir blgeye ilikin bu iaretlerle; gerei sylemek gerekirse, aslnda kendileri de tamamen yerel olan ve ok daha fakir bir belgelendirmeye dayandklarndan tr daha az salam ve daha az ak olarak gzken baka gzlemleri karlatrmak, bugn mmkndr. a) ilk olarak, Provence'n ok dank kaynaklar arasnda yaplm baz sondajlardan ortaya kanlar hatrlatacam. Burada cavallarius gibi bir eanlamls da bulunan miles kelimesi, carta yazarlar tarafndan 1025'ten sonra, yani Mconnais'dekinden epeyi sonra benimsenmie benzemektedir. Fakat buna karlk, iki olgu ok daha erkenden ortaya kmlardr: tank listelerinde valyeler ile kyller arasndaki biimsel ztlk (bilinen ilk rnek 1035 (7)'tedir); valye nitelemesinin en byk senyrler tarafndan benimsenmesi: 1035'te Lrins cartula'snn giri niteliindeki zetinde, iki "prens"in annelerinden sz edilirken, birinin piskopos, dierinin de valye olduu sylenmektedir (8). A. Lewis de, 975'den itibaren Rhne'un batsmda valye olarak ifade etmelerin, belgelerde oaldn ve 1020'den sonra da valye unvannn ato sahipleri tarafndan tandn grmtr (9). b) J.F. Lemarignier tarafndan ile de France'ta ilk Capetlilere ait resmi belgeler arasnda yrtlen nemli aratrmalar, miles kelimesinin kullanma 1022-1033'te, yani bamsz atolarn varln kantlayan ilk iaretlerin ortaya kt srada girdiini gstermektedir; 1060'tan itibaren de, bu unvan ato sahipleri tarafndan tanr hale gelmitir (10). c) Nihayet, bu damk gzlemlerden hareketle baz sonulara varabilirim. Yrttm aratrmalardan, birbirini tamamlayan iki farkna var sunuyorum: bu kaynaklar Flaman lkelerinde ve en ge XII. yzyln sonuncu te birlik blmnde, en byk senyrlerin oullarnn en byk deeri, tadklar valye unvanna verdiklerini gstermektedirler; gene ayn kaynaklar, Annales Cameracenses yazar olan ve aristokrasinin en mtevazi basamanda yer alan YTL Lambert de MVattrelos gibi bir adamn da, XI. yyln ortasna doru, bir valye nvannn etrafnda kendine bir slale dzenlemeye giritiini gstermektedirler (11). Tabii ki aratrmalar devam ettirmek ve blgesel soruturmalar artrmak gerekmektedir. rnein bugn gney Fransa'da Toulousain'de ve Katalonya'da, Philippe Wolff'n rencileri tarafndan

srdrlen aratrmalardan ok ey beklemekteyiz. Fakat tarihsel almann bugnk durumunda, laik toplumun yksek dzeylerinde gelimeke olan bir evrimin veya daha dorusu, o dnem insanlarnn aristokrasi ve hukuki stats hakknda oluturduklar imgeyi yava yava deitiren bir evrimin varl daha imdiden farkedilmektedir. Bu evrimin ynn ve kapsamn da imdiden kefetmek mkndr. Bu hareket baz blgelerde kukusuz ok yaygndr, nk hareketin balangc en ge X. yzyln altml yllarmdadr, ve nk XII. yzyln afanda hareket hl ilerlemektedir. Hareket belki Fransz lkesinin daha gney parasnda, yani krallk iktidarnn daha erkenden geriledii ksmnda daha ani olmutur. Hareketin belirleyici an, heryerde XI. yzyln ikinci te birlik blmnde iyice yerlemie benzemektedir. Bu hareket her hal krda, miles kelimesinin bir unvan olarak ortaklaa kullanma kavumas ve manevi deerlerle, bu unvann ifade ettii irsi stnle aristokrasinin eitli katmanlarnn katlmas ve bylece, o zamana kadar asl soyluluu meydana getirmi olan en yksek aristokrat tabakalarn en alttakilerle karmas ile sonulanmtr. 3. Eer gzlemin ynn Fransa krallnn kuzey ve dousuna doru kaydrrsak, ayn yntemlerin kullanlmas halinde bile, Mconnais'de 1100'lere doru tamamlanan hareketin, Lotharingiya veya Germen eyaletlerine ancak bir yzyl sonra ulat grlmektedir. Gerekten de, buralarn hukuki kelime haznesi tm XII. yzyl boyunca, gerek zgrlkle zdeletirilen bir "soyluluk"ile, ak bir ekilde baml olarak kabul edilen bir valyelik arasnda net bir ayrm yapmay srdrmtr. rnein LSopold Genicot, Namurois blgesi cartalarnn sonu formllerinin, 1200'lere kadar, nobiles olan tanklarn, yalnzca milites olanlarndan zenle ayrdklarn gstermitir. Tpk, Gueldre dukal ktiplerini 1225'e kadar yaptklar gibi (12). Hukuki gereklerin ok iyi gzlemcisi olan Gislebert de Mons'un Hainaut kronii adl eserinde yapt gibi (13). Savabyal Philippe'e ait 1207 tarihli bir emirnamede olduu gibi (14). Ve artk hukuki olmayan baka kaynaklar da, zihinsel temsillerde soyluluk ile valyelik arasnda kat bir ayrmn olduunu parlak bir ekilde ortaya koymaktadrlar. De imagino mundi adl incelemesinde, Honorius Augustodunensis insan soyunun, tufandan sonra toplumsal kategoriye ayrldn aklamaktadr: Sem'in oullar liberi; Yafet'in oullar milites ve am'n oullar servi (15). Kari Bosl'un ortaya kard 1163 tarihli bir Alsace kronii, birka onyl sonra bunun yanks olmaktadr (16); bu kronikte Julius Caesar'm Galya'y fethettikten sonra, senatrleri principes, sradan Roma yurttalarn milites olarak buraya yerletirdii, bu tarihten sonra kyllerden stn, ama soylulardan alt olan valyelerin barn korunmasna katkda bulunduklar okunabilmektedir. Belli bir kelime haznesinin rettikleri bunlardr. Geriye bunu yorumlamak, yani soru sormak kalmaktadr. Fransa'da, X. yzyln sonunda neden miles kelimesi ktipler tarafndan toplumsal bir stnl belirlemek zere, dierlerine tercih edilmitir? Bu kelimenin kapsad deerler neden, bir snf bilinci denilebilecek eyin imentosu haline gelmilerdir? Nihayet, bu hareket neden Fransa krallna zg olmu (zel aratrmalarn yokluu nedeniyle, italya, ngiltere ve Ispanya'daki hrstiyan krallklardaki gelimeleri henz ok iyi gremiyoruz) ve valyelik kavramn kabul eden imparatorluk lkeleri, onu neden hemen soyluluk kavramyla kaynatrmamlardr? 1. Bu sorulardan birincisine cevap vermeyi denemenin en uygun yolu, gene de bizatihi kelimenin kendine dnmektir, ama bu kez dkmden semantie geerek, cartalar kaleme alanlar tarafndan benimsendii ve Fransz lkelerinde/taW ve zellikle de nobilis gibi, sonunda glgede brakt kelimere tercih edildii dnemdeki anlamnn ne olduunu aratrarak. Bu kelime eski kullanmlarndan tr hangi arla sahipti, hangi duygusal deerlerle yklenmiti? Bu konuda yalnzca resmi belgeler deil; ayn zamanda, imdiye kadar Fransa iin bilhassa bir kenarda braktm edebi eserlerin dilini de sorguya ekmek uygun olacaktr. a) X. yzyln sonunda miles kelimesi ( bu kelimenin diil hali yoktur, bu durumda cartalarda nobilis kelimesinin yerine getiinde, bu sonuncu sfat valyelerin karlarn ve kzlarn ifade etmek zere, yerini salam bir ekilde korumutur) tartlmaz bir askeri anlam tayor olarak

gzkmektedir. O tarihlerde bu kelime savalar veya daha da kesin olarak, belli bir sava kategorisini, svarileri belirtmek zere kulamlmaktayd. Bu kabuln tan, Richer'nin bu kelimeyi kulanma biimidir; savalara ilikin tasvirinde milites epedites'i zt terimler olarak kullanmakta ve ayn toplumsal gerei ifade eden ordo militaris ve ordo equestris terimlerini, birbirlerinin yerine fark gzetmeksizin kullanmaktadr (17). Gney Fransa'da, yani halk diline ait terimlerin ktiplerin diline daha kolayca getii blgelerden- F.L. Ganshof un feodal kelime haznesine ilikin aratrmalar bunu aka ortaya kartmtr-kaynaklanan cartalarda, miles ve caballarius terimleri arasndaki tartlmaz zdelie tanklk etmektedirler (18). Provence'da, Languedoc'a, Cerdagne'da, Katalonya'da XI. yzylda klasik Latince terimle, Latincelemi yerel kelime eanlamldrlar. Bylesine bir zdelik, bu an insanlarnn gznde, bu ad hakeden yegne savann, bir atla birlikte savaan olduunu ok ak bir 178 ekilde ifade etmektedir. Bunun sonucu olarak, mites kelimesinin baars, incelemek zere toplandnz asl askeri kurumlarn evrimiyle ilikilendirilmelidir. Aslnda bu basan, birbirlerini tamamlayan olgu hakknda bilinlenilmesin! dile getirmektedir: teknik bir olgu olarak, svarinin arpmadaki stnl; toplumsal bir olgu olarak, soylu olarak dile getirilen yaam tarz ile at arasndaki iliki, bu iliki henz ok yetersiz bir ekilde incelenmi olmasna ramen, hi kukusuz ok derin ve ok eskidir (aratrmay Germen tarih ncesinde, eflerin mezarlarna komu at mezarlanna ve klasik Antikitede svariliin toplumsal anlamna kadar geri gtrmek gerekmektedir); nihayet kurumsal bir olgu olarak, silahl hizmetin kstl sayda bir sekinler grubuna tahsisi. Ancak bu olgu da, bin yllar yaklarken ok eskimilerdir bile; herhalde en yenileri olan ncs, daha IX. yzyl metinlerinde farkedilebilmektedir; rnein Adnuntiatio Karoli veya Quierzy Ferman sava zorunluunu lkeni istilaya uramas durumu hari, yalnzca prensten fef alm vassallere ayrmaktaydlar (19). te yandan, valye kelimesinin 1000 yl civarndaki metinlerde ortaya kmas konusunda, sava yntemleri ile savalarn durumunu etkileyen yakn tarihli deiikliklerden baka nedenler aramak gerekmektedir. b) Aslnda, bin ylnda miles kelimesinin en derin anlamnn tamamen askeri olan olmad abucak farkedilmektedir. Ve ben bu konuda Marc Bloch'tan beri, bu trden aratrmalar iin, Orta ada Fransa'da soyluluun kkeni adl eseri hl temel olmaya devam eden P. Guilhiermoz'dan beri biraz fazla ihmal edilen baz gzlemleri ele alacam; Guilhiermoz'nun zellikle eletirel yaps ve eserin zerine dayand muazzam bilgi birikimi, onu bir yere yerletirmektedir. Guilhiermoz tarafnda zikredilen metinler, miles kelimesinin en eski tarihi ve Ona am Antikitenin sonlamdan miras ald kullanmlaryla, hereyden nce hizmet etmek anlamna geldiini dndrtmektedirler. Gerekten de, son dnem Roma mparatorluu bu terimi, trevlerini ve onlardan kaynaklanan tm benzetmeli ifadeleri, rnein imparatorun sarayndaki kamu hizmetini ifade eden cingulum militae gibi olanlarn kulanmtr Bu anlam bu dnemden sonra, artk vulgate'nin baz paralarnn ve zellikle de 1000 yl ktiplerinin de defalarca okuduklan, Saint Paul'n u iki metni; Arma militae nostrae non carnolia sunt (Ti, Cor, X, 4) ve Lahora sicut bonus miles Christi Jesu (II, Timotheaus, II, 3)'nun yorumuna hkmetmitir. Bu kelimelere uygulanan semantik deer, Merovenj dnemi azizlerinin hayat hikyelerini yazanlarn, kahramanlarndan milites Dei olarak sz etmelerini aklamaktadr. Ayn deer incil'de ve Havarilerin ileri'nde olduu kadar, Grggoire de Tours'un eserinde de miles kelimesinin mahkmlar zaptetmekle ve sululan idam etmekle ykml, kamu otoritesinin ast grevlerini tanmlamasn da aklamaktadr. Nihayet bu durum, Karolenj dneminde inceleme, aratrma faaliyetleri yeniden doarken, klasik ve ilk hnstiyanlk dnemi kaynaklarna dnlmesi sayesinde Latince saflarken ve zellikle de vassalite erevesi iinde askerlik eylemi yava yava zelleen, erefli ve bir beneficium ile

dllendirilen bir svarinin zel hizmeti haline gelirken, miles kalimesinin vassus gibi ou zaman halk dilinden kaynaklanan ve bir patronun emrinde silahl hizmet veren, veya- bu De ordine palatii'eki durumdur- eitimlerini tamamlamak zere kraln yannda beslenen gen aristokratlan ifade eden kelimelere tercih edilmesini aklamaktadr. 1000 yllan yazarlarnn hepsi iin, militare alicui ifadesi,, tartlmaz bir ekilde ancak vassal olarak hizmet etmeyi ifade edebilirdi. c) Fakat valye kelimesinin kendisiyle birlikte tad bu tabiyet deeri Flodoard, Abbon, Richer, Gerbert veya Dudon de Saint-hentin gibi, miles kelimesini ilk kez toplumsal bir niteleme olarak kullanan, militia kelime haznesini laik aristokrasinin tm yelerine ilk kez uygulayan Mconnais blgesi ktiplerinin ada olan yazarlar engellemekteydi. Bu yazarlardan hibiri principes, proceres, optimates, yani soylular ile valyeler yn arasnda net bir ayrm yapmay sektirmemilerdir (20). Bu yazarlarn hepsi de iki dzeyli bir toplumsal yap nermekteydiler; bu yapda ya kralllk iktidannn devriyle, ya da Tanr tarafmdan baz soylara ihsan edilen bir karizma ile kamusal bar koruma sorumluluuna sahip "prensler"i; bu grevin yerine getirilmesinde onlara yardmc olan, tpk onlar gibi grevlerine sk skya bal olan, ama ast dzeyde, baml ve onlann baglanyla beslenen ve dllendirilen yardmclarn ok stne yerletirmektedirler. Ksacas, X. yzyl sonuna ait edebi eserlerin gsterdikleri yap, 1200'den sonra Lotharingiya ve Germanya'da canl kalacak olann aynsdr. Bylece bu iaretler, Mconnais cartolannda, miles kelimesinin tpk kendi gibi tabiyet ve hizmeti akla getiren vassus vey&fidelis gibi terimlerin yerine gemesini kolaylkla anlamamza yardm edeceklerdir. Fakat bu iaretler, problemin tam da gbeinde yer alan baka bir sorunun glyle bulumaktadrlar: bu ayn kelime, acaba nasl olmutur da nobilis terimini yava yava glgede brakm, XI. yzyln sonuna gelinmeden nce, soyluluklar tanlmaz olanlar tarafmdan, Antibes prensleri, e-de-France ato sahipleri veya Beaujeu sireleri tarafmdan, bir unvan olarak benimsenmitir? 2. Ben kendi hesabma bu balanty ifte ve yava bir olgunlamya balamay neriyorum; bunlardan biri zihinsel tavrlar ve temsiller dzleminde, dieri de kamusal kurumlar dzleminde yer almaktadrlar. Bu olgulardan birincisini iyi kavramak iin, nce ordines teorisinin tomurcuklanmasn ve tedrici evrimini gzlemek, yani bu kez Karolenj dzeyinden yola kmak uygun olacaktr. Kilise adamlar insan toplumunun eitli tabakalarnn karlkl yetenekleri zerinde ve Tanrnn insanlan u veya bu dnyasal konuma getirirken onlara verdii eitli grevler hakknda dnmeye koyulunca, kendi zamanlarnda militare'nin, Tanrya hizmetin ve kamu refahna katkda 1

bulunmann iki farkl biimi olduunu abucak kefettiler: silahla ve duayla hizmet. Papa Zacharius'un Pepin'e yazd 747 tarihli bir mektupta, cmlelerin dengelenmesi ile, prensler piskoposlann zddna konulmakta; saeculares homines ile rahipler, bellatores ile Dei servi, herbiri de lkenin savunulmasna kendi tarzlarnda katlan gruplar olarak birbirlerinni tersinde yer almaktadrlar (21). 833'te yazan Agobard'n kaleminin altnda "askeri" ve kilise olmak zere iki ordines arasnda ztlk maydana gelmektedir; yani saecularis militia ile sacrum ministerium arasnda (22). Gerei sylemek gerekirse, bu ilk yazlar yalnzca, Hristiyan toplumun Tanr hizmeti ile laik devlet arasndaki paylamann altn izmekteydiler; toplumun bu iki unsuru, 845846 tarihli Meaux-Paris Ruhani Meclisi kararlarnn da gsterdii zere, birbirlerinden kesinlikle ayrydlar (23). ilehaneye veya manastra girii askeri donanmlann terki olarak tanmlayan derin benzetmeler gibi, bu metinler "laik askerlik"i, tpk Saint Paul'n szn ettii "tensel silahlar"da

olduu gibi, yalnzca silah tayarak, bu yzyln iinde hizmet etmek olarak belirtmektedirler. Oysa Saint Berlin'in mucizeleri'inde, yani IX. yzyln sonunda, bu kez l bir ayrm ortaya kmakta ve imbelle vulgus'u oratores ve bellatores't&n ayrmaktadr (24) Bu ayrm ok doal olarak, XI. yzyln otuzlu yllarnda Kuzey Fransa'l Piskoposlar, Geiard de Cambrai (oratores, agrkultores, pugnatores) (25) ve Adalberon de Laon (orare, pugnare, laborare) (26) tarafndan nerilen emaya ulamaktadr. valyelik kavramnn iinden doduu fikir hareketinin temel bir ann temsil eden bu l emann oluumu ve yaylmas hakknda iaret kendilerini dayatmaktadrlar: a) Onlarn gznde, Tanr tarafndan belirlenen amacn askeri faaliyete ynelttii ordo'mm yelerini ifade etmek iin, IX., X., ve XI. yzyllara ait hibir yazar miles kelimesini asla kullanmamtr. Bu yazarlann hepsi de, bu terimin tad askeri anlamn, ierdii hizmet kavram tarafndan glgede brakldn mkemmel bir ekilde hissetmekteydiler, ite bu nedenle, bu okumular klasik Latinceden, yalnzca sava zellii belirten, bellator, pugnator gibi baka kelimeler semilerdir. Bundan da fazlas; Adalberen de Laon dncesinin gelitirirken, zihninde "savalar" ile. "emekiler" arasndaki ztln, soyluluk ile sertlii ayran ztla baland ok aka grlmektedir (27): ona gre bu "kiliselerin koruyucusu ve kk veya byk halk unsurlarnn savunucusu savalar" hi de miles olmayp, en balarna kral ve imparatoru yerletirdii nobiles'tir. b) Bir nc tabakann belirlenmesi, yani XI. yzyln eiinde, alma, daha da zel olarak tanmsal alma gibi zel bir grev yklenmi bir tabakann ortaya kmas, bir ncekinden farkl bir toplumsal dzen kavramnn gelimesiyle aklanmaldr. Kari Bosl tarafndan aa kartlan eski toplumsal dzen kavray, Tanrnn halk arasndaki esas ayrmn "gller" ile "fakirler" arasnda olduunu dndrtmektedir (28). X. yzyln ak iinde, yava yava belirginletirdikleri ve alt tabakalara aktardklar yeni emaya gre, pauperes laik ordo iinde, tpk Tarmn hizmetkrlar ordu'su gibi silahsz bir kategori meydana getirmekteydiler; demek ki bunlar da rahatlkla zarar grebilir durumda olduklarndan, Tanrnn hizmetkrlar gibi zel bir konumu talep etmekteydiler. Bylece, bu imge yayldka, silah tamak ve buna bal olarak gzken zel grevler, ordines teorisinin tad zihinsel temsillerin iinde yalnzca laik kesimde yer alabilen bir unsur haline geldi; zaten askeri kurumlarn evrimi bunu gerein ok daha aikr bir unsuru haline getirmiti. Bylece toplumsal engel yava yava yer deitirmitir: eskiden soyluluk ile serflik arasnda yer alrken, her geen gn daha net bir ekilde olmak zere, "fakirler" kitlesinin gllerden, yani bu kez gerekten tm "laik askerler"den ayrmtr. c) Kukusuz, gerek zihinsel deiim, yani askeri konum karsndaki zihinsel tavr, zellikle de kilise camias iinde dnce nderlerinin, yazarlar dnyasnn ve carta dzenleyicilerinin zihinsel tavrn tedricen oluturan deiim, bu aktarmdan kaynaklanmaktadr. Bu nedenden tr, bu fikir hareketini, X. yzyln otuzlu yllannda Cluny barahibi aziz Odon tarafndan yazlm olan Aziz Giraud d'Aurillac'm hayat'na aktaran szel biimler araclyla alglamamza izin veren metinlere ok zel bir yer ayrmak gerekmektedir (29). Kaydedelim ki, bu birinci dereceden nemli metin gney Fransa'dan, yani Karolenj-kart yeni yaplarn potas olmua benzeyen ve feodal toplumun yapsnn baz unsurlarn olduu bir blgeden gelmektedir. Bu metin birinci dereceden nemlidir, nk kahramannn bir laik olduu, bir kral veya yksek dereceden bir din adam deil de, nobilitas'm gerek bir temsilcisi olduu Vitae'lerin ilkidir. Bu metin zellikle u aadaki nedenlerden tr birinci dereceden nemlidir; bu eser bir "soylu"nun, bir "gl"nn silahlarn brakmadan azizlik mertebesine ykselebileceini, bir miles Christi olabileceini gstermeye almaktadr. Saint Odon'un amac laik bir azizliin veya daha da kesin olarak, soylu bir azizliin ne olabileceini tanmlamak, yani nihayette, soylulua zg ilev olan askeri faaliyete manevi bir deer yklemektir. Bu

amala, Saint GeYaud'nun g kullanm ile insancll ve zellikle de fakirler teandaki duygular, yani tamamen manastra zg erdemleri birletirmeyi baardn kabul ettirmeye uramaktadr (30). Odon de Cluny silahl adamn grevlerini zellikle belirtmektedir. Licu.it igitur Laico homini in ordine pugnatorum posito (Odon, arpma uzmanlar grubunu belirtmek zere, tpk Adalb6ron de Laon veya G6rard de Cambrai gibi miles kelimesini kullanmamaktadr; ona gre bu kelime, biraz nce grdmz zere, Tanrnn hizmetinde olan kiiyi veya bir "gen"i, yani bir senyrn silahl takipisini ifade etmektedir) gladium portre ut inerme vulgus velut innouum pecus (halk hem silahsz, hem de masumdur) a lupis ut seriptum est, vespertinis defensaret. et quos ecelesiastica causa subigere nequit aut beUico aut vi judicaria __tsi_SELlK NVERSTES compesceret" (31). ite, terimin en gl anlamnda, silah tamay merulatran iki gr ileri srlm olmaktadr: fakirlerin korunmas ve kilise dmanlarnn izlenmesi. Saint Odon bu ana fikri Collationes adl eserinde (32), gllerin kllarn Tanrdan, onu kirletmek zere deil de, fakirleri ezmek zere kilisenin otoritesine ka kanlar izlemek zere aldklarn iddia ederken, yeniden gndeme getirmektedir. te, g-fakirlik diyalektiinin ordines teorisine girdii nokta, tam da burada bulunmaktadr. Krallarn iktidarnn etkinliini heryerden daha erken kaybettii Akitanya'da, laik silahlan ellerinde tutanlara ilk kez bir selmet ve manevi mkemmelleme yolu sunulmu olmaktadr: artk kiliseyi ve fakirleri, yani toplumun dier iki snfn koruma grevini yerine getirmede acze dm olan hkmdarn yerine, tamamen krali olan misyonu ele geirmek. Bu nerme bellatores 'e hitap etmekteydi. Demek ki, aikr olarak ncelikle optimates't, prenslere, soylulara. Fakat gerekte, arpanlar yalnzca bunlar deildi ve kendilerine yklenen rol doal yardmclar olmakszn, yani u sava uzmanlar, fief dattklar veya evlerinde besledikleri u svarilerin yardmlar olmakszn oynayamazlard. Demek ki an fiilen btn silah tayanlarn, yani hem principes, hem de milites grubunu kapsamaktayd; bu iki grup zaten feodal-vassalik balarla, "iktidar" ve askeri faaliyet alanlarnda ortaktlar. Dinsel dnce bu sonuncu unsuru, yani askeri faaliyeti deerli klarak, X yzyl esnasnda Tanrnn hizmetinde ve fakirlerin yararna ruhani bir ereve oluturmaktayd ki, burada nobilitas ve mitia birleebilirlerdi. 3. Oysa tam bu sralarda, Akitanya'da, Provence'ta, Burgonya krallnda, biraz daha ge olmak zere Fransa krallnn kuzeyinde (fakat bu kralln kuzey ve dou snrlarnn tesinde, Lotharingiya ve Germen lkelerinde hi de deil) belirtilerinin X. yzyl ile 1030'lar civarnda gelitiklerinin grld (yani miles kelimesinin Mconnais cartalarnda nobilis kelimesinin yerine getii belirgin zamanda), ve ayn zamanda bu kez ruhani dzlemde deil de, dnyevi dzlemde olmak zere soyluluk ile valyeliin birlemelerini tevik eden ifte bir kurumsal deiim olumaktayd. a) Bu deiimlerin ilki komuta iktidarnn dalmna ilikindir. Baz blgelerde ban ad verilen bu komuta yetkisi, bu sralar kamusal olma zelliini kaybetmitir; zel senyrler (kamusal hukuktan kaynaklanmayan) bu yetkiyi ele geirmekte ve ondan, ato arazisi erevesi iinde, denti toplamak zere yararlanmaktadrlar. te yandan, otoritenin bu ktye kullanmnn rgtlendii biim, potentes ile pauperes arasndaki kopukluu hem belirginletirmekte, hem de ifa etmektedir. Yalnzca "fakirler", yani emekiler, yani kyller (yani Adalbron veya G6rard ve Cambrai'nin nc snf mm yeleri) zorlamalar ve senyrlk komuta yetkisinden kaynaklanan taleplere maruz kalmaktadrlar. Soylular bunlardan muaftrlar, ve AdaMron'un iirinde de, bizatihi bu ayrcalklanyla tanmlanmaktadrlar: Sunt alii quales constringit nulla potatestas Crimina sifugiunt quae regum sceptra coercit (33).

Fakat btn milites de bundan muaftr. Ve onlarn hepsini hukuken belirleyen, onlar tutarl ve ak bir ekilde snrlandrlm ve bu yeni kiisel staty tam olarak belirleyen bir unvann tanmasn gerektiren (tam da eski zgrlk ve serflik kavramlarmn, alanlar snfnn iinde silinmeye yz tuttuu srada), ite bu muafiyet durumudur. Bu unvann hukuki metinlerde ortaya kmas, aristokrasiyi fiili durumda kuatan ve bu snfn eitli tabakalarn ayn haklar dzleminde buluturan kesin bir snrn oluturulmasna uygun dmektedir. Miles bu anda seilmi ve nobilis'e tercih edilmitir, nk bu kelime eski soylarn da eref ini kurtarmaktadr, ama bana gre asl neden, yeni snrn aristokratik snfn dibinde olumasdr; madem ki valyeler aristokratlar snfnn en alt tabakasdr, o halde onlar halktan net bir ekilde ayrmak gerekmektedir. Bylece artk bundan sonra temelli hale gelen toplumsal engel, milites ile rustici arasnda kurulmu olmaktadr. Bu engelin olumas, ifadesini 1035'te Provence cartalarnn nihai formllerinde ve 1080'lere doru da, Mconnais cartolarnkilerde bulmutur. b) Fakat bamsz ato ynetimlerinin kurulmas ve komuta yetkisi rflerinin yerlemesi baka bir yenilikle, Tanr Bar kurumunun ortaya kmasyla balantl olarak gzkmektedir ve tabii ki valyeler ile kyller arasndaki ztlk ilk kez bu kuruma ilikin metinlerde (34), Tanr Barn yerletirmek zere toplanan ruhani meclislerin kararlarnda en ak ekilde formle edilmilerdir. Baka bir yerde (35), Fransa'nn gneyinden, yani Karolenj imparatorluunun gcnn en hafif olduu ve krallk iktidarnn yokluunun en fazla hissedildii eyaletlerden yola kan bir hareketin bizatihi bir kilise hareketi olduunu gstermeye altm. Kilise kendi korumasnn yan sra, bar iin toplanan 989 tarihli Charroux ruhani meclisinde kyller olarak tanmlanan fakirleri de, esas olarak ruhani silahlar kullanarak, ama prenslerin de katksyla korumak zere bu hareketi balatmtr. Bu giriim ordines teorisinin zihinsel erevesi iinde yer almaktayd. Bu giriim te yandan, bu teorinin olgunlamasna da byk katkda bulunmutur (ayn zamanda da komuta yetkisinden kaynaklarn taleplerin yerlemesine ve paylamna bir meruiyet salamaktadr). Reformatio pacis konusundaki eylem, bu eylemin sloganlar, onu destekleyen kararlar, buna bal btn formller ve lksel temsiller, 990'dan itibaren ve XI. yzyln tm boyunca, valyeliin tutarl bir toplumsal grup oluturduu duygusunu glendirmeye katkda bulunmulardr. nk bu grup militia'y, btn caballarii'yi (36) ayn olumsuz yargnn iinde toplamaktadr, nk bu bnyenin tmne kar korunmak zere bir yasaklar sistemi rgtlenmektedir; nk 103 T de Limoges piskoposu Jourdain'in yapt gibi, onlarn hepsini ayn Lanetin iine koymaktadr (37). Fakat ikinci bir safhada, kilise adamlarnn

* valyelere kar duyduklar kt hisler henz tam anlamyla dalmadan, bar hareketinin yaygnlatrd lk, Odon ve Cluny'nin yz yl nce nerdii modellerle birlemitir. Tanr Bar'na ulamaya ynelik eylem bu kez askeri ilevi yceltmi, onu Tanr Krallnn ina edilmesine ortak etmitir. Atekes kurallaryla, yani daha sonra Hal Seferleriyle kendine mahre bulacak olan bar zihniyetinin bu yansmasyla, valyelik 1030 ile 1095 arasnda Fransa'da, giderek daha ak bir ekilde, Militia Defnin yollarndan biri olarak grlm ve rahiplik veya manastr faaliyetiyle paralel olarak kabul edilmitir. valyelik o kadar fazla ruhani deerle yklenmitir ki, en yksek soyululuk mensuplar artk valye unvanyla donanmaktan kanamaz olmulardr. * Kukusuz aristokrasi, Fransa'da eitli olmay srdrmtr. Ve ben, bitirirken bu sunum boyunca dncelerine balca dayana salam olan dilsel gzlemlere geri dnmek zere, bu konuda ok anlaml olan ve XI. yzyln sonunda kelime heznesini etkileyen baz deiiklikleri kaydedeceim. Fransa'da cartalann kelime haznesi bu sralar nobilis kelimesinin ve edeerlerinin yeniden ortaya kmalarna tank olmaktadr, fakat bunlar bu kez miles kelimesine eklenen eref

sfatlar olmakta ve bylece bir ato sahibi olmann, bir komuta yetkisini elde bulundurmann yerel aristokrasisinin zirvesine yerletirdii bir valyenin zel panlsm vurgulamak zere kullanlmaktadrlar (38). Benzeri bir kesinlik kaygsyla ve valyeliin ekonomik ve toplumsal eitliliini belli etmek zere, 1100'lere doru edebi eserler kaleme alan yazarlar milites gregarii'yi milites primi veya mediae nobilitatis''ten ayrmaya byk zen gstermilerdir. Ancak ve asl nemli nokta olarak, bu eitlilie ramen ve zenginlik ile iktidarn eitsiz dalm nedeniyle, st ste yer alan birok tabaka halinde olmasna ramen, aristokrasi, artk kesinlikle ordo millitium haline gelmi olan eski ordo pugnatorum ile zdelemekteydi. Artk ayinler onu (burada kl kuanma uygulamasnn tarihi yer almalyd, ama bu tarih btn itibariyle yeniden yazlmaldr, eer bu yaplrsa, hi kukusuz snf bilincinin nasl olup da yava yava glendiini grmeye yardm edecektir) niteliinin, kilisenin milites Christi'y' kutsamak iin icat ettii kutsal yazlarn ve Odon de Cluny'nin ilk inacs olduu bir erevenin iinde tedricen vcut bulan ortak bir ahlkn etrafnda birletirmekteydi. Lotharingiya, Germen lkeleri kukusuz bu ahlk, bu ayinleri ve yeni askeri kariyeri ruhani bir deerle donatan hereyi kabul etmilerdir. Bundan emin olunabilir ve bu lkelerde, XII. yzyl kronik yazarlarnn en byk prenslerin m'/Ma'larna verdikleri nemli yer llebilir (39). Ancak, reformatio pacis taraftarlar Fransa krall ile imparatorluu ayran smn aamamlardr; 1025'te imparator Cambrai piskoposuna, bar tek basma koruyabilecek kadar gl olduunu temin etmekteydi; bylece monarik otorite burada fiilen salam olarak kalmay srdrmekteydi, ve kamusal otoritenin tam kullanm hakkn hi de kaybetmemiti. ifte deiim, Tanr Bar'nn ihdas ve bamsz ato ynetimlerinin olumas tarafndan fazla etkilenmemiti, oysa bu ifte deiim Fransa'da ve Burgonya krallnda, ilk deerleriyle soyluluk deerlerinin kaynamalarna yol amt. Esas olarak bu nedenden tr- en azndan sonu olarak bu varsym ileri srmek merudur-, Alman ve Lotharingiya eyaletlerinde, XII. yzyln tm boyunca ve Fransz nezaketi tarafndan aktarlan kltrel modellerin gecikmeli z aferine kadar, eski Karolenj ve krallk siyasal yaplarnn ayakta kalmalan, valyelerle, tam zgrln tekelci sahipleri olan ve gerek soylular olarak yalnzca onlarn kabul edildii prensleri birbirlerinden farkllatran antik ayrm canl kalm ve somut yansmalara sahip olmay srdrmtr. G. DUBY, La societe aux XIe et XU? siecles dans la region mconnaise, Paris, 1953. 2. Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny, ed. A. BERNARD et A. BRUEL, n. 1297. 3. Cartulaire de Saint-Vincent de Mcon, ed. RAGUT, n. 483 (1031-1060). 4. Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny, op. cit., n. 3726 (1096). 5. Ibid., n. 3677 (1094), 3758 (1100), 3822 (1103-1104). 6. Cartulaire de Saint-Vincent de Mcon,, op. cit., n. 548 (1074-1096). 7. Cartulaire de l'abbaye de lerins, ed. MORIS et BLANC, n 74. 8. Ibid., n.113. 2. A. LEWIS, "La feodalite dans le Toulousain et la France meridionale", Annales du Midi, 1964. 10. J. F. LEMARIGNIER, Le gouvernement royal aux premiers temps capetiens, 937-1108, Paris 1965, p.133. 11. Cf, supra.X 10. J.M.VAN WINTER, Ministerialiteist en ridderschap in Geldre en Zutphen, Gronongue, 1962. 11. M.G.H., SS, XXI s. 571, 578, 584. 12. M.G.H, Constitutiones, II, s. 17. 13. MIGNE, Pat, Lat., CLXXII, col. 166.

10. "Kasten, Stnde, Klassen in Deuttschland": Cntre de Recherches sur la Civrlisation de l'Europe Moderne de la Sorbonne (Problemes de stratification sociale : castes, ordres et classes) tarafndan 1966 Aralnda dzenlenen kollokyum. 11. 1, 5; 1, 7; IV, 18. 10. Carallarius : Cartulaire de l'abbaye de lerins, op. cit., n 29 (1038); Cartulaire de Saint-Victor de Marselle, ed. B. GUERARD, n. 799 (1042); 834 (1058), 209 (1029); cavallaria : DEVIC et VAISSETTE, Histoire de Languedoc, t. V.n. 425 (1105) XI. yzylda bir Cerdagne'l ato sahibi tarafndan yaplan biat szlemesinde, iki terim arasndaki edeerlik ok aktr, zikr.: P. GUILHIERMOZ, Essai sur Vorigine de la noblesse en France au moyen ge, Paris, 1906, s. 142. n. 15. 11. Le capitulaire de Meersen (BOR., II, 71), apre le partage de Verdun, autorise suivre son seineur s'il reide dans un autre royaume, sauf en cas J'invasion ou tout homme est astreint au lant veri dans le royaume o il habite. Le vapitulaire de Quierzy (BOR., II, 358) permet aux heritiers d'un fidele de reclamer l'honneur, mais siils prefetent vivre tranquillement sur l'alleu, rien ne leur sera demande, sauf encore en cas divasion. Des 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. cette epoque, en dehors des levees en masse pro defensione patriae, l'activite militaire etait un service lie au vasselage et au benefice. 19. Verdun paylamndan sonra, Meersen ferman (BOR.II, 71), her erkein oturduu krallkta lant v/eri'ye. tabi olduu istila durumu hari, eer senyr baka bir krallkta oturuyorsa onu izlemesine izin vermektedir. Quierzy ferman (BOR. II, 358), bir vassalin miraslarna fief talep etme hakk vermektedir; ama eer a//ett'lerinde sakin bir ekilde yaamak isterlerse, gene istila durumu hari, onlardan hibir ey talep edilmeyecektir. Bu dnemden itibaren, pro defensione patriae kitlesel askere armalarn dnda, askeri faaliyet vassallie ve beneficium'a. bal bir hizmetidir. FLODOARD, M.G.H., SS, III, 396. Richer bir kiiyi "prensler'in soyluluunun ok altna koymak istediinde, onun ex equestri ordine (1,5) veya de militari ordine (IV, II) ktn sylemektedir. Codex Carolinus, 3, M.G.H., Epist, Karolini aevi, I, 480. M.G.H., Epist, Karolini aevi, pp. 191-192. Non possunt imal Deo et saeculo militari, BOR., II, 407. M.G.H., SS, XV, 513. M.G.H., SS, XII, 485. Carmen ad Rodbertum regem, v. 298, ed. HOCKEL, in :Bibl. Fac.des lettres de Paris, XIII, 156. Ibid., v. 279. K. BOSL, "Potens und pauper : Begriffsgeschichtliche Studien zur gesellschaftlichen Differenzierung im frhen Mittelater und zum "Pauperismus" des Hochmittelaltres", in : Alteuropa und die moderne

Gesellschaft : Festschrift fr Otto Brunner, Gttingen, 1963. En yeni inceleme J. FECHTER , Cluny, Adel und Volk : Studien ber as Verbltnis des Klosters zu den Stnden, 950-1156, Stuttgart, 1966. Vita Geraldi, in : Bibliotheca Cluniacensis, 84. Ibid., 7. III, 24 in : Bibliotheca Cluniacensis 236. Carmend ad Rodbertum regem, v. 282-283. L. HUBERTI, Studien zur Rezhtsgeschichte der Gottesfrieden und Landfrieden, Ansbach, 1892, iinde birletirilmitir. Cf. supra bl. IX. Verdun-Sur-le-Doubs'de sonra Beauvais piskoposunun tevikiyle edilen bar yeminin Latince metninde olduu kadar, 1054 tarihli Narbonne ruhani meclisi kararlarnda villani'nin zddnda yer alan terim. (HUBERTI, op. cit., 1, 167, 320). Ibid., I, 214. rnein Mconnais'de, cf. Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny, op cit., n. 3438 (1070., c doru). GUILHIERMOZ, op. cit., pp. 400-401, n. 19). Bu konuda toplanan metinlere bkz. XIII. YZYILIN BAINDA FRANSA'DA SOYLULUUN DURUMU Fransz toplumunun evriminde 1200 yllan civar, aristokrasiyi tedricen bir soyluluk haline getiren uzun bir hareketin sona erdii an olarak gzkmektedir. Gerei sylemek gerekirse, bu toplumsal kategoriye ilikin kesin ve emin bir tasvir yapmaya izin verecek almalardan hl yoksunuz. Ben bu durumda, yalnzca aratrma perspektifleri amaktan, hl geni lekte ak olmaya devam eden bir aratrma alannn ana snrlarn belirlemekten baka iddialar olmayan dnceler sunacam. XIII. yzyln bana giderek, henz zlmeyi bekleyen bir toplumsal tarih sorununu iktisat tarihine, ama ayn zamanda zihniyetler tarihine de balayarak ve gemiteki ortaklaa psikolojik tavrlar kavramak sz konusu olduunda baat neme sahip belgelere, yeni edebi kaynaklara bavurarak ortaya koymaya alacam. 1. XI. yzyln bandan itibaren, aristokrasi Fransz lkesinde, sk skya snrlandrlm bir tabaka oluturmaktayd ve bu ii zellikle; kyllerin, emekilerin, laboratores'in zerine ken vergilerden kurtulabilme ayrcal sayesinde yapabilmekteydi. Ancak bu tabakann, 10201030'larn entellektellerinin nerdikleri terimle ifade edersek, bu ordo'nun barnda ayrmlar yer almaktayd. Gerekte bu tabakann iki dzey halinde blnd grlmektedir: bir yanda kk bir sekinler grubu, cartalarda dominus unvanyla (Franszcadaki "sire"in karl) farkllatrlan kiiler. Bunlar ato sahipleri, kylleri ban ad verilen yetkiyle ynetme, cezalandrma ve smrme hakkna sahip kiilerdir. te yandan ise, basit valyeler, ato sahiplerine nazaran toplumsal ve ekonomik olarak ok alt bir konumda olan milites yer almaktadr; bunlarn st zmreye kar feodal ykmllkleri vardr ve onlara hizmet etmek, onlar iin savamak zorunda olup, onlarn maiyetlerini oluturan, gerek anlamyla tabi kiilerdir. 2. te yandan, XIII. yzyln eiinde -daha kesin olarak 1180'ler ile 1220-1230 aras- oluuyora benzeyen, aristokrasinin bu iki dzeyi arasndaki farklarn tahrip edilmesi; eskiden ato sahipleri ile basit valyeleri ayrm olan mesafelerin yok edilmesi, hzl bir kaynama, bir yaknlamadr. eitli iaretler bu hareketi gze grnr hale getirmektedirler. nce en yksekteki senyrler asndan, valyelie girilerinin, kl kuanma treninin, silah tesliminin nem kazanmas. Bu konuda, o dnemin aristokrasinin zihinsel tavrlarm aa kartmas asndan ok zengin bir metne bavuruyorum; Guines kontlar tarihi (Flandre ve Boulgne kontluu kysnda, 191

kralln kuzeyinde yer alan kontlar) adn tayan bu metin, 1195'e doru Latince olarak yazlmtr. Yazar bu tarihin kahraman olan kontlarn mirassn takdim ettiinde, onun hayat hikyesinin merkezine kl kuanma trenini, daha imdiden bizzat bir ato sahibi, bir dominus olan ve ksa bir sre sonra kontlukta babasnn yerine geecek olan delikanlnn, bunlarn dnda bir miles olmasn, yani ona gre esas olan bir parlaklk, bir farkllk kazanmasn koymaktadr. Bir "sire" olmak ona yetmemekte, ayrca onun iin esas olan, valye olmas da gerekmektedir. Bunun tersine baka iaretler, eskiden yalnzca ato sahiplerine ayrlm olan farkhlatnc zelliklerin basit valyelerin hepsi ve yalnzca onlar tarafndan iktisab edildiini gstermektedirler. Fransz cartalarnda 1200'ler civarnda, tm valyelere, statlerinin ayrc iareti olarak dominus unvann (Franszcaya "messire" olarak aktarlmaktadr) uygulama adeti yerlemitir. Ayn sralar, valyelerin en mtevazi olanlar ikmetghlarn dntrmeye koyulmulardr. Bunlarm yaadklar yerler, eskiden dierlerinden daha geni ve daha zengin olan basit bir iftlikten ibaretti. Bunu bir cins ato haline getirmiler, hendekler kazmlar, kuleler ina etmiler ve iftlik evini "tahkimli ev" denilen ey haline getirmilerdir. Neden? Hi de korunma nedenlerinden deil: gerekten de, dnem tartalamayacak kadar daha sakin ve daha emindir. Tehlike sz konusu deildir. Onlar iin bu bir prestij sorunu, tpk ato sahipleri gibi grnme aracdr. Ayn sralar, basit valyeler yksek aristokrasi mensuplarnn izinde, aile armalar edinmeye, o zamana kadar yalnzca ato sahipleri evresinde uygulanan intikal adetlerini benimsemeye, rnein miras paylam srasnda byk erkek ocuu dier erkek kardelerinin aleyhine avantajl hale getiren ayrcalklar kabul etmeye balamlardr. Nihayet ayn sralar, aristokrasinin iki dzeyi arasnda varolan evlenme ayrmcl (ato sahipleri aralarnda evleniyorlard) gevemi ve valyelerin oullan iin, stn toplumsal bir kategoriden gelin bulabilmeleri, eskisinden ak bir ekilde daha sk olarak grlmtr. Yaknlama kaynama. Bunlann nedenleri neler olabilir? 3. Kukusuz, XII. yzyl ile XIII. .yzyln bu dnemecinde, siyasal bir olgunun, blgesel byk prensliklerin glenmelerini hesaba katmak gerekmektedir. Fransz meknnn byk bir ksmnda kral, ve baka yerlerde, Flandre'da, Provence'ta Savua'da, Burgonya'da Guyenne'de ise dkler ve kontlar bu sralar, XI. yzyln balanndaki feodal paralanma esnasnda herbir atonun etrafnda ina edilmi olan kk yerel iktidarlarn zerkliini yoketme olanan onlara salayan aralara sahip olmaya balamlardr. Bu blgesel iktidarlar "sire"ltri ezmekte ve onlarn dzeyini alaltmaktadr. Prenslerin ajanlar efendilerinin hesabna st iktidar, askere almay, yksek adaleti, yani eskiden ato sahiplerinin prestij ve zenginliini meydana getiren eyleri talep etmektedirler. Alt dzeyden senyrlk haklanna, yani kyllerin eitli ekillerde smrlmesine, kylerdeki asayie gelince, bunlar paralanmaya (rahatszlk duyduklan ato sahipliklerinin zlmesinde karlan olan prenslerin rzasyla), Ick kesirler halinde basit valyelerin eline gemeye balamlardr. Bu valyeler konutlarnn, tahkimli evlerinin etrafnda olmak zere, bu dnemde, o zamana kadar kale senyrlerinin sahip olduklar adli ve mali iktidarlara ok benzeyenlerini- daha snrl olmakla birlikte- ele geirmilerdir. te yandan, kral, senyrlk prensleri valyelerden dorudan biat ve feodal hizmetler elde etmeye, onlar kendilerine dorudan balamaya ve onlarn yerel ato sahibine kar olan eski bamllklann kendi taraflanna evirmeye aba sarfetmekteydiler. Bylece, aristokrasinin iki basama arasndaki mesafeleri belirlemi olan aklklar tahrip edilmilerdir; bylece ato sahiplerinin siyasal stnl zlmtr; bylece dominus unvannn, tahkimli evin, armalann... alt tabakalara intikali aklamaya kavumaktadr. Dnmn dier vehesine, yani ato sahiplerinin gznde valyeliin kazand deere, itibara, erefe gelince, bunu aklayabilmek iin, zaman iinde ok daha yaylm olan ve zihinsel temsillere ilikin olan ve tamamna, tam da szn ettiim dnemde eren bir hareketi aklamak gerekmektedir. XI. yzyln bandan itibaren Kilise Fransa'da ahlki bir davran modeli

oluturmu ve bu modeli aristokrasinin tmne, toplumsal ayrcalklarn merulatrmann en zgn yolu olarak, askeri gcn kullanma gerei olarak sunmutur. Bilinli bir ekilde merulatrmak diyorum, yani aristokratlar dnya selametinin tanrsal dzlemine dahil etmek. Bu model miles Christi, sa'nm valyesi modeliydi. Aristokratik grubun en mtevazi yeleri gibi "valye", ama artk bir efendinin hizmetinde, bir senyrn hizmetinde olmayp, Tann yolunda arpan bir kimse. Bu lk askeri-dinse tarikatlarn oluumuna, Saint Bernard'n kutsad u nova militia'ya. yol amtr. Bylece en yksek senyrler bile, valye olmay, bu ordo iinde saf tutmay, zamanla kutsallaan bu "tabaka"ya kalmay eref meselesi haline getirmilerdir; nk dinsel unsurlar XI. ve XII. yzyllarda valye olarak kl kuanma ayinlerini istila ederek, onu gerek bir kutsama treni haline getirmilerdir. Fransz aristokrasinin trdeliini yava yava oluturan smf bilinci, demek ki valyelik lks, bu lknn ierdii ahlk, cesaret ve sadakat erdemlerinin etrafnda billurlamtr. Ve bu davran modelinin yaylmasnda, esas rol belli bir toplumsal grup tarafndan oynanmtr; XII. yzyla ait Latince belgelerin juvenes, genler olarak sz ettikleri u adamlardan bahsediyorum. Bunlar henz evlenmemi yetikinler, valyelerdi. "5ire"lerin, dominuslmn oullan onlann arasndayd ve onlar ynetiyorlard. Bu oullar, sondan babalan yerlerini kendilerine braktklarnda bizzat sire, dominus olacaklardr. Fakat o an iin yalnzca valyeden ibarettiler ve bu ii en tam haliyle yapmaya aba sarfetmekteydiler. Akas, yerel dilden vakit geirtme edebiyatnn, epik ve ak

100 i en edebiyatnn ana eserleri prens saraylarm dolduran bu gen insanlar iin yazlma benzemektedirler, ve bu eserlerin kahramanlar valyeliin tmn heyecanlardrmaktadr. Bylece, prenslere ait iktidarn 1200'lere doru ato sahiplerinin statsn aa ekerek, edzeye getirme iini tamamlama benzedii Fransa aristokrasisi, bu edzeye gelme iini, rnek alnacak valye figrnn deerlenmesi ile zihinsel tavrlar dzleminde de gerekletirmi ve temel birliini, sonunda valyelik ideali erevesinde bulmutur. XII. ve XIII. yzyllarn dnemecinde aristokratik bir okuyucu kitlesi iin kaleme alnm olan belli sayda yaz, bylesine bir birlik ve tutarhk konusunda ak bir tanklk getirmektedir. nce bir ahlki edebiyatn eserleri, hatta bunlar iin sosyolojik bile denilebilir, nk bunlarn nerdikleri ahlki eler "dnyann smflar"na, toplumu oluturan eitli tabakalara uygun debilmektedirler. Bunlarn en eskilerinden biri, ngiltere kral olan, ama nce bir Fransa prensi, Anjou kontu ve Normandiya ile Akitanya dk Henri'nin eski saray rahibi Etienne de Fougeres tarafndan 1175'e doru yazlan Livre des Maniires'iT. Etienne Aristokrasinin tmn, ona gre tartmasz bir ekilde birleik bir grup oluturan valyelikle zdeletirmektedir. Ekonomik dzlemde birlik: valye Tanr tarafndan, ihtiyalar onlar tarafndan salansn diye, emekilerin stne yerletirilmitir. Grev birlii: valye klcn zayflarn savunulmas ve adelet iin elinde tutmaktadr. zellikle ahlki birlik: valye ana deve sayg duymak zorundadr, miles Christi"ye ait olan bu devler cesaret, sadakat, Kiliseye itaattir. Eer bunlara uyarsa "cesur adam"dr; bu nedenden tr dier tm "cesur (soylu) adamlarn" eitidir. Bylece hereyden nce bu erdemlerin kullanm aristokrasiyi trde bir tabaka halinde biraraya getirmektedir. Nihayet, Kiliseye ait olmasna ramen, kendi de bu gruptan km olan Etienne de Fougeres'e gre, valyenin stnl doumdan ve irsidir; atalardan miras kalmtr. valyelik, doumdan iyi bir soya mensup kimseleri, Fransz dilinin bir sre sonra diyecei zere "kibar adamlar" biraraya toplamaktadr. Bylece, bu sonuncu izgiden tr gerekten bir soyluluk oluturmaktadr.

Bu tema ayn trden eserlerde ok uzun bir sre tekrarlanm ve gelitirilmitir. rnein, XIII. yzyln ortasnda Robert de Blois tarafndan yazlm olan l'Enseignement des princes adl inceleme, bylece soylularn kullanmna ynelik baz iyi davran kurallarn ifade etmektedir. Soylular kibar olmak, hrstiyan erdemlerini uygulamak zorundadrlar ve bizatihi bu ahlk onlar hem dierlerinden ayrmakta, hem de onlar dayanma iine sokmaktadr. Snf ahlk: fakir olsalar bile, dier tm "kibar adamlar" yceltmek zorundadrlar. Buna karlk, valyelie mensup olmayan ve manidar bir ekilde ortaklaa olarak "seriler" biiminde ifade edilen herkese meydan okumaldrlar. Tekelci ve ayrmc snf ahlk. Ve ayn emalar, baka bir edebiyat eserleri dizisinde, XIII. yzyln bamda yazlm olan romanlarda yeniden ortaya kmaktadrlar. En ilginleri Jean Renart tarafndan yazlm olan ve soyluluu bir hayat tarz, zel bir eitimin rn olarak sunan gereki olma niyetini tayan romanlar. Ancak bu sonuncu eserlerde, temelli olan baka bir hat izilmektedir ve dikkatlerinizi imdi bu hatun zerine ekmek isterim: birleik, trde; doumdan gelen, irsi ve valyelik idealine kar ortak uyumuyla salanan stnl sayesinde biraraya gelen grup olan soyluluk, Fransa'da XIII. yzyln banda kendini ayn zamanda tehtid altnda bir snf olarak hissetmekte ve bu tehtid karsnda i balln glendirmekte, kendi iine kapanmaktadr. Gerekten de, bu dnemde edebiyat alannda, sonradan grme kylye (vilain, serf) ilikin olan ok ifade ykl bir tema geni lekte yaylmaktadr. Villanus kelimesi kken itibariyle kyly, yani laik toplumun barnda valyenin zddmda yer alan gruba mensup olan belirtmektedir. Fakat kelime ahlki dzlemde, bugnde Fransz dilinde muhafaza ettii imal bir renge brnmtr. 1200'ler civarnn romanlarnda veya masallarnda ortaya kan kii soylu bir aeden domayan, kt eitimli, ama zenginlemi, valyelerin ekonomik dzeyine kadar ykselmi, onlarn yerini alm, senyr haline gelmi, onlarn konumunda, onlarn evinde, onlarn topranda kendini soylularn yerine ikme etmi ve onlarn yaama tarzn beceriksizce, kylce taklid eden bir adamdr. Bu kii grotesk, utandrcdr, ama gerek bir kiidir. Bu destursuz baa girmeye gz yuman, onlar meclislerine veya ordusuna kabul ederek, soylu-olmayanlarn bylesine bir toplumsal ykseliini tevik eden kt prensin ayb da sz konusudur, ahlki deerler peindeki edebiyat bu durumu ihbar etmekte ve rnein biraz nce zikrettiim l'Enseignement des princes yksek senyrleri, kanlar bozuk olduundan ne cesur, ne de sadk olamayacak btn bu adamlardan, bu "serfler"den kopmaya tevik etmektedir. Soyluluun toplumsal konumlarna kar saldrya geen sonradan grmelere kar savunma tepkisi. Soyluluun, tehtidini alglamaya balad ekonomik zorluklar karsndaki endie tepkisi. XII. yzyln sonu ile XIII. yzyln bana ait belgelerde bu ekonomik glklere ve ncelikle de aristokratik ailelerin borlanmalarna dair, fiilen birok gsterge bulmak mmkndr. Bu borlanma XI. ve XII. yzyllarda kroniktir. 1200'lere doru deien, valyelerin artk akrabalar, dostlar, senyrleri arasnda, dier valyeler arasnda bor verecek kimseler bulamaz olmalardr. Kentlerdeki i adamlarna, "vi/ain"lere bavurmalar gerekmektedir. Ve bu borlar geri demekte zorlanmaktadrlar. Yaklak 1200'den sonra, daha derin glklerin iareti olarak, sat yapmak zorunda kalmlardr. nce, atalarnn tamamen serbeste tasarruf ettikleri topraklar fef olarak geri alan prenslere biatlerini satmak. Topraklarn, senyrlklerinden paralan da satmak ve kime? Para sahibi olan ve bu almlarda edebiyatn alay ettii sonradan grme kyller haline gelen soylu-olmayanlara. Baka bir iaret: aristokrat ailelerin, oullan ergin yaa geldiinde onlar kh kuanma treninden geirmekte, onlar valye olarak donatmakta karlatklar glk. nk bu ok para sarfn gerektiren pahal bir trendir. Para yoktur. Bir frsat beklenmektedir. Oul valye olacak yatadr, ama olamamaktadr, mutlu bir raslant, bir para gelii veya daha ok, bayramn masraflarm stlenecek bir senyrn cmertlii beklenmektedir. Bu silahsz valye oullannm says yava yava artmaktadr. 1200'lerden nce Burgonya'nn gneyindeki Mconnais blgesinde byle silahsz kalm olanlar yoktur; 1250'de ise bunlar aristokrasinin yardan fazlasn meydana

getirmekteydiler. Prensler bundan endielendiler, nk soyluluktan bekledikleri askeri hizmet bu nedenden tr azalma tehlikesi tamaktayd. Provence kontu 1233'te, soyluluun iinde kategorinin birbirlerinden aynld bir stat kartmtr : domini, milites \efilii militum. Bu sonunculara valye olma zorunluunu getirmitir, yoksa sahip olduklan mali ayncalklan kaybedeceklerdir. Ve ite tam da bu srada Fransz aristokrasisi savunma tepkisiyle, fakirlemesinin douraca toplumsal de kar kendini korumak iin, doumlar itibariyle valye olabilecek durumda olan, ama kaynak yokluu nedeniyle henz olamayan bu adamlan belirtmek iin zel bir unvan icat etmitir. Kuzey Fransa'da armiger "armac", gney Fransa'da domicellus, "damoiseau" (kadn peinden koan) olan bu unvan gerekten bir soyluluk unvandr, nk valye terimi gibi bir duruma, bir ileve deil de, yalnzca douma bal olan toplumsal bir stnl ifade etmektedir. Bu unvann XIII. yzyln eiinde benimsenmesi, yaylmas aristokrasinin kendini artk bir soyluluk, fakir olsalar bile iyi bir aileden domu herkese ak bir kast olarak, iyi bir doumu olmayan herkese kapal bir kast olarak kavradm daha net bir ekilde vurgulamaktadr. Ekonomik glkler? Bunlarn nedenleri nedir? Marc Bloch bu nedenleri aristokratik maliknelerin ynetiminde meydana gelen deiiklikte, topran dorudan iletilmesinin terkinde, para deerinin dmesinin toprak rantnn deerini tedricen azaltt bir srada senyrlerin toprak rantiyeleri haline dnmelerine aranmasn nermiti. Ben bu aklamann geerli olabileceini dnmyorum. Krsal ekonomi zerindeki incelemelerim beni fiili olarak, dorudan iletmenin terkedilmedii, tersine toprak ama ve ba oluturma giriimlerinin, tarmsal verimlilikteki genel artn XIII. yzyln banda toprak rantn artrdklar konusunda ikna etmilerdir. Kilise onda birleri, deirmenler, angarya ve ayni dentilerin nakde dntrlmelerinden kaynaklanan vergilerin meydana getirdii kazanlardaki srekli artlar, eskiden yalnzca ato sahipleri tarafndan tahsil edilen senyrlk haklar ve zelikle de bimenin (taille) valyelerin ellerine gemesi, tm soylularn kyllkten, atalarnn sahip olabildiklerinden ok daha byk miktarlarda nakdi gelirler salayabilmelerine olanak vermitir. Nihai zmlemede, aristokrasinin ekonomik glklerinin kkenini kaynaklardaki azalmada deil de, masraflardaki artta grmek gerekmektedir. XIII. yzylda soylu yaamm srdrmek, XII. yzylda olduundan tartlmaz bir ekilde, ok daha pahalya malolmaktadr. nk askeri donanm deimitir, (maddi uygarln en hzl ilerlemeleri silahlanmaya ilikindir); bu da zellikle kl kuanma masraflarn giderek ar hale getirmektedir. Ama ayn zamanda baka bir neden de, devletin arlnn artmasdr. Burada, daha nce szn ettiim, hkmdar iktidarnn yeniden g kazanmas olgusunun yansmasn bulmaktayz. Kral, dk, kont eskiden ato sahibinin olduundan ok daha talepidirler; onlara hizmet etmek ok daha pahalya malolmaktadr; stelik feodal kurumlar erevesi iinde kiisel ykmllklere, saray ve sava hizmetlerine bir de mali ykler eklendiinden, bu maliyet daha da artmaktadr: fief senyrne intikal vergileri demek gerekmektedir, baz durumlarda ona nakit cinsinden yardm etmek de gerekmektedir. Nihayet ve zellikle, soylu olmak israf etmek demektir. Bu farkedilmenin getirdii bir zorunluluktur, bu zarurete dme pahasna lkse ve israfa mahkm olmaktr. Hatta bu savurganlk eiliminin, XIII. yzyln banda yeni zenginlerin toplumsal ykselilerine tepki olarak yerletiini syleyebilirim. Kendini kyllerden ayrabilmek iin, onlarn olduundan daha cmert gzkerek, onlar yaya brakmak gerekmektedir. Edebiyatn bu konudaki tankl ok belirgindir. valyeyi sonradan grmeyle ztlatran nedir? ikincisi cimridir, birincisi soyludur, nk sahip olduu hereyi hzla harcamakta ve borlara boulmaktadr. Bu tavr kukusuz, soylularn aslnda artm olan gelirleriyle para ihtiyalar arasndaki dramatik uyumsuzluun nedenidir. Her hal krda, fakir "kibar adamlar"n oalmasnn nedenidir. Bunlar iin areler nelerdir? En emin olan bir prense hizmet etmektir. Fransz soyluluunun XIII. yzyldan itibaren bir baka vehesi de, tedrici olarak hizmetkkrlamasdr. Bu soyluluk onu skntdan kurtaracak olan cretli bir i edinebilmek iin krala, blgesel prense -bunlar maliyenin

gelimesiyle nemli kaynaklara sahip olmulardr- bavurmaktadr. Soylular orduda hizmet etmektedir, nk askeri hizmet XII. yzyln sonundan itibaren paral askerlere ynelik olma, cretli olma eilimine girmitir. Soylular ynetim grevlerinde hizmet etmektedirler, nk devletin yeniden ina ok sayda ajana ihtiya gstermektedir. Fakat valye bu grevler iin rakiplerle karlamaya balamtr: sradan, soylu bir ekilde domam insanlar, "vt/am"ler, "sertler" ama etkin kiiler. Bir Philippe Auguste'n savata kendisine yardm etmeleri iin ie ald ve valyelerden daha becerikli karak Chteau-Gaillard' ele geiren u gl maceraclar. Bir Philippe Auguste'n hazinesini ynetmekle grevlendirdii ve mali ilerden valyelerden daha iyi anlayan u Paris burjuvalan. 197 Skandal, ve valye edebiyat evresini sefillerle dolduran ve kibar adamlara sarayndaki grevleri ve soyluluun ekonomik konumlarn pekitirmek iin ihtiya duyduu dentileri tahsis etmeyen kt hkmdarlan ihbar etmektedir. Ve kendine kalan yegne stnlk olan bir ahlki stnlk, bir yaama tarz stne kapanan ve ok daha kat bir ekilde kapanan eski aristokrasinin tepkisi. Sonuncu noktaya ulayorum. Bu tepki etkin olmu mudur? Soyluluk fiili olarak kendi stne kapanabilmi midir? Hi de deil. Bunun tersine, XIII. yzyln banda onu alt snflardan ayran snr daha da daralma benzemektedir. Ed. Perroy yaknlarda, iyi bildii kk bir blgenin, Lyon'un batsndaki Forez kontluunun aristokrasisi hakknda kesin aratrmalar yrtmtr. Bu aratrmalar, XIII. yzyl boyunca, bu blgenin soylu ailelerinden ounun sndklerini ve bylece meydana gelen boluklarn yeni gelenler, byk dinsel kurulularn veya kontluun hizmetkrlar, i hayatnda zenginlemi burjuvalar, hatta bazen de topraklan biraraya getirerek byten kyller tarafndan doldurulduunu gstermilerdir. Toplumsal ykselme, yenilenme: baz "vilain"\er engelleri zorlamay, soyluluun iine szmay baarmlardr. Nasl? ou zaman evliliklerle: gerekten de baz soylularn kzlann eyizsiz olarak soylu-olmayan biriyle evlendirmeyi kabul ettikleri sklkla olmaktadr. Kukusuz koca, neyse yle kalmakta, kmsenen bir Georges Dandin olmaktadr. Fakat bu evlilikten doan erkek ocuklar annelerinin soylu kanm miras almakta ve yine iyi doumlu insanlar kast iinde kendilerini kabul ettirmeyi baarmaktadrlar. Fakat ou zaman prens de -gene o-, buradaki rol yeniden ortaya kan devlet de mdahale etmektedir. Kendine hizmet etmesi iin vilainleri ie almaktadr, nk onlar yararldrlar, nk bazen, artk ynetim aygtnn iyiletirilmesinin gerekli hale getirdii eitimi Bologna'da grmlerdir. Fakat onlar yerletirdii komuta grevlerindeki hizmetin daha etkin olabilmesi iin, bu vilainlenn kl kuanabilmeleri de gerekmektedir. Prens bu durumda, kl kuanma ayncaln soylunun oluna tahsis eden rf, egemenlik hakkna dayanarak ihlal ederek, onlar valye olarak silahlandrmaktadr. Bylece onlan yerletirdii stat ile onlan soylulatrmaktadr. nk arastokratik yaplarn merkezinde, soyluluk fikrinin merkezinde, tpk XII. yzylda olduu gibi, tpk XI. yzylda olduu gibi valyeliin yce, parlak, anl, soylulatrc bu deeri yer almaya devam etmektedir. XV BATI ORTA AININ TARH VE SOSYOLOJS Bat Orta ann sosyoloji tarihine ilikin olarak Fransa'da yakn tarihlerde nrtlen aratrmalann durumunu Manc Bloch'un adn telffuz etmeden, onun bizim iin, daha da kesin olarak benim iin ne olduunu anmadan sunabileceimi sanmyorum. Yirmi yandaydm; Feodal Toplum yeni yaynlanmt; hepsi de onunla dolu olan Annales d'Histoire iconomiaue et sociale dzenli olarak yaynlanmaktayd; bunlarn hepsi de henz ok gen ve belirsiz olan, tarihi

genletirmeye ynelik disiplinlere ynelelik anlar idi. Fransa'da Orta a toplum tarihi bir sre tarihsel aratrmann ncs haline geldiyse, bunun onun sayesinde olduundan eminim. izdii yol ne idi? ncelikle iktisadi tarihe ok salam yaklamlar. Marc Bloch'un brakt katlarda, toplumsal evrimin tm temellerine, para tarihine, nfus tarihine, teknik tarihine ayrd yeri grmekten insan aknla dmektedir. Tarmsal br toplumun incelenmesine bal olan Bloch, topraa ilikin eylere zel bir ilgi duymaktayd. Onun bu ilgisinin sayesinde, Orta a iktisat tarihilerinin ilklerinin, o zamana kadar zellikle kentlere ve ticretlere ynelik dikkatlerinin krlara doru yn deitirmesi meydana geldi. Aratrmalarn ynelmesi konusundaki belirleyici bir olguyu ite buraya yerletirmek gerekmektedir: toplumsal tarih ile beeri corafya arasndaki ba. 1940'ta bu ba yalnzca gerekli deil, ayn zamanda doal olarak da gzkmekteydi. Nihayet, Marc Bloch'un eseri iki yol amaktayd. Bunlardan biri karlatrmal tarihe doruydu: Orta a toplumlarnn bir tipolojisine ulamak sz konusuydu. Dieri de "zihinsel aletler"in bilinmesine ynelikti. Bu esasl perspektif, bu andan itibaren hi deilse iaret edilmi olmaktayd, ite izlemeye alarak yola ktmz nokta burasdr. Bu izlemenin koullar zerinde soru sorulacak olursa, bir ilk noktay belirlemek gerekmektedir. Marc Bloch'un da yapm olduu gibi, toplumsal tarih aratrmalan son yirmi yl esnasnda ariv belgelerine dayandrlm; kadastro, harita ve hava fotorafndan yardm alm, yani corafyacnn aralarna bavurmutur. X. ve Xin. yzyllar arasndaki dnem iin (Orta am iyice balangcna ilikin incelemeler Fransa'da hl net bir gerilikten muzdariptirler), temel malzeme cartalar ve cartula zetleleri tarafndan salanmaktadr. En yeni aratrmalan anmak zere, Robert Fossier'nin Pikardiya krlanna ilikin ok gzel tezinde, Pierre Toubert veya Pierre Bonassier'nin Latium ve Katalonya hakknda yaptklar aratrmalarda bu malzemeler kullanlmtr. Orta an oa ban izleyen dnem iin (ve u anda aratrmalarn en kalabalk olduklar bu kronolojik kesimdir) en zengin kaynaklar mali veya hukuki belgeler ve noter sicilleridir. Bu noktada gney Fransa ayrcalkldr ve bu nedenle de bir cins tersyz olma meydana gelmitir: imdiye kadar, zellikle Paris'ten itibaren yola kan aratrmalar, Gneyi adeta bilinmez durumda brakyorlard; ite imdi bu rt kalkmaktadr, dikkatler zellikle kentlere ynelmitir. Philippe Wolff ve Jacques Heers'in Toulouse ve Cenova hakkndaki kitaplaryla rencilerimin Provence kentlerine ilikin olarak yrttkleri almalar anacam. Yntemlere gelince, ite altn izmenin gerekli olduu hatlar ok ksaca veriyorum. Her aratrmac ncelikle youn ve tutarl olan, fazla boluu olmayan, devamn getirebilen, dizi halinde olan bir belgesel fon kefetmeye almtr- rnein Cluny manastrnn XI. yzyl cartulalm veya Toulouse'daki XIV. yzyl noterlik sicilleri byledir- Fiili olarak, bir toplumsal tabakann btnsel evrimini birok onyl boyunca kavrayabilmek iin yeterli bir sreklilie sahip olmak sz konusudur. Dikkat ekici ikinci karakter: aratrmalar genellikle, snrlar belirli bir meknda yrtlmlerdir; blgesel veya kentsel monografi rnei, otuzlu veya krkl yllarn Fransz corafyaclarnn gzel almalaryla verilmitir. Nihayet nc izgi: bu belgesel dizilerden hareketle, saylabilecek olan sayma kaygs, yava yava saflatrlan bir istatistik ele al denemesi. Bugn bilgisayar kullanmnn denendiini iaret etmek isterim, rnein, olaand bir zenginlikte bir belge olan 1427 tarihli Floransa catasto 'sunda yer alan saysal unsurlarn iler hale getirilmesi iin bilgisayar kullanlmaktadr .Bu hesaplama denemeleri sorular, aratrma alanlar ve buna bal olarak, en canl ilerlemelerin farkedildii ynler belirlenmeden yaplm deillerdir. Sz konusu ister bir nfusun btnn niceliksel evriminin mali amal saymlardan itibaren gzlemi- bu saymlarn ilkleri XIII. yzyln sonundan itibaren ortaya kmaktadrlar (bunun gzel bir rnei, Provence nfusu hakknda Edouard Baratier'nin almalar tarafndan verilmitir)-, ister hanelerin bileimi, ailelerin kaderi hakknda daha derin aratrmalar yrtmek, ya da nfus

younluundaki differansiyel deiimler konusundaki aratrmalar olsun, ilk sraya, ok geni anlamda nfusbilimciyi yerletireceim. Daha sonra servetin dalmna ilikin aratrmalar gelmektedir. Esas olarak nemli olan, bu istatistik yntemlerin uygulanmasnn, toplumsal yaplarn aklanmasnda, imdiye kadar ekonomi alanna giren unsurlar ayrcalkl hale getirdiidir. Bu nedenden tr, bir toplum tarihi yaklamlar iinde, 1945'ten nce hukuk tarihinin sahip olduu pay azalmtr. Fakat saynn, nicelletirmenin cazibesi belki de, ekonomik ilevi olduundan fazla nemsemeye ve daha da kesin olarak, daha tehlikeli bir ekilde, bu zamann ekonomisine ve daha da zel olarak, X. ve XIII. yzyllar arasnda yer alan dneme ilikin olarak, o a insanlarnn zenginlikler karsndaki tavrlarna tekabl etmeyen bir imge ina etmeye gtrmtr. Oysa imdi, ite bu noktann zerinde durmak gerekmektedir. Birka yldan beri Orta a toplumu tarihilerinin arasnda, gerek bir amann yolunu aan baka sorunlara kar bir hassasiyet farkedilmektedir. Ve sorunsaln bu zenginlemesine, kullanlan belgesel malzemenin yenilenmesi elik etmektedir. Bir Bat Orta a sosyolojisine temas eden bu bak asndan iki ana yn belirlemek mmkndr. Bu ynlerden birincisi bir maddi uygarlk taslana gtrmektedir. Orta a arkeolojisinin aheserlere kar dikkatli olarak, imdiye kadar zellikle sanatsal yaratlara hizmet ettii Fransa'da, ok byk bir yenilik sz konusudur. Yabanc lkelerin ve zellikle de Dou Avrupa lkelerinin rneinden hareketle, aratrmaclar en mtevazi kalntlarn incelenmesine koyulmaktadrlar. u an iin zellikle ky yerleim yerleri kazlmaktadr. Bu seim, toplumsal tarih alannda, iktisat ve nfusbilime dayal bir sorunsal tarafndan uygulanan egemenlik asndan manidardr. Gerekten de, arkeologlarn ounu megul eden sorunlar, Orta an sonunda terkedilen kylere ilikin olanlar, yani XIV. yzyl esnasnda ekonomik ve nfussal konjonktrn alt-st oluuna ilikin sorunlardr. Ancak bu kazlar, toplumsal bir yapnn temellerinin gzlemi asndan ok yararl olarak ortaya kmaktadrlar. rnein Gabrielle Demians d'Archimbaud'nun bir Provence kynn yerleim yerinde yrtt kazlar, bir kalenin etrafna toplanm bir obanlar ve tarmclar grubundaki servet dalmm ve retici glerin dzenlenmesini aydnlatmaktadrlar. Fakat gndelik hayat arkeolojisine bavurulmas, ereveyi geniletme ve toplumsal tarihi iktisat tarihine olan bamllndan bir miktar kurtarma olanan da sunmaktadr. Bu olgu daha imdiden, Michel de Bouard ynetiminde atolar, yani feodal dnemin siyasal rgtlenmesinin temeli hakknda yrtlen aratrmalarn sonularndan grlmektedir. "Tahkimli tahta ato"lar belirlemek, kale biimindeki konutun dzeneklerini zmlemek, kazlarn saladklarn yazl belgelerle karlatrmak, aristokrasinin eitli tabakalar halinde dalmn ve valye hanedanlarnn sabitlemesi gibi temel sosyolojik sorunlara somut bir ekilde yal.aj'r-uv anlamna gelmektedir. Fakat ayn zamanda bir toplumsal farkllamann iaretleri olan amblem, kyafet gibi eylere, servetler hiyerarisi iinde en alt mertebelere varana kadar lkse ilikin olan hereye ynelik bu iaretler arkeolojisinin gelimesi de temenni edilebilir. Ve ite iaretlere ynelik bu bavuruyla, ikinci perspektife, beni kiisel olarak cezbeden ve tutanna ulayorum. Bana gre, toplumsal tarih alannda aratrmay en etkin ekilde uyarabilecek, aabilecek, zenginletirebilecek olan, niceliksel olan hi de ihmal edilmeksizin, toplumsal niteliklerin incelenmesine geri dnmektir. Tarihinin burada harekete geirici ve canlandrc olmasn bekleyecei disiplinler dilbilim, toplumsal psikoloji ve antropolojidir. Bu toplum yaps yalnzca, fiilen bir retim sistemi ile zenginliklerin gruplar, tabakalar ve snflar arasmdaki dalm biimine baml olmayp; aym zamanda ayinsel alana ilikin olanlar, yalnzca ekonomik bir ze sahip olmayan iktidardan kaynaklanan, bu toplumun kendi bilincine varma biimi, uyduu bavuru sistemi, kuland kelime haznesi, hareketi tabii ki ekonomik yaplara balanan, ama onunla sk bir egdm iinde olmayan kltr ve ideoloji alanna giren olgular tarafndan da ok dorudan haberdar edilmektedir. nemli olan bir ekonomi

sosyolojisinin somut imgesini, bir psikososyolojinin soyut, ama o an insanlar tarafndan derinlemesine hissedilen ve onlarn davranlarna nemli lde komuta eden. imgesiyle tamamlamaktr. Bu imgeyi kavrayabilmek iin, tarihin henz politika ve olay tarihi olduu XIX. yzyl ile XX. yzyln banda uzun sre ve sabrla kullanlan, ama dikkatin zellikle ekonomik olgulara ynelmesiyle ihmal edilen bir belge trn ihya etmek gerekmektedir, bu metinler bireyleri veya gruplar birbirlerine nazaran konumlandran kelimeleri veya daha dorusu kelime ortaklklarn, takmlarn sunmaktadrlar bu ifadelerin en anlamllarn tanmlamak, anlamlarna nfuz etmek, onlar etkileyen semantik kaymalar olabildiince izlemek, bu terimlerin belirttikleri sanlan kategoriler ve ilikiler ile gerek g ilikileri arasmdaki tutarszlklar belirlemek toplum tarihisine dmektedir. Bu metinlerin aa karttklar dier iaretler de; ayinler, trenler, nceliklerin dzenlenii de; toplumsal bnyeyi devrevi olarak dzenlemek, onu ortaklaa bilincin temsillerinde uygun hale getirmek zere, ayn biimde yorumlanmaldrlar. Nihayet, bu temsilleri ve toplumsal ilikileri zenginliklerin eitsiz dalm kadar emredici bir ekilde belirleyen btn toplumsal modelleri aa kartmak da nemlidir. Fransa'da valyelik olarak adlandrlan grubun XI. ve XII. yzyllarda oluumunun ve pekimesinin ortaya kard sorunlar sabit bir rnek olarak ele alalm. Bu rnek gsterimseldir, nk Marc Bloch, aratrma sahasn sprntlerden temizleyenlerin, ynlendirici bir plan nerenlerin ilklerinden olmutur. Ariv belgelerine bavurulmasyla ve bu malzemelerin bir ilk istatistik ele ala tabi tutulmasyla ok ey renilmektedir bile. Bu incelemelerden, meslekten ktiplerin diline girip billurlamakta geciken koskoca bir toplumsal kelime haznesi kartmak mmkndr. Bu kelimeleri sayarak, snflandrarak grubu evrelemek, onun tutarla kavutuu, X. yzyln sonunda bireysel olarak tanmaya balanlan ve 1030'dan sonra kollektif hale gelen bir unvann etrafnda kendini kantladn grmek mmkndr. Cartalar aym zamanda bu tabakanm ekonomik temellerinin sondajn yapmay, onu mal varlklarna, ayrcalklara, yelerini servetler basamann belli bir kesimine yerletiren ekonomik gce om azam konumlandrmaya da olanak salamaktadrlar. Bu belgeler zellikle gstermektedirler ki, bin yllarnda Cluny manastr evresinde valye unvanm tayan herkes zgr toprak sahibi idi, bunlar fef de tasarruf etmekteydiler, fakat bunlarn lekleri, serbest olarak tasarruf ettikleri topraklara nazaran nemsizdi ve bu fef tasarruf edenlerin ou da Karolenj dneminin byk senyrlerinin ardllar olmua benzemekteydi. Bu belgeler ayn zamanda, bu dnemin nfusu iinde farkedilen hareketlere nazaran, bu toplumsal grubun konumunu da aa kartmaktadrlar; bu belgeler bu grubun mevcudunun XI. ve XII. yzyllardaki dikkat ekici istikrarm aa kartmaktadrlar. Eer arkeolojik aratrmalar ile anlat kaynaklarnn sonulan kullanlacak olursa, bunlar ok geni baka karanlk alanlar da aydnlatmaya balamaktadrlar. Bylece, tahkimli yerlerin incelenmesi iki olguyu aikr hale getirmektedir. XI. yzyl valyelii aristokrasinin tm deildir; aslnda bir kalede komuta eden ve valyelerin kendilerine gerekten tabi olduklar birka kiiden oluan, ok daha ince bir toplumsal tabakann hkm altndadrlar. Fakat XII. yzyl sresince daha mtevazi olan, daha sonralar "tahkimli ev" ad verilecek atolar oalmaya balamlardr. Bu olgu dierleri arasnda, valyeliin ato efendilerinin hayat tarzn benimseme, onlarn ayrcalklarn edinme, onlarn dzeyine kma kaygsn aa kartmaktadr, demek ki, yksek aristokrasinin tavrlarm yava yava alt tabakalara intikal ettiren ve etkisi senyrler snfnn iindeki hiyerarileri tedricen yumuatmak ve bu snf daha trde hale getirmek olan derin bir harekete tercman olmaktadr. Fakat bu hareketin kapsamm kavramak ve onu belirleyen deimelere kadar ulaabilmek iin, anlat kaynaklarm ve ifade ettiklerini paralel olarak sorgulamak uygun olacaktr. Bu durumda zihinsel tavrlarn ve kltrel modellerin bu evrimde belirleyici bir rol oynadklar grlecektir. st aristokrasi dzeyinde, dnemin dilini kullanrsak "prenslerin", "byklerin" dzeyinde, henz XI. yzyln banda, esas oluturucusunun irsi bir yetenee dayal olduu-I hatta biyolojik diyebilirim,

nk kan yoluyla aktarlmaktayd ve eitimin burada hibir deeri yoktu- eski bir soyluluk kavray iktidarn doutan olduu karizmasna hkmederek, canlln srdrmekteydi. "Soylular" ile basit valyeler arama uurum koyan ite bu kavramdr. Oysa bu uurum kapanma eilimine girmitir, ve ok erkenden, Cluny manastr civarnda X. yzyln sonundan itibaren. valyelerin de soylu olduklar ve aym erdemlere irsi olarak sahip olduklar fikri yaylmtr. Bu maddi bir kaynamann etkisinde ortaya km olarak gzkmemektedir; iki grup arasnda evlilik konusundaki ayrmclk, tpk ekonomik dzlemdeki eitsizlikler gibi, yerleik olmaya devam etmektedir: senyrlk kazanlarnn artmas bu farklar gidermek yerine, daha da artrmaktadr. Bu noktada bir ideolojinin, X. yzyln son yllarndan itibaren J 03 gney Fransa'dan hareketle gelimeye balayan Tanr Bar ideolojisinin mdahalesini kabul etmek gerekmektedir. Bu gelime siyasal bir olgunun, kendi de bizatihi ekonomik koullar tarafndan dorudan belirlenen, krallk iktidarnn kmesinin sonucudur: bu olgu iine kapanm ve eskiden hkmdarlarn datmakta olduklar sava kazanlaryla sulanamayan tarmsal bir toplumun yaplarna cevap vermektedir. Fakat bu ideolojinin nfuz etmesi, aristokratik toplumun kendini kavrama biimini dntrmtr. Zihinsel temsiller zerinde yansmtr ve bu drt dzlemde olmutur: 1. Silah tayanlar dier tm insanlaran ayrmtr. Bylece onlar trde, ayr, dlanm, yani eskisinden ok daha net bir ekilde snrlandrlm bir toplumsal kategori halindeki bir tabaka olarak oluturmutur. Bu zellikle, X. yzyln sonundan itibaren zel bir unvann, valye kelimesinin yaylmasn aklamaktadr, askeri uzmanlamay vurgulayan bu ortak niteleme, grubun snrlarn net bir ekilde belirlemeyi hedeflemektedir. 2. Bar ideolojisinin yaylmas, ayn zamanda tm savalara zg bir ahlkn ihdasn abuklatrmtr. Bu ahlk askeri eylemin deer kazanmasnn zerine dayanmaktadr. Kilise entellektelleri artk valyelik iddetine manevi bir meruiyet aramaktadrlar, bunlar rnek alnacak miles Christi modelini ina etmekte ve bu da Hal seferi fikrinin olgunlamasn hazrlamaktadr, ve bunu laik aristokrasinin tmne, yani ayn zamanda st tabaka mensuplarna, "bykler"e, "soylular"a da nermektedirler. Bunlar, XI. yzyln sonuncu te birlik blmnden itibaren ereflerini valye gibi davranmaya adamlardr. Onlar da valye unvanyla bezenmilerdir, Fakat kaynama daha da tam olmaktadr, nk soylulua zg deerler ok doal olarak bu ortak ahlk iindeki yerlerini almakta ve zellikle kanla ve rkla aktarlan irsi bir "erdem" konusundaki, tamamen soylu kavram ba ekmektedir. 3. Soyluluk fikrinin alt tabakalara intikali, henz iyi incelenmemi, ama temel neme sahip baka bir deiime yol amtr. Bu oluum aristokratik toplumun btn iindeki akrabalk ilikilerinin deiimine, aile dayanmalarnn slale erevesi iinde glenmesine yneltmitir. Ataerkil, salam, kat ve nce en yksek senyrler dzeyinde geerli olan slale yaplar, fiilen kendiliklerinden alt tabakalara intikal etmie ve yava yava valyeliin alt katmanlarna yaylma benzemektedirler. Kesin olan nokta, ounun XI. yzylda henz bir ato sahibinin evinde hizmetkr konumunda yaad valyelerin bir topraa yerletikleridir; bunlardan ou bu topran adn almlardr; tpk toprak gibi irsi olan bu ad, slale bilincine destek olmutur. valyelik bylece irsi bir toplum haline gelmitir ve servet konumlarn koruyabilmek iin, stelik bir de kapal ve kat hale gelen slaleler, doumlarn artmasn, zellikle sk bir evlilik snrlandrmas yoluyla nlemeye ?ahal.i'":lardr. Bu tavr cartula zmlemelerinin ortaya kard, bu toplumsal rubu mevcutlarnn istikrarn belli etmektedir. 4. Bu sonuncu tavr, bekrlarn, o sralar "genler" denilen ve yerleme olana bulamam olanlarn nemini de aklamaktadr. Bunlarn varl, ||: valye dnyasnn iinde hareketlilii, kprty, saldrgnl canl tutmaktadr;

|| btn bunlar, geni apta bu "genler"e ynelik bir vakit geirtme edebiyatnn | ifade ettii ve heyacan uyandrd izgilerdir. j! Bu rnek yntem konusunda dnmeye davet etmektedir. Ariv kaynaklarnn karsnda olduu kadar, anlat yazlar karsnda da esas olan, toplumsal ilikileri temellendiren ekonomik olaylara dair gvenilir bilgilerden yola kmaktr. Bir aznln ifade tarzlarnn bir kltre dair ak ettiklerine bal kalmayarak, zihinsel tavrlarn dnyevi temellerini kefetmek uygun olacaktr. Bu arada, u veya bu dneme egemen olan ideolojilerin yansmalar hakknda soru sormak da daha az gerekli deildir. Bu zihinsel temsiller fiilen, oluumu belirlemi olan siyasal ve ekonomik gereklikler karsnda, baz dzeylerde bamszlk kazanmaktadrlar. Onlarn yok olmalarndan sonra da yaamaktadlar ve toplumsal bir grubun somut nitelii ile kendi hakknda oluturduu imge arasnda birok uyumsuzluklar farkedilebiiir. Demek ki nemli olan, ekonomik olgularn incelenmesini zihniyetlerin incelenmesine sk skya balamak, ve iki olgu dizisi arasndaki tutarlklar ve sapmalar gzlemektir. 4 XVI ORTA A TOPLUMLARI BTNSEL BR YAKLAIM Sayn Ynetici, sevgili meslekda$larm, Bana emanet ederek beni ereflendirdiiniz dersi, yalnzca bu kurumun geleneinin bylesine bir seimi mkemmelen merulatrd Orta a tarihine deil de, daha da zel olarak, Orta a toplumlarnn tarihine tahsis etmeye karar vermi olmanzn anlam, toplumsal ilikilerin incelenmesinin size ncelikle, bir uygarl oluturan unsurlarn btnn yeni bir bak as altnda aydnlatabilecek gibi grnmesidir. Bu karan vermenizin nedeni ayn zamanda ve zellikle, College de France'm amacnn olumakta olan bilimi retmek olmas, en acil dnmelerin, yani kendilerinden en yeni sonular beklenebilecek olanlarnn Orta a tarihinin en kt izilmi perspektifleri zerinde- bundan kesin olaak toplumsal tarihe ilikin olanlar anlyorum- yol almas gerektiin dnm olmanzdr da. Bayanlar ve baylar, bu tarihten, Lucien Febvre'in uzun sre ders verdii ve eer tamamlanm, tamamlanmakta olan ve hazrlanan ok sayda alma harlanacak olursa, bizim heyecan ve tutkuyla izlediimiz yeniletirilmi bir tarih iin savat yerden, bu terimlerle sz ettiimi duymak artc gzkebilir. Bu balamda nihayet, arivlerin tozlarnn altnda ve mzelerin sessizlii iinde asl canl insan aramann gerektiini kefetmemi borlu olduum Marc Bloch'un ansn minnet ve saygyla yad'ediyorum. Ancak bu arada- birok eserin dzenlenmesi, hatta birok dersin ad buna tanktr- toplumsal tarihin bugn bile ou zaman bir eklenti, bir ilve, sylemekten kanmayalm, iktisadi tarihin fakir bir akrabas gibi grndn bilmezden gelmek mmkn deildir. Gerekten de yarm yzyldan fazla bir sreden beri gl bir atlm tarafndan srklenen iktisadi tarih, en verimli aratrmalara hayat ve kapsam vermeyi kesmi deildir; iktisadi tarih en geni meknlar fethetmitir; imdi onun maddi hayata ynelik bir arkeoloji tarafndan desteklendii, kendine yeni yollar at grlmektedir. Zafer kazanmaktadr. Ve bizatihi baarsnn iinde, toplumlar tarihini peinden srklemektedir. nk ok aikr olarak, toplumsal tabakalamann incelenmesine, bireylerin veya gruplarn srdrdkleri ilikilerin incelenmesine, ncelikle belli bir andaki retim ilikilerinin, ve kazanlarn paylam ilikilerinin rgtlenme biimleri aka farkedilemeden giriilemez. Ancak, iki nokta zerinde ok dikkatli olmak gerekmektedir, tik olarak, Orta a ekonomi tarihilerinin, gemiin gzlenmesinde gnmzn verilerine dayal bir iktisat kavramndan her zaman kanmayp, bu anakronik ve bozucu uygulamaya bavurmalar olgusu zerinde dikkatli olmak gerekir. Bylece, Bat Orta a kadar krsalln iinde kk salm bir

uygarlkta, parann veya mbadelelerin cinsinin rol tam olarak tanmlanmam olduundan- oysa etnolojik aratrmalarn baz sonular onlara bu tanmlar yapmakta yardmc olabilirlerdi- ticari faaliyetlere ve para dolamna, uzun sre bilinsizce ayrcalkl bir yer tanmtr, ikinci olarak ve zellikle; vergi cetvellerine, tahmin veya kadastro sicillerinin okunmasna ilikin olarak bir toplumun zmlenmesinin sonuna gelindiini; hane reislerini bir servetler hiyerarisinin eitli dzeyleri iine yerletirmede; bir kira veya istihdam szlemesinin hkmlerini yorumlarken, herhangi bir emekinin nasl smrldn ayrdetmenin; mali saymlar araclyla nfussal eilimin teslamn elde edilmesinin sonuna gelindiini dnmek yanl olacaktr. Gerekten de, bireylerin ve gruplarn karlkl konumlarndan tr hissettikleri duygu ve bu duygunun emrettii davranlar, ekonomik konumlarnn gereklii tarafndan hemen belirlenmemekte; bu gereklik konusunda oluturduklar ve her zaman aslna sadk olmayan, ama her zaman zihinsel temsillerin karmak bir btnnn oyunlaryla azalan bir imge tarafndan belirlenmektedir. Toplumsal olaylar ekonomik olaylarn basit bir devam saymak, demek ki soruturma alann daraltmak, sorunsal ok daraltmak, baz esasl g hatlarn aka grmekten vazgemek anlamna gelmektedir. Fiili durumda ok erkenden ve ekonomiler tarihi yola karken, bazlarna eski toplumlarn maddi temellerinin incelenmesinin ayinlerin, inanlarn ve efsanelerin, bireysel tavrlara hkmeden ve toplumsal olaylar ekonomik olgular kadar, bunlarn da ilevinde dorudan ve gerekli olarak dzene girdii bir ortaklaa psikolojinin tm yanlarnn incelenmesiyle tamamlanmas mutlaka gerekli olarak gzkmtr. Bylece, belki de uygun bir ekilde olmaksazn zihniyetler tarihi ad verilen ve toplumsal antropoloji ve semioloji gibi gen beeri bilimlerin canl geliimlerinin, son yllarda yntemlerini glendirmeye ve tutkularm geniletmeye katkda bulunduktan u tarih vcut bulmutur, ama bu i yava ve uzun sre boyunca da tereddtl bir ekilde olmutur. Bylece aratrmaya alan bu geni alan, Orta a aratrmaclarn, bu an birok yazl belgesinden daha fazla cezbedebilir, nk bu belgeler ekonomik gereklerden daha ok, zihin hallerine ok daha nemli bir ilev ykleyen Kilise adamlar tarafndan kaleme alnmlardr, miktara dklebilecek ve istatistik kullanma uygun hale getirebilecek ok az veri salarlarken, zihinsel hellere ilikin olarak zellikle aydnlatc olarak ortaya kmaktadrlar. Fakat bu konum da ortaya, baz tarihilerin kanamadklar bizatihi bir tehlikeyi kartmaktadr: bizzat sorguladklar ve tm abalan ruhani olan dnyevi olandan ayrmak olan tanklarn tavrlarn benimseyen bu tarihilerin bazen somuttan uzaklama, zihinsel yaplara, onlar belirleyen maddi yaplar karsnda, ok geni bir zerklik atfetme eilimine girmiler, bylece zihniyetler tarihini gebstesgeschkhte'Tn benzeri gelimelerine doru, farketmeden saptrmlardr. Buna bal olarak, eer toplumsal tarihin gelimesi ve bamszlm fethetmesi isteniyorsa, onu bir maddi uygarlk tarihiyle, bir ortaklaa zihin tarihini birbirlerine yaklatrmann gerekletii bir yola sokmak uygun olacaktr. Fakat ncelikle tane yntemsel ilkeyi ortaya koymann gerekli olduunu dnyorum. Toplum iindeki insann tarihsel aratrmann nihai amac olduunu dnyorum, bu tarihin ilk ilkesidir. Toplumsal tarih fiili olarak tarihin tmdr. Ve madem ki her toplum, bileimine, zmlene ihtiyalan hari, ayrmann mmkn olmad ekonomik, siyasal ve zihinsel faktrlerin mdahale ettii bir bnyedir, yleyse, bu tarih tm haberleri, tm gstergeleri, tm kaynaklar kendine davet etmektedir. ok tabiidir ki bu tarih, ister anlatsal ya da hukuki olsunlar, ister ayin usullerini kurala balamaya ynelik olsunlar, ya da vakit geirtmek veya bir ahlk kurmak iin yaanm hayali olann iine aktarmaya urasnlar, metinlerin getirdikleriyle yetinmemez. Hatta bu tarih iin bu metinlerin ieriini amak; kelimelerin ve kelime takmlarnn, rakamlarn ve hesaplama yntemlerinin tesinde; sylevin dzenleniinin, yaznn d dzeneklerinin ve bizatihi yazln edasnn da vurabileceklerinin tesinde bu metinleri oluturanlar ve onlar kullananlarn dnyasndaki gerek balantya ulamay deneyebilmek zere, bu metinlerin biimsel zarfn incelemek bile yeterli deildir. Toplumsal tarih ayrca gemiin tm kalntlarna, kaz antiyelerinde unutulmuluktan ekilip kartlan alet ve tehizat kalntlarna,

krlarn ve kentlerin bugnk ehrelerinde eski insan yerleimlerinden ayakta kalan tm izlere, nihayet birka tapnan plannda, bir minyatr konpozisyonunda, bir Gregoriusgil sekansta, sanatsal yaratnn oklu biimleri araclyla tanan bir evren kavraynda gzkebilen hereye kar dikkatli olmak zorundadr. nk, Kerre FrancastePin dedii gibi, gerekten de | "ekonomik ve siyasal bir dzen kuran her toplum, aym zamanda temsili bir dzen kurucusudur ve oluum halinde her toplum her zaman hem kurumlarn, hem de kavramlarn, imgelerin ve seyirlik oyunlarn potas olmaktadr". Hi kukusuz ncelikle ve aratrma kolayl nedeniyle, toplumsal tarihi bu kaynaklarn tnnden itibaren, ve hibirini ihmal etmeksizin, olgular farkl zmleme dzeylerinde ele almak zorundadr. Ancak toplumsal tarihin kendini bir maddi uygarlk tarihinin, bir zihniyetler tarihinin devam saymaktan vagemesi gerekmektedir. Bu tarihin kendi z yetenei sentezdedir. Bu eitli alanlarda ezamanl olarak yrtlm aratrmalarn sonuiarnydevirmek ve SELUK NVERSTES 2QQ f=i5x6A_EAKL10ESL_ bunlar btnsel bir bak asnn birlii iinde toplamak ona dmektedir. Michelet "tarihel hayat yeniden bulabilmek iin, onu btn yollarnda, btn biimlerinde, btn unsurlarnda sabrla izlemek gerekmektedir" demekte, "ama daha da byk bir tutkuyla, btn bunlarn hareketlerini, eitli glerinin karlkl etkisini, bizzat hayatn kendisi haline gelecek olan gl bir hareket iinde ihya etmek, yeniden meydana getirmek de gerekmektedir" diye eklemektedir. Btn bunlarn hareketlerini ihya etmek , eylem halindeki eitli gler arasndaki kesinlikle karlkl ilikileri kaydetmek anlamna gelmektedir. kinci ilke yledir: bir btnselliin iindeki gerek eklemlemeleri kavramaya uramak. rnein ekonomik bir hareketin basnc bir ahlkn tasarm zerinde nasl etki etmektedir, bir ruhani gelime giriimi, bir retim sistemi iinde yer alma biimiyle nasl amacna ulamaktan uzaklamaktadr; XII. yzylda Citeaux tarikatna mensup manastrlardaki dayanma rgtlerinin meydana getirdikleri u ok zel demeklerin kaderinin aydnlatt budur. mek olmak isteyen demekler; bir kurallar sistemi, alt yz yl kadar eski olan Saint Benoit Kural'nn emirler btn olan bir yasa tarafndan ynetilen, ayinletirilmi demekler. Saint Benoit Kural'nn metni btnsel bir sadakat kaygsyla yeniden okunmutur. Fakat bu yeniden okuma esnasnda vurgu, tarikatn kuruluu srasndaki bir fakirlik istemi zerine vurulmutur: fiili durumda, benediktin tarikatnn, o zamann en prestijlisi olan Cluny tarikatnn senyrlk konforu ve gvenliinin iine tedricen dalmasn rezalet haline getiren genel bir zenginlemenin ahlki sonularna kar tepki gstermek gerekmekteydi. Oysa rantlar sayesinde yaamay reddettiklerinden, gdalarn kendi emekleriyle, kendi topraklarndan salamaya karar verdiklerinden, otlaklar ve ormanlarn ortasnda inzivann iine yerlemeye karar verdiklerinden, bu cemaatler kendilerine ramen ve ihtiyatsz bir ekilde davran kural olarak benimsedikleri khne modele gre, kendilerini ekonomilerin en fetihi olannn n srasnda bulmular, bizzat tketemedikleri yn, et, demir, odun gibi maddeleri bol olarak retir ve giderek bunlar satar duruma gelmilerdir. Ekonomi alannn ngrlemeyen bir cins rvanyla, bu yoksulluk havarileri zengin olmulardr. Kukusuz lklerine sadk kalarak, iinde yaadklar inzivalarda kalmaya devam etmilerdir. Fakat onlar yalnzca fuarlarda tacirler olarak, mezatlarda komularnn zararna olmak zere mal varlklarm gelitiren kiiler olarak grenlerin gznde; artan bir refah yzylnda

Tanr'mn adamlarnn gerek fakirler haline gelemeyilerine daha az tahamml edenlerin gznde, Citeauxlular ruhani mkemmelliin sahipleri olmaktan yava yava kmlardr; sayg bakalarna, kentlerin d mahallelerinde dolaan, uvala brnm ve hibireyi olmayanlara ynelmitir. Fakat eklemletirmelerin aratrlmas daha ilk andan itibaren, eylem halindeki glerin herbirinin, dier hepsinin hareketlerine baml olmasna ramen, gene de kendine zg bir atlmla harekete getiini aa kartmaktadr. zlmez bir tutarlk sistemi iinde hi de akr durumda olmayp, bitiik durumda olan bu eylem halindeki glerin herbiri, nisbi olarak zerk bir sre iinde gelimektedirler, ama bu srenin bizatihi kendi de, zamansalln farkl hatlarnda hem olaysal bir kaynama, hem geni konjonktr hareketleri, hem de ritmler zerinde ok daha yaylm olan daha da derin dalga hareketleri tarafndan harekete geirilmektedir. Bu yol allarn eitliliinden srekli uyumsuzluklar, gerileme etkileri, arlk merkezleri, uzatmal kalntlar ve bazen de ani deimelerin yaylarm aldrmazca geren gerek engellemeler kaynaklanmaktadr. mek olarak hukuki kurallar ele alalm. Bunlar yazl bir yasann terimleriyle saptandklarnda zor olarak evrilebilmekte, ama onlar yalnzca ortaklaa bellein muhafaza ettii durumlarda bu i ok daha kolay olmaktadr. Anca, feodal an szel rfleri ne kadar kolay biim deitirebilir nitelikte olsalar da, toplumsal ilikileri srekli olarak onun ilevinde dzenlemeyi hedeflemelerine ramen, iktidar dalmnn deiimlerine srekli olarak uyum salama noktasna ulaamamlardr. rnein, XI. yzyl Fransz senyrlklerinde dil alkanlklar, adli belgelerin formlleri, bunlara tekabl eden ayinsel hareketler, onu kurmu olan kurumlarn kntsne ramen, klelerden tremi olanlarla zgr denilen emekiler arasndaki kopukluu birok onyl boyunca srdrmlerdir. Bu kullanmlarn varlm srdrd ayrmclklar, devam etmesine izin verdikleri yasaklar ve dlamalar, retici glerin geliimini bir sre gizlemiler, bu evrimi hi kukusuz yavalatmlar, nfus artn geciktirmilerdir ve besledikleri bunalm duygular, kentsel ayaklanmalarn tohumlarn, yani hukuki yenilemelerin potasn olgunlamaya yneltmilerdir. Ancak yetersiz bir ekilde farkedilebilen, her zaman sreksiz bir bilgi ieren toplumsal zamann bu karmakl, bylece yntemin iine sonuncu bir ilkenin gereklerinin katlmasn talep etmektedir; birbirlerini kesen direnlerin ve birey yapmaya ynelik itkilerin etkileimini, bu etkileimin harekete geirdii aikr kopular ve alevlendirdii elikileri en byk zenle zmlerken, tarihinin her anda gzlemeyi setiklerine, bir diyakroni yanlsamasn ortadan kaldrma gereklilii. nk, bir Orta a toplumlar tarihini kurma iine ancak bir btnselliin barmdaki eklemleme ve uyumsuzluklar ayn zenle farkederken giriilebilir ve bu giriim imdi ana hatlarn taslak halinde vermeye alacam bir rnt zerinde olabilir. Barbar halklarn arabalar, Roma ordularnn onlarn ilerlemelerine kar diktikleri engeli birgn zorlamtr. Sidonius Apollinarius, irenmesine ramen, konutunun eklentilerinde birgn Germen eflerini kabul etmek durumunda kalmtr, ite Orta a bu sralarda balamaktadr. Roma vahi toplumlarn gzlerini hl kamatrmaktadr. Fakat Roma Bat'da, artk ypranm bir dekordan baka birey deildir. Gerekten de, uzun zamandan beri nfussal ve ekonomik bir gerilemenin uzatmal bir safhasnn yansmalar, legion'larm fethedilmi eyaletlere, onlar daha iyi elde tutabilmek iin yaydklar ve birka ayrcalklnn vasat mutluluklarn koruyan kentler ve yollar an bozuyor ve iine ekilmesine yol ayordu, kentsel ve tccar bir uygarln cilas atlarken; byk maliknelerin, ky eflerine balanm yanamalarn toplumsal ilikilerin erevesini meydana getirdii Roma yerleimi ncesine ait senyrle ynelik ve krsal alt tabakas yeniden su yzne kmtr. Tarih biliminin tarihlendirmeye abalad, ama ancak srekli bir evrimin gl ve zellikle iddetli anlar olarak beliren istilalarn sreci iinde yer aldklar ok yava bir oluumun etkisiyle, mparatorluk snrlan artk hibir eyi birbirinden ayramaz hale gelmilerdir. Kabileler

gleri esnasnda, kukusuz kendilerine zg baz kltr izgilerini de tamaktaydlar: zgrlk hakknda daha az dank bir duygu, askeri erdemlerin heyecan uyandrmas, bir mcevher sanat ve soyut simge; bunlar ekmek , arap, para kullanm ve kagir inaat gibi baka geleneklerin ayakta kalmaya devam ettii krlara yerlemekteydiler; bu barbar kabilelerin ilerlemelerini ynetenler, kent saraylarnda ve anfitiyatrolarda lmekte olan bir uygarln sahte kaba parltlaryla sslenmeyi arzulamlardr. Ancak iki toplum, istilacmnki ve yerlininki, her ikisi de krsaldr her ikisine de aristokrasiler egemendir ve her ikisi de adeta eit kabalktadr. Birbirleriyle zahmetsizce karmlardr. Dnyann tm insanlarn ayn iman etrafnda toplama kaygs iindeki Hristiyan Kilisesi bu kaynamay abuklatrm ve Germen mezarlarnda halar belirmitir Fakat Kilise barbarlamtr. O da krsal hale gelmitir. leri karakollar artk manastrlar olmutur ve Latin edebiyatndan ancak baz paralan kurtarabilmitir ki, bunlar yalnzca dua etmeye yarayabilirler. VII. yzylda, yksek kltrn boulmasnn daha da koyulatrd karanln iinde, retim ve iskn tarihindeki birka iaretle, laik eilimin kesin bir ekilde tepetaklak olduu farkedilebilmektedir. Bu tarihten sonra, Avrupa ktasnn Batsna kukusuz daha uygun iklim koullarnn yerlemesiyle de tevik bulan, yava bir evrimin harekete geii resmolmaktadr. Fakat bymenin ilk atlmlan ok ilkel bir ortamda, kyl halklar iin yegne byk kazan kaynann yama harektlar olduu tarmsal, askeri bir ekonomik sistemde gelitiklerinden tr, bu ilerlemenin sonucu, daha iyi silahlanm sava eteleri tarafndan byk fetihi devletlerin kurulmas olmutur. Bu siyasal inalarn en prestijlisi Karolenj imparatorluudur. Bu imparatorluk aslnda nedir? Evren leinde genilemi ve emerkezli dairelerin genilemeleriyle meskn alanlarn snrlarndan, bizzat hkmdarn kiisine kadar, topraklarn tmn kapsamaya yatkn olacak bir ky efliidir. Kanundann kendilerine smak aradklan, sonbaharda domuz srlerinin sarnd ve avclann gruplar halinde macera aradklan balta girmez ormanlarn kylarndan itibaren; a kyllerin ekbirann evlerine gtrmek zorunda olduklanm retmek zere kendilerini tkettikleri, aalar arasndaki ak araziler boyunca, kraln, sava nderinin her ilkbaharda her seferinde daha uzaktaki yama seferlerine ynelttii bu sava uzmanlar yer almaktadr. Bu emerkezli rgtlenmenin asl yanaplarm, ailesel gruplamalarn, hizmetkrlklarn barmda ve Karolenj yasalarnn kunmsallatrdklann iddia ettikleri karmak bir denti ve kar-ba oyununa dayanan kiisel itaat halkalar meydana getirmektedir. Fakat hkmdara yaranda, onu evreleyen rahip ve papazlar yer almaktadr. Ve toplumsal ilikilerin gerei, onlarn araclyla ok byk lde gizlenmi olmaktadr. Bunlar Roma kltrnn miraslardr, aynca Charlemagne' Aix capella'saa yaptrtmak zere talya'dan stun getirtmeye tevik etmektedirler, bunlar bu Roma kltrnn kalntlarndan hareketle, aslmda eskinin ykntlar zerinde kurulan bir dekordan ibaret olan yeni bir bina ina etmeye abalamaktadrlar. Kral Sezarlann ardl olduuna ve bu durumda grevinin Roma mparatorluunu ve dzenini yeniden yaratmak olduuna ikna etmeye almaktadrlar. Fakat ilhamlarn hem kitab- mukaddesten, hem de klasik dnem yazlarndan aldklarndan, zellikle toplumun btnsel bir * teslimini biimlendirme iine balanmaktadrlar. Bu temsil o kadar katdr ki, kendini ortaklaa bilince yzyllar boyunca dayatacaktr. O da emerkezli olan, ama Tanr krallna ait yegne gerein basit bir dnyevi yansmas olarak yaanan bu temsil deimez olmay istemektedir, ?' nk tannsal tasanya cevap vermektedir ve izin verdii yegne gelime rahani :. dzlemde olup, insanlar nihai yargnn kaplarna kadar gtrecek olandr. Bu ' dairenin iinde tek bir merkez, kral vardr, Tann tarafndan kutsanan, tek Tanrnn , imgesi olan bu kral, hristiyan halkn tmnn kaderine nderlik etmektedir ve bu halk selmete ulatrma grevine sahiptir. Ban hktimdan, Augustus olan kral; > imanszlar pskrterek, ularn putataparlarn vaftize zorlayarak, bir kenara atlm ama kat ekirdekler olan Yahudi cemaatlerini yava yava azaltmaya, hi deilse yaylmalanm nlemeye alarak imam yayma ii ona aittir. Dzenin gvencesi olan kral, ktlk glerinin ve iktidar sahiplerinin saldrrganlklannm tehtidi altnda olan Kilisenin ve fakirlerin tayin edilmi koruyucusudur.

Bu model fiili olarak, bu zamann gerekliini canlardran baz eilimleri, yani misyonerlik abasm, DC. yzyln bandan beri askeri seferleri rastlantsal ve az kazanl hale getiren snrlarn geri ekilmesini ve zellikle de, dayanlmaz bir ekilde genileme eilimine giren, hl zgr kalm olan nadir kylleri boyunduruu alna alan ve onlara ba ediren maliknelerin arln farkettirmektedir. Fakat kilise enteUektelleri tarafndan ina edilmi olan bu 213 imge, ierdiini ve merulatrdn kabul ettii iktidarlarn bizatihi yapsyla eliki halinde gzkmektedir. Kraldan barl bir hkmdar kartmaya uramak, onun fiili durumda ncelikle, sava ve ganimet paylam iin toplanmalarn dnda elinde ok iyi tutamad ekbiran zerindeki basksn gevetmesi demekti. Krallk ilevini ahlkiletirmeyi istemek, hkmdara devler yklemek, onu fakirlerin yannda yer almaya yneltmek, onu aristokrasinin dorudan karsnda kartmak demekti ki, krsal ekonominin ilerlemeleri bu aristokrasinin gcn artrmakta ve onlar giderek daha fazla ynetilmez hale getirmekteydi. Bu ideal toplumsal yap imgesi belirginletiinde, Sofu Louis zamannda kendini dayattnda, baka gler ortya kp, birbirleriyle birleerek, yeni imparatorluun meydana getirdii bu lsz devletin kn hzlandrmaya katkda bulunmulardr. Karolenj isknyla yarleen siyasal yaplar u yeni bir lke olan Germanya'da uzun bir sre ayakta kaldlarsa, daha uzakta vahetin gbeinde, Slav ve skandinav dnyasnda, bundan iki yzyl nce Charlemagne'm atalarnn taslan izdikleri iktidar glerinin rgtlenmesinin bir benzerinin temeli o sralar atlmsa da , X. yzyln banda Bat'nm en ileri gitmi blgelerinde, Gney Galya'da, Bat Galya'da Lombardiya'da krallk otoritesi kmekteydi. Bu ikdidar derken, kendiyle birlikte yksek kltr de bir sre srklemitir; edebi rnesansn Frank Hkmdarlarnn evresindeki toplumsal ilikilerin zerine tuttuu kuvvetli ktan sonra, gece tekrar gelmi ve bu kronolojik noktaya yapay bir kopukluk yerletirilmitir. nk, bu yeni karanlklarn iinde iyi seilemeyen srekli bir nfus art, tarmsal tekniklerdeki devaml bir iyileme, aslnda ne gksel, ne de dnyevi krallk deil de, krsal toprakta kk salm iktidarlarn dm olann ve hi kimsenin uzaktan komuta edemeyecei, tamamen krsal bir uygarln darlklarna uyum salam senyrlk olduu hakiki gerekliini glendirmeye ara vermemitir. Krallk iktidarnn paralanmas ilenebilir alanlarn ve ormanlk meknlarn efendilerine, insanlara giderek daha derin dzeylerde, daha iyi egemen olma olana salamaktadr. Yerel savunmann dayanak noktalar olan atolar, yamaclarn sonuncu aknlar karsnda dehete den halk iin yegne smak yerleri haline gelmektedirler. Bu yeni koruma ilevleri senyrlere, topran ilenmesiyle srekli olarak artan rnlerin daha da byk bir parasn ele geirme olanan salamaktadr. Bylece biri senyrlerinki, dieri de kyllerinki olan iki gerek snfn d hatlar belirginlemektedir. Kazanlar elde etmek iin efendiler arasnda giriilen rekabet, o zamana kadar laik ve ruhani aristokrasi arasndaki su ortakln paralarken, onlar artk zt ve rakip haline getirmektedir. Kilise senyrlk sistemi iine girmitir; zenginlemektedir; bu olgudan ynaklanan kltrel bir yenileme, bin yllar yaklarken yeni bir zihinsel msil sisteminin younlamasn tevik etmektedir. Gene okumu papazlarn ve manastr rahiplerinin eseri olan bu sistem fiili olarak, Karolenj modelinin deitirilmi olarak yeniden ina olarak gzkmektedir. Gerekten de bu eser, krall gerekli olarak kabul etmektedir. Bu entellektellerden biri "Gkler krallnda tek bir hkmdarlk, imekleri frlatanmki vardr; yeryznde de benzeri ekilde, ona tabi olarak tek bir hkmdarln olmas doaldr" diye bildirmektedir. Fakat hkmdarlk otoritesi arnk gerek olmayan alana aktarlm olmakta, ve yaanm alanda yalnzca doastnn iktidarnn grntlerinden baka bireyi muhafaza etmemektedir. Bu sistem, tpk bir nceki gibi, kendi de gksel Kuds'teki ilikilerin dzenleniinin yansmas, edeerlisi olarak kabul edilen toplumsal tabakalamann hareketsizliine dair bir kavraya dayanan bar fikri zerinde yer almaktadr. tabaka (ordo), sabit ve sk skya snrlanm toplumsal kategori ve bunlarn

herbiri zel bir ileve sahiptir. lk srada dua adamlarnn tabakas yer almaktadr; kendini slah etme arzusu iindeki Kilise, ruhaninin dnyeviye stnl adna laiklerden daha ak bir ekilde ayrlmaya almakta ve kilise mensuplarna manastr rahiplerinin ahlkm nererek, daha byk bir tutarlk salamaya abalamaktadr. Sonraki tabaka savaanlarnkidir, bunlar halkn tmn savunmak ile ykmldrler ve bu grev, tpk ruhban smfmnki gibi, bakalarnn emei sayesinde geinmeyi merulatrmaktadr. Nihayet kyl zmresi gelmektedir; bunlarn tm tabi klnm, tm dier iki tabakay besleyen tarlaya balanmtr. ok basit olan ve bizatihi bu basitliin ok uzun zaman srmesine olanak salad bu model, birbirinin pei sra gelen vehe sunmaktadr. lk olarak, toplumsal ilikilerde maddi uygarln ve siyasal ilikilerin evrimlemesinin etkisiyle meydana gelmi olan baz deimeleri yanstmaktadr. Bylece krlarn tm halkm trde bir bnye halinde biraraya getirerek, zel adaletlerin nnde ve kleliin son kalnlarnn senyrlk smrsnn arl altnda tedrici olarak silinmesini onaylamaktadr. Bylece, daha da net olarak l bir ztlamann, egemenliin birlikte hareket eden tarznn bilincini ihdas etmektedir. Senyrlerin emekilerin zerindeki ekonomik egemenlii. Savalarn silahsz insanlarn zerindeki siyasal egemenlii. Kilisenin laikler zerine yaymak istedii rahani egemenlik. Fakat te yandan bu model, bu ztlamalar 1 afifletmeyi nermeye almaktadr. Bu noktaya, toplumsal dzenin temeli aline getirdiini iddia ettii kiisel sadakatlar erevesi iinde glenen hizmet avramna dayanarak ulatn sanmaktadr. Bu temeli ina edenler Sanctus etrus'ta "bedenin birok organ olan bir btn (olduunu) ve bedenin rganlarnn bu oullua ramen tekbir vcut meytana getir"diini kumulardr. onlara gre, tabakann herbiri demek ki, tanrsal dnce

214 OK tarafndan dzenlenmi ve buna bal olarak deimez olan bir dnyada uyumu srdrme konusunda ibirlii yapmak zorundadr. Bylece- ki bu onun nc vehesi olmakadr- bu model somut gerekle, yani XI. yzylm son yllarnda ekonomik gelimenin izlenmesi ve hzlanmasyla eliki haline gemektedir. Gerektende, tanmsal byme srmekte ve hzlanmaktadr; heryerde ilenmeyen alanlar ve bataklklar tarlalar ile balarn karsnda gerilemektedirler; heryerde yeni kyler oalmaktadr. Ve verimlilik rezervlerinin birikmi olduu bakir topraklardaki serbest yaylma iinde, verimler henz art gstermemekle birlikte, retim hacmi srekli artmaktadr. Bu gelime, emekilerin koullarm en alt dzeyde hemseviye eden senyrlk smr sistemi iinde gerekletiinden, artk rnn esas parasn efendilerin ellerine aktarmakta ve onlarn lkse eilimlerini kamlamaktadr. Bu yeni ihtiyalar karlamak zere uzman takmlar, duvarclar, baclar, zenaatkrlar, tccarlar ky kitlesinden kopmakta ve mbadelelerin yeniden douu kentlerin yeniden douunu harekete geirmektedir. Avrupa'nn tmnde yeni mahalleler Antik kentlerin kylarnda gelimekte, kasabalar domakta ve karada izlenen gzerghlar ile suyollarnn kavaklannda genilemektedirler. XII. yzylm sonuna doru Bat uygarl temel bir dnme tank olmutur: yzyllardan beri krsal olan bu uygarlk artk kentsel olgunun hkmne tabi hale gelmektedir. Ve artk bundan sonra, zenginlik, iktidar ve zihin yaratlan kentin etrafnda dzene girmektedir. tabaka teorisinin ebediletirmeyi istedii ve sa'nm mezarna ve dnyann sonuna doru yrmeye kalkan hallann zamand uyumuna geici olarak vcut verdikleri ilikiler sistemini,

tabii ki bylesine derin dnmler bozmulardr. Bu bozulmalar ufuk zerinde belirginlemilerdir. Maddi gelime, her kategorinin iine oklu ve giderek daha keskinleen ztlamalar sokarak, nce toplumsal tabakalamay yava yava karmaklatrmtr. Kentsel yenileme bir an iin gizli kalan bir ekilde, bizzat Kilise'nin iinde, tm yaplan krsallkla uyuan manastr toplumuyla, laik Kilise'yi canlandran ve rahiplerin ounu yeni bir an fatihleri haline getiren, katedrallerin evresindeki heyacanl kabarma esnasnda bir boanmaya yol amtr. Mbadelelerin, para dolamnn canll savalar tabakas iinde, devlet yaplann glendirerek elinde yalnzca toprak tutan ve varoluu kyn ritmini izleyen byk kitle ile, saylar giderek azalan, giderek daha younlam ve daha kazanl bir iktidar denetimim ellerinde toplayan birka kiinin arasndaki mesafeyi artrmlardr. Nihayet emekiler arasnda, ekonomik koullar eitlenmitir. Mal varlklarnn daha youn hale gelmi olan hareketlilii, kyllk iinde baz zenginlerin refahn ortaklaa vasatlktan syrrken, nfus art miraslan paralayarak hibir eyi olmayan, ayakta kalmalarna olanak salayacak bir i peinde koan kylerin saym artrmtr. Kentlerin d mahallelerinde zenaat ve kk perakendeci halk ile ticaretin byk maceraclan arasnda daha da keskin bir ztlk bulunmaktadr. Maddi gelime, ikinci olarak toplumsal ilikilerin balanulan zerinde etkili olmutur. Bu balantlar eskiden esas olarak, hiyerarik otorite ve tabiyet ilikileri halinde dikey olarak dzenlenmilerdi. Eitleri birbirlerine ortak eden yatay yaplar bu a, dinsel tarikatlarn, ayn krsal cemaatin ortak karlarnn savunusu iin oluanlarn, kentlerde commune veya lonca olarak ortaya kanlarn, hoca ile renciyi piskoposluk merkezlerinde biraraya getiren rgtlerin belirmeleriyle kesintiye uratmlardr. Nihayet, ekonomik dinamizm kiisel giriimleri cesaretlendirmi, aileden, hizmetkrlktan, byk malikneden kaynaklanan eski zorlamalan ar artrm, heryerde kiisel ilerleme umuduna yer am ve bilinlerde alt-st edici bir ilerleme duygusuyla kendini vurgulamtr. Artk yeni ztlamalar resmolmutur; bunlar artk yalnzca, snrlan daha da delik deik hale gelen, eski toplumsal kategorilerin kartlnda yer almamakta, bunlar artk yalnzca gelime hareketinin paralayarak her snfn iinde soyutlad ok saydaki yaprak arasnda yerlememekte, ayn zamanda bir kua dierinin karsna dikmekteydi. Eski yaplarn iine yerlemi olan ve bunlarn muhafazas ynnde alan en yallarn karsna artk, umutlarna geni bir alann aldm gren ve macera ile rekabet zihniyetinin harekete geirdii en genler dikilmitir: skolastik tartmalarda rekabet iinde olan niversite rencileri, turnuvalarda ve serseri gezintilerde an ve zenginlik arayan bekr valyeler, tanma yeni alan alanlarda daha byk bir rahatlk ve daha byk zgrlk bulacaklanna inanan kyl ocuklar, Fakat ekonomik atlmn esas srkleyicileri, gelimenin gerek zenaatkrlar, efendilerinin gcn artmken kendi servetlerini de oluturan byk senyrlerin hizmetkrlar ile fuarlarda buluan ve kprlerin zerinde para deitiren ve tefecilik yapan tccarlar olmutur. XII. yzyln ikinci yansndan itibaren, toplumsal yenilemeleri aktarmay ve merulatrmay deneyen ok sayda imgenin tedrici Delirilerini kefetmek mmkndr. Bu imgeler ounluklar itibariyle, yksek kltr ellerinde henz ayncalkl bir ekilde tutanlarn, u ortamda, yani Kilise adamlarnn arasnda biimlenmektedirler. Ahlklar ve vaizler eitliliini algladktan mesleki "durum"lann herbirine uygun bir ahlk ihdas etmeye alrlarken, ruhani kayg ve hristiyanln talepleri alannda, fakirlik sorununun giderek daha megul edici bir ekilde kendini ortaya koyduu grlmektedir. Ortodoks iman kurallar erevesinde olduu kadar, sapkn mezheplerde de, varlkl kiiler asndan bu zenginliklerden synlmak en yce selmete ynelik eylem olarak g-lmekte, bu eylemin gnah olarak hissedilen bir refah telfi edebilecek yegne ey olduuna inamlmaktadr; fakat hastalara, gmenlere gsterilen merhamet, ve kentsel iskn alanlarnn kysnda ylan tm sefalet, fakirlere kar artan bir kmseme 217

duygusunun refakatine tank olmaktadr; bu fakirler kendi fakirliklerinin sorumlular olarak kabul edilmekte ve artk tehlikeli saylmaktadrlar: bylece fakirleri dlayarak tecrit etme fikri, farkna varlmakszm domaktadr; tm fakirler, czzamhlar olduu kadar yoksullar da. Bir tapnma dininin uzun zamandan beri gizlendii karanlklardan syrlarak dnyann klarna alan baklara, bedene brnm, hayatn gbeinde yer alan bir tanrnn imgesini sunan gotik tapnaa vanncaya kadar, bu imge simgeler araclyla insann kiisel eylemiyle, bu kesintisiz gelimeyle kesin bir ekilde ibirlii yapmaya davet edildii tm bu simgeler araclyla, artk yaradl efsanesini zme ulatrmaktadr. Nihayet, dind bir kltrn, yani dua adamlarnn vesayetinden kmak isteyen valyelerin kltrnn aa kmas tamamen yeni bir olaydr, ama bu kltre can verenlerin ou da kilise mensubudur. Bu kltr bizim iin yegne alglanabilir olanlar olan iirsel davurumlarnda, alay edilen sonradan grme tamasyla, ayrcalklar ynnden kar konulamaz ykselilerin tehtidi altnda olan soylularn kaygsn ifade etmektedir; genlik deerlerinin, her trl badan kurtulmu ve slale ahlk ile rahiplerin ahlk karsnda yasak aklara dalan kahraman figrnn cazibesine kaplan bir kitleye ynelerek, kuak atmasnda taraf tutmaktadr. * 1300 yln evreleyen onyllarda, farkl kopukluklar ak bir ekilde vurgulamaktadrlar. Uzun bir gelime dneminden sonra, Avrupa'nm hemen tm blgelerinde en aikr izgilerinden birinin hzl bir nfus azalmas olduu bir gerileme safhasn getiren, ekonomilerin hareketlerindeki bir kopukluk. Esas olarak hrstiyanlm hzl bir avamlamasyla kendini belli eden, kltrel evrimdeki bir kopukluk; hrstiyanlk artk bir halk dini haline gelmi ve bununla ezamanl olarak ok sayda deer ve imgenin kilise dna tamas olgusu meydana gelmitir: gerekten de, balca yaratclk ocaklar, yava yava kilisenin tam denetiminden karak, hkmdar saraylarna yerlemilerdir. Nihayet, tarihinin bile kulland malzemede, belki de daha belirleyici olan bir kopukluk. Kaynaklar aniden ar bollam, ve te yandan onlar da laiklemilerdir. Bu nedenl e, noter sicillerinden veya mali belgelerden ayklama yaparak, kararl bir ekilde figratif hale gelmi ve gerei tasvir etme kaygsna sahip bir resmin temalarn zmleyerek, arkeologlarn kefettikleri ok daha kalabalk olan ve bir kylnn evinin, bir kyn plannn, bir tarm alannn rgtlenmesinin, bir zenaatkr atelyesinin alet-edevatnn ne olmu olduunu ilk defa gsteren nesneleri inceleyerek, ekonomik gereklere istatistik-ncesi yntemlerle yaklamak ve bizatihi buradan hareketle saysal verilere dayanarak, gelime ve gerileme mekanizmalarn kavramak mmkn hale gelmektedir. Gene ilk defa olmak zere, belgeler o a insanlarnn gznde toplumsal durumlar arasndaki farklar vurgulayan koskoca bir simgeler, ssler ve amblemler btnn ak etmektedirler. Nihayet, bu belge yn gene ilk defa olarak, o zamana kadar ancak bozucu bir ekrandan yle bir ucundan grlebilmi olanlar-bu ekran zamana kadar sahip olunan yegne tanklarn, yani kilise mensuplar ve yce kiilerin izafet erevesi tarafndan meydana getirilmekteydi-dorudan gstermektedir: ilk defa olmak zere, mtevazi kiileri sunmaktadr. Btn bu kopukluklar Orta a tarih yazcl gelenei iinde ve zellikle de Fransa'da, fiili olarak XIV. ve XV. yzyllar nceki yzyllardan soyutlayan bir kesintiyi yerleik hale getirmilerdir. Bu bklme acaba toplumlar tarihi iin de geerli midir? Bu alana sahte sreksizlikleri dahil etme tehlikesini tamakta deil midir? Orta an son iki yzyl Fransa'da ve Avrupa lkelerinin ounda, birok yldan beri en faal aratrmalarn ve en aydnlatc keiflerin alan olmulardr. rnein, 1348 tarihli byk veba salgnnn Avrupa'y nasl kat'ettii bylece daha az karmak bir ekilde grlebilmektedir. Toulouse tccarlar veya Cenova bankaclar arasnda i ilikileri oyununun ne olduu bylece daha ak olarak farkedilmektedir. Ve krlar kentlerden daha az tannyor olmaya devam ediyorlarsa da, bugn insanlarn Senlis blgesinde nasl yarglanm olduklar, Bordelais'de veya Midlands'da senyrler ile kyller arasndaki ilikilerin nasl kurulduunu ve Namurois'daki veya Be de France krlarmdaki valyelerin kaderinin ne olduu bilinmektedir. Fakat madem ki kaynaklar ok daha

zengindir ve madem ki Orta a tarihilerinin kullandklar henz zenaat dzeyinde olan yntemler bunlarn ieriklerinin abucak tketilmesine izin vermemektedir, o halde bu aratrmalar genel olarak kk bir eyaletin, bir kentin, hatta bir kentin iinde daha da kstl olarak, belli bir toplumsal kategorinin snrlan erevesi iinde yrtmektedirler. te yandan, bu almalarm okluu, dankl ve ou zaman mkemmelci bir karakterde olmalar btnsel baklara kolaylkla ulalmasn engellemektedirler. Tarihsel bilginin son zamanlarda kaydettii gelimeler, kukusuz eski sentez denemelerinin sonularn dzeltmitir. XIV. yzyldan itibaren Avrupa tarihi etkilemi olan byk dnmler hakknda artk bunalmdan sz edilmemekte ve arpmalarn atrts boyunca, dinsel sanan istila eden ceset ynlarnn genilii ve lmcl tonalite karsnda bitmekte olan Orta a bir atalet, iine kapanma ve endie dnemi olarak sunup, urada veya burada byk fetihi giriimleri veya yenilenmi bir estetiin hayranlk verici biimlerini ihmal eden belli bir romantizmden artk vazgemektedir. Fakat daha ileri gitmek, tarihsel analizin zenginlemi verilerini tek bir bakta birletirmek ve baz baat olgular btnsellikleri iinde kavramak nemli olacaktr. Bu baat olgulardan bir tanesi dikkatleri zellikle ekmektedir, nk bu dnemi belirliyora benzemektedir; kitle kprdanmalarndan, halk ayaklanmalarnn birbirlerine eklenerek bir zincir oluturmasndan, toplumun alt 219 tabakalann alkalandran ve XIV. yzyl boyunca Avrupa'nn bir ucundan dierine yaylan hareketlerden sz etmek istiyorum. Kyller urada veya burada ayaklanmlar, aletlerini almlar, soylularn evlerini yamalamaya ve hkmdarlarn grevlilerini katletmeye gitmilerdir. u veya bu kentin d mahallelerinde, tpk Floransa'daki Ciompilerin yaptklar gibi zenaatkrlar ayaklanm, beledi ynetime katlmay talep etmilerdir. Bylesine bir genilie sahip olan ve bylesine uzun sre yaygnlaan hareketler hakknda bir ilk soru ortaya kmaktadr. Bu iddetli sarsntlar yalnzca Orta an sonlan m hissetmitir? Bylesine hareketler daha nceleri, XII. ve XIII. yzyllarda ortal sarsmamlar mdr? XIV. yzyldan sonra halk ile efendileri arasnda, belki de yeteri kadar talep edilmeyen tanklklann henz bomaya ve gizlemeye devam ettikl eri, bylesine iddetli basnlar meydana gelmemi midir? Ve bu karklklarn harekete geirdii nabz atlarnn konumlarn belirlemeye kalkarsak, eer ncelikle ekonomi cephesine bakarsak belgelendirmenin yeni nitelikleri sayesinde iktisat tarihi bu dnem iin, daha ncekilerden daha da emredici olmak zere, toplumsal tarihe egemendir-, Beauvaisis Jacqueslannn, Wat Tyler'n izindeki ingiliz asilerinin en fakirler arasndan kmadklar ve gerek yoksullarn onlar tarafndan her zaman srklenemedikleri farkedilmektedir. Ve artk retim ilikilerinin balantlan iinde yer alan atma tohumlarnn tam ynnn ne olduu sorulabilir. Kaynaklarn niteliinden tevik bulan siyasal tarih de baz cevap unsurlarn getirmektedir. Bu tarih, bu ayaklanmalarda devletin yaplarnn yalanarak gszlemesi ve mali basklara kar cevaplar bulmaya ynelmektedir. Ancak tamamen tatmin edici sonulara varabilmek iin, tabii ki zihinsel tavrlar byk lde hesaba katmak gerekmektedir. alkantlara kkeni ile halk vicdanna hkmeden ve kendini ilk kez bu dnemde, kap aralndan gsteren inanlar ve mitoslar sistemi arasndaki ba aramak. Bu hareketlerin ayn zamanda, henz kaba olan bir dinselliin Mesih'in dnyaya tekrar geleceine dair temsleriyle ve hnstiyanlm alt tabakalara intikaline refakat eden u tedrici eitim araclyla, dilenci rahiplerin ve tiyatronun oluturduu u gl eitim aralaryla da sarsalanp sarsalanmadm sormak. Bu toplumsal tarih sorunu dinsel duyarlk incelemesine, arkadalk rgtleri ve tarikatlarn, nihayet szel edebiyat ve sanat eserlerinin temalarnn dinsel duyarlklarnn incelenmesine bavurmadan aydmlatlamaz. Fakat iyice kabul edilmesi gerekir ki, zorunlu bir sentezin gerektirdii tm unsurlar, ortaklaa zihnin salayabilecekleri, henz en belirsizleri ve en az toparlanmlar olarak gzkmektedirler. Bu bir sonuca yneltmektedir: bu tarihin gelimesine, artk bir toplumlar tarihinin gelimesi bal olmaktadr. Bu da hemen bir

soruyu gndeme getirmektedir ve belki de bu soru bugnk tarihileri en fazla megul edecek soru olmaktadr: zihniyetler tarihini tarihsel aratrmann btnne nasl balamal? Bana tevdi edilen krsnn bu balantya ilikin soru hakknda srekli bir buluma ve dnme yeri olmasn can yrekten arzuluyorum. Gerekten de, Orta a bana, incelenmesi asndan uygun koullar sunabilirmi gibi gzkmektedir, nk artk ekonomiye ilikin alan, yalan zamanda olduundan daha az belirleyici bir ekilde etki edebilir ve te yandan da bu dnem, tarihinin dnce ve davran tarzlarna kar kendini dayatan mesafeyi daha iyi koyabilecei kadar bizden uzaktr. Gerekten de, toplumlarn gemiini anlamak isteyen kimse iin en kaba, ama en gerekli aba bizzat ona hkmeden zihinsel tavrlardan kurtulmaktr. Biraz nce, eskinin ekonomilerini bak as hatas olmakszn gzleyebilmek zere, imdiye ait bir ekonomik bak asndan kurtulmann zahmetli olduunu iaret etmitim. amzn zihniyetlerinin yansmalarn eski zihniyetlerin gzlemine tamamak daha da g bir itir. Bu durum ortaklaa psikoloji, ahlk ve onlan temellendiren dnya kavraylannn tarihini, olabilecek en g ey haline getirmektedir. Bu i daha imdiden zordur, nk zihinsel olgulan hayatn maddi erevelerini gelitiren mekanizmalanndan ok daha ince olanlarnn iine yerlemektedirler, nk bugn sahip olduumuz lme aralarnn dnda kalmaktadr ve akkanlklan iinde kavranlamaz olarak gzkmektedirler. Bu tarih zordur, nk her toplumda eitli kltr dzeyleri birarada varolmaktadrlar; bunlarn arasnda sk mtekabiliyetler kurulmaktadr, en salkllanmn, sekinler iin yaratlan modelleri her zaman daha derin ve yaygn ortamlara saplayan ve bu modelleri bu sre esnasnda bozulmaya yneltenlerinin de olduu eitli hareketler onlar birbirlerine balamaktadr, bu kltrel tabakalarn arasndaki snrhr belirsiz ve hareketlidir ve bunlarn ekonomik koullar snrlayanlarla tam anlamyla aktklan nadirdir. Nihayet bu tarih zordur, nk zihinsel temsiller ve gemiin insanlarnn davranlan ancak ou kantnlm ve bazen de tamamen kaybolmu olan diller araclyla alglanabilmektedir, kaybolmayan diller de kendilerine zg bir tarih tarafndan srklenmekte ve bu evrim srasnda, bu dilleri oluturan iaretler genellikle az deimektedirler: bu iaretler ortaklaa zihniyetin hareketiyle, tedricen yeni bir anlam yklenerek birlemekte ve bylesine semantik kaymalan yakndan izlemek kolayca mmkn olmamaktadr. Fakat bu tarihi ina etmek gerekmektedir. Bunu bilimsel bir biimde yapabilmenin tek yolu, alglamalarn, bilgilerin, duygusal tepkilerin, ryalarn ve hayallerin, ayinlerin, hukukun, uygunluklarn, bireysel bilinleri kaplayan, dandan kabul edilen ve en bamsz olmak isteyen akllarn bile tamamen kurtulmay baaramadklar, az veya ok kark, az veya ok mantkl olup, insanlarn dierleriyle olan ilikilerindeki eylemlerini, arzularn ve redlerini renklendiren fikirlerin denetiminin dank deil de, onlar gerek bir yap halinde biraraya toplayan sk bir tutarlk meydana getirdikleri ilkesinden 220 hareket etmektir. Bu yap, onu belirleyen ve zerlerine yansd dier yaplardan ayrlamaz. Zihniyetler tarihinin kaydettii gelimeler ve buna bal olarak, bu tarihten vazgemesi mmkn olmayan toplumsal tarihin ilerlemeleri, demek ki tarihinin bugn elindeki en etkin yntemsel aracn kullanlmasna dayanmaktadr; bundan maddi, evresel ve ekonomik alt yaplarn siyasal yaplarla, ideolojik st yaplarla birlikte ve eit bir gle yrtlmesi gerekliliini anlyorum. nk, Merovenj dneminde orman snrndaki tarm alanlarnn ilerlemesini tevik eden, farkedilmesi mmkn olmayan iklim dalgalanmalar ile, Rnesans'n eiinde Paolo Uccello ve San Romano zaferinin karklklarn geometrik ve karanlk bir evrenin kristali iine hapsetme emrini verenlerin yapaklar seim, zaman iinde birbirlerine ok uzak olmakla ve grnte birbirlerine ok yabanc olmakla birlikte, fiilen dayanma halindedirler. Eklemleme ve titreimlerin bu arap sama olabildiince nfuz etmek, kukusuz Michelet'nin ryasn, "hayatn bizzat kendisi haline

gelecek olan gl bir hareket iinde" izleyerek tarihin ve toplumlar tarihinin meydana getirdii bu btnnn anlalmasnda glkle, sabrla, tutkuyla ilerlemek ve onu kavramak olacaktr. XVII MANASTIRCILIK VE KIRSAL EKONOM Manastr kurumu ile krsal faaliyet arasnda farkedilebilen u birka genel kavray yerli yerine koymak zere kendime iki zgrlk tandm. Bunlardan birincisi, gzlemlerimin ounu Fransz mekn zerinde younlatrmama ilikindir ve bunun iki nedeni vardr: bir kere, Hrstiyan aleminin bu blgesini daha iyi tanyorum; te yandan da, bana gre en ifade ykl kaynaklar Fransz meknnda daha bola benzemektedir, ikinci olarak, bu kollokyumda saptanan kronolojik ereveye nazaran hafif bir kayma meydana getirmeyi ve 1075 civarndan balayarak XII. yzyln ortasna kadar uzanan bir dnem nermeyi tercih ettim. Bylesine bir kayma kolaylkla aklanabilmektedir. Manastr slahat kronolojisiyle, bu slahatn ekononiik olgularn zerine yansmasn, ite fiilen bizatihi bu kayma ayrmaktadr. Gerekten de, benim tercihim, bana gre nce uzun mrl bir gelenek tarafndan aktarlan ve 1075'de Bat manastrlarnda henz uygulanmakta olan bir ekonomik ynetim modelini -sonra da bu tarihten itibaren bu modelin hem slahat zihniyeti, hem de ekonomik iklimdeki yava ve genel bir deimenin basks altnda gndeme getirilii- tedricen aklamama, nihayet bu gndeme getirmenin bizatihi manastr kurumunun hayat zerindeki ilk sonularn gstermeme izin vermektedir. Dispositto rei' familiaris -Cluny manastr barahibi Saygn Pierre'in dilini bilhassa kullanyorum (1)- hakknda karara varabilmek iin, i ekonominin dzenleniini belirlemek iin, yani tarmsal hayat karsndaki tavrn saptamak iin Bat manastrcl bir rehbere, bir meme, Saint Benoit Kural'na sahipti; ancak alar boyunca bu metoe yorumlar getirilmiti, bu yorumlarn balcas 816 ylnda yaynlanan manastr fermanyla, bu kurallarn zihniyetini, VI. yzyldan itibaren hissedilir derecede deimi olan bir toplumun ve ekonomik, bir ortamn ihtiyalarna uydurmay amalayanyd. rf haline dnen bu yorumlardan, bu "adet'lerden, k noktas olarak aldm dnemde en fazla sayg grenleri ve ayn zamanda, metinlerin en ak bir ekilde onayladklar Cluny manastr tarafndan izlenmekteydi ki, ben burada bunlar gzlemimizin ayrcalkl alanlarndan biri haline getirmeyi neriyorum. Bu kurallar hemen bir ilk temel olguyu gstermektedirler ve bu olgu manastrcln her ekonomik yorumunun temelinde yer almaldr: geleneksel uygulamalar ncelikle ve zellikle cemaatin ihtiyalan'm kurala balayarak, manastr kurulularnn krsal ekonominin bamdaki konumuna hkmetmektedirler. Olduka eski bir rfe gre bu ihtiyalar ikiye ayrlmaktadr: bir yanda gda ihtiyalar, victus; dier yanda da, adna donatm ihtiyalar diyebileceimiz vestitus. Bu iki kategori karsmdaki ekonomik tavrlar, en azndan IX. yzyldan itibaren geleneksel, kurumsal, hatta diyebilirim ki ayinsel olarak (nk maddi nesnelerin tketimi karsndaki manastr tavn gerekten ayinseldi) net bir ekilde farklyd. Vestiyer, yani donatm ihtiyalar olaan olarak satn alma yoluyla, yani para aracna bavurarak ve buna bal olarak, kuruluun nakdi kaynaklarnn toplaycs ve muhafz camerarius'un araclyla karlanmaktayd. Buna karlk, gda ihtiyalar alan, manastr ailesinin elinde tuttuu retken glerin deerlendirilmesine, dorudan iletilmesine balanmaktayd. Topraktan elde edilen rnlerin toplaycs ve muhafz olan cellerarius, cemaate geimlii iin tarmsal bir iletmenin rnlerini salamaktayd (2). Demek ki manastrn krsal ekonomisinin bnyesine dahil olmas, ok kesin olarak gda ihtiyalar dzeyinde yer almakta ve buna bal olarak, Kural'n bu konuda kaydettiklerine ve bunlarn yorumlarna baml olmaktayd. Benediktin kural 39. ve 40. blmlerinde (31. blmde constituta annona ibaresi okunmaktadr) rahiplerin yiyecek ve ieceini hkme balamaktadr; Kural yemek saysn, bu yemeklerde verilen maddelerin cinsini ve nihayet miktarn, ayinsel takvime gre saptamaktadr (ancak bu saptama, deeri Hrstiyan dnyasnda ne sabit, ne de tutarl kalm olan l birimlerinin ilevinde olmakta, bu da bu noktada kurallar tarafndan getirilen belirlemelere ve canl ztlamalara ak bir alan

brakmaktadr). Ksaca syleyebilirim ki, Kural hastalar ve gszler hari, biraderlere drt ayakl hayvanlarn etini vermeyi aka reddetmekte (stelik, kanlmaz iae sorunlar nedeniyle Sofu Louis dneminde yemeklerde, lezzet vermek zere zeytinya yerine hayvani ya kullanlmasna izin vermek gerekmitir) ve manastrclm ilk dnemlerinde beslenmenin temeli olan otlara, kklere ve sebzelere ekmek ve arab eklemektedir. Nihayet syleyebilirim ki, rahipler manastrdaki tek tketiciler deillerdir, cellerarius bunlardan baka "hastalar, ocuklar, konuklar ve fakirleri"de doyurmak zorundadr, bu doyurulacak ek boazlar bazen ok kalabalktrlar (XII. yzyln ortasnda Cluny'de bunlarn gndelik buday iaesi biraderlerinkine eitti, ancak olaand bir konuk baskn misafirhanenin ihtiyalarn l d artrmazsa) (3), fakat rfler ve statler bu ilve ve hareketli halkn olduu kadar, manastrda beslenen hizmetkrlarn da gda rejimini, bazen en ince ayrntlarna varncaya kadar ayinselletirmilerdi (4). Bylece topraktan elde edilen rnlerin tketimi kurala balanm olmaktayd (5); her manastrn bu ekilde planlanan i ekonomisi, demek ki hi de serbest olmayan, tersine kat rflerle ynetilen bir talebin ilevinde rgtlenmekteydi. Bu talep nasl karlanmaktayd? Bat'nm tm manastr kurulular toprak sahibiydi. Dindar amal balar ok genel bir biimde bu toprak varlklarn artrmlard, ylesine ki bir yandan o zamana kadar maddi ihtiyalarn dorultusunda laik aristokrasinin ltuflarm kazanmak zere bu ar bol servetten, hemen hemen bedava olmak zere, precariu <n veya beneficium olarak temliklerde bulunmak hi de tehlikeli grlmemi, ve te yandan da, cemaat ilenmeyen alanlardan yeni tarla amaya ihtiya duymayacak yeterlikte ilenebilir topraa sahip olmutur. Toprak aan rahipler imgesi bana 1075'deki Fransz lkesine hi de uygunmu gibi gzkmemektedir. Bu toprak gelirlerinin bir paras, uzun zamandan beri vestitus'a, yani camerarius brosuna tahsis edilmi bulunmaktayd. Bu durum, toprak cinsinden servetin bir blmnn manastra ayni rnler deil de, nakit salayacak tarzda ynetilmesini gerektirmekteydi. Bylece tketim kurallar manastr -ve bu, nemli olduunu sandm ilk farkna var meydana getirmektedir- toprak varlnn en azndan bir parasnn evresinde, tarmsal maddeleri ticariletirmeye zorlamaktadr; bu ya kendi hasatlarnn toptan satyla, ya topraklarn ileyen veya kiralayanlardan nakit talep ederek, yani onlar bu nedenden tr bizzat sat yapmaya zorlayarak olmaktadr. Bu noktada, manastrclm Avrupa krsal ekonomisinin en koyu iine kapanma dnemlerinde, parasal dolamn desteklenmesinde oynad rol kavranmaktadr. Victus'a. tahsis edilen gayrimenkul payna gelince, bu konuda ie farkna var kategorisi karabilir. 1. Tketim ilkeleri, yani beslenme ayini bu topraklarn baz maddelerin retimine tahsis edilmesine yol ayor ve buna bal olarak, onlara uygulanan tarmsal sisteme hkmediyordu. Bu ilkeler et kullanmn kstlayarak, hayvanclk faaliyetlerinin payn doal olarak azaltyorlard; buna karlk bacl her ne pahasna olursa olsun tevik ediyorlard; Kurai tarafndan saptanm olan pulmentaria ihtiyacnn saland bostan ve meyva bahesini retimin baat unsurlar haline getiriyorlard; nihayet ekmeklik tahllarn yetitirilmesini n plana kartyorlard. Manastr kurumunun bu yolla, Avrupa krsal ekonomisinin evrimi zerinde dier bir temel etki yapp yapmad sorulabilir: nitekim manastr kurumu kendi dorudan ilettii topraklarda, kiraclar tarafndan iletilen topraklarda, birok blgede ' yerliler tarafndan uygulanan -ngiltere ve Germanya'nn baz ksmlarnda kesinlikle olmak zere-yerli ve ilkel tarm usullerinden herhalde farkllaan, fakat zamanla yalandan taklid edilen bir retim modelini neriyor ve dayatyordu. 2. kinci cinsten farkna varlarm, toprak varlnn gda maddesi salayan ksmna uygulanan iletme usullerine ilikindir. Kural ve rfler burada artk tketim dzeyinde deil de, retim dzeyinde mdahale etmektedirler. Baka bir ifade ile, sorun rahiplerin topram ilenmesi almalarna katlmalarna ilikin olandr. Saint Benoit Kural 48. blmnde, bilindii zere otiositas'a, "ruhun dman"na kar gndelik bir bedeni faaliyeti hkme balamaktadr. Doruyu

sylemek gerekirse, bu metin bu hkmle biraderlere tarlalarn topran elleriyle ters yz etmeyi hi de dayatyor deildir. Fiili durumda yalnzca rahiplerin koullar nedeniyle bazen bu ileri yapmak zorunda kalabileceklerini ngrmekte, bu durumda onlar sabr gsterme konusunda cesaretlendirmenin, yani olaand, hatta rezalet saylan fizik bir aba sarfna katlanma konusunda cesaretlendirmenin uygun olacana inanmaktadr. 66. blme ait olan dier bir tankl buna ekleyelim; bu blm kapclk grevine ilikindir ve rahiplerin faaliyetini itlenmi alann iiyle snrlandrma konusunda srarldr. Metin bu balamada, burada bu amala bulundurulmas gereken ve cemaatin olaan el ii alann meydana getiren i aletlerini zikretmektedir; sz konusu olanlar nelerdir? Deirmen, hamur teknesi, bahe. Saint Benoit'nm oullan demek ki ii olarak, olaan durumda bahe ileri hari tarmsal almaya katlmamaktadrlar; balca ileri yiyecei retmek deil de, hazrlamakr. Zaten Kural'a, bu tarihten sonra getirilen tm yorumlar topraktan uzaklamay vurgulamlardr. Benoit d'Aniane'n zihniyeti, rahiplerin "ibadetin erefi iin" ar almalardan ayrk tutulmalar ve bunu telfi etmek zere, ibadet grevini artrmalar gerektiini kabul ettirmitir. Zamanla opus manuum yalnzca mutfak ileriyle snrlanm ve hatta daha 822'de Corbie manastrnda, din adamlar bu ilerin en az soylu saylanlarn laik hizmetkrlarn stne ykmlardr (6). Ayn ekilde, 1080'lere doru, kendine Cluny'de rahipler tarafndan yaplan iler hakknda bizzat grdklerini soran kiiye, rfleri kaleme alan rahip Ulrich yle cevap verebilirdi (1,30): "bakla ayklamak, bahenin otlarn yolmak, ekmek hamuru yourmak". Bunlar simgesel olarak nitelendirilebilecek faaliyetlerdir. Bir olgu aktr: XI. yzyl rahipleri ifti deillerdir. Bahelerini angaryaya koalan kiraclara veya cretli iilere apalatan ncelleri de, Sofu Louis'nin dneminden itibaren onlardan daha fazla ifti deillerdi (7). 1000 ylnn tesinde, tabaka teorisinin geni lekte yaylmasna katkda bulunan yzyllk bir gelenek, ayn sava uzmanlar iin olduu gibi, onlar gdalarn bakalarnn almalarndan beklemeye angaje etmektedir, yani senyr olarak yaamaya, kiraclara devrevi dentiler dayatmaya, dorudan ilettikleri topraklarnda ev kleleri, angaryaya koulan kiiler veya cretli iiler istihdam etmeye. 3. nceki farkna varlarn btnne dorudan balanan nc nokta: manastr kurulularnn hemen yaknnda tarmsal iletme merkezi bulunmamaktadr, zaten bu kurulularn ou kentseldir, veya 1075'de, hemen yan balarnda gelimekte olan kasabann hzl genilemesiyle kentleme yolundadrlar (8). Demek ki besleyici topraklar uzakta yer almaktadrlar. Bunlar Cluny manastrnn etrafnda onbe tana kadar domaine birimi halinde rgtlenerek, herbiri decanus adm tayan, yetkilerin aktarld bir rahibin gzetimi altna konulmulardr; barahip bu retim birimlerinin herbirini, akt bir yllk tme esnasnda denetlemektedir (9). Buralarda elde edilenlerin te biri domaine'in z ihtiyalar iin ayrlmaktadr -geerken iaret etmeliyim ki, ayn oran villis fermanyla da hkme balanmt-; geriye kalan, ana kuruluun iaesini salamal ve onun ambarlarna tanmalyd. Ancak bu arada iaret edelim ki, manastr ekonomisi bir tketim ekonomisi olup, retimin deil de, nceden belirlenen ihtiyalarn ilevinde oluturulmutur. Demek ki cemaat her domaine'in verimini alabildiine gelitirmekle deil de, bu verimi tarmsal maddelerin ona, iklimsel afetler ve retim raslantlanmn da hesaba katlmasyla, yeterli dzeyde gelebilecek durumda tutmakla meguldrler. Manastr yneticilerinin bu bak as iindeki nde gelen ilerinden biri, ykleri eitli retim birimleri arasnda eit bir ekilde datmak olmaktadr; bunu yaparken herbir birimin olanaklarmm hacim ve cinsini gznnde tutmaktadrlar. ok genel olarak, her domaine'in manastrn tm ihtiyalarm srayla karlamas zerine dayal dnml bir sistem kurulmutur. Belgeler bu usule mesaticum veya mesagium adn vermektedirler. htiyalar dzeyinde planlanm bir ekonomiye cevap veren bylesine yntemler, doal olarak ve zellikle ngiliz manastrlarnda olmak zere, krsal domaine'lerin kiraya verilmesine yol amlardr (10). te yandan iaret edelim ki, manastr cemaati sabit olmak zorundadr ve prenslerin veya piskoposlarn yapaklar gibi topran rnlerini tketmek zere oraya tanamaz; onu iae etmek gerekmektedir. Bu zorunluk, zellikle de zor ve masrafl tama ilerini en aza indirme kaygs, i

ekonominin bu kesiminde de nakdi araca bavurmay tahrik etmitir. Saint Benoit Kural fiilen nakit kullanmn yasaklamamtr; tersine bu ii kurala balamtr; ve manastr rfleri zerindeki etkileri byk olan Karolenj dnemi ekonomik hkmleri, olaan olarak nakit kullanmm ngrmekteydiler. Demek ki, yemekhane hizmetine koulan krsal domaine 'lerde, bu yolla edinilen parayla manastr evresinden baz tketim mallarn satn almak zere, hasadn bir ksmm satma alkanl edinilmitir (11). Bylece vestitus ynetimi manastr topraklarnn rnlerinin ticariletirilmesini tevik etmede tek bana kalmamtr. Benediktin ? rahipleri el ilerini cretli iilerin zerine yktklarndan, gdalarm uzak krsal iletmelerden saladklarndan, en azndan XI. yzyldan itibaren, para kullanm zerine dayanan bir mbadele ekonomisinin harekete geiricileri haline gelmilerdir. * ok basitletirilmi bir emasn sunmu olduum model, XII. yzyln son eyreinde bir dnme konu olmu ve bu dnm ncelikle ekonomik evrimin basksyla ortaya kmtr. Bu hareketin iinde, 1075 civarnda bir zayflamann belirlenebileceini dnyorum: bu sralar mbadelelerin art, nakdi dolamn hzlanmas krlarn cralarna kadar sokulmaya balamlardr, gene bu sralar tarmsal retimin ilk gelimesi, aristokratlara zellikle yaam dzeylerini ykseltme olanan salamtr. Bu yeni koullar Benediktin manastrlarnda, maddi mallara kar olan tavrn farkedilmeksizin bozulmasna yol amtr. Cluny manastrnn brakt belgeler bu deimelerin yn hakknda ne retmektedirler? Ulrich tarafndan 1080'den itibaren derlenen rfler, ncelikle daha az sade bir yaantya meyil, tpk laik aristokrasiye ait evlerdeki gibi, ahr ve sofra masraflarnn artmasna izin veren eilime tanklk ediyora benzemektedirler. Kural'm temel hkmleri ihlal edilmeksizin, belli bir lks rahiplerin beslenme usullerine dahil olmutur (12). te yandan, tketimin art tartlmaz bir ekilde, Cluny manastrnn, bir ksm da olduka uzaklardan gelen, ok daha fazla miktarda nakit topluyor hale gelmesiyle de tevik edilmitir; manastr zellikle Tarikata bal kurulularn nakit cinsinden dedikleri vergileri toplamaktadr; ayrca ona, prenslerden ve zellikle de onun lehine altm cinsinden ok byk bir yllk rant tesis etmi olan Kastilya hkmdarlarndan dzenli sadakalar gelmektedir. Bu deerli maden akm camerarius 'un grevini cellerarius'uikine nazaran daha stn hale getirmekte, ve bu nedenle de cemaatin tarmla olan ilikilerini deitirme eilimine sokmaktadr. Kukusuz domaine'in ihmal edildii sylenemez: rnein 1090'a doru cellerarius'm koskoca bir ortak tarlay para para ele geirmek iin aba sarfettii, kyl iletmecileri buradan kovduu ve bylece, yemekhanenin iae edilmesine tahsis edilen yeni bir dorudan iletme merkezi yaratt bilinmektedir (13). 1095 ile 1120 arasnda, manastra bal rezervleri ynetenler arasnda bazlarnn ayn ekilde, asalak faaliyetleri manastr toprak gelirlerinin nemli bir blmnden mahrum brakan, eitli dekanlklarn khyalarna kk sktrmek zere aba sarf ettikleri farkedilmektedir (14). Fakat bu arada, ekonomik bir rahatlk ve geveme iklimi iinde, victus'u, eskiden yalnzca vestitus iin olduu gibi kabul etme adeti yava yava yerlemektedir, yani eski modelin gerektirdii, fakat imdi marjinal hale gelmi olan ticari ilemleri gelitirmek ve sonunda i iaeyi ayni kaynaklardan ok daha fazla nakdi kaynaklara baml hale getirmek. Ulrich'in rf derleme kitab "yllk haslattan, parayla satn aldklarmzn dnda geimlik olarak hibir eyimizin olmamas sklkla meydana gelmektedir" demektedir (15). Bu olgu anlamldr: 1077'de, spanyol krallar tarafndan denen deerli maden cinsinden muazzam rant (bunun Cluny paras cinsinden deerini birka yz bin denier olarak tahmin etmek mmkndr) nce vestitus' tahsis edilmi, sonradan buday almna aktarlmtr (16). Hareket, izleyen yllarda hzlanmtr: Saygn Pierre, 1120'ye doru arap ve ekmek iin 240.000 denier'den daha fazla sarfedildiini ifade etmektedir (17). Bunun anlam ok basit olarak, rahiplerin yaants ile tarmsal faaliyet arasndaki mesafenin lszce arttdr.

Bu evrim Cluny ortamnda geliirken, ilkel model de yalnzca iten deimekle kalmyor, bu kez manastr slahatlarnn dtan itirazna uruyordu. I Bunlardan bazlar asndan toptan bir itiraz sz konusuydu. Bu kktenci kanat -buraya zellikle Chartreuxleri veya Grandmont rahiplerini koyalm- sk skya mnzevi keilik hareketine balanmaktayd. Bu hareket bir yandan le ekilmeyi nermekte; te yandan da, Saint Benoit'nn tesinde, arab reddeden ve ekmei dlamadklar zaman bunun ancak en aa tahllardan yaplmasn . * kabul eden eski Kilise babalarnn rejimlerine geri dnmeyi amalayan bir beslenme sadeliine davet etmekteydi (18). Bylesine tercihler, manastr cemaatinin krsal hayata karmasn iki noktada deitirmekteydiler: bunlar tarla almasna neden olmaktaydlar, nk tarma almam alanlarn ortasna I yerlemeye giden rahipler kendilerini besleyecek tarlalar batan aa yaratmak ! durumundaydlar, bunlar bacl tarmsal sistemden kopartyorlar ve bahecilik j alann tarlalarn aleyhine geniletiyorlard. Buna karlk, bu cins slahat rahiplerin tarmsal emekiler olabileceklerini hesaba katmyordu; tamamen tersine, bunlarn hayatlarnn bakalarnn emekleriyle salanmasn f ngrmekteydi. Gerei sylemek gerekirse, bu bakalar kyller, seriler ve | kiraclar deildi, nk cemaat d dnyayla ipleri kesinlikle kopartmak | zorundayd. Manastrda yaayan grubun ihtiyalarnn salanmas ( kltrszlklerinden tr dua ve derin dnmeye ehil olmayan, ikinci tabakadan din adamlarna, conversi'ye dmekteydi. En kat slahatlarn el emeine kar bu tavrlar, kltrel ortam tarafndan yaratlan ifte bir talepten vazgeemediklerini gstermektedir. Bunlardan biri manastrcla ilikindir: ok eski eilimler rahibin greviyle, kutsall birbirlerine yaklatrmakta ve bylece rahibin eitimli olmasn talep etmekteydi; oysa slahatn bizzat kendisi okulu manastrdan uzaklatrmakta ve manastra balanan ocuklar toplamay yasaklamaktayd; zorunlu eitimden nceden gememi ve tarikata yetikin olarak katlm olanlar, demek ki maddi ihtiyalarn salanmas iine aklp kalmalydlar. Dier talep yzyldan gelmekteydi ve daha az emredici deildi: kendimizi yerletirdiimiz dnemde, aristokratik ahlk katlamaktayd, bu ahlk el emeini bu snfa layk bulmayarak ve geriletici sayarak mahkm etmekteydi, emekiler ile dierleri arasnda aslmaz bir mania koymaktayd, ylesine gl bir ayrmclk ihdas etmekteydi ki, rnein Chartreuse tarikat kurallar dnyadan el ekme ve tevazuya ynelik olmakla birlikte, iki cins ekmek ngrmekteydiler, biri rahipler iin olan "daha gzel", dieri de tarikata yetikin olarak katlan ve elleriyle alanlar iin (19). Citeaux'dan kaynaklanan itiraza gelince, bu ksmi bir itiraz olmutur. Citeaux yalnzca suistimal olduunu dnd sapmalara tepki gstermeyi ve Benediktin kuralnn harfiyen uygulanmasna geri dnlmesini istemekteydi. 229 Buna bal olarak ne toprak edinilmesini, ne de para kullanmn gndeme getiriyordu. Fakat azla yetinme ve mnzevilik onu da cezbettiinden, manastr kouluyla krsal hayat arasndaki balanty sonunda Chartreux ve Grandmont tercihleri ynnde deitirdi. Saint Bernard'n Cluny mutfandaki incelmeye kar sarfettii kt szleri hatrlatmaya hi gerek yoktur. Her trden gda lksnn reddi: avdar, arpa veya dar ekmei; zeytinyasz piirilen bakla yapraklar, tam Paskalya gn bezelye ve fi (20). le ka, yani tarla am, stelik birok Citeaux manastr rnein Citeaux'nun ilk kz olan La Ferte' rnei byledir- eski inziva alanlarna, yani orman ve batakln saldrsnn oktan balad yerlere yerlemilerdir (21). Nihayet yalnzca dorudan iletmeye bel balama, nk harfiyen izlendiine inanlan Saint Benoit Kural'nm metninde ne

ondabirler, ne angaryalar, ne de seriler sz konusudur. Ancak Citeaux rfleri bir noktada, daha ileride tavr almlardr, Citeaux el emei konusunda tpk Chartreuse veya Grandmont gibi, biraderlerini manastra girmelerinden nce aldklar eitimin ilevinde (yani toplumsal kkenlerinin ilevinde), ayr ekonomik fonksiyonlar olan iki kategori halinde ayrmaktadr, conversi ve koro rahipleri. Fakat Kural'n 48. blmnde "eer babalarmz ve havariler gibi ellerinin emei sayesinde geiniyorlarsa gerekten rahiptirler" ifadesi okuyan Citeaux, kendine bal btn din adamlarnn toprakla dorudan, hemen ve fizik temasm yeniden kurmaktadr. Dijon ktphanelerindeki Moralis inJob'm bezemeli baharflerinde, toprak acnn baltasn ve hasadn oram fiilen rahipler kullanmaktadrlar. * Bylece XII. yzyln banda (bu kollokyum iin seilen kronolojik snn kabul ederek 1122'de diyelim], Bat manastrclmda aka atrnal iki sistem kar karyayd. Bunlardan biri Cluny sistemiydi -ki burada tarm gerekten dsal hale gelmiti ve o zamann manastr terminolojisinde makdi ekonomi alanna ilikin olana uygulanan exteriora terimini bilhassa alyorum-. Dierine de, toprak varlnn deerlendirilmesinin gerekten yeniden cemaatin urat tir i haline geldii, rahiplerin ve conversi'nin hikimsenin yardm olmakszn, gdalarn alnlarnn teriyle topraklarndan saladklar Citeaux'nun sistemi diyelim. Ayrca slahat akm esnasnda ve ekonomik zorunluklann basksyla bu iki sistemin ne hale geldiinin taslan birka kelimeyle kartmak gerekmektedir. Sistemlerden ilki ifte bir narinlikteydi. Manastr kurumunun, lkse kar an ilgiyi mahkm eden eletirilere kar karn yumuakt; nakit varlklarn yava bir deer kaybna yol aan genel bir mbadele geliiminin barnda zararsz bir ekilde srdrlebilmesi iin nakit cinsinden gelirlerin srekli artn gerektiren bir nakdi ekonomi yolunda tedbirsizce maceraya girimiti. Bizzat Cluny'de tarikatn partiler halinde blnmesi, tarikata sadk halkn sadaka akmm baka dinsel kurululara yneltmeye balayan memnuniyetsizliin balanglar (Saygn Pierre Des Merveilles adl kitabn ksmen, bu tehlikeyi defetmek iin yazm) bu kaynaklarn azalmasn deilse bile, sabitlemesini belirlemilerdir (22). Manastrn iaesi 1120'den sonra glemitir. Saygn Pierre tm barahiplii sresince, hem Citeaux saldnlarn boa kartmak, hem de i ekonomiyi saaltmak zere bunlara gs germek zorunda kalmtr. abas nihayette yeni birey icat etmek deil de, ilkel modele olabildiince geri dnmek ynnde olmutur. Yaynlad statler Saint Hugues'n barahiplii dnemindeki refahn tevik ettii sofra lksne olan eilimi bir miktar frenlemilerdir. ae ile toprak varlnn iletilmesi arasnda ok gevek hale gelmi olan balar yeniden sklatrmtr; iae hizmetinin krsal dekanlklarn retimine balanmasna dayal olarak mesaticum'u ayaa kaldrmak zere, uzun zaman el yordamyla ilerlemitir; bunu artrmak zere dorudan retimin ihya edilmesini (23), domaine rezervinin geniletilmesi ve daha iyi donatlmasn desteklemitir; bu sayede bunalm manastrn evresinde ve zellikle de bacln gelimesiyle krsal manzara zerine dorudan yansmtr. Ancak, Saygn Pierre Citeaux rneini izlememi ve Clunyli rahiplerin kendilerini tarla almalanna vermeleri konusunda hibir ey yapmamtr. Manastr iinde cretli hizmetkr istihdamn yasaklamtr (24); conversi barbaci'yi, entellektel bir eitimden gememi rahipleri ie komutur -bunun nedeni ekonomik olmayp, Saint Benoit'mn istedii gibi, botagezerlik tehlikesiyle mcadele etmektir, nk ok azmn okuma bildii bu adamlar btn gn uyumakta veya zaman ldrmekteydiler- (25). Ancak kaydedelim ki, bunlan yalnzca i ve ev ihtiyalar iin kullanm, onlar ne koruya, ne balara, ne de tarlalara gndermitir. Conversi emei Cluny'de, zellikle Hirsau'da olmak zere, dier topluluklarda olduu bilinen genilie ulamann uzanda kalmtr. Nihayet ekleyelim ki, tm bu nlemler sonunda etkin olmadklarm ortaya koymutur, domaine retimi ihtiyalan karlayacak kadar tevik edilememi, Saygn Pierre borca bavurmak zorunda kalm ve sonunda Cluny ekonomisi topluluun manevi masna katks olmayan srekli bir borlanmann iine batmtr.

Cluny yeni ekonominin iine, mkemmel olmayan bir ekilde dahil olmaktan tr ifte bir skntnn iine girmitir. imdi de slahattan gemi manastrcl ve daha da kesin olarak, Citeaux manastrcln ele alalm. Bu kurum 1120'den sonra kendini baka bir sorunun karsnda bulmutur, bu sorun derinlii asndan daha ardr. Islahat tarafndan nerilen dnyevi faaliyet modeli, Saint Benoit Kural'nm kat bir okunuunun zerine dayanyor olmakla birlikte, XI. yzyln ekonomik koullarna fazlasyla uyum salam olarak ortaya kmaktayd. Kyl dentilerinin ok az getirdii

230 231 -1155'e doru Saygn Pierre'in emriyle Cluny topraklarnda yrtlen soruturma bunu aaka kantlamaktadr- (26), angaryann tedricen kaybolduu, tarm iilerine bavurmann zellikle dorudan iletme kr marjlarn nemli miktarda azaltt bir dnemde, kiralk iftlik kullanmm reddetmek, conversi'mn ahsnda bedava, istekli ve o an iin ar bol bir emek-gcne sahip olmak Citeaux tarmsal iletmelerini ayrcalkl bir konuma getirmekteydi. te yandan, tapna sslemeyi reddeden, azla yetinme eilimi retken olmayan zenginliklerin birikimini yasaklyor ve zellikle de deerli mcevherlerden oluan bir hazineyi mahkm ediyordu. Yalnzca toprak cinsinden sermaye artrlabilirdi. Sger, Citeaux manastrlarnn kendine, Champagne kontlarndan sadaka olarak aldklar ama muhafaza etmeye haklarnn olmadn dndkleri, deerli talardan bazlarn sattklarn anlatmaktadr. Bylesine satlardan elde edilen para toprak almna yatrlma ve gayrimenkul servetin artm salama benzemektedir, ilgin bir geri dnle, azla yetinme tavr bylece yksek verimlilie sahip krsal iletmelerin oalmalarna yol amaktayd. Nihayet, ekime almam bo alanlara yerleilmesi ve ormanclk-hayvanclk karm bir ekim sisteminin seimi, maddi uygarla ilikin ilerlemelerin balarn veya tahl tarlalarnn retimlerine deil de, otlaklarn ve korularn rnleri olan yne, tahtaya, kle, odun kmrne daha byk bir ticari deer ykledikleri bir dnemde, bu ekonomik avantajlar daha da vurgulu hale getirmekteydiler. Citeaux rahipleri Benediktin Kural metninde sa yasana dair hibir hkm bulamayp, tersine i retim fazlasm para karlnda mbadele etmeye verilen ak izni okuduklarndan, nakdi refaha doru ok hzl bir ekilde ilerlemilerdir. Ve bu refah, herkesin gznde bir rezalet olarak, hayatlarnn derin sadeliiyle elimekte gecikmemitir. Sonuca varmak zere, grnte paradoksal olan bu olgu zerinde derinlemesine dnelim: manastr slahatnn ekonomik etkileri uzun dnemde manastrclk hareketinin bizatihi kendinin mahkm edilmesini hazrlamlardr; nce sapkn mezheplerle, sonra da Dilenci Tarikatlarla. Islahattan gemi biimleri iinde olduu kadar, geleneksel biimleri iinde de. NOTLAR 1. Saygn Pirre'in ekonomi karsndaki tavr hk. cf. supra, bl. II, ve G. DUBY, Un inventaire des profits de la seigneurie clunisienne la mort de Piene le Venerable, in : Petrus Venerabilis, Rome, 1956, S. 128-140. Supra, bl. IV. 2. Bobbio manastrnda 834-36'dan itibaren haznedarlk ve kilercilik adlan altnda iki ministeria'nn kurulmas. Cf. E. LESNE, Histoire de la propriete ecclesiastique en France, C.VI, Les eglises et les monasteres, centres d'accueil, d' exploitation et de peuplement, Lle, 1943, S. 251, 327 ve 59; A.E. VERHULST ve J. SEMMLER, Les statuts d'Adalhard de Corbie de l'an 882, Le Moyen Age, 68, 1962, S. 91-123, 233-269. 3. Recueil des chartes de Cluny, ed. A. BERNARD et A. BRUEL, C.V, n. 4143 (1155 civ.)

4. Bylece Corbie barahibi Adalhard'n statleri IV. ve V. blmde fakirlerin istihkakn belirlemektedir; Ulrich'in rf derlemesine gre, 1080'e doru (III, II), Cluny manastr Carementrant'da 250 tuzlanm domuzu 16.000 pauperes arasnda paylatrmaktadr. | 5. L. LEVILLAIN, Les statuts d'Adalhard, Le Moyen Age 14, 1900, S. 378-382. 6. ibid., S. 368. 7. ibid., S. 360-361. 8. Bahe hari, yaknda hibir krsal retim unsurunun olmamas 822'de Corbie iin kantlanmtr, (cf. VERHULST ve SEMMLER, op. cit., S. 120) ve XII. yy'n ortasnda Cluny iin (cf. DUBY, Un inventaire..., op. cit., S. 130) 9. Ulrich rflerinin tankl, III, 3. 10. Cf. G.DUBY, L'economie rurale et la vie des campagnes dans l'Occident medieval, Paris, 1962, s. 390-394. 11. Karolenj dneminde satlar ve almlar F.L. GANSHOF, La Belgique caroliingienne, Bruzelles, 1958, s. 115-116; L. LEVILLAIN "Les statuts...", op.cit., s.373, 375, 384. Cluny'de XI. yy.'in sonu ve XII. yy.'m banda: Ulrich, III, 11: "De his autem villis que tam longe sunt posite ut nec vinum nec annona que ibi nascitut possit ad nos pervenire ibidem venditut et precium camerario defertur"; Recueil des chartes..., op. cit., n.s. 3790 ve 4143. 12. Coutumes d'Ulrich, I, 49; II, 35; III, 18. Cf. G. DE VALOUS, Le monachisme clunisien des origines au XVe siecle, Liguge, 1935. 6. 6. 232 233 13. Recueil des chartes..., op. cit., n.s. 3034, 3036, 3642, 3759. 14. Ibid., n.s. 3666, 3685, 3951, 4147. 15. Coutumier, III, 11. 16. Recueil des chartes..., op cit., n. 3509. 17. Ibid., n.4143. 18. Chartreuxlerin beslenme rejimi hk. cf. PIERRE LE VENERABLE, De Miraculis, II, 28. 19. Statuta Guidonis, cqC. 32. 20. P.L., 66, 624 et 630. Cf. H. D'ARBOIS DE JUBAINVILLE, De id nourristure des cisterciens, et principalement Clairvaux, au XHe et au XIIIe siecle, iinde "Bibliotheque de I'Ecole des Chartes", 29, 1868. 21. G. DUBY, Recueil des Pancartes de l'abbaye de la Ferti-sur-Grosne. 22. Cf. supra, bl. II. 23. Suger'nin Saint-Denis'de ayn reeteleri benimsediini, buna karlk bir ok ingiliz manastrnda ayarlamalarn kiralama sistemine yneldiini kaydedelim, (cf. DUBBY, L'iconomie rurale..., op. cit., P. 394) 24. PERRELE VENERABLE, Statuts, XXIV. 25. Ibid., LXXXIX. 26. DUBY, Un inventaire...", op. cit. MAKALELERN YAYINLANDII KAYNAKLAR I. Annales : tconomies, Sociitis, Civilisations (2), Nisan-Haziran 1952, s. 155-171. II. Eventail de Vhistoire vivante: hommage Lucien Febvre, Paris, A. Colin 1954, c. I, s.147-149. III. Studia Anselmiana (40), 1956, s. 129-140. IV. Annales : Economies, Sociitis, Civilisations 13 (4), Ekim-Aralk, 1958, s. 765-771.

V. Premiere confirence Internationale d'histoire iconomique, Stockholm, 1960, La Haye/Paris, Mouton, 1960, s. 333-342. VI. Revue historique, 226, 1961, s. 1-22. VII. Etudes rurales (2), Temmuz-Eyll 1961, s. 5-36. VIII. Annales: Economies, Sociitis, Civilisations 19 (5), Eyll-Ekim 1964, s. 835-846. IX. Agricoltura e mondo rurale in occidente nell'alto medioveo, Spoleta, Presso La Sede del Centro, 1966, s. 267-283. X. Miscellanea mediavalia in memoriam Jan Frederik Niermayer, Groningen, J.B. Wolters, 1967, s. 149-165. XI. Niveaux de culture et graupes sociauz: actes du colloque riuni du 7 au 9 mai 1966 I'Ecole normale supirieure, Paris/La Haye, Mouton, 1967, s. 33-41. XII. Villages disertis et histoire iconomique, XI-XVIIIe siecle Paris, SEVPEN, 1976, s. 13-24. XIII. Ordinamenti militari in Occidente nell'alto medioevo, Spoleta, Pressa La Sede del Centro, 1968, s. 739-761. Xr/. 6 ubat 1969'da Amsterdam niversitesinde verilen ve Tijdschrift voor Geschsdenis, 1969'da yaynlanan konferans, s. 309-315. XV. Revue roumaine d'histoire 9 (3), 1970, s. 451-458. XVI. College de France'da verilen ve Editions Gallimard'm (1972) izniyle yaynlanan al; dersi. XVII. // monachesimo e la riforma ecclesiastica, 1049-1122 (Atti della quarta settimana internazionale di Studio Mendola, 23-29 agost 1968), Milano, Editriee Vita e Pensiero, 1971, s. 336-349.

234 235

KK SZLK Carta: Domaine: Prebandi : Familia: Denier : Exteriora: Precarium: Scriptoria: Servus : Ancilla : Mancipia : Cens: Mesagium, masaticum : Setier: Dime: Operam : Sol : I eitli dzeylerde yaplan szleme. rnein, basit bir sat szlemesi olabilecei gibi, bir kentin feodal senyrden zgrln aldn gsteren bir szleme de olabilir.

feodal retim tarznda, senyr hesabna ilenen tarla ve iletmelerin tm. feodal toplumda, baml kiilere iki trl geimlik olanak salanabilir. Bunlara kendi geimliklerini elde edebilecekleri ekonomik bir alan verilebilir, ya da senyrn kazanndan beslenebilirler. Bu ikinci tr bamllara prebandi denilmektedir. bir snyre kiisel olarak baml olan serflerin tm. latince denarius 'tan gelen, Orta a Fransz para birimi. feodal bir iletmenin kendi retmeyip, dtan yapt almlar. kiliseye ait topraklarn, feodal uygulamalar iinde, geici olarak temlik edilmesi. manastrlarda yazma kitaplarn rahipler tarafndan oaltld alma meknlar. II Serf Azatl kle, serf. azatl kle, serf. III topran sahibi olmamakla birlikte, efendinin rzasyla oray ileyenden alnan bir denti. feodal bir mlkiyetin birden fazla olumas halinde, ana evin srayla beslenmesi sistemi. bir arlk birimi. kilisenin her Hnstiyandan, rnleri zerinden onda bir olarak talep ettii bir denti. tam gn sren angarya birimi. bir Orta a Fransz para birimi. Tenure : Vilain : Vassal: Maisnie: Arpent: Facherie : Mdgerie: Nobiles: Milites : Nobilitas : Libertas: Milites ingenui Vassi dominici: Vicarii : Milites castri: Alleu : Nobilissimus : Militia saecularis. Censier: Coutumier : Juvenis: Juventus: Puer: Adulescentulus: Adolescens: Imberbis: Vir: IV feodal bir iletmede serflere, kendi geimliklerini retmeleri iin verilen toprak. Villa'da yaayan kyl anlamndan treme, serf. st tabaka iindeki kiisel tabiyet ilikilerinde, bir senyre yeminle balanan ve ondan elde ettikleri karlnda, ona zellikle askeri hizmetle ykml olan kii. V bir efendiye baml olanlarn oluturduu grup. bir alan l birimi, bir cins yarclk, bir cins yarclk. VI soylular. silah tayan ve savaan kimseler, soyluluk. zgrlk. kken olarak zgr savalar, kraln vassalleri.

kraln eitli yetkilerini gerdii vassalleri. kendilerine belli bir toprak temlik edilmi olan askeri unsurlar. feodal bamllk ilikileri iinde, herhangi bir senyrden alnm olmayan bamsz toprak. Fief'in tersi. en yksek dereceden soylu, tanr hizmetine ynelik olmayan, laik valyelik. VII kyl dentilerinin kaydedildii defter, kyllerin rfen ykml olduklar hizmet ve dentilerin kaydedildii defter. VIII gen. genlik. ocuk, yeniyetme. yeniyetmelik. delikanl, yetikin (bazen ihtiyar, veya erkek). 236 Studia militae : Miles peregrinus : Capitulum de villis : Terra indominicata: Ager: Saltus : Mansus: Aratrum: Carruca : Curtis: Genealogia antecessorum parentum necrum : Miles et Casatus : Potens: Cognomen : Beneficium : Optimates: Litteratus: Manoir : Castrum : Nomine villarum : Domasday Book : CimetUre (cimiteria) : Vassus : Fidelis : Nomen: Rustici : Cavallarius: Liberi: valyelik e|itimi. gezgin valye. IX Charlemagne tarafndan kartlan ve imparatora ait villalarn (tarmsal iletmeler) ynetimine dair ferman, efendinin topra, genellikle angarya ile efendi hesabna ilenen alan, rezerv, ilenen toprak, ilenmeyen toprak. serilerin kendi geimliklerini rettikleri toprak paras, saban. Pulluk, feodal iletme birimi (Latince avlu'dan). X l atalar ve akrabalar soy zinciri. valye ve kendine toprak verilmi, yani o da bir senyr haline gelmi. iktidar sahibi. mensup olunan atonun ad, soyad. grev sresince geerli geici temlik. XI toplumun en st kiileri, okur, yazar. XII feodal iletme birimi, ato-kale. tarmsal iletmelerin adlarm ieren liste. Normandiya dk Guillaume'un 1066'da ngiltere'yi ele geirmesinden sonra yaptrd ky saym ve dkmlerinin yer ald iki byk defter, feodal yarg dnda kalan kutsal alan. XIII vassal, bir senyre hizmet bayla bal zgr kii. sadakat yemini etmi kii, vassal. ad. kyller, atl, valye, zgrler. Ordo militaris : Ordo eauestris: Milites Dei : Saeculares homines : Dellatores: Dei servi: Sacrum ministerium. Imbelle vulgus : Oratores: Agricultores : Pugnatores :-Laborare: Ban: Potentas : Pauperes: Reformatio pacis : Nova militia : Miles Christi : Filii militum : Taille: Commune :

asker tabakas. valye tabakas. tanrnn askerleri. laik kiiler. savalar. tanr hizmetkrlar. kutsal grev. avam. hatipler, rahipler. tarmclar. savalar. kol gcyle almak. senyrn iktidarnn geerli olduu alan ve buna bal emretme yetkisi. gller. gszler. bar hareketi. XIV yeni askerler. sa'nn askerleri. valye oullan. bir cins feodal denti. XV Orta ada kentlerin zerkliklerini salamak iin kurduklar yurtta birlii SELUK NVERSTES ETM FAKLTES KTPHANES