OKUL - <;EVRE iLi~KiSiNE SiSTEM YAKLA~IMI

Do~. Dr. Ziya BURSALIOGLU

Okulun cevresi ve bu cevrede yasayan halk ile olan iliskilerinde degisiklik yapan cesitli etkenler bulunabilir. Bunlann bashcalan, bilim ve teknolojideki gelismeler, bu gelismeleri izleyen hizh sanayiIesme ve uzmanlasma, niifus aknnlan, sosyal hareketlilik, asm sehirIesme ve duzenli yarar gruplanmn kurulmasidtr, Bunlar kadar onemli olan, toplum ve aile diizeyinde demokratlasma, uretim ve tiiketim gorevlerindeki alan ve oran degismeleri ve kultiire yabancr ogelerin stzmasidtr. Ayrica, butiin bu nedenlerin yarattrgi, ekonomik ve psikolojik yan etkenler de, okul cevre iliskisinin degismesine katkida bulunurIar.

Bu degismeler, bir egitim sisteminin etldli cahsabilmesi icin gereken kavram ve siireclerde ortakligm saglanmasi ve surdtirulmesini zorlastmr.· Boyle zorluklann, sistemin en stratejik parcasi olan okula aksetmesinden de kacmilamaz, Bu aIt sistemin degismelerden kacmmak soyle dursun, onlan kamu yararma yoneltmede sosyal sorumluluk duymasi ve lider aIt sistem gorevi yapmasi beklenir. Bu gorev okulun her tiirlii degismeyi gormesi, tanrmasi ve kendine ozgu amaclann eleginden gecirmesi ile baslar. Boylece her sistemin informasyon girislerini kontrol eden secme mekanizmasrm isletmis ve girisleri ayiklamis olur.

Bugiin icin, bir cok toplumlarda en buyiik sorunun egitim oldugu yoniinde yaygm bir kam bulunmaktadir. Bu sorunun coziimti en guc ve onemli olan yam, okul denilen alt sistemin genel amac ve gorevinin saptanmasidrr. Aym derecede zor ve onemli olan ikinci bir yam da, bu genel amac cercevesinde, her diizey ve tiirdeki okulun ozel amac ve gorevlerinin belirlenmesidir. Bunlardan dogan uciincu bir problem ise, okulun sosyal, politik ve ekon.ymik sorunlara iliskin tutumu olmaktadir,

Egitim orgutune sistem yaklasmunda hareket noktasi olarak aldigmuz sistem ilke ve kavramlan, okul-cevre iliskisine sistem yaklasmn

76

DO<;:. DR. ZiYA BURSALIOGLU

uygulandigmda, daha belirli ve etkili olabilir. Ozellikle, cevre ile etkiIesimi ongoren acik sistem teorisi, cevreyi on plana aldigmdan, okulcevre iliskisini daha 90k onemseyebilir. Sistem ilkeleri acismdan ele almdigmda, okul ve cevrenin birbirini etkilemesi, aym amaclara doniik cahsmasi, birlik ve butunluk ozelligi gostermesi, aralanndaki iliskilerin niteliklerinden fazla onemsenmesi ve birindeki degismeyi digerinin izlemesi beklenir. Sistem kavramlanndan bazilanmn okul-cevre iliskisine uygulanmasi da, bu iliskiyi kuvvetlendirir, Ornegin, okulu bir sistem olarak gordugumuzde, bu sistemin simrlanm cevresindeki diger sistemler belirleyecektir. Okul, cevresindeki degismelere iliskin siirekli informasyon saglayacak ve boylece bu degismeleri tahmin yoluyla, cevre ile olan dengesini sirrdurecektir. Bu degismelerden kendi amaclanna donuk oianiara uyum gosterecek, aykm dusenleri amaclan yoniinde diizeltmeye calisacaktir, Okulun cevreden ve cevrenin okuldan beklentileri birbirinin giicunii a§tli?;l zaman, araIanndaki iliski gerilecektir. Okul veya cevreden birinin degismesi, aralanndaki ili§kinin degismesi anlamma gelecektir, Bu iliskide hie bir degisme olmamis ise, ikisinden birinde degisme oldugunu ileri siirrnek guclesecektir. Okul veya cevre iizerinde yapilan arastirmalarm, okul-cevre iliskisini de kapsamasi gerekecektir. Okul bir sistem olarak almdigmda, alt . sistemlerinden bazilan cevresel, bazilan toplumsal nitelik ve eylemler gostereceginden, sistemdeki deger ve rol catismalarma bu acidan bakilabilecektir, Okul-cevre iliskilerine sistem yaklasmu , okul sorunIanm cevreden ayn ele alma ve cozme cabalanmn yonunii degistirecektir. Bu sorunlann kaynaklan sadece okul icinde aranmayacak, okulun etkilestigi diger sistemleri incelemek geregi de kabul edilecektir. Aynca, okulun girisleri ve cikislan, cevreye iliskin olarak onemsenecektir.

Sistem yaklasmu isigmda okul-cevre iliskilerinin incelenmesi, bazi giicliikler ile karsilasmaktadir, Bir sistem olarak okul snurlarmm cizilebilmesi, bu snurlan kapsayan cevrenin karmasik ve baskih olusu, okuldaki alt sistemierden bazilanmn cevre temsiIciIerinden meydana gelisi, boyle temsilcilerin kurumsal suruklenmeye yol acisr, bu gucliiklerin basta gelenleridir. Aynca, bir sistem olarak, okulun kurulmasi ve islenmesini saglayan kanunlar ile, cevreninkiler birbirinden farkh bulunrnaktadir, Bu yiizden okul ile cevresinin biiyim ozellikleri bir iliskide toplanamamakta ve ikisi birbirine ancak temel ozellikleri ile ilistirilebilmektedir. Dinamik cevrelerdebirbiriyle yansan aym tiir sistemler ise, okul-cevre iliskilerini aykm yonlerde zorlamaktadir, Okul ve cevrede meydana gelen ve birbirini etkileyen degismeler

OKUL-QEVRE iLir:?IdsiNE SiSTEl\l YAKLAr:?IMI

77

genellikle bagrmhdir. Ornegin, okulun cevre ihtiyaclanna donuk egitim ve kalkmdirma cabalan ile, cevrenin istihdam ve kalkmma cabalan, her ikisinde bagimh degismeler meydana getirir. Ancak, her ikisinde birbirinden bagrmsiz olarak bazi degismeler meydana cikabilir ki, bunlann tahmin ve izleme yoluyla degerlendirilmesi ve gerekli uyum yahut duzeltme mekanizmalanmn kurulmasi zorunlu olur.

Okul-cevre iliskisine sistem yaklasimmda ince1enmesi gereken iki alt sistem, cevrenin kuvvet yapisi ile, okulun yonetim yapisidir. Toplum ve cevre kuvvet yapilan uzerinde cesitli arasnrma ve incelemeler bulunmaktadir. Toplum kuvvet yapilanm inceleyenler, bunlann genellikle bir kac gruptan meydana geldigini ileri surmustiir.' Cevre kuvvet yapilarmm ise, boyle gruplardan cok liderler tarafmdan yarauldig; goriilmektedir. Okul-cevre iliskilerinde okulu ilgilendiren cevredeki kuvvet yapisi ve liderleridir, Toplum veya cevre kuvvet yapismm tammlan nasil verilmis olursa olsun, ortak noktasi bunlann amacidir. Bu amac da, karar surecine donuk bulunmaktadir, Gercekte, her orgiittin cahsrnasrm kolaylastiracak bir kuvvet yapist meydana gelmesi dogaldir ve orgiitte kararlanverenler buyapryi yaratmis olurlar. Bu yapi orgiit amaclanna uygun yetki ve sorumluluklan ta§ldlg1 siirece mesrudur. Kuvvet yapist ile yetki yapismm ahenklesmesi de, temsili demokrasiyi getirir. Cevre kuvvet yapisi ise, 0 cevredeki bir grup vatandasm, cevrenin devlet temsilcileri uzerindeki etkileri nedeniyle gorunmeyen hukfimet olarak nitelendirilmistir. Bir cok sosyal bilimciler, kuvveti sorumsuz olarak kullanan bu yapiyi incelemisler ve temsili demokrasiye bir tehlike olarak gormuslerdir, Bu acidan bakildigmda, cevre kuvvet yapisi, hukuki bir takim haklan olan kimselerin sosyal sorumluluga girmeden kuvvet kullanmasmdan meydana gelmektedir. Bu kuvvet yapisi basit veya karmasik, tek yahut cok gorevli olabilirY

Okulun yonetim yapisi incelendiginde, onun da karar sure cine donuk oldugu, hukuki bir takim dayanaklan bulundugu, yonetici acismdan tek, yonetime katilma acismdan cok gorevli bulundugu soylenebilir. Sistem yaklasimmda yonetimin gorevi, okulun gercek ve gelecek giiclerini, cevrenin gercek ve gelecek ihtiyaclan ile ahenklestirmek olduguna gore, okul-cevre iliskilerine sistem yaklasmn, ikisi arasmda guc ve ihtiyac dengelesmesini ongormektedir. Boylece yonetim yapisi, okulu cevre ihtiyaclanna ilistirilebilmis olacaktir. Ancak bu iliski, okulun da gelisebilecegi yonde kurulmahdir. Bu gelisme hem okul, hem de cevre geleneklerinden bazilarmm bozulmasim gerektirebilir. Bu geregin yerine getirilme derecesi, okul omrimun siirecini

78

DOQ. DR. ZiYA BURSALIOGLU

belirler. Okul-cevreIliskilerine sistem yaklasunmi uygulamak isteyen yoneticinin, orgiit liderligi iistunde cevre liderligi statustinu de kazanmrs olmasi gerekir.

Cevre kuvvet yapismm ozellikleri basinda, kuvvetin bencil amaclar icin kullarulmasi gelir. Cevre kuvvet yapisi, cevre kararlanm bu amaclar yoniinde etkilemek ister. Bu yapmm diger bir ozelligi, gizliligi ve perde arkasinda calrsmasidtr. Liderleri farkh politik ve eko->", nomik gruplardan da gelse, once kuvvet yapisma bagli ve sadiktrrlar. Bu liderler genellikle reklam ve gosteriden hoslanmazlar. Kuvvet yapismm kullandigt silahlann siddet dereceleri degismekle beraber, bu silahlann basta geleni uyumu saglamak icin kullamlan miikafatIardir. Bu miikafatlar etkili olmazsa, kuvvet yapisi cezalan ve hatta cinayeti kullanma yoluna gider. Her ikisi icin de propaganda yaklasmu secen kuvvet yapisi, cevre halkma bunlardan birini benimsetmek icin gizli kandmcilar kullamr. Kuvvet yapismm bir ozelligi de sosyal sorumlulugun yoklugudur ki, yapl tarafindan ahnan bir cok kararlann sorumlulugu, cevrenin diger iiyelerine diiser. Onemli ve evrensel bir ozellik olarak, kuvvet yapismm tutuculugu soylenebilir. Degisiklige karst tepki seklinde kendini gosteren bu tutuculuk, cevre uyeleri iizerin-

de kontrolu kaybetme endisesinden dogmaktadir. Bununla beraber, bu ozelligin cevre kalkmmasma karst oldugu dusuniilmelidir. Kuvvet yaprsi cevrenin ekonomik bakimdan gelismesini ister ve destekler. 4 Sistem ilke1erinden biri birlik ve biitunltik olduguna gore, okulun yonetim yapisi da buna doniik bir strateji kullanmahdir. Bu strateji cevre kuvvet yaprsinm okul iizerindeki etkilerini olumlu yonde degistirmektir. Bu stratejiyi gerceklestirecek iki yontem, boyle etkileri yaratan kisilerin tanmmasi ve bunlann okuldaki karar siireclerinden bazilanna kanlmasidir. Okul-aile birligi veya yardim dernegi gibi mekanizmalar

ile gerceklestirilen bu katilma, katilanlann kendi istek ve eylemleri sonucunda, olumsuz etkilerini olumlu yonde degistirecekleri bicimde duzenlenebilir.

Cevre kuvvet yaplsl genelliklepiramit bicimindedir. Bupiramidin her diizeyinde bulunan kuvvet hucreleri yukan dogru azahr ve yapmm tepesinde tek kuvvet hucresi kahr. Kuvvetin her duzeydekullamlmasma karsihk, kararlar yukardan gelir. Kisisel yarar etkenininbirlestirdigi bu duzeyler arasindaki iletisim, informal olmakla beraber, dolaySlZ ve kesindir. Kuvvet yapismm modeli cevreye gore degisir, fakat cevrenin yasi oramnda cokluktan teklige dogru bir olusum gosterir. Yapiyi gitgide kuvvetlendiren bu olusum, onun cevre iizerindeki

OKUL-QEVRE iLiElKiSiNE SiSTEl\i Y AKLA~IMI

79

olumsuz etkisini de artmr. Bir dereceden soma bu etkiye dayanamayan cevre, kuvvet yapisrna karst cikar ve onu parcalar. Fakat demokrasinin politik yaprsi iizerinde yasayan bir parazite benzeyen kuvvet yapisr, diger bir bicimde tekrar dogar ve olusumuna yeniden baslar, 5 Okulun yonetim yaptsi da piramit biciminde olmasma ragmen, cevre kuvvet yapisrmn aksine, okulun gelismesi oranmda farkhlasir. Bu bakimdan cevre kuvvet yapist karsismda zayif duser, Sistemde farkhlasmayi yaratan etkenlerden biri uzmanlasmadir. Okulun egitim ve yonetim yapismdaki uzmanlasmanm yol actig; farklilasmadan cevre kuvvet yaprsi yararlamr. Bu yapi, boyle bir farkhlasma sonucunda ortaya cikan etkili ogretmen ve yoneticiler ile temas kurar. Onlan kendi icine almak ve karar siirecinde kullanmak ister. Okulun .yonetim yapisi, okulu sistem ilkelerine gore butiinlestirebilirse, bu farkhlasmamn yol acacagi sivrilme1er azalacak ve cevre kuvvet yapisi, okulu karsismda bir biitiin olarak bulacakttr,

Cevre kuvvet ~9-PlSlm olusturan sosyal, politik ve ekonomik baglar, cevreden cevreye degisir, Bu nedenle yapiyi meydana getiren iiyelerin ozellik ve nitelikleri konusunda kesin kurallar soylenemez, Cogunlukla ekonomik diizeyde guclii bulunan bu iiyelerden baska, kuvvet ve statu gibi diger giidiiler ile yapiya katilrms iiyeler de bulunabilir. Yapimn gosterdigi kuvvetin temellerinde, genellikle ekonomik ve politik etkenler bulunur. Sosyal etkenler ise, bazi buyilk sehir cevrelerinde birinci planda gelebilir. Sistem ilke ve kavramlan acrsindan bakildigmda, okulun yonetim yaplsl cevre kuvvet yapisma iliskin tum informasyonu saglamak ve degerlendirmek zorundadrr, Bu informasyon yoluyla kuvvet yapisi liderlerini ve bunlann eylemlerinden okula iliskin olanlanm bilmek kolaylasacaktir. Cogunlukla mukafat giidiilerini kullanan liderler daha kolay gorulecek, ceza ve hatta cinayet giidulerine basvuranlann tanmmasi ise zor olacaktir. Cevre sorunlanndan bazilannm yaranna, digerlerinin de zaranna konusmus isimler frekansi, kuvvet yapismm liderleri konusunda fikir vericidir. Diger bir yaklasim da, hangi alanlarda hangi kisilerin daha etkili oldugunu ogrenmektir. Okulun yonetim yapisr bu yollarla sagladig; informasyondan yararlanarak, kuvvet yapisi ve liderlerinin davramslarma iliskin tahminlerde bulunabilir. Cevre kuvvet yapisiru tamyan okul yonetim yapist, bu informasyonun okulu ilgilendiren yanlanm cevre halkma iletmekle yukiimliidiir. Okulu hakkmda bilgi edinen cevre halki, okulun bunahmlanm onceden karsilayabilir, 6 Bu bilgi okul-cevre arasmda iki yollu bir iletisimi gerektirir.. Okulun yonetim yapisi, cevre kuvvet yapismi etkileme durumunda olanlan aydmlatmak ve kuvvet

80

DOQ. DR. ZiYA BURSALIOGLU

liderlerinin goriislerini okul amaclan yonunde degistirmek zorundadir, Bunu basaramayan yonetim yapismm, kendi kuvvet yapismi kurmus olmasi yadirganmamahdir. Demokratik toplumun omrii, okul yonetim yapismm cevre kuvvet yapismdan bagimsizhk derecesi ile duz oranhdir, Bu bagrmsizhk olmadan, okulun halka donuk gorevlerini tarafsiz olarak gerceklestirebilmesi olanaksrzdir, Boyle bir atihmda okul yonetim yapisimn rol ve statiistinii kaybetmesi, kisilik ve meslek degerlerini kaybetmesi kadar onemli degildir,

KAYNAKLAR .

1 Mills C.W., The Power Elite, Oxford University Press, New York, 1968, s. 247-248. 2 Hunter, Floyd, Community Power Structure, University of North Carolina Press, Chapel Hill, 1959.

3 Dahl, Robert, Who Governs, Yale University Press, New Heaven. Con., 1961.

4 Sumption M.R., School-Community Relations, Me Graw Hill, New York, 1966, s. 11-18.

5 Ayni eser, s. 19-24.

6 Tuttle E.M., School Leadership in America, Interstate, Danville, 1963, s. 132.