KARL MARX

DYALEKTK NSAN POTANSYEL Gler ve htiyalar Bilin Etkinlik Sosyallik Beklenmedik Sonular YABANCILAMA Yabanclamann Unsurlar Yabanclamadan Yol At Ykmlar zgrleme KAPTALST TOPLUMUN YAPILARI Metalar Sermaye zel Mlkiyet Sosyal Snf KAPTALST TOPLUMUN KLTREL YANLARI Snf Bilinci ve Yanl Bilin deoloji MARXIN EKONOMS: BR RNEK-OLAY ARATIRMASI

Uzun zamandr sosyolojik teori ile Karl Marxn (1818-1883) almas arasnda rahatsz ve tuhaf bir iliki yaanmtr. Dnyann baz kesimlerinde, en azndan souk savan (grnrde) sonuna kadar, sosyolojik teori fiilen Marksist ve neo-Marksist teoriyle zdeti; ve dnyann dier kesimlerinde (en belirgin biimde ABDde) Marx (en azndan yakn dnemlere kadar) nemli bir sosyolojik dnr olarak grmezlikten gelindi. Dou Avrupada, Marxn etkisi, en azndan yakn zamanlara kadar, olduka kuvvetliydi; sosyolojik teori byk lde farkl geleneksel ve neo-Marksist dnce biimlerine indirgendi. Bat Avrupada, Marxn etkisi olduka farkllk sergiliyordu. Bat Avrupal baz sosyologlara gre, Marx olumlu geni bir etkiye sahipti; dierleri sosyolojik teorilerini zellikle Marksist teori karsnda biimlendirdiler. Birleik Devletlerde, 1960lardan nceki sosyolog teorisyenler (C. Wright Mills gibi ok az istisna dnda) Marxn dncelerini grmezlikten gelme, hakknda bilgi edinmeme ve hatta dmanca bir tavr sergilediler. rnein, Birleik Devletlerde Talcott Parsons, byk boy teoriyi (grand theory) yeniden canlandran kitabnda (1937, 1949) Marxn almasna ok az yer ayrd, ancak onun almasnda Emile Durkheim, Max Weber ve zellikle Vilfredo Paretoya yzlerce sayfa ayrld. ou Amerikal teorisyen Marx bilimsel sosyolojik teorinin geliimine ok az katkda bulunan bir ideolog olarak grd. Bununla beraber, 1960larda, gen Amerikan sosyologlar en azndan, ksmen vatandalk haklar konusundaki kiisel deneyimleri, Vietnam Sava kart hareketler ve renci haklar hareketi nedeniyle Marxa bir sosyolog teorisyen olarak byk nem vermeye baladlar. Bu deiimin bir rn, gerekte bir sosyolog olmasa bile Marxn almasnda bir sosyoloji bulunduunu ne sren Henri Lefebvrein (1968) kitab oldu. 1960larn sonlarndan itibaren, Marksist ve neo-Marksist teoriyi Amerikan sosyolojik teoriyle btnletirme ynnde ciddi bir aba yaanrken, dnyann dier kesimlerinde Marxn etkisi baz alanlarda kuvvetle ve artarak srd. Her ne kadar Marxa diren baz Amerikan sosyologlar arasnda devam etse bile, ou dnr artk ona sosyolojik dncenin devleri arasnda hakl bir yer verme arzusundadr. Komnist toplumlarn yakn dnemdeki baarszl ve daha kapitalist bir toplumsal yapya dnmeleri Marksist teorinin sosyolojideki rolnn bu yaanan gelimeler nda sorgulanmasn gerektirdi. Yzeyde, bu deiimler bize, sosyologlarn Marksist teoriye kar ilgilerinde temel d-

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

zeyde bir azalmayla karlaacamz ima eder grnr. Gerekte bu, zellikle yeni teorisyenlerin modern kapitalist toplumlardaki problemlere cevap bulmak iin muhtemelen Marxa daha az dnmelerine yol aacaktr. Ancak, Marksist sosyolojiden uzaklama, birka nedenle, muhtemelen snrl dzeyde kalacaktr. lk olarak, Marksist bir perspektifi benimseyen ou sosyolog ona kar derin ve olduka eski bir ballk iindeydi (ve onlara gre, Marxn ilke ve ideallerinden olduka uzak olan bu toplumlardaki deiikliklerin Marksizmi deitirme ihtimali yoktu). kinci ve ilikili olarak, Marxn ou dncesi farkl sosyolojik perspektiflerle btnlemitir (...) ve onlar sadece komnist bloktaki baarszlk nedeniyle bir kenara atlmayacaklardr. nc ve en nemlisi bu blmn tezini oluturur: daha byk nemde olan, Marxn ekonomik teorisi deil sosyolojik teorisidir. Greceimiz zere, Marx, sadece kapitalist toplumlar ve onlarn ekonomik sistemlerini deil, ayn zamanda herhangi bir toplumu analiz etmekte kullanlabilecek soyut, tutarl ve byk lde ikna edici bir sosyolojik teori gelitirmitir. Sosyolojik teori, komnist toplumlarla balant iinde olumad ve gerekte onlarla elitii iin, komnist dnyadaki yeni gelimelerden zarar grmemitir. Marxn sosyolojik teorisinin etki alan ve zarafeti sosyologlar kendine ekmeye devam edecektir. Hem ilkel-Marksist hem de kar-Marksist birok renci (ve baz akademisyenler) Marxtan disiplinin tarihindeki nde gelen teorisyenlerden biri olarak sz edilmesini artc bulabilir. Kar-Marksist bir eilim iinde sosyallemi veya benzer ynelimdeki kitle iletiim aralarndan etkilenmi uzmanlar, Marxn, ideolojik ballklar ciddi bir bilimsel teori retmesini engelleyen kana susam bir radikal olduuna inanarak yetimilerdir. Bu masaln temizlenmesi ciddi bilim insanlar iin temel nemdedir ve ona iki temelde itiraz edilebilir. Benzer ekilde, ilkel-Marksist uzmanlara, Marx bir sosyolog olarak grmenin yerinde bir davran olduu gsterilebilir. deolojik ynelimi nedeniyle Marxn bir sosyolog olmadn syleyen Marksizm kartlarna iki ekilde itiraz edilebilir. lk olarak, her ne kadar, Marxn yaklam ideolojisinden byk lde etkilenmi olsa bile, tm sosyolog teorisyenlerin ideolojik bir eilime sahip olduklarn kabul etnek nemlidir. Bu tez, Marx iin olduu kadar Comte, Spencer, Durkheim, Weber ve Simmel iin de dorudur. Deerden arnk sosyolojik bir teori yoktur. Sosyologlar toplumsal olgular hakknda teoriler olutururken tamamen tarafsz olmakta zorlanrlar ve kabul veya itiraf etsek de etmesek de gerek budur. Nitekim, Marxn sosyolojik teorisinin ideolojik olduu dorudur, ancak bu zellii onu kmsemeyi gerektirmez, zira bu zellik dier tm sosyolojik teoriler iin de sz konusudur. Marx ile dier sosyolog teorisyenler arasndaki temel fark, onun, yapt almann ideolojik karakterini saklamak iin hibir giriimde bulunmamasdr; gerekte, greceimiz gibi, bu zellik onun teoriletirme giriimlerine dhil olmutur. kinci olarak, Marx, teoriletirme giriimlerinde aka ideolojik davransa bile, onun gz kanl bir fanatik olduu eklindeki yaygn gr kabul edilemez. Bu blmde de greceimiz gibi, Marx, kapitalizm koullarnda ii snf arasnda tank olduu ac ve smrden derinden etkilenmi bir hmanistti. Hmanizmi, onu, halkn geni ounluunun smrld ekonomik sistemi ykacak ve daha insan bir sosyalist toplumun yaratlmasna yol aacak bir devrim arsna yneltti. Marx, her ne kadar devrim arsnda bulunsa da, deiimin kanl olmas zorunluluuna inanmyordu. Sosyalizme bar yolla gemek mmknd; ve hmanist eilimleri gz nne alnrsa, bu onun iin aka en arzu edilebilir eylemdi. Bu noktalar, okuyucular arasndaki Marksizme kar baz kukular azaltabilse bile, ilkelMarksistler bunlarla tatmin olmayacaklardr. Bu renciler Marxn bir sosyolog olarak adlandrlmasnn byk lde snrlayc olduu itiraznda bulunabilirler. Onlara gre, Marx basit bir kategoriletirmeye gelmez, zira o ayn zamanda bir dnr, devrimci, elkitaplar yaynlayan birisi, bir gazeteci, siyaset bilimcisi, bir diyalekti vb.dir. Marxn, almalar ok farkl uralar iindeki insanlar iin cazip, kompleks bir dnr olduu dorudur, ancak Marxa uygun den birok etiket arasnda sosyolog da vardr. Biz, Marxn dncesinin ... sosyolojiyle ilgili unsurlaryla ilgilenebiliriz. Bu noktada zerinde durulmas gereken ve Marxn farkl yorumcular arasnda yaplan bir baka tartma daha vardr. Birok neo-Marksist teori bulunmaktadr ve onlar arasndaki farkllklarn ounun nedeni, Marxn teorisini farkl biimlerde yorumlamalardr. rnein, bazlar Marxn

Karl Marx

insan potansiyel zerine erken dnem almasn vurgular ve dier tm almalarnn kaynann buras olduunu ve onlarn birbirleriyle tutarllk iinde olduklarn dnr (...). Dierleri, Marxn toplumsal yaplar, zellikle ekonomik yaplar zerine daha sonraki almalarn vurgular ve bu almalarn onun insan tabiat zerine ilk dnem, byk lde felsef almasndan bamsz ve hatta farkl olduunu dnr (...). Bu blm, Marxn insan potansiyel zerine erken dnem almas ile kapitalist toplumun yaplar zerine daha sonraki almas arasnda hibir kopukluk veya eliki olmad ncl zerine kuruludur. Marxn dnme tarzna (diyalektie) genel bir giriten sonra, onun insan potansiyelle ilgili grlerine bakacaz ve ardndan bu grlerin onun genel toplumsal yaplar zerine daha sonraki almayla ilikisini gstereceiz.

DYALEKTK
Marx diyalektik mantk tarzn Hegelden almtr. Ancak, Hegel dncelere odaklanrken, Marx diyalektik yaklamn maddi dnya iinde konumlandrmaya alt. Bu temel nemde bir dnmdr, zira bu yaklam, Marxn diyalektii felsefenin alan dna kartp, bazlarnn toplumsal ilikileri maddi dnyada varolduklar haliyle aratran bir toplumsal ilikiler bilimi olarak grd bir alana tamasn mmkn klmtr. Diyalektik yaklam ou sosyologun benimsedii dnme biiminden olduka farkl olsa bile, Marxn almasn sosyolojiyle nemli lde ilikili klan maddi toplumsal ilikiler zerine bu younlamadr (...). Diyalektik analizin iki temel zellii ou sosyolojik dnceyle keskin kartlk iindedir. lk olarak, diyalektik analiz yntemi toplumsal dnyann farkl paralar arasnda basit, tekynl neden sonu ilikisi grmez. Diyalektik yaklam benimseyen bir dnr iin, toplumsal etkiler, nedensonu ilikisi erevesinde dnenlerin sandklarnn aksine, asla basite belirli bir ynde ilerlemez. Diyalektiki iin, bir faktr bir bakas zerinde bir etkiye sahip olabilir, ancak muhtemelen ayn ekilde ikinci faktr de tekisi zerinde eanl bir etkide bulunacaktr. rnein, proletaryann kapitalist tarafndan artan smrs iilerin giderek daha doyumsuz ve militan hale gelmelerine yol aabilir, ancak proletaryann giderek daha militanlamas kapitalistlerin iilerin direniini krmak iin daha da smrc bir tepki iine girmesine yol aabilecektir. Bu dnme biimi, diyalektikinin toplumsal dnyadaki nedensel ilikileri asla dikkate almad anlamna gelmez. Aksine, diyalektik tarzda dnenlerin, nedensellikten sz ettiklerinde, her zaman, iinde yer aldklar toplumsal hayatn btnl kadar, toplumsal faktrler arasndaki karlkl ilikileri de vurguladklar anlamna gelir. Diyalektik analizin ikinci temel zellii, ou ada sosyolojik dnceyle arasnn ak olmasdr. Diyalektik analizde, zellikle Marxn analizinde toplumsal deerler toplumsal olgulardan ayrlamaz. ou sosyolog, kendi deerlerinin toplumsal dnyadaki olgular hakkndaki aratrmalarndan ayrlabileceine ve ayrlmas gerektiine inanr. Diyalektik tarzda dnenler, deerlerin toplumsal dnyayla ilgili aratrmalardan uzak tutulmasnn imknsz olmakla kalmayp, ayn zamanda arzu edilmeyen bir ey olduuna da inanrlar: zira bu tutum, aratrmaclarn karlatklar problemlere cevap ararken insanlara verecek ok az eyi olan tarafsz, insan-d bir sosyoloji retmektedir. Toplumsal olgularn deer ykl olmas nedeniyle, olgular ve deerler kanlmaz olarak i ie gemilerdir. Nitekim Marx iin, kapitalizmdeki iki temel snf (ayrca kapitalistler olarak adlandrd) burjuvazi ve proletarya (iiler) zerine analizde tarafsz olmak imknszdr, hatta bu mmkn olsa bile arzu edilir bir ey deildir. rnein Marx, Kapitalde (1867), kapitalistlerden iilerin kann emen insan eklindeki kurtlar ve vampirler olarak sz eder ve kt durumdaki proletaryaya sempatik bakar. Ancak, Marxn aratrd eye duygusal ball onun tespitlerinin geersiz olduunu gstermez. Hatta, Marxn bu konulardaki tarafl dncelerinin kendine kapitalist toplumun doas hakknda benzersiz bir ngr salad ne srlebilir. Daha az tutkulu bir aratrmac sistemin dinamiklerini daha az derinden aratrabilir. Gerekte, bilim insanlarnn almalarnn incelenmesi, tarafsz bir bilim insan fikrinin byk lde bir masal olduu ve en iyi bilim insanlarnn kendi fikirleri konusunda daha tutkulu olduklarn ve onlara daha bal olduklarn gstermektedir. Diyalektiin yukardaki temel zelliklerinden ikisi de, Marxn, toplumsal dnyadaki fenomenler arasnda kesin ve deimez blnme izgileri olmad grn yanstr. Marx, toplumsal dn-

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

yann farkl bileenlerinin kademeli ve fark edilmeyecek biimde iine getiklerine inanr. Nitekim, iki temel ilgisini dikkate alrsak, Marx kapitalistler ve proletaryann aka birbirinden ayrmayp, aksine kademeli olarak i ie getiklerini ne srecektir. Bu, ya iki snf arasnda yer alan veya bir snftan tekine geen ok sayda insann olmas demektir (bir kapitalist haline dnen baarl bir ii; baarsz olan ve ii snfna katlan bir kapitalist). Diyalektik yaklam taraftarlar, ayrca, ilikisel bir dnya grn benimserler. Onlar toplumsal dnyann farkl yanlar iindeki ve onlar arasndaki ilikilere odaklanrlar. Nitekim onlar, brokrasiyi ele alrken onun yaplanmasna karan farkl toplumsal ilikilere bakarlar. Bireyler arasndaki ilikiler, insan gruplar arasndaki ilikiler ve organizasyonun farkl alt-birimleri arasndaki (rnein, personel blm ve mhendislik blm arasndaki) ilikiler, bunlarn tm, diyalektik dnrn ciddi incelemesi altna alnacaktr. Ek olarak, bir diyalektiki asla bir toplumsal birimi bir dierinden soyutlayarak incelemez. Nitekim belirli bir brokrasi ile toplumsal dnyadaki dier farkl birimler arasndaki iliki onun temel ilgisini oluturacaktr. Diyalektikiler sadece ada dnyadaki toplumsal olgular arasndaki ilikilerle deil, ayn zamanda hem gemi hem de gelecekteki toplumsal olgularn bu ada gerekliklerle olan ilikisiyle de ilgilenirler. Bu diyalektik yaklam sosyoloji iin iki ayr sonuca sahiptir. lk olarak, diyalektik tarzda dnen bir sosyolog, Marxn modern kapitalizmin kaynaklar zerine aratrmasnda olduu gibi, ada dnyann tarihsel kaynaklaryla ilgilenecektir. Gerekte, diyalektik tarzda dnenler, modern sosyolojiyi daha fazla tarihsel aratrma yapamad iin eletirirler. Marxn dncesine bu konuda iyi bir rnek, Louis Bonaparten Onsekiz Brmeri adl almasndaki nl szdr:
nsanlar kendi tarihlerini yaparlar, ancak onu sadece istedikleri ekilde yapmazlar; onu kendi setikleri koullarda deil, aksine dorudan gemiten gelen koullar altnda yaparlar. Tm bir l kuaklar gelenei canl beyinde bir karabasan gibi arln hissettirir. (Marx, 1852)

kinci olarak, diyalektikiler toplumun gelecekteki ynelimiyle ilgilenirler. Gelecee bu ilgi, diyalektik sosyolojinin doas gerei politik olmasnn temel nedenlerinden birini oluturur. O, gelecein dnyas hakkndaki bir tasavvurdur ve sz konusu dnyaya varlk kazandracak pratik etkinliklerle ilgilidir. Diyalektikiler, gelecekteki dnyann doasn kavramaya alrken, ada dnyann dikkatli aratrlmasndan ok ey renileceine inanrlar. Onlara gre, toplumsal deime potansiyel halde bulunan eyin aa kmasdr ve gelecein kaynaklar bugnde yer almaktadr. Marxtan bir rnek alrsak, modern kapitalizmin retim aralarndan yoksun proletaryas sosyalist bir toplumdaki tm insanlarn neye benzeyeceinin bir modelidir. Sosyalizmde retim aralarnda zel mlkiyet yoktur. Bu durum, insanlarn zel elbiseleri, televizyonlar ve arabalar olmayaca anlamna gelmez, daha ziyade o, herhangi bir snfn sna yapya ve irket yapsna ada kapitalizmde olduu gibi hkim olamayaca ve onlarn sahibi olamayaca anlamna gelir. Ancak, diyalektikilerin, gelecein potansiyel halde bulunan eyin aa kmas olduuna inandklarn sylerken, dnyann gelecekteki ynnn nceden belirlenmi ve deimez olduunu savunan determinist gr ima etmiyoruz. Diyalektiin temel doas determinist bir ynelimi engeller. Toplumsal fenomenler srekli eylem ve kar eylem halinde olduklar iin, toplumsal dnya basit determinist bir modele sdrlamaz. Gelecek, ada ancak kanlmaz olmayan baz modeller zerine kurulabilir. Marksistler, gelecein sosyalizmde olduunu dnyor, ancak proletaryann pasif bir biimde sadece onun gelmesini bekleyemeyeceine inanyorlard. Onun gelmesi iin sk almak zorundaydlar ve onun gerekleeceini garanti eden hibir szleme yoktur. Determinist dnmeye kar bu souk tutum, iyi bilinen tez, antitez, sentez aamalarndan oluan diyalektik modeli kabaca arptr. Bu basit model, toplumsal bir olgunun kanlmaz olarak kart bir form yarattn ve bu ikisi arasndaki atmann kanlmaz olarak yeni, sentez niteliinde bir forma yol atn ima eder. Ancak, gerek dnyada, kanlmazlklar yoktur. Ayrca, toplumsal olgular kolayca basit bir biimde tez, antitez ve sentez kategorilerine blnemez. Diyalektiki ok genel dzeydeki soyutlamalardan ziyade gerek ilikileri aratrmakla ilgilenir. Marx Hegelden uzaklamaya iten bu ok genel dzeyde soyutlamalara kar soukluktur ve bu tavr onu gnmzde de tez, antitez, sentez eklindeki bu tr bir ar basitletirmeyi reddetmeye itecektir.

Karl Marx

Marx kapitalistler ve proletarya arasndaki atmay analiz etti; ve her ne kadar o bir devrimi ve nihayetinde yeni bir toplum biimini ngrse bile, bunun kanlmaz bir sre olduunu dnmedi. Eer sosyalizm gerekleecekse proletarya onun gelmesi iin almal ve mcadele etmelidir. Ancak, iiler uruna mcadele ettiklerinde bile bu sisteme geemeyebilirler. Kapitalistlerin eylemleri ii snfn paralanmaya itmi ve bu da bir ii snf ayaklanmasn engellemitir. Belki de diyalektik hakknda en iyi bilinen ey onun atma ve elikiyle ilikisidir. Bu, siyasal bir programa olduu kadar deime srecine ilgi de dhil, baz sonulara yol aar. Ancak burada nemli olan, diyalektiin farkl toplumsal gereklik dzeylerinin kendi iinde tutarl bir btne dzgn bir biimde karma biimlerine ynelik daha geleneksel sosyolojik ilgiden ziyade bu toplumsal gereklik dzeyleri arasndaki atma ve elikilere kar bir ilgi yaratm olmasdr. Marx kapitalist ideolojilerin onlarn znel karlaryla nasl i ie getiinin farknda olsa da, kapitalistlerin ve proletaryann karlarnn yaratt byk-lekli yaplar arasndaki atma ve benzeri sorunlara younlat. Marxa gre, kapitalizmin niha elikisi muhtemelen burjuvazi ve proletarya arasndaki ilikide yer alr. Marxn szleriyle, burjuvazi proletaryay retir; ve kapitalistler bu snf retir ve geniletirken kendi mezar kazclarn yaratmaktadrlar. Kapitalistler iileri emek-zamanlarn ok dk cretler karlnda satmaya zorlayarak proletaryay yaratrlar. Kapitalizm genilerken smrlen iilerin miktar ve smr dereceleri artar. Ykselen smr dzeyi proletaryann gittike daha fazla direncine yol aar. Diren daha fazla smr ve baskya sebep olur ve muhtemel sonu iki snf arasnda bir karlama, Marxa gre, muhtemelen proletaryann kazanaca bir karlamadr. Marx iin gelecekteki komnist toplum nemli olmasna ramen, onun komnist dnya hakknda ok az tasvirlerde bulunmas ilgintir. Gerekte o, gelecein toplumuyla ilgili hayal tasvirler yapan topyac sosyalistleri eletirmekteydi. Marx iin, en nemli grev, ada kapitalist toplumun eletirel analizidir. O, bu eletirinin kapitalizmi ykp, yeni bir sosyalist dnyann ortaya k koullarn yaratacana inanyordu. Kapitalizm bir kez aldnda komnist toplumu kurmaya zaman olacakt. Diyalektik tarzda dnenler, genelde (Marxta olduu gibi) toplumsal yaplarla ve toplum iindeki aktrlerle ve ayrca aktrler ve toplumsal yaplar arasndaki diyalektik ilikilerle ilgilendiler. Ancak, diyalektik yntem bundan daha karmaktr; zira, nceden grdmz gibi, diyalektiki gemii, bugn ve gelecekteki koullar gz nnde bulundurur ve bu ilemi hem aktrler hem de yaplara uygular. ekil 2.1 bu olduka kompleks ve sofistike perspektifin basitletirilmi ematik bir sunumudur.
EKL 2.1 Sosyolojik Adan likili Diyalektiin ematik Sunumu
Gemiteki Byklekli Yaplar Bugnn Byklekli Yaplar Gelecein Byklekli Yaplar

Gemiteki Aktrler

Bugnn Aktrleri

Gelecekteki Aktrler

Marxn almasnda ekil 2.1dekine benzer bir model kullanld yeterince aktr. O, temel sosyal analiz dzeyleri arasndaki sregelen etkileimi yerli yerine oturtur. rnein, Marx ve Engelsin szleriyle, nsanlarn koullar ekillendirmesi gibi koullar da insanlar ekillendirir. Lefebvre, bu yzden, Marxn dncesinin merkezinde insanlar aras ilikiler ve onlarn yarattklar byk-lekli yaplarn yer aldn ne srerken tamamen haklyd. Bu byk-lekli yaplar bir

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

yanda insanlarn kendilerini ifade etmelerine yardmc olurken, te yandan insanla kar ciddi bir tehdit olutururlar. Marx, diyalektie ve zellikle byk-lekli yaplar ve aktrler arasndaki diyalektik ilikiye genel ballna ramen, daha ziyade ilgisini kapitalist toplumsal yaplara younlatrd. Bu ilgi, ksmen, Marxn devrimci deiime yol amak iin kapitalist yaplar incelemeye ve eletirmeye iten siyasal ilgilerine balanabilir. Bu blmn byke bir ksm Marxn kapitalist yaplar analizinin tartlmasna ayrlmtr. Ancak, bunlar analize balamadan nce, konuya Marxn toplumsal gerekliin daha mikro yanlaryla ilikili dnceleriyle balamamz gerekmektedir. Marx, kapitalist toplumsal yaplar zerine eletirel analizini aktrler, eylem ve etkileim hakkndaki nclleri zerine kurar.

NSAN POTANSYEL
Marxn dncesinin temelini insanlarn (veya kendi deyimiyle, insan trnn) potansiyeli hakknda grleri oluturur. Ona gre insanlar, kapitalist dneme kadar, nihayetinde ne olabilecekleri konusu zerinde dnmediler. Kapitalizmden nceki toplumlarn doas insanlarn kendi potansiyellerini gerekletirmeleri konusunda olduka acmaszd. Bu dnemde insanlar sadece yeterli besin, barnak ve korunma salayacak daha st kapasitelere ulamaya almlard. Kapitalizm bu problemlerden bazlarn zse bile, insanlarn kendi insan potansiyellerini gerekletirmelerini salayacak bir evre iin olduka baskc bir yapdayd. Marx, komnizmin insanlarn potansiyellerini tam olarak ifade etmeye balayabilecekleri trden bir ortam salayaca umudu ve inancndayd. Nitekim Marx insan potansiyeli ayrntlaryla betimleyemezdi, zira o, henz tamamen gelimeye ve en uygun ekilde ifade edilmeye uygun deildi. Marxn kapitalist toplum eletirisi, ksmen, onun, insanlarn bir kez kapitalizmin zincirlerinden kurtulacaklar ve kendilerini komnizmin kstlayc balardan uzak ortamnda ifade edebilecekleri dncesi zerine kurulmutu.

Gler ve htiyalar
Marxn insan potansiyel anlaynn temellerini onun insanlarn gleri ve ihtiyalar hakkndaki dnceleri oluturur. Gler insanlarn yetileri, yetenekleri ve kapasiteleri olarak tanmlanabilir. Marksist sistemde, insan gler basite onlarn hlihazrda ne olduklarn deil, aksine ayn zamanda tarihte ne olduklarn ve bu koullarn deitii gelecekte ne olabileceklerini anlatr. htiyalar insanlarn genellikle dorudan ulaamadklar eyler iin hissettikleri arzulardr. htiyalar gler gibi insanlarn iinde yer aldklar toplumsal ortamdan nemli lde etkilenir. nsan gler ve ihtiyalar kavramlar en mikro dzeyde bile bir btn olarak genel toplumsal ortam dikkate alnmadan tartlamaz. Doal gler ve ihtiyalar ve trsel gler ve ihtiyalarn birbirinden ayrlmas gerekir. zetle, doal gler ve ihtiyalar dier hayvanlarla ortakken, trsel gler ve ihtiyalar sadece insana zgdr. Doal gler ve ihtiyalar aslnda bizim iin fazla ilgin deildir, zira, Bertell Ollmann belirttii gibi, doal insan henz bir insan deil hl bir hayvandr. Ancak, tm doal gler ve ihtiyalar zellikle insan yollarla ifade edilebilir. Cinsellik, rnein, tm insanlarda ve dier tm hayvanlarda ortak bir davrantr, ancak o zellikle insan biimlerde ifade edildiinde, trsel gler ve ihtiyalar kategorisine girer.

Bilin
Marxn insan potansiyel kavramnn merkezinde, onun, insanlarn hayvanlardan, bilince sahip olmalarnn yan sra bu bilinlilii kendi eylemleriyle ilikilendirme yetenekleriyle de ayrldklar gr yatar. Bilince bu vurgu, dorudan Marxn Hegelci felsefeyle olan balantlaryla ve onun fenomenlere kar ilgisiyle ilikilidir. Marx, her ne kadar burada Hegele borlu olsa da, onu gerek, akll insanlarn bilincine odaklanmak yerine, daha ziyade, bilinci sanki insanlardan bam-

Karl Marx

szm gibi ele ald iin eletirir. Aadaki nl alntda Marx Hegelle olan balantlarn kabul eder ve ondan temel ayrlk noktasn yle ifade eder:
Hegel insan kendilik-bilincinde insan klar, yoksa kendilik-bilincini insann, gerek insann, nesnel bir dnyada yaayan ve bu nesnel dnya tarafndan belirlenen insann kendilik-bilinci klmaz. O dnyay ba aa tutar ve bu yzden, doal olarak kt duygusallk, gerek insan iin bulunan tm snrllklar kafasnda zemez. (Marx ve Engels, 1845)

Nitekim Marx Hegele sadece dnsel temellerde kar kmaz, onu, geici nitelikte grd kendilik-bilinci anlaynn elzem olarak grd siyasal eylem trne bir engel olduu iin de eletirir. Marx, basite, daha genel terimler iinde, insanlarn dier hayvanlardan bilinleri nedeniyle ayrldklarn ne srerek ii daha da ileri gtrr. Ollmana gre, Marx aadaki zihinsel kapasitelerin insanlar dier hayvanlardan ayrdna inanr: 1 Hayvanlar sadece yaparken, insanlar kendilerini yaptklar her eyden zihinsel olarak soyutlayabilirler. 2 nsan aktrler, zel bir bilin biimine sahip olduklar iin yapmay veya yapmamay seebilirler. Ayrca, onlar yapacaklar eylem trn seme kapasitesine sahiplerdir. 3 nsanlarn zihinleri, onlarn eylemlerinin alabilecei yn nceden plnlamalarn mmkn klar. 4 nsanlar hem fiziksel hem de zihinsel esneklie sahiplerdir. 5 nsanlar yaptklar eyle uzunca bir sre ilgilenebilme yeteneine sahiplerdir. 6 nsan zihninin doas onlar nemli lde sosyal olmaya gtrr. Bilin insanlara zgdr ve insan eylem ve etkileimiyle biimlendirilir: Bilin, bu yzden, bandan beri toplumsal bir rndr ve insanlar varolduka yle kalacaktr (Marx and Engels, 184546). nsanlarn etkinlikleri, toplumsal ilikiler ve madd hayatn retimi bilincin genilemesine yol aar:
Bir eylemin retimiyle sadece nesnel koullar deiime uramaz... ayn zamanda reticiler de, bizzat yeni nitelikler kazanmalar kendilerini gelitirmeleri, kendilerini dntrmeleri, yeni gler ve fikirler, yeni etkileim biimleri, yeni ihtiyalar ve yeni bir dil gelitirmeleri bakmndan da deiime urarlar. (Marx, 1857)

nsanlar dier hayvanlardan ayran sadece bilin ve kendilik-bilinci deil, ayn zamanda bu zihinsel kapasitenin insanlarn yapabildikleri belirli trden zel etkinliklerle olan ilikisidir. nsanlar belirli tr, nitelik ve ynde bir etkinlik kapasitesine sahiplerdir. nsanlar dier hayvanlardan ayran zellik, bilinleri araclyla etkinliklerini kontrol yetenekleridir.
Hayvan kendi hayat etkinliiyle dorudan iliki iindedir... nsan kendi hayat etkinliini bizzat kendi iradesi ve bilincinin objesi yapar. (Marx, 1932) Bir rmcek bir dokumacnnkileri andran ilemler yapar ve bir ar her petei olutururken bir mimar utandracak birok ey yapar. Ancak, en kt mimar en iyi ardan ayran ey budur, yani mimar kendi binasn gerekte dikmeden nce onun zihninde tasarlar. Bizler, her emek srecinin sonunda, emekinin zihninde zaten balangta tasarlanm olan eye son eklini veririz. (Marx, 1867)

McMurtye (1978) gre, Marx iin, insan doasnn kendine has zelliini onun yaratc zeks, bir yapy zihninde tasarlama ve bylece onu gereklie dntrme yetenei oluturur. Marxa gre, en soyut dzeyde, bilin ve bilincin etkinlikleri ynlendirme yetenei insanlarn, en azndan potansiyel olarak, ayrt edici zelliidir. Ancak, bu insan potansiyel anlayndaki problem, olduka soyut olmas ve Marxn onu gerek dnya dzeyine indirmesi gerekliliidir. nsanlar, onlarn bilinleri ve etkinlikleri soyutlanm halde varolamaz; onlar doa dnyasyla iliki iinde olmak zorundadrlar. nsanlar kendi dnce

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

ve eylemleri iin objektiflere ihtiya duyarlar ve bu objektiflerden en nemlisi dier insanlar ve doadr. nsanlar bir eylere yaslanmak durumundadrlar, onlarn aslnda tm yaratc gleriyle ve dier insanlarla iliki iinde yaslandklar ey doadr. Biz insanlar ve doa arasnda iliki ayrt edebiliriz: alg, ynelim ve kendine mal etme/iselletirme. Alg insanlarn doayla duyular araclyla dorudan kurduklar ilikidir. Ancak, dzensiz bir alglar yn aktrleri muhtemelen nemli lde ynelimsiz brakr. Gerek duyulan ey, dnyaya ilikin farkl alglar dzenleyen, onlara bir kalp kazandran ve bir ereve empoze eden bir ynelim srecidir. Dnya alglanp bu alglar dzenlendiinde, aktrlerin ihtiyalarn karlamak iin doa zerinde yaratc glerini kullandklar iselletirme/mal etme evresine geilir. nsanlarn bilinli, yaratc kapasiteleri, sadece bu kapasite, doann alglan, doaya ynelim ve onun iselletirmeyle ilikisi iinde alndnda Marxn gr bir anlam kazanr. Alg, ynelim ve iselletirmeyi sadece insanlarn gleri ve ihtiyalarnn doas biimlendirmez, ayn zamanda, onlarn zel bir toplumsal ortamda ald biim de, yeniden bu gler ve ihtiyalarn doasn etkiler. Bu, Marx iin insan doasnn talara kaznmayp, daha ziyade toplumsal ortamn doasndan etkilendii fikrini destekler. Biz, Marx izleyerek, insan potansiyel ile alg, ynelim ve iselletirme sreleri arasndaki ilikide dnem ayrt edebiliriz ilkel toplum, kapitalizm ve komnizm. lkel toplumlarda, insanlar doal kaynaklar ihtiya duyduklar eyleri (rnein, kayklar ve barnaklar) retmekte kullandlar. Nispeten ok az ey daha verimsiz bir biimde retildii iin, insanlarn kapasitelerini sadece snrl lde gelitirdiklerini syleyebiliriz. Bu gler sadece snrl lde ifade edildikleri iin, ilkel toplumlarda insanlarn ihtiyalar da en alt dzeyde kald. lk dnemlerde, insanlar umutsuzca hayatta kalma mcadelesi veriyor ve bunun bir sonucu olarak, sadece snrl sayda ihtiya gelitirebiliyor veya da vurabiliyordu. Asgari retim evrelerinde ... henz ok az insan ihtiya ortaya kmt ve bu yzden ok az doyurulabiliyordu (Marx, 1857). nsanlarn dnme yetenei, yani bilinleri snrlyd ve bu yetenek hayvan, koyun gibi bir bilinten biraz daha fazlasna denk dyordu (Marx ve Engels, 1845-46). Marx, kapitalizmi, insanlarn ounun yaratc etkinliklerinin mal etme ediminde olduu gibi fiilen bir kenara itildii edildii bir a olarak grr. Onun yerine, insanlarn ou, arzu ettii mallara sahip olabilecei miktarda para kazanmay isteyecek duruma drlr. Nitekim insan potansiyellerin aa karlmasndan ziyade mlkiyet asl hedef haline gelir. lkel toplumlar kapitalizmle karlatran Marxa gre, Antik adakiler snrl bir doyum salarken, modern dnya bizi doyurmadan brakr veya bizzat doyurur grnd yerde ise baya ve vasattr (1857-58). Ancak komnizm, insan doasnn yozlamasna yol aan yapsal glerin temizlendii ve insanlarn kendi insan potansiyellerini asla daha nceden grlmemi biimlerde ifade etmelerine imkn tannd bir adr. lkel toplumun vasatl bu potansiyelin sadece en alt dzeyde ifade edilmesine imkn tanrken; kapitalist yaplar (rnein, iblm, zel mlkiyet ve para), insanlar ilkel toplumun snrlamalarndan kurtarmann yan sra, ou trsel g ve ihtiyacn ifadesine engeller olutururlar. Ancak kapitalizm Marx tarafndan nemli bir evre olarak grlr, zira o, komnist bir toplumdaki bireyleri olduka farkl biimlerde de olsa ilkel toplumlarda karlatklar trden snrlamalardan kurtarmakta kullanabilecek rgtsel ve teknolojik formlar gelitirmitir. Onlar bylece kendi insan kapasitelerini yeni ve nceden grlmemi bir biimde ifade edebileceklerdir. Marx iin komnizm, insanlarn kendi trsel glerini aa kartabildikleri bir adr (1932). Ollmann ok az farkl bir vurgusuyla (...) komnizm tam anlamyla kiisel mal etme/iselletirme adr.

Etkinlik
Etkinlik, insanlarn doadaki nesneleri kendilerine mal etme arac olarak grlebilir. Biz, etkinlik kavramn tartrken znel bilin alannn dna kp nesnel alana deiniyoruz. Ancak, Marxn almas ona gre diyalektik olarak ilikili bir btn olduu iin, toplumsal gerekliin dier yanlarna deinmeden bir yanndan en azndan sz etmek imknszdr.

Karl Marx

Marxn etkinlik terimini kullanma biiminin onun alma (work) ve yaratclk kavramlarndan fiilen ayrlamayacan belirtmek nemlidir. Marx, byk lde alma kavramn kullanma taraftaryd, ancak yaygn kullanmdan olduka farkl bir biimde. Ollman Marksist alma kavramn retim sreci iindeki bilinli, amal etkinlik olarak tanmlar. Bu tanma gre, alma insanlarn ayrt edici yeteneklerinin bir ifadesidir. Gerekte, alma ekonomik etkinliklerle snrl olmayp, aktrn yaratc kapasitelerini kulland tm retici etkinlikleri ierir. alma, ayrca, insanlarn gleri ve ihtiyalarnn daha fazla gelimesini mmkn klar. Her ne kadar Marx etkinlik, alma ve yaratclk kavramlar arasnda ak bir ayrm yapsa bile, kariyerinin farkl evrelerinde farkl terimler kullanma eiliminde olmutur. Ancak burada nemli olan, bu terimlerden her birinin insanlarn doayla ilikilerinin farkl ynlerini aydnlatmasdr. Etkinlik amal davranlarla ilikili hareketleri anlatr, alma maddi retim srecine gnderme yapar ve yaratclk insanlarn kendilerine has rnler ortaya koyma yeteneklerini ifade eder. Kapitalizmde alma etkinlik ve yaratclktan ayrlma eilimindedir; Marxa gre komnizmde, muhtemelen, alma ve etkinliin mmkn olduu lde insanlarn yaratc yeteneklerine tamamen dhil edildii bir durumla karlarz. Nesnelle(tir)me Marxa gre, insanlar doa dnyasn kendilerine mal etme abas iinde, her zaman bir nesnelletirme sreci iinde yer alrlar: terim, onlarn nesneler (besin, elbiseler ve barnaklar) retmelerini anlatr. lk olarak, bu terim onun materyalist yneliminin, somut aktrlerin gerek dnyasna ilgisinin bir kantdr. O, Hegelde olduu gibi, sadece soyut anlamda almayla veya bilin alanndaki nesnelletirmeyle deil, gerek dnyadaki nesnelletirmesiyle de ilgilenir. kinci olarak, Marx, nesnelletirmeyi insanlarn kendi yeteneklerini ifade ettikleri gerek bir arena olarak grr. nsan potansiyel rnleri nesnelletirilirken eyleme dklr. Bu nesnelletirme sreci, belirli nitelikleri ierdiinde normaldir ve insan potansiyelin ifadesidir (). lk olarak, etkinlik aktrlerin bilinliliini iermelidir. kinci olarak, aktrler kendi yeteneklerini kapsaml olarak ifade edebilmelidir. nc olarak, onlar, nesnelletirme srecine ikin olan kendi toplumsal karakterlerini ifade edebilmelidir. Drdnc olarak, nesnelletirme sreci sadece bir baka hedefin (rnein, para kazanmann) arac olmamaldr. En genel anlamnda bu, nesnelletirmenin bireylerin yaratc yeteneklerini iermesini gerektirdii anlamna gelir. Emek Marx, kapitalist toplumu kendi hakik insan nesnelletirme anlay balamnda ele alr. Marx kapitalist toplum tipi iin genellikle karlkl ilikili kavramlar olan alma, etkinlik ve yaratcl kullanmamtr. Anlaml olarak, o daha muhtemel olarak emekten sz eder. Bir anlamda, aadaki alntda da aka grlecei zere, Marx emek kavramn bu dier kavramlara denk bir ey olarak kullanmtr:
Emek kullanm deerinin bir yaratcs... insan soyunun varoluunun, tm toplum biimlerinden bamsz, zorunlu kouludur. (Marx, 1867) Emek... hem insanlarn hem de Doann iinde yer ald ve bizzat insann kendisi ve Doa arasndaki madd yenieylemleri balatt, dzenledii ve kontrol ettii bir sretir. O, Doadaki rnlere kendi ihtiyalarna uygunlatrlm biimde sahiplenmek amacyla, kendisini, kendi glerinden biri olarak kol ve bacaklarn, kafas ve kolunu, bedeninin doal glerini hareket geirerek Doann karsna koyar. O, d dnyada eylemde bulunarak ve onu deitirerek, ayn zamanda kendi doasn deitirir. O, kendi uyuklayan glerini gelitirir ve onlar kendi gcne boyun emeye zorlar.

Marxn burada emek kavramn alma, etkinlik ve yaratcl anlatmakta kullandna pek az kuku var grnmektedir. Aka ima edilen, kendine mal etme/iselletirme, nesnelletirme ve insan potansiyelin tam olarak ifadesidir. Ancak, bu blmde de aklanaca zere, Marx, kapitalist toplumdaki emei ksmen farkl ve saptrlm bir yapda grr. Kapitalizmde emek, kendi iinde bir hedef, insani yeteneklerin bir ifadesi olmak yerine, bir amacn arac derecesine para kazanmaya drlr (Marx, 1932). Kapitalizmde, emek alma, etkinlik ve yaratcla karlk gelmez.

10

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

Sosyallik (sociability) Marxn insan potansiyel anlaynn bir baka yann, insanlarn doalar gerei sosyal olduklar dncesi oluturur. Marx ve Engels, dier insanlarla etkileim ihtiyac, zorunluluundan sz eder (1845). Marx, bir baka yerde yle yazar: nsan kelimenin tam anlamnda siyasal bir hayvandr, sadece sosyal bir hayvan deil, ayn zamanda, bireylii sadece toplum iinde gelitirebilecek bir hayvan (1857-1858). nceden grdmz gibi, bu, bir dzeyde, tm dier gerek insan yeteneklerin soyut halde hibir anlama sahip olmamalar demektir; onlar hem doa dnyas hem de toplumsal dnyayla iliki iinde olmaldrlar. Marxa gre, insanlar kendi insaniliklerini doa ve dier insanlar olmadan ifade edemezler. Bir baka dzeyde, sosyallik insan doasnn tamamlayc bir parasdr. Yani, Marx iin, insanlar doalar gerei sosyaldirler. Onlarn, hem iliki kurmak uruna, hem de doay kendilerine uygun biimde mal edebilmek iin, dier insanlarla iliki kurmaya ihtiyalar vardr. Beklenmedik Sonular Son olarak, Marxn insan doas anlayyla ilikili en az tartlan yn dorudan kapitalizmle ilgilidir. Bu konu, insanlarn, en azndan potansiyel olarak olumlu insan niteliklere sahip insanlarn, nasl olup da kendi temel insan doalarn ykmaya hizmet eden bir kapitalist yapy retebildikleri sorusuna yneliktir. Bunun cevab beklenmedik sonulardr (Elster, 1985). Bu kavram ou kez Weberle ilikilendirse de, Marxn da beklenmedik sonular gibi bir kavrama sahip olduu ak grnmektedir: Burada, bylece, diyalektik bir sarmal bulunur: bizler bilinli dncelerimizin yakn sonularn yaratmada byk lde baarlyken, yine de ou kez, bizzat bu sonularn etkilerinin umulmadk daha uzak sonularn ngrmeyebiliriz veya onlar nceden engellememiz mmkn olmayabilir ( ). En genel dzeyde, kapitalizmin ok sayda eylemin niyetlenilmemi sonucu olduunu syleyebiliriz. nsanlar insanla zarar verecek bir yap yaratmaya niyetlenmezler, ancak aslnda onlarn yaptklar tam da budur. Ayrca, beklenmedik sonular fikrinin, Marxn insan doas anlaynn dier yanlarnda olduu gibi, toplumsal balamla ilikili olduu belirtmelidir. Her ne kadar o gemiteki ve gnmzdeki toplumlarn tamamlayc bir paras olsa bile, Marx muhtemelen, beklenmedik sonularn bir toplumun karakteristik zellii olmas gerekmediini ileri srm (ve bu konu zerinde durmutur). Yani, komnizmin beklenmedik sonulardan zarar grmesine gerek yoktur. Beklenmedik sonular fikri ancak kapitalist toplum hakknda konuurken olduka kullanldr. rnein, kapitalistler, eylemlerinin, kendi karlar kadar bir btn olarak kapitalist sistemin karlarn gelitireceine de inanrlar. Ancak Marx, kapitalistlerin eylemlerinin ounun sistemin niha ykl koullarn yarattna inanr. Olduka genel bir rnek alrsak, kapitalistler, iiden retkenliini son onsuna kadar almann kendi karlar kadar bizzat sistemin karlarna da hizmet ettiine inanrlar. Her ne kadar ksa vadede bu yolla daha byk krlar salansa da, uzun vadede bu davran, Marxa gre, nihayetinde kapitalist sistemi ykacak snf proletaryay yaratr.

YABANCILAMA
Bu noktaya kadar Marxn almasnn birok bileenini mikro dzeyde ele aldk: insan (trsel) potansiyel, gler, ihtiyalar, kendilik-bilinci ve bilin, etkinlik, alma, yaratclk, emek (alg, ynelim, kendine mal etme), nesnelletirme, sosyallik ve beklenmeyen sonular. Bu incelemenin kayna esas olarak Marxn ilk dnem almalardr. Marx, bylesi felsef analizler iin hayatnda bu lks nadiren buldu, nk o, daha sonra ilgisini kapitalist toplumun doasna younlatrd. Marx, ilk dnem almalarnda, kapitalist toplumsal yapnn yol at ykmlar yabanclama olarak adlandrr. Her ne kadar o, sonraki almalarnda bu ar felsef konularda ok az rn verse bile, bu konu farkl klklarda da olsa onun temel ilgilerinden birini oluturmay srdrmtr. Barbaletin szleriyle, Marx yabanclama kavramn aka kullanmasna ramen, terime Kapi-

Karl Marx

11

talde nadiren rastlanr. Zira Marx nihayetinde bir hmanistti ve hatta kapitalist toplumun yapsn aratrrken, bu toplumun aktr zerindeki etkisiyle ilgili incelemelerden asla vazgemedi ( ). Kapitalist toplumda bireyler yabanclamlk duygusunu yaasalar da, Marxn temel analitik ilgisini yabanclamaya yol aan kapitalist yaplar oluturur. Nitekim, Marxn sosyal psikolojik bir yaklam iinde olduunu ne sren ou yorumcunun grnn aksine, o, esas olarak toplumsal yap iinde kk salm bir yabanclama teorisi ortaya koydu. deal anlamda insan doasn karakterize eden doal ilikiler toplumsal yap tarafndan tahrifata urar. Burada temel nemde olan, kapitalistlerin iileri (ve bylelikle onlarn emek-zamanlarn) kullandklar ve niha rnler kadar retim aralarna da (letler, hammaddeler) sahip olduklar iki snfl bir sistemdir. iler, varlklarn srdrmek, letler ve doadan yararlanabilmek iin emek-zamanlarn kapitalistlere satmak zorunda kalrlar. iler bylece retimde bulunmak iin letleri kullanp onlar doaya uygulasalar bile, doal karlkl ilikiler parampara olur.

Yabanclamann Unsurlar
Yabanclaman drt temel bileene sahip olduunu grebiliriz. lk olarak, kapitalist toplumda iiler kendi retici etkinliklerine yabanclarlar. Byle bir toplumda, onlar bizzat kendi ihtiyalarn karlamak iin almazlar, Aksine, uygun grdkleri gibi kullanma hakk karlnda kendilerine geinecek kadar cret deyen kapitalistler iin alrlar. Hem iiler hem de kapitalistler, creti dendiinde retici etkinliin kapitaliste ait olduuna inanrlar. retici etkinlik kapitaliste ait olduu ve kapitalistler onunla ne yaplabileceine karar verdikleri iin, iilerin sz konusu etkinlie yabanclatklarn syleyebiliriz. retici etkinlik, Marxa gre, kapitalizmde bizzat doyum yaratc bir sre olmak yerine, ou kez gerekte nemli tek hedefi hayatn srdrmek iin para kazanmay gerekletirmenin skc ve aptallatrc bir aracna indirgenir. kinci olarak, iiler yalnz retici etkinliklere deil, ayn zamanda bu etkinliklerin nesnesine rne de yabanclarlar. Emeklerinin rnleri temel ihtiyalarn karlamak iin onlar kullanabilecek iilere ait deildir. Aksine, rn, tpk onun retimiyle sonulanan srete olduu gibi, bu rn istedii gibi kullanabilen kapitalistlere aittir. Bu, genellikle, kapitalistlerin onu kr amacyla satmalar demektir. iler sadece rn zerinde kontrollerini yitirmekle kalmazlar, ayn zamanda, ne rettikleri konusunda bile tam bir fikre sahip deillerdir. Onlar ounlukla byk lde uzmanlam iler yaparlar ve neticede, tm retim srecindeki rolleri konusunda ok az fikir sahibidirler. rnein otomobil fabrikasnda motor bandnda birka vida sktran montaj hattndaki iiler, brakn tm arabann retimine katklar konusunu, makinenin retimindeki rolleri konusunda bile ok az dnce sahibidir. Montaj hatlar, ou kez, olduka uzundur ve bireyleri genel sre iinde nemsiz rollere indirgeyen birok admn atlmasn gerektirir. retim srecinde bylesine kk roller oynayan iiler, ou kez niha rn retenin onun zerinde alan insanlardan ziyade montaj hattnn kendisi olduu duygusunu tarlar. nc olarak, kapitalizmde iiler beraber altklar iilere yabanclarlar. Marxa gre, insanlar esas olarak varlklarn srdrmek iin gerek duyduklar eyleri doadan elde etmek iin ibirlii iinde alma ihtiyac duyarlar ve bunu isterler. Ancak kapitalizmde bu doal ibirlii bozulur ve insanlar, ou kez yabanc kiiler, kapitalist iin yan yana almaya zorlanrlar. Montaj hatlarndaki iiler, rnein, yakn arkada olduklarnda bile, teknolojinin doas byk lde tecride yol aar. Burada, onun iinin montaj hattndaki toplumsal konumunu tasviri uygun bir rnek olarak verilebilir:
Siz bir adamla aylar boyu adn bilmeden alabilirsiniz. Bir kere, sizin konumaya vaktiniz yoktur. itemez misiniz... Kulanzda sadece bir bar vardr. Onlar beyaz gmlekler iinde gelen bu kk adamlar alacaklar... ve sizin konutuunuzu grdklerinde yle diyeceklerdir: Bu adamn daha fazla almaya ihtiyac var. Onun konumak iin vakti yok. (Terkel, 1974)

Ancak bu toplumsal konum basit tecritten daha ktdr; iiler ou kez sonu gelmeyen bir rekabete ve bazen birbiriyle atmaya zorlanrlar. Kapitalistler, azami retkenlik salamak ve ibirliine dayal ilikilerin geliimini engellemek iin, iileri daha fazla retebilen, daha hzl alabilen

12

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

veya patronu daha fazla memnun edebileni grebilmek amacyla birbirine kar kkrtrlar. ok az ek dlle baarl olabilenler vardr; baarsz olanlar atlr. Her iki rnekte de, iiler arasnda mesai arkadalarna kar nemli lde dmanlk yaratlr. Bu kapitalistler iin faydaldr, zira o, hedef saptrr, yani tepki asl dmandan uzaklar. Tecrit ve kiiler aras dmanlk, kapitalizmde iileri i arkadalarna kar yabanclatrma eilimindedir. Son olarak ve en genel dzeyde, kapitalist toplumda iiler kendi insani potansiyellerine yabanclarlar. Bireyler, almalarnda hayvan, yk hayvan veya insan-d makine seviyesine indirgenirlerken, gittike daha az insan zellii gstereceklerdir. Dier insanlarla ve doayla ilikiler giderek koparken, bilin duyarszlaacak ve nihayetinde ykma urayacaktr. Sonu, kendi temel insan niteliklerini ifade bile edemeyen bir insanlar kitlesi, bir yabanclam iiler kitlesidir.

Yabanclamann Yol At Ykmlar

Yabanclama, bylece, yapsal olarak, Marxa gre, hayatn en azndan ideal anlamda temel bir paras olan doal ve btncl karlkl ilikililiin kopmasn dayatr. Komnizm, kapitalizmde kopan bu karlkl ilikilerin yeniden kurulmasn anlatr. Yabanclama, bylece, insanlarn potansiyel adan olabileceklerinin kart bir durum olarak grlebilir ( ). Elsterin ifade ettii gibi, Marxn yabanclama tartmas, sadece insan iin iyi bir hayat neyin oluturduu hakknda... her-ynyle yaratc etkinlik hakknda normatif bir gr erevesinde bir anlam kazanr. Yabanclamann bir sonucu olarak, kapitalizmde alma sadece bireyin bizzat onaylamayp aksine reddettii, kendini memnun deil mutsuz hissettii, fiziksel ve zihinsel enerjisini gelitirmeyip nefsi isteklerini krd ve zihnini harap ettii emee indirgenir. Kapitalizmde emek, bu yzden, gerek insan etkinlikten olduka farkldr. Marxn, kapitalizmin insan doal geliiminden nasl uzaklatrdna ilikin en gzel rneklerinden biri para zerine tartmasdr. Marx iin, ideal olarak, insanlar gerekte olduklarndan daha az veya fazlas olamazlar, ancak kapitalizmde para insanlara gerekte sahip olmadklar gler ve yetenekler bahedebilir. Aadaki alnt Marxn bu konuyu zekice bir ifadesidir:
Benim iin para sayesinde mmkn olan ey yani, deyebileceim (parann satn alabilecei) ey benim, yani bu parann sahibi olan kiidir. Parann gc benim gcmdr. Parann zellikleri benim zelliklerim ve temel glerimdir yani, onun sahibinin zellikleri ve gleri. Nitekim benim ne olduum ve ne yapabileceim kesinlikle kendi bireyselliim tarafndan belirlenmez. Ben irkinim, ancak kadnlarn en gzelini paramla satn alabilirim. Bu yzden irkin deilim, nk irkinliin etkisi onun engelleyici gc para sayesinde hkmn kaybeder. Ben, sakat bir bireyim, ancak para beni yirmi drt ayar donatr. Bu yzden bir sakat deilim. Ben sahtekr, vicdansz, budala biriyim; ancak para, bylece, sahibine eref salar. Para en yce iyidir; bu yzden onun sahibi iyidir. Para, yan sra, beni sahtekr olmaktan korur: bu yzden ben drst biri olarak kabul edilirim. Ben bir budalaym, ancak para her eyin gerek akldr ve dolaysyla onun sahibi nasl aptal olabilir ki? Bunlarn yan sra, bu kii yetenekli insanlar satn alabilir; ve yetenekli zerinde gce sahip olan kii yetenekliden daha yetenekli deil midir? nsann hasretini ektii her eye sahip olabilen paraya kreden tm insan kapasitelere sahip olan ben deil miyim? Bu yzden, benim tm kapasitelerimi tersine eviren para deil midir? (Marx, 1932)

Para, kapitalizmde gerekte her eyi satn alabilecek gte olsa bile, gerek insan bir dnyada byle bir ilev yklenemez. Gerek insan dnyada, kii rnein, ak sadece akla deitirebilir (Marx, 1932). Zenginlik, bireylerin ihtiyalar, kapasiteleri, zevkleri, retici gler vb.nin evrenselliinden soyulduunda sadece bir cildan ibarettir... O, insann doa kadar, doa gleri kendi doal gleri zerindeki kontrolnn tam geliimi deilse, peki nedir? Onun yaratc eilimlerinin mutlak geliimi deilse, peki nedir? (Marx, 1857-58). Kapitalist toplumun yol at bu ykmlar listesi epeyce uzundur. lk olarak, manfaktrn yaps, iileri kendi kapasitelerini tamamen kullanmalarna izin vermek yerine daha nemsiz ayrntlar zerinde almaya zorlayarak ktrm ucubelere dntrr (Marx, 1867). Benzer ekilde, kapitalizmde kafa ve kol emei arasndaki doal karlkl iliki kopar; zira sadece ok az insana kafa ii yapma imkn tannr; dier ou kii zihinsel unsurlardan yoksun bedensel ilerde alr (...). Bu yzden, benzer bir uzmanlam grevin tekrar tekrar yapld monoton bir dzen vardr. Engels bu problemin altn zellikle izer: Hibir ey sadece her gn sabahtan akama kadar kiinin iradesi dnda bir eye yapmaya zorlanmasndan daha korkun deildir... bitmek bilmeyen

Karl Marx

13

tekdzelik iinde, kii asgari insanlk duygusunu terk ettiinde ... bu durumun onun iini sadece bir ikence haline getirmesi gerekir (Venable, 1945). Bylece, burada, insanlarn artk yaratc olmayp, sadece nesnelere sahip olmaya ve onlara hkmetmeye yneldikleri bir noktaya varlr. Marxa gre zel mlkiyet, insanlar, sadece ona sahip olduklarnda yani, onu yedikleri, itikleri, iinde oturduklar vb. durumlarda bir nesnenin kendilerine ait olduunu dnmeye itecek lde budala ve tek yanl klar. Tm bu nedenlerle, kapitalizmde alma insan potansiyelin ifadesi olmaktan byk lde kar. Gerekte, ounlukla tersi sz konusudur. nsan glerine fazlasyla yabanclaan kii, artk kendi insan gleri ve ihtiyalarn karlayamaz ve aksine doal gler ve ihtiyalara younlamaya zorlanr.
Bir sonu olarak, bu yzden, insan (ii) kendini sadece hayvansal ilevlerinde zgrce aktif hisseder yerken, doururken veya en ziyade ikmet eder ve giyinip sslenirken vb. O bu insan ilevlerinde artk kendisini bir hayvandan baka bir ey olarak hissetmez. Hayvan olan insana, insan olan hayvana dnr. (Marx, 1932)

Belki de bu beklenmeyen sonularn doruk noktasdr. nsanlar, kendilerine, sadece hayvanlar gibi davrandklarnda rahat hissetmelerini salayan bir toplum yaratmlardr. Marx, kapitalizmin hakl olarak en stte olmas gerekenlerin en dibe indirildikleri ve dipte olmay hak edenlerin toplumun zirvesine kartld tersine dnm bir dnya olduunu ne srer. Nitekim, Marxn toplum iin nemli olduunu dnd insanlar reticiler (proletarya) dibe yaknlardr, onlar geinecek kadar crete muhta edilmilerdir ve kapitalistlerin hkimiyeti altndadrlar. Kendilerinden baka hibir ey retmeyen, ancak sadece bakalarnn emeiyle geinen kapitalistler toplumdaki egemen gtr. Ayn zamanda, tersine dnmlk toplumda gerein ne olduu konusunda da sz konusudur. rnein, fiyatlar oluturan insanlardr, ancak onlar bu sreteki temel rollerini gremezler. Daha ziyade, grnen, sanki fiyatlar belirleyen hayal bir piyasadr. Son olarak, kapitalizmde hayatn gereklii gzlerden gizlenirken, yanlsama gerek gibi grnr. rnein Marxn perspektifinden, kapitalistler proletaryay smrrler, ancak egemen inanca gre, iilerin baarsnn kayna kapitalistlerin yetenekleridir. Bu konuya kapitalizmde ideoloji tartmasnda dneceiz, ancak esas nokta, ou durumda kapitalizmin tersine dnm ve arpk bir sosyal sistem olduudur.

zgrleme
Marxn kapitalist toplum eletirisi kukusuz bamsz bir hedef deil, aksine insan potansiyelin uygun ekilde ifade edilebilecei bir toplum yaratmak iin gerekli deiimleri salama abasdr. Marxn sosyolojisinin amacn, insanln kapitalist toplumun kleliinden tamamen zgrlemesi oluturur ( ). Marxn szleriyle: nsann zgrlemesi sadece gerek, tekil insan... trsel varlk (species-being) olduunda tamamlanacaktr ( ). Vernon Venable problemin zn ve reform gerekliliini olduka iyi yakalar:
Bu yzden, insan etkinlii... onlar kendilerini iinde bulduklar ackl, paralayc, kendi iinde blnm, eytaniahmaka, snfa tutsak olmu durumdan kollektif olarak kurtarmay amalamaldr. O, zetle, insan doasnn dnmn amalamaldr. O, insan onurlu, btnlemi, tam ve zgr klmaldr, yle ki, onun iinde yatan kaynaklar ve potansiyeller... geliebilmeli, geniletilebilmeli ve verimli ifadesini bulabilmelidir. (Venable, 1945)

Nitekim, insan potansiyel zerine almas, Marx hem bir kapitalist toplum eletirisine hem de kapitalist yaplarn almasna ynelik insanlarn kendi temel insanlklarn ifade edebilecekleri siyasal bir program oluturmaya yneltti ( ). Sosyalist topluma gei ve zgrleme, en azndan potansiyel olarak, pozitif insan nitelikler salar; sadece kapitalizm hakknda felsefe yapmakla yetinmemeli, daha ziyade toplumu devrimciletirmek iin gerekli hareketi yaratacak eletirel entellektel bir tavr gelitirmelidir. Bu anlay, ayrca, kapitalizmin sadece somut eylemlerle dntrlebilecei anlamnda yorumland. Nitekim, proletarya sosyalizme geii salayacak biimde davranmaldr; onlar, isel elikileri nedeniyle kapitalizmin yklmasn beklemekle yetinemezler. Marx, praxis terimini siyasal ve teorik anlamda kullanr.

14

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

Praxis ile yaratlacak komnist toplum bireyler zerinde hkimiyet kurmayacaktr; ve o, birbirleriyle toplumsal iliki iinde olan somut bireylerin tesinde bir ey deildir (...). Bu toplum, (komnist evre ncesindeki insanlk durumunu anlatan) yabanclamay gidermeye, insanlar kendi rnleri, retici etkinlikleri, dier insanlar ve kendileriyle btnletirmeye hizmet edecektir. zgrlemenin hedefi trsel-varlktr. Baka ekilde ifade edilirse, zgrlemenin amac komnizmdir o, ilk gerek oluum, yani insann kendi znn gereklemesi ve onun znn hakik bir ey olarak gereklemesi demektir (Marx, 1932). Avineriye gre, Marxn insan zgrlemenin tamamen gereklemesi ynndeki talebi, onun dnyann insan tarafndan balangtaki yaratm hakkndaki felsefi nclyle ilikilendirilmelidir (1968). Baka deyile, komnizmi trsel varl anlamadan kavrayamayz.

KAPTALZMDE TOPLUMSAL YAPILAR

Marxn aktrler, zihinsel sreler ve eylem zerine dncelerini analiz etmek iin sayfalar ayrdk; bunlarn ou onun insan potansiyel ve bu potansiyelin toplumsal yap, zellikle kapitalist toplumun yaps tarafndan arptlmas (yabanclama) zerine almasnda yer alr. Artk Marxn, kapitalist toplumda yabanclamaya yol aan byk-lekli yaplar zerine almasna dnmenin zamandr. Ele alnmas gereken ilk sorun, Marxn bu toplumsal yaplar eyler olarak, yani katlam yaplar olarak grp grmediidir. Bunu, bir baka yolla, Marxn Durkheimin tavrn toplumsal olgular eyler gibi alnmaldr tavrn benimseyip benimsemediini belirleyerek ortaya koymak mmkndr. Marxn byk lekli yaplar zerine grlerini kendi diyalektik yaklam, zellikle onun toplumsal ilikilere odaklanma eilimi biimlendirir ( ..). Marx, toplumsal yaplarn sregelen birok ilikiden olutuunu dnr. Bu dinamik, diyalektik perspektif, Durkheimin basite toplumsal olgular eyler gibi aln uyarsn hesaba katmayan ve onlar gerekte eyler gibi gren ou yeni-Durkheimci grle keskin bir kartlk iindedir. Marx, her ne kadar dinamik toplumsal yaplar anlayna sahip olsa bile, kapitalizmdeki ilikiler btnnn aktrlerden bamsz bir varla sahip olduunu ve onlar zerinde zorlayc etkilerde bulunduunu dnr. Bunu sylemek sz konusu ilikiler btnnn kanlmaz veya daimi olduunu sylemek deildir, aksine onlar kesinlikle kapitalizmde nesnel bir gereklik kazanmlardr ve komnizme geilmesi iin ortadan kaldrlmalar gerekir. Bunun Marxn siyasal ballklaryla nasl i ie getiini grebiliriz, zira bu daha ilikisel gr, toplumsal yaplar onlar eyler olarak alan yaklama gre daha deitirilebilir klar.

Metalar
Marxn toplumsal yaplar zerine almasnn tm temelini ve bu almann onun insan potansiyel hakknda grleriyle en aktan balantl olduu yeri, yapt metalar analizi oluturur. Georg Lukcsn szleriyle: Metalar problemi ... kapitalist toplumun merkezi, yapsal problemidir (1922). Marxn meta anlaynn kayna, aktrlerin retici etkinliklerine odaklanan materyalist ynelimidir. nceden grdmz gibi, Marxa gre insanlar doayla ve dier aktrlerle etkileimlerinde her zaman hayatta kalmak iin ihtiya duyduklar nesneleri retirler: nesnelletirme insan hayatnn zorunlu ve evrensel bir yandr. Bu nesneler kii veya dierlerinin kullanm iin yakn evrede retilir onlar kullanm deerlerini olutururlar. Nesneler insan emeinin rnleridir ve aktrlerin kontrolnde olduklar iin bamsz bir varolua sahip olamazlar. Ancak, kapitalizmde, bu nesnelletirme sreci yeni ve tehlikeli bir biim kazanr. Aktrler, kendileri ve yakn dostlar iin retmek yerine, bir bakas (kapitalist) iin retirler. rnler, dorudan kullanlmak yerine, serbest piyasada parayla deitirilir (deiim deeri). nsanlar kapitalizmde nesneler retirken, metalar retmedeki rolleri ve onlar zerindeki kontrolleri gizemliletirilir. Balangta onlar, bu nesnelerin ve nesneler piyasasnn bamsz bir varla sahip olduuna inanrlar; bylece, bu inan nesneler olarak gereklie dnr ve bu nesneler piyasas gerek, bamsz olgular haline gelir. Meta bamsz, hemen hemen gizemli dsal bir gereklie dnr (Marx, 1867).

Karl Marx

15

Meta Fetiizmi Metalarn geliimiyle Marxn meta fetiizmi adn verdii sre oluur. Bu srecin temelini metalara deerlerini kazandran emek oluturur. Meta fetiizmi, aktrlerin metalara deerlerini kazandrann kendi emekleri olduunu unutmalardr. Onlar deerin bizzat eylerin doasndan kaynaklandna veya piyasann kiisellikten-uzak ileyiinin metaa deerini kazandrdna inanmaya balarlar. Nitekim piyasa aktrlerin gznde, Marxa gre, sadece aktrlerin yerine getirebilecei bir ilev yklenir deerin retilmesi. Marxn terimleriyle, nsanlar arasndaki belirli bir toplumsal iliki ... onlarn gznde, fantastik bir eyler arasndaki iliki biimini kazanr (1867). Kapitalizmde birey, metalara ve piyasaya gereklik ykleyerek, giderek onlar zerindeki kontroln yitirir.
Bir meta, bu yzden, gizemliletirici bir eydir; nk, basite, meta iinde emeklerinin toplumsal karakteri, insanlara, sz konusu emein rnne damgasn vuran nesnel bir karakter olarak grnr: nk reticilerin kendi emeklerinin zet toplamyla ilikileri, onlara, kendi aralarnda deil, aksine emeklerinin rnleri arasnda yer alan toplumsal bir iliki gibi sunulur. (Marx, 1867).

Marxn metalar ve meta fetiizmi tartmasnn gzel yan, bizleri birey aktr ve bireysel eylem dzeyinden byk-lekli yaplar dzeyine gtrmesidir. Yani, yaratc zihinlere sahip insanlar nesneler retmek iin dier insanlarla ve doayla etkileim halindedirler, ancak bu doal sre kapitalizmde tuhaf bir durumla sonulanr. Meta fetiizmi metalara ve piyasaya aktrn dnda ve onu zorlayc bamsz nesnel bir gereklik kazandrr. eyletirme Metalar ve meta fetiizmi kavramlar snrl sosyolojik kullanma sahip kavramlar olarak ortaya kar. Bu kavramlar ekonomik alanla yani, retici etkinliinin niha sonucuyla snrl gibi grnr. Ancak, Marxn genel amac kadar kavramn sosyolojiye uygulann da anlamak istiyorsak, retici etkinlie daha genel dzeyde baklabilir gerekte baklmas gerekir. nsanlarn sadece ekonomik nesneler (gda, giyim, barnaklar) deil, ayn zamanda toplumsal ilikiler ve nihayetinde toplumsal yaplar da rettiklerini anlamamz gerekmektedir. Bu ekilde bakldnda, meta fetiizmi daha genel bir eyletirme kavramna aktarlr (Lukcs, 1922). eyletirme insanlarca yaratlan toplumsal formlarn doal, evrensel ve mutlak olduklarna ve neticede, bu toplumsal formlarn gerekte sz konusu nitelikleri kazandklarna inanlmaya balanmas olarak dnlebilir. eyletirme kavram, insanlarn toplumsal yaplarn kendi kontrolleri dnda ve deimez olduklarna inanmalar demektir. Bu inan ou kez kendini dorulayan kehanete dnr. Bylece, yaplar gerekte insanlarn onlara ykledikleri karakteri kazanrlar. Biz, bu kavram kullanarak, insanlarn sadece metalar deil, ayrca olduka eitli toplumsal yaplar da eyletirdiklerini grebiliriz. Marxn emek zerine tartmasnda daha genel bir eyletirme kavramnn temelini bulabiliriz. Esas olarak Marx, bir toplumsal olgu olarak emein kapitalizme zg koullarda bir metaa dntn ileri srer. Emek-gcnn piyasada bir meta olarak ortaya kmas, sadece onun sahibi, yani kendi emek-gcyle onu oluturan birey, onu bir meta olarak satla kardnda veya sattnda ve bunu yapt srece mmkndr. Bir toplumsal olgunun (emein) eyleme ihtimali kabul edildiinde, ok sayda baka olgunun da ayn temel zellikleri kazanmas mmkn hale gelir (Lefevbre, 1968). nsanlar, metalar ve dier ekonomik fenomenleri (rnein, iblmn ...) eyletirdikleri gibi, dinsel, siyasal ve rgtsel yaplar da eyletirirler. Marx bu noktaya devlet konusunda deinir: Birey ve ... toplum arasndaki temel elikinin yan sra, bunlardan ikincisi, birey ve toplumun gerek karlarndan uzaklaan Devlet olarak bamsz bir form kazanr (...). Marx eylemi toplumsal yaplarn kapsam hakknda ok az ey syler, ancak o esas olarak ilgisini ekonominin yapsal bileenlerine younlatrr. Marxn, insanlar ve doa arasndaki doal karlkl ilikililii kopararak yabanclamaya yol atn dnd ey bu ekonomik yaplardr.

16

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

Kapital/sermaye
Marxn almasnda en genel yapsal unsur sermaye veya kapitalist sistemdir. Bamsz bir yap olarak sermaye (kendi adna alan aktrler, yani burjuvazi araclyla) kendini yaratan ve bu yaratmaya sebep olan iileri smrr. Marx, sermayenin Doann sahip olduu bir g olarak Sermayeye ikin retici bir g olarak ortaya kndan sz eder (1867). Nitekim insanlar kendileri dndaki ve zorlayc nitelikteki kapitalist sistemin doal bir unsuru olduuna inanarak sermayeyi eyletirme eilimindedirler. iler, emekleriyle rettiklerini ve deitirebileceklerini unuttuklar bir sistem tarafndan smrlrler. Emek srecinde otomasyona geilmesiyle, emein arac olan ey emekinin karsna sermaye olarak, l emek biiminde yaayan igcn egemenlii altna alarak ve onun iliini smrerek kar (Marx, 1867). Marx kapitalizmin tersine evrilmi bir dnya olduu sonucuna gtren ite budur. Marxn baz ekonomik dncelerini ele almadan ve ardndan ekonomik anlay zerine bir rnek-olay incelemesi yapmadan nce, okuyucu bunun ekonomik teori zerine bir kitap deil, sosyolojik bir alma olduunu anmsamaldr. Nitekim, ekonomik dncelere temel ve daha ana sosyolojik dnceleri amlamakta yardmc olmas iin bavurulmutur. Metalarn Dolam Marx, sadece genelde sermayenin karakterini deil, kapitalist sistemin daha zel bileenlerini de tartr. rnein Marx, sermayenin k noktas olduunu dnd metalarn dolamn inceler (1867). Marx iki meta dolam (sirklasyon) biimi zerinde durur. kisi de aktre dsal ve onu zorlayc kalplam ekonomik ilikilerin zet toplamn temsil eder. Bu dolam biimlerinden biri Para-Meta-Paradr (M-C-M) ve kapitalizme zgdr; dieri ise Meta-Para-Meta eklindedir ve kapitalizme has bir olgu deildir. Basit meta dolamnda C-M-C dngs egemendir. Bir C-M-C rnei olarak, yakalad balklar satan ve bu paray ekmek almakta kullanan bir balk verilebilir. Basit meta dolamnn belirleyici olduu bir toplumda, deiim/mbadele metann paraya ve bu parann yeniden metaa dntrlmesi ile salanr (Marx, 1867). Ancak bu dng soyut bir biimde gereklemez; o, dier metalar ilgilendiren benzer dnglerle ayrlmaz karlkl ilikiler iindedir. Bu deiim sreci biimi geliimleri bakmndan kendiliinden bir yapya sahip olan ve tamamen aktrlerin kontrol dnda kalan tm bir toplumsal ilikiler a yaratr (Marx, 1867). C-M-Cnin karakterize ettii basit meta dolam ikinci tarihsel meta dolam biimi olarak alnabilir. lk tarihsel rnei takas oluturur. Bu dnglerin ikisi de, gerekte, M-C-M dngsnn belirleyici konumda olduu kapitalizmde meta dolamnn kaynan oluturur. Marxn satmak iin almak olarak szn ettii (1867) kapitalist dngde, kii parayla bir mal alr ve bu mal daha sonra belirli bir para karlnda satar. Buradaki (farazi) balk gelecekteki krlarn artrmak iin kazancyla yeni balk alar satn alr. Basit meta dolamndaki dngye benzeyen bu dng, zt ancak birbirini tamamlayan iki evre tarafndan belirlenir. Bir kiinin alm ayn zamanda bir dierinin satdr. Kapitalist koullardaki meta dolam bir almla (yeni alarla) balar ve bir satla (daha byk balklarn yakalanmasyla) sona erer. Ayrca, bu dngnn sonu, basit meta retiminde olduu gibi, kullanm deerinin tketilmesi deildir. Hedef, geniletilmi bir biimdeki para, yani nitelik bakmdan dngnn bandakiyle ayn olmasna karn, miktar olarak farkllk gsteren paradr (Marx, 1867). M-C-M dngsnn nemi, bizim bak amzdan, onun C-M-Cden daha soyut bir sre olmasdr. Gerek metann nemi, sermayenin znn nihayetinde farazi para dolamna indirgenmesi sonucunda azalr. Bu daha byk soyutluk, sistemin muhtemelen aktrlere daha fazla dsallaarak ve onlar zerinde daha da zorlayc bir nitelik kazanarak eylemesini daha da kolaylatrr.

Karl Marx

17

zel mlkiyet
Marx, ayrca, kapitalizmde zel mlkiyetin eylemesi srecini analiz eder. Ona gre, kukusuz, zel mlkiyet, kapitalizmin dier yapsal bileenlerinde olduu gibi, iilerin emeinden hsl olur. zel mlkiyet, aslnda, yabanclam emein, iinin doayla ve kendisiyle dsal ilikisinin rn, sonucu, gerekli bileenidir (Marx, 1932). Ancak iiler bu gerei gremez ve nihayetinde onun zerindeki kontrollerini yitirirler. iler zel mlkiyeti kontrol altnda tutmak yerine, onun hkimiyetine girerler. Marxn almasndaki tm yapsal bileenler gibi, onun zel mlkiyet anlay da dorudan siyasal hedefleri kadar insan potansiyel ve eylem zerine erken dnem almasyla iliki iindedir. Marx, nceki almasyla ilikilendirerek, zel mlkiyetin sadece yabanclam emein rn olmadn, ayrca onun, bir kez mevcudiyet kazandnda, kendisini insanlara ve retim srecine dayatarak yabanclamay iddetlendirdiini de aklar. nsanlarn, kendi insan potansiyellerinin bilincine vardklarnda, kapitalist toplumun yapsal bileenleri kadar zel mlkiyeti de ortadan kaldrmalar gerekir: nsan hayatnn sahiplenilmesi olarak zel mlkiyetin pozitif bir biimde almas, bu yzden, tm esaretin pozitif bir biimde almasdr baka deyile, insann din, aile, devlet vb.nden kendi insan, yani toplumsal varoluuna dnmesidir (1932).

blm
Marx iblmn kapitalizmin bir baka yapsal bileeni olarak alr. Marx ve Engels, modern iblmnn kkenini kadnn ve ocuklarn kocann klesi olduu ilk aileye kadar gtrr (184546). Marx bu erken dnemdeki iblm biimlerini aka eletirse bile, onun kapitalizmdeki zellikle zararl biimini daha fazla eletirir. Marxn iblm konusundaki en temel anlay, onun retim aralar sahipleri ve varlklarn srdrmek iin emek-zamanlarn satmak zorunda olanlar ayrmnda ortaya konulur. Daha zel olarak Marx, almann insanlar hep daha nemsiz grevler iinde uzmanlamaya zorlayacak biimde yaplanmas eilimiyle ilgilenir. Bu uzmanlama aktrlerin kendi insan potansiyellerini alglamalarn ve ifade etmelerini engeller (Marx, 1867). Marx, kapitalizmdeki iblm hakknda birok eletirilerde bulunur (Venable, 1945). lk olarak, iblm bireyi bir btn olarak toplumdan yapay bir biimde ayrr. Gerekte, insanlar neredeyse tamamen kendi konumlarna odaklanmaya balar ve tm toplumla ilgilenmeyi ihmal eder ve hatta onunla mcadele iine girerler. kinci olarak, emek sreci, ideal olarak btnletirilmesi gereken ilevlerin birbirinden koparlmasyla kesintiye urar. rnein, zihinsel ilevler bedensel grevlerden ayrlr; i ve elence birbirinden ayrlr; ve retim faaliyeti tketim faaliyetinden tamamen kopar. nc olarak, bireyin gleri sadece retim srecindeki bir let seviyesine drlr. Drdnc olarak, her birey rnn son haline sadece kk bir katkda bulunur. i rnden ve o retildikten sonra ortaya kan her eyden koparlr. Daha genel olarak, iiler bir snf olarak retecekleri her ey kadar, onlarn pazarlanmas zerindeki kontrollerini de yitirirler. Son olarak, dar uzmanlama insan zerinde onun geliimini engelleyecek, insanlndan uzaklatracak, onu sadece paralanm bir insan, ktrm bir ucube, bir makinenin uzants durumuna drecek etkiye sahiptir (Venable, 1945). blmnn yapsna yneltilen bu eletiriler, Marx kesin bir yargya insanlarn dar bir biimde uzmanlamadklar bir toplumun yaratlmas gerektii dncesine gtrr:
Hi kimsenin sadece kendine ait bir etkinlik alanna sahip olmad, aksine herkesin istedii dalda baarl olabilecei komnist toplumda, toplum genel retimi dzenler; ve bylece benim daima avc, balk, oban veya eletirmen olmak gibi bir dnceye sahip olmadan bugn bunu yarn baka bir eyi yapmam, sabah avlanmam, leyin balk tutmam, akam sr gtmemi, akam yemeinden sonra eletiriler yapmam mmkn klar. (Marx ve Engels, 1845-46)

Marx byle bir toplumun asla tamamen mmkn olduuna inanmasa da, bu tasvir onun uzmanlamann ykc etkilerini gidermeye ilgisini yanstr. Marx, herkesin her konuda iyi olabileceini veya olacan sylemez. Onun iin esas olan, iblmnn insanlarn, zellikle proletaryann kendi yeteneklerini tamamen gelitirmesini yapay olarak engellemesidir. David McLellann aklad gibi, Marx, herkes Raphaelin iini yapmaldr dncesinde deildir, aksine, potansiyel bir

18

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

Raphael olan herkes engellenmeden kendini gelitirebilmelidir. zel sanatsal yeteneklerin belirli bireylerde toplanmas ve bu yeteneklerin genel kitle iinde bastrlmas ... iblmnn sonucudur (1971). Nitekim, komnizmde insanlar, Marxa gre, tamamen air, sanat veya hukuku olmayacaklar, aksine onlarn kendilerini tamamen gelitirmelerini nleyen yapay engeller ortadan kaldrlacaktr. Bu engeller arasnda en nde gelen ve ortadan kaldrlmas gereken iblmdr.

Sosyal Snf
Marxn toplumsal yapya ilgisinin bir baka ynn sosyal snf (zellikle burjuvazi ve proletarya) oluturur. Bir kavram olarak sosyal snf analiz etmek iin gerekte ok az zaman harcasa da, Marxn sosyal snflar insanlara dsal ve onlar zerinde zorlayc yaplar olarak grd aktr. Marx sadece st kapal aklamalar yapsa bile, Ollmann Marx yorumu sosyal snf konusunda yeterince aktr. Ollman, sosyal snflarn eylemi toplumsal ilikiler veya insanlar arasnda bamsz bir varolu kazanan ilikiler olduklarn vurgular (1976). Ayrca o, sosyal snflarn kapitalizmde metalarn daha nce tartlan oluumuyla balantsn kurmutur. Snf ve meta ayn kabuk zerindeki paralardr (Ollman, 1976). Sosyal snflar retim eylemlerinden oluurlar; insanlar snflar metalatrr ve sonuta bu snflar aktr kstlayan kendilerine ait bir hayata sahip olmaya balarlar. Marx bunu aklamaz, ancak bu onun argmanlarnn genel izgisine bir anlam kazandrr. Bu kesimde Marxn byk-lekli toplumsal yaplar hakkndaki grlerini inceledik. Biz, onun bu yaplara gerek, maddi yaplardan ziyade, ilikisel bir ey olarak baktn grdk. Yine de onlar, Marxa gre, dsal ve zorlayc glerdir. Marxn bu yaplar zerine grlerinin tm onun metalar ve meta fetiizmi anlay iinde yer alr. Marx, salt ekonomik alann tesine giderek, toplumsal yaplar hakknda benzer bir gr benimser. Ancak Marxn almasnn byke ksm kapitalist ekonomik yaplarla yani, metalar, sermaye, zel mlkiyet, iblm ve sosyal snfla ilgilidir. Tm bunlar aktrlerin dnce ve eylemleri iinde geliir ve bir kez varlk kazandklarnda, kendilerini yaratan temel sreler zerinde kstlamalar yaratrlar. Marxn siyasal ilgisinin byke kesimini bu yaplarn komnist bir toplum yaratacak ekilde nasl alaca oluturmutur.

KAPTALST TOPLUMUN KLTREL YANLARI

Marx dikkatini kapitalist toplumdaki byk lekli-yaplar ve onlarn insanlar zerindeki yabanclatrc etkisine younlatrd. O kltrel alan hakknda fazla ey sylemedi, ancak dikkatli bir analiz onun toplumsal gerekliin bu yanna duyarsz kalmadn gsterir. Materyalist anlay Marx kltrle ilgilenmekten uzaklamaya iter ve onun birok kez, Hegelin felsefesinin zayflyla ilikilendirdii bu alan reddetme konusunda ok fazla ileri gittii sylenebilir. Marx rnein Ekonomi Politiin Eletirisinde yle yazar:
Bu retim ilikileri btn, toplumun hukuk ve siyasal styapy yaratan ve belirli toplumsal bilin biimlerine denk den ekonomik yapsn, gerek temeli oluturur. Maddi hayatn retilme biimi toplumsal, siyasal ve entellektel hayat koullandrr. Varolularn belirleyen insanlarn bilinci deil, aksine onlarn bilinlerini belirleyen toplumsal varolulardr. (Marx, 1859)

Marxn burada kltrel anlamda bilinten (yani, normlar ve deerlerden, Hegelin terimleriyle, tinden, Geistten) sz ettii dnlebilir, yoksa zihinsel sreler ve gerekliin sosyal inas anlamnda bilinten deil. Bu yorumu esas alanlar, Marxn kltrel dzeyi toplumsal ve ekonomik yaplarn belirledii bir glge-olgu statsne indirgediini dnmlerdir. Marx, ayn kitapta hemen sonra, tm toplumsal deimeyi kltrel styapnn zerinde ykseldii maddi temelin deimesine indirgediinde bu izlenim dorulanr gibi grnr:
Bylece bir toplumsal devrim a balar. Ekonomik temeldeki deiimler er ge tm muazzam styapnn dnmesine yol aar. Bu dnmleri aratrrken, her zaman ekonomik retim koullarnn doa bilimlerinin kesinliince belirlenen maddi dnm ile hukuk, siyasal, dinsel, sanatsal veya felsef formlar zetle, insanlarn atmann

Karl Marx

19

bilincinde olduklar ve uruna mcadele ettikleri ideolojik formlar arasnda ayrm yapma gereklilii vardr. Tpk bireyin kendi hakknda ne dnd gz nne alnmad gibi, hi kimse byle bir dnm dnemini sz konusu dnemin bilincine gre deerlendiremez, aksine, bu bilin maddi hayatn elikilerinden hareketle aklanmaldr. (Marx, 1859)

Marxn burada kltrel dzeyden (hukuk, dinsel, sanatsal, felsef ksaca, ideolojik formlardan) sz ettii yeterince aktr. Hatta o bireysel bilin ve bir dnemin bilinci ayrm yapar. Biz Marx bunun farknda olduu ve bu ak ayrm nedeniyle alklamalyz, ancak ayrca, gerekte kltrel alan bir glge-olgu derecesine indirgemise, onun bu eilimi de byk lde eletirilmelidir. Ancak, ne yazk ki, Marxn en basitletirici ifadelerinden biri olan Ekonomi Politiin Eletirisine giriteki szlerine deil, aksine tm almasnn genel izgisine ve bu determinist ifadeleri reddeden diyalektik yaklama ballna bakabiliriz. Diyalektie ballk, fenomenler arasndaki ilikilerin aratrlmasna ballk demektir; bu yaklam z itibariyle determinizme kardr. Kapitalizmin doasnn, dier dzeyleri etkisi altna alarak altyapy ne kard ileri srlebilir. Her ne kadar bu kabul Marxn kapitalizm hakkndaki nitelemeleri konusunda doru olsa bile, o kltrel dzeyi basite bir kenara itmemitir; Marx, bu noktada, zellikle snf bilinci ve yanl bilin kadar ideoloji zerine tartmalarnda birok aklama getirmitir.

Snf Bilinci ve Yanl Bilin

Snf bilinci ve yanl bilin kavramlar Marxn almasyla yakndan ilikilidir. Her iki kavram da sosyal snflarn paylatklar dnce sistemlerine gnderme yapar. Kapitalizmde hem kapitalistler hem de iiler sistemin nasl iledii ve bu sistem iindeki rolleri ve karlar konusunda yanl deerlendirmelere (yanl bilince) sahiplerdir. Komnizme doru evrimde, proletaryann kapitalizmin nasl iledii ve onun kendilerini nasl etkiledii konusunda doru bir anlay (snf bilinci) gelitirme imkn vardr. Hem proletarya hem de burjuvazi asndan, kapitalizme zg olan yanl bilintir. Biz, iilerin yanl bilince sahip olduklarn rendiimizde armayz, ancak kapitalistlerin bu ekilde dnmesi bazen rktcdr. Buna ramen onlar, varsaym gerei, sistemi ve proletaryay kendi yararlarna smrmektedirler. Marxn nde gelen yorumcularndan biri olan Georg Lukcs (1922), burjuvazinin yanl bilinciyle ilikili birok noktaya temas etmitir. Burjuvazi kendi tarihinin ve kapitalizmin oluumunda oynad roln bilincinde deildir. Daha nemlisi, o, hem kapitalizmdeki elikilerin hem de filizlenen bu elikilere katkda oynad roln farknda deildir. Burjuvazi, tpk proletarya gibi, eylemlerinin sonularnn farknda deildir. Onun dnce sistemi, kendisinin kapitalist sistem zerindeki kontrol hakkndaki kuruntulardan olumaktadr. Asl gerek, onun eylemlerinin payanda olarak hizmet ettiine inand sistemin niha lmne katkda bulunmasdr. Proletaryann dnce sistemi en azndan burjuvazininki kadar yanl yoldadr. Ancak, bu noktada iki snf arasnda temel bir farkllk vardr. Burjuvazi yanl bilincini gerek snf bilincine asla dntremez; bu sadece proletarya iin mmkndr. Marxa gre, proletaryann bu ayrcalkl konumunun nedeni mlksz snf olmasdr, o mlkiyetin yer almad gelecekteki toplumun modelidir. Kapitalizmin doruunda, proletarya aslnda sermayeyle kartlk iindeki bir snftr, yoksa henz kendisi iin bir snf deil (McClellan, 1971). Proletaryann kendi halinde snf olmas yetmez; o kendisi iin snf olmaldr. Proletarya kendi tarihsel roln kapitalizmde yerine getirmek zorundaysa, sadece sermayeye kar bir snf deil, ayn zamanda kendisi iin bir snf olmak zorundadr; baka deyile, snf mcadelesi ekonomik zorunluluk dzeyinden bilinli bir ama ve aktif snf bilinci dzeyine kmak zorundadr (Lukcs, 1922). Marx, snfsal (ve yanl) bilinten sz ederken, bireysel bilinten deil, aksine bir btn olarak snf bilincinden sz eder. Ayrca, snf bilinci ve yanl bilin kavramlar, Marxn ellerinde, statik deil, aksine sadece toplumsal deime ve gelime erevesinde anlam kazanan daha dinamik dnce sistemleridir. Yanl bilin kapitalist adaki durumu anlatrken, snf bilinci proletaryay bekleyen ve kapitalist toplumdan komnist topluma geie yardmc olabilecek nkouldur.

20

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

deoloji
Marxn analizinin dier temel kltrel boyutunu ideoloji oluturur. deoloji insanlara dsal ve onlar zorlayc olan btncl bir dnceler sistemi olarak tanmlanabilir (Lefevbre, 1968). Marx ou kez, snf bilinci ve yanl bilin konusunda yapt gibi, ideolojilerden maddi temelin sadece bir yansmas olarak sz etse de, ideolojilerin de onun sisteminde bamsz bir varlk kazand aktr. Baz analizciler aadakine benzer metinlerin grnr determinizmine daha fazla nem verdiler, ancak bana gre Marx, burada kendi ok-yzeyli analizinin sadece bir yann sunmaktadr.
Ynetici snfn fikirleri [italikler sonradan eklenmitir] her ada ynetici fikirlerdir; yani, toplumun maddi ynetici gc olan snf, ayn zamanda, bu toplumun entellektel ynetici gcdr. Maddi retim aralarn elinde bulunduran snf, ayn zamanda, zihinsel retim aralarnn kontroln elinde tutar, yle ki, bu sayede, genellikle, zihinsel retim aralarndan yoksun olanlarn ona tbi olduklar sylenir. Ynetici fikirler egemen madd ilikilerin ideal ifadesinden baka bir ey deillerdir, egemen madd ilikiler fikirler olarak anlalrlar. (Marx ve Engels, 1845-46).

Marxn ideolojileri kavramlatrmasyla ilikili birbiriyle balantl en azndan temel dnce vardr. lk olarak, ideolojiler kesinlikle ynetici snfn karlarn temsil ederler, ancak bu sz konusu fikirlerin madd karlar zerinde bir etkiye sahip olduunu sylemek anlamna gelmez. kinci olarak, onlar gerekliin, tersine evrilmi, gdk bir yansmasn olutururlar (Lefevbre, 1968). nc olarak, ideolojiler insanlar zorlayan bamsz bir varolua sahiplerdir. Lefevbre, ideolojilerin bastrlm snfn yeleri zerindeki etkisini tartrken, buradaki temel noktay yle yakalar: deolojilerin rol bastrlan ve smrlenlerin rzasn kazanmaktr. deolojiler, bastrlanlara kendilerini madd zenginliin yan sra mevcut durumu ruhsal olarak kabul ettirecek, hatta desteklerini zorla alacak biimde takdim ederler (1968). deolojik bir sistem bastrlan snfn yelerinin dnce ve eylemlerini deitirecek biimde iler. Bu yolla, ideolojiler proletaryann smrsn artrmaya hizmet ederler. Kukusuz, ideolojiler bir bolukta deil, kendi prensiplerini gerekletirecek bireyler araclyla ilerler. Nitekim, ideolojiler ynetici snfn ayrca, onun proletaryann dnce ve eylemlerini etkileyecek birimlerinin eylemlerini etkiler.

MARXTA EKONOM: BR RNEK-OLAY ARATIRMASI

Bu blm Marxn sosyolojisinin analizine ayrlmtr, ancak kukusuz, daha iyi bilinen onun ekonomik anlaydr. Marxn ekonomik anlaynn baz ynlerine deinsek de, onu btnlkl olarak ele almadk. Kapan ksmnda, Marxn ekonomisine, aslnda ekonomi asndan deil, daha ziyade sosyolojik teorinin bir rnei olarak bakacaz ( ). Birok Marksist ekonomi vardr, ancak sosyolojik teori zerine bir kitapta onu ele almann en uygun yolu budur. Marksist ekonomi iin balama noktas, daha nceden deindiimiz kullanm deeri ve deiim deeri kavramlardr. nsanlar her zaman kullanm deerleri yaratmlar, yani her zaman dorudan kendi ihtiyalarn karlayacak eyler retmilerdir. Herhangi bir kullanm deeri nitel olarak tanmlanr, yani o kullanldr veya deildir. Ancak, bir deiim deeri nitel olarak deil nicel olarak tanmlanr. O, uygun kullanl nitelikler iin gerek duyulan emek miktarna gre tanmlanr. Kullanm deerleri kiinin kendi ihtiyalarn karlamas iin retilirken, deiim deerleri bir baka kullanm deeri iin deiime sokularak retilir. Kullanm deerlerinin retimi doal insan bir ifadeyken, deiim deerleri insanl ykma uratan bir sreci harekete geirir. Kapitalizmin tm yaps, metalar, piyasa, para ve dierleri dhil, deiim deerleri temelinde ykselir. Marx iin, bir deerin temel kaynan normal retim koullarnda ve ortalama beceri ve zaman younluuyla bir nesneyi retmek iin gerek duyulan toplumsal olarak gerekli emek-zaman miktar oluturur. Bu aklama emek deer teorisi olarak bilinir. Kullanm deerinin temelinde emein yer ald ak olsa bile, bu gerek, deiim deerleri, metalar, piyasa ve kapitalizm konularna geildiinde giderek daha az ak hale gelir. Baka trl sylenirse: Deerin byklnn emekzamana gre belirlenmesi, bu yzden, metalarn greli deerlerindeki grnr dalgalanmalar altnda gizlenen bir srdr (Marx, 1867). Emek, tm deerlerin kayna olarak, kapitalizmde kapitalistlerin iileri smrmesine imkn tanyan bir bilinmeyendir.

Karl Marx

21

Peter Worsleye gre, Marx sosyolojisinin merkezine dier tm sosyolojilerde bir benzeri olmayan biimde smr temasn yerletirir (1982). Kapitalistler iilere rettikleri deerden daha azn der ve geri kalan kendilerine alkoyarlar. iler ve ou kez kapitalistler bu smrnn farknda deillerdir. Kapitalistler bu fazladan deerin kendi zeklar, sermaye yatrmlar, piyasay ynlendirmeleri ve benzerinden kaynaklandna inanrlar. Marxn ifadesiyle, ticaret iyi gittii srece, kapitalist de dikkatini emein bu klfetsiz dlne ynelterek para ilerine daha fazla boulur (1867). zetle, Marxn szleriyle:
Kapitalist, emein normal geliiminin ayn zamanda belirli bir cretsiz emek miktarn ierdiini ve bu cretsiz emein kendi kazancnn normal kayna olduunu bilmez; bu kategori, yani emek-zaman fazlas onun iin hibir ekilde mevcut deildir, zira bu fazla kendisinin cretler iinde dediini dnd normal alma gnnde ierilmektedir. (Marx, 1867)

Bu bizi Marxn temel kavram artkdeere gtrr. Bu olgu rnn deeri ile sz konusu rnn oluumu srasnda kullanlan unsurlarn deeri arasndaki fark olarak tanmlanr. Her ne kadar retim aralar (hammaddeler ve letler, onlar elde etmek veya retmekle ilgili emekten gelen deer) retim sreci iinde tketilse de, artkdeerin gerek kayna emektir. Artkdeer oran, bu yzden, igcnn sermaye tarafndan veya emekinin kapitalist tarafndan smr derecesinin kesin ifadesidir (Marx, 1967). Bu, Marxn en renkli metaforlarndan birine iaret eder: Sermaye l emektir, yani, vampir benzeri, sadece yaayan emein kann emerek hayatn srdren ve yaadka emein kann daha fazla ien bir eydir (1867). Bu sre sayesinde gelen artkdeer, kapitalistler tarafndan, toprak sahiplerine rant ve bankaclara faiz gibi demelerde kullanlr. Ancak artkdeerin en nemli kayna krdr. Kapitalistler bu kr zel harcamalarnda kullanabilirler, ancak bu kapitalizmin genilemesini salamayacaktr. Daha ziyade onlar, bu kr hl daha fazla artkdeer yaratmann bir temeli haline dntrerek giriimlerini geniletirler. i geniletmek iin daha fazla kr ve daha fazla artkdeer salama arzusu kapitalizmi Marxn kapitalist birikimin genel yasas olarak adlandrd eye iter. Kapitalistler iileri mmkn olduu lde smrmeye alrlar: Sermayenin sabit eilimi emein maliyetini ... sfra drmeye zorlamaktr (Marx, 1867). Marx, esas olarak, kapitalist yap ve ahlkn kapitalistleri gittike daha fazla birikim yapmaya ittiini ne srer. Emein deerin kayna olduu grn esas alrsak, kapitalistler bunu gerekletirmek iin proletaryann smrsn younlatrmaya ynelirler. Ancak nihayetinde, artan smr kazanlar giderek azaltr; smrnn st snrna ulalr. Ek olarak, bu snra yaklarken, hkmet kapitalistlerin eylemlerine snrlamalar getirmeye (rnein, ignnn uzunluunu snrlayan yasalar kartmaya) alr. Neticede, kapitalistler baka aralar aramaldrlar ve bunlardan biri insanlarn yerine makineleri geirmektir. Bu nispeten kolayca salanr, zira kapitalistler zaten bir dizi basit ilemi yerine getirecek makineler istihdam etmek iin ii saysn azaltrlar. Mekanizasyon ilerledike gittike daha fazla sayda insan isiz kalr ve proletaryadan yedek sanayi ordusuna katlr. Ayn zamanda rekabetin arlamas ve teknoloji maliyetinin art kapitalistlerin saysnda giderek azalmaya yol aar. Sonunda, Marx, ok az sayda smrc kapitalist ve muazzam bir proleter kitle ve sanayi yedek ordusunun karakterize ettii bir toplum tasarlar. Bu u koullarda, kapitalizm devrime kar daha hassas hale gelecektir. Marxn ortaya koyduu gibi, kitlelerin kapitalistler tarafndan gaspnn yerine ok az sayda gaspnn insan kitlesi tarafndan gasp geecektir (1867). Kapitalistler, kukusuz, kendi lmlerini engellemeye alacaklardr. rnein onlar, en azndan smrnn ykn smrgelere kaydrmak iin maceraclar destekleyeceklerdir. Bununla beraber, Marxa gre, bu abalar nihayetinde baarszlkla sonulanacak ve kapitalistler kendi lkelerinde ve lke dnda isyanlarla karlaacaklardr. Kapitalist birikim yasasyla ilgili temel husus kapitalist ve proleter aktrlerin kapitalist yap tarafndan yaptklar eyi yapmaya zorlanmalardr. Marx genellikle tekil kapitalistleri eylemlerinden dolay sulamaz; o, bu eylemlerin byk lde kapitalist sistemin mant tarafndan belirlendiini dnr. Bu dnce onun aktrlerin kapitalizmde genellikle yaratc bamszlktan yoksun olduklar gryle tutarldr. Ancak, kapitalizme ikin gelime sreci, bu yaratc eylemin niha yeniden-oluumu ve bu eylemle kapitalist sistemin devrilii iin gereken koullar salayacaktr.

22

George Ritzer, Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition, 1992, eviren: mit Tatlcan

Marxn ekonomik dncelerini bir lde ayrntl olarak ele alsak da, okuyucu aslnda bu ekonomik dncelerle ilgilenmediimizi anmsamaldr; daha ziyade, bu dncelerle, Marxn daha temel sosyolojik teorisi hakknda sylenebilecekler nedeniyle ilgileniyoruz.

ZET
Sosyoloji asndan hem olumlu hem de olumsuz anlamda ar basan nemine ramen, Karl Marxn almas sosyolojik teorinin geliimi zerine tarihsel analizlerde nadiren hak ettii yeri bulmutur. Bu kitabn amalarndan biri sosyoloji tarihinde ona hak ettii yeri vermektir. Bu blm, Marxn Hegelden hareketle gelitirdii ve tm almalarn biimlendiren diyalektik yaklamla ilgili bir tartmayla balad. Diyalektie ilgi karmak felsef problemlere yneltir, ancak bizim tartmamz diyalektiin Marxn sosyolojisiyle ve genelde sosyolojik teoriyle byk lde ilintili unsurlarna younlar. Diyalektik ou sosyolojik dnceye hkim olan nedensel mantkla kartlk iindedir. Diyalektik, dier eylerin yan sra, toplumsal dnyann unsurlar arasnda basit bir neden-sonu ilikisi olmadn vurgular; olgu ve deer arasnda ak bir blnme izgisi yoktur; ve toplumsal dnyadaki olgular arasnda deimez blnme izgileri bulunmaz. Ayrca, diyalektik, bizim toplumsal ilikilere odaklanmamz gerektiini; sadece mevcut olana deil gemi ve gelecee de ynelmemiz gerektiini; kanlmazlklar bulunduu fikrine direnmemiz gerektiini; ve toplumsal dnyadaki atmalar ve elikilerle ilgilenmemiz gerektiini vurgular. Marx, komnist toplumun yaratlmas ynndeki siyasal ilgisine ramen, dikkatini diyalektie ve kapitalist toplumla ilikili analizlere younlatrd. O, bu eletiri sayesinde kapitalist toplumun yklp yerine sosyalizmin gemesinin mmkn olacan umuyordu. Marxn almasnn zn analiz ederken onun insan potansiyel analiziyle baladk. Bu, Marxn insan doas anlayn oluturur, ancak insan doas toplumsal ortamdan byk lde etkilenen bir eydir. Marx, kapitalizmi insanl yozlatran bir ortam olarak grrken, komnizm insanln kendisini ifade etmesini mmkn klan bir ortam olacakt. Marxn aktrleri farkl eylem ve etkileim biimleri iinde ifadesini bulan bilince ve yaratcla sahiplerdir. Burada en nemli husus, insanlarn varlklarn srdrebilmek iin ihtiya duyduklar nesneleri retmek iin dier insanlarla ve doayla etkileim iinde olma ihtiyalardr. nemli olan, bu doal srecin kapitalizmin beklenmedik sonular yznden tersine evrilmi olmasdr. Kapitalist yaplarn insanlarda yol at ykmlar Marxn nl yabanclama kavramnn snrlar iinde yer alr. nsanlar kendi retici etkinlikleriyle, rnleri, i arkadalaryla ve nihayetinde kendileriyle, insanlar olarak kendi ikin doalaryla doal bir iliki iindedirler. Ancak tm bu ilikiler kapitalist yaplarca krlmaya urar. Siyasal bir dzeyde, bu Marx insanlar baskc kapitalist yaplardan zgrletirme giriimine yneltmitir. Entellektel bir dzeyde ise, onu kapitalist yaplarn doasn ve bu yaplarn aktrler zerindeki bastrc etkilerini incelemeye itmitir. Biz kapitalist toplum yapsn farkl alardan ele alyoruz. Metalarn kapitalizmde oynadklar rol ve onlarn meta fetiizmi olarak bilinen sre tarafndan yaratlmasn tartyoruz. Gereklikte, insanlar kendi hayatlar iin metalara ve bu metalar iin piyasaya muhtalardr. Bu kavram daha sonra (Lukcs tarafndan) eyle(tir)me kavramyla geniletilmitir; yani, insanlar sadece metalardan deil ayn zamanda kapitalist toplumun dier birok bileeninden de fetiler yaratrlar. Bu balamda, biz sermayeyi kapitalist toplumda en genel eylemi yap olarak ele aldk. Ayrca, kapitalist toplumun zel mlkiyet, iblm ve sosyal snf gibi baz bileenleri zerinde durduk. Marx, zellikle daha sonraki almasnda, bilhassa kapitalist yaplarla ilgilense de, onun kapitalist toplumun kltrel yanlar, zellikle de snf bilinci, yanl bilin ve ideoloji hakknda baz syleyecekleri vard. Bu blm Marxn genel sosyolojik teorisinin bir rnei olarak bir Marksist ekonomi tartmasyla kapatyoruz. nsanlarn onu gz ard etmeleri iin farkl nedenler olsa bile, Marxn almasnda olduka gl bir sosyolojik teori vardr.