Adorno/Horkheimer ve Foucaultnun Aydnlanmaclk eletirisi ya da Aydnlanmacln anlam nedir?

1
Doan Gmen

Aydnlanmaclk kavramnn bir geni ve bir de dar anlam vardr. Aydnlanmaclk yerine bazen akl a kavram da kullanlr. Akl a kavram genellikle 17. ve 18. yzyl kapsar. Fakat bu kavram bazen sadece 18. yzyl betimlemek zere de kullanlr. Kavramn sadece 18. yzyl kapsayacak ekilde kullanlmas, onun dar anlamna iaret eder. Bu nedenle 18. yzyla bazen akl a yerine Aydnlanmac a ya da felsefe a da denir. Dier taraftan Aydnlanmaclk kavram, Rnesans ve Reformasyonu, yani neredeyse 300 yl kapsayacak ekilde de kurgulanabilir. Kavramn bu ekilde geni anlamda kullanld durumlarda, kaynaklarda 16. yzyln ikinci yarsnda 18. yzyln balarna kadar olan dnemde ortaya kan Aydnlanmac hareketler iin bazen erken Aydnlanmaclk kavramnn kullanldna da rastlanr. Bu, Aydnlanmaclk kavramnn geni anlamdr. Kanmca bu kavramlarn kar karya getirilmesi gerekmiyor. Tersine, duruma gre her iki kavram da birbirinin tamamlaycs olarak kullanlabi lir. Bu almada ben, Aydnlanmacln tam olarak hangi dneme tekabl ettiine dair bugn artk iyice ayrntl bir hal alm olan tartmaya girmeden, kavram genellikle 17. ve 18. yzyl kapsayacak ekilde kullanyorum. Descartesn cogito ergo sum zdeyii, hakl olarak Aydnlanmac hareketin kkenine yerletirilir. Bu, bu zdeyite sakl evrensel ve ayn anda hem bireyi hem de toplumu kapsayan zgrlk potansiyelden kaynaklanmaktadr. yle ki; her lkede oluan Aydnlanmac hareket, ister Descartes eletirsin isterse dncelerini koulsuz stlenmi olsun, kendisini teker teker koulsuz onun balatm olduu zgrlk gelenek iinde tanmlamtr. Descartes, rasyonalist bilgi kuram erevesinde ifade ettii doutan gelen ideler kuramndan dolay en kkl eletiriye tabi tutan Gassendi, Hobbes ve Locke gibi byk empiristler bile, onun bu belirlemesinde sakl, bireyin zgrlnn toplumsal zgrln nkoulu olduuna dair dncesini neredeyse koulsuz, olduu gibi stlenmilerdir. Zira bir toplum, ancak bireylerini zgrletirebildii, onlara kendi akllarna gre dnme, kendi vicdanlarna gre yarglama, kendi akllarna ve kendi anlaylarna gre davranabilme olana sunduu oranda zgrleebilir. Aydnlanmaclk, insann zgrlemesini bir sre olarak kavrar ve kendi an bu zgrleme srecinin balangc olarak grr. Aydnlanmacln, ksaca, anlam budur. Kantn, Aydnlanmacla dair nermi olduu Aydnlanmaclk, insann kendisinin sebep olduu reit olmama durumundan ktr2 tanmnn klasiklemesinin nedeni, Aydnlanmac zgrlk projesinin bu yann (bireyin zgrl,
Bu ksa alma Doan Gmenin Thomas Hobbestan Adam Smithe Adalet Kuramnn Aydnlanmac Harekette Dnyeviletirilmesi ve Dntrlmesi balkl yazsndan alnmtr. Yaz, Felsefi Dn: Akademik Felsefe Dergisinde (no 2013/1, s. 95-136) yaynlanmtr. 2 I. Kant, Beantwortung der Frage: Was Ist Aufklrung, Werkausgabe, yay. Wilhelm Weischedel, c. 11 iinde (Frankfurt a.M.: Suhrkamp Verlag, 1977), 53. Metnin Trke evirisi iin bkz: Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant, Kant iinde, yay. Nejat Bozkurt (stanbul: Say Yaynlar, 2010), 261-273.
1

toplumun zgrl ve birbirini art koan bu iki boyutun gereklemesinin bir sre olarak kavranmas) ayn anda ifade ediyor olmasdr. Fakat bu zgrlk miras, son yllarda yaygn bir ekilde despot ve totaliter olan bir mirasm gibi gsterilmeye allmaktadr. Bu dnmn teorik kayna sz konusu olduunda akla sklkla Nietzsche ve Heidegger gelir. Adorno ve Horkheimerin Aydnlanmacln Diyalektii3 bal altnda bir kitapta topladklar fragmanlar ve Foucaultnun bir yerde btn eserlerinin ieriini zetleyen Aydnlanmaclk Nedir?4 yazs farkl biimde bu gelenei srdrr. Yaznn bu blmnde Foucault ve Adorno/Horkheimerin Aydnlanmacla dair iddialarn eletirel olarak tartp, Aydnlanmacla dair tarihsel adan olumlu bir kavram kazanmaya alacam; nk yukarda iaret ettiim gibi, ancak bu dikkate alnd oranda Aydnlanmaclk erevesinde oluan adalet kavramnn neden baka bir biimde deil de o ekilde olutuu anlalabilir. Foucault ve Frankfurt Okulunun yazarlarnn Aydnlanmacla yaklam arasnda ilk bakta bir iliki ve pek bir benzerlik yok gibi grnr. Oysa gerek Adorno ve Horkheimerin gerekse Foucaultnun Aydnlanmacla ynelik ykc eletirisinin hem beslendii kaynaklar hem de amalar birok bakmdan ayndr. Her iki eletiri de felsefe tarihinde felsefenin olumasna ve gelimesine kar oluan ve gelien, 19. yzyln ortalarndan itibaren yeniden ekillenen ve Comte, Mill, Nietzsche, Dilthey, Bergson, Heidegger ve Gadamer gibi birok yazarn dncelerinde farkl biimlerde ifadesini bulan anti-felsefi ve zgrlk kart hareketten, dier bir deyimle irrasyonalizmden beslenmektedir. Bu, grelilii ve znel olan mutlaklatran hareket, felsefi olarak metafizii, dolaysyla felsefe ykcln temel alr -ki bu, kendini ancak btnlkl bakta ortaya koyabilecek olan anlam sorusundan ve zgrlk araytan vazgemek demektir. Bu vazgeme kendini, Frankfurt Okulunun yazarlarnn keyfi bir Aydnlanmaclk kavramndan hareketle felsefeye ynelik yaptklar mitosu eletiride da vurur. Foucault, Aydnlanmaclk Nedir? balkl yazsnda Aydnlanmacl tartmaktan ok, btn kuramsal duruunu zetleyen (zira Kant da kendi Aydnlanmaclk yazsnda aynsn yapmtr) yeni bir aydnlanmaclk kavram ortaya koymay ama edinir. Yazsnda tam da Kantn metafizii yeniden kurma abasna kar olduunu aklar ki bu, Foucaultnun btn kuramsal abasnn anlamn zetler.5 Foucault, Aydnlanmacl hem bir davran (attitude)6 biimi hem de bir olay veya olaylar dizisi (event)7 olarak tanmlar. Bir davran biimi olarak Aydnlanmacln, srekli eletiri (permanent critique)8 olarak kavranmas gerekmektedir. Zira Aydnlanmaclk, eletiri adr9 ve eletiri, Aydnlanmac hareket iinde byyen akln kullanma klavuzudur.10 Bir olaylar dizisi olarak Aydnlanmaclk zor ve karmak tarihsel srelerdir ve sreler, toplumsal dnm unsurlarn, siyasi kurum trlerini, bilgi biimlerini, bilginin akla gre dzenlenmesine (rationalization) ve pratie dair projeleri, teknolojik mutasyonlar iermektedir.11 Foucault iin bu Aydnlanmaclk betimlemesi, bir kar program ilevi grr ve zellikle 20.
M. Horkheimer. ve T.W. Adorno, Dialektik der Aufklrung: Philosophische Fragmente (Aydnlanmacln Diyalektii: Felsefi Fragmanlar) (Frankfurt a. M.:Fischer Taschenbuch Verlag, 1988) 4 M. Foucault, What is Enlightenment? (Aydnlanmaclk Nedir?), The Foucault Reader (Foucault Derlemesi) iinde, yay. Paul Rabinow, (New York: Vintage Books, 2010), 32-50. 5 Axel Honnet ve Martin Sar, Foucaultnun felsefi duruunu, Gary Guttingden hareketle, doru olarak, spesifik olann ve marjinal olann sentezi olarak tanmlar (bkz: Axel Honnet/Martin Sar, Nachwort: Geschichte der Gegenwart, Michel Foucaults Philosophie der Kritik, Foucault, M., Die Hauptwerke iinde (Frankfurt a.M: Suhrkamp Verlag, 2008), 1651-1682. 6 Foucault, What is Enlightenment?, 38. 7 A.g.e., 43. 8 A.g.e., 42. 9 A.g.e., 38. 10 A.g.e. 11 A.g.e., 43.
3

yzylda olduka yaygnlaan Aydnlanmaclk totaliterdir belirlemesinden hareketle yeni dedii kendi aydnlanmaclk programn ortaya koyar. Metafizii, dier bir deyile felsefeyi yeniden kurmak isteyen ve bunun iin srekli eletiri silahna bavuran Aydnlanmac hareketin, bu felsefi amacna uygun bir de siyasi amac vardr. Aydnlanmacln siyasi amac, totaliter olarak tanmland. Kkleri ok eskilere varan bu iddiay, 20. yzylda gl bir ekilde Adorno ve Horkheimer dillendirdi. Foucault aka ifade etmese de Frankfurt Okulunun yazarlar ile bu konuda hem fikirdir. Elbette Adorno ve Horkheimer daha aktr: Aydnlanmaclk totaliterdir12. Fakat Foucault, Frankfurt Okulunun yazarlarnn Aydnlanmacln siyasi niteliine ilikin ileri srm olduu bu iddiay olduu gibi paylar. Bu kendisini Foucaultnun yeni aydnlanmaclk kavramn ortaya koyarken sergiledii metafizik kart duruunda ifade eder. Adorno ve Horkheimere gre Aydnlanmacln totaliter olmasnn nedeni, ngelen dnce sistemleri ile olan ilikisinde ki Adorno ve Horkheimer bundan mitleri ya da mitosa dayal dnce biimlerini anlamaktadr- ykc rasyonalite ilkesini temel almasdr.13 Dier bir deyile, Aydnlanmaclk, kendisine ngelen mitosu dnce tiplerine kar radikal felsefi bir tutum sergilemektedir. Aydnlanmaclk, bu hkim dnce tipini, akln ilkelerini temel alarak kkl bir ekilde deitirmek istemektedir. Dier bir deyile Aydnlanmaclk, dncede de devrimci bir harekettir ve bu nedenle mitoscu hkim dnce biimini bir btn olarak akln ilkelerini temel alarak kkl ve kapsayc bir ekilde deitirmek istemektedir. te, Adorno ve Horkheimere gre, Aydnlanmacl totaliter yapan bu evrensel devrimci zelliidir. Aydnlanmacla bu radikallii kazandran, onun, Ortaaa zg teolojik/mitolojik dnce karsnda btnlkl bir dnyevi dnya grne sahip olmasdr. Aydnlanmaclk ancak bu ekilde kendisine ngelen dnce tiplerine kar rtc (zersetzende) rasyonalite gelitirebilir. Fakat Aydnlanmac projeye btnlk kazandran tam da Foucaultnun ykmak istedii metafiziki yaklamdr, yeni bir metafizik kurma abasdr. te bu noktada Frakfurt Okulu yazarlaryla Foucault buluur. Adorno ve Horkheimer, Aydnlanmacl sz konusu radikalliinden dolay totaliter ilan eder. Foucault ise ayn sonuca, metafizii ykarak ya da metafizii yeniden kurma amacndan vazgeerek, global veya radikal deiim taleplerinin temelini ortadan kaldrmak istemesi ynnden varr. Adorno, Hegel tarafndan Kantn diyalektik anlaynn eletirisi zerinden kurulan ileri bak mmkn klan pozitif diyalektii, tekrar negatif diyalektie dntrmek istemektedir. Bu yeni negatif diyalektik, Kantn rnein antinomiler erevesinde ortaya koyduu gzlemlerinde sakl, Hegelin son derece nemsedii potansiyel pozitif diyalektii de ykmak istemektedir. Foucault ise, tanmlamak istedii yeni aydnlanmaclk iin, akln kullanlmasna klavuzluk eden eletiriyi yeni batan tanmlar. Bylelikle gelecee dair eletirel olumlu perspektif ve kkl deiimi ama edinen eletiriden vazgeilmi olur. Hem Frankfurt Okulu yazarlar hem de Foucault, sonunda sistemin genel mantn sorgulamaktan kanan minimalist-pozitivist dnme tipinde buluur. Metafizik kart ya da daha yaygn kullanlan kavramla belirtecek olursak post yapsalc duruuyla uyumlu olarak Foucault, yeni eletirinin snrn ve amacn yle betimler: Bu eletiri artk evrensel deerlere sahip biimsel yaplarn aranmas iin deil, fakat daha ok, kendimizi, yaptmzn, dndmzn, sylediimizin znesi olarak kurduumuz ve tandmz olaylar tarihsel sorgulayan olarak uygulanacaktr, Bu anlamda bu eletiri, aknsal deildir ve amac metafizii mmkn klmak deildir14

Horkheimer ve Adorno, Dialektik der Aufklrung, 12. A.g.e., 12. 14 Foucault, What is Enlightenment, 46.
12 13

Foucaultnun bu sylediklerinin tam olarak ne anlama geldiini grebilmek iin, nermi olduu yeni eletiri kavramn nasl somutlatrdna bakmak gerekmektedir. Tasarm bakmndan kkensel ya da kkenden gelen (genealogical) ve yntem bakmndan arkeolojik olarak tanmlad eletirinin amac, rnein Aydnlanmac harekette olduu gibi, btn bilginin evrensel yaplarn veya mmkn btn ahlaki eylemin ve politik deiimin evrensel yapsal nkoullarn aratrp belirlemek deildir.15 Zira nerilen eletirinin arkeolojik tasarm bunu gerektirmektedir. Bizim ne olduumuzu (insann doasn) ve neyi bilip bilemeyeceimizi belirleyip, bundan baz sonular karmak da deildir yeni eletirinin hedefledii; nk onun ynteminin kkensel oluu bunu art komaktadr. O halde, nedir bu yeni eletirinin amac ve gerekletirmek istedii siyasi deiimin hedefi? Kanmca burada sz Foucaultnun kendisine brakmak, en dorusu olacaktr. Zira onun Aydnlanmaclk kart dncesi, bu noktada btn haliyle en somut eklini almaktadr: Bu, kendi ontolojik kuruluumuzun, genel ya da radikal olduunu ileri sren btn projelere srt evirmesi anlamna gelmektedir. Aslnda tecrbe ile rendiimiz gibi, mevcut hakikati sisteminden kurtulup, baka bir toplum, baka bir dnme biimi, baka bir kltr, baka bir dnya gr iin genel programlar yapmak, yalnzca en tehlikeli geleneklerin geri dnne gtrd.16 Foucaultnun burada en tehlikeli gelenekler ile kastettii, 17. yzyldan beri gzlenen byk devrimci ve kar devrimci hareketlerdir. Yazl tarihimizin byk bir blm bu gler arasnda sren mcadele ve kavgalarla doludur. Tarihte byk deiiklikler perspektifinden vazgemek, bu en tehlikeli geleneklerin geri dnn engellememektedir. Zira o gler zaten vardr ve kendisini srekli farkl biimlerde ve farkl ara ve yntemlere bavurarak ifade etmektedir. Frankfurt Okulunun yazarlar Foucaultnun bu konuda ileri srd her dncesine katlmayabilir. Fakat onlar Foucault ile ilkesel olarak buluturan, felsefede metafizikten ka ve pratik eylemde temel toplumsal ve kkl siyasi deiimlere kar durutur. Her dnrn de Aydnlanmacln byk tarihi mirasnn ykcln hedeflerken, teorik ve pratik olarak ulatklar sonu budur. Yukarda iaret ettiim gibi, bu, felsefenin varln anlaml klan anlam sorusundan vazgemek demektir. Foucaultya gre yeni bir insan17 yaratma programlar, en kt siyasi sistemlerin18 ortaya kmasna sebep olmutur. Bu nedenle yeni insan yaratma abas anlamsz bir uratr. Dier bir deyile piyasa toplumuna has, yalanc ve entrikac, dolandrc ve sadece kendi kiisel gnlk karlar peinde koan, dar kafal ve miyop, her yemini yeni bir yalann balangc olan, kendi kiisel karlarn her frsatta herkesin karym gibi gsteren; felsefeyi, bilimi, sanat, kltr ve uygarl sadece maddi (parasal) bir anlam ve deeri olan olgular olarak gren insan tipine kar ahlakl, yeni bir insan yaratma abas bounadr.19 Bunun karsnda Foucault, tarihsel-pratik test olarak kendi kendimizin eletirel ontolojisi20 olarak tanmlad bir adan srekli snrlarmzn tesine gemek iin, kendimizi para ve yerel21 olan abalar ile snrlamalyz diye nerir. O halde, Foucault asndan byk, kkl ve genel deiim projeleri, gerekletirmek iin peinden koulacak perspektifler deildirler. Grld gibi Foucault, Aydnlanmacln metafizii yeniden kurma abas karsnda sergilemi olduu negatif tavrndan hareketle yapm olduu siyasi karmnda sadece yerel olann ve salt parann reformlarla yava yava dntrlmesi iin programlar yaplmasn nermektedir. Bu ise en bata sistemin i mantna ikin olmay, yani sistemin en temel zelliklerini en batan
A.g.e. A.g.e. 17 A.g.e., 47. 18 A.g.e. 19 A.g.e. 20 A.g.e. 21 A.g.e.
15 16

kabul etmeyi art komaktadr. Ancak bu koulla kendini sadece yerellikle snrlayan siyasi reform programlar gelitirilebilir. Dier taraftan Foucault, yerellik ile genellii kar karya getirirken byk bir ontolojik-mantksal hata yapmaktadr. Zira felsefe tarihinde Anaksimandrostan beri teorik olarak bildiimize ve en son Aydnlanmac felsefe ve bilimlerin gelimesiyle bilimsel olarak da kantlandna gre, her tikel iinde evrenseli, her yerel iinde geneli, her para iinde btn barndrmaktadr. Bu nedenle deiim perspektifini yerellikle snrlamak mmkn deildir. Tersine, deiim perspektifine yerellik ve genellik ayn anda dhil edilebildii oranda baar ans olacaktr. Foucaultnun kendi belirlemelerinden de grld gibi, Aydnlanmaclk, insanlk tarihinde bir dneme tek bana damgasn vurmu zgrlk ve eitliki felsefi ve bilimsel, toplumsal ve siyasi, sanatsal ve kltrel bir harekettir. Kavram ister dar anlamnda alalm isterse yukarda belirtmi olduum geni anlamnda alalm, Aydnlanmacl, Rnesans ve Reformasyonun hazrlad ve insann kurtuluunu (reit olabilmesi iin gerekli koullarn salanmasn) amalayan dntrc bir hareket olarak tanmlamak gerekmektedir. Aydnlanmacln bu zellii kendisini, btn elikileriyle younlam bir ekilde byk Fransz Devriminde da vurur. Foucaultya gre, Aydnlanmaclk ilkesel olarak yenilikidir. Her eyin her bakmdan daha insancl bir ekilde yeni batan kurulmasn amalamaktadr; bu nedenle Aydnlanmaclk, tarihsel perspektifsel olarak kkl deiimlerin peinde olan ilerici bir harekettir. Aydnlanmaclk, insanln kurtuluunu, uzun tarihsel bir sre olarak dnmektedir. Bu sre, Fransz Devrimi ile sadece bir ara st uraa ulamtr, bitmemitir. Ksacas Aydnlanmaclk; salkl dnme yetisine sahip her bir insan bireyinin ilkesel olarak iyi ve akll, dolaysyla zgr ve ahlakl olabilecei dncesinden hareketle khnemi eski rejime zg toplumsal ve siyasi ilikileri kkl bir ekilde deitirip, her eyi zgrlk ilkesine dayal olarak yeni batan kurmay amalayan bir harekettir.22 Buna ister Adorno ve Horkheimerin iddia ettii gibi totaliter diyelim, isterse Foucault gibi en kt siyasi sistemlerin geri dn diyelim, Aydnlanmacla bu dntrc zellii kazandran, 17. yzylda oluan ve Hegelin Mantk Biliminde diyalektik mantk erevesine yerletirilen belli bir metafiziksel anlay temel alan btnlkl dnya grdr.

Bu konuyu zellikle Hegel balamnda ayrntl olarak ele aldm. Bkz: Doan Gmen, Hegel ve Aydnlanmaclk: Tinin Fenomenolojisi zerine Bir Deneme, Afar Timuine Armaan iinde, yay. etin Veysal ve Zehragl Akn(stanbul:Etik Yaynlar, 2010), 211-234.
22