ENTELEKTELN KUTSAL KTABI

David S. Kidder

Noah D. Oppenheim

eviren:

B. Asm Tccar

ENTELEKTELN KUTSAL KTABI Maya Kitap: 39, Aratrma: 9 1. Bask, stanbul Mart 2012 2. Bask, stanbul Nisan 2012 3. Bask, stanbul Mays 2012 4. Bask, stanbul Haziran 2012 Tm Yayn Haklar Maya Kitapa Aittir Yayn Ynetmeni: Tahir Malko evirmen: B. Asm Tccar Redaksiyon: Sabri Kali Mizanpaj: Vedat Ate Kapak: Seda akar Maya Kitap Merkez Mah. Kocamansur Sok. No: 6/4 34381 ili / stanbul Tel: 0212 296 97 12 e-mail: info@mayayayinlari.com www.mayayayinlari.com

Teekkr
Bu kitap ortak bir almann rndr. Bu projeyi sonuna kadar fikirleriyle besleyen, Rodaleden Leigh Habera teekkrlerimizi sunuyoruz. David Black Ajansndan Joy Tutela tutkulu bir desteki ve de arkada olduu iin, Andy Carpenter ile Tony Sergee vizyonumuzu anladklar iin teekkrler. Nelson Kunkel ve Vernon Stewardaysa balangta ele-tirilerini bizlerle paylaarak almamza katkda bulunduklar iin teekkr ediyoruz. Her madde ilgili alanlarda uzman olan yazarlar tarafndan aratrlp bir araya getirildi. Sonra her biri doruluklar asndan akademisyenlerce gzden geirildi.

KATKIDA BULUNAN YAZARLAR Tarih Alan Wirzbicki Edebiyat Matt Blanchard Grsel Sanatlar Eric von Dorster Bilim Jennifer Drapkin Mzik Robbie Whelan Felsefe Frederick Stazz Din Andrew Silver KATKIDA BULUNAN EDTRLER Tarih Dr. James Downs Edebiyat Dr. Georgette Fleischer Grsel Sanatlar Dr. Irina Oryshkevich Bilim Dr. David Boyajian Mzik Dr. Melissa Cox Felsefe Dr. Thomas Kelly

*Yazarlarmzn aratrmalarnda bavurduu kaynaklarn bir listesini grmek isterseniz www.theintellectualdevotional.comu ziyaret edebilirsiniz.

Trke basksna katkda bulunan editrler

Kitabn orijinalinin baslma srecinde, konulara hakim uzmanlar ve editrlerin elinden gemi olmasna ramen, biz de Trke basks iin gerek eviri gerekse ierie dair olas hatalarn nne geebilmek amacyla, konularn uzman hocalarmzdan editr destei aldk. Katklarndan dolay teekkr ederiz. Tarih Yrd. Do. Dr. Fahri Maden Edebiyat Do. Dr. Cneyt Iss Grsel Sanatlar Ylmaz Deniz (YL) Bilim Prof. Dr. Daniyal srafilzade Mzik Seher Gl Felsefe Yaar Ciniviz (YL) Din Yrd. Do. Dr. Fahri Maden

Kitabn 2. basksna yaptklar katklardan dolay hocalarmz Asm Kasapolu, Hdaverdi Aksu ve Yaar Cinivize ok teekkr ederiz.

Giri
Entelektelin Kutsal Kitab ruhunuzu besleyecek, zihninizi altracak ve eitiminizi tamamlamanza yardmc olacak bir yllk gnlk okumalardan olumaktadr. Her madde farkl bir bilgi sahasndan alnmtr: tarih, edebiyat, grsel sanatlar, bilim, mzik, felsefe ve din. Her gn bir blm okuyarak her hafta bu sahalardan birer bilgi edinebilirsiniz. Bu okumalar zellikle de yalanma karsnda beyninizi din tutmanz salayacak dzenli bir egzersiz kaynadr. Gnlk kouturmacadan insan zeksnn sekin dnyasna doru bir ka temsil etmektedirler. Ayrca, sizi zihinsel keiflere kararak nnzde yeni ufuklar aarlar. te sizi bekleyen bu yolculuun kk bir zeti... PAZARTES TARH Bat medeniyetinin geliimini ekillendiren olaylara ve insanlarn hayatlarna bir gz atacaz. SALI EDEBYAT Byk yazarlarn hayatlarna ve gnmz okurlarna ilham vermeyi srdren iir ve romanlarnn zetlerine bakacaz.

ARAMBA GRSEL SANATLAR Dnyann en etkileyici resim, heykel ve mimari eserlerini yaratan sanat ve sanat akmlarna bir giri yapacaz. PEREMBE BLM Kara deliklerin kaynandan pillerin nasl altna, bilimin harikalarn yaln bir ekilde ortaya sereceiz. CUMA MZK En nemli bestecilerimize neler ilham verdi, notalarla dolu bir sayfa nasl okunur ve Mozart neden o kadar saygdeerdi? Detayl bir ekilde mzikal mirasmz gzden geireceiz. CUMARTES FELSEFE Antik Yunandan yirminci yzyla, insanolunun en byk dnrlerinin yaam ve evrenin anlamn aklama abalarn greceiz. PAZAR DN Dnya zerindeki byk dinlere ve bu dinlerdeki inanlara gz atacaz.

evirdiiniz her sayfann size ilham vermesini ve hayatnzda yeni keiflerin nn amasn umuyoruz. - David S. Kidder ve Noah D. Oppenheim

Alfabe
M.. 2000 dolaylarnda Msrl firavunlar bir sorunlar olduunu fark ettiler. Ele geirip kle olarak kullandklar sava esirlerinin says, komularna kar kazandklar her zaferle birlikte artyordu. Fakat kleler hiyeroglif yazsn okuyamad iin Msrllar bu klelere emirlerini yazl olarak iletemiyorlard. Msr hiyeroglifleri gibi erken dnem yaz sistemleri ar derecede kullanszd ve bunlar renmek de ok zordu. Bu sistemler binlerce karakterden, her biri bir fikri veya sz temsil eden sembollerden oluuyordu. Bunlar ezberlemek yllar alabiliyordu. Aslnda bu karmak yazy sadece bir avu Msrl okuyup yazabiliyordu. Dilbilimciler bugnk alfabelerin neredeyse tmnn drt bin yl nce Msrllarn kleleriyle iletiim kurabilmek iin bulduklar basitletirilmi hiyeroglif yazsndan trediine inanmaktadrlar. Bir alfabenin, tm Bat dnyasnca kullanlan yaz sisteminin geliimi antik a insannn iletiim eklini deitirmitir. Hiyeroglif yazsnn basitletirilmi versiyonunda her bir karakter sadece bir sesi temsil ediyordu. Bu yenilikle beraber

karakter says birka binden birka dzineye kadar inerek, karakterlerin daha kolay renilip kullanlmasn salad. Karmak hiyeroglif dili sonunda unutuldu ve bilim insanlar bu karakterleri 1799 ylnda Rosetta Tann kefine kadar zemediler. Alfabe son derece baarl oldu. Msrl kleler anayurtlarna geri dndklerinde yeni yaz sistemini de beraberlerinde gtrdler. Alfabe Yakndouda yaylarak branice ve Arapa da dahil olmak zere pek ok yaz sisteminin temeli oldu. Denizyolu ticaretiyle uraan bir antik a uygarl olan Fenikeliler, alfabeyi Akdeniz kys boyunca karlatklar kabilelere yaydlar. Yunan ve Roma alfabeleri de antik Fenike yazsna dayanmaktadr. Bugn ngilizce de dahil ou Bat dilinde Roma alfabesi kullanlmaktadr. EK BLGLER: 1. Bugn kullanlan ngilizcedeki pek ok harf dorudan antik Msr karakterlerinden gelmektedir. rnein B harfi ev szc iin kullanlan Msr karakterinden tremitir. 2. Oxford ngilizce Szlnn en son basm u anda aktif olarak kullanlan 171.476 kelimeyi ierir. ngilizce dier dillere kyasla kelime says en fazla olan

dillerdendir.

Ulysses
James Joyceun Ulysses (1922) adl eseri yirminci yzylda yazlm en nemli ngilizce roman saylmaktadr. Homerosun Odysseiasn rlandann Dublin kentinde geen tek bir gne, 16 Haziran 1904e uyarlar ve Odysseusu, gn getir gtr ileriyle geirip ge saatlerde evine dnen, yalanmaya yz tutmu, boynuzlanm bir reklam satcs olan Leopold Bloomun aldatc grnnde canlandrr.

Bloom mtevaz ve sradan grnmesine ramen, tant tuhaf karakterlerin hemen hemen hepsine merhamet, balayclk ve cmertlik gsteren kahraman bir kiilik

olarak ortaya kar. Gze arpmayan, alelade davranlaryla belki de modern dnyada ancak mmkn olabilen, basit kahramanlklarda bulunur. ounluun Katolik olduu rlandada bir Yahudi olarak kendisini dlanm hissetse de iyimser kalmaya devam ederek gvensizliklerini bertaraf eder. Ulysses karakterlerinin inanlmaz zengin portreleri, dier edebi ve kltrel eserlere yapt artc gndermeler ve dile kazandrd pek ok yenilikle nlenmitir. Joyce roman boyunca tiyatrodan eski ngilizceye ve reklam metinlerine kadar eitli edebi trler ve yaplar zerinde durur. Roman belki de en ok bilin ak ynteminin, yani Joyceun karakterlerin aklndan geenleri herhangi bir ekilde dzenleyip sraya koymakszn olduklar gibi verme giriiminin yaygn kullanmyla nldr. Bu teknik modern edebiyata damgasn vurmutur ve eserlerinde bu teknii kullanan Virginia Woolf ve William Faulkner gibi saysz yazar da etkilemitir. Ulyssesin, zellikle Bloomun ei Mollynin dncelerinin dile getirildii nl son blmnn, zorlayc bir okuma olmas artc deildir. Mollynin hayalleri 24.000den fazla kelime ile anlatlr ve sadece sekiz cmlede yer alr. Zor bir blm olsa da bu blmde, zellikle de Mollynin sadakatsizliine

ramen eine duyduu sevgiyi ortaya koyan son satrlar, Joyceun en lirik ifadeleri olarak kendini gsterir: ve bana sordu yapp yapamayacam evet dedim evet benim da ieim ve nce kollarm ona doladm evet ve onu kendime ektim bylece gslerimdeki parfm hissedebilirdi evet ve kalbi deli gibi arpyordu ve evet dedim evet diyeceim, EK BLG: 1. Ulysses (ounlukla dolayl olsalar da), cinsel betimlemelerinden tr Amerika Birleik Devletlerinde neredeyse on iki yl boyunca mstehcen olduu gerekesiyle yasakland.

Lascaux Maara Resimleri

Lascauxdaki maara resimleri bilinen en eski sanat eserleri arasnda yer alr. Bu resimler 1940ta, Orta Fransadaki Montignac Ky yaknlarnda drt ocuun yanllkla bir maaraya girmesi sonucunda kefedilmitir. eride 15.000 17.000 yl ncesinden kalma yaklak 1500 hayvan resmiyle dolu bir dizi oda bulunmutur. Resimlerin ileviyle ilgili pek ok teori vardr. Maarann doal bir zellii o dnemde yaam bir gzlemcinin aklna bir hayvan eklini getirmi ve o da bu gr ekledii vurgularla bakalarna aktarmak istemi olabilir. Resimlerin ounluu maarann ulalamayan ksmlarnda olduundan, byyle ilgili uygulamalar iin kullanlm olabilirler. Tarihncesinde yaam insanlar byk ihtimalle hayvanlar, zellikle asllarna benzer bir ekilde resmederek kontrol altna alabileceklerine veya ktlk zamanlarnda onlarn saylarn artrabileceklerine inanyorlard. Hayvanlar ya anahatlaryla izilmi ya da siluet olarak resmedilmilerdir. ounlukla bklm perspektif diye adlandrlan, yani kafalar yana ama boynuzlar ne dnk ekilde gsterilmilerdir. Tasvirlerin ou noktalar, dorusal desenler ve sembolik anlamlar olabilecek farkl tasarmlar

iermektedir. Maarann Boalarn Byk Salonu olarak bilinen en byleyici odasnda resimli bir anlatm yer almaktadr. Soldan saa olmak zere, resimler bir bizon srsnn kovalanp yakalann betimlemektedir. Resimlerin incelenip Paleolitik olarak tanmlanmasyla 1948 ylnda maaralar halka almtr. Ancak 1955 ylnda gnde 1200 bulan ziyareti saysyla ierideki eserlerin giderek zarar grd ortaya kmtr. Koruyucu nlemler alnmasna ramen blge 1963 ylnda halka kapatlmtr. nsanlarn talebine karlk verebilmek iin, 1983 ylnda maarann yalnzca 200 metre tesinde gerek boyutlarda bir kopyas yaplmtr. EK BLGLER: 1. Maara ressamlar grsel perspektifin bilincindeydiler; figrleri duvarlarn yksek yerlerine biim vererek yaptlar, yle ki aadan bakan kii iin resimler biimsiz grnmeyecekti. 2. Maarada betimlenen tek insan figr l Adam Kuyusunda grlr. Hayvanlara gre ok daha kaba bir ekilde izilmesi onun byl zelliklere sahip olduunu

dnmediklerini gstermektedir.

Klonlama
1997 ylnda Dolly adnda bir kuzu dnyay oaltmsal klonlama ile tantrd. O bir klondu, nk o ve annesi ayn ekirdek DNAy paylayorlard. Dier bir ifadeyle, hcreleri ayn genetik maddeyi tayordu. Farkl nesillerde bytlen tek yumurta ikizleri gibiydiler. skoyadaki Roslin Enstitsnde bilim insanlar ekirdek transferi denilen bir srele Dollyyi yarattlar. Erikin bir donr hcreden genetik madde alp, genetik maddesi karlm dllenmemi bir yumurtaya naklettiler. Dolly vakasnda donr hcre, Finn Dorset trndeki alt yandaki dii bir koyunun meme bezinden alnd. Daha sonra aratrmaclarn elektrik oku uyguladklar yumurta blnerek embriyoyu oluturmaya balad. Dollynin yaratlmasnn hayret verici olmasnn nedenlerinden biri, vcudun belli bir greve hizmet eden bir parasndan alnan bir hcrenin tmyle yeni bir organizma yaratmak iin kullanlabileceini bilim camiasna ispatlanmasyd. Dollyden nce neredeyse tm bilim insanlar, bir hcrenin belli bir grev edindikten sonra ancak ayn greve hizmet eden hcreler retebileceine inanyorlard: Bir kalp hcresi sadece kalp hcreleri, bir

karacier hcresiyse sadece karacier hcreleri yapabilirdi. Ama Dolly tamamyla annesinin meme bezinden alnan bir hcreden yapld ki bu da belli bir greve sahip hcrelerin tamamyla yeniden programlanabildiini kantlyordu. Pek ok adan Dolly annesine benzemiyordu. rnein telomerleri ok ksayd. Telomerler genleri tayan yaplar olan kromozomlarn ularnda bulunan ince protein iplerdir. Kimse telomerlerin ilevinin ne olduundan emin olmasa da, hcrelerimizin korunmasna ve onarlmasna yardm ediyor gibi grnmektedirler. Bizler yalandka telomerlerimiz gnden gne ksalr. Dolly annesinin alt yandaki telomerlerini ald, bu yzden Dollynin telomerleri kendi yandaki ortalama bir kuzuya oranla doutan daha ksayd. Dolly genel olarak normal grnmesine ramen, akcier kanseri ve fel getiren romatizmann neden olduu aclardan sonra tenazi ile hayatna son verildi. Ortalama bir Finn Dorset koyunu on bir veya on iki yana kadar yaamaktadr. EK BLGLER: 1. 1997den bu yana inekler, fareler, keiler ve domuzlar ekirdek transferi kullanlarak baarl bir ekilde klonlanmlardr. 2. Klonlamann baar oran tm trlerde ok

dktr. Yaymlanan alma raporlarna gre, yeniden yaplandrlan embriyolarn yaklak % 1i doumdan sa kar. Ancak baarsz giriimler ounlukla rapor edilmediinden, gerek oran ok daha dk olabilir. 3. lmeden nce Dollynin alt yavrusu vard ve hepsini eski usl beslemiti. 4. Bir grup Koreli aratrmac 1998 ylnda bir insan embriyosu klonladklarn iddia etti. Ama deneyleri 4 hcre aamasnda sonlandrld iin baarlar kantlanamam oldu.

Mziin Temelleri
Mzik taklit veya notalama yoluyla tekrarlanabilen dzenli sestir. Alrken gcrdayan bir kapnn veya karatahtaya srtlen trnaklarn kard grlt, dzensiz ve dank olmas itibaryla mzikten ayrlr. Bu grltleri ayrntl bir ekilde ortaya koyan ses dalgalar karmaktr ve anlalabilir notalar olarak duyulmazlar. Mzikal sesleri incelerken kullanlan temel elerden bazlar unlardr: PERDE: Bir sesin kulaa ne kadar tiz veya pes geldiidir. Perde teknik olarak bir ses dalgasnn frekans ile veya dalgalarn ne sklkla tekrarlandklar ile llr. Bat mziinde on iki zgn perde vardr (Do, Do diyez veya Re bemol, Re, Re diyez veya Mi bemol, Mi, Fa, Fa diyez veya Sol bemol, Sol, Sol diyez veya La bemol, La, La diyez veya Si bemol ve Si). Diyez ve bemoller ile takip edilen perdeler arza olarak adlandrlr ve en basit biimde piyano klavyesindeki siyah tular olarak tarif edilebilirler. Mziksel olarak, kendilerinden nce ve sonra gelen perdelerin tam ortasnda yer alrlar. rnein, Re diyez ve Mi bemol ayn perdededir. Perde, notalama veya yazl mzik balamnda ele alndnda nota olarak adlandrlr.

GAM: Seslerin sklkla bir melodiye temel oluturan, kademeli diziliidir (rnein; Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si, Do). Bir parada veya parann bir ksmnda, genellikle sadece belli bir gamda bulunan notalar kullanlr. Bat mzii hangi biimiyle olursa olsun esasen majr gam veya minr gam kullanr. ou insana gre majr gam perdelerin kendine zg diziliinden dolay kulaa i ac, neeli veya olumlu gelir. Benzer ekilde minr gam genelde i karartc, hznl veya olumsuz olarak tanmlanr. TONALTE: Bir melodinin itici kuvveti ve referans noktas olarak grev yapan, genellikle majr veya minr gamlara dayanan bir perde sistemi veya dzenidir. Tonik (eksen), belli bir tonalitede yazlm bir para iin sklkla balang ve biti noktasdr. Yani, bir para Mi majrde yazlmsa, Mi perdesi parann tonal merkezi olarak grev yapacaktr. EK BLGLER: 1. Bu temel unsurlarn hepsi be paralel yatay izginin oluturduu tekrarlanan setin, portenin zerinde gsterilebilir. Porte paradaki e sreli blmlerin belirtilmesi iin sklkla llere ayrlr ve her portenin bana, notalarn tanmlanmas iin referans noktas

grevi gren anahtar iareti konur. 2. Bir para asl tonalitesinden kaydnda, bu durum modlasyon olarak adlandrlr. Yazl mzikte tonalite, her portenin banda yer alan donanm (arza iaretleri) ile gsterilir. 3. Dnyann farkl mzikal kltrlerinde kullanlan yzlerce gam vardr. Sitar veya dier alglarla alnan Hint mziinde, Bat mziindekinden bazen daha dar bazense daha geni aralkl toplam yirmi iki perde kullanlr. Bu durum perdeler arasndaki fark son derece belirsiz klar. Dolaysyla, klasik Hint mzii icra etmek byk ustalk gerektirir.

Grn ve Gereklik
Tarih boyunca felsefenin en nemli konularndan biri grn ile gereklik arasndaki ayrm olagelmitir. Bu ayrm, Yunan filozofu Sokratesten (M 469-399) nce yaadklar iin Sokrates ncesi Filozoflar olarak adlandrlan erken dnem filozoflarnn grlerinin merkezinde yer alyordu. Sokrates ncesi Filozoflar gerekliin nihai doasnn grnen eklinden byk lde farkl olduuna inanmlard. rnein, Thales adndaki bir filozof grnler deise de tm gerekliin nihayetinde sudan olutuu grndeydi; Herakleitos ise dnyann ateten meydana geldiini dnyordu. Dahas, Herakleitos her eyin devaml olarak hareket halinde bulunduunu ileri sryordu. Dier bir dnr Parmenides ise hibir eyin gerekte hareket etmedii ve grnen tm hareketin bir yanlsama olduu konusunda srarcyd. Sokrates ncesi Filozoflar tm gerekliin nihayetinde temel bir ana maddeden yaplm olma ihtimali zerinde durdular. Ve eletirel olmayan, gnlk gzlemlerin bize dnyann genellikle aldatc bir resmini sunduundan phe duydular. Bu nedenlerden dolay, onlarn grleri ou zaman felsefe kadar modern bilimin de ncs olarak

grlmektedir. Sonraki dnemlerde Platon, Spinoza ve Leibniz gibi birok filozof bu gelenein takipisi oldular ve gereklie sradan, genel dnya grnden daha yakn olduklarn iddia ettikleri, alternatif gereklik modelleri ortaya koydular. EK BLGLER: 1. Grn ile gereklik arasndaki ayrm, phecilik olarak bilinen saygdeer bir felsefi gelenein de merkezinde yer almaktadr. 2. Immanuel Kant da grn ve gereklik arasndaki farka iaret etmitir. Deneyimlediimiz eyler ile kendi deyiiyle kendinde eyi birbirinden ayr tutmutur.

Tevrat
Tevrat Museviliin kutsal kitabn oluturan kitaplarn ilk beine veya Musann Be Kitabna genel olarak verilen isimdir. Hristiyanlar bu kitaplar dier Musevi metinleri ile beraber Eski Ahit olarak ele alrlar. Tevrat kelimesi ayn zamanda szl geleneklerin yan sra pek ok metni de kapsayan Musevi hukukunun tamam iin de kullanlabilir. Musann Be Kitab, Musevi inancn ynlendiren 613 yasann temelini oluturur ve dnyann en byk tektanrc inanc Musevilik, Hristiyanlk ve slam iin esastr. Kitaplar u ekilde zetlenebilir: YARATILI (Tekvin): Yaratl hikyesinin yan sra srailoullarnn, brahim, shak ve Yakup ile ailelerinin tarihini de anlatr. IKI (Msrdan k): Musann On Emiri almas da dahil olmak zere, Msrdan Kenana yaplan toplu g aktarr. LEVLLER (Leviticus): badet kurallarn ve usullerini ierir. SAYILAR (lde Saym): srailoullarnn lde

yaptklar yolculukla ilgilidir. TESNYE (Y asann Tekrar): Musann mrnn sonunda verdii, srail tarihini ve ahlak retilerini anlatan hitabelerden oluur. Geleneksel olarak be kitabn Musaya Sina Danda verilmi olduuna inanlr. Alternatif teoriler, Tevratn balangcnn Sina Danda verildiini, ama vahiylerin Musann hayat boyunca devam ettiini savunur. Arkeologlar Tevratn M 10. ve 6. yzyllar arasnda bir yerde yazldn ileri srmektedir. Belgesel hipotez (Wellhausen hipotezi) taraftarlar, ki bu Ortodoks Yahudilere gre sapknlktr, orijinal be kitabn drt kaynaktan geldiini, sonradan beinci bir yazar veya redaktr tarafndan birletirilerek tek bir kitapta toplandn iddia ederler. Bu tezi destekleyen deliller ise Tanr iin eitli isimler kullanlmas, deien yazm tarzlar ve hikyelerin tekrardr. Balangtan bu yana Tevrata, tmyle anlalmas iin elzem olan szl bir gelenek elik etmitir. Szl gelenei yazmaya kalkmak kafirlikle e tutulmasna ramen, bunu yapmann gereklilii sonunda netlemi ve Mina oluturulmutur. Sonralar, hahamlar bu iki metin hakknda fikir alveriinde bulunup mnazara ettike, onlarn

grlerini toparlamak amacyla Talmud yazlmtr. Musevi gelenei, saysz kanun ve det tretmek iin Tevrat kullanr. Musevi din bilginleri anlam karabilmek iin her kelimeyi tek tek inceleyerek tm mrlerini harcamaktadrlar. EK BLGLER: 1.branice olarak elle yazlan Tevrat tomarlar, 304.805 harften oluur ve hazrlanmalar bir yldan fazla zaman alabilir. Eer tek bir hata yaplrsa, tm tomar geersiz saylr.

Hammurabi Kanunlar
Hammurabi bugnk Irakta kurulmu eski bir medeniyet olan Babil mparatorluunun krallarndan biriydi. M 1792den 1750ye kadar hkm srm ve birok dman krall igal etmitir; ama en ok, tarihin ilk kanun koyucusu olarak n kazanmtr. Hkmdarlnn sonuna doru Hammurabi, yurttalarn uymas gereken kurallar ile sulularn alaca cezalar aklayan, tarihteki ilk yazl yasalardan birini hazrlamtr. Hammurabinin zamannda ou toplum sadece despot yneticilerin geici hevesleriyle ynetilirken, herkes iin eit olarak geerli kanunlar daha nce grlmemi bir yenilikti. Ancak bu kanunlar modern standartlara gre ar acmaszd. Hammurabi, en ufak bir kural ihlaline bile lm cezas veriyordu. Meyhaneye giren kadnlar, kaak kle barndran adamlar ve geerli bir sebep olmakszn kocalarn terk eden kadnlarn hepsi idama mahkm ediliyordu. Acmasz kanunlar antik toplumun batl inanlarn yanstyordu. Babil yurttalar arasndaki anlamazlklarda, Hammurabi kanunlar sulanan kiinin bir nehre atlamasn gerektiriyordu. Kii eer suluysa batar, masumsa kurtulurdu. Ona su atansa yalan beyanattan dolay lme mahkm edilirdi.

Kraln ktipleri, kanunlar adalet tanrsna adanm siyah ta bir stun zerine yazp halka sergilemilerdir. Kitabede Hammurabi, tm gelecek nesillerden kanunlar gzetmelerini ve kendilerine verdii topraklarn kanununu deitirmemelerini talep etmitir. Hammurabi, gelecek krallardan, lkeyi kendi drtlerine gre ynetmekten ziyade, kurallarna bal kalmalarn istemitir. Hkmdarlarn yurttalarn ynetirken kanunlar keyiflerine gre deitirememesi dncesi devrimci bir anlayt. Hukukun stnlne sayg baarl hkmetlerin balca niteliklerinden biri olarak kalmtr. EK BLGLER: 1. Hammurabi kanunlarn zerinde tayan stun, 1901 ylnda Fransz bir arkeolog tarafndan gn na karlmtr ve u anda Paristeki Louvre Mzesinde sergilenmektedir. 2. Hammurabi kanunlar, Yakndoudaki birok antik medeniyet tarafndan kullanlan karmak bir yaz sistemi olan iviyazsyla yazlmtr. Modern bilim insanlar iviyazsndaki karakterleri 1835 ylna dek zememilerdir.

3. Babilli bilim insanlar, altm saysn temel alan bir say sistemi kullanmlardr. te bu nedenden dolay bir dakika altm saniyeden oluur.

Ernest Hemingway
Yirminci yzyln en nemli Amerikal yazarlarndan ok az Ernest Hemingway (1899-1961) kadar etkili olup taklit edilmi, yine ok az onun kadar ktlenmitir. Romanlar ve ksa ykleri ile bilinen Hemingway, hayat boyunca yle tannm biri olmu ve kendi hakknda yle efsaneler yaratmtr ki bazen bunlar gereklerden ayrt etmek hayli zordur.

1899da llinois, Oak Parkta dnyaya gelen Hemingway yazarla olan tutkusunu erken yalarda kefetti. On sekiz yanda Kansas City Starda muhabir olarak almaya balad. Birka ay iinde I. Dnya Savanda, sonradan

yaralanaca talyan cephesinde Kzlha ambulans ofr olarak greve alnd. Savatan sonra, Gertrude Stein gibi yurtdnda yaayan, savan zalimliinden dolay hayal krklna uram Kayp Kuaktan dier Amerikal yazarlarla beraber uzun sre Pariste yaad. Pariste Hemingway kendi tarzn; grnteki basitliiyle insan yanltan, yinelemeli, erkeksiliinin bilincinde olan o yaln yazm tarzn iyice belirginletirdi. Kuzey Michiganda ergenlik dnemindeyken geirdii yazlara ve sonralar Avrupaya yapt yolculuklara dayanan birok ksa yk yazdktan sonra, Hemingway ilk ve en nemli roman Gne de Doar kaleme ald (1926). Zamann spanya ve Fransada geiren asi, gen bir Amerikal hakknda olan bu kitap Hemingwaye annda hreti getirdi. Bu kitab, I. Dnya Sava srasnda Amerikal bir ambulans ofr ile ngiliz bir hemire arasndaki trajik ak konu alan Silahlara Veda (1929) ve spanyol Sava srasnda bir gazeteci olarak alan Hemingwayin kendi iinden ilham alarak yazd bir gerilla hikyesi olan anlar Kimin iin alyor? (1940) romanlar izledi. Bu romanlardan ikincisinin ba karakteri, birok kiinin Hemingwayin ideal kahraman olarak nitelendirdii, iddet ve zorluklar karsnda merhamet ve asalet gsteren, hayal

krklna uram ancak aclara dayankl erkek karakteri rneklendirir. hreti artan Hemingway sadece sava, boa grei, avclk, balklk ve dier bariz ekilde erkeksi konular hakknda yazmakla nlenmitir. Baz eletirmenler Hemingwayin eserlerini mao bir tutum sergilendiini dnerek grmezden gelse de, Yal Adam ve Deniz (1952) adl ksa romann anlatmndaki tartlmaz ustalk Hemingwaye 1954 ylnda edebiyat dalnda Nobel dln kazandrmtr. Bu nemli baarsna ramen, Hemingway son yllarnda saln yitirmi, depresyona gmlm ve nihayet 1961 ylnda bir tfekle intihar etmitir. Ancak, modern roman tarz zerindeki etkisi varln srdrmektedir. EK BLG: 1. Her yl dzenlenen Hemingway Taklit Yarmasna, yazarn kolay anlalr tarzna dalgac bir slupla yaklaan yzlerce bavuru yaplmaktadr. nceki yllarda dl alan kitap balklarndan bazlar The Old Man and the Flea (Yal Adam ve Bit) ve For Whom the Cash Flows? (Paralar Kimin iin Akyor)dur.

Nefertiti Bst
Msr sanatnn en nl almalarndan biri olan kiretandan yaplm Nefertiti bst, 1912 ylnda Alman arkeolog Ludwig Borchardt tarafndan modern Msrdaki Tell el-Amarna kasabas yaknlarnda kefedilmitir. Bst antik a heykeltralarndan Thutmosenin atlyesinde bulunmu ve krk mlek paralar gibi gsterilerek gizlice lke dna karlmtr. Nefertiti, M 1353 ile 1335 arasnda Msr yneten Firavun IV. Amenhotepin gzde kraliesiydi. Amentohep, ynetimi srasnda ismini Gne Tanrs Atene hizmet eden anlamna gelen Akhenaton olarak deitirdi ve ahlaka vurgu yapan yeni, tektanrc bir dini benimsedi. Nefertiti, neredeyse kocasnnkine denk, yksek bir mevkiye sahip oldu. Baz uzmanlar yeni dinin arkasnda onun olduuna ve hatta bir sreliine lkeyi firavunla beraber ynettiine inanmaktadr. Akhenatonun lmnden sonra o ve gl karsnn neredeyse tm izleri belki de reddettikleri dinin rahipleri tarafndan yok edilmitir.

Yaklak 50 santimetrelik ve 3400 yllk Nefertiti bst neredeyse hi zarar grmemi bir halde bulunmutur. Bstn sadece kulakmemeleri krktr. Ancak bu eser tamamlanmadan braklmtr, nk sol gz ukuru hibir zaman doldurulmam gibi grnmektedir. Thutmosenin bu bst rencileri iin bir model olarak kullanm olmas da muhtemeldir. Bstn kralieye mi benzedii, yoksa ideal bir gzellii mi tasvir ettii net olarak bilinmemektedir. Discovery Channel tarafndan desteklenen ngiliz arkeolog Joann Fletcher, 2003 ylnda daha nceden kefedilen bir mumyann Nefertitininki olduunu ne srerek tartma

yaratt. nemli kantlar sunmasna ramen, Msrl otoriteler onun iddialarn reddettiler. Bst gnmzde Berlindeki Neues Mzesinde grlebilir. Sadece Msrn en tannm sanat eserlerinden biri deil, ayn zamanda kadn gzelliinin de bir modeli olmay srdrmekte ve Gzel olan geldi anlamndaki Nefertiti ismine yeni bir anlam katmaktadr. EK BLGLER: 1. II. Dnya Savann son gnlerinde Nefertitinin bst Berlinin Sovyet igali altndaki blgesinden karld ve kime ait olduu konusunda byk tartmalar yaratt. Bst, 2005te iade edildi. 2. Nefertiti ad bir google aramasnda 472.000[1] sonu veriyor. Bu, imajn yirmi birinci yzylda da gcn koruduunun bir gstergesidir. 3. Kendilerini Little Warsaw olarak adlandran bir ift Macar sanat, effaf bir giysi giymi, kafas olmayan bir kadn heykelinin zerine Nefertitinin bstn yerletirerek yakn zamanda yeni bir tartma yarattlar.

Eratosthenes
Antik Yunanda ou bilim insan dnyann yuvarlak olduuna inanyordu. Fakat hibiri, skenderiyenin ba ktphanecisi Eratosthenesin (M 276-194) dnyann bykln lmek iin dahiyane bir yntem gelitirdii M III. yzyla dek onun ne kadar byk olduunu bilememitir.

Eratosthenes, Msrda Asvan yaknlarnda zel bir kuyu biliyordu. Yln en uzun gn olan 21 Haziran gn tam le vaktinde gne nlar kuyunun dibine kadar ulayordu. Bu, gnein tam tepede olduu anlamna geliyordu. Eratosthenes, eer gne Asvanda tam tepedeyse, o zaman nlarn biraz daha kuzeyde olan skenderiyede belli bir ayla yere dmesi gerektiini fark etti. Gnein merkezden sap asn

lebilirse, o zaman yeryznn bykln tahmin etmek iin gereken ipucuna sahip olacakt. Bunun iin, skenderiyede bir 21 Haziran gn gne tam tepedeyken bir sopa ald ve sopann glgesinin yere dme asn hesaplad. Eratosthenes, bu ann iki ehir ile dnyann merkezi arasndaki aya eit olduunu biliyordu. Dolaysyla, iki ehri birbirinden dnyann kata kalk bir blmnn ayrdn belirleyebilmek iin, bulduu a lsn bir dairenin i alarnn toplam olan yz altma bld. Cevap ellide birdi. Dier bir deyile, Asvan ve skenderiye arasnda elli defa gidip gelirseniz o zaman dnyann evresi kadar yrm olacaktnz. Geriye kalan tek ey, iki ehir arasndaki mesafeyi tam olarak lmekti. Eratosthenes, amaz bir ekilde eit admlar atmak iin eitilmi profesyonel bir yry tuttu. Yrynn admlarnn lsnden yola karak dnyann evresinin tahmini olarak 24.700 mil olduunu tespit etti. Bugn Eratosthenesin iki bin yl nce gelitirdii ilkeleri kullanan modern aralar ekvatorun uzunluunu 24.902 mil olarak hesaplyor. Eratosthenesin zamannda bilinen dnya spanyadan

Hindistana uzanyordu. Eratosthenes dnyann geri kalann ok geni bir okyanusun kapladna inanyordu. Okyanus bu denli devasa olmasayd, Eratosthenes batya doru yelken aarak spanyadan Hindistana ulamann mmkn olabileceini dnyordu. Kristof Kolomba 1492 ylnda o nl yolculua kmak iin ilham veren de ite bu fikir oldu. EK BLGLER: 1. Eratosthenes tarihi olaylar kronolojik bir sraya koymaya ciddi bir biimde teebbs eden ilk tarihiydi. Bugn ilkaa dair tarihlerin ou iin onun belirledikleri temel alnyor. 2. Enlem, boylam, gam (mzik) ve asal saylar gibi pek ok modern kavram da Eratosthenese borluyuz. 3. Eratosthenesin zamannda bilim insanlar ona Beta lakabn takmlard; ama ilerindeki en karizmatik kii olduu iin deil. Eratosthenesin o kadar fazla ilgi alan vard ki adalar onu her eye yzeysel yaklaan bir amatr olarak gryorlard. Onlara gre o ikinci snf biri, bir beta idi.

Melodi
Gnlk konumada sklkla ezgi olarak da ifade edilen melodi, mziin belki de en bilindik unsurudur. Bir melodiyi bir veya birden ok algyla almak mmkndr. Melodi, armoni ve ritimle beraber mzikteki temel unsurdan biri olarak kabul edilir. Melodi, perdelerin kulaa ho gelecek ekilde birbiri ardna diziliidir. Perdeler bir uyumluluk hissi verir veya birbirlerine aitmi gibi grnrler. Melodi, birden ok notann bir anda hep birlikte deil, birbiri ardna alnmasyla armoniden ayrlr. Zamanla melodinin tanm daha eski bestecilerin kulana cretkr ve hatta sert gelecek nota dizilerini de ierecek kadar geniledi. Mozart, Schubert ve Sibelius melodi yaratan dhiler olarak grld. Dier taraftan, rnein Bahar Ayini adl baleyi akldan kmayan ezgilerle balatan Stravinsky gibi modernistler, birok 18. ve 19. yzyl bestecisinin ve hatta gnmzde bile bir ksm dinleyicinin grlt olarak nitelendirecei melodiler yazdlar. Genelde melodiler cmle denilen daha ksa paralara ayrlrlar. ounlukla bu cmleler kadans denilen dinlenme

noktalarnda son bulur. Bir melodinin genel yapsn oluturan cmleler ou zaman bir soru ve cevap izlenimi uyandrr. Melodinin bir paras mzikal bir fikir ortaya koyar ve dier paras da bunu tamamlar. Eer bir cmle zme ulamam veya tamamlanmam bir kadansa iaret eden bir nota ile biterse, tm cmle ncl olarak adlandrlr. Benzer ekilde, kulaa tamamlanm gelen bir kadans ile biten bir cmle ardl olarak adlandrlr.

EK BLGLER: 1. Ortaada birok besteci, paralarnda ana tema olarak on beinci yzyl Fransz ezgisi Lhomme arm (Silahl Adam) gibi basit, basmakalp melodileri kullanmtr. 2. Twinkle, twinkle, little star (Parla, parla, kk yldz) gibi daha modern melodilerin de ayn ekilde

kullanld olmutur, ama modern zamanlarda orijinal bir melodi ortaya karan yetenee ok daha fazla deer verilmektedir. 3. Bir melodi veya bir parann geni bir alglar topluluu tarafndan icra edilmek zere dzenlenmesine orkestrasyon denir. Konservatuarlarda verilen baz dersler tamamyla bu konu zerinedir ve kimi besteciler zellikle orkestraya uyarlama becerileriyle takdir toplar.

Sokrates
Bat felsefesinin kurucusu olarak kabul gren Sokrates (M 470-399) hayat boyunca tek bir kitap bile yazmamtr. Bizler onu dolayl olarak, yani sadece dier insanlarn onun hakknda yazdklarndan tanyoruz.

M 5. yzylda Yunanistanda, Atina ehir devletinde doan Sokrates, Atinann girdii savalarn birinde asker olarak kendini gsterdi ve sonralar Atina toplumunda sra d bir ahsiyet oldu. Karsna kan herkesle, zellikle de ehrin delikanllaryla sohbet ederdi. Tm lkeyi gezerek

genlere retorik ve dier siyasi becerileri reten Sofistlerin aksine, Sokrates kimseden para almaz ve daha da nemlisi retecek hibir eyi olmadn iddia ederdi! Sokrates hakiki bilgiye sahip olmadn ve eer bakalarndan daha bilgeyse, bunun yalnzca kendi cahilliinin farknda olmasndan kaynaklandn belirtirdi. Sokrates hakknda bilinenlerin ounu en bilinen rencisi Platona (M 427-347) borluyuz. Bu alandaki aratrmaclarn ou Platonun genlik diyaloglar Sokrates ve Sokratesin felsefeye kar tutumunun tarihsel olarak en doru temsili olduuna inanr. Bu diyaloglarda genellikle Sokrates bir eylerin, rnein adaletin ne olduunu bildiini iddia eden Atinal bir vatandala kar karya gelir. Ardndan, iddia ettii eyi hibir ekilde bilmediini ona kantlamaya koyulur. M 399da Sokrates gen Atinallar doru yoldan saptrmak suundan yargland. Platon tarafndan Sokratesin Savunmas diyalogunda kaydedilen durumasnda Sokrates, sorgulanmayan hayatn yaamaya deer olmadna dair nl iddiasn ortaya atar. Masum olduunu ne srerek kendisini savunur ama sulu bulunur. Bir tr zehir olan baldran otunu imeye zorlanarak lme mahkum edilir. Sokratesin arkadalar ve hayranlaryla

felsefe tartarak geen son saatleri Platonun diyalogu Phaidonda dokunakl bir biimde belgelenmitir. EK BLGLER: 1. Pek ok hukuk fakltesinde profesrlerin halen kullanmakta olduu Sokratik Yntem, Sok-ratesin rencilerini srarc bir ekilde sorgulama tarzna dayanr. 2. adalarnn ou Sokratesin ok irkin olduunu belirtmitir. 3. Komedya yazar Aristofanes (M 448-380) Bulutlar adl oyununda Sokratesle dalga geer.

Nuh
Nuh kutsal kitabn Yaratl blmndeki tufan hikayesinin ba kahramandr. Bu hikayeye gre, Tanr bir gn dikkatle kainata bakt ve insann iledii gnahlar grnce ok kzd. nsanlar yaratt iin piman olarak hepsini yok etmeye karar verdi. Ancak bunu yapmadan nce Nuhu fark etti.

Nuh masumdu ve Tanr onu bu kesin ykmdan kurtarmay tasarlad. Nuha, yedi gn iinde krk gn krk gece srecek bir yamur yadrarak azametli ve korkun bir sele neden olacan syledi. Nuha kendisini, eini, olu ile elerini ve

var olan her hayvan trnden birer ifti (bir erkek, bir de dii) alacak genilikte bir gemi ina etmesi talimat verildi. Bu ekilde, Nuh yeryznde hayat yeniden canlandrabilecekti. Nuh hayvanlar ve ailesini gemiye ykleyerek Tanrnn emirlerini yerine getirdi. Krk gn sonra yamur dindi, ama yer hl sular altndayd. Sular ekildii zaman farkna varabilmek iin Nuh bir pencere aarak darya bir kumru yollad. Denizde geen yz elli gn ve Ar Dann tepesinde aklp kaldklar yz gnn sonunda, toprak yeniden yeryzne yerleilebilecek kadar kurumutu. Nuh gemiyi boaltarak hayvanlar iftlemeye brakt. Daha sonra Tanr, Nuha da, Verimli ol ve re ( Yaratl 8:17), dedi. Ona bir daha insanlar mahvetmeye kalkmama sz verdi ve bu szlemenin simgesi olarak bir gkkua gsterdi. Hristiyan ve Yahudi tarihilerle ilahiyatlar Nuh hikayesini biraz farkl yorumlar. Hristiyanlar iin Nuh, Nuhla ailesini kurtaran o gven ve itaatin de gsterdii gibi Tanrya olan ideal inanc temsil eder. Yahudi yorumcularsa gemiye giren son kiilerden biri olan Nuhun gnlsz bir inanc temsil ettiini belirtir. Bu durum, inancnn o kadar gl olmayabileceini akla getirir. Farkllklarna ramen her iki

gelenek de Nuhu ve tufan dini anlatlarn nemli ifadeleri olarak grr. EK BLGLER: 1. ncilde araptan da ilk defa Nuhun hikayesinde bahsedilir. Tufandan sonra Nuh sarho olur ve oullar onu plak bir halde bulur. 2. Tanr, Nuha verdii Verimli ol ve re emrini demle Havvaya (Yaratl 1:28) ve Yakupa (Yaratl 35:11) da vermitir.

Sparta, Atinaya Kar: Antik Dnya Savalar

Gney Yunanistann sarp dalk blgesinde kk bir ehir olan Sparta, antik dnyann en korkutucu askeri gcne sahipti. Doumlarndan itibaren ok zor eitimlerden geen Spartal askerler, antik Yunanistann kk ehir devletleri arasnda durmakszn patlak veren kanl arpmalardan birini bile kaybetmediler. Grkemli ordularn kurabilmek iin Spartann bykleri yeni doan her ocuun fiziksel zayflklarn ve bozukluklarn snarlard. Gl askerler olamayaca dnlen bebekler bir uurumdan aa atlrd. Snav geenler iinse eitim uzun ve acmaszd. Yunan tarihi ve deneme yazar Plutarch, pek ok Spartal asker iin savaa gitmenin rahat bir nefes almak olduunu yazmtr: Spartallar iin sava, aldklar zorlu eitime kyasla bir tatildi. Militarist Sparta ile komusu Atina arasndaki rekabetin antik Yunan tarihindeki etkisi byktr. Demokrasinin doum yeri olan Atinada toplum ok daha hogrlyd. Kltre ok az bir zaman ayran Spartann aksine Atina; felsefe, sanat ve bilimin insanlk tarihinde grlm en sra d baarlarna ev sahiplii yapyordu. Aristoteles, Platon ve

Sokrates gibi filozoflarn yan sra Aeschylus, Aristofanes, Euripides ve Sofokles gibi oyun yazarlar da milattan nce beinci yzylda, ehrin altn anda Atinada domulardr. Atina ve Sparta, Perslerin iki istila giriimini savuturmak iin geici olarak glerini birletirmilerse de klasik dnemin byk bir ksmnda antik Yunan dnyasnn nderlii iin rekabet ettiler. M 550 ve 350 yllar arasnda defalarca yapm olduklar gibi bu ehirlerin arpmas kelimenin tam anlamyla bir medeniyetler atmasyd. Spartann nl askerleri karada stnlk salarken, Atina da deniz gcyle bu fark kapatyordu. Bu rekabet Makedonya Kral Philipin kuzeyden istilaya gemesiyle beklenmedik bir ekilde son buldu. Philip ve olu Byk skenderin Yunanistan ve Asyann ounu almasyla Yunan ehir devletleri imparatorluk iinde kaybolup gitti. EK BLGLER: 1. Sparta, Lakonya blgesinin bakentiydi. Gnmzde kullanlan ngilizcedeki az ve z anlamna gelen laconic kelimesi, sert Spartal askerlerin sessiz tavrndan gelmektedir. 2. Dayankllklarn kantlamak isteyen Spartal genler, kamlanmaya ne kadar dayanabileceklerini

gstermek iin yar yaparlard. 3. Aralarnda nl Parthenonun da bulunduu Atina Akropolndeki binalarn ou M 5. yzylda, ehrin altn a srasnda ina edildi.

Harlem Rnensans
Harlem Rnensans veya ilk adyla Yeni Siyahi Hareket, Afroamerikan (Afrika asll Amerikal) sanat ve edebiyatnn 1920lerle 1930larn balarnda New York ehrinin Harlem semtinde serpilip gelimesidir. Bu yeniden dou iin gereken ortam, kleliin ve 1800lerdeki Yeniden Yaplanma Dneminin zorluklarna dayandktan sonra zgrlklerine yeni kavumu milyonlarca gneyli siyahinin, Byk G olarak da bilinen toplu gle New York ve dier kuzey ehirlerine tanmasyla olutu. I. Dnya Savann sonunda fakir ama kltrel adan canl bir siyahi topluluk Harlemde kk salmt. Harlem Rnesansnn temeli byk lde, The Souls of Black Folk (1903) adl sosyolojik eseri ve 1909da Siyahlar Gelitirme Ulusal Derneinin kuruluundaki rolyle tannan Afroamerikan tarihi ve sosyolog W. E. B. DuBois tarafndan atld. DuBois, yeni bir siyahi kltrel bilin ve gurur anlay ortaya koyarak gen yazar ve sanatlara Afrika asll Amerikallara zg bir ses yaratmalar iin ilham kayna oldu. Harlem Rnesansnn nde gelen yazarlarndan biri, Autobiography of an Ex-Colored Man (1912) romann ve

iir eklinde yazlm dini sylevlerden oluan Gods Trombonesu (1927) kaleme alan James Weldon Johnsond. Johnson, Afroamerikan kadn yazarlarn eletirel anlamda nemli edebi eserler olarak kabul gren ilk romanlarndan Passing (1929) ve Tanrya Bakyorlard nn (1937) yazarlar Nella Larsen ve Zora Neale Hurston izledi. Harlem Rnesans dneminde zellikle iir alannda ok sayda eser verildi. Bu akm takip eden Countee Cullen gibi baz airler geleneksel biimleri kullanrken, Langston Hughes gibi bazlar da eserlerine yeni yeni geliim gsteren caz mziin ritimlerini kattlar. Bu dnemde mzikle edebiyat i ieydi ve her iki alandan nemli ahsiyetler akm boyunca birbirlerine esin kayna oldular. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm zellikle New Yorktaki siyahi topluluu sert bir ekilde vurunca, Harlem Rnesans 1930larda etkisini kaybetmeye balad. Yine de bu dnemde ne kan biim ve temalar var olmay srdrerek Ralph Ellisonn, Richard Wrightn, Lorraine Hansberrynin, Toni Morrisonn, Alice Walkern ve dier yeni nesil Afroamerikan romanclarn, airlerin, oyun yazarlarnn yolunu at. EK BLG:

1. Harlem Rnesans dneminde Palmer Hayden, Lois Mailou Jones ve William H. Johnson gibi nemli siyahi ressamlar da ortaya kmtr.

Parthenon
nl devlet adam Perikles tarafndan siparii verilen Parthenon, Yunanllarn Perslere kar kazand zaferi kutlamak iin M 447 ile 432 yllar arasnda ina edilmitir. Atina Akropolnde daha nceki tapnak alan zerine yerletirilmi, ehrin koruyucu tanrs Athena Parthenosa (Bakire Athena) adanmtr. Bina, bugne kadar gelebilenler arasnda en iyi korunmu Yunan tapnaklarndan biridir.

Antik Yunanl yazar Plutarcha gre Parthenon mimar Ictinus ile Callicrates tarafndan yapld. erideki on bir buuk metre uzunluundaki heykel, yapnn d blmndeki birok heykelin yapln da denetleyen klasik dnem heykeltra Phidias tarafndan yaratlmtr.

Antik Yunan tapnaklar genelde dikdrtgendir ve yapya drt tarafndan merdivenlerle eriilebilir. Parthenonda olduu gibi birounun etraf stunlarla evrilidir. Yunanllar tapnak ina ederken Dor, yon veya Korint olmak zere mimari sluptan birine bal kalyorlard. Bu sluplar deien oranlar ve oymal balklaryla kolayca ayrt edilebiliyorlard. Belirli bir slubun kurallarnca ina edilen ou Yunan tapnann aksine Parthenon iki slubu, Dor ve yon sluplarn bir araya getirir. Mimarlar ayn zamanda optik dzeltmelerden de faydalanmtr; yani, yapnn grnn daha gzel bir hale getirmek iin biimini hafife bozmulardr. rnein, binann zemini ve tavan hattna yukar doru yumuak bir kavis verilmitir, nk bu ksmlar dmdz olsalard plak gzle bakldnda kk gibi grneceklerdi. Benzer ekilde, stunlarn da alt ksmlar ste nazaran kaln tutulmu, bylelikle aadan bakanlarn stunlar daha uzun olarak alglamas salanmtr. Balangta Parthenonun ahap bir tavanyla kiremit rtl bir ats vard ve parlak renklerle boyanmt. Stunlarn zerinde tapna batanbaa saran kare rlyefler veya metoplarda Yunanllarn Perslere kar kazandklar zaferlerin metaforlar olan mitolojik sava sahneleri betimlenmiti. Stunlarn ardnda ve binann drt duvar zerinde, her yl

Athena Parthenosun erefine dzenlenen festivalleri tasvir eden aralksz bir friz grlmekteydi. Parthenon, Atina ehrinin dmesinden sonra yzyllar boyu bir tapnak olarak kullanld. Altnc yzylda bir kiliseye, ardndan 1458 ylnda Yunanistan igal eden Trkler tarafndan camiye dntrlmtr. Trklerin tapnakta muhafaza ettii bir barut fsna sava srasnda bir Venedik topunun isabet etmesiyle 1687de binann ou yklmtr. stanbulda grev yapan ngiliz elisi Lord Elgin, Parthenonun en iyi durumdaki heykellerini gemiyle ngiltereye gtrmek iin Osmanl Devletinden izin almtr. Sonunda Lord bu heykelleri ngiliz hkmetine satmtr. Yunanllarn bu eserlerin iade edilmesi ynndeki abalarna ramen heykeller halen British Museumda sergilenmektedir. Tapnaksa 1832de Yunanllarn Atinay tekrar ele geirmelerinden bu yana saysz turist tarafndan ziyaret edilmitir.

Gne Sistemi
lkokulda bize gne sisteminin Gne, dokuz gezegen ve onlarn uydularndan olutuu retilmitir. Ama aslnda bu kadar basit deil. Hi kimse gerekte ka tane gezegen olduunu bilmiyor nk bir gezegenin ne olduuna dair kesin bir bilimsel tanm yok. Tm astronomlar, drt kayasal gezegenle, yani Merkr, Vens, Dnya ve Mars ile gaz devleri Jpiter, Satrn, Urans ve Neptnn bu snfa sokulmasnda hemfikirdirler. Buz ve kayalardan oluan Pltonsa byk bir tartma konusudur. 2006da astronomlar Pltonu cce gezegen olarak tekrar snflandrmlardr. Plton, Ayn te ikisi kadardr ve Gnein etrafnda dn iki yz krk sekiz yl srer. Bu kk buz ktlesi, dier sekiz gezegenden baka bir dzlemde ve tuhaf bir eliptik yrngede yol alr. Soukluu, dier gezegenlere olan mesafesi ve Gne etrafnda izledii eri yrnge, birok bilim insanna Pltonun aslnda gne sisteminin etrafn saran blgede, irili ufakl donmu cisimlerin yld Kuiper Kuanda bir kuyrukluyldz olduunu dndrmektedir. Pltonun Kuiper Kuanda yakn tarihlerde kefedilmi

bir rakibi vardr: Resmi olarak 2003 UB313 ve gayri resmi adyla da Xena, yani Zeyna olarak bilinen, donmu, iri bir kaya ktlesi. Bu cisim Gnee Pltondan kat daha uzaktadr. Ayrca, Pltonunkinden daha bile tuhaf, tamamlanmas 560 yl sren bir yrngede ve dier gezegenlerinkine gre 45 derece eik bir yrngesel dzlemde yol alr. Dier taraftan 2003 UB313, Pltondan daha byktr ve pek ok bilim insan, Plton bir gezegen olmay hak ediyorsa bu cisme de gezegen denilmesi gerektiini dnmektedir. EK BLGLER: 1. Kuiper Kuandaki dier iki byk donmu cisim, yani Quaoar ve Sedna da neredeyse Plton kadar byktr. 2. 2003 UB313 Astronom Michael E. Brown kefetti ve ona, Lucy Lawlessin Yunanl bir sava prensesi canlandrd TV programndan yola karak Zeyna lakabn takt. Brown, bu cismin resmi isminin Zeyna olmasn umuyordu.[2] 3. Gne sisteminde bilinen 153 uydu vardr ama bu say olduka tartmaldr.

4. Gne sistemindeki yedi uydu Pltondan daha byktr. Jpiterin bir atmosfere ve aktif volkanlara sahip olan uydusu Io da buna dahildir.

Armoni
Mzik bir melodi ile balayabilir ama ona rengini veren armonidir. Armoni iki veya daha fazla notann ayn anda alnmasna denir, fakat teknik adan geni ve karmak bir konudur. Pek ok teorisyen kariyerinin nemli bir blmn bunu inceleyerek geirirler. ki nota arasndaki mesafeye aralk denir ve aralklar saylarla ifade edilir. rnein La ile Mi arasndaki mesafeye beli aralk denir. lk oksesli mzik ortaada ortaya kt ve bu noktada besteciler drtl (rnein, Dodan Faya veya Reden Sola) ve beli aralklar tercih ettiler. Dolaysyla, paralel bir armonik dizi, bir drtl veya beli aadan melodileri takip ediyordu. Ancak Rnesansa gelindiinde triadlar armoninin balca birimi olmu, yzyllarca da byle kalmtr ki bugn hl pek ok mzik tr iin yledir. Triadlar, l arala dayanan (rnein, Miden Sola veya Siden Reye) akorlar, yani ard arda ya da ayn anda iitilen veya daha fazla notann oluturduu l arala dayanan kombinasyonlardr. Akorlara majr (kulaa neeli, i ac gelen) veya minr (kulaa hznl gelen) deerleri veren, tam olarak onlar meydana getiren aralklardr. Bir triad oluturan notalar

yeniden dzenlenip, armoniyi eitlendirmek iin kullanlan dier bir ara olan evrim (inversion) de ortaya karlabilir. Armoninin pek ok ilevi vardr: bir mzik parasna kyafet giydirmek, mzie derinlik katmak, bir melodiyi yanklamak, tamamlamak veya ona alttan alta salam bir destek vermek. Dinleyiciye keyif veren, kulaa dengeli ve sakin gelen armoniye ses uyumu (consonance) denirken; kulak trmalayc, tuhaf veya dengesiz gelene de ses uyumsuzluu (dissonance) denir. Tonal mzik, ses uyumsuzluunun istikrarszl olmasa skc olur, ses uyumunun istikrarll olmasa yeterince tatmin edici olmazd. Kulamza neyin uyumlu veya ho geldiinin yant mzik tarihinin seyrinde deikenlik gstermitir. Ses uyumunun esas olup olmad bile artk tartma konusudur. EK BLGLER: 1. Johann Sebastian Bach koro iin besteledii eserlerinde ustalkl armoniler oluturmasyla bilinir ve 20. yzylda Claude Debussynin eserlerine yn veren, sklkla melodilerinden ziyade zengin, deiken armonileridir. 2. VI. yzyl filozofu Pythagoras en saf armonilerin 2:1, 3:2 ve 4:3 gibi matematiksel oranlara dayal

olduunu dnyordu. O, bu teoriyi ayn anda farkl llerde rsleri dven demircilerin kard sesleri dinlerken gelitirmitir. 3. Armoni kelimesi, ekleme veya birletirme anlamna gelen Yunanca harmonia szcnden gelir.

Platon
Platon (M 427-347) V. yzyl Atinasnda zengin bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Onun mevkisindeki gen bir Atinaldan siyasetle uramas beklenirdi; ama Platon bunun yerine hocas Sokratesin (M 470-399) izinden giderek filozof oldu.

Platonun felsefi yazlar, iki veya daha fazla karakterin felsefi bir sorunu tartt diyaloglardan oluur. Diyaloglarn ounda ana karakter Sokratestir. Platonun diyaloglarda hi konumamasndan dolay aratrmaclar u soruyla

karlarlar: Platonun Sokratesin azndan dile getirdiinin acaba ne kadar Platonun kendi felsefesiydi ve ne kadar sadece Sokratesten aktardyd? Birok bilgin Platonun erken dnem diyaloglarnn, Sokratesin retilerinin tarihsel olarak titiz bir zeti olduuna inanr. Sokratesin sonralar Platonun kendi amalar iin edebi bir karakter haline geldiine inanmlardr. Platon, idealar kuram ile bilinir, yani soyut, maddi olmayan eyler bu dnyadaki fiziki nesneler tarafndan taklit edilir. Platonun felsefesine ait dier bilinen bir gr ise tm bilginin hatrlamadan ibaret olduudur. Platon, ruhun maddi olmadna ve bir bedene yerlemeden nce de var olduuna inanmtr. Cisimlemeden nce ruh, duyumsal bir alglamayla snrlandrlmadan ve ilgisi baka bir tarafa ynlendirilmeden, idealar biliyordu. nsan doutan bir eyleri bilir ve ruhlar cisimlemeden nce bildiklerini yeniden hatrlar. Ayrca Platon ruhu yeme, ime ve cinsellik gibi duyusal zevkleri arzulayan itahsal ksm; an ve eref arzulayan irade ksm; idealar anlamay arzu eden aklsal ksm olmak zere e ayrr. Devlette Platon adil bir ruh ve adil bir devlet arasnda kapsaml bir benzetme kurarak ruh iin adil olmann ne demek olduunu anlatmtr. Platon ideal adil bir devleti,

ruhun bu ksmna karlk gelen yurtta gruplarna sahip olmas ile tanmlar. Bu gruplarn insan ruhunda olduu gibi birbirleriyle uyumlu bir biimde etkileimde bulunmas gerektiine inanmtr. Platon hem ruhta hem de devlette aklsal yann hakim olmasn savunur. EK BLGLER: 1. Platon, diyaloglarnn sadece birisinde ortaya kar. Bu ise, Sokratesin lme mahkum edildii Sokratesin Savunmas (Apology) adl diyaloudur. Platon bu diyalogda hibir ey sylemez ama kendisinin dahil olmas olaylarn olduu srada orada bulunduunu gsteriyor. 2. Platon, Aristotelesin (M 384-322) hocasdr.

Habil ile Kabil

Habil ile Kabil, dem ile Havvann Cennet Bahesinden kovulmalarndan sonra dnyaya gelen oullaryd. Byk oul Kabil, Tevrata gre, dorudan Tanrnn elinden kmayp insandan doan ilk kiiydi. Habil koyun gden bir obanken, Kabil topra ileyen bir iftiydi. Bir gn Tanr, Habil ile Kabilden kendisi iin bir adakta bulunmalarn ister. Habil, Tanry mutlu edebilmek iin ne tr bir ey adayacana kafa yorar. En deerli koyunlarndan birini kurban etmeye karar verir. Kabilse kendine en az gereken eyi dnr ve Tanrya biraz meyveyle tahl sunar. Tanr ak bir ekilde Habilin adan kabul eder. Kabil, kardeini kskanarak onu derhal ldrr. Tanr, Habile bakmak iin gelip de onu bulamaynca nerede olduunu Kabile sorar. Kabil, Bilmiyorum. Ben kardeimin bekisi miyim? diye yant verir (Yaratl 4:9). Tanr, Kabilin ne yaptn fark ettikten sonra onu lanetleyerek cezalandrr: Kabil artk iftilik yapamayacak ve hayatnn sonuna kadar yeryzn dolaacaktr. Tanr, karlat insanlarn kendisine zarar verebileceinden endielenen Kabilin zerine koruyucu bir iaret koyar.

Dini ve ahlaki derslerin tesinde, Habil ve Kabilin hikyesi, az bulunan verimli topraklar rn yetitirmek iin kullananlarla hayvan yetitirmek iin kullananlar arasndaki tarihi atmay da gsterir. Kendisine k ifti bir tanr ile oban bir tanr arasnda seim yapmaya zorlanan gzel bir tanra hakkndaki benzer bir hikye Smer kltrnde de karmza kar. EK BLGLER: 1. Kabilin tad iaretin nitelii tarif edilmemitir. Kimileri bu iaretin kzl salar veya yzde bulunan bir iz olduunu ne srmektedir. Kimileriyse bunun siyah ten olduunu ne srer ki bu teori klelii meru klmak iin de kullanlmtr. 2. Bu hikyenin baz slami versiyonlarnda Habilin katledilmeye hi direnmedii ne srlr ve Habil bir pasifizm sembol olarak grlr.

Byk skender
Byk skender (M 356-323), Yunanistann dalk bir blgesindeki bir krallk olan Makedonyada dodu ve nl Atinal retmen Aristotelesten eitim ald. Babas Kral II. Philip, Makedonyann topraklarn Atina da dahil Yunanistann antik ehir devletlerinin ounu alarak geniletmiti. Philipin bir tiyatroda suikasta kurban gitmesinin ardndan skender yirmi yanda babasnn tahtna geti.

Kral olarak skender, hayret verici bir dizi fethe imza atp, o zamanlar Akdenizin ounu kapsayan bir imparatorluk yaratarak babasn amtr. Baka hibir kral antik dnyada

bylesi geni bir corafyada egemenlik kuramamtr. skenderin ordular Makedonyay s alarak Yunanistan, Suriye, Msr, Mezopotamya ve Pers mparatorluunu istila ettiler. skender, kral olduktan alt yl sonra M 330da Pers kral Dariusu yendi. En sonunda kralln Hindistana kadar geniletti. Otuz yanda, Babil antik ehrinde ldnde hkmranl aniden sona ermi oldu. skenderin yaratt imparatorluk onun lmnden sonra devlet yneticileri arasnda paylald fakat Romallar tarafndan igal edilene dek yzlerce yl varln srdrd. Fethedilen topraklarda skender ve ordular farkl gelenekleri olan yeni medeniyetlerle karlamlard. Yunanllar, yenilen milletlerin kltrlerini basit bir ekilde yok etmekten ziyade benimsediler ve Helenizm olarak bilinen yeni, melez bir kltr ortaya kt. Tarihte ilk kez gneydou Avrupann geni bir ksm ile Yakndou ayn dili konuup tek bir kltrel altyapy paylat. Yunanca yzyllarca antik dnyada lingua franca, ortak dil oldu, Yeni Ahit kitaplar balangta Yunanca yazld. Ordularnn hareketiyle ortaya kan kltrel maya belki de skenderin modern dnyaya brakt en anlaml mirastr. skender, bugn hl dnyann ilgisini ekmektedir. ada tarihiler onun acmasz komutanln, atlara duyduu sevgiyi

ve felsefe almalarn incelemeye devam etmektedirler. Son zamanlarda skenderin cinsel eilimleri de merak konusu olmutur. EK BLGLER: 1. Babasnn fetihleri, kk bir ocukken skenderin cann skyordu. Plutarcha gre, gen skender, kral olduunda kendisine fethetmek iin ok az yer kalacak diye zlyordu. 2. Msr fethettikten sonra skender, Akdeniz kysnda kendi ismini verdii bir dzine ehirden biri olan skenderiyeyi kurdu. Yunanllar skenderiyede binlerce parmen barndran devasa bir ktphane ina ettiler. Birka yzyl sonra ktphanenin yanmasyla beraber antik dnyaya ait birok nemli bilgi de yok oldu. 3. skender hrsl bir avcyd. Gnmzde zbekistan snrlar ierisinde kalan topraklarda, tek bir av srasnda aralarnda aslanlar da olmak zere 4000 hayvan avlad sylenir. Antik Yunanllar hayvanlar avlamak iin mzrak ve a dnda pek az ey kullanrlard.

Kayp Cennet
John Miltonn epik iiri Kayp Cennet (1667) ncilin Yaratl blmnde de anlatld gibi insann masumiyetini kaybediinin uzun ve ayrntl bir temsilidir. ngilizcedeki en gzel epik iir saylan Miltonn bayapt, yalnzca Bat edebiyatnda bir dnm noktas olmas bakmndan deil, ayn zamanda Reformun da etkileyici eserlerinden biri olmas bakmndan nemlidir.

Kayp Cennet, vurgulu hecelerin vurgusuz heceleri takip ettii onlu hece lsyle yazlm, uyaksz bir iirdir. Shakespeare de oyunlarnn ounu bu ekilde kaleme alm, ama Milton bu yapnn olaslklarn ve uygulamalarn nemli lde geniletmitir. Ayn zamanda, Homeros ve dier

klasik dnem airlerinin epiklerinde ska kullandklar uzun, karmak bir tebih tr olan destans benzetmeden de epeyce faydalanmtr. Kayp Cennet, eytan ve dier dm meleklerin Tanrya kar gelerek Cennetteki sava kaybetmeleriyle balar. Ceza olarak Tanr onlar cehenneme gnderir. ntikam arzusuyla yanp tutuan eytan ve yandalar, Tanrnn yaratrken en ok deer verdii insan batan karmaya karar verirler. eytan cehennemden svarak gizlice Cennete girer. Kendisini karakurbaas olarak gsteren eytan, dem ve Havva uyurken Havvann kulana fsldayarak memnuniyetsizlik tohumlar eker. eytann plannn farknda olan Tanr, Rafael adl melei demi uyarmas iin gnderir. Cennete geri dnd zaman eytan, Havvann tek bana almak iin demden izin kopardn grr. Bu kez bir ylan klna girip pohpohlama ve kurnazlkla Havvay Tanrya kar gelip Bilgi Aacnn meyvesini yemesi iin ikna eder. Havvann bu davrann renen dem aresizlie kaplr. Ancak Havvasz Cennette yaamaktansa Havvaya katlp srlmeyi tercih ederek bilinli olarak meyveyi yemeye karar verir. Yanlarna gelen Bamelek Mikailin insanl bekleyen kt talihi deme gstermesinden sonra, dem ile Havva

el ele, gzyalar iinde, dalgn admlarla ve yavaa, cenneti terk ederler. Kt adamlar ounlukla edebi almalarn en ilgin karakterleridir, Kayp Cennette de durum byledir. eytan en karmak, gereki ve etkileyici karakterdir. leri grl, liderlik ve hitabet becerileri sergileyen, ama bu niteliklerini gururu adna, bencilce amalar iin kullanan bir antikahramandr. Ayrca eytan ktlk yaparken bilinsiz deildir, kendisinin farkndadr, Tanrnn onu srdn bildiinden eziyet ekmektedir. Sonunda eytan trajik bir ahsiyet olarak karmza kar ve bu yorum, kimilerinin Milton eytana ok fazla sempati duymakla sulanmasna sebep olmutur. EK BLGLER: 1. Milton, muhtemelen glokom hastalndan kr oldu ve 1654 ylyla beraber yazlarn asistanna yazdrmas gerekti. 2. Kayp Cennetten sonra Milton, Yeni Ahitte yer alan ve sann lde geirdii krk gnde eytan ile yzlemesini anlatan hikyeyi yeniden yorumlayan Kazanlm Cenneti (1671) kaleme ald.

Milo Vens
Tm zamanlarn en nl heykellerinden biri olan Milo Vens (Venus de Milo), ismini 1820 ylnda bir kyl tarafndan Milos adl Yunan adasnda bulunmasndan alr. Trk yetkililerin el koyduu eser, nihayet bir Fransz donanma grevlisine satlmtr. Eser 1821de XVIII. Louisye sunulmu ve o da eseri halen sergilemekte olan Paristeki Louvre Mzesine balamtr. ki yz santimetre boyundaki heykel, Paros adl Yunan adasndan karlan mermerden yaplmtr. Temas, Romallarn Vens olarak bildii Yunan Ak ve Gzellik Tanras Afrodittir. Heykelin yaknlarnda, elinde bir elma tutan yontma bir kol bulunmutur. Pek ok bilim insan bu kolun esasnda heykele ait olduuna inanyor. Efsaneye gre Truval Paris, Vens dnyadaki en gzel kadn seerek ona altn bir elma vermitir.

Heykelin ne zaman ve kimin tarafndan yapld pek ok tartmaya konu olmutur. Balangta Louvredaki yetkililer eserin muhtemelen Phidias veya Praxiteles tarafndan yaplm bir klasik dnem (M V. veya IV. yzyl) eseri olduunu akladlar. Ancak heykelin zerinde bulunduu kaide, heykeltran Antakyal Alexandros olduuna iaret eder ve bu koloni daha sonralar, Helenistik dnemde kurulmutur. Mze yetkilileri nihayet heykelin Helenistik dneme ait olduunu kabul etmise de eser hl isimsiz bir sanatya ait olarak gsterilmektedir. Milo Vens kefedildiinden bu yana dnya apnda

byk bir hayranlk uyandrmtr. ngiliz oyun yazar Oscar Wilde, heykelin al bir kopyasn sipari eden ve Paristen gelen kopyann kollar olmadn grnce trenyolu irketine dava aan bir adamn hikyesini anlatr. Wilde olaydan daha ok artansa adamn davay kazanmas olmutur. EK BLGLER: 1. Bavyera Prensi I. Ludwig, heykelin, 1817de Milosta satn alm olduu arazide bulunduu konusunda srarc olmu ve kendisine verilmesini talep etmitir. 2. Milo Vens 1964te Japonyada sergilenmi ve bir buuk milyondan fazla ziyareti, yryen bir platform zerinden heykeli seyretmitir.

Sera Etkisi
Sera etkisi ifadesi farkl iki bilimsel olguyu tanmlamak iin kullanlabilir. lki, atmosferin snn uzaya dnmesini engellemesine olanak tanyan tamamyla doal bir sretir. Bu, yeryzndeki ortalama yzey scaklnn 15,5 santigrat gibi elverili bir derecede kalmasn salayan mekanizmadr. Gne enerjisi gezegenin yzeyine eritiinde bir ksm emilir ve yeri str, bir ksm ise uzaya geri yansr. Topluca sera gazlar olarak bilinen atmosferdeki su buhar, karbondioksit, metan ve dier gazlar, yansyan enerjinin bir ksmn seralardaki cam panellerin yapt gibi ieride tutar. Sera etkisi olmasayd yeryz o kadar souk olurdu ki zerinde yaam mmkn olmazd. Sera etkisi ifadesi, sera gazlarnda geen yzyl boyunca grlen ve kresel snmaya muhtemelen katks olan art iin de kullanlr. Ulusal Bilimler Akademisine gre, yeryznn yzey scakl son yzyl iinde zellikle 1980den itibaren bariz denebilecek bir art gstererek bir derece ykseldi. 1998 yl en scak yl olarak kaytlara geti. Ayn dnemde, sy tuttuklar kantlanm olan sera gazlar inanlmaz bir ekilde artt. Atmosferdeki karbondioksit oran Sanayi Devrimi ncesinden bu yana % 30 orannda art gstermi

ve metan seviyesi iki katndan fazlasna kmtr. Belki de en nemlisi, atmosferde artk daha fazla su olmasdr. Kutuptaki buz ktleleri eridii iin deniz seviyesi on ila yirmi santim arasnda ykselmi, dnya genelinde ya miktar % 1 orannda artmtr. Bu bir ksrdng yaratabilir. Atmosferde daha fazla su olmas yzeyde daha fazla snn tutulmas demektir. Yzey daha ok sndka buz ktleleri daha hzl eriyecek, okyanuslardaki su miktaryla beraber atmosferdeki su buhar miktar da artacak ve bu da yzeyin daha da scak olmas, buz ktlelerinin daha da hzl erimesi anlamna gelecektir. EK BLGLER: 1. evre Koruma Kurumundan bilim insanlar, kresel yzey scaklnn gelecek elli ylda yarm ila iki buuk santigrat derece arasnda bir ykseli gstereceini, deniz seviyesinin de ABD kylar boyunca 61 santim ykseleceini ngryorlar. 2. NASAdan gelen son raporlar, yazlar grlen erime oranlarna baklrsa kutuplarda bu yzyln sonunda hi buz kalmayabileceini ortaya koyuyor. 3. Vensn karbondioksit ykl atmosferi ar bir

sera etkisi yaratr ve Vensn yzeyini, kurunu eritecek kadar snmasna yol aan bir scaklk art dngsne sokar. Marsn ise atmosferi neredeyse yoktur ve bu yzden sera etkisine de maruz kalmaz. Fazlasyla souk oluunun sebebi de ksmen budur. 4. Sera etkisi Joseph Fourier tarafndan 1824 ylnda kefedilmitir.

Ortaa/Erken Dnem Kilise Mzii

Bilinen ilk yazl mzik rnei gnmze ortaadan (4001400ler) kalmtr. Aai Rabbani Ayini srasnda keiler tarafndan sylenen, Gregoryen ilahileri olarak da bilinen kilise mzii formundadrlar. Bu ayinde, Tanr ve insan arasnda ruhani bir balant kurulmas amacyla, sann Son Akam Yemei trensel olarak yeniden canlandrlr. Ayin, iki ksma ayrlr: sabit ve deiken. Sabit ksm metinleri hi deimeyen ve her ayinde okunan alt Latince duadan (Kyrie Eleison, Gloria in Excelsis, Credo, Sanctus, Agnus Dei ve Ite missa est) oluur. Introit, Gradual, Offertory ve Communion da kapsayan deiken ksmn dua metinleri ise mevsimsel trenlere ve yerel geleneklere gre deiir. Ortaa mzisyenleri Gregoryen melodilerini szl olarak aktarm, melodik formlleri bir araya getirerek yenilerini yaratmlardr. ou ortaa mzii tek bir melodik izgisi olan teksesli mziktir. Ama 10. yzyl civarnda baz mzisyenler, organum denen, genelde drdnc ve beinci aralklarn ayr seslendirildii iki paralel melodi izgisi olan oksesli besteler yapmaya baladlar. ki yzyl sonra, Paristeki Notre Dame Katedralinde mzik efleri olan Lonin ve Perotin, birbirine

paralel olmayan, bamsz drt mzik izgisine kadar kan eitli organumlar bestelediler. 13. yzylda karmak bir oksesli form olan motet ortaya kt. Latince bir cantus firmusa, yani temel, sabit bir melodi izgisine Franszca, Latince veya her iki dilde sylenen pek ok tamamlayc parann eklenmesiyle oluuyordu. Guillaume de Machaut motet formunun ilk ustalarndandr ve 14. yzylda Aai Rabbani Ayininin sabit ksm iin ilk defa batan sona oksesli beste yapan kii olmutur. EK BLGLER: 1. Bu dnemde Gney Fransada troubadour denen aristokrat airler, ak ve sava zerine, dini nitelik tamayan arklar bestelemekteydiler. Jongleur, yani halk ozan olarak anlan seyyah mzisyenler de bir kraliyet sarayndan dierine geip, kendilerine ve troubadourlara ait arklar sylerlerdi. Gnmzde bir ehirden dier bir ehre seyahat eden mzisyenlere de troubadour dendii olur. 2. Benedictine Monks of Santa Domingo de Silos, 1990larn ortalarnda, ortaadan bu yana ilk kez (ounlukla new age dinleyicilerinin gznde) kilise mziini poplerletiren Chant adl iki CDlik bir seri

kard. 3. Hildegard von Bingen (1098-1179), bilinen ilk kadn bestecidir. Bir barahibe ve bir mistik olan Bingen, Katolik kilisesi iin hemen hemen tamam kadn vokallere ynelik teksesli birok eser bestelemitir. Ayn zamanda Ordo virtutum adnda bir dini piyes de yazmtr. Katolik kilisesi tarafndan kutsanm, fakat azize ilan edilmemitir.

Formlar (dealar)
Dnyadaki tm gzel eyleri gzlerinizin nne getirin. Herhangi bir ortak noktalar var m? Hepsinin gzel olduu gereini ne aklar? Platona (M 427-347) gre her iki soruya da verilecek cevap, gzellik diye bir form veya bir idea olduu ve gzel eylerin o formla bir ilikisi olduundan tr gzel olduudur. Platon, sadece gzellik formunun deil, ayn ekilde ilev gren pek ok formun var olduuna inanyordu. Dnyadaki btn kzl eylerin nedeni olan kzllk formu, dnyadaki btn iyiliklerin nedeni olan iyilik formu vardr. Ve bu byle devam eder. Platon iin formlar, rnein; gzellik gibi, zamansz ve deimezdir. stelik gzellik formunun kendisi de gzeldir. Gzel olmaktan baka bir zellie sahip deildir ve snrsz ve mutlak bir biimde gzeldir. Dier gzel eyler byklk ve ekil gibi ek zelliklere sahiptirler ve sadece snrl bir derecede gzeldirler. Tek tek tm gzel eyler gzellik formundan pay aldklar iin gzeldirler. Platon bir formdan pay almay kusurlu bir taklit olarak gryordu. Dolaysyla tek tek gzel olan eyler gzellii taklit eder ancak sadece bir noktaya kadar. Platon, ruhlarmzn bedenlerimizden ok daha uzun

zamandr var olduklarna ve bedenlerimizin ortaya kndan nce teki dnyada formlarla dorudan karlatklarna inanyordu. Gerek bilgi formlarn bilgisidir, ama formlarn bilgisi duyularla elde edilemez, nk her eyden te formlar fiziki dnyada deildirler. Bu nedenle formlara dair bilgimiz, y a n i gerek bilgimiz, teki dnyada formlarla ilk karlamamzn hatras olmaldr. Bu yzden, renme sandmz ey aslnda sadece hatrlamadr. EK BLGLER: 1. Platon, formlar kuramn, hocas Sokratesin son saatlerini anlatt Phaidon diyalogunda sunar. Bu kuram Sokrates tarafndan dile getirilir ama pek ok aratrmac bunun Sokratesin deil, Platonun gr olduunu dnr. 2. Sokrates, Menon diyalogunda eitimsiz bir klenin klidin bir ispatn anlayabileceini gstererek hatrlayarak renme kuramn savunur.

brahim, shak ve Yakup

brahim, tektanrc dinlerin atas olarak grlr. Oullar shak (Saradan), smail (Hacerden) ve onlarn neslinden gelenlerin Musevilik ile slam kurduuna inanlr. Eski Ahitin Yaratl blmnde anlatlanlara gre, brahim, Urda yaayan ve o zamanlar Abram olarak anlan gen bir adamken, Tanr ona grnr ve Kenan lkesine doru seyahat etmesini buyurur. Ya ilerleyince, brahim hi ocuu olmayaca endiesine kaplr. Sonralar Sara olarak anlan ei Sarai, ksr gibi grnmektedir. O nedenle Sarai, cariyesi Hacer ile brahimin birlikte olmasna izin verir. Hacer, brahimin ilk olu smaili dourur. Bunun zerine Sarai, kzgnlk ve kskanlndan, Abrama Hacer ile smaili kovdurur. Sonrasnda Tanr, Abram ile bir anlama yapar. Hizmeti ve sadakati karlnda, Tanr ona Saraiden bir oul verecek ve ondan byk bir rk doacaktr. Kenan lkesi de onlarn olacaktr. Bu anlamann bir gstergesi olarak, Abram doksan dokuz yandayken adn brahim olarak, Sarai de Sara olarak deitirir. brahim snnet olur ve gelecekteki oullarnn da snnet olacana dair sz verir.

Sara, brahimin Tanrya verdii sz yerine getiren shak dourur. shak gen bir adam olduu zaman, Tanr, brahimden onu kurban etmesini ister. brahim mutlak ballyla bunu yapmay kabul eder. Ancak tam da olunu ldrecekken bir melek gelip onu durdurur. Bu, Tevratta inancn en byk rneklerinden biri olarak gsterilmektedir. shak, Rebeka ile evlenir ve ikizleri olur. Rebekann gzdesi, sonradan srail adn alan, ikinci doan ocuu Yakuptur. Yakupun on iki olu olur ve oullar ileride srailin on iki kabilesini kurup srailoullar olarak bilinen halk ortaya karr. Yakupun ilk ei Leahdan Ruben, Simon, Levi, Yahuda, ssakar ve Zevulun isimli oullar olur. Leahnn bir cariyesinden de Gad ve Aer isimli oullar olur. En gzde ei Raelden ise Yakupun en sevdii olu Yusuf ile Benyamin doar. Raelin bir cariyesinden de Dan ve Naftali isimli oullar doar. EK BLGLER: 1. slamiyete gre Mslmanlar smailin soyundan gelir. brahimin ilk doan olu esasnda smail olduundan; Mslmanlar, brahim ile Tanr arasndaki akdin gerek miraslar olduklarn iddia ederler. brahimin nemli bir peygamber olduuna ve neredeyse

kurban edilecek olann smail olduuna inanrlar. 2. Hristiyanlk inancnda, brahimin shak kurban etmeye hazr oluu ile Tanrnn kendi olu say kurban edii arasnda paralellikler kurulur.

Jl Sezar
Jl Sezar (M100-44), M I. yzylda imdiki Fransa, Belika ve Bat Almanyay igal ederek hreti yakalayan Romal bir generaldi. Pompey tarafndan idare edilen Roma Senatosunu byyen poplaritesiyle tehdit etmeye balaynca, Sezara ordusunu datmas emredildi. Sezar bunu reddetti. Birlikleriyle Rubicon Irman geerek Capitole yrd ve artk geri dnemeyecei bu kader anndan sonra bir i sava balad. Dmanlarn Avrupa zerinden Pompeyin ldrld Msra dek kovalad. Msrdan ayrlmadan nce Sezar, Kleopatraya k olarak onu kralie ilan etti. Romaya dndnde de topraklar bir diktatr gibi ynetti. Sezar, en iyi arkada Brutusun da kart bir komployla M 44 ylnda Roma takvimine gre 15 Martta ldrld.

Sezarla ilgili saysz efsane bulunmaktadr. Daha yirmili yalarndayken Dou Akdenizde korsanlar tarafndan esir alnmtr. Adamlar tarafndan fidye karlnda kurtarldktan sonra, yerli liderlerden kk bir ordu toplam, korsanlarn yerini saptam ve hepsini armha gererek ldrmtr. Sezar yllar sonra, M 62de, Romadaki siyasi basamaklar tek tek trmanrken bir skandal patlak verdi. Publius Clodius isimli bir soylunun, erkeklerin katlmasnn yasak olduu dini bir ritelde bulunduu ortaya kt. Ritel Sezarn evinde yaplmt ve sonradan, Clodiusun Sezarn ei Pompeiayla ak yaad iin orada bulunduu dedikodular etrafa yayld. Sezar, dedikodularn doru olmadn biliyor ve byle de sylyordu. Ancak hibir eyin

Sezarn kars ve ailesini phe altnda brakmamas gerektii gerekesiyle karsn boad. Sezar, Pompeye kar yrtt i savan tam ortasnda Senato tarafndan diktatr ilan edildi. Bu bir kriz dnemiydi ve liderin olaanst hallerde belirleyici kararlar verebilmesi gerektii dnlyordu. Fakat olaanst hal hi bitmedi, cumhuriyet yeniden kurulamad. Sezar lkeyi bir diktatr olarak ynetti ama (artk kendi taraftarlarn doldurduu) Senatoya danyor ve cumhuriyetin geleneklerine sayg gsteriyormu gibi grnmeye ounlukla dikkat etti. Ancak yaamnn son yllarnda tedbiri elden brakarak Asyal tebaasnn kendine bir tanr gibi tapnmasna izin verdi ve paralara resmini bastrd. Henz hayatta olan bir Romal ilk kez bu kadar onurlandrlyordu. Resmini tayan paralarn zerinde lmsz Diktatr yazyordu. Bu gereksiz yceltmelerin, Sezarn iktidardan drlerek ldrlmesiyle sonulanan kini alevlendirdii dnlyor. EK BLG: 1. Asyaya dzenledii baarl bir askeri seferden sonra Sezar nl szn sylemitir: Veni, vidi, vici (Geldim, grdm, yendim.)

Homeros
Homerosun lyada ve Odysseiasnda anlatt hikyeler Bat kltrne yle ilemitir ki gnmzde bile onlarla karlamamak imknszdr. Truva atndan kikloplara, yani tek gzl canavarlara, Akhilleusun topuundan sirenlerin arklarna, her iki epik eserin unsurlar da yazlmalarndan neredeyse bin yl sonra edebiyatmzn ve gndelik dilimizin temel talar olarak varlklarn srdrmektedir.

lyada ile Odysseia, iki epik iirdir. Bu uzun, Yunanca manzumeler, yazya dklmeden nce muhtemelen ezberden okunmu veya ark gibi sylenmi, nesilden nesle szl olarak aktarlmtr. Bu srete Homerosun tam olarak nasl

bir rol oynad gizemini korumakta, gerekte yaam olup olmadyla ilgili tartmalar hl srmektedir. Her halkrda, bilginler her iki eserin de M VIII. yzyl civarnda, bugn Trkiyenin Ege Blgesinde kalan fakat o zamanlar antik Yunan snrlar ierisinde bulunan yonyada ortaya ktna inanmaktadr. lyada, Akhalar (Yunanistan) ile Truvallar arasnda gerekleen Truva Savanda Akhiellus, Agamemnon ve dier kahramanlarn balarndan geenleri anlatr. Efsaneye gre sava, Truva Prensi Parisin, dnyann en gzel kadn olan Spartal Heleni karmas ve onu ei yapmak zere Truvaya gtrmesiyle balar. lyada ise savan ilk dokuz ylndan sonra balar ve Akhalardan Akhiellusun fkesine odaklanarak, kahramann gsterdii lmcl hatalarla kahramanlklar bir arada ele alr. Yol boyunca Homeros, iiri hakl olarak nl klan gl parmakl afak, arap karas deniz gibi armlara dayal tasvirleri de anlatmna dahil eder. lyadann devam olan Odysseia, Yunanl kahraman Odysseusun evine dnp ei Penelopeye kavumak iin denize aldnda atlatt badireleri anlatr. Odysseusun yolculuu on sene srer. nk Poseidonu fkelendirmitir ve deniz tanrs bu yolculuu aksatmak iin elinden gelen her

eyi yapar. Zeksnn ve Tanra Athenann yardmyla Odysseus en sonunda thakaya dnmeyi baarr ve kendisine sadk kalan eine evlilik teklifleriyle yanaan talipleri datr. lyada ile Odysseiann, yazarlarna dair ayrntlar bilinmemekle birlikte, antik Yunanda gndelik hayat zerinde inanlmaz kltrel ve ilevsel etkileri oldu. O zamanlarda epik iirleri batan sona ezberlemek yaygnd. Yunanistann altn a M 100lerde son bulmusa da, Homerosun eserleri kalc oldu ve Virgilin Aeneidi gibi antik Roma epiklerine de ilham verdi. EK BLGLER: 1. Uzun yllar Truva Savann sadece bir efsane olduuna inanlmasna ramen, 1800lerin sonlarnda Trkiyede yaplan arkeolojik kazlar, savan tarihi temelleri olabileceini ortaya koydu. 2. Truval Heleni binlerce gemiyi yola karan yz olarak betimleyen nl ifade lyadada deil, Christopher Marloweun nl oyunu Dr. Faustusta (1604) gemektedir.

Ayasofya
Ayasofya, Konstantinopoliste, yani bugnk stanbulda mparator Jstinyenin kiisel gzetimi altnda bir Hristiyan katedrali olarak ina edildi. Kilisenin takdis treninde Bizans hkmdarnn, Eski Ahite gre Kudsteki nl Yahudi tapnan yaptran Kral Sleyman getiini iddia ettii sylenir.

Ayasofyann Dounun gizemcilii ile Roma imparatorluk mimarisinin Panteon rneindeki gibi iddial llerini birletirdii sklkla sylenir. 532 ile 537 yllar arasnda ina edilen bu aheser, mimardan ziyade matematiki olan Miletli sidoros ve Trallesli Anthemius tarafndan tasarland. Kilisenin kubbesi 55 metre yksekliindedir ve drt pandantifle, yani yarmkrenin arln drt paye zerine

eit olarak datan drt adet gen parayla desteklenmitir. Kubbenin temelindeki krk pencere ieri k girmesine izin verir ve kubbeyi arl yokmu gibi, aada ibadet edenlerin zerinde szlyormu gibi gsterir. Kilise balangta altn mozaiklerle ve dekoratif motiflerle sslenmiti. Sonradan gelen hkmdarlar, kutsal ahsiyetlerin birok resmini ekletti. Yunanca kutsal bilgeliin kilisesi anlamna gelen Ayasofya, yllarca depremlerden nemli lde zarar grd. Balangta Bizans imparatorunun ahsi kilisesi olan Ayasofya, Osmanllarn Konstantinopolisi 1453 ylnda igal etmesinden sonra camiye dntrld. nsan resimlerinin slamiyet tarafndan yasaklanmasndan dolay figratif mozaiklerin zeri alyla kapatld. Bugn hl bina iinde grlebilen kaligrafik sslemelerin yan sra yapya drt tane de minare eklendi. 1936da Mustafa Kemal Atatrk dneminde bina ibadethane olmaktan karld ve modern stanbulun en fazla turist eken yerlerinden biri olan Ayasofya Mzesine dntrld. 1993 ylnda UNESCO, Ayasofyay tehlike altndaki tarihi alanlar listesine ald. O zamandan beri binann temeli glendirildi ve eski mozaiklerden ok daha fazlas gn na karld.

EK BLGLER: 1. Ayasofya, VI. yzyln ortalarnda Mimarlk zerine balkl bilimsel bir Bizans eserinde Procopius tarafndan en ince ayrntsna kadar anlatlmtr. 2. Heliopolisteki bir Msr tapnandan Romallar tarafndan alnan porfir stunlar, Konstantinopolise getirilerek Ayasofyann inasnda kullanlmtr. 3. Kilise, 1204teki Drdnc Hal Seferi srasnda yamalanmtr.

Kara Delikler
Devasa bir yldzn snmesiyle bir kara delik ortaya kabilir. Snmekte olan yldz ie ker, giderek klr, younlar ve nihayet ap olmayan, younluu sonsuz bir nokta haline gelir. Tekillik olarak adlandrlan bu nokta o kadar youndur ki yaknlarndan geen k nlar onun yerekiminden kaamaz. Yldzn evresindeki her ey karaln iine ekilir. Uzaya gnderilen bir roketin, Dnyann yerekiminden kaabilmesi iin yeteri kadar hzl yol almas gerekir. Eer uygun ka hzna ulaamazsa, o zaman yere geri dner. Bir kara deliin ekim gc o kadar gldr ki, ka hz k hzndan fazla olmaldr. Bu nedenle hibir ey ondan kaamaz, nk hibir ey ktan daha hzl yol alamaz. Tekillii evreleyen, ka hznn k hzna eit olduu kuak olay ufku olarak adlandrlr. Olay ufkunun iine den her ey tekillie ekilir. Elbette tm bunlar kuramsaldr. Gerekte kara delikleri gremeyiz nk etrafa k yaymazlar. Onlarn var olduklarn biliriz, nk uzaydaki dier nesneler onlarn ktleleriyle etkileim halindedir. Kara bir merkezin etrafnda dnen birok yldzn varl tam ortada bir kara delik

olabileceine iaret eder. Ayn zamanda kara delikler o kadar youndurlar ki bkebilirler. Bunun bir sonucu olarak da yeryzndeki bilim insanlar bazen ayn yldzn birden ok grntsn yakalayabilirler. Bu durumda, bizimle yldz arasnda bir yerlerde bir kara delik olduu sonucunu karrlar. Kara delikler fizikiler iin bir eliki oluturur. Bu oluumlar, enerjinin yaratlamayacan ve yok edilemeyeceini ifade eden kuantum yasasna meydan okuyor gibi. Grne baklrsa, bir kara deliin merkezine doru ekilen k, sonsuz kklkteki bir alana sktndan yok oluyor. Ama eer k bir ekilde korunmusa, daha sonra kaabilir mi? Kara deliin ters yne dnmesi mmkn mdr? Bunlar astrofiziin halen cevaplanamam sorulardr. EK BLGLER: 1. Kara deliklerin evrendeki tm enerjiyi emeceine inanmak iin hibir sebep yoktur. Sadece olay ufkundan geen nesneleri ilerine ekmektedirler. 2. Albert Einstein bir keresinde, Kuantum mekaniinin prensiplerini reddederek, Tanr, evrenle zar atmaz, demitir. ada kuramsal fiziki Stephen Hawking de kara deliklere atfta bulunarak, Tanr sadece zar

atmaz. Bazen onlar grlemeyecekleri yerlere atar, demitir. 3. Eer bir kara deliin olay ufkundan geecek olsaydnz, dardaki bir gzlemciye, giderek daha da yava hareket ediyor ve ufka asla eriemiyorsunuz gibi grnrd. Yanlsama, kara deliklerin sonsuz ekim gcnden kaynaklanr. Yaydnz ekerler ki bu da n dardaki gzlemciye ok daha uzun srede ulamas anlamna gelir. Ama kendi bak anzdan olay ufkunu getiinizi grrsnz ve tekillikte lmle karlaana dek baka hibir ey yaanmaz.

Enstrmanlar ve Orkestralar
Batnn sanat mziini veya klasik mzii ounlukla farkl klan, mziin teknik ynlerinden ziyade belirli trden enstrmanlarn bir arada kard seslerdir. Bir yayl alglar drtlsnn veya bir orkestrann ses rengi veya tns, mziin bu eidini ada rock veya pop mzikten ayran eyin byk ksmn oluturur. nsan sesi dnda, mzikal enstrmanlar be kategoride toplanr: parmakla veya yayla alnan yayllar; bir azlk, dil veya delik ierisinden hava fleyerek alnan flemeliler; genelde baget veya tokmakla alnan vurmal alglar; klavyeliler ve yirminci yzylda kan elektronik enstrmanlar. 1750lere gelindiinde barok orkestra kurulmutu: fltler, obualar, fagotlar, kornolar ve trompetleri kapsayan bir flemeli alglar blm; timpani (orkestra davulu); continuo (sklkla, akor basan klavyeli bir enstrman ve baslarda ona destek veren bir ellodan oluur) ve bir yayl alglar blmnden oluuyordu. Keman sesi barok dnemin karmak melodilerinin baskn sesiydi. Keman, atas olan ortaa kemannn ardndan, 16. yzyln ilk yarsnda Kuzey talyada nihai ekliyle ortaya kmtr.

Klasik dnemin geliiyle flemeli alglar orkestrann armonik dokusunu tamamlamak iin giderek daha ok kullanlmaya baland. Franz Joseph Haydn ve Wolfgang Amadeus Mozartn daha byk senfonileri, genellikle, tahta flemeli ve pirin enstrmanlarn her birinden ikier tane, ayrca da timpani ve yayllar iin yazlmtr. 19. yzyln ortalarna gelindiinde, Hector Berlioz gibi besteciler arplarn yan sra ngiliz kornosu, alto klarnet ve eitli vurmal alglar gibi yeni enstrmanlarn da dahil olduu daha byk orkestralar iin beste yapyorlard. 19. yzyln sonlar, 20. yzyln balarna gelindiinde Richard Wagner, Gustav Mahler ve Arnold Schoenberg gibi besteciler bazen mzisyen says yz bulan ok byk orkestralar iin paralar besteliyordu. Daha sonraki besteciler, caz ve popler mzikte kullanlan saksafon, synthesizer ve dier baz elektronik enstrmanlar da eserlerine dahil ettiler. EK BLGLER: 1. Mziin erken dnemlerinde besteciler batan sonra tm paralarn hangi enstrmanlarla alnacan belirtmeden yazard. Parann hangi ksmnn hangi enstrmanla alnmas gerektiine dair neriler ilk

olarak Claudio Monteverdinin 1607 tarihli operas Orfeonun partisyonunda yer almtr. 2. Piyano ismi pianoforte szcnden gelir, nk bir piyano hem piano (yumuak) hem de forte (gl) ses verir. Piyano, Kuzey talyada, 1700 yllar civarnda klavsen yapmcs Bartolomeo Cristofori tarafndan gelitirilmitir.

Platonun Maara Benzetmesi

nsanlar, a alan uzun bir girii olan, yeralt maaras gibi bir yerdelermi gibi dn. ocukluklarndan beri oradalar, kprdamasnlar diye ayaklar ve boyunlar zincire vurulmu, zincirleri yznden etraflarna bakmak iin balarn bile dndremiyorlar ve sadece nlerini grebiliyorlar... -Platon, Devlet Platon, kendi felsefi grlerini desteklemek iin yazlarnda gerek yaamdaki hocas Sokrates karakterini kullanr. Devlet, Sokrates ve rencileri arasnda gelien bir diyalog eklinde yazlmtr. Devletten alnan bu nl paragrafta Sokrates, bir maarada kapana kslm insanlarn, sadece nesnelerin duvara yansyan glgelerini grebildii bir senaryo tarif eder. Bu insanlar, arkalarnda bir ate yanarken ileri doru bakmaya zorlanrlar. nsanlar, atein nne tutulan nesneler ve yansyan grntlerini bir tutarlar. rnein, maaradaki insanlar bir kitap grdklerini sanabilirler, ama grdkleri sadece arkalarndaki atein nnde duran birinin elindeki kitabn glgesidir.

Bir insan nesnelerin doasn bizzat grmek iin maaradan kurtulduunda, maaradan ilk bata gnein parlaklndan gzleri acr ve fiziki nesnelerden dolay kafas karr. Ancak sonunda dnyann gerek doasn anladn da sadece glgelerden haberdar olan kitlelere acr. Pek tabii, Sokratesin maarasndaki insanlar gerei renmeye diren gsterirler ve maaradan kurtulan arkadalar onlara gerei anlatmaya abaladnda onun deli olduunu dnrler. Bu alegoride maarada kapana kslm insanlar dnyadaki cahil kitleleri temsil eder. Onlar sadece fiziki duyularmzla farkna varlabilen nesne, grnt ve seslerin suretlerini grebilirler. Nesnelerin gerek doasn bizzat grmek iin maaradan kap kurtulan kii filozoftur. Filozoflar akllarn kullanarak evrenin esas temeli olan soyut, deimez gerekleri yani formlar, kavrayabilirler. Maaradan kurtulan filozof, nesnelerin gerek doasn bilir. Devlet nihayetinde adalet sorunsalyla ilgilidir. Platon, adaleti kurmak iin kiinin neyin iyi olduunu bilmesi gerektiine inanr. Bu yzden, iyinin formunu anlayan filozoflar kral olup ynetime gemelidir. Toplumun geri kalan bu yneticilerin taleplerini yerine getirmek iin rgtlenmelidir.

EK BLGLER: 1. Platon, M 427 yl civarnda Atinada dodu. 2. Platon, filozof krallar guardians(koruyucu, beki) olarak adlandrmt.

Sara
Sara, brahimin ei ve Yahudilerin anasdr. Sara o kadar gzeldir ki, brahim, bir ktlk yznden beraber Msra katklarnda einin gzelliinden tr emniyetlerinden endie etmeye balar. Firavunun onu ldrp Saray ei olarak alacandan phelenen brahim, Saraya kardeiymi gibi davranr. Firavun, Saray alr ama brahime dokunmayp karlnda ona saysz hediye verir. Tanr daha sonra Firavunu cezalandrarak Sara ile brahimin Msrdan kamalarna izin verir. Gzel olmasna ramen Sara ksrdr ve brahime bir ocuk veremez. Dolaysyla, det olduu zere, cariyesi Haceri brahime verir nk brahim ancak bu ekilde soyunu devam ettirebilecektir. Hacer, brahimin ilk olu olan smaili dourur. Doumdan sonra Sarann Hacerle olan ilikisi bozulur. Hacer artk Saraya sayg duymaz ve Sara da kskanla kaplr. Sonunda Sara, brahimden Hacerle olunu kovmasn ister. Yahudi geleneine gre Sarann brahime nazaran daha kuvvetli sezgileri olduundan, brahim onun bu isteine boyun eer.

Tanr, Sara doksan yana gelince brahime nihayet karsnn ona bir ocuk verebileceini syler ve brahimi gldrr. Tanr srar ederken Sara tesadfen konumay duyar ve o da buna gler. Ama sonra, Tanrdan phe duyduu iin utanp inancn beyan eder. Bir yl sonra da, ileride srailin on iki kabilesinin atas olacak shak dourur. Neredeyse krk yl sonra, Sara yz yirmi yedi yandayken El Halilde lr. Baz yazlarda Sarann lmnn brahimin shak neredeyse kurban edecek olmasyla ilgili olduu belirtilir. Bir hikyede eytan, Saraya brahimin shak ldrdn syler. Sara, shakn yaadn renince sevinten lr. EK BLGLER: 1. Sara, ei brahim ile El Halildeki Makpela Maarasna gmlmtr. Oullar shak ve ei ile torunlar Yakup ve ilk ei Lea da oraya gmlmtr. 2. Yahudiliin ata ve analarndan sadece Yakupun ikinci ei Rael, El Halilde gmlmeyip Beytllahimde gmlmtr.

Rosetta Ta
1799da Napolyonun ordusundaki Fransz askerleri Msrdaki skenderiye ehri yaknlarnda kumlarn iine gmlm, gizemli siyah bir kaya kefettiler. Kayann zerine antik dilde yazlar yazlmt. Kayadaki ilk yaz Yunancayd. Bilim insanlar bu yaznn, Msrn Byk skender tarafndan kurulan Yunan mparatorluuna bal olduu zamanlardan, yani aa yukar M 196dan kaldn belirlediler. Siyah kayann zerindeki dier iki yaztsa Msrllarn geleneksel yazs olan hiyerogliflerin farkl iki versiyonudur. Msr binlerce yl boyunca antik dnyann en byk imparatorluklarndan biri oldu. Firavun olarak bilinen krallar tarafndan ynetilen Msrllar, byk piramitlerle sfenks gibi devasa antlar ortaya kardlar. Bugnk Sudandan Suriyeye kadar uzanan topraklar Msr ordularnn kontrol altndayd. Firavunlar kendileri iin bayndr ehirler ve grkemli mezarlar ina ettirdiler. Ama Rosetta Tann kefedilmesinden nce, tarihiler ve arkeologlar Msrl ktiplerin brakt ok saydaki yazl kayd asrlar boyu okuyamadlar. Ktipler, en donanml modern bilginlere bile anlalamaz gelen karmak bir yaz

kullanmlard. Yunan yetkililerin Msr halkna ynelik bir bildirisinin kayd olan Rosetta Ta, antik Msrn srlarn ortaya kard. JeanFranois Champollion adndaki bir Fransz bilim insan, Yunanca yazlm metinle hiyeroglifleri yan yana getirerek yllar sren almalar sonucunda karmak Msr dilinin ifrelerini zd. Hiyerogliflerin anlalmasyla, 19. yzylda tarihiler ve arkeologlar antik Msr ok daha yakndan tanyabildiler. Rosetta Tandaki yazlarn evrilmesi bal bana bilimsel bir baaryd. Champollion, dzinelerce dili ok iyi derecede bilen muazzam bir dilbilimciydi. Bir ngiliz bilgini olan Thomas Young da yaztlarn zlmesine yardm etti. 1801de ngilizlerin el koyduu Rosetta Ta, u anda Londradaki British Museumda sergilenmektedir. EK BLGLER: 1. 1. Dnya Sava srasnda British Museumda sergilenen Rosetta Ta ve dier nemli eserler, Londra bombardman altndayken zarar grmemeleri iin bir metro istasyonuna tandlar. 2. Rosetta Tanda, Msr halkn V. Ptolemynin

tanrsallna inandrmak amacyla, on yandaki Yunanl Firavunun iledii hayrlar sralanmt. 3. Antik Msrllar lmden sonra bedenlerin korunmas gerektiine inanyor ve krallarnn bedenlerini itinayla mumyalyorlard. Avrupadaki birtakm arlatanlar, tlerek toz haline getirilmi mumyalar 19. yzyla kadar ifa verdii iddiasyla sattlar.

Karanln Yrei
Joseph Conradn 1899 tarihli ksa roman Karanln Yrei, pek ok ynden gerek anlamda ilk 20. yzyl roman olarak grlebilecek, zamannn ok tesinde bir eserdir. 19. yzyln sonlarnda yaygn olan gereki yazm tarzna dayanmasna ramen, modern aa zg birok konuyu ele almaktadr. Avrupa emperyalizminin 1800lerde Afrika ve Asyadaki yaygn smrsne eletirel gzle bakan ilk edebi almalardan biri olarak da gze arpar. Karanln Yrei, yaklak seksen sayfalk, ksa ama zl bir almadr. Belikaya ait, yalnzca irket denen smrgeci bir iletmede alan Marlow isimli bir adam tarafndan geriye dnk olarak anlatlr. Marlow, Kongo Nehrini geip, irketin ok uzaklarda kalan ve Kurtz adl bir fildii tccar tarafndan iletilen i ubesine gidecek buharl gemiye kaptanlk etmek zere Belika Kongosuna yollanr. Afrikaya ulaan Marlow, irket tesislerinin rmln ve rk Avrupallarn Afrikal yerlileri kstaha smrdn grnce sarslr. Conradn Kongosu ak seik bir dnya deildir ve bu dnyada neredeyse tm karakterler uursuz bir biimde isimsiz kalr: Mdr, Muhasebeci ve dierleri... Ayrca

Belikallarn birbirinden kopuk yerleim yerlerinin hemen tesinde devasa ve almaz orman grnr. Marlow, nehirde daha da uzak blgelere doru yol alrken, ruhsal bir yolculuk da yapar. lerilere gittike medeniyetin tuzaklar da azalr ve Marlow kendisini insan zihninin ilkel, bilinmedik alanlarna yolculuk yapyor gibi grmeye balar. Bu esnada gizemli Kurtz hakknda daha fazla ey renir ve Kurtzun Afrikal yerlileri medeniletirme niyetinde bir terslik olduu belli olur. Afrikann karanlna ve vahiliine olan dknl, Kurtzu ele geirmitir. Karanln Yrei, sra d fakat olaanst film uyarlamas Kyametten (Apocalypse Now, 1979) dolay bugn zellikle bilinmektedir. Film, roman 1970lerin Vietnamna tar ve Kurtz roln, Kamboyann cra bir kesinde akln karan Amerikal bir albay canlandran Marlon Brando oynar. Senaryoda Conradn hikyesindeki birok unsur korunurken; film, 1960larn kar kltrnn etkisini tayan sanrsal mzik ve grntlerle gncelletirilmitir. EK BLGLER: 1. Conradn nemli eserlerinin tm, kendisi Polonyal bir aileden gelmesine karn (gerek ad Jozef

Teodor Konrad Korzeniowskidir) ngilizcedir. Lehe ve Franszcadan sonra ngilizce nc diliydi. 2. Conradn Karanln Yrei ile insann bilinaltn kefe k, yazarn ada olan Sigmund Freudun ileri srd fikirlerden bazlarna ayna tutmaktadr. Bugn bile eletirmenler, roman sklkla Freudcu bir bak asyla ele alr. 3. T. S. Eliot, kitaptaki en nl satrlardan birini The Hollow Men iirinde (1925) epigraf olarak kullanmtr: Bay Kurtz... ld o

Bizans Sanat
Bizans mparatorluunun ismi, mparator Konstantinin IV. yzylda Konstantinopolis olarak yeniden adlandrd Byzantium ehrinden gelir. Konstantin, Romadaki sarayn, gnmzde stanbul olarak bilinen bu ehre tamtr. Roma mparatorluunun bat ksmnn knden sonra, dou ksm Konstantinopolisteki Bizans imparatoru tarafndan idare edilmeye devam etmitir. Jstinyenin hkmdarl (527-565), sanat tarihinde Bizansn lk Altn a olarak bilinir. Bu dnemde Konstantinopolisteki Ayasofya ve talya, Ravennadaki San Vitale gibi eserler yaratld. IX. yzyln sonlarndan XI. yzyln balarna dek sren kinci Altn ada Venedikteki Saint Mark Katedrali ortaya kt. Bizans tarz, Ortodoks inancyla beraber Rusya ile Dou Avrupaya yayld ve nihayetinde Moskovadaki muhteem Saint Basil Katedraline ilham kayna oldu. Bizans sanatnda konu genellikle dinseldir. ncilden ykler ve kutsal kimselerin idealize edilmi temsilleri ya da ikonalar ounluktadr. Ama sann, Meryem Anann veya herhangi bir azizin gereki bir tasvirini yapmaktan ziyade, ruhani zn yakalamakt.

Grek-Roma kltrnde sklkla rastlanan plak figrlerden ve gerek llerinde yaplm heykellerden genelde kanlrd. Pandantifler zerinde duran kubbeler Bizans mimarisinin tipik zelliklerindendir. Kiliselerin i duvarlar ounlukla mermer paneller, hafif kabartmalar ve cam mozaiklerle zengin bir ekilde dekore edilmitir. Klasik sanatn izleri de ara sra yzeye kar. Bizans sanatnda heykele az rastlanmasna ramen, Euripidesin Iphigenia Auliste adl oyununa dayanan Iphigeniann Kurban Edilii paneliyle nl Veroli Sandndaki gibi mitolojik sahneleri betimleyen kk fildii oymalar grlebilir. Bizansta dini resimlere yle bir tutkuyla taplyordu ki, imparator 726 ylnda ikonalar putperestlie neden olduklarn iddia ederek yasaklad. Yaklak yz yl boyunca sa ve Meryemi insan eklinde resmeden her ey yasakland. kona dmanlar (put krclar), bu tip resimleri bulduklar yerde hemen yok etmilerdir. kona dmanlarnn karsnda yer alan ikona sevenler, Romadaki Papann desteiyle 843 ylnda yasa kaldrtmlardr.

EK BLGLER: 1. ngilizcedeki byzantine kelimesi genellikle olumsuz armlar tar. Entrikac ya da hilekr birinden (Bizans hkmdarlarnn birou gibi) veya ar derecede karmak ya da girift bir eylerden (Bizans sanat gibi) bahsederken kullanlr. 2. Bizans tarz 1453te Konstantinopolisin dyle sona ermitir. Ancak etkileri, geleneksel ikonalarn bugn bile retildii Ortodoks Kilisesinde kendini gstermeye devam etmektedir.

Spernova
Yldzlarn ou, nkleer fzyonla tm enerjilerini tketerek yavaa snerler. Sonra da % 99u beyaz cce olarak adlandrlan donuk gkcisimlerine dnr. Ama bir yldz yeteri kadar byk ve yeteri kadar scaksa, uygun artlar altnda patlayabilir. Bu patlama spernova olarak adlandrlr. Bir yldz patlamadan nce, elementleri birletirerek enerji retir. iddetli ekim gc; oksijen, silikon, fosfor ve kalsiyum olumasna neden olur. Kozmik bir kmaz sokaa, yani demire ulalana dek ar elementler olumaya devam eder. Demirin daha ar elementlerle birletirilmesi enerji retmez, gerektirir. Yldzn yakacak bir eyi yoktur, bu nedenle demir ekirdek kendi ekim gcnn kuvvetiyle ie doru kmeye devam eder. ou devasa yldz ie doru kerek kara delie dnr. Ama gneten be ile sekiz kat daha byk olan biraz daha kk yldzlar sadece patlarlar. Bir spernovann gereklemesi on be saniyeden daha az zaman alr. Patlama o kadar parlaktr ki, tek bir yldzn yaratt spernova aylarca tm galaksiyi aydnlatabilir. Hatta cva, altn ve gm gibi daha ar elementlerin olumasna yetecek kadar s yayar.

Byk patlama kuramna gre, spernovalar sayesinde yeryznde yaam vardr. Bu kuram, oksijenden daha ar tm elementlerin gemite yaanm devasa yldzlarn patlamalaryla olutuunu ne srer. Muzunuzdaki potasyum, Karayip Denizindeki bir adada ortaya kmamtr. Belki de, ok uzun zaman nce meydana gelen bir spernovayla olumutur. EK BLGLER: 1. 1006 ylnda ar parlak bir spernova Msr, Irak, talya, svire, in, Japonya ve muhtemelen Fransa ile Suriyede gzlemlendi. 2. talyan astronom Galileo Galilei (1564-1642) Aristotelesin evrenin asla deimedii ynndeki kuramn rtmek iin 1604te bir spernovay delil olarak kullanmtr. 3. Uranyum gibi radyoaktif elementler spernovalarla oluur.

Rnesans Mzii
Rnesans mzii; Martin Lutherin, Protestan reformlarnn ve Katolik kar reformunun ykseliinin grld 15. yzyln ortalarndan 16. yzyln sonlarna kadar yaplan mziktir. Ksmen hepsinin eit neme sahip olduu birbirine karm abartl vokal veya enstrmantal paralarla tanmlanr.

Bu zamann mzii dnemin sanat ve edebiyatnn estetiini de paylat. Rnesans sanatlar, yazarlar ve mzisyenleri kendilerini dnyay ortaan karanlk, brokratik ve gizemli dnyasndan ekip kartmaya alan kiiler olarak grdler. Ak, zevk, zek ile insan bedeni ve duygularnn gzellii gibi klasik Yunan ve Roma ideallerine geri dn vurguladlar.

Fransz-Flaman blgesinin zellikle bestecilerle yldz parlad. Guillaume Dufay (1400-1474) ve Gilles Binchois (1400-1460) ayinlere zg oksesli mziklerle yeni tarzda dini zellikler tamayan arklar bestelediler. Bourbon Dknn saray mzisyeni ve Binchoisnn ra olan Johannes Ockeghem, kanon eklinde sylenen arklarn en erken rneklerinden bazlarna elik eden oksesli ilahiler besteledi. Kanon Row, Row, Row, Your Boat ocuk arksnda olduu gibi aamal bir taklittir. Josquin Desprez (1440-1521) ar derecede duygu ykl ayin besteleri ve karmak popler arklar veya ak arklaryla nlenerek ann en byk bestecisi olarak dikkat ekmitir. talyada Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594) ncllerinin ayin bestelerini dikkatle inceleyip taklit eden ve Rnesans ile Barok dnem arasnda biimsel bir kpr kuran gezgin bir saray bestecisiydi. EK BLGLER: 1. Kilise mzii fikri Rnesans dneminde balam ve ilahilerin birou Martin Luther tarafndan bestelenmitir. 2. ou Rnesans mzii saray yeleri iin bestelenmitir ve baz paralar, bestecinin kendi

imzasndan ziyade, kendisini davet eden asilzadenin mhrnden tannr. 3. ngiliz madrigal, yani ounlukla algsz olarak eitli perdelerde birka sesle sylenen ark biimi aslnda mziktefa-la-la nakaratlar eklinde bestelenen ilk ark tipidir.

Aristoteles
Tm insanlar, doalar gerei bilmeyi arzular. -Aristoteles, Metafizik Aristotelesin (M 384-322) felsefe ve Bat kltr zerindeki etkileri anlatmakla bitmez. Yunanistann kuzeyinde, Makedonyada doan Aristoteles, Platonun okulu Akademide renim grmek zere Atinaya gitmitir. Platonun lmnden sonra da kendi okulu Lyceumu kurmutur. V. yzyl Atinasnda felsefe almalar retorik, doa bilimi, biyoloji ve dier aratrma alanlarn kapsyordu. Dolaysyla Aristoteles, bilimin neredeyse her dalna nemli katklarda bulunmutur. Aristoteles, felsefenin belli bir srayla aratrlmas gerektiine inanmtr. Kii nce mant renmelidir nk mantk dnyaya dair olgular bir dieri ile nasl ilikilendireceimizi aklar. Aristoteles, tmdengelimsel akl yrtme (tasm), yani mantksal olarak geerli karmlarda bulunma kuramn gelitirmitir. Temel akl yrtme formlarn listelemi ve karmak dnceleri bu formlardan birine indirgemek iin kurallar karmtr. Aristotelesin en nl

tmdengelimsel akl yrtmesi udur: Tm insanlar lmldr. Sokrates, bir insandr. O halde Sokrates de lmldr.

Aristoteles, rencilerin mantktan sonra somut doa olaylarn aratrmas gerektiine inanmtr. Bu konu zerine pek ok eser yazmtr: Fizik, Hayvanlarn Ksmlar zerine, Hayvanlarn Oluumu zerine, Hayvanlarn Hareketleri zerine, Meteoroloji, Olu ve Bozulu zerine.

Ayrca dnyay fiziksel olarak aklamak iin genel ilkeler ortaya koymutur. Aristotelese gre son aratrma konusu, ahlak ve siyaseti de iine alan pratik felsefedir. Bu konular Nikomakhosa Etik ve Politikada ele almtr. Aristotelese gre, ahlak ounlukla iyi eitimle ilgilidir. nsanlarn genellikle doru davran eklini bildiklerine ve bu bilgiye uygun hareket etmek iin sadece ahlaki olarak yeterince gl olmalar gerektiine inanr. yi bir insan olmak, doru eyi yapma eilimine sahip olmak anlamna gelir ve bu eilim iimizde yetitirilebilir. Siyasi adan da Aristoteles, devletin amacnn, yurttalarnn mutlu ve kendi kendilerine yetecek ekilde yaamalar iin gerekli ortam salamak olduuna inanmtr. Ksmen demokratik ynetim taraftar olmasna ramen, zaman zaman bir monarinin daha uygun olabileceini kabul etmitir. EK BLGLER: 1. Aristoteles bazen Stagiral olarak da anlr nk Makedon ehri Stagirada domutur. 2. Aristoteles, Platonun Akademisinde geirdii

dnemle kendi okulunu kuruu arasnda, Akdeniz lkelerinin ouna hkmeden Byk skenderin hocas olmutur.

Sodom ve Gomora
Sodom ve Gomora hikyesi, ncilde Yaratl kitabnn 19. blmnde geer. Sodom ve Gomora, eria Nehri vadisinde bulunan iki kasabadr. Bu kasabalarn sakinleri gnaha girince Tanr onlar yok etmek ister. brahim, ktlerle beraber masumlarn da ldrlmemesi gerektiini syleyerek buna kar kar. Tanr da brahim on deerli insan bulabilirse kasaballarn canlarn balayacana sz verir ve bir grup melei soruturma yapmaya gnderir. Melekler, brahimin yeeni Luta giderler. Lut, melekleri evine davet ederek onlar iin yemek hazrlar. Daha sonra Sodom ahalisinin bir ksm Lutun evine gelip, Bu gece buraya gelen adamlar neredeler? Onlar bize getir ki biz de tanyalm, derler (Yaratl 19:5). Lut onlarn yerine Sodomlulara kendi bakire kzlarn sunar ama Sodomlular tatmin olmaz. Bu noktada durumun vahim olduunu gren melekler, Luttan ailesiyle birlikte Sodomun dna kmasn ister ve onlara kaarken arkalarna bakmamalarn tlerler. Lut yaknlardaki bir kasabaya kamay baarr, ama Sodom ve Gomora yok edilirken arkasna bir bak atan ei, tuzdan bir heykele dnr. Sodom ve Gomora sakinlerinin gerekte nasl bir gnah

iledii ak deildir. Geleneksel olarak, Yahudiler bu insanlarn misafir sevmedii iin gnah ilediine inanrlar. Hikye, Tevratta Tanrnn brahimin misafirperverliini ne kadar takdir ettiinin anlatld ksmdan hemen sonra gelir. brahimin iyi davranyla Sodomlularn ziyaretilerine tepki gstermesi tam bir ztlk sergiler. Beraber dnldnde bu iki hikyede iyi bir ev sahibi olmann nemi vurgulanyormu gibi grnmektedir. Dier taraftan Muhafazakr Hristiyanlar, Sodomlularn gnahlarn olduka farkl yorumlar. Bazlarna gre Sodom halknn melekleri tanma talebi esasnda st kapal bir cinsel iliki kurma talebidir. Bu gre gre Sodomun erkekleri homosekseldi ve Tanr onlar cinsel eilimlerinden dolay cezalandrd. EK BLGLER: 1. ada kullanmyla sodomi terimi, kutsal kitapta bahsi geen Sodom kasabasndan gelmektedir. 2. Sodom ve Gomorann gerekte var olup olmad tartmaldr, ama kimileri onlarn Lut Glnn altnda olduuna inanr. Tarihiler de bu kasabalarn bir fay hattnn yaknnda olduunu ve Tanrnn gazabnn aslnda blgeyi yerle bir eden korkun bir deprem

olduunu dnmektedirler.

mparator Konstantin
Hristiyanlk ilk zamanlarnda kk bir tarikat iken, devasa Roma mparatorluu genelinde acmasz zulmlere uramtr. mparator Neron MS 64te, sann Kudste lmnden sadece otuz yl kadar sonra, Romadaki Hristiyanlara ikence edilmesini ilk kez resmen emretmitir. Romal tarihi Tacitus, dengesiz zorba Neronun emriyle baz inananlarn kpeklere yem edilerek zalimce infaz edildiini anlatmtr. Tacitus, lmleri bile elence konusu haline getirilmiti, diye yazmtr.

Romal devlet adamlar Hristiyanl imparatorluun gvenlii iin bir tehdit olarak grmlerdir, nk

Hristiyanlar Romallar tarafndan armha gerilen bir suluya tapm ve imparatorla pagan tanrlarn tanrsalln reddetmilerdir. Hristiyanlk dini yayldka ikencelerin boyutu da iki yzyl boyunca ara ara artmtr. Ancak Hristiyanlk balangta genel olarak fakir halkn inanyken, ortalama hayatlar sren Romallar da zamanla kendisine ekmeye balamtr. mparator Konstantin (275-337), bir hayal grp de Hristiyanla getikten sonra, MS 313te Milano Fermann karm ve Hristiyanl imparatorluk genelinde yasallatrmtr. O zamandan itibaren Hristiyanlk inanc yaylmtr. Hatta fermandan birka nesil sonra Roma mparatorluunun resmi dini olarak paganizmin yerini almtr. Drt yz yl iinde, birka honutsuz Yahudinin benimsedii yasad bir inan olmaktan karak bir imparatorluk dinine dnmtr. Roma mparatorluu MS V. yzylda yklmtr ama Hristiyanlk Avrupada yaylmaya devam ederek ktaya birlik getiren bir inan olmutur. Roma Katolik Kilisesinin merkezi halen Vatikan ehrinde, bir zamanlar Hristiyanlarn aslanlara yem edildii amfitiyatronun kalntlarndan yalnzca birka sokak tesinde bulunmaktadr.

EK BLGLER: 1. Konstantinin Hristiyan olmas, kendi ailesinden birok kimsenin de aralarnda bulunduu siyasi dmanlarnn ounu ldrmekten onu alkoymamtr. Konstantin otuz bir yllk hkmdarl boyunca kaynn, ikinci eini ve en byk olunu ldrtmtr. 2. Romadan ok sklan ve bu ehrin imparatorluu iin uygun bir bakent olmadn dnen Konstantin, Avrupann Asya ile bulutuu yerde, Hellespontta bir ehir kurmutur. ehir ilk bata Yeni Roma olarak adlandrlm, ama sonralar imparatorun erefine Konstantinopolis olarak anlr olmutur. imdiyse modern Trkiyenin en byk ehri olan stanbul olarak bilinmektedir. 3. mparator Konstantin, Romallarn asrlarca hayranlkla takip ettii gladyatr dvlerini kaldrtmtr. Yine de dvler yasad olarak bir sre daha devam etmitir.

Modernizm
Edebiyatta kabaca 1900lerden 1940a kadar yldz parlayan modernist akmda, yazarlar hikye anlatmann yeni yollarn kefettiler ve nesnel gereklik ile hakikatin en iyi nasl ortaya karlaca sorusuna yeniden kafa yordular. Marcel Proust, Gertrude Stein, James Joyce, Virginia Woolf ve William Faulkner gibi yazarlarla T. S. Eliot ve Ezra Pound gibi airler, edebiyat alannda modernizmin en nemli ahsiyetleri arasndadr. 1800lerin sonlarnda, Bat edebiyatna gerekilik egemen olmutur. Gustave Flaubert, Theodore Dreiser, Emile Zola ve dnemin dier romanclar; karakterleri, durumlar ve sosyal artlar tm detaylaryla bire bir tasvir etmeye almlardr. Ancak 21. yzyln balarnda birok alanda ortaya atlan devrimci fikirler, gereklii saptayp tarif edebilme becerilerimizi, hatta ncelikle nesnel bir gerekliin var olup olmadn sorgulamay gerektirmitir. Psikoloji alannda Sigmund Freud bilinalt dncesini incelemi, insan zihninin ve benliinin sadece psikanaliz yoluyla bilinebileceini iddia etmitir. Dilbilimde Ferdinand de Saussure dilin keyf ve gvenilmez bir kltrel yap olduunu ne srmtr.

Antropolojide Sir James Frazer, Batl olmayan kltrler ve dinler zerine yaplan almalara derinlik katm, Batnn bak asna alternatifler sunmutur. Ayrca fizikte Albert Einsteinn grelilik kuram, zaman ve uzayn mutlak grnen ilkelerini bile rtmtr. Genel olarak birbirinden tamamen farkl bu fikirlerin edebiyat ve sanat dnyasna inanlmaz etkileri olmutur. 1800lerin gerekileri dnyay en doru ekilde resmetmeye odaklanrken, bir sre sonra modernist diye adlandrlacak olan 1900lerin yeni yazar ve sanatlar, nesnel hakikat mevcut deilse gerekliin doru bir ekilde nasl anlatlaca sorusuyla megul olmulardr. Modernist yazarlar bu sorunun stesinden gelmek iin birok denemede bulunmulardr. nemli yeniliklerinden biri, bir karakterin dncelerini yazarn hibir mdahalesi olmakszn kelimesi kelimesine aktarma giriimi olan bilin ak yntemiydi. Bu teknik Joyceun Ulyssesinde (1922), Woolfun Mrs. Dollowayinde (1925) ve Faulknern Ses ve fkesinde (1929) grlr. Baz yazarlar nesnel gereklie olabildiince yaklamak iin, znel hikyeleri st ste yarak ya da birbirleriyle kyaslayarak ayn olay veya grnty birka farkl adan tarif etmeyi denemitir. Woolfun Deniz Feneri (1927) bu yaklamn nemli bir rneidir. Bata

Stein olmak zere baz modernistler de szcklerin nanslarn kefetmek iin Steinn srar diye adlandrd yinelemelere bavurarak ve baka teknikler kullanarak dilde radikal deneyler yapmlardr. Hemen hemen tm modernistler eserlerinde zamann akyla oynam, izgisel zaman grmezden gelmi ve aniden gemie, imdiye ve gelecee sramlardr. Modernist roman, hikye ve iirleri zaman zaman hakl olarak anlalmas g gsteren de bu tekniktir.

Gotik Sanat
Gotik a XII. yzylda, Fransada Paris ve evresindeki taray da kapsayan bir blge olan Ilede yeni bir mimari trn gelimesiyle balamtr. Bu tr, 1250 ylyla beraber hem heykel hem de resim sanatn etkileyerek Avrupann birok ksmna yaylmtr. Gotik szc talyada tretilerek ilk bata mimari tarzla Roma mparatorluunu istila edip yok eden Gotlarla ilikilendirilerek olumsuz bir arm tamtr. te yandan, Gotik dnem sanatlar kendi eserlerini modern eser anlamna gelen opus modernum veya Fransz eseri anlamna gelen opus francigenum olarak adlandrmlardr. Parisin hemen kuzeyinde yeniden ina edilen Saint-Denis Abbey Kilisesi genelde Gotik mimarinin ilk rnei olarak dnlmektedir. 1137 ile 1144 yllar arasnda Abbot Suger kilise iin yeni bir koro alan yaptrd. Binann yapmnda daha byk camlarla daha uzun kemerler kullanld ki bu da binay daha nceki Roma mimari tarznn kasvetli katlna gl bir ztlk oluturarak daha azametli ve daha hafif gsterdi. Gotik mimari yapmnn 1163te balad Paristeki Notre Dame ve 1194ten 1140a kadar yeniden ina edilen

Chartresteki Notre Dameda tam anlamyla gelime gstermitir. Binann arln dardan desteklemek iin dayanma kemerleriyle d kemerler dikilmitir. Bylelikle bu byk ve ar yaplarda kesilen duvarlara koymak iin daha fazla vitray pencereler kullanld ve dolaysyla i alan daha parlak ve renklerle daha gz alc bir hale geldi. Gotik mimari Fransann dnda, yapmna 1220de balanan Salisbury Katedralinde ve yapmna 1310 civarnda balanan talyadaki Orvieto Katedralinde etkili oldu. Kuzey Avrupada Gotik resimler en ok, Limburglu erkek karde tarafndan 1413 ve 1416 yllar arasnda resimlenen Les Tres Riches Heures du Duc de Berry isimli grselleriyle nl elyazmas kitapta olduu gibi, kitap resimlerinde ve vitray pencerelerde grld. te yandan talyada Gotik tarz Giotto ve Simone Martininin resimlerinde kendisini aka gsterdi. Heykeller Almanyadaki Naumburg Katedralinde veya Chartresdaki muhteem kap girilerinde grlebilen Gotik katedrallerin hem i hem de d blmlerinin dekorasyonunda yaygn ekilde kullanld. Gotik tarz XVI. yzyln balarna dek Fransa ve Kuzey

Avrupann byk ksmnda geliimini srdrd. talyada Rnesansn balamasyla daha erken kaybolmaya balad. EK BLG: 1. 18. yzylda gotik kelimesi grotesk ve gizemi vurgulayan kurmaca eserlerle beraber anld. Gotik kelimesi bugnse ounlukla Siouxsie and the Banshees gibi mzik gruplarnn eserleri ile 1980lerde balayan mzik, kyafet ve kltrde kendini gsteren bir akm ifade eder.

Nosisepsiyon: Acnn Alglanmas

Acnn alglanmas, yani nosisepsiyon, insann hayatta kalmasnda temel rol oynar. Ac, dnyann tehlikelerini renmenin basit, etkili bir yoludur. Tepki vermemiz gerektii zamanlarda bize bir sinyal yollar; rnein, kaynar sudan kanmamz, krk camlara basmamamz veya burkulan ayak bileimizin acsn hafifletmemiz gerektii zamanlarda. Tm gelimi trler, zellikle de bize en yakn olanlar, acy duyumsamalarn salayan sinir sistemlerine sahip gibi grnmektedir. ncinip incinmediklerini onlara soramayz ama kularla memeliler insanlara benzerler ve baz durumlarda kvranr, inilder, acyla uuldarlar. Bizler gibi onlarn da zararl uyarlar karsnda kan basnc ykselir, gzbebekleri byr, ter bezleri alr ve kalpleri daha hzl atar. Nosisepsiyon, karmak organizmalar iin ok nemli bir hayatta kalma aracdr. Nadir olarak grlen, acya kar duyarszlk ve anhidroz (CIPA) hastalyla dnyaya gelen insanlarn ou 25 yandan fazla yaamaz. lk doduklarnda normal grnen bu ocuklar, di karmalaryla birlikte sorun yaamaya balar: Hibir ey hissetmeksizin parmaklarn srp

koparabilirler. Kemiklerini krabilir, ellerini yakabilir veya dizlerini yaralayabilirler ama kan ya da rk grene dek yaralandklarn anlamazlar. Genelde birden ok yarada oluan ar enfeksiyonlardan dolay lrler. Kulaa bir klie gibi gelebilir ama ac gerekten tmyle kafamzn iindedir. Beynin farkl ksmlar, bir a kurup birlikte alarak ac matrisi olarak adlandrlan eyi oluturur. Matrisin baz blgeleri acnn iddeti hakknda bilgi verirken, dier blgeleri acnn yeri, sresi ve eidi (yanmas, zonklamas veya keskinlii) hakknda bizi bilgilendirir. Acnn duyumu, beynin n singulat korteks denen bir blm sayesinde stres duygusunu tetikler. lgin olan ey, bu blmn fiziksel ve duygusal acy ayrt edemeyiidir. n singulat korteks, krk bir kola da krk bir kalbe de ayn ekilde yant verir. EK BLGLER: 1. nsanlarla empati kurmada iyi olan kimseler, daha aktif n singulat kortekslere sahiptir. Onlar, dier insanlarn aclarn hakikaten hissederler. 2. nsan embriyolar, ac hissedebilmek iin gereken sinir devrelerini yirmi dokuz haftada gelitirirler.

3. Anestezisiz snnet edilen yeni doanlar, drt ve sekiz aylkken yaplan alarda acya daha byk tepki verirler. 4. Kimi uzuvlar kesilmi veya alnm olan kiiler, sk sk hayali aclardan ikayet ederler. Artk yerinde olmayan uzuvlarna iddetli arlar saplanm gibi hissederler. Bu vakalar, acnn ksmen beyinden geldiine dair elde edilen ilk kantlardan bazlardr.

Barok Dnemi
Barok kelimesi, ekli bozuk inci anlamna gelen Portekizce bir kelimeden domutur. Bu, kabaca 1600den 1750ye kadar sren dnemin sanat, mimari ve mzii iin uygun bir semboldr. Ztlklarn sanatta ak ve koyu renkler, przsz ve bozuk yzeyler arasnda ve mzikte grltl ve yumuak, hzl ve yava arasnda bir ayd. Balangta karmak Rnesans mzikal tarznn bir sadeletirmesi ve sonralar tm nceki dnce akmlarna ok byk bir meydan okuma gibi grnen yeni estetik yaplarn sslemesi olarak karakterize edildi. Claudio Monteverdi (1567-1643), erken dnem barokun en etkili bestecisidir ve eseri Orfeo (1607) genelde arpc bir biimde ve mzikal olarak ilk baarl opera olarak grlr. ou barok mzii, basso continuo denen, genelde akor basan bir enstrman ile (organum, gitar ve arp gibi) bir bas entrmann (ello, keman veya fagot gibi) bir birleimi olarak alnan destekleyici bir mzikal elik ile abartl bir konerto olan bir solo genelde kemanda veya bir flemeli algda (blokflt, obua veya flt gibi) alnan arasnda bir diyaloga dayanrd. Kadans veya armonili es noktalar vurgulanrd ve pek ok

eser, yava ve hzl tempo arasnda gidip gelen blmlere, hatta simetrik mzikal cmlelere ayrlrd. Eski saray danslar gibi blgesel dans ritimleri ile birletirilirdi ve keman, ok ynll, sesi ve gl ritimleri vurgulama becerisi ile hret kazand. Daha sonraki barok mzik, dzenli ritim, gergin duygular, incelikli melodileri ve alandan beklenen ustalkla karakterize edilir. Barokta, operada nde gelen erkek rolleri, sklkla yksek vokal oktavlarn srdrebilmeleri iin ergenlikten nce hadm edilen arkclar tarafndan yerine getirilirdi. Hadmlar oktavlar, gleri, vokal esneklikleri ve nefes kontrolleri ile dikkat ekerlerdi. Erken dnem barok, talyan bestecilerinin (Monteverdi, Francesco Cavalli) notalarnda ortaya kt, ama tarz sonunda ngiltereye (Henry Purcell), Fransaya (Franois Couperin, Jean Philippe Rameau) ve Almanyaya (Heinrich Schtz, Dietrich Buxtehude) yayld. talyan ysek dnem barokunda, Arcangelo Corelli (1653-1713) ile Antonio Vivaldi (1678-1741) gzel, karmak konertolar yazdlar. Almanyada ayn dnemde Georg Philipp Telemann (16811767) ile Johann Sebastian Bach (1685-1750), tm kuzey Avrupadaki kilise cemaatinde ve saray meclislerinde kilise mziinin Maestrosu olmak iin yaryorlard.

EK BLG: 1. Avrupadaki en byk barok katedrali olan Londradaki St. Paul Katedralinin koro ocuklar, koro efleri tarafndan sklkla baka gruplardan karlr ve yarmalar iin ark sylemeye zorlanrlard.

Metafizik
Metafizik, gerekliin ne vardr ve o neye benzer en genel aratrma konusudur. lk soru ne vardr? metafiziin bir alt alan olan ontoloji (varlk felsefesi) ile kefedilir. Ontoloji unu sorar: Her ey madde olarak m vardr yoksa ruhlar gibi maddi olmayan eyler var mdr? Saylar ve kmeler gibi soyut matematik nesneleri var mdr? Ontoloji ayn zamanda unlar da sorar: Herhangi bir ey iin var olmak ne anlama gelir? Varlk, kzl olmak gibi, baz eylerin sahip olduu ve dierlerinin sahip olmad bir zellik midir? Varlk, her eyin toplam mdr, yani yle ki var olmayan hibir ey olamaz m? Eer varlk kzllk gibi bir zellikse, ne tip bir zelliktir? Atlarn var olduunu ama tek boynuzlu atlarn var olmadn sylediimde, tek boynuzlu atlar inkar ederek atlar hakknda ne sylyorum? Metafizik ayn zamanda eylerin zellikleri ve ilikileri hakknda ikinci tip bir soru da sorar. rnein, saylar varsa, bunlar zaman ve uzayda var mdr? Rastlantsal olarak m var olurlar; yani var olmay baaramadlar m yoksa var olular sona m erdi?

Birok filozof, eylerin iki ok genel tr zleri ve zellikleri olduuna inanan metafiziin bir ilkesini paylar. zler sradan anlamda nesneler, zellikleri ise zlerin olma ekilleridir. rnein, bir gmlek bir zdr, gmlein rengi ise onun bir zelliidir. Pek ok metafizik soru, z ve zellik mefhumundan kaynaklanr. Filozoflarn uzunca zamandr sorduklar bir soru, zelliklerin bireysel mi yoksa genel mi olduudur. zelliklerin genel olduunu sylemek, krmz olan herhangi iki ey iin, diyelim bir gmlek ve bir gl iin, her iki ey tarafndan rneklenen krmzlk denen tek bir zelliin var olduu anlamna gelir. rnekleme, bir z ve bir zellik arasndaki ilikiyi tarif eden felsefi bir ifadedir. zelliklerin bireysel olduunu sylemek, iki farkl zelliin gmleim tarafndan rneklenen krmzlk ve gl tarafndan rneklenen krmzlk olduu anlamna gelir. Ve bu zellikler mkemmel bir biimde birbirlerine benzerler. EK BLGLER: 1. Metafizik, adn Aristotelesin yazdklarn ilk dzenleyenlerden alr. Bu temalar, Aristotelesin Fizik adl eserinden sonra gelen kitabnda incelenmektedir. Kitabn kendine zg bir bal olmadndan,

Aristotelesin metinlerini dzenleyenler bu kitaba Yunanca fizikten sonra anlamna gelen Metafizik adn vermilerdir. 2. Bizim imdi metafizik dediimize Aristoteles sadece ilk felsefe dedi.

Yusuf
ncilde anlatld gibi Yusuf, Yakupun gzde ei Raelden olan ilk, toplamda da on birinci oluydu. Yahudi inancnda Yusuf, Tanrya olan gveniyle ve Mu-sevi olmayanlar arasnda bir Musevi olarak yaama iin gereken srr peklik becerisiyle geni apta kabul grr. Yaratl kitab, Yusufun Yakupun en gzde olu olduunu Yakupun ona ok renkli bir palto hediye etmesiyle gsterilen bir gerek ve Yusufun ryalar yorumlayabilme gibi esrarengiz becerilerinin sadece karde kskanlklarn trmandrdn aklar. nne deer olarak Yusuf bir defasnda ryasnda babasnn, annesinin ve byk kardelerinin kendi nnde hizmetkrlar olarak diz ktklerini grdn iletmiti. Yusufun ryasn duyunca fkelenen kardeleri onu ldrmek iin bir senaryo kurdular. Yusuf sadece on yedisindeydi. En byk karde Rubenin araya girmesiyle vazgetiler. Onun yerine Yusufu bir kuyuya attlar. Yusuf, sonunda bulundu ve bir kle olarak firavunun korumas Potipharn Msrl kaptanna satld. Potipharn ei onu batan karmaya alana kadar hizmette kusur ilemedi. Kadnn tekliflerini reddettiinde ise tecavzle

suland ve Potiphar tarafndan hapse attrld. Yusuf sonra, ryasn yorumlayan firavunun hapse dm bir hizmetkr ile tanaca bir hapse yolland. Hizmetkr daha sonra serbest brakld ve firavun kendisini rahatsz eden bir rya grnce Yusufun tavsiyesini almak istedi. Yusuf ryay Msrn yedi yl boyunca hasadndaki bolluun yedi senelik ar ktln takip edecei eklinde yorumlad. Firavun, Yusufa gvendi ve yedi yl yetecek kadar fazladan yiyecek depolad. Yusufun kehaneti gerekletiinde, iyi niyetli firavun ona ei benzeri grlmemi imkanlar verdi. ngrlen ktlk tm blgeye yayldnda, Yusufun kardeleri yiyecek aramaya Msra geldiler. Yusuf onlar kendisine kar iledikleri gnahtan tr cezalandrmak iin klk deitirdi ve dierlerini eve yollayarak kardei Bnyamini bir kle olarak yannda tuttu. Dier kardei Yahuda, Bnyaminin yerine kle olmak iin yalvard. Yusuf, bunu kardelerinin deitiine dair bir iaret olarak yordu. Ailesinin Msra gelmesine izin verdi. Orada, o ve on bir kardei srailin on iki kabilesini kurdular. EK BLGLER: 1. Firavunun Yusufu ilk anda kabul etmesinin

nedenlerinden birinin, firavunun branilerle birtakm balar olan bir etnik grup olan bir Hyksos olabilecei sylenmektedir. 2. Yusufun hikyesi, Andrew Lloyd Webber ve Tim Rica tarafndan 1982de Broadwayde sahneye konan Joseph and the Amazing Technicolor Dreamcoat mzikaline uyarland.

slamn Yayl
Hz. Muhammedin Mekkede kurduu din, peygamberin MS 632de lmesinin ardndan Orta Dounun tamamna hayret verici bir hzla yayld. Mslman ordular Arap Yarmadasn, ran, Suriyeyi, Ermenistan, Msr, Kuzey Afrikay ve Afganistan fethettiler. MS 711de, peygamberin lmnn ardndan henz bir yzyldan daha az bir zaman gemiken takipileri, gnmz spanyasn fethederek slam Avrupaya getirdiler. ktaya yaylan slam imparatorluu veya halifelii, krlgan birlii srdrmek iin mcadele verdi. Bakent, uzak Mekkeden yeryzndeki en eski ehir olan ama tand ve halifeler ynetimlerini salamlatrmak iin gz alc camiler ina ettiler. Fakat sekizinci yzyln ortasnda halifelik paralanmaya balad. Rakip halifeliklerin en by olan Abbasiler bakentlerini Badata tarken, ber Yarmadas da kendi halifeliini kurmutu. Yine de ortaa boyunca Mslman dnyasnn yldz parlad. Bilim insanlar, airler ve matematikiler Badat romansn ve renmenin masals ehrine dntrd.

Hlen karanlk an ortalarnda bulunan Hristiyan Avrupaya, slamn baars korkutucu geliyordu. Mslman ordular, nihayetinde 732de Franklarn lideri Charles Martel tarafndan geri pskrtlmelerinin ncesinde Fransaya ulatlar. Baz tarihiler bu sava, slamn Avrupaya daha da yaylmasn engellemesi asndan, tarihte bir dnm noktas olarak grrler. Daha sonra Papa, Avrupa ordularn Mslmanlara kar kutsal bir sava vermeye ararak Orta Douya sevketti. Ancak, halifeliin ykm, doudan geldi. Badat 1258de istilac bir Mool ordusu tarafndan ele geirildi. Moollar, ehrin muhteem ktphanelerini yaktlar ve yaklak bir milyon kiiyi de katlettiler. Cengiz Hann torunlarndan biri olan Mool kumandan, son halifeyi bir halnn iine sarp atlarnn arkasnda srkleyerek ldrd. EK BLGLER: 1. Avrupann karanlk a srasnda slam bilginleri Avrupal meslektalarndan bilimsel olarak ok daha ilerdeydiler. Cebir (algebra) ve kimya (chemistry) gibi fen ve matematikle ilgili pek ok bilimsel kelime, ngilizceye Arapadan gemitir. 2. Sekizinci yzylda Orta Asyadaki bir sava srasnda

halifenin ordusu, bir sava esirinden inlilerin kat yapma srrn rendi. 3. Halifelikten kalan en nl kitaplardan biri, on sekizinci yzylda tercme edildiinden bu yana Batda muazzam bir poplerlik yakalayan Binbir Gece Masallar adl masal ve fabl derlemesidir.

Madde-22
Joseph Hellern Madde-22si (Catch-22), ngilizceye gnlk konuma dilinde imdi yaygn olan bir biim verdii gibi, en gzel sava romanlarndan ve kara komedilerinden birini de verdi. 1961de ilk kez basldnda bu sra d eser trl eletirilerle karlat. Bazlar onu ok parlak, bazlar ise ok edici ve saldrgan buldu. Her durumda Madde-22, absrdn ve gerekstcln Amerikan edebiyatna tantld, dnm noktas haline gelen muhalif bir romand. Madde-22nin bakahraman, II. Dnya Sava srasnda kk bir talyan adas olan Pianosaya giden bir ABD Hava Kuvvetleri bombacsdr. Hava filosu, havaclara baz belirli grevleri tamamladktan sonra evlerine gidebilecekleri szn veren ama grevlerin saysnn artmaya devam etmesiyle kimsenin oradan ayrlamamasna sebep olan komik derecede beceriksiz generaller tarafndan idare edilir. Savan brokratik samalklar, Hava Kuvvetlerinin romana adn veren basit ama sinsi ynetmeliinde cisimleir. Yirmi ikinci maddede, bir askerin ancak delice davrand takdirde sava grevinden muaf tutulabilecei, ama kii bu muafiyet iin talepte bulunursa, bu durumun, uacak kadar akl banda oluunu aka gsterecei belirtilir.

Roman, uygunsuz durumlarn ve acayipliklerin unutulmaz karakterleri ile doldurulmutur. Hava filosu kumandan Binba Binba Binba Binba (ismi byle konmutu nk babas komik olabileceini dnmt), kariyerinin ilk gnnden itibaren, bir bilgisayar arzas sayesinde binbala giden tm yollar atlayarak terfi ettirilmitir. i kartran memur Milo Minderbinder, acmasz bir karaborsacdr ve kr uruna kendi hava filosunu bombalamas iin Almanlarla bir szleme imzalamak da dahil, her eyi yapar. Ve doktor Doc Daneeka, hatal bir evrakta ldrldkten sonra, aslnda halen yaadna en kts hayat sigortas poliesinden dolay aylk demelerine minnettar olan kendi ei de dahil bakalarn ikna edemez. Madde-22nin yklemecilii, zaman iin herhangi bir uyar yapmakszn szn geliine gre birka ipucu vererek, savan kargaasn taklit ederek ve okuyucuyu tamamen babo bir halde brakarak bir ileri bir geri atlar. Bu arada, hava filosunun elence evi soytarlklar roman kahkahadan krp geirecek derecede komik yapar, ta ki bir eylerin ktlemeye balad ana kadar. Kara mizah ustas Heller, olay rgsnn detaylarn, balangta ok gln grnen eylerin, tm gerek bilindii zaman aslnda ldrc derecede ciddi olduu akla kavuana dek aamal olarak

ve dnmeden yaplm gibi gzler nne serer. Heller, Madde-22nin aslnda zellikle II. Dnya Sava ile ilgili olmadn, genel olarak modern dnyadaki brokrasi ve otoritenin samal hakknda olduunu sylemitir. Bu mesaj, 1960larn anti-kurumsal, kar-kltr hareketleri arasnda roman bir klt haline getirmitir. EK BLGLER: 1. Madde-22ye, balangta Madde-18 ad verilmiti, ama Leon Urisin roman Mila 18in 1961de ondan hemen nce karlmasndan sonra Heller, romannn ismini son dakikada deitirmeye karar vermitir. 2. Heller, II. Dnya Sava srasnda talya ve Kuzey Afrikadaki Amerikan seferlerinde bombalama greviyle bir dzine uu gerekletirmitir.

Parisin Notre Dame Katedrali

Notre Dame Gotik Katedrali, Parisin ortasndaki Sen Nehri zerinde bulunan Ile de la Cite adl adacn dou ksmnda konumlanmtr.

Katedral, 528de bir Hristiyan kilisesinin yerini ald, Jpitere adanan antik bir Roma tapna alanna ina edilmitir. Yakn zamanda (1144) restore edilmi Saint Denis Abbey Kilisesinin azametinden ilham alan Piskopos Maurice de Sully, Parisin eski kilisesini ykmaya ve yerine daha byn ina ettirmeye karar verdi. Yeni katedralin inaat 1163te balad ve on drdnc yzyln balarna kadar devam etti.

ou Gotik katedralde olduu gibi, Notre Damen d cephesi de katldr. Bunlarn zerinde, yaratk eklinde heykelciklerle eytani ruhlar kiliseden uzakta tuttuuna inanlan irkin ve rktc canavarlarn heykelleri bezeli bir kemerle balanan iki kule ykselir. Kemerin altnda, yzlerce boyal cam parasnn bir araya getirilmesiyle yaplan ve ap dokuz metreden fazla olan gl eklinde bir pencere vardr. Daha aasnda, balangta Yahuda ve srailin yirmi dokuz kralnn heykellerini ieren Kral Kemeri vard. Fransz Devrimi srasnda, figrlerin Fransz krallarnn portreleri olduunu sanan kzgn yamaclar tarafndan hepsinin ba koparld. Heykeller, 1845te nl Fransz mimar Viollet-leDuc tarafndan yaplan yenileriyle deitirildi. D cephede, kiliseye ana giri bulunur. Merkez ve en geni giri kaps, kyamet gn gelecek olan saya adanmtr. Solundaki kap Meryemin, sandaki ise Meryemin annesi Azize Annenin giri kapsdr. Katedralin zengin bir gemii vardr. Buras, 1185te Caesareal (Kayseri) Herakliusun nc Hal Seferini ilan ettii yerdi. 1431de, VI. Henrynin ve 1804te de Napoleon Bonaparten ta giyme trenine sahne oldu. Kilise, Fransz Devrimi srasnda ilk olarak Akl Tapna,

sonrasnda da Yce Varlk Tapna (Temple of the Supreme Being) adn ald. 1970te Charles de Gaullen cenaze treni iin kullanld. EK BLGLER: 1. Victor Hugo Notre Damen Kamburunu (1831) yapnn yklma tehlikesi altnda olduu sralarda, Notre Damen tarihine dair halkn bilincini ve hassasiyetini arttrmak iin yazd. 2. Fransz otoyollarnda llen tm mesafeler iin balang noktas olarak iaretlenen sfr kilometresi, katedralin nndeki meydanda konumlanmtr.

Plasebo Etkisi
Plasebo etkisi, hibir tbb deeri olmayan bir tedavinin faydal tesiridir. Kendisine tuzlu su enjekte edilen veya bir eker hap verilen hasta biri, ounlukla kendisini daha iyi hisseder. Bu sonu, migren, srt ars ve depresyon gibi znel olarak deerlendirilen bozukluklar iin zellikle geerlidir. Plasebo etkisi, ilala tedaviye yklediimiz iyiletirici deerin nemli bir ksmna tekabl eder. Acnn ilala tedavisinde plasebo etkisi, ksmen beyin kimyas ile akland. Beyin acy yaad zaman, endorfin acy hafifletmek iin doal morfin gibi davranan kimyasallar salglar. Beyin grntleme almalar, ila olduu dnlerek plasebo alndnda, endorfin salglanmasnn tetiklendiini gstermitir. Nrolojik olarak bakldnda, kii gerekten de ila alm gibidir. Bir de, daha az anlalm, ama eit derecede gl nosebo etkisi vardr. nsanlara bir ilacn olumsuz yan etkilerini deneyimleyecekleri sylendiinde bu, herhangi tbb bir neden olmamasna ramen sklkla gerekleir. Bu etkiyi gzlemlemek zere yaplan bir deneyde, insanlara birer eker hap verilir ve kusmaya sebep olaca sylenir. Deney, grubun % 80inin kusmasyla sonulanr. Dier bir deney de,

kalp krizinden leceklerine inanan kadnlarn, tamamen ayn tbb profile sahip ama risk altnda olmadklarn dnen kadnlara kyasla kalp krizinden lme risklerinin drt kat daha fazla olduunu gstermitir. Hasta olduunuzu dnmek, sizi hasta eder. Tbb tedavinin baz alanlarnda, plasebo etkisinin gittike daha byk yer tuttuu grnmektedir. Antidepresan deneylerinde, plasebolara verilen tepki oran her on ylda % 7 artmaktadr. 1980de plasebo verilen depresif insanlarn % 30u, herhangi baka bir tedavi olmakszn iyileti. 2000 ylnda bu oran % 44 oldu. Bu deiiklik, yaygnlaan ila reklamlarna ve ykselen beklentilere balanabilir. nsanlarn geneli psikiyatrik ilalara yirmi yl ncesinde olduundan daha fazla inanmaktadr, bu da plasebolar daha etkili klmaktadr. EK BLGLER: 1. Haplarn renkleri de baz hastalar zerinde etkili olabilir. talyanlarn bir deneyinde, mavi plasebolar kadnlar iin mkemmel uyku hap etkisi yapt, ama erkekler iin sonu aksi yndeydi. 2. Ac veren enjeksiyonlar, daha az actanlara oranla daha fazla iyiletirici deere sahip olabilir.

Form
Klasik mzikte kullanldnda form terimi, bir parann bestesine klavuzluk eden yaplar, ok sayda eserde ortak olan birtakm zellikleri ifade eder. Bestelerin hareketlere ve tematik blmlere nasl ayrldn belirleyen birok nemli form vardr. Bunlar, her para iin bir taslak olarak i grr. KL FORM (A-B): Parann ilk ksm (A) tonikten, yani parann tonal merkezinden balar ve sonra modlasyonla dominant tona geer. kinci ksm (B) ise dominant tondan balar ve yeni bir modlasyonla tonie geri dner. Yani eer para La majrde yazlmsa, A ksm La majrden balar, sonra Mi tonalitesine geer. B ksm Mi tonalitesinden balar ve sonra La majre geri dner. Eer para La minrde yazlmsa, A ksm o La minrden balar ve Do majre geer ve B ksm bu sreci tersine dndrr. L FORM (A-B-A): A ksm tonik, B ksm dominant tondadr ve sonrasnda ilk ksm tekrarlanarak para nerede baladysa orada, yani tonikte sonlandrlr. BRLEK KL FORM: Ayn zamanda sonat formu da denir. l bir yaps vardr. Serim denen ilk ksm, ana gam kurar; ana temay ve ekleri, sklkla birbiriyle ztlaan

temalar sunar ve ana gamdan uzaklaarak gerilim yaratr. Gelime denen ikinci ksmda besteci, sklkla yaygn ekilde geiler yaparak kombinasyonlarn ve biimlerin eidi iinde tematik malzemeyi sunar. Sonu denen nc ksmsa balang temalarn geri getirir ve balad ayn gamda paray bitirir. RONDO FORMU: l formda bir deikendir ve her bir harfin bir tematik ksm temsil ettii, A-B-A-C-A-D-A formunu alr. B-C-D paralarnn her biri, bir epizot (dilim) olarak adlandrlr ve balang A temasnn armonik ve melodik tamamlayclar olarak hareket eder. TEMA VE ETLLK: Besteci, bir melodiyi sunar ve sonra o melodiyi sslemeyle, harmonide deiikliklerle, yapda deiikliklerle, majrden minre deiikliklerle ve dier tekniklerle eitlendirir. Bu form, A-A-A-A ve devam harflerle temsil edilebilir. EK BLGLER: 1. Sonat formunun belirtileri ilk kez Johann Sebastian Bachn (1685-1750) ge dnem barok paralarnda grld, ama formun kabul, barok dnem ile klasik dnem arasnda geii belirten en byk biimsel deiimlerden biridir. Wolfgang Amadeus Mozart (1756-

1791), sonat formunun ustalarndan biriydi. 2. Hem Bach (Goldberg eitlemeleri) hem de Mozart (Parla, Parla, Kk Yldz eitlemeleri) tema ve eitlemeyle ilgiliydiler.

Madde/Form Kuram
Aristotelesin madde ve form kuram, felsefesinin en nemli ve en etkili ynlerinden biridir. Fakat incelikli bir reti olduundan, genellikle iyi anlalmaz. z itibariyle bu kuram, modern bilimin ilerlemelerinden ok nce, doal dnyay aklamaya ynelik bir giriimdi. Aristoteles (M 384-322), dnyann zlerle, yani bitki ve hayvanlar gibi somut bireysel eylerle dolu olduunu grd. zleri, kurduumuz cmlelerin zneleri olabilecek trde eyler gibi dnebiliriz. rnein, Sokrates bir zdr nk Sokrates solgundur. diyebiliriz. Aristoteles, solgun olma nitelii gibi zlerin belli niteliklerini ilinek (araz) olarak adlandrd. linekler, zler hakknda sylediimiz eylerdir; genelde cmle iinde sfat olarak grev yaparlar. Bu farkll kavramann dier yolu, Aristotelesin ilineksel deiiklik ve zsel deiiklik arasnda yapt ayrmdan geer. lineksel deiikliin bir rnei, Sokratesin soluk olmaktan, gnete biraz zaman geirdikten sonra bronz rengine dnmesidir. Sokrates, yani z, devam eder ve deien sadece Sokratesin ilinekleridir; yani solukluu ve tenidir. zsel deime verilebilecek rnek ise Sokratesin lmdr. Bu durumda, saf bir z olan Sokrates varoluun dna kar.

Bu zsel deiim fikri, bizi, Aristotelesin madde/form kuramna gtrr. Sokrates lse bile, cesedi var olmaya devam eder. Bir eyler srp gider. Aristoteles, maddeyi zsel deiim yoluyla srp giden ey olarak tanmlar. Ancak, bir zamanlar eitli girift biyolojik sreler muhteva eden Sokratesin maddesi, bu sreleri durdurmutur. imdi ldr, maddesi geride kalr ama maddenin formu deimitir. Form, Sokratesin pek ok parasnn birbiriyle nasl etkileeceini belirleyen organizasyonun ve faaliyetin ilkesi olarak tanmlanr. Aristoteles, bireysel zlerin madde ve formun birleimleri olduu sonucuna vard. Doa felsefesi zerine olan eserlerinde, doal olaylarn geni eitliliini aklamak iin madde/form kuramn kulland. EK BLGLER: 1. Aristotelesin madde ve form kuram, hilomorfizm olarak adlandrlr. 2. Aristotelesin hilomorfizminin, onu metafiziinin dayanaklarndan biri yapan St. Thomas Aquinas yoluyla Bat Hristiyanl zerinde muazzam bir etkisi olmutur. 3. Rene Descartes (1596-1650), on yedinci yzyl

fiziinde Aristotelesi zsel formlarn kullanmn sert bir ekilde eletirmitir.

Musa
Musa, genelde Yahudi tarihinde en nemli kutsal kitap ahsiyetlerinden biri olarak bilinir. Musann hikyesinin ana ksm, k (Exodus) kitabnda anlatlr.

brahimin torunlar olan branler, bir ktlk srasnda sraili terk ederek Yakupun oullarndan biri olan ve firavundan iltifat gren Yusufun yaad yer olan Msra yerletiler. Zaman getike ve firavunun Yusuf ile olan dostluu unutulduka, branler Msrllarn klesi haline geldiler. Musa, bran klelerin ocuklarnn ldrlmesini emreden acmasz bir firavun olan II. Ramsesin hkmdarl srasnda

Msrda, mran ve Yoavedin olu olarak dodu. Yoaved ilk balarda Musay saklamay baarabildiyse de, bunu yapmak sonralar ok zorlat. Musa aylk olunca, annesi onu bir sepetin iine koydu ve merhametli birinin bulmasn umarak Nil Nehrine brakt. Musay bir sre sonra firavunun kars buldu ve ona kendi olu gibi bakt. Musa byd ve sonunda gerek kkenlerini rendi. Bundan ksa bir sre sonra, bir Msrlnn bir srailliyi dvdne ahit olduunda, tepkisi Msrly ldrmek oldu. Bylesi utan verici bir suu ilemi olarak Musa, Msrdan kamaya ve krk yl Sina Yarmadasnda yaamaya zorland. Bir gn Musa, ateler iinde olmasna ramen yanmayan bir allk grd. Yakndan bakmak iin alla yaklanca, Tanr ona Msra geri dnmesini ve sraillileri Msrdan dar karmasn emretti. Musa bunun zerine Msra dnd ve branleri serbest brakmas iin firavunu ikna etmeye alt. Firavun onu reddetti, bu da Tanrnn Msrllara on felaket gndermesine neden oldu. Onuncu felaket tm Msrl ailelerin ilk doan olunun lm krlma noktas oldu ve firavun srailoullarn serbest brakt. Ancak gitmelerine izin verdikten sonra, onlar takip etti. srailoullar Kzldenizin kysna geldiinde, arkadan firavunun ordusu yetiti ve onlar

kstrd. Tanr, srailoullarn kurtarmak iin Kzldenizde bir yol at. Onlarn gemesinin ardndan at yolu hemen kapayarak Msrllar suda bodu. Musa denizi getikten sonra branleri, zirvesine tek bana kp, Tanrdan On Emiri alaca Sina Dana giden l yolundan gtrd. Gerekten var olup olmad tarihsel adan tartmalysa da, lider ve kanun koyucu olarak Musa, Yahudi tarihinin en bata gelen semboldr. EK BLGLER: 1. Baz kuramlar, Musann aslnda bran olmadn, daha ziyade kaak ve fedakr bir Msrl rahip olduunu iddia ederler. 2. Yahudilerin boynuzlar olduu nevinden Yahudi aleyhtr klieler, byk ihtimalle Musann Sina Dandan indikten sonraki hline dair bir tasvirin yanl bir evirisinden kaynaklanmaktadr. Tanrya bu kadar yakn olmak, iddialara gre, Musann fizik grntsn deitirmiti. Ama sylenen, yznden klarn fkrddr, bazlarnn hatal ekilde inand gibi kafasndan boynuzlarn fkrd deil.

arlman
Bat Roma mparatorluunun 476 ylnda kmesiyle Avrupa, daha sonralar tarihilerin Karanlk a olarak adlandrd bir sava ve anari dnemine girdi. Rakip kavimler, imparatorluun geride brakt kalntlar iin srekli olarak savayordu. Sanat ve bilimlerdeki ilerlemeler durdu. Roma tarafndan salanan birliin yokluunda, ktay bir arada tutan ok az ey vard.

Bugnk Almanyada kurulmu bir kralln lideri olan arlman (742-814), bir zamanlar Bat Roma mparatorluuna ait olan topraklarn ounu yeniden bir

araya toplayabilen ilk kii olarak, sekizinci yzylda byk bir Avrupa imparatorluu yaratt. 800 ylnn Noel gnnde Papa ona, tekrar dirilen Hristiyanlkn lideri ve ilk Kutsal Roma mparatoru olarak ta giydirdi. Ta giyme treni zamannda arlmann imparatorluu bugnk Fransa, Belika, Hollanda, svireyi ve Almanyann byk ksmn iine alyordu. arlman, Franklarn ve komularnn ounu hakimiyeti altna alan bir Alman kavminin kralyd. 800de ilan edilen Kutsal Roma mparatorluu, gerekte Avrupay hi birletirmedi. On sekizinci yzylda Voltairein alaya ald gibi, ne kutsald ne Romalyd ne de bir imparatorluktu. Sadece, ilerinden bazlar birka kilometrekareden byk olmayan yzden fazla yarbamsz prensliin bir aradalndan mteekkildi. Yine de, gelecek yzyllar iin Orta Avrupadaki en byk gt. arlmann kuvvetleri Hristiyanlk yayd ve spanyada Mslman halifenin elinde olan blgeyi geri alabilmek iin (baarszlkla) savat. arlmann miras, (kelimenin tam anlamyla)Avrupa genelinde halen grlr. Genetik alanndaki son almalar, Avrupallarn byk bir ksmnn Frank kralndan gelme

olduunu gstermektedir. Fransa ve Almanyann kurucu babalarndan biri olarak dikkate alnr. Klm haliyle imparatorluu, son Kutsal Roma mparatorunun 1806da ynetimden ekilmesine dek srmtr. EK BLGLER: 1. arlmann savalarda tad kl, Joyeuse ismindeydi. Bu nl kl olduu dnlen bir silah u anda Paristeki Louvre Mzesinde bulunmaktadr. 2. Popler ortaa efsanesinde arlman, tarihin en nemli valyeleri olan dokuz kymetlilerden biriydi. Dier kymetliler arasnda Kral Arthur ve Byk skender bulunmaktadr. 3. 778de spanyadaki bir sava srasnda, arlmann asilzadelerinden biri olan Roland, Basklar tarafndan ldrld. Rolandn cesur lmnn hikyesi, ortaa edebiyatnn en nl paralarndan biri olan Rolandn arks iin bir temel oldu.

Gabriel Garcia Marquez

Kolombiyal Gabriel Garcia Marquez, 20. yzylda dnyann dikkatini Latin Amerika edebiyatna eken bir yazard. Romanlaryla ksa hikyelerinde, kendi ktasnn tarihini ve insanlarn, gerek olaylar fantezi ve efsane ile birletiren bir gzle inceledi.

1928de Kuzey Kolombiyann Arataca kasabasnda doan Garcia Marquez, zellikle ailenin yallar tarafndan tekrar tekrar anlatlan aile hikyeleriyle byd. Kolej eitiminden sonra eitli yabanc yayn ajanslarnda gazetecilik yapp Fransada, Venezuelada, Birleik Devletlerde ve Meksikada yaad. 1950lerin ortalarnda

kurgusal yazlar yazmaya balad ve ilk byk eseri olan ksa hikye koleksiyonu Albaya Kimseden Mektup Yok , 1961de basld. Garcia Marquezin bayapt, phesiz, kurgu kasaba Macondoda alt nesle yaylan bir masal olan Yzyllk Yalnzlk (1967) romandr. Kasabann ve kurucularnn Buendia ailesi tarihi, tmyle Latin Amerikann tarih gidiatna ayna tutar: Macondonun d dnya ile artan ekilde temasa gemesiyle, bozulmam pastoral soyutlanmadan i savaa, diktatrle, ii karklklarna ve moderniteye geie elik eden dier zorluklara eitli geiler yapar. Romanda tarih, hem bireylerin hem de gruplarn ayn hatalar tekrar ve tekrar yap gibi Garcia Marquezin Buendia ailesinin farkl nesillerindeki karakterlere ayn isimleri vererek vurgulad bir gerek dngsel olarak ilerler. Garcia Marquezin eserlerinin ou, byl gerekilik olduka gereki yaplan betimlemelerin fantastik ve doastnn belirgin unsurlar ile bir birleimi olarak isimlendirilen bir tr rnekler. Yzyllk Yalnzlk ta olan onca ey arasnda Macondo, be yl sren iddetli bir yamur frtnasn, bir karakterin lmnn haberi zerine gkten sar iekler elalesinin akmasn ve domuz kuyruklu bir bebein doumunu grr. Byl gerekilik balamnda bu olaylarn

ou normal kabul edilir ve karakterler bunlar yorum yapmadan veya endielenmeden izlerler. ki dier nemli yaynndan sonra (Bakan Babamzn Sonbahar (1975) ve Krmz Pazartesi (1981) romanlar) Garcia Marquez 1982de edebiyat dalnda Nobel dlne layk grld. Eserleri, orijinal dili spanyolcada ve dier dillerde milyonlarca kiiye ulat, onu hem eletirel hem de popler baary srdren pek az ada romancnn arasna soktu. EK BLG: 1. Garcia Marquezin eserlerinin ou, ayn karakterlerden ve yerlerden bazlarnn farkl hikye ve romanlarda birden karnza kmasyla, ayn kurgusal evrende yer alrlar.

Rnesans Sanat
Rnesans olarak bilinen dnem, ortaadan sonra geldi ve modern an yolunu at. Rnesans kelimesi, Latincede tekrar domak anlamna gelen renascereden tremitir. Bununla Yunan ve Roma kltrnn yeniden douu kastedilir. Rnesans sanatlar ve entelektel ahsiyetleri ortaa dncelerini bilinli olarak reddetmi, klasik modellerde ilham aramlardr. Rnesansn kkleri, bireyselcilik ve insan baarsna byk nem atfeden talyan air Francesco Petrarchann bu felsefesini gelitirdii on drdnc yzyln balarna kadar uzanr. Bu, ortaa toplumunun, tamamen Tanrnn gcyle ilgili olan zihn meguliyetinden bir deiime gidii iaret etmitir. Grsel sanatlar asndan Rnesans, on beinci yzyln balarnda Floransada balad. Heykeltra ve mimarlarn esin almak iin klasik modelleri aramaya balamas bu dneme rastlamaktayd. Ayn zamanda ressamlar, iki boyutlu bir yzey zerinde derinlik ve hacmi temsil etmek zere bir sistem olan tek-nokta perspektifini kefettiler. Erken dnem Rnesansn en tannm Floransal sanatlar

arasnda, ayakta duran plak bir figr olmas asndan Antik dnemden bu yana bir ilk olan Davudun yaratcs heykeltra Donatello, Floransadaki nl Dome Katedralini tasarlayan mimar Brunelleschi ve tek-nokta perspektifini kulland bilinen ilk ressam olan Masaccio bulunuyordu. Genelde 1495-1527 olarak tarihlenen Yksek Rnesans, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Raphael ve Titian gibi Avrupa medeniyetinin en byk ustalarndan bazlarn kard. St. Peter Bazilikasnn yeniden yapmna balanmas da bu dnemdeydi. Mimar Bramante sreci balatt ve yeni kilisenin ilk halini tasarlad. Proje stne almalar, onun lmnden sonra Michelangelo da dahil olmak zere birok sanatnn gzetmenliinde devam etti. Yeni bazilika, on yedinci yzyln ortalarna kadar tamamlanamad. EK BLGLER: 1. Rnesansn Kuzey Avrupaya gelii, Gotik tarzn on altnc yzyla kadar hkm srmeye devam etmesi nedeniyle daha yava oldu. 2. Ge Rnesans genelde 1527 ile 1600 yllar arasndaki dnem olarak bilinir. Bu dnemde retilen eserlerden ounlukla slupu (mannerist) olarak bahsedilir, nk form olarak hayli karmaktrlar ve

gizemci, entelektel metaforik motiflerle doludur.

Mendel Genetii
ek asll bir rahip olan Gregor Mendel (1822-1884) 1800lerin ortalarnda bezelye deneylerine baladnda, kaltmla ilgili nde gelen iki kuram vard. lki, ebeveynlerin zelliklerinin bir ocuk yaratmak iin eit derecede beraberce harmanlanm olduunu ne sryordu. kincisi ise, bir ocuun iine doduu evrenin ocua zelliklerini verdiini neriyordu. Mendel her iki kuram da rtt. Manastrnn bahesinde sk sk yapt yrylerinde, Mendel sradan bir bezelye bitkisinin (Pisum sativum) basit zelliklerini not ald. Bitkilerin ieklerinin ya mor ya beyaz ikisinin arasnda deil, bezelye tohumlarnn ise ya sar ya yeil olduklar dikkatini ekti. Bitkilerin saplar da ya uzun ya ksayd ve tohumlar ya yuvarlak ya da buruuktu. Toplamda bulduu yedi nitelik, kesinlikle beraber harmanlanm gibi grnmyorlard ve bunun zerine deneyler yapmaya balad. Mendel, yeil tohumlu bezelyelerle sar tohumlu bezelyeleri iftletirdiinde, kan bezelyelerin tm yeil tohumlu oldu. Ama ilk nesli kendi arasnda iftletirdiinde, gelecek neslin drtte biri sar tohumlu oldu. Ayn ey, boylara gre yapt deneyde de gerekleti. Uzun sapl bezelyelerle ksa sapl bezelyeleri iftletirdiinde, takip eden nesil tmyle uzundu,

ama torunlarnn drtte biri ksayd. Bu model, Medelin sonralar aleller, genler ve basknekinik kaltm olarak adlandrd zellikleri anlamasn salad. Temelde Mendel, her bir bitkinin her bir ebeveyninden her bir zellik veya gen iin, bir kaltmsal birim veya alel ald sonucuna vard. D grnte alellerden sadece biri etkin olabilmesine ramen baskn alel sonraki nesle aktarlmada her ikisinin de eit ans bulunuyordu. Bu yzden uzun sapl bezelyeler, ksa sapl bezelyelerle iftletirildikten sonra, dllerinin tm baskn alel olan uzunlua ve ekinik alel olan ksala sahipti. Bylece o nesil kendi arasnda iftletirildiinde, dllerinin drtte biri uzunluk iin olan iki alele, yars bir uzun bir ksa alele (uzun olarak ortaya kar) ve drtte biri ksalk iin olan iki alele sahipti. ki ksalk aleline sahip olanlar ksa olarak ortaya ktlar. Bu temel gzlem, modern genetiin k noktasdr ve neden belli zelliklerin nesilleri atlayp daha sonra ortaya ktn aklar. EK BLGLER: 1. 1856 ile 1863 yllar arasnda Mendel yaklak 28.000 bezelye bitkisi ekti ve test etti. 2. Mendel mkemmel kaytlar tutmasna ramen,

ulat sonular fazla kesin olmalar itibaryla ondan sonra gelen bilim insanlarn sk sk artmtr. Biroklar onun, eski bilgileri srekli dzeltme ve verilerini yumuatma saplants olduundan phe ederler. 3. Mendelin almalar, salnda byk oranda grmezden gelinmitir ve Mendel, pek tannmayan biri olarak lmtr. Botanistler onun almalarn 1900 ylnda yeniden kefetmi ve bu, genetik almalar sonsuza dek deimitir.

Antonio Vivaldi
Venedikli bir kemancnn hasta ocuu olarak doan Antonio Vivaldi (1678-1741), 1703te ruhban okuluna girdi. ok hzl bir ekilde bir keman hocas, bir ef ve Pio Ospedale della Pietada yetim kzlara ynelik bir Venedik konservatuarnda yatl kalan bir besteci oldu. Gen kadnlar sk bir mzik eitimi alrlard ve Vivaldinin genellikle kendi orijinal eserlerinden oluan konserleri, ehrin mziksever dinleyicilerince ok poplerdi.

Vivaldi, mr boyunca, tannm herhangi bir besteciden daha fazla, 500n zerinde konertoya imza atarak, insan akna evirecek bir retkenlik sergiledi. Vivaldi vokal eserler bestelemesine ramen, paralarnn ou enstrmantaldir ve en ok da bu alanda n yapmtr. Son

derece gzel bir etkileyicilie sahip olan konertolar, incelikli hznden heybetli cokuya uzanan bir dizi duyguyu iinde barndrr. Vivaldinin eserlerinin ou bir hikyeyi anlatan, bir duyguyu artran veya genelde doal dngdeki gerek hayattan olaylarn bir izlenimini veren bir program niteliindeydi. Konertolar ounlukla blmden oluuyordu: bir allegro (canl tempo) blm, ayn veya benzer bir tonda yava bir blm ve ilkinden bile daha canl olabilen son bir allegro blm. Vivaldinin Gece, Denizdeki Frtna ve Sakakuu gibi besteleri arasnda en nls, bugn klasik Bat mziinin en popler eserlerinden biri olarak kolayca hafzalarda yer eden ve drt konertoluk bir diziden oluan Drt Mevsimdir. Bu ve dier paralaryla Vivaldi, solocunun rolne olaanst bir drama ve gsteri duygusuyla benzeri grlmemi bir nem ykleyerek devrim yapmtr. Vivaldi, ayn zamanda Johann Sebastian Bach ve klasik dnem bestecileri zerinde, hatrda kalan temalar, macerac ritmik motifleri ve bestelerinin duruluuyla byk bir etki brakmtr. EK BLGLER: 1. Vivaldinin ou elyazmasnn banda, Laus Deo

Beataeque Mariae Deiparae Amen szlerinin bir ksaltmas yer alyordu. Bu ifade, Tanrnn ve Kutsal Meryemin (Tanrnn anas) Onuruna anlamna gelir. 2. Vivaldinin hayatnn bir noktasnda, o zamanlar bir mzisyen iin denen en yksek maalardan birini ald, bir ylda 50.000 duka altn kazand biliniyor.

Mantk
Mantk, biimsel geerlilii olan akl yrtmelerin incelemesidir. Akl yrtme, nclleri veya varsaymlar olan birok cmleden ve sonucu belirten bir cmleden oluur. te size bir rnek: Sokrates bir insandr. Eer Sokrates bir insan ise, o zaman Sokrates lmldr. Dolaysyla Sokrates lmldr. Bu geerli bir akl yrtmedir. Sonucun doruluunu, ncllerinin doruluunun takip ettii bir akl yrtmedir. Ancak, bu akl yrtmenin geerlilii, Sokrates, insanlk veya lmllk hakknda herhangi bir eye bal deildir. Bu akl yrtme geerlidir, nk oluturulma biimi veya kuruluu geerlidir. Aadaki, ayn akl yrtmenin ematik bir anlatmdr: 1. p 2. Eer p ise, o zaman qdur 3. Dolaysyla qdur P veya q yerine hangi nermeleri koyduumuzun nemi

olmakszn, bu geerli bir akl yrtmedir. Orijinal akl yrtme (1)-(3), p ve q iin belli nermeler koyduumuz akl yrtmeyle ayndr. Ve, veya, baz ve herhangi gibi szckler mantksal ifadeler olarak isimlendirilir. Mantk, geerli akl yrtmeleri biimsel olarak inceler. O, ve, o halde ve eer gibi farkl mantksal ifadeler arasndaki ilikiyi ve bunlarn geerli akl yrtmelerin kurulmasnda oynad rolleri inceler. EK BLGLER: 1. Aristotelesin ilk mantksal sistemi gelitirmesinden beri mantk genellikle, bir kiinin felsefede renmesi gereken ilk konu olarak kabul edilir. 2. Gottlob Frege (1848-1925), modern mant 1879daki Begriffschrift eserinde gelitirdi. Frege mant kkten deitirmesine ramen, alan dnda neredeyse hi bilinmez. 3. Her gerein ya doru ya da yanl olmas ilkesi baz filozoflarca reddedilir. Bazlarysa ise tm elikilerin yanl olduunu bile reddederler.

Kral Davud
Kral auldan sonra ynetime geen Kral Davud, srailin ikinci ve en byk kralyd. Yessenin oluydu ve bir oban olarak yetitirildi. Hikyesi ncilde, Samuelin kitabnda anlatlr ve belki de en ok Davud ve Goliath hikyesiyle bilinir. Goliath bir Filistinliydi ve bazlarnca metre boyunda olduu sylenen bir devdi. Davudla karlatnda Filistinliler sraillilerle savatayd. Ancak, savaa girmeden nce Goliath sraillilere onu yenebilecek bir sava gndermeleri iin meydan okudu. Goliath bu meydan okumay krk gn boyunca her gn tekrarlad, ama hibir srailli bunu kabul etmedi. Sonunda, o sralarda bir ergen ocuk olan ve o an, sadece savataki byk kardelerine yiyecek getirdii iin orada bulunan Davud, ne kt.

Kral aul, Davudun cesaretiyle neelendi ve ona bir silah ile bir zrh sundu, ama Davud kabul etmedi. Goliath ile karlamaya yanna bir sapan ve birka ta alarak gitti. Goliath saldrya gemeden nce, Davud sapanyla bir ta atp Goliath bandan vurarak yere devirdi. Ardndan Goliathn klcn kapt ve son bir hamleyle onun kafasn uurarak zafere ulat. Bundan sonra Davudun n tm sraile yayld. Kral aul da onu bir tehdit olarak alglamaya balayp, ldrtmek istedi. Fakat aulun olu ve mirass olan Yonatan, Davudla arkada oldu ve onun hayatta kalmasna yardm

etti. En sonunda Davud, auldan sonra srailin ikinci kral olarak seildi. Davud kral olunca srailin kuzey ve gney kavimlerini birletirdi, bakenti Kudse tad. M 1000 civarndan balayarak yaklak krk sene lkesini ciddi bir zorlukla karlamadan ynetti. Krall esnasnda Davud, Bateba isminde evli bir kadna ak oldu ve onu hamile brakt. Gnahn rtmek iin kadnn eine ordusunda bir asker olmasn emretti ve sonrasnda onu ldrlecei n cepheye yollad. Karlnda Tanr, bir peygamber olan Natan, Davudu suuyla yzletirmek iin gnderdi. Yahudiler Tanrnn, kusurlu da olsa Davuda soyunun sraili sonsuza dek yneteceini vdettiine inanrlar. Bu nedenle Yahudi geleneine gre Mesihin, Davutun torunu olacana inanlr. EK BLG: 1. Goliathn hipofiz bezindeki bir bozukluk sonucu anormal bir csseye sahip olduu sylenir. Bu bozukluun varsaylan bir dier gstergesi, Davutun Goliatha fark ettirmeden ona nasl yaklaabildiini aklayan, yanlarn grememe hastal olabilir.

Magna Carta
ngiltere Kral John, 1214te Fransa Kral II. Philip ile girdii bir savata yenilgiye urad. Ardndan lkesine dnp, denizar seferini desteklememi olan baronlardan ar vergiler toplayarak kraliyet hazinesini yeniden yaplandrmaya teebbs etti. Bunun zerine baronlar isyan etti ve 1215 yazyla beraber Lond-ray ele geirdiler.

Londrann dmesiyle birlikte, Kral John, Thames Nehrinin kysndaki ayrlkta, Runnymedede bir anlama

yapmak iin pazarla oturdu. Magna Carta adndaki bildiride zetlenen anlama, temel zgrlkler ve kraln mutlak gc zerine konan bir dizi snrlamalarn bir teminatyd. Magna Carta 19 Haziranda kraliyet mhryle damgaland ve lke genelinde okunmas emredildi. Anlama, sadece Kral Johnu deil tm miraslarn sonsuza dek balyordu. Anlamann ilk tasla sadece baronlar iin geerliydi, ama son hali her zgr insan kapsayacak ekilde deitirildi. O zamanlar zgr insanlar ngiltere nfusunda aznlktayd ama yzyllar iinde anlama tm yurttalar iin geerli olacak ekilde evrildi. Magna Cartann ilk ksm, ngiltere Kilisesinin zgr olacana ve haklarnn azaltlmayacana ve zgrlklerinin zarar grmeyeceine dair teminatta bulunur. Takip eden maddeler, kral ve asilzadeler arasndaki feodal ilikiyi bir sisteme balad. Anlamaya, adl bir sre yaanmakszn kimsenin hapse atlamayacana dair teminatlar ve hibir feodal verginin kralln genel rzas olmakszn yrrle konamayacana dair bir hkm de konmutu. Son madde ise, bir baronlar konseyini ve anlamay kuvvetlendirmek zere kralla kar g uygulama

yetkisi verilen ruhban snfn kurdu. Magna Carta, ngilterede zgrln ve hukuk devletinin temeli ve anayasal monarinin ilk tohumu olarak deerlendirilir. Ancak, karlmasndan sonraki yzlerce yl boyunca byk oranda ihmal edilmitir. Papa II. Innocent, bildiriyi o Eyll aynda feshetti. 1217de tekrar karld, ama hukuken balayc grlmedi. Magna Cartann nemi, on yedinci yzylda bir parlamento lideri olan Sir Edward Cokeun, Stuart krallarna kar verdii savata anlamann ilkelerini tekrar ve tekrar alntlamasyla yeniden gndeme geldi. Ve sonralar Amerikadaki smrgelere bamszlk mcadelelerinde ilham kayna oldu. EK BLGLER: 1. Magna Carta, Latincede Byk Szleme anlamna gelir. 2. Magna Cartann drt orijinal kopyas hl korunmaktadr. ki kopyas ngiliz Ktphanesinde, dier ikisiyse Lincoln ve Salisburydeki katedral arivlerinde grlebilir. 3. 1957de American Bar Association, Runnymedete

bir ant dikerek Amerikan hukukunun Magna Cartaya olan borcunu ifade ettiler.

Ozymandias
Eski bir diyardan bir gezginle tantm Dedi ki: Tatan yaplma iki byk gvdesiz bacakla lde dikilen... Yaknlarnda, kum stnde, Yar batm paralanm bir ehre uzanyor, kalar atk Ve burumu dudakl ve souk buyurgan kmseyiiyle, Der ki, heykeltra o tutkular iyi okur Hl sregelen, bu yaamsz eyler zerinde damgal Bunlarla dalga geen el ve besleyen kalp; Ve kaide zerinde, u szler belirir: Benim adm Ozymandias, Krallarn Kral, Seyret Eserlerimi, ey Aziz, ve aresizliimi! Ondan baka hibir ey kalmaz. Etrafn sar dalmln O devasa Gemi Enkaznn, engin ve yaln Kumlarn uzand tenhasnda.

Percy Bysshe Shelley (1792-1822), 1800lerin balarnda nde gelen ngiliz romantik airlerinden biridir. Bu airler, 1700lerin Aydnlanmac yaklamyla sanat ve edebiyatta hkim olan aklcla kar, doann yceliini ve insan duygusunun, tutkusunun ve zgrlnn gcn ycelterek hareket ettiler. Shelleynin Ozymandias (1818) iiri, Petrarch, Spenser, Shakespeare ve dierlerinin Rnesans boyunca kullanm olduu kat, on drtlk iir biiminde bir sonedir. Bir sone genellikle, her dizesi be tane ksa-uzun hece ikilisinden oluan beli lde yazlr. Ayrca, Ozymandias gibi Petrarch tarz bir sone genelde iki paraya ayrlr: Sekiz al dizesi (oktav) ve alt kapan dizesi (sestet). Sklkla oktav, sestetin cevaplad bir soruyu sorar; Ozymandiasta oktav, sestetin ironik ekilde yorumlad bir grnty resmeder. Ozymandiastaki anlatc, bir zamanlarn hametli heykelinin imdilerde lde krk dkk ve devrilmi halde yattna dair dinledii bir hikyeyi nakleder. Heykelin ka atkl ve souk buyurgan kmseyii kibirli bir ekilde Ozymandiasn sahip olduu gc aksettirir. Bu kibrin dorua kt heykelin marur yazt Seyret eserlerimi, ey Aziz, ve aresizliimi! birdenbire, ok uzun zaman nce gmlen bu eserler, heykeli evreleyen hilik ve engin kumlarn

grntsyle en derin darbeyi yer. Shelleynin politik gce ve onun zamana, doaya ve tarihe dayanma gcne ynelttii eletiri, romantik bak asnn tipik bir rneidir. Ozymandiasta st rtk olan fikir, sanatta, herhangi geici bir siyasi otoriteden daha fazla kalc deer bulunmasdr. Hepsinden te, iir ve iinde barndrd grntler, herhangi bir insan hkmdardan ok daha uzun sre dayanmtr. EK BLG: 1. Ozymandias Msrda Luxor yaknlarndaki II. Ramsesin cenaze tapnanda yklm bir heykelden esinlenilmitir. Antik a tarihisi Diodorusa gre heykelde bir zamanlar u szler yazlyd: Krallarn Kralym, Ben Ozymandias. Her kim benim ne kadar hametli olduumu ve nerede yattm bilirse, eserlerimden birini gemesine izin verin.

Vensn Douu
talyan ressam Sandro Botticelli (1455-1510) tarafndan yaplan Vensn Douu, gzellik tanras Vensn doumunun ardndan denizden sahile savrulduu an sahneler. Floransal varlkl bir banker ailesi olan Medicilere ait Castellodaki bir kk iin 1485 yl civarnda yaplan eser, ahap zerine suluboya almadr.

Erken Rnesans dneminde pek ok sanat, Yunan ve Roma kltrnn Hristiyan inanlaryla uzlaabileceine inanan Marsilio Ficino (1433-1499) gibi Yeni-Platoncu dnrlerden etkilendi. 1480lerde Botticelliye, pagan mitolojisini Hristiyan kavramlarla birletiren bir dizi byk boy resim, Medici tarafndan sipari edildi. Bunlarn arasnda

lkbahar, Mars ve Vens bayaptlar da vard.

ile Vensn Douu gibi

Yunan efsanesine gre Vens, Dev Kronosun, babas Urans hadm edip cinsel organlarn okyanusa frlatmasyla su yzeyinde oluan kpklerden dodu. Tanra, Kbrs kylarna, sonralar kltne byk sayg duyulacak olan yere geldi. Yeni-Platoncu dnceye gre, Vensn dou efsanesi insan ruhunun yaratmna dair bir alegoriydi. Botticellinin resminde, iki rzgr tanrsndan biri olan Zephyrus, Vens karaya doru fler. Byk bir deniz kabuu zerinde duran tanra, Yunan heykeltra Praxiteles tarafndan yaplan eserlerde olduu gibi antik Vens masumiyetiyle tasvir edilir. Gller, evresinde havada yzerken, bir taraftan da onun yeni domu vcudunun zerine iek kapl bir giysi geirmeye hazrlanan bir kadn (muhtemelen peri kz Pomona) tarafndan selamlanr. Hem gller hem de portakal aac yapraklar, altn renkleriyle olduka arpcdr. Hayatnn ileriki zamanlarnda Botticelli, Girolama Savonarola (1452-1498) adnda karizmatik bir Dominiken keiinin etkisi altna girdi. Savonarola, 1497de insanlar lks eyalar imhaya tevik etmek zere Gsteri Objelerini

Yakn! (Bonfire of the Vanities) hareketini organize etti. Pagan kltre olan ilgisinden pimanlk duyan Botticelli iddialara gre kendi eserlerinin bile bazlarn yakt. EK BLGLER: 1. Vensn Douu, gnmzde Floransann Uffizi Galerisinde grlebilir. 2. Sadaki koyu yeil yaprakl altn rengiyle vurgulanan portakal koruluu, Yunan mitolojisindeki Hespeides Bahesini temsil ediyor olabilir. 3. Resimde Vense bir elbise sunan kadn, papatyalar, uha iekleri ve mavikantaronla, yani bir doumu kutlamaya uygun tm bahar iekleriyle bezeli bir elbise giymektedir.

Yzey Gerilimi ve Hidrojen Balants

Su, yeryzndeki en tuhaf, ayn zamanda en yaygn bulunan maddedir. Kat formu, sv halinden daha az youndur ki bu nedenle buz, yzebilir. Yksek miktarlarda sy, ok fazla deiime uramadan emebilir ve bu nedenle sahil kentleri lman scaklklara sahiptir. Ve yzeyde toplanmaya eilimli ince bir molekl tabakasndan oluan bir derisi vardr. Suyun sra d zellikleri, onun eklinin sonucudur. Bir su molekl, iki hidrojen atomuyla bir su atomundan oluur (H2O). Grnts Disney karakteri Mickey Mousea benzer: ki hidrojen atomu kulaklar ve oksijen atomu da kafay andrr. Su moleklnde elektronlar eit bir ekilde dalmad iin kulaklar pozitif, kafa ise negatif yklenir. Kartlar birbirini ektiinden, bir su moleklnn kulaklar bir hidrojen balants oluturarak dier bir su moleklnn enesine doru ekilir. Buz iinde su moleklleri, drt yzl bir piramit olan tetraederi oluturmak zere kararl ekilde birbirlerine balanrlar. Ama svyken, su molekllerinin yaps daha gevektir. Hidrojen balar devaml olarak birbirinden ayrlr ve tekrar bir araya gelirler. Aslnda ortalama hidrojen ba, sadece saniyenin kk bir ksm kadar dayanr. Bir su bardann ortasnda, herhangi bir verili molekl tm

ynlere eit bir ekilde ekilir, bylece net bir etki grlmez. Ama yzeyde su molekllerini yukarya doru eken bir kuvvet yoktur. Suyun yapkan derisini veya yzey gerilimini yaratan ey, molekllerin daha ok yanlara ve aaya ekilmesidir. Yzey gerilimi, bir barda azna kadar doldurmamz mmkn klar. Su damlacklarnn olumasna ve kabarcklar yaylmasna izin verir. EK BLGLER: 1. Ped benzeri yayvan ayakl ve hafif bceklerden olan su rmcekleri, suyun yzey geriliminden faydalanr. Onlar, gerek anlamda suyun zerinde yryebilirler. 2. Suyun yzey gerilimi, kazara den uan bcekleri suda bomaya yetecek kadar gldr. Bu bcekler kanatlarn su molekllerinin ekiminden kurtulmalarn salayacak kadar hzl rpamazlar. 3. Deterjanlar yzey gerilimini azaltarak suyun kir ve gzeneklere daha etkili nfuz etmesine yardmc olurlar.

Drt Mevsim
Antonio Vivaldi (1678-1741), 1725te her biri bir mevsimi temsil eden drt konertodan oluan Drt Mevsimi yazd. Solo keman ve kk bir orkestra iin yazlan her bir konerto blme ayrlr: lki bir allegro veya hzl blm; ikincisi adagio veya largo da denen yava blm ve ncs ise, sonulandrc bir allegro, veya presto finaledir. Vivaldi, Drt Mevsimi kardnda, her bir mevsimle vermeye alt etkileri tasarlad msveddelerine, drt sone dahil etti. lk konertosu olan lkbahar, Mi gamndadr. Tempolu ve cokun al temas hemen fark edilebilir, ruh okayc ve zevklidir. kinci blmde solo keman, uyuyan bir kei obann temsil eder ve viyola ksm, heyecanl bir kpein havlamasn andrr. Sol minr gamdaki Yaz daha sert bir duyguya sahiptir. lk blmde yaklaan bir frtnann uultusunu vermeye alan orkestradan, ikinci blmde frtnann kkreyiini duyarz. Yaz iiri, Gnein merhametsiz scann yakmasyla/ nsanlar ve hayvanlar bunalr/ amlar kavrulur... satrlarn ierir.

Sonbahar iin program, sabahleyin hareketli bir avla ve sessiz bir dinlenme dnemini takiben hasadn toplanmasn kutlamak zere iftilerin bir dans ile balar. Dansa, Baksn kadehi zgrce akar ve pek ou derin uykuda huzurlarn bulurlar, szleri elik eder. K, sran ve ineleyen rzgrlaryla dondurucu kar ve onun yava hareketini yuvann verdii huzur ve dinginlie bir gndermedir artrr, karda yuvarlanmann ve buzlu patika boyunca kaymann heyecan hissini veren canl bir allegroyla son bulur. EK BLGLER: 1. Drt Mevsim, ilk bata Uyum ve Keif Arasndaki Yar anlamna gelen Il Cimento dell Armonia e dell Inventione adyla karld. 2. Vivaldi, 1715teki performanslarnn birinde, dinleyicileri kemandaki ustal ile kendine hayran brakmtr. Bununla ilgili bir hikayede, Herkesin dili tutulmutu. diye yazar. 3. Vivaldi, ondan sonra gelen Mozart gibi, yoksulluk iinde lm ve bilinmeyen bir mezara gmlmtr.

Stoaclar
Stoaclk, Greko-Roman dnyada M IV. yzyldan MS II. yzyla kadar yldz parlayan bir felsefe ekolyd. Citiumlu Zenon (M 335-265) ile Kbrsta balayan ama sonunda Atina, Roma ve Roma mparatorluunun geri kalanna yaylan Stoaclkn, antik medeniyete byk etkisi oldu. Genelde ahlak zerine grleriyle bilinmelerine ramen, Stoaclarn mantk, epistemoloji (bilgi felsefesi), metafizik ve doa bilimleri zerine de grleri vard. Stoaclar, yaayan eylerin edilgen madde ve pneuma (ruh) dedikleri etken bir kuvvetten olutuuna inandlar. Tanry, kat doa kanunlarna gre dnyay evrimletiren ve deitiren zeki bir tasarmc olarak tanmladlar. Stoaclar iin en nemli mesele, bir kiinin nasl yaamas gerektiidir. Cevaplar ise kiinin mutluluu Yunancada eudaimonia aramas gerektii, eklindedir. Peki ama mutluluk nedir? Stoaclar iin mutluluk, ruhun mkemmel bir faaliyetiydi ki, bu da ancak erdemli, cesur, uyumlu ve sabrl olmakla mmknd. Zenginlik, hret ve salk gibi eyleri arzulamann akla uygun olduuna, ama mutluluun aslnda onlara sahip olmakla bir ilgisi olmadna inandlar. Gerekte

Stoaclar, tmyle erdemli bir kiinin, fiziken iyi durumda olup olmadna aldrmakszn mutlu olabileceine inandlar. Kii, kendisine eziyet edilirken bile mutlu olabilirdi. Bunun dnda, Stoaclar duygularn sadece hislerden ibaret olmadna, daima inanlar da kapsadna inandlar. rnein, hastalktan korkmann hastaln kt olduuna inanmay gerektirdiini dndler. Ancak, gerekten erdemli bir kii iin hastalk karsnda mutlu olmak mmkn olduundan, hastaln kt olduuna inanmak yanlt. Bu nedenle Stoaclar, arndran duygular tlediler. EK BLGLER: 1. Roma mparatoru Marcus Aurelius (MS 121-180), nl bir Stoacdr. Meditasyonlar olarak bilinen kiisel gnl, Stoac felsefenin nemli eserlerindendir. 2. Stoaclar isimlerini, felsefe tartmak iin toplandklar yer olan Atina, Agoradaki verandadan (stoa poikil) alr.

Kral Sleyman
Kral Sleyman, Kral Davutun Batebadan olan ikinci olu ve srail tahtnn varisiydi. Hkmdarl srasnda Sleyman, gcn siyasi evliliklerin yan sra Msr ve Sr (Lbnan) ile olan dostane ilikileri yoluyla toplad ve hafzalara yer eden bilgelii ve adalet anlayyla tannd.

Sleymann hkmdarl, en azndan balangta, ihtiamlyd, Kudsn ilk tapna, onun nderliinde M X. yzylda yapld. Tapnak, orijinal haldeki On Emiri barndran Ahit Sandnn evi olduu kadar Yahudi ibadetinin de merkeziydi. M VI. yzylda Babil hkmdar

II. Nebukadnezar tarafndan yklana kadar neredeyse 400 yl ayakta kald. Tapnaa ek olarak Kral Sleyman, srail krallna dier gsterili yaplar ve altn bolluuyla byk zenginlik getirdi. Tapnak, muhtemelen Sleymann en byk baars olurken, bazlarnca onun pagan olduu ynndeki eletirilere dayanak tekil ederek dnn de nedeni oldu. Kenan ve Fenike mimarisini yanstt bilinen tapnak, eletirmenlerce Yahudilikte yasaklanm, putlatrlm bir ant olarak grld. Sleyman, ittifaklar ve siyasi evlilikler yoluyla bar tesis etti. Krallar kitab 11:3te, 700 kars ve 300 cariyesi olduu sylenir. Siyasi kazanmlar iin bavurduu okelilik ieride ciddi derecede didimelere neden oldu, nk kadnlarn ou putperestti ve Sleyman, Yahudi geleneklerini onlara uygulatmak adna ok az ey yapt. Gerilimler, pek ok kimsenin onun liderliini sorgulamaya balamasyla byd ve lmnn ardndan srailin kuzey ve gneyi, neredeyse yzyllk bir birlikten sonra tekrar ayrld. Kral Sleyman halen, kendisinden sonra gelen ncildeki hikyeyle rneklendirilen mthi bilgeliiyle bilinir. Hikayede iki kadn, bir bebekle beraber Sleymann karsna kar.

Kadnlarn ikisi de bebein kendisinin olduunu iddia etmektedir. Sleyman, beklenmedik bir kararla, bebein kesilerek iki paraya blnmesini ve kadnlara paylatrlmasn emreder. Sahte anne, buna raz gelir fakat ocuuna herhangi bir zarar gelmesini istemeyen gerek anne Sleymandan dier kadnn bebei almasna izin vermesini ister. Sleyman, hibir kadnn kendi ocuunun zarar grmesini istemeyeceini bilerek gerek annenin o olduunu anlar. EK BLGLER: M 586da yklan ilk Sleyman tapna, M 515te yaplan ikinci bir tapnakla tamamland. kinci tapnak daha sonra Romallar tarafndan MS 70te yok edildi. Yahudiler, Mesihin gelii srasnda, tapnaklarn bulunduu yerde nc bir tapnan ina edileceine inanr. Babillilerin tapna yok etmesinden sonra Ahit Sand kaybolmutur. Sandn alnd ve yok edildii tahmin edilse de, bazlar onun hl saklandna inanrlar.

Cengiz Han
Cengiz Han (1162-1227), Asyann engin topraklarn istila etmek zere gebe kavimlerden oluan acmasz ordusunu yirmi yl boyunca kumanda eden bir Mool savasdr. ld zaman, kurduu Mool mparatorluu dnya tarihindeki en byk birleik imparatorluktu. Cengiz Hann varislerinin ynetimi altnda imparatorluk abucak dalmsa da, kanl Mool istilalar hem Avrupa hem de Asya tarihinde bir dnm noktas oldu ve Mool kralna bugne kadar gelen bir zalimlik hreti kazandrd.

Cengiz Han, bir Mool babuunun olu olarak Timuin adyla dnyaya geldi. Dou Asyadaki Moollar, geleneksel

olarak bir diyardan teki diyara gezerek, gebe yayordu. Babasnn ldrlmesinden sonra, Timuin on yandayken bir Mool kavminin efi oldu. Karizmatik bir liderdi. Timuin en sonunda, liderlerinin ona Cengiz Han tm imparatorlarn imparatoru unvann verdii Mool kavimlerinin tamamn birletirebildi. Moollar birletirdikten sonra Cengiz Han hayatnn geri kalanna yaylacak bir istila hareketi balatt. Ordular, bugnk in, Rusya, Moolistan, ran, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Kazakistan, Trkmenistan, zbekistan ve Krgzistann topraklarn igal etti. Cengiz Hann lmnden ksa bir sre sonra, Mool mparatorluu en geni snrlarna ulatnda Koreden Dou Avrupaya kadar uzanyordu. Mool ordular disiplinli, gl ve korkuntu. Bilinen stratejileri ncelikle dman ehre teslim olma frsat vermek, ama eer teklif reddedilirse ehirdeki herkesi ldrmekti. Cengiz Han, byle bir terrn sonucu olarak tm uluslar direnmeden boyun emeye ikna edebildi. Moollardan nce Avrupa ile Asya arasndaki temas asgar seviyedeydi. Cengiz Han tarafndan kurulan Mool mparatorluu, iki kta arasnda fikir alveriinin ve ticaretin yolunu at. Moollar, Asya ile Avrupa arasnda bir ticaret

yolu olan pek Yolunu atlar ve bylece talyan Marko Polo gibi Avrupallar hanlarn lkesine seyahat edebildiler. EK BLGLER: 1. Mool gebeler, kavim baka bir blgeye g edecei zaman tanabilen, yurt olarak bilinen yuvarlak adrlarda yaadlar. Moolistan nfusunun yaklak % 40, ou gebe yirminci yzyln ikinci yarsnda kentlere yerlemesine ramen, halen hayvanclk yapmaktadr. 2. Mool mparatorluunun saltanat Batl yazarlar yzyllar boyu bylemitir. Cengiz Hann torunu Kubilay Han tarafndan yaptrlan atafatl yazlk bakent, ngiliz romantik air Samuel Taylor Coleridgein nl iiri Kubilay Hana (1797) esin vermitir. 3. Moollar, Japon adalarn istila etmeyi defalarca denemi ama denizin zalim gc olan rzgar tarafndan yok edilmitir. Japonyada kamikaze (ilahi rzgar) efsanesi, Japonyann yenilmezliinin bir kant olarak yzyllarca nesilden nesile aktarld. II. Dnya Savann sonunda aresiz Japon pilotlar, Japonyay Mool istilasndan kurtarm olan ilahi rzgar yeniden

canlandrmak adna intihar uularyla Amerikan gemilerine saldrdlar.

William Faulkner
William Faulkner (1897-1962), Amerikann gneyinin en byk edeb sesi olarak deerlendirilir. Romanlarnda ve ksa hikyelerinde, Gneyin unutulmaz byk olaylar Sava, Yeniden Yaplanma ve eski soyluluk sisteminin k ile yzleirken yeni bir biimsel zemin de yaratmtr.

Faulkner, eserlerinin ounun mekn olan Mississippide dodu ve byd. Ailesi, sekin ve nesillerdir devlette kkleri olan, iyi bilinen bir aileydi. Byk dedesi Savata bir Mttefik albayyd ve hakknda yerel bir efsane de olumutu. Faulkner genliinde Kanada Kraliyet Hava Kuvvetlerinde ve dedesinin bankasnda memurluk gibi farkl iler arasnda gidip geldi. Tm bu zaman boyunca air olarak

hret kazanmaya alt. Faulknern ilk byk baars iirlerinden biriyle deil, halen en iyi eseri olarak grlen Ses ve fke (1929) adl romanyla geldi. Bir zamanlar nemli ve saygn olan ama yava yava bu niteliini yitiren Compson ailesinin ie yaramaz son nesil ocuklaryla intihara meyilli Quentin, nne gelenle yatan Caddy, nefret uyandran Jason ve zihinsel zrl Benjy dibe vuruunu detaylaryla sergiler. Faulkner roman boyunca bilin ak tekniini kullanr ve kronolojik kurgunun yntemlerini bir kenara brakr. Ses ve fke, Faulknern eski Gneyin gerileyiini ve modern dnyada deerlerinin anlamn yitiriini kefe kt romanlarndan biridir. Bu eserlerin ou, farkl kitaplarda ortaya kan ayn yer ve aile adlaryla ayn ortam Mississippideki kurgusal Yoknapatawpha Kasabas paylar. Faulknern dier Yoknapatawpha romanlar arasnda nde gelenler, bir ailenin vefat eden bykannelerini gmmek zere kt yolculuu anlatan Deimde lrken (1930), rk kkeni belirsiz olan bir adamn skntsn anlatan Austos I (1932) ve kendine ait gney hanedann kurmay saplant haline getirmi bir adam tasvir eden Abalom, Abalom!dur.

Faulknern eserleri, tematik ve kurgusal glkleriyle nldr. Absrd bir ekilde sfatlarla dolup taan uzun cmleleri, bilin ak ykleyicilii, zaman krp bkmeleri ve oklu (ou zaman gvenilmez) hikye anlatclar, okuyucularn nnde dikenli bir yol gibi uzanr. Bu tekniklerin nihai sonucu, Gneyi herhangi bir yazardan daha derinlikle kefe kt eserler btndr. Bu baarsndan dolay Faulkner, 1950 ylnda edebiyat dalnda Nobel dlne layk grld. 1962 ylnda Mississippiye bal Byhaliada ld. EK BLG: 1. Gneyli ivesi yznden Faulkner kelimeleri yayarak konutuu iin, yapt Nobel dl konumas ertesi gn gazetelerde kana kadar dinleyicilerin ok az tarafndan anlalabildi. O zamandan beri, tarihteki en ho Nobel dl kabul konumalarndan biri olduu sylenir.

Leonardo da Vinci
Leonardo da Vinci (1452-1519), tm dnyada tarihin en nemli yaratc dhilerinden biri kabul edilir. Pek oklar tarafndan resim, heykel, mimarlk, mzik, mhendislik ve fen bilimleri gibi eitli alanlarda mkemmellemi, en nde gelen Rnesans insan olarak grlr.

1452de talyada, Vincide dnyaya gelen da Vinci, Ser Piero da Vincinin gayrimeru oluydu. Hayat boyunca kendisine basite Leonardo denmesini istedi; da Vinci, Vinciden gelen demekti. Sanat kariyerine Floransada,

1470ten 1477ye kadar yannda alt heykeltra ve ressam Andrea del Verrocchionun (1435-1488) ra olarak balad. Da Vinci, Floransay Milan Dk Ludovico Sforza ile almak iin 1481de terk etti. Milanda geirdii yllar boyunca eitli projeler zerinde alt. Bina glendirmeleri tasarlad, binicilikle ilgili modeller yapt ve Son Akam Yemei tablosunu yaratt. Binicilikle ilgili hibir modeli bitirmemesine ramen, Fransz ordularnn at talimlerinde kullanld iin sonralar kk paralara ayrlan bir modeli tam ekliyle yapt. Da Vinci, 1499da en nls Mona Lisa olan bir dizi resim zerinde alt Floransaya dnd. 1513 ile 1516 yllar arasnda, Papa Meclisi tarafndan ikna edilerek Romaya yerleti. Sonra Milan yeniden ele geiren Fransz Kral I. Francisin mlknde yaamak zere davet edildii Fransaya tand. 1519da Chateau of Clouxda ld. Da Vinci en ok, Mona Lisa ve Son Akam Yemei resimleri ile nl olmasna ramen, umann fiziinden insan anatomisine uzanan geni bir konu yelpazesi zerinde izimleri ve aklamal dipnotlarn toplad ciltler dolusu eskiz defteriyle de bilinir. Bunlar arasnda rahimdeki bir

ceninin izimi bile vardr. Da Vinci bu izimi hayal gcn kullanarak izmi olmal, nk kadnlarn kesip incelenmesi o zamanlar yasakt. Dehas ve hreti sayesinde da Vinci, dier sanatlar iin lmsz bir ilham kayna oldu. ada Raphael, Atina Okulu adl nl Vatikan freskinde Platon figr iin model olarak onun suretini kulland. Daha yakn zamanlarda da Vinci, Uzay Yolu gibi dizilerden Da Vinci ifresi adl ok satan ve 2006da beyaz perdeye uyarlanan romana kadar, geni bir kurgu aralnda karlalan bir karakter oldu. EK BLGLER: 1. 1999da da Vincinin devasa bir binici heykeli modelinin, biri Michigandaki Grand Rapidsde, dieri Milanoda olmak zere iki byk boy kopyas izleyicilerle bulutu. 2. Ocak 2005te, Floransada Santissima Annunziata Kilisesinin yanndaki bir manastrda bir dizi mhrl kap kefedildi. Bazlar bunlarn, da Vincinin gizli atlyesinin kaplar olduuna inanmaktadr.

Depremler
Yerkabuu, donmu bir okyanus zerindeki buz gibi, yeryznn ergimi ekirdei zerinde yavaa hareket eden ve kalnl toplamda seksen kilometreye ulaan pek ok katmandan oluur. ki katman birbirinden aylrsa, arprsa veya birbirine srterse, sonu bir depremdir. Depremler her yl yaklak 10.000 kiinin lmne neden olur. Bir depremin kaynakland noktaya, deprem merkezi denir. Deprem merkez ss, depremin merkezinin dikey olarak zerinde, dnyann yzeyine tekabl eden noktadr. Eer depremin merkezi yeryznn derinlerindeyse, sarsnt ok fazla zarara yol amayabilir. Ama sarsnt yzeye yaknsa, felaket yaanabilir. Depremler, zemini sallayan eitli dalga tipleri retir. lki, ana dalgalar veya P-dalgalar denenlerdir. Ses dalgalar gibi, zemini bastrp geveterek boylamsal bir ekilde akarlar. Dnyann bir ucundan teki ucuna yirmi dakikada ulaabilecek kadar hzl ilerler ama az zarara yol aarlar. Dalgann ikinci tipine S-dalga denir. S-dalgalar, duvarlar ve itleri yerinden kararak yavaa ve aprazlamasna hareket ederler. Son dalga tipine ve imdiye kadar grlen en tehlikeli olanna ise L-dalga denir. L-dalgalar, zeminin

okyanuslardaki dalgalar gibi yukar ve aa hareket etmesine sebep olarak yer kaymalarna, yangnlara ve tsunamilere yol aar. Yeryznn, bir depremin ardndan yeniden kendini ayarlamas iin, bunu pek ok art sarsnt zeminin yerine oturmasyla aa kan kk yer sarsnts takip eder. lk depremle zayflayan binalar ounlukla art sarsntlar dolaysyla ker. Bir depremin younluu, Richter leiyle hesaplanr. lekteki her bir say, onluk bir artla temsil edilir. Bir 3.0, bir 2.0den on kez ve bir 1.0den yz kat daha gldr. iddeti 4.0ten dk depremler genelde yzeyde hissedilemez. iddeti 6.0dan yksek depremler gl hissedilirken, 7.0den yksek olanlar ciddi olarak gz nnde bulundurulur. En feci depremler, iki katmann birbiriyle arpmasyla (Alaska ve ilide gerekleti) ortaya kan, iddeti 9.0un zerinde kaydedilen depremlerdir. EK BLGLER: 1. Oakland Atletizm ve San Francisco Devleri arasndaki 1989 Dnya Beyzbol Serisi, oyunlarda on gnlk gecikmeye neden olan 7.1 byklnde bir depremle kesilmitir. 2. Yanarda patlamalar da depremlere neden olabilir.

Endonezyada 1883te Krakatoa patladnda, patlama iddeti o kadar yksekti ki 3.000 kilometre tedeki Avustralyann Perth kentinde duyulabildi. 3. Bir Hint efsanesine gre dnyay drt fil tar. Bir kobra ylannn tepesinde denge halindeki bir kaplumbaann srtnda dururlar. Bu hayvanlardan herhangi birinin hareketi bir depremi balatr. 4. Mozambik yerlileri yeryznn insanlarla ayn sorunlara sahip, yaayan bir varlk olduuna inanrlar. Souk alp hasta olduunda ve ksrdnde, sarsnt hissederiz.

Henry Purcell
ngiliz saray mzii geleneinin iine doan Henry Purcell (1659-1695), Westminster Abbeydeki kraliyet mzisyenlerinden biri olan Thomas Purcellin oluydu. Henry, mzie Kraliyet apelinde ocuk korusunda balad, ama hemen, Westminster Abbeyde orgcu olarak iki dnem hizmet eden ve an nde gelen ngiliz bestecilerinden biri olan John Blowun (1649-1708) talebesi oldu. Purcell 1677de telli alglar iin basit ama gzel Fantazilerini yazarak kraliyet telli alglar topluluu olan Kraln Kemanlarnn bestecisi oldu.

1679da yirmi yandayken Purcell, Kraliyet apelinde orgcu olarak hocasnn yerini ald ve kilise mziinin yan sra tiyatroya da ara mzii bestelemeye balad. 1689da Dido ve Aeneas isimli en nl opera eserini yazd. O zamanlar opera ngilterede pek popler deildi; ou besteci dansl oyunu, talyan oratoryolarnn melez bir birleimini, laik Fransz mziini ve ngilizce arklar tercih ediyordu. Dido ve Aeneas ou modern operadan lek olarak ok daha kkt. Libretto, veya operann metni, Kartaca Kraliesi Didoya ak olup sonra onu terk eden, Truva Savandan evine dnmek zere yollardaki bir kahraman olan Aeneas ile ilgilidir. Solocular, korolar ve enstrmantal danslarn karm olan Purcellin versiyonunda, kstl sayda ana arkcya ihtiya vard. Mziin en iyi bilinen ksmlarnn ou bas melodi fikrine zerine eklenen farkl melodilere elik eden tandk, bildik tonlar reten alak sesli enstrmanlardaki basit ve tekrarl tema dayalyd. Purcellin temalar, bas melodilerin kstlamalarna ramen dramatiktir ve insan yakalar. Sonu, ngiliz besteciler iin r aan bir eser oldu. Purcell, Wolfgang Amadeus Mozart ve ondan sonra gelen Franz Schubert gibi, gen yata ld. Buna ramen, tm zamanlarn en byk ngiliz bestecilerinden biri kabul edilir ve

eserlerine Ralph Vaughan Williams ve Benjamin Britten gibi ge dnem ngiliz bestecileri tarafndan vgler yadrlmtr. EK BLGLER: 1. Purcellin Dido ve Aeneas ngilizce yazlan ilk gerek operayd. nceki eserlerden farkl olarak bu, konuma ksmn yerine getirmek zere sanatlara durak vermeyerek, tmyle mzikten oluuyordu. 2. Purcell, ilk eseri olan ksa bir paray sekiz yanda yaynlad. 3. Purcell tarafndan yazlan iki ulusal mar, Kalbim Yazyor ve Sen Tanrm, Kalplerimizdeki Srlar En yi Bilen, II. Jamesin ta giyme treninde ve Kralie Marynin cenaze treninde kullanldlar.

Epikrclk
Epikrcler, M IV. yzylda Epikros (M 341-270) tarafndan kurulan bir felsefe okulunun takipisiydiler. Komnal bir ekilde yaadlar ve siyasi faaliyetten kendilerini ektiler. Epikrcler, var olan her eyin atomlar ve boluktan veya bo uzaydan olutuuna inandlar. Sonu olarak ruhun kendisi atomlardan oluur; maddedir ve bedenle beraber lr. Epikrcler, tanrlara inanyor, ama onlarn insanlarla uraamayacak kadar kendi hazlaryla megul olduklarn dnyorlard.

Helenistik dnyadaki ou felsefe okulunda olduu gibi, Epikrcler u soruya odaklandlar: yi yaam nedir? Bu soruya yle cevap verdiler: yi yaam, mutlu bir yaamdr. Mutluluk ise hazzn mevcudiyeti ve acnn yokluuydu. Ancak, onlarn haz ve ac psikolojisi benzersizdi. Epikrcler, hazlar durgun ve aktif hazlar olarak ikiye ayrdlar. Kinetik bir hazdan keyiflenme; bir arzuya sahip olmay, arzuyu tatmin etmeyi ve sonrasnda o arzunun yokluunu deneyimlemeyi iine alyordu. rnein yiyecek arzusu, birinin a olmas, yemek yemesi ve sonrasnda

doymas dolaysyla kinetik bir hazdr. Statik bir hazdan keyiflenme, zt olarak, arzuyu azaltmaz. Felsef tartmayla megul olma statik hazzn bir rneidir: Felsefe yaptka, daha fazla felsefe yapmak istersiniz. Epikrcler, baz kinetik zevklerin gerekli ve iyi olduklarn kabul ederken, hep daha fazlas iin arzu yaratan drtlere kar uyardlar. rnein, ho tatllar tketme alkanl, daha basit tatllardan haz almay veya tatllarn tmden yokluu durumunda tatmin olmay zorlatrr. Bu nedenle Epikrcler, kiinin basit yiyecekler yiyerek ve sadece arada srada lksten keyiflenerek genelde sade bir ekilde yaamas gerektiine inandlar. EK BLGLER: 1. Epikrclerin savunduunun aksine, Epikrc kelimesi, duyusal hazzn, zellikle iyi yiyecekten ve rahattan haz almann peine dmeye kendini adam anlamnda kullanlr. 2. Epikrosun Atinada kurduu okul, Bahe olarak bilinirdi. 3. Romal filozof Lucretius (M 99-55), bir Epikrcyd. Doa felsefesi ve Epikrc metafizik

hakknda De rerum natura (eylerin Doas zerine) adl uzun bir iiri bulunmaktadr.

Tapnak ve Kutsal Sandk

Kral Sleyman, ilk Yahudi tapnan M X. yzylda Kudste, kafasnda ana ama belirleyerek ina etti: lki Yahudi inancnn sraildeki merkezi olmas; ikincisi Tanrya adanan hayvanlarn kurban edilme yeri olmas ve ncs, Musaya Sina Danda verilen orijinal On Emiri barndran Ahit Sand iin kalc bir ev olmas. srail tarihindeki en zengin dnemlerden birinde ina edilen Kral Sleymann orijinal tapna, Babil Hkmdar II. Nebukadnezar tarafndan yok edildii M 586 tarihine kadar ayakta kalmtr. Babilliler, muhtemelen Kutsal Sandk ve On Emiri iinde barndran tapna yamaladlar ve yok ettiler. Tapnan yok edilmesiyle Yahudiler, Yahudann lkesi olarak bilinen srailin gney ksmndan srgn edildiler. Yahudiler srgnlerinden geri dndklerinde tapna yeniden ina ettiler. Bu ikinci tapnan yaplmas otuz bir yllarn ald ve M 515 ylnda tamamland. Be yzyl boyunca byyp geniledi. M 19 civarnda Kral Byk Herod, tm alan saran geni bir koruyucu duvar yapmn da ieren tutkulu bir geniletme projesine balad. Tapnak MS I. yzyln sonuna kadar bu durumda kald.

I. yzyln bitmesine yakn Romallar ve Yahudiler arasndaki gerginlik trmand. O zamanlar Roma mparatorluunun onda biri Yahudi idi. Ayrca yalnzca snnet gerektirdiinden dolay bu dine balanmaktan uzak duran ou kimse de Yahudileri destekliyordu. RomalYahudi ilikileri ou zaman bar iinde olmasna ramen, bir grup banaz MS 66da ayakland ve Romal liderler ayaklanmann yaylmasndan korktular. Cevaben, Kuds ve ikinci tapna MS 70te yok ettiler. Bu, Yahudilerin en kutsal yerinin ikinci ykmyd ve srailin dnda Yahudi Diasporas olumaya balad. EK BLGLER: 1. Yahudilikte en kutsal mekn olarak kabul edilen ilk iki tapnan yeri, Da Tapna, ayn zamanda Hristiyanlk ve slam iin de son derece nemlidir. VI. yzylda yaplan hem Kubbet-s-Sahra ve hem de Mescid-i Aksa, buray Mslman inancnn en kutsal nc mekn klar. 2. Bugn Bat Duvar veya Alama Duvar olarak bilinen Kral Herodun koruma duvarlarnn bir ksm Romallarn ykmndan sonra ayakta kald ve halen de oradadr. Duvarn bu ksm, ou hacnn

ziyaret ettii kutsal bir alandr.

Kara lm
Kara lm olarak bilinen, alabildiine yaylm bir veba salgn, 1347 ile 1350 yllar arasnda Avrupa nfusunun te birini yok etti. Asyadan kaynaklanan yksek oranda bulac bakteriyel hastalk ykc bir hzla yayld. Ortaa Avrupasnn pislik yuvas ehirlerinde yaayan kurbanlar; kusma, ishal ve deri zerinde beliren siyah tmrler gibi tipik belirtilerin ortaya kmasndan sonra sadece birka gn yaayabiliyordu. Veba ou ehirde ok sayda insan ldrmekle kalmad ayn zamanda tm medeniyeti kn kysna iterek hukuk ve dzeni de ykt. Yazar Giovanni Boccaccio, 1370-71 yllar arasnda yazd Decameron adl nl eserinde, talyann zengin kenti Floransada vebann yaratt etkileri tasvir eder: ehrimizin bu strap ve sefilliinde, beer ve ilah hukukun otoritesi neredeyse ortadan kayboldu. Tpk dier insanlar gibi bakanlar ve hukuk adamlarnn hepsi ya ld ya hasta oldu ya da aileleri ile uramaktan ses karamad ve hibir grev yerine getirilemedi... Her insan, bu nedenle her istediini hibir engelle karlamadan yapabildi.

Avrupa toplumunda vebann sonular derin oldu. Birok ileden km Avrupal Hristiyan, hastalktan dolay Yahudileri sulad ve Kara lm takip eden katliamlar tarihteki en kt anti-Semitik saldrlar arasnda yerini ald. ou Avrupal ayn zamanda Katolik Kilisesinin retilerini ve mevcut siyasi dzeni sorgulamaya balad. Tanr bylesine zalim bir hastala nasl izin verebilmiti? Hayal krklna uram baz Avrupallar, kendilerini krbalayarak ibadet eden krbalar gibi radikal tarikatlara yneldiler. Bunun bir sonucu olarak kiliseye duyulan sayg azald. ou tarihiye gre, veba orta an feodal dzenini ykt ve Rnesansa giden yolu at. EK BLGLER: 1. Bilim insanlar, halen Kara lmn nedenini tartmaya devam etmektedirler. Muhtemel adaylardan olan hyarckl veba hl yaamaktadr, ama antibiyotiklerle kolaylkla tedavi edilebilmektedirler. 2. Orta ada veba bulaan hemen herkes lmesine ramen, kurbanlarn % 5i salgndan sa olarak kurtuldu ve baz insanlar ona tmyle yakalanmaktan kanabildiler. Modern bilim insanlar, onlarn mikroplara kar daha fazla diren gsteren, ok ender

bir genetik birleimle korunduklarna inanyorlar. 3. Kara lmden sonra, Avrupann 1347 ncesi nfus dzeyini tekrar yakalamas drt yz yl ald.

Muhteem Gatsby
Eletirmenler ve okuyucular, uzun sre Byk Amerikan Roman olacak tek bir eser belirlemeye altlar ve bu zamana kadar ou, F. Scott Fitzgeraldn (1896-1940) Muhteem Gatsby roman zerinde fikir birliine vard. Gerekten de baka hibir eser Amerikan Ryasnn zn bu kadar gz alc bir ekilde yakalayamam ve eletirmemitir. Bakarakter Jay Gatsby, Lond Islanda bal, eski zengin yerleimi East Eggdeki limann karsndaki West Eggin yeni zenginleen kasabasnda bir villa sahibi olan gizemli bir milyonerdir. Her hafta sonu, malikanesine yzlerce gndelik kelebek eken gsterili partiler verir. Gatsby, hikyesinin anlatcs olan yeni komusu Nick Carraway ile tanr. Nickin ilk izlenimi, Gatsbynin, hayatta drt veya be kez karlaabileceiniz, iinde sonsuz bir rahatlk hissi barndran ender glmseyili insanlardan biri olduu eklindedir. Ama Nick daha fazla ey rendike, Gatsbynin mkemmel yznde daha fazla atlak belirir. Gatsby, giderek, tm yanllaryla Amerikann kendi kendini yaratm insan idealini rnekler. Midwestte sefalet iinde doan Gatsby, organize sularn yardmyla gayrimeru i

anlamalarndan milyonlar kazanmtr. Baka bir adamla evlendiinden beri Daisy Buchanan isimli uzun zamandr kayp olan akn tekrar elde etme hedefiyle ismini deitirmi, douya tanm, West Eggde villa satn alm ve sahte bir kiisel gemi oluturmutur. Gatsby, neredeyse her dzeyde bir paradokstur. O, giriimci, idealist ve ykselme tutkusundaki Amerikan ruhunu yaar ve solur, fakat bunlarn hepsini abasna layk olmayan bir kadnn peini brakmayarak yapar. Grnte, yksek bir zgven ve benlik duygusu yanstr fakat znde o, yalnz ve karasevdal bir adamdr. Ktphanesi kitaplarla doludur, ama sayfalarna dokunulmam, hatta kitaplardan biri bile almamtr. Muhteem Gatsby yalnzca 180 sayfadr, ama Fitzgerald bu ksa alan, kelime israf etmeden ustalkla ve itinayla kullanr. Roman, ayn anda heyecan, romans, gizem ve Caz ann rmlyle i iedir. Ama her eyin stnde, bu en zl Amerikan hikyesini unutulmaz yapan ngiliz dilinin grd en iirsel anlatmlarndan bazlarn da rnekleyenFitzgeraldn dzyazsdr. EK BLGLER: 1. Fitzgerald, Muhteem Gatsby iin aylarca uygun bir

balk arad. Mart 1925te yayncsna panikle telgraf ekip, baln Krmz, Beyaz ve Mavi Altnda olarak deitirilmesini talep etmi ama ok ge kalmt. 2. Fitzgerald ve ei Zelda, Zeldann ciddi duygusal dengesizlii ve Fitzgeraldn alkolizm sorunuyla alt st olan alkantl hayatlaryla, Caz a sosyetesinde pek de revata olmayan karakterlerdi. 3. Fitzgerald, bir Hollywood film kral hakkndaki Son D adl romann tamamlayamadan 1940ta kalp krizinden ld.

Son Akam Yemei

Leonardo da Vinci, hamisi Ludovico Sforza iin 1495 ile 1498 yllar arasnda Son Akam Yemei adl tablosunu yapt. Milano, Santa Maria dele Graziedeki keilerin yemekhanesinin kuzey duvarnda konumlanm olan tablo, Bat tarihinde ncilde geen bir konunun en nl tasvirlerinden biridir.

Son Akam Yemei, Yahuda tarafndan Romallara jurnallenmeden hemen nce, on iki havarisi ile Paskalya yemeini kutlayan say betimler. Hristiyan teolojisine gre bu olay, masadaki ekmek ve arabn sann etine ve kanna dnt yemek olarak Komnyonun ilk kutlamasn oluturdu. Tm figrler, resmin nnde yemekhanede yemeklerini

yiyen rahiplerle, kutsal olay birbirinden ayran bir eit engel vazifesi gren masann bir tarafnda dzenlenir. Soldan saa havariler Bartholomew, Kk James, Andrew, Peter, Yahuda ve John grnrler. sa tam ortadadr. Ondan sonra Thomas, Byk James, Philip, Matthew, Thaddeus ve Simon gelir. Rnesansn en nl talyan sanatlarnn biyografilerini yazan on altnc yzyl yazar Giorgio Vasariye gre, da Vincinin freski, sann, inizden biri bana ihanet edecek. (Matthew 26:21), dedii an yakalar. Havariler bylece Onun szlerine kar, her biri farkl bir duyguyu inkar, phe, kin, inanszlk veya sevgi yanstan ifadeleriyle gsterilir. ncilden konuyla ilikili dier para, sann,Bana ihanet edenin eli masada benimle. dedii Luka 22:21dir. Da Vincinin resminde, masada eli sann elinin yannda duran tek kii Yahudadr. Yz glgede kalm, vcudu fiziki olarak sadan rkm haldedir. Sahnenin baka sanatlarca yaplm daha eski betimlemelerinde, Yahuda ya grubun geri kalannn dnda kalm ya da masann ters tarafnda yalnz oturmu veya halesinden mahrum braklm halde betimlenmitir. Da Vinci, onu d zelliklerden ok psikolojik durumuna odaklanan daha gizemli bir tutumla dier

havarilerden ayrr. Duvar resmi, yaplmasndan ksa sre sonra bozulmaya balad. Zahmetli bir hassasiyetle alan da Vinci geleneksel fresk teknikleri kullanmamt, nk ressamlarn byk bir hzla almalarn gerektiriyorlard. Bunun yerine yksek oranda kalc olmad bilinen ya -ve zamk- bazl boyalar denedi; birka yl iinde atlaklar ve kf olumaya balad. Ayrca 1652de, duvarda sann ayaklarnn grnd blm yok eden bir kap yeri ald. On sekizinci ve on dokuzuncu yzyllardaki restorasyon teebbsleri sadece ksm baar salad. II. Dnya Sava srasnda yemekhaneye daha da zarar veren bir bomba isabet etti. 1978de byk bir restorasyon hareketi, talyan hkmetince yklenildi ve Pinin Brambilla Barcilon tarafndan yirmi yldan daha uzun bir sre boyunca denetlendi. Yeni restore edilen fresk, yemekhane iklim kontrol ile donatldktan sonra 1999da tekrar halka ald.

Gne Lekeleri ve Gne Parlamalar

Gnein deiken yzeyi, 6.000 santigrat derecede tm gne sistemini starak yanar. Bu, yeryzndeki scak bir gnden 180 kat daha scaktr. Ama gnein yzeyinin baz ksmlar dierlerinden serindir. Kabaca bizim gezegenimizin boyutunda olan gne lekeleri koyu renkte grnrler, nk evreleyen yzeyden 2.000 derece daha soukturlar. Gnein parlayarak yanan i ekirdeinden yaylan sy bask altnda tutan youn manyetik alanlara sahiptirler. Genelde gne lekeleri, her biri zt bir manyetik yke sahip olan iftler halinde grnrler. Zt olarak yklenen gne lekeleri arasndaki blgeler, bir milyar megaton TNT kadar ok enerji salan gnein yzeyindeki patlamalar, gne parlamalar iin hazrdr. Gne parlamalar, jeomanyetik frtnalara sebep olan x-nlar ve manyetik radyasyon ile yeryzn bombardmana tutar. Kuzey ve gney klarn younlatrr, elektrik ebekelerini bozar ve radyo ileticilerini kartrr. Son zirvesini 2000de yapan gne lekeleri ve gne parlamalar, on bir yllk dngyle glenir ve zayflar. 14 Temmuz 2000de Bastille Gn Olay da denen devasa bir gne parlamas, Texasa kadar gneye uzanan gz

kamatrc haleler sat, elektrik kesintilerini tetikledi ve uydularn yerini deitirdi. Astronotlarn solar maksimumlara kar ok temkinli olmalar gerekir, nk radyasyon frtnalar lmcl olabilir. Gne lekeleri, ayn zamanda yeryzndeki scakl etkileyebilir. Maksimum gne lekesi faaliyeti, ultraviyole radyasyondaki byk bir art da iine alan, gneten salnan enerjide kk bir artla ilikilendirilir. Kresel snmayla rtr ekilde, son altm ylda gne lekesi faaliyetinde byk bir art vardr. Bat Avrupada 1600lerin ortasndan 1700lerin balarna kadar sren, ciddi souklar ve uzun klar nedeniyle Kk Buz a denen dnem, gne lekesi faaliyetindeki bir d dnemiyle akyordu. EK BLGLER: 1. talyan astronom Galileo Galilei (1564-1642), Gnein dnme devrini izlemek iin gne lekelerini kulland. ounlukla gazdan olutuu iin, Gnein farkl taraflar farkl hzlarla dner. Ekvator, kabaca yirmi be gnde kendi etrafnda dnerken kutuplar otuz be gnde dnerler. 2. inli astronomlar gne lekelerini ilk kez MS 30 ylnda gzlemledi.

Johann Sebastian Bach

Johann Sebastian Bach (1685-1750), en nemli barok bestekrdr ve belki de tm zamanlarn en nemli bestecisidir. Onun din vokal mzii kantatlar ve ilahi besteleri orkestral konertolar ve ustalkl org eserleri, ulvi armoniler ve birletirilmi melodilerle doludur ve onun mzikal hassasiyeti, dehadan dn vermez. Yirminci yzyln caz ve pop bestecileri de dahil, kendinden sonra gelen neredeyse tm bestecileri etkilemitir.

Bach, Thuringia denen bir blgenin Eisenach kasabasnda, 21 Mart 1685 tarihinde dodu. Gen bir adam olarak,

Arnstadt, Lbeck, Mlhausen ve Weimardaki Lteriyen kiliselerde eitli randevular ve misafirlikler arasnda gidip geldi. Bachn kariyerinde deimeyen ey, insanlarn onun mziini vasat, karmak ve tatminkrlktan uzak bulmalaryd. Weimarda saray orgcusu olduu sralar (17081717), orkestra efliine ykseldi. 1717de Cothendeki Lteriyen Prensi Leopoldun sarayna tand. 1720de Bachn ilk ei ld ve bugn altrmalarnda ou piyanist tarafndan allan pek ok ett kitabn ithaf ettii Anna Magdalena isimli bir saray arkcs ile evlendi. Cothende geirdii zamanda, efsanevi Brandenburg Konertolar ve Matta Azab oratoryolar gibi nl kantatlarnn bir ksmn retti. 1722de, muazzam eseri Mass in B Minor tamamlandktan sadece bir yl sonra, 1750ye kadar yaad Leipzig ehri ve drt kilise iin mzik direktr oldu. EK BLGLER: 1. Bachn ilk einden alt, ikinci einden on ocuu oldu. 2. Bachn ocuklarnn ou bebekliklerinde ld, ama Johann Christian Bach (1735-1782) ve Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) dahil drd tannm

besteciler oldular. 3. Bachn erken dnem mzik eitimini babas ve aabeyleri vermiti, ama o byk lde kendi kendine ii renmi bir besteciydi.

Ortaa Felsefesi
Bat felsefesinde ortaa dnemi, genelde kabaca MS V. yzylda klasik antik an sona ermesinden MS XV. yzyl civar Rnesansn balangcna kadar sren dnem olarak tanmlanr. Ortaa boyunca dier disiplinlerin i karartan izlerinin aksine, bu dnemin felsefesi ar derecede zengindi ve bir dizi sekin ahsiyeti barndrmaktayd. lk nemli ortaa filozofu, Platonun felsefesi ile Hristiyanlk birletirmeye teebbs eden Aziz Augustinusdur (MS 354-430). Augustinusun, sadece kilise retileri zerinde deil, ayn zamanda Bat felsefesi ve kltrnn tm zerinde byk tesiri olmutur. Dier bir nemli ortaa ahsiyeti, Felsefenin Tesellisi kitabyla bilinen Boethiustur (MS 480-525). Ancak onun bu alana en nemli katks, Yunan felsefesini Latinceye evirmesiydi. Boethius, Yunanca bilen son Bat Avrupallardan biriydi ve lmnden sonra dilbilimi Avrupa kltrnde yzlerce yl kayboldu. Ortaan erken dnemi, iki nemli ahsiyetle sona erdi: Canterburyden Saint Anselmus (1033-1109) ve Petrus Abelardus (1079-1142). Anselmus, Proslogion isimli

kitabnda Tanrnn varlna dair ilk analitik veya ontolojik kantlamalaryla bilinir. Mantk ve anlambilim tarihinde nemli bir ahsiyet olmasnn yannda Abelard, bir ocuk sahibi olduu ve nl mektuplamalarn srdrd rencisi Heloisee k olmasyla da ok mehurdur. Ortaa felsefesinin ge dnemi, on nc yzylda antika Yunan metinlerinin, zellikle Aristotelesin yeniden kefedilmesiyle ksmen farkl bir karaktere sahiptir. Ge dnem byk ortaa filozoflarnn Saint Thomas Aquinas (1225-1274), John Duns Scotus (1265-1308) ve Ockhaml William (1284-1347) eserleri Aristotelesden olduka ok etkilenmiti ve her biri, Aristotelesin tm eserleri zerinde dikkate deer yorumlar rettiler. Bu lden en nemlisi, Aristotelesi felsefeyi Hristiyan teolojisi ile birletirip byk bir felsef ve teolojik sistem yaratan Thomas Aquinastr. O zamandan beri Aquinas, Katolik dncesinde belirleyici olmasa bile byk bir etkide bulundu. EK BLGLER: 1. Heloisein amcas, yeeninin ak ilikisi karsnda o kadar fkelenmiti ki Abelard hadm ettirmiti. Hem Abelardus hem de Heloise, hayatlarnn geri kalann din bir dzen iinde yaadlar, ama ideal romantik akn ilk

ve hareketli rneklerinden biri olan mektuplamalarn srdrdler. 2. Ockham en ok, adn tayan ve her zaman en basit kuramn tercih edilmesi gerektii veya kuramlarn olabildii kadar basit olmas gerektii anlamna gelen Ockhamn usturas prensibiyle bilinir.

Talmud
Talmud, Tevrat zerine hahamlarn yzlerce yllk yorumlarn derler ve Yahudi dininde temel bir metin olarak grlr. Talmud, iki ksmdan oluur. lki, Minadr. Tevrat ilk bata Musaya indirildiinde, yazl metne bir dizi szl retinin elik ettiine inanlr. MS 200 civarnda Yahudi tapnaklar yklmt ve topluluk sert basklarn hedefiydi. Bu ikincil retileri kaydetmek gerekli olmutu. Talmudun ikinci paras Gemaradr. Gemara, hahamlarn Minaya dair tartmalarndan oluur. Mina mutlak fikirler ierirken, Gemara farkl fikirlerin bir diyalogu halinde yazlr. En yaygn olarak kastedilen ve kullanlan Talmud, MS 400-600 yllar arasnda derlenen, Aramice olan Talmud Bavlidir. Kudsten gelen ikinci bir Talmud daha vardr, ama bu versiyonda retiler daha blk prktr ve anlalmas olduka zordur. Talmud, Yahudi hukukunun bir kayna olarak grlr ve toplumda ortaya kan kavgalar karara balamak iin kullanlrd. Din ve laik kanunlar geleneksel olarak Yahudi topluluklarda aynyken, Talmudun olduka deien

eitlilikte uygulamalar vard. EK BLGLER: 1. Minann, Hahamlarn Deyileri anlamna gelen Pirkei Avot denen bir blm, nl hahamlarn deyilerini ve mesellerini ierir. 2. Talmud, geleneksel olarak kullanlan havruta yntemi ikili gruplar soru-cevap eklinde alr, bylece renciler her bir satr grup eiyle beraber gzden geirebilir ve tartabilir ile renilir.

Jan Dark (Joan of Arc)

Jan Dark (1412-1431), ngilizlerle savaan ortaa Fransz ordularnn komutasn hayranlk uyandracak bir ekilde henz on yedi yanda ele alan gen bir kyl kadnyd. Bir dizi artc zaferden sonra yakaland, sapknlkla suland ve hemen kaza balanarak yakld. Ancak Jann cesur liderliinden esinlenen Franszlar sonunda ngilizleri topraklarndan kardlar. Bylelikle gen kadn, hafzalarda ulusal bir kahraman ve Fransann sembol olarak yer etti.

Avrupa krallar, zellikle de ngiliz ve Franszlar arasndaki

savalar, ortaa hayatnn daimi bir zelliiydi. Jann 1429daki stn baarlarnn gerekletii srada iki lke, gerekte 116 yl sren, ara sra tekrarlanan atmalardan oluan Yz Yl Savalarnn tam ortasndayd. Birok adan sava basite, Ortaada Avrupay yneten agzl feodal baronlar iin bir i teklifiydi. Asilzadeler toprak istemilerdi ve sava onu almann bir yoluydu. Sonu olarak, ortaa dnemi boyunca ulusal snrlar da, herhangi bir hkmdar ile akrabalk ba hissetmeyen Jann ailesi gibi ktann ortak halklar da srekli olarak yer deitirdi. Ama Jann doumuyla bu durum deimeye balad. ngilizlere kar Jann hareketi, Avrupa milliyetiliinin ne olabileceine dair ilk rneklerden biri oldu. Jan iin Fransa, sadece harita zerinde bir snr veya asil bir ailenin mlkiyeti deildi. Oras zeldi, vatansever bir ba hissettii lkesiydi. Bir ergen olarak tecrbe ettii grlerinde, Jan, Tanrnn ondan ngilizleri Fransadan karmasn istediini iddia etti. ngiliz ve Fransz soylularnn arasndaki toprak kavgas, milletlerin savana dnt. Gelecek yzyllarda Avrupann eitli feodal krallklar, hem vatanseverlii hem de onun eytan ikizi rkl krkleyerek ayr kltrel kimliklere sahip ulus-devletlere doru evrildiler. Jann 1431de yakalanmasndan sonra, ngilizler onu

uydurduklar sapknlk suuyla idam ettiler. Papa sonralar sulamasn geri ekti ve Jan, 1920 ylnda Katolik Kilisesinin bir azizesi ilan edildi. EK BLGLER: 1. II. Dnya Sava srasnda, Fransz Direniinin yeralt savalar, Jann amblemi olan Lorraine han kendi sembolleri olarak benimsediler. 2. Jann ordularn ynetimini ele almasna izin verilmeden nce, Fransz kral kaynvalidesinden Jann bakire olduundan emin olmasn istedi. yleydi. 3. On dokuzuncu yzyln Amerikal yazarlarndan Mark Twain, Jann hikayesiyle adeta bylenmiti ve insan rknn imdiye dek kard, aka ve ak ara farkla en sra d kii olarak grd bu kadn hakknda bir kitap yazarak ve aratrarak on iki yln geirdi. Kitap, Twainin en mehur almalarndan olmamasna ramen, Twain onu en iyi kitaplar arasnda sayd.

John Steinbeck
Yirminci yzyln en sevilen Amerikal romanclarndan biri olan John Steinbeck (1902-1968), eserlerini yerlisi olduu Californiann yerel renkleri ile demlendirdi. ou eletirmen yazmn adalarnnki kadar zarif ve ses getirici bulmayp grmezden gelmesine ramen, okuyucular arasnda uzun sre gzde oldu. Her halkrda Steinbeckin dokunakl, sembolizm asndan zengin ve sosyal ierikli hikyelerini ustalkla iledii tartlmaz bir gerektir.

Steinbeck, San Francisco ile Monterey arasndaki tarm blgesinin kalbinde, California, Salinasta dnyaya geldi.

Stanford niversitesinde ve eitli ar ilerde alarak geirdii yllardan sonra, 1920lerin sonlarnda azimli bir ekilde yazmaya balad. Fakat bu yndeki ilk birka giriimi hem eletirel hem de ticari anlamda baarszlkla sonuland. Nihayet Steinbeck, Byk Buhran zamannda Montereyde yaayan paisanolar (ABDdeki Meksikallar iin kullanlan, hemeri anlamna gelen bir szck) hakkndaki Yukar Mahalle (1935) adl romanyla baary yakalad. Bunu, bir California iftliindeki iki gmen ii olan Lenny ve Georgeun dokunakl hikyesi Fareler ve nsanlar (1937) adl ksa roman takip etti. Steinbeckin bayapt ve en nl almas, kurakln vurduu Midwestten kap Californiaya daha iyi bir hayat aramaya gelen Dust Bowl Okies ailesi hakkndaki Gazap zmleri (1939) adl romandr. Son derece yoksul ve bir o kadar da drst insanlar olan Joadlar yolculuk boyunca byk zorluklarla yzleir, fakat karlkl fedakarlklar ve krlmaz aile balarndan aldklar g ve umutla bunlara gs gererler. Romann etkisi byk oldu ve Buhran gnleri yoksulluunun kt artlarna emsalsiz bir ekilde dikkatleri ekti. O zamandan bu yana ngilizce mfredatn hem en temel, hem de en popler yazarlarndan biri olarak kald. Meslek hayatnn sonlarnda Steinbeck, deien baar

seviyelerinde farkl tr ve biimlerle hevesli denemeler yapt. Bu adan geriye, Montereyin sanayi mahallesinde geen pikaresk bir hikyesi olan Sardalye Soka (1945) ve Yaratl kitabnn Salinas Vadisi ortamnda yeniden anlatm olan Cennetin Dousu (1952) kitaplar kald. Steinbeck, Cennetin Dousunu en iyi eseri ve inkar edilemez ekilde en ok satan roman olarak dnmesine ramen eletirmenler onu fazla nasihat ve sert buldular. Yine de, blgenin tarihinin ve insanlarnn ayrntl ve zengin bir resmini sunarak, Steinbeckin Californiann nde gelen edeb yorumcusu olma hretini pekitirdi, 1962de Steinbeck, sempatik mizah keskin bir sosyal algyla birletiren... gereki ve dsel yazlar sayesinde edebiyat dalnda Nobel dln almaya hak kazand. Bu esiz kabiliyeti fakirliin acmasz ve sert bir betimlemesiyle kuatc bir iyimser bakn birleimi Steinbecke Amerikal romanclar arasnda kalc bir yer kazandrd. EK BLG: 1. Nobel dl kabul konumasnda Steinbeck, nsann mkemmelliine tutkuyla inanmayan yazarlarn, edebiyata ne balanabileceini ne de bir aidiyeti olabileceini, belirtti.

Mona Lisa
Lenardo da Vinci tarafndan takriben 1505te yaplan Mona Lisa tablosu, Rnesans kadn portresinin ilk rnei olarak grlmektedir. Bir kavak tablo zerine yal boya allan eser, 54 santimetreye 79 santimetre llerindedir. Grece kk boyutuna ve basit kompozisyonuna ramen, dnyadaki en nl tablolardan biridir.

Mona Lisada resmedilen kadnn kimlii gizli kalmtr. 1550de da Vincinin biyografisini yazan Giorgio Vasariye

gre kadn, Floransal tccar Francesco del Giocondonun ei olan Lisa di Antonio Maria Gherardinidir (Mona, talyanca hanmefendim demek olan ma donnann bir ksaltmasdr). Ancak bu kimlik saptama problemlidir, nk da Vinci bu resmi herhangi bir hamiye vermemi, 1519 ylnda lene kadar kendine saklamtr. Yakn zamanda Bell Laboratuvarlarndan Lillian Schwartz, da Vincinin kendine ait bir portresi olarak grlen bir izimle Mona Lisann dijital bir karlatrmasn yapt. ki suret arasnda bulduu benzerliklere dayanarak Schwartz, resmin da Vincinin kendisinin kadn formunda bir portresi olduunu iddia etti. Bu teorinin de savunulmas zordur, nk szde kendi portresine olan gnderme phelidir. En olas teori ise, Mona Lisann bir portre deil, da Vincinin ideal kadn imaj olduudur. Temaya baklmakszn resim, da Vinci tarafndan sfumatonun, yani gizemli bir ruh hali yaratan yumuak, puslu ana hatlarn, harikulade kullanmn gsterir. Bu teknii kullanan da Vinci, kadnn ifadesini belirsiz klmay baarmtr. Mona Lisann glmsemesinin kusursuz doasna daha fazla mrekkep harcanmtr; gerekte onun hali, bakld aya bal olarak deiiyor grnmektedir. Mona Lisa, da Vincinin lmnden beri sancl bir gemie sahiptir. I. Francis tarafndan 4.000 altna satn

alnmtr. Louvredaki koleksiyona dahil edilmeden nce, Napoleon Bonaparten yatak odasnda ve Versaillesda aslyd. 1911de Louvredan alnp iki yl sonra Floransada bir otel odasnda tekrar ortaya kt. 1956da birisi Mona Lisann alt yarsna asit pskrterek zarar verdikten sonra resim, koruyucu ift katl bir camn ardna yerletirildi.

Milgram Deneyi: taat Dersleri

1960larda Yale niversitesinde bir psikolog olan Stanley Milgram, itaat zerine korkutucu bir dizi deney gerekletirdi. Milgram, bir durumun bir kiinin bilincini nasl etkisi altna alabileceini gsterdi. Bulgular; Yahudi Soykrm, My Lai Katliam ve Ruandadaki soykrm gibi zamanmzn baz byk vahetlerini aklamak iin kullanld. Milgram, erkek ve kadn deneklerini hukukular, itfaiyecileri ve inaat iilerini iine alacak ekilde hayatn tm alanlarndan seti. Hepsi, saati 4.50 dolara, renme ve cezalandrma zerine bir deneye katlmaya hazrd. Denekler, gr alan dnda olan ama yan odadan duyabilen bir reniciye, bir arm szckleri listesini okuyan retici olarak davranmak zere, beyaz nlkl bir doktor tarafndan ynlendirildiler. Eer renici bir arm yanl alglarsa, o zaman reticiden her bir yanl cevabn arkasndan reniciye voltaj arttrarak elektrik oku vermesi istendi. lk ok, hafif ok 15 volt, sonucusu tehlike: ciddi ok 450 volt olarak etiketlendi. Elbette, gerek deney, ne kadar cezalandrmay stlenebileceklerini grmek zere reticiler zerineydi. Bir oyuncu olan renici, 180 voltta acya dayanamayacan

feryatlarla iletiyordu, 300 voltta katlmay reddediyordu, 330 voltta sessizlik vard. Stanley Milgram artan ey ise deneklerin % 65inin, renicinin hafif bir kalp sorunu olduu sylenmesine ramen sonuna kadar gidip 450 volta basmalaryd. reticilerin pek ou ciddi ekilde rahatsz olmutu bolca terleyerek ve dudaklarn srarak ama beyaz nlkl deneycinin kkrtmasyla, ahlaki vicdanlarna ramen devam ettiler. Milgramn bulgusu, 1960larn akademi camiasn hem etik adan tartmal yntemleri hem de rktc sonularyla dehete drd. Ama bu aratrma, sradan insanlarn otoritenin varl ile insanlk d hareketler yapmak zere harekete geirilebileceini aka gsterdi. Milgram ayn zamanda denein psikolojik olarak kurbandan uzakta olmasyla, daha ok acya neden olacak emirleri daha rahat uyguladklarn kefetti. reticilerden sadece sorular okuyan ama oklar ynetmeyenlerin % 90 deneyi tamamlad. Ancak oklar ynetmek zere reniciyle temas kuranlarn yalnzca % 30u 450 volta kadar kt. EK BLGLER: 1. Milgram deneyleri, Avustralya, Almanya, rdn ve dier baz lkelerde tekrarlanm, hepsinde de benzer

sonular vermitir. 2. Milgram, kadn ve erkekler iin edeer itaat oranlarna ulat.

Brandenburg Konertolar, Johann Sebastian Bach

Bachn Cothende yaad sralarda besteledii bu alt konerto, 1721de Brandenburg U Beyinden verilen bir sipari zerine hazrland. inden bei blm biimindedir; hzl-yava-hzl ve dieri ilki, iki dans ieren alt blme sahiptir. Konertolar, Bachn solo enstrmanlar ve zarif bir kontrpuanla yaratt hrsl bir bileim olmalaryla bilinir. Brandenburg Konertolar ayn zamanda Alman barokunun kat slubunun ve Antonio Vivaldi gibi bestecilerin verdii hafifletici keyfin en iyi karm olarak da grlrler. Solo keman, obua, telliler, fagot ve iki korno iin yazlan ilk konerto, iki korno ile ve dier tahta nefesli saz blmleri arasnda hareketli bir diyalog ile balatlr. kincisi trompet, blok flt, obua, solo keman ve telliler iin mmkn olan tm solocu dizilimleri kullanr. nc konerto, keman, viyolonsel ve solo olarak ello lsnn orkestradaki tellilerle beraber gruplarn kullanr. Bu allageldik deildir nk solocular genellikle arkalarndaki orkestrayla ayn paralar alarlar. Beinci konerto solo keman, flt, klavsen ve telliler iin; altnc konerto ise iki solo keman, zayf orkestra tellileri (keman olmadan) ve solo ello iindir. Tm

orkestrann ald blmlere tutti veya hep beraber denir ve sadece srekli basn elik ettii solo enstrmanlarn ald blmlerle yer deitirirler. Brandenburg Konertosu No.4, muhtemelen melodisi en hzl tannabilendir ve znde, barok bir paradr. Solo keman, iki blokflt sololar, telliler ve srekli bas iin yazlan hzl ilk blm, tekrarlayan tuttileri ve gl kadanslar ile Vivaldinin nakarat formuna tam anlamyla baldr. kinci blm bir serbest formlu andante veya yry tempolu blmdr. Final prestosu fgaldir, yani Bachn uzun temalar besteleyerek ve sonra onlar birbiri ardna getirip dier ksmlarda ksmen takrarlayarak btnle rttrd bir blmdr. EK BLGLER: 1. Bach, Brandenburg Konertolarn bestelemeden nce, Vivaldi ve dier talyan bestecileri ile olduka ilgiliydi. Kendi eserlerini daha iyi klmak zere bir altrma olarak, onlarn orkestra paralarnn klavye versiyonlarn yazd. 2. Brandenburg Konertolar, birden ok solocuya sahip konertolar anlamna gelen concerti grossi olarak adlandrlr.

3. Brandenburg U Beyi Christian Ludwig iin bestelenmelerine ramen, konertolar hibir zaman ona alnmad.

Tanrnn Varlna Dair Tezler

Birok insan inananlar ve ateistler gibi Tanrnn varln tartmasna ramen, bu, ispat edilemez. Aristotalesden beri filozoflar bunu baarmay denemilerdir. Tanrnn varlna dair ne srlen tezlerin eidi vardr. lki, ontolojik kant olarak adlandrlr ve ortaa filozofu Canterburyli Aziz Anselmusa (1033-1109) uzanr. Aziz Anselmusun kendi teorisi daha karmak olmakla beraber, ontolojik tezin temel ekli yledir: Tanr, mmkn olan en mkemmel varlktr. (Tanm) Var olmak, var olmamaktan daha mkemmeldir. Eer Tanr var olmasayd, mkemmel varolutan yoksun kalrd. (iiden) O halde Tanr vardr. (i ve iiden) Tanrnn varlna dair ikinci eit tez, kozmolojik olandr. Kozmolojik tezin temel formu, varolan her eyin bir ilk sebebi, kendisine sebep olunmayan bir sebebi olmas gerektiini ne srer. Bu ilk sebep Tanr olmaldr, nk Tanrdan baka hibir ey sebep olmadan var olamaz.

Kozmolojik tezdeki bir varyasyon, Tanr dnda her eyin artlara bal olduunu, dier bir anlatmla, geri kalan her eyin var olmamasnn mmkn olduunu ne srer. Ama her arta bal olan ey kendisinin gerekli olduu bir sebebe muhtatr. Bu gereken sebep Tanrdr. nc eit tez, tasarm tezidir. Mantken dier ikisi kadar kesin olmamakla birlikte, dnyann sahip olduu zellikleri aklamann en iyi yolunun, zeki bir tasarmc tarafndan yaratld hipotezi olduunu iddia eder. Dnyann zelliklerinden sklkla, yaam mmkn klan fizik kanunlar, organizmalarn evrelerine uyum salamas ve insanlarn zeki ve kendinin farknda olmas gerei arasndaki birlik iinde bahsedilir. EK BLG: 1. Charles Darwinden (1809-1882) bu yana, pek ok filozof ama hepsi deil tasarm tezinin pek bir ey aklamadnda srar ettiler, nk dnyann her zellii bilim, zellikle evrim ile yeteri kadar aklanabiliyordu.

Kabala
Kabala veya Yahudi gizemcilii, Musevilikin birok gizemini aklar. Tanr yeryzn ve insanlar niin yaratt? sorusundan, Tanr o kadar iyiyse, dnyada neden ktlk var? sorusuna kadar pek ok soruya yantlar arar. Kabala, Tevrat ve Talmudun tefsiriyle gizemli keiflere erimeye alr. Amac, gizemli gereklii veya Tanrya ykselmenin yolunu bulmaktr. Kabala inancnn merkezi, Tanrnn iki ekli olduu anlaydr: Biri, yeryzn yaratmak iin Tanrnn kendisini gsterdii ve dieri ise, tmyle bilinemez olduu ynndedir. Tanrnn iki yn arasnda, bilinemez Tanr ile grnr Tanr arasnda arac olan on Sefirot, yani yaratc g vardr. Kabalann uygulayclar, bu glerin merhamet veya adalet gibi ilahi gleri dnyaya ekmek iin etkilenebileceine inanrlar. Kabala inanc ayn zamanda Tevrattaki her bir harfin, ifresi zlebilecek, gl bir anlam olduuna inanr. En nemli Kabala metni, ksaca Zohar olarak bilinen Sefer ha-zohardr. Bu eser, on nc yzylda spanyada Moses ben Shem Tov de Leon tarafndan kefedilmi, daha dorusu yazlmtr. De Leon, eseri bir ikinci yzyl hahamna ithaf etmitir. Bu metin, eer okuyucu ok gl bir brani

ncili bilgisine sahip deilse, neredeyse kavranamaz olan dier Kabala metinleri gibiydi. Kabala, ortaa boyunca gelimesine ramen, bugnk yaygn eriimi, Hasidik hareketle balayarak on sekizinci yzyl boyunca yaylmasndan kaynaklanr. Bugn Kabala, pek ok hretli ismin uygulamalarn kabul etmesiyle manet olmu durumda. Ancak Kabala uzmanlar; ruhani kolyeler, talar ve bilezikler ieren Kabalann bu eklinin, geleneksel Kabala inancnn bozulmu bir hali olduunda srar etmektedirler. EK BLGLER: 1. Kabala eletirmenleri, tektanrclkla uzlatrmas zor bir kavray olan Tanrnn iki yn olduu fikrinden holanmazlar. 2. Kabalann nl takipileri tarafndan taklan krmz ipler, sylendiine gre eytani ruhlar uzak tutarm.

talyan Rnesans
On drdnc yzyln ge dneminde Floransada balayan ve Muhteem Lorenzo adl yerel bir hkmdarn idaresinde zirveye ulaan talyan Rnesans, muazzam bir siyasi, dini ve sanatsal deiim dnemiydi. Rnesans ifadesi, yeniden dou anlamna gelen talyanca bir szckten gelir ve kltrl insanlar iin Rnesans gerekte sanatlarn bir yeniden kefi olarak dnlr. Bazlarnn Roma mparatorluunun dnden sonra Avrupada bin yllk bir kltrel durgunluk dnemi olarak grd dnemin zerine gelmitir. Sanatlar ve kltrl insanlar, Arnodaki ehirde Lorenzonun sarayna toplandlar. Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli ve Michelangelonun da aralarnda bulunduu nl ressamlar Floransada altlar. Lorenzonun kendisi de iirler yazd ve av oyunlar oynad. Rnesans, ortaa bittiinde ve modern a baladnda tarih bir dnm noktas tekil etti. Rnesans, Medicilerin Floransasndan talyann dier taraflarna ve sonrasnda kuzeye doru Avrupann geri kalanna yayld. Almanyada seri retim bask matbaasnn yeni bir eidinin kefinin de yardmyla, Rnesans fikirleri Avrupa kltrn derinden deitirdi.

Rnesansn temel retisi, klasik dnceye dnn din retilere kr bir itaatin yerini ald entelektel bir akm olan hmanizmdi. Gelenei bir kenara koyma arzusu mimarinin, resmin ve bilgeliin yeni ekillerini ortaya kard. Tm bunlarn tesinde Rnesans, tutucu ortaa geleneklerinden, daha aratrmac ve modern bir bak asna doru zihinsel bir dnmd. EK BLGLER: 1. Floransaya giden ziyaretiler, ehirdeki Rnesans sanat ve mimarisinin muhteemlii ile yle bylenirler ki bu duruma on dokuzuncu yzyldan sonra Floransallar, Fransz yazar Stendhalin ehre vardktan sonra yryemedii sylenmesinden dolay Stendalizmo adn vermilerdir. 2. Avrupada kitaplarn seri retimini mmkn klan tanabilir harf dizgisi, Johann Gutenberg tarafndan 1448 ylnda icat edildi. Daha nce kitaplar elle kopyalanyordu. Bir basknn tamamlanmas bazen on yl bile alabiliyordu. 3. Siyaset ve ynetimi ilk elden Medicilere danmanlk yaparken renen siyaset kuramcs Niccolo Machiavelli, g zerine olan eseri Prensi Lorenzo di

Peronun oluna ithaf etmitir. 4. Floransadaki belki de en nl yap, 30.000 kiiyi iine alacak byklkteki katedraldir. 1436da tamamlanan nl sekiz kenarl kubbesi, trnn ilk, Rnesans mimarisinin de ilk ve en ho rneklerinden biri kabul edilir.

Don Kiot (Don Quixote)

Miguel de Cervantes tarafndan yazlan Don Kiot (I. Blm, 1605; II. Blm, 1615) spanyolca konuulan lkelerin tartmasz en nemli kltrel mihenk tadr. spanyol edebiyatnn en bata gelen eserlerinden biri olarak gklere karlr ve genellikle ilk modern roman olarak kabul edilir.

Ba karakteri, Orta spanyann La Mancha blgesinden gelen elli yanda bir adamdr. valyelikle ilgili kitaplardan etkilenen bu adam bir gn ailesini akna evirerek, adn Don Kiot olarak deitirdiini ve asil atnn gerekte bir deri bir kemik kalm ahr at, Rosinante zerinde, tm yanllar dzeltmek ve byk eylemler yapmak zere dnya

seyahatine kacan bildirir. Kendisine Sancho Panza adnda cahil bir kyl olan, Don Kiotun delinin biri olduunu dnen ama yeni efendisinin ona ynetmesi iin bir ada verecei vaadine de yarm gnlle inanarak oyunu oynamaya alan bir seyis edinir. kili, talihsizliklerle dolu uzun bir yolculua kar. Don Kiot, evresini srekli yanl yorumlar: Hanclar valye, fahieleri hizmeti, rahipleri byc ve rzgar deirmenlerini dev zanneder. Yiitlii ou zaman, iyilikleri iin altklar kiilere faydadan ok zarar verir. Tm eylemlerini Lady Dulcinea del Toboso isimli bir prensese gerekte kendisine ithaf edilen jestlerin farknda bile olmayan bir kyl kza adar. Don Kiot, valye romantizmiyle Ortaa boyunca sekler edebiyatn rn olan bir trhem dalga geer hem de ona olan balln gsterir. Genel hatlaryla anlatlan bu epik iirler, kahraman valye hikyeleri ile tipik ekilde ne kan saray ak temasn birbirine balad. Bazlar gerek olaylara dayanyordu, ama dierleri sadece efsaneydi. Don Kiotta Cervantes ayn malzeme ile urat ama daha uyumlu bir yklemeyle, ei grlmemi psikolojik derinlikle ve ironik farkndalkla sorunlarn stesinden geldi. Ayn zamanda romanna artc postmodern almlar da ekledi:

Baka bir yazarn 1614te Don Kiotun ilk blmne sahte bir devam yazmasndan sonra, Cervantes bu sahte devam romann gerek ikinci ksmna eklemeye karar verdi. Don Kiot ve Sanchonun bu yanl senaryonun farknda olmalarn, onlara bu ksmn zerinde alayla yorum yaptrarak salad. Gnmz edebiyatnda bu tip zellikleri batan kabul etmemize ramen ve aslnda roman formunun kendisini batan kabul ederiz o zamanlar bunlar mthi yeniliklerdi. Don Kiot karakteri, farkl alar ve gruplarca bir soytar, trajik bir kahraman ve uzlamay reddeden cesur bir ahsiyet olarak eitli ekillerde yorumlanan bir figrdr ve zaman iin byk bir baardr. Pek ok zelliin onda cisimlemesi, Cervantesin bakahramann kurgu alannda en lmsz karakterlerden biri yapar. EK BLG: 1. Don Kiot, tarih boyunca baslan tm kitaplar arasnda toplam bask says asndan ncilden sonra ikinci srada gelir.

Albrecht Drer
Albrecht Drer (1471-1528), Kuzey Avrupann en tannm Rnesans sanatlarndan biridir. Babas, Almanya, Nurembergte yaayan Macar bir kuyumcuydu ve meslek hayatnn sonlarna doru oullarna da zarif oyma ve gravrler yaratmak iin gereken becerileri retti.

Drer, sanat renmek iin talyaya giden ilk kuzeyli sanatlardan biriydi. 1494te Venedikte biraz zaman geirdikten sonra Almanyada rendii teknikle Rnesans kuramn birletirecei Nuremberge dnd. 1498de Drer, Maheri Yeni Ahit kitabnda tarif edildii

ekliyle dnyann sonunu grselletiren on be gravr yaynlad. Aralarnda en nls, Maherin Drt Atlsnn, yani lm, Ktlk, Sava ve Salgnn tasvir edildii garvrdr. Drer 1513 ile 1514 yllar arasnda tane Ustalk Gravrn yapt. Bunlardan en mehuru, eytan cazibeye ve tehlikeye kar korkusuzca at sren bir ortaa valyesini betimledii, valye, lm ve eytandr. Martin Luther 1517de Doksan Be Tezini duyurduktan hemen sonra, Drer, Reformun hevesli bir takipisi oldu. Ge dnem ustalk bayapt olan Drt Havariler (15231526), ncilin Luther imzal Almanca evirisinden alntlanan, havarilerin insan hatasn ve gururu knad uzun yazlar ierir. Bu bakmdan Drer, resmini Lutheranizme kucak aan bir ehir olan Nurembergin ehir yneticilerine sundu. Son yllarnda Drer, sanat kuram ile yakndan ilgilendi. 1525te Piero della Francescann eserine dayanan perspektif zerine bir alma yaynlad. ki yl sonra, glendirme bilimi zerine bir kitap yazd. 1528de ldnde, oranlara dair kapsaml bir bilimsel inceleme zerinde alyordu. Kuzeyin Leonardosu olarak bilinen Drer, yaamn,

yerlisi olduu Almanyann doacl ile talyan Rnesansnn klasik idealleri arasnda uyumu salamaya adamt. EK BLGLER: 1. En ok gravrleri ile tannmasna ramen Drer, ayn zamanda suluboyalarda da uzmanlat. imenliin Byk Paras isimli sulu boya tablosunun bilimsel teknii bugn bile grenleri kendine hayran brakmaktadr. 2. Drer, gereklii iki boyutlu bir yzeye kopya etmek iin optik bir ara ile deneyler yapmtr. 3. nsann D (veya dem ile Havva) gravrnde Drer, drt hayvan, drt mizac veya huyu neeli, hznl, soukkanl ve kzgn temsil etmek iin resme dahil etti.

Galileo Galilei
talyada, Pisa yaknlarnda doan Galileo Galilei (15651642), modern fiziin, modern astronominin ve modern bilimin babas olarak anlr. Baarlarnn ksa bir listesinde bileik mikrofonun icad, Jpiterin etrafndaki uydularn kefi, ilk sarkal saat tasarm ve uzayn derinliklerini grebilen bir teleskopun icad da vardr. Bilimsel deneyleri, modern bilimsel yntemler iin bir altyap oluturmu ve eylemsizlik kavram, Isaac Newtonun hareket kanunlarna dorudan ilham kayna olmutur.

Fakat byk ihtimalle Galileonun en byk baars,

Rnesans zamannda Roma Katolik Kilisesine kar ald tavrd. O zamanlar, gne sisteminin merkezinde gnein bulunduunu Polonyal astronom Nicolaus Copernicusdan (1473-1543) kaynaklanan bir kuram retmek, bir bakaldrma eylemi olarak deerlendiriliyordu. ncili harfi harfine takip eden kilise tarafndan ho grlen kuram ise gne ve gezegenlerin Dnyann evresinde dndn sylyordu. ki Kainat Sistemi zerine Konumalar balkl bilimsel incelemesinde Galileo, Copernicusu savunmak iin yeni teleskopuyla yapt gzlemleri kulland. Engizisyon srasnda altm dokuz yandaki Galileonun kitab yasakland. Romada mahkeme nne karlan Galileo, kilise doktrinine kar gelmekten sulu bulundu ve mr boyu hapse mahkm edildi. Mahkmiyeti ev hapsine evrildi ve sekiz yl sonra Floransa yaknlarndaki evinde Engizisyon gardiyanlarnn gzetimi altnda ld. 1992de, Galileonun durumasndan 359 yl sonra Papa II. John Paul, Galileonun cesaretini kabul eden ve cezalandrlmasndan dolay resmen zr dileyen bir komisyon kurdu. EK BLGLER: 1. Galileonun babas, onun matematik okumasn

deil, doktor olmasn istemiti. 2. Galileo, Ay yzeyinde da ve vadiler grdn kaydeden ilk kiiydi. 3. Galileonun her iki kz da evlilik d domu ve rahibe olmutur.

George Frideric Handel

flah olmaz derecede sosyal ve kozmopolit bir adam olan George Frideric Handel (1685-1759), Johann Sebastian Bachla birlikte, ge barok dnemin en iyi bestecisiydi. 1685 ylnda, kk bir Alman kasabas olan Halleda yaayan Katolik bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. lk iki operasn yirmi yana gelmeden yazd. Sonra Katolik ayinleri iin Latince parlak koro paralar bestelemeye balad.

1707 ile 1711 yllar arasnda Handel, melodi duygularyla zerinde byk etki brakan byk talyan bestecileri Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli ve Domenico ve

Alessandro Scarlatti ile iip elenerek vaktini kuzey talyada geirdi. talyadan ngiliz kraliyetine varis olan Hanover Semen Prensinin saraynda kabul ettii bir grev sebebiyle ayrlmasndan sonra Handel, yeni iverenini, kendisini de beraberinde bir yllna Londraya seyahate gtrmesine ikna etti. Oradayken Handel, ngiliz halkna operalar sevdirmeye balad. Rinaldo (1711), onun zel olarak Londra iin yazd ilk operayd ve talyanca olmasna ramen muazzam bir baar elde etti. Pek ok eseri; Acis ve Galatea (1718), Radamisto (1720) ve Jl Sezar (1724), bu baary takip etti. Bu eserler onu, yeni alan ve ngilterenin en iyi operalarnn sahnelendii Kraliyet Mzik Akademisinin kral yapt. Hanover Semen Prensi, nihayet 1717de Londraya I. George olarak tac almaya geldiinde, Handel, yeni hkmdarn onun Londrada Hanoverdan ok daha fazla zaman geirmi olmasna kzaca konusunda endieliydi. Bir rivayete gre, kraln beenisini tekrar kazanmak iin nl Su Mzii sitini besteledi. Kral, Handelin mziinin ne kadar harika olduunu duyunca maan iki kat arttrd. Handelin ngilteredeki son dnemleri boyunca, odan operadan oratoryoya ierii genelde dini olan, dramatik ama solocular, korolar ve orkestra iin sahnelenmeyen bir

tr kaydrd. lmeden nce otuzdan fazla oratoryo tamamlad. ok sevdii Messih (ilk kez 1742de sahnelendi), sonra Samson (1743), Semele (1744), Solomon (1749) ve dierlerini yazd. 1759da Londrada ld. EK BLGLER: 1. Handelin babas ilk bata onun bir mzisyen deil, hukuku olmasn istemiti. 2. Handelin Messiah oratoryosu, her yl Noel zaman dnya genelinde saysz kilisede sahnelenir. 3. Handelin ngilteredeki ilk operas olan Rinaldoya, ormanda geen bir sahnesi srasnda salnan canl sereler de dahil edildi.

Skeptisizm (phecilik)
Gerek olduundan emin olduun bir rya grdn m hi, Neo? Eer o ryadan uyanamazsan ne olur? Rya alemi ile gerek dnya arasndaki fark nasl ayrt edersin? -Morpheus, Matrix (1999) Bir bilgisayar simlasyonunda m yayorsunuz? Nereden biliyorsunuz? Gerek kattan yaplm gerek bir kitap tutuyor gibi grnyorsunuz. Ama bunun, bir bilgisayarn beyninize gerek kattan yaplm gerek bir kitap tutmay tecrbe ettiinizi sylemesi yznden olmadn nereden biliyorsunuz? Dnya hakkndaki tecrbelerinizin hangi birinin gvenilir olduunu nasl biliyorsunuz? Bu ikilem, pheciliin d dnya hakkndaki problemi olarak bilinir. phecilik, daha genelde, birtakm szde bilgi toplamna olan inancmz zayflatmaya niyetli bir felsefik tez veya iddialar takmdr. Bir pheci, sradan bilgi iddialarmz zayflatmak iin pheci tezleri kullanan biridir. te pheciliin dier bir ekli: Dier insanlarn dnceleri, duygular ve tecrbeleri olduunu nereden biliyorsunuz? nsanlar, kendi dnceleri varm gibi hareket ederler. Ve

onlara sorarsanz, tecrbeleri olduunu syleyeceklerdir. Ama doruyu sylediklerini nasl biliyorsunuz? Dier insanlarn dnen varlklar olduu iddiasn desteklemeye alan herhangi bir kant, onlarn ok ayrntl programlanm robotlar olduklarn ne srmek iin yeniden yorumlanabilir. Birok filozof, d dnya ve dier zihinler zerine pheciliin sorunsaln zme kavuturduklarn iddia ettiler. Ama bir ksm hl yenilgiyi kabul etmektedirler. EK BLGLER: 1. Rene Descartes (1596 -1650), ok gl ama ktcl bir iblisin onu yaratt ve sistematik olarak onu kandrd ihtimalini gz nnde bulundurduu Meditasyonlar eserinde pheciliin en nl ve en yetkin sunumlarn yazmtr. Descartes okuyucusuna yle sorar: Bylesi bir iblis tarafndan kandrlyor olmadm nasl bilirim? 2. Immanuel Kant (1724-1804), felsefenin pheciliin sorunsaln henz zememesini byk bir skandal olarak grmtr. Martin Heidegger (1899-1976), byk skandaln sorunsaln zlememesinden deil ama filozoflarn bir zm ihtiyacyla onun orada durduunu dnmelerinden dolay olduunu yazmtr.

Hasidizm
Musevilikte Hasidik hareket, on sekizinci yzyln ortalarnda Besht, veya Baal Shem Tov (yi Adn Efendisi) olarak bilinen Haham Israel ben Eliezer (1700-1760) tarafndan kuruldu. Hasidizmin ana inanc, vahdet-i vcut ve Tanrya tutunmadr. Vahdet-i vcut, Tanrnn tm doal fiziki nesnelerde var olduu inancdr. Bu, geni anlamda, Tanrnn herhangi bir ekilde fiziki varl olmad inanc ile attndan Yahudiler arasnda byk rahatszla neden oldu. Tanrya tutunma, her Haside ak olan Tanr ile birliin esrik bir halidir. Polonya ve Ukraynaya doru yaplan seyahatte Besht, Tanr ile duygusal birliin ve Yahudi kardeleri sevmenin teknik olarak Tevrat bilgeliinden ok daha nemli olduunu vurgulad. Kitaplardan renmeye kart olarak, gnlden inanmaya byk bir vurgu yapt. On sekizinci yzylda Hasidizm, hzl bir ekilde Dou Avrupaya, gittii yerlerde de inanlarna muhalefet ile karlaarak yayld. Belirli hahamlarn veya ruhani liderlerin zel retilerine bal olan eitli tarikatlar kuruldu. Bu

hareket, II. Dnya Sava ve Yahudi Soykrmna kadar srd. ounluun ldrlmesi ve evleriyle kasabalarnn yok edilmesiyle birlikte Hasidik Yahudilerin ou sraile ya da Amerika Birleik Devletlerine g etti. Bugn Hasidler en ok giyinileri ile tannrlar. zel kyafetleri tarikattan tarikata deiirken, ou Hasidik erkek uzun siyah ceket, ibadet kemeri, siyah apka ve tzitzit denilen yeleklerinde giysilerinin dnda asl duran bir beyaz ip takm giyerler. Buna ek olarak, erkeklerin yzlerinin yan taraflarn tra etmelerine izin verilmez, bu nedenle ou Hasidik Yahudi payot denen bukle ve sakal uzatrlar. Hasidik kadnlar iin gerekenler bu kadar tektip deildir, ama olduka ciddidir. Kadnlarn muhafazakr etekler ve uzun kollu bluzlar giymesi ve evli kadnlarn salarn rtmesi gerekir. Hasidik Yahudiler, bu giyinii, on sekizinci yzyldan geleneklerini mmkn olduu kadar korumak zere setiler. Ayn zamanda, laik bir toplumda gze batmann ve Yahudi grnmenin nemli olduuna inanrlar. Bu nedenle, bir zamanlarn kkten deiimci grubu, bugn olduka muhafazakr grnr. EK BLGLER:

1. Hasidizm kelimesi, ayn zamanda M III. yzyl boyunca bir grup Yahudiyi kastetmek zere kullanlabilir. Bu Hasidik Yahudiler muhafazakard ve asimilasyonu savunan Helenistik Yahudilere karydlar. 2. Tm Hasidik tarikatlar birbiriyle iyi geinmez. Chabad tarikat srail Devletini desteklerken, Satmer tarikat anti-Siyonisttir.

Yeniden Fetih (Reconquista)

Mslman halife, spanyay MS 718 ylnda fetheder etmez Hristiyan Avrupa yarmaday geri kazanmak iin kumpaslara balad. Ara sra yaplan savalar neredeyse 800 yl srd ama sonunda yeniden fetih 1492de baarld. Yarmadann son Marib sna byk Granada Kalesi, spanyol hkmdarlar Ferdinand ve Isabelin glerine dayanamayarak dt. Ama spanya Mslmanlar veya Endls Emevileri, modern spanya ve Portekiz uluslarna gl bir kltrel miras braktlar. Sekiz yzyl sren Endls hkimiyeti boyunca ber Yarmadas, Endls Devleti olarak bilindi. Endls Emevilii, slami ynetimin Hristiyan Bat Avrupaya uzanm tek dnemiydi. Mslman spanya, pek ok adan sersemletici bir baaryd. Halifeler tarafndan yaptrlan mimari harikalar o zamann Hristiyan rakipleri ile yartlar. Hristiyan Avrupa, hem bylenmiti hem de arka bahelerindeki Mariblerden[3] korkuya kaplmt. ber Yarmadasn geri almak, ortaa Hristiyanlar iin anahtar bir misyon ve kilise iin bir toparlanma yakar oldu. Dier Avrupa hkmdarlar ile beraber Charlemagne, Mariblerle savamas iin ordularn yollad. Ortadoudaki

Mslmanlarn hkimiyetindeki topraklar hedeflenmesine ramen Hal Seferleri, Marib kontrolndeki spanyadan kaynaklanan, Hristiyanlar ve Mslmanlar arasndaki srtmeden etkilendi. Marib kontrol altndaki ehirler 1100den sonra Hristiyan ordular karsnda dmeye balad. Hristiyanlar, Zaragossay 1118de ele geirdiler. Bugnk Portekizin bakenti Lizbon 1147de dt. Byk Endls bakenti Cordoba (Kurtuba) 1236da ele geirildi. 1492de Granadann d, yeniden fethi (reconquista) tamamlad. Fethi gerekletiren Hristiyanlar, Maribler kadar toleransl deildi. Yahudiler, Granadann dnden birka ay sonra spanyadan srldler. Birka yl sonra, yarmadada kalan Mslmanlara da ya dinlerinden dnmeleri ya da ber Yarmadasn terk etmeleri emredildi. Bir zamanlarn mreffeh halifelii sona ermiti, ama ok gemeden dnya sahnesinde byk roller oynayacak olan spanya ile Portekiz, kalntlar arasndan ortaya kmt. EK BLGLER: 1. 1294te Portekiz ve spanya arasndaki snrlarn halen belirlenmemesiyle Portekiz, ngiltere ile bir ittifak anlamas imzalad. Bu, halen yrrlkte olan en eski

anlamadr. 2. Yeniden fetih dneminin en nl savalarndan biri, aslnda hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar iin savaan El Cid adl Hristiyan bir generaldi. 3. Kuran, camilerde insan suretlerinin resmedilmesini yasaklamt; bu da, geometrik ekil ve modellere arlk verilmesine sebep oldu. Bu zgn mimari tarz ou spanyol kasabasnda, yeniden fetihten sonra Katolik kiliselerine dntrlen camilerde halen grlebilir.

Canterbury Hikyeleri
Geoffrey Chaucern yaam hakkndaki detaylara erimek kolay olmasa da, miras brakt bayapt Canterbury Hikyeleri (takriben 1390lar) apak ortadadr. Edebi bir dil olarak o zamanlar -ngilterede bile- standart olan Franszca ve Latinceye gerek bir alternatif olarak ngilizcenin yerlemesinde merkezi bir rol oynad. ngilizcenin klasik dillere gre tabiat gerei daha aa dzeyde olduu anlayn altst eden Chaucer; Edmund Spenser, Sir Philip Sidney, Christopher Marlowe, William Shakespeare ve kendinden sonra gelen ngiliz edebiyat devlerinin yolunu at.

Canterbury Hikyeleri, Saint Thomas Becketn mabedini ziyaret etmek iin Londra dolaylarndan Canterburye grup olarak yolculuk eden haclarn anlatt yirmi drt hikyelik bir dizidir. nszde Chaucerin aslnda120 hikyeyi bir araya getirmeye niyetlendii belirtilir. Ancak eserin yarm kalp kalmad veya Chaucerin fikrini deitirerek yirmi drt hikyeyle yetinmeyi seip semedii bilinmez. Chaucerin haclar, toplumun farkl kesimlerinden gelen bir insan cmbdr: valye, Deirmenci, Af Satcs, Ba Rahibe, Afte Kadn ve dierleri. Hikyeleri, tten alegoriye, hayat hikyesinden valye romansna kadar edebi trlerin bir yelpazesini kapsar. Hikyelerin konusu ise saray aklarndan dini ikiyzlle ve ak sak mizah blmlerine kadar geni lde deiir. Canterbury Hikyelerinin dili, Beowulfun Eskia ngilizcesi ile gnmzn modern ngilizcesi arasnda kpr olan Orta Dnem ngilizcesidir. Heceleme, telaffuz ve kelime sralamas bakmndan nemli lde deimi olsa da, Chaucern dili, gnmz okuyucular iin ounlukla anlalr dzeydedir. rnein, Afte Kadn hikyesi Kral Arthur ngilteresinde yaad iddia edilen doast varlklarn betimlemesi ile balar:

In tholde dayes of the king Arthour, (O eski Kral Arthur gnlerinde) Of which that Britons speken great honour, (Britanyallarn byk gururla bahsettii zamanlarda) Al was this land fulfild of fayerye (Bu topraklarn tamam perilerle doluydu) Hikyelerin iki tanesi hari tamam nazmdr. Chaucer, dneme hkim olan Fransz nazm llerini terk ederek ksa uzun vezinli belik hece ls kullanmay tercih etti ve bu l Chaucerdan bu yana ngiliz iir yaratmnn en temel malzemesi oldu. Chaucern bu nemli karar, sonraki yzyllarda Shakespeare ve dierleri iin ksa uzun vezinli belik hece lsn mkemmel bir ekilde oyunlarda ve sonelerde kullanmak zere zemin hazrlad. EK BLG: 1. 1340larn sonlarnda Kara lmn ngiltereyi kasp kavurmasnn ardndan, Chaucern ailesi salgndan len akrabalarnn brakt servete kondu. Bu talih kuu sayesinde Chaucer tccar veya iadam olmak yerine eitim alabildi.

Michelangelo
Michelangelo (1475-1564) sklkla talyan Yksek Rnesansnn en byk sanats olarak anlr. Yetenekli bir ressam, mimar, air ve mhendis olmasnn yan sra, kendisini her eyden nce bir heykeltra olarak grmtr. Michelangeloyu ahsen tanyan ve biyografisini yazan Giorgio Vasari, onun cansz mermere ruh fleyebildiini iddia etmitir.

Michelangelo 1475te, Toskanann Caprese kasabasnda dodu. Sra d yetenekli bir gen olarak, Medici ailesinden Muhteem Lorenzonun zenginlii etrafnda toplanan entelektel ve sanatsal evreye katlmak zere Floransaya

davet edildi. Floransadan Romaya gitti ve burada 1499da tamamlad Pieta (olunun cansz bedenine kapanm yas tutan Meryem Ana) heykelini yapmakla grevlendirildi. Michelangelo 1501de Floransaya dnd ve burada nl heykeli Davut zerinde alt. Seneler sonra Romaya geri arlarak Papa II. Juliusun mozolesi iin gereinden krk kat daha byk, ayrntl bir ant tasarlamas ve yapmas istendi. Bu proje Papann Michelangelodan Sistin Tapnann tm tavanna resim yapmasn istemesiyle blnd. Duvar resimlerinde ok az bir alma tecrbesi olan gen sanat bu grevi sadece drt yl iinde tamamlad. Tavan biter bitmez Michelangelo Papann mozolesine geri dnd ve 1513 ile 1516 yllar arasnda Musa ve len Kle figrlerini oydu. II. Julius, mozolesi hazr olmadan lnce ailesi bylesine masrafl bir ant iin deme yapmak istemedi ve Michelangelo ald ii tasarlad ekilde bitiremedi. Hayal krklna uramt. Sonraki yirmi yln ounlukla gl Medici ailesi iin eitli projeler, en nemlisi de San Lorenzo Kilisesindeki Medicilerin cenaze odas zerine alarak geirdi. Michelangelo Sistin Tapnann mihrap duvar zerine Maherresmi yapmak zere 1534te Romaya dnd.

ehit Bartholomewu kendisine benzer bir ekilde resmederek bu almaya imzasn att. Michelangelonun resmi tamamlamasndan birka yl sonra, Papa IV. Paul Maherdeki plak figrleri uygunsuz bularak bunlar dkml bol kumala kaplatt. Kilisenin restorasyonu esnasnda kumalarn ouna dokunulmad. Michelangelo ayn zamanda Rnesans Romasnn ehir planlamasna damga vurmutur. 1537de ehrin antik merkezi olan Capitoline Tepesinin kaplad alan yeniden tasarlamas istendi. Dokuz yl sonra, nl kubbesini tasarlad yeni Saint Petern ba mimar olarak greve getirildi. Ancak maalesef tamamlanmasn gremeden seksen dokuz yanda Romada ld. EK BLG: 1. Michelangelo, Sistin Tapnandaki demin Yaratlnda Tanry, havadan gelen meleklerin oluturduu bir daire iinde resmetti. ki Brezilyal doktor olan Gilson Barreto ve Marcelo de Oliviera, sanatnn bu kompozisyonu bilinli olarak dairesel ekilli insan beyni temelinde oluturduunu ne srmtr.

Statik Elektrik
Neden sanz tarandktan sonra dikelir? Neden kn ceketinizi giydikten sonra kap kollar elinizi arpar? Cevap, statik elektriktir. Tm maddeler atomlardan oluur. Her bir atom da ntron, proton ve elektrondan meydana gelir. Protonlar pozitif ykl, elektronlar negatif ykl, ntronlar ise ykszdr. Protonlar ve ntronlar atomun ekirdek olarak adlandrlan merkezinde ok sk bir ekilde birbirine baldr. Elektronlar ise gnein etrafnda dnen gezegenler gibi onlarn evresinde dner. Proton says kadar elektron olduunda atomun herhangi bir yk yoktur. Ama bazen elektronlar dier atomlara srtnrler. Elektron yklenen atomlar negatif olur; elektron kaybeden atomlar pozitif ykl olur. Zt ykl atomlar birbirine veya ntr bir nesneye doru ekilir. Ayn ykl atomlarsa birbirlerini iter. te bu nedenle salarnz havaya kalkar. Sanzdaki elektronlar taranzn zerinde srtnrler. Sanz pozitif yk kazanr. Pozitif ykl sa telleri, dier tellerden mmkn olduu kadar uzaa hareket etmek ister, bu yzden salarnz dikelir.

Metal gibi baz maddeler elektronlar yakalar ve zerlerinde serbeste dolamasna izin verir. Bunlar iletken maddelerdir. Plastik ve kuma gibi dier baz maddelerse daha serttir ve elektronlarn hareket etmesine izin vermez. Bunlar ise yaltkan maddelerdir. Kn ceketinizi giydiinizde ceketinizdeki elektronlar zerinize geer. Negatif ykl olursunuz. Metal bir kap koluna dokunduunuzda, elektronlar elinizden zplayarak iyi bir iletken olan metal topuza geer. Bu, kvlcm yaratarak havay str. Bu durum kn hava kuru olduu iin daha ziyade k mevsiminde grlr. Havadaki nem (su iyi bir iletkendir) elektronlar sndrerek sourur. EK BLGLER: 1. imek byk lekte statik elektriktir. Bir frtna srasnda, elektronlarn hareketi bulutlarn tepesinde pozitif yk ve aasnda negatif yk oluturur. Genellikle elektronlar yk dengelemek iin bir buluttan dierine zplar, ama bazen ntr ykl topraa zpladklar da olur. 2. Benjamin Franklin, nl uurtma deneyinde imein statik elektrik olduunu kefetmitir. 3. Franklin ayn zamanda tarihten bugne muhtemelen

en ok can kurtarm aleti olan paratoneri icat etmitir.

Handelin Mesihi
George Frideric Handel (1685-1759) Dublindeki bir hayr konseri iin bir para bestelemek zere 1741de rlanda Valisi tarafndan grevlendirildi. 22 Austostan itibaren yirmi drt gn iinde en nl paras olan Mesih oratoryosu zerinde olaanst bir hzla alt. Handel Londrada zaten mehur olsa da, Mesih kompozisyonu sayesinde besteci gelecek nesillerin tand bir isim olmay teminat altna ald. Bugn bile dnyann her yerinde korolar Noeli kutlamak iin bu paray sahneler. Oratoryo tr on yedinci yzylda ortaya kmtr. smini ise tiyatrolarn kapal tutulduu pimanlk sezonlar boyunca bu paralarn alnd asl yer olan on altnc ve on yedinci yzyl Katolik kiliselerinin dua salonlarndan alr. Oratoryolar, solo ksmlar ve korolar arasnda deien, karakterler ve olay rgleri ile dolu ykleme metinleriyle rlen koro/orkestra eserleridir. Oratoryolar teatral sahnelemesi olmayan operalar gibidir, sahne hareketleri ve kostmler olmakszn salonlarda sahnelenirler. ou oratoryonun aksine Mesih izgisel bir olay rgsne sahip deildir. sa Peygamber meditasyonlarndan ve Kitab- Mukaddes kehanetleri semelerinden oluan

birbirinden bamsz bir dizidir. Bu ierik, genellikle sekler bir besteci olan Handel iin allmadk bir ieriktir. nl Hallelujah korosu Evet bizler koyunlar gibi kt yola saptk ve bir ocuk dnyaya gelir bizler iin gibi nakaratlar olan, ok iyi bilinen barok paralardan biridir. Dublinde 1742de yapt mkemmel prmiyerden sonra Handelin n ticari bir besteci olarak kariyerini pekitirerek aniden yayld. O zamana dek yazlm en nl oratoryo olan Mesihe yaklamay baaramadysa da ad tarihe geti ve Londra kariyerini sonlandrd. EK BLG: 1. Mesihi tamamlama hzndan dolay Handelin ilahi bir esin aldna inananlar olmutur. Tarihiler ise Handelin her zaman ortalama bir besteciden daha hzl altn ve Mesihin Handel iin istisnai bir alma olmadn syler.

Rene Descartes
Fransada La Hayeda dnyaya gelen Rene Descartes (1596-1650) felsefe, matematik ve bilimde devrim yaratan eserler yazmadan nce uzun yllar boyunca orduda mhendis olarak alt. Felsefesi bugn Kartezyenizm veya Kartezyen felsefe olarak bilinir.

Descartesn felsefi projesi o zamanlar Fransada ve Avrupa genelinde niversite eitiminin temelini oluturan Aristotalesi bilim sisteminin yerini almakt. En nemli saylan eseri lk Felsefe zerine Derin Dnceler (1641) eseridir. Kitap, seyahatleri srasnda kk bir odada geirdii alt gn boyunca edindii dnceleri nakleder.

Descartes tm inanlarn sorgulamaya teebbs etti ve sadece gerekliinden phe duyamayaca inanlarn korudu. Descartes mehur gzlemini, yani dnyor olduuna gre varlndan phe edemeyecei gzlemini bu almas esnasnda yapt: Dnyorum, yleyse varm veya Latincesiyle Cogito, ergo sum. Descartes temelde varoluunun pheli olmad sonucuna varrken, bedeninin doasndan phe duyabileceine inand. Descartes, zihin ve bedenin birbirinden ayr olduunu savunuyordu, nk dnme becerisi rtlemez bir gerekti, oysa fiziksel bedeninin varl yle deildi. Descartes, bedenin fizik ile tarif edildiine inand. Beden, bykl, ekli ve hz olan hareket halindeki geometrik eylerdir. Dier yandan akl, maddi olmayan dnen eylerdir. Bu yzden Descartesa gre hayvanlar sadece birer makineydi. nk dnmyorlard (yle varsayd), akllar yoktu ve hareket eden paralarn oluturduu karmak bir dzenlemeden ibaretlerdi. EK BLGLER: 1. Descartes bedene, res extensa (yer kaplayan ey) ve zihne res intelligence (dnen ey) adn verdi.

2. Descartes, koordinat geometrisi de denen analitik geometriyi icat etti.

sa Mesih
Nasral sa Roma mparatorluu dneminde bir Yahudi olarak dodu ve byd. Hristiyanlar onun Tanrnn olu ve ok uzun zamandr beklenen Mesih olduuna inanr. Yeni Ahitteki drt kanonik ncil onun yaam yksn anlatr.

sa, Beytllahimde Hristiyanlarn Kutsal Ruh tarafndan hamile braklan bir bakire olduuna inand Meryemin olu olarak dnyaya gelmitir. Meryemin kocas olan Yusuftan ncilde nadiren sz edilir. Bu yzden sa ergenlie girmeden, Yusufun lm olduuna inanlr. sa, Yusufun ii olan marangozluu, otuzlarna geldiinde retmeye balamadan

evvel meslek olarak benimsemitir. sa, ksa hikyeler, meseller, yanltmacalar ve benzetmelerle retti. En nl retilerinden bazlar Dadaki Vaaz ve yi Samiriyeliler meselidir. Buna ek olarak hasta iyiletirmek ve hatta l diriltmek gibi mucizeler gerekletirdi. O zamanlarn dini anlayna gre yanl saylan bir ey yaparak kadnlarla arkadalk kurdu ve kadnlara retim verdi. retileri boyunca sa, gnahn affedildiinin yan sra Cennet Krallnn geliini mjdeledi. Bu pek ok ekilde yorumland. Bazlar, srail Romallarn igalinde olduu iin, sann siyasi zgrlkten bahsettiine inand. Ancak daha yaygn inan, sann dnyann sonunu haber verdii ynndedir. Bu son, Tevratta tarif edilen Mesih ann balamas olarak dnld. sann Eski Ahitte mjdelenen, kurtulma ve uyum a balatacak olan Mesih veya kurtarc olduuna inanld. sann pek ok takipisi olmasna ramen, o dzenli olarak statkoya meydan okudu. srailin Yahudi byklerinden yana memnuniyetsizliini gstermek iin Hamursuz Bayramnda Tapnakta bir tedirginlik yaratt. Yahudi yksek mahkemesi Sanhedrin onu dine kfretmekle sulad

ve devlete kar isyana tahrik etme hkmyle onu Romallara verdi. sraildeki Romal lider Bakan Pontius Pilate, sann armha gerilerek idam edilmesine karar verdi. Ancak Hristiyanlar, gmldkten gn sonra ilahi gcnn bir kant olarak sann yeniden dirildiine ve daha sonra cennete ykseldiine inanrlar. EK BLGLER: 1. Diocletian ann 248. yl olarak bilinen 532de Hristiyan rahip Dionysius Exiguus (500-560) sann doum tarihini bulmaya alt. Uzun aratrmalardan sonra, kesin tarihi belirledi ve bugn kullanmda olan Bat takvimini oluturarak 25 Aralk MS 1 olarak yeniden tarih verdi. Ancak, o takvim yanl bir hesap sistemine dayaldr. Bugn sann 1. yldan drt ila sekiz yl daha nce doduuna inanlr. 2. Christ kelimesi Mesih anlamna gelen Yunanca bir ifadedir.

spanyol Engizisyonu
1492den sonraki yzylda spanya dnyadaki en gl lke oldu. spanyol fatihleri Yeni Dnyada Perudan Kbaya kadar uzanan geni topraklar ele geirdiler. Altn ve dier zenginliklerle dolu kalyonlar, hkmdar akl almayacak lde zenginletirerek spanyol limanlarna dnd. spanyol ordular, ayn zamanda gnmz Belika ve Hollandasn da iine alan Bat Avrupann dier blgelerini de ele geirdiler. spanya snrlar iinde, yerel bir dinsel arnma hareketi hz kazand. 1492de Yahudileri srgne yolladktan ve Mslmanlarn Hristiyanla gemesini emrettikten sonra, Madriddeki otoriteler yeni g kazanan lkelerini sofu bir Hristiyan kralla dntrmeye kararlyd. Birok spanyol kilise adam, Hristiyanla dnen Yahudi ve Mslmanlarn gizlice kendi eski inanlarna gre ibadet etmelerinden ve bunun spanyann dini birliini tehdit etmesinden korktular. spanyol Engizisyonu sapknln kkn kazmay ve dzmece dnmeleri tyler rpertici idamla cezalandrmay amalad. Katolik Avrupadaki dier lkeler de engizisyon uygulad ama spanyannki uzun bir dneme yaylmas ve ciddiyetiyle kt nam salmt. Engizisyonun sapknlk

yznden verdii son idam karar boarak ldrme 1826dayd. Bugn spanyol Engizisyonu, byk hevesle yaplan dini zulmler ve ortaa dneminin yobazl ile e anlamldr. Ksmen Avrupadaki Yahudi kartln ateleyerek Yahudileri hedef almtr. Ancak spanya bunu tek bana yapmad. Dini arkasna alan iddet sarmal, kta genelinde Ortaan sabit bir zelliiydi. ngilterede binlerce kii cad olduu gerekesiyle ldrld. Bu uygulama, ilerici dnrlerin ncilin harfi harfine yorumlanmasn reddetmeye balad Aydnlanma ile yava yava sona erdi. EK BLGLER: 1. Yahudilerin 1858e kadar spanyaya geri dnmelerine resmen izin verilmedi. 2. Roma Engizisyonu, yaptklar keiflerle Kilisenin inancna ters den Galileo gibi bilim insanlarn ya ldrd, ya da hapse att.

lahi Komedya
lahi Komedya, talyan air ve filozof Dante Alighierinin (1265-1321) bayaptdr. Bir adamn yaam sonrasna yapt yolculuun detayl hikyesi olarak yazlan bu eser yzyllarca Hristiyan evrenbilimini etkilemi ve modern talyan dilinin temelini oluturmutur. Floransada doan Dante ehrin kamu hayatnda aktif bir rol stlenmiti. Siyasi duruu yznden 1302de Floransa hkmetinden lm cezas almas zerine Floransadan kat. iire kendisinin ismini verdii Komedyay bu srgnde yazd. lahi Komedya ismi, Dantenin lmnden sonra kullanlmaya balad. Komedya, Hristiyanln kutsal leme kavramna ayna tutan blm zerine kuruludur: Cehennem, Araf ve Cennet. Blmlerin her biri otuz ksm veya ktadan oluur. Ek kta olan nsz ile birlikte her blm toplam yz ksmdan oluur. iirin i yaps bile lemeye dayanr. Dante tm kitab er dizelik bentlerin i kafiye ile rld (ABA, BCB, CDC, vs) bir form olan terza rima ile yazmtr. Komedyann bakahraman, Dantenin kendisidir. Yaamdaki ynn kaybetmesinin yasn tutan Dante bir

ormanda Romal air Virgilin ruhu ile karlar. Virgil efsanevi yazsnn Tm umutlarn brak, ey ieri giren! yer ald cehennemin kaplarna kadar ona rehberlik eder. Cehennemin yedi emberinden geen Dante lanetli ruhlarn sonsuz cezalandrma sistemi ile ac ektiini grr. Cehennemdeki bu korkutucu grntler, cehennemin en dibinde bir buz glnde tuzaa dm eytann kendisinin grntsnde dorua ular. Araf blmnde Dante, Tanr ile tanmaya yetecek kadar saf olmayan ruhlar iin bekleme yeri olan Araf ziyaret eder. Bu safhadan sonra Virgil daha ileri gidemez; bir pagan olmasndan dolay cennete giremez. Dante romantik akn suretinde ilahi erdemin cisimlemi hali olan Beatrice adnda yeni bir rehber edinir. Cennetin dokuz katnda ykseldikten sonra gnahtan tvbe yoluyla kurtulua erer. Tanrya giden yolda insan ruhunu yanstan bir yolculuu zirveye karan Tanry ksaca grr. Komedya, talyan dilinin geliimi zerinde muazzam bir etki yaratmtr. 1200lere kadar hemen tm talyan edebiyat Latince yazlmt. Bu nedenle Dantenin konuma dili talyancasn kullanma karar ok nemli bir deiimdi. talyan ehir devletleri 1861de birleik bir ulus olduunda, Dantenin eserlerinde kullanlan Toskana ivesi, yazl

talyanca iin standart olarak kabul grd. Bu ive halen kullanlmaktadr. EK BLGLER: 1. air T. S. Eliot Dante ve Shakespeare modern dnyay kendileri arasnda ikiye blerler; bir nc yoktur diye yazmtr. 2. Yeraltna yolculuk yapan kahraman motifi Danteye ilham veren iki byk metinde Homerin Odysseysinde ve Virgilin Aeneidinde nemli lde bulunur.

Davut
1501 ylnda Floransa Cumhuriyeti, Michelangeloyu Floransa Katedralinin n cephesine bir Davut heykeli yapmakla grevlendirdi. Eski Ahit kral genliinde dev Goliath yok etmi olan kahraman bir sava Toskana ehrinin koruyucusu olarak grlyordu. Grev ncelikle, pahal bir mermer ktlesini mahvettikten ksa bir sre sonra len baka bir sanatya verilmiti. Efsaneye gre, Michelangelo ii ald nk mahvolmu tala almaya istekli olan bir bakas yoktu. Michelangelo heykeli 1504te bitirdiinde heykelin kilisenin yukarsna yerletirilmesi uygun bulunmad. Onun yerine heykel Floransann merkezinde olan Piazza della Signoriann zerinde Palazzo Vecchionun nne yerletirildi.

Yksek Rnesansn en gsterili bayaptlarndan biri olan heykel Goliatha saldrmadan hemen nce gergin halde bekleyen Davutu gsterir. Bu, Donatellonun nl almasnda gsterdii zafer dolu gen deil, harekete gemeye hazr bir ergendir. Klasik modellerden esinlenmi olan Michelangelo, asil ban sola evirmi ve arln bir bacana vermi ekilde duran gzel, atletik bir vcut oydu. Davutun kaslar, devi kltan geirmeye hazrlanmak iin g toplayarak imiti. Fazla geni elleri ve ayaklar, ergenlerin tipik olarak arpk oranlarn ve gelecekteki kuvvetinin

vaadini haber vermektedir. Michelangelonun biyografi yazar Giorgio Vasarinin yaymlad bir anekdota gre, bir Floransa vatanda olan Pietro Soderini, Davutun burnunun ok byk olmasndan yana ikyet etmiti. Eletiriye cevaben Michelangelo, burnunu kltm gibi yapt. Heykeltran ii bittiinde Soderini imdi ona hayat verdin! diye haykrd. Heykel, ilk Piazza della Signoriann stnde dikildiinde, byk ihtimalle figr cumhuriyetin bir sembol olarak gren srgndeki Medici klannn destekileri tarafndan ta yamuruna tutuldu. 1527de sol kolu, bir ayaklanma srasnda krld. Heykel, eitli unsurlarn ve kirlenmenin neden olduu zarardan kurtarlmak zere1873te Piazzadan kaldrld. Gvenli bir ekilde Gzel Sanatlar Akademisine yerletirildiinde, bir kopyas da orijinal yerine kondu. 1991de iine engel olunan bir talyan ressam, orijinal heykele ekile saldrarak heykelin ayak parmaklarndan birini paralad. Heykel, yaplmasnn 500nc yldnm arifesinde damtlm su ile temizlendi. Daha ok kir oluumunu nlemek iin kalc bir buhar pskrtme sistemi kurulmasna dair planlar tartlmaktadr.

Bugn Davut, Galleria dellAccademiada Michelangelonun II. Juliusun mozolesi iin tasarlad drt adet bitirilmemi kleleri gibi dier heykelleri ile birlikte grlebilir. EK BLGLER: 1. Biri Michelangelo, dieri ise Donatello tarafndan yaplan iki Davut heykeli olduu bilinmektedir.

Ozon Tabakas
Yeryznn atmosferi eitli katmanlara ayrlr. nsanlar Everest Dann zirvesinin biraz yukarsna kadar uzanan oksijence zengin bir evrede, troposferde yaarlar. Yeryznn yzeyinden on ila elli kilometre arasnda uzanan sonraki katmana stratosfer denir. Bu, yeryznde insan yaamn mmkn klan nemli bir molekl olan dnyadaki ozonun (O3) % 90n barndrr. Ozon tabakas deniz seviyesinden yaklak yirmi be kilometre yukardaki bir alana, en yksek ozon younlamasna sahip stratosferin bir parasna verilen addr. Ozon ender rastlanan bir molekldr. Normal oksijen moleklleri (O2) sadece iki oksijen atomu ierirken ozon oksijen atomu ierir. Her iki milyon oksijen moleklne karlk sadece ozon molekl vardr. Ama ozon tabakas, gneten gelen zararl ultraviyole (UV) nn % 97 ila % 99luk orann sourur. UV radyasyonu kataraktlara, gne yanklarna ve cilt kanserine neden olur. Ayn zamanda ekinlere ve deniz yaamna da zarar verir. Ozon UV radyasyonunu kendi kendini yenileyebilen bir dngde sourur. Ultraviyole radyasyonu bir ozon moleklne arptnda bir oksijen moleklne (O2) ve

kararl olmayan tek oksijen atomuna blnr. Tek oksijen atomu bir oksijen moleklne abucak balanp dier bir ozon molekl oluturur. Maalesef belirli sentetik organohalojen bileimleri, atmosfere salndklarnda bu olduka retken srece dhil olabilir. Kloroflorokarbonlar (CFCler) bu bileimlerin en bilinenleridir. CFCler 20. yzyln ortalarnda bulunduunda mucize bileimler olarak grlmt. Soutucu, spreylerde pskrtc, elektroniklerde temizleyici ve hastanelerde sterilize edici olarak kullanlan bu bileim kararl ve ucuzdur ve zehirli deildir. 1988 yl itibariyle 320.000 metrik tondan fazla CFC dnya apnda kullanlmtr. Aslnda CFC atmosferde 200 yldan fazla hayatta kalabilecek kadar kararldr. CFC stratosfere eritiinde, ultraviyole radyasyonu moleklleri paralarna ayrr. Bu, ozona balanp onu yok eden kloru aa karr. Tek bir klor atomu 100.000 ozon molekln yok edebilir. 20. yzyln son yarsnda ozon tabakasnn zarar grmesi nedeniyle, gelimi lkelerde CFCnin kullanmn resmen yasaklayan 1987 Montreal Protokolnn imzaland. EK BLGLER: 1. Ozon tabakasndaki bir delik 1980lerin bandan

beri her ilkbahar Antarktika zerinde grlmektedir. Bu, tam olarak bir delik olmaktan ziyade en kt yllarda % 60a varan bir seyrelmedir. 2. Ozon tabakasnn halen 20. yzyln ortalarndaki haline kyasla belirgin ekilde daha ince olmasna ramen, son bilimsel aratrmalar ozon tabakasnn iyilemekte olduunu ve 21. yzyln sonu itibariyle yenilenebileceini ne srmektedir. 3. Yzme havuzlar, deniz tuzu ve volkanlardan kaynaklanan klor, stratosfere ulaamaz.

Mzik Trleri
Tarihsel olarak mzik, belli toplumsal etkinliklere elik etmek zere yazlp sahnelenmitir. 1700lerden nce mzik u grevden birine hizmet ediyordu: oda mzii (salonlarda ve asilzadelerin kabul odalarnda kk topluluklarca alnr), kilise mzii (ayinler, ok sesli ilahiler, marlar ve ilahiler) veya tiyatro mzii (bir oyunun veya operann perdeleri arasnda alnan doalama mzik). Yllar boyunca ou bestecinin kulland eitli standart trler geliti. Elbette daha ok mzik tr bulunur; ancak u mzik trleri bestecilerin kendilerini mthi yetenekler olarak ispatladklar trlerdir: BALE: 18. yzyl itibariyle Pariste hkim olan halk dans gsterisinin bir tarz olan bale, 14. yzyln kuzey talyan saray danslarnn doal bir sonucuydu. ODA MZ: Klasik a boyunca ve sonrasnda, Franz Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart ve Ludwig van Beethoven gibi Viyanal ustalar oda mziinin nasl ses vermesi, yapsnn nasl olmas gerektiine ve yararlanaca topluluklarn telli drtl, piyano ls, kk flemeliler topluluu vb nasl olacana dair standartlar ortaya

koydular. KONERTO: talyanca bir araya gelme anlamndaki concertare kelimesinden gelen konerto tekseslilik iinde alan bir grup enstrmana denir. Ancak barok dnemde kompozisyonun ana temalarn bir geri bir ileri alan bir veya daha fazla solo enstrmann elik ettii bir orkestra anlamn almtr. OPERA: Bu tr, bir hikye anlatmak iin bir araya getirilen teatral sahneleme, tutkulu ark syleme, orkestra mzii ve iirsel librettolarn (metinlerin) bir kombinasyonudur. Aslnda opera sahne zerinde oynanmas ynyle oratoryodan ayrlr; ancak tiyatrodan da farkldr nk msralar ve ykleme tmyle ark iinde iletilir. ST: Sitler, danslar ve dier ksa enstrmantal eitlerle birleen veya program niteliinde bir hikyeyi anlatmak iin dzenlenen oklu hareketli eserlerdir. SENFON: Tm orkestra iin yazlm bir eser olan senfoni, concerto ripieno yani ana melodik ses olarak sadece bir veya birka solocudan ziyade tm topluluu kullanan ge dnem barok konerto yazma tarzdr. EK BLGLER:

1. Johann Sebastian Bachn Brandenburg Konertolar, Wolfgang Amadeus Mozartn Fransz borusu iin besteledii konertolar ve Sergey Rachmaninoffun piyano iin besteledii karmak 3. Konertosu en nl konertolardan bazlardr. 2. Dier trler, kilise mziinin (tren mzii, marlar, ilahiler ve korolar) ve her ikisi de toplumsal etkinliklerde veya zel bir yerde piyanoda elenceli eyler olarak sahnelenmek zere yazlan Frederic Chopinin Nocturnes veya Franz Schubertin Liederi gibi salon mziinin oklu formlarn ierir.

Cogito, Ergo Sum

Felsefede belki de en nl cmle olan Rene Descartesin cogito, ergo sum dnyorum, yleyse varm ifadesi, Fransz filozof Rene Descartes (1596-1650) tarafndan Latince yazlm olan Meditasyonlar eserinde 1641de yer ald. Descartesn vard bu nl sonu, temel pheye yol aan tm inanlarn sorgulamak zere yapt bir projenin sonunda geldi. Baka bir deyile, Descartes doruluunu kesin olarak bilemedii her inanc reddetmeye koyuldu. rnein, duyusal deneyim dnyasna olan inancn reddetti; nk duyularn yanltabileceine inand. Ancak, phelenemedii bir inan vard ki bu da dnyor olduuydu. Descartes iin, dnyor olmasndan phelenmesi imknszd; nk bundan phe ederken bile dnyordu. Bylece Descartes, dnyor olduunu kesin olarak biliyorsa, var olduunu da kesin olarak bildiini ilan etti. Descartes sorgulanamayan tek inanc bulmutu: kendi varlna olan inan. Descartesn cogito (dnyorum) tezi, filozoflarn kendini bilme (self-konowledge) olarak adlandrd problem iin yaygn bir srama noktasdr: Kendi kendimizi

farkndalmzn esiz yn nedir? Yani, baka herhangi bir eye karlk olarak kendi dncelerimiz, hislerimiz ve arzularmz hakknda dnmek hangi ekillerde farkldr? Baz insanlar, tek farkn dnyor veya hissediyor olduumuz eyleri drste bildirdiimiz zaman hata yapamayacamz olduunu ne srer. Bu fikir, ac duyma meselesi dnldnde akla yatkn grnr. Ac iinde olduunuzu hissederseniz, ac iinde olduunuza inanmakta hatal olabilmeniz imkansz grnr. EK BLG: 1. Descartes, Tanrnn varlna dair hibir ekilde phe edilmeyecek kadar gl bir kant sunmu olduuna inanyordu.

Dadaki Vaaz
sann MS 30da Galileede bir da eteinde verdii ve Matta ncilinde anlatlan bu nl vaaz, sann retilerinin merkezidir. Vaaz boyunca sa, On Emirin talep ettiinden daha drst olmak iin mritlerine seslendi. Yalnzca On Emire itaat etmenin kurtulu iin yeteri kadar iyi olmadn aklad. Bir kii bakasn ldremeyecei gibi fkeli dncelere de sahip olamaz; bir kii eini aldatamayaca gibi ehvet dolu dncelere de sahip olamaz; bir kii alamayaca gibi maddi ihtiyalar hakknda dncelere de sahip olamaz. sa mritlerinden, hahamlarn retilerine deil, yalnzca Tanrnn retilerine itaat etmelerini istedi; nk Tanr aydnlatmaya gc yeten tek mkemmel varlktr. Ayrca sann dinleyenlerden dier yanan evirmesini ve Eski Ahitin gze gz, die di kavram gibi misillemeyle karlk vermek yerine daha fazla cezaya boyun emesini istemesi bu vaazdayd. Benzer ekilde sa ayn zamanda eytanca deil bar iinde direnmelerini de istedi. Bu vaaz yorumlamak ok zordur. sa, kurtulu tasn en kendini adam mritlerinin bile ulamas zor olan, ok

yksek bir yere koymutur. Bununla beraber baz mutlakiyetiler, kurtulua erimek iin vaazn adm adm takip edilmesi gerektiini ne srmtr. Dierleri ise sann mbalaa ettiini ve gerek hayatta bu doktrinlerin uyarlanmas gereken bir klavuz olduunu ne srdler. Albert Schweitzer (1875-1965) sann dnyann sonunun her an gelebileceine ve hayatta kalmann nemli olmadna inandn iddia etti. Diren ama eytanca deil gibi doktrinler harfiyen takip edilseydi hayatta kalmay baarmak zor olurdu. Dier bir yaklam ise sann mritlerinin onun klavuzluuna itaat etmede baarsz olarak piman olmay renmelerinin beklendii inancn tamaktadr. Farkl yorumlamalara karn, bu vaaz Hristiyan inancnn en nemli kayna olmaya devam eder. EK BLGLER: 1. Mattann ncilde resmettii gibi Dadaki Vaazn aslnda dier, daha ksa vaazlarndan alnan sann inanlarnn bir dizisi veya bir vaaz olup Mattann bunlar bir kitapta toplad iddias geni apta tartlmaktadr. 2. Vaaz ayn zamanda, Altn Kural, Tanrnn

Vaizi ve Yarglanmak istemiyorsan yarglamayacaksn! gibi nl deyileri de ierir.

Martin Luther
Szm geri alamam, almayacam; nk vicdana kar gelmek ne doru, ne de gvenlidir. -Martin Luther

1500de neredeyse tm Avrupa Hristiyanla kucak at. Ortaa Avrupasndaki tek tek krallklar birbirleriyle ekiti ve savatlar, fakat hepsi de ayn Tanrya taptlar. 5. yzylda Roma mparatorluunun dnden sonra Hristiyanln yayl, sonunda Fransa, ngiltere, Almanya, Rusya ve skandinavyaya ulaarak hzland. Ortaa Hristiyanl inananlar topluluu talyann zeytin balarndan zlandann fiyortlarna kadar uzand.

Ama bu birlik, Ortaa boyunca kiliseye kar byyen mutsuzluu maskeledi. Vebann korkusu pek ok Avrupaly hayal krklna uratt; nk birou Tanrnn o kadar ok insann lmesine nasl izin verebildiini anlayamad. Rnesans, geleneksel Hristiyan retilerine meydan okudu. Roma Katolik Kilisesinin rvet almas ve yolsuzluk yapmas en hevesli mritlerinin ounu umutsuzlua drd. 1517de Martin Luther (1483-1546) adnda hsrana uram Alman bir rahip, Wittenbergde katedralin kaplarna bir bildiri ast. Bu bildiri, Lutherin Papann liderliine ve Roma Katolik Kilisesine ynelttii ykc bir sulama olan Doksan Be Tezini ieriyordu. Lutherin ana sulamas Romadaki kilise ruhban snfnn ok agzl ve rm olmasyd. O zamanlar Papa yeni katedrallerin inasna para bulabilmek iin zengin tccarlara gnahlardan affedilme belgesi satyordu. Bu belge, gnahlar iin alcy resmen affediyordu. En yksek teklif verene, gnahlarndan affedilmesi sat uygulamas Lutheri derin bir ekilde rencide etti. Lutherin tezi Avrupa Hristiyanl iinde hzl ve byk bir blnmeye yol at. Avrupann pek ok kesinde, kiliseye ynelttii eletirileri bilinli bir dinleyici kitlesi buldu. Lutherin mritleri, Reformist olarak da bilinen dini bir hareketin iinde

Papann geleneksel otoritesini reddederek Protestan oldular. Birka yl iinde ngiltere ve Kuzey Avrupann pek ok dier lkesi Papann liderliini reddetti ve bylece ktada dini blnme yaand. . Romada ise Papa, Lutheri bir sapkn olarak lanetledi ve Katolikler ve Lutherin mritleri arasnda bir dizi din sava yaand. Bu savalar 1648de Westphalia Barna dek bir yzyl boyunca aralklarla devam etti. Lutherin Romaya kar kmasyla Bat Avrupann dini birlii sonsuza dek paraland. EK BLGLER: 1. ngiltere Kral VIII. Henry, balangta Luthere kar kt; ancak Papann kraln eini, Aragonlu Catherineden boanmasna izin vermeyince 1534te Katoliklii reddetti. 2. 1522de Luther sadece on bir hafta iinde Yeni Ahitin Almanca bir tercmesini yapt. Bylece Almanlar kutsal kitab ilk kez kendi dillerinde okuma ansn buldu.

Bir ngiliz Halk Destan: Beowulf

Yazar bilinmeyen, 8. yzyla ait bir iir olan Beowulf, Eski ngilizcenin en byk kahramanlk destandr. Bilginler ondan ngiliz dilinin geliimine dair ciltler dolusu ey rendiler. iir ayn zamanda erken dnem Ortaa boyunca Kuzey Avrupay karakterize eden Hristiyanln ve pagan geleneklerin karmn yanstr. Beowulf, 6. yzylda Danimarka Kral Hrothgarn konuk salonunda balar. Grendel adl bir canavar, Hrothgarn saraynda geceleri topraklarna girip savalarn yutarak dehet sayordu. svein gneyinde bir blge olan Geatlanddan gelen Beowulf adndaki bir gen prens, bir grup adamla kagelir ve canavar abucak yok eder. Ancak Grendelin annesi olunun intikamn almak zere geri dner. Beowulf onu inine kadar kovalar ve onu da ldrr. Krallna kahraman olarak dnen Beowulf elli yl boyunca kral olarak lkeyi ynetir ve sonunda halkn bir ejderhadan korumaya alrken lr. Konu olarak iir, o zamanlar Kuzey Avrupaya grece olarak yeni yaylan Hristiyanlk unsurlar ile eski Germen sava kurallarnn inanlarn birbiri ile harmanlar. Nesiller boyunca szl olarak tekrar tekrar anlatlan orijinal Beowulf

efsanesi, gc, mertlii, sadakati ve intikam gklere karmtr. Beowulf iiri, bazen alakgnlllk ve balayclk gibi Hristiyan temalarn orijinal Germen hikyesine eklemlemeye alr ve ikisi arasndaki gerilim ara sra kulak trmalar. Beowulf, orta dnem ve modern ngilizcenin Germen atas olan eski ngilizce ile yazlmtr. iirin al msrasnda belirtildii gibi, eski ngilizce bugn evirisi olmakszn okunamaz haldedir: Hwoet we Gar-Dena in geardagum, (Ey insan krallarn yiidine kret) peod-cyninga prym gefrunon, (Mzrak silahl Danlarn uzun gnlerde) hu ga oepelingas ellen fremedon (Duyduk, asil kimselerin onur kazandn) ou eski ngiliz iiri gibi Beowulf, ozanlarn ezberden binlerce satr msra nakletmelerine yardm eden karmak ses yineleme kurallar kullanr. Ayn zamanda benzetmeleri ve airin betimlemelerine renk katan ksa mecazlar da youn olarak kullanr. rnein Bewoulf iiri deniz yerine balina yolu ve kral yerine yzk veren ifadelerini kullanr.

Beowulfun ngiliz edebiyatnn geliimi zerinde etkisinin ounlukla abartlmasna ramen nk iir byk apta 1800lere kadar unutulmutu yine de paha biilemez edebi ve tarihi bir belgedir. 20. yzylda yeniden hret olmasndan beri W.H. Audenden J.R.R. Tolkiene kadar birok air ve yazarn eserine esin vermitir.

Sistin apeli
Vatikan Sarayndaki Sistin apeli en ok, 1508 ile 1512 yllar arasnda Michelangelonun (1475-1564) resim yapt tavan ile nldr. Odann duvarlarn kaplayan freskler, Sandro Botticelli (1445-1510), Pietro Perugino (14501523), Luca Signorelli (1445-1523) ve dier erken dnem Rnesans ustalar tarafndan yaplmtr. Resimlerin altndaki alan bir zamanlar Raphael (1483-1520) tarafndan tasarlanan duvar hallar ile kaplyd.

Sistin kelimesi, tapnan orijinal sahibi olan Papa IV. Sixtusun isminden kaynaklanr. Eski Ahitte anlatlan Sleymann Tapnann boyutlarna gre, binann kendisi 1475 ile 1483 arasnda ina edildi. 1507de Papa II. Julius, Michelangeloya, ilk bata Pier Matteo dAmelia tarafndan yaplan yldzlarla dolu gkyz resmi ile kapl kubbeyi, tavan

tekrar yapmas grevini verdi. Michelangelo balangta bu grevi almaya gnlszd, nk resim yapma konusunda ok az tecrbesi vard. Buna ramen insanolunun yaratln, dn ve kurtuluunu betimleyen 300den fazla figrle dolu geni resimsel bir plan yaratmay baard. Tavann tamamn kendisinin tasarladn ve resimleri yaptn iddia etmesine ramen, kendisine bir ilahiyat danman ve resim asistanlar saland kuvvetli bir ihtimaldir. iirleri, iskelenin tepesinde arkaya doru yatar pozisyonda resim yapmann ne kadar zor olduunu anlatr. Yaratltan dokuz sahne tavann merkezine doru dklr. lk resim Yaratla, sonraki dem ve Havvann hikyesine ve son ise Nuhun hikyesine adanmtr. Michelangelo, frayla daha fazla tecrbe kazanana kadar Tanry temsil etmeye tereddt etmi ve Nuhtan balayarak tm resimleri yapmtr. Sahneleri blen mimari erevenin zerinde oturanlar, ignudi olarak bilinen n lerdir. Kutsal kitap metinleri tayan daha kk n ler, tm tavan boyunca sistemli olarak dzenlenen resmedilmi bronz madalyonlarda grnr. Odann kelerindeki drt kubbe, sraillilerin sonsuz kurtuluunun sahnelerini gsterir. Eski Ahitin yedi byk peygamberi ve be pagan khin kadn (Roma mitolojisinden Hristiyan gelenein iine giren

byc kadnlar), tavann dayanak noktalar boyunca oturtulmutur. Onlarn altnda yer alan on alt bacada sann atalar resmedilmitir. Michelangelo, mabedin kardinaller iin ayrlm ksmnn zerine Tanry resmetmeye dair olduka dikkatliydi. Fuji Filmin sponsor olduu fresklerin tmnn restorasyonu, 1981 ile 1994 yllar arasnda yrtlmtr. Temizlik, ou modern sanat tarihisini artan bir ifaat, Michelangelonun ar derecede canl ve parlak renkler kullandn aa kard. talya seyahati srasnda tavana hayran olan 18. yzyl Alman bilgini Johann Wolfgang von Goethe, Hi kimse Sistin apelini grmeden bir insann baarma kapasitesinin ne olduu konusunda gerek bir fikir sahibi olamaz demitir.

Radyokarbon Ya Testi
Bilim insanlar, bir zamanlar yaayan organizmalarn yan belirlemek iin radyokarbon ya testini kullanrlard. Yntem, kemik ve kumatan tahta ve samana her eyi kesin bir ekilde tarihleyebilir. Bilim insanlar, organizmada lr lmez bozulmaya ve yok olmaya balayan ender grlen bir karbon formu olan Karbon 14n tabakalarn ararlar. Cisim ne kadar eskirse, o kadar az karbon 14 ierecektir. Yeryzndeki tm yaayan organizmalar, karbona dayaldr. Normal karbon atomlarnn (karbon 12) alt protonu ve alt ntronu vardr. Ancak bazen yeryznn atmosferine giren kozmik nlar, nitrojen atomlar yamuruna tutar; karbon 14 denen zel bir tip radyoaktif karbona dnr. Karbon 14n normal karbondan iki tane daha fazla ntronu vardr. 5.730 yllk bir sre boyunca eldeki karbon 14 rnek topluluunun yars nitrojen olmak zere paralanacak. Dier bir ifadeyle, karbon-14n yar mr 5.730 yldr. Bitkiler ve hayvanlar, karbon 12 ile karbon 14 birbirinden ayramaz. lene dek her ikisini de tketirler. Ancak bir bitki veya bir hayvan ldnde, organizmadaki karbon 14 seviyeleri azalmaya balar. (Karbon 14 rmeye

balar ve organizma artk karbon tketmedii iin, yeniden tazelenmez.) Ayn zamanda denekte karbon 12 miktar sabit kalr, nk karbon 12 paralanmayan, sabit bir molekldr. Bilim insanlar l bir cismin yan belirlemek iin, karbon 14 orann ve karbon 12 orann, yaayan bir dengindeki oranlarla karlatrrlar. l bir cisim, yaayan bir cismin yar oranna sahipse o zaman yaklak 5.730 yl yandadr, nk karbon 14n yar mr 5.730 yldr. Eer oran yaayan cismin drtte biri kadar ise, o zaman cismin ya 11.460 yldr, vesaire. Eer bir cisim 60.000 yldan ok daha yalysa, bilimsel olarak kullanlabilecek kadar karbon 14 kalmamtr. EK BLGLER: 1. Radyoaktif uranyumun yar mr 704 milyon yldr ve cisimleri jeolojik bir lekte tarihlendirmek iin kullanlabilir. 2. nsan vcudunda doal olarak bulunan Potasyum 40n yar mr 1,3 milyar yldr. Potasyum 40 gezegen zerindeki yaamn balang tarihini belirlemek zere kullanlmtr. 3. Williard F. Libby, 1950lerde Chicago

niversitesinde radyokarbon ya testini gelitirdi. 1960da kimya alannda Nobel dln kazand. 4. 1940tan bu yana len bir eyin analizini karbon ya testi kullanarak yapmak daha zor olacaktr, nk nkleer faaliyet, gezegende radyoaktif malzemenin aa yukar sabit olan seviyelerini deitirmitir.

Klasik Dnem
Barok dnemden hemen sonra gelen ve romantik dnemden hemen nce olan mziin klasik dnemi, yaklak olarak 1750den (Johann Sebastian Bachn lm) 1827ye (Ludwig Van Beethovenn lm) dek srd. Bireysel haklar ve zgrlkler, insan deeri ve aklclk vurgusu yapan Rene Descartes, Voltaire ve Jean Jacques gibi filozoflar, taraftar olduklar Aydnlanma a olarak bilinen entelektel bir devir ile akt. Sanat, politika ve felsefedeki ou giriim, insan aklnn aklclk yetisine olan vglerdi. Sanatta ve mzikte bu ruh, Greko-Romen kltrne ve oran, denge, poz ve basitlik gibi estetik fikirlere bir kendini adamaya dnt. Akln, dncenin ve mziin tanrs olan Apollo yceltildi. Klasik dnem bestecileri Johann Sebastian Bach ve sonralar Franz Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart ve erken dnem Beethoven belirgin bir tarz birliini paylatlar. Deneysel etkileri veya tahmin edilemezlik konularn vurgulamyorlard. Klasik dnem sanatlar daha ziyade mkemmellie doru atlmda bulunan ekilcilerdi. Rnesans heykeltralar gibi insan ideallerinin kusursuz bir temsiline olabildii kadar yakn ve asrlarca srecek bir sanat retmeye altlar.

Klasik dnem boyunca, besteciler konertolar, sonatlar ve senfoni ekillerini mkemmeliyete ve standarda kavuturdu. Ortaya koyduklar rnekler, sonraki yllar boyunca sanat mziinde nihai bir standart olarak bilindi. Bunu yaparken eserlerinin duygusal kalitesinden de dn vermediler. Mozartn senfonileri ve operalar, Haydnn yayl lleri ve Beethovenn keman sonatlar, ifade dokularndaki zengin rneklerdir. ekil ustal kadar lirik, hareketli melodileri ve orijinallikleri ile de kendilerine hayran brakr. EK BLGLER: 1. Klasik mzik ifadesi, ounlukla Avrupa sanat mzii ile rock, pop veya folk mziini birbirinden ayrmak iin kullanlr. Bu ayrm ilk kez 1790larda kullanlmaya balad. 2. Klasik dnem bestecileri onlardan nce gelen barok bestecileri gibi yaamlarn srdrebilmek iin hamilik sistemine balydlar. Genelde kraliyet saraylarnda sultana veya efendiye hizmet edenler gibi nispeten dk bir duru balamnda altlar. Mozart gibi pek oklar yoksulluk iinde ldler ve halen yeri bilinmeyen mezarlara gmldler.

Zihin/ Beden Sorunsal

Ayak parmanz taa arptnzda ac duyarsnz. Ayak parmanzn bir cisme arpmas fiziksel bir olaydr ve beyninize sinyal gnderen sinirlerinizin belirli bir ekilde yanmasna neden olur. Ama hissettiiniz ac tam olarak nedir? Filozoflar bedeninizin durumlar ile zihninizin durumlar arasndaki ilikiye dair iki soru sorar: lki, zihin durumlar ile fiziksel durumlar zde midir? Ac sadece beyindeki ilgili nronlar m tetikliyor? Eer yleyse, zihninizin beyninizden baka bir ey olmad grnmektedir. Ama eer ac, nronlar atelemekten daha fazla bir eyse, o zaman zihnin bir beden ve beyne ek olarak sahip olunan ekstra bir ey olduunu dnmek iin yeterli sebep var demektir. Bu inana dalizm (ikicilik) denir. kinci soru ise, eer zihin beyinden ayrysa, bedende gerekleen olaylar ve zellikle beyinde gerekleen olaylar, zihinde olaylarn gereklemesine ve bunun tam tersine nasl neden olur? Hepsinin tesinde, eer zihin beyinden ve bedenin geri kalanndan ayrysa, o zaman maddi dnyaya ait olmamal; dier bir deyile, maddeden yaplm olmamaldr. yleyse zihin beyni ve bedeni oluturan maddeyle nasl bir etkileim iindedir? Baz filozoflar zihin ve bedenin, maddeler

arasnda gerekleen etkileime benzer ekilde etkileimde bulunacana inanrlar. Epifenomenalist olarak adlandrlan dier baz filozoflar ise bedenin zihinde etkiler yaratabileceine, ama zihnin bedende etki yaratamayacana inanrlar. Zihin beden sorunsal, felsefede halen canl bir tartma konusudur; nk bu sorunsal psikoloji ve nroloji bilimleri hakknda nemli sorular gndeme getirir. Ayrca yapay zek gelitirme abalarnda ciddi zorluklar ortaya koyar. Bir bilgisayarla beyni yeniden yaratmamz mmkn olabilir, ama zihni yeniden yaratmak mmkn mdr? EK BLGLER: 1. Descartes bir dalistti. Zihin ve bedenin ayr eyler olduuna ve birinin dieri olmadan da var olabileceine inand. 2. Dnce deneyi: Bir kiinin tamamyla sizinki gibi bir beyni olan, tm nronlar tamamyla sizin nronlarnzla ayn ekilde atelenen ama herhangi bir ey hissetmeyen veya tecrbe etmeyen bir beyne sahip olmas mmkn mdr? Bylesi bir zombinin var olabileceine inanyorsanz, dalizme inanyorsunuz demektir.

3. Fransz filozofu Rene Descartes (1596-1650), zihin ve bedenin, beynin bir paras olan beyin epifizinde etkileim iinde olduuna inanyordu.

yi Samiriyeli
yi Samiriyeli, sann anlatt en nl ncil mesellerinden biridir. Luka ncilinde nakledilir ve sann mritlerinin peinde komasn diledii ak standardn tanmlar. Bir kanun yapc saya nasl kurtulua erildiini sorar. sa cevaben Tevratta ne yazl? der. Kanun yapc Tanry sevin ve Komunuzu sevin gibi Tevrat deyilerini aktarr. sa, bu retileri takip etmenin kurtulua gtreceini syler. Daha sonra kanun yapc u anlam tayan bir soru yneltir: Komumun kim olduunu nasl belirleyebilirim? Bunun zerine sa u meseli anlatmaya balar: sa, bir yol kenarnda saldrya uram, soyulmu ve terk edilmi bir seyyahtan sz eder. Oradan geen bir rahip perian grnmnden dolay adamdan saknr. Sonra mezhep yesi olan Levili saygdeer bir adam oradan geer ve o da bu muzdarip adam grmezden gelir. Sonunda oradan bir Samiriyeli geer. Oradan geen bu kiilerin arasnda kurbana giysi, barnacak yer ve yiyecek yardmnda bulunmaya karar veren kii yalnzca bu Samiriyelidir. Kendisine sorular soran kanun yapcya dnen sa, seyyaha en az yardm etme ihtimali olan ve hibir ey kazanmayacak

olan ite bu Samiriyelinin gerekte seyyahn komusu olduunu aklar. Bu, sann ana fikri verirken dinleyicilerini nasl arttnn mkemmel bir rneidir. Bugn yle deilse bile bir Samiriyelinin vlmesi o zamanlar iin hayrete yol aan bir durumdu. Bylece sa ihtiya sahibi insanlara yardm etmenin nemini ve tm insanln yaknln vurgulamtr. Luka ncilinde nispeten ksa bir blm olmasna ramen yi Samiriyeli kavram, ana akm Hristiyanlar ve Hristiyan olmayanlar tarafndan da kabul edilir. EK BLGLER: 1. imdilerde yzlerle ifade edilen ve ounlukla srailin kuzeyinde yaayan Samiriye kkenliler o kadar azald ki bir Samiriyelinin bu hikyenin kahraman olmas, etkisini yitirdi. Bu yzden zaman iinde bu hikyeyi yeniden yorumlayanlar, daha alakal etnik kimlikleri bu hikyeye yerletirmeye giritiler. 2. yi Samiriyeli imdi, durum ne olursa olsun ihtiya halindeki bir insana bencil olmadan yardm eden kii olarak yorumlanr. 3. yi Samiriyeli kanunlar bugn pek ok lkede

vardr. nsanlara yardm edenleri dava edilmeye kar korur.

Yeni Dnyada spanya

Colombus 1492de denize aldnda, yeni bir dnya aramyordu. Daha ziyade spanya Kral Ferdinand ve Kralie sabel iin Asyaya giden yeni bir gei yolu bulmaya alyordu. Ama Colombusun bulduu geni alanlar fethetme frsat kar konulacak gibi deildi. spanyol askerleri, sonraki elli yl Orta ve Gney Amerikada devasa topraklar istila edere k ve bu srete binlerce yerliyi ldrerek geirdi. Yeni Dnyadan inanlmaz hazineler karan spanya dnyann sper gc olarak en tepedeydi. 1550de Ferdinand ve sabelin torunu Kral V. Charles, lkenin d politikas hakknda geni kapsaml bir mzakere iin Valladolidda yer alan en byk devlet niversitesine iki nemli bilgini davet etti. Amerikadaki katliam kral endielendirmiti. spanya imparatorluunu insan hayatnda bylesi bir bedelle geniletmeye devam etmesi doru muydu? Vallaloiddaki mzakerenin bir tarafnda, Bartolome de las Casas adnda Dominik bir rahip vard. Las Casas 1493 ylnda henz ocukken Christopher Colombusun Amerikay kefinden dnn kutlayan Sevilladaki zafer yryne katlmt. 1502de las Casas, spanyollarn Amerikaya yerleiminin ilk dalgas olarak eitli

akrabalaryla Amerikaya tand. Yeni Dnyada birinci elden tanklk ettii spanyol fatihlerinin zulmnden dolay las Casasn dili tutulmutu. Kraln nnde las Casas Amerikadaki spanyol politikalarnn daha insancl olmas iin yalvard. Vallaloiddaki mzakerenin dier bir tarafnda, hangi yol gerekiyorsa gereksin spanyollarn Amerikal yerlileri Hristiyanlatrmak grevi olduuna inanan hmanist bir bilgin olan Juan Gines Sepulveda (1490-1573) vard. Sepulvedaya gre Aztekler gibi yerli kabileler, insan kurban etme ve insan yeme gibi adetleri olan barbarlard. spanyollarn yerlileri boyun edirmeye haklarnn olmasnn yan sra Sepulveda, Bat medeniyetini yaymak zere olumlu bir zorunluluklar da olduunu syledi. 1547de Mkemmel olan mkemmel olmayan ynetmeli ve ona hkmetmelidir diye Aristotelesten adil sava kavramn yerlilere kar savunmak zere alntlayarak yazd. ki nesil iinde spanyollar byk Aztek ve nka imparatorluklarn yok ettiler. Kral, las Casasn yakarlarn anlayla karlasa da artk i iten gemiti. yi veya kt olsun, bir ekilde Avrupann Amerikay smrgeletirmesi balamt.

EK BLGLER: 1. Gney Amerikann byk blm spanyann smrge hkimiyetini zayflatan Avrupadaki Napolyon savalarna dek sonraki yz yl boyunca spanyol mlkiyetinde kald. Meksika bamszln 1822de, Peru ise 1824te kazand. spanya son smrge topraklarn 1898deki spanya-Amerika Savanda kaybetti. 2. Birok yerli Amerikal savata helak olmaktan ok Avrupal kiflerin tad hastalklardan dolay lmtr. iek hastal milyonlarca yerliyi ldren, birok yeni kefedilmi lke salgnndan biriydi. 3. spanyol kifler, 1565te Amerika Birleik Devletlerinde Avrupallarn en eski srekli yerleim yeri olan, Floridadaki St. Augustine ehrini kurdu.

Salman Rdi
Mslman bir ailenin ocuu olarak Mumbaide (eski Bombay) dnyaya gelen, Hindular ve Sihler arasnda yetien, ngilterede eitim alan ve imdi New Yorkta yaayan roman yazar Salman Rdi (1947-...) postmodernizm ve post-smrgecilik dnemlerinin deyim yerindeyse yryen temsilidir. Hem gerekilik hem de fantezi arasnda demlenen eytanca zeki ve allmadk romanlar, pek oklar iin modern Hindistann edebi sesidir. Rushdienin romanlar, zellikle Hindistan ve Pakistanda Hinduizm ve slam arasndaki gergin ilikiler gibi politik ve dini konular ele alr.

ronik bir ekilde, Rdinin byk n, ne kan yaz

becerisinden deil eytan Ayetleri (1988) romanna tepki olarak patlayan kzgnlktan kaynaklanr. Bu romanda birok Mslmann Muhammed Peygambere kfrl aalamalar olarak alglad sayfalar bulunur. Roman Hindistan, Pakistan, Msr, Suudi Arabistan ve baka lkelerde yasaklanm ve Orta Doudan ngiltereye kadar pek ok yerde iddetli halk protestolar ve kitap yakmalarna neden olmutur. 1989un balarnda ran Cumhurbakan Ayetullah Humeyni, Rdinin lmn isteyen ve onun dnya apnda izinin srlmesi iin Mslmanlar yreklendiren bir fetva karmtr. Rdi, yaklak on yl boyunca saklanarak ve Scotland Yarddan grevlendirilen ajanlar tarafndan korunarak yaamtr. eytan Ayetlerinin kt hreti sklkla Rdinin en byk baars olan Gece Yars ocuklar (1981) kitabn glgede brakr. Romann kahraman olan Saleem Sinai, Hindistann ngiltereden bamszln kazand ve Pakistann ayr bir lke olarak ayrld 15 Austos 1947 gn saat tam gece yarsn vurduunda doar. Ayn saatte doan yzlerce gece yars ocuu gibi Saleemin de doast gleri vardr ve hayatndaki olaylar gen bir ulus olan Hindistandaki gelimeleri yanstr. Hikyenin unsurlar otobiyografiktir Rdi 1947de Mumbaide domutur

ama Gece Yars ocuklarnn ou, byl gerekilik akmnn Gnter Grass, Gabriel Garcia Marquez ve dier nemli temsilcilerinin ayak izini takip ederek fantastik bir memlekette geer. Roman, Rdiye 1981de Booker dln kazandrmtr. Rdinin ad, Ayetullahn verdii lm cezas ile sonsuza dek anmsanacak olsa da, romanlar gerekte olduka kaygszdr ve dilin becerikli bir kullanm dolaysyla vg alr. Dzyazs, kinayeler ve oyunbaz hilelerle dolu szl bir karmaadr. Tpk Rdi gibi yaratt karakterler de gnmz dnyasnda kltrlerin i ie gemesini ve modern gmen tecrbesini temsil eder. Rdi aralarnda Harun ve Hikyeler Denizi (1990) ve Maribinin Son ekii (1995) olan romanlarn kararak yaamna kasteden tehditlere ramen bu damardan yazmaya devam etmitir. EK BLG: 1. Rdinin Gece Yars ocuklar nda Hindistan Babakan Indira Gandhiyi ktleyen bir tasviri nedeniyle Babakan Rdiye kar hakaret davas at. Gandhinin 1984te suikasta kurban gitmesiyle dava dt.

Raphael
Leonardo da Vinci ve Michelangelo ile birlikte Raphael (1483-1520), talyadaki Yksek Rnesansn en byk sanatsndan biri olarak dnlr.

Urbino yaknlarnda doan Raphael, babas Giovanni Santi tarafndan eitildi. ocuun dehasn fark eden Giovanni, onu o zamanlar Umbria blgesinin nde gelen bir ressam olan Pietro Peruginonun atlyesine gnderdi. 1504te Raphael, 16. yzyln balarnda talyann sanat merkezi olan Floransaya tand. Michelangelonun ve Leonardo da Vincinin eserlerine alan Raphael, tmyle kendine ait bir tarz bulmak zere her ikisinden de belli unsurlar alarak birletirdi. 1508de Raphael, Papa II. Julius tarafndan Papa sit odalarnn zerinde almak zere Romaya arld.

Muhtemelen Papann Ktphanesi olan ilk odada, Raphael drt temel alan olarak dnd ilahiyat, felsefe, hukuk ve iir zerine freskler yapt. Bunlarn en mehurlar olan ve sonradan Atina Okulu adn alan felsefe geni bir mimari alanda ve antik Yunann tm byk dnrleri tarafndan evrelenmi ekilde konumlanm Platon ve Aristotelesi sunar. Raphael, ksa ama retken yaamnn geri kalannda Romada yaad. Pek ok ustalk eseri ve muhteem resmin yannda, o ayn zamanda 1512de Villa Farnesina iin yaplmas istenen ve dev Polyphemus tarafndan kovalanan peri kzn betimleyen Galatea gibi mitolojik sahnelerin de resmini yapt. Buna benzer ekilde Raphael, bir mimar olarak da n kazand ve ilk bataki tasarmcs Donato Bramantenin 1514te lmesiyle yeni Saint Peter Kilisesinin inasna gzetmenlik yapmak zere atand. Ayrca Raphaelden nl Rnesans bilimsel eseri olan Saray Adamnn Kitabnda (1528) bahseden yazar ve nemli bir diplomat olan Baldassare Castiglionenin (1478-1529) resminde de grlebilecei gibi yetenekli bir portre ressamyd. Rapahelin en nl Bakire Meryem ve ocuu imgelemlerinden biri olan Sistine Madonna (1512-1514) her iki figrn yzndeki allmadk akn ifadeler nedeniyle

pek ok tartmaya yol at. Son zamanlarda yaplan bir aratrma, eserin kilisedeki orijinal yerinin, figrlerin bir armha bakacak ekilde tasarlandn gsterdi. Raphael iin genelde byk Rnesans ustasnn en klasii olduu sylenir. Alman bilgini Johann Wolfgang von Goethe (1749-1842), aslnda, Raphaelin Yunanllar taklit etmesinin gerekmediini nk onlar gibi hissetmenin ve dnmenin onun iin doal olduunu iddia etti. EK BLGLER: 1. Raphaelin ilk biyografisi, Giorgio Vasarinin Sanatlarn Yaamlar (1550) adl kitabnda grnr. 2. Atina Okulunda Eflatun parman soyut, ruhani kavramlara olan ilgisini gstermek zere yukar iaret ederken Aristoteles ise somut cisimlere ve dnyevi ilere ynelik tercihini gstermek zere eliyle zemini iaret eder. 3. Raphael ayn zamanda Roma harabelerini, en gze arpan Neronun Altn Evinin gml kalntlarn Domus Aureay kefetti.

Albert Einstein
Albert Einstein (1879-1955) siyah bykl ve bir tutam beyaz sal yal bir profesr olarak resmetmeye meyilliyizdir, ama gerekte o matematik ve fizie en byk katklar saladnda sadece yirmi alt yandayd. 1905te svirenin Bern kentinde patent ofisinde bir memur olarak alrken Einstein, her biri deha rn olarak grlen drt makale yazd. 1905 yl, Einsteinn mucizeler yl (annus mirabilis) olarak bilinir.

Einsteinn In retimi ve Dntrlmesini Gzeten Sezgisel bir Bak As zerine isimli ilk makalesi, n enerji kuantumlar ad verilen enerji paketlerinden olutuunu nerdi. Bugn bunlar foton olarak adlandryoruz. Bu,

Einsteina 1921de fizik dalnda Nobel dl kazandran kuramyd. Einsteinn ikinci makalesi, atomlarn varl iin ilk deneysel kantlarn bazlarn sundu. 1905ten nce maddenin en kk yap ta olarak bilinen atom fikri, kullanl teorik bir kavram olarak grld. Einstein, Brownian Hareketi diye adlandrd sv iinde geciken paracklarn hareketini tarif etti ve maddenin temeli olan bir yaps olmas gerektiini kantlad. O yap, modern atom kavram ile akland. Einsteinn nc ve drdnc makaleleri, onu en fazla nlendiren konuyu zel grelilik kuramn ele almasyd. Kuram, enerji ile ktle arasndaki ilikiyi, nl E=mc - bir cismin enerjisi onun ktlesi ile k hznn karesinin arpmna eittir denklemiyle aklad. En basite indirgenmi aklamasyla bu, ktlenin bir enerji formu olduu anlamna gelir. EK BLGLER: 1. Einsteinn grelilik teorisi zerine olan makaleleri, on alt yanda balad almasnn bir devamyd. 2. Einsteinn Bakan Franklin Roosevelti II. Dnya Sava srasnda nkleer bomba yapmas iin

cesaretlendirmesine ramen, aktif ekilde nkleer silahszlanmaya destek verdi. Bir keresinde III. Dnya Savanda savalacak silahlarn neler olduunu bildiim kadar IV. Dnya Savann da sopalar ve talarla yaplacan biliyorum, demiti. 3. Einsteindan, srailin ikinci cumhurbakan olmas istenmiti; ama o, insanlar ynetme becerisi olmadn syleyerek bu teklifi reddetti.

Franz Joseph Haydn

Viyanal usta saray bestecileri geleneinde Franz Joseph Haydn (1732-1809), klasik an ilk gerek gzdesiydi. Avusturyann Rohrau isimli bir kasabasnda ii bir babann olu olarak fakirlikle byd. Mzie olan yatknl, gen bir ocukken bile belliydi ve sekiz yanda Viyanadaki St. Stephen Katedralinde koroda sylemeye balad.

1759dan 1761e kadar Haydn, sonralar iflas eden ve tm mzisyenlerini kovan dk seviyeli bir asilzade olan Kont Morzinin saraynda alt. Ancak o zamanlar Haydn, Paul Anton Esterhazy isminde Macar bir prens tarafndan ie alnacak kadar yeterli dikkati ekmiti. Hayatnn ounu Esterhazynin evinde gnde sekiz saat beste yaparak ve

oklu operalar ve haftalk senfonik performanslar da ieren eyaletin mzikal faaliyetlerinin ounu dzenleyerek geirdi. Haydnn program zorlu grnyorsa da kariyeri de ayn oranda byleyiciydi: 104 senfoni, 68 telli kuartet, 47 piyano sonat, 26 opera, 4 oratoryo ve o zamandan beri kayp olan yzlerce baka eser yazd. eitli talyan, Rokokolu bestecilerin fikirlerinden gelitirdii deien tempolarn veya drt hareketi, telliler, drt veya be flemeliler ksm ve timpani iin notaya geirilen bir senfoni iin standart yap kuran kii ve ayn zamanda telli kuartet formatn modernize etmesiyle bilinir. Kuartetlerini bakemanclar iin solo altrmalar yaptrmak yerine, keman, viyolonsel ve ello paralarn arasnda melodilerin ve nemli temalarn evresinde hareket etti. Haydn, yaamnn son dnemini en olgun ve kalc senfonilerini ve telli kuartetlerini besteleyerek Londra ve Viyana arasnda seyahat etmekle geirdi. En yetenekli ada gen Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) ile tant ve ona ilham kayna oldu. Emekli oldu ve sonunda Viyanada yetmi yedi yanda ld. EK BLGLER: 1. ou barok bestelerinde, her hareket bir ruh haliyle

veya duygusal bir doku (hznl, kasvetli, sevinli vesaire) ile kstlanr. Haydn, oklu ifadeli dzenlemelerle yer deitiren paralar, isim vermek gerekirse senfonileri yazan ilk bestecilerden biriydi. Ayn zamanda barok ssl bas ksmn kaldrd ve onun yerine bir orkestrada pek ok alg aleti kullanarak daha karmak orkestrasyonlar koydu. 2. Esterhazyyle kalrken Haydn, yirmi yl hizmetilerin blmnde bir uak niformas giyerek ve peruunu doru dzgn pudralamadndan sopa cezas gibi durumlar yznden aalamalarla uramak zorunda kalarak yaad. 3. 1749da Haydnn sesi deitiinde St. Stephen erkek korosundan srtndaki giysilerden baka hibir ey verilmeden kovuldu. Bu durum bir mzisyenin hayat yolculuunun bir gstergesidir. Ders vererek, ehrin zenginleri iin elence mzii besteleyerek ve talyan bestecisi Nicola Porporaya (1686-1768) raklk yaparak ve hizmeti olarak alarak hayatta kalabildi.

Baruch Spinoza
Baruch Spinoza (1632-1677), spanyadan srlmeden nce dinlerini gizlice yaayan Yahudilerden oluan Marranos topluluunun bir yesi olarak dnyaya geldi. 1656da Yahudi topluluundan aforoz edildi ve sonralar ismini daha Latin olan, genelde o ekilde seslenilmesini tercih ettii Benedict olarak deitirdi.

Yaam srasnda ve sonrasnda, Spinozann fikirleri derin bir ekilde ikilik iindeydi. 1670de tm yazlanlar gibi kutsal kitabn da Tanr tarafndan deil insanolu tarafndan retilen

bir belge olarak yorumlanmas gerektiini tartt TeolojikPolitik ncelemeler kitab yaymlad. Spinoza, dinin gerek ieriinin Tanrnn doasn ilgilendirmediini, daha ziyade hikyeler ve meseller yoluyla ahlaken doru olan yapmak iin insanlara rehberlik ettiini iddia etti. Bylece din, ahlaki ve siyasi kontroln bir sistemidir ve tm dinler, olabildii kadar bu grevi etkin bir ekilde yerine getirmelerinden dolay eit lde geerlidir. Bu grler, Spinozann kitab isimsiz bast 17. yzyl Avrupasnda olduka tartmalyd. Spinozann felsefi almalarnn ouna, Laheydeki lmnn hemen ardndan 1677de baslan aheseri Etik kitabnda yer verilmitir. Bu kitapta Spinoza, Tanrnn, doann, akln ve mutlulua erimenin sistematik bir aklamasn sundu. Spinoza iin doadaki her ey, kat ve gerekli nedensellik yasas ile ynetilir. Bu nedenle, her ey gereken yasalarn gerekli bir sonucudur ve hibir ey olduu ekilden baka trl olamazd. Spinoza, Tanrnn sadece doann toplamndan olutuuna, bamsz bir yaratc olmadna inand. Dnyaya dair bir anlam veya ama olmad sonucuna vard. Son kitab Etikte Spinoza bu sonuca ularken nasl halen mutlu olabileceimiz zerine yazd. Hayatnn ounu bir mercek camcs olarak geiren

Spinoza, 1677de Laheyde ld. EK BLGLER: 1. Kesin olarak bilmememize ramen Spinoza, muhtemelen ruhun lmsz olduunu ve Tanrnn dnyay bir ama iin yarattn inkr etmesinden dolay aforoz edilmiti. 2. Spinoza, mutluluk haline salt mutluluk adn verdi.

Havariler
sann takipileri, onunla yolculuk eden ve ondan renen mritleri ve sa ldkten sonra retilerini devam ettirmeyi seen havarileridir. On iki havari, ilk misyonerlerdi. Kitab- Mukaddesin Yeni Ahitinde anlatld gibi, sann armha gerilmesinden nceki gece beraber yemek yedii on iki adamd. Buna ek olarak, havariler sann tekrar dirildikten sonra gzkt kiilerdendi. On iki says, srailin orijinal on iki kabilesini yanstmaktayd. sann takipilerinin bazlar, antik srailin yeniden inasnn Cennetin Krallnn geliiyle akacana inanyorlard. Baz nemli havarileri: SIMUN: Simun, sa tarafndan Petrus olarak arlrd. sa Simuna ender bir liderlik rol verdi ve Simun sonunda ilk Papa oldu. sa ona Sen Petrussun ve bu kaya zerinde kilisemi kuracam demiti (Matta 16:13-20). Katoliklerin Papaln kuruluuna veya sadece Petrus inancna dayandrdklar kayann Petrusun kendisi olup olmad tartlmaktadr.

ANDREAS: Simunun kardei olan Andreas, sann ilk takipilerinden biriydi ve Simunu da havari olmaya ikna etmiti. YUHANNA: Yuhanna, bilindii gibi Yuhanna ncilinin ve belki de drt ek ncil kitabnn da yazaryd. MATTA: Baz metin referanslarnda Levi denilen Mattann, Matta ncili yazar olduuna inanlr. TOMAS: Tomas, sann ldkten sonra yeniden dirilmesine dair ok pheciydi ve bu mucizeye inanmadan nce onun yaralarna dokunmak istemiti. YAHUDA KAROT: Yahuda, say perek ona ihanet eden bir adamd. Bu pck, yetkililerin onu tanmasna izin vermiti. Baz kaytlar Yahudann sann armha gerilmesi ile yeniden dirilmesi arasnda geen gn iinde sululuktan intihar ettiini yazar. EK BLGLER: 1. Mormon inanlarna gre sa, yeniden dirildikten sonra Gney Amerikaya gitti ve on iki havariden oluan bir grubu seti. Bunlarn arasnda, lmemi olan ve bugn yeryznde sann ikinci kez geliini beklemek zere kalan Nefit de vard.

2. Orijinal on iki havariden ayr olarak birok baarl misyoner, yzyllarca Hristiyanlk tarihi boyunca havarilik unvann ald. Bu onur, belli bir lkeye, blgeye veya nfusa Hristiyanl ilk kez getiren insanlara bahedilir.

Kuzey Amerikada ngiliz Yerleimi

ngiliz yerleimciler, Kuzey Amerika kylarna iki grup halinde geldiler. lk nce, 1600lerin balarnda ngiliz giriimcileri, Gney Amerikadaki ilk spanyol yerleimcilerin rneini takip ederek Yeni Dnyada zenginlikleri aramak zere Virginiann Jamestown kasabasnda bir koloni kurdular. Bir sr aksilikten sonra, Virginia kolonisi mreffeh bir ticaret yatrmna dnt. Yaklak ayn zamanda baka bir grup sofu ngiliz yerleimcisi Massachusettse vard. Bu grup, ngilterede onlara tannmayan dini zgrl burada aryorlard. ou tarihi, Amerikan kimliinde sregelen bir gerilim kayna olarak ngiliz yerleimcilerinin bu iki grubunu tanmlarlar. Dini bir cokuyla srklenen New England yerleimcileri, tm dnya iin iyi bir rnek toplumu oluturabilmek iin Massachusettsin kayalk topranda bir yerleim kurmak istediler. Bostonda yerleen Pritenlerin lideri John Winthrop, nl bir vaaznda misyonunu yle tarif etmitir: Biz bir tepe zerindeki bir ehir gibi olacaz. Tm insanlarn gzleri zerimizde olacak. Massachusetts Koyu Kolonisi, zina yapan erkekleri ve inanszlndan phelenilenleri ok sert cezalandrarak ncile dayanan kat kanunlar yrrle koydu.

Virginia kolonicileri, bunun aksine, ilerinden kr salamayla ok daha fazla ilgililerdi. Bostonun somurtkan rahipleri kamusal erdemleri uygulamaya alrken, 1619daki Virginia yasamasnn ilk yasas, ttn fiyatlarnn dzenlenmesiydi. Orijinal on koloninin geri kalan, ngilizlerin kark gdlerini yanstt. Pennsylvania, zulme urayan Protestanlar iin bir cennet oldu. New York, ngilizler tarafndan 1644 ylnda igal edilene kadar ksa mrl Hollanda ticaret kolonisi olarak kuruldu. ngiliz kolonicilerinin ayr gruplar, balangta birbiriyle ok az akrabalk hissettiler, ama zorba ngiliz hkimiyetine olan ortak kzgnlk on koloniyi bir araya getirmeye yardm etti. EK BLGLER: 1. Maryland kolonisi, 16. yzylda Protestan Reformlarndan sonra dinleri ngilterede gzden den ngiliz Katolikleri iin gvenli bir cennet olarak 1634te kuruldu. 2. Pek ok dier Avrupal g, Kuzey Amerikada ksa mrl koloniler kurdular. sveli yerleimciler, 1638de Delawarei kurdular, ama kolonileri sadece birka yl

dayand. Vermont eyaletine, ilk bata Franszlar yerleti. 18. yzylda eyalet bamsz bir lke oldu ve 1791de Birlike katlmak zere on drdnc eyalet oldu. 3. Birok Amerikan kolonisi tarafndan Avrupada ektikleri dini zulmler, Yeni Dnyada onlar bu kez dini muhaliflere kt davranmaktan alkoymad. ngiltereden kaan Massachusetts Pritenleri, Bostonda birok Protestan tarikat yesini ngiliz Milletler Topluluundan ayrlarak emirlere kar gelmekle sulayarak astlar.

Gurur ve nyarg
Gurur ve nyarg (1813), ngiliz roman yazar Jane Austenin (1775-1817) tartmasz en tannm eseridir. Dier romanlar ile birlikte bu roman da orta snf yaamna odaklanmasyla r aan bir eserdi. Aristokratik lem, byk lde erken dnem ngiliz edebiyatnn odandayd. Kitap, artc ekilde komedi ve ironi ile dolu modern olay rgs ile, nesiller boyunca beenilen bir kitap olmay srdrd.

Austen, sekiz kardeten yedincisiydi. Orta snfa mensup ailesi, okumaya verdikleri deer ve burslar ile zerinde etki brakt. Ksa bir dnem, kendi dzeyindeki ou ngiliz kadnnn o zamanlar aldndan daha fazla eitim ald bir kz

yatl okuluna kaydoldu. Ailesi tarafndan cesaretlendirilerek yazmaya balad. Gurur ve nyargnn ilk taslan 1796da neredeyse bitirmiti. El yazmas bir yaynevi tarafndan reddedildikten sonra, Austen, onu bir kenara koydu ve ona dnene kadar dier projeler zerinde on seneden daha fazla alt. Gurur ve nyarg, Elizabeth Bennet isimli gen bir kadnla drt kz kardeinin romantik endielerini anlatr. Austen gibi Elizabeth de orta snf yetitirme tarznda bymtr. Bay ve Bayan Bennetin ilk bata mlklerini kzlarna miras brakmak istemelerine ramen, be kzlarnn olmas ve oullarnn olmamas gerei, mlklerini bir akrabalar olan sevimsiz dalkavuk Bay Collinse vakfetmeleri veya ceza olarak vermeleri anlamna geliyordu. Bu anssz durum, Bayan Benneti kzlarnn evlilik durumlar hakknda srekli olarak endielendiriyordu. Bir akam bir baloda Elizabeth, Bay Darcy adnda varlkl gen bir adamla tanr. Birbirlerinin ilgisini ekmelerine ramen, Elizabeth Darcynin ukalalndan ve Darcy de Elizabethin orta snf ailesinin fazla gsterili olmayan antikalarndan dolay kendisini geri eker. Uzun sren kabalklar, karlkl yanl anlamalar ve birbirini sulamalardan sonra, Elizabeth ve Darcy birbirlerine

duyduklar sevgiyi fark eder ve nihayetinde nianlanrlar. Gurur ve nyarg zekice, igrl ve zengin karakterleri ile sevilmitir. Atlgan, bamsz Elizabeth, edebiyatn byk kadn kahramanlarndan biri olmutur. Gdaklayp duran bir tavuk gibi olan anne Bayan Bennet, sadk Bay Benneti istifaya srkleyen dramalar yaratmaya hazrdr. Belki de en aklda kalan, yeeninin ailesi, balantlar veya serveti olmayan gen bir kadnla sonradan grme bir gsterililie dmesi ihtimali karsnda donakalan Darcynin kin dolu zppe teyzesi Lady Catherinedir. Bunlarn kara mizah ve tatmin edici bir sonla, sevgi dolu verilen portrelerinin bir birleimi, Gurur ve nyargy ngiliz edebiyatnn en elendirici klasiklerinden biri yapar. EK BLG: 1. Austenin 1817deki zamansz lm, retken kariyerini yarda kesmitir. Northanger Manastr ve kna romanlar 1818de lmnden sonra yaynlanmtr.

Barok Sanat
Barok a, genelde tarihiler tarafndan 1600den 1750ye kadar sren dnem olarak tarihlenir. Sanatsal tarz, Protestan Reformlar ve Katolik Kar Reformlarn arkaplanna kar, gelimesi itibar ile farkl zelliklerin birbiriyle yarmas yznden tm Bat Avrupada yayld. Barok sanat, genelde teatral, duygusal olarak hitap eden, dinamik ve huu uyandran bir tr olarak tarif edilir. talya ve dier Katolik lkelerdeki barok sanatnn ou, Protestanla dorudan bir yanttr. Martin Luther ve takipileri, Roma kilisesini ar atafatl olmas ve grsellere olan ar saygy yaygnlatrmas yznden eletirmilerdi. Katolik yetkililer, ibadet grsellerinin kullanmn savunarak yant verdiler, ama sanatlarn ncildeki olaylarla aka, canl ve gereki bir ekilde ilgi kurduran resimler yaratmalarnn ve daha kat kstlamalar takip etmelerine zorlanmalar gerektiine de karar verdiler. Bylesi grsellerin inananlarn iindeki Tanrya hrmeti beslemeye yardmc olacan dnyorlard. Dier yandan mimarlk, asi Protestan mezhepler zerindeki papaln gcn ve zaferini vmeliydi. talyadaki en byk barok projesi, yeni St. Peter

Kilisesinin tamamlanmasyd. Bu, olduka fazla ibirlii iinde oluturulan bir projeydi. nl heykeltra ve mimar Gian Lorenzo Bernini (1598-1680), tm kilisenin heykel programn denetledi ve ndeki oval sra stnlu veranday tasarlad. Carlo Maderno (1556-1629) d cepheyi yapt. ok eitli barok ressam, i alandaki sanat eserlerini yaptlar. Barok, Hollanda gibi Protestan lkelerde biraz farkl bir yn ald. Orada papalktan veya yneten aristokrasiden ziyade gen cumhuriyeti yceltmek iin kullanld. Bu, ayn zamanda 17. yzyln en nl iki Hollandal sanatsnn Rembrandt van Rijn (1606-1669) ve Jan Vermeer (16321675) eserlerinde de grlebilecei gibi atmosfer etkilerine ve resimde insan duygusuna gsterilen daha byk bir ilgiye yol at. Protestan ngilterede, barok Sir Christopher Wrenin (1632-1723) mimarisinde, zellikle 1675 ile 1710 arasnda yaplan yeni St. Paul Katedrali iin yapt tasarmla hreti yakalamtr. 18. yzylda, barok yava yava daha sslemeli bir tarz olan rokoko yolunu amtr. EK BLGLER: 1. Barok ifadesi, ilk olarak 19. yzylda dnemi

eletirmek iin aalayc bir sz olarak kullanld. Bugn ise konuma dilinde ar, karmak veya tuhaf anlamlarna gelecek ekilde kullanlmaktadr. 2. talyan barok ressam Caravaggionun Bakirenin lm tablosu, ilk sergilendiinde bir skandala neden oldu, nk sanat Meryemi bir azize iin yakksz yorumlanacak ekilde, imi bir karnla resmetmiti. Sylentilere gre Caravaggio, (1500-1534, gerek ad Michelangelo Merisi) modeli iin yerli bir fahieyi kulland.

Charles Darwin ve Doal Seim

1842de Charles Darwin (1809-1882), Trlerin Kkenini yazmaya balad. Poplasyonlarn zaman ierisinde evrildiini iddia eden ilk kii deildi, ama bunun neden olduunu anlatan bir kuram sunan ilk kiiydi. ngilterenin Shropshire kentinde varlkl eraf bir ailede doan Darwin, ayrcalkl bir ocukluk yaad. Babas, sekin bir doktordu ve annesi nl mleki Josiah Wedgwoodun kzyd. Zor beenen bir doaya sahip olan Darwin, bir doktor olan babasnn izinden gidemedi. Babas onun bir meslee sahip olmasn istedi, o nedenle onu rahipler okuluna yollad. Darwinin doal gzlem, anatomi, jeoloji ve botanik bilime meyli vard, ama dinle o kadar da ilgili deildi. Cambridgete Christ Kilisesinde ilahiyat alarak geirdii yldan sonra Darwin, kiliseden ayrlma frsatn yakalad. Yirmi iki yanda, denizde tek bana dmene gemekten korkan asilzade kaptan Robert FitzRoy iin ounlukla kibar bir yol arkada olarak yardmc olmak zere HMS Beagle gemisiyle yola kt.

Sonraki be ylda Darwin, Gney Pasifik, Gney Amerika ve Avustralyann adalarnn evresinde yelkenli gemiyle dolat. Bitkiler ve hayvanlara dair gzlemleri, en gze arpan Galapagos Adalarnn eine az ratlanr yaratklar, evrim kuram iin temel oldu. Hayvanlarn evrelerine nasl uymaya altklarn fark etti. Uzun, dar gagal bir ku, uzun, dar iekli bir bitkiden bal zn azar azar ekiyordu. Bunun ans eseri olmad sonucuna vard. En uzun, en dar gagal kular, hayatta kalabilmede en fazla ansa sahip olabilirlerdi ve bu nedenle fiziksel niteliklerini sonraki nesle iletebilirlerdi. Bylece kular, zaman iinde ieklere uyum salamak iin evrildi. Ksa, iman gagal kular lp gitmilerdi. Bu doal seilim sreci, yeryzndeki tm yaratklarn zelliklerini

aklamak zere kullanlabilirdi. Su yosunundan mavi balinalara tm topluluklarn en uyumlunun hayatta kalmas ilkesiyle evrildii sonucuna vard. EK BLGLER: 1. Darwin, yirmi yldan daha fazla bir zaman bulgularn halka ifa etmedi. Din zerinde yapabilecei etkiye dair ciddi kukular tayordu. 2. Trlerin Kkeni, 1859da nihayet basldnda ok satan bir kitap oldu. 3. Darwin, kitabn kmasndan sonra kuvvetten dren hastalklarla kvrand. Bilime son derece kararl ekilde inanmasna ramen, boynunu sirke ile slatma, boynunu bir zincirle balama gibi batl yntemleri de denedi.

Haydnn Londra Senfonileri

Franz Joseph Haydn (1732-1809), Londraya en uzun ziyaretlerini 1791-1792 ve 1794-1795te yapt. Handelin seksen yl evvel geliinden bu yana yabanc bir besteciye bahedilmemi olan, cokulu bir medya ilgisi ve nle karlat. Haydn, Viyanay ve gen arkada Wolfgang Amadeus Mozart yeni terk etmiti ve ngilteredeyken yazd eserleri, iki bestecinin paylat mzikal bir ilikinin damgasn tayordu. Aslnda, Haydn ukala Mozartn kendinden stn olarak kabul ettii tek besteciydi. Ve Haydn da meslektann bu fikrini tevazu ile kabul ederdi. Londra Senfonileri, Londra Hanover Square Roomsta bir dizi konser organize eden bir emprezaryo olan J. P. Salomon iin bestelendi. lk altls, 1791-1792 sezonu boyunca ve ikinci altl ise 1794-1795 sezonu boyunca gsterime girdi. Mozartn senfonik yeniliklerine ok ey borlu olan, armonik olarak zorlayc paralar Haydnn en nl eserlerindendi. 94 Nolu Senfoni, Srpriz Senfoni olarak da adlandrlr, nk ikinci hareketin tam ortasnda byk bir grlt kopar

ve tm orkestra parann hissini tamamen deitirir. Baz eletirmenler, byk ihtimalle jest olsun diye, uyumak zere olan dinleyicileri uyandrmak iin yapldn tarttlar. 103 Nolu Senfoni, bir trampet ile balayan (bu nedenle bazen bu paraya Trampet Senfonisi de denir) ilk senfoni hareketine sahipti ve 104 Nolu Senfoni olan Londra muhtemelen olgun klasik senfoni bestesinin en ho rneidir. EK BLGLER: 1. Haydn Londraya doru yola ktnda Mozart, ona khin gibi Hibir zaman tekrar karlamayacaz demiti. Mozart, Haydn dnmeden nce ld. 2. 100 Nolu Senfoni, nlayan metal davullar ve zilleri yznden Ordu olarak da bilinir. 3. Londra Senfonilerini yazarken Haydn, Dul Schroeter adnda bir kadnla ak ilikisi yayordu. Haydn bu kadnn altm yandan byk olmasna ramen halen ok gzel olduunu yazmt.

A Priori Bilgi
Dnayaya dair bilgimizin ou, deneyimlemekten ileri gelir. rnein pencerenin dnda bir aa olduunu biliriz, nk onu grrz. Aacn serpilmek iin gne na ve suya ihtiyac olduunu biliriz, nk bilim insanlar bu gerekleri dikkatlice gzlemilerdir. Genelde en yakn evremizi onu alglayarak biliriz ve dnyay gzleyerek ve deneyler yaparak dnya hakknda bilimsel bilgi ediniriz. Ancak baz bilgiler deneyimlemeye dayanmaz. rnein, tm bekrlarn evli olmadklarn biliriz. Buna inanmamz salayan gerekemiz nedir? Bu herhangi bir deneyime dayanmaz. Eer dayanrsa da, yle olduklarn bilmemiz iin o zaman her birimizin dar kp bekrlar aratrmas ve evli olmadklarn belirlememiz gerekir. Ama bunu yapmayz. Sadece bekr ile evli olmayan erkek kelimelerinin anlamlarn bilerek, tm bekrlarn evli olmayan erkekler olduklarn biliriz. (Kabul edelim ki, bu kelimelerin ne anlama geldiklerini renmek iin dnyay deneyimlememiz gerekmektedir. Ama burada sorun, bu kelimelerin ne anlama geldiklerini anladmzdan, tm bekrlarn evli olmayan erkeklerden olduklarna inanmamz gerekelendirmek zere daha ok deneyime ihtiyacmz olup olmaddr.) Daha etkili bir ekilde anlatrsak, hangi deneyim bizi tm bekrlarn evli

olmayan erkekler olduklarn inkr etmemize yol aar? Bylesi bir deneyim mmkn deilse, buna inanmak iin sahip olduumuz gereke deneyimden bamsz grnr. Deneyime dayanmayan bilgiye a priori bilgi (nsel bilgi) ad verilir, nk bu bilgi eidi deneyimden nce gerekelendirilir. A priori bilginin dier rnekleri, matematiksel ifadelerdir. rnein 1+1=2 olduunu biliriz. Ama bunu deneyim yoluyla bilmeyiz. Bir iddiann gerekeli bir a priori bilgi olup olmadnn iyi bir testi yledir: Deneyim karsnda bu iddiay terk etmeye gnll olabilir miyiz? 1+1=2nin a priori bilindiini sylemek demek, deneyimlerimizin yn nasl olursa olsun bu iddiay brakmamz gerektirmez. EK BLGLER: 1. Filozoflar, mantktan ve kelimelerimizin anlamlarndan baka herhangi bir eyin a priori bilgisine sahip olup olamayacamz konusunda anlamazla derler. 2. Baz filozoflar, ne olursa olsun hibir a priori bilgiye sahip olmadmza inanrlar. Matematik ve mantk bilgimizin bile nihayetinde deneyime bal olduunda srar ederler.

Mecdeli Meryem
Mecdelli Meryem veya Maria Magdelana, sann en gze arpan havarilerinden biriydi ve phesiz zerinde en ok tartlan kadn havarisiydi. Kilise ncili, sann Mecdelli Meryemden yedi iblisi kard zaman sann takipileri arasna katldn nakleder.

Muhtemelen en nemlisi, Mecdelli Meryem sa armha gerildii srada oradayd ve onun yeniden diriliinin ilk tanyd. sann lmnn nc sabahnda, onun trbesine gitti ve oray bo buldu. Derken sa birden onun nne kt. lk bata Meryem onu tanmad, ama sa ona adyla seslendi. sa, onu mucizeyi dier havarilere anlatmas iin grevlendirdi.

Meryemin hayatnn detaylar, pek ok tartmaya konudur. Baz bilginler, Mecdelli Meryemin aslnda ncilde sz edilen dier kadnla ayn kii olduunu iddia ederler. rnein, bir yerde Ferisi evinde yaayan gnahkr bir kadndan bahsedilir. Fahielik yaparak gnah ileyen bu kadnn bir ad yoktu, ama 3. ve 4. yzyllarn balarnda bilginler, onun aslnda Mecdelli Meryem olduunu ileri srmeye baladlar. Meryemin hayatnn dier teorik ana hikyesi, onun sann ei olduuydu. Bu tartmann her iki yannda da pek az kant olmasna ramen destekileri, sann hibir zaman aka evli olmadnn sylenmediini iddia ettiler. Meryem ona dier havarilerden daha yaknd ve bir kadnla yalnz seyahat etmesi ve bir kadna retmesi o zamanlar Yahudi bir erkek iin son derece nadir bir durumdu. Dier taraftan Meryemin sann ei olduunu iddia etmek iin yeterince delil yoktur ve sann devrimci dnya gr gz nnde bulundurulduunda onun, evli olmayan bir retmen olmasnn ok da tuhaf olmad dnlebilir. EK BLGLER: 1. Paskalyada boyal Paskalya yumurtalar verme gelenei, Mecdelli Meryem ile Roma imparatoru Tiberius

Caeser Augustus arasndaki bir etkileimden geliyor olabilir. Meryemin sa armha gerilirken ve yeniden dirilirken orada bulunmasndan dolay, aralarnda imparatorun da olduu bir dinleyici kitlesine Meryem sann lyken ge ykseldiini ve imparatora bir yumurta sunduunu bildirdi. mparator, sann ge ykselmesinin bir yumurtann birdenbire krmzya dnmesi kadar mmkn olduunu syledi ve yumurta birdenbire krmzya dnd. 2. Meryem, Roma Katolik Kilisesi, Dou Ortodoks ve Anglikan Kiliseleri tarafndan bir azize olarak takdis edilmitir.

Westphalia Bar
1648 knda, Otuz Yl Savalarndan ve tahribatndan yorgun dm nemli Avrupa gleri bir bar anlamasna varmak zere Almanyann Westphalia eyaletinde bulutular. Otuz Yl Savalar Almanyadaki Katolikler ve Protestanlar arasnda dini bir tartma olarak balamt. Westphaliada Avrupa gleri, dinin artk zerinde kavga etmeye deer bir ey olmadna karar verdiler. Her bir devletin kendi dinini semesine ve kendi d ilerine karar vermesine izin verilmesi gerektii konusunda anlatlar. Rakip Avrupa prensleri, artk kendi inandklar Hristiyanlk mezhebini komularna zorla kabul ettirmeye almayacaklard. Daha da nemlisi anlama, bugne dek d ilikilere klavuzluk eden ulusal egemenlik ilkesini kutsal kabul etmiti. 1648den nce Almanyann eitli blgelerinin hkmdarlar, Kutsal Roma mparatoruna hesap verirlerdi. Ama zellikle dini konularda prensin mi yoksa imparatorun mu son sz syledii hibir zaman ak deildi. Anlama, uzaktaki imparatorun deil, tek tek Alman eyaletlerinin kendi iinde egemen olduunu aka belirtti. Gcnn ounu kaybeden antik Kutsal Roma mparatorluunun, Charlemagnen MS 800de ilk imparator olarak ta giymesinin ardndan bin sene sonra 1806da sonunda vadesi doldu.

Ulusal egemenlik kavram dini didimeyi bitirdi ve Avrupann istikrarna yardm etti, ama sava bitirmedi. Avrupal prensler savamak iin Tanrnn yan sra baka basit nedenler de buldular. Aslnda baz eletirmenler, devletlere kendi snrlar iinde olanlar zerinde tam konuma hakkn vererek anlamann sadece Avrupa lkeleri arasnda daha fazla ekimeye yol atn ve Avrupann dalmasna katkda bulunduunu tarttlar. Egemenlik kavraynn, ayn zamanda dnya liderlerine dier lkelerde olan korkun insan haklar istismarlarn grmezden gelmek iin bir bahane sunduunu da iddia ederler. yi veya kt ulusal egemenlik kavram, bugn uluslararas ilikilerin merkezinde yer almaktadr. EK BLGLER: 1. Anlama mzakereleri, biri Protestanlar, dieri ise Katolikler iin olmak zere iki ayr kasabada yapld, nk her iki kamp da birbirleri ile yz yze grmeyi reddetmilerdi. 2. Adolf Hitler, bilindii zere Nazi rejimine nc Alman mparatorluu olarak seslenmitir. Bu varsaymna gre ilk imparatorluk, Kutsal Roma mparatorluu idi ve ikincisi Kaiser tarafndan 1871den

1918e kadar idare edilen ksa mrl krallkt.

Candide
Candide (1759) ksa roman, Avrupay yaklak olarak 1650den 1800e kadar savuran entelektel ve aklc bir akm olan Aydnlanmann en byk satirik eseridir. Voltaire mahlasyla daha iyi tannan Franois-Marie Arouetin yazd Candide dini, Aristokrasiyi ve pek ok Aydnlanma filozofunun fikirlerini ie geirdi.

Aydnlanma, kafa kartrc bir dizi hretli yazar ve dnr kard. Ancak hibiri Voltaire (1694-1778) kadar delip geen bir zekaya veya keskin gze sahip deildi. Pariste doan Voltaire, erken yalarndan itibaren parodi

yeteneini sergiledi. Filozoflar olarak bilinen dier entelektellerle Paris salonlarnda sk sk grlen Voltaire, aklcl benimsemiti ve kkl dini ve siyasi kurumlara saldrmt. Cretkarl, Orleans Dkn fkelendirmesi yznden yirmili yalarnn banda Voltaeirein bana dert oldu. Srgne gnderildi ve bir sre sonra Parise dnnce hapse atld. 1726da ngiltereye yine bir srgne gnderilmeden nce tekrar hapse atld. Oyunlar, romanlar ve makalelerle dolu, bereketli bir otuz yldan sonra Voltaire, gnmzde de mehur olan komedi eserini Candidei kaleme ald. Esere adn veren ba karakteri, Alman bir baronun evinde yetien ar derecede naif gen bir adamdr. inde yaadklar dnyann olas tm dnyalarn en iyisi olduuna kuvvetle inanan hocas Dr. Pangloss tarafndan eitilir. Baronun, Candidei kz Cunegondeye k olduu iin evinden kovmasndan sonra, Candide tm Avrupay dolar. Bir dizi gln zorluklar ve ac olaylar birbirini takip eder. Cunegonde, ailesinin gebe yamac Bulgar bir topluluk tarafndan ldrln grr ve sonra seks klesi olarak satlr, Panglossa frengi bular ve ardndan aslarak idam edilir, bir deprem Lizbon kentini dmdz eder ve Candide tekrar tekrar krbalanr. Yine de hem kendisinin hem de hocasnn kr bir ekilde her eyin

en iyisinin gerekletiine inandklar iyimser dnya bak alarna sadk kalrlar. Candide, Voltairein ada ve iyimserlii ile bilinen Gottfried Wilhelm Leibnizin (1646-1716) felsefesine acmasz bir dokundurmadr. Voltaire o kadar da ktmser olmamasna ramen, Leibnizin inanlarn dnya gerekliini grmezden gelen babo felsefi bir kurgu aptalla varacak kadar iyimser bulmutu. Bu dorultuda, Voltairein romannn sonunda Candide, fikirlerinin bir aklamasn verir ve Panglossun retilerini reddeder. Bunun yerine, baarya ulama yolunun herkesin kendi bahesini ekmesi olduuna, baka bir deyile, elle tutulur bir fayda yaratan pratik ilere dahil olmaya karar verir. EK BLGLER: 1. Voltaire, Byk Frederickten Jonathan Swifte, Byk Catherineden Kazanovaya kadar birok Avrupal aydn arkadalar ve tandklar arasnda saymtr. 2. Amerikal besteci Leonard Berstein, 1956da Candidei komik bir operete uyarlad. Operet hl beeniyle sk sk sahnelenmektedir.

Rembrandt
Hollanda ekolnn en nemli sanats Rembrandt van Rijn (1606-1669), mkemmel ve yeniliki portreleri ile tannr. Bir Hollanda kasabas olan Leidende doan Rembrandt, Amsterdamda Pieter Lastman ile alt. Eve dndkten ve senelerce retken atlye almalar yaptktan sonra, 1631de bakente geri tand ve yaamnn geri kalannda orada kald.

Rembrandt meslek hayatnn ilk yllarnda, dnemin en beenilen tarz olan dramatik barok tarznda denemeler yapt. Ancak Peter Paul Rubens (1577-1640) gibi dier barok ustalar ile rekabet etmeyi baaramad. Resimleri, talyan ve Flaman adalarnnki kadar ideal deildi. rnein, Samsonun Krl (1636) resminde kutsal kitapta ad

geen kahraman yle yenilmi ve zavall bir ekilde tasvir etti ki resim alcsn memnun etmedi ve iade edildi. Ancak portre sanatnda, zellikle oklu figrlerde derhal baar salad. Dr. Tulpun Anatomi Dersinde (1632), rnein, ortalarndaki uygulanan kesilmeye tepki veren farkl doktorlarn ifadelerini yakalad. Cerrahlarn nceki grup portreleri, resmi bir dzendeki hallerini gsteriyordu. 1642de Rembrandt, en nemli iini ald: ehirli milis birliinin bir grup portresi. Kaptan Frans Banning Cocq ve Yzba Willem van Ruytenburchn Milis Birlii resmi, hakiki bir savatan ziyade bir kutlama trenine hazrlanan bir milis birliini resmeder. Bu eser ounlukla Gece Devriyesi olarak bilinir. Bunun nedeni, bir kat koyu cila zerine yaplan bu resmin gece sahnesini tasvir ettii sanlmasdr. Drt metreden daha geni olan portre bugn Amsterdamda Rijksmuseumda grlebilir. Rembrandtn tarz, zaman ierisinde nemli lde deimitir. lk zamanlar eserlerinde hkim olan teatral zellikleri terk ettike Rembrandtn eserlerindeki duygu temsil git gide daha incelikli ve imal oldu. Benzer ekilde, altmtan fazla otoportresi sanatnn geliimini hem sanat olarak, hem de bir birey olarak yanstt. Erken dneminin kendinin farknda olan pozlar ve ho kyafetleri, yava yava

yorgun bir asalete ve tecrbeli bir ustann bilgeliine yerini brakt. Bir dizi mali krizden sonra Rembrandt, toplumsal alandan biraz kendini ekti. Bununla beraber, toplantlar sanki seyirci tarafndan blnm gibi bakan be kuma denetisinin resmedildii Kuma Loncas Temsilcileri gibi nemli iler almaya devam etti. Rembrandt, ayn zamanda becerikli bir matbaacyd. Katlar, mrekkepler ve bakr plakalar kulland deiik tekniklerle deneyler yapt; yle ki basklarnn ou aslnda trnn tek rneiydi. Rembrandtn geni bir stdyosu ve onun tarznda alan pek ok asistan olduu iin, pek ok eser lmnden sonra hatal ekilde ona atfedilmitir. 1968de bir grup Hollandal sanat tarihisi, amac yanl eserleri ayklamak olan Rembrandt Aratrma Projesini oluturdular. Projede, Rembrandtn resimlerinden sadece yaklak 350sinin hayatta kald sonucuna varld.

Yerekimi
Yerekimi, evrenin byk bir gizemidir. Yerekiminin arkasndaki mesele, evrendeki her ktlenin baka ktlelerin zerine ekilmesi ve bu ekim gcnn mesafeden etkilenmesidir. Ktle bydke ekim de byr. Mesafe arttka, ekim azalr. Ama evrendeki her cisim neden dier cisimleri eker? Bilen yok. Gnlk konumada, ktle ve arlk birbiri yerine kullanlr, ama bu ikisi aslnda olduka farkldr. Ktle, bir cisimdeki madde miktarn ler. Bir yastk ve bir kat tutucu, farkl boyutlarda olmalarna ramen ayn ktleye sahip olabilir. Kat tutucu yastktan daha youndur; kat tutucunun iindeki madde, daha sk bir ekilde paketlidir. Arlk, yerekimsel bir alanda bir cisme uygulanan kuvveti ler. Ktle, konuma bal olarak deimez ama arlk evreye bal olarak deiebilir. Yeryznn yzeyindeki bir ktle, her saniye karede 9.8 metre gezegen ekimini yaar. Ayn ktle ayn yzeyine gtrlse, cisimler daha hafif tartlr nk ay, yeryznden daha hafiftir. Ayda altda bir orannda yerekimi vardr. Bu nedenle cisim en fazla altda biri arlndadr. Baka bir deyile, 68 kilogram arlnda bir kii ayda 11.3 kilogram arlnda gelir.

Bedenlerimiz, yeryznden yerekimi kuvveti altnda var olmak zere tasarlanmtr. Astro-notlar, uzayda arlkszl mikroyerekimi desek daha doru olur deneyimlediklerinde, bulant, ba dnmesi, ba ars, itah kayb ve kan toplanmas gibi rahatszlklar yaarlar. Buna uzay tutmas denir. Normalde bacaklardaki kan, kalbe doru yukar kmak iin yerekimine kar direnmelidir. Mikroyerekiminde kan hibir diren olmadndan beyninize doru hzla kar. Bu durum sanki uzun bir sre bacaklarnzn yukardan aaya sallandrlmas gibidir. EK BLGLER: 1. Astronotlar, kaslarnn krelmesini nlemek zere uzayda gnde saatlerce idman yapmaldrlar. 2. Sir Isaac Newton (1642-1727) 1687de yerekiminin ilk matematiksel formln yazd. 3. Newtonun bir aatan elmann dtn grdkten sonra yerekimini kavradna dair anlatlan hikye doru deildir.

Wolfgang Amadeus Mozart

Hibir bestecinin hayat veya mzii Wolfgang Amadeus Mozartnki (1756-1791) kadar efsane ile dolu deildir. Avusturyann Salzburg kentinde, dk seviyeli saray bestecisi ve retmeni Leopold Mozartn olu olarak doan Mozart, ocukluunun ounu Mnih, Viyana, Londra, Paris ve Romada yabanc saraylar ve krallklara seyahat eden gezgin bir mzik dehas olarak geirdi. Krallara, kralielere, dklere ve papalara mzikal hafza ve teknik becerilerle dolu kk hilelerini sunduu konserler verdi.

Salzburgda alt kk bir iten sonra Mozart meslek hayatnn ounu Kutsal Roma mparatoru II. Franz Josephin Viyanadaki saraynda geirdi. Atlm yapt

bestesi, Mozartn en ok kendisini bulduu trde, bir komedi operas olan Saraydan Kz Karma (1781) eseriydi. nl Viyanal opera yazar Lorenzo Da Ponte ile operada Figaronun Dn (1786), Don Giovanni (1787) ve Cosi fan tutte (1790) beraber alt. Meslek hayatn, yaklak krk senfoni, otuz piyano konertosu, be keman konertosu ve flt, obua, klarinet, koro ve eitli baka topluluklar iin abartsz yzlerce uvertr, kuartet paray yazarak geirdi. Mozart, tutkulu bir adamd. Kendini btnyle mzie, partilere, iyi yemee, iyi araba, bilardolara, sekse ve kumara adamt. Ayn zamanda grn o ki yetenein bitmek bilmeyen elalesine de sahipti. Maalesef, kendisi de, kaprisli ei Constanze da para konusunda olduka sorumsuzdu. Hayatnn son on ylnda en iyi eserlerinin neredeyse tmn retmesine ramen Mozart, demelerini geciktirdii alacakllarndan daha fazla para dilenmek zorundayd. Henz otuz be yandayken ar almaktan ve dzgn yemek yememekten kaynaklanan ateli romatizmadan ld. Bugn Mozartn hreti hem ukala, toy bir deha olarak hem de phesiz tm zamanlarn deilse bile klasik an en byk bestecisi olarak devam eder.

EK BLGLER: 1. 19. yzylda romantikler, Mozartn eceliyle lmediine, mzik yapabilmek uruna ektii alktan ldne dair efsaneler kurgulayarak Mozartn mirasnn kendilerine ait olduunu iddia ettiler. in gerei, Mozart yaam boyunca bir deha olarak tannd ve an en iyi cretle alan bestecilerinden biriydi. 2. Mozart sekiz yanda ilk senfonisini, on iki yanda ilk operasn besteledi. 3. Mozartn kz kardei Nannerl, ocukluunda dhi bir piyanistti, ama muhtemelen kz olmasndan dolay yeteneklerini asla gelitiremedi. 4. Mozart ldnde, dul kalan ei, Danimarkal bir diplomatla evlendi. Diplomat, kendi mezar tana yle yazdrmt: Burada Mozartn Dul Kalan Einin kinci Kocas Yatyor.

Gottfried Wilhelm Leibniz

Almanyann Leipzig kentinde doan Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), on drt yanda niversite renimine balad ve dikkat ekecek kadar erken bir ya olan yirmi ikisinde doktorasn tamamlad. Akademisyen olmaktan ziyade Leibniz, farkl zamanlarda ktphaneci, diplomat, mhendis ve saray memuru olarak eitli Alman asilzadelerinin hizmetine girdi. Bu bir dizi meslek, Leibnizin entelektel ilgi alanlarnn eitliliini gsteriyordu. Felsefe, teoloji ve matematikteki asl srekli almasna ek olarak Leibniz, kimya, fizik, mantk, tp, botanik, optik, tarih, dilbilimi, hukuk ilmi, filoloji ve diplomasiye de nemli katklar yapt. Aristotelesden bu yana hibir filozof bilginin bu kadar farkl dallarna bu kadar byk katkda bulunmamt.

Felsefe alannda Leibniz bir aklcyd. Bu ilke yeterli neden eklinde ifade edilir. Her doru nerme iin, onun yanl deil de doru olmasnn bir nedeni vardr. nk Leibniz her eyin bir nedeninin olduuna inand. Tanrnn dnyay baka trl deil de bu ekilde yaratmay semesinin bir nedeninin olmas gerektiine inand. Leibniz, bu neden mevcut dnyann olas tm dnyalarn en iyisi olmas mdr sorunsaln tartt. Leibniz yaymlad tek kitab olan - Theodiseda(1710) bu konu zerine tartt. Monadoloji adndaki ksa eserinde, Leibniz deiik bir kuram ileri srd. Dnyann monadlar denen sonsuz sayda nokta byklnde maddi olmayan eylerden olutuunu nerdi. Zihinlerimiz, monadlardr ama tm monadlarn bizim

gibi kendi farkndalklar yoktur. Masalar ve sandalyeler gibi fiziki eyler monad deildir ve monadlardan olumaz. Varolurlar, nk monadlar onlar alglar; onlar monadlarn ortak hayalidir. Gnmzde monad kuramnn takipileri ok sayda deildir. EK BLGLER: 1. Diferansiyel kalkls Isaac Newtonn (1642-1727) kefi olarak bilinse de, Leibniz de diferansiyel hesab gelitirmitir. 2. Leibniz, basit aritmetik yapabilen mekanik bir hesap makinesi icat etti.

sann Son Yemei

sann Son Yemei, sann lmeden nceki gece yedii son yemekti. Biroklar bu yemein Hamursuz Bayram yemei olduuna inanr ve Markos, Matta ve Lukann ncillerinde bu ekilde geer. Eer Hamursuz Bayram ise, sann Son Yemei, Kutsal Perembe olarak anlan bir Perembe gn olmutur ve sa, yi Cuma olarak anlan bir Cuma gnnde armha gerilmitir. te yandan Yuhanna ncili yemein gerekte Paskalyadan birka gn nce yendiini syler ve Dou Ortodokslar Yuhannann yorumunu kabul eder. sa bu yemei on iki havarisi ile paylat. sa yemekle ani lm arasnda gerekleecek olan olaylar ngrmt. Havarilerine, ilerinden birinin ona ihanet edeceini duyurmutu. Tek tek her biri Bunu yapan ben olmayacam dedi. Sonunda say Yce Yahudi Mahkemesi olan Sanhedrine teslim etmek iin oktan anlam olan Yahuda kariot da byle syledi ve sa ona Evet, bunu yapan sen olacaksn dedi. Ekmek yiyip ve arap ierken sa havarilerine Bu benim etim ve Bu da benim kanm dedi. Cennetin Krall ykselene kadar bu eyleri tketemeyebileceini syledi ve

havarilerinden onu hatrlamalar iin benzer ekilde ekmek ve arap tketmelerini Kutsal Komnyon veya Aai Rabbani ayininin kkeni istedi. sann son yemek srasnda arap imek iin kulland kupann bazlarnca mucizevi gler tad sylenen Kutsal Kupa olduuna inanlr. Bu kupa, Arimatheal Yusuf tarafndan sann armha gerilmi vcudundan damlayan kanlar toplamak amacyla kullanld. Son olarak sa yemekte Petrusun sayla herhangi bir balantsnn olduunu farkl frsatla inkr edeceini tahmin etti. Petrus, bunlar kabul etmektense lmeyi tercih edeceini haykrd. Ancak sann Sanhedrin nnde dine kfretmekten sulu bulunmasndan sonra, kii Petrusun kasabadan ayrlmaya almas nedeniyle yanna geldi. Her biri onu say tanmakla suladlar ve o da bunu kez inkar etti. Yapt eyi fark ettikten sonra ise utan iinde gzya dkt.

Fransa Kral XIV. Louis

Kral XIV. Louis (1638-1715), sadece drt yandayken 1643te kraliyet mirasna sahip oldu ve Fransay artc ekilde, tam yetmi iki yl ynetti. Uzun hkmdarl srasnda Gne Kral lakabn alan kral, Fransann gcn ieride toplad ve Avrupada geniletti. lkeyi Versaillesdaki muhteem sarayndan yneten XIV. Louis, Fransz tarihinde daha nce grlmemi bir g merkezi ve mutlak bir krallk kurdu.

Hkmdarl srasnda Louis, Fransa geneline yeni saraylar kurdu ve Versaillesy Avrupann en gsterili saray olmas iin geniletti. eitli sanat ve bilim dallar onun hkmdarlnda adeta iek at ve Fransann snrlar geniledi. Louisin, Ltat, cest moi Devlet, benim. dedii sylenir. Fransada kraliyet egemenlii zerindeki geleneksel kontroller ruhban snf ve asilzadeler Paristeki hrsl krala yetkilerinin ounu teslim ettiler. Louis, Fransann huysuzluk eden asilzadelerinin glerini onlar Versaillesya davet ederek krd. Orada saray entrikalar ve politikalar ile o kadar megul oldular ki sorun karmaya vakitleri kalmad. Louis, ayn zamanda Papay kendisine Fransadaki Katolik kilisesi zerinde daha ok kontrol gc vermesi iin de zorlad. Dini birlii glendirmek adna, Protestanlarn ve Yahudilerin zulm grmelerini emretti. On yedinci yzylda dier Avrupa lkeleri, zellikle sve, Fransa rneini mutlak kraliyetler yaratarak takip etti. Bu hkmet ekli, feodalizmin son kalntlar olan birok eyi silip sprd, ama ayn zamanda zorba uygulamalara da yol at. XIV. Louisnin ve ondan sonra gelenlerin devam ettirdii bu tutum, nihayetinde 1789da kanl Fransz Devrimine neden oldu.

EK BLGLER: 1. lk nceleri bir Fransz mlkiyeti olan ABD eyaleti Louisianaya ad, XIV. Louisden sonra verilmitir. 2. Louis, Yunan gne tanrs Apollo ile kendini zdeletirmiti. Versaillesdaki yatak odasna Apollonun odas deniyordu.

Postmodernizm
Postmodernizm kavramnn, edebiyat, sanat veya baka neye ilikin olursa olsun, tanmlanmasndaki zorluk herkese bilinir. Bunun nedeni ksmen, postmodernizmin ok tutarl bir tarz olmamasndan, daha ziyade mevcut akma modernizm kar bir tepki olmasndandr. Genel anlamda, postmodern edebiyat, farkl trlerin ve tarzlarn kendinin farknda olan bulankln, yeni ve grmezden gelinen perspektiflerin kefini ve ou zaman ironi ve mizahla belirginletirilen yksek ve dk sanat formlarnn bir karmn ierir. Akmn zaman erevesi mulaktr. Ama genel olarak, 1940lar civarnda balad kabul edilir. Yirminci yzyln ilk yarsnda modernist yazarlar, perspektif ve znellik sorunlarn derinlemesine incelediler. Birou, gvenilir hakikatlerin var olmad ve dnyann bu nedenle umutsuz bir biimde parampara olduu sonucuna vardlar. ou yazar, bu durumu sanayi sonras toplumda insann yabanclamasnn trajik bir sonucu olarak grdler. Ama daha gen neslin ou yazar postmodern nesil farkl dnerek, bu paralanmln yeni bir keif ve yeni kavraylar iin frsat sunduuna inand. Postmodern yazarlar, bu frsat pek ok ekilde kullandlar.

Bazlar, komedi ve ironiden faydaland: Thomas Pynchonun Blk 49un At (1966), onu trajediden ziyade mizah kayna yapan, kendi farkndalnda bo bir sembolizmle ve yanl anlamlandrmalarla elendirir. Dier yazarlar, trler arasndaki geleneksel snrlar bulanklatrd veya ykp geti: Truman Capote Soukkanllklasnda (1965), iki katil hakkndaki gerek bir haber hikyesini romana zg diyaloglar ve temalar kullanarak yorumlar ve romanda yeni bir tr, gazeteci kurguyu yaratr. ou yazar ise, modern toplumda bireyin honutsuzluuna odaklanr: Don DeLillonun Beyaz Grlt (1985) adl eseri, modern Amerikann maddi fazlaln ve absrt derecedeki enformasyon arln sorgular. Benzer ekilde, baz yazarlar perspektif sorunlarna farkl almlar getirirler. Toni Morrison ve Maxine Hong Kingston gibi yazarlar, modernistlerin grmezden geldiklerini dndkleri aznlk bak alarna yer verdiler. Dierleri, mevcut hikyelerin yeniden anlatmn yeni perspektifler sunarak uyguladlar. rnein Jean Rhysn Geni Geni Bir Deniz (1966) roman, on dokuzuncu yzyl yazarlarndan Charlotte Bronteun Jane Eyre romanndan bir karakterin arka plann anlatr. Italo Calvinonun Grnmeyen Kentleri (1972), modern ehir kuramnn gznden Marco

Polonun efsanesine yeni bir yolculuk yapar. Tom Stoppard Rosencrantz ve Guildenstern ld (1966) adl eseriyle, Shakespearein Hamletini yeniden yorumlamaya kadar gider. Bu trn byleyici ve cretkar deneyleri, getiimiz yllar boyunca devam ederek birok insann postmodern edebiyat ann henz bitmediini iddia etmesini salad. EK BLGLER: 1. Tek bir postmodern yazar tipi yoktur. Dier birok isimle beraber Umberto Eco, Paul Auster, Salman Rushdie, John Barth, William Gaddis, Jeannette Winterson, Vladimir Nobokov, Gabriel Garcia Marquez, Philip K. Dick ve Michael Ondaatjenin hepsi de postmodern yazar olarak nitelenmektedir.

nci Kpeli Kz
Hollandal sanat tarihisi Ludwig Goldscheider, Jan Vermeer (1632-1675) tarafndan yaplan nci Kpeli Kz portresine Kuzeyin Mona Lisas adn vermitir.

Karanlk bir arka plana kar konumlanm olan kz, ban evirmi ve dudaklar hafife aralk halde, resmin dna doru bir bak atar. Gzleri ve az, beyaz ve pembe hafif lekelerle vurgulanmtr. Gzya damlas eklindeki inci kpesinde yansyan k, koyu renk boya ile bir kontrast yaratmtr. Sade altn rengi elbisesi, zaman veya mekana dair herhangi bir eyi aa vurmaz, ama bana dolad trban benzeri fular, ona egzotik bir hava katar. Her ikisi de -elbise

ve fular - Vermeerin kuma katlarn gstermedeki becerisini ortaya koyar. nci Kpeli Kz, Vermeerin resmettii bst uzunluundaki yalnzca veya drt figrnden biridir. Byk ihtimalle, Rembrandt tarafndan da uygulanan, karakter veya ifadenin belirli bir kiiye tam benzerlie izin vermedii bir eit resim teknii olan tronie olarak tasarlanmtr. New Yorkta Metropolitan Sanat Mzesinde sergilenen, ayn zamanda Zanaatkar Kz olarak da adlandrlan Vermeerin Gen Bir Kadn almas eserine bir ilave veya tamamlayc bir eser olarak tasarlanm da olabilir. Baz insanlar, resim iin kullanlan modelin Vermeerin en byk kz Maria olduu varsaymnda bulunmaktadrlar; dierleri ise onun Vermeerin patronu Pieter van Ruijvenin kz Magdalena olduunu tahmin etmektedirler. Tabloyla ayn ad tayan ok satan romann yazar Tracy Chevalier, kz, Vermeerin ak olduu hizmeti kz Griet olarak hayal etti. Chevalierin romannn film versiyonu da, 2003te gsterime girdi. Kadnn kimlii konusundaki gizem, yalnzca 1881de sanat koleksiyoncusu Arnoldus Andries des Tombesin iki guldene ald mzayedede halka gsterilen eserin aurasna byk

katkda bulunmaktadr. Tombes vasiyetinde eseri, 1902deki lmnden beri sergilenmekte olduu Laheydeki Mauritshuise balad. Sanat eletirmeni Jan Vethin belirttii gibi, nci Kpeli Kz resmi sanki ezilmi incilerin tozuyla harmanlanm gibi grnr. EK BLGLER: 1. Marilyn Chandler McEntyre tarafndan Vermeerin resimlerine dayanan bir iir koleksiyonu olan Sessiz Ik, nci Kpeli Kz adnda bir iir de ierir. 2. 1994te resim, Vermeerin eserlerinin byk bir retrospektif sergisi iin Washingtona gnderilmeden nce kapsaml bir restorasyondan geirildi.

Alar
Alar, vcudu bir hastala kar savamak iin hazrlar. Genelde, hastaln kendisinin daha dk ekilleri olan, ya zayflatlm ya da l bakterilerden oluurlar. Baklk sistemi, zayflatlm bakterilerle karlatnda, hastal kolaylkla yenen zellemi antikorlar yapar. Sonrasnda eer vcut gerek hastalkla karlarsa, daha nce yaplan antikorlar hatrlar ve hastalkla ok daha kolay savar. A 1796da, iek hastalnn Avrupada dorua kt bir srada icat edildi. Edward Jenner (1749-1823) adnda bir ngiliz krsal doktoru, st kzlarn elle srlara dokunmalarndan dolay bazen, iek hastalnn daha dk bir ekli olan sr iei hastalna yakalandn farketti. Bu st kzlar, iek hastalna direnli grnyorlard. Jenner, bir st kzn elindeki enfeksiyonlu svy ald ve sekiz yandaki bir iftlik olanna enjekte etti. ocuk sr iei hastalndan hemen yataa dt ama abucak da iyileti. Jenner sonrasnda ocua iek hastal enjekte etti ve ocuk hastalanmad. Sr iei hastalnn bizi iek hastalndan koruduu sonucuna vard. Yani ilk a, aslnda sr iei hastal virsyd. A kelimesi Latince sr demek olan vacca kelimesinden gelir.

Alar, insanlar dnyann en lmcl hastalklarndan kzamk, kabakulak, kzamkk, verem, bomaca ve iek korumaktadr. lgin olan ise, herkesin bir hastalktan korunmak iin bir enjeksiyon yemesine gerek olmaddr. Sr bakl ilkesine gre, bir topluluktaki yeteri kadar insan a olduunda, hastaln yaylmasna engel grevi greceklerdir. Tam say hastalktan hastala deimekle beraber, bir topluluun % 90nn alanmas, ou durumda, tm topluluun alanmas ile edeerdir. Belli gruplar, hastal dierlerinden daha fazla yayma riskine sahiptir. Birleik Devletlerde okul a ocuklar hastal en fazla yayacak gruptandr, nk birbirlerine ok yakn mesafededirler. Emory niversitesinin yapt bir alma, okul ocuklarnn sadece % 30unun alanmasnn topluluk geneli grip salgn ihtimalini % 90dan % 65e indirdiini buldu. ocuklarn % 70i alandnda, salgn ihtimali % 4e dt. EK BLGLER: 1. Hem Protestan hem de Katolik kiliseleri, balangta alara kar ktlar. Yale niversitesi eski rektrlerinden Timothy Dwight bir zamanlar Eer Tanr belli bir kiinin iek hastalndan lmesi

gerektiine ezelden karar vermise, bu karar alama hilesi ile feshetmek veya onu atlatmak korkutucu bir gnah olurdu. demitir. 2. Sr bakl, sadece kiiden kiiye geen hastalklar iin geerlidir. rnein, sr bakl, ak bir yarann pasl maddelere temas etmesiyle oluan tetanostan korumaz.

Mozartn lye At (Requiem Mass)

1782den balayarak hayatnn son on yl boyunca, Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), Johann Sebastian Bach ve George Frederic Handelin birletirilmi beste tarzlaryla yakndan ilgiliydi. Bachn, enstrmanlarn ve mzikal ekillerin olaslklarn kefetmek zere her ikisi de didaktik eser olan yi Akortlu Klavye ve Fg Sanat elyazmalarnn zerinde alt. Mozart kulaklarnda Bachn beste teknikleriyle, zellikle bir cenaze treni iin tasarlanm At (1791) adl eseri zerinde almaya balad. Al korosu Lachrymosa ve Confutatis, btn koro sahneleriyle Bach kuvvetle anmsatr ekilde i ie geen, belli belirsiz fgal dzenlemelerle karanlk, gl geiler ierir. Atn incelikle rlm karmakl, eserde Mozartn derin duygusal katksn gsterir ve onu retmek iin kendi doasnn daha karanlk yann kefettiini dndrr. Yazld sradaki artlar da, lm temasna uygundur. Eser, Temmuz 1791de Mozartn Viyanadaki evine gelen griler iindeki bir yabanc tarafndan, srarla rica edildi. Mozartn lmnden sonra, bu yabancnn aslnda, Mozartn bu paray yazmasn ve sonra buna kendi adn

koyup kendisininmi gibi tantmay planlayan Kont Franz von Walsegg adnda amatr bir mzisyen olduu ortaya karld. Bu sahtekarln farknda olmayan Mozart, mektuplarnda bu yabanc patronun kendisine musallat olduunu ve At zerinde olmas gerekenden ok daha fazla zaman harcadn yazd. Mozart, ie balamadan sal, muhtemelen kt beslenme alkanlklar ve huzursuz hayat ekli nedeniyle ok kt durumdayd. Son operas Merhametli Titusun al gecesini ynetmek zere Praga yapt yolculuk sonras, kendi lm at olacak olan eseri At zerinde son kez almasnn ertesi gn, ld. EK BLGLER: 1. Mozartn Franz Sssmayr adndaki rencisi, eseri tamamlamak iin yemin etti ve final Lachrymosa blmnn balangcnda dzenlenmi olan bas msralarn tasarlarna dayanarak bunu baard. 2. Peter Shafferin Mozartn hayatnn film versiyonu olan Amadeusta (1984), Mozart ile i almada srekli yar halinde olan alma arkada, talyan besteci Antonio Salieri, eseri smarlayan maskeli yabanc olarak tasvir edilir. 3. 4 Aralk 1791de, Mozartn lmnden bir gece

nce, besteci Atn blmlerinin tek tek provasn yapmak zere arkc arkadalarn yatann yanna toplamt.

Zaman
Aristotelesden beri filozoflar, zamann doasn anlamaya alrlar. Sir Isaac Newtonun (1642-1727) almalarndan sonra ou kii, zamann ok paral bir ey olduuna inand. Dier bir deyile, birbirinden ayr zamanlar vard. Bu filozoflar iin, belli bir zamanda bir olayn olduunu sylemek, o olayn o zaman parasn veya birimini doldurduu anlamna gelirdi. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), Newtoncu bak asna kar kt. Leibniz iin, nce, sonra veya birbiriyle e zamanda olan olaylar vard. Zaman, sadece bu ilikileri zihnimizde organize etme ekliydi. Bu ilikilerde olan eylerden bamsz bir ey deildi. Leibnize kar Alman filozof Immanuel Kant (17241804), zamann ne kendiliinden var olan bir ey ne de kendiliinden var olan eyler arasndaki ilikilerin bir sralamas olduunu savundu. Kanta gre zaman sadece zihinlerimizin sahip olduumuz tecrbeleri organize etme eklidir. Kant iin zihnimizin dnda ve bizden bamsz kendiliinden var olan eyler, zamanda deillerdir. Felsefi incelemenin dier bir kolu da insanolunun zaman

nasl deneyimlediidir. Sradan bir deyie gre, zaman akar. Ama yle midir? Her imdi, mevcuttur. dediinizde, onu ne zaman sylediinizin nemi olmadan, doru bir ey sylersiniz. Dier bir deyile, mevcut olan, basite, olduunuz zamandr. Bu yzden baz filozoflar, senin ve benin zel olduuna inanrlar; biz, imdide yayoruzdur. Bu filozoflara gre, zaman akar: nce bir an gemitir, sonra imdidir ve daha sonra da gelecektir. Dier filozoflar, imdinin burada gibi olduunu dnrler; burada belli bir yeri kastetmez, sadece bunu sylediinizde olmakta olduunuz yeri kasteder. Bu filozoflar, senin ve benim zel olmadmza inanrlar. Zaman akmaz. Uzay gibi birok paras vardr. Zamann, bize gre imdi olan bir parasnda yaarz, tpk fiziki konumumuzun buradamz olmas gibi. EK BLG: 1. Baz filozoflar, tm zamanlarn gemi, imdi ve gelecek e zamanl olarak var olduuna inanrlar. Bu filozoflara gre, - sadece bizim olduumuz yerde var olmayan dinozorlar, tarih ncesi insanlar ve dodo kular ayn anda vardr.

sann armha Gerilmesi

M 30 civarnda Nasral sann Yahudi dini kurumlarndaki kirlenmeye dair hissettii ey, fkeydi. Kudsteki tapnakta, tefeciler ve tccarlar, en kutsal saylmas gereken yerde dkkanlarn amlard. Hamursuz Bayram srasnda takipilerini tapnaa gtren sa, bariz bir rahatszla sebep olacak ekilde masalar ters yz etti.

Cevaben, Yahudi yksek mahkemesi Sanhedrinin yksek yargc Yusuf Caiaphas, dine kfretme suundan say tutuklatt. Caiaphasn say yakalayabildiine, nk sann havarilerinden biri olan Yahuda kariotun ihanet ettiine ve bu yzden kolaylkla tanndna inanlr. sa, ibirlii yapmay

reddettiinde, Sanhedrin, Roma Valisi Pontius Pilateye onu teslim etti. Bu noktada Pontius Pilate, Mesih say armha gerilerek idama mahkm etti. Bu kadar sert bir cezaya neyin neden olduu, bal bana muazzam bir tartma konusudur. En geni apta kabul gren gr, Pilatenin bu karar, ya sann siyasi bir isyan kkrtabileceinden duyduu korku yznden veya daha basiti, srf zalimlikten bizzat kendisinin verdii ynndedir. Kararn gerekte ne sebeple verilmi olursa olsun, Pilate, say Yahudilerin Kral olarak damgalayarak idam emrini verdi. sa, hapishane ile ldrlecei alan olan Calvary arasndaki yol boyunca armhn (muhtemelen 45 kilogramdan daha ard) tamaya zorland. sa genellikle ha tarken tasvir edilmesine ramen, muhtemelen dikey kalas idam alanndaki zeminde sabit ekilde yere akl olduundan, sadece yatay paray tam olmas daha akla yatkndr. Cavalry alan, Kudsn dnda bir yerlerde konumlanmt ve byk ihtimalle Romallarn kurbanlarn abucak gmebildikleri bir mezarlkt. sa armha gerilirken, Aramatyal Yusuf yaklat ve son yemei srasnda sann itii kadehi kullanarak, sann

damlayan kannn bir ksmn kadehe aktt. Bu kadeh, Kutsal Kase olarak bilinir. sa ldkten sonra Yusuf, sann vcudunu kaldrd ve mezarna gmd. EK BLGLER: 1. sann armha gerilmesinden sonraki yllarda Pontius Pilate, ar zulmnden dolay grevinden uzaklatrld. 2. Katolik Kilisesi, 1965teki II. Vatikan anlamasna kadar Yahudilerin sann katili olduu inancn resmen knamamtr. 3. Roma mparatorluu srasnda binlerce insann armha gerildii iddialarna ramen, imdiye kadar kazlarda sadece bir tane armha gerilmi beden bulundu. ou kurban, armhlarnn zerinde rmeye terk edilmiti.

Byk Petro
ar Byk Petro (1672-1725), 1682den 1725 ylna kadar krk yllk hkmdarl srasnda ulusunu byk bir dnya gc olmas arzusuyla ynetti. Fransa Kral XIV. Louis sonrasnda onu kendisine model alarak, mutlak bir kral olarak lkeyi ynetti. Bakenti St. Petersburgta, Versaillesy glgede brakmas niyetiyle gz alc sarayn yaptrd.

Petronun tahta kmasndan hemen nce Rusya, ne tam Avrupal ne de tam Asyalyd. Ruslar, Hristiyandlar. Ama tm Avrupa lkelerinin birleiminden daha geni olan,

byyen lkelerinin antik Asya imparatorluu in ve ran ile snrlar vard. Rusyann byk blm, eski Mool mparatorluunun bir parasyd. Petro, Rusyann yzn doruca Avrupa kampna dndrd. Rus bakentini Moskovadan Baltk Kysna kurduu bir ehir olan St. Petersburga tad. Avrupa lkeleri ile daha yakn balar kurmaya alt, giyimde Avrupa geleneklerini benimsedi ve Baty ziyarete giden ilk Rus lideriydi. Petro, Avrupa standartlarn kopyalamak iin Rus ordusunu ve hkmetini yeniden dzenledi. ar ahsen, zalim, fkesi burnunda ve sk ien biriydi. 1698de bir ngiliz seyyah ondan Mizacndaki deikenlii ile yarglama arzusu onda ok sk grnrd. diye bahsetti. Petro, ayn zamanda csse olarak da 2 metreden uzun boyuyla, dev gibiydi. 1725te Petronun lmnden sonraki iki yzylda Rus mparatorluu, byk bir Avrupa gc oldu. Ancak arlarn diktatrl ve 1861e kadar Rusyada terk edilmeyen topraa bal kleliin mevcudiyeti, gl bir Rus orta snfnn geliimine engel olmutu. Petronun miraslar Rusyay 1917deki devrime kadar ynetti. EK BLGLER:

1. Sakal braklmasnn nne gemek iin Petro, geleneksel Rus sakal brakmak isteyen asilzadelere 100 ruble ve sradan halka da bir kopek vergi uygulad. 2. 1917deki komnist devrimden sonra, Rus bakenti eski yeri Moskovaya getirildi. St. Petersburg, Vladimir Leninin onuruna Leningrad olarak yeniden isimlendirildi, ama 1991de Sovyetler Birliinin yklmasnn ardndan ismi iade edildi. 3. Petro tarafndan yaptrlan saray, St. Petersburgta, dnyann en byk sanat mzelerinden biri olan imdiki Hermitage mzesidir.

Cesur Yeni Dnya

Distopya edebiyat tr bir kbusu, anti-topyac gelecei tasvir eden kurgu yirminci yzyl yazmnn en byk yeniliklerinden biriydi. Bu kategorinin en mehur roman, totaliter bir devlet vizyonuyla Souk Sava an tasvir ederek okuyucularn dehete dren George Orwellin 1984 romandr. Ama bugn, distopya edebiyatnn en rahatsz edici ve gncelle en ilgili eseri, siyasi tiranlktan deil de bilim ve teknolojiden ykselen bir kbus toplumunu ngren Aldous Huxleyin Cesur Yeni Dnyasdr. 1932de baslan Cesur Yeni Dnya, kehanet derecesinde ngrldr denebilir. Roman, insan embriyolarnn hkmetin retme iftliklerinde skca kontrol edildii, gelecein ngilteresinde kurulmutur. Her gelien embriyo, ya martan ya da zalim kimyasal tedavilere tabii tutulmaktadr. Bylece toplumda bir kiinin statsn ve roln dikte eden kat bir kast sisteminde uygun yerini almak zere byyecektir veya kasten bymesine engel olunacaktr. Sosyal merdivenin en yksek basamanda, liderlik ve akademi iin hazrlanan Alfalar; en aa basamakta ise sadece kol gc ile i yapan Epsilonlar vardr. Tm ocuklar, doumlarndan sonra okul, hipnoz ve dier psikolojik beyin ykamalar yoluyla kat bir ekilde

artlanrlar. Her zaman olduu gibi, snflara ayrlmlardr. Bu sistem muazzam bir sosyal istikrar retmi ama bedeli, insan bireysellii ve zgr iradenin feda edilmesi olmutur. Bu insanlktan kma durumunun, Amerika gneybatsnn en uzak parasndan bir vahi sistem dnda bytlm ok az insanolundan biri- Londraya getirildiinde, trajik sonular ortaya kar. O, hakknda o kadar ok ey duyduu bu cesur yeni dnyann paras olmak iin ok heyecanldr, ama bu yeni evreye gei, hi de yumuak olmayacaktr. Cesur Yeni Dnya, sregelen edebi bir ilgiye de mazhar olan birka bilimsel temal romandan biridir. ngiliz okullar ve ktphanelerinin uzun sredir ba kitaplarndan biri olarak zellikle son yllarda, biyoetik ve klonlamaya ynelen ilginin artmas nedeniyle tekrar youn ilgi grd. Gerekte, Huxleyin bilimin korkutucu potansiyeli hakknda kendi zamannda dncede bile uzak grnen tahminleri, onlar yazmasndan sadece birka on yl sonra kayg verici derecede yakn eyler olarak grnmektedir. EK BLGLER: 1. Romann bal Shakespearein Frtnasndan, dnya dndan gelen insanlar ilk kez grp saklanm

olan Mirandann Ah cesur yeni dnya! inde bylesi insanlar olan! haykrndan gelir. 2. nemli bir biyolog olan Huxleyin bykbabas, Charles Darwinin evrim ve doal seilim kuramlarnn en nde gelen destekilerinden biriydi. 3. 1958de Huxley, dnyann aslnda Cesur Yeni Dnyada tahmin ettii distopik gelecee doru yaklatn belirttii Cesur Yeni Dnyaya Tekrar Ziyaret makalesini yaynlad.

Ta Mahal
Hindistan, Agradaki Ta Mahal birok insan tarafndan dnyadaki en gzel yap olarak olarak grlr. Beyaz mermer mozole, on drdnc ocuunu doururken len, Babr hkmdar ah Cihann ei Mmtaz Mahaln mezarna ev sahiplii yapmas iin 1631 ile 1648 yllar arasnda ina edildi.

Bu kompleks, be ksmdan oluur: Resm bir giri kaps, bir bahe, mozolenin kendisi, bat tarafnda bir cami ve simetri olmas asndan dikilen dou tarafnda bir toplant odas. Uzun yanstmal havuz, alan ortadan ikiye bler ve giri kapsnda ideal bir gr asndan trbeyi yanstr. Ta Mahalin yapmndan sorumlu mimarn kimlii, tam

olarak belli deildir. Bazlar, tasarm Babr saraynda alan bir talyan olan Geronimo Veroneoya atfeder. Daha ikna edici bir tahmin, rencisi stat Ahmete yapnn detay ilerini verdii aka bilinen ranl mimar stat sa Han Efendiyi iaret eder. Tasarm iin model, Sultan Hasann Kahiredeki mozolesidir. Kompleksin inas, yetmi yldan daha fazla zaman ald ve 20.000 ii altrld. Trbe, sylendiine gre, o zamanlarn paras ile altnn fiyat tola (11.66 gram) bana on be rupi iken, otuz milyon rupiye mal oldu. Kymetli ve yar-kymetli talarn yirmi sekiz eidini ieren madenler Asyann drt bir yanndan getirtildi. Beyaz mermer Racastandaki Makranada bulunan ta ocaklarnda kartld. Trbe, 100 metre karelik beyaz mermer bir kaide zerinde yatar. Tm binann (minareler hari) uzunluu, geniliine etir. Kubbesi 44.4 metre ykselir ve cepheleri ile tamamyla ayn boydadr. kinci bir kk kubbe, dardaki kubbenin balonunun iine yerletirilmitir. Tek asimetrik unsur, ah Cihann, eininkinin yannda yer alan trbesidir. Ana girite tan iine oyulmu olarak Cennet bahelerine girmek iin kalben arnm olmaya davet eden Kuran alntlar vardr. Efsaneye gre ah Cihan yallk gnlerini olu tarafndan

tutulduu hapishanede geirdi nehrin dier tarafnda kendisi iin siyah mermerden ikinci bir trbe yaptrmay planlamt. Zaman, yap zerinde ypratc etkisini gstermitir. Bir ara Hindistandaki ngiliz Valisi Lord William Bentick, kymetli talar nedeniyle onu satmay teklif etti. 1983te UNESCOnun Dnya Miras Listesine alnd. EK BLGLER: 1. Hint yazar Rabinadrinath Tagore, Ta Mahali sonsuzluun yzndeki gzya damlas olarak tarif etti. 2. Ta Mahal ismi, doruktaki yer anlamna gelir.

Marie Curie
nsanlar bilim dnyasndaki kadnlardan bahsederken, akllarna ilk gelen isim Marie Curie (1867-1934) olur. Ve bunun iin iyi bir nedenleri vardr. Yalnzca Nobel dln kazanan ilk kadn deil, ayn zamanda iki Nobel dl kazanan da ilk kiidir.

Marie Curie, radyoaktivite zerine yapt aratrmasyla 1903te Fizik dalnda, ilk Nobel dln kazand. On yl ncesinde Pariste Curie ve beraberindekiler, uranyumun zelliklerini aratryorlard. Curie, uranyumun ahaptan ve etten geen nlar yaydn fark etti. Ama merak uyandrc bir ekilde, uranyuma ne yapt stmas, soutmas veya

dier elementlerle onu birletirmesi fark etmeksizin, yaylan n miktarnn uranyumun ktlesi ile olan ilikisinin sabit kaldn grd. Curie, nlarn yaylmasnn veya radyoaktivitenin onun bulduu bir terim atomlarn bir nitelii olduu, bir kimyasal tepkimenin rn olmad sonucuna vard. Sonrasnda Curie, uranyum bakmndan zengin olmas dolaysyla uranyum cevheri denen madeni incelemeye balad. Uranyum cevheri, uranyumun tek bana yayabileceinden ok daha fazla radyasyon yayd. O ve ei Pierre Curie, bu cevherde her ikisi de yksek oranda radyoaktif olan iki yeni element bulmay baardlar. Bunlardan birine, Marienin memleketi olan Polonyaya ithafen polonyum adn verdiler. Dierinin adysa Latince n anlamna gelen radyum oldu. Curie, radyum ve polonyumu kefetmesinden dolay 1911de, bu kez Kimya dalnda ikinci bir Nobel dlne layk grld. Bugne dek, Linus Pauling (1901-1994) dnda, iki farkl dalda Nobel dl kazanan tek kiidir. EK BLGLER: 1. Marie Curie, yllarca youn radyasyona maruz kald aratrmalarndan sonra, 1934te lsemiden ld. 2. Marie ve Pierre Curienin kz Irene Joliute-Curie,

yapay radyoaktiviteyi kefetmesinden dolay 1935te Kimya dalnda Nobel dln kazand. 3. Torunu, onlar dezenfekte edene kadar, Marie Curienin notlar radyoaktifti. 4. Marie Curie, Paris Sorbonneda retim grevlisi olan ilk kadnd.

Mozartn Don Giovannisi

Wolfgang Amadeus Mozart, Figaronun Dn (1784) operasnn uluslararas baars zerine, Prag Opera Evinden baka bir i daha ald. Bu kez Giovanni Bertatinin 1775teki Don Giovanni ossia Il convitato di pietra oyunundaki Don Juan efsanesini kendisine konu seerek, ikinci bir deneme iin opera yazar Lorenzo Da Ponte ile el ele verdi. Bu hikye, Mozart ve opera yazarnn sempatik bir karaktere dntrd, iflah olmaz hovarda ve apkn Don Juann hikyesidir. Byle yapmakla, trajik opera ve komik opera trlerini harmanladlar. Bunun sonucu olarak Don Giovanni (1787) ne tam bir ahlak oyun, ne bir trajedi, ne de bir komedidir; daha ziyade bir karmdr. Bu nedenle baz tarihiler, Don Giovanninin, dinleyicileri muhafazakar ve mzikal geleneklere bal bir ehir olan Viyanada ok az ilgiyle karlandn dnrler. Mzik, Mozartn buyurgan, tumturakl, minr-akor Don Giovanninin bir adam ldrd ilk sahneye uygun ekilde elik eden temayla balar. Opera, anti-kahramann dokunakl serenatlar, sama ve gln batan karmalar ve bana gelen ahlaki trajediler arasnda gider gelir. rktc final sahnesinde, ldrlen adamn hayaleti, Giovanniyi

cehenneme srkler, nk piman olmay reddetmitir. Duygusal etkileri bakmndan, Don Giovanni, muhtemelen Mozartn en byk eseridir ve stn bir zekann zgn damgas, aka eserin zerindedir. Don Giovanni tarafndan temsil edilen yeni opera trne dramma giocoso ad verildi ve Mozartn kendi ehri haricinde her ehirde byk baar yakalad. 1791de besteci ldnde, Don Giovanni tm Avrupada en geni apta sahnelenmi operalardan biri olmutu. EK BLGLER: 1. Don Giovanniyi izledikten sonra mparator Franz Josephin Mozarta, eserin ok fazla notas olduunu syledii ve bestecinin de Ne kadar gerekiyorsa sadece o kadar var, Majesteleri! eklinde karlk verdii rivayet edilir. 2. Don Giovanni iin opera librettosu yazarken Da Ponte, kendisini patronunun evinde bir odaya kapatmt. Yan odada ise srekli bir masa dolusu yiyecekle arap vard ve nc bir odada ise, bir zilin alnmasyla ilham vermek zere gelen bir fahie bekliyordu.

3. Operann, 1787de Pragta, 1788de Viyanada, 1817de Londrada ve 1826da New Yorkta prmiyerleri yapld.

Epistemoloji
Epistemoloji (Bilgi Felsefesi), felsefenin bilgiyle ilgilenen daldr. Platona kadar uzanan epistemolojideki en byk mesele, bilginin ne olduunu tanmlama giriimdir. Geleneksel olarak filozoflar, bilgiyi gerekelendirilmi doru inan olarak tanmla- dlar. ncelikle, bilginin inan olduunu sylemek, bir eyi bilmek iin ona inanmak gerektii, anlamna gelir. kinci olarak, bilgi doru olmaldr, nk yanl olan bir eyi gerekte bilemezsiniz. Eer bir ey yanlsa, buna fazlasyla inanabilirsiniz, hatta bunu bildiinize bile inanabilirsiniz. Ama felsefi tanmna gre, gerekte onu bilemezsiniz. nc olarak, gerek bilgi gerekelendirilir, nk inancnzn nedenleri olmaldr. 1den 1000e kadar bir say seseydiniz rnein 463 ve bir arkada 463 tahmin etseydi, o arkada 463 setiinizi bilmi olur muydu? Bunun tesadfen doru olmasndan dolay, onun bildiini sylemek yanl olabilir. Oysa bilgi tesadfen olamaz; o inanc bilgi olarak sayabilmek iin bir doru inanc oluturan nedenleriniz olmal.

Son olarak, filozoflar tm doru, gerekelendirilmi inanlarn bilgi olarak saylp saylmayacan da sorguladlar. u vakay inceleyebiliriz: ehir dna doru araba kullanyorsunuz ve bir ahr grdnz. nanc oluturursunuz: Bu bir ahrdr. Bu nerme ak bir ekilde gerekelendirilmi bir inantr. Ayn zamanda doru bir inantr. Aslnda sadece gerek bir ahr grdnz. Ancak sizin haberiniz yoktur ama aslnda iftilerin ounun ahr ina etmedii, Sahte Ahr Kasabasndasnzdr. Ahrlarn sadece n yzlerini yaparlar. Bu nedenle tartma srer, bu bilgi deildir nk sahte bir ahr grm ve yanl bir inan oluturmusunuzdur. Sonu olarak, tm doru ekilde gerekelendirilmi inanlar, bilgi deildir. EK BLGLER: 1. Sahte ahr hikyesi gibi rnekler ilk kez, 1963 ylna ait Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi Midir? balkl klasik bir makalede Edward Gettier tarafndan ileri srlmtr. Epistemolojide devrim yapan Gettierin orijinal almas, sadece birka sayfa uzunluundadr. 2. Filozoflar, bir inancn bilgi saylabilmesi iin gerek ve gerekelendirme artlarnn yanna

bakaca hangi artn eklenmesi gerektiini halen tartmaktadrlar. 3. Epistemolojinin dier meseleleri arasnda phecilik ve tmevarm problemi de bulunur.

sann Dirilii
sann armha gerilmesinden ve Aramatyal Yusufun mezarna gmlmesinden gn sonra, Meryem Ana ve Maria Magdelanann de iinde olduu birok kadn defin ayinlerini yapmak zere mezarna gittiler. Ancak kabrine vardklarnda onu bo buldular. Sonraki gn sa, yeniden diriltildiini havarilerinin anlamas iin onlara grnmeye balad. Gkyzne ykseldikten yaklak krk gn sonra, sa cennete alnd ve dnyevi hayat sonsuza dek terk etti. Bugn Dirili, Paskalyada kutlanr ve hikyesi Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ncillerinde anlatlr. sann dirilii, Hristiyanlarn ou iin dinlerinin merkez temasdr. Bu dine inanan takipilerin ou, sann diriliinin gereklemi bir olay olduuna ve aslnda onun, lmden gkyzne ykseldiine inanrlar. Olayn yorumlanlar arasnda en bilineni, yarglama gr olarak bilinir. Tanrnn, tm insanl gnahlarndan dolay cezalandrma gerei duyduuna inanlr. Ancak, bunu yapmaktan saknmak iin Tanr, retilerini kabul eden insanlar tarafndan ilenen gnahlarn ykn omuzlamak zere, masum olan say gnderir. Kendilerini adamann karlnda, sa dierlerinin tm gnahlarn, cennete

ykseldiinde yannda gtrr. Bu gr Hristiyanlkta geni apta kabul edilmesine ramen baz Hristiyanlar ve Hristiyan olmayanlar, dirili hikyesinin gerekte bir alegori olduuna inanrlar. Diriliin drt ncilde de anlatlmasna ramen, hibirinde ona bizzat ahitlik etme iddiasnn bulunmadn belirtirler. Aslnda ncilde, hi kimsenin olaya tanklk etmedii de ifade edilir. sann gerekte lmden gkyzne ykseldiine inanmayan lml Hristiyanlar iin hikye, yine de inanlarnn merkezdir; umudu rneklendirir. EK BLGLER: 1. Tm ncilde de Diriliin eitli alar tarif edilirken aralarnda eitli elikiler bulunduu belirtilmelidir. Kimi, bu durumun olayn hibir zaman gereklemediinin kant olduunu ne srerken, dierleri bu durumun doruluunu kantladna inanrlar. nk, bir olaya gzleriyle tank olmu drt insann tmyle ayn eyi yazmas da ender grlr bir eydir. 2. Yahudi tarihi Flavius Josephusunki de dahil olmak zere, ne srlen Hristiyanlk d pek ok Dirili anlatm mevcuttur. Josephus, sann ge ykseldiini

MS 98de yazd. Ancak, bu yaznn zgnl sorgulanabilir nk bir dnem Hristiyanlar tarafndan yeniden kaleme alnd. 3. sann mezarndaki yerinin bo olmasna getirilen alternatif aklamalar: sa, yeterince derin olmayan bir mezara gmld ve cesedi hayvanlar tarafndan yendi; havarileri vcudunu aldlar veya ok daha az inanlan senaryoyla, sa armhn zerinde lmedi, sadece bayld ve sonra mezarnda kendine gelip tekrar yaamaya devam etti.

Benjamin Franklin
On sekizinci yzyln en nl ve en etkili Amerikallarndan biri olan Benjamin Franklin (1706-1790), bir mucit, diplomat, gazeteci ve devlet adamyd. Hem Bamszlk Bildirgesini hem de Birleik Devletler Anayasasn imzalayanlardan biriydi. Uzun mr boyunca Pritenler tarafndan ynetildii zamanlarda Bostonda dodu ve sanayi devriminin arefesinde, Philadelphiada ld

Franklin, gen Birleik Devletlerin kltrel ve siyasi yaamna muhtemelen herhangi bir adandan daha fazla katkda bulunmutur. Franklin, elektriin bulunmasna yardm etmi, baarl bir gazete yaynlam ve Franklin sobasn icat etmitir. John Adamsn yazd zere zamanndaki hreti Newton, Byk Frederick veya Voltaireinkinden daha bykt, karakteriyse hepsinden daha sayg deerdi. Baz tarihiler, onu lk Amerikal olarak anmtr.

Franklin, on yedinci yzylda Bostona g eden bir mum imalats olan Josiah Franklinin on beinci ocuudur. On iki yandayken Franklin, bir gazete yayncs olan aabeylerinden birinin yannda almaya gitti. Grevi, iin

matbaa ksmndayd, ama pek yaknda gazete iin makaleler yazacakt. Kymet bilmez aabeyi iin almaktan yorulan Franklin, on yedi yanda gneye, Philedelphiaya tand. Philadelphiada Franklin, gazete ve mizahi kitaplar yaynlad, nihayetinde ehrin en nl fertlerinden biri oldu. Bitmez tkenmez bir yetenek ve merak insan olan Franklin, tm de bugn ayakta olan bir hastane, bir sigorta irketi, bir felsefe topluluu ve bir niversite (imdiki Pennsylvania niversitesi) kurdu. Nihayetinde yaynclk iinden emekli oldu ve kendini bilime verdi. Franklin, elektriin zelliklerinin kefine yardmc oldu, ift odakl gzlk camn ve enerji tasarruflu Franklin sobasn icat etti. 1750ler ve 60larda, smrgelerin ngiliz hkimiyetinden yorulmaya balad zamanlarda, Franklin ngilterede yayordu. Parlamentodan nce, Amerikallarn grlerinin temsil edilmesine yardmc olmaya alt. Franklin, ngiltere smrgelerinin zgrlemeleri gerektiini ikna edici bir ekilde savunarak Londradan ayrld. 1776da memleketi Philadelphiada Bamszlk Bildirgesini imzalad. Franklin, bilimsel keiflerinden dolay bir hret olduu Fransada, henz acemi olan Birleik Devletlerini temsil etmek zere Avrupaya dnd. Pek ok Avrupalnn gznde bu gen ulus, byk bilim insanyla zdeleerek gvenilirlik kazand.

Franklin, Pennsylvaniaya geri dnd ve neredeyse, seksen drt yanda ld gne kadar almaya devam etti. EK BLG: 1. Franklinin keiflerinden biri de camdan yaplan, armonika olarak bilinen mzikal bir enstrmand. On dokuzuncu yzylda poplaritesinin azalmasndan nce, byk Avusturyal besteci Wolfgang Amadeus Mozart, Franklinin icad iin iki beste yapmtr.

Postkolonyalizm
Postkolonyal edebiyat ifadesi, dnyann daha nce smrgeletirilmi blgelerinin yazarlar tarafndan yazlm eserler btn iin olduu kadar, o blgelerde yaayan insanlar hakknda yazlm eserler iin de kullanlr. Bu edebiyatn nemli bir blm, Afrika, Asya, Latin Amerika ve Karayiplerdeki son byk Avrupa smrgelerinin bamszlklarna kavutuklar 1950ler ve 1960lardan bu yana olutu. 1800lerin sonlarnda Avrupa emperyalizmi doruklarndayken, Avrupal yetkililer lkelerinin dnya hkimiyetini kutlamaya, medeni olmayan medeniletirmeye ynelik szde beyaz adamn sorumluluu zerine methiyeler dzmeye hevesliydiler. ngiliz yazar Rudyard Kipling bu grevi, aka rk olan iir ve romanlara kadar gtrd. Ancak Joseph Conradn Karanln Yrei (1899) ve E.M. Forstern Hindistana Bir Geit (1924) eserleri, Avrupann smrgecilik mdahalesine daha eletirel bir bak getirmilerdir. II. Dnya Savan takiben smrgelerin bamszlna kavumalar Asya ve Afrikay kasp kavurduktan sonra, yeni bamszlaan blgelerdeki yazarlar, kltrel, sosyal ve

psikolojik dalmann tarihini yazmaya koyuldular. Birou, rk, etnik ve ulusal kimlik sorular zerinde durdu. Avrupann yerli halklar zerinde yapay ulusal snrlar oluturduunda yaratt siyasi ve dini gerilimleri mercek altna aldlar. Eletirmenler, smrge sonras eserlerin sklkla tekilik kavramna kuramc Edward Saidin Douyu egzotize etmek isteyen Bat eilimi hakknda yazd mihenk ta niteliindeki bilimsel eseri Oryantalizmde (1978) dile getirdii bir fikir odaklandna dikkat ektiler. Postkolonyalizm, pek ok blgeyi ve yazar kapsayan yaygn bir akmdr. Dikkat eken eserler arasnda Afrikadan Alan Patonun Ala, Sevgili lkem (1948) ve Chinua Achebenin Her ey Parampara (1958); Asyadan Graham Greenenin Sessiz Amerikal (1955), Anita Desainin Alacakaranlkta Oyunlar (1978) ve Salman Rdinin Gece Yars ocuklar (1981); ve Karayiplerden V.S. Naipulun Bay Biswas in Bir Ev (1961), Jean Rhysin Geni Geni Bir Deniz (1966) ve Jamaica Kincaidin Annie John (1985) eserleri saylabilir. 1980lerin sonlarndan beri, smrge sonras yazarlarn yeni bir kua, ayn temalarn ouna yeni bir perspektifle bakarak dizginleri ele ald. Hanif Kureishinin Varolarn Budas (1990) ve Zadie Smithin nci Gibi Diler (2000)

kitaplar, ngiltere veya Amerika Birleik Devletlerinde yaayan, Batl olmayan gmenlere odaklanmaktadr. Genelde, kklemi gmen durumlarn modern dnyann bir realitesi olarak kabul etmeleri ve olumlu, hatta komik alar kefetmeleriyle, kendilerinden nce gelen acl nesilden daha iyimserdirler. EK BLGLER: 1. Postkolonyalizm, ou nceki smrgeler balamnda kadnlarn ilerlemelerini ve feminist temalar kefe kan kadn yazarlar asndan verimli bir zemin oldu. 2. Postkolonyal yazarlarn byk ksm aznlk gemiinden gelmesine ramen, Athol Fugard ve J.M. Coetzee gibi beyaz rktan Gney Afrikal yazarlar da bu alanda nemli rol oynadlar.

Hokusai
Katsushika Hokusai (1760-1849), Japon sanatlar arasnda Batda belki de en mehur olandr. Fakir bir ailede doan Hokusai, ona oymacl reten bir ayna yapmcs tarafndan evlat edinildi. On sekiz yandayken Hokusai, aktrlerin portrelerini yapmakla hret kazanan bir sanat olan Katsukawa Shunshonun atlyesine katld. Huzursuz doasyla Hokusai, Shunshonun atlyesinden 1778de ayrld ve serseri bir hayata balad. Elliden fazla defa ismini deitirdi ve kendisine krk alt yana kadar Hokusai demedi. Yetmi be yanda, kendisine Resme Deli Olan Yal Adam anlamnda Gakyo Rojin dedi. Hokusai hayat boyunca aralklarla doksandan fazla evde yaad. Evlerinden biri yangnla ykldnda, bir hokka (iirin geleneksel bir ekli) biiminde yle yazd: Yanp ykld: Nasl da huzurluydu iekler yere derken. Parasal adan nadiren istikrarl olan Hokusai, sk sk reklam hareketlerine bavurdu. Bir keresinde Tani Bunchoya kimin daha iyi sanat olduunu belirleyecek bir yarma iin meydan okudu. Balar balamaz Hokusai, byk bir kat paras zerine maviyi boydan boya srd, sonra bir tavuk ayan krmz boyaya daldrd ve kat

zerinde rastgele dolatrd. Sonuta ortaya kan eye Bir Nehir zerinde Akaaa Yapraklar adn verdi. Yllar iinde Hokusai, 500 izim kitabnda toplanan 30.000den fazla izim yapt. 1814 ile 1878 yllar arasnda, geni bir tarz eitliliinde gerek ve hayali konularn dalmndan mteekkil mangalarn (alakalem resim) on be cildini bast. Bu serinin son paras, ancak 1878de, lmnden yirmi dokuz yl sonra ortaya kt. Hokusai en ok, Tokyo kkenli bir teknik olan ukiyo-e teknii ile tannr. Akan dnyann resimleri anlamna gelen ukiyo-e, farkl renklerin art arda ak iin kullanlan bir dizi farkl tahta kalp zerindeki renkli basklardr. Hokusai tarafndan yaplan en nl ukiyo-e, onun Fuji Dann 36 Farkl Grn albmnden Kanawagaya arpan Byk Dalga isimli olandr. Doa gleri ile savaan balklar tasvir eden bask geleneksel bir Japon konusu saylmaz Japonyaya kadar giden Hollanda gravrlerinden olduka etkilenmi grnmektedir. Hokusainin eserleri Avrupada grnd ilk zamanlar, Paul Gaugin ve Vincent Van Gogh gibi ressamlarn zerinde byk bir etki brakt. James Whistler, Hokusainin, Diego Velazquezden bu yana gelmi en byk sanat olduunu

iddia etti. 1951de Amsterdamda yaplan Rembrandt, Van Gogh ve Hokusai sergileri, yirminci yzylda Japon ustann nn daha da arttrd. EK BLGLER: 1. Hokusai, Fukojuso serilerinde grlebildii zere, Edo dneminin nemli shunga (erotik bask) ustalarndan biriydi. 2. Fugaku Hyakkeide (Fuji Dann Yz Farkl Grn, 1834-35) Hokusai, blgeye ainalnn ak bir gstergesi olarak oklu perspektiflerden bileik grntleriyle nnn zirvesini ulat. 3. Hokusainin ebatlar asndan en byk eserinin kaplad alan, 200 metre karenin zerindedir.

Hipnoz
200 yldan fazla bir zamandr, insanlar hipnozu tanmlamaya alyorlar. oumuz, bir cep saatini sarka gibi sallayan, esrarengiz ve soukkanl bir sesle bize uykunuz geliyor... diyen siyah ftr apkal ve pala bykl bir adam gzmzn nne getiririz. Birka saniye sonra eylemlerimizi, dncelerimizi ve hatralarmz kontrol edebileceini hayal ederiz. Gnmzde psikiyatrlar hipnozu, ar telkinlenme halinin transa yakn bir safhas olarak grrler. Ama zihin kontrolnden ziyade, ynlendirmeli bir gndz d gibidir. Hipnozun muhataplar genellikle ekimser hissetmelerine ramen, aslnda iradeleri dnda hibir ey yapmayacaklardr. Hipnoz srasnda kaydedilen beyin dalgalarnn elektroansefa- lografisi (EEG), uyku ve rya grme durumuyla balantl dk frekansl dalgalarda bir art gsterir. EEG almalar, tam uyanklk haliyle paralel olan yksek frekansl dalgalarda da bir d gsterir, ama tmyle ortadan kalkm deillerdir. Bu, hipnozun ryaya benzer tarafn aklar ama hipnoz altndakilerin insan kuklalara dnt anlamna gelmez. Onlar halen kendilerinin farkndadrlar.

Birini hipnotize etmenin temel yolu vardr. lkine, znenin d dnyaya olan dikkatini kesmesi iin kasten bir cisme (bir cep saati gibi) odaklanmasnn istendii sabit bak tesiri denir. Hipnozun ilk dnemlerinde yaygn bir uygulama olmasna ramen, bu yntem bugn ok ender kullanlr ve insanlarn ou zerinde ie yaramaz. kinci yntem, Ayaa kalk, otur, gz krp, ayaa kalk. gibi ani emirlerle akl megul etmeyi ierir. Bu, sahne performanslar ve sorgular iin bir seim yntemidir. Psikiyatrlar, zneyi hipnoz durumuna doru rahatlatan ve odaklatan nc bir yntemi, kademeli rahatlatmay kullanrlar. Rahatlatc bir sesle konuarak ve huzur veren grseller sunarak, psikiyatr znenin ar yeme, sigara ime gibi zararl alkanlklarnn nn kesmeyi renebilecei bir ortam yaratr. EK BLGLER: 1. Avusturyal on sekizinci yzyl doktoru olan Franz Anton Mesmer, modern hipnozun babas saylr. O, hipnozun, canl manyetizmas olarak adlandrd mistik bir g olduuna inand. 2. ngilizcedeki mesmerism(hipnotizma anlamnda) ve mesmerise(hipnotize etme anlamnda) kelimeleri, Mesmerin adndan gelmektedir.

3. Birok uzman, araba kullanmay ve televizyon izlemeyi hipnoz durumlar olarak grr. 4. Aktif hayal gc olan insanlar, hipnoza en duyarl olan kiilerdir.

Sonat Formu
Mzik kuram asndan klasik dnemin en nemli miras, sonat formunun en nemli beste yaps olarak kurulmasdr. Bela Bartok (1881-1945) gibi yirminci yzyl bestecilerine uzanan etkisini yayarak neredeyse 200 yldr yzlerce ksa eser ve senfonik blm iin standart bir model oldu. Sonat formu, uzun eserlerin iindeki zgn blmlerde veya sadece daha ksa bestelerde kullanlan mzikal bir yapdr. Baroktaki iki paral formlardan gelitirilmitir. Barok bestecileri genelde kendilerini her para veya blm iin bir duygu ile kstlamlardr ve yine genelde sadece bir ana tema veya para ba bir motifli yapy kullanmlardr. Dier yandan klasik besteciler, belli bir para iinde ztlaan temalar ve duygular iin gerekli ereveyi salayan sonat formunu gelitirdiler. Bu form, yle oluturulur: SERGLEME: Bazen ksa bir giriin ardndan, sonat formunda bir blm veya parann ilk ksmdr. Ana tema malzemesini genelde iki ksmda sunar: Vurgu veya home tuundaki ana tema ve genelde baskn olan veya iliik bir tutaki ikincil tema. Bu iki ksm, ou zaman geii kolaylatran bir kpr tarafndan balanr.

GELME: Ahenkli bir ekilde deiken ve birok geili bu ksm, bestecinin ok ynlln ve yeteneini, temalar ayrarak, onlar paralayarak ve yeni ahenkli ortamlarla yeniden dzenleyerek gsterebildii yerdir. ZETLEME: Burada sergileme temalar geri gelir ve home tuunda sonuca vardrarak yeniden sunulur. Bunu ounlukla ksa bir koda yani final ksm takip eder. Baz alardan sonat formu, aklayc bir makalenin yapsn (giri-gelime-sonu) andrr. Pek ok insann onu zamann ruhuna dayanan akln ve mantn geliiminin tezahr olarak grme nedenlerinden biri de budur. k noktalar ne olursa olsun, sonat formu Klasik dnem bestecilerinin en kalc miraslarndan biridir. EK BLGLER: 1. Yaygnlna ramen sonat formu ifadesi, onu icat eden besteciler tarafndan kullanlmad. lk ortaya k, 1755 yllar civarnda mzik kuramcs Joseph Riepelin yazlarnda oldu. 2. Beethoven, senfonilerinin kodasn bir dier uzun, keifli gelime ksmna doru evriltmesiyle nlyd. Gerek dehas, bu kodalarn bazlarnda ortaya

kmaktadr. 3. Ayn zamanda bileik ikili form olarak da adlandrlan sonat formu, sadece sonat denen paralarda deil, senfoniler, konertolar, telli kuartetler ve koro almalarn da ieren saysz trde kullanlr.

John Locke
lk nde gelen ngiliz empirist ve modern zamanlarn en nemli siyasi filozoflardan biri olan John Locke (1632-1704) ngiltere, Wringtonda 1632de dodu. Oxfordta eitim alan Locke, zamannn en byk felsefi, bilimsel ve siyasi akmlarnn birouna baland. ngiliz Kraliyet Topluluunun (en nl yesi Sir Isaac Newton olan bilimsel bir grup) kurucu yelerindendi ve Kral II. Charles ve onun Katolik kardei Jamese kar Protestan muhalefetinde nemli bir rol oynad.

Lockeun en nemli felsefe almas nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme (1690) adl eseridir. Locke insan doduunda zihninin tabula rasa (bo levha) durumunda olduunu ne srer. Tm bilgimiz sonradan yaadmz tecrbelerden kaynaklanmaktadr. Lockeun psikoloji anlaynda, fikirler (ideler) dnyaya ynelik duyusal tecrbelerimizden ileri gelir. Fikirleri karlatrabiliriz, karmak fikirleri yaratmak zere onlar birletirebiliriz ve daha zel olanlardan daha genel fikirler karabiliriz. Ancak fiziki duyularmz yegne balang noktamzdr ve bu neyi bilmeyi umabileceimize dair nemli snrlamalar getirir. Bu yzden Locke, eylerin gerek doasnn temelini oluturan unsurlar bilme kabiliyetimize kar pheci bir yaklam sergiler. Siyasi dncede Locke, toplumsal szleme kuramnn gelitirilmesinde nemli bir rol oynad. Lockea gre insanolu balangta hibir kanunun olmad ve fiziki gcn otoritenin tek temeli olduu bir doal durumda idiler. Ancak, belli doal haklarmz bata gvenlik temini olmak zere eitli gvenceler karlnda bir hkmete veya baka bir otoriteye devrederek bir sosyal szleme yarattk. Lockeun nemli katks adil bir toplumsal szlemenin belli zelliklere sahip olmas gereklilii gryd. Bu gre gre

szleme yurttalarnn yaama hakkna, zgrlk hakkna ve mlkiyet hakkna sayg duymalyd. Locke eer bu haklar ihlal edilirse hkmeden otoriteye kar, kral dahi olsa ayaklanma hakkmz olduunu savundu. EK BLGLER: 1. Locke krala ve kardeine kar bir Protestan muhalefetine dahil olmas nedeniyle ngiltereden Hollandaya kat. 1688deki anl Devrim srasnda ngiltereye geri dnd. 2. Locke Amerikan kolonilerinin Bildirgesinin fikir babasyd. Bamszlk

3. Lockeun toplumsal szlemeye dayal hkmet kuram gibi fikirleri Amerikan Devriminin liderlerini etkiledi.

nciller
Mjde anlamna gelen ncil, en yaygn olarak Yeni Ahitin drt nciline referans olarak kullanlr. Bu drt ncil (Matta ncili, Markos ncili, Luka ncili ve Yuhanna ncili) sann retileri iin ana kaynaklardr, nk bilindii kadaryla sann kendisi yazl olarak hibir ey brakmamtr. ncillerin her biri (kimilerinin Matta ncilinin orijinalde Aramice yazldn iddia etmelerine ramen) byk ihtimalle Yunanca olarak MS 60 ile 110 yllar arasnda yazld. Yazarln sralamas ve drt ncil arasndaki etkileim olduka karmaktr. Yuhanna, sann felsefi ve teolojik fikirlerine daha ok odaklanrken Matta, Markos ve Luka byk oranda sann hayatn, retilerini ve hikyesini tasvir etmektedir. Matta, Markos ve Lukann her biri sann hayatn betimlediinden, birbirilerini kaynak olarak kullanm olabilecekleri dnlmektedir. Bugn ounlukla, Markosun ilk nce yazldna ve Matta ile Lukann Markosu bir taslak olarak kullandklarna inanlmaktadr. Ayn zamanda Matta ve Lukann hibir zaman kefedilmeyen ve sadece Q olarak bilinen ikinci bir kaynak kullandklar da sylenmektedir.

Markos, sann doumundan balamaz, daha ziyade retisine balad zamanki yaamn derler. Matta ve Luka, sann doum hikyelerini, Yahya Peygamberin retilerini, sann retilerini ve sann yeniden diriliini anlatr. Yuhanna ayn hikyelerin ounu ierir, ama genelde kronolojik sraya dikkat etmez. Bu drt ncile ek olarak kilise tarafndan tannmayan pek ok ncil de mevcuttur. Bunlarn ou ilk drdnden daha sonra yazlmlardr ve bu yzden Hristiyan dnyas genelinde yalnzca dank ekilde kabul edilmektedirler. Bunlarn ou say fazla fevkalade gstermekle eletirilirler. rnein, bir hikye sann kilden bir ku yaptn, sonra eliyle kanatlandrp kua hayat verdiini anlatr. Roma Katolikleri bu tip kaytlar sapknlk olarak grmektedir. EK BLGLER: 1. Lyonslu Irenaeus Yeni Ahitin sadece drt ncilden olutuu ve daha fazlas olmadnda srar etmesiyle bilinir. Dayana nedir? Drt, yeryznn kelerinin olduu kadar rzgrlarn da saysdr. 2. Yuhanna ncili sann lmnden dolay Yahudileri sulu gsteren en nemli kaynaktr. ncilin yazar ok byk ihtimalle Yahudi olmasna ve sulama odanda o

zamanki belli Yahudi liderleri olmasna ramen, ncilin bu ksmlar zulm zamanlarnda Yahudilere kar kullanld. 3. nciller Yeni Ahitin en nemli paras olmalarna ramen, yirmi yedi kitabn sadece drt eserini olutururlar.

George Washington
Savata birinci, barta birinci ve hemerilerinin kalbinde birinci - George Washingtonun cenazesinden bir methiye

George Washington (1732-1799) Amerikan Devriminin asker lideri ve Birleik Devletlerin ilk bakanyd. 1775te devrimin patlak vermesinden evvel, Washington zengin Virginia tarlalarnn sahibiydi. ngilizlerin yannda Franszlara ve eitli yerli kabilelere kar savat, ama 1760larda ve 1770lerin balarnda Kraliyet hkimiyetine kar tavrn koydu. Devrimin balad zamanda Washington, kendini adam bir yurtseverdi. Kta Kongresi tarafndan oybirliiyle

isyan ordusunu ynetmesi iin seildi ve 3 Temmuz 1775te Massachusettse bal Cambridgete idareyi ele ald. Kat zerinde Washingtonun grevi neredeyse imknsz grnyordu. 1775te ngiltere dnyadaki en gl lkeydi. yi eitimli ordular ve paral askerleri ile Avrupann en iyileri arasndayd. Byle bir hasma kar Washington, sadece birka ksa sreli zafer umabilirdi. Onun yerine Washington doru bir ekilde, bariz yenilgilerden kanarak ngilizleri ypratacan hesaplad. ngilterenin isyankr smrgelerine gnderdii birliklerin saysna aldrmakszn, smrgedekiler srekli savat. Washingtonun srar Fransay, spanyay ve Hollanday smrgedekilerle ittifak kurmaya ikna etti. Sonunda pes eden ngiltere oldu. Devrim hayatlarndaki grece kk bir vergiye nazaran ok byk kymetteydi. ngiltereye kar olan tm sava boyunca yurtsever ordu 6.824 insann kaybetti ki bu, Birleik Devletlerin sonraki savalarda feda ettiklerinin yannda kk bir miktard. Washingtonun dikkatli liderlii ona, bamszlna yeni kavuan lkesinde olaanst bir poplerlik kazandrd. Fakat o, gc ele geirmek yerine emekli olup Virginia tarlalarna, Vernon Dana ekildi. Washington sonunda 1789da bakanlk seimlerine katlmay kabul etti ve herhangi bir muhalefetle karlamadan seildi.

Bakan olarak Washingtonun en byk miras yaptklar deil yapmadklardr. Grevdeyken, gelecek bakanlara rehberlik edecek gelenekleri bilinli bir ekilde oluturdu. Fiyakal unvanlar reddetti, yerine bir cumhuriyeti lkede sadece Bay Bakan olarak arlmas gerektiinde srar etti. 1796da nc dnem grev almay reddetti ve Franklin D. Rooseveltin nc dnem iktidar istedii 1940a kadar bakanlar tarafndan uyulan, yazl olmayan bir kural oluturdu. Washington 1799da ldnde Amerikallar lkelerinin babasnn kaybyla yasa bouldular. EK BLGLER: 1. On iki ABD bakan general rtbesini almtr. 1953ten 1961e kadar hizmet eden II. Dnya Sava kumandan Dwight D. Eisenhower bu bakanlarn sonuncusuydu. 2. Bakan olarak Washington, Amerikan hkmetinin temel yap talarnn ounu kuran yasalar imzalad. lk dneminde Washington tarafndan imzalanan kanunlar, dolar ABDnin resmi para birimi yapt, ulusun bakenti iin bir ehir kurdu ve kendisine tavsiyelerde bulunacak bir bakanlar kurulu oluturdu. 3. Washington klelii gayriahlaki bir ey olarak grd

fakat kendisinin de kleleri vard ve hayat boyunca, dierlerine rnek olmas iin onlar serbest brakmas ynndeki tavsiyeleri reddetti. Bu Washingtonn iradesine kalmt ve o da bu ekilde hareket etti.

Anton ehov
Anton ehov (1860-1904) edebiyatta ksa hikyenin byk ustalarndan ve en iyi oyun yazarlarndan biriydi. Dnm noktas olan eitli oyunlarnda ve bayapt niteliindeki saysz ksa dz yaz eserinde, gnlk hayattan dikkate deer hikyeler bulup kard. Eserleri byk lde ciddi bir atmosfere sahip olmasna ramen, komedi ile trajedi arasnda gerili bir ipte srekli olarak gidip gelirler.

ehov Rusyann gneyinde, ykl miktarda borcu olan ve toprak kleliinden sadece bir kuak nce kurtulmu bir ailede dnyaya geldi. Moskovada bir tp rencisi olarak, ailesini desteklemek zere, yzlercesini farkl yazar isimleri

altnda satt, ksa komik yazlar yazd. 1884te tp eitimini tamamladktan sonra yazmaya devam etti ve yirmili yalarnn sonlarnda kendisini takip eden byk bir hayran kitlesi olutu. ehov gitgide hatr saylr konularn stesinden gelip ilk piyes denemelerini de yaptka, edebiyat eletirmenlerinin dikkatini ekmeye balad. ehovun Mart (1896) eserinin bugn artk bir efsane olan St. Petersburg prmiyeri, o gnlerde tam anlamyla bir felaketti. Oyun yanllkla komedi olarak tantlmt ve izleyiciler slklamaya baladnda ehov utan iinde tiyatrodan kat. Bu, onun iin neredeyse piyes yazarln brakmaya neden olacak bir tecrbeydi. Ancak Martnn sonraki temsilleri iyi karland ve ehov vasat saylan erken dnem oyunlarndan birini tekrar ele alarak sra d Vanya Day (1897) oyununu ortaya kardnda bir baarya daha imza atm oldu. Bunu ayn zamanda trajikomik bayaptlar olarak grlen Kz Karde (1901) ve Vine Bahesi (1904) takip etti. Bu oyunlar sahne sanatlar asgari dzeyde tutularak kuak atmalar ve dier aile sorunlarn sergiliyordu. En nemli olaylar sahne dnda braklyor, aksiyondan ziyade diyalogla iletiliyordu. ehov en ok oyunlar ile tannmasna ramen, ksa hikyeleri de gz kamatrc ve esizdir. Keskince

gzlemlenmi gerekliin melankoli dzleminde gelien, gnlk hayatlarnn yavanl ve samal iinde kendine acma batana saplanm karakterlerle dolu hikyelerdir bunlar. Hikyelerin olay rgs en nemli unsurlarn yzeyin altnda saklanmasyla ve ksmen ya da tamamen zmsz bir sonla oluturulur. Bu bakmdan, genelde minimal ve yanl sonuca gtrecek denli basittir. ehovun, saylar iki yz aan ksa hikyeleri, gnmzn nde gelen edebiyat trlerinden biri olan ksa hikyenin kurulmasnda tamamlayc rol oynamtr. EK BLGLER: 1. ehov yaz kariyerinin doruklarnda bile doktorluk yapmaya devam etti. yi bilinen bir nktesinde,Tp nikahl eimdir ve edebiyat metresimdir; birinden skldmda, geceyi dieriyle geiririm. der. 2. ehovun oyunlar 1920lerde ngilizceye evrilmelerinin hemen akabinde hem ngiltere hem de Amerikan tiyatrosunda kstas oldu. Halen yaygn biimde sahnelenmekteler. 3. Rus eletirmenleri ve entelektelleri ehova eserlerini daha siyasi yazmas iin sk sk bask yaptlar. ehov ise eserini siyasiletirmenin onun evrensellik

deerini dreceine inandndan bu teklifi daima reddetti.

Romantizm
Romantizm olarak bilinen akm (1750-1850) byk oranda neo-klasik akma cevaben ortaya kt. Neo-klasik sanatlar aydnlanmann akl, nesnellik ve bilimsel deerlerine byk vurgu yaparken, romantik sanatlar fantezi, sezgi, znellik ve duygu alanlarna doru ekildiler. Amerikan ve Fransz devrimlerini meydana getiren hevesle esinlenen romantikler, sosyal adetler stnde ykselen isyan ve bireysel zgrl kutladlar. Sanayilemenin hzl bymesiyle umutsuzlua kaplan romantikler, hayranlklarn doa harikalarna ve daha basit, daha ilkel kltrlerin saflna ynelttiler. Yunan-Roma sanatnn zarafetini ve net hatlarn tercih eden neo-klasiklerin aksine, romantikler egzotik kltrlerin gizemi kadar, Gotik mimarinin karmakl ile de etkilendiler. ngilterede romantizm, roman yazar Horace Walpoleun Twickenhamdaki villas Strwaberry Hilli Gotik motiflerle yeniletmeye karar verdii 1749 ylna kadar uzanr. George Stubbsn Bir Aslan Tarafndan Yutulan At (1763) ve Henry Fuselinin Kabus (1781) resimleriyle William Blakein kendi iir kitaplar iin yapt illstrasyonlar, ngiliz resminde romantizmin nde gelen rneklerindendir. ngiliz romantizmi John Constable ve Joseph Mallord William Turnern

resimlerinde dorua ular. Mimari adan akm, en iyi 1836da yapmna balanan neo-Gotik Parlamento Binasnda yanstlr. Fransz romantizmi Jean-Jacques Rousseaunun yazlarna ve Fransz Devrimine ok ey borludur. Dnemin en kayda deer Fransz ressamlar arasnda Jean-Aguste-Dominique Ingres, Theodore Gericault ve Eugene Delacroix yer alr. Fransz romantik mimarisinin en iyi rnei neo-klasik d yaps iinde Bizans kubbesi barndran, Pierre Vignonun eseri Le Madeleine Kilisesidir. Tarih sluplarn bylesi bir birleimi dnemin mimarisinin zelliklerini byk lde yanstr. Almanyada akm, Johann Wolfgang von Goethenin 1774te yaymlanan roman Gen Wertherin Aclarnn mcadeleci kahramanna ok ey borludur. Caspar David Friedrichin Kar Altndaki Mnzevi Mezarl (1817-19) ve Philipp Otto Rungenin Gnn Evreleri (1809) tablolar Alman romantizminin tipik resimleridir. Romantik an en byk spanyol ressam ise Francisco Goyadr. Romantizmin Amerika Birleik Devletlerindeki en iyi temsilcisi ise, zellikle Watson ve Kpek Bal (1778) isimli

dramatik bayaptyla John Singleton Copleydir. Bu resim sanatya, saldrda hayatta kalan kii tarafndan sipari edilmitir.

Bilisel Uyumsuzluk
Stanford niversitesinde bir sosyal psikolog olan Leon Festinger 1957de, insan davran zerine yazlm en etkili makalelerden biri olan Bilisel Uyumsuzluk Kuramn yaynlad. Kuram ok basitti. Hepimiz bilim adamlarnn bililer olarak adlandrd eitli inanlar, fikirler ve dnceler tarz. ounlukla bililerimiz birbiriyle alkaszdr. rnein, opera sevgisinin 1980de kimin bakan seildii ile hibir alkas yoktur. Ama dncelerimiz veya eylemlerimiz birbiri ile ilgili olmaya baladnda, onlarn tutarl olmasna derinden ihtiya duyarz. elikiler akln ho gremedii bir uyumsuzluk haliyle sonulanr. atan bili veya davran, beyni denge haline geri getirmek iin deimelidir. Dnceleri deitirmek genelde davranlar deitirmekten daha kolay olduundan, zihin ileyiimizi dntrmeye daha msaitizdir. Festinger sigara ime rneini verir. Sigara ien bir adam salk risklerini duyduunda bilisel uyumsuzluu deneyimler. Bir zm sigara imeyi brakmaktr. Ama davrann deimesinin zorluundan dolay, sigara iicisinin uyumsuzluun gerilimini drmek iin sigara ime hakkndaki inanlarn deitirmesi daha muhtemeldir. rnein, stresi azaltmas ve kilo kaybn kolaylatrmas gibi, sigara imenin

salk asndan olumlu alglanan ynlerine odaklanmay seebilir. Kendisine Eer sigara imeyi brakrsam, kilo alrm ki bu da benim iin kt olur. gibi eyler syleyebilir. Buna alternatif olarak sigara imenin tehlikelerini bir araba kazas geirme riski gibi dier gnlk risklerle karlatrabilir. Sigara iicisi nsanlar tereddt etmeden her gn trafie kyorsa, ben bir sigara yakmaktan neden endie duyaym? diye dnebilir. Bu tip bahaneler insanlarn bilisel uyumsuzluu gidererek, davranlarn inanlar ile tutarl hale getirmesine olanak salar. EK BLGLER: 1. renci kulplerinin okula yeni balayan rencilere kt akalar yapmalar bilisel uyumsuzluk ilkesi ile aklanr. Aratrmaclar balang ritelleri ne kadar kk drc olursa, yeni rencilerin de grubun bir paras olmaktan o kadar keyif aldklarn sylediklerini tespit etmitir. Sosyal psikologlar buna abay gerekelendirme paradigmas adn verdiler. 2. Ekonomistler alcnn pimanln uyumsuzluk olarak yorumlarlar. bilisel

3. Festinger insanlara yalan sylemeleri iin para denirse, syledikleri yalana inanmadklarn da tespit

etti. Ama eer yalan sylemeye para almadan gnll olurlarsa, sylediklerine sklkla inanmaktadrlar. Yalan sylemelerini bunun iin para almayla gerekelendirmediklerinde, bilisel uyumsuzluk hali yaarlar. Bylece sylediklerine inanmaya abalarlar.

Mozartn 21. Konertosu ve 41. Senfonisi

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) meslek hayatnn son yarsnda on yedi piyano konertosu besteledi. Bunlar klasik konerto literatrne geen en iyi rnekler olarak kabul edilir. Bunlarn ou dz sonat formunun bir kombinasyonu olan sonat-ara name formu ile Vivaldinin konerto yazm tarznn bir uyarlamasndan yararlanr. Bu yapda orkestra solo alnan temalar yeniden yorumlar. Sonat-ara name formu dinleyicilerin melodileri duymasn ve anlamasn salama almak maksadyla, zellikle piyano konertolar iin gelitirilmi olabilir. Bu melodilerin duyulmas o dnemlerde muhtemelen ok gt, nk piyanolarn bugnk kadar ses kuvvetleri yoktu. Mozartn 21. Konertosu on yedi konertosu iinde en harikalarndan biridir. Giri blmnn gneli ve ho motifleri varken, ortasndaki yava blm dingin, gzel ve sklkla romantik veya duygusal bir ekilde yorumlanr. Son blmse birok arpc teknik pasaj ierir. Muhteem bir do majr olarak yazlan Mozartn 41. Senfonisi, ihtiaml ilk blmnden dolay ou zaman

Jpiter Senfonisi olarak adlandrlr. Bu eser Mozartn engin yeteneklerinin etkileyiciliinden dn vermeksizin sonat formunda yazma kabiliyetine bir rnektir. Al blmndeki yksek sesli nefesli alglar ve davullar bu ksma bir zafer edas katar ve muazzam bir Bach esinli fgn[4] trmand son blm, bir yandan tmyle sonat yapsnn gerekliliklerini barndrrken, patlayc bir finalde bir araya gelen en az alt farkl temay dzenler. Bu ksmlarn her ikisi de en olgun ve en etkileyici halleriyle klasik stili ve sonat formunu yanstr. Mzikologlarn ve tarihilerin Mozartn imdiye kadar yaam en byk besteci olduunda srar etmelerinin sebebi de bylesi paralardr. EK BLGLER: 1. K Katalogu (rnein K467, K551), Alman mzikolog Ludwig von Kchel tarafndan Mozartn eserlerinin izini srmenin ve bestelerinin tarihini tutmann bir yolu olarak 1861de oluturuldu. imdilerde, bir Mozart bestesinden genellikle ona elik eden bir Kchel numaras olmadan bahsedilmemektedir. 21. Konerto, K467, 1785tir. 2. Hi kimse Jpiterin adnn nereden geldiini tam

olarak bilmez, ama Mozart 41. senfonisini byle adlandrmamt. Mozartn olu bu ismin, Franz Joseph Haydnn Londra senfonilerinin sipariini veren Peter Solomondan kaynaklandnda srar etmiti. 3. Mozartn 21. Piyano Konertosunun lirik ve yava blm,1967 yapm duygusal romantik bir film olan Elvira Madiganda film mzii olarak kullanld. Bu yzden, bylesi gl bir eser iin olduka anssz bir etiket olarak sklkla Elvira Madigan konertosu adyla anlr.

Kiisel Kimlik
ocuk halinizi anmsayn. Pek ok niteliksel farklla ramen, (imdi daha yal, daha byk ve muhtemelen daha akllsnz) hl ocukken olduunuz insansnz. ocuk siz ve yetikin siz, ayn kiisiniz. Kiisel kimlik sorunu unun cevabn ister: Hangi artlar altnda belli bir zamandaki bir birey ile dier zamandaki bir birey ayn kiidir? Dier bir deyile, bir kii ne tip deiikliklerden geebilir ve var olmaya devam edebilir? Bir muhtemel yant, kiinin yalnzca bir insan organizmas olduudur. Bylece ayn insan organizmas olduu srece kii, ayn kii kalr. Ama bu dnceyi bir deney zerinden ele alalm: Bir bilim insan beyninizi karsn ve kendi kafasna koysun. Sonra kendi beynini de sizin kafanza koysun. Bu ilemin sonunda, sz konusu iki insandan birine ikence edilecektir. Ameliyat olmadan nce, size bir seenek sunulduunu varsayn. Sadece kendinizi dnerek, kime ikence edilmesini tercih edersiniz? Sizin bedeninize ve bilim insannn beynine sahip kiiye (A) mi yoksa bilim insannn bedenine ve sizin beyninize sahip kiiye (B) mi? Eer sadece bir organizma olduunuza inanyorsanz, bu ameliyattan sonra, halen A olacaksnz. Sonuta beyin

organizmann sadece bir parasdr ve tek bana bir organizma olmay srdremez. Bana gelen yalnzca bir organ naklidir. Bu nedenle, Bye ikence edilmesini yelerseniz, bir organizma olmadnz ve kimliinizin baka trl belirlendiini varsayyorsunuz demektir. Bu dnce deneyinin nemi ift katmanldr. ncelikle, zaman iinde kimliin doas ok ak deildir. lkin sadece organizma olduumuzu varsaymaya eilimliyizdir, ama dnce deneyleri bu varsaym sorgulamamza neden olur. te yandan, kiisel kimlik hakkndaki soru, kendilik hakkndaki daha byk bir soruya balanr. Kiisel kar da vuruyor olduumuzu sylediimizde nceliimiz tam olarak nedir? Dnce deneyi, kiisel karn bedenlerimizden ziyade deneyimlerimiz ve anlarmzla kurduumuz ilgiyle ilikili olduunu ne srmektedir. EK BLGLER: 1. ngiliz filozof John Locke (1632-1704) A kiisi ile B kiisinin psikolojik olarak, zellikle de hafza vastasyla bal olduklarndan, ayn kii olduklarn savundu. 2. Sizi paralayp datan ve sonra bilgiyi Marsta bir uzay istasyonuna nlayan, sizden niteliksel olarak ayrt edilemeyen bir kiiyi yaplandran bir nlama makinesi

hayal edin. Uzun mesafe yolculuunun bir arac olarak bunu kullanr mydnz? Ortaya kan kii ile makineye giren ayn kii midir? 3. Eer n makinesi bir deil de iki kopya yaratsayd ne olurdu? Bu durumda hayatta kalabilir miydiniz? Hangisi siz olurdunuz? Bu ekilde iki kii mi, yoksa size bal olan sadece bir kii olmas m daha iyidir?

Katoliklik
Roma Katolik Kilisesi 1.2 milyardan fazla mensubuyla dnyann en byk Hristiyan mezhebidir. talya, rlanda, spanya, Filipinler, Meksika ve Arjantin gibi eitli lkeler neredeyse tmyle Katoliktir. Katolik dnya Roma snrlar iinde ufak, bamsz bir devlet olan Vatikan ehrinden ynetilir. Orada ayn zamanda Romann piskoposu ve Peterin varisi olduu dnlen Papa, kardinallerinin yardmyla bu dini ynetir. Katolik dnyas her biri bir piskopos tarafndan idare edilen 2.500den fazla piskoposlua blnmtr. Her bir piskoposluk iinde, her bir kilise Katolik hiyerarisini tamamlayan bir rahip veya yardmc rahip tarafndan ynetilir. Katolik inancnn merkezinde yedi kutsal ayinin uygulamas vardr. VAFTZ: lk gnahn balanmasn simgeler. nanan kii zerine su serperek veya onu tamamen suya batrarak yaplr. TASDK (KLSEYE KABUL TREN): Vaftiz edilen kiiler iin dinin ikinci bir beyan anlamna gelir. EKMEK-ARAP AYN: sa Mesihin etini yiyip kann

imeyi simgeler. Katolikler ayinde kullanlan ekmek ve arabn gerekte et ve kana dntne inanrlar. KEFARET: Gnahlarn balanmasn isteme. HASTALARA KUTSAL YA SRMEK: Kutsal ya ile yakn zamanda lmesi muhtemel olan insanlar kutsama. KUTSAL EMRLER: Rahiplik rtbesi alan kiilerin tasdik edilmesi. EVLLK: Evlenmek zere olan insanlarn tasdik edilmesi. Bu yedi kutsal trenin Mesihten kiliseye bir armaan olduuna inanlr ve bunlar uygulamak kurtulua giden bir yol olarak grlr. Katolikler kurtuluun (Protestanlarn inand gibi) sadece sa Mesihe olan inantan deil, bu inanla birlikte iyi amel ilemekten geldiine inanrlar. Bylece vaftiz yoluyla arndktan sonra, kurtuluu en iyi ekilde gerekletirmek adna, Katolikler iledikleri her gnah iin af istemelidir. Tarih boyunca Katolik Kilisesi Avrupann ve dnyann geri kalannn siyasetinde ok nemli bir rol oynad. Hal Seferlerinde olduu gibi sava kkrtclklarna bulamann yannda, Ortaa gibi kaotik zamanlar srasnda gvenli bir bilgi deposu da oldu. Papalar ve piskoposlar her ada

dnya sahnesinin ba aktrlerinden oldular. EK BLGLER: 1. Dou Ortodoks Kilisesi de yedi kutsal trene inanr. Ancak, onlar ve dier mezhepler ekmek-arap ayininin Mesihin bedenini yemek olduuna inanmazlar. 2. 2005te Papa seilen XVI. Benedictin kilisenin muhafazakr duruundan dn vermemesi beklenmitir. 3. Sklkla bir arada kullanlan Araf ve Cehennem kavramlarnn, Katoliklikte belirgin anlamlar vardr. Cehennem kalc bir lanetlenme hliyken, Araf ise lmlerin, gnahlar henz balanmamsa, cennete giderken arnmalarnn mmkn olduu bir yerdir.

Thomas Paine

Thomas Paine (1737-1809) radikal bir bildiri yazar ve 1776daki nl kitab Saduyuyla ngiliz hkimiyetine kar devrime katlmalar iin birok Amerikaly ikna eden siyaset dnryd. Paine ngiliz kraliyetini kmsedi ve cumhuriyetiliin en iyi hkmet biimi olduuna inand. Paine btn hayat boyunca despotik hkmetlere kar devrimci amalar kuanm bir kkrtc ve propagandac oldu. Gerek bir dnya vatanda olan Paine, Fransz Devriminde de yer ald ve Kral XVI. Louisyi indiren devrimi savunan nsan Haklar isimli cokulu bir kitap daha yazd.

Painein destekilerini dlama gibi bir huyu vard ve yaam boyunca abalar ok az takdir grd. Fransaya hareket ettikten sonra, kendisinden beklenmeyen bir ekilde, grevden alnan kraln idamna kar kt. Paine hemen sonrasnda kendisinin destekledii devrim hkmeti tarafndan yakaland ve lme mahkm edildi. Paine inanlmaz bir ans eseri, celladnn tebeirle hapishanedeki kapsnn zerine kellesinin uurulaca anlamna gelen iareti izmeyi unutmasyla, giyotinden kurtuldu. Paine nihayetinde gelenee uymayan din inanlarnn (ncili ahane bir uydurma olarak niteliyordu) onu toplum dna itmesiyle Amerikaya geri dnd. Yoksulluk iinde ld. Painein yazm tarz tavizsiz, kkrtc ve ilham vericiydi. Saduyuda III. Georgeu kraliyet hayvan ve kraliyeti ise eytan olarak adlandrd. Paine Amerikadaki cumhuriyeti hkmet eklinin dnyada ac eken dier insanlara ilham kayna olacana inand. Amerikann lks geni anlamda tm insanln lksdr diye yazd. Painenin yorulmak bilmez propaganda abalar onu eletirenlerden bile sayg grd. Painee zamannda domuz ile kpek yavrusu krmas diyen Amerika Birleik Devletlerinin ikinci bakan John Adams bile Painein kalemi olmakszn Washingtonun klc boa sallanm olurdu diyerek, Painee hakkn teslim

etti. EK BLGLER: 1. lmnden on yl sonra Painein iskeleti, onu ngilterede tekrar gmmek isteyen bir ngiliz hayran tarafndan mezardan karld. Tekrar gmme hibir zaman gereklemedi ve Painenin kemiklerine ne olduu konusu bir sr olarak kald. 2. Paine Fransz Devriminden dehete kaplm muhafazakr bir ngiliz hukuku olan Edmund Burkee cevaben nsan Haklarn yazd. Paine Fransz kyllerinin iler acs artlarnn devrimi hakl kardn savundu ve Burken silahl ayaklanmann yerine lml, artan reformlara ynelik arsn kmsedi. 3. Paine on koloninin tamam iin Amerika Birleik Devletleri ismini neren kii olmasyla da tannr.

Virginia Woolf
ngiliz roman yazar ve eletirmeni Virginia Woolf (18821941) modernist akmn en etkili yazarlarndan biriydi. James Joyce, William Faulkner ve dierleri ile birlikte Woolf da yeni ykleme teknikleri ve tematik yaklamlaryla roman sanatn kkten deitirmitir. Bunun yan sra Woolfun ngilterenin entelektel yksek sosyetesine dhil olmas da, kendisini nemli bir kltrel kii yapmtr.

Adeline Virginia Stephen adyla ayrcalkl bir Londra ailesinde dnyaya geldi. Cambridge eitimli bir yazar ve editr olan babasnn ktphanesinde okuyarak kendisini gelitirdi. 1895te annesinin lmnn ardndan, hayatnn geri kalan boyunca yakasn brakmayan depresyon ve sinir

krizleri geirmeye balad. Bununla birlikte, retken bir biimde yazd ve 1912de Leonard Woolf ile evlendi. 1917de ift, Virginiann eserlerini ve dier yazarlarn kitaplarn basmak ve datmak iin kk bir yaynevi kurdular. Woolf ifti liberal Londra entelektel sahnesinde ok etkindiler. Onyllar boyunca Perembe akamlar, Londra merkezindeki Bloomsbury semtinde, Virginiann kz kardei Vanessann evinde entelektel toplantlar gerekletirdiler. Misafirler arasnda sklkla E.M. Forster, Lytton Strachey, John Maynard Keynes, T.S. Eliot, Aldous Huxley gibi isimler bulunuyordu. Tahmin edilecei zere Bloomsbury grubu felsefe, din, politika, estetik, cinsellik ve edebiyat sorunlarn tarttlar. Zamann ou yazar gibi Woolf ve Bloomsbury grubu da, I. Dnya Savann anlamsz gaddarlyla dehete dt. On dokuzuncu yzyln gereki edebiyat ilkelerinin savatan sonra yz yze geldikleri dnyay tarif etmekte yetersiz kaldna inandlar. Deien dnyay yorumlamak iin tmyle yeni bir bavuru erevesi gelitirmeye karar verdiler. Woolf Mrs. Dolloway (1925) romannda bir karakterin dncelerinin akn mdahalede bulunmakszn tasvir

etmekle, yani bilin ak tekniini uygulayarak, bu grevi kendi stlendi. Bir parti iin hazrlk yapan bir kadn konu eden romandaki basit kurgu, karakterlerin i seslerinden ok daha az nemlidir. Farkl insanlarn zihinlerinin iindeki ve dndaki ykleyici hamlelere ramen, karakterler nadiren birbirleri ile ilgili olur veya dnceleri ayn sayfada buluur. Woolf insanlarn zaman akn, uuan anlardan on yllara kadar nasl algladklar konusuyla da deta bylenmiesine ilgilidir. Deniz Feneri (1927) romannn uzun ilk blm tek bir gndeki mthi bir ayrntya odaklanr; ok daha ksa olan ikinci blm ise sadece birka sayfada birok yln geiini gsterir. Woolf alt arkadan genliinden yallk alarna kadar i seslerini takip eden deneysel bir eser olan Dalgalar (1931) romannda hem zamana, hem de bilin akna ilikin keiflerini ilerletti. EK BLG: 1. En sonunda Woolf, akl hastalnn ykn tayamad. Mart 1941de arkasnda kocas iin bir not brakarak Sussexteki evleri Monks House yaknnda Ouse Nehrine atlayarak intihar etti.

Francisco Goya
Francisco Jose de Goya y Lucientes (1746-1828) spanyann Fuendetodos kentinde bir kuyumcunun olu olarak dnyaya geldi. IV. Charlesn saray ressam olan Goya, sadece spanyann nde gelen romantik sanats deil, ayn zamanda modern davurumculuun da bir habercisiydi. Bir boa greisi, gitar sanats ve kadnlarn gzdesi olarak, Goyann genlik yllarna ilikin bir yn efsane mevcuttur. Sanat 1775te Santa Barbara Kraliyet Duvar Hals Fabrikasnda bir tasarmc olduu iin Madride tand. 1798de Goya, Los Caprichos balkl bir seriyi oluturan seksen adet oyma bask ve bakr levha basks yapt. Bunlardan en bilineni, masasnda uyuyakalm bir adamn kafasn saran kabuslar temsil eden canavarlarn olduu Akln Uykusu Canavarlar Yaratrken adl 43 numaral eseridir. Ayn yl, spanya kral IV. Charles, Goyay kendi resm saray ressam olarak atad. 1799da Goya baz eletirmenlerce kraliyet ailesini maskara ettiine inanlan bir grup portre almasndan oluan IV. Charlesn Ailesi eserini tamamlad. (Aile ho kyafetlerine ramen, biraz

grotesk ve baya grnmektedir.) Goyann kompozisyonu iin modeli, Diego Velazquezin Las Meninasyd. spanyol krallarndan birine saray ressaml yapm ncl gibi, Goya da resmin arka plannda bir resim sehpasnn nnde kendi portresini resme dahil etti. 1800 ile 1808 yllar arasnda en nl eserlerinden ikisini, ayn majann ya da dilberin ilkinde plak ikincisinde giyinik hlini resmettii Maja Desnuday ve Maja Vestitay yapt. Goyann iyi bilinen resimlerinden dier ikisi ise 1808de Napolyonun spanyay igaline dayanan ki Mays 1808 ve Mays 1808dir. 2 Mays gn imparatorun kendi erkek kardeini kral ilan etmesinin ardndan spanyol kitleler Fransz askerleri ile savamaya teebbs etti. Ertesi gn bir Fransz infaz mangas otuz spanyol sivili bir misilleme tedbiri olarak ldrd. Goya alt yl sonra iki eserini VII. Ferdinanda spanyol kralnn tekrar tahta kmasndan sonra sundu. ki Mays 1808 tablosu spanyollar ile Fransz askerleri arasndaki atmay gsterirken, Mays 1808 tablosu iki yana alm kollar ile lmn bekleyen cretkr, ama korku dolu bir adam idam etmek zere olan infaz mangasn tasvir etmektedir. 1820de spanyadaki siyasi durumdan hayal krklna uram olan Goya, Sar Adamn Evi anlamndaki Quinta

del Sordo denilen kr evine giderek emekliye ayrld. (Goya bir hastalk sonucu 1792de sar olmutu.) Umutsuz ve hararetli hayal gcn aa karan, kbusvri Kara Resimler ile konutunun duvarlarn kaplad. Duvar resimlerinin belki de en korkuncu, bir ocuun kanl cesedine saldran deliye dnm ilkel bir devi resmettii ocuklarn Yiyip Yutan Satrn adl eseridir. 1824ten sonra Goya, daha fazla resim yapmad. 1828de Bordeauxda lene dek Fransada gnll bir srgne gitti. Ondan kalanlar 1899da Madride geri gnderildi. EK BLG: 1. Mays 1808 tablosunda Fransz askerleri srtlarn izleyiciye dnerek yz olmayan bir duvar yaratrken lmeyi bekleyen spanyollarn her biri farkl bir duyguyla tepki vermektedir. Goya, kurbanlar savunmasz, infaz mangasnn yelerini ise neden olduklar acya karlk souk ve insafsz gsterdi.

reme
Bitkiler ve hayvanlar leminde eeyli ve eeysiz reme olarak iki temel yol vardr. Biri daha risklidir, dieri ise daha klfetli. Eeysiz reme tek bir ebeveyn gerektirir. Bir partner, kur yapma veya fiziki seksin kendisiyle zaman ve enerji kaybna gerek yoktur. Tomurcuklanma ileklerde, kavak aalarnda ve mercanlarda bulunan eeysiz remenin yaygn bir eklidir. Tomurcuklanmada dl ebeveynin bir parasndan byr. Bazen ayrlrlar, ama dier zamanlarda hayat boyu birbirlerine bal olarak kalrlar. ilek tarlalar ve kavak aac koruluklar, ounlukla asmalarn ve kklerinin bir tomurcuklanma sistemiyle birbirine bal, byk bir organizmaym gibi dnlr. Eeysiz remenin bir dier yaygn ekli olan paralanmada, ebeveynin kendisi her biri ayr bireyler olarak byyen kk paralara blnr. Baka bir deyile, ebeveynin lm yeni yaamlara neden olur. Yass solucanlar paralanarak oalrlar. Eeysiz remede oluan dller ebeveynleri ile genetik olarak daima etirler. Bu, ounlukla bir dezavantajdr. Genetik eitlilik olmakszn, topluluk evredeki deiikliklere uyum salamak, evrilmek asndan ok daha zor artlara

sahiptir. Eeysiz organizmalar deimeyen evrelerde oalmaya daha meyillidir. Eeyli reme daha fazla esneklie imkn verir. Eeyli remede iki ayr ebeveyn genleriyle dllerine katkda bulunurlar. Tipik olarak erkek ve dii gamet hcresi denen bir kapta genetik yeteneklerinin yarsn buluturur. Genelde erkek gamet hcresi bir sperm, dii gamet hcresi de bir yumurtadr. Sperm ve yumurta birletiinde, genetik olarak iki ebeveynden de farkl olan yeni bir organizma yaratrlar. Bu nedenle eeyli reme, eeysiz remeye nazaran bir topluma son derece geni bir zellik eitlilii kazandrr. Bu, deien evrelerde byk bir avantaj salar. Bir kural olarak, nispeten gelimi organizmalarn hepsi eeyli remilerdir. Bununla birlikte gamet hcreleri yaratmak ve e bulmak iin de byk enerji harcamak zorunda kalrlar. EK BLGLER: 1. Denizyldz yenilenme (regeneration) yoluyla eeysiz olarak rer. Denizyldznn bir kolu koptuunda ondan tmyle baka olan, yeni bir denizyldz oluur. 2. Bazen eeyli remenin bedeli ar gelir ve organizma eeysiz remeye geri dner. Bu, karahindibann bana gelmi olabilir.

3. Baz yaprak bitleri ve kertenkeleler partenogenez, yani bir erkekle birleme olmakszn bir diinin dl vermesi, yoluyla oalrlar.

Ludwig van Beethoven

Tarih Ludwig van Beethoven (1770-1827) pek ok ekilde and: Klasik ve romantik dnemler arasnda bir kpr; ikence grm, ac ekmi bir deha ve bazen de tm zamanlarn en byk bestecisi. Ama benzer vglerle anlan Bach ve Mozartn aksine, Beethoven iinde yeteneklerini gelitirdii gelenekten kamak ynnde cesur admlar atmtr. Sonunda en gerek miras Bat mziinin ilk byk mzisyen kiilii olmasyd. Yazd her paraya ve mziini ilk kez duyan her dinleyicinin aklna ve kalbine kendisini yerletirdi.

Yetikinlik dneminde Beethoven, ac veren bir barsak

hastalndan, i bir pankreastan ve karacier sirozundan ok ekti. 1800 yllarnda, bir bestecinin karlaabilecei en kt kbusla yzleti; duyma yetisini kaybediyordu. mitsizlie dmek yerine, Beethoven iki kat fazla alt ve tutuan yaratc arzusunun nne patronlarnn kaprislerini koymay reddetti. Kalbimde olan ey dar kmal diye yazd bir mektubunda ve ekledi: ite bylece, onu kda dkyorum. Beethovenn kariyeri safhadan geti. Balangta, olduka klasik Viyana senfonilerinden ilk ikisinin de aralarnda olduu eserlerinin ou, Haydnnkilere benziyordu. Bu ilk safha aslnda Napolyon Bonapartea adanmak niyetiyle yazlm olan, Beethovenn kariyerinin dnm noktas niteliindeki Eroica (1804) isimli 3. Senfonisi ile sona erdi. Klasik senfoninin snrlarn tumturakl ve iddetli bir finalle geniletti. Viyana bylesi bir eyi daha nce hi duymamt. Kahramanlk dnemi olarak da adlandrd sonraki dneminde Beethoven Fidelio operasn, eitli byleyici piyano konertolarn ve bir keman konertosunu da iine alan bayaptlarnn bazlarn besteledi. Yaamnn son safhas olan 1810 sonras dnemde, Beethoven giderek d dnyadan kendini soyutlad. Yalnzd, daima kt ve ok ac veren salk durumu ve artan sarl

nedeniyle mitsizlie kaplm haldeydi. 1827de Viyanada, arkadalarnn arasnda ld. EK BLGLER: 1. Beethovenn babas Almanyann Bonn ehrinden, kfrbaz, alkolik bir saray arkcsyd. Beethoven kk bir ocukken babas onu klavsen almas iin saatlerce odasna kilitleyerek, Mozart gibi bir dehya dntrmeye almt. 2. 1802de Beethoven kardeine, yazd kasabann isminden dolay Heiligenstadt Manifestosu olarak anlan bir mektup gnderdi. Bu mehur mektupta Beethoven, bazen srekli bir umutsuzluk iinde yaadn, eer mzie olan ak ve yaama olan tutkusu olmasayd kendisini kesin olarak ldrebileceini, anlalmas zor, gsterili bir slpla kda dkyordu.

Liberalizm
Liberalizm bireycilie, eitlie ve zgrle vurgu yapan bir siyaset felsefesi gelenei/akmdr. Ne tr bir hkmetin veya siyasi sistemin doru olaca zerine normatif (eylerin gerekte nasl olduklarndan ziyade nasl olmas gerektiini tarif eden) bir kuramdr. Bir siyasi sistem ancak bireylerin iyiliini gvence altna alabildii lde liberal zeminlerde savunulabilir. Liberaller bireylerin siyasi sistemlerden nce gelen arzulara ve isteklere sahip olduklarna ve siyasi sistemlerin amacnn bireyler iin bu menfaatleri salamak olduuna inanrlar. Liberal kuramn dier bir koulu tm vatandalarn hkmet tarafndan eit muamele grmeleri gerektiidir. Bu tr siyasal eitliin zenginlik ve mal sahiplii asndan kiiler arasndaki byk farkllklar olmasyla badap badamad, liberalizm iinde nemli bir anlamazlk konusudur. John Locke (1632-1704) ve Robert Nozick (1938-2002) gibi dnrler mlkiyetin insanlarn doal hakk olduuna, yani her trl hkmetten nce ve bamsz olarak var olduuna inandlar. Bu nedenle, siyaset-st mlkiyet hakk zerinde yalnzca ok snrl ihlllerin kabul edilebilecei sonucuna vardlar. Kuramc John Rawls (1921-2002) gibi dier baz

dnrler ise zenginlikte byk eitsizlikler varken gerek eitliin sz konusu olamayacan savundular. Liberal siyaset kuramndaki nc nemli koul, hkmetin vatandalarnn zgrln korumas gerekliliidir. Liberallere gre hkmetin deeri, birey olarak insanlarn iyiliini gvence altna almas asndan arasal bir deerden ibarettir. Bu fikirle insanlarn siyasi sistemden bamsz zgrlklere sahip olduu ve sistemin bu zgrlkleri mantkszca ihll edemeyecei fikri de beraberinde gelir. Ancak, nelerin zgrle mantksz bir ihll oluturduu konusunda liberaller arasnda nemli lde anlamazlklar vardr. EK BLGLER: 1. Liberal gelenein dndaki siyaset filozoflar, bir grup veya ulusun da gz nne alnmas gereken kendi haklar olduuna inanrlar. Bu kuramclar doru artlar altnda bireylerin iyiliinin grubun iyilii iin feda edilmesinin gerektiini syler. 2. Liberal siyaset felsefesi Amerika Birleik Devletlerindeki veya baka bir yerdeki Siyasi Liberalizmle ayn deildir. Amerika Birleik Devletlerindeki tm ana akm siyasi dnceler zaten

felsef anlamda liberaldir.

Dou Ortodoks Kilisesi

Dou Ortodoks Kilisesi Roma Katolik Kilisesinden 1054teki byk blnme srasnda ayrld. Hristiyan Kilisesi skenderiye, Antakya, stanbul, Kuds ve elbette Romadaki piskoposluklarn zel statsn uzun sredir belirlemiti. Aziz Petern mirass olan Roma piskoposluu tm dierlerinin zerine karld. Zaman iinde Hristiyanlkn Dou blgesin- dekiler dilde, siyasette ve ayin geleneklerindeki farkllklar yoluyla dierlerinden uzaklamaya baladlar. 11. yzyln ortalarnda ilikiler bir krlma noktasna gelerek kopmutu. Her iki taraf pek de umut vermeyen mzakerelerin ortasndayken, Papa IX. Leo ardnda bir g ekimesi brakarak ld. Bat Kilisesinin temsilcileri Dou Kilisesinin lideri Patrik Cerulariusu aforoz ederek tamiri mmkn olmayan bir ayrma yol atlar. Dou Kilisesi kendisini olutururken, Hristiyanln orijinal geleneklerine kat ekilde ballna iaret etmek iin Ortodoks adn ald. Dou Kilisesi, Katoliklere nazaran daha gl bir szl gelenee sahipti; bu da onlara ncilin yazl metinlerine daha az bal kalma imkn verdi.

Dou Ortodokslar insann doutan iyi olduuna ama batan karma tuzana dtne ve eytana dndne inanrlar. Bu yzden sa Mesihin doumundan nce len her insan cehenneme gitmiti. Ancak sann hem insan hem de Tanrnn cisimlemi hli olarak yeryznde grnmesi, insanlarn cennete ykselii iin bir yol hazrlad. Bu yol nceyi de kapsayarak, gemite lanetlenmi olan herkesi cennete gtrd. Dou Ortodokslar kimin kurtarlp kimin kurtarlmayacana yalnzca Tanrnn karar vereceine inanrlar. Bu nedenle, Tanrnn lutfunu kazanmak iin yaplmas gereken en iyi ey Mesihe dek izi srlebilen Dou Ortodoks geleneklerini takip etmektir. Katoliklerin aksine, Dou Ortodoks rahipleri greve atanmadan nce istedikleri zaman evlenmeye izinlidirler. Aslnda cemaati yneten rahiplerin, evli iftlere dzenli olarak tavsiyelerde bulunmak zorunda kalacaklarndan, evli olmalar gerektii dnlr. Bugn Dou Ortodoks Kilisesi dank haldedir; her bir ulusal kilisenin (en by Rum olmak zere) bir patrii vardr. Bu patriklerden her biri eit gce sahiptir. Bylece hem Roma Katolikleri hem de Dou Ortodokslar soylarnn izini dorudan saya kadar srerken, Hristiyanln ikinci binylnda Dou Kilisesi, Batdaki kuzeninden nemli lde

farkllar. EK BLGLER: 1. Rum Ortodoks terimi sadece Rum Ulusal Kilisesini deil, bazen tm Dou Ortodoksluunu kastetmek zere kullanlr. 2. Dou Ortodoks geleneinde oru ounlukla, dem ve Havvann ayartlmaya yenik dmeden nce, sadece Cennet Bahesindeki mevcut meyvelerle beslenilerindeki mkemmellie yknmek iin tutulur. Oru tutmaya bir ayrcalk gzyle baklr.

Fransz Devrimi
1789da devrilmeden nce Fransz monarisi, alt ve orta snflarn kzgnln krkleyecek ekilde iyice yozlam ve agzl olmutu. Fransz kylleri alkla bouurken asiller lks bir hayat srmekteydiler. Uurum o derece bykt ki, Kralie Marie Antoniettein, halknn yiyecek ekmeinin olmad sylendiinde o mehur cevab vererek, O halde pasta yesinler dediine inanlr. O devirde siyas mahkmlar, Parisin kalbindeki korkulan hapishane Bastillee gnderiliyordu. Devrim 14 Temmuz 1789da mahkmlarn serbest kalmas iin Bastillee iddetli bir hcum yaplmasyla balad. Devrimciler Fransz toplumunun kkten deimesini istiyorlard ve byk bir iddete bavurmay gze almlard. Aydnlanmann zgrlk, eitlik, kardelik gibi ideallerinin ateiyle yanan devrimciler, soydan soya geen krall kertme ve ayn zamanda kilisenin gcn krma arayndaydlar. Takvimi bile daha aklc bir sisteme dntrmeyi denediler. Fakat ok gemeden Devrim iddet, hatta anari iine batt. Sadece birka yl iinde binlerce kadn ve erkek, Devrimin aydn liderlerinin, sulularn boynunun vurulmasnn

daha az ac veren, daha modern bir yolu olduuna inandklar giyotinle lme mahkm edildi. Makine drt metre uzunluundayd ve kana boyanm bir halde Parisin kalbindeki merkez bir meydanda ykseliyordu. Bu dehet verici alet Fransa bakentindeki bir klavsen imalatsna 960 frank karl alelacele yaptrlmt. Elbette giyotinde len insanlarn ounun yeni rejimin siyasi muhalifi olmak dnda bir sular yoktu. Kral XVI. Louisnin alaa edilmesinden sonraki Terr Devrinde, 1793de kral ve kralie Marie Antoinette de dhil olmak zere binlerce insan ld. Kta Avrupasnn en gl ve en hayran olunan monarisinin radikal bir kalabalk tarafndan yenilgiye uratlmas, btn ktada derin bir ok etkisi yaratt ve bu devrim mutlak monari an sona erdirdi. EK BLGLER: 1. Devrimden nce sadece asilzadelerin boynu vurularak lme ayrcalklar vard. Sradan insanlarsa aslyorlard. 2. ngiliz dnr Edmund Burke (1729-1797) monarinin yozlamas bir yana, Fransz Devriminin de

hakl karlamayacak derecede kanl olduuna inand. Fransz Devrimi zerine Dnceler adl bilimsel incelemesi modern muhafazakrln kurucu metinlerinden biridir. 3. Fransz ulusal mar La Marseillaise 1792de Marsilyal bir devrimci memur tarafndan yazld. Kana susam szleri Franszlara lekelenmi kanlar ile / tarlalarmz sulayalm arsnda bulunur ama bu, Beatles 1967 ylnda yapt Tek htiyacnz Sevgi adl arknn ilk birka msrasnda marn bir kaydn kullanmaktan alkoymad.

Moby Dick
Herman Melvillein Moby Dick (1851) roman, Amerikan edebiyatnn tartmasz devidir. Romann Bat kltrndeki imaj hl ok gldr ve muhtemelen ok az insan onu batan sona okumu olmasna ramen, hemen herkes hikyesine ainadr. ronik bir ekilde Moby Dick, Amerikan edebiyatn haritada asl yerine koymadaki anahtar rolne ramen, Melville (1819-1891) tarafndan yazlan dier birok eserin bir basamak altnda grld. Romann anlatcs olan shmael, orta ya bunalmndan kurtulmak iin bir balina gemisinin mrettebatna katlmaya karar verir. Balina avclnn Massachusetts, New Bedforddaki toplanma merkezine gider ve Pequod adl gemide i bulur. shmael, geminin esrarengiz ve mnzevi kaptan Ahabn bir bacann olmadn, onu Moby Dick adnda kt hretli beyaz bir ispermeet balinasnn enesine kaptrdn renir. Ahab ancak Pequod denize ald zaman gvertede grnr ve seferinin tek amacnn okyanusun enginlerindeki Moby Dicki yakalamak ve yok etmek olduunu ilan eder. Ahabn obsesif aray, Pequoda Afrikann gney ucundan Gneydou Asyaya kadar binlerce mil yol kat

ettirir. Saysz kt almete ramen, Ahab, tereddtsz ve saplantl bir biimde arayna odaklanmtr. Sk sk, ncili andran szlerle bu arayn ifade eder. Dalgalar devirerek peine dtm, her eyi yok eden ama fethedilmemi sen; sonuna kadar bouacam sen; cehennemin kalbinden hanerlediim sen; nefretin akna son nefesimi tkrdm sen. Nihayetinde Pequod, Moby Dicki Pasifik sularnda bulur. Aralarndaki destans arpmann sonunda, balina gemiyi yok eder. Ahab lr ve shmael hari tm mrettebat suyun derinliklerine gmlr. Moby Dick; ncilden kadere, okyanuslarn yalnzlna kadar saysz konuda felsef ve derin dnceler ierir. Beyaz balinann kendisi edebiyatn en byk esrarengiz sembollerinden biridir ve neyi iaret ettii hakknda teoriler byk farkllklar ierir. Ahab onu, dnyadaki tm ktlklerin vcut bulmu hali olarak grr ve bu eytanla yzleip onu yenmenin, kendi varolusal grevi olduuna inanr. shmael, balinay para para dnerek anlamaya alr; Moby Dickin her bir blm balinann kafasn, pskrtme

deliini, kuyruunu ve dier uzuvlarn ele alr. Fakat tm bu abalarn sonunda, shmael yaratn o devasa, akl ermez niteliinin, ne insan zihni ne de yazl bir szckle kavranabileceini kefeder. Bu yzden baz eletirmenler, balinay Tanrnn bir temsili, anlalamayan anlamaya veya kontrol edilemeyeni kontrol etmeye kalkacak kadar kibirli olan herkesin bana gelecek kanlmaz felaketin bir hatrlatcs olarak ele aldlar. EK BLG: 1. Mocha Dick ismi taklan bir albino ispermeet balinas, nihayet 1830larda yakalanmadan nce, ili sahillerinde onlarca yl boyunca grld. Melville, aka bu hikyeyi almt, ama balinann adn neden deitirdii bilinemedi.

Joseph Mallord William Turner

Romantik akmn en byk ngiliz ressam, Joseph Mallord William Turner (1775-1851), doann gcnn tasvirleri ve etkileyici kr manzaralar ile bilinir.

Turner, imdi Londrann bir paras olan Chelseade dodu. Bir berber olan babas, olunun sanatsal eilimlerini hemen fark etmiti. 1789da on drt yandayken Turner, saygn Kraliyet Sanat Akademisine girdi. lk eseri, sonraki sene orada sergilendi. 1790lar boyunca arlkl olarak suluboya resimler yapt. 1796da Denizdeki Balklar adl ilk yal boya resmini sergiledi.

Turner, 1804te Harley Caddesindeki kendi galerisini at, ama akademide de grnmeye devam etti. 1808den 1837e kadar neredeyse otuz yl, perspektif zerine de ders verdi. Hayat boyunca Turner, hem ngilterede hem de yurtdnda pek ok kez seyahat etti. Galler, Yorkshire ve Lake District blgelerini gezdikten sonra svireye gitti. Sonra 1802-1803 yllarnda Louvreda resim almak zere Fransaya gitti. Seyahatleri srasnda Turner, Titian, Canaletto ve Claude Lorrain gibi eitli eski ustalarn tarzlarnda resim yapmay rendi. Sonrasnda 1819da talyaya yapt gezinin, k ve renk kullanmnda derin bir etkisi oldu. 1822 ylyla beraber Turner, lkesinde de hret kazand. ngiliz Kral IV. George, Trafalgar Muharebesi resmini yapmas iin sipari verdi. ngiliz romantik iirindeki doal olaylarn tasvirlerinden esinlenen Turner, doay hrmet ve heyecan ile resmetti. ou resmine, genellikle kendi yazdklarndan olmak zere iir msralar da dhil etti. Lord Byron, Sir Walter Scott ve Samuel Rogersin eserleri iin de illstrasyonlar hazrlad. Kraliyet Akademisinde ders vermesine ramen, Turner hayat boyunca evrensel lde takdir edilmedi. Sanatta kabul edilebilir olann snrlarn geniletmekle eletirilen

Turner, 1843te ilk kez baslan, kr manzaras resimleri zerine olan nl kitab Modern Ressamlarda kendisini savunan sanat eletirmeni John Ruskinden destek grd. Bugn Turner, izlenimcilik ve soyut davurumculuk gibi modern akmlarn nemli bir ncs olarak grlr. Londradaki Tate Mzesinin zel bir blm, onun eserlerine tahsis edilmitir. 1984te Turner dl, nemli modern sanatlarn baarlarn takdir etmek zere oluturuldu. EK BLG: 1. 1840ta Turner, birok uzmann en iyi eseri olarak grd Kle Gemisi (veya lleri ve Can ekienleri Gemiden Denize Frlatan Kle Tacirleri. Tayfun Geliyor.) adl resmi yapt. Resim, Thomas Clarksonun Kle Ticaretinin Terk Edilmesinin Tarihinde (1804) raporlanan gerek bir olaya dayanmaktadr. Bir gemi kaptan, gemi gvertesinde lenlerin deil sadece denizde kaybolan klelerin parasnn karlanacan fark ettii zaman hasta ve lmekte olan kleleri okyanusa dkmt.

Kk Hcreler
Kk hcreler, dnyann en kafa kartrc hastalklarndan bazlarnn (parkinson, alzheimer, eker ve kanser) ardndaki gizemi zmenin anahtar olabilir. Bu hastalklarn hepsi, tamir edilmesi veya yer deitirilmesi gereken zarar grm dokular ierir. Kk hcreler, kendilerini dier zellemi hcrelerden ayrt etmek zere zgn bir kabiliyete sahiplerdir. Ayn zamanda uzun zaman aralklaryla kendilerini blebilir ve yenileyebilirler. rnein kk hcreler, parkinson hastal ile tahrip edilmi olan beynin bir ksmna yerletirilirse, hastalk tarafndan zarar gren nronlarn yerini alabilirler. Kk hcrelerin iki temel tipi vardr: Embriyo kk hcreler ve yetikin kk hcreler. Embriyo kk hcreleri, pluripotenttirler, yani ok ynl kapasiteye sahiplerdir. Vcuttaki herhangi bir tip hcre olarak byyebilirler. Genelde bir dourganlk tedavisinin ardndan kullanlmayan dllenmi yumurtadan oluurlar. Bir yumurta dllendii zaman, blnmeye balar. Yaklak be gn sonra blastosist ad verilen, yaklak 150 hcrenin bir birleimi haline gelir. Blastosistin i hcreleri, pluripotent kk hcreleridir. nsan embriyo kk hcrelerinin kullanmlar hakknda ok az ey bilinmektedir. Bilim adamlar, 1998de bir laboratuarda

sadece onlarn nasl retileceini rendiler, bu esnada aratrmalar zerindeki baz noktalarda yasal kstlamalar getirildi. Bilim adamlar, yetikin kk hcreleri otuz yldan fazla bir sredir tedavi edici amalar iin kullanmaktadrlar. Yetikin kk hcreleri, vcutta pek ok yerde (deri, beyin ve kemik ilii) bulunurlar ama embriyon kk hcreleri kadar becerikli deillerdir. Yetikin kk hcreleri, sadece birbiriyle yakndan ilgili hcre ailesi oluturabilmesi anlamna gelen multipotenttirler. Bu nedenle, kemik ilii kk hcreleri sadece kemik hcreleri, kkrdak hcreleri ve ya hcreleri oluturabilir. Ancak d bir kaynaktan gelmek zorunda olan embriyo kk hcrelerinin aksine, yetikin kk hcreleri, bireyin baklk sistemi tarafndan reddedilmesi ihtimali az olan, ounlukla kuvvetsiz bir kiinin vcudundan alnr. EK BLGLER: 1. Sa kkleri, ayn zamanda kk hcrelerini barndrr ve baz aratrmaclar, o kk hcrelerinin kelliin tedavisinde kullanlabileceine inanrlar. 2. Kemik iliinden alnan yetikin kk hcreleri, 1970lerden beri lsemi ve lenfoma tedavisinde kullanlmaktadr.

3. Bilim adamlar kk hcrelerini kullanarak farelerdeki kayp dileri yeniden retebildiler.

Beethovenn 9. Koro Senfonisi

1792de Ludwig van Beethoven (1770-1827), Franz Joseph Haydn ve sonralar Antonio Salieri ile almaya balad. Beethoven, tutkulu klavye doalamalaryla blgesinde hret olmu kibirli, umursamaz bir renciydi. Birok eletirmen Beethovenn, en sonunda mzie olan ak ve gayretini klasik formlarn mant ile birletirmeyi rendii zaman olgun bir besteci olduunu sylerler. Beethovenn klasik gelenee sk ball 1810da; salk durumu, duyma yetisinin kayb ve yalnzlnn zorluklarnn ortaya kard derin mitsizlik ve soyutlanma safhasna girdii zaman sona erdi. 1814te son kez piyano ald ve 1819dan sonra byk besteci ile tm diyaloglar yazl notlar araclyla yrtld. Beethovenn yaamnn sonuna doru 9. Senfonisi olan Koro Senfonisini (1824) yazmas, bu safhadayd. Yaratc ateinin hayran olunan bir ifadesi, besteci tmyle sar olduktan sonra, mzik aknn ve tutkulu sanatlnn nihai bir ifadesi olarak ortaya kt. Bir saatten fazla sren ve drt blml olan senfoni, klasik formlara ok da bal olmayan etkileyici bir al blm ile

balar. Bu, hafif ama iin iin yanan skerzo blmne (bir dans formu) kap aar. Yava adagio ksmn, final frtnasndan nceki uzun, hassas, akl bandan alan bir sessizlik n takip eder. Koro Senfonisinin son hareketi, tm zamanlarn en byk finallerinden biridir ve neredeyse herkes tarafndan bilinir. Bir senfoninin, tm bir orkestrann yan sra tm bir koroyu da kullanmasnn ilk deneniidir bu. O koro, esrik ilhileri hayata getirdii Neeye vg nakaratna baladnda, mzik blmn ykselen, cokun zirvesine doru yava yava yaplanr. EK BLGLER: 1. Nee, ilhiliin parlak kvlcm, Cennetin Kz/ Admladmz, senin ateten esinli tapnan... satrlarn barndran Neeye vg metni, Alman air Friedrich Schiller tarafndan yazlm, 1785 ylna ait bir iirden gelir. 2. Rivayete gre, dokuzuncu senfonisini tamamlamasndan ksa bir sre sonra Beethoven ldnde, Viyanada bir yamur frtnas vard. Beethoven yatanda bilinsizce yatyordu ve bir imek akmas annda aniden doruldu, gkyzne doru

yumruunu sallad ve sonra lme yenik dt.

Toplumsal Szleme
Toplumsal szleme siyaset felsefesinde, siyasi sistemlerin kkenini ve meruiyetini anlamak iin kullanlan bir kavramdr. Toplumsal szlemenin arkasndaki fikir, gemite varsaymsal bir noktada insanolunun hkmeti ve yasalar olmadyd. Fizik gvenliklerini salama almak ve refah iin gerekli artlar salamak amacyla bu ilk insanlar aralarnda bir anlama yaptlar. Yasalarn istikrar ve gvenliinin karlnda herkes balangtaki zgrlklerinin bazlarn bir hkmete devretti. lk modern toplumsal szleme kuramcs, ngiliz filozofu Thomas Hobbestur (1588-1679). Leviathan (1651) adl kitabnda, Hobbes hkmetten nceki hayat onun adlandrd gibi doa halini yalnz, edepsiz, fakir, uygar olmayan ve ksa olarak tarif eder. Bu nedenle, insanlar iin tek aklc seenek, yetkiyi bir hkmdara terk ettikleri bir sosyal szleme oluturmakt. Hobbesa gre doa hali, o kadar ktyd ki hkmdar ne kadar zalim ve keyf olursa olsun hkimiyeti tercih edilebilirdi. Bu yzden isyan etme hakkmz yoktu. Hobbes, egemenliin mutlak, koulsuz g sahibi olmas gerektiini ve herhangi bir kontrol mekanizmas

olamayacan da savundu. ngiliz filozofu John Locke (1632-1704), toplumsal szlemenin sadece insanlarn fizik gvenliini salamaktan daha fazla ey yapmas gerektiini dnd. Ayn zamanda bireylerin yaam, zgrlk ve mlkiyet haklarna sayg gstermeliydi. Toplumsal szleme tarafndan oluturulan siyasi yetki bu haklar ihlal ederse, Locke vatandalarn szlemeyi iptal etme ve isyan etme haklarnn olduunu savundu. Toplumsal szlemenin dier nemli kuramcs, Fransz filozofu Jean-Jacques Rousseaudur (1712-1778). EK BLGLER: 1. Alman filozofu Immanuel Kant (1724-1804), insan doasnn en byk baarlarnn meden artlarda yaamakszn mmkn olmayacana inand. Bu nedenle, doa halinden ayrlma ve bir toplumsal szleme oluturma zorunluluumuz olduunu savundu. 2. Rousseaunun siyas fikirleri, Fransz Devriminde etkili olmutu.

Protestan Reformu
On altnc yzyln balarnda, Avrupann ounun Roma Katolik Kilisesinden honutsuzluunun artmasyla Martin Luther, Protestan Reformunun fitilini ateledi. Almanyada bir profesr ve vaiz olan Martin Luther, din metinleri derinlemesine alt. Katolik Kilisesi ile ilk anlamazl, kilisenin gnahlar affetme uygulamas ile ilgiliydi. Gnahlarn affedilmesi, Katolik geleneiydi. O zamanlar, bylesi gnah karmalar sata sunulurdu. Para karlnda kiinin Araftaki mahkmiyeti drlrd. Luther, bunun inanca korkun derecede zarar verdiini savunarak kurtuluu satn alma kavramna kar kt. 1517de Luther, gnahlarn para karl affedilmesi uygulamasna olduu kadar Papann meruluuna ve Katolik Kilisesine meydan okuyarak Wittenburgda kilise kapsna Doksan Be Tezini ast. Luther, kilisenin kelimesi kelimesine ncilin metinlerinden kaynaklanan orijinal doktrinlerin izgisinden km olduuna ve ruhban snf ile kiliseye gidenler arasna gereksiz bir mesafe koyulmu olduuna inand. Doksan Be Tezini asarak Luther, Almanya, svire,

Avusturya, ngiltere ve skoyann gerisine hzla yaylan mthi bir tartmay alevlendirdi. Tartma yayldka, dierleriyle birlikte John Calvinin yazdklar Avrupa halklar arasnda ekimeyi daha da kztrd. ou reformcunun inanlar zamanla rtmeye baladka Protestan dini ekillendi. Bu reformcu inancn kalbinde, tek dini yetkinin Papada deil, ncilin kendisinde olduu inanc vard. Bu inan, kilisenin yapsn kkten deitirdi ve bireylerin, rahiplerin aracl olmakszn Tanryla dorudan ba kurabileceklerini vurgulad. Protestanlar, nihayetinde Luteryenler, Kalvinistler ve Anabaptistler gibi pek ok mezhebe blndler; Katolikler de daha da muhafazakrlaarak bir Kar Reform hareketini balattlar. EK BLGLER: 1. Yirmi iki yandayken Martin Luther, bir frtna srasnda okuldan dnyordu. Bir imek yaknnda aktktan sonra Yardm et, Aziz Anne! Sz, bir kei olacam! diye lk att. Hayatta kald ve bir manastr iin hukuk eitimini yarda brakarak szn tuttu. 2. Protestan Reformu, Kral VIII. Henrynin ngiltereyi

1529da Roma Katolik Kilisesinden ayrmasyla daha da glendi. Kral, kars Kralie Catherinei boamasna izin vermeyen Papa yznden kendisini ngiltere Kilisesinin ba ilan etti. 3. Orijinal Doksan Be Tezinin varlna dair hibir kant bulunmamasna ramen, birok uzman efsanev kilise kapsna bildiri asma eyleminin gerekletirmesi zor olmayan bir ey olduuna inanrlar. O zamanlar niversitenin kilise kaplar, bugn ilan panolarnn kullanlmas gibi birok ilan asmak iin kullanlrd.

Thomas Jefferson
Kaba kuvvet, doruyu deitiremez. - Thomas Jefferson Thomas Jefferson (1743-1826), Amerika Birleik Devletlerinin nc bakan ve Devrim Amerikasnn en etkili adamlarndan biriydi. 1776daki Bamszlk Bildirgesini de iine alan yazlarnda Jefferson, gen cumhuriyetin ideallerini ender grlr bir belgatle kaleme ald. Daha sonralar bakan olarak Jefferson, kendi phelerini bir kenara koydu ve Amerika Birleik Devletlerinin topraklarn iki katna karan bir hareketi, dnm bana sent deyerek Fransadan Louisiana topraklarn satn almay onaylad.

Jefferson, Virginia, Shadwellde 1743te dodu. Devrimden nce hukukuluk yapt. Jeffersonun ilgisi sadece siyasetle snrl deildi. Ayn zamanda bir mimar ve kifti. John Locke tarafndan yazlan felsef eserleri okuduu William ve Mary Kolejindeki eitimi, siyasi grlerini gl bir biimde etkiledi. 1776da Jefferson, ayak direyen on smrgenin vatandalarn ynetmek zere bir araya getirilen Philadelphiadaki Kta Kongresine katld. Yksek vergiler ve basklar, delegeleri ngiliz Kraliyetinden bamsz olmay desteklemeye ikna etti. Kongrenin liderleri, otuz yandaki Jeffersondan Londraya gnderilmek zere resm bir bildiri yazmada John Adams ve Benjamin Frankline yardm etmesini istediler. Sonu, Lockeun ve dier felsef etkilerin izlerini tayan, ngiliz ynetimine iddetli bir bakaldr niteliindeki Bamszlk Bildirgesi idi. Ne tip bir hkmet ngiliz ynetiminin yerini alabilirdi? Gneyli bir ifti ve kle sahibi olan Jefferson, zayf bir merkez hkmetin ve devletle kilise arasnda kesin bir ayrln olduu, kk iftilerden kurulu bir cumhuriyeti tasavvur etti. Jeffersonun vizyonu, gl bir federal hkmete kar olan zellikle gneydeki siyaseti nesiller zerinde kuvvetli bir etki brakt. Jeffersonun gl bir

federal hkmete kar yapt muhalefete ramen, bakan olarak birok anayasa uzmannn yrtme gcn atna inandklar bir kararla Louisianann Fransadan satn alnmasn onaylad. Jefferson bakanln ardndan, Bamszlk Bildirgesinin ngiliz ynetimine kar sava borusu gibi ald gnden elli yl sonra, 4 Temmuz 1826da ld yer olan Monticellodaki tepeba maliknesine ekildi. EK BLGLER: 1. Theodore Roosevelt, George Washington ve Abraham Lincoln ile birlikte Jeffersonun bst de Gney Dakotada Rushmore Dann zerine oyulmutur. 2. Jefferson ve Adams, bakanlk iin birbirine kar iki kez yarm siyasi muhaliflerdi ama siyaseti braktktan sonra arkada oldular. Adams, Jeffersonla ayn gnde ld. 3. Kleliin ahlken eytanca olduunu dier Kurucu Babalar gibi Jefferson da savunmasna ramen, kendisi de bir kle sahibiydi. Bir tarihi tarafndan yaplan son DNA almasna gre Jeffersonn, klelerinden biri

olan Sally Hemingsden bir dizi ocuu olmutu.

Gidilmeyen Yol
Sar bir ormanda ikiye ayrld yolum, o sabah ikisi de uzanyordu birbiri gibi Ve

kisinden birden gidemediim ve yoldaki Hibir admn karartmad yapraklar iinde, Tek uzun ilkini! yolcu olduum iin zgn, uzun Ah, baka bir gne sakladm yollarn grene kadar birinci Ama bilerek her yolun yeni bir

Baktm yolun yol getirdiini, Otlar yeri; diye.

allar

arasnda kvrld Merak ettim geri gelecek miyim,

Sonra da,

brne gittim, o kadar iyiydi geirerek anlatacam bunu ben,

Ve belki istediinde Gidilmeye oysa Oradan da E hemen, ite.[5]

imenlik olduu, anmak Nice alar sonra bir yerde: daha ok hakk vard; Bir ormanda yol ikiye ayrld, ve ben gelip geenler iki yolu Ben gittim daha az geilmiinden, andrmt hemen Ve btn fark yaratan bu oldu

lde

Muhtemelen baka hibir Amerikan iiri, Robert Frostun Gidilmeyen Yolu (1916) kadar ok alntlanp da bu kadar yaygn bir ekilde yanl yorumlanmamtr. Okuyucular neredeyse kesin bir kanyla iiri, anlatcnn zgr iradeye olan inancna dair umut veren bir vasiyet, allma kar gelmek ve daha az geilmi yolu semek iin ilham verici bir ar olarak grr. Oysa bu yorum, iirin asl anlamnn yanndan

bile gemez. Yakn okuma, Frostta sk sk grld gibi, iirin ironik bir teslimiyetle ykl olduunu ortaya karr. iirde ounlukla gzden karlan nokta, anlatcnn hangi yolun seilmesi gerektii hakkndaki kararnn tmyle geliigzel oluudur. ki yol arasnda seim yaparken, temelde birbirine e olduklarn defalarca vurgular. Bir yol, dierinin olduu kadar aktr ve anlatc onlar farkllatrmak iin duyduu arzuya ramen, oradan gelip geenler/ E lde andrm diyerek aynlklarn kabul eder. Yalnzca bir hevesle, birini dierine tercih eder. Son drtlkte Frost, imzas haline gelmi alayc mizahn sergiler. Anlatc, gemii anan yal bir adam gibi nice alar sonra bu hikyeyi muhtemelen i geirerek yeniden anlatacan kabul eder ve cesur bir ekilde allmn dnda bir rotay, daha az geilmii setiini iddia eder. Ama bu, yanl bir iddia olabilir. Anlatc seiminin tamamen rastgele olduunu, nk balamak iin daha az geilmi bir yolun olmadn bize anlatmay henz bitirmiti: ikisi de uzanyordu birbiri gibi/ Hibir admn karartmad yapraklar iinde. Frost insann, kendini yceltme, hayatn belirsizliklerini ho bir kisveye brme, yaam iyi ve kt alternatifler arasnda bir dizi bilinli seimler yapabilir olarak grmekle teselli bulma eilimini itiraf eder. Ama niha noktas, gerekte yaamda

hangi yolun en iyi olduunu bilmenin mmkn olmad ve kararlarmzn ounlukla geliigzel, bilinsiz tahminler olduudur. EK BLGLER: 1. Frost, ou okuyucunun Gidilmeyen Yolu yanl yorumladnn tamamen farkndayd. Mehur bir dersi srasnda O iir hakknda dikkatli olmalsnz. Hileli, ok hileli bir iirdir. diye dinleyicileri uyarmt. 2. Frostun kariyeri, bir air iin olduka ge balad. lk yaynlanan derlemesi Bir Olann radesi (1913), neredeyse krkna kadar piyasaya kmad. Frost, 1874te domutu ve 1963te ld. 3. 1961deki bakanlk yemin treninde Karlksz Hediye isimli iirini okuyan Bakan John F. Kennedy, Frostun eserlerine hayrand.

zlenimcilik
zlenimcilik, 1870lerde Fransada balad. zlenimci ressamlarn amac, bir cismin insan gz zerinde yapt grsel etkiyi kopya etmekti. Her eyden ok n doasn deitirmeyle ve grnty etkileme yollaryla ilgiliydiler. Konularn ounlukla tarihten veya mitolojiden seen nceki sanatlarn aksine izlenimciler, evrelerindeki gnlk dnyann resmini yaptlar. Aslnda, srekli ekilde ak havada alan ilk sanatlard. Bir nesne zerindeki n etkisini yakalamak iin abucak resim yapmak zorunda olmalarndan, resimlerin nceden bir taslan veya plann yapmadlar. Bunun yerine dorudan doruya doadan altlar. Gzn, tamamen sabit olan bir eyi nadiren grdn fark ederek objelerine sert ana hatlar vermediler; hareket yansmas yaratarak gevek, geni fra darbeleri ile resimlerini yaptlar. Paletlerinde renkleri kartrmaktan ziyade, saf renkleri yan yana hafife tuval zerine uyguladlar. Yakn grte renkler birbirinden ayr grnr; belli bir mesafeden ise birbirine gemi gibi grnr. Fotorafn icad, izlenimciliin geliiminde byk bir etkiye sahip oldu. Fotoraflar gibi, izlenimciler optik, k ve renk ile ilgilendiler ve dnyay gze tam da grnd gibi

yanstmaya altlar. Joseph Mallord William Turner (1775-1851) gibi erken dnem sanatlarnn oktandr n niteliklerine byk bir ilgi gstermelerine ramen, izlenimciliin balangc genelde gereki akma ve Fransadaki ana temsilcilerinden biri olan Edouard Manetye (1832-1883) uzanr. Hibir zaman ortak bir sergi amasalar da dier izlenimci arkadalar gibi Manet de, gndelik konulara ve gevek fra darbeli uygulamalara yneldi. Onlar gibi, resm, devlet destekli Gzel Sanatlar Akademisinin geleneklerini hor grmeye baylan bir asiydi. zlenimciler, Sanatlar Salonunda her yl dzenledikleri sergilerini yapmalarnn reddedildii 1874 ylnda kendi sergilerini organize ettiler. Grup, Claude Monet, Auguste Renoir, Edgar Degas ve Alfered Sisley gibi klar bnyesinde barndryordu. zlenim: Gndoumu (1872) balkl, Monet tarafndan yaplan bir resim, kindar bir eletirmen olan Louis Leroyun sanatlar iin balangta aalayc bir ifade olan izlenimciler yaktrmasn yapmasna yol at. Grup toplamda, sonuncusu 1886da olmak zere, sekiz sergi kard. O zamana kadar yelerin ou, sonunda postizlenimcilik diye adlandrlan yeni tarzlarda alyorlard.

Bununla birlikte, modern an ou byk sanat akm, izlenimcilerin bamszlndan ve kurulu gelenekle balar krma cesaretinden esinlenmektedir. EK BLG: 1. zlenimciler, ounlukla bir gnde bir resmi tamamlamalar, abucak almalarndan dolay, bir kompozisyon hazrlamak iin haftalar harcayan erken dnem sanatlarndan ok daha retkendiler. Bugn yzlerce izlenimci resim, dnya genelindeki mzelerde ve zel koleksiyonlarda grlebilir. Ellerindeki eserlerle ksmen en iyi bilinenleri, Paristeki Musee dOrsay, Chicagodaki Art Institute ve Philadelphiadaki Barnes Foundationdr.

Elektromanyetik Tayf
Elektromanyetik tayf, evrendeki elektromanyetik radyasyonun toplam araln tarif eder. Elektromanyetik radyasyon basit olarak k iin kullanlan dier bir ifadedir. Tm k, uzay boluunca dalgalar halinde hareket eden minik ktlesiz enerji paketleri olan fotonlardan oluur. Fotonlar, her zaman ayn hzla, saniyede 299.792.458 metre yol alr. Ama dalga boylarnn bazlar, dierlerinden daha uzundur. Eer bir foton, ksa bir dalga boyundaysa ve daha sk titreiyorsa, yksek enerjisi vardr. Bu ekilde bir foton, bir topu yakalamak iin sahada koan bir futbol oyuncusu gibidir. Ne olursa olsun, topu yakalamak iin zamannda son blgede olmak zorundadr. Tam olarak dz bir hatta koabilirse, oraya greceli az bir enerji ile varabilir. Ama ok fazla zikzak izerse, daha ok enerji harcar. Radyo dalgalar, n uzun dalga boyunda, dk frekansl ve dk enerji formlardr. Dalga boylar yaklak 1den 100 metreye kadar deiir. ok dk enerjili olduklarndan, ancak nadiren herhangi bir madde ile gzle grlr bir etkileime girerler. Grnr k, radyo dalgalarndan daha ksa dalga boyuna ve daha yksek frekansa sahiptir. Grnr k,

elektromanyetik tayfn kk bir dilimidir, ama gne ve yldzlarn radyasyonlarn ounu karmas bu aralktadr. Gzlerimizin n bu aralna hassas bir ekilde ayarl iki anten gibi olmalar muhtemelen tesadf deildir. Gkkuann renkleri (krmz, turuncu, sar, yeil, mavi, ivit mavisi ve mor) n bu kk tayfndadr. Ultraviyole k, elektromanyetik tayf zerinde dorudan mordan sonra gelir. Grnr ktan daha yksek enerji ve daha yksek frekansl ultraviyole k, uzun sren maruz kalma durumunda gzlere ve cilde zarar verebilir. EK BLGLER: 1. Gama nlar, n en enerjik formlardr. Radyoaktif bir srecin paras olarak bir atomun ekirdeinden salnrlar. Teoride, snrsz bir ksa dalga boyuna sahip olabilirler. 2. Elektromanyetik tayf zerinde radyo dalgalar ile grnr n arasna den mikrodalga radyasyon, yiyecekleri stmann yan sra kablosuz internet alar iin kullanlr. 3. Ses de dalgalar halinde yol almasna ramen havasz bolukta yol alamadndan dolay ktan ayrlr. Uzayda bu yzden ses yoktur.

4. Yeryznn yzeyindeki ou madde, ultraviyole emer ama kar onu yanstr. Bu, kar krlne neden olan eydir.

Romantik Dnem
Zamann edebiyat, sanat ve dncesi gibi on dokuzuncu yzyl romantik a mziinin ateli tutkusu da, kendisinden nceki, souk mantk ve akln hkm srd klasik dneme bir tepkiydi. Mozart ve Haydnn mziinin ho, esin dolu, dengeli ve kalc olduu yerde, Hector Berlioz, Johannes Brahms ve Gustav Mahler gibi romantikler kiisel-duygusal ifadeye daha ok itibar ettiler. Romantikler ayn zamanda tarih, mitoloji, sihir, gizemcilik ve kahramanla sadakat ve saygyla yaklatlar. Beethoven, Schubert ve Wagner gibi byk besteciler etrafnda deha kltleri yarattlar. Melodi, romantik mzik iin ar derecede nemliydi; o kadar ki, biimsel yaplar ounlukla o melodilerin doal akna izin verme maksadyla feda edilirdi. Senfoni, trlerin en mthi olanyd ve birok besteci senfonik almalarnn yannda ok az nota almas retti. Bu senfoniler ok daha uzun, orkestrasyonda daha byk, abartl ve gsteriliydiler. Richard Wagnern (1813-1883) operalar, arkclarndan etkileyici bir eitlilik, g ve kuvvet talep eden dopdolu mzie, Kuzey ve Ortaa mitolojisine saplantlyd. Besteciler enstrman alan mzisyenlerden, yazdklar paralar dnyada sadece birka solocunun (hatta bazen

sadece bestecinin kendisinin) alabilecei lde, neredeyse mantksz bir ustalk talep etmeye baladlar. Romantik mzie yneltilen ana eletiri, bestecilerinin mziklerini ok ileriye gtrecek zevkten yoksun olmalaryd. Ancak saysz kalc eser, on dokuzuncu yzylda retildi ve bu yzyl, byk talyan ve Alman opera tarzlarnn patlamasna da tank oldu. EK BLGLER: 1. Her bir besteci tarafndan yazlan bir dizi parann, klasik dneme kyasla romantik dnemde kalitesi dt, ama paralarn uzunluklar artt. Wagnern ember Dngs (drt- paralk opera dizisi) on be saatten fazla srer. 2. Topluluklarn byklkleri de artt. Gustav Mahlerin sekizinci senfonisi olan Binlerin Senfonisi, geniletilmi orkestras, ifte korosu, olanlar korosu, solo soprano, iki alto ve bir tenor, bariton ve bas ile birlikte icra edilir. 3. Romantik a bestecilerinin, profesyonel altyaplardan ve Klasik dehlara ekil veren resm eitimden gelmelerine pek rastlanmad. rnein Hector

Berlioz, herhangi bir enstrman g bela alacak yetenekte bir algcyd; ama buna ramen olduka hatr saylr paralara imza att.

George Berkeley
George Berkeley (1685-1753) 1685te rlanda, Kilkennyde dodu. ngiltere Kilisesinde bir rahip oldu ve Bermudalardaki yerli Amerikallar iin bir okul organize etmeye alarak Rhode Island, Newportta sene geirdi. Bu giriim baarszla uradnda, rlandann Cloyne Piskoposu olarak atand ngiltereye geri dnd.

Berkeleyin felsef duruu, idealizm ve tanrcla olan gl ball ile ekillenmiti. Berkeley iin idealizm, madd bedenlerin olmad; sadece tinlerin (spirit), zihinlerin veya ruhlarn, o ruhlar da fikirlerin (ideas) veya dncelerin

olduu gryd. Bylece bir eyi algladmzda, bamsz bir nesneyi deil, sadece kendi fikirlerimizi alglarz. Bir ruh olmadan veya bir ruh tarafndan alglanmadan hibir ey var olamaz. Berkeleyin idealizm iin temel savunmas uydu: Madd bir beden hayal etmeye aln, rnein herhangi biri tarafndan alglanmayan veya dnlmeyen bir aa. Hayal edemezsiniz, nk hayal etme teebbsnde bulunduunuz anda onu dnyorsunuz; bylece aa birisi tarafndan dnlm/alglanm oluyor. Tanr, Berkeleyin idealizminde nemli bir rol oynad. dealistlerin karlat bir eliki vardr: Eer tecrbelerimiz tmyle algmzn bir rnyse ve sadece dnyadaki bamsz nesnelere tepkimiz deilse, o zaman neden hepsi o kadar tutarldr? Berkeley, olduka

ahenkli tecrbelere sahip olmamza Tanrnn neden olduunu savundu. Tanr, alglarmzn ve tecrbelerimizin neden o kadar dzenli ve kurall olduunu aklar. Berkeley, Tanrnn varlnn ylmaz bir savunucusu olmasna ramen, otoriteye, kutsal kitaba veya din inanca bavurmad. Tanrya olan inancn tamamen felsef zeminlerde meru karlabileceini gstermenin yollarn arad. EK BLG: 1. Berkeley, suyla am katrannn bir bileimi olan katran suyunun ifa verici glerini savundu. Onuruna, u satrlar ieren bir iir besteledi: Hi tkenmeyen amn dopdolu hoyrat suyu! Sanatn gibi ucuz, erdemlerin ilah. (Neler sakladn) onlara gstermek ve aklamak iin ok modern ve ok eski bilgiler gerek,

I. Konstantin
Daha sonralar Hristiyan tarihiler tarafndan Byk Konstantin olarak adlandrlan Roma mparatoru I. Konstantin (275-337), Hristiyanlkn Avrupa apnda zgrce yaylmasn salayan barutun fitilini ateleyen kii olarak bilinir. Hristiyanlk, Konstantin MS 306 ylnda imparator ilan edildiinde msaade edilmeyen bir dindi. Roma gelenei olarak Konstantin, tanrlar sakinletirmenin ac ekmekten saknmann tek yolu olduuna inand. Hristiyanlarn putlar yapmay ve tapmay reddetmelerinin Roma tanrlarnn gazabn ekeceinden korktu. Sonucunda Hristiyanlar, hkmetlerin dnda tutuldu ve Roma ordularnca baskland. Ancak 312de Konstantin, Milvian Kprs Muharebesini kazanarak Latince konuan Bat Roma mparatorluunu birletirdikten sonra fikrini deitirdi. Konstantin savaa girmeye hazrland bir srada sylenildiine gre gkyznde sa Mesihin Yunanca ba harflerini grd, bunu Bununla Fethet yazs takip etti. Savalardan zaferlerle ktktan sonra Konstantin hemen Hristiyanlk tanmaya balad.

Konstantin ilk nce, kiisel iareti olarak sann Yunanca ba harflerinin birleimi bir sembol benimsedi. Daha da nemlisi Yunanca konuan Dou Roma mparatorluunun mparatoru Licinius ile glerini birletirdi ve Milano Fermann imzaladlar. Milano Ferman, dinin yayln hzlandrd. Hristiyanlara ibadet haklarn tand, el konulan Hristiyan mlklerini iade etti ve kamuda vaaz vermeye balamalarna izin verdi. Ayn zamanda Pazar gnlerini ibadet gn olarak belirledi. Milano Ferman, Hristiyanlara sosyal ve siyas katlmlarn arttrmak iin imknlar sundu. Bu dnemde Beytllhimdeki sann Kilisesi ve Kudsteki Kutsal Mezar Kilisesi ina edildi. mparator Konstantinin lm deindeyken Hristiyanlka dndne inanlr. EK BLGLER: 1. Milano Ferman, resmen bir ferman deildir, Milanoyla da kefedilmi bir ba yoktur. smin kkeni bilinmemektedir. 2. Hristiyanlk, mparator I. Theodosius ynetimi altnda drdnc yzyln sonlarna kadar Roma

mparatorluunun resmi dini yaplmad, sadece meru kabul edildi. 3. Konstantin, 325te znik Akidesinin karld znik Konseyini destekledi ve tevik etti: Cenneti ve yeryzn, grleni ve grlmeyeni yaratan bir olan Yce Tanr Babaya inanrz. Bir olan Tanrnn Olu, sa Mesih Efendimize inanrz.

Napolyon Bonaparte
1789daki devrimden sonra Fransa, Napolyon Bonaparten (1769-1821) idareyi 1799da almasndan nce bir on yl sava ve istikrarszlk dnemine katland. Sadece otuz yanda olan Napolyon, sonunda 1804te kendisini imparatorlukla talandrarak, zapt edilmez ve kaotik haldeki lkede sk bir kontrol oluturdu. Balangtan beri Fransay ynetmesi mmkn grnmeyen bir ahsiyetti. Akdeniz adas Korsikada doan Napolyon, dokuz yana kadar Franszca bile konuamyordu. Ama gen ordu grevlisi, devrimcilerle yan yanayd ve kraln kafasnn koparlmasndan sonra gc ele geirenlerin gvenini kazanmt. 1790larda talya ve Avusturyada salanan bir dizi asker zafer, Napolyonu Fransz kamuoyunda popler yapt ve nihayetinde gc ele geirmesine Fransada hemen hemen hi kar konulmad. Napolyon idaresinde Franszlar, devrimlerini ktann geri kalanna ihra ederek saldrgan bir d politika izlediler. Napolyon ordular Avrupann eski monarilerini teker teker devirdiler. Franszlar, cumhuriyetlerinin byk ideallerinin (zgrlk, eitlik ve kardelik) evrensel olduuna ve gerekirse g kullanarak dayatlmas gerektiine inandlar. Gerekten de birok Avrupal sradan halk, Napolyonun ordularn kendilerini kral ve kralielerinin tiranlndan

kurtaracak bir g olarak grp, desteklediler. Napolyonun bandan beri hayran olan besteci Ludwig van Beethoven, nc Senfonisini, ordular bestecinin anavatan Almanyaya vardnda gen imparatora adad. Napolyon, Fransadaki yasalar deitirdi ve Avrupadaki igal edilen topraklar zerinde bunlar dayatmaya giriti. Mlkiyeti ve dier meden konular dzenleyen kanunlar ileri sren Napolyon Yasalar, bugne kadar Bat Avrupann ounda yasal sistem iin bir temel oluturmaktadr. Napolyon tarafndan tasavvur edilen Fransz mparatorluu, 1812deki baarsz Rusya istilsndan sonra kmeye balad. 1813te Napolyon, yenildi ve ngiltere, Rusya, spanya, Avusturya ve birok dier devleti ieren uluslararas bir koalisyon tarafndan geri ekilmeye zorland. Napolyon ksa bir geri dn yapt ama 1815te Waterloo Muharebesinde temelli yenildi. Ancak o zamana kadar, Napolyonu kuatan idealizmin ou snp gitmiti. Napolyonun Fransas Avrupann ounu yamalad. Aslnda Vatikan ve Almanyadan gelen sanat eserlerini de barndran Paristeki Louvre Mzesindeki hazinelerin ou, Napolyonun kuvvetleri tarafndan ele geirildi. Napolyon, kta genelinde hayal krklna uram takipilerinden bir iz brakt.

EK BLGLER: 1. Napolyon Waterlooda yenilmesinden sonra, ngilizler tarafndan kontrol edilen Gney Atlantikteki kk bir ada olan Saint Helenaya srgne yolland. 2. Sylentinin tersine, Napolyon istisna llerde ksa deildi. Bir metre altm yedi santimetre boyuyla zamannn ortalama bir Fransz erkeinden biraz daha uzundu. Boyunun bir metre elli yedi santimetre olduunu iddia eden ise bir ngilizdi.

Krmz Leke (The Scarlett Letter)

Krmz Leke (1850), on dokuzuncu yzyl Amerikan romancs ve ksa hikye yazar Nathaniel Hawthorneun (1804-1864) en iyi bilinen eseridir. Hawthorneun yazlarnn ou gibi, Yeni ngiltere smrgesi balamnda sosyal ve ahlk sorular ele alr. Sembolizmin yaygn kullanm, onu alegorik edebiyatn mkemmel bir rnei haline getirmitir.

Krmz Lekenin kadn kahraman, 1600lerde Bostonun Priten kasabasnda yaayan gen bir kadn olan Hester Prynnedir. ngilterede kendisinden yaa byk bir adamla evlenmesine ramen, sz verdii ekilde onun arkasndan Yeni Dnyaya gelmemitir ve yolculuu srasnda einin gemisinin kaybolduunu varsayar. Bostonda Hester, bir zina ilikisi sonucunda hamile kalr ve Pearl adnda bir kz ocuu

dourur. Hester, kat Priten kasabas nderlerinden gelen youn baskya ramen, ocuun babasnn adn sylemeyi reddeder. Sonunda onu toplum dna iterler ve zinasnn utan verici bir semboln (bir para altn renkli kuma zerine grnr ekilde ilenmi A eklinde krmz bir leke) takmas iin onu zorlarlar. Katland korkun sosyal soyutlanma ve zorluklara ramen Hester, Pearl severek bytr, hibir zaman mitsizlie dmez ve topluluun geri kalanna kar hibir kzgnlk tamaz. Sonunda durum, hem Hestern halen yaayan ei ile ocuunun babasnn kimlikleri bir bir aa ktka zirveye ular. Massachusetts, Salemin orijinal Priten ailelerinin birinin bir torunu olan Hawthorne, Pritenlerin kat yaam ekillerinin ve hogrsz ahlk kurallarnn iyilikten ok, ounlukla zarar vermeye hizmet ettiklerinin farkndadr. 1692de ad ktye km olan Salem cad mahkemelerinde yaklak yirmi kiiyi lme mahkm eden yarglardan biri olan John Hathorne, dorudan atalar arasndadr. Krmz Leke boyunca Hawthorne, Hestern incelii ve zverisi ile Priten liderlerin kat ciddiyeti arasnda bir ztlk kurar. Krmz Leke youn ekilde sembolik ve alegoriktir.

rencilerine edeb analize bir balang yaptrmak isteyen ngilizce retmenleri arasnda roman poplerletiren bu sembolizmin ou alendir ve kolayca anlalabilir. Hawthorne, sululuk duygusuyla dolu vaiz Arthur Dimmesdale ve gizemli yal doktor Roger Chillingworth gibi karakterlerinin ad yoluyla hikyeye anlam ve atmosfer eklemede hner sahibiydi. Ve krmz lekenin kendisi, balangta Hestern utancnn ve yabanclamasnn bir iareti ama sonunda gcnn ve tutarllnn bir mhr olmas anlamnda romann en karmak sembol olarak grnr. EK BLGLER: 1. Hawthorne, Nathaniel Hathorne adyla dodu ama yazlarn ilk kez yaynlamaya baladnda adna a ve w harflerini ekledi. 2. Bowdoin Kolejinde Hawthornenn en yakn arkadalarndan biri, sonrasnda on drdnc ABD bakan olan Franklin Pierced.

Whistlern Annesi
James McNeill Whistlern, Whistlern Annesi olarak bilinen nl portresi anneliin sembolik bir grnts oldu.

Whistler (1834-1903), Massachusetts, Lowellda dodu. ocukken alt yln babasnn demiryolu mhendisi olarak alt Rusya, St. Petersburgta ve yln da ngilterede olmak zere yurtdnda geirdi. Amerika Birleik Devletlerine dndkten sonra West Pointe kayt yaptrd. Ancak nc snfta bir kimya snavnda baarsz olmasnn ardndan, okuldan ayrlmas istendi. 1854te Whistler, Washington DCye tand ve asitle resim oymay rendii ABD Sahil ve Jeodezik Aratrma Kurumu tarafndan ie alnd. 1855te Avrupaya yelken at ve sonunda Londraya

yerleti. Whistlern annesi, Anna Matilda McNeill Whistler, 1863de onunla yaamaya geldi. Her zamanki modeli hasta olduu bir srada onun portresini yapt. Gri ve Siyah Dzenleme: Sanatnn Annesinin Portresi ismini vermi olduu bu eseri, 1872de Londrada Kraliyet Akademisinde sergilendi. Eserin adndan da anlald zere Whistler, annesinin kimliine kompozisyonun ekli unsurlarndan daha az nem atfetti. Bunu, Bana gre, annemin bir resmi olmas bakmndan ilgintir; ama halk portrenin kimliini ne yapsn? Mziin sesin iiri olduu gibi resim de grnn iiridir ve mevzunun sesin veya rengin ahengiyle hibir ilgisi yoktur. diye aklamt. Portrede Anna, sade siyah bir elbise ve bir spanyel kpein kulaklar gibi aaya sarkan yar effaf kumal beyaz bir apka giyer. Whistler, kompozisyonu iinde farkl dokular iletmek iin farkl fra yntemleri kulland. Balangta annesinin ayakta resmini yapmaya niyetlenmiti ama yeteri kadar uzun zaman ayakta poz veremeyeceinden fikrini deitirdi. Annann kasvetli kyafeti, bir yas iaretiydi; kocasnn 1849da lmnden dolay siyah giyinmiti. Resim, 1883te Pariste tekrar sergilendi ve 1890da

Fransz hkmeti tarafndan satn alnd. Balangta Lksemburg Mzesinde gsterildi, sonra mze politikas gerei Whistlern lmnden on yl sonra Louvre Mzesine tand. Bugn Paristeki DOrsay Mzesinde sergilenmektedir. EK BLGLER: 1. Resim, Amerikann annelerini onurlandrmak zere 1934te bir posta puluna kondu. 2. Resim, anne olarak poz veren Bullwinkle, Barbie ve Ronald Reagan gibi ahsiyetlerle pek ok karikatre ilham verdi. 3. Whistler, fazla boyann serbeste damlamasna izin veren adi keten tuvalleri kullanmay tercih etti.

Gnlk Ritim
Yaayan tm yaratklar, uyankl ve uykuyu, metabolizmay, kalbin arpma hzn, kan basncn ve vcut scakln kontrol eden dhil bir biyolojik saate sahiplerdir. Gnlk biyolojik fonksiyonlarmzn kalb, yirmi drt saatlik bir dngs olan gnlk bir ritme gre ayarldr. Birka saat olsa bile dhil tempomuzu bozarsak, etkileri abucak hissederiz. lke apnda uan yolcular ounlukla, yorgunluun akabinde scak basmas, titreme, karn ars, ba ars, halsizlik, gerginlik ve an enerji ykselmeleri hissederler. Uak tutmasnn uaklarla bir ilgisi yoktur; vcudun doal ritmiyle oynamann bir sonucudur. Memelilerin dhil saati, vcut scakl, akkanlar ve elektrolitler, alk ve hormon retimini dzenleyen beynin bir paras olan hipotalamustaki nronlarn topland yer olan st kiyazmatik ekirdekte (K) konumlanmtr. K, k girdisini ieri alan gzn retinas ile ilgilidir. Eer darda hava karanlksa, K vcuda uyku getiren bir hormon olan melatonini salglamasn organizmaya syler. Eer dar aydnlksa, melatonin retimini engeller. Ama beyin yeni evrelere uyum salamak iin yavatr. Mevsimlerin kademeli deiiminin stesinden gelebilmesine ramen, deien zaman dilimiyle uramak iin deimez. Bu nedenle uak tutmas

olur. Kn K, biri gecenin balangcnda ve dieri gecenin sonunda olmak zere iki safhada melatonin reterek uzun karanla yant verir. Bu durum, insanlarn yataktan kmak iin ok az bir ihtiya hissetmelerine ramen, k boyunca gecenin yars uyanmalarna neden olur. Pek ok insan iin net etki, kn tm gece uykusunu almak iin daha fazla zaman gereksinimidir. Bu, dars souk olduunda doann yorgann altnda bizi daha uzun sre tutarak koruma ekli olabilir. K kaza ve hastalkla yok olduunda, insanolu uyku/uyanma dnglerini tmyle durdurur. Ama K salklysa, n yokluunda bile, vcut serbest-hareketli bir ritimde grev yapmaya devam eder. Hayvanlar ve insanlar, kesintisiz zaman bloklarnda uyumaya ve uyank kalmaya devam ederler ama vcut yirmi be saatlik bir dngye ayrlr. Bilim insanlarna gre bu, Knin zaman takip etmek iin d dnya ipularna tmyle bal olmadnn gstergesidir. EK BLGLER: 1. Sabahn erken saatlerinde vcut scaklmz en dk seviyede olduunda en iyi ekilde uyuruz.

Scaklmz sabah 6.00 ile 8.00 arasnda ykselmeye balar. 2. Vcut direnci ve arya dayankllk leden sonra zirveye ular. 3. Kalp krizlerinin sabah olmas kuvvetle muhtemeldir.

Franz Schubert
1827de Ludwig van Beethovenn cenazesinde Franz Schubert (1797-1828), sandndan daha fazla sembolizm ykl bir hlde, bir matem gn mealesi tad. Atei daha nce snp kl olan, gnlden bal, eziyet gren romantik besteci geleneini srdrerek bir yl sonra o da ld.

Viyanann d mahallesi Lichtenthalde doan Schubert, gen bir ocukken Mozartn ana rakibi ve Beethovenn retmenlerinden biri olan Antonio Salieri ile keman, arkclk ve piyano alt. Schubert, beste yapmaya takntlyd ve her gn uzun saatler yalnz oturarak ve yazarak geirirdi. Babas, mzik retmeniydi ve Franz da yle

olmas iin zorlad. Franz, babasnn basksna boyun edi ve 1813te bir retmen oldu ama zamannn ounu, sadece iini blmeye cret edecek bir renciyi yetitirmek iin durarak, beste yaparak geirdi. Schubert, pek ok romantik gibi bir senfoni ustas deildi. Senfoni yerine, Alman romantik sanat ark ve trk geleneine yneldi. Schubert yaam boyunca, Johann Wolfgang von Goethe tarafndan yazlan bir iire dayanan, ortaya k kk bir ocuun lmn nceden haber veren bir cce kral hakknda karanlk ve korkutucu bir ark olan Der Erlknig (Grgen Kral)(1820) parasnn da iinde olduu alt yzn zerinde trk besteledi. Winterreise (1827) ark dngs, Schubertin en gzel eseri kabul edilir. Schubert, tipik bir romantik a bohemiydi. Tm yaam boyunca fakir, ama mzie adanm olarak hak ettiklerinden ok daha az bir fiyata bir dzine arksn geinmek iin satt. Schubert, her sabah saatlerce beste yapar, akamlarnysa kendilerine Schubertianlar diyen bir grup yakn arkadayla geirirdi. Viyanann kafelerinde ve bira bahelerinde Schubertin en son eserlerini icra eder, iir okur ve ok ierlerdi. Schubert, ne yakklyd ne de kadnlarla zellikle ilgiliydi,

ama 1822de Orta Avrupann fahieleri arasnda yaygn bir hastalk olan frengiye yakalanmt. Yaratc enerjisinin olgunlamasndan ok daha nce, otuz bir yanda ld. EK BLGLER: 1. 1823te Schubert mehur Bitmeyen Senfoni eseri zerinde almaya balad. ld zaman bir arkada, Anselm Httenbrenner, elyazmalarn otuz yedi yl saklad. 1865te Viyanada ilk sahnelendiinde cokuyla karland. 2. Schubert, ounlukla arkadalarndan bor para alrd ve onlarn evlerinde yaard. Neredeyse hibir zaman kendi meskenine sahip olmad. 3. Schubert, Goethe ve Wilhelm Mllerin de iinde olduu dier ada Alman airlerinin iirlerini sanat arklarnn temeli olarak kulland.

dealizm
Felsefede bir idealist, gerekliin zihne bal olduuna inanan kiidir. dealistler, bir eyin zihne bal olduunu iddia ettiklerinde, bu eyin onu dnen zihinler olmadan var olamayacan iddia ederler. Bu radikal bir durutur. Sradan hayatta, nesnelerin bir dnyas olduuna ve onlar hakknda ne dndmzden bamsz, o nesnelerin var olduunu varsayarz. Filozof George Berkeley (1685-1753) gibi idealistler, nesnelerin insan algsndan bamsz bir dnyas olduu ynndeki basit fikri reddetti. Nesnelerin sadece, Tanrnn onlar dnmesinden dolay, bizim onlar dnmediimiz zamanlarda var olduklarn savundu. dealizmin dier bir formu, Immanuel Kant (1724-1804) ve Arthur Schopenhauer (1788-1860) tarafndan benimsenen duru olan, akn idealizm de diyebileceimiz transandantal idealizmdir. Kant, varlklarn insan zihnine bal olmayan eyler olduunu kabul etti. Onlara kendilerinde eyler adn verdi. Ancak gerekte tecrbe ettiimiz nesnelerin kendilerinde

eyler olmad, ama kendiliinden eylerin sade bir grn olduunda srar etti. Ona gre bu grn sadece zihinlerimizde vardr. Schopeanhauer, bu Kantn bu ayrmna katlmakla beraber, kendilerinde eylerin oklu olduunu kabul etmedi. Schopenhauer iin gerekliin nihai doas, bize zaman ve uzayda tekil eylerin bir dnyas olarak grnen tek, farkllamam bir radedir; kr ve inat bir g olan rade. ada felsefede idealizm, cisimlerin varlndan ziyade o cisimlerin belli zelliklerine gsterdii saygyla benimsenir. Bylece birok ada filozof, deerlerin (ahlki iyilik ve gzellik gibi) zihne bal olduunu, dnyadaki eylerin biz yle olduuna inandmz iin deerlere sahip olduunu savunurlar. Dier filozoflar, deerler hakknda gerekidirler. Deneyimleyelim veya deneyimlemeyelim, dnyada gerek ahlki iyilik, ahlki ktlk, gzellik, irkinlik ve benzerinin olduu dnrler. EK BLGLER: 1. Bilginler, gerekiler ile idealistler arasnda uzun sren bir tartma olarak felsefe tarihini batan snflandrrlar. Bu dnce kanalna gre, Aristoteles (M 384-322) ilk gerekiydi ve Platon (M 427-347)

ilk idealistti. Ancak bugn ancak birka felsefe tarihisi bunu kabul edebilir. 2. Schopenhauer, transandantal idealizmin balangcnn Hinduizm felsefesinde ve edebiyatnda bulunabileceini iddia etti.

Joseph Smith ve Mormonizm

Joseph Smith (1805-1844) Vermontlu ifti bir ailede dnyaya geldi. Ergenliinde, sa Mesih ve Tanrnn kendisine grndklerini iddia etti. yl sonra Smith, altn levhalarn iftliinde sakl olduunu ona syleyen melek Moroni tarafndan ziyaret edildiini syledi. Levhalara yaklamann yasaklanmasndan yllar sonra, 1827den itibaren Moroni Smithin onlar grmesine ve tercme etmesine izin verdi. Smithin ilhi mdahale yoluyla antik Msr dilinde yazl olan levhalar tercme ettiine inanlr. Tercmeyi akrabalarna yazdrrken Smith ender olarak duraklad veya kendini dzeltti. Tercmenin sonucu, ncilin yannda Tanrnn kelm olarak Mormonlar tarafndan benimsenen Mormon Kitabyd. Mormon Kitab, Tanr tarafndan M 600 ylnda Kuzey Amerikaya gitmesi iin grevlendirilen bir antik dnem peygamberi olan Lehiyi anlatr. Kitap, Amerika ktasnda Tanrnn peygamber semeye devam ettiini nakleder. 1830da kitab tercme ettikten ve yeni dinini kurduktan sonra Smith, gittii her yerde byk huzursuzlua neden

olarak, hemen dinini yaymaya balad. Yava yava ama srekli batya doru, Vermonttan New Yorka ve Pennsylvaniaya, Missouriye ve nihayet llinoise tand. 1844de Smith rakip bir gazeteyi bask altna almak suundan hapse atld. Sonunda kzgn bir ete tarafndan ldrld. Smithin lmnden sonra, Brigham Young idareyi ele ald ve Kiliseyi ok daha batya, Utah, Salt Lake ehrine tad. Modern azizlerin sa Mesih Kilisesi, ne Ortodoks, ne Katolik ne de Protestand; daha ziyade sa Mesihin yeryznde kurduu ilk kilisenin yeniden inasyd. Kilise Smithin, Young tarafndan takip edilen ve bugn de kilisenin mevcut bakan, peygamberi ve khini ile devam eden bir dizi son peygamberin ilki olduuna inanr. Bu modern peygamberin, Tanrdan dorudan mesajlar alma gcne sahip olduuna inanlr. Kilisenin pek ok doktrini arasnda, iffet, mtevaz giyim ve ailev ibadet derslerinin nemine dair inanlar yer alr. Bilgelik Sz olarak bilinen bir beslenme kuralna gre, Mormonlar alkol, ttn, kahve veya ay tketemezler. Adlar belki de en fazla, oklu evlilik olarak bilinen okeliliin bir ekli dolaysyla ktye kmtr denilebilir. ronik olarak, okelilik kilise tarafndan 1890 ylnda yasakland.

EK BLGLER: 1. Illinoisde Smith, 1845te Chicago nfusu ile ak atan Nauvoo ehrini kurdu. 2. Mormonlar, dnya genelinde 51.000 tam zamanl misyoneriyle dnyann en byk misyoner kadrosuna sahiptir.

rlanda Patates Ktl

1841den 1851e kadarki on yllk dnemde rlandada yzlerce, binlerce yoksullam kyl, modern Avrupa tarihindeki en kt ktlklardan biri srasnda alktan ldler. Baz tahminlere gre Emerald Adasnn nfusu % 20 kadar azald. Ktlk, trajik oranlara ulaan bir insan felaketiydi ve rlanda kylarnn ok daha telerine, derin etkilerde bulundu. Amerika Birleik Devletlerine ilk byk g dalgasn oluturarak, adada alk eken kyllerin birounun daha iyi bir hayat aramak iin A.B.D.ye gitmeleriyle sonulanan, devasa bir toplu g tetikledi. Kuaklar boyunca patates, rlanda topraklarnda son derece verimli bir ekilde yetiti ve lkenin ana mahsulyd. Ancak 1840larda bir patates mantar patates tarlalarn yok etti ve yaygn bir ktl ateledi, nk ou rlandal iftinin baka yiyecek kayna yoktu. Ktln ortaya kt dnemde rlanda, dnyann en gl imparatorluu Birleik Krallkn bir parasyd. ou tarihi, ngiliz hkmetinin hastaln oluumuna izin vermede su saylabilecek derecede ihmalkr davrandna inanr. ngilterenin o zamanlar en iyi bilinen hiciv yazarlarndan biri olan Jonathan Swift, yaanan krize kar hkmetin yetersiz

cevabn eletiren Ilml Bir Teklif adndaki nl makalesini yazd. Kinayeli bir biimde, hkmetin yiyecek gndermemesinden dolay, rlandallara hayatta kalmak iin bebeklerini yemelerini tavsiye etti. rlanda, 1169da ngilizler tarafndan istil edildi. ngilterenin paras olan Kuzey rlandann alt blgesi haricinde sonunda 1922de bamszln kazanana kadar ngiliz mlkiyetinde kald. Blgedeki iddet, 1998deki yi Cuma Anlamasndan sonra dinmesine ramen Kuzey rlandann ngilizlere mi yoksa rlandann geri kalanna m ait olmas gerektiine dair anlamazlk srmektedir. EK BLGLER: 1. Patates rlandann, hatta Avrupann bile yerlisi deildir. spanyol kifleri, Gney Amerikada bitkiyi yetitiren yerli Amerikal iftilerle karlatlar ve ekini hemen popler olduu Eski Dnyaya gtrdler. 2. Ktlk srasnda ve sonrasnda rlandal Katolik gmenlerin Amerikan ehirlerine gelii, Amerika Birleik Devletlerinin Protestan din karakterini kaybedebileceinden korkan baz Amerikallarn fkeli tepkisine neden oldu. Katolik lkelerden gelen gn kartlar, 1850lerde hemen harekete geen Bir Halt

Bilmeyenler adnda bir siyasi parti kurdular. 3. Amerika Birleik Devletlerine olan rlandal g, yirminci yzylda da devam etti. Nfus Saym daresine gre bugn, rlandann toplam nfusunun yaklak on kat olan otuz drt milyon Amerikal, atalarnn rlandal olduunu iddia etmektedirler.

Walt Whitman
Walt Whitman (1819-1892), lkenin edeb sesine nemli bir katk salayan ilk byk Amerikan airiydi. Eserleri bilhassa dzensiz, deien yaplarda, kat l ve kafiye emalarn terk eden bir iir biimi olan serbest nazma nclk edileriyle etkiliydi. Serbest nazm, yirminci yzyln gzdelerindendi ve bugn halen yaygn bir kullanm vardr. Whitman, New York ehrinin kltrel hayatnn sunduklarnn, zellikle tiyatronun avantajn yaayarak, bir retmen ve bir gazeteci olarak alt Brooklynde byd. Yirmili yalarnn sonlarnda, Amerikann kalbini hissetmek iin aylarca Mississippi Nehri boyunca seyahat etti. Brooklyne geri dndnde, yazd bir dizi iirden oluan imen Yapraklar (1855) derlemesinin ilk basksn kendi parasyla gerekletirdi. imen Yapraklar demokrasi, kardelik, Amerikan topraklar ve insan bedenini kutlayan iirlerle dolu cokulu bir eserdir. Ara sra mstehcen fiziki tasvirlerinden, belirsiz veya bazen aka gay cinselliini hissettirilerinden dolay, biroklar eseri edebe aykr olmakla sulad. Derlemenin en nl iiri, ilki olan, al satrlarndan tm eserinin tonunu ortaya koyan Kendimin arksdr:

Kendimi kutluyorum ve kendimin arksn sylyorum Ve senin varsaydn ben de varsayyorum Bana ait her atom benim olduu kadar sana da ait Aylak aylak geziyorum ve ruhumu aryorum Rahatma yaslanrm ve gezinirim, yaz imeninin bir filizine bakarak Dilim, kanmn her atomu bu topraktan, bu havadan olutu, Buradaki ailemden dodum, onlar da ayn aileden ve onlarn ailesi de ayn Ben imdi mkemmel salkta otuz yedi yama balarm lene kadar hi durmamay mit ederek. imen Yapraklar, o zamanlar Ralph Waldo Emerson (1803-1882) ve Henry David Thoreaunun (1817-1862) Amerikan sanat evrelerini sarst akncln (transandantalizm) pek ok karakteristik unsurunu sergiler. New Englandtan filizlenen aknclk, gnlk dnyann endielerini aan ruhan bir safln takibini, bireycilii ve zgveni vurgulayan iyimser bir entelektel felsefeydi.

Whitman, imen Yapraklarn kariyeri boyunca, 1892de kan ve hayranlk uyandran, lm deinde dorua ulam yeni iirlerini ekleyip mevcut olanlar tekrar yazarak defalarca gzden geirdi. Whitmann iirleri, Abraham Lincolnn suikasta kurban gitmesine ve Savaa dair duyduu derin znty yanstarak kademeli olarak daha da ciddileti. Lincolne yrek dalayan at Leylaklar iekli Avluya Dayandnda (1865-1866da yazld), en gzel iirleri arasnda yerini alr.

Edgar Degas
Edgar Degas (1834-1917), izlenimci akmla zdelemi sanatlarn en tannmlarndan biridir. Ressam, tasarmc, heykeltra, fotoraf ve koleksiyoncu olarak, zellikle balerinlerin temsilleriyle n yapt.

Parisli, varlkl bir bankac ailede dnyaya gelen Degas, balangta hukuk renimi grmeye niyetliydi. Ancak, Louvreda resim altktan sonra sanat olmaya karar verdi ve 1854te almaya balad. ki yl sonra Degas, yllarca yaayaca, eski ustalarn resimlerinin kopyasn yapt ve sonraki meslek hayatnn temellerini att talyaya tand. Balangta klasik konulara arlk veren Degas, bununla beraber figrlerini gerek bedenler zerinde ekillendirdi.

Erken dnem eseri Talim Yapan Gen Spartallar (1860), ada bir dekora antik bir tema yerletirir. Kuann birok sanats gibi Degas, fotorafln icadndan derinden etkilendi. Kamera ile denemeler yapt ve onu ounlukla resimlerine hazrlk almalar iin kulland. Simetri ve merkezde toplanm kompozisyonlarnn yoksunluu ile ad ktye km Japon basklarndan ayn ekilde etkilendi. 1861de tant Gustave Courbet ve Edouard Manet gibi gereki ressamlardan esinlenen Degas, Parisin gndelik hayatn resmetmeye balad. 1865 ile 1874 arasnda Degas, soukkanl nesnellii ile konular yakalamaya alt kendi ahs tarzn gelitirdi. 1868-70 yllarnda yapt Mekanda (ya da Tecavz) Degas izleyene, mahrem bir na izinsiz giriyormu gibi bir his verdi. Degas, izlenimcilerin sergilerinin yedisine eserlerini verdi. Akm balangcndan itibaren desteklemesine ramen, izlenimcilik ifadesinden holanmad ve kendisini bir gereki veya doac olarak tanmlad. Degas, 1880 ile 1893 yllar arasnda gcnn doruuna eriti. eitli aralarla denemeler yaparak, daha akkan etkileri baarmak iin pasteli suluboya veya guaj ile birletirdi. Mehur yazar Emile Zolann sosyalist

grlerinden esinlenerek, 1884teki t Yapan Kadnlar resminde grlebilecei gibi iilerin sempatik portrelerini yapt. 1886daki son izlenimci sergiden sonra Degas, grup sergilerinde eserlerini gstermeyi brakt ve onun yerine zel satclarla alt. Sonraki yllarnda daha parlak, daha az doal renklerle almaya eilim gsterdi. Azalan gr mesafesi ile bunalma giren Degas, lmnden be yl nce 1912de resim yapmay brakt. Degasn eserinin en eletirel deerlendirmesini, bir mektubunda phemden ve asabiyetimden kaynaklanan zalimlie kar hissettiim bir eit ekimden dolay tm dnyaya kar zordum veya zor grndm. diye yazarak, sanatnn bizzat kendisi yapt. EK BLGLER: 1. Ekim 1872de Degas, annesinin doum yeri olan New Orleansta be ay kalmak zere Parisi terk etti. 1873te New Orleans Pamuk Ofisinin resimlerini yapt. 2. Degas, ounlukla sone formunda iirler de yazd.

Uyku
nsanolunun yrtclara kar tmyle korunmasz, bilinsiz bir ekilde yatarak hayatlarnn yaklak te birini geirmek zere evrilmeleri tuhaf grnr. Uykusuz geen bir gecenin ardndan yorgun ve huysuz oluruz. ki geceden sonra hafza kaybndan ve konsantrasyon dklnden sknt ekeriz. gece sonra, bilin kayb balar. Salkl bir insanolu bir aydan daha fazla yemeden yaayabilmesine ramen, iki haftadan daha az ksa zamanda uykusuzluktan lr. O hlde uykuyu bu kadar nemli klan ey nedir? Kimse emin olmamasna ramen, uykunun kaslarmz ve organlarmz yeniledii, dncelerimizi organize ettii ve anlarmz yaplandrd aka grnmektedir. Beyindeki elektrik dalgalarnn faaliyetlerini len Elektroansefalograf (EEG) almalarna gre, uyku safhalardan oluur. Normal olarak uyank olduumuzda ve belli bir ey dnmediimizde, beyin saniyede yaklak on devir dalgalanan alfa dalgalarn yaratr. Derin bir ekilde konsantre olduumuzda, iki kat daha hzl olan beta dalgalarn olutururuz. Uykunun ilk safhasna girdiimizde, alfa dalgalar gelen ve giden ritimlerle geliigzel hlde olur. Hafif uykunun bu

safhasnda, kolaylkla uyanabiliriz. Zaman getike, beyin dalgalar daha uzun ve daha yava hale gelir. Yaklak krk dakika sonra, saniyede 3.5 defadan daha az dalgalanan delta dalgalarn yaratrz. Derin uykunun bu safhasnda, vcudun kaslar kendilerini yeniler ve uyanmak ok zordur. Beyin dalgalar tekrar hzlanmaya balar, yeni bir krk dakika iinde alfa seviyesine geri trmanr. Ama uyanmak yerine vcut hzl gz hareketi (REM) uykusu adnda bir safhaya girer. Gzler, sanki hareket eden bir nesneye bakyormu gibi ileri geri seirir. Rya grmemiz uykunun bu safhas srasndadr. Ortalama bir gen yetikin her gece REM uykusunun drt veya be dngsn geirir. EK BLGLER: 1. Bir kiinin REM uykusundan mahrum kalmas, abuk bir ekilde bilin kaybna neden olur. 2. Bebekler, gecenin yarsndan fazlasn REM uykusunda geirirler. 3. nekler ayakta uyurlar, ama sadece yatarken rya grebilirler. 4. Balinalar ve yunus balklar, uyurken yzmek ve nefes almak zorundadrlar. Bu yzden belli bir zamanda

beyinlerinin sadece yars uyuyakalr.

Felix Mendelssohn
Sanatta son derece yetenekli bir anne ile varlkl Yahudi bir bankacnn olu olarak doan Felix Mendelssohn (18091847), hem mzik hem de grsel sanatlarda uzmanlat. Aslnda, Bir Yaz Gecesi Ryas (1826) ve sko Senfonisi (1830-1842) gibi en gzel eserlerinden bazlar, izlenimci resimlerin doal ve fantastik seslerin taklitleriyle ve olgunlam sembolizmle dolu mzikal karlklar olarak tarif edilebilir.

Gen bir adamken Mendelssohn, Johann Sebastian Bach hayran sekin bir Alman mzik retmeni olan Karl Zelter ile alt. Mendelssohn, fg formuna youn ekilde alt ve

yirmili yalarnn balarnda ok beenilen Bachn Aziz Matta Tutkusunun bir gsterisini ynetti. Bachn eserlerinin kta genelinde yeniden canlanmasn ateledi. Takip eden bir turne srasnda Mendelssohn, nl eseri sko Senfonisini de dhil, yazd eitli eserlere esin veren skoya ziyaretini gerekletirdi. Yirmi yedi yanda Mendelssohn, evlendi ve Leipzig Gewandhaus Orkestrasnn efi oldu. Mendelssohnun mziinin ou, Bir Yaz Gecesi Ryas oyunu iin doalama gelien mziinde ve Telliler iin Oktet (1825) eserinin perilerin dans blmnde aka grld gibi byl temalara sahiptir. Meslektalarnn ounu srkleyen romantik atein pek azna sahip olan Mendelssohn ok kat bir klasik biimciydi. Usta bir mzikal sanatkr olarak geni apta beeni toplad. Mendelssohn, konserlerini ve eitim programn yllarca devam ettirdi. 1846 ylyla oratoryosu Elijah Londrada ilk gsterimini yaptnda, Mendelssohn yrtk prtk giysiler iindeydi. Dinlenmek iin Frankurta ekildi. ok sevdii kz kardei Fannynin ldn duyduu zaman kafasnda bir kan phtsnn patlamasyla sonulanan bir nbet geirdi. Olaydan surat ask ve yaratclk asndan yaam enerjisi ekilmi hlde kt ve sonraki sene derin bir depresyonda lene dek birka eser yazd.

EK BLGLER: 1. Gen bir ocukken Mendelssohnun babas Abraham, tm ailesini Protestanlka dndrd, nk yaygn Alman anti-semitizminin olunun sanatsal kariyerine engel olabileceini dnd. Yeni aile soyad Mendelssohn Bartholdy oldu. 2. Mendelssohnun ilk retmeni Zelter, Johann Wolfgang von Goethenin de ahs bir dostuydu. Goethe, Mendelssohnun mziine hayrand ve yirmi yandaki sanaty almas iin sk sk evine davet ederdi. 3. Bestecinin bykbabas Moses Mendelssohn, tannm bir filozoftu. 4. Mendelssohn, kilise klarnda yaplan binlerce dn merasimine elik eden nl Evlilik Marn yazd.

David Hume
skoyada doan David Hume (1711-1776), genliinde Kalvinizm ile ban kopararak ahlk ve din zerine tartmalara yol aan grler gelitirdi. Bir radikal olarak kazand hreti, onu bir niversitede i bulmaktan alkoydu. Onun yerine Hume, dier pek ok eyin yan sra bir memur, bir ktphaneci ve sonralar bir diplomat olarak eitli ilere girdi. Jean-Jacques Rousseau ve Denis Diderot ile tant Parisin salonlarnda zaman geirdi. Hume, 1776da ld; en tartmal eseri olan Doal Din zerine Diyaloglar, lmnden sonra yaynland.

Humeun felsefesi, deneycilii (empirizm) ve phecilii ile tannyordu. Hume, bilgimizin ve fikirlerimizin tmnn deneyimle baladna inand. Baz deneyimlerin her felsef kavram hakl kardn ne srd. Ve sadece din inancn yazlarn deil, ayn zamanda yaygn felsef varsaymlar da gzden drmek iin kayda deer bir aba sergiledi. En nl ve etkili giriimi, bizi gerek inanlara gtrecek tmevarmsal akl yrtmeye (tmevarm) gvenebileceimiz fikrine saldryd. Ahlk felsefesi dalnda Hume, inanlarn deil sadece arzularn insanolunu harekete gemeye tevik edeceine inand. Ama ahlk ilkelerinin davranlarmz srklediini de gzlemledi. Bu nedenle, bu ilkelerin inanlarmza deil arzularmza hitap etmesi gerektii sonucuna vard. Dier bir deyile, Hume ahlk yarglarmzn dnyann nesnel zelliklerini ifade etmediini, sadece tercihlerimizi kayt altna aldn savundu. Hepimizin belli eylemlerden holanmamamza ve dierlerini onaylamamza neden olan doal ahlk bir duyarlla sahip olduumuza inand. Ahlaki yarglarda bulunduumuzda, onaymz veya knamamz ifade ederiz ve bundan daha yce bir ey yoktur. EK BLGLER:

1. lmnden sonra baslan Doal Din zerine Diyaloglar adl eserinde Hume, geleneksel din inanlara dair eitli yazlar, zellikle Tanrnn dnyay tasarlad grn eletirdi. 2. Arzularn rasyonel olarak deerlendirilemeyecei grn ifade etmek iin Hume Tm dnyann ykmn, parmamn kanmasna tercih etmek akla aykr deildir. diye yazd.

Hz. Muhammed
Hz. Muhammed (571-632), slamn takipilerine gre Tanrnn yeryzndeki son peygamberiydi. Tm Araplar gibi, Hz. Muhammedin soyu brahimin ilk olu smaile kadar gider. Mslmanlar, yani slamn takipileri, Hz. Muhammedin vahiylerinin Musa ve sa Mesih gibi dier peygamberlerinkileri takip ettiine inanmaktadrlar. Hz. Muhammed, Mekkede dodu. O zamanlar Mekke, putperestliin hkim olduu Kbe olarak adlandrlan bir tapnak evresinde konulanm mreffeh bir ehirdi. Hz. Muhammedin babas o domadan nce lmt ve gen bir ocukken Hz. Muhammed, tccar olan amcasyla Arabistan gezdi, sonra kendisi de ticaret iini yapt. Derin derin dnmeyi seven Hz. Muhammed, krk ya civarndayken yine bu amala gittii Mekke yaknlarndaki Hira Maarasnda, bir gr deneyimi yaad. Bu grde, melek Cebrail onunla konutu ve daha sonra Kuran oluturacak ayetleri ezberlemesini ve nakletmesini emretti. Cebrail, Hz. Muhammedi hayatnn geri kalan boyunca da ziyaret etti ve Hz. Muhammed, Cebrailin ilettii retileri vaaz etmeye balad. Ancak btn hayat boyunca Hz. Muhammedin okuma yazmas olmay, tm bu vahiylerin

szl olarak aktarld anlamna geliyordu. Hz. Muhammedin retilerinin merkez bir ilkesi, tek tanrclkt. Bir tanr kavram, putlarla evrili Kbe etrafnda gelien Mekke ehrinin gl nderlerini mthi kzdrmt. Sonunda Hz. Muhammed, takipileri ile birlikte Medineye g etmek zorunda brakld. Medinede slam hemen ounluun dini oldu. Ancak Hz. Muhammed, Mslman olmayanlar kovmaktansa, onlarn vergi deyerek kendi din ibadetlerine devam etmelerine izin verdi. Medinenin gc arttka, Mekkedeki yetkililer temkinli olmaya baladlar. Gerginlikler artt ve sonunda iki ehir bir savaa tututu. Sayca aznlkta olmalarna ramen Hz. Muhammed ve Medine bu savatan galip ktlar. Sonrasnda Hz. Muhammed, bunu takip eden fetihlerle tm Arabistan birletirdi. Szl gelenee gre, 619-620 yllarnda melek Cebrail ona bir kez daha grnd. Hz. Muhammed, altm yanda Medinede ld. Hz. Muhammedin kendinden sonra kimi halef brakt sorusu, Snn ve i Mslmanlar arasnda ayrla neden olmu bir tartma konusudur. Snn slama gre Ebu Bekir bir sonraki halife olarak seildi. Dier taraftan iler, Hz.

Muhammedin damad olan Aliyi sonraki halife olarak atadn ve Ebu Bekirin sadece Aliyi devirerek gc ele geirdiini iddia ederler.

Smrgecilik
Amerikann spanyol smrgesi olmas, Christopher Columbusun 1492deki yolculuu ile balad. ngiliz tccarlar ve din mlteciler bir yzyl sonra Yeni Dnyaya ulatlar. Ama Avrupa smrgecilik a, on yedinci yzylda sonra ermedi ve Amerika ile de bitmedi. Keif andaki ngiliz tccarlar ve smrgeciler, Hindistan, in ve Pasifik Okyanusu adalarnda yeni yerleimler kurarak dnyay dolandlar. 1800lerin sonlarnda byk Avrupa gleri Fransa, ngiltere ve Almanya, Afrikay kefettiler. Birka onyl iinde, nde gelen Avrupa uluslar Afrikay bldler ve yerli halk smrgeci glere boyun edirdiler. Fransa, Bat Afrikann nemli bir blmn ald. ngiltere, Gney Afrikann ve ktann dou kylarnn kontroln zorla ele geirdi. Almanya, Portekiz ve Belika, Afrikann daha kk paralar zerinde hak talebinde bulundular. Bat medeniyetini yayma arzusunun doymak bilmez agzllk ile birlemesi, Avrupal smrgeci glerin hayal gcn ateledi. Afrikann engin bo alanlarn evcilletirmeyi daha kolay hale getiren demiryollar gibi yeni teknolojilerle donanml Bat, ktann kaynaklarn ele geirmeye koyuldu.

ngiliz air Rudyard Kiplingin rezil kelimeleriyle, Avrupa imparatorluklar zverili ekilde medeniyeti yaymada beyaz adamn ykn[6] epey bir kr salayarak stlendi. Afrikann yerlileri iin Avrupallarn gelii tam bir felaketti. Birok Avrupal, siyah Afrikallar insan olarak bile saymadlar ve Afrika nfusunun nemli bir blmnn kkn kuruttular.1902deki nl roman Karanln Yreinde yazar Joseph Conrad, smrgeciliin szde meden Avrupallar, Afrikallar smrerek ve ldrerek nasl canavarlara dntrdn gsterdi. Baz topraklarda milyonlarcas ld. Belikaya bal Kongoda, on milyon kiinin alma kampnda ldrld; Almanyaya bal Gneybat Afrikada tm bir nfusun smrge yasalarna ayaklanmasnn ardndan kknn kurutulmasnn hedeflendii tahmin edilmektir. Avrupallar, ktay parampara ve fakirlemi bir hlde brakarak II. Dnya Sava bitimine kadar Afrikadaki yerlerini terk etmediler. EK BLGLER: 1. I. Dnya Savann patlak vermesinden hemen nce, Afrikann sadece iki kk paras zgr ve bamsz kald: Etiyopya ve 1847de zgr braklan Amerikal kleler tarafndan kurulmu Bat Afrikadaki

kk bir devlet olan Liberya. 2. ou Avrupa gc, II. Dnya Savann ardndan Afrikadaki smrgelerini bar iinde serbest brakt. Fakat Fransa, Akdeniz kylarnda bir lke olan Cezayiri inatla elinde tutmaya alt. 1950lerin ortalarndan 1962ye kadar sren kanl bir savan sonunda lke bamszln kazanana kadar yz binlerce Cezayirli ldrld. Ayaklanma, 1966 yapm nl Cezayirlilerin Sava filminde tasvir edildi. On dokuzuncu yzylda ngiliz kif David Livingstone, Nil Nehrinin kaynan arayarak Afrikay dolat. Keif seferinde Livingston, gazeteci Henry Morton Stanleyin kifi kastettii Dr. Livingstonesunuz galiba? mehur szleriyle 1871de Tanzanyada onu bulmasna kadar d dnya ile alt yl temasn kesti.

Charles Dickens
Sadece birka romanc, Charles Dickensn (1812-1870) retkenlii ve hretine denk olmaya yakndr. Eserlerinin devasa hacmi, ou kaln ciltli kitaplar olan on be byk roman ve saysz gazete yazs ve makalenin daha fazlasndan olumaktadr. ftiraclar Dickensn eserlerini cahilce bulup aalamasna ramen, o bylesi eletirileri grmezden geldi ve toplumsal bilinte bir hikye anlatcs olarak kendi izgisini yakalad. Karlnda, bir hayran kitlesi Dickens Viktoria dneminin en sevilen ahsiyetlerinden biri olarak destekledi.

Dickens, babasnn kamu hizmeti srasnda memur olarak alt Chatham ve Londrada ocukluunu geirdi.

Ailesinin ok para harcamas onlar borlu hapishanesine drnce, on iki yandaki Dickens okulu terk etmeye ve ayakkab boyama fabrikasnda ie girmeye mecbur kald. Bu dnem, yazlarnda da aka grld zere, ona fakirler iin yaam boyunca empati kazandran bir tecrbe oldu. Dickens fabrikadan ayrlabildii zaman, ksa bir eitim grerek hukuk memurluu ve sonrasnda da gazetecilik yapt. Dickensn ilk yaymlanan roman Pickwick Notlar (1836) hretini salamlatrd. Eserlerinin birou gibi, bu eseri de ona byk bir finansal rahatlama veren aylk bir dergide dizi olarak yaynland. Dickens sonraki be ylda, sokaklarda yaayan gen bir yetimin hikyesi olan Oliver Twist (1837-1839) adl klasik roman da dhil seri hlde drt roman daha ortaya koyarak, mthi bir sratle yazd. Ahlk bir anlat olan Bir Noel Hikyesinden (1843), en sevdii ocuu olan ksmen otobiyografik roman David Copperfielde (1849-1850) uzanan her yeni eseri, halkn Dickensa sevgisini artrd. Bu eserlerin tm yoksullua ve dier sosyal sorunlara eilmesine ramen, bu alka sonraki romanlarnda, ksmen ngiliz yasal sisteminin yetersizlii hakkndaki Kasvetli Evde (1852-1853) ve sanayilemenin karanlk taraf hakkndaki Zor Yllarda giderek ciddileti. Dickensn kariyeri, tarih roman ki ehrin Hikyesi (1859)

ve trajik bir roman olan Byk Umutlar (1860-1861) ile sonland. Dickensn eserlerinin kalitesi, ustalkl kurgulardan yzeysel duygusal hikyelere nemli lde deikenlik gstermektedir. Dickensn romanlarn seri hlde yaynlamas ve ounlukla kelime ba deme almas gerei, bu elikinin nedenini oluturur. Bu durum niceliin nitelie baskn kmas demek olsa bile, Dickens daima bilinli bir ekilde okuyucularn memnun etmek amacyla alt. Eserleri, bugn hl okuyucular memnun etmeye devam etmektedir. EK BLGLER: 1. Dickensn retkenlii sadece yazlar ile snrl deildi; ayn zamanda kars Catherine Hogarthtan da on ocuk sahibiydi.

Paul Cezanne
Paul Cezanne (1839-1906) post-izlenimci akmn nemli sanatlarndan biri kabul edilir. Manzaralar ve natrmortlar, yirminci yzyl balarnda kbizmin ve fovizmin geliimi zerinde etkiliydi. Aix-en-Provenceta varlkl bir Fransz ailesinde dnyaya gelen Cezanne balangta memleketinin yaknnda hukuk eitimi grd. Yakn arkada olduu romanc Emile Zola ile ilk kez orada tant. 1861de resim iin hukuk eitimini terk eden Cezanne, Gzel Sanatlar Okulundan reddedildii Parise tand. Sonra eserleri zerinde yaam boyu etkisi olan Camille Pissarro ile tant svire Akademisinde eitim grmeye balad. 1874te Cezanne, Modern Olympia eserini sunduu ilk bamsz sergilerinde izlenimcilere katld. Giri eseri, dizginlenemez romantikliin bir eseri olduu bahanesiyle kavraysz bir eletirmen tarafndan karld.

Cezanne izlenimcilerle iki kereden fazla sergi yapmasna ramen, resm salona hepsi de reddedilen resimlerini sunmaya devam etti. zlenimcilerin ekil ve yapy ihmal ettiklerini eletiren Cezanne bir arkadana, zlenimcilikle geerli ve kalc bir ey yapmak istiyorum, tpk mzelerdeki sanat eserleri gibi. diye yazmt. Bylece sonralar postizlenimcilik olarak snflandrlacak kendi tarzn gelitirdi. ekilleri basitletirdi ve gerekliin daha doru bir algs olduuna inand formu yakalamak zere perspektifi bozdu. rnein Meyve Ksesi, Bardak ve Elmalar (1879-1882) resminde Cezanne, ksenin gvdesini, meyvelerin dengesiz

arln destekliyormu gibi merkezden yana doru kaydrd. 1882de Cezanne, Aixdeki ocukluk evine geri tand. Daha sonraki dneminde, konunun nemini azaltarak onun yerine saf ekle younlat. Soyutlamaya doru kendi yolunda yryen Cezanne bir mektubunda Doada silindiri, kreyi, huniyi grmelisin, hepsi de perspektif iine konmutur; yle ki bir cismin, bir dzlemin her taraf merkez bir noktadan uzaklar. diye yazd. 1900den sonra Mont Sainte-Victoirenin civarnn grntsnn, manzarann nesnel gerekliinden ziyade hissi yakalamak iin bak asn deitirerek ve renk bloklarn kullanarak bir serisini yapt. Cezanne 1906da ldnde, Pablo Picasso Avignonlu Gen Kadnlar (1907) adl kbik bayaptna oktan balamt. Kompozisyonu, Cezannea ok ey borluydu. EK BLGLER: 1. Cezanne, Emile Zola ile arkadaln 1886da, romanc Fransz gazetesi Le Figaroda ressam baarszla uram bir byk yetenek olarak tarif ettii zaman bitirdi. 2. Picasso, Cezanne iin hepimizin babas ifadesini kullanr.

Kan
Ortalama bir yetikinin damarlarnda akan kan yaklak be litredir. Ama kan tam olarak nedir? Vcudun hayatta kalmasna yardm eden drt temel bileenden oluur: Krmz kan hcreleri, beyaz kan hcreleri, trombositler ve plazma. Krmz kan hcreleri, vcutta akcierlerden tm dokulara oksijen tar. Normalde bu hcreler, ksmen ileri dolu delikli lokmalar gibi ekillenmitir, ama ince klcal damarlar yoluyla sktrmak iin ekil deitirebilirler. Oksijen tamaya ek olarak krmz kan hcreleri, hcre solunumunun atk bir rn olan karbondioksiti toplarlar. Krmz kan hcreleri, oksijen tadnda kana karakteristik rengini veren parlak krmz renktedirler. Kandan oksijen karldnda koyu viner rengindedir, ama n cildimizi delip geme eklinden dolay damarlarmzda mavi renkte grnr. Beyaz kan hcreleri enfeksiyonlarla savaan, bakterileri, virsleri ve parazitleri ldren baklk sisteminin bir parasdr. Beyaz kan hcrelerinin birok tipi vardr, ama en yaygn tipleri ntrofiller ve lenfositlerdir. Ntrofiller, kelimenin tam anlamyla dmanlarn canl canl yutar. Onlar nce ykar ve fagositoz ad verilen bir srete sindirir. Lenfositler, daha gizli ve karmak ekillerde alrlar. Vcuda giren yeni

virsleri ve bakterileri ykmak iin ekillerini belirginletirirler. Bu zaman almasna ramen, lenfositler eski hastalklarla gemi karlamalarn hatrlar. Belli bir mikropla savamay rendike, onu tekrar nasl yenmesi gerektiini her zaman bilir hale gelir. Kann nc bileeni trombositler, yaralar phtlatran kimyasallar ierir. Derinizi syrdnzda veya kestiinizde, trombositler kanamay durduran kabuk oluumuna yardm ederler. Krmz kan hcrelerinin, beyaz kan hcrelerinin ve trombositlerin hepsi kemik iliinde ve ayn kk hcrelerden oluturulur. Plazma, vcut genelinde krmz kan hcrelerini, beyaz kan hcrelerini ve trombositleri tayan svdr. % 90 sudur ve % 10u da proteinlerin, elektrolitlerin, glikozun, vitaminlerin, hormonlarn ve kolesteroln bir birleimidir. Hepsiyle birlikte kan, vcudu canl tutan her eyi barndrr. EK BLGLER: 1. Ortalamada erkekler, her milimetrekpte 5.200.000 krmz kan hcresine sahipken, kadnlar her milimetrekpte 4.600.000 krmz kan hcresine sahiptir. 2. Donmu kan, on yla kadar saklanabilir.

3. Yahudi beslenme kurallar, her ne ekilde olursa olsun kann tketilmesine izin vermez. Geleneksel olarak, tuzlama ve salamurayla etten kan temizler. 4. in folkloruna gre, burun kanamalar erkeklerde cinsel uyarlmann bir iaretidir.

Hector Berlioz
Hata denecek derecede romantik olan Hector Berlioz (1803-1869), benmerkezci ve srekli olarak kt. alkantl hayat, yazd mzie mkemmel bir elikiydi.

Fransa, Grenobleun dnda lml bir ailede doan Berliozun doktor babas onu Pariste tp fakltesine yollad. Orada konserlere giderek ve mzisyenlerle taklarak, romantizm ruhuyla savruldu. Dindar ve becerikli annesinin srarlarna karn Berlioz eitimini yarda brakt ve Paris Konservatuarna girdi. 1827de Berlioz, hayatn deitiren, Shakespearein Hamlet oyununun bir gsterisine gitti. Ophelia baroln

oynayan rlandal kadn oyuncu Harriet Smithsona deli gibi k oldu ve lgnca kur yapmaya balad. Smithson, Berliozun tekliflerini reddettii zaman, onu mzii ile kazanmaya karar verdi. Sonu, on dokuzuncu yzyln en nemli eserlerinden biri olan Fantastik Senfoni (1830) yaptyd. Eser, gzel bir hizmetiye vurulmu, afyonu ar doz alarak intihar etmeye alan gen, hrsl bir bestecinin hikyesini anlatr. Hemen lmek yerine, parann be blmyle akan be youn halsinasyona yuvarlanr: nce akyla karlar ve arzuyla batan kar; sonra bir baloda onu dans ederken grr; daha sonra bir ayrda sessiz bir sahne gelir; sonra sevdiini ldrr ve giyotinle idam edilir; sonunda bestecinin vcudu, l aknn iren bir ekilde tekrar grnd cadlarn Sebt gnnde l iin sylenen ortaa arks Dies Iraeye elik ederek alkalanr. Fantastik Senfonide, her blmnde yeni mzikal biimlerde tekrarlanan, sevileni temsil eden basit, cezbedici bir melodi esasna dayanan, devrim niteliindeki ide fixe teknii kullanlr. Berliozun Harrietin hayaline saplantl olduu lde senfonisi de bu temaya saplantldr. Yllar sonra nihayet, Berlioz hercai Harriet ile evlendi. Fakat soumu, ge kalm aklar uzun srmedi.

EK BLGLER: 1. Berliozun Paris Konservatuarndaki retmeni Jean-Franois Lesueur (1760-1837), kendisine onun bir dhi olduunu syledi. Berlioz, hibir zaman bunu unutmad. Gnahkr igdlerini devasa lekte, pahal prodksiyonlarda beste yapma konusunda cesaretlendiren ey, muhtemelen buydu. 1844de Pariste 1.000den fazla mzisyenin olduu ve yedi asistan ef gerektiren dev bir orkestra koro topluluunu ynetti. 2. Kendi kendine gitar ve flt renmenin haricinde Berlioz, enstrmantal yetenekten yoksundu. Korkun bir piyanistti ve keman ya da bestecilerin bilinen dier enstrmanlarndan herhangi birini alamyordu. 3. Paris Konservatuarnn talepkr, muhafazakr standartlar ile srekli aras ak olan Berlioz, oraya bir i iin bavurdu ama defalarca reddedildi. Yaamnn ounda Paris gazeteleri ve dergilerinde yazarak geindi. Yetenekli bir yazard ve makalelerinin ou bugne ulamay baard.

Tmevarm
eylerin gemite olduklar ekilden yola karak her zaman olduklar veya olacaklar ekil hakknda sonular karmak iin akl yrttmzde, tmevarmsal olarak akl yrtyoruz. rnein, gnein yarn doacana inanrz nk gne gemite her zaman domutur. Bunun gibi, tm kitaplarn sayfalar olduuna inanrz nk imdiye dek grdmz kitaplarn tmnn sayfalar vardr. Dnya hakknda sahip olduumuz inanlarmzn ou, tmevarmsal akl yrtmeye dayanr. Tmevarm, tmdengelimli akl yrtme kadar kesin deildir. rnein, Sokrates bir insandr ve tm insanlar lmldr, o halde Sokrates lmldr sonucuna vardmzda tmdengelimli akl yrtrz. Bu durumda, gerekler sonucu doru klar. Ancak tmevarm kullandmzda gemi hakkndaki gerekler gelecein nasl olacan belirlemez. Gne, patlayabilir veya bir ekilde domayabilir. Tmevarmsal akl yrtmeye bavurduumuzda, kii kantn sonucu gerektirmediini savunabilir, ama o sonucu muhtemel veya kuvvetle muhtemel yapar. Fakat soru hl ortadadr: Gelecein, gemiteki gibi olmayacan deil de,

olacan varsaymak iin hangi mutlak gerekeye sahibiz? EK BLGLER: 1. David Hume (1711-1776) ilk kez tmevarmn sorunsaln ortaya att. Tmevarmsal akl yrtmenin bize gereklik yolunda rehberlik edeceini dnmek iin hibir neden olmad sonucuna vard. 2. 1950lerde filozof Nelson Goodman (1906-1998), tmevarmn yeni bilmecesi olarak isimlendirdii soruyu ortaya att: eylerin hangi zellikleri tmevarmsal akl yrtme iin meru temellerdir, ve hangileri deildir?

Kuran
Kuran, Mslmanlarn kutsal kitabdr ve Tanrnn insanoluna son vahyi olduuna inanlr. Tanrdan (slamda Tanrnn ad Allahtr) Cebrail melek vastasyla Peygamber Muhammede (571-632), onun araclyla da tm Mslmanlara iletildi. Kuran 114 sure ve 6.234 ayet ierir. Hz. Muhammedin okuma yazmasnn olmayndan dolay o, vahiyleri yksek sesle sylemeli ve bunlar baka biri tarafndan yazlmalyd. Kurann orijinal dili, Arapann eski hliydi. Arapa, nl harflerin olmad, nsz harflerden oluan bir dildir; bu nedenle kelimelerin ve deyilerin anlamlar zaman iinde kolaylkla kaybolabilir ve yeniden yorumlanabilir. Kurann eski ekline hrmet edilir ve Arapas ideal dil olarak grlr nk Tanrnn konumasdr (szleridir). Ayrca, Kurann gerekten anlalmas iin her zaman Arapa olarak yazlmas gerektiine inanlr. Bylece, kutsal kitabn evrilmi versiyonlar yalnzca zetler veya yaknlatrmalar olarak kabul edilir. Mslman bilginler Kuran kendi iinde zel bir tr olarak dikkate alrlar. eitli surelerde, Kuran dzyaz, dize, kfiye

dzeni ve nakarat andran, hemen her biimde ifadeler ierir. Tevbe Suresi hari surelerin hepsi Rahman ve Rahim Olan Allahn adyla, szleri ile balar. Surelerin ierii de byk oranda eitlilik gsterir. Tanrnn doas (varl veya mahiyeti) konusunda, insann doas ve kozmolojik retiler konusunda ykleyici anlatlar, yasal ve ahlki retileri, psikolojik retileri ierir. Kuran kronolojik sralamada yazlmad, onun yerine ilk nce en uzun sureden balayarak, surelerin boyutlarna gre ayarland. Ayrca, Kuran Hz. Muhammedin Mekkede ve Medinede ald vahiylere gre blnebilir. Mekkede gelen sureler daha ksayken, Medinede gelen sureler daha uzun ve yasal konular hakkndadr. Snn slama gre Kuran, birinci halife Ebu Bekir zamannda kitap haline getirilmitir. ounlukla szl olarak anlatldndan, Kurann birok yazl nshas ortaya kmt. Resm bir Kuran oluturmak iin Ebu Bekir, birok bilgini bir araya toplad ve paralar hlindeki metinleri bir standart versiyon hlinde derledi. Bu versiyonu Arap imparatorluunun nemli kentlerine yollad. Dier tm versiyonlar Osman zamannda yok edildi. EK BLGLER:

1. Kuranda, eliki olarak yorumlanabilecek eitli noktalar vardr; ama Mslman bilginler bu hatalarn sadece Tanr tarafndan Hz. Muhammed ve tm Mslmanlarn takip edecekleri makul bir gidi yolunu aa karma giriimleri olduunu iddia ederler. 2. Kuran ezberleyen insanlar, koruyucular anlamna gelen hfz (tekil) veya huffaz (oul) olarak bilinirler.

Andrew Jackson
Andrew Jackson (1767-1845), 1829dan 1837ye kadar grev yapan, Amerika Birleik Devletlerinin yedinci bakanyd. Amerika bakanln kazanmak iin kesinlikle zamannn en sra d adamyd. Gney Carolinada doan Jackson, sadece on yandayken, ngilizlerle savamak iin Kta Ordusuna katld. Amerikann bamszln takip eden yllarda Tennesseede bir hukuku ve politikac olarak alt, sonrasnda devlet milislerine tekrar katld ve 1812 Savanda New Orleans Muharebesinde ngilizlere srpriz bir zafer salayan Amerikan kuvvetlerini ynetti. Jacksonun asker baarlar onu ulusal bir kahraman yapt. Ama kaba biyografisi (Jackson, Tennessede delloda eitli yasal muhaliflerini ldrd ve boanm bir kadnla evlendi) onu 1829a kadar Massachusetts ve Virginia elitinin soylu yelerinin arlkta olduu bakanlk adayl iin pek muhtemel olmayan bir isim kld.

Jackson ksmen kendi altyapsndan dolay, 1824teki tartmal bir seimde bakanlk yarn Bakan John Adamsn olu ve Massachusettsten siyasi bir ailenin asilzadesi olan John Quincy Adamsa kaybetti. O zaman Amerika bakanlk seim sistemi, bugnknden daha az demokratikti. Birok eyalet, oy verenlere hibir sz hakk vermiyordu. Onun yerine eyalet yasa koyucular karlnda Semenler Kurulunda bakanlk iin oy veren seicileri tayin ettiler. 1824te halka oy hakk iznini veren eyaletlerde Jackson, Adams kolayca yendi. Ama Temsilciler Meclisi sonunda kazanana karar verdiinde, onun yerine Adams seti. ileden km olan Jackson, sonraki drt yln seim sistemini daha demokratik hale getirmek iin kampanya

yaparak geirdi. Amacn ilerletmek iin yeni bir siyas partiyi, Demokrat Partiyi kurdu ve 1828 seiminde Adams rahatlkla malup etti. Jacksonun seimi Amerikan siyasi sisteminde bir yer deiimini mjdeledi. Artk varlkl aristokratlarn Beyaz Saray zerinde ayrcalkl haklar olamazd. Bakan olarak Jacksonn yerli Amerikallar Georgiadan srmek iin uramas ve Amerika Birleik Devletleri Bankasn lavetmesi, onu oy kullanma hakkyla yeni tanan halk arasnda popler klarak ulusun ilk Demokratik bakan yapt. EK BLGLER: 1. Seilmesinin 100. yldnm olan 1928den beri Jacksonun yz yirmi dolarlk banknotlar ssledi. Bu, Jacksonun, Federal Rezervin erken dnem ncs olan Amerika Birleik Devletleri Bankasna sert muhalefetine karlk ironik bir onurlandrmadr. 2. Jackson, Thomas Jefferson rneini takip ettiini iddia etti; ama arbal Virginial, fkeli Tennesseelinin hayran deildi. Jefferson, Jackson hakknda Tutkular korkun diye yazd ve Tehlikeli bir adam diye ekledi. 3. Bakan olarak Jackson, hibir eyaletin federal yasalar geersiz klamayacan veya birlikten

ekilemeyeceini savundu. Birliin dokunulmazl doktrini, Abraham Lincoln dhil birok Amerikalnn dncesinin ekillenmesine yardm etti.

Henry James
On dokuzuncu yzyln sonlarnda, Amerika Birleik Devletlerinin kendisini Avrupa ile rekabet etmek iin bir dnya gc hline getirmesinden dolay Atlantikin her iki tarafndaki yazarlar, Eski Dnya ile Yeni Dnya arasndaki kanlmaz arpmay kaleme almaya baladlar. Bu gzlemcilerden en ileri grl olan Henry Jamesti (18431916).

Amerikada domu bir yerli, ama sonrasnda ngiliz vatandalna gemi biri olarak James, gurbeti deneyimini ekillendirdi. New York ehrinde kltrl bir ailede dnyaya geldi. Babas Henry, sekin bir kuramc ve teologdu ve

byk erkek kardei William tannan bir filozof oldu. James, ailesi Rhode Island, Newportta yerleene kadar Londra, Paris ve Cenevre gibi eitli yerlerde yaayarak sra d bir ekilde kozmopolit yetime tarzndan faydaland. Harvard Hukuk Okulunda eitim alrken James, kendisini tam zamanl yaz yazmaya adamadan evvel hikyeler ve kitap eletirileri kaleme ald. James, yazsn gelitireceine inanarak yirmili ve otuzlu yalar boyunca Avrupa genelinde youn bir ekilde seyahat etmeye devam etti. Jamesin ilk byk roman olan Amerikal (1877), eserlerinin pek ounu istil eden atmay ele alr: Yeni Dnyann atlganl ve toyluu karsnda Eski Dnyann medenilii ve yozlaml. Romanda, yeni zengin Amerikal iadamlar kanlmaz felakete yol aan Fransz aristokrasisinin iten pazarlkl ve kibirli hllerinin ortasnda anlalmas ok g bir noktaya varrlar. Benzer ekilde Daisy Millerda (1879) inat gen bir Amerikal kadn, kendisine sadece trajedi getiren gurbeti sosyetenin alkanlklarn kmser. Ve Bir Kadnn Portresinde (1881) bir kadn miras Avrupada yamac gurbetilerin eline der. Uluslararas ortamlarn alkanlklarna att keskin bakn tesinde James, bir dzyaz slpusu olarak mthi

becerilere sahipti. Uzun, bklen cmleleri tercih etmesi, meslek hayat boyunca, ama zellikle Eliler (1903) gibi ge dnem romanlarnda ikard. Jamesin eserlerinin hepsi, detaya youn ilgi gstermektedir. Karakterlerinin psikolojik motivasyonlarna ve kiileraras ilikilerin g dinamiklerine zel bir dikkat harcad. Bu balamda Jamesin romanlar, on dokuzuncu yzyln gereki geleneine skca bal olmasna ramen, yirminci yzyln psikolojik romanlarnn erken dnem ncs olarak grlmektedir. EK BLGLER: 1. James, Fransada Kk Bir Gezi (1888), ngilizce Saatler (1905) ve talyanca Saatler (1909) dhil kurgusal olmayan gezi yazlarnn eitli derlemelerini yaynlad. 2. Avrupada onlarca yl yaadktan sonra James sonunda 1915 ylnda ngiliz vatanda olmaya karar verdi. Sonraki yl Londrada ld. 3. Film irketi, Merchant Ivory Productions, Avrupallar (1979), Bostonlular (1984) ve Altn Kse (2000) dhil olmak zere Jamesin romanlarnn pek ounun baarl film uyarlamalarn yapt.

Auguste Rodin
Auguste Rodin (1840-1917), birok uzman tarafndan gereki insan figrlerinin son byk heykeltra olarak grlr. Dnen Adam gibi muazzam eserleri ile iyi tannan Rodin, Michelangelonun csseli, bitmemi bayaptlarnn boyutlarna ve akna yknd. Rodin 1854 ile 1857 yllar arasnda Pariste Petite Ecolede izim eitimi ald. Akademi tarafndan reddedilen Rodin, erken dnem meslek hayat boyunca bir sanatkr, seramik ressam ve kuyumcu olarak yaamn kazanmaya alt. 1864te Albert-Ernest Carrier-Belleuse stdyosuna girdi. Ayn yl doacla olan ilgisini aa kard, ama bitirilmemi olarak grlen ve resm Salon tarafndan reddedilen Krk Burunlu Adam adl eserini tamamlad. 1870te Carrier-Beleuse, sonunda bamsz bir atlye oluturana ve kabul gren bir heykeltra olmaya abalad Brksele kadar takip etti.

1875te talyaya yapt bir gezi, Rodini Michalengelo, Donatello ve klasik antik dnem heykelleriyle yz yze getirdi. Cevaben, bazlarnn gerek bir insann kalbndan yapldna inand, canlym gibi grnen eseri Bronz an (1875) yaratt. 1880de Rodin, Dekoratif Sanatlar Mzesinin bronz kaplar iin Fransz hkmetinden bir i ald. Lorenzo Ghibertinin Floransada Vaftizhanede yer alan nl eseri Cennetin Kaplarndan esinlenen Rodin, lmyle yarm kalan Cehennemin Kaplar iin 180den fazla figr kalba dkt. 1884te Calais yurttalar Rodinden 1347de ehirlerinin ngilizler tarafndan igalini durdurmak iin hayatlarn feda

eden alt adamn ansna bir ant yaratmasn istediler. Sonucu Calais Kasaba Sakinleri adl eseri, adamlar kahramandan ziyade kurban gibi tasvir etmesiyle eletirildi. 1891de Rodin, Honore de Balzacn portresi iin bir i aldnda, yedi yl adamn gm levha zerine ekilmi fotoraflarn toplayarak geirdi; terzisine dant ve yazarn kiiliini hissedebilmek iin evinin evresindeki arazisini alt. Ancak Calais Kasaba Sakinleri gibi, eserinin geleneklere ok uymad farz edildi. Rodin eletirileri, lkem, sadece ekli deil, ama hayat da taklit etmektir. diyerek cevaplad. Eletirmenlerine ramen, Rodin Fransz hkmetinden nemli iler almaya devam etti. 1895le beraber Rodin, bir Avrupa hreti olarak yaad ve yabanc niversitelerden fahr doktoralk unvan ald srada Brilliants Villasn satn ald. 1908de Parise, sanatnn lmnden bir sene nce 1916da gelecekteki Rodin Mzesi olarak tasarlanan bir bina olan Hotel Birona hareket etti. 1919da mzeye dntrlen bu bina, dnyadaki Rodin eserlerinin en byk koleksiyonuna ev sahiplii yapmaya devam etmektedir. EK BLG: 1. Alman air Rainer Maria Rilke, 1905ten 1906ya kadar Rodinin sekreteri olarak hizmet etti ve daha

sonra onun hakknda bir kitap yazd.

Piller
Piller, negatif ykl minik atom-alt tanecikleri olan elektronlar retmek iin birbiriyle tepkimeye giren maddeler olan elektrokimyasal depolardr. Bir kaynaktan dierine elektronlarn ak, lambalarmza, televizyonlarmza, arabalarmza, kameralarmza, uydularmza, cep telefonlarmza ve bilgisayarlarmza g veren elektrik akmlarn yaratr. Elektronlar, devre denen iletken yollar yoluyla akarlar. Evinizdeki kablolar, devrelerin rnekleridir.

ou pilin drt paras vardr: Negatif ykl bir anot,

pozitif ykl bir katot, elektrokimyasallar ve elektrolitler. Elektrokimyasallarn tepkimesi, elektronlar pilin bir tarafna, anot yaratarak (genelde eksi sembolyle iaretlidir) iter. Pilin dier tarafnda elektronlarn eksiklii katot (genelde art sembolyle iaretlidir) yaratr. Normalde, elektronlar yk dengelemek iin anottan katoda doru akar, ama pilin ortasndaki elektrolitler bir blok gibi hareket eder. Onun yerine elektronlar anotu katota balayan bir devre yoluyla yol almaldrlar. Eer anot ve katot birbirine dorudan ballarsa, elektrokimyasallar elektronlar mmkn olduu kadar abuk reteceklerdir ve pil ykn abucak kaybedecektir. Ama ou pil, elektronlarn aamal olarak akmasna izin veren lamba, TV, radyo gibi bir elektrik ykleyicisine baldrlar. Ancak sonunda elektrokimyasallar elektron retmeyi durduracaklardr. Tekrar yklenebilir pillerde bir d g kayna, anot ve katottaki elektronlarn dengesini geri ykleyerek elektrokimyasallarn geriye doru almasna neden olan elektronlarn akn tersine evirir. Bu, geceleri cep telefonunuzu arja taktnzda cep telefonunuzdaki pile olan eydir. EK BLGLER:

1. M. 250ye kadar giden ilkel pillerin ilk kez Badatta var olmu olabileceine dair kantlar vardr. 2. lk modern pil, 1800de Alessandro Volta tarafndan icat edildi. Voltaj ve volt kelimeleri onun adndan tretildi. 3. G kd ad verilen yeni tip bir pil, mevcut artlarda mkemmel hale getiriliyor. Bu, ou yzey zerine baslabilen ve g reten mrekkep hcreleri eklindeki ince, esnek bir pildir. 4. Dnya genelinde pil sanayi her yl krk sekiz milyar dolar sat hacmi yaratmaktadr.

Robert ve Clara Schumann

Robert Schumannn hayat (1810-1856), yaratc dehs ve ayn zamanda ona elik eden akl dengesizliinden muzdariplii ile simgelemiti. Kendisi de mehur bir piyanist olan Clara Wieck Schumann (1819-1896) ile evlendi; hastalk, delilik krizleri ile akl hastanelerinde hapsolma arasnda davurumcu arklar ve oda mzikleri besteledi.

Robert ve Clara, Clara dokuz yandayken tantlar ve Robert, Leipzigte Clarann babas Friedrich Wieck ile piyano alyordu. Robert, hukuk kariyerini mzik yapmak iin terk etti ve o zamanlar mzikal zevksizliklere saldran Mziin Yeni Gazetesi adnda bir Alman dergide yazarlk

yapyordu. Bu dergi Hector Berlioz, Frederic Chopin ve sonralar Johannes Brahms destekledi. 1840ta Robert ve Clara, Clarann babas kar kmasna ramen evlendiler. Wieck, Robertn dengesizliinden phelendi, nk gen adam muhtemelen frenginin bir sonucu olarak sklkla sinir bozukluundan muzdaripti ve 1833te intihara teebbs etti. Evliliklerinin ilk ylnda Robert, aklarnn hatrna 140 trk ve romantik ark besteledi. Clara, kendini yetitirmi usta bir konser piyanistiydi ve an en iyi solocularndan bazlarn eitti. Ayn zamanda kendi bana eitli paralar da yazd. Ama evlilikleri ksa zamanda gergin ve zorlayc hale geldi. Clarann tevikiyle Robert, 1841de ilki olduka vlen fakat dieri o kadar beenilmeyen iki senfoni yazd. Clara, ayn zamanda Roberti bir ef olmas iin de cesaretlendirdi, ama ok az yetenei vard ve orkestrann nnde dikilirken sklkla notlarn iinde kayboluyordu. Her eyi berbat eden sinir krizleri daha sk olmaya balad. Arkada Felix Mendelssohn tarafndan yeni oluturulan Leipzig Konservatuarnda eitim vermek zere davet edildiinde, ders verme giriimleri baarszlkla sonuland. Dersleri aklktan uzak ve anlalmazd, sonunda brakmak zorunda kald.

1844te Clara, Roberte uzun bir Avrupa turnesinde elik etti. Turne srasnda Robert felce neden olan bir kriz geirdi ve bu durum onlar be yllna Dsseldorfa tanmaya ikna etti. 1853 ile 1855 yllar arasnda Robert, kafasnn iinde sesler duyarak ve geceleri kafeteryalarda yalnz oturarak, kelerde kendi kendine fsldayarak sessiz bir ekilde akln yitirmeye balad. 1854de Ren Nehrinden atlayarak kendisini ldrmeye alt ve iki yl sonra lecei bir akl hastanesine yatrld. EK BLGLER: 1. Bir efsaneye gre Robert Schumann, genliinde bir parmak glendirici alet kullanrken parmaklarndan birini sakatlamasndan dolay piyano almay brakmak zorunda kalmtr. Sakatlanmann frengiyi tedavi etmek iin kullanlan cvadan kaynaklanm olma ihtimali yksektir. 2. Robert Schumann, doasnn iki tarafn ifade etmek iin iki karakter yaratt: Derin dnceli, hayalperest Eusebius ve aceleci, hayat dolu Florestan.

Nedensellik
Bir adam, bir pencereye bir tula frlatr ve pencere krlr. Tula, pencerenin krlmasna neden olur. Dier eylerin olmasna neden olan eyler asndan dnyay dnrz. Ama bir eyin dier bir eyin olmasna neden olmas gerekte ne anlama gelir? Sylemek iin bir cevap bulunur: X, Yye neden olur, X gibi olaylar genelde Y gibi olaylarla takip edilir. Buna, nedenselliin dzenlilik kuram denir. Ancak bu kuram, kusurludur. Her gn, frnclar ekmekleri piirmek iin gne domadan nce uyanrlar. Ama yataklarndan kan frnclar, gnein domasna neden olmaz. Belli bir trdeki olaylarn birbirini takip etmesi gerei, birbirlerine neden olduklar anlamna gelmez. Dier bir kuram: X olmadnda Y de olmazsa, X, Yye neden olur. Buna nedenselliin kar-olgusal kuram denir ve bu da kusurludur. Bir adamn bir pencereye bir tula attn hayal edin ve bir saniye sonra ayn pencereye siz de bir tula frlattnz varsayn. Adamn tulas pencereye nce arparsa, tulas pencerenin paralanmasna neden olur. Ama hibir zaman bir tula frlatmasa bile, pencere sizin tulanzdan dolay yine de krlm olurdu.

Grebileceiniz gibi, nedenselliin ne olduunu sylemek ok zordur. Baz filozoflarn dnyann tmnde nedenlerin olduunu inkr etmelerine neden olmutur. EK BLGLER: 1. nceden belirlenmi uyum, Tanrnn dnyay yarattnda eyleri de yaratt ve bylece eylerin nedensel olarak etkileme yoluyla kendi hllerini deitirebildikleri, grdr. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), nceden belirlenmi uyumu destekleyen en nl filozoftur. 2. Okazyonalistler Leibnize katlmazlar ve Tanrnn dnyadaki tek neden olduunu; Tanr tarafndan yaratlan eylerin kendilerini etkileme kabiliyetine sahip bile olmadn iddia ederler. Doann kanunlar, Tanrnn dnyay deitirmede itaat etmesi iin serbeste setii kurallardr. En nl okasyonalist, Nicolas de Malebranchet (1638-1715).

slamn Be art
slamn Be art, her Mslmann yerine getirmesi gereken be ibadettir. lki, ehdet etmek yani Mslmanlara gre ad Allah olan Tanrya inanmaktr. slam inanc Allahtan baka Tanr yoktur ve Muhammed onun peygamberidir. der. Bu, slamn temelidir ve dnyadaki en temel ktln bu ifadeyi kabul etmemek olduuna inanlr. kinci art, be vakit namazdr. Mslmanlarn, her gn be kez ibadet etmeleri gerekir: Gndoumundan hemen nce, gn ortasnda, ikindi vakti, gn batmnda ve gece. ncelikle din bir ritel olarak ellerini, balarn, ayaklarn ve dirseklerini de ierecek ekilde kendilerini ykamalar gerekmektedir. Sonrasnda yzlerini Mekkeye dnerek namaz klarlar. Namaz her yerde klnabilmesine ramen, erkekler ounlukla namaz klmak iin camide bir araya gelirler. Kadnlarnsa, ya camide kendilerine ait kapal yerde ya da ayr bir yerde klmalar gerekir. Cumalar, erkeklerin dinsel t veren imam veya ruhan lideri dinlemek iin camilerde toplanmalar art koulur. badet edenler, Kurandan ezberledikleri baz pasajlar okurlar ve bunun Arapa yaplmas gerekir.

nc art, zekt vermektir. Mkfatn daha sonra almak karlnda Mslmanlarn, dinlerini daha da glendirmek ve fakirlere yardm etmek iin gelirlerinin bir ksmn ihtiyac olanlara vermeleri art koulur. Bu oran, gelirlerinin 40da 1i kadardr, ama Mslmanlar ilah takdir kazanmak iin daha ounu gnll olarak verirler. Drdnc art, oru tutmaktr. slam ay takvimine (Hicr takvim) gre dokuzuncu ay olan Ramazan ay boyunca Mslmanlarn gndoumu ile gnbatm arasnda yemeleri, imeleri, sigara imeleri veya seks yapmalar yasaklanr. Bu ay, Hz. Muhammedin ilk vahiylerini ald dnemdir. Ay boyunca Mslmanlar, Kuran dier zamanlardan daha ok okurlar ve daha ok ibadet ederler. Beinci ve son art Mekkeye hacca gitmektir. mkn olan her Mslmann mrnde bir kez hacca gitmesi art koulur. Mslmanlar hacca gittiklerinde, sade bir kyafet giyerler; bu ekilde snf veya kltr farknn belirtileri en aza indirilir. slamiyetten sonra hac yolculuunun anlam, ehri yenilgiye urattktan ve Kbedeki putlar yktktan sonra Mekkeye dn simgeler. Bugn Kbe, Hac ritelinin merkezidir. EK BLGLER: 1. Mslman olmayan kltrlerde yaayan

Mslmanlar ounlukla, bu artlardan zellikle gnde be kez ibadet iin vakit ayrmay gerektiren (alma saatlerinde iki kez) namaz yerine getirmekte zorlanrlar. 2. Bu artlar, Mslmanlar kk ibadetler yoluyla dinlerini srekli yeniden onaylamaya sevk etme etkisine sahiptir. Bu, sadece Tanrya olan ball onlara hatrlatmakla kalmaz, ayn zamanda kendilerini Mslman olarak tanmlamalarna da yardmc olur. 3. Baz durumlarda bu kurallardan muafiyetler de sz konusudur. rnein yeterli imknlara sahip olmayan insanlar Zekt veya Hac ibadetlerini yapmak mecburiyetinde deildirler. Ve hasta, ocuk, yal veya hamile olanlar oru tutmak zorunda deillerdir.

Tuamiral Matthew Perry ve Japonya

ABD Tuamirali Matthew Perry (1794-1858) ve drt sava gemisinden oluan filo, 1853te Tokyo Krfezine demir attnda, kavraynn da tesinde gizemli bir blge buldu. Perrynin Amerikan keif seferi ile karlaan Japonya, uzun zamandr kendisini d dnyaya kapatmt. Avrupa ve Amerika Birleik Devletleri, on dokuzuncu yzyln balarnda hzla sanayileirken, Japonya her eyden uzakta bir ada olarak kalmt. Batllar iin dnyann kefedilmemi bir blgesiydi. Bir shogun ve samuray savalarndan oluan bir feodal sistem tarafndan idare edilen Japonlar, Perry gelmeden nce yabanclarla sadece kstl bir temas kurmaya izinliydiler.

Amerikan ticaretinin ulat yerleri geniletmeye hevesli

Bakan Millard Fillmore, Perryi Japonyaya, shogunu Amerika Birleik Devletleri ile ticarete izin vermesi iin korkutmak zere yollad. Amerikan sava gemilerinin uzun namlulu silahlar ile karlaan shogunun ok az seme ans vard. Anlama imzaland ve dier Batl glerle de benzer anlamalar da bunu takip etti. Shogunun balangtaki gnlszlne ramen, Japonya modernlemeyi byk bir hevesle benimsedi. Elli yl iinde bu ortaa adas, kendisini byk endstriyel bir gce

dntrmt. Dizginlenemeyen bir atlmla Japonya, asker kuvvetlerinde ve ekonomik gcnde birok byk Batl gle aray kapatt ve sonunda onlar da geti. Yirminci yzyln balarnda Japonya, Avrupal byk bir g olan Rusyaya kar savaa giriebildi ve kazand. Perry, 1812 Savann bir gazisiydi ve uzun sren denizcilik kariyerinde onu mehur yapan grevini tamamlamadan nce kle tccarlar ve korsanlarla savat. Miras, tartmal hldedir. Perrynin keif seferi, Japonyay dnyadaki en gl ve en zengin uluslardan birine dntren bir olaylar zincirini tetiklemitir, ama birok Japon Batnn Japonyay yaam tarzn deitirmeye zorlaynn aalayc niteliine halen fke duymaktadr. EK BLGLER: 1. Perry, Rhode Island, Newportluydu. Her yl ehir onun yolculuunu bir Kara Gemiler Festivali (Japonlarn Amerikan gemilerini tarif etmek iin kullandklar isme ithafen) ile kutlamaktadr. 2. Perrynin keif gezisinden geriye kalan Amerikan bayra sakland ve o bayrak Japonlar 1945te II. Dnya

Savann sonunda zrhl gemilerinde teslim olduklar zaman USS Missouride dalgalanmaktayd. 3. Perrynin byk kardei Oliver Hazard Perry de ngilizlere kar 1812 Savanda bir sava gemisine komuta eden bir denizcilik kahramanyd.

orak Topraklar
T.S. Eliot (1888-1965) tarafndan yazlan orak Topraklar, yirminci yzyln byk kbusunun iirdeki mihenk tadr. Batda I. Dnya Savandan sonra ykselen korkuyu, yabanclamay ve hayal krkln iinde barndran tek eserdir. Budist ve Hindu mitolojilerine, Ovid, ncil, Saint Augustine, Arthur Efsanesi, Dante, Shakespeare ve dier kaynaklara gndermelerle dolu olan eser, eski inan ve trenlerin modern dnyann varolu krizi ile byleyici bir kesiimini temsil eder.

Modernist dnemin pek ok eseri gibi orak Topraklar, I. Dnya Savana verilen geni apl bir cevaptr.

Milyonlarca hayatn anlamszca kayb, bu zalimliin ounun insan yapm teknoloji ve makinelerle gerekletirildiinin farkndalyla Avrupay sendeletmiti. Biroklarna dnya, medeniyetin kendi stne km gibi grnmesiyle anszn ok acmasz ve manev olarak da anlamszlam gibi gelmiti. orak Topraklarda Eliot, bylesine bir viraneliin yaand topraklarda kurtuluun ve yenilenmenin nasl olacan sorgulad. Al msralarndan itibaren iir, yeniden douu yaratmak iin hem insanlk hem de doa tarafndan giriimlere kar konulan ktlk ve verimsizlik grntleri ile doludur: Nisan en zalim aydr, yavrulayan Leylaklar kar l topraklardan, karan Hatralar ve arzular, kpr kpr lkbahar yamuruyla kr kkler. iirin yklemesi, farkl sesler arasnda okuyucunun, yabanclarla dolu bir kalabala dm veya bilinmedik bir yerde dnyayla ilikisi kesilmi gibi kafasn kartrarak aniden baka bir yere atlar. Bu uursuz sesler ounlukla dorudan okuyucuyu hedeflemesine ramen, konumaclarn kimlikleri bilinmez hldedir:

Sana farkl bir ey gstereceim Ya sabahleyin arkanda braktn glgeni Ya da akamlar seni karlamak zere ykselen glgeni Sana bir avu dolusu tozla korkuyu gstereceim. orak Topraklar, Arthur efsanesinden ve lkesini orak bir arazi olarak arkada brakan, yaralanm veya sakat kalm bir zamanlarn gl lideri Balk Kral yorumlamalarndan youn ekilde yararlanmtr. Sadece valye Perceval, bir dizi grevi tamamlad zaman, Balk Kral iyileebilir ve krall yeniden yaratlabilir. Eliot, orak Topraklarn ounda modern dnyann benzer bir yenilenmeyi nasl bulabileceini kavramaya alr. Sonunda geliigzel gibi grnen umudun prlts geri gelir. Ancak bu en iyi durumdaki umut, krlgan ve tm insanolu gibi iirin son konumacsnn da sadece bir ie ekilme duygusuyla tutunduu bir umuttur.

Dnen Adam
Auguste Rodin (1840-1917) tarafndan yaplan antsal heykel Dnen Adam (1880), dnyada en iyi bilinen sanat eserlerinden biridir. Dhi/yaratcnn veya dncelerde kaybolmu birisinin simgesi olarak tarihe geti. Figr, 1880 ylnda Fransz hkmeti tarafndan sipari edilerek yeni Dekoratif Sanatlar Mzesindeki Cehennem Kaplar iin tasarland. Heykelin, tm projeye kaynak olan lh Komedyann ortaa dnemi talyan airi Danteyi temsil ettii varsaylr.

Orijinal heykel, sadece 69 santimetre boyundayd. Rodin,

modeli iin yaklak krk yalarnda (Kaplara baladnda kendisi de o yatayd) kasl bir adam kulland. Dnen Adam, enesini ak hldeki sa elinin tersine dayar. Omuzlar tam anlamyla dncelerinin arl altnda gmldr. Vcudu gergindir ki, bu ayaklarnn zemini kavramasndan aka grlr. Figr, kaplarn st srasnn tam merkezi iin dnldnden, ayaklarndan ileride knt oluturan ba, elleri ve dizleri ile ne doru kayklmtr. 1902de heykelin 2 metre uzunluunda daha byk bir versiyonu, Missouri, Saint Louisdeki Louisiana Alm Sergisi iin Rodinin denetimi altnda Henri Lebosee tarafndan dkmlendi. Ancak Rodin kopyay reddetti. Dier bir dkm, 1904 Salonunda karma izleyiciler iin sergilendi. Bir kamu alannda heykelin montaj nihayet Nisan 1906da yer ald. Birok yl sonra bir siyasi kriz srasnda, ant bir Sosyalist simge olarak benimsendi. Nihayet 1922de kamu trenlerine engel olduu bahanesiyle Rodin Mzesinin bahesine tand. Bugn Dnen Adamn pek ok dkm dnyann her yerinde grlebilir, neredeyse hepsi orijinali gibi darda sergilenmektedir. EK BLGLER:

1. Dnen Adam yaratrken Rodinin aklnda aka Michelangelo, zellikle Vincolide (Roma) S. Pietrodaki Musa ve S. Lorenzodaki (Floransa) Lorenzo de Medici eserleri vard. 2. Dnen Adamn bir dkm, Meudondaki Rodinin mezarnda da yer almaktadr.

Srtnme Kuvveti
Srtnme kuvveti, cismin yzeyi dierine srtnd zaman hareket eden cisme kar duran kuvvettir. rnein, imenlikte bir top yuvarladnz zaman, topun yavalamasna ve durmasna neden olan srtnmedir. Sir Isaac Newtonun ilk hareket yasasna gre, hareket halindeki bir cisim dardan bir kuvvetten etkilenmezse hareket halinde kalr. Uzay boluunda bir topu frlatsaydnz, top sonsuza dek hareket ederdi, nk bolukta srtnme yoktur. Ama yeryznde srtnmesiz yzeye benzer bir ey de yoktur. Her zaman nne kan bir ey vardr. Bir topu havaya bile frlatsanz, hava topa kar, s yaratarak ve topu aaya doru yavalatarak srtecektir. Srtnme, cisimlerin yzeyindeki olduka karmak moleklerin etkileimi ile oluur. Genelde kaba yzeyler daha fazla srtnmeye neden olur; rnein trtll bir tahtaya srtlen zmpara kad. Przsz yzeyler, buz stnde kayan bir hokey topu gibi srtnmeyi azaltr. Ama bu kurallarda istisnalar vardr. Eer iki metal yzeyi ar derecede dz ve przsz yaparsanz, yzeyleri souk kaynakla birbirine kaynaacaktr. Bu durumda, harekete srtnme direnci gerekte olduundan daha byktr.

Birok tip srtnme vardr, ama gnlk bazda dzenli olarak statik srtnme ve kinetik srtnme ile karlarz. Statik srtnme, birbiriyle ilgili olarak hareket etmeyen iki cismin srtnmesidir, bir koltuun sadece zeminde durmas gibi. Kinetik srtnme, birbirine srterek ve greceli bir hareket iinde iki objenin srtnmesidir, rnein zeminde bir koltuu birinin itmesi gibi. Genelde statik srtnme, kinetik srtnmeden daha byktr. Bu, mobilyay hareket ettirdiinizde, balang itmesinin her zaman cismin hareket iindeyken itmeye devam edilmesinden daha fazla aba gerektirdii anlamna gelir. EK BLGLER: 1. Ellerinizi birbirine srttnzde, srtnme onlarn snmasna neden olur. 2. Petrol gibi yalayclar, yzeyler arasnda srtnmeyi azaltan maddelerdir. Yalayc ve srtnme almasna triboloji denir. 3. Arabalar ve bisikletlerdeki frenler, srtnmeyi byterek i grrler. 4. Lastik tabanl pabularn lastikleri, asfalttaki srtnmeyi arttrarak sizin iin zemini itmenizi daha da

kolaylatrrlar.

Frederic Chopin
Frederic Chopinin (1810-1849) toplanm eserleri, amac olan bir piyanist iin gereken mziktir. adalarnn ustalkl ssl szlerinden mahrum olan besteleri, incelikten, gzellikten ve zevkten yoksun deillerdi. Ksaca Chopin, konser salonundan ziyade salon iin sevilen bir besteciydi ve hayat boyunca hi kimse bu konuda onu geemedi.

1810da Fransz bir baba ile Polonyal annenin ocuu olarak Polonya, Varovann d mahallesinde dnyaya gelen Chopin, babas tarafndan idare edilen aristokratik bir yatl okulda olan ocuklaryla beraber byd. Tavrlarnn pek ounu kabullendi ve gen bir adam olarak ar ciddi, zppe,

tarz takntl ve daha ziyade kadns olmakla bir n kazanmt. Chopin, ergenlik zamanlarnda her ikisi de Polonya folkloruna dayanan mazurka ve polonez ad verilen ksa paralar bestelemeye balad ve aristokrasinin kabul salonlarnda alarak Varovann kadehi oldu. 1830da Varovay, nce Viyanaya sonra da adn duyuraca Parise gitmek zere terk etti. Pariste Chopin, byk halk konserlerinde elini denedi, ama sesin, harmoninin ve akortsuzluun hassas ve incelikli kullanmlaryla ekillenen stili iyi karlanmad. 1835ten sonra alma stiline ve zppeci pozcu kiiliine hayran olan zengin ve sofistikelerin salonlarnn dnda, glkle grevini yerine getirdi. Paristeyken Chopin, ezel dman Franz Liszti de iine alan eitli sanatlar ve entelektellerle arkada oldu. En nemlisi, tuhaf ekilde kar cins elbiseleri giyen George Sand ile ateli bir ak ilikisine girdi. Sand, 1838-1839da Chopinle Mayorkada tatil yapt. Oradayken Chopin tberkloz hastalna yakaland, ama yirmi drtlk Preltlerini yazmak iin yeteri kadar enerjisi vard. Sandn Fransz kr evine dndkten sonra, Chopinin durumu ktleti. Ann nevrotik ve hasta halinden yorulan Sand, Chopini 1846da terk etti.

Chopin, ardnda piyano literatrnn en nemli eserlerinden bazlarn brakarak 1849da Pariste ld. EK BLGLER: 1. Chopin, Varovay terk ettiinde, ii Polonya topra ile dolu gm bir vazoyu yanna ald. Hibir zaman memleketine dnmeyebilirdi, ama milliyetiliin salam bir ifadesi olarak gm vazo onunla birlikte gmld. 2. Milliyetilik, Chopinin kariyerinde byk bir temayd ve memleket sevgisini ounlukla yazd mzik yoluyla ifade etti. Polonya folk ve saray danslarn kullanmas ve 1831de ara kar baarszla uram Polonya ayaklanmasnn ansna yazd A Majrde Askeri Polonez No.3 adl eseri Polonyaya olan balln gsterir. 3. Chopin, bir ello konerto ve dier enstrmanlar iin bir avu dolusu ksa parann yannda hemen her trden eyi de yazd: Hepsi de piyano iin olan bir dzine noktrnler, skerzolar, baladlar, preltler, mazurkalar, polonezler ve etdler.

Ktlk Sorunsal
Aadaki drt iddiay inceleyin: Tanr, her eye gc yetendir (Onun gc iinde her ey mmkndr) Tanr, her eyi bilendir. Tanr, mkemmel bir biimde iyidir. Dnyada ktlk vardr. Geleneksel olarak deistler (Tanrya inanan insanlar) bu iddialar kabul ettiler, ama pek ok filozof, bunlarn birbiriyle badamadn savundu. Eer Tanr her eye gc yetense, ktln olmad bir dnya yapabilirdi. Ve ktln olmad bir dnyann ktln olduu bir dnyadan daha iyi olmasndan dolay, mkemmel koruyucu bir Tanr nasl olur da bilerek iinde ktln olduu bir dnya yaratr? zmmz, Tanrnn dnyadaki ktln sorumluluunu tadn kabul etmemektir. Bu grn destekileri, Tanrnn dnyay yarattn ama insanln ktl yarattn savunur. nsanln zgr iradesi vardr ve Tanrnn ktl engellemesinin tek yolu bize zgr iradeyi vermemesi olurdu. Ama zgr irademizin olmad bir dnya imdiki dnyadan ok daha kt olabilirdi, diye tartma devam eder. Bu

nedenle, Tanr olas en iyi seimi yapt: Ktle sebep olan zgr iradeli insanl yaratt. Elbette bu kuram doadan gelen ktlk (lm ve straba sebep olan frtnalar, depremler ve tsunamiler vs.) sorunsaln zmez. Tanr, masum insanlar ldren daha az felaketin olduu bir doal dnya yaratm olabilirdi. yleyse neden yapmad? Gottfried Willhelm Leibniz (1646-1716), bunun tm olas dnyalarn en iyisi olduunu savunarak bu soruya cevap verdi. Hi kukusuz bu dnyann kt olan zellikleri vardr, rnein lmcl frtnalarn varl gibi. Ancak Leibniz, lmcl frtnalar olmayan bir dnyann bu dnyadan daha kt olabileceini savundu. rnein, hava hareketlerini yneten zarif doa kanunlarndan da mahrum kalabilirdik. EK BLGLER: 1. Dnyada Tanrnn mkemmel iyiliinin ktlk ile badamas sorunsalna teodise denir. 2. Baz filozoflar, Tanr iin seilecek en iyi dnya diye bir ey olmadna ve eitli alternatifler arasnda seim yaptna inanrlar. Tanr eer en iyi dnyay semek zorunda kalsayd, bu durumun onun seim zgrl ile

elieceini savunurlar.

eriat
slamda eriat veya kanun, din uygulamayla birbirinden ayrlmaz ekilde bal temel nemdedir. slam bilgini Seyit Hseyin Nasr, u analojiyi nerir: Byk bir ember hayal edin. emberin tm evresi, eriattr. Her Mslman emberin ap (Tarikat veya Yol) boyunca emberin merkezine (Hakikat veya Gereklik) doru yolculuuna balamaldr. Bir Mslman eriata itaat etmeden de bir Mslman saylabilmesine ramen, yola balamadan Hakikate eriemez. eriatn dna den bir toplum alan yoktur. ki blgeye ayrlabilir: badet veya tapnmayla ilgili kanunlar ve muamelat, ticar ilemlerle ilgili kanunlar. Muamelat tm toplumsal, siyas ve ekonomik ilikileri kapsar. eriatta be kategorik kural vardr: ART: rnein be vakit namaz TAVSYE EDLEN: rnein yardm LGSZ: rnein birinin beslenirken tercih ettii sebzeler KINANAN: rnein boanma

YASAKLI: rnein cinayet, domuz yemek, alkol tketmek Zaman getike eitli hukuk bilginlerinin, biri dierinden farkllar ve Snn slamda drt ayr dnce okulu ortaya kar. Bununla beraber byk oranda, ve slamn temel ibdet ve gerekliliklerinin tamamnda, mevcut be ekol (drt Snni, bir i) ayn fikirdedir. i ve Snnler arasnda nemli bir ayrm, eriatn temel kaynaklar veya itihat kavram evresinde dner. Snnler, onuncu yzyldan beri itihat metinlerinin yoruma kapal olduklarna inanrlar. Ancak iler, yasalarn moderniteye uyarlanmas gerektiini, bunun iin itihad belirli aralklarla tekrar gzden geirmenin grevleri olduuna inanr. EK BLGLER: 1. eriatn, Tanrnn (Allahn) deimez yasas olduuna inanlr ve iler bile yalnzca yorumlamaya inanr; yeni kurallar yaratmamak konusunda dikkatlidirler. 2. Mslmanlar, domuz veya Allah adna kesilmemi herhangi bir et yemeye izinli deillerdir. Maymun, kpek, kedi ve ou etoburu yemekten de men edilmilerdir.

John Brown
John Brown (1800-1859), bir kle isyann tetikleme giriimi sebebiyle Virginia eyaleti tarafndan 1859da idam edilen, militan bir kle kart eylemciydi. Asker adan Brown, tam bir baarszlkt, ama toplumsal bir hareket olarak ayaklanmas kleliin kaldrlmas taraftarlarna balln gsterdi. Bir avu dolusu taraftaryla Brown, Virginia, Harpers Ferryde bir federal cephanelii, blgedeki klelerin sahiplerinden kap kurtulacana ve ona katlacana dair saf bir inanca kaplarak ele geirdi. Ayaklanma hibir zaman gereklemedi ve birka gn iinde yakaland. Ksa bir sre sonra da asld.

Brown, 1800lerin bandan beri mtemadiyen byyen

klelik kurumunun kaldrlmas hareketinin iddet kanadna aitti. 1859la beraber ou Kuzeyli klelie karyd, ama pek az Brownn ar taktiklerini benimsedi. Abraham Lincolnn de iinde olduu birok lml Kuzeyli, kleliin yaylmasna son verilmesini umut etti, ama kleliin derhal kaldrlmasn talep etmenin tesine gemediler. Brown ve Bostondaki nde gelen klelik kart William Lloyd Garrison gibi radikaller, kabul edilemez bir ahlk ktlk olarak grdkleri kleliin derhal kaldrlmasn istediler. Ilmllara saldran Garrison, Evi yanan bir adama lml bir alarm vermesini syleyin. diyerek kinayeli bir k yapt. Bu arada Gneyliler, Kuzeyli liberal igzarlar gibi, her iki klelik kart kamp da dikkate ald. Birok Gneyliye gre klelik, ncil tarafndan emredilmiti ve ayrca Gneyin tarm ekonomisi iin vazgeilmezdi. ABD Senatosunda bakan yardmcs olarak grev yapan Gney Carolinann sekin siyaset adam, klelii tmyle kt deil, ama olumlu bir iyi olarak adlandrd. Gneyde Brownn baskn haberleri yaygn bir panii ve kukuyu tetikledi. Brownn ayaklanmas asker olarak baarszla urad, ama siyaseten baarlyd. Dehete dm pek ok Gneyli, Kuzeyden ayrlmann klelii elde tutmann tek yolu olduu sonucuna vard. Abraham Lincoln, Kuzeyli klelik kartlarnn destei ile

1860 seimini kazand. Gney eyaletleri sonunda klelie son veren Sava ateleyerek birlikten ekildiler. Brownn klelik kart hareketi, bugne dek tartmal hlde kalmtr. Modern tanmyla Brown, phesiz bir terristti. Harpers Ferryden birka yl nce Kansastaki bir atmada Brown ve oullar klelii destekleyen bir aileyi ldresiye kesip bimek iin palalarn kullandlar. Ama Brownn terrizmi, bugn neredeyse herkesin hakl grd bir davaya hizmet etti. EK BLGLER: 1. Brown, Connecticut ve Ohioda kat Hristiyan bir baba tarafndan bytld ve aka klelik kartln dine dayandrd. Virginiada daraacnda Brown Ben John Brown, bu sulu lkenin sularnn ancak kanla temizleneceinden artk olduka eminim. imdi de daha nceki gibi dnyorum; bu kadar ok kan dklmeseydi kendimi bo yere vm olurdum. dedi. 2. Sava srasnda Birlik askerleri, John Brownn Bedeni adnda bir yry arksn sylediler. Bostonlu bir kle kart olan Julia Ward Howe arky duydu ve yeni szler besteledi. arks Cumhuriyetin Muharebe lahisi, en sevilen Amerikan vatansever arklarndan

biri olarak kalmtr.

Marcel Proust
Fransz roman yazar Marcel Proust (1871-1922), neredeyse sadece bir eseriyle hatrlanr. Ama bu eser hretini salamlatrmak iin yeterliydi. Dev roman Kayp Zamann zinde yirminci yzyln en byk edeb eserleri arasnda yer alr.

Proust, Pariste varlkl yetime tarznn verdii imkanla edebiyat ve hukuk alannda esasl bir eitim ald. Gen yandan beri kuvvetli sosyal evrelerde bulundu, Parisli elit tabakann takld yerlerde grld. 1896da ilk ksa hikye derlemesini yaynladktan sonra, Proust, sonraki ustalk eseri iin temel olan Jean Santeuil adl otobiyografik roman

zerinde alt. Bozulan sal ile ailesinin lmnn bitmeyen acs arasnda Proust, 1909da Kayp Zamann zinde zerinde almaya balad. Roman, 3.000 sayfadan fazla uzunluuyla ve 2.000den fazla karakterin kurgusuyla gerekten devasayd. 1913ten 1927ye kadar yedi cildi baslan kitap, dnyann daha nce grd hibir romana benzemiyordu; gerekten de pek ok yaynevi ilk blmn, nereye varacandan emin olmayarak reddetti. Onun kim olduunu neyin belirlediini aratran, genliinden hatralar aa karan ve sonunda bir roman yazmak iin hazrlanan gen bir adamn geliimini takip eden Kayp Zamann zinde, temelde otobiyografiktir. Edeb bir kitap olduu kadar felsefi ve psikolojik de bir eserdir. Roman boyunca anlatc ak, kimlik, cinsel belirsizlik, estetik, sanat ve dier konular zerinde derin dnr. ou insan anlatcy Proust iin bir vekil olarak grmesine ramen, okuyucunun gerekte yazar ve anlatcy ayn grp grmemesi gerektii sorununu belirsiz brakr. Baln da gsterdii gibi roman, zaman ve hatra ile derinden ilgilidir. Proust, zaman anlarn dzenli, dorusal ilerlemesinden ziyade akp giden, ekilsiz bir btn olarak

alglar. Sklkla nceleri kaybolan hatralar, baz duyusal ipular sonucunda anlatcya hzla geri dner. Bir nl paragrafnda, anlatc aya batrarak yemeye alt kk bir Fransz reini tatmas zerine ocukluk anlarn canl bir biimde hatrlar. Bu deneme, Proustun lmnden sonra bile uzun sre kullanld. nk saysz modernist yazar da kendi bayaptlarnda zaman ve hatrann aratrmasn yaptlar. EK BLGLER: 1. Proust, Kayp Zamann zindenin ilk cildini ailesinden kendisine kalan paray kullanarak bastrd. 2. 1897-1899daki ad ktye km Dreyfusla ilikisi srasnda Proust, ihanetle haksz yere hapse atlan Fransz-Yahudi kkenli ordu grevlisi Alfred Dreyfusun adna dilekeler organize etmek iin kayda deer bir zaman ve para harcad.

Claude Monet
Claude Monet (1840-1926), izlenimci akmn merkezinde yer alan ahsiyetlerden biriydi. Fransa, Givernydeki bahesindeki su zambaklarn tasvir ettii birok resmiyle tannr. Pariste doan Monet, Normandiya kylarnda Le Havrea be yanda tanmt. Doaya ve denize erken yataki yaknl, sanatsal kariyerini derinden etkiledi. Monet, hemen sonrasnda ak hava manzara ressam Eugene Bodinin dikkatini ekerek karikatrle biraz yerel bir hret kazand. 1862de Cezayirde yapt iki yllk asker grevden sonra, Monet kariyerini ressam olarak srdrmek iin ailesinden izin ald ve Parise tand. Orada Hollandal manzara ressam Johann Barthold kadar gelecekteki izlenimcilerden Auguste Renoir ve Alfred Sisley ile tant, Charles Gleyrenin stdyosunda alt.

1865, 1866 ve 1868de Monet, resm Salonda eserlerini sergiledi. Ancak 1860 sonlaryla beraber, onu sonunda izlenimcilie gtren yeni teknikleri kefediyordu. rnein 1869da o ve Renoir, birlikte popler bir kayk gezintisi mekn olan La Grenouillierede resim yaptlar. Yan yana alrlarken her iki sanat da suyun yansmasnda k ve rengin ksa mrl zelliini yakalamak iin paral fra metodunu kullandlar. 1870de Monet, Camille Doncieux ile evlendi ve FransaPrusya savandan kamak iin Londraya tand. Orada geirdii dokuz ay boyunca Thames Nehrinin saysz resmini yapt ve gelecekteki resim alcs Paul Durand-Ruel ile tant. 1872de Monet sonraki alt yln yaad Paris yaknndaki

Argenteuile geri dnd. ki yl sonra, akma adn veren zlenimcilik: Gndoumu (1872) resmini sunduu ilk empresyonist sergisi arkasndaki ana gt. 1883te Monet, yaamnn sonraki yllarnda pek ok resmini yapmasyla nlenen, bahesini kendi tasarlad Parisin kuzeydousundaki Givernye tand. Monet, Givernyden Londraya, Venedike ve Rouene youn ekilde seyahat etmeye devam etti. 1890larda Monet, gnn farkl zamanlarnda grnd ekilde tek bir cismi tasvir ettii eitli resim dizilerinin (bir saman yn, bir katedral, kavaklarn bir grnts) zerinde almaya balad. Dizilere kendini verdiinde, Monet her birine bir saatten az zaman ayrarak ayn esnada sekiz resim zerinde alrd. lmnden sonraki yllarda Monetnin etkisi ve poplaritesi muazzam ekilde artt. 2004te Londradaki Parlamento Binasnn resimlerinden biri, yirmi milyon dolardan fazla bir paraya satld. Binlerce turist, her yl Givernydeki bahesine ve evine akn etmektedirler. Monetnin eserleri, dnya genelindeki byk mzelerde, en nemlisi de Paristeki Marmottan Mzesi ve Orangeriede asldr.

EK BLG: 1. Monet bir zamanlar, kr domu olmay ve sonra birden gznn almasn istediini, nk nceden bildii grler olmakszn nasl grebileceini merak ettiini sylemiti.

Gne ve Nkleer Fzyon

Gne, tahtann bir atete yanmas gibi yanmaz. Onun yerine dev bir nkleer reaktr gibi hareket eder. Gneten gelen enerji, nkleer fzyondan (iki kk atom ekirdeinin bir byk ekirdei oluturmak iin birleme sreci) kaynaklanr. Gne, ounlukla enerji yaratmak iin hidrojen atomlarn helyum atomlarna eritip kaynatrr. Ayn zamanda helyumu berilyuma ve berilyumu lityuma eritip kaynatrr. Gnein engin ktlesi ve yerekiminden dolay gnein merkezi, youn bir basn ve s ortamdr. Bu zellikleri fzyonun olumasna izin veren eydir. Normal artlar altnda, hidrojen atomlarnn ekirdeindeki protonlar birbirlerini geri pskrtrler, nk hepsi pozitif ykldrler. Ama gnein merkezindeki basn, elektromanyetik kuvvetin stesinden gelerek onlar bir araya sktrr. ki hidrojen bombas bir araya geldiinde, hidrojen atomlarnn ktlesinin kk bir miktar byk bir enerjiye dnr. Dnm, Einsteinin nl forml E=mcyi takip eder. Aa kan enerji, kaybolan ktle ile k hznn karesinin arpmdr. Fzyonun bu kadar kk miktarlardaki yakttan bu kadar olaanst miktarlarda enerji oluturmasndan dolay bilim adamlar on yllardr yeryznde kontroll nkleer fzyon tepkimeleri yaratmaya alyorlar. Ama souk fzyon halen gerek

olmaktan ziyade bilim kurgu durumundadr. Geen 4.5 milyon yl boyunca gne, hidrojen tedarikinin yaklak yarsn kulland. Hidrojeni kalmadnda, gnein merkezi yerekimi yznden kzarak ve d katmanlarna doru genileyip, sonrasnda bzlecektir. Gne, yeryzn kaplayarak ve buharlatrarak krmz bir dev olmaya doru evrilecektir. EK BLGLER: 1. Gne, her saniye yaklak 600 milyon ton hidrojen ekirdeini helyuma dntrr. 2. Sre iinde gne, tm enerjiye dnen ktlesinin kabaca drt milyon tonunu kaybeder. 3. Gneten gelen enerji, dnyaya foton formunda tanr. Her bir foton, gnein merkezinden yzeyine giden yolda birok gaz molekl ile etkilemek zorundadr. Bu yolculuk, yaklak olarak 100.000 ile 200.000 yl aras bir zaman alr. 4. Bir fotonun gnein yzeyinden dnyaya erimesi iin gereken zaman sekiz dakikadr.

Romantik a Virtzleri: Franz Liszt ve Niccolo Paganini

Arln, kn ve dehya tapnn romantik hissedii, iki erken dnem romantik a virtznn, Niccolo Paganini (1782-1840) ve Franz Lisztin (1811-1886) kariyerlerinde canl bir ekilde kendini gsterir. Zayf grnml, talyal usta bir kemanc olan Paganini, keman almada o kadar iyiydi ki, ksmen uzun, karmak teknik geiler gibi harikulde becerilerinden dolay eytanla bir anlama yapm olmakla bile suland. Paganininin hreti, dinleyiciler arasndaki kadnlar cezbettii ve eletirmenlerin azn ak brakt 1828deki bir Paris resitalinde balad. Ancak Paganini, byk bestelerinin bir repertuarn geride brakmadan Nicede ld. Dier virtzler gibi eserlerinin ou, ar hzdaki solo blmleri ve varsa minimal elikli baka becerilerini gstermeyi amalard. Sadece ikisinin dzenli olarak alnd alt keman konertosu yazd.

Son derece yetenekli bir Macar piyanist olan Franz Liszt, Parise 1824te vard zaman, Paganininin alndan o kadar etkilenmiti ki tekniini almak iin iki yl kendisini kapatarak Piyanonun Paganinisi olmak istedi. Liszt, sonunda hedefine ulat ve sahne almaya balad; doutan bir sahne insan olduu akt. Mziin doast deneyiminde tamamen kaybolduu izlenimini vermek iin sahnesinin sonunda ounlukla isterik bir grnn taklidini yapard. Lisztin hareketleri kadnlar zerinde ie yarad. Lisztin, kontes Marie dAgoult ve sonralar evlendii ve onu sessiz bir Katolik dindara dntren Rus prensesi Caroline de Sayn-Wittgensteinn da iinde olduu Parisin kendinden geen st tabakas arasnda birok vard.

Her eyden ok bu iki besteci ve solocu, romantik mziin merkezini besteden ziyade sahneye kaydrd ve bu ekilde davranarak klasik estetii olduundan daha da ileriye ektiler. EK BLGLER: 1. Paganini en nl numarasn yaparken, o kadar hiddetli alyordu ki tellerinden n kopard; ama yalnzca birini kullanarak almaya devam etti. 2. Paganini ocukken, parmaklarnn kavrama gcn arttrmak iin ellerini sakatlad. 3. Hayatnn ge dnemlerinde Liszt, kzlarla gnl elendirme gnahlarn Papann bizzat kendisine itiraf etti. Papa itiraf srasnda besteciyi yarda kesti ve Yeter, Liszt! Gnahlarn piyanona anlat. dedi.

rade zgrl
Bir eylemden ahlken sorumlu olmak iin, o eylemi zgrce yapmalsnz. rnein, bir glde boulmakta olan birini grrseniz, ama zeminde bir sopaya balanmsanz ve kendinizi kurtaramyorsanz, o zaman batmakta olan adam kurtarmamakla ahlken sulanamazsnz. Benzer ekilde, bir ekilde beyniniz ykanmsa ve bir su ilemeniz emredilmise, o suu ilemekten phesiz sorumlu deilsiniz, nk zgrlnz hasar grmtr. Baz bilimsel kuramlara gre, dnya belirlenimcidir (determinizm). Dnyann gemite olduu durum ve onu yneten fizik kanunlar ile gelecein olabilecei sadece bir yol vardr. Bu kuramn eylemlerinize de uygulanabildiini gz nnde tutun. u anda, bir eylemi yerine getirmeden hemen nce, dnyann gemite olduu durum ve evrenin fizik kurallar ile sadece bir olas sonu vardr. u anda, gelecekte her anda yapacanz eyler fiziken belirlidir. Belirlenimciliin bu eidi ahlk sorumluluu ortadan kaldrabilir mi? Eer ahlken biraz kt bir eylemde bulunursanz, Fizik yasalar ve evrenin gemi tarihi yle ayarlanmt ki baka alternatif yoktu, diye bu eylemi savunabilir misiniz?

Eer zgr irade ile belirlenimciliin birbiriyle badamadna inanyorsanz, belirlenimcilii veya ahlk sorumluluu inkar etmelisiniz. Belirlenimcilii inkar ederseniz, dnyada kendine zg, bizim gibi zgr insanlar tarafndan tanmlanan nedensel belirlenemezliin varlna inanmak zorundasnz; dnyann gelecek tarihi doa yasalar tarafndan belirlenemez hldedir ve onu eylemlerimiz yoluyla belirleriz. Ahlk sorumluluu inkar ederseniz, dnyann belirlenebilecei ve bu yzden zgr irademiz olmad inancna sahip olursunuz. EK BLGLER: 1. zgr irade ile belirlenimciliin birbiriyle badaabildiini dnen filozoflara uzlamclar denir. Bunu inkar eden filozoflar ise uzlamc olmayan olarak anlr. 2. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), nl bir uzlamcyd; tm eylemlerimizin nedensel olarak belirlenebildiine, ama yine de zgr olduumuza inand.

iler ve Snnler
slamda ilik ve Snnlik arasndaki ana ayrlk, Hz. Muhammedin lmnn peinden olutu. slamn peygamberi 632de altm yanda vefat ettiinde, aka bir vris brakmad. Kimin (Ali veya Ebu Bekir) Hz. Muhammedin yerini almas gerektii tartmas ayrl getirdi. iler, Hz. Muhammedin ounlukla Aliye atfta bulunduu ve hem kuzeni hem de damad olan Aliyi vd Kadir el-Kumda bir konuma yaptn iddia ederler. Hz. Muhammedin vgsn Alinin tm slam ynetmesi iin bir ar olarak yorumlarlar. Bu nedenle iler, Alinin Hz. Muhammedten sonra slamn ilk lideri, imam olduuna inanrlar. iiler, yalnzca kendilerinin Hz. Muhammedin ilk retilerine sadk olduklarn ve Snnlerin yoldan saptklarna inanrlar. Tm gelecek imamlarn damad Ali ve Alinin ei Fatma yoluyla Hz. Muhammedin torunlar olmak zorunda olduunu da iddia ederler. Dier taraftan Snnler, Hz. Muhammedin Kadir elKumda Aliyi anlatr ve verken, bunun Alinin slamn sonraki lideri olmas gerektii anlamna gelmediini iddia ederler. Onun yerine, biraz istiareden sonra, Ebu Bekirin ilk halife olarak ortaya ktna inanrlar. Ebu Bekir, Hz.

Muhammedin kaynbabas olduu kadar en yakn bir srdayd da.

Hz. Muhammed balangta Mekkeden Medineye katnda, Ebu Bekir onun tek refakatisiydi. Ayrca Hz. Muhammed olmad zaman, Ebu Bekir inananlara vaazlar verirdi, bu da Snnleri Ebu Bekirin Hz. Muhammed tarafndan vris olarak istendiine inandrd. ki mezhep yzyllar iinde ayr dtke, aralarndaki farkllk da artt. Ayrlk, temelde tek bir inan sistemine sahip iki grup arasnda siyas bir konu olarak balamasna ramen, bu artk deimitir. Uzun zamandr ayrlm olmalarndan inan sistemleri, yasalar ve ibadetleri de eitli ekillerde deitirildi. Bu farkllklarn ana kayna, peygamberin ve refakatilerinin retilerini kaydeden ve anlatan szl geleneklerden, hadislerden ortaya kar. iler, sadece Hz. Muhammed ve Aliye dek izi srlebilen zgn hadisleri kabul ederler ve baka kaynaklardan gelenleri kabul etmezler. Bylece iler, Snnlerin kutsal olarak ok deer verdii pek ok gelenei nemsemezler. EK BLGLER: 1. Snnler Alinin ilk halife olduuna inanmamasna ramen, Drt Halifenin, Ebu Bekir, mer ibn el-Hattab ve Osman ibn Affan takip eden drdncs olduuna

inanrlar. 2. Bugn Snn slam, slamn neredeyse % 90n oluturarak en byk mezhepken i slam, yaklak % 9 ile en byk ikinci mezhebi oluturur. Ancak bu istatistikler, ilerin pek ok alanda basklanmas yznden phelidir ve bu saylarn toplam nfuslarn tmyle yansttklarna inanlmaz. 3. Hac veya Mekkeye kutsal yolculuk, normalde ayr olan Snn ve i topluluklarn bir araya gelmesine neden olan birka olaydan biridir. Ancak Hac srasnda tm Mslmanlar, sade bir kyafet giyerler; bylece etnik ve sosyal farkllklar kaybolur.

Abraham Lincoln
Amerikan tarihindeki en byk bakan olarak takdir edilen Abraham Lincoln (1809-1865), Birliki bir arada tutan ve kleliin sonunu getiren Savata (1861-1865) ulusu ynetti. Kentuckyde doan Lincoln, 1860da Illinoisden Beyaz Saraya seildi. 1865de General Robert E. Lee komutas altnda Konfederasyon Ordusunun Appomattox Adliye Saraynda teslim olmasndan sadece birka gn sonra, gz dnm bir Gneyli fanatik tarafndan bir tiyatroda trajik bir ekilde suikasta kurban gitti. Lincolnn liderlii altnda Amerika Birleik Devletleri sava kazand, ama Lincoln bar grecek kadar yaamad.

Lincoln melankoliye meyilli, srk gibi sevimsiz bir adamd. Modern bilim, depresyondan muzdarip olmu olabileceini ne srd. Bakan olmadan nce, Lincolnn siyasi tecrbesi birka yerel ofisteki grevi ve 1847-49 aras ABD Temsilciler Meclisinde bir dnemi kapsar. 1855te ABD Senatosu iin olan yar kaybetmitir. Ama az talihli balangcna ramen Lincoln, bakanlk yarn kazanan en kararl ve kesinlikle hitabeti en kuvvetli adamlardan biri oldu. Lincoln, Birliki korumann tm bedelleriyle gerekli olduuna inand. Lincoln, Amerika Birleik Devletleri olmakszn ekillenmi cumhuriyeti ideallerin yeryznden silineceini hissetti. Bakanlarn konuma metni yazarlar ortaya kmadan ok nce Lincoln, Amerikallar savan zorluklarna dayanmak iin ikna ettii dokunakl konumalar hazrlad. 1864te, sava bitirme sz veren bir adaya kar, Lincolnn Amerikallar korkun kayplara ramen Birlikin hedefi dorultusunda bir arada tutma becerisini yanstan bir zaferle yeniden Beyaz Saraya seildi. Lincolnn ok az asker tecrbesi vard, ama generallerini yetkisiz brakmakta tereddt etmedi. Bir alkolik olduu sylentilerine ramen, Lincoln General Ulysses S. Grant Birlikin abalarn ynetmek zere gvendii bir lider olarak

grd, Grantn itii viskinin markasn bana syleyin... Ondan bir varil dier generallerime de gndermek isterim diyerek Grant savunmutu. Lincoln lmnden nce, isyann liderlerini cezalandrmadan evvel cesur bir ekilde Gney eyaletlerinin Birlike yeniden katlmasna izin vermeyi planlamt. Suikasta kurban gitmesi Bakan Andrew Johnson greve getirmiti. Grant, Lincoln iin Gneyin sahip olabilecei en iyi dost olduunu ispatlamt. diye yazd. Kalbinin iyiliini, cmertliini, vericiliini, herkesi mutlu etme isteini ve her eyden te Amerika Birleik Devletleri halklarnn, herkesin eit olduu yurttaln tm ayrcalklarna tekrar kavutuunu grme arzusunu biliyordum. EK BLG: 1. Lincolnn suikastisi, ngiltere eski babakan Tony Blairin uzaktan bir akrabas ve tannm bir Shakespeare aktr olan John Wilkes Bootht. Ate ettikten sonra Booth, Birlik askerleri tarafndan keye sktrlp teslim olmay reddetmesinin ardndan, ldrld Marylande kamt.

Grnmez Adam
Edebiyatta en nadir grlen eserlerden biri. r aan edeb teknikle keskin sosyal eletiriyi birletirmeyi baaran romandr. Ralph Ellisonun Grnmez Adam (1952) her ikisini de yerine getirir. Yirminci yzyln Afro-Amerikan yaamnn sarsc bir incelemesidir ve ayn zamanda ngiliz dilinin ve caz mziinin ritimlerinin yeniliki bir karmdr. Beyaz ve siyah okuyucular eit derecede sarsan, alldk olmayan zelliklere sahipti. Beyazlar, anlatcnn fkesi ile sarslrken siyahlar Ellisonun beyazlar olduu kadar siyahlar da eletirme yreklilii ile yzletiler. Tahmin edilecei zere Grnmez Adam, tartlan bir bestseller oldu ve Ulusal Kitap dln kazand. Oklahamada doan Ellison (1914-1994), resm eitim iin Alabamada Tuskegee Enstitsne devam ederken bir caz mzisyeni olmak istedi. Geri koleji terk ettikten sonra, Byk Buhran dnemi hkmetinin edebiyat giriimi olan Federal Yazarlar projesinde grev ald. 1936da air Langston Hughes, roman yazar Richard Wright ve dier siyah aydnlarla arkada olduu New York ehrine tand. Grnmez Adamn isimsiz kahraman, Gneyden gelen yetenekli bir siyah rencidir. niversite bursu almak iin

yerel bir beyaz grubun toplumsal aalamalarna gs gerdikten sonra, karsnda kolejin alenen rk beyaz bir adam kadar sinsi ve entrikac olan siyah bakann bulur. Anlatc, bir hatip olarak yeteneklerini dllendiren siyasi bir organizasyona dahil olduu Harleme gider. Ama benzer ekilde bu tecrbe, hayal krkl ile sonulanr. nk anlatc, grupta etkisinden ekindikleri iin ona kar kan ve kendi glerine kar onu tehdit olarak gren siyahlarn ve beyazlarn saldrsna maruz kalr. Beyazlarn rklnn tasvirindeki actcla ramen Grnmez Adam, Afro-Amerikan topluluu eletirmekten de ekinmez. Anlatc, meden haklar hedeflemekten ziyade politika yapmakla ilgili olan, birbirini srtndan vuran ve baltalayan menfaati siyahlarn saysz rnei ile karlar. Sonunda, anlatc kendisinin grnmez olduunu fark eder: Tant, ya rklkla ya da menfaatilikle kr olmu herkes onu negatif bir nyarg ile veya kendi amalarna hizmet edecek bir ara olarak grr. Bireyselliinin inkar edilmesiyle ksteklenen anlatc, sesinin duyulmas iin yapabilecei tek ey olarak, yaam hikyesini kaleme ald yeraltna ekilir. EK BLGLER: 1. Grnmez Adam, Ellisonun yazd tek romand.

Yaynlad dier eserleri, Glge ve Eylem (1964) ve Topraa Giderken (1986) adndaki makale derlemeleriydi. 2. Grnmez Adamdaki eitli karakterler, Booker T. Washington ve Marcus Garveyin de iinde olduu gerek siyah siyas liderlerden esinlenmitir.

Auguste Renoir
zlenimci akmn en nemli ressamlarndan biri olan Auguste Renoir (1841-1919), dinlenme sahneleri ve kadnlarla ocuklarn duyusal portreleri ile nldr. Bir terzinin olu olan Renoir, on yanda porselen zerine iek resimleri ve yelpaze dekorasyonu yapt bir ie girdii zaman sanatsal kariyerine balad. Louvre Mzesinde kopyalar yaparak becerilerini ilerletti ve sonra 1861de Gzel Sanatlar Okuluna kaydoldu. Bir yl sonra Renoir, gelecekteki izlenimcilerden Claude Monet, Alfred Sisley ve Frederic Bazille ile tant svireli akademik ressam Charles Gleyrenin stdyosuna girdi. Renoirn 1860larda resm Salona eitli eserleri ile katkda bulunmasna ramen, 1874teki ilk isyankr sergilerinde izlenimcilere katld.

Sonraki on ylda, izlenimciliin ilkeleri Renoirn tarz zerinde derin bir etki brakt. Le Moulin de la Galette (1876) eserinde kompozisyon, resim dndaki dnyann bir devam olacak ekilde gsterilerek keyf biimde kesilir. Renoir, Le Moulin de la Galette eserini 1877deki nc izlenimci sergiye sundu. 1878 ylyla beraber, sosyetik ve varlkl bireylerin hamiliinin gelimeye balad resm Salona geri dnmt. Mali kstlamalardan kurtulan Renoir, youn bir ekilde gezmeye balayarak 1881de Kuzey Afrikaya ve 1882de itibaren uzun bir dnemliine talyaya gitti. talyada Renoir, izlenimciliin znel deerlerini ona sorgulatan bir teebbs olarak Raphael zerinden klasik dnemi ve antik dnem heykelini alt. 1883ten sonra

Renoirn geici renk, deiken k ve gevek fra yntemine olan erken dnem ilgisi, hacim, form ve d hatlara olan byyen bir ilgi ile yer deitirdi. 1900de Renoir, resm evrelerde ayrcalkl nnn kant olarak Legion dHonneur dln ald. Hemen sonrasnda sal bozulmaya balad. 1894te bir romatizma krizini takiben Renoir, kademeli olarak bacaklarnn kontroln kaybetti. 1910la beraber sadece fray eline balayarak resim yapabildi. leri daha da ktletiren aile sorunlar ile boutu. 1915te sonralar nl bir ynetmen olan olu Jean, I. Dnya Savanda ciddi ekilde yaraland. Hemen ardndan Renoirn ei, hastanede olunu ziyaret ettikten sonra ld. Renoir, zorluklara ramen, almaya devam etti. Yetmi yanda, asistan Richard Guinoyu istedii figrleri dkmesi iin ynlendirerek heykel denemeleri yapmaya balad. Bir sanat olarak Renoirn niyeti, en iyi kendi kelimeleri ile zetlenir: Tanrlarn cenneti olan yeryz: te yapmak istediim resim! EK BLGLER: 1. talyada Renoir, bir on beinci yzyl sanats olan Cennino Cennini tarafndan yaplan Resim zerine ncelemeyi kefetti ve ondan derin bir ekilde etkilendi.

2. Sosyetik bir yaync olan Georges Charpentier, Renoir pek ok portre siparii ald varlkl insanlarla tantrd.

Gkkuaklar
Gkkuaklar, gne nlarnn yamur damlalaryla eilmesinin sonucudur. In krlmas denen bu eilme, n havadaki sudan gemesiyle oluur. Su damlacklar, farkl frekanslarda yol alan kendi bileen renklerine ayrarak krar. Size gkkuann yedi rengi (krmz, turuncu, sar, yeil, mavi, ivit mavisi ve mor) olduu retilmi olmasna ramen, gkyznde yanstan yamur damlalarnda olabildii kadar ok renk vardr. Gkkua, her biri farkl bir adan gzlemlenen tam bir renk yelpazesine sahiptir. Birincil gkkuaklar, gnein dorudan karsnda, kemerin merkeziyle ufuk izgisinin 40 ile 42 derece arasnda oluur. Gnbatmnda gne nlarnn as, zemindeki bir gzlemcinin tam bir yarm daire grmesine izin verirken, lenleri bir gkkuan grmek imkanszdr nk gne dorudan tepededir. Bir uaktan bir gkkuann tam bir dairesini grmek mmkndr nk gzlemcinin altnda ve stnde yamur damlalar vardr. kincil gkkuaklar veya duble gkkuaklar, k bir gkkua iinde iki kez yanstldnda oluur. kincil

gkkua, daha donuktur ve iki kat yansmadan dolay renkler ters bir srada grnr. kincil gkkuaklar, gkyznde birincil gkkuaklarnn yaklak 10 derece daha yukarsnda grnr. EK BLGLER: 1. ve drt sral gkkuaklar gzlenebilmektedir ve teoride on sral gkkua vardr. 2. Ay , bazen bir gkkua yaratmak iin yeteri kadar parlaktr. Bir ay gkkua, genelde donuk beyaz bir yay olarak grnr. 3. Bir gkkua altnda yry yapmak fizik adan imkanszdr. Gerekte sadece gzlemcinin gzlerinde var olabilirler. 4. Yunan mitolojisinde, gkkua tanras ris, cennetten yeryzne mesajlar gndermitir.

Johannes Brahms
Geleneksel formun bilinen snrlar iinde alan son byk senfoni ustalarndan biri olan Johannes Brahms (1833-1897), ksmen klasiki ksmen de romantikti. On dokuzuncu yzyln senfonik dilinin bir ustasyd, ama eski zamanlarn ustalarna da apkasn karmt. Brahmsn mzii, hassas, muhafazakr, ama katiyen kuru denemeyecek kiiliine uygundu ve lm, romantik an lmn simgeledi.

Almanya, Hamburgta fakir bir ailede doan Brahms, erken yalarnda piyano eitimi almt ve yirmi yana geldiinde ho, gen bir Macar kemanc olan Eduard

Remeny ile bir Avrupa turuna kt. Brahms, seyahat ederken Franz Liszt ve Richard Wagner ile tant, ama en iyi arkada ve mziinin uzun soluklu destekisi Robert Schumannd. Daha yal olan besteci, Mziin Yeni Dergisi nin sayfalarnda Brahms bir deha olarak vd makaleler yazd ve Brahms, kafas bozuk Schumann ailesinin neredeyse bir paras oldu. Schumannn hayatnn son iki yl boyunca delilii kars Claray ileden kardnda, Brahms ona nceleri destek, sonrasnda da delicesine k oldu. Ancak sylendiine ak gre hibir zaman tamamna ermedi. Brahms, Avrupa bakentleri arasnda dolaan gezgin bir ef ve solocuydu. Schumannlar iin, Claraya ikinci blmn adad ve Robertin Ren Nehrine atlad ilk baarsz intihar giriimini tetikleyen, D Minr 1. Konertosunu (1859) yazd. 1876da, muazzam baar kazanan ilk senfonisini yazd. 1888e gelindiinde, buna tanesi daha eklenmiti. Brahmsn Macar danslar ve mzikal anlamda programlanamaz ve cezbedici nitelikteki katksz orkestra mziinin dier rnleriyle birlikte senfonileri, onu hrete tad. Brahms, Bachn ve Palestrinann kontrpuan ve klasik senfonik formunun kendini adam bir rencisiydi; ama gsterili, romantik tarzda melodileri yazmak iin hissediini de asla kaybetmedi.

EK BLGLER: 1. Gen bir adam olarak Brahms, fahielere mr boyu destek veren, Hamburgun deniz kenar genelevlerinde piyano ald. 2. Brahmsn bir zamanlar Seni yeryzndeki her eyden daha fazla seviyorum. diye yazd Clara Schumann, Brahmsn en gvendii eletirmeniydi. Do diyez Minr Piyano Kuartetinin tonunu, onun nerisiyle Do minr olarak deitirdi. 3. Brahms, Lizste duyduu beenisini, konserlerinin birinde uyuyakalmasyla kaybetti.

Immanuel Kant
ki ey, zerlerine youn bir biimde ve sk sk dnlrse, insan zihnini hep yeni, hep artan bir hayranlk ve korkun bir saygyla dolduruyor: zerimdeki yldzl gk ve iimdeki ahlak yasas. - Pratik Akln Eletirisi

Immanuel Kant (1724-1804), o zamanlar Prusyann bir paras olan Knigsbergte dodu. Tm hayatn, doduu ehirden hibir zaman uzaklamadan, orada geirdi. Hayvan koumlar reticisinin olu olan Kant, Knigsberg niversitesinde profesrle kadar ykseldi ve sonunda Almanyann en byk filozofu olarak kabul grd.

Orta yalarnda Kant, henz halkn dikkatini ekecek herhangi bir ey baarmamt. Sonra grece ge bir zamanda, elli yedi yanda, tek en nl eseri Saf Akln Eletirisini (1781) yaynlad. Bu ilk eletirisinde bilindii gibi Kant, metafiziin sadece dnyann kendinde nasl olduunu deil, ayn zamanda bizim onu nasl deneyimlediimizi de tarif ettiimizde bilimsel olabileceini savundu. Dnyann kendinde nasl olduunu hibir zaman bilemeyeceimizi ileri srd. rnein, uzay ve zaman dnyann kendinde olan nesnel zellikleri deil, bizim deneyimimizin formlardr. kinci eletirisi Pratik Akln Eletirisi (1788) eserinde Kant, herkes iin geerli olan ve ne istediimiz ne olursa olsun, ne yapmamz gerektiini bize syleyen evrensel bir ahlk yasas olduunu savundu. Bu yasa, zgr irademiz olduunu bize gsterir ve iyiliksever bir Tanrnn ve lmden sonra yaamn olduuna inanmak iin bize gereke verir. Elbette ilk eletiri zgr olduumuzu, Tanrnn olduunu veya lmden sonra yaam olduunu hibir zaman bilemeyeceimizi gsterir. Bu nedenle Kantn szleriyle nanca yer amak iin bilgiyi askya almam gerekir. Kantn dier eserleri, Yarg Gcnn Eletirisi (1790) ahlk ve siyaset felsefesi, din, estetik, tarih ve fen bilimleri zerinde bir dizi ksa eser ve makaleyi ierir. Adlandrd

ekilde eletirel sistem, insanolunun gerekten emin olabileceklerinin zerinde snrlamalar koyarken fen bilimlerini, ahlk ve dini akla uygun biimde hakl gerekelendirmeyi hedef-

lemektedir. EK BLGLER: 1. Kant en ok bir filozof olarak bilinmesine ramen, neredeyse her konu zerine (pedagoji, mantk, matematik, fen bilimleri ve corafya) ders verdi; fizik ve fen bilimlerinde eitli nemli eserler yaynlad. 2. Sylendiine gre Kantn alkanlklar o kadar dzenliydi ki Knigsbergin vatandalar saatlerini onun yrylerine gre ayarlayabiliyorlard.

Sufizm
Sufizm, geleneksel slamn Kurann szlerine yapt ar vurguya bir tepkiydi. Onun yerine sonralar Sufi olarak anlacak insanlar, inananlar kutsal kitabn ruhuna balla ardlar. Sufiler, slamn iki paras olduuna inanrlar. yi eylemler yapmay ieren bir taraf dsaldr. Dieri ise iseldir. Sufiler, slamn znde kiisel bir inan olduuna inanrlar. Vurgu, sadece iyi davrantan ziyade iyi niyetlere sahip olmaya yneliktir. deal Sufi, dindar ve erdemli bir hayat yaayan Hz. Muhammedtir (571-632). Tm Sufiler Hz. Muhammede mmkn olduu kadar ok yknmeye alrlarken, bazlarnn

Hz. Muhammedin Tanrnn vahiylerini almasna olanak veren ayn isel huzur haline erimek gibi, daha yksek hedefleri olduu bile sylenebilir. lk Sufi tarikat, Hz. Muhammedin lmnden sonra, liderlerin onun yaam, ailesi ve arkadalar ile olan gnlk etkileiminin hikyelerini anlatmasyla balad. Bu hikyeler dierlerine esin verdi ve onlar anlatan insanlarn taraftarlarn da yarattlar. Bu tarikatlarn ou, bugn halen sregelen, Kurann din tren ilahilerini uygulad. Semazenler, vecd hlinde kendi etraflarnda dnme pratiini gerekletirirler. Bu tarikatlarn her biri, bir ruhan usta veya eyh tarafndan ynetilir. Deien uygulamalar, Tanrya giden pek ok yolu temsil eder, ama tm kurallarn benzer bir amac vardr: Dsal bir tevik olmadan Tanry sevmek. Sufilerin Tanrya olan ballnn kuvvetini gstermek zere, sahiplerinin onu serbest brakmasn salayan bir sekizinci yzyl kadn klesi Rabiann hikyesini anlatlr. Tanrya, eer Tanry cehenneminden korktuu iin seviyorsa, o zaman cehennemde yanmas gerektii ve eer Tanry cennetine varmay ok arzuladndan seviyorsa o

zaman cennete alnmamas gerektii eklinde dua ettii sylenir. Sufiler, ilah olanla saf bir sohbet arayndadrlar. EK BLGLER: 1. Sufi kelimesi, pek ok Sufinin giymek iin setii basit yn kyafetleri simgeleyen, yn anlamndaki Suftan gelir. 2. Baz Sufiler, sa Mesihin bir Sufinin mkemmel bir rnei olduuna, nk akn mjdesini tlediine inandlar. 3. Sufizm, sklkla din otoritelerle atmtr, nk Kuran metinlerini olduu kadar gc elinde tutan dierlerini de nemsizletirmeye doru gider. Sufilerle Sufi olmayanlar arasndaki atmann bir rnei, Ben hakikatim veya daha dorusu muhtemelen Hakikati gryorum diye haykran Hallac- Mansurdur. Maalesef, hakikat (Hakk) kelimesi, Tanrnn da isimlerinden biridir. Hallac- Mansurun, Ben Tanrym. dedii dnlr ve dine kfretme yznden idam edilir. 4. En byk Sufi tarikatlarndan birinin kurucusu olan Abdulkadir Geyln, ocukken bir kervanla yolculuk

ettii esnada soyguncular tarafndan yollar kesilmiti. Hrszlar, kervandaki herkesten paralarn istediler ama kk ocuu grmezden geldiler. Oysa ki, Geylnnin annesi paray olunun elbisesinin iine dikmiti. Geyln, hrszlara seslenerek kendisinde de para olduunu syledi ve onlarn bulamayaca ekilde saklanm olan parasn gsterdi. Soyguncular, kk ocuun drstlnden dehete kapldlar ve hemen orada slama dndler.

Appomattox Adliye Saray Ulysses S. Grant ve Robert E. Lee

9 Nisan 1865in leden sonrasnda Amerika Birleik Devletleri Ordusunun kumandan Ulysses S. Grant, at Cincinnatiyi Appomattox Adliye Saraynn olduu Virgina kasabasndaki kk bir iftlik evine srd. erde onu bekleyen, rakibi Konfederasyon kuvvetlerinin kumandan Robert E. Lee idi. Drt yl savatan sonra Lee, hrpalanm ordusunun iinin bitirildii sonucuna varmt. Kuzeyliler tarafndan tm taraflar sarlm halde Konfederasyon gleri tuzaa drld. Nazike el sktktan sonra, Lee isyankr ordusunun teslim olduu bir anlama imzalad. Sava bitmiti.

1861de patlak veren Sava, Amerikan tarihinde en kanl atma olarak kald. 550.000den fazla asker ldrld ve yz binlercesi yaraland. Rakip ordular yneten iki general, Lee ve Grant, savan her iki tarafnda kahramanlk ve trajedinin byk, canl birer rnei oldular. Bir deri tabaksnn olu olan Grant (1822-1885), Ohioda dodu ve West Pointte ABD asker akademisinde snfnn en altna yakn bir srada mezun oldu. Savan Granti bykle itmesinden nce, babas bile onu bir hayal krkl olarak deerlendirmiti. Meksika Savanda savatktan sonra orduyu terk etti ve 1850lerde babasnn deri maazasnda almak zere dnmeden nce bir dizi i giriimi baarszla urad. Dmanlklarn patlamas, Grante her zaman iyi yapt tek eye geri dnme ans verdi: Sava. Bir alkolik olan Grantin zafere bedeli ne olursa olsun kararl ball, ona 1864te tm Birlik kuvvetlerinin sorumluluunu veren Abraham Lincolnn gvenini kazandrd. Lee (1807-1870), Grantin aksine, varlkl ve saygdeer bir Virginia ailesinden geldi. Asla disipline verilmemesiyle n yapt West Pointte snfndan ikincilikle mezun oldu. Lee, Gneyde pek ok adamn iddia ettii ama pek aznn gerekte yaad ahlk kurallarna bal kald. Orduda

baarl bir kariyeri oldu ve Meksika Savanda Grant ile beraber hizmet etti. Lee, Gneyin ayrlmasna karyd, ama memleketi olan Virginia, Birliki terk ettiinde, yeni Konfederasyona hizmet etmek iin bir onur ba hissetti. Appomattoxtaki kanlmaz leden sonray hatrlayan Grant sonralar anlarnda, O kadar uzun ve yiite savaan, ve bir halkn uruna savaabilecei en kt hedeflerden biri olduuna inandm bir ey iin savamasna ramen, ona ulamak adna bu kadar ok ac eken bir hasmn yklndan dolay hissettiklerim, sevinten ok daha baka eylerdi. diye yazd. EK BLG: 1. Kuzeyde ar derecede popler bir ahsiyet olan Grant, 1868de Amerika Birleik Devletlerinin bakan olarak seildi, ama tarihiler onu lkenin en kt bakanlarndan biri olarak deerlendirirler.

Uluma
Amerikallar, 1950lere nostaljik bir ekilde sk sk geri dnp bakmaya, tm o dnemi sava sonras zenginliin ve Brak Beaver Yapsn [7] tarz yaama eklinin topyas olarak temize karmaya eilimlilerdir. Fakat grnrde sessiz olan bu zaman boyunca bile, isyann ve memnuniyetsizliin gizli bir aknts Amerika Birleik Devletlerinde alttan alta var oldu. Edebiyatta bu isyankrlk, Allen Ginsbergin (1926-1997) ban ektii Beat kua ile btnleti. Amerikan statkosuna verip veritiren ve dokunakl bir saldrda bulunan Ginsbergin iiri Uluma, Beat hassasiyetinin en younlam ifadelerinden biridir. Ginsberg, kkne kadar gerek bir New Yorkluydu: Kuzey New Jerseyde domu ve bym, Columbia niversitesine devam etmi ve hayatnn ounda Manhattanda yaamt. Columbiada kendileri de Beat akmnn byk yazarlar olan Jack Kerouac ve William S. Burroughs ile ksa srede arkada olmulard. Kolejden sonra Ginsberg, Yahudi kkenlerini Zen Budizmi, solcu politikalar, caz mzii ve endie verici uyuturucu alkanlklar ile harmanlayarak durmakszn seyahat etti. Ginsbergin ilk nemli yaynlanm eseri Uluma (1956),

1950lerin kt stnde mkemmel olan Amerikan sosyal manzarasn tersine eviren, ar uzun, sama, aka duygusal bir hicivdir: Delilikle yklan neslimin en iyi akllar, histerik plakla alk eken, afakta ar doz iin kendilerini zenci mahallerine srkleyen, melek kafal hippiler, yldzl enerjik kimselere antik cennetvari bir ballk iin yanarak gecenin makinasnda fakirlik ve lime limelik ve bo gzl ve kafalar iyi, duman ekerek otururlar caza kafa patlatan ehirlerin tepeleri boyunca akan souk su evlerinin doast karanlnda El altndaki Cennete beyinlerini gsteren ve aydnlanm mesken atlarnda Sarslan Muhammedin meleklerini grdm... iir, birincil olarak Amerikan hayatnn maddiyatln, ayn zamanda uyuturucu bamlln, sansr,

homoseksellii ve ruhanlii hedef alr. Eser, neredeyse hemen, mstehcenlikten yasakland. Ama Amerikan Meden zgrlkler Birliinin Ginsbergin yardmna kotuu herkese bilinen yasal bir mcadeleden sonra, bir California hkimi, Ulumann toplumsal nem vaadini yerine getirdiine ve basl hlde kalmas gerektiine karar verdi. Biimsel adan Ulumada, daha nceki iki Amerikan airinin, Walt Whitman (1819-1892) ve William Carlos Williamsn (1883-1963) etkisi grlr. Serbest nazm ve gereki, gl dilin uzun msralaryla iir, duygunun doalama, kontrol edilemez boalmas ile kar karya gelir. Gerekten de fke ve mitsizliin tonu, Vietnam a boyunca Amerika Birleik Devletlerini sallayan sosyal alkantnn tam bir habercisiydi.

Mary Cassatt
Fransz izlenimcileri ile sergi aan Amerikal bir ressam olan Mary Cassatt (1844-1926), kadn ve ocuklarn resimleri ile izlenimcilii Amerikan halkna tantmas rolyle bilinir. Bugn Pittsburghun paras olan Allegheny ehrinde varlkl bir ailede dnyaya gelen Cassatt, ocukluunun birok yln Almanyada geirdi. On alt yanda, Philadelphiada Pennsylvania Gzel Sanatlar Akademisinde resim almaya balad. 1866da hayatnn ounu geirdii Avrupaya yelken at. talyada zaman geirdikten sonra Cassatt, kalc evi olarak Parisi seti. 1878e kadar, Amerika Birleik Devletleri ve Fransada 1870, 1872 ve 1876ya salonlarda sergilenen, ounlukla Parisin i mekanlarnda kurgulanan kadnlarn resimleri zerinde uzmanlat. Edgar Degas ve Gustave Courbetin yeniliki eserleriyle derinden etkilenen Cassatt, stilinde deiiklikler yapmaya balad. Degasn onu 1879da izlenimcilere katlmas iin davet etmesinden sonra, 1886daki son sergilerine dek onlarla birlikte grnd. Hatta 1878de Degas, onun Mavi Koltuktaki Kk Kz adl resminde dzeltmeler yapt. 1877de Cassattn annesi ve kzkardei Parise tand.

Ondan sonra ressam bamsz, bohem yaam tarzn, bu daha aile odakl evde yaamak iin brakt. Ancak bu, onun meslek heveslerini krmad. 1886dan sonra Cassatt, teknik ressamlk zerinde daha ok durmaya balad. Japon ukiyoe basklarndan ilham alan Cassatt, 1890larda on sekiz tane renklendirilmi baskdan mteekkil bir dizi retti. Banyo (1892) adl nl resmi, oryantal sanatn soyut, dorusal tasarmlarn Batl temalarla birletirme becerisini gstermektedir. Anne ve ocuk, gl merkezlemi bir ekil ve dzenli renklerin kullanlmasyla eklen baldr. Degas, esere akayla kark ngiliz Hemiresiyle Kk sa demitir. Cassatt, kariyeri boyunca kadn haklarnn geniletilmesine yardm etti. 1892de Chicagodaki Dnya Columbia Sergisinde kadnlar fuayesi iin modern kadnn bir duvar resmini yapmas istendi. 1915te kadnlarn seme hakkna dikkati ekmek iin organize edilen New Yorktaki Knoedler Galerisinde bir sergiye on sekiz eserle katk yapt. Cassatt, ayn zamanda Amerika Birleik Devletlerinde izlenimciliin algsn deitirmeye de yardmc oldu. Seimlerinde yardmc olarak, sanat arkadalarnn eserlerini satn almas iin varlkl patronlar cesaretlendirdi. imdi New Yorktaki Metropolitan Sanat Mzesinde asl

izlenimci ustalarn koleksiyonlarna sahip Henry ve Louisine Havemeyere kiisel bir danman olarak hizmet etti. Kendi tarznda baarl bir sanat olan Cassatt, Paris dnda Beaufresne atosunu satn ald. Daha sonraki kariyerinde, anne ve ocuk temasna artan bir ekilde odakland. 1900 ylyla beraber, katarakt hastalndan muzdarip olmaya balad, ama on be yl daha resim yapmaya devam etti. EK BLG: 1. 1878de Cassatt, Diego Velazquez ve Bartolome Murillonun eserlerini alt ve spanyol temal bir dizi resim yapt spanyaya gitti.

Ses Dalgalar
Ses, madde yoluyla uzunlamasna bir basn dalgasnda hareket eden bir titreimdir. Ses, dalgalarn tm klasik zelliklerine (frekans, dalga boyu, hz ve genilik) sahiptir. Radyo dalgalar, mikrodalgalar ve grnr k gibi elektromanyetik dalgalarn aksine, ses uzay boluunda seyahat edemez. Hareket etmek iin gaz, sv veya kat bir ortama ihtiya duyar. Ses, evresinde taneciklerin hareket ettii, karlnda onlarn evresindeki tanecikleri hareket ettiren bir cisim titretii zaman balar. Bylece her bir titreimle skma ve gevemenin zincirleme bir tepkimesi balar. Basn dalgalar, balang titreimine paralel bir doruda hareket ederler. Buna, uzunlamasna hareket denir. Saniyedeki basn titreimlerinin saysna, frekans denir. Dalga boyu ise, azam basn noktalar arasndaki mesafedir. Daha yksek frekanslar daha yksek bir perdede ve daha dk frekanslar ise daha dk bir perdede alglarz. Bir ses dalgasnn hz, belli bir ynde hareket eden bir birim zamanda ald mesafedir. Sesin hz, yol ald bir ortama byk oranda baldr. Genelde kat maddedeki tanecikler, svlar ve gazlardaki taneciklerden daha gl bir

etkileime sahiptir ve bu, sesin katlarda daha hzl hareket etmesini salar. Bu nedenle insanlar trenin gelip gelmediini anlamak iin kulaklarn raylara dayarlar. Trenin titreimi, metal raylar yoluyla havada olduundan daha hzl yol alr. Sesin genilii, yaratt basncn miktardr. Balang titremesine ne kadar enerji verirseniz, genilii o kadar byk olur. Genilii, yksek ses olarak alglarz. Bir ses dalgas bir mesafeyi kat ettike, genilii der. Artk duyulmad noktaya gelene kadar giderek snkleir. EK BLGLER: 1. Frekans iin tipik birim, bir hertzdir (Hz). Bir hertz, saniyede bir titreime denktir. nsan kula, yaklak 20 ile 20.000 Hz arasnda deien frekanslar duyabilir. 2. Kpekler ve yunus balklar, yksek frekanslarla retilen yksek perdeleri duymada ksmen daha iyilerdir. Kpekler, 45.000 Hze kadar ve yunus balklar 200.000 Hze kadar frekanslar duyabilirler. 3. Filler, dk frekanslara ayarldrlar. 5 Hze kadar dklkteki sesleri duyabilirler. 4. Genilii alglama becerimiz yalandka azalr. Yal insanlarn ounlukla iitme desteine ihtiya

duymalar bu yzdendir.

Giuseppe Verdi
Giuseppe Verdi (1813-1901), Alman ekolyle birlikte iki opera ekolnden biri olan talyan ekoln temsil eder. Alman ekolnn aksine talyan Verdi, hisli, kiilik odakl ve milliyeti talyan opera geleneinin mkemmel biimde somutlam hli olan bir tarz ve genel bir hassasiyeti yakalar. talya, Parmada okuma yazma bilmeyen bir hancnn ocuu olarak dnyaya gelen Verdi, erken yata baar yakalad. Yirmi alt yandayken, talyan arkclar ve besteciler iin kutsal kse deerinde olan Operto isimli ilk operas, Milanonun en nl tiyatrosu La Scalada sahnelendi. Bir iki sendelemeden sonra, Nebuchadnessarn Kuds fethetmesi hakknda muazzam bir hikyesi olan Nabucco (1842) eseri ile Milanonun kalbini yeniden kazand. Sonraki sekiz yl boyunca, Verdi on opera yazd ve mthi bir servet kazand. Takip eden on ylda, hzn drd, ama bu srete de en nl operalarndan bazlarn yazd: Rigoletto (1853), II. Trovatore (1853) ve La Traviata (1853).

Verdi ortaya kana kadar, Gioacchino Rossini talyan operasnn en vlen bestecisi olmutu. Rossininin eserleri, solo sesi vurgulayan pek ok gei ile ounlukla neeli kapriyolard. Verdiye ek olarak, 1830larda ieklenen talyan kanon, Vincenzo Bellini, Gaetano Donizetti ve bel canto (gzel ark syleme) stilinin dier bestecileri ile tamamland. Verdi, Alman operalarndan daha hafif kalan ak, kayp ve trajedi ile uraan hisli melodiler ve karakter odakl temalarla dolu operalar yazd. Richard Wagner ve onun Alman ekolndeki taklitileri soyutlamalar ve dev, cretkr sahnelerle urarken Verdi, en dorudan, gereki duygusal ifadeye ve iten bir ekilde ark syleyen yaam dolu

karakterlere odakland. EK BLGLER: 1. Verdi, balangta mzikal yetenekten yoksun bulunmas nedeniyle Milano Konservatuarna alnmad. Bunun yerine zel ders almas gerekmiti. 2. talyann Avusturyadan bamszl iin olan mcadele srasnda vandallar, bestecinin adn birleik talyann ilk kralna atfen Vittorio Emanuele, Rey dItalia (ok yaa Vittorio Emanuele, talya kral!) iin bir ksaltma olarak kullanarak kamu yerlerinde Yaasn Verdi! slogann yazlar. 3. talyan opera ustasnn en byk katklarndan biri, genelde ok yazlan tenordan ziyade tumturakl bariton ksmna en davurumcu aryalar yazma gelenei olan Verdiyen baritona arlk vermesidir.

Kesin Buyruk (Kategorik mperatif)

u iki emri karlatrn: Isnmak istiyorsan bir ceket giy! ve ldrme! lk emir, ona itaat etmeniz iin size bir sebep vermektedir; eer snmak isterseniz size ne yapmanz gerektiini syler. Isnmak iin arzunuz yoksa bu direktifi takip etmeniz iin neden de yoktur. Bunun aksine, ldrmek isteyip istemediklerinin nemi olmakszn, ou insan ldrmeme zorunluluunun onlar baladna inanrlar. Alman filozofu Immanuel Kant (1724-1804), insanlar arasndaki ilikiyi tarif etmek iin kesin buyruk ifadesini ve ldrme! gibi emirleri ve dier ahlk kurallarn kulland. Kant, artsz bir ahlk yasasnn (arzularmzn nemi olmakszn bizim iin geerli olan, neye iznimiz olduunu syleyen yasa) olduuna inand. Bu nedenle, ahlk yasas bir zorunlulukla ifade edilir. Kant, en nlsn evrensel hukukun forml olarak adlandrd, ahlk yasasn tanmlama yollarn tarif etti. Kant, bunu Ayn zamanda evrensel bir yasa olabilecek bir ilkeye gre eylemde bulun. eklinde dncesini ifade etti. Eyleminizin ilkesi akldr veya davrannzn ynetici ilkesidir. rnein, arkadanzdan bor para alrsanz ve byle bir niyetiniz olmasa da onu tekrar deyeceinize sz verirseniz,

ilkeniz u olurdu: Paray almak iin yalan yere sz ver. Evrensel yasann forml, herkesin bu ilkeye gre eylemde bulunmasn istemiyorsan, o zaman bu eylemin ahlk yasasn ihlal eder, der. Eer herkes para almak iin yalan szler verseydi, o zaman hi kimse sadece sz vermeye gvenerek bor para vermezdi. Bylece tutmamak zere bir sz verdiinizde, bu sz yalan syleyerek verenlerin herkes olmadn bilmek zorundasnz, br trl hileniz ie yaramayacaktr. Bu nedenle, yalan sznz ahlk yasasn ihlal eder. EK BLGLER: 1. Kantn kesin buyruu ak ve net olarak belirtmesinin bir dier yoluna da insanln forml denir: yle hareket et ki, eylemde bulunurken, her defasnda, insanla, kendine ve bakasna srf ara olarak deil ama olarak muamele edebilesin. 2. Kant, 1785 tarihli kitab Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesinde kesin buyruk kuramn ilk kez aka belirtmiti. 3. Kant, intiharn (ayrca mastrbasyonun da!) kesin buyruu ihlal ettiine inand.

Drt Halife
Snn Mslman gelenee gre, Drt Halife slamn ilk drt lideriydiler.

Hz. Muhammedin yolunu yakndan takip edenler olarak grlrler. Bu drt halifeden ilki Ebu Bekirdi. Aliyi destekleyen ilerin itirazlarna ramen, Ebu Bekir Hz. Muhammedin lmnden ksa bir sre sonra halifelii stlendi. Ali, alt ay sonra Ebu Bekirin halifeliini kabul etmiti. Ebu Bekir, Hz. Muhammedin hem yakn dostu hem de kaynpederiydi ve yokluunda cemaati o ynetirdi. MS 632den 634e kadar halifelik yapt. Halifelii ksayd, ama Ali ve takipileri ile olan atma gelecek yzyllarda, Mslman toplumu iin nemli sonular douracakt. Ebu Bekir lmnden ksa bir sre nce (bazlar onun zehirlendiini sylerler) ondan sonra gelecek halifenin mer bin el-Hattab olmasn nerdi. mer, 634te slamn ikinci halifesi oldu ve 644e kadar bu grevi yrtt. Seilmesiyle iler tekrar beyhude ekilde gerek halifenin Ali olmas gerektiini iddia ettiler. Bylece, iler meri taht gasp eden bir bakas olarak grdler. Ancak Snnler, meri byk bir lider olarak grrler. Kendisinden sonra olunun grevi almasna izin vermeyerek bir hanedanln kurulmasna msaade etmeyiinden dolay onu takdirle anarlar. Olunun yerine mer, aralarndan bir halife semek zere Alinin de

iinde olduu alt adam atad. mer, kendisine kar kiisel kini olan bir adam tarafndan suikasta kurban gittiinde, bu grup aralarndan, 644 ile 656 yllar arasnda ynetici olacak Osman bin Affan seti. Osman, Kuran drt nsha olarak oaltmasyla bilinir. Ayn zamanda slam mparatorluunu da byk lde geniletti ve usuz bucaksz topraklar idare etmek zere aile yelerine grev verme uygulamasna balad. Bu uygulama, slam mparatorluu genelinde zellikle Kuzey Afrikada huzursuzluklara neden oldu. Sonunda askerler, fkeli Mslmanlardan oluan kitlelerin halifenin evine hcum etmesine ve onu ldrmesine neden oldular. Osmann lmnden sonra, Ali bin Ebu Talib olarak da bilinen Ali, sonunda slamn halifesi oldu. Ancak bu zamanda slamn topraklar oktan kaosa srklenmiti. Onun ynetimine kar olan birok Snnden kanmak iin, Ali bakenti imdiki Iraka tad. Muhalifleri tarafndan o da suikasta kurban gittii 661 ylna kadar topraklar ynetti. Alinin lm, Drt Halife dneminin sonunu getirdi. Ondan sonra tahta geen I. Muaviye, babadan ola geen bir hanedanlk balatt. EK BLGLER:

1. Suikasta kurban giden halife mer, Osman ve Alinin nn de, ibadet ederken ldrlm olduklar sylenir. mer, bir camide namaz kldrrken; Osman, Kuran okurken ve Ali, sabah namazn klarken ldrlmt. 2. Halifelik, yirminci yzyla ve I. Dnya Savana (1914-1918) kadar devam etti. Cumhuriyet dneminde TBMM karar ile kaldrld. Halife ve Osmanl ailesi Trkiyeden srld. Son halife II. Abdlmecid, 1944te Pariste ld.

Kta Demiryolu
1869dan nce, New Yorktan San Franciscoya seyahat, uzun ve tehlikeli bir yolculuktu. Amerika Birleik Devletlerinin dousu ile bats arasnda kimsenin yaamak istemedii otlarla kapl geni dzlkler uzanyordu. Drt ile alt ay aras sren yolculuk o kadar zordu ki birok seyyah karayolu yerine denizden Gney Amerikann ucundan dnerek yolculuk etmeyi yeliyordu. 1869 ilkbaharnda kta demiryolunun almas, Amerika Birleik Devletlerinin iki tarafn birbirine balayarak ve Batya kolaylkla daha fazla mal ve insan tamay mmkn hale getirerek Amerikan ekonomisini kkten deitirdi. Sadece krk yl ncesinde kefedilmi olan demiryolu, Amerikay birbirine balad ve ticarette devasa bir byme gerekleirdi. Batya beyaz yerleimcilerin yeni dalgalarn da getirdi ve sonucunda blgedeki Amerikan Kzlderililerinin dne neden oldu. Union Pacific ve Central Pacific demiryollar adnda iki zel irket tarafndan yaplmasna ramen, kta demiryolu, bandan itibaren bir hkmet projesiydi. Sava srasnda Bakan Abraham Lincoln, lkenin 1850de bir eyaleti olan Californiayla arasnda daha iyi bir balantya ihtiyac

olduuna karar verdi. Maden arayclarnn batya koturduklar Altna Hcumu ateleyen altn, orada 1849 ylnda bulundu. Hkmet, iki irkete de ilerini abucak bitirmeleri iin devasa tevikler nerdi. Tm Amerikan ktas genelinde iki erit eliin uzanmas, gz korkutucu bir grevdi. Yol, ssz dzlklerden, byk nehirlerden ve karla kapl Rocky Dalarndan geiyordu. inli ve rlandal gmenlerden oluan ekipler, tek bir gnde onlarca kilometre yol dyorlard. Kta boyunca uzanan yol bittii zaman, inaatn balangcndan yedi yl sonra, Dou ile Bat arasnda, bir zamanlarn g bela gidilen yolu sadece alt gne inmiti. EK BLGLER: 1. Central Pacificteki yneticilerden biri, demiryolu yapmndan elde ettii servetini hayatnn sonlarnda Californiadaki Stanford niversitesini yapmak iin kullanan Leland Stanford idi. 2. ki demiryolu, yolun bitiriliini 10 Mays 1869da Utahta Promontory Zirvesinde yolun son ksmna eklenen altn bir ubukla treni srerek kutladlar. Ancak gnmzde Union-Pacific, ehre hizmet etmemektedir. Tarih demir yollar II. Dnya Sava srasnda sava

abalarna yardm etmek iin parampara edilip eritildi. 3. Central Pacificteki inli iiler iin deme, her ay 27 dolardan balad ve sonra ayda 30 dolara karld. rlandal iiler, bedava konaklama dahil ayda 35 dolar kazandlar. 4. Batdaki zor arazi yaps, demiryollarn engellerin evresinde dolamak yerine, engeller zerinde yol yapmaya zorlad. Mesela Utahta, yol otuz bir kavisli Weber Nehrini geti.

Tennessee Williams
Eugene ONeill, Amerikan tiyatro sanatnn byk trajedi yazarysa ve Arthur Miller byk toplumsal bilinciyse, Tennessee Williams (1911-1983) da dilin ve ieriin snrlarn en ileriye gtren byk lirik ve tematik kiftir. Eserleri, Amerikann gneyinin edebiyatnn en gzel temsilcilerinden olan William Faulknern romanlar ile ayn seviyede yer alr.

e yaramaz Wingfield ailesi hakknda ve arlkl olarak otobiyografik bir roman olan Sra Hayvan Koleksiyonu (1944), Williamsa ilk baarsn kazandrd. Oyunda baskc eilimli, sanrlar gren bir anne, hem evksiz olunu hem de camdan hayvan figrlerinden oluan koleksiyonuyla

gereklikten fantezi bir dnyaya ekilmi olan engelli kzn yabanclatrr. Eser, Chicagoda perdelerini atnda, mest olmu tiyatro eletirmenleri halka oyunu grmeye gitmeleri iin neredeyse yalvardlar ve ilk bataki kk izleyici topluluunu hemen akabinde salonlara smayacak kadar byk kalabalklar takip etti. Williamsn sonraki byk eseri olan Arzu Tramvaynn (1947) film yapmlar, hikyelerinin filmde de tiyatroda olduu kadar etkili olduunu gsterdi. Oyunun kahraman, kibirli gneyli gzel Blanche DuBois, patavatszlklar ve Stanley Kowalski adndaki kaba kaynbiraderi ile arpmalarndan dolay harap olur. Esere 1948de verilen Pulitzer dl, Williamsn hretini somutlatrd. Wiliams, grnrde zengin bir gneyli kabiledeki cinsel ve ailev ilikilerin altn izdii ve yalancln kavurucu bir ekilde aa kard Kzgn Damdaki Kedi (1955) adl eseriyle bir Pulitzer daha kazand. Williamsn eserlerindeki konular (iddet, cinsel gerilim, akli rahatszlklar, ensest, alkoliklik ve homoseksellik), zaman iin ok rezilceydi ve izleyicileri oke etti. Bu arada Williamsn dili, Amerikan sahnesinin yz ak olacak derecededir. Karakterleri yabanc, mcadelelerine efsanev arlk getiren gzel bir dille konuurdu. Williamsn ada

olanlarnn ounun yapt, kesin bir ekilde gereki olan diyaloglardan uzak bir dnyayd bu. EK BLGLER: 1. Thomas Lanier Williams adyla doan Williams, o eyaletteki baba tarafnn ailesinin uzun tarihesine atfla kolej arkadalar tarafndan taklan Tennessee lakabn benimsedi. 2. Williams, Kzgn Damdaki Kedinin 1958 ylndaki film uyarlamasndan (Paul Newman ve Elizabeth Taylor barolde oynuyorlard) holanmad. nk stdyo sansr, erkek bakahramann homosekselliine yaplan tm gndermeleri kaldrmt ki, bu, orijinal oyunda merkez eydi. 3. Babasnn ie girmek iin onu zorlad ayakkab fabrikasnda, Williams Arzu Tramvaynda imdilerde sembollemi kahraman iin ilham kayna olan Stanley Kowalski adnda bir adamla alt.

Post-zlenimcilik
Post-izlenimci(post-impressionist) ifadesi, sanat eletirmeni Roger Fry tarafndan 1920de organize ettii bir Londra sergisi (Manet ve Yeni-zlenimcilik) iin ilk kez kullanld. Fry, izlenimcileri takip eden modern sanatlar iin bunu belirleyici bir derleme anlamnda syledi. Henri Matisse tarafndan yaplan eserlerin de iinde olduu sergide, Pablo Picasso ve Georges Braque da vard. Bugn post-izlenimcilik daha zel bir anlam tar. Paul Gaugin ve Paul Cezanne gibi ressamlar tarafndan kabaca 1886 ile 1905 yllar arasnda yaratlan sanat tarif etmek iin kullanld. Bu sanatlar, izlenimcilerin eylerin d grnmne anlamlarndan ok daha fazla odaklandklarn hissettiler. Ayn zamanda izlenimcilerin k ve renkle de ok megul olduklarna inandlar. Post-izlenimciler, bilinli olarak doacl (natralizm) ve temsil sanat reddettiler. Konturun, yapnn ve kompozisyonun deerini eski durumuna getirmeyi dilediler. Post-izlenimci ressamlar, sanatn duygusal deeri ile ok ilgiliydiler. Onu, kendini ifade etmenin bir arac olarak grdler. Post-izlenimcilik, yirminci yzylda sonralar ortaya kan sanatn ouna bir kpryd. Mount Sainte-Victoirenin

resimlerinde ve ou son dnem eserlerinde aka olduu gibi Cezannen nesneleri geometrik ekillere indirgemesi, kbizmin geliimi iin hayatiydi. Gauginin youn renkleri yaratc kullanm ve ilkel kltre olan ilgisi, i renkiler (fauves) zerinde etkili oldu. Vincent Van Goghun ruhanlii ve konuya znel yaklam, sembolistler tarafndan gklere karld. Bu sanatnn tarznda ok az bir birlik olmasna ramen, duyguyu grsel formlarla ifade etme arzusuyla birbirlerine balydlar. EK BLGLER: 1. Topluluk hlindeki izlenimcilere kyasla, postizlenimciler bamsz ve yalnz olmaya eilimliydiler ve ounlukla Gaugin ve Van Gogh gibi iddetli depresyondan muzdariptiler. 2. Post-izlenimciler, fizik dnyann uup giden izlenimlerinden ziyade yap ve kompozisyon ile ilgili olmalarndan dolay bitmi resimleri iin ounlukla pek ok eskizler yaparak incelikli ekilde alrlard.

X-Inlar
1895te Alman fiziki Wilhelm Rntgen, havasz bir tp iinde elektron nlar ile deneyler yapyordu. Tp, elektron nlarndan gelen herhangi bir engellemesi iin kaln siyah kartonla sarlyd. Ama tuhaf bir ekilde oda apndaki bir floresan ekran, Rntgenin elektron nlarn salverdii her seferinde parlamaya balad. Kazara, radyasyonun daha nce bilinmeyen bir formunu kefetmiti. Belli maddelerden kolaylkla geebilirdi, ama bakalar tarafndan alkonabilirdi. W. Rntgen, elini tpn nnden geirdiinde, radyasyon derisinden geiyordu ama floresan ekrannda iskeletinin ak bir grselini brakarak kemikleri tarafndan emiliyordu. Radyasyona x-n adn verdi, nk ok gizemliydi. Ad ylece kald. X-nlar, elektromanyetik radyasyonun, grnr k gibi bir formuydu. Hem x-nlar hem de grnr k, negatif ykl atomalt paracklar olan elektronlarn hareketiyle retilen fotonlar adnda minik enerji paketlerinde tanmaktadr. Elektronlar, orbital denen dairesel yollarda bir atomun merkezi evresinde dnerler. Bir elektron daha yksek bir orbitalden daha dk bir orbitale dtnde, foton formunda enerji salar. Grnr k ve x-nlar arasndaki fark, x-nlarnn daha fazla fotona ve bylece

daha fazla enerjiye sahip olmasdr. Derimizin yumuak dokusu, grnr k gibi dk enerjiyi emen kk atomlardan yapldr. Yksek enerjili x-nlar, ondan doruca geerler. Ancak, dier metal zleri gibi kemiklerimizdeki kalsiyum, x-nlarn engeller ve emer. Kurun, x-nlarn tamamen emen byk bir atomdur. Bu nedenle x-nlar ile alan bilim adamlar, uzun sre maruz kalma sonras kansere neden olan x-nlarndan kendilerini korumak iin kurun kalkan kullanrlar. EK BLGLER: 1. X-n makineleri, insanlarn elbiselerinden geerek bedenlerini grmek iin kullanlamazlar, ama 1900lerin balarndaki yasa yapclar byle olabileceinden o kadar korktular ki onu yasaklamaya altlar. 2. Tp ve bilim evrelerinde x-nlar ounlukla, kefinden sonra Rntgen nlar olarak bilinir. 3. Yldzlar, spernovalar ve kara delikler, x-nlar yayarlar, ama bilim adamlar onlar grmek iin d uzayda teleskop kullanmak zorundadrlar, nk yeryznn atmosferini delip geemezler. 4. X-nlar gerekte insan gzyle, karanla

alldnda, zayf ekilde grlebilir. X-nlar, soluk bir mavi-gri kla parlarlar.

Verdinin Operalar

La

Traviata

ve

Aida

Giuseppe Verdiyi (1813-1901) trn talyan ustas olarak ortaya karan 1853 tarihli opera dizisi, Alfredo adnda zengin bir adama k olan Violetta adndaki dm bir kadnn hikyesini konu edinir. Alfredonun babas Germont, birlikteliklerini onaylamaz ve evliliklerini yasaklar. Sonunda verem olan sosyete fahiesi Violetta, uzun bir arya sylerken uzun, trajik bir ekilde lr. Librettosu, Francesco Maria Piavo tarafndan yazlan opera, ifade ykl aryalarla doludur ve her opera sopranosu iin simgelemi solo paralarn bazlarn kapsar. Bugne kadar olduu gibi bugn de geni apta sahnelenmektedir. Aida (1870), muhtemelen Verdinin ikinci en mehur operasdr. 1869da Msr Hidivi (valisi) tarafndan Svey Kanalnn ve yeni opera binasnn alna denk gelmesi iin siparii verildi. Bir mkemmeliyeti olan Verdi, aslnda son tarihi kard ve Rigolettosu onun yerine sahnelendi. Bir yl sonra szn yerine getirdi ve bir Msrl ordu kumandan Radamese k olan Etiyopyal bir kle kz Aidann hakknda olan baka bir opera retti. La Traviata gibi bu da, tutku ve trajediyle ykl snflar aras bir ak hikyesidir.

nsan saran unutulmaz Zafer Yry, Verdinin en tandk melodilerinden biridir. Al gecesi Msrllar, Fransz yapm kostmleri almak ve 300den fazla oyuncuyu kiralamak iin bir servet harcadlar. Radamesin miferi ve klc, tamamen gmten yapld. Ala katlamayan Verdi, duyduklarndan hi memnun olmad. Bylesi bir gsterimin eserini sanattan ok srf elenceye indirgediini hissetti ve yllarca kr evinde bahecilik ve hayvanlarn yetitirme iiyle urap operay brakarak kenara ekildi. Ancak 1874te nl Requiem eseri ile geri dn yapt ve 1901de lmeden nce iki tane daha opera yazd. EK BLGLER: 1. La Traviataya yazlan libretto, hikyesini Franz Lisztin bir ve gerek hayatta dans olan Lola Monteze dayandran Alexandre Dumasnn (1824-1895) La dame aux camelias(Kamelyal Kadn) oyununa dayanr. 2. La Traviatann alnda, veremden len Violettay oynayan primadonna imand. Son sahnede yere ykldnda, yerden izleyicilerin sahne grn engelleyen bir toz bulutu ykseldi.

3. Aidann alnda Hidiv smailin haremi o kadar bykt ki, loca tamamen dolmutu.

Yararclk (Utilitaryanizm)
Yararclk, nasl davranmamz gerektii hakknda bir kuramdr. Yararclara gre, dnyada ne en fazla toplam hazz retirse her zaman onu yapmalyz. Yararclk, ilk nce ngiliz ekonomist ve filozof Jeremy Bentham (1748-1832) tarafndan ileri srld ve sonralar John Stuart Mill (18061873) tarafndan detaylandrld. ada filozoflar, yararcl sonuulukun bir formu olarak dnrler. Sonuuluk, u soruya verilen bir cevaptr: Hangi eylemler uygulanmak iin ahlken dorudur? Sonuuluun cevab ise, Hangi eylem en iyi sonucu verirse. olmutur. Bu genel grn, hangi dnya hlinin nesnel olarak dierlerinden daha iyi olduunu bilmemizi gerektirir. Baz filozoflar, bunun mmkn olmadn iddia ederler. Yararclar, neyin iyi olduuna dair hazc bir fikre sahip sonuulardr. Tek nesnel iyinin haz olduunu dnrler. Dier sonuular, iyinin sadece hazz deil, ayn zamanda sayg ve eitlik gibi eyleri de ierdiine inanrlar. Baz yararclar, hazzn farkl trlerini sralarlar. Bentham, nyarg kenara braklrsa ocuklarn oynad bir oyun,

mzik ve iirin sanat ve bilimi ile eit deerdedir. grn ne srd. Hazzn niteliksel deil niceliksel olarak llmesi gerektiine inand. Aksine Mill, entelektel arzularn tatmininin srf duyusal arzularn tatmininden daha iyi olduuna inand. Tatmin olmam bir Sokrates olmak, tatmin olmu bir domuz olmaktan daha iyidir, diye yazd. EK BLGLER: 1. Bentham, gardiyanlarn tm mahkmlar gzetleyebildii ama mahkmlarn gardiyanlar gremedii ve panopticon adn verdii dairesel planda bir hapishane tasarlad. Bentham, daire eklindeki hapishanenin yaptrlmasnda baarl olamad. 2. Mill, babas ve Bentham tarafndan mkemmel yararcy yaratmak iin uygulanm bir eitimsel deneyin rnyd. yanda Latince ve sekiz yanda Yunanca renmeye balad. Sonralar muzdarip olduu depresyon ve duygusal sorunlar iin youn eitimini sulard.

Hz. Muhammedin Eleri ve Kz

Hz. Muhammed, krk yandaki iki kez dul kalm Hatice ile tantnda yirmi be yandayd ve hi evlenmemiti. Hatice, Hz. Muhammed ile Mekkede evlendi ve slam kabul eden ilk kadn oldu. Hz. Muhammed, Cebrail melekten vahiyler aldn bildirmeye ve slam dinini yaymaya baladnda, Hatice ona bu srete ok destek oldu. Hatice, Hz. Muhammede alt ocuk verdi. Altnc ocuklar olan Fatma, Snnlere gre drdnc halife, ilere gre ise ilk imam olan Ali ile evlendi. Fatma, Hz. Muhammedin 632deki vefatndan alt ay sonra ld. Hz. Muhammed, Mekkedeki zaman boyunca tek eli bir yaam srd. Ancak, retilerinden dolay ona ve takipilerine yneltilen saldrlardan saknmak iin Mekkeden Medineye g ettikten sonra, takipileri daha da artm ve inanlarn toplumda aka yaamaya balamlard. Hz. Muhammedi bir lider olarak grdler ve ondan pek ok kadn e olarak almasn beklediler. Hz. Muhammed, Hatice ldkten sonra, ok eli bir hayata balad. Sonrasnda yapt evlilikler, ounlukla siyasi ve sosyal nedenli olarak grlr. Bu elerden en dikkat ekeni, Snn slama gre sonralar slamn ilk halifesi olan Ebu

Bekirin kz Ayedir. Snnler, Hz. Muhammedin Ayenin kucana ban koyarak ldn nakleder ve Ayenin onun en sevdii ei olduuna inanrlar. Aye, daha sonra halifeyi; Ebu Bekir (babas), mer Bin el-Hattab ve Osman Bin Affan destekledi. Ancak Ali halife olduunda, Aye onun halifeliine kar kt. imdiki Irakta Aliye kar bir ordu kurdu. Ali, onun ordusunu kolaylkla yenilgiye uratt ve yaamnn geri kalann geirmek zere Medineye dnmesine izin verdi.

Yerli Amerikallar (Kzlderililer)

lk bata binlerce yldr Kuzaybat Pasifikte yaam bir yerli Amerikal kabile olan Nez Percein, on dokuzuncu yzylda blgeye yerlemeye balayan beyazlarla dostane bir ilikileri vard. 1855 ylndaki bir anlama, Nez Perce zerk blgesini Washington ve Oregon blgelerinde kurmutu. Ama 1863te ABD hkmeti, yerlilerin memleketinde daha fazla beyaz yerleimciye yer amak iin zerk blgenin boyutlarn inanlmaz lde klten yeni bir anlama yaptrmn kabile zerinde uygulamaya karar verdi. Bu ihanetle fkeden deliye dnen Nez Perce, 1877de ayakland. Amerika Birleik Devletleri Ordusu, Sava srasnda isyan bastrmak iin gneyde yaptklar yamalarla ortal harabeye evirmi olmakla ad ktye kan General William Tecumseh Sherman blgeye gnderdi. Birka ay savatan sonra keye skan Nez Perce efi, Amerikallara teslim olacan bildirmek zere bezgin savalarn toplad: Beni dinleyin, eflerim! dedi ef Joseph, Yorgunum. Kalbim hasta ve zgn. Gnein doduu u andan itibaren artk sonsuza dek savamayacam. O zamanlar etrafta geni apta duyulan ef Josephin

dokunakl teslim konumas, yalnzca kendi kabilesi iin deil, ama ayn zamanda Bat Amerikada bir zamanlar var olmu, yenilgiye uratlm tm bir medeniyet iin de bir methiye olarak kabul grd. Yzyln sonuyla beraber, organize olmu tm direni yok edildi. 1890da Gney Dakotada Wounded Kneedeki Sioux kabilesinin katledilii, ABD hkmet gleri ile yerli Amerikallar arasndaki son silahl karlamayd. zerk blgelere yerletirilen yerli Amerikallar, ulusun en fakirlemi ABD vatandalarndan bazlar olarak kald. Yerli Amerikallarn te biri, yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr. 1890daki Wounded Knee katliamnn alan olan Pine Ridge Sioux zerk blgesi, Amerika Birleik Devletlerindeki en fakirlemi yerdir. ABD hkmeti, yerli Amerikallar topraklarndan geliim adna kard, ama Batdaki yerli Amerikal topluluklar halen tahribattan oluan yaralarn sarmaya alyorlar. EK BLGLER: 1. Byk Apai savas Geronimo, Gneybatdaki beyazlara direnen son eflerden biriydi. Yenilen ama dnya apnda hrete kavuan Geronimo, 1905te Bakan Teddy Rooseveltin bakanla gei treninde grld.

2. Yerli Amerikallarn atalarnn, bugnk Rusyaya ait Sibiryadan yaklak 15.000 yl nce Alaskaya gemi olduklarna inanlmaktadr.

William Shakespeare
William Shakespearein (1564-1616) tm diller dahil dnyann en byk oyun yazar olduuna ok az kii kar kabilir. Bat kltr zerinde son drt yzyl gekin bir zamandr yapt etki yadsnamaz.

Youn aratrmalara ramen, Shakespearein kiisel hayat hakknda ok az ey bilinmektedir. Muhtemelen ksa bir resm eitim ald ngilterenin Stratford-upon-Avon kentinde dodu. Anne Hathaway adnda bir kadnla evlendikten sonra, Londraya tanp dier ortaklaryla beraber ortaklaryla beraber Globe Theatreda aktr ve ynetmen olarak alt kariyerine oyun yazar olarak

devam etti. Shakespearein gz alc parlakl, mr boyunca geni apta kabul edildi ve eserleri, hem aristokratlardan hem de halktan izleyenleri ile olduka poplerdi. Shakespeare, uzmanlarn genel olarak yedi kategoride gruplandrd otuz sekiz oyunuyla hreti yakalamtr. II. Richard ve V. Henry gibi tariheler, gerek tarih ahsiyetleri tipik olarak ngilterenin krallarn tasvir eder ve liderlik, kiisel btnlk veya rezillik gibi fikirleri kefeder. Hamlet, Macbeth ve Kral Lear gibi trajedileri, kiilerin kusurlu eylemlerinin ve kararlarnn muazzam biimde dallanp budaklann kefeder. Bir Yaz Gecesi Ryas ve Kuru Grlt gibi komedileri, dnml olarak kaygszl sunar ve hatal kimlik vakalar ile atelenen, tipik olarak evlilikte biriken romans ile kapr. Ksasa Ksas ve Frtna, farkl trlerden unsurlarn birlemesinden dolay snflandrmas daha zor eserlerdir. Yzyllar boyunca bu otuz sekiz farkl senaryo, zamansz olduunu, ada kayglar kefetmek yoluyla onlar mercek altna alan ynetmenler ve aktrler tarafndan yeniden yorumlanmas iin verimli bir zemin olduunu kantlamtr. Shakespeare, ayn zamanda ak, sanat, gzellik ve dier balklar hakknda 154 soneyi iine alan nemli sayda iir de

yazd. Bu iirlerde stilistik ve biimsel etkisinin tesinde, Shakespearein bulduu ngilizce kelimeler ve ifadeler, gerekten sayszdr. Bunlar, fersiz ( lackluster) ve sahte sofu (sanctimonious) gibi gnmzde olaan olan szcklerden tutun da, bir rpda (one fell swoop) ve resm seremoni anlamnda ihtiam ve durum (pomp and circumstance) gibi iirsel deyimlere kadar uzanan bir eitliliktedir. ngiltere, Shakespearein bu edeb ve dilbilimsel etkisini derhal kabullendi ve lm zerine en byk dahlerinden birini kaybettiini de ilan etti. Gerekten d e Hamletten bir deyimle ifade edersek, dnyaya onun gzyle tekrar baklamayaca muhtemeldir. EK BLGLER: 1. Shakespearein oyunlarnn ve iirlerinin bazlarnn ona ait oluu tartmaya ak olmasna ramen, bilginler bu iddiay destekleyecek yeterli kant bulamadlar. 2. Shakespearein zamannda kadn karakterlerinkiler de dahil tm roller, erkek oyuncular tarafndan oynanrd. Bu gelenek, komedilerinin bazlarna (Nasl sterseniz gibi), kadn oyuncularn kimliklerini saklamak iin erkek gibi giyinmesiyle, bir karmaa katman daha ekledi.

Paul Gaugin
Paul Gaugin (1848-1903), post-izlenimcilik akmnn nemli bir ahsiyetidir. Bugn Tahiti resimleri, Vincent Van Gogh ile ilikisi ve yirminci yzyl sanat zerindeki etkisi ile hatrlanr.

Sol kanattan bir gazetecinin olu olan Gaugin, Pariste dodu. Anneannesi, Perulu bir asilzadenin kzyd. Babasnn siyasi nedenlerle Paristen ayrlmas gerektiinde aile, Gauginin ocukluunun drt yln geirdii Perunun Lima kentine tand. Gaugin, sanat almaya grece ge bir zamanda balad. Balangta bir ticaret gemisine katld ve sonrasnda Pariste

borsac oldu. lk bata, sadece sanat eserleri toplad, ama sonrasnda bo zamanlarnda resim yapmaya balad. 1876da resm Salonda eserlerini sergiledi. 1879 ylyla beraber izlenimcilere katlmt. Borsa 1882de ktnde, Gaugin bir tuval reticisi iin sat eleman olarak almak zere Kopenhaga gitti. Ksa bir sre sonra, kendisini sanat almalarna tam zamanl olarak verdi. Huzursuz ve sabrsz mizal Gaugin, sessiz, ticar olmayan bir cennet araynda bir yerden bir yere tanp durdu. 1886da alt ay Britannyde bir kasaba olan Pont Avenda yaad. Sonra Rouen, Kopenhag, Panama ve Martiniquee seyahat etti. 1888de Pont Avena dnmesi zerine Vaazdan Sonra Grnm (Melekle Green Yakup) resmini yapt. Bozulmu perspektif ve gereki betimlemeden ziyade sembolik betimlemeyle Gaugin, bir vaazn dinleyicilerin zihinleri zerindeki etkisini yakalamay denedi. Sert konturlar ve tuvalin canl renkleri, Japon basklar ve ortaa vitraylarna olan hayranln ortaya serer. 1888de Vincent Van Gogh, Gaugini, bir sanat komn kurmay umduu Arlesda ona katlmaya davet etti. Birbiriyle badamayan mizalar yznden ikili bir kavgayla ayrld. Sonraki birka yl Gaugin, Brittany ile Paris arasnda gidip geldi. Daha ilkel bir yaam tarznn zlemiyle gittii ama yerli

el yapm eksikliinden dolay hayal krklna urad Tahitiye 1891de yelken at. Cava oymalar ve Kolomb ncesi mlekilikten ilham alarak Gaugin, ada ve geleneinin resim sahnelerini yapmaya balad. 1893te Gaugin, basit tahta kalb ile detayl ekilde grselletirdii Gney Denizindeki tecrbelerinin romantize edilmi bir kayd olan Noa Noa adl eserini yazd Parise tekrar yelken at. Gsterili egzotizmi ile arkadalarnn ounu kendinden soutmay becerdii zaman boyunca, iki yl Fransada kald. Eserlerinin az ilgi grmesiyle gerilen Gaugin, elindekilerin hepsini satt ve 1895te Gney Denizine kalc olarak g etti. yl sonra, Nereden Geliyoruz, Neyiz Biz, Nereye Gidiyoruz? adl kasvetli bayaptn resmettikten sonra bir intihar giriiminde bulundu. 1901de Paristeki satcsndan dzenli bir aylk almaya baladktan sonra 1903 ylnda lene kadar yaad Marquesastaki uzak bir adaya tand.

Atom
Bir atom, elementin tm kimyasal zelliklerine sahip olan, bir elementin en kk birimidir. Atom fikri, Yunanl filozof Democritusun bir atomu maddenin daha kk paralarna blnmeyecek kadar minik bir tanecii olarak tanmlad M 530 ylna kadar gider. Atomun modern zamanlardaki algs, alt bileenlerini (bilindii zere elektronlar, protonlar ve ntronlar) de ierir, ama fikir ayndr. Tm maddelerin temel yap tadr.

Modern atom kuram, tm elementlerin atomlardan olutuunu ve herhangi bir elementin tm atomlarnn ayn olduunu belirtir. Hidrojen, karbon, oksijen, sodyum, potasyum, altn ve uranyum gibi elementler, bileim oluturmak zere kimyasal tepkimeler yoluyla birbiri ile

birleirler. rnein, hidrojen ve oksijen suyu oluturmak iin birleirler ve sodyum ve klor, tuzu oluturmak zere birleirler. Bir atomun temel yaps, atomun byk ksm bo uzaydan olumasna ramen, elektronlar tarafndan sarlan bir ekirdektir. ekirdek, ntronlar ve protonlardan oluan youn bir zdr. Ntronlarn yk yoktur ve pozitif ykl protonlardan biraz daha ardrlar. Atomdaki proton saylar, ne eit bir element olduunu belirler. Uranyumun doksan iki protonu varken hidrojenin bir tane vardr. Elementler, protonlar kimyasal tepkime yoluyla deil ama fzyon ve fizyon yoluyla kazanrlar veya kaybederler. Elektronlar, neredeyse yok saylabilir bir ktle ile negatif ykl paracklardr. ekirdek evresindeki elektronlarn hareketi, kimya ve fizikte en tartlan balklardan biri olmaya devam etmektedir. Atomun erken dnem modelleri, dnyann gnein evresinde dnd gibi elektronlarn da ekirdek etrafnda dnmesi eklinde betimlemitir. Kuantum mekaniindeki son gelimeler bilim adamlarn, elektronlarn orbitaller denen karmak dalgalarda, belirgin enerji dzeylerindeki ekirdei evreleyerek hareket ettiine inandrd.

EK BLGLER: 1. Evrenin oluumunun gncel kuramlar, byk patlamadan sonra, evrenin atomlar oluturmak iin ok fazla scak olduunu ileri srer. Atomlarn yaratm, byk patlamadan 379.000 yl sonra, scakln 3.000 kelvine dt zamana kadar byk ihtimalle gereklemedi. 2. Evrenin erken dneminde, hidrojenin atomlarn % 75ini, helyumun % 24n ve dier elementlerin ise geriye kalan % 1ini oluturduu dnlr. 3. Protonlar ve elektronlar, kuark (kuramsal zerre) denen daha kk taneciklerden oluur ve elektronlar lepton denen daha kk taneciklerden olumu olabilir. 4. Doksan iki elementin doada kendiliinden olutuuna inanld, ama son zamanlarda bilim adamlar doksan drt protonu olan pltonyumun da doada kendiliinden var olduunu kefettiler.

Richard Wagner
Richard Wagnern (1813-1883) operaya yapt muazzam katk, onu on dokuzuncu yzyln en etkili adamlar listesinin neredeyse tepesinde bir yere koyar. Ama belki daha da nemlisi, Gesamtkunstwerk (Mzii, sanat, hareketi, tiyatroyu, iiri ve felsefeyi birletirdii tam bir sanat almas fikri) kavramyla somutlatrd, genel anlamda btn sanata yapt katkdr. Wagner takip eden ve dncesiyle gl bir biimde etkilenen dnrler arasnda sanatlar ve mzisyenlerden (T.S. Eliot, Arnold Schoenberg, Ernest Hemingway ve Pablo Picassoyu da iine alan) eitli kuaklar vard.

Acmaszca rekabeti bir egomanyak olan Wagner, niversiteye de devam ettii Leipzigte dodu. 1833te erkek kardei ona, erken dnem sinir bozucu kariyerinin birka baarsndan biri olarak Wrzbergte bir koro efi olarak bir i buldu. Wrzbergteyken, ona gre ortalama baarda saylabilecek Rienzi (1842) ve Uan Hollandal (1843) eserlerini yazd, ama savurgan yaad ve borlularn atld hapishanede biraz zaman bile geirdi. Wagner, Tannhauser (1844) ve Lohengrin (1848) eserleriyle olgunlua ulat, Dresdendeki Sakson sarayna tand. 1849da devrimci bir siyas hareketi destekledi ve sonrasnda yakalanmas iin bir emir karld. Wagner, Franz Lisztin ona af kmasna yardmc olduu Weimara kat. Sonraki yllarda Wagner, Tristan ve Isolde (1859), Die Meistersinger (1861) ve Parsifal (1882) operalaryla birlikte, nl ember Dngsn besteledi. Wagner, kendisini Alman mziin ruhunu cisimletiren kii olarak grd. O, bir sosyalistti ve Liszt ile beraber, harmoni, yap ve bestede devrimci yntemlere nclk eden ve Alman mziinin stnln haykran bir kuram olan, Gelecein Mzii fikrini oluturdu. Wagner, ondan nce hibir bestecinin yapmad gibi dinleyicilere atma ilham veriyordu. Baz insanlar devrimci

dehasndan dolay mziini sevdiler ama naho karakterinden nefret ettiler. Pek ok ada ise karakterinin eksik yanlarna ilgisiz kalrken, mziinin lsnden ve karmaasndan holanmadlar. Wagner, narsisizminin doruk noktasnda, Bayreuthun Baverya kasabasnda 1872de tamamen kendi mziine adanan bir festival balatt. Wagner, Venedikte kalp krizinden ld. EK BLGLER: 1. Wagner, iddetli bir Yahudi dmanyd. Mzikteki Yahudilik adl eserini 1850de yaynlad, Yahudi adalarna, hatta bir zamanlar arkada olan besteci Giacomo Meyerbeer gibi baz kiilere de saldrd. 2. Wagner, en iyi arkadalarndan birinin ei ve Franz Lisztin kz olan Cosima Lizst von Blowu batan kard ve onunla evlendi. Sonrasnda Liszt, Wagner ile yllarca konumay reddetti. Dier yandan Herr von Blow, Wagner ile asgari mterekte, operalarna eflik yaparak ve byk bir dahi olan Wagnern Cosimada bir hakk olduuna kabul ederek ilikisini srdrd.

George Wilhelm Friedrich Hegel

G.W.F. Hegel (1770-1831), Almanya, Stuttgartta dodu. Hegel, sonralar Almanyann felsefe merkezi olan Jena niversitesinde akademik bir i bulmay umdu, ama planlar Napolyon Bonaparten istilas ile yarda kald. Hegel, kat ve nce Heidelberg ve sonrasnda Berlinde bir profesr olmadan evvel birok i arasnda, bir gazete editr ve lise mdr olarak yllarca alt. ldnde Hegel, derslerini dinlemek iin snflara doluan rencileriyle Almanyann en nl filozofuydu.

Hegelin felsef sistemi, insan hayrette brakacak denli karmaktr. Ancak, birka genel zellikten sz edilebilir.

lk olarak Hegel, tarihe byk nem verir. Hegel iin tarih, ruhun (Almancada geist) kendisinin ruh olarak bilincine varma noktasna gelmesi srecidir. Bununla Hegelin ne demek istediini anlatmak zordur. Bir okumada ruh, insanolunun yaad normlarn toplamdr. Bir norm, neyi yapmamz gerektiini veya neyi yapmamza izin verildiini (toplumsal kaideler) syleyen bir kuraldr. Ruh, kendisinin ruh olarak bilinicine varma noktasna gelir. demek, tarihsel sreler boyunca insanlarn kendilerinin yaamlarn yneten normlarn yazarlar olduklarnn, tarih boyunca bu normlarn belirli nedenlerle ktnn, sadeletirildiinin ve deitirildiinin toplu olarak farkna varmalar demektir. Hegelin, kendisinin bilin formlar dedii normlar sistemlerinin tarih boyunca nasl deitii hakknda ok ilgin bir kuram vard. Kendi kuyularn kendilerinin kazdklarn iddia etti. Normlarn bir sistemi, kendi standartlarna gre gerekesiz ve sama gelmeye baladnda kendisinin kuyusunu kazar. Hegel, bu olduu zaman, bilinliliin nceki formunun sorunlarn kesin olarak zen normlarn yeni bir sistemi ykselir, diyordu. Bylece, tarih boyunca insan yaamn yneten normlarn sistemlerini snadmzda siyasi, ahlk, din, estetik veya felsef bir formdan dierine geiin mantkl grnmesi dorultusunda bilin formlarnn birbirini

takip ettiini fark ederiz. Bu nedenle dnyamz incelediimizde, normlarmzn akl ile ynetilen tarih bir srecin rnleri olduunu grrz. EK BLGLER: 1. Hegel, kendi felsef sisteminin son bilin formu, hibir zaman alamayacak normlarn son sistemi olduuna inand. Bu yzden onun anlad ekliyle tarihin sona erdiine inand. 2. Hegel, bilin formlarnn kendi kuyularn kendilerinin kazmasyla bilincin yeni formlarna yol amas srecine diyalektik adn verdi. 3. Hegel, bir zamanlar Napolyon Bonaparte at srtndaki dnya tarihi olarak tasvir etti.

I. Muaviye
I. Muaviye adyla hkmdar olan Muaviye bin Ebu Sfyan (602-680), Aliden sonra iktidara geldi ve Drt Halife Dneminden sonra slamn ilk lideriydi. Muaviye, Mekkede dodu. Babas, Hz. Muhammedin retilerine iddetle kar kyordu ve Muaviye Mslman olduu zaman, inancn kendi ailesinden gizlemek zorundayd.

Hz. Muhammedin Mekkeyi fethetmesinden ve putlar krmasndan sonra, Muaviye bir yazc oldu. Sonunda slam imparatorluu geniledike Hz. Muhammed, Muaviye ve erkek kardelerini, slam ordusunun Bizansllara kar savan ynetmeleri iin Suriyeye gnderdi. Halife mer idaresi altnda Muaviye, Suriyenin hkmdar olarak bilindi. Hkmdar olarak Bizans saldrlarna kar koymaya ancak gc yeten Suriye ordusunu glendirdi ve Kbrs ile Rodosu da hkimiyetine ald. Muaviyenin hedefleri, Drt Halifenin sonuncusu Ali atandnda iddetli ekilde deiti. Ali, nc halife Osmann katillerini cezalandrmamay seti ve Muaviye bunu Alinin de cinayete kartnn bir iareti olarak grd. Muaviye, Suriyede Ali kart bir hareket balatt. Bu ayaklanmay durdurmak iin Ali, Sffin Savanda Muaviyeye kar ordulara kumandanlk etti. Muaviye sava kaybediyor olmasna ramen, Alinin askerlerini sava durdurmaya ikna etti ve galibe karar verilmesi iin din hakemlik yolunu nerdi. Bu hakemlik srasnda Muaviye, Alinin askerlerini liderlerine srt evirmeye ikna etti. Bu dikkat dalmas, Muaviyeye takipilerinin byk bir ksmn Msra gndermek iin zaman kazandrd.

Ali ld zaman, Suriye ve Msr elinde tutan Muaviye, en gl Mslmand ve onun yerini alabilecek en mantkl seenekti. 661 ile 680 yllar arasnda baa geti. nceki halifelerden farkl olarak Muaviye, ondan sonra gelmek zere olu I. Yezidi atad. Hem bir sultanlk kurmak hem de eski gelenekleri devam ettirmek iin Muaviye, sonraki halifeyi semek zere oy kullanacak grubu kendisine sadk asilzadelerden oluturdu. Ancak bu asilzadeler, varisinin kim olacana karar vermek noktasnda, zaten halifenin cebinde saylrlard. Bylece, ilki 661 ile 750 yllar arasnda hkm sren meyye hanedan olmak zere bir dizi babadan ola geen sultanlklar devri balad. EK BLGLER: 1. lk halife, devleti Arap Yarmadasndan ynetti. Ali, bakenti Iraka gtrd ve Muaviye, Suriyenin am kentinden ynetti. 2. Gelenekte anlatlana gre Muaviye, Alinin ordularn kendi ordusunun mzraklarna Kuran sayfalar takarak hakemlik uzlamasnda raz gelmeye ikna etti. Kutsal kitaba zarar vermek istemeyen Alinin askerleri, savamay kestiler.

Otto von Bismarck

Otto von Bismarck (1815-1898), modern Almanya ulusunun kurucusu kabul edilen on dokuzuncu yzyl politikacs ve diplomatyd. 1800lerin ortalarna gelmeden Almanya, minik, birbiriyle savaan devletlerden oluan bir yamal boha gibiydi. Almanyann paralanmas, en sonunda 1806da tamamen ortadan kalkndan nce kademe kademe dzinelerce paraya blnm olan Kutsal Roma mparatorluunun bir mirasyd. Kayzer I. Wilhelm adna alan Bismarck, bu devletleri bir birleik imparatorluk altnda birletirebilmiti.

Bismarckn kendisi bir asker yetkilinin olu olarak daha gl Alman devletlerinden biri olan Prusyada domutu.

Politikaya bir muhafazakr olarak otuzlarnda girdi. Balangtaki endielerine ramen, Almanyann birlemesi hedefini tm kalbiyle kucaklad. Prusya anslyesi veya babakan olarak atanan Bismarck, birlemeye kar olan muhalefetin stesinden gelmek iin tehdit gcn ve diplomasiyi kulland. Ayn zamanda giderek byyen Alman milliyetilii duygusunu da tevik etti. 1870te Bismark, Prusya ile birlemesi iin dier Alman devletlerini kolayca ikna edebilecek ekilde Fransayla bir sava kurnazca kkrtt. Birleik bir Alman mparatorluu, 1871de Prusyann Fransa karsnda elde ettii hzl bir zafer sonras ortaya kt. Ardndan Bismarck, kayzerin tm gvenini kazand ve byk lde yeni Alman imparatorluunu ynetti. Bismarck, bir liberal deildi, ama imparatorluu glendirmek zere bir dizi reform balatt. Ortak para birimini gelitirdi, pek ok idar reformu yasalatrd ve birlii somutlatrma abasnda tm imparatorluk iin tek bir kanunlar seti oluturdu. Ancak Bismarckn kurduu Alman imparatorluu, ksa mrl oldu. 1888de Wilhelmin lmnden sonra, II. Wilhelm tahta gemesinden ksa bir sre sonra Bismarck istifa etmeye zorlad. Bismarckn istikrarl eli olmakszn

Alman d ilikileri, ktye doru bir dn sergiledi. 1914te II. Wilhelm, imparatorluu sona erdirecek bir karar vererek Almanyay I. Dnya Savana srkleyecek vahim bir seim yapt. Ve on dokuzuncu yzylda Bismarckn Almanlar birletirmek iin kulland milliyetilik gc yirminci yzylda felaket sonulara yol at. EK BLGLER: 1. Bismarcka, sertlii ve kararll ile yapt hretten dolay Demir anslye lakab verildi. 2. Bismarck, ilki 1849da bir renci tarafndan ve tekrar 1874te bir varil yapmcs tarafndan olmak zere iki suikast giriiminden kurtuldu. 3. Bismarcktan sonra onun ad verilen devasa bir Alman sava gemisi, ok nemli bir II. Dnya Sava deniz muharebesinde 1941 ylnda ngilizler tarafndan batrld. 4. Arlkl olarak Alman-Amerikan yerleimcilerden oluan ABD eyaleti Kuzey Dakotann bakenti, Bismarck adyla anld.

Fyodor Dostoyevski

Fyodor Dostoyevski (1821-1881), psikolojik romann tartmasz en byk ustasdr. Krk seneye yaylan edebiyat kariyeri boyunca, insan doasnn benzeri grlmemi ve halen esiz olduu dnlen bir kavrayyla, zellikle suun, umutsuzluun ve lmle meguliyetin duygusal hllerini sergiledi. Dostoyevskinin hayatnda karsna kan zorluklar ve yaad trajediler muhtemelen onun kurgusunu zenginletirdi. Moskovada kat bir Rus Ortodoks ailede dnyaya gelen Dostoyevski, 1839da babasnn ani lmyle sarsld. Dostoyevski, babasnn ynlendirmesini takip etmesine ve bir mhendis eitimi almasna ramen bu iten holanmad ve

yazar olmaya karar verdi. lk roman nsancklar (1846) eletirmenlerden byk vg ald. Ama kariyeri, radikal solcu bir yaynevi operasyonunda yer almaktan 1849da yakalandnda raydan kt. Bir son dakika ceza tecili ile sahte infaza maruz kaldktan sonra, drt yln Sibiryada bir alma kampnda geirdi. Bu travmatik tecrbe, Dostoyevskinin eserlerinin tonunda ve ieriinde silinmez bir iz brakt. 1860larda Dostoyevski, d dnyada sosyal olarak ie yaramaz hale gelmi kskn, nevrotik bir mnzev hakknda yazd Yeraltndan Notlar (1864) yksn ve yal bir kadn ldren gen bir adamn suunu ve acsn ayrntl biimde tahlil ettii erken dnem ustalk eseri Su ve Cezay (1866) kaleme aldnda, edeb anlamda byk bir srama gerekletirdi. kinci eseri, ksmen psikolojik derinlii ve bir suu iledikten sonra sulunun isel olarak kendini yarglamasnn toplumun verebilecei en kt ceza olduu sonucu ile adn hrete tamtr. Dostoyevski yalandka, genliinin ateist politikalarn reddetti ve atalarndan bildii Rus Ortodoks inanlarna geri dnd. Roman Budalada (1868-1869), trajik biimde Mesih figrn betimledi ve sonraki kariyerinin byk bayapt olan Karamazov Kardeler (1879-1880), Rus

Ortodoks ahlk anlay ile demlenen o zamana dek yazlm en nemli Hristiyan roman olarak anld. Bu dev romanda, ldrlen bir babann olu, ok farkl ekillerde Hristiyan inancnn ve iyilik ile ktlk anlaynn sorunlarnn stesinden gelirler. Mfteriler Dostoyevskinin youn ve ounlukla espriden yoksun tarzn eletirmelerine ramen, karakter almalarnn ie ileyen detay zellikle toplumun ularnda yaayan sulularn, akl dengesi bozuklarn ve dierlerinin zihinlerine yapt keiflerinde sorgulanmad. Edeb mirasnn tesinde, bu kiiletirmeler Friedrich Nietzscheden Albert Camusya yirminci yzyln nihilist ve varoluu filozoflarn etkiledi. EK BLG: 1. Yaam boyunca Dostoyevski, Sibiryadaki alma kampndaki yllar srasnda nemli lde ktleen sara hastalndan muzdaripti.

Vincent Van Gogh

En byk Hollandal sanatlardan biri olan Vincent Van Gogh (1853-1890), ac ekmi ve yanl anlalm dehann sembol oldu. Tm mr boyunca sadece bir resim satmasna ramen, imdi eserleri bir servet deerindedir.

Protestan bir rahibin olu olan Van Gogh, Hollandada Zundertte dodu. 1869 ylyla beraber ilk nce Laheyde, sonra Londrada sanat tccarlar Goupil & Companyi temsil ediyordu. dnyasnda baarsz olan Van Gogh, rahiplik eitimi almak zere 1875te irketi brakt. Gneybat Belikadaki madencilere ksa mddet vaaz vererek alt, ama tm varln dattktan sonra ruhban snfndan kovuldu. Daha yksek makamdakiler, Hristiyan retilerini son

derece harfiyen yerine getirmesinden endie etmilerdi. Van Gogh, 1880 ile 1890 yllar arasnda sadece on yl bir sanat olarak aktifti. Basklar kopyalamaktan, kitap okumaktan resim yapmay kendi kendine rendi. Konusu ve teknii asndan Fransz ressam Jean-Franois Millete (18141875) ok ey borlu olduu Patates Yiyenler (1885) adl bir eserinde aka grld gibi gereki ressamlardan etkilendi. 1886da Van Gogh, hayatnn ounda onu destekleyen, bir sanat tccar olan kardei Theo ile metelii blt Parise gitmek iin Hollanday terk etti. Van Goghun Claude Monet, Paul Gaugin, Camille Pissarro ve Georges Seurat ile tanmas Theo yoluyla oldu. Zamannn pek ok sanats gibi, Japon basklarna ilgi gsterdi. Youn sanatsal faaliyetle geen iki yldan sonra Van Gogh, kylleri resmetmek amacyla Fransann gneyindeki Arlese tand. Ekim 1888de Gaugini kendisine katlmaya davet etti. Ayn yln Noel gecesinde iki sanat birbirine girdi ve Van Gogh kendi kulan kesti. Bir gazete yazsna gre, onu bir fahieye sundu. Olay, muhtemelen sarann bir ekli olan akl hastalnn ilk iaretiydi. 1889 Mays ayyla beraber Van Gogh, kendisini SaintRemydeki psikiyatri kliniine yatrd. O yl belki de en nl

eseri olan Yldzl Gece resmini yapt. On iki ay sonra, Paris yaknlarndaki homeopati doktoru Paul-Ferdinand Gachetnin evine tand. Ciddi ekilde depresif olan Van Gogh, Temmuz 1890da kendisini gsnden vurdu ve iki gn sonra ld. lmnden sonra Van Goghun n hzla ykseldi. 1901de eserlerinin bir sergisi, resimlerinin yetmi bir tanesine ev sahiplii yapt. 1987de risler resmi 47 milyon sterline satld. yl sonra Doktor Gachetnin Portresi rekor krarak 82.5 milyon dolara alnd. Bugn Van Goghun, en byk tek koleksiyonu Amsterdamdaki Van Gogh Mzesinde olup, 1.250 resmi ve 1.000 eskizi dnya geneline yaylmtr. EK BLGLER: 1. Van Goghun manidar grnen son szleri Mutsuzluk, sonsuza dek srecektir. oldu. 2. Baz uzmanlar, Van Goghun manik-depresyondan muzdarip olduuna inanrlarken, dierleri akl hastalnn ar apsent tketiminden kaynaklandn iddia ettiler. Halen dier baz uzmanlar, onun kendi boyalarndan ok fazlasnn tadna baktn sylerler.

Elementler: Metaller, Ametaller ve Yarmetaller

Bir element, dier bir maddeye kimyasal reaksiyonlar yoluyla dntrlemeyen bir maddedir. Tm elementler, pozitif ykl atomalt tanecikleri olan belirgin saydaki protonlu atomlardan oluur. rnein tm karbon atomlarnn alt protonu vardr ve tm altn atomlar yetmi dokuz protona sahiptir. Doksan element, yeryznde doal olarak bulunur ve buna ek olarak yirmi tanesi de yapay olarak oluturulabilir. Elementlerin temel snflandrmas vardr: Metaller, ametaller ve yarmetaller. Ametaller doada daha yaygn bulunmasna ramen elementlerin drtte , metaldir. Metaller, minik, negatif ykl atomalt tanecikleri olan elektronlar brakma ve paylaabilme kolayl ile nitelendirilirler. Bir metal atomu bir elektron verdii zaman, bir katyon denen pozitif ykl bir iyon olur. Metaller, ounlukla elektronlardan oluan bir denizde yzen katyonlar olarak dnlr. Serbest yzen elektronlar, metal atomlarn, metallere kendi zelliklerini vererek, birbirine bal ama esnek tutar; eilebilir (bir kabloya ekilebilir) ve biimlendirilebilirler (bir levha yapmak iin dvlebilir). Ayn nedenden dolay, metaller ayn zamanda sy ve elektrii iyi

ekilde iletirler ve dier elementlerle bileimleri kolayca oluturabilirler. Oda scaklnda parlak katlar olmaya meyillidirler. Ametaller, ounlukla elektron kazanrlar ve kat kimyasal balar olutururlar. Krlgandrlar ve kolaylkla krlrlar. Ametaller, genelde yanstmazlar ve elektrii veya sy ok iyi iletmezler. Ancak onlardan mkemmel yaltkan yaplr. Sadece on bilinen ametal olmasna ramen, yeryz zerindeki neredeyse tm yaam, onlardan altsyla oluur: Hidrojen, oksijen, nitrojen, karbon, fosfor ve slfr. Dier ametaller, ounlukla dier elementlerle ok ender tepkimeye giren tepkimesiz gazlardr. Yarmetaller, metallerin ve ametallerin baz zelliklerine sahiptirler. rnein, silisyum ve germanyum, bir elektrik akmn belli koullarda ileten yar-iletkenlerdir. Bu nedenle bilgisayarlarda ve hesap makinelerinde ok kullanldrlar. EK BLGLER: 1. Cva, oda scaklnda sv halde olan tek metaldir. 2. Metallerin oksitleri bazalken, ametallerin oksitleri asidiktir. 3. ou metal, rnein demirin paslanmasna neden

olduu gibi, havadaki oksijenle abucak tepkimeye girer. Saf sodyum, oksijene maruz brakldnda patlar. Paladyum, platin ve altnn, oksijenle tepkimeye girmeyen ender metallerden olular, onlar bylesi gzel ve pahal mcevherler yapan zellikleridir.

Wagnern ember Dngs

Richard Wagnern bayapt, ember Dngs olarak da bilinen Nibelungen Yz (1974) adl devasa operasdr. Das Rheingold (Ren Altn), Die Walkre (Valkrler), Siegfried ve Gtterdammerung (Tanrlarn Alacakaranl) isimli drt ksmdan oluan opera, toplamda neredeyse on yedi saat srer ve pe pee drt gecelik paralar eklinde izlenmek zere bestelenmitir. Baz bilginlerce tm zamanlarn en byk opera almas olarak dnlr. Wagner, efsanev Alman-skandinav kahraman Siegfried efsanesine dayandrd drt librettoyu yazd. Hikyede tanrlarn kral Wotan, devlerin bir yarnn yardmyla Valhalla adnda bir kale yapar. Onlara olan borcunu demek iin Wotan, cce Alberichten tlsml bir yzk alar. Alberich, yze by yapar, ama bu Wotan onun peinde komaktan alkoymaz. Hikyenin ou, bir ejder tarafndan korunan yz eitli gler elde etmeye alrken, Wotann olu Siegmund ve torunu Siegfriedin maceralar evresinde dner. Ayn zamanda ba rolde olan, Wotann kz Valkyrie Brnnhildedir. Sonunda lanet, bu dalgadaki herkesi yok eder, Valhalla atele yanp kl olur ve dnyaya yeni bir a mjdelenir.

Mzik, bir leitmotif (bir karakteri, bir hissi, bir cismi veya bir duyguyu temsil eden ksa, gzel bir melodi) fikrine dayanarak inanlmaz derecede bol ve karmaktr. Her bir ana motif, yeni sahnelere uymas iin yeniden balama yerletirilir. Hibir opera evi, dngy sahneleme zorluunu gze alamad, bylece 1874te ilk kez kendi Beyrut festivalinde sahnelendi. EK BLGLER: 1. ember Dngsndeki Valkyrie karakteri, Viking miferi ve pirin sutyen giyen iman bir sopranonun nl opera karikatrnn kaynadr. 2. Die Walkreden Valkrlerin Atla Gezisi, Francis Ford Coppolann klasik filmi Kyametteki (1979) mehur helikopter d sahnesine elik eden mziktir. 3. ember Dngsne esin kayna olan skandinav mitolojisi, ayn zamanda R.R. Tolkienin Yzklerin Efendisi kitap lemesinin (1954-1955) ve sonra byk baar elde eden filmlerin (2001-2003) de kaynadr.

Karl Marx
Filozoflar yalnzca dnyay pek ok ekilde yorumladlar; ancak nemli olan onu deitirmektir, -Karl Marx, Feuerbach zerine Tezler (1845)

Komnizmin entelektel babas Karl Marx (1818-1883), yirminci yzyl zerinde herhangi bir filozoftan daha fazla etkide bulundu.1818de Almanyadaki Trierde etnik olarak Yahudi olup Hristiyanla dnm olan bir ailede doan Marx, balangta akademik bir kariyeri kovalad, ama

radikal siyasi eilimleri yznden bavurusu kabul edilmedi. Marx, Almanyada 1848 devriminde yer almasndan ok nce yllarca bir gazeteci olarak alt. O devrim baarsz olduunda, hayatnn geri kalannda yaad Londraya kat. Marxn tarih kuramnda, ekonomik retimin aralar, tarih ve siyasi deiimi aklar. Herhangi bir zamanda bir toplum, yiyecek ve barnak ekilleri gibi ekonomik mallar retmenin belli aralarna sahiptir. retim aralar, belirli bir ekonomik dzenlememeyi belirler. rnein, tarm topra ilemek iin byk lde insana ve bu ii gzetlemesi iin de birka insana gereksinim duyar. Bu ekonomik dzenleme, karlnda siyasi sistemi belirler. Tarm durumunda, iftiler topran sahibi olan ve ekinlerinin bir ksm karlnda dier derebeylerinden onlar koruyan toprak sahibi iin altlar. Devrim, ekonomik dzenleme ve siyasi sistem ekonominin retici glerine engel olduu zaman oluur. Her bir ekonomik sistemde, bir i blm vardr, o nedenle insanlarn snflara ayrlmas sz konusudur. Marx, mallarn kullanlmaktan ok dei toku edilmesi iin yaratlan ekonomik bir sistem olarak niteledii kapitalizmi, uzun bir tarih geliimin rn olarak grd. Kapitalizmde, snf ayrm krlma noktasna kadar abartlr. retim aralarna sahip olan kk bir aznlk (burjuva) zenginleirken, ok sayda ii

(proletarya) sefalet iinde rgat gibi alrlar. Marx, kapitalizmin kendi sonunu getireceini ne srd. Kapitalizm gelitike, daha ktleen artlarda yaayan giderek byyen sayda proletaryay yaratacan savundu. Nihayetinde iiler ayaklanacak ve farkl, ortak bir ekonomik sistem her birinin ihtiyalarna gre aldklar ve becerilerine gre verdikleri bir sistem kuracaklar. EK BLGLER: 1. Marx eserlerinin birounu Alman bir sanayicinin olu olan Friedrich Engels (1820-1895) ile beraber yazd. birlikleri, Marxn ustalk eseri olarak baklan ok ciltli Kapital eserini de kapsar. 2. Marx, kapitalizmin kn takip eden ve proletaryann diktatrl olarak gerek komnizmin mjdesini veren devleti tarif etti.

Gazli
Ebu Hamid Muhammad bin Muhammad el-Tusi el-Gazli (1058-1111) veya sadece Gazli, en etkili slam ilahiyatlarndan ve filozoflarndan biridir. Bugnk rann paras olan Tusta dodu.

Gazli, Snn slam iindeki drt meru ekolden biri olan f hukukunu rendi ve retti. Otuz yayla beraber Gazali, bu alann liderlerinden biri olarak kendisini kantlad ve Badattaki Nizamiye Okulunun bana getirildi. Bu grevde drt yl hizmet etti ve grevi sresince halk tarafndan ok sevildi.

Gazlinin nde gelen eserlerinden biri, Filozoflarn Tutarszldr. Bu eserinde Gazli, dnyadaki olaylarn Tanrnn o andaki arzusuyla belirlendiini iddia etti. Bu, temel olarak doadaki tm dier kaynaklar ortadan kaldrr ve her eyi dorudan Tanrnn eline yerletirir. Eserde Gazli, Platon ve Artisto gibi antik a filozoflarn ve onlarn dnce izgisini takip eden Mslmanlar eletirdi. Bu filozoflarn, din sorulara cevap verirken akla bavurmasnn yanl olduunu iddia eder. Gazli, akln Tanrnn varl gibi din hakknda mutlak hakikatleri ispatlamak iin kullanlabilmesi durumunda, herkesin bu hakikatlere katlacan syledi. Onun yerine Gazli, aklc dncenin din cevaplarn kayna olamayacana inand. 1095te Gazli, bir ruhan deiim geirdi. Okulu brakt ve Arap yarmadasnda dolat. ama, Kudse, Mekkeye, Medineye, Msra, tekrar Badata ve sonunda memleketi Tusa gitti. Gazlinin birok sf dzenden birini takip etmeye balamas bu sralardayd. Gazli, Tanrnn gerek doasnn bilinemeyecei fikrindeki Aarit dnce okuluna uzun sre devam etti. Bu okul, Gazlinin en nemli eseri olan Filozoflarn Tutarszlna itibar gsterir. Seyahatleri sonunda Gazlinin, sufizmin

gizemciliinin Tanr ile ba kurmann en iyi yolunu sunduuna karar vermesi byk bir srama deildi. ok sevilen ve ititbar edilen Gazlinin, sf dzenlerle uzlamas, toplumun genelinde sufizmin gvenirliliinin artmasn salad. EK BLGLER: 1. Felsef olarak Gazlinin eseri, felsef phecilie varr. George Berkeley ve David Humedan kaynaklanan ngiliz dnce okuluna benzerdir, ama 700 sene ncesinde ortaya kmtr. 2. Gazlinin en byk eletirmeni, Tutarszln Tutarszl adndaki en byk eletirel almasyla mehur, batda Averroes adyla da bilinen bn-i Rdtr.

Elizabeth Cady Stanton ve Kadnlarn Seme Hakk Hareketi

nsann tarihi, erkek tarafndan kadna kar tekrarlanan yaralamalar ve gasplarn bir tarihidir. -Elizabeth Cady Stanton, Hassasiyet Bildirisi Seneca elalesi Konferans, 1848 Elizabeth Cady Stanton (1815-1902), on dokuzuncu yzyl Amerikasnda kadn haklarnn ylmaz destekisi, alkol kart ve kleliin kaldrlmas taraftaryd. New York ehrinin dnda doan Stanton, tm kariyerini, yaam boyunca elde etmesi zor bir hedef olan kadnlarn seme hakk (oy verme hakk) iin mcadele ederek geirdi. Stanton, Amerika Birleik Devletlerinde kadnlarn nihayet oy verme hakkn elde etmesinden on yedi sene nce ld. 1848de Amerikann seme hakk hareketinin ciddi bir ekilde balad yl, oy veren kadnlar fikri birok insana gln geldi. Sadece Pasifik Okyanusundaki minik Pitcairn Adas, kadnlara oy verme hakkn tanmt. Amerika Birleik Devletlerindeki pek az kolej, kadnlar eitti ve kadnlarn mlkiyet haklar kesin bir ekilde snrlyd. Ama o yl Stanton ve birka kadn, kadn haklar iin bir seminer yapmak iin

New Yorkta Seneca elalesinde bir konferans organize ettiler. Seneca elalesi konferansnda Lucretia Mott ile beraber Stanton, delegeler tarafndan imzalanan Hassasiyet Bildirisini kaleme aldlar. Thomas Jeffersonun Bamszlk Bildirisinden model alnan dokman, tm erkek ve kadnlarn eit yaratldn savundu. Sonraki elli yl Stanton, dier Amerikallar bu neriye ikna etmek iin urat. Seme hakknn savunucular, toplumun kadnn siyasete karmasnn bir hanma yakmadn farz ettii o zamanda, hedeflerini ciddi ekilde takip ettiler. Stanton evlendiinde, evlilik yemininden itaat etmek ifadesinin drlmesinde srar etti. Sonraki ilericiler gibi, erken dnem feministleri de tepkicilerin yzeysel alaylarna tahamml ettiler. Birok Amerikal erkek ve kadn, kadnlarn seme hakkn savunanlar kleliin kaldrlmas taraftarlar gibi grdler. Kuzeyli liberallerin bir geit treninde kadn haklar savunucular, toplumu ve gelenei ba aa etmeye kararlyd. Stanton, 1920de kadnlara oy kullanma hakkn veren ABD Anayasasnn On dokuzuncu Yasa Deiikliinin onaylanmasn grecek kadar yaamad, ama yol arkadalar

Seneca elalesinde hareketi tetiklemi olan kadna takdirlerini sunmada epey zenlilerdi. Eylemci arkada Susan B. Anthony, Sa elimde bu kadnn eli olmasayd yaptm ii asla yapamayacam anlamanz istiyorum., diye konutu. EK BLGLER: 1. Kadnlara srekli olarak oy kullanma hakkn tanyan ilk ABD eyaleti, 1890da Birlike kabul edilen Wyomingti. 2. Anthonynin de iinde olduu erken dnem seme hakknn savunucularndan pek ou, yelerinin ayn zamanda kleliin kaldrlmas ve alkol kart hareketlerin liderleri olduu Amerika Birleik Devletleri ve ngilterede kk, barl bir Protestan tarikatndand. 3. Birka lke halen kadnlarn oy vermesine izin vermiyor: Bhutan, Brunei ve Suudi Arabistan.

Lolita
Vladimir Nabokovun Lolita (1955) adl eseri, yirminci yzyln en parlak ve tartmaya en ak romanlar arasndayd. Romann kt hreti balangta edeb meziyetine glge drd, ama grlt yattka, okuyucular ve eletirmenler Lolitann yalnzca ieriinin ahlak boyutuyla deil ayn zamanda ykleme tonu ve teknii ile de r atn fark ettiler.

Rusyada doan Nabokov (1899-1977), yazma kariyerine balad ngilterede eitim ald. eitli romanlar yaynladktan sonra, profesr olarak almak zere Amerika Birleik Devletlerine tand. Yol boyunca, okuyucularn ya sevip ya da nefret etmeye meyil gsterecei, sluplatrd,

kendinin farknda entelektel bir ton gelitirdi. Lolita, orta yal profesr Humbert Humbertn, on iki yanda bir kz iin ac verici nitelikte gelien cinsel takntsn tasvir eder. Kk Parise uzanan Humbert, Amerika Birleik Devletlerine tanr ve bahede gnelenen Dolores adndaki gen kz grdkten sonra onun dul annesinin evinde oda kiralar. Dolores, ya da Lolitaya yakn olmak iin dulla evlenmeye kadar gtrr ii, ama kadn, evlendikten ksa sre sonra lr. Humbert ve Lolita, ilikilerini gerek bir cinsel deneyimle de tamamlamalarna ramen, kaprisli kz ilgisini kaybeder. Sonunda Humbert, bir kereliine olan ehvetinin gerek aka dntn fark eder; ancak Lolita onun daha ileri gitmesini reddeder. Bir anlatc olarak Humbert, gen kzlara olan takntsnn gerekten rahatsz eden doasn gizleyen nazik, iirsel bir dille gerekleri arptan, becerikli ve kendini ifade edebilen ama sanrl ve tmyle oynak bir yapdadr. Onun nakletmesiyle, onu batan karan Lolitadr ve ekici gen kzlara olan youn ilgisi, sadece onun trajik ocukluk ak macerasnn bir yan rndr. Humbertin nl al satrlar, romann oyuncu ama sarsc tonunu ortaya koyar: Lolita, hayatmn , belimin atei. Gnahm,

ruhum. Lo-li-ta: Az tabanndan tavanna admlk bir gezi yapan dilimin ucunda, nc admda, dilerin stnde. Lo. Li. Ta. 1955te Lolitay bitirmesinin zerine Nabokov, Amerika Birleik Devletlerinde kitab basmaya gnll bir yaync bulamad. Eser, eletirmenlerin roman ya parlak ya da tmyle sapka bulduu Fransada basld. Roman, geni lde yasaklyd ve bestseller olduu 1958 ylna kadar Amerika Birleik Devletlerinde ortada grnmedi. Bugn, postmodern edebiyatn bir mihenk ta olan, oynak yklemenin ana rnei olduu kadar cinselliin ve duygularn bastrlmasnn kavrayl bir edeb incelemesi olarak da vgler alr. EK BLG: 1. Genliinden itibaren Nabokov, Rusa, ngilizce ve Franszcay iyi derecede konuuyordu; erken dnem eserleri genelde Rusadr, Lolitann da iinde olduu sonrakiler ngilizcedir.

Yldzl Gece
Yldzl Gece (Selvi ve Ky), Vincent Van Goghun en iyi bilinen resimlerinden biridir. Basit bir konuyu (yldzlarla kapl bir gkyz altnda kr manzaras) tasvir eder, ama ounlukla derin bir biimde manev bir eser olarak yorumlanr. Van Gogh (1853-1890), Saint-Remydeki psikiyatri kliniinde yatarken, 19 Haziran 1889 akamnda Yldzl Gece resmini yapt. Resimde (74e 90 cm) kvrlarak dnen bulutlar, yldzlar ve bir ay ile kapl gkyznn enginlii ar basar. Tabannda gkyzn delen kulesiyle bir kilise tarafndan glgelenen kk bir ky grnr. Ky, i ie gemitir ve dalgal mavi tepeleri vardr. Solunda cokun bir selvinin d hatlar gkyzne kule gibi uzanr. Baz uzmanlara gre Yldzl Gece, Van Goghun Amerikal air Walt Whitmana (1819-1892) olan hayranln da vurur. Whitmann eseri zerinde yorum yapan Van Gogh, herhangi birinin dnyann zerindeki yerinde Tanry ve sonsuzluu arabilecei bir ey olan yldzlarla aydnlanm cennetin byk kubbesi diye yazd. Bu ksm durumda, Van Gogh dorudan doadan deil

ama eitli hazrlk eskizlerinden alt. Son versiyonda, memleketi Hollandann en tipik mimar zellii olan bir kilise kulesini ekleyerek gerek Saint Remy kilisesinin eklinde deiiklik yapt. Resme eitli anlamlar verilmitir. Baz uzmanlar, kilisenin karanlk pencerelerinin ve kapsnn ilhamn organize olmu bir dinde deil, ama bu noktada muhteem selviyle sembolletirdii doada bulunduunu ima ettiine inanrlar. Dierleri ise eilmi selvinin ve hareketli gkyznn, Van Goghun ac eken ruhunu temsil ettiini iddia ettiler. Hatta bazlar resmin tmyle sembolik olmadn, nk 1889da o akam grndkleri ekilde takmyldzlarn gerek hlini temsil ettiini iddia ettiler. Hubble Uzay Teleskopundan yaplan gzlemler, Van Goghun Samanyolundaki en gizemli yldzlardan biri olan V838 Monocerotise bakm olabileceini ileri srer. EK BLGLER: 1. Bugn resim, New Yorktaki Modern Sanat Mzesinde srekli olarak grlebilir. 2. Boyann kvrlarak dnd fra uygulamalar, aalar ve gkyzn ate ve su gibi elementsel kuvvetlere benzetir.

3. Van Goghun gl duygular verebilmek iin kaln boyay kvrlan dnlerle kullanmas, bir bakma yirminci yzyln balarndaki davurumcu akmn geliini nceden grmesindendi.

Kimyasal Balar
Kimyasal balar, su, tuz veya ya gibi bileikleri oluturmak iin iki veya daha fazla atomla bir araya balanr. Atomlar, atomlarn merkezini saran minik negatif ykl tanecikler olan elektronlarn daha kararl yaplarn oluturmak iin birleirler. Kararl bir bileikte, bileiin toplam enerjisi bireysel atomlarn enerjisinden daha dktr. Kimyasal balarn; kovalent balar, iyonik balar ve metalik balar olmak zere temel eidi vardr. Kovalent balarda atomlar, bir veya daha fazla elektron iftini paylarlar. Sadece bir ift elektronu paylaan tekli balar, iki ifti paylaan ikili balar, l balar ve ender olarak grlen drtl balar vardr; ama bunlar patlamaya hazr ekilde kararsz olmaya meyillidirler. Genelde kovalent balar, zellikle ametaller arasndaki kovalent balar, en gl ve en kararl kimyasal balar olmaya eilimlidir. Kovalent balarn iki eidi vardr: Kutupsuz balar ve kutuplu balar. Kutupsuz balarda, elektronlar molekl genelinde eit olarak datlr, ama kutuplu balarda elektronlar molekln bir ucunda toplanmaya meyillidir. Bu, moleklde negatif ve pozitif kutuplar yaratr. Bu zt olarak ykl ular, buzda ve suda olduu gibi yapsal olarak moleklleri bir araya getirerek birbirine doru ekilirler.

yonik balarda atomlar, elektronlarn dier atomlara verirler. ounlukla iyonik balar, elektronlarn kolayca kaybeden metaller ile elektronlar kolayca kazanan ametaller arasnda oluur. Bir metal, bir elektronu kaybettiinde, katyon denen pozitif ykl bir iyon olur. Bir ametal bir elektron kazandnda, anyon denen negatif ykl bir iyona dnr. Anyonlar ve katyonlar, iyonik balarda balanrlar. Sradan sofra tuzu, sodyum klor, bir iyonik ba yoluyla bir metal olan sodyumun bir ametal olan klor ile balanmasnn bir rneidir. Metaller, metalik balar oluturmaya meyillidirler. Metallerin, elektronlar kolaylkla kaybetmesinden dolay, katyonlarn elektronlardan oluan bir denizde yzmesine benzer olduklar dnlr. Farkl metaller alamlarda birletiklerinde bile, metallere gl ama esnek zelliklerini veren, serbest dolaan elektronlar paylarlar. EK BLGLER: 1. Teknik olarak saf iyonik balar var olmazlar. Hepsi de bir dereceye kadar kovalent veya metalik balanmaya sahiptir. 2. Kovalent balar, ilk kez 1917de Amerikal fizik

kimyacs Gilbert N. Lewis tarafndan tanmland. 3. Beli kovalent balar, baz krom bileiklerinde bulunur.

19. Yzyl Milliyetilii

Bir yzyldan fazla bir zamandr Viyana, sanat mziinin kresel apta merkeziydi. Ama 1840larda Avusturya, Macaristan, Almanya, talya ve Fransadaki devrimler, on dokuzuncu yzyl ilerledike byyen bir mcadele iindeki imparatorluk glerine kar ykselen milliyeti hareketleri kkrtmaya yardm etti. Mzik dnyasnda besteciler, memleketlerinin halk mziine tekrar kulak vererek milliyeti hareketlere desteklerini ifade ettiler. Milliyetilikleri, sonunda modernistlerin kozmopolit enternasyonalizmine yol at, ama bir zaman ou besteci iin milliyetilik baskn ilham kayna oldu. Pariste Frederic Chopin (1810-1849), memleketi Polonyay onurlandrmak iin polonez ve mazurkalar yazd ve 1831de ara kar lme mahkm edilmi Polonya ayaklanmas fertlerinin ansna bir para yazd. ek milliyetilii, besteci tarafndan ifade edildi: Bedrich Smetana (1824-1884), Antonin Dvorak (1841-1904) ve Leos Janacek (1854-1928). Dvorakn Slav Danslar (1878) ve 4. Senfonisi (1874) ve de 6. Senfonisi (1880) ek halk temalarn ve ritmik modelleri kulland. Richard Wagner (1813-1883) ve Richard Strauss (1864-

1949), yirminci yzyln politikas balamnda ho karlanan bir kavrayla Alman mziinin en ileri ve en saf mzik olduunu dnd. Ve Piotr Ilyich Tchaikovsky (18401893) ve Nikolai Rimsky-Korsakov (1844-1908), arn hizmetinde Rus geleneksel mziine yaklatlar. Milliyeti mziin en nl paras, muhtemelen aykovskinin Rus hkmeti tarafndan Napoleona kar salanan zaferin ansna sipari edilen bir para olan 1812 Uvertr (1888) adl eseridir. aykovski, sylendiine gre ok beenmeyerek yazd, ama sonu daha nce yazlm olan klasik mzik paralarnn iinde en poplerlerinden biri olmutur. aykovski, Rus milli marndan ve eitli Ortodoks ilahilerinden faydalanarak ve gerek topu silahlaryla orkestray destekleyerek paray besteledi. EK BLGLER: 1. 1933te Richard Strauss, Nazi Partisinin mzikten sorumlu bakanl olan Reichmusikkammerin bakan oldu. 2. Milliyetilik, yirminci yzylda ounlukla Aaron Copland (1900-1990) ve Dmitri Shostakovich (19061975) bestelerinde yeniden ortaya kt.

3. Milliyeti mziin doruu, iki nemli olayla akt: 1871de Almanyann birlemesi ve 1861de bamsz talyann kuruluu.

Friedrich Nietzsche
Muhtemelen hibir filozof, Friedrich Nietzsche (18441900) kadar sk ve vahice denebilecek lde yanl yorumlanmamtr. Alman kasabas Rcken bei Ltzende doan Nietzsche, yirmi drt yanda svirede Basel niversitesinde profesr olmay baararak, klasik dilbilimi alannda nl gen bir bilgin oldu. Nietzsche, ktleen salk durumu yznden retim grevini brakt ve 1889da zihnen ve fiziken yataa dt. Kz kardei tarafndan baklan bir deli olarak da ld.

Nietzschenin felsefesindeki merkez bir tema, insanlar

ahlak, bilimsel ve estetik deerlerini sorgulamaya tevik ettii, tm deerlerin yeniden deerlendirilmesi adn verdii felsefesidir. Nietzsche, Avrupa kltrnn zellikle Hristiyan ahlaknn temelini oluturan deerlerin ounun yaam ve keyif almay gereksizce kstladna inand. Nietzscheye gre bu deerlerin pek ou gsz ve alngan kiiler tarafndan glnn zerinde g kazanmak iin bir ara olarak icat edildi. Ona gre uysal ve mtevaznn kutsanmasyla Hristiyanlk, hastann salklya kar zaferidir. Deerlerin her bir sistemi ve her felsef sistem iin Nietzsche, Ne tip bir hayata hizmet ediyor?, diye sordu. Nietzschenin bir dier nemli fikri, dnyann kendisini daha nce olduu gibi sonsuza dek tekrar edecei anlay olan ebedi dntr. Ebedi dn dolaysyla, hepimiz hayatlarmz en ince ayrntsna kadar, tekrar ve tekrar, aynen sahip olduumuz gibi yaayacaz. Nietzsche, bunu bir snav olarak sunar: Ne tip bir insan, en zavall ve en hakir grleni bile olsa, hayatnn tm anlarnn tekrarlanmasna tm sonsuzluk boyunca gnll olabilir? EK BLGLER: 1. Birok uzman, Nietzschenin Fransa-Prusya savanda shhiye eri olduu zamandan veya bir

fahieden geen frengi hastal olduuna inanr. 2. Nietzschenin kz kardei, Elizabeth FrsterNietzsche, kardeinin felsefesini kendi siyas amalarna gre kullanmaya alan bir Nazi sempatizanyd. Nietzschenin kendisi, hem Alman milliyetiliinin hem de Yahudi-kartlnn da sk bir eletirmeniydi. 3. Nietzschenin st insan (bermensch) kavram, Nazilerin ideal Aryan kahramann tanmlamak iin kullandklar bir ifadedir. Nietzsche, st insann tam olarak neye benzediini sylemedi, ama kavgac veya iddet yanls olmad akt. 4. Nietzsche, Alman besteci Richard Wagner ile yakn bir arkadala sahipti. Nietzschenin yazlarnda Wagner ldresiye eletirmesinden sonra arkadalklar bozuldu. Baz kantlar, arkadalklarndaki bozulmann nedeninin Wagnern Nietzschenin doktoruna gen adamdaki grme sorunlarnn kaynana dair uygunsuz bir fikir (ar mastrbasyon!) ileri srmesi olduunu iddia eder.

Mehdi
Mslmanlar Muhammed peygamberin, zamann bitiinden nce Mehdi olarak bilinen bir adamn slamn iinden ortaya kacan rettiine inanrlar. Bu adam, Ehl-i Beytin veya Hz. Muhammedin soyunun bir yesi olacaktr ve dnyay saf ve bar dolu bir yere evirecektir. Mehdinin doas hakknda pek ok inan vardr ve her zaman olduu gibi i ve Snn Mslmanlar bu konudaki grlerinde epeyce ayrlrlar. Snn slama gre Mehdi, henz domad. Doduu zaman, Hz. Muhammedin ld yer olan Medinede doacak ve anne babasnn adlar, tpk Hz. Muhammedinkiler gibi Abdullah ve Amina olacak. Snnler, ayn zamanda Mehdinin Hz. Muhammedin ilk vahyini ald yata, krk yanda ortaya kacana ve hem Mehdinin hem de geri dnen sann birok yl boyunca dnyada yaayacaklarna inanrlar. Dier taraftan iler, kkten farkl bir gr tarlar. Peygamber Hz. Muhammedin lmnden beri slamn Ali ile balayan bir dizi imam tarafndan ynetildiine inanrlar. Bu imamlarn on ikincisi ve sonuncusu 868de dodu. Ancak henz lmedi. On ikinci imam be yana geldiinde, on

birinci imam olan babas ld. ocuun amcas tam cemaati ynetecei srada, be yandaki mehdi, bu onuru sadece bir imamn yerine getirebileceini ve onun da kendisi olduunu ilan etti. Bundan sonra her neredeyse gizem perdesinin ardna gizlendi veya ortadan kayboldu. iler, bugn Hz. Muhammed el-Mehdi adyla onun halen hayatta olduuna ve zaman geldiinde ortaya kacana inanrlar. EK BLGLER: 1. Hz. Muhammed, kyamet gn gelse ve Mehdi ortaya kmam olsa bile, o gnn Mehdi kana kadar devam edebileceini iddia etti. 2. Frank Herbertn roman Kumul Tepesinde (1965) bakarakterin, Mehdi olduu sylenir.

Andrew Carnegie

Andrew Carnegie (1835-1919), on dokuzuncu yzyln en byk servetlerinden birini biriktiren, Amerika Birleik Devletlerine gelen skoyal bir gmendi. Carnegie, dnyadaki en zengin adam olarak emekli oldu ve sonra geri kalan hayatn biriktirdii paralar datarak geirdi. lmyle beraber Carnegie, o zamanlar iin hi duyulmam lde, 350 milyon dolardan fazla paray hayr kurumlarna balad. Bugn de hl birok ABD kasabas, gmen hayrsever tarafndan balanan para ile yaplan bir Carnegie Ktphanesine ev sahiplii yapar. Carnegie, servetini 19. yzyl Amerikasnn elie olan

doymaz itahna borludur. 1848de on yanda ailesi ile skoyadan g ettikten sonra Carnegie, bir pamuk rr fabrikasnda almaya balad. Ama eliin muazzam bir frsat sunduunu fark etti. 1865te otuz yanda, Amerika ktasn hzl bir ekilde sanayiletiren, birbirini kesen kprler ve demiryollar iin metal retmek zere Pittsburghta Carnegie elik irketini kurdu. Carnegie, fiyatlar dk tutmakla n yapmt ve irketi sonunda birok rakip kazanmt. 1901de Carnegie, irketi satt ve emekliye ayrld. Mtevaz kkleri ile ii snfnn bir yolda olarak kendisinin istedii bir imaja sahipti ve Zenginliin Kutsal Kitab isimli kitabnda Carnegie, zenginin zenginliini daha az eye sahip olana datmas gerektiini savundu. Emekliliinde de Carnegie aynen bu ekilde yapt. Balar, Amerika Birleik Devletlerinde 1.600den daha fazla ve ngilizce konuan lkelerde 2.500 ktphanenin inasn finanse etti. Ayn zamanda mzeleri, bilimsel keif seferlerini ve kendi onuruna adn alan nl New York Mzik Salonunu da finanse etti. Amerika Birleik Devletlerinde, Carnegiein sonradan zenginlie ulat yaam hikyesi, herkesin Amerikan ryasn kovalayabilecei ve zengin olabilecei fikrinin olumasna yardm etti. Ad, Amerikan frsatlnn ve ayn zamanda

zenginliin sorumluluklarnn da bir sembol olarak kald. EK BLGLER: 1. Baka birok hayr ileri arasnda Carnegie, bir ksm halen kullanmda olan, Amerika Birleik Devletleri genelinde 7.000den fazla kilise orgunun kurulumunu karlad. 2. Carnegie, servetini kazandktan sonra sklkla skoyaya gitti ve bir yazlk olarak kullanmak zere skoya yaylalarndaki Skibo Kalesini satn ald. Kale, yllarca ailesinin mlkiyeti olarak kald, ama imdi sekin bir tatil merkezidir. Madonna ve Guy Ritchie, 2000de orada evlendiler. 3. Carnegie, Sava boyunca Birlikin hararetli bir destekisiydi. Ordularn sava alanna naklini koordine ederek, asker demiryollarnn ve telgraflarn mfettii olarak hizmet etti. 4. Devasa bir dinozor (diplodocus carnegii), fosilini yeryzne ilk karan kefi finanse eden Carnegienin onuruna, onun adn ald.

Huckleberry Finnin Maceralar

Mark Twain (1835-1910) tarafndan yazlan Huckleberry Finnin Maceralar (1884), on dokuzuncu yzyl Amerikan edebiyatnn en ok okunan romanlarndan biri oldu. Tarihesinin ounda yasaklanm bir kitap olmasna ramen hem gen okurlara hem de yal okuyuculara benzer ekilde hitap eden elenceli, hareketli bir hikyedir.

Huck Finn, Missouri, St. Petersburg kasabasndan gen bir ocuktur. Huckn babas Papin iddete meyilli bir sarho ve ou zaman bota olmasndan dolay Huck, onu medeniletirme giriimiyle kedisini afallatan yal bir dulun bakm altnda yaar. Pap kasabaya dndnde ocuu

ldresiye dvmesi yznden Huck uzakta bir mekna kaar. Kamak iin Huck, l taklidi yapar ve bakcsnn kz kardeine ait, kaak bir kle olan Jim ile karlat yer olan Mississippi Nehrinin ortasndaki bir adann zerinde yaamay gze alr. Huck ve Jim, bir salla nehirde yola karlar ve bir toplumun sunaca en kt rneklerle; bir dizi ipsiz sapsz suluyla, kle avclaryla, dolandrclarla karlarlar. Saysz talihsizlikten sonra Jim, yakalanr ama sonunda Huck ve arkada Tom Sawyer tarafndan kurtarlr. Nihayetinde hepsi gvenlie kavuur ve romann sonunda Huck, basp gitmeye ve Amerikann halen evcillememi batsn kefetmeye karar verir. Roman, Huckn geliimi ve zellikle Jim ile ilikisine dair toplumun belirledikleri ile kendi duygular ve igdlerini uzlatrmak iin olan mcadelesi zerinde odaklanr. Gneyde byyen Hucka uzun sredir retilen, kaak bir kleye yardm etmenin kt bir ey olduudur. Ama Jim romann en yardmsever ve en dzgn karakteri ksa srede Huckn gveninin znesi ve neredeyse bir baba figr olur. Sonunda Huck, toplumun kurallarnn her zaman doru olmadn ve kendi doru-yanl anlaynn ounlukla daha deerli bir rehber olduunu anlar.

EK BLGLER: 1. Bugne kadar Huck Finn, birok ABD okul blgesinde, hikyede sk kullanlan zenci kelimesinden dolay (Twainin kelimeyi kullanm ekli, hogry telkin eden ve rkln aptalln knayan bu hikyeye yalnzca gerekilik katmasna ramen) yasaklanmtr. 2. Twain, 1873te baslan ayn adl romannda, ABD tarihinde Yeniden Yaplandrma ile I. Dnya Sava arasndaki dnem iin, imdilerde yaygn bir ifade olan Yaldzl a szcn ilk kez kulland. 3. Twainin daha nceki roman Tom Sawyern Maceralar (1876), Tom ve Huck, bir sulunun altn zulasn (Huckleberry Finnin Maceraler kitabnda Papin ele geirmeye alt para) kefederler.

La Grande Jatte
Georges Seurat (1859-1891) tarafndan yaplan La Grande Jatte Adasnda Pazar leden Sonras, postizlenimciliin en iyi bilinen eserlerinden biridir. Seuratn nl noktac tekniinde ortaya karlan resim, Paris yaknlarnda Sen Nehrinin kylar boyunca yryen, oturan, balk tutan ve yelkene binen insanlarn huzurlu bir sahnesini yakalamtr.

La Grande Jatte resmine gtren yllarda Seurat, optik alyordu ve optikle ilgili deneyler yapyordu. Theorie scientifique des couleurs (1881) ismindeki, Ogden Roodun renk zerine bilimsel eserinden etkilenen Seurat, doal parlakl ve rengi kaln uygulanan noktalarla veya boya vurularyla nakletmek iin bilimsel bir sistem gelitirdi.

Asnieres Hamamna Gidenler (1883) resmi, bu tekniin daha byk bir d mekan sahnesine uygulamasn gsterir. Seurat, sonunda iptal edilen 1885teki bir sergi iin zamannda bitirecek ekilde 1884te La Grande Jatte resmi iin 2 metreye 2 metre 30 santimetre llerindeki tuvali zerinde almaya balad. Ondan sonra, sekizinci ve son izlenimci grup sergisine sunmadan nce renk veren aydnlklk adn verdii bir teknikle resminin birok ksm zerinde yeniden alt. Resmin bittiini dnd andan itibaren Seurat, kat, pano ve tuval zerine elli dokuz hazrlk eskizi yapt. Bu eskizler, onun yaratc srecine byleyici bir bak salar. Resim, Senin br tarafndaki Courbevoie kasabasna bakan La Grande Jatte adasnn kuzeybat kysnda konumlanmtr. Sahne krk sekiz insan, sekiz kayk, kpek ve bir maymun ierir. Sada ayakta duran bir ift, kompozisyona egemen olur. Kadn, kpek ve ayaklarnn ucundaki maymun iin olduu aikr iki tasma tar. Solunda ise rahat giyimli ve imenlikte yaylarak oturup bir sigara tttren kiiden oluan bir grup vardr. Yannda tembelce uzanan adamn aksine gergin bir ekilde diklemesine oturan kibar giyimli bir adam vardr. Resmin merkezinde yanardner beyaz bir elbise giymi olan bir

ocuk, izleyiciye doru resimden dar bakan tek figrdr. Gerilere gidildiinde gruplar halinde veya kendi balarna olan insanlar grlr. Sahne, dnml olarak rahat ve resmdir. Figrler, kartondan kesilmi ve manzaraya dikkatlice yerletirilmi gibi, biraz dz grnrler. Kendi ifadesine gre Seurat, resmin Parthenondaki duvar resimleri gibi, o derece kymetli antik a usta eserlerle karlatrlacak deerde, ada yaamn antsal bir kayd olmasna niyet etmiti. 1924te Frederick Clay Bartlett, Chicago Sanat Enstits iin, bugn bile sergilenen La Grande Jatte resmini satn ald. George ile Parkta Pazar Gn isimli, Stephen Sondheim tarafndan yazlan son zamanlarn bir mzikali, tuvali sahneye tad.

Maddenin Hlleri
Maddenin hli (kat, sv ve gaz), sz konusu maddenin hacmi ve ekli tarafndan tanmlanr. Katlar, sonlu bir hacme ve ekle sahiplerdir. Svlar, sonlu bir hacme sahiptir, ama ekilleri onlar tutan ey tarafndan belirlenir. Gazlarn belirli bir ekilleri veya hacimleri yoktur ve onlar barndan hibir ey yoksa sonsuza dek genilerler.

Madde, molekllerden ve molekller ise atomlardan yaplr. Maddenin hlini belirleyen ey atomlarn ve molekllerin doasdr. Tm molekllerin kinetik enerjisi vardr; hareket ederler. Daha ok hareket ettike, birbirinden ayr hareket etmeleri ihtimali daha da artar. Ama molekller, zellikle ayn tip molekller, birbirlerini ekmeye eilimlilerdir. Kinetik enerji ve molekler ekim arasndaki gerilim, maddenin farkl fazlar ile sonulanr. Bu gerilim, scaklk ve basntan byk lde etkilenir. Scaklktaki artlar, kinetik enerjiyi ykselterek moleklleri daha hzl hareket ettirirken

basntaki artlar, molekler moleklleri birbirine yaklatrr.

ekimleri ykselterek

Katlarda molekller, titreerek veya dnerek daha yava hareket ederler ve molekller arasndaki ekim ok kuvvetlidir. Buz gibi ekilsiz yaplar veya kristaller denen kat yaplarda kendilerini dzenlerler. Scaklk ve basnca bal olarak, molekln ayn tipi pek ok farkl yaplarda dzenlenebilir. rnein, kat karbon grafit veya elmas oluturabilir. Farkl yaplara faz denir. Svlarda kinetik enerji, yeteri kadar yksektir ve molekler ekim de yeterince dktr; bylelikle molekller kolaylkla kayabilir. ou maddenin sadece bir sv faz vardr, ama dier maddelerin birden fazla faz vardr. rnein sv helyumun iki faz vardr. Gazlarda molekller, ok nadiren birbirine ekilirler ve serbeste hareket ederler. Molekller yeterli kinetik enerji kazanrlarsa ve neredeyse hi basnlar yoksa, elektronlar (minik negatif ykl atomalt paracklar) atomlarnn geri kalanndan kendilerini ayrrlar. Plazma denen bu faz, yldzlarda oluur. EK BLGLER: 1. Buz (kat su), sekiz farkl faza sahiptir.

2. Sv helyumun bir faz, ar derecede tuhaftr. Kapal bir kaba doldurulduunda, en alta yerleir; iinde srnr, kenarna srnr ve sonra dna srnr. 3. Ar derecede dk scaklkta molekller nadiren hareket ederler. Bu, sperakkanlar, sperkatlar ve Bose-Einstein youmalar denen, maddenin tuhaf hllerine izin verir.

Piotr Ilyich Tchaikovsky

Kendi zamannda eletirmenler tarafndan kmsenen Piotr Ilyich Tchaikovskynin (1840-1893) klasik mzik ltlerine yapt katkya dair eitli grler vardr. Formu kavray st dzey deidi, ya gsterili ya da duygusal bir aylakt veya dorudan kalbinden beste yapan ve igdlerini takip edecek kadar cesur olan bir milliyetiydi. Durum her neyse, Tchaikovskynin orkestra eserlerinin tarihte bir yeri vardr ve dnya sanat mziine en azndan dinlenebilir bir giritir.

Moskovann 900 kilometre dousunda bir maden

kasabasnda doan Tchaikovsky, krlgan, hastalkl bir ocuktu. Yatl bir okula ve sonrasnda ise St. Petersburgtaki bir konservatuara gnderildi. 1866da Moskova Konservatuarnda armoni profesr oldu ve milliyeti bestecilerden oluan kk bir evreye katld. Moskovada Kk Rusyal (1872) adl 2. Senfonisini ve Rus temalarndan faydalanarak eitli baka eserleri yazd. lk bata Tchaikovsky, memleketinde tam olarak takdir grmedi. 1. Piyano Konertosu (1875), byk Rus efi Anton Rubinstein iin alnd fakat deersiz ve alnmaz bulundu. Ancak Bostondaki prmiyeri byk bir ilgi grd. Tchaikovsky, 4. Senfonisi (1878) gibi eserlerle balayan kariyerinin sonraki safhalarnda Rusyada kabul grd. Tchaikovskynin en nl eserleri, 1812 Uvertr (1888) ile, daima sahnelenen Kuu Gl (1875) ve Fndkkran (1892) adl balelere yapt mziklerdir. EK BLGLER: 1. Tchaikovsky, ilk olarak 1891de Carnegie Salonunda eflik yapt. Sonralar, Amerika Birleik Devletlerinde Avrupada olduundan daha fazla beenildiini, yazd.

2. Tchaikovskynin nasl ldne dair iki ihtimal var: Ya kaynatlmam su ierek yakaland vebadan ya da bir centilmenle kavgasnn sonucunda ceza olarak zehir iip, intihardan. 3. Tchaikovsky bir homosekseldi, ama olmad izlenimini vermek iin, 1877de Antonina Milyukova adnda kendisine hayran bir kadnla evlendi. Evlilik, birka hafta sonra sona erdi.

Modalite
Biraz daha uzun veya biraz daha ksa olabilirdiniz. Daha fazla veya daha az kardeiniz olabilirdi. Tm bu eyler, olanakldr, ama gerek deildir. Farkl olabilecek dnyann grnleri filozoflar tarafndan rastlantsal (contingent) olarak tanmlanr. Ancak dnyann farkl olamayacann gsterilme yollar vardr. rnein 2+2, 4ten baka bir ey olarak toplanmaz. Dnyann 2+2=4 gibi bir grn, zorunlu olarak gerektir. Modalite sorunu, dnyann hangi zelliklerinin rastlantya bal olduunu, hangilerinin zorunlu olduunu ve fark nasl ifade etmek gerektiini tanmlama sorunudur. Modalite sorunu, dnya hakknda her gerei bilsek bile kalacak bir sorudur. Biz yine de unu sorabilirdik: Bu gereklerin hangisi zorunludur ve hangileri rastlantsaldr? Neredeyse tm filozoflar, mantn zorunlu bir biimde doru olduuna katlrlar: Eer Sokrates bir insansa ve tm insanlar lmlyse, o zaman Sokratesin da lml olduu sonucu nermeyi zorunlu olarak takip eder. lk ikisinin doru olup ncsnn yanl olmas imkanszdr. Benzer ekilde, neredeyse tm filozoflar, matematiin zorunlu olduuna katlrlar: 2+2nin 4e eit olmamas imkanszdr. Ancak

filozoflar, evrenin fizik kanunlarnn zorunlu olup olmad gibi dier konularda ayrlrlar. Bireysel eyler hakknda zorunlu gerekler olduu konusunda da ayrlrlar. rnein bir insanolu olmanz zorunlu mudur veya rastlantsal mdr? Bir insanolu olmakszn, mesela bir kedi veya kpek olarak var olabilir miydiniz? Veya din bir rnek verelim: Eer bir Tanr varsa, zorunlu olarak m var olur? Filozoflar, ayn zamanda unu da sorarlar: Dnyann, baz eylerin olanakl olmasn belirlerken dierlerinin olanaksz olmasn belirlemesine ne diyorsunuz? Baz filozoflar, bu sorunun cevaplanamayacan savunurlarken dierleri, bir eyin, iinde gerein olabilecei olanakl dnya olduu mddete mmkn olduunu savunurlar. EK BLGLER: 1. Baruch Spinoza (1632-1677), her eyin zorunlu olduuna ve dnyada rastlantya bal bir eyin olmadna inand. 2. Rene Descartes (1596-1650), Tanrnn neyin zorunlu neyin rastlantsal olacana karar verdiine inand. Eer Tanr br trl olmasn seseydi, rnein 2+2=4 denklemi yanl olabilirdi.

Cihat
Arapa bir kelime olan cihat, tartmaya ak armlara sahiptir. ounlukla kutsal sava olarak evrilmesine ve anlalmasna ramen, Tanr yolunda zahmet anlamna da gelir. Cihadn tarif ettii zahmet, kiinin slam iin mcadele etmek zere stlendii abadr. Bu aba, daha iyi bir Mslman olmak iin gereken i mcadeleyi veya yazlar, vaazlar ve ilim yoluyla eytana kar olan mcadeleyi ierir. ou vurgu, sadece son zamanlarn tarihesinden deil, ayn zamanda slamn tarihinden dolay da cihadn kutsal sava anlamna yaplmaktadr. Medineye g ettikten sonra Hz. Muhammed, takipilerini arttrd ve Mekkeye girerek ynetimi ele geirdi. Oradan tm Arabistan genelinde slam yaymaya giriti. Geleneksel olarak Mslmanlar, dnyay iki paraya ayrrlar: Darl-slam ve Darl-Harb. Darl-slam, slamn hkim olduu slam topraklardr. Darl-Harb ise, slamn henz ulamad topraklar veya sava topraklardr. Baz bilginler bunun, dnya sadece Mslmanlardan oluana kadar Mslmanlarn sava halinde olmaya zorlanacaklarn ileri srdn iddia ederler. Ancak, bylesi

bir zorunluluk yoktur. Mslman imparatorluu Arap Yarmadas, Afrika, Asya ve Avrupa genelinde yayldka, Mslmanlar zaten tektanrc olan daha ok insanla karlatlar. Ayn zamanda asker yenilgiler de aldlar. Bylece, Mslman yaylmas yavalad ve iddeti azald. Pek ok Mslman lideri, barl bir ekilde bir arada yaama umudunu benimser. EK BLGLER: 1. Mslman mutasavvflar arasnda, kk cihat ile byk cihat arasnda bir ayrm yaplr. Kiinin ruhu ile olan mcadelesi Byk Cihat olarak grlrken, Kutsal Sava kk cihat olarak grlr. 2. Bat dnyasnda Hz. Muhammed ounlukla, byk bir sava olarak, bylece militan slam iddiasn glendirerek hatrlanr. Ancak sadece yaamnn son on yl iinde savat belirtilmelidir. Hayatnn ilk elli ylnda, nce bir tccar ve sonra da bir din insanyd.

Vladimir Lenin
Yirminci yzyln balarnda, otokratik bir monari Rusya zerinde kontrol salamak iin mcade etti. St. Petersburgtaki devasa K Sarayndan II. Nicholas, varlkl toprak sahiplerinin, yoksullam kyllerin ve alk iindeki fabrika alanlarnn var olduu usuz bucaksz ve sorunlu kralln ynetti. Protestocular, daha fazla siyasi zgrlk talep ettiler, ama arn ordusu muhalifleri asarak veya onlar Sibiryadaki hapishanelere yollayarak, reform iin gittike ykselen feryatlar srekli bastrd. Rus halk iin 1914te balayan I. Dnya Sava, barda taran son damlayd. nsan krmndan (Avrupa gler dengesi siyaseti adna len 1,7 milyon Rus askeri) dehete dm halk, sonunda 1917de ar devirdi.

Balangta Rus reformcular, monarinin Fransa ve ngiltereye yakn bir liberal demokrasi ile yer deitirmesini umut ettiler. Ama Rusyann Simbirsk kasabasndan orta yal bir siyasi aktivistin farkl fikirleri vard. arn tahttan ekildii bir yl iinde Vladimir Ilyich Lenin (1870-1924) ve komnist destekileri Rusya genelinde gc ele geirdiler. Liberal demokrasiyi reddettiler ve Marksist siyaset felsefesi evresinde organize ettikleri yeni bir tip hkmeti ina etmeye altlar. Eski ar imparatorluunun krk dkk paralarndan Lenin ve komnistler yeni bir ulus yarattlar: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB). ar ynetimi altnda Lenin, ykc eylemlerinden dolay pek

ok yl srgnde veya hapishanede geirdi. Bu zaman boyunca Lenin, Leninizm olarak bilinen fikirlerini biledi. Leninizm, Karl Marxn felsefesini aslnda komnist bir devleti ynetmek zere bir ynetim modeline uyarlamaya giriti. Uygulamada Sovyetler Birliinde Leninizm, Rus halk iin devasa aclara neden oldu. 1924te lmnden nce Lenin hkmeti, zel teebbs yasaklad, binlerce Sovyet yurttan idam etti ve milyonlarcasn ldren bir ktl tetikledi. Endstriyel retim lsnce Leninin devrimi halen bir baardr. 1945te II. Dnya Sava sonuyla Sovyetler Birlii, asker bir sper gt. Joseph Stalin, Leninin 1924te lmnden sonra, otuz yllk merhametsiz ynetimi boyunca Komnist Partinin kontroln salamlatrarak gc ele ald. EK BLGLER: 1. Leninin lmnden sonra vcudu, mumyaland ve bugn halen Moskovann merkezindeki bir mozolede yer alan mekana kondu. 2. Lenin, ngiliz romanc George Orwell (1903-1950) tarafndan yazlan nl Hayvan iftlii (1945) kitabndaki Yal Majr karakterine esin kaynadr. 3. Grevden alnan ar ve ailesi, 1918de Sovyetler tarafndan ldrld.

Madam Bovary
Gustave Flaubertin Madam Bovary (1857) roman, on dokuzuncu yzyln ilk byk eserlerinden biriydi. Romann hikyesi bugn klie gibi grnebilmesine ramen, tatmin olmam, zina peinde bir kadnn gereki tasviri o zamanlar iin bir devrim saylrd. Aslnda olay rgs, Flaubert ve yayncsnn mstehcenlikten dolay yarglanmasna yol anca halk fkelendi. Flaubert (1821-1880), Fransada byk bir toplumsal deiim zaman srasnda yaad. 1789 Fransz Devriminden sonra, yok olmaya yz tutmu aristokrasi, i adamlarndan ve tccarlardan oluan orta snfn ykseliine yol at. Entelektel elit tabakasnda yetitirilmi olan Flaubert, sonradan grme zenginlerin kaba, maddeci deerlerinden tiksindi. Bu hn, ksmen Madam Bovary romannda, ama eserlerinin genelinde aikrdr. Gen Emma Bovary, rahibeler tarafndan eitilmi ve krsal blgede yetimitir. Sadece ortalama bir zenginlik ve asgar bir yetkinlik sahibi burjuva bir doktorla evlendikten sonra, evliliinin donuk gereklikleri idealize ettii beklentilerini karlamaz. Annelik bile ruhunu yceltemez; romantik ak gibi bir eyi zler, ama istekleri amasz ve deiken kalr.

Emma, birinin kalp krklyla ve dierinin skntdan bittii, evlilik d iki iliki yaar. Kocas tamamyla habersiz olmasna ramen, Emma boboazl ve ar borlanarak ii sonunda fahielik yapmaya gtrmesine neden olan para harcama konusunda dikkatsiz davranr. mitsizlik iinde, kendisini zehirleyerek lr. Bir edebiyat klsii olarak Madam Bovarynin nemi hem konusundan hem de r ac biimsel yaklamndan kaynaklanr. Romantik akmn airleri ve romanclar insan ruhuna dair iyimserliklerini srdrrlerken ok daha ktmser olan Flaubert, Emmaya yaklamnda analitik ve balantszd. Ayn zamanda hikyenin ruh halindeki deiimler ile elemesi iin yklemenin farkl blmlerinde dilini alttan alta deitirerek dzyazy yeniliki ekillerde ynlendirdi. Flaubertin lmnden sonra, Leo Tolstoydan (1828-1910) Thomas Hardye (1840-1928) kadar gerekiliin pek ok ustas, ona ok ey borlu olduklar ustalk eserlerini yarattlar. EK BLGLER: 1. Flaubert, her bir betimleme ve durum iin tam karlk gelen szc bulmak zorunda olduuna inanarak, her bir szck seimi zerine srekli olarak

emek harcamasyla bilinirdi. 2. Madam Bovaryi yazmak Flaubertin be seneden fazla zamann ald. Arkadalar onu, bu projeyi kenara brakmas ynnde zorladlar, ama bitirene kadar kendisini sadece ona adamt. 3. Flaubertin Madam Bovary iin kulland alt bal Krsal Gelenekler, burjuvaya dair nefretinin kmseyici bir ifadesiydi.

Davurumculuk
Davurumcu akm, sanatta natralizmi (doacl) kasten reddeden sanatlar tarafndan balatld. Grnr dnyann nesnel olarak yakalanmas giriiminden ziyade davurumcular, onu ihtiyalarn karlamak zere dntrdler. zerinde birletikleri bir tarz paylamamalarna ramen, uyumsuz renklere, dengesiz kompozisyona ve ham, ocuksu veya ilkel tekniklere yneldiler. Rnesans ve akademili ressamlarn saflatrlm klsisizmine arkalarn dnerek, Albert Drer ve Matthias Grnewald gibi on altnc yzyl Alman ustalarn duygusal olarak ykl resimlerinde ilham aradlar. Vincent Van Gogh ve Paul Gaugin davurumculuun geliimine fazlasyla katkda bulunmalarna ramen, akmn balangc genelde Henri Matissein nderlii altnda bir grup sanatnn Pariste eserlerini ilk kez sergiledii yl olan 1905 ile tarihlenir. Bu adamlar, insan sarsan parlak renklerin ve arptlm figrlerin kullanmlarndan dolay fauves (i renkiler), ya da vahiler olarak bilinirlerdi. Fauves, Pariste mnakaalar alevlendirirken, Alman davurumculuu Dresdende kklerini salyordu. Ernst Kirchnerin eski ve yeni dnyalar arasnda bir kpr anlamn

verdii, Kpr olarak bilinen ibirliine giritii yer burasyd. Post-izlenimcilerden, i renkilerden ve Afrika tahta oymaclndan ilham alan Kpr yeleri, ehir sokaklar sahneleri gibi konular tasvir etmek iin hain ve sivri bir tarz gelitirdiler. Grubun en nemli yelerinden biri, sanatsal nceliklerini simgeletiren Maskenstilleben III adl resmiyle Emil Nolde idi. 1905ten sonra davurumculuk, tm Avrupa apnda ayn anda yayld. Akmn byk temsilcileri arasnda Avusturyadan Oskar Kokoschka ve Egon Schiele, Fransadan Chaim Soutine ve Georges Rouault, Norveten Edvard Munch ve Belikadan James Ensor yer alr. 1911de Vasily Kandinsky ve Franz Marc, davurumcu, sembolist ve kbist ilkeleri birletiren ve soyut resimlere yol aan, Mnihte yerleik sanatlarn oluturduu ksa mrl bir dernek olan Mavi Biniciyi (the Blue Rider) kurdular. Davurumculuk, bazen yirminci yzyln ilk yarsnda klsisizmi reddeden tm akmlar (rnein kbizm, ftrizm, dadaizm ve gerekstclk) iin hepsini iine alan bir ekilde kullanlr. Davurumculuk, Nazi yetkileri akm ahlak dzeyi dk olarak ilan ettii zaman, 1930larn ortalarnda geriledi. O noktada temsilcilerinin ou, Amerika Birleik Devletlerine ve dier gvenli yerlere g etme arayna girdiler.

EK BLGLER: 1. Vahiler genellikle ilk izlenimciler olarak grlmelerine ramen, onlar olumlu duygular kkrtmaya meyillilerken dier lkelerdeki ayn akm sanatlar, korkuyu, fkeyi, gerilimi ve acy tasvir etmeye daha eilimliydiler. 2. Davurumcular ounlukla, ok sevdikleri tahta kalplarla almay tercih ettiler nk almalar przl ana hatlarla ve siyahla beyazn sert kontrastlaryla sonulanyordu.

Fotokimya
Tm k, fotonlar ad verilen enerji paketleriyle yeryzne ular. Grnen k, radyo dalgalarn, mikro dalgalar, kzltesi , mortesi , x-nlarn ve gama nlarn kapsayan elektromanyetik spektrum denen, n tam diziliminin sadece kk bir dilimidir. Her bir k tipi, zgn bir dalgaboyuna, frekansa ve enerji dzeyine sahiptir. rnein radyo dalgalar, o kadar uzun ve dk enerjilidir ki maddenin pek ok eidinden, onlar etkilemeden dorudan geerler. Dier yandan mortesi k, cildinizi yakan kimyasal tepkimeleri balatmaya yetecek kadar ok enerjiye sahiptir. Ik, ayn zamanda film zerinde grselleri yakalamamza imkan veren kimyasal tepkimeleri de tetikler. Siyah ve beyaz film, gm halidler olarak da bilinen gm tuz kristalleri taneciklerinden, jelatin emlsiyonundan ve kaln koruyucu plastik bir tabakadan yaplr. Gm halidler, grnen n tam dalgaboyuna, frekansna ve enerji dzeyine hassastrlar. Maruz braklmalar durumunda emerler ve gme evirirler. Daha fazla k olursa, gm tuz kristalleri daha da koyu olur. Gerek hayatta en aydnlk olan yerlerin negatiflerinin en karanlk olmasnn nedeni budur. Ik, ayn zamanda gm halidlerin bir emlsiyonunda giydirilen fotoraf kad zerinde negatif yoluyla parlatld

zaman, negatif zerindeki karanlk yerler n en az derecede gemesine izin verir. Negatifin zerindeki aydnlk yerler, en fazla n gemesine izin verir. Bu ekilde fotoraf kad zerindeki grsel, negatifin zddna dnr. Renkli filmde emlsiyon, krmznn, yeilin ve ak mavinin ayr frekanslarna hassas katmanlardan yaplr. Film gelitirildiinde, renklerin katmanlar gnlk yaamda grdmz rengin tm yelpazesini yaratr. EK BLGLER: 1. Emlsiyonda kullanlan jelatin, Jell-Oda bulunan jelatinin saflatrlm bir eklidir. 2. lk fotoraf, 1827de Joseph Niepce tarafndan ekildi. Katran ad verilen bir fotokimyasalla giydirilen metal bir plakay gnee tuttu. Sekiz saat sonra, kalc bir grsel elde etti. 3. Gml levha zerine ekilmi fotoraflar, ticar baar salam ilk fotoraf tipiydi. Birok dikkatsiz fotoraf iin zamansz bir lme yol aan zehirli cva buharnda gelitirildiler. 4. Tarihte en pahal fotoraf, 400.000 dolara satld. Ressam Georgia OKeeffenin ellerinin bir ekimiydi.

Antonin Dvorak
ek mziinin en gzel armaan olan Antonin Dvorak (1841-1904), Bohemyada dodu ve Prag Ulusal Orkestrasnda viyola ald. 1874te Dvorakn 3. Senfonisi, ona baylan bir hayran olan Johannes Brahmsn (18331897) dikkatini ektii gibi, kendisine Viyanada ulusal bir dl bile kazandrd. 1891de Dvoraka, sadece bir yl kald Prag niversitesinde beste profesrl grevi verildi. Sonra New Yorkta Ulusal Mzik Konseravtuarnn direktr grevini 15.000 dolar gibi muazzam bir maala kabul etti.

Bohemyada yapt be aylk bir veda turundan sonra, Dvorak Amerika Birleik Devletlerine olan seyahati iin yola koyuldu. Orada geirdii gnler, hayatnn en mutsuz, ama en retken dnemlerinden biri oldu. Keman Konertosu (1893)nun yan sra 9. Senfonisi olan Yeni Dnya Senfonisi (1893) adl eserlerini yazd. Yeni Dnya Senfonisi, Dvorakn Iowann eke konuan kk bir kasabas olan Spillvillede yapt tatilinde bestelendi. Dzlkler boyunca giden trende, Amerikann kendine ait bir yorumunu bestelemek iin manzaradan esinlendi. Sonuta oluan senfoni, ulusun hem enerjisini hem de usuz bucaksz bo alanlarn hissini sunar. lerledike Dvorakn bu esere katt Amerikan folk ezgileri ve ritimleri baz dinleyicilere, bir gezginin kendi anavatan iin duyduu sla zlemini hissettirir. Dvorakn orkestra eserlerinin ou gibi bu senfonisinde, temel romantik bir hassasiyete sahip olan ama bununla beraber formun klasik bir kavrayna tutunmu bir besteci grrz. Dvorak dierlerinden ayran ey, folk melodilerine olan adanmldr. 5. Senfonisi (1875), Bohemyan tonlarda melodilere sahiptir ve 6. Senfonisi (1880), hzl tempolu bir Bohemya dansndan istifade etmitir. Kariyerinin sonlarnda Dvorakn eseri, senfonik iirin lirik, gevek formlu tr ile

biimlenir. EK BLGLER: 1. Dvorak, byleyici telli kuartetleriyle de mehurdur. 2. Amerika Birleik Devletlerinde geirdii neredeyse yldan sonra Dvorak, Praga dnd ve operalar ve senfonik iirler besteleyerek hayatndan memnun ekilde yaad. 3. Dvorak, Yeni Dnya Senfonisini yazarken, Henry Wadsworth Longfellowun iiri Hiawathann arksnn eke bir evirisini okudu.

Pragmatizm
Pragmatizm (faydaclk), Charles Sanders Peirce (18391914), William James (1842-1910) ve John Deweyin (1859-1952) eserleriyle Amerika Birleik Devletlerinde filizlenen bir felsef gelenektir. ou bilgin pragmatizmi, Amerikann felsefeye yapt en orijinal katk olarak grrler. Peirce, James ve Dewey, kendilerine zg inanlarnda ayrldlar, ama felsefeye olan genel bir yaklam paylatlar. Pragmatistlerden nce birok filozof, doruluun uygunluk kuramna inanrd. Bu kurama gre bir inancn veya tmcenin doruluu, akl ve dilden bamsz olarak bir para soyut gereklikle eleip elemediine baldr. Bu kurama inananlar, en iyi kantlarmzn hepsinin yanl olmasnn, tecrbe yoluyla desteklenen dnya hakkndaki inanlarmzn yanl olabileceinin mmkn olduunu syler. Pragmatistler, bu grn reddinde birlemilerdi. de doruluun ok daha kolay bir nerme olduunu dndler. Hepsi de doru olan eyin basite, inanmak iin en iyi kantlara sahip olduklarmz olduunu ileri srdler. Pragmatistler, ayn zamanda tmcelerin ve inanlarn yaamn pratik sorunlaryla yzlemede oynadklar rol asndan deerlendirilmesi gerektiine de inandlar.

Pragmatistler iin pratik ifadesi, ahlak, din ve siyasi yaam da ierdi. Metafizik, dnyada yolumuzu bulmamza yardm ettii srece iyiydi. Hem James hem de Dewey, felsefenin alannn dnda da nemli katklarda bulundular. James, Amerika Birleik Devletlerinde ampirik psikolojinin nclerindendi ve olduka etkili olan Psikolojinin lkeleri (1890) adl kitabn da yazaryd. Dewey, okullarn daha esnek olmas gerektiini, ocuklarn bireyselliini ve yaratcln gz nnde bulundurmas gerektiini savunduu eitim anlay zerine youn ekilde yazd. Pragmatizmini, yirminci yzyln balarnda azimli ve nl bir ampiyon olduu ilerlemeci siyasetle yakndan balantl olarak grd. EK BLGLER: 1. Dewey, bu kurama ara demeyi tercih etti. 2. Peirce, sembollerin gstergebilimin ncsyd. bir aratrmas olan

3 William James, byk Amerikan romancs Henry Jamesin erkek kardeiydi. Babalar olan Henry James, zamannn nl bir filozofuydu. Jameslerin babas, ocuklarn dh yapmak gibi ak bir hedef

dorultusunda yetitirdi.

Cebrail
ounlukla Tanrdan nemli mesajlar nakletmek iin yeryzn ziyaret eden Cebrail melek, slamda, Hristiyanlkta ve Yahudilikte nemli roller oynar. Cebrail, slam geleneinde en nemli melektir. slama gre Cebrail, Hz. Muhammede bir maarada tefekkr ettii esnada grnd. Sonra Cebrail, Hz. Muhammede her bir satrn ezberlemesini ve dierlerine yaymasn emrederek Kuran ayet ayet nakletti. Kurann, dorudan doruya Tanrdan, Cebrail araclyla Hz. Muhammede verilen bir dizi alnt olduuna inanlr. Kelimelerin, nakledildii gibi asl sesleriyle okunmasna byk nem verilir. Bu, Mslmanlarn Kurann orijinal diline verdii nemi ve neden tm dualarn Arapa okunmas gerektiini aklar. Hristiyanlkta Cebrailin Tanrnn ba meleklerinden biri olduuna inanlr. Baz yazlar, Mikail ve srafilin de iinde olduu yksek mertebeli melein olduunu sylerler. Dierleri, yedi melek olduunu syler. Cebrail, Hristiyan geleneinde Tanrnn mesajlarn nakletmek iin birok farkl grnle gelir. Cebrail, Zekeriya peygamberin karsna kar ve bir Hristiyan selefi olan Aziz Yahyann Elizabeth tarafndan dorulacan syler. Cebrail, ayn zamanda Azize

Meryemin karsna kar ve ona say douracan syler. Azize Meryem ile olan bu etkileim, Duyuru olarak bilinir. Yahudilikte Cebrail, Danyal peygamberle iki kez iletiim kurar. lkinde Danyal, Tanrdan gelen, anlayamad bir gr grr, Tanr Cebraili onun yorumlamasna yardm etmesi iin gnderir. kinci seferde ise Cebrail, Danyaln karsna kar ve Babildeki Yahudi srgnnn bitiini haber verir. EK BLGLER: 1. Cebrail kelimesinin anlam, Tanrnn adamdr. 2. Mormonlar, Cebrail ve Nuh peygamberin gerekte ayn kiiler olduklarna inanrlar. 3. eitli din gelenekler, Cebraile eitli adlar ve zellikler atfetmilerdir; mavi renk, su elementi, bat yn ve ay. lm melei, intikam melei, dirili melei, kurtulu melei, merhamet melei ve bildiri melei olarak eitli ekillerde de bilinir.

Versailles Anlamas
Versailles Anlamas, I. Dnya Savan resmen sona erdirdi. Aylar sren mzakereler sonrasnda 1919da Pariste imzalanan anlama, dnya haritasn yeni batan dzenledi. Kaybeden taraftaki Almanya, Avrupadaki topraklarnn byk ksmn ve tm smrge imparatorluunu kaybetti. Almanya, sava balatma sorumluluunu ve zafer kazanan Mttefik glerine para tazminat demeyi kabul etmeye zorland. Zafer kazananlardan iki lke Fransa ve ngiltere, Osmanl mparatorluunun Orta Doudaki topraklarn igal ettiler. O zamanlar bile eletirmenler anlamay, kaan dev bir frsat olarak ktlediler. Amerikan Bakan Woodrow Wilson, idealist bir planla yeni bir Milletler Cemiyeti yoluyla uluslararas ibirliini tevik etmek ve smrgecilii durdurmak iin Parise yelken amt. Ama ngiltere ve zellikle Fransa, idealizmle pek de ilgilenmiyorlard. Savata milyonlarca askerlerini kaybettikten sonra, misilleme istiyorlard. Sonu, Almanlarn aaland bir anlama oldu. Cereyan ettii drt ylda, 1914ten 1918e kadar sava, Eski Dnyada ei benzeri grlmemi bir kargaa yaratmt. Drt byk imparatorluk (Alman mparatorluu, Avusturya-

Macaristan mparatorluu, Rus Krall ve Osmanl Sultanl) tarihten silindi. Dnyada bylesi bir ayaklanma zamannda Versailles Anlamas, kalc bir bar tesis edemedi. Sonunda Amerika Birleik Devletleri anlamay onaylamad, nk izolasyonist Cumhuriyetilerin arlkl olduu senato, Wilsonun Milletler Cemiyetinin bir paras olmak istemedi. Wilson, dnyay demokrasi iin gvenli bir yer yapmak iin sz vererek savaa girdi, ama Versaillesda ortaya kan dnya dzeni ne demokratikti ne de gvenliydi. Gerekten de ou tarihi, Almanyann kmsenmesinin Adolf Hitlerin bunu 1930larda gc ele geirmek iin kullanmasna, Batl glere kar halkn gcenmesine yol atna inanrlar. EK BLGLER: 1. Anlama, Paris dndaki Versailles Saraynda XIV. Louis tarafndan yaptrlm olan nl Aynal Salonda imzaland. 1871de Fransa-Prusya savann sonunda Fransann Almanyaya kaytsz artsz teslim olduu oda da burasyd. 2. Kimyasal silahlar ilk kez I. Dnya Savanda, ilki 1915te Almanlar tarafndan ve sonra Mttefikler tarafndan kullanld. Zehirli gazn neden olduu yava

lmle dehete dm Avrupal uluslar, gelecek savalarda muharebe alanlarnda kimyasal silahlarn kullanmn yasaklamak zere 1925te anlatlar. 3. Woodrow Wilson, Milletler Meclisini kurmasndan dolay 1920de Nobel dlne layk grld. Dier iki ABD bakan da (Teddy Roosevelt 1906da ve Jimmy Carter 2002de) bu dl kazand. 4. Anlama eski Avusturya-Macaristan mparatorluunu, Orta Avrupaya istikrar getirme abasyla eitli yeni lkelere bld. e yaramad. Yeni lkelerden ikisi (ekoslovakya ve Yugoslavya) yirminci yzylda ayakta kalamad.

Godotyu Beklerken
Godotyu Beklerken, rlandal-Fransz yazar ve oyun yazar Samuel Beckettn en iyi bilinen eseridir. Absrt tiyatronun ilk eserlerinden biri olarak oyun, drama iin yeni olaslklar ana nclk etti. Eletirmenleri keskin biimde bld: Kimi onu modernliin monotonluunun ve anlamszlnn parlak bir ekilde kaleme aln olarak grrken, dierleri de can skc bir p olarak eseri balarndan defettiler. lk gr kesinlikle kazand, nk Beckettn 1969da ald Nobel Edebiyat dl, Godotyu Beklerkeni en byk baarlarndan biri hline getirdi. Beckett (1906-1989), Dublin yaknlarnda dodu. niversitede Latince kkenli diller altktan sonra, Avrupay byk lde dolat ve Pariste yerleti. Bir yazar olarak romanlar, ksa hikyeler, iir ve makaleler deneyerek farkl trlere takld. Ama Beckettn tann en ok oyunlaryla (bunlar arasnda Godotyu Beklerken phesiz en nlsdr) olmutur. Oyun boyunca ok az olay olur. Bir akam iki adam, Vladimir ve Estragon, bir yolun kenarnda Godot adnda birini beklerken konuurlar ve tartrlar. ok gemeden bir sicime bal klesini srkleyen bir adam yanlarndan geer.

Kle, bir dans yapar ve tuhaf bir doalama sergiler. Sonra Godotnun gecikeceini ama sonraki gn geleceini adamlara syleyen bir ocuk ortaya kar. Vladimir ve Estragon, sonraki akam geri gelirler ve kle sahibi ile tekrar karlarlar; bu kez sebebi aklanamayacak ekilde krdr, onlar bir nceki gn grdne dair hafzasnda bir ey yoktur. Sonralar nceki gn grdkleri ayn ocuk gelir ve Godotnun gelmeyeceini belirtir. Kle sahibi gibi ocuk da Vladimir ve Estragonu nceden grmemi gibidir. ki adam da ayrlmaktan ve eve gitmekten sz ederler, ama perde kapanrken beklemeye devam ediyorlardr. Godotyu Beklerkende rneklendii gibi absrt tiyatro, 1950ler ve 1960larda Avrupada ieklendi. Bu trdeki oyunlar, belli bir karl olmayan kelimelerle ykl tuhaf diyaloglarla, belirsiz ve minimal bir kurguyla ounlukla anlamsz veya mantksz grnrler. Gerekten de Godotyu Beklerkenin nerede getii bilinmez ve metin hibir zaman Godotnun kim olduunu veya iki adamn onu neden beklediklerini belirtmez. Eletirmenler oyunu, modern dnyann varolusal kt vaziyetinin, insanln anlaml bir eyleri bekleyiinin ama bu eyin ne zaman geleceinin, gelip gelmeyeceinin veya onun ne olduunu bile bilmeyiinin ldrtc hareketsizliinin temsili olarak ele alrlar.

EK BLGLER: 1. Godotyu Beklerken tuhaf grnmesine karn, Beckettn eserlerinin ou ondan da tuhaftr. Mutlu Gnlerde (1961), kadn bakarakter beline kadar, daha sonra boazna kadar kuma gmlr. Kelimeler Olmadan Hareket Et (1956) oyunu, pantomimi rnekler. Nefes (1969), sadece otuz be saniye uzunluundadr. 2. Beckett, ok ender rportaj vermitir ve halk arasnda ok az grlmtr. 1969da Nobel dl kazand zaman, Stockholmdeki dl trenine katlmak yerine dl uzaktan kabul etmitir.

lk
Norveli davurumcu Edvard Munch (1863-1944) imzal lk (1893), varolusal kaygnn modern ikonu oldu. Munch, lk resmini Yaam Frizleri (yaamn, akn ve lmn iiri) balkl daha byk bir seri projesi iin yapt. Eser, sineztezinin (k ve renk vurularnn sesin izlenimini retecei veya tersinin olaca fikri) ada kuramlarn gstermek niyetindeydi. Munchun resminin ilk versiyonu, aslnda rktc grntsne esin vermi olan bir tecrbenin unutulmaz bir ansn barndryordu: ki arkadala darda yryordum gne niden batmaya balad gkyz kan krmzsna dnd ar derecede yorgun hissederek durdum ve itlere yaslandm mavi-siyah fiyordun ve ehrin yukarsnda atein dilleri ve kan vard arkadalarm yrmeye devam ettiler ve ben kaygyla titreyerek orada donakaldm ve doadan geip gelen sonsuz bir l sezdim.

Bu nedenle merkez figr, Munchun kendisidir. Resimdeki adam lk atmyor ama kulaklarn grltden koruyor. Onun arkasnda, Ekeberg tepesinden grld gibi Oslo fiyortlar vardr. arptlm perspektif ve donuk, dnp duran hatlar, ln kanlmaz sesine grsel bir ekil kazandrr. Munch resmin elliden fazla versiyonunu yapmasna ramen, ikisi ksmen daha kayda deerdir. Karton zerine guaj boyayla yaplan ilki, 2004 ylnda Osloda Munch

Mzesinden alnd. Yalboya, suluboya ve pastel ile yaplan ikincisi, Osloda Ulusal Mzededir. Munch, 1895te resmin bir tabasksn da yapt. EK BLG: 1. 2003 ylnda yrtlen bir meteoroloji almas, Munchun ilham kaynann 1883te Krakatoann patlamasyla oluan, allmn dnda youn bir gnbatm olduunu ileri srd.

Isaac Newton
Belki de hi kimse, matematik, fizik ve astronomi alanlarna Isaac Newtonn (1642-1727) yapt katkdan fazlasn yapmamtr. Zamannn en saygdeer dehas olarak baklan Newton, valyelik nian verilen ilk bilim adamyd. Hareket ve yerekimi zerine olan kuramlar, yzyllarca alamad.

Fakat Isaac Newtonun ilk zamanlar, ok gelecek vaat etmiyor gibi grnyordu. Bir ngiliz maliknesinde babasnn lmnden ay nce doan Newton, o kadar kk ve erken domutu ki annesi, onu bir litrelik kaba sdrabileceini syleyerek dalga geerdi. Newton, annesini sadece iki yandayken kaybetmesine ramen mucizev ekilde bebeklik dneminde hayatta kalmay baard. Onu

hibir zaman sevmeyen bykannesi ve bykbabas tarafndan bytlen Newton, ilkokulda ok kt notlar ald. retmenleri onu avare ve savruk olarak tanmladlar. Ama aile ii olan iftilie hi ilgi gstermemesinden dolay da bykbabas onu niversiteye yollad. Newton Cambridgete, Descartes, Boyle, Galileo, Kepler, Copernicus ve Euclidin eserlerine alt. Okul 1665te vebadan kapand zaman Newton, eitimli ve esin dolu bir zihin ile eve dnd. Sonraki iki ylda matematii ve bilimi kkten deitirmeye balad. Gottfried Wilhelm Leibnitz ile ezamanl olarak kalklse[8] byk katk salad. Newton, beyaz n aslnda grnen n tm farkl renklerinin bir birleimi olduunu nererek optikte ilerlemeler gerekletirdi. Ve belki de en nemlisi, zamannda Newton, hareketin yasasn gelitirmeye balad: (1) Hareket halindeki bir nesne, dardan bir kuvvet uygulanana kadar hareket halinde kalr, (2) bir cismi etkileyen bir kuvvet, ivmesiyle dorudan orantldr ve (3) her eylem iin eit ama zt bir tepki vardr. Newtonun hareket yasalar, lkeler kitabn yaynlad 1687 ylna kadar halka almad. Kitap, evrensel ekim yasasn da ieriyordu: Evrendeki her nesne, ktleleriyle doru orantl ve aralarndaki mesafenin karesi ile ters orantl bir kuvvetle dier bir nesneyi eker.

EK BLGLER: 1. Newtonun yerekimi yasas, Albert Einstein 1905te genel grecelilik kuramn gelitirene dek geerliydi. 2. Newton, bir zamanlar annesini ve vey babasn, evlerini yakmakla tehdit etmiti. Sonralar bundan dolay zr diledi. 3. Newton ve Leibnitz, kalkls ilk olarak hangisinin gelitirdii zerine yllarca birbirlerine kan davas gttler. 4. Newtonun sonraki yllar, akl dengesizlii yznden alt st oldu. lmnden sonra, muhtemelen kimyada yapt sonusuz deneyleri dolaysyla, vcudunda byk miktarda cva bulundu. Cva, tuhaf davranlarnn nedeni olmu olabilir.

Gustav Mahler
Gustav Mahlerin (1860-1911) konumunun byk bir besteci olarak yeniden belirlenmesi, lmnden sonraki krk yl iinde olmad. Ancak II. Dnya Savann yapt ykmdan sonra eserleri, genel ve eletirel gzle bakan halka bir anlam ifade etmeye balad.

Mahler, Bohemyada sorunlu bir evde, on drt ocuun ikincisi olarak dnyaya geldi. Babas, tacizci bir iki reticisiydi ve gen bir ocukken bile Mahler, evinin evresindeki tarlalarda ve tepelerde uzun yrylere karak doada bir teselli arard. On be yanda, Ludwig van Beethoven ve Richard Wagnern eserlerine kafasn takt

Viyana Konservatuarna kabul edildi. Mahler, vejetaryenlik dahil olmak zere Wagnern yaam kuramlarnn bazlarn benimsedi. znt verici ekilde yaamnn geri kalannda bazlar onu, Wagner ve dierlerinin ikinci snf bir taklitisi olmakla suladlar. Baz eletirmenler, Mahlerin bestelerini eitli formlarn 9. Senfonisinde olduu gibi Johannes Brahms veya Beethovenn gl senfonik hareketleri, nlayan koro eserleri ve deerli ama alkasz gelen folk arklarnn hepsinin ayn eserde olduu tuhaf bir bileimi olarak grdler. Mahlerin beste teknikleri, yaarken bile tartlmaktayd. Dinleyiciyi etkilemek iin ucuz orkestra hileleri kullanmakla da suland. Ancak Mahler, ilk gerek yldz eflerden biriydi ve yksek makam, orkestra eflerine onur ve sayg gsterme geleneinin gelimesinde nemli rol oynad. 1907de New York Metropolitan Operasnn efi yapld ve sonraki yl New York Filarmoni Orkestrasn ynetmeye balad. Mahlerin besteleri, lmnden sonra ihmal edildi ve sadece Bruno Walter, Otto Klemperer ve Leonard Bernsteinin de iinde olduu dier nl eflerden, yllarca sonra gelen destekle tekrar popler oldular.

EK BLGLER: 1. Mahler, muhtemelen yirminci yzyln balarnn en nl, modaya uygun elerinden olan Alma Schindler ile evlendi. Mahler ldkten sonra Alma, mimar Walter Gropius ve sonra yazar Franz Werfel ile evlendi. 2. Mahler, Beethovena olduu gibi, dokuzuncu senfoniden sonra bestecilerin ld konusunda batl inanca sahipti. Bu lanetten kanmak iin, sekizinci senfonisinden hemen sonra tenor, soprano ve orkestra iin bir ark dngs olan Yeryznn arksn besteledi ve bir yl sonra asl dokuzuncu senfonisini yazd. Fakat bu, ie yaramad. Mahler, ksa bir sre sonra bir boaz enfeksiyonundan ld. 3. Viyana Opera ve New York Filarmoni Orkestrasnn da iinde olduu Mahler tarafndan ynetilen her orkestrann, ynetimi altnda geen sadece birka yldan sonra dnya apnda hret kazand grld.

Fenomenoloji
Fenomenoloji, Alman filozof Edmund Husserl (18591938) tarafndan kurulan bir felsefe ekoldr. Husserl, bilinli tecrbelerimizi (varsa bile onlarn tesinde neyin var olduu sorusunu bir kenara brakt) kefetmek istedi. Fenomenolojiyi, bilinli tecrbelerimizi sistematik bir ekilde tarif etme giriimi olarak yorumlad ve bu abann felsefenin temelini oluturmas gerektiine inand. Husserlin ana hedeflerinden biri, tecrbenin ynelmiliini (dier bir deyile tecrbelerin kendilerinden baka eyler hakknda olduu gereini) aratrmakt. rnein, eer bir kii bir aslan tarafndan kovalanma tecrbesine sahip olursa ister aslan tarafndan kovalanmann kbusuna sahip olsun, ister bir aslan tarafndan gerekten kovalanm olsun kiinin tecrbesi bir aslan hakkndadr. Buna zt olarak tecrbenin yannda ou eyler (rnein masalar, kayalar veya o konu iin aslanlarn kendileri) baka bir ey hakknda deildir. Husserl, tecrbelerin ynelmiliini fenomenolojinin ana konusu olarak ele ald. Husserl, fenomenolojinin hedefinin yalnzca baz ksm tecrbelerin ok detayl bir betimlemesi olmadna inand.

Bilinli tecrbenin farkl trleri arasnda gerekli yaplar ve karlkl ilikilerini tanmlamay istedi. Bylece fenomenoloji, Husserle gre sadece nasl dndmz tarif eden psikolojiden ayrld. Sonra gelen ou filozof, fenomenolojiden arlkl ekilde etkilendi. rnein Husserlin rencisi Martin Heidegger (1889-1976) pek ok fenomenoloji fikrini kendi felsefesine katt. Ayn zamanda Fransz filozoflar Jean Paul Sartre (1905-1980) ve Maurice Merleau-Ponty (1908-1961), Husserlin fenomenolojisinden etkilendi. EK BLGLER: 1. Heidegger ve Sartre zerindeki etkisine ramen fenomenoloji, varoluuluun geliiminde nemli bir rol oynad. 2. Husserlin bir nesneye kasten ynelen bilinli bir tecrbe iin kulland ifade, noesistir. Eylemin ieriine noema demitir. 3. Fenomenoloji ifadesi, grnmek anlamna gelen Yunanca bir szckten gelmektedir. ada felsefede fenomenoloji ifadesi, ounlukla bir eyin nasl grndn veya bir tecrbenin neye benzediini

tarif etmek iin kullanlr.

Buda/Gautama
Aydnlanm kii anlamna gelen Buda, Prens Siddhartha Gautama olarak M altnc yzylda dodu. Babas, Hindistanda sava Shakya kabilesinin efiydi. Baz kaytlara gre Gautama domadan nce, bir khin ortaya kt ve Gautamann ya byk bir kral veya byk bir din lider olabilecei bildirdi. Gautamann babas onun bir kral olmasn umdu ve bu yzden onu dinden ve dnyann acsndan uzak tutmaya alt. Ancak yirmi dokuz ya civarnda, babasnn yaptrd koruma duvarlarnn dna kt ve hayatn sonsuza dek deitiren Drt Grye tank oldu. Yal bir adam, hasta bir adam, bir cesedi ve kutsal bir adam, sofuyu grd. Bylesi ac ekme ile bylesi bir inancn yan yana dnyada var olduunun farkna vardktan sonra Guatama, yaam tarzndan vazgeti ve bir kei olduu kuzeydou Hindistana ekildi. huzurunu baarmak iin keilerle meditasyon yaptktan ve oru gibi eitli yntemler denedikten sonra, Gautama tatmin olmamt. Bir tarafta kendini beenmilik ile dier tarafta kendini kk grme arasnda yer alan orta yolu kefetti. Gautama, bu ekilde meditasyona baladktan sonra aydnlanmay tecrbe etti ve hakikati grd.

Gautama, Drt Asil Hakikatin olduuna inand. lki, dnyada acnn olduudur. kincisi, bu acnn bir nedeni vardr ve o da istektir. ncs, nirvana ad verilen, acnn olmad bir hl vardr. Drdncs, bu hale erimenin bir yolu vardr. lk anda Gautama, bu kurtuluu dierlerine retmek konusunda emin deildi. Ancak, bir ruh geldi ve ona yle yapmasn syledi. Ondan sonra Gautama, Hindistanda Ganj blgesi genelinde vaaz vermeye balad. Aydnlanma yolunu dierlerine retmek greviyle, Budann yolunda sadece tek olduunu iddia etti. Gautama, genelde inanld zere seksen yanda lene kadar dierlerine hakikati retmeye devam etti.

EK BLGLER: 1. ou kaynak, Gautamann bir yn zehirli mantar yemekten dolay ldne inanr. 2. Budann yannda Gautama, ayn zamanda Shakyamuni veya Shakya Kabilesinin Hikmet Sahibi olarak da bilinir. 3. Budizm, Hindistanda domasna ramen, on nc yzylla beraber lkede pek ok yabanc istila sonrasnda neredeyse tamamen yok oldu. Ancak bununla beraber bugn de halen yrrlkte kald Dou Asyaya, Gneydou Asyaya ve Himalaya blgesine o zamanlar bile hzla yaylmt.

Winston Churchill
Winston Churchill (1874-1965), II. Dnya Sava srasnda lkesini zafere tayan bir ngiliz politikacdr. Sava ncesi Churchill, geni kitlelerce bir baarszlk rnei olarak grld. Kariyeri, I. Dnya Sava boyunca ngilizlerin att yanl admlardan dolay sulandktan sonra, uygulamada bitirilmiti. 1920lerde Kabinede hizmet etmiti, ama Adolf Hitler ve Nazi Partisinin Almanyada gc ele geirdii zamanla beraber Churchill, parlamentonun arka sralarnda koltuunu bekliyordu. Hitlerin ykselii hakkndaki uyarlar, Churchillin yaygarac bir kak olduunu dnen meslektalar tarafndan grmezden gelinmiti.

ngiltere, lkenin en karanlk saatlerinin birinde Churchille sarld. II. Dnya Savann balarnda Muhafazakr Partinin lideri Neville Chamberlain, babakand. lkesini hayatta kalmak iin umutsuz bir savata ynetme grevine uygun olmadnn aka anlald 1940 ylnda istifa etti. Churchill, ngiliz babakanlnn geleneksel mekan 10 Downing Streette, onun yerine geti. II. Dnya Savann ilk aylar, Mttefikler iin bir ykm olmutu. 1939da ve 1940 ylnn balarnda Nazi Almanyasnn ordusu, Polonyay, Danimarkay, Norvei, Belikay, Hollanday, Lksemburgu ve Fransay igal etti. Fransann savunmasna yardm etmek zere gnderilen ngiliz gleri, Nazilerce kuatld ve 1940da ktay boaltmaya zorlandlar. O noktada Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birliinin o noktada tarafsz kalmasyla ngiltere, Nazi Almanyasnn hcumuna kar gelmek iin ayakta kalan tek byk asker gt. Ancak babakan olarak Churchill, imkansz baard. On sekiz ay boyunca ngiltere, Nazilere tek bana direndi. Sovyetler Birlii savaa, Hitlerin Rusyay igal etmesinden sonra Haziran 1941de girdi. Amerika Birleik Devletleri ayn yl ama daha sonra girdi. Saysz dokunakl konumasyla Churchill, Britanyallar ve igal edilmi Avrupay Nazilerle

savamak iin bir araya toplad. Mttefikler Almanlar durdurdular ve 1944te Normandiya kartmasnn olduu gn rzgr, Nazilerin ezici gcne kar dnmt. EK BLGLER: 1. Siyasi hedeflerine ek olarak Churchill, baarl bir gazeteci ve tarihiydi. II. Dnya Savandan sonra, ona 1953te Nobel Edebiyat dl kazandran kinci Dnya Sava adnda kitlesel atmann bir tarihini yazd. 2. Churchill, baarl bir sava lideriydi, ama Muhafazakr Partinin i politikalar semenlerce pek tutulmuyordu. 1945te Nazilerin yenilgisinden birka ay sonra semenler, onun yerine muhalif i Partisi bakan Clement Attleeyi lider olarak setiler. 3. Sava zaman liderliinin beenilmesi dolaysyla Churchill, 1963te Amerika Birleik Devletlerinin ilk fahri yurtta yapld.

Oscar Wilde
rlandal oyun ve deneme yazar Oscar Wilde (18541900), Bat edebiyatnn en keskin zekalarndan ve kesinlikle en gze arpan kiiliklerinden biriydi. En ok, Viktoria dnemi toplumunun ikiyzllklerini acmaszca ortaya sermesiyle bilinmesine ramen, sanat ve estetik felsefesine de ok nemli katklar yapt. Bu arada renkli kiisel hayat, eserleri kadar byleyiciydi ve sra dlklar, zamannda onu bir hret haline getirdi.

Dublinde iyi eitimli bir ailede doan Wilde, klasikler ve iir alanlarnda uzmanlaarak Trinity Koleji ve Oxfordta eitim ald. Okulda hzla bir yazar olarak kendisine isim yapt

ve ayn zamanda yapmack davranlar ve markas haline gelen gsterili kyafetleri benimsedi. En erken dnem kolej gnlerinden itibaren Wilde, sanat kavramnn kendisinden bylenmiti: Ne olduunu, neden nemli olduunu ve hayatta ve toplumda ne rol oynamas gerektiini merak ediyordu. Wilde, sanat sanat iindir tutumuna (sanatn hibir meru gstermeye veya ne olursa olsun somut bir amaca ihtiyac olmad fikrine) gl bir ekilde inanarak 1800lerin sonlarnda Avrupay silip spren estetik akm ile zdeleti. Wilde, 1890larda bir retkenlik patlamas dneminde en byk eserlerinin ounu yazd. Bunlarn arasnda ilki, kendini beenmi gen bir adamn, insann bozulmasn ve yalanmasn yanstan, zaman iinde dnmesinin bir tasviri olan Dorian Grayin Portresi (1890) adnda bir romand. Daha nls ise, Wilden oyunlardr. neleyici zekasyla varlkl ngiliz toplumunun alkanlklarn ve tutumlarn ilerini boaltarak ortaya serdii salon komedileridir bunlar. Lady Windermerenin Hayran (1892), damadna antaj yapan bir kadnla ilgilidir. deal Bir Koca (1895) ise, bir kamu grevlisinin benzer bir antajn sunar. Wilden ustalk eseri hi kukusuz, iki hilekr gen adamn, iki gen kadnn ve komik derecede kmseyici bir asil

kadnn iinde olduu, hatal ekilde oluturulmu bir kimliin muzipliinin anlatld Ciddi Olmann nemi (1895) adl oyunudur. Wildein tipik bir eseri olarak oyun, ak bir dalga geme veya hakaretten ziyade akll bir hicivle hedef kitlesini ince ince dorar, srlar ve yanl anlamalarla st kapaldr. Karakterleri, hem nkteli hem anlaml olan kesintisiz bir talamalar akntsn dile getirir ve alntlanmaya olaanst derecede uygundur. Wilden 1890lar srasndaki ok sratli ykseliini, hzl bir ba aa aklma takip etti. Wilde, evli ve ocuklu olmasna ramen aka homosekseldi ve 1895te bir asilzadenin olu ile uygunsuz bir ilikisi olmasndan dolay mahkemeye karld. Salnn nemli lde ktletii iki yl ar i cezasna mahkm olduktan sonra Wilde, 1900 ylnda tamamen be parasz bir ekilde ld. EK BLGLER: 1. 1882de Amerika Birleik Devletlerinde gerekletirdii, ok reklam yaplm bir konferans turundan sonra Wilde, Amerikann barbarlktan ke, arada medeniyet olmakszn giden tek lke olduu sonucuna vard. 2. Bu konferans turunun balangc iin New Yorka

vardnda Wilde, ABD gmrk yetkililerine dehasndan baka bildirecek hibir eyinin olmadn syledi.

Henry Matisse
Henry Matisse (1869-1954), natralizme kar kan, rengin gzelliini ve psikolojik gcn kutlayan bir akm olan vahiliin (i renkilik/fauvism) kurucu babalarndan biriydi. Ksmen dans eden figrlerden oluan duvar resimleri ve kariyerinin sonunda yapt devasa kt siluetleri ile tannr. Matisse, Fransa, Picardyde dodu. Rahat, orta snftan bir ailenin ocuu olarak 1889da hukuk diplomasn ald. Sanatta daha nce bir tecrbesi olmayan Matisse, apandisit rahatszl yznden yatakta iyilemeye alrken, izmeye olan yeteneini kefetti. Resimde bir kariyer kovalamaya kararl olarak Parise tand ve akademik ressam WilliamAdolphe Bouguereau ynetiminde renim grd Academie Juliana kaydoldu. Ertesi yl Matisse, sembolist Gustave Moreaunun stdyosuna katlmaya davet edildi ve ayn zamanda eski ustalar kopyalayarak resim yapmay rendii Gzel Sanatlar Okuluna da girdi. 1890larn sonlarnda Korsikada ksa bir sre kaldktan sonra Matisse, eski geleneklerle balarn koparmak isteyen bir grup gen ressam ynettii Parise geri dnd. Grup, 1905te resm Salonda kkten farkl resimleriyle byk bir

kprdanmaya neden oldu. Parlak renklerin ve ocuksu kompozisyonlarn kullanmlarna itiraz eden bir eletirmen, onlara vahi adn verdi. Matissein kariyerinde bu dnemin tipik bir resmi, basit bir manzarada mzik alan ve dans eden plak kadnlar tasvir eder. Amacn aklayan Matisse, bunu Kompozisyon, bir ressamn duygularnn ifadesi iin kullanmnda olan eitli unsurlarn dekoratif bir anlayla dzenlenmesi sanatdr. diye ifade etti. Birok adan Matissein hedefi, davurumcularnkiyle aynyd, ama negatif duygularn zerinde durma eilimini onaylamyordu. Sanatnn zevki tevik etmesini ve yorgunluktan dinlenmek iin zerine oturduunuz iyi bir koltuk gibi bir ey olmasn istedi. 1920lerde Matisse, yaamnn geri kalannn ounu geirdii Riviyeradaki Nicee tand. 1930da Dans adl duvar resmi iin Pennsylvaniada Barnes Vakfndan bir i almas dolaysyla Amerika Birleik Devletleri zerinden Tahitiye yelken at. 1930larda Matisse, Stephane Mallarmen iirler ve James Joyceun Ulysses kitaplarnn basklar iin oyma basklar salamak zere kendisini kitap resimlemeye verdi. 1944te Matisseden, caz zerine yansmalar olan grsel bir albm retmesi istendi. Onu, makaslarla izerek yapt kat siluetleri ile ssledi. 1941de bir gz tmr iin bir ameliyat olduktan sonra

Matisse, artan ekilde izime ve kat siluetlere dnd. 1951 ylna kadar almaya devam etti. Son eserleri arasnda, Gney Fransadaki Vence kasabasnda Rosarie apeli iin camlar, duvar resimleri ve dier sslemeler vard. 1950lerin balarnda yapt devasa kt siluetler, yallnda bile devrimci bir sanat olarak kaldn gstermektedir. EK BLG: 1. 1920de Matisse, Igor Stravinskynin Le Chant de Rossignol adl operasnn Sergey Diaghilev versiyonu iin kostmleri ve sahneyi tasarlad.

Gerek Saylar
Gerek saylar, gnbegn hayatmzda karlatmz saylardr. Gerek saylar kmesi, say dorusunda temsil edilebilen tm saylardan oluur. Sayma saylar, doal saylar, tam saylar, rasyonel saylar ve irrasyonel saylar kapsar. Sayma saylar, 1 says ile balayan sayma saylardr. nsann bildii en eski saylardr. Bir kii, bir maara adamnn parmaklarnda saylar (1,2,3,4,5...) kefetmesini hayal edebilir. nsanln erken dnem tarihindeki birok kltr, ayn zamanda sfr kavramn da icat etti. Sfr, sayma says deildir, ama doal saydr. Doal saylar kmesi 0,1,2,3,4,5... eklinde balar. Matematik daha ok karmaklatka insanlar, kk bir saydan daha byk bir sayy kardnzda ne olabileceini sormaya baladlar. Negatif saylar fikri olumaya balad, ama yllarca matematikiler, denklemlere zm olarak negatif saylar kabul etmeye gnll deillerdi. Yine de, negatif saylar olmakszn borcu hesaplamak imkanszdr. Negatif ve pozitif tamsaylarn btn kapsayan kmeye, tam saylar kmesi denir.

Tam saylardan sonra kesirli saylar veya rasyonel saylar kavram gelir. Tm rasyonel saylar, 5/3 veya 1/8 veya -5/3 gibi tam saylarn oranlar olarak yazlabilir. Tm tam saylar, ayn zamanda rasyonel saylardr. Saylara tapnan bir antik Yunan tarikat olan Pisagorcular, ve 1nin karekk gibi tam saylarn oranlar olarak ifade edilemeyen baz saylar kefettiklerinde, sarsldlar ve dehete dtler. Ama bu rakamlar kesinlikle vardr ve bir emberin evresini ve bir genin hipotensnn uzunluunu bulmak gibi problemleri zmek iin kullanlabilirler. Bunlara irrasyonel saylar denir. rrasyonel saylarn ondalkl temsilleri, bir modelde tekrarlamakszn sonsuza dek devam eder. EK BLGLER: 1. Negatif saylar, MS 600 civarnda Hintli matematikiler tarafndan bulundu, ama Avrupada 1600lere kadar benimsenmedi. 2. Msrllar, M 1000 civarnda kesirleri kullanmaya baladlar.

zlenimciler Claude Debussy ve Maurice Ravel

Grsel sanatlarn izlenimcileri, bir nesneyi veya bir sahneyi tasvir etmeye deil, sadece grnen eyin bir algsn sunmaya altlar. Claude Debussy (1862-1918) ve Maurice Ravelin (1875-1937) mzii, baroka kadar giden program niteliindeki mzik geleneinden benzer bir ekilde farkllar. Bir sahneyi veya fikri dorudan temsil etmekten ziyade, mzikleri daha dolayl olarak harekete geirmeye altlar. Buna ek olarak Debussy ve az bir dereceye kadar Ravel, bu zamana kadar ou Alman mziine damgasn vurmu olan resm yaplardan kandlar. Claude Debussy, Parisin dnda dodu ve on bir yandayken oradaki konservatuara girdi. Romada eitim grmek iin bir burs kazandktan sonra Debussy, memleketine dnd ve revata olan Montmartre mahallesinde tamamen bohem bir hayat tarzndan haz ald. Sanatlarla, yazarlarla ve dier mzisyenlerle taklarak, sonunda Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud ve Stephane Mallarme gibi airleri iine alan sembolistler olarak bilinen bir grubun toplantlarna katlarak sosyalleti. iir kuramlar, o eyin adndan ziyade onu anmsatan

kelimeleri kullanarak bir fikrin veya bir nesnenin nerisini ierdi. Debussy, bu fikri mziine evirdi ve bazen sembolist metinleri bile kulland. Eserleri, neredeyse her zaman gsterili, zengin ve keyif veren gibi szlerle tarif edildi. Debussy, Claire de Lune (1890) ve Bir Orman Tanrsnn leden Sonrasna Giri (1894) gibi eserlerinde yeni, devrimci armonileri kulland. Gzel mzii dinleyicilere, devrimci mziin geneline nazaran ok daha fazla hitap etti. Dier nemli izlenimci, Debussy gibi Paris Konservatuarnda eitim gren Maurice Ravel idi ve Pariste komn hayat yaad. Grubuna, sokak ekiyas anlamnda Franszca bir szckten esinlenilerek Apailer dendi. Ravelin en nl eserleri, spanyol Rapsodisi (1908) ve temelde tekrarlanan bir ritim motifi zerinde uzun, yava hzlanma hareketiyle doruklara kan bir beste olan minyatr bale eseri Bolerodur (1928). EK BLGLER: 1. Debussynin hocas Ernest Guirand, bir zamanlar ona Yaptnn gzel olmadn sylemiyorum, ama kuramsal adan anlamsz olduunu sylyorum. demitir.

2. Ravel, nl besteci konservatuarda eitim ald.

Gabriel

Faure

ile

3. Debussy, Raveli eser hrszlndan defalarca sulad. Gen bestecinin telli kuartetinin kendi eserinin ok benzeyen bir taklidi olduunu ileri srd. Bu sulamalar, kalc olarak ilikilerini bozdu.

Martin Heidegger
Almanya, Messkirchte doan Martin Heidegger (18891976), ilk bata Katolik bir rahip olmay planlamt. Bunun yerine, sonunda kiliseyi tmyle brakarak bir filozof oldu. Freiburg niversitesinde bir renciyken, fenomeno- lojinin kurucusu Edmund Husserli (1859-1938) takip etmeye balad.

1933ten 1934e kadar Heidegger, Freiburg niversitesinin rektrne seildi ve Nazi Partisine katld. Husserl ve Heideggerin dier meslektalarnn ou Yahudi olmasna ramen, Heidegger asla Nazizm ile olan irtibatndan

dolay zr dilemedi. Felsefesi ile Nazizm arasndaki iliki, o zamandan bu yana tartma konusudur. Heideggerin dncesi, hayat boyunca evrildi, ama merkez odak noktas her zaman varlk sorunsal Varlk nedir? Var olmak ne demektir? olarak kald. Heideggere gre bu, unutulmu olan metafiziin temel bir sorusuydu. Heidegger, filozoflarn insanlar ve hatta Tanr gibi varlklar ile kafalarnn kartn savundu. Buna karn Heidegger, varlk (olmak demek olan) ile var olanlar (var olan belli eyler) arasndaki fark vurgulad. Heidegger, ilk nce Varlk ve Zaman (1927) adl en nl eserinde bu grn tartt. Burada Heidegger, varl anlayan bir varl (insan) sorgulayarak varlk sorunsaln ele ald. Sonraki eserlerinde Heidegger, insan varoluunun analizinin nemini azaltmaya ve varl dorudan gz nnde bulundurmaya eilim gsterdi. Teknoloji dedii eyle artan bir biimde ilgilenmeye balad. Onunla, bilgisayarlar ve makineleri kastetmedi ama daha ziyade kendi tasarrufumuza verilmi bir kaynak olarak dndmz dnyay anlamann bir yolu olarak grd. Heidegger, bu tutumunda olduka eletireldi. EK BLGLER:

1. Sonraki yazlarnda Heidegger, yapt eyi felsefeden ok dnme olarak tarif etti. Dnmeyi, iirle ok daha yakndan ilgili bir ey olarak tarif etti. 2. Heideggerin teknoloji zerine yazlar, evre hareketi stndeki ilk etkiydi. 3. Evli olmasna ramen Heideggerin, o zamanlar kendisinin bir rencisi olan ama sonunda kendi kendine nemli bir filozof hline gelen gen Hanah Arendt (19061975) ile de bir ak ilikisi vard. Arendt, Yahudiydi ve 1930larda Heideggerin Nazizm ile olan ilgisinden zellikle hayal krklna uramt.

Drt Asil Hakikat ve Sekiz Katl Yol

Budann aydnlanmasnn kalbinde Drt Asil Hakikat vard. Bunlar, aydnlanmasndan sonra kei dostlarna anlatt ilk retilerdi. lk hakikat, korunakl geen ocukluunun aksine, dnyada ac ekmenin var olmasyd. kinci hakikat, bu acnn bir nedeni olduu ve bu nedenin de arzu oluuydu. nc hakikat, ac ekmenin olmad, nirvana ad verilen bir olu hlinin var olmasyd. Ek olarak bu hli baarmann yolu, istekleri ortadan kaldrmakt. Drdnc ve son hakikat, istekten uzaklatran ve nirvanaya ulatran bir yolun var olmasyd ve bu yol, Sekiz Katl Yoldu. Sekiz Katl Yol, bir kiinin nirvanaya ve aydnlanmaya erimesi iin takip etmesi gereken, aada sralanan bir dizi kuraldr: Doru bak, Drt Asil Hakikatin bilgisine ulatrr, nyargdan ve hayal krklndan bamsz klar. Doru dnme, hastalkl iradeden kanma anlamna gelir. Doru konuma, bize yalan sylememizi telkin eder.

Doru eylem, barl olmamz, rnein almamamz ve ldrmememizi ister. Doru geim, yaam drst bir yolla kazanmak anlamna gelir. Doru aba, dierlerinin cahilliinin ve kendi isteklerimizin stesinden gelmek iin srekli olarak uramamz gerektiini syler. Doru farkndalk, duygularmzn ve zihin hlimizin farknda olmamz ister. Doru konsantrasyon, tm varlklarda a odaklanmamz tavsiye eder. Drt Asil Hakikat ve Sekiz Katl Yol, Budizmin retilerinin zndedir. Hakikatler, temel inan sistemi olarak ve yol da inancn uygulanmasna dair bir rehber olarak grlebilir. EK BLGLER: 1. Hindu tanr ve tanralarnn insanln aclarna are olamamasyla hayal krklna uradktan sonra Buda, bu tanrsz mezhebe ve retiye dnd. 2. sa Mesihin, dzgn dnmeyi vurgulamada (dada verdii vaaznda cinayeti dnmenin onu

ilemek kadar kt olduunu ileri srmt) ilk olduu zannedilmesine ramen Buda, doru dnme kavramyla benzer iddialar 500 yl ncesinde dile getirmiti.

spanyol Sava
spanyol Sava, 1936dan 1939a kadar sren, yz binlerce askerin ve sivilin lmne yol aan kanl bir arpmayd. Savataki her iki taraf da (hkmete sadk sol kanat sosyalistler ve General Francisco Franco kumandasnda, nihayetinde galip gelen milliyeti asiler) korkun derecede zalim eylemlerde bulundular. Toplam l says tahminleri, bir milyona kadar kmaktadr. Gaddarlyla spanyol Sava, II. Dnya Savann vahi bir ilk gsterimiydi. Faist talya ve Nazi Almanyann her ikisi de Franconun yannda yer aldlar ve her iki mihver g, spanyay yaknda Avrupann geri kalan zerinde uygulayacaklar silahlar ve taktikleri test etmek zere bir laboratuar olarak kullandlar. 1937de Alman hava kuvvetleri, yzlerce sivili ldrdkleri ve Pablo Picassonun nl sava kart Guernica (1937) resmine konu olacak ekilde, spanyann Guernica kasabasn bombaladlar. Almanya ve talya, Franconun asilerine yardm ettiler, Sovyetler Birlii de hkmet taraftarlarna silah temin etti. Seilmi bir spanyol hkmetini korumak, komnistler ve sol meyilli Batl entelekteller arasnda romantik bir lk olmutu. Birok Amerikal ve Avrupal, hkmet yanls

orduya gnll katlmlard. George Orwell ve Ernest Hemingwayin de iinde olduu nl yazarlar spanyaya dolumulard. General Franconun ordular sonunda Mart 1939da Madridi hkmet taraftarlarnn elinden aldktan sonra, Franco faist bir diktatr olarak spanyay 1975te lene dek ynetti. Batda zellikle entelekteller arasnda spanyol Savann zalimlikleri, faizme kartl glendirdi, soyutlanmacl zayflatt ve birok kiiyi sonunda Batnn mihver gleriyle asker olarak kar karya gelinmesi gerektii sonucuna vardrd. Ayn zamanda birok sol kanat yazar, Sovyetler Birliinin spanya hkmetine olan etkisiz ve kendi karna hizmet edecek ekilde kurgulanm desteine tanklk ettikten sonra hayal krklna uradlar. EK BLGLER: 1. Ernest Hemingwayin hkmet yanls spanyaya destek olan Amerikal bir gnll hakknda yazd roman anlar Kimin in alyor (1940), sava srasnda spanyadaki kendi tecrbelerine dayanyordu. 2. Casablanca (1942) filminde Humphrey Bogartn

canlandrd alayc karakter Rick Blaine, Afrikaya hareket etmeden nce hkmet yanls spanyaya illegal yollardan silah temin ediyordu. 3. Savata Hitler ve Mussoliniden ald kritik yardma ramen Franco, II. Dnya Sava srasnda (1939-1945) tarafsz kalmaya karar verdi.

Metafiction (stkurmaca)
Hem akademideki hem de popler kltrdeki yazarlar, meta kelimesini ok sk kullanrlar. ster tek bana isterse bir n ek olarak, gnmzn entelektel jargonunun bir kelimesi olmutur ve hem pervaszca hem de ar derecede kullanlan kelimeler kervanna katlmtr. Ama ifadenin son dnemki ok kullanlma eilimi, metafiction edeb trnn somut ve iyi oluturulmu ve phesiz yirminci yzyl edebiyatnn en byleyici ve retken alanlarndan biri olduuna dair yanl bir izlenim brakr. Sonra veya tesi anlamna gelen Yunanca n ek metadan gelen metafiction, kurmacann kendisi (yaratm, aralar ve rnleri) hakknda olan kurmaca demektir. stkurmacann pek ok eseri, yeni perspektiflerden, yeni temalar tantarak ve mevcut malzemeye yeni k tutarak, daha nceki kurgusal eserleri yeniden yorumlarlar. Dierleri, yazar ve yaratt metin arasndaki ilikiyi aydnlatarak yazm srecine odaklanrlar. Bir sonu olarak stkurmaca, kendi hnerine ve kurmacalna dikkatleri ekerek, doasnda kendi kendini referans verme ve ironik olma eilimdedir. Tartmaya ak olmakla beraber, yirminci yzylda stkurmacann en byk eseri olarak gsterilen James

Joyceun Ulysses (1922) roman, 1904 Dublininde bir reklam sat eleman klnda Homerin Odysseysini tekrar yorumlar. Byle yaparak roman, modern dnyada kahramanln tanmn sorgular. Bu arada romann eitli blmlerindeki trleri ve dili kabaca dzelten Joyce, ayn zamanda yazarlk srecini ve ekil ile ierik arasndaki ilikiyi batan kefeder. Joycetan sonra gelen birok postmodern yazar, daha eski eserleri tekrar yorumlamaya alrlar. Jean Rhysin Geni Sargaso Denizi (1966), Charlotte Bronteun Jane Eyre romanndaki at katna kilitlenmi Avrupa-Afrika melezi deli bir kadn olan Bertha Masonun arka plann anlatr. John Gardnern Grendel (1971) roman, Anglosakson efsanesi Beowulf, canavarn perspektifinden; Grendeli tartmasz ekilde Beowulftan daha insan olan yalnz, yar filozof bir yaratk olarak batan biimlendirerek, yeniden anlatr. Tom Stoppardn Rosencrantz ve Guildenstern ldler (1967) adl roman, Shakespearein Hamlet oyunundaki grece daha az nemli iki karakterin hayatlarn derinlemesine inceler. stkurmacann dier eserleri, yazma ve okuma kurmacasnn srelerine odaklanr. Milan Kunderann lmszlk (1990) adl roman, eserin iine bir karakter

olarak, kendi yaratm zerinde yorumlarda bulunan yazar yerletirir. Michael Cunninghamn Saatler (1988) roman Virginia Woolfun Mrs. Dolloway adl romann farkl hikye yoluyla, Woolfun kendisini 1923te roman yazarken, Los Angelesta 1949da roman bir ev kadn okurken ve 1990larn sonlarnda New Yorkta bir kadn romann olaylarn farknda olmadan hayallerinde yeniden yaarken tasvir ederek amlar. EK BLG: 1. stkurmaca, halen tartlan ekilde, ana karakterlerin hem Cervantesin onlarn maceralarnn kaydn tuttuunun ve hem de dier bir yazarn yaynlad romann sahte bir devam olduklarnn farknda olduklar, Miguel de Cervantesin Don Kiotunda, 1600lerin banda balad.

Guggenheim Mzesi
New Yorkun Guggenheim Mzesi, yirminci yzyln en devrimci yaplarndan biridir. Devasa, sarmalanm spiral bir yoku olarak tasarlanan bina, daha nceki mze tasarmlar ile arasndaki ba kopard. Mze, Solomon R. Guggenheim vakfnn modern sanat koleksiyonuna ev sahiplii yapmak zere Amerikal bir mimar olan Frank Lloyd Wright (1867-1959) tarafndan yapld. 1943te Nesnel Olmayan Resimler Mzesini zaten kurmu olan Guggenheim, sanat iin kalc bir mekan sipariini verdi. Sanat danman, Barones Hilla von Rebaye mimar seimini brakt. O da buna karlk, birok yeniliki yaplaryla, en nls Pennsylvania, Bear Runda bir elale zerine yaplm bir ev olan Fallingwater ile zaten n kazanm olan Wrighta dnd. Wrighta yazd mektubunda von Rebay beklentisini, Bir savaya, bir mekan na, bir kkrtcya, bir deneyciye ve bir bilge adama ihtiyacm var... Ruhun tapnan, bir ant istiyorum! diye bildirir. 1951de vakf, New Yorktaki seksen sekizinci ve seksen dokuzuncu caddeler arasnda yer alan Beinci Bulvar zerinde ok byk bir arsa satn ald. Mze, 1959da tamamland. On blmeli bir kule, genileyen koleksiyona yer

amak iin 1991de eklendi. Gugenheimda Wright, modern mimarinin geometrisi ile doal organik ekilleri birletirdi. Yap, bir notilus deniz kabuu ile ters evrilmi bir ziggurata (Mezopotamyann spiral ekilli bir tapna) benzetilir. Orta avluyu saran yirmi dokuz metre uzunluundaki beton, spiral rampa i alana hkim olur. Ana sergi boluu rampa boyunca uzanmasna ramen, ayr galeriler her bir kattaki ana yollardan ayrlr. Gne , cam tavanlardan szlr. zleyiciler genelde en st kata asansrle karlar ve yoku aa inerken sanat eserlerini izlerler. Bina 1959 ylnda halka aldnda, hem mthi bir vg hem de keskin bir eletiri ile karlat. Baz insanlar, Wrightn sarmalanm bir spiral tasarlayarak caddenin karsndaki Central Park grntsn mahvettiini dndler. Dierleri, rampann byk boy resimlere belli bir mesafeden bakmay zorlatrdn ve eimin istikrarszlk hissi yarattn dndler. Wright, cam kubbeden gelen doal n i alan aydnlatmaya yeteceini iddia etmesine ramen, mze rahat bir izleme iin fazla karanlk olduunu ve yapay klandrmann kurulmas gerektiini gsterdi. Bir sergi alan olarak sorunlarna ramen, mze her hafta

binlerce ziyaretiye ev sahiplii yaparak New Yorkta en popler turist ekim merkezlerinden biri olmay srdrmektedir. EK BLGLER: 1. Guggenheim Mzesi, Mze Noktas olarak bilinen New Yorkun Yukar Dou Blgesinde konumlanmtr. Beinci Bulvarda 82. Cadde ile 105. Cadde arasnda be mze vardr. 2. Guggenheim Mzesinin ubeleri, Venedikte, Bilbaoda, Berlinde ve Las Vegastadr. New Yorkta Frank Gehry tarafndan tasarlanm ek bir Guggenheim Mzesi iin ve Rio de Janeiro ve Tokyoda yeni ubeler iin olan planlar, allma aamasndadr.

Asal Saylar
Bir asal say, sadece 1e ve kendisine tam olarak blnebilen, 1den byk olan doal saydr. 2, en kk asal saydr ve tek ift asal saydr. 3, 5 ve 7 de ayn zamanda asal saylardr, ama 89; 2.521 ve 1.299.007 de yledir. Aritmetiin temel kuram, birden byk her doal saynn asal saylarn bir rn olarak yazlabileceini belirtir. Bu ekilde asal saylar, tm pozitif saylarn yap talardr. rnein 209.328 says asal faktrlerin bir rn olarak da yazlabilir: 209,328=2 x3x7x89. ki veya daha fazla asal saynn rn olan tm saylara, blnebilir saylar denir. 6, blnebilir bir saydr. (2x3) ve 209.328 de yledir. Sonsuza dek giden pek ok asal say vardr. skenderiyeli klid (Euclid), ilk kez bu gerei M nc yzylda kantlad. spat basit ve kt. Bizden, asal saylarn sonlu bir kmesi olmad gereinin zddn varsaymamz ister. O saylarn hepsini birlikte arpn: 2x3x5x7... X, kmenin en byk says olsun ve ona 1 ekleyin. Yeni oluan sayy herhangi bir asal say ile blerseniz, her zaman elinizde 1 kalacaktr. 1 eklemek, yeni bir asal say yaratt. Bylece, her zaman bulunabilecek yeni asal saylar vardr.

Asal saylarla model kurmak, matematikte bugn en byk zorluklardan biridir. Matematikiler, halen tm zamanlarn en byk asal saylarn buluyor olmalarna ramen, tm asal saylar yaratabilecek, her eyi kapsayan tek bir forml henz gelitiremediler. EK BLGLER: 1. 2005 Aralk itibariyle bilinen en byk asal say, (2 57 - 1)dir. Bu da 9.152.052 rakam uzunluundadr. 2. Halen cevaplanmam, asal saylara dair pek ok soru vardr. rnein ikiz asallarn, 3 ve 5, 101 ve 103, 2141 ve 2143 gibi, aralarnda iki fark olan sonsuz bir rakam var mdr? imdilik bilen yok. 3. Temas (1997) adl filmde Jodie Fostern karakteriyle temasa geen yabanclar, zekalarn ve evrensel dil olarak matematii anladklarn gstermek iin asal saylardan oluan bir liste iletirler.

Tonlama ve Atonalite
On yedinci yzyldan yirminci yzyln balarna kadar olan tm mzikler genelde tonlu mzik kategorisine girer. Tonlu mzik, mziin her parasnda Bat mziinin on iki tonundan (Do-Do diyez-Re Diyez-Mi-Fa-Fa Diyez-Sol-Sol DiyezLa-La Diyez-Si) birine mziin geri kalanndan daha fazla nem verildii ve bir referans noktas olarak kullanld fikrine dayanr. Bu tek zel tona, tonlama merkezi veya tonlama notas denir ve ou mzikte bir parann merkezi olarak bilinir. Bu kavram, klasik eserlerin isimlerinde yanstlr. Eer bir paraya Sol Minr Senfoni denmise, muhtemelen parann tonlama merkezi Soldur, Sol Minr lee dayanr. Richard Wagner, tonlamalarn ar kullanmyla mzii deitirmeye balayan bir besteciydi. Bir gamn grup perdeleri arasnda tonlar kullanarak paralar besteledi. rnein Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Si-Donun Do Majr gamna dayanan Do Majrde yazyorsa Wagner, Do Diyez, Re Diyez, Fa Diyez, Sol Diyez ve La Diyez tonlarn ska kullanabilir. Wagnerdan sonra besteciler, tonlama zarfn daha ileri

itmeye baladlar. Sonu, on iki perdenin her birine eit arlk verildii ve mziin tonlama merkezine dayanmad, ahenksizlik anlamna gelen atonalite oldu. Tm melodiler, belli bir tonlama merkezine doru hareket etmek zorunda deildir. Atonal besteciler, tonlamann braklmasnn, soyut davurumcularn grsel sanatlar iin yeni olaslk dnyalar amas ile ayn ekilde, da vurmann yeni kaplarn atn belirtirler. Bunlarn hepsi teknik gelebilir, ama tonlama insan kulana tandk ve ho gelen ou mzii kapsar. Neredeyse tm pop ve folk mzik, tonlu mzik snrlar iine der. Bu gelenee meydan okunduu zaman, klasik olsun, caz olsun veya pop olsun, sonu, ou insann kulana sert gelen ve tandk olmayan sestir. Bugn balangcndan neredeyse yzyl sonra bile atonal mzik, dinleyicilere halen rktc ve modern gelmektedir. EK BLGLER: 1. Erken dnem atonal mziin mehur bir paras, Arnold Schoenbergin Pierrot Lunairedi (1914). 2. Charles Ives ve Igor Stravinsky gibi birok besteci, oklu tonlamalar, veya mziin bir parasnda e zamanl olarak bir tonlama merkezinden daha fazlasna

sahip olma pratii zerine denemelerde bulundular. 3. Mzikte tonlamann reddedilmesi, felsef adan ve tarihsel dizilim olarak soyut sanatta elle tutulabilir bir konunun reddedilmesine denk dmekteydi.

Estetik
Estetik, sanat felsefesidir. lk nemli soru: Sanat nedir? Sradan bir mutfak masas, tahminen bir sanat eseri deildir, ama Lenardo da Vincinin Mona Lisa resmi, yledir. Filozoflar bu soruna, sanatn varlksal sorunu demilerdir. Baka bir deyile, Bir nesneyi sanat yapan ey nedir? sorusu. Bir muhtemel cevap, sanatn gzel olmasdr. Ama her gzel ey de sanat deildir. Gnbatmlar, doa manzaralar ve belli insanlar, gzeldirler; ama sanat eseri deillerdir. Dier olas cevap, sanatn bir eyi temsil etmesi veya bir mesaj iletmesidir. Ancak bir gvenlik kamerasndan alnan grnt, bir eyi (mesela, kaydettii insanlar) temsil eder ama bu grnt, sanat deildir. Benzer ekilde ngilizcede cmleler, bir mesaj iletirler; ama bu ngilizcenin tm cmlelerinin, bazlar yle olsa bile, sanat eseri olduu anlamna gelmez. Felsef estetikteki dier nemli soru: Sanat deerlendirdiimiz zaman ne sylyoruz? Bir resme Bu gzeldir. veya Bu, iyi sanattr dersek, sadece resimden holandmz veya bize zevk verdiini mi sylyoruz? Eer yleyse bir gzlemci, bir resmin gzel olduunu sylerken,

dieri buna katlmayarak irkin olduunu syleyebilir. lk ifadeler, resmin ilk gzlemciyi memnun ettii anlamna gelirken sonrakiler, resmin ikinci gzlemciyi memnun etmedii anlamna gelir. Hibir ifade, resim hakknda herhangi bir genel gereklik iddia etmez. Bu yaklamn zorluu, sanatn deeri hakknda tartmaya veya fikir yrtmeye hi yer brakmayacak ekilde grnmesidir. Ayn zamanda baz insanlarn neyin iyi sanat olduunu ve neden yle olduunu dierlerinden daha iyi belirleyebildikleri dncesi, zevk kavramna da hi yer brakmaz. Estetikteki dier bir soru da udur: Bir tr nedir? Bir eyi ne, uzun bir iirden ok roman yapar? Estetikiler, ayn zamanda unlar gz nnde bulundurur: Sanatn amac nedir? Sanat hakknda deerli olan nedir ve bunu neden umursamak zorundayz? EK BLGLER: 1. Estetik kelimesi, ok az bilinen Alman filozofu Alexander Gottlieb Baumgarten (1714-1762) tarafndan ortaya atlmtr. Alglama veya duyumsama anlamna gelen Yunanca bir kelimeden gelir. 2. Platon (M 427-347), sanatlarn gereklikten iki kat uzaklatrldna inand. nk sanatlar ideal

form olan masa ve yatak gibi sradan nesnelerin, yalnzca resim ve heykel gibi taklitlerini rettiler.

Zen
Bir din, felsefe, bir yaam biimi ve bir sanat formu olarak bilinen Zen Budizmi, MS 520de Bodhidharma adnda bir adamla balad. nananlara gre Bodhidharma, Hindistandan Luoyangaki in krallna seyahat etti. Luoyangta Bodhidharma, mparator Wunun karsna kt ve kiisel karn deersiz olduunu belirtti. Sonrasnda renci kabul etmeden nce dokuz yl bir duvarn nnde oturduu ve meditasyon yapt bir manastrda yaad. Meditasyon anlamna gelen Zen, kiinin sonunda nirvanaya eriebilmek amacyla zihnini soukkanl tutabilmesi veya zgrletirebilmesi iin meditasyon yapmasnn nemine vurgu yapar. Zenin en yaygn tipi, Zazen, yani lotus pozisyonunda otururken yaplan oturma meditasyonudur. Zen Budistleri, zellikle grup meditasyonunu savunurlar. Budizmin bir dal olan Zen, inde hem Taoculuk hem de Konfyusuluktan byk oranda etkilendi. Ancak onu Budizmin dier formlarndan ayr klan ey, metinlerin ve retmenlerin ele alnma eklidir. Zen, antik Budist metinleri almann, meditasyon pratii kadar nemli olmadna inanarak, metin almasnn nemini azaltr.

Bunun dnda Zen, retmenlerin birbirini takip etmesine ar bir nem atfeder. Bodhidharma ve havarileri ile balayarak, bilgeliin doru bir izgisi kuruldu. Bir reticinin retmenlik mirasnn izini srmek, saygnlk dzeyi iin esastr. ine geliinden sonra Zen Budizmi, Japonyaya, Koreye ve Vietnama yayld. Ancak geen 1.500 yldan fazla zamanda her bir dal krld, bylece Japon Zeni, artk indeki atalar gibi deildir. Benzer ekilde, Koreli ve Vietnaml kuzenleri de farkllamtr. EK BLGLER: 1. Kinhin veya yryen Zazen denen dier bir meditasyon tipi, bir grup insann bir odann iinde omuzlar daima merkeze bakarak saat ynnde yrmesiyle yaplan meditasyon eklidir. 2. Meditasyon iin kullanlan orijinal Sanskrite kelime, inceye Chan olarak geirildi. Chan sonralar, Japonyada Zen, Korede Seon ve Vietnamda Thien oldu.

Adolf Hitler
Adolf Hitler (1889-1945), 1939da Polonyay igaliyle II. Dnya Savann balangcn tetikleyen Almanyann diktatryd. Sava, sze dklmesi ok zor bir ykm ve insanlk strabnn elik ettii elli milyon lme neden olarak sonunda yerkrenin neredeyse her kesine yaylmt. Hitlerin, mihver gleri Japonya ve talyadan ald yardma ramen, 1943 ylyla beraber dalga Almanya aleyhine olacak ekilde tersine dnd. 1945te Hitler, zafer kazanm Mttefik ordular Berlin merkezindeki yer alt snana yaklatnda, kafasna bir kurun skarak intihar etti.

Birok diktatrn tersine Hitler, hkmdarl boyunca arkasna geni bir halk destei ald. Aslnda Nazi Partisi, 1930larn balarnda Almanyann son demokratik

seimlerinde iyi i karmt. Hitler, insan adeta hipnotize eden bir konumacyd ve karizmas ou Alman, Nazilerin I. Dnya Savanda (1914-1918) yaanan aalayc yenilgiden sonra ulusun dn tersine evirebileceine ikna etti. Ancak Almanyann teslim olmasndan sonra Hitlerin hemerilerinin ou, lkelerini harabeye evirmi olan fhrerlerini (lider) reddettiler. Hitler, Avusturya-Macaristan mparatorluunun Almanca konuan blgesi olan Avusturyada dodu. Bir ressam olmay istemiti, ama Viyanadaki sanat okullar onu bu fikrinden vazgeirdiler. Almanyaya tand ve I. Dnya Savanda birka kk yara alarak savat. Savatan nce Hitlerin hibir gl siyasi inanc yoktu. Ama Almanyann yenilgisinden sonra, bir Yahudi komplosunun ulusun aalanmasnda bir bakma gizliden gizliye sorumluluu olduuna dair, halka tutulan teoriyi benimsedi. Gelecei belirsiz, Yahudi kart bir siyasi parti olan Nasyonal Sosyalistlere katld ve hemen sonrasnda partinin lideri oldu. Yahudi kartl Almanyada I. Dnya Savandan nce ve sonra ok yaygn olmasna ramen, Almanlar Nazi Partisine eken ey, Hitlerin kiiliinin kendisiydi. Sava zaman Almanyann silah fabrikalarnn banda bulunan bir mimar olan Albert Speer, Hitlerin konumasn ilk kez

duyduu zamanki hislerini, herhangi bir kukuyu, ekinceyi sprp atan, insann hemen hissedecei bir cokunluk dalgas olarak tarif etti. EK BLGLER: 1. ntiharndan sonra istilc Sovyet gleri Hitlerin cesedinden arta kalanlar ele geirdiler. Kafatas, Moskovada bir hkmet binasndadr. 2. Naziler, II. Dnya Savanda Almanyaya kar olan Bat lkelerinde bile birok destekiyi kendisine ekti. Savatan nce Amerika Birleik Devletlerinde Hitlerin hayranlar iinde nl pilot Charles Lindbergh ve araba reticisi Henry Ford da vard. 3. Hitler, Berlinde yaplan 1936 Olimpiyatlarnda Alman rknn stnl teorisini ispat etmeyi umdu. Ama siyah bir Amerikal atletin, Olimpiyat tarihindeki en nl baarlardan biri olarak, drt altn madalyay birden kazanmas, bu umutlarn ykt.

Bu, Benim Mektubumdur Dnyaya

Bu benim mektubumdur Dnyaya Hibir zaman yazmam olan BanaBasit Haberleri Doann sylediiefkatli htiamla Teslim edilmitir Onun Mesaj Ellere, benim gremediimOnun ak iin benim Tatl hemerilerim efkatle yarglayn -Beni mr boyunca gerekten tannmamasna ramen, lmnden bu yana Emily Dickinson (1830-1886), Amerikann en byk airlerinden biri olarak kabul grd. Hem biim hem de teknik olarak devrimci, ksa, hicivli iirleri, engin i dnyasn aydnlatr. Dickinson, ailesinin memleketi olan Massachusettse bal Amherstte dodu ve byd. 1840larn sonlarnda orta eitimini tamamladktan sonra, ilk atlmn iir yazarak yapt. Erken dnem eserleri, iirsel ykler, ilahiler ve dier geleneksel formlardan faydalandndan, daha gelenekseldi. Ancak 1860larla beraber Dickinson, ritimle, kafiyeyle, kelime seimiyle ve noktalama iaretleriyle cesur

denemelerde bulunarak mevcut biimleri dntrmeye balad. Sonu, bilindik ile beklenmeyen arasnda gerilim yaratan ve basl kt zerinde hatasz bir grnt sergileyen bir iirler btnyd. Bu, Benim Mektubumdur Dnyaya (1862), Dickinsonun biimini, eklini ve sesini simgeler. iirlerinin hepsi gibi sadece ilk satryla bilinir, balkszdr. ki drtlkten oluan iiri, birbirinin yerine geen, (her bir satrnda vurgulu-vurgusuz bir modelde alt veya sekiz heceden oluan standart bir iirsel yk formu) kafiyeli bir ksa bir uzun drtlk veya lk hece lsnde yazlr. lk satrda, bir ksa bir uzun hece lsyle deil, ama Bu kelimesine vurgu yapan bir vurgulu bir vurgusuz hece lsyle balar. Biiminin tipik rnei olarak, satrlarn akn kran tireleri iirinin arasna serpitirir ve belli kelimeleri ne karr. iir, Dickinsonun eserinin i gzlemsel temalarn bu durumda sanatsal yaratcl rnekler. Yaratc enerjisinin rnn dnyaya salmak konusundaki gvensizliini, eserlerinin Mesajn Gremedii ellere teslim etmesinin doasndaki riski dillendirir. Son satrdaki efkatle yarglayn Beni ifadesi, yeryznde bulunmu olan muhtemelen her sanat veya yazarn kaygsn iinde barndrr.

EK BLGLER: 1. Dickinsonun yazd 1.700den fazla iirin sadece yedisi, yaarken basld. 2. Dickinson, ayn zamanda byk oranda korunmu olarak bugne ulaan yzlercesini yazd mektuplarn da retken bir yazardr. Uzmanlar bu yazmalar, Dickinsonun iirlerindeki kadar zengin dilinden dolay olduka deerli bulurlar.

Kbizm
Kbizm, yirminci yzyln balarnn muhtemelen en nemli sanat akmyd. nsanlarn ve eylerin ekillerini basit geometrik ekillere indirgedi ve matematiksel perspektif kurallarn reddetti. Byle yaparak, bir izleyicinin iki boyutlu bir yzey zerinde boluu ve hacmi anlama biimine meydan okudu.

Kbizmin kklerinin sert, asal kenar izgilerini doal formlara veren ve onlar e zamanl olarak farkl bak alarndan tasvir eden Paul Cezannen son dnem eserlerine dek izi srlebilir. 1907de Pablo Picasso, resmin dndaki bir adam iaret eden, bir genelevdeki drt fahienin resmi

olan Les Demoiselles dAvignonda Cezannen yaklamn ilerletti. Kadnlar, arka fondaki keskin alar tamamlayan geometrik bedenlere sahiptiler. Glgeler, keyf dyordu ve kadnlarn bedenleri belli bir mesafeden dzenli bir ekilde klmyordu. n plan arka plana drterek Picasso, izleyicinin resmin dzlnn tam olarak farknda olmasn salad. Arkada sanat Georges Braquen da katlmyla Picasso, kbizmin ilkelerini daha da ileriye gtrd. Akmn ad, Braquen kk kplerle sanat yarattn sanat eletirmeni Louis Vauxcellese anlatan Henri Matisse tarafndan bulundu. Karlnda Vauxcelles, Braquen eserlerini kbik tuhaflklar olarak yorumlad. 1908 civarndan 1912ye kadar sren kbizmin ilk fazna analitik kbizm denir. Bu fazda iki sanat ncelikle, keyf glgeler resmederek ve neredeyse tm renkleri ortadan kaldrarak, perspektif kurallar ile oynayarak bilinen formlar ykmakla ilgilendiler. Grseller soyut grnmesine ramen, doadaki bir eyle, genelde bir insan figr veya bir natrmort ile ilikilendirilebilir. Bu dnemin tipik bir kompozisyonu, Braquen Portekizlisidir (1911). 1912 civarnda Braque, tuvalleri zerine gazete ktlar ve

duvar ktlarndan paralar yaptrmaya balad. Bylelikle akmn ikinci faz (sentetik kbizm), sentetik malzemelerin resimlere eklenmesine doru evrildi. rnein Picassonun Hasr skemleli Natrmort (1911-1912) resminde balmumundan bir para, resmin arka fonu olmas iin hasr iskemle model ile birlikte baslr ve gerek bir ip, tm kompozisyonu ereveler. 1914te I. Dnya Savann balangcyla beraber kbizm akm, temelde bitti; ama resmin geleneksel ilkelerinin kkten reddi, ardndan gelen tm modern sanatlara bir ilhamd. EK BLGLER: 1. Kbizmin sonraki formlar, kbist-ftrizmi, sadelikilii, orfizmi ve keskinlikilii iine alr. 2. Amerikal sanatlar Stuart Davis ve Aaron Douglas, kbizmden kuvvetli bir ekilde etkilendi. 3. Braque ve Picasso, kbist dnemleri boyunca tekrar ve tekrar ayn motifleri resmettiler. Aralarnda en yaygn olanlar, mzikal alglar, ieler, srahiler, bardaklar, gazeteler ve byk harflerdir.

Pi
Bir emberin ap, emberin bir tarafndan dierine, ortasndan dorudan geen mesafedir. Bir emberin evresi, emberin d kenar evresindeki tm yolun mesafesidir. ap ile evre arasndaki iliki, asla deimez. emberin bykl nemli olmakszn ister poker pulu olsun, ister yeryznn ekvatoru olsun fark etmez ap, evresinin 3.14de 1i civarndadr. Ama 3.14 sadece bir yaklaklktr. Gerek sayya veya pi denir.

Pi, ar derecede kullanl bir saydr. Bir emberin bir ucundan bir ucuna mesafeyi veya mesafenin yarsn (yarap, r) biliyorsanz, batanbaa tm evresini lmeksizin evresini belirlemek iin pi saysn kullanabilirsiniz. Ayn zamanda bir emberin alann da (alan=r) bulmanza ve emberleri, kreleri ve yaylar ieren ou geometrik problemleri zmenize yardm edebilir. Ama pi, ayn

zamanda geometrinin dnda da kullanldr. Werner Heinsenbergin belirsizlik ilkesine, Albert Einsteinn genel greceliliinin alan denklemine, Charles-Augustin de Coulumbun elektrik kuvveti yasasna ve fiziin, istatistiin ve say kuramnn birok dier alanna eklemlenebilir. Pi, ayn zamanda byleyicidir, nk ok basit bir kavram olmasna ramen hi kimse kesin bir ekilde onu hesaplayamaz. Pi, bazen 3.14159265..... olarak yazlr, nk pinin sonu yoktur. Ondalk noktasndan sonra gelen saylar, tekrarlamakszn sonsuza dek devam edecektir. ki tam saynn oran olarak ifade edilemeyen bir say olan, bir irrasyonel say olarak adlandrlr. Antik ada Babilliler ve Msrllar, pinin farkndaydlar ve halen yapmakta olduumuz eyi kesin olarak yapmaya alp onu belirlemeye altlar. Babilliler, ok da kt saylmayacak bir tahminle onu 3.125 olarak, Msrllar ise 3.16 olarak hesapladlar. Saniyede 2 trilyon ilem yapabilen bugnk sper bilgisayarlar, pinin ilk 1.241.100.000.000 hanesini tam olarak tespit ettiler. EK BLGLER: 1. Syracuselu Arimed (M 287-212), pinin ok kesin bir tahminini elde etmek iin kalklsn ilk formunu kulland. 223/71 ile 22/7 arasnda olduunu syledi. ki

limitinin bir ortalamas, yakn bir tahmin olan 3.1418dir. 2. Alman matematiki Ludoph van Ceulen (1600 civar), pinin ilk otuz be hanesini tam olarak hesaplad. O kadar gurur duydu ki mezarna onlar kaztt. 3. Pi-dilbilim, pinin hanelerini hatrlamas iin bellei glendiren aralar yaratmaya adanmtr. 4. 2 Temmuz 2005 gnnde, doksan be yandaki Japon bir akl sal danman, pinin ilk 83,431 ondaln baarl bir ekilde ezberden okudu.

kinci Viyana Ekol

Yeniliki besteci Arnold Schoenberg (1874-1951) ve iki rencisi Alban Berg (1885-1935) ve Anton Webern (1883-1945), kinci Viyana Ekol olarak bilinirler nk bestecilikle geen hayatlar, on sekizinci yzyln klasik Viyanal ustalarnn (Franz Jesoph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart ve Ludwig van Beethoven) yapt gibi Viyanada slenmitir. Atonal ve on iki tonlu seri eserlerden oluan konserlerini mzik dnyasna curcuna ve karklkla alarak tanttlar. Babas ldnde bir mzik yazar olarak geinmeye alan Schoenberg, Yahudi kart Avusturyada Ortodoks bir Yahudi olarak yetitirildi. 1901de Berlinde Stern Konservatuarnda beste profesr oldu ve 1904te Berg ve Weberni rencisi olarak ie aldA. Schoenbergin erken dnem mzii, Richard Wagnern renkliliini taklit eder, ama 1905 ve 1907 arasnda tonlu sistemlerden yavaa uzaklat. 1912de yazlan iki eseri, Pierrot Lunaire ve Orkestra in Be Para, atonaliteyi benimsemeleriyle dnyay sarst ve besteciliin yeni bir a balad. Her iki para da balangta gze arpan mantkl dzenleme eksikliinden eletirildi ve cevaben Schoenberg, atonalite iin rasyonel bir sistem kaleme ald: On iki tonlu dizilim.

Berg ve Webern, ustalk tekniklerini gelitirdiler. Webern, toplam dizilim ad verilen eyi yaratrken dizilimi, tonlar kadar dinamik deiime ve ritme de uygulad. Webern, duygusal ifadelerin devasa patlamalarn minik, matematiksel, verimli boluklara skca tktrarak modernizm ile romantizmi birletirmesiyle de bilinir. Berg, operas Wozzeck gibi Keman Konertosu (1935) adl eseri de dahil olmak zere yzyln en tutkulu telli paralarndan bazlarn yazmak iin atonaliteyi kulland. Her de zamann sanatsal ve siyasi dncesini yanstan, sivriltilmi, tutkulu ve dehet verici mzikler yazdlar. Yakn ilikilerine ramen, Schoenberg 1933te Nazilerden kat zaman, bir Nazi sempatizan olan Webern geride kald. 1945te bir Amerikan askeri tarafndan kazara vuruldu. Berg, elli yanda bir bcek srndan kaynaklanan hastalktan dolay ld ve Gney California niversitesinde retim yelii yapmaya giden Schoenberg, her ikisinden de daha uzun yaad. EK BLGLER: 1. Schoenberg, atonal ifadesinden nefret etti, nk tonsuz ifadesini artrdn hissetti. Onun yerine tarznn tm ieriini vurgulayan pantonal ifadesini

nerdi. 2. Berg ve Webern ile beraber Schoenberg, 1916da Viyanada zel Mzik Performanslar Topluluunu kurdu. Sadece yelerin, avangart besteciler tarafndan gerekletirilen bir dizi ala gelmesine izinleri vard ve alklamaya izin verilmiyordu. Bu gsterimler, ly halkn gznden uzak tuttu, ama iin iinde olan sanatlar arasnda zgr bir iletiimi de tevik etti. 3. Webern, ou on dakikadan az sren sadece otuz bir snflandrlm para yazd.

Varoluuluk
Varoluuluk, Jean Paul Sartre (1905-1980)) ve Albert Camus (1913-1960) gibi tannm yirminci yzyl Fransz filozoflarnn dncelerini tarif etmek zere bulunmu bir ifadedir. Herhangi bir konu zerinde tek bir varoluu gr yoktur. Varoluular birbirine balayan ey, insan zgrl, aslna uygunluk ile korku ve kayg gibi tecrbeler zerine yaptklar bir vurgudur. Yirminci yzyln varoluular, Danimarkal dnr Soren Kierkegaard (1813-1855) dahil birok eyden etkilenmiti. Kierkegaard, din inanc savunarak yazd. nancn iradi, irrasyonel bir sray gerektirdiini savundu. Ama din inancn, lmcl Hastalk (1849) kitabnda tarif ettii gibi manevi bir durum olan umutsuzluun tek ilac olduuna inand. Sartre ve Camus, hem kurgu hem de felsefe yazdlar. Bulant (1938) adl romannda Sartre, dnyann sama ve anlamdan yoksun olduuna dair hasta edici bir hissi tarif etti. Varlk ve Hilik (1943) gibi daha dorudan felsef eserlerinde Sartre, bir kiinin kendi kaderini semede zgr olduunu ve yapamadmz tek eyin semeyi baaramamak olduunu savundu. Bir din inan sistemi gibi bir takm

sorgulanamayan gereklere tutunarak oklukla zgrlmzden kamaya altmza inand. Bu eilime kt inan adn verdi. Camus, zellikle Yabanc (1942) ve Veba (1947) romanlaryla bilinir. Yabanc romannda ana karakter Mersault, grnrde bir neden olmakszn bir Arap gencini ldrr ve lme mahkm edilir. dam yaklatka Mersault, yaamn ve cinayet iin olan sorumluluunu gznn nne getirir. Aslna uygunluun, birinin hayatndan sorumlu olmann ve seim zgrlnn varoluu temalar, Camusnun kitaplarnda ilenir. EK BLGLER: 1. Kierkegaard, eserlerinin ounu eitli takma adlar altnda yazd. 2. Sartren k Yok adl oyununda yabanc, kendilerini kamaylar ktye alamet olan bir otel odasnda bulurlar. Yavaa birbirlerinden nefret etmeye baladka, cehennemde olduklarn fark ederler. Oyun, nl Cehennem, bakalardr. ifadesini ierir. 3. Friedrich Nietzsche (1844-1900), varoluuluk zerinde dier bir nemli etkiydi.

Karma
Karma, Hindu inancnn merkezi olup, ahlak sebep - sonu dngsdr. Hinduizm gelenekleri, M 3000 ylna kadar gider ve bu inancn bilinen bir kurucusu yoktur. Hindular doum, yaam, lm ve reenkarnasyondan oluan bir dngye inanrlar. Yaam boyunca bir kiinin iyi veya kt eylemleri, kiinin karmasn etkiler. Bu kavram, oklukla Ne ekersek onu bieriz. deyii ile ifade edilir. yi eylemler, iyi bir gelecee gtrr; kt eylemler, kt bir gelecee. yi eylemler veya davranlar yapmaya bir rehber olarak Hindular, antik Hindu yazlarna gre erdemi veya doru olan takip ederler. Karmann as vardr. lki prarabadhadr. Prarabadha, kontrolmzn dndadr. Ailemizin kim olduu, hangi toplumsal snfta doduumuz, evimizin nerede olduu gibi yaamlarmzn temel durumunu tarif eder. Bu artlar, deitirilemezler ve bir nceki hayatmzdaki davranlarmz tarafndan belirlenirler. Karmann ikinci as, samchitadr. Gemi hayatmzdaki tm eylemlerimizin kiisel ilgilerimize, eilimlerimize ve kiiliimize nasl etkide bulunacan tarif eder. Samchita

karma, neden ayn evrede doan iki ocuun buna ramen ok farkl eilimleri olabileceini aklar. Samchita karma, imdiki yaamlarmzn ok alma ve derin dnce ile deitirilebilir olduunu syler. Doarken beraberimizde getirdiimiz kt alkanlklar iyiletirilebilir. Dier yandan iyi alkanlklar da bozulabilir. Son olarak karmann nc as, agami, imdiki yaamlarmzda yaptmz, imdiki yaamlarmzda bizi etkileyen eylemler ve davranlardan oluur. rnein bir komuya iyi veya kt muamele etmek, bir gn bize nasl muamele edileceini belirler. En ok bizim kontrolmzde olan karma, agamidir. Karma anlay ayn zamanda Budizmde de olmasna ramen, Hindu karma bir tanrnn mdahalesini de dikkate aldndan nemli derecede farkldr. Hindular, birisi ld zaman, Brahman diye bilinen bir doast varlk tarafndan o kii tarafndan yaplan iyiliin ve ktln arlnn lleceine ve bunun sonucunda da reenkarnasyonun sonraki yerini belirleyeceine inanrlar. Ayrca birka kt eylemi, birok iyi eylem takip ederse, Brahmann ilk bata yaplan hatalarn olumsuz etkilerini hafifletebileceine inanlr. Dier yandan Budistler, karmaya mutlak bir doa yasas olarak bakarlar.

EK BLGLER: 1. Karma, ktln Tanrnn olduu bir dnyada neden var olduunu aklayan bir aratr. nsanlarn kt eylemleri, gelecek yaamlarda daha fazla ktlk yaratan olumsuz karmay yaratr.

Yahudi Soykrm
II. Dnya Savann sonlarna doru, ABD Ordusunun 45. Piyade Bl, gney Almanyada kk bir ehri ele geirme emrini ald. Bln kumandan, Yarbay Felix Sparks, demiryolu boyunca uzanan bir Nazi toplama kamp civarna, savatan yorulmu ordularndan geici bir birlii gndererek kasabaya girdi. Kampn ve kasabann ad, Dachauydu. Sparksn Dachauda o sabah tanklk ettii ey, ok yaknda dnyann bilincine musallat olacak bir kbustu. Ho Bavarya ormannda binlerce masum insan, l veya lmek zere yerlerde yatyordu. Dachauda kalan Alman askerleri, ok az bir direni gsterdiler. 45inci bln dehete dm adamlar kampa girdiklerinde, insan etinin kokusu, orman havasn bastrmt. Sparks, sonralar tarihilere o gn hissettiklerini anlatrken Hapsedilme blgesinin giriine yakn yerdeki sahne, tm hislerimi uyuturdu. dedi. Dantenin Cehennemi, Dachaudaki gerek cehennemin yannda soluk bir benzetme olurdu. diye ekledi. Dachau, dehet verici bir ilk rnekti: Adolf Hitlerin 1933te Almanyada baa geldikten ksa bir sre sonra at ilk toplama kampyd. lk bata kamp, Nazi rejiminin

muhaliflerine ev sahiplii yapmt, ama sava srasnda Naziler srf Yahudi olmalarndan dolay Alman vatandalarn tutsak etmiti. 30.000den fazla mahkm, Dachauda sistematik olarak ldrlmt korku verici bir rakam, ama Nazi Soykrm srasnda Avrupa genelinde ldrlen alt milyon Yahudinin sadece kk bir ksmyd. Nazi igali altndaki Polonyadaki bir toplama kamp olan Auschwitzdeki gaz odalar, bir milyondan fazla lmden sorumluydu. ngiliz, Sovyet ve Amerikan ordular, 1945 ilkbaharnda Nazi toplama kamplarn zgrletirmeye baladka Alman zalimliinin son kertesi de ortaya kmaya balad. Etnik saflatrma adna Hitler ve yandalar, Almanya ve Nazi igali altndaki Avrupada tm Yahudi nfusunun kknn kaznmasn emretmilerdi. Nazi kamplar ayn zamanda binlerce kimlii belirsiz Roman (ingene), Polonyaly, ecinseli ve siyasi kartn katletmiti. Savatan sonra Mttefikler, Avrupadaki kitlesel soykrmdan sorumlu olan bir dizi Alman yetkiliyi yakalad ve idam ettiler. EK BLGLER: 1. Sparksn ele avuca smayan bir ksm askeri, Dachauya girer girmez o kadar fkelenmilerdi ki

kampn SS muhafzlarn hemen orackta idam etmeye baladlar. Amerikan askerleri, askeri mahkemede yarglandlar, ama ABD Generali George S. Patton, kovuturmay durdurma emri verdi. 2. Soykrmn mimar ve lojistik planlamacs Adolf Eichmann, 1960da Arjantinde yakalanana kadar, sava sonras Almanyann karmaasnda Avrupadan kamay baard. srailde insanla kar su ilemekten yargland, sulu bulundu ve 1962de asld. 3. Mttefiklerin abalarna ramen, soykrma karan ou kii asla cezalandrlmad. rnein bir tahmine gre Auschwitzde grev yapan 7.000 SS askerinin sadece 800 tanesi mahkemeye karld.

Romantizm
Romantizm, on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda Avrupay ve Amerika Birleik Devletlerini silip spren geni apl bir entelektel ve sanat akmyd. 1700lerin Aydnlanma dnemi boyunca Bat entelektel dncesine baskn olan aklcla, kesinlie ve kstlamalara kar dorudan bir tepkiydi. Romantizm kk saldnda, edebiyattan sanata ve mzie pek ok alanda yerini buldu. Aydnlanma ann dnrleri ampirik ve aklc dnceye deer verirlerken romantikler, insan duygusunun ve tutkusunun akl ve zekadan daha gerek rehberler olduuna inandlar. Romantik edebiyat bylece kiinin kendi grnn lehine ngiliz air William Blakein nl Bir sistem yaratmalym, yoksa bir dier adamnkinin klesi olacam. fadesinde kapsanan bir bak as bilinenin reddini, yaratcl, hayal gcn, duyumlar kutsar. Doal olarak romantik edebiyatn birok eseri, dehlr veya deliler gibi anormal veya yanl anlalan karakterlerin byleyici zgnln sergilerler. Bu figrler, Mary Shelleyin Frankenstein (1818) romanndaki canavar gibi grotesk veya Alexandre Dumasnn Monte Cristo Kontu (1844-1845) romanndaki yanllkla mahkm edilen Edmond Dantes gibi toplum dna itilmi olabilir.

Edebiyatta romantik dnemin balangc, ounlukla ngiliz airleri Wordsworth ve Samuel Taylor Coleridgein Lirik Balatlar balkl birbirine bal iir derlemesini bast zaman olan 1798 ylna tarihlenir. 1800de Wordsworth Lirik Balatlara, iiri gl duygularn geliigzel ak olarak tanmlad olduka etkili bir nsz ekledi. Akln bu apak reddi, romantik akm kucaklamaya bir ar haline geldi. Romantik edebiyatn erken dnem ncleri, ngiliz airleriydi: John Keats, Percy Bysshe Shelley ve Lord Byron yannda Blake, Wordsworth ve Coleridge. ok gemeden romantizm, Victor Hugonun Notre Damen Kamburu (1831) roman gibi eserleri etkileyerek dzyaznn iine szd ve Avrupann dier yerlerine yayld. Daha sonra Amerikal aknc yazarlarn, romantiklerin doa vgs zerine ina etmeye koyulduklar yere, Atlantikin br kysna geti. Aslnda on dokuzuncu yzyl Amerikan edebiyatnn byk ahsiyetlerinin ou (Edgar Allan Poe, Nathaniel Hawthorne, Herman Melville ve dierleri) romantik gelenee net biimde dahil oldular. 1800lerin sonlaryla beraber romantizm, Gustave Flaubertin Madam Bovary (1857) roman gibi eserlerin nclk ettii gerekiliin karsnda hz kaybetti. Etkisi,

nemli kald; romantik airlerin ve romanclarn eserleri hlBat ltnn en poplerleri arasnda yer almaktadr. EK BLG: 1. Ludwig van Beethovenn tutkulu, duygusal eserlerinde sald kklerle romantizm, on dokuzuncu yzyl boyunca mzikte iek at. Byk besteciler arasnda Frederic Chopin, Richard Wagner ve Piotr Ilych Tchaikovsky vard.

Pablo Picasso
Pablo Picasso (1881-1973), yirminci yzyln en nl ve en etkili sanatlarndan biriydi. Tm zamanlarn en retken ve en ok ynl ressam olarak, dikkatlerin zerinde olduu seksen yllk kariyeri boyunca mthi bir biim eitlilii kurdu ve ustalat.

spanya, Malagada doan Picasso, bir dahi ocuktu. Bir sanat retmeni olan babas, gen ocuun yeteneini grd ve bu ynde destekledi. Picasso, o zamann avangart sanat sahnesinin merkezi olan Parise gitti. 1901de en iyi arkadann intiharn takip eden zamanda Picasso, Mavi

Dnem olarak bilinen bir dneme girdi; konularnn hznn ve yoksunluunu iletmek iin mavinin eitli glgelerinde kompozisyonlar resmetti. 1904 ylyla beraber Picasso, daha scak tonlara kayd ve sirk oyuncularnn ve palyaolarn grsellerine odaklanmaya balad Gl Zamanna girdi. 1907de Picasso, Les Demoiselles dAvignon adl ilk kbist resmini yapt. Kadn gzelliinin Bat ltnden ayrlarak Polinezyal, beryal ve Afrikal heykelleri figrleri iin model olarak kulland. Tek-nokta perspektifinin (Rnesanstan beri baskn olan teknik) kurallarn reddeden Picasso ve arkada kbist Georges Braque, sanatn rotasn sonsuza dek deitirdi. Picasso, srekli olarak biimlerini ve resme olan yaklamn gzden geirdi. 1917de rnein, tek renkli kbist resimlerine renk katmaya balad. Sonralar Mzisyen (1921) adl resminde kbist unsurlar, figrlerin dinamik ritmini yakalamak iin canl renklerle ve motiflerle birletirdi. 1920lerin sonlarnda Picasso, gerekstc akma dahil olmaya balad. Bakalam kavramna merak saran Picasso, 1930lar boyunca yar insan, yar hayvan yaratklarn resimlerini retti. Bu safha srasnda Picasso, ayn zamanda iir ve Kuyruundan Yakalanan Arzu (1941) balkl bir gerekstc oyun da yazd.

Picassonun eserleri, spanyol Savann balangcndan sonra 1930larn ortalarnda daha siyasi oldu. Bu srecin en iyi bilinen resmi Guernica (1937), faist General Francisco Franconun emriyle Alman bombardman uaklar tarafndan vurulan kk bir Bask kasabasnn imha ediliini tasvir eder. II. Dnya Sava boyunca Picasso, hretinin onu yok edilmekten koruduu Nazi igali altnda Pariste yaad. Picassonun yaratc enerjisi, yalanmakla zayflamad. lene kadar eitli resimler, ta bask resimler ve izimler yapmay srdrd. Picassonun 1973te bir vasiyet brakmadan lmesi zerine Fransz hkmeti, Pariste Picasso Mzesini kurmak iin mal varlklarnn ouna el koydu. EK BLGLER: 1. Picassonun eserlerinin byk bir ksm, Paristeki Picasso Mzesine ek olarak New Yorktaki Metropolitan Sanat Mzesinde ve Modern Sanat Mzesinde, ayrca Malagada Picasso Mzesinde ve Barcelonadaki Picasso Mzesinde sergilenmektedir. 2. Picassonun erken dnem resmi Garon a la Pipe, 2004te bir resim iin dnya rekoru olan 104 milyon dolar fiyatla satld.

Pisagor Teoremi
Pisagor, M altnc yzylda yaam bir Yunan filozofu ve rakamlara ibadet eden bir tarikatn lideriydi. Tarikat, ilk drt rakama dua ederdi. Bir, akl; iki, atmay; , uyumu ve drt, adaleti temsil ederdi. Matematik dinlerinden, Pisagorun adnn verildii ispat, Pisagor teoremini de iine alan insanlk tarihindeki en mkemmel geometrik ispatlardan bazlar ortaya kt. Pisagor teoremi, tm dik genler (90 derecelik as olan genler) iin, a ve bnin genin ksa kenarlar olduu ve cnin de en uzun kenar, hipotens olduu durumda a+b=c olduunu basite belirtir. Efsaneye gre Pisagor, teoremi ispat ettiinde o kadar heyecanlanm ki bir boay kurban etmi.

Elbette birok kltr, teoremi Pisagor ispat etmeden de biliyordu. Babilliler, a+b=c olduunu Pisagorun

zamanndan en az 1.000 yl nce biliyorlard ve antik Msrllar muhtemelen forml M 2550 civarnda piramitleri ina etmek iin kullandlar. M 600 ylyla beraber inde, Hindistanda ve Mezopotamyann ounda biliniyordu. Pisagora, Bat kltrnde onu ispat eden ilk kii olmasyla nem atfedilir. Pisagor teoreminin bugn yzlerce ispat mevcut. Ve bu, sadece onlardan biridir. EK BLGLER: 1. Bir Pisagor ls, doal saydan (a, b, c) oluan kmedir, ve (a+b=c)dir . yi bilinen iki rnek: (3, 4, 5) ve (5, 12, 13). 2. Bakan James Garfield, 1876da Pisagor teoremine kendi ispatn yazd. 3. inde teoreme, Gougu teoremi dendi ve ilk kez M 500 ile MS 200 arasnda tarihlenen bir matematik kitabnda grnd.

Schoenbergin Pierrot Lunairei

Yeniliki besteci Arnold Schoenbergin, Ay Vurgunu Pierrot anlamna gelen Pierrot Lunaire adl paras, yirminci yzylda atonal ve avangart besteler iin adeta baraj kapan at. Soprano ve kk bir oda grubu iin yirmi bir minyatr paradan oluan bir dizidir. Belikal sembolist Albert Giraudun iirinden alnan metin, oklukla korkutucu blmlerde hasta kahramann gecenin siyah gkyznde hararetle imi aya kar akn olduu kadar, delilik ve boyun vurmay da ieren dier rahatsz edici grntleri de tarif eder. Pierrot Lunaire 1912de Berlinde muazzam bir halk amatasyla ama mthi olumlu eletirel bir tepkiyle aln yapt. Birok eletirmen, onu davurumcu akmn en nemli paras olarak grr. Hem grsel sanatlarda hem de mzikte davurumculuk, Freud yanls psikolojinin dnyay kucaklamasyla akan i gzlemsel bir hassasiyetti. Oskar Kokoschka gibi davurumcu ressamlar, Freudyen rya hllerini ve bilinsiz arzularn aydnlatmaya alarak zihinlerinin en dipteki blgelerini kefetmek iin uratlar. Schoenbergin eseri de aynsn yapmaya alt. Konuma ile ark sylemek arasnda melez bir seslendirme yntemi

o l a n sprechstimme tekniini kullanan mzikteki ilk paralardan biriydi. Besteci, alma kadna bir X ile yaklak tonlar notalad. Pierrotya elik eden bir elyazmas, mzisyenin notaya sadece bir an iin vurmasn, herhangi bir ekilde uzatmal tonlardan kanp sonra brakmasn iaret eder. Yazlm olan en zorlayc vokal paralardan biridir, ama kuramsal yenilikleriyle daha ok nemlidir. Pierrotdan sonra mzik dnyas, melodi ve tonlamann bestecilerin istekleri zerinde artk bir kontrol olmadna ikna oldu. Schoenbergin rencisi John Cagein de iinde olduu sonraki besteciler, giderek tonlu mziin geride kalan artklarn temizlediler, ama 1912de Pierrot Lunaire ak bir mesaj yollad. Bu, Bat mziinde kesin bir krlma noktas olarak grlebilir. EK BLGLER: 1. Gen bir adam olarak alta bulunan Igor Stravinsky, sonralar Pierrotyu yaam deitiren bir tecrbe olarak tarif etti. 2. Pierrot karakteri, commedia dellarte adl talyan tiyatro trnden gelir ve sakar, komik bir palyao geleneindendir. Pierrot Lunairein baz sahneleri iin solocu, palyao klnda giyinir.

3. Schoenberg, ayn zamanda da vurumcu bir ressamd ve grsel sanatlarn ada mzikal bestelerle ortak noktalar olan balantlar anlamaya alt.

Analitik Felsefe
Analitik felsefe, ngilizce konuan lkelerin ve skandinav lkelerinin akademik felsefesinde ar basan bir gelenektir. Analitik filozoflar birbirine balayan ey, paylalan bir entelektel miras, felsef sorunlarn doas zerine geni apl bir uzlama, sert tartma ve ifadenin akl zerine yaplan bir vurgudur. Analitik felsefe, ilk olarak yirminci yzyln balarnda ngilterede ykseldi. G.E. Moore (1873-1958) ve Bertrand Russell (1872-1970), mantkta zellikle matematiin temellerindeki son ilerlemelerden youn ekilde etkilendi. Bu, felsefelerine mantk ve dil stnde vurgu yapma imkan verdi. Aslnda, birok felsef soruna dilin mantksal analizleri yoluyla yaklatlar. Russelln rencisi Ludwig Wittgenstein (18891951), dilin ve dnyann mantksal yapsn tarif ettii Tractatus Logico-Philosophicus (1921) adl kitabnda bu fikirleri gelitirdi. Analitik felsefe zerindeki dier bir etki, 1920lerde Viyanada yaam bir grup filozof ve bilim adam tarafndan gelitirilen Viyana Ekol adndaki mantksal pozitivizmdi. Pozitivistler, felsefe iin bilimsel teorilerin mantksal yapsn analiz etmekten baka bir rol grmediler. Viyana Ekolnn

bir yesi olmayan ngiliz filozofu A. J. Ayer (1910-1989), Dil, Doruluk ve Mantk adl kitabyla ngilterede ve Amerika Birleik Devletlerinde birok pozitivist fikri popler hale getirdi. Analitik felsefe, oklukla Avrupada uygulanan kta felsefesine ztlk gsterdi. Kta felsefesi, felsefenin tarihi ile kltr ve tarih iindeki rolne daha fazla odaklanmaya eilimlidir. EK BLGLER: 1. Russell, arkada filozof Gottlob Fregenin mantk sistemindeki bir elikiye iaret etti ve Frege, ustalk eserinin baarszla uramasndan dolay mitsizlie kapld. 2. Hayatnn son dnemlerinde A. J. Ayer, sylendiine gre bir New York partisinde boksr Mike Tyson ile karlar. Ayer, Tysonun uygunsuz bir ekilde davrandn ve konutuunu dnr. Tyson Benim kim olduumu biliyor musun? Dnya arsklet boks ampiyonuyum! diye cevaplar. Ayer ise buna karlk Evet ve ben de Oxforddaki Wykeham Mantkn eski profesrym. Her ikimiz de alanlarmzda bata geliyoruz. Hadi imdi gel de bunu iki akl banda adam

gibi tartalm, der.

Hindu Destanlar
Hindu geleneinde, iki nemli destan Mahabharata ve Ramayana vardr. Bharata mparatorluunun Byk Destan anlamna gelen Mahabharata, bilinen en eski, 100.000den fazla msra iererek ikinci en uzun destandr. Kklerinin, M 3000 ylna kadar izi srlebilir, ama imdiki ekli, byk ihtimalle MS 300-400 civarnda derlenmitir. Mahabharata, iki akraba kavim arasnda binlerce yl nce balatlan antik bir sava anlatr. ki kavim, Pandavalar ve Dhartarashtalardr. lk bata bir krall paylatlar, ama bir zar oyununu kaybettikten sonra Pandavalar, on iki yl boyunca lkelerine dnmeye yasaklydlar. Yasaktan sonra geri dnmeye teebbs ettiklerinde Dhartarashtalar, topraklarnn yarsndan vazgemeyi reddettiler. Bylece, akrabalarn ve arkadalarn birbirine kar savamaya zorlandklar korkun bir sava meydana geldi ve sonunda Pandavalar, savatan galip ktlar. Tm kurgu iinde birok kk hikye, Hindu ideallerine ve retilerine k tutar. nemli olan blm, Tanr Krishna tarafndan Arjunaya, Arjuna sava alannda tereddtte

kald zaman verilen bir vaaz olan Bhagavad Gitadr. Bhagavad Gitann retileri, Hindu inancnn temel grlerini sergiler. Krishna, Arjunaya korkularna ramen savatan ekinmemesini syler. Bir kii iin kurtuluu baarmann tek yolu, hayatta grevleri ile yzlemesidir. Krishna, bu madd dnyann bir yanlsama olduunu ve ruhun lmsz olduunu retti. Dnyadan geip giderek ve Tanrya adanm olarak kii, aslnda lm ve yeniden doumun sonsuz dngsnden kurtulabilir ve Tanr ile bir olabilir. Bylece Krishna, Arjunaya sava alannda lmden korkmamasn syler, nk kiinin bedenini karp atmas, aslnda onu Tanr ile birlie gtrr. Dier byk bir Hindu destan olan Ramayana, 24.000 msra ile Mahabharatadan ok daha ksadr. Bu destan, babasnn tahtna gemeyi baaramamasndan sonra kars Sita ile yasaklanan Ramann hikyesini anlatr. Srgnde Sita, dier bir kral tarafndan yakalanr ve Rama, uzun sre onu kurtarmay dener. Sonunda baarr, ama dier adamn evinde yaadktan sonra karsnn cinsel safl hakknda endieye kaplr. Rama, Sitay bir atee koyarak test eder. Kadn hayatta kald zaman, onun tekrar saf olduuna inanr. Ancak sadakatsizliine dair dedikodular srer ve Rama,

Sitay kovmak zorunda kalr. Sita, sonrasnda nereye giderlerse Ramann hikyesini, Ramayanay anlatmaya koyulan, Ramann iki olunu dnyaya getirir. Bu destan, kendini adama, aile sadakati ve kiinin byklerine olan saygsn gzeten nemli dersler barndrr. EK BLG: 1. Mahabharata iin Burada bulunan ey, ayn zamanda dier kaynaklarda da bulunabilir. Burada bulunmayan eyin ise bir nemi yoktur, denir.

Midway Muharebesi
Amerika Birleik Devletleri ile Japonya arasnda devasa bir deniz sava olan Midway Muharebesi, Pasifikte II. Dnya Savann dnm noktasdr. gnlk sava srasnda Japonlar, tm donanmalarndaki deniz gcnn belini bken bir darbeyle on uak gemisinin drdn kaybettiler. Amerika Birleik Devletleri, USS Yorktown adl bir uak gemisini kaybetti. Midwaydeki Amerikan zaferinin sonular muazzamd. Pearl Harbordaki srpriz Japon saldrsndan alt ay sonra Amerika Birleik Devletleri, Pasifikte stnl yeniden kazanm oldu. Japonya ve Amerika Birleik Devletleri, 1930larn sonlar ve 1940larn balar boyunca savaa srklenmilerdi. On dokuzuncu yzylda mnzevi bir ada krall gemiinden gelen Japonya, kendisini byk bir sanay gcne dntrmt. 1904-1905te Rus-Japon Savanda Japonyann Rusyay yenilgiye uratmas, nemli bir asker g olarak geliinin habercisi oldu. Ksa bir sre sonra Japonya, komularn igal etmeye ve yamalamaya balad. 1910 ylyla beraber Kore ve Tayvan adas, Japonyaya ait oldu. 1930larda imparatorlua ait Japon kuvvetleri, on milyonlarca inliyi ldren bir sava tetikleyerek in anakarasn igal ettiler. Japon asker stratejistleri, Amerika

Birleik Devletlerini Asya-Pasifik hkimiyetine ana engel olarak grdler.

blgesinin

tam

Japonyann yaylmasn kontrol edebilecek tek g olan Amerika Birleik Devletleri, 1930larda d dnya ile ok az ilgiliydi. I. Dnya Savann dehetinden sonra soyutlanmac Amerika halk, yabanc lkelere karmada hibir rol istemedi. Almanya ngiltereye sava atnda Amerika Birleik Devletleri, geleneksel ngiliz mttefikine olduka yakn duruyordu, ama resmen tarafsz kald. Sadece 7 Aralk 1941 gn Pearl Harborn bombalanmas, Frank D. Roosevelti Japonyaya kar sava iin kongreden izin almaya zorlad. EK BLGLER: 1. Muharebe adn, 1859da bir Amerikan deniz kaptan tarafndan kefedilen, zerinde kimsenin yaamad kk bir grup Pasifik adas olan ve sava srasnda asker bir sse dntrlen Midway Mercanadasndan ald. ABD mlk olan adalar, imdi bir Ulusal Vahi Hayat Koruma Parkna ev sahiplii yapyor. 2. Bir oyalama hamlesi olarak Japonlar asker kuvvetlerini, Amerikallarn onlar savunmak iin

kaynaklarn tketeceini umarak Alaskadaki Aleutian Adalarn almaya yolladlar. Bu hesapl hareket, ie yaramad ama adalar sava boyunca Japonyann igal ettii, mevcut elli ABD eyaletinin bir paras olan yegne blgeydi.

18. Sone
Seni bir yaz gnne benzetmek mi, ne gezer? ok daha gzelsin sen, ok daha cana yakn: Taze tomurcuklar sert rzgrlar rseler, Ksacktr sresi yeryznde bir yazn: Ildar gn gz, yakacak kadar scak, Ve sk sk kararr da yaldz der yznden; Her gzel, gzellikten er ge yoksun kalacak Kader ya da varln bozulmas yznden; Ama hi solmayacak sendeki lmsz yaz, Gzelliin yitmez ki asla olmaz ki hurda; Glgesindesin diye ecel caka satamaz Sen alar aarken bu lmez satrlarda: nsanlar nefes alsn, gzler grsn elverir, Yaadka iirim, sana da hayat verir.[9] William Shakespearen nde gelen oyunlar, ou ngiliz edebiyatnn byk baarlar olan 154 sone yazd gereini genellikle glgede brakr. lk olarak 1609da bir derleme olarak baslan bu soneler, ak, iir ve lm zerine derinlikli, toplu bir meditasyondur. Kme iindeki 18. Sone, en iyi

bilineni ve en sk alntlanandr. Okuyucular, oklukla 18. Sonenin anlatcnn romantik aknn bir nesnesi olan gen bir kadn iaret ettiini varsayarlar. Ama sone bir ak iiri olmasna ramen, aslnda bir erkek arkadaa (Shakespearein sonelerinin ilk 126snn adand ayn isimsiz gen beyefendi) duyulan akn bir ifadesidir. Yaam ve evlilik dersleri zerine gen bir adama tavsiyelerde bulunduu erken dnem soneleri, saklanmtr. Ama sonraki soneleri, bir arkadalktan ok tipik bir romantik ilikinin younluuyla sevin, hayal krkl ve kskanlk gstererek duygusallkta artan bir tutkuyla geliir. Uzmanlarca uzun zaman gen adamn kimlii ve anlatcyla olan ilikisinin doas tartlmasna ramen, konu belirsizlikle kapanmtr. Anlatcnn Shakespeare olup olmad bile belli deildir. 18. Sone, gzellik, fnilik ve sanatn kalc gc zerine dnr. Konumac, doann ve gnein kendisinin bile gzelliinin, zamanla ve mevsimlerin gemesiyle kaybolup gittiini belirtir. Ama gen adamn gzelliinin bu sone eklinde kaydedilmesinden dolay onun lmsz yaz hi solmayacaktr. iirin, insanlar nefes alsn, gzler grsn elverir dedii gen adama hayat veren lmez satrlaryla, lmn kendisi bile sonenin lmszl karsnda acizdir.

Shakespearein halka sevdirdii sone biimi, ilk olarak 1300lerde talyada Dante Alighieri ve Petrarchn nclnde ortaya kt. ou talyan sonelerinde altaki sekiz satr (veya oktav), son alt satrda (veya sestet) cevaplanan ya da yorumlanan bir soru veya elikiyi dile getirir. Biim, ngiltere yolunda ufak deiiklie uramtr: Oktav ve sestet arasnda blnmeden ziyade ou ngiliz sonecileri, beklenmeyen bir evirme veya gelimeyi getiren son bir ift msra tarafndan takip edilen, tane drt satrl kta biimini kullandlar. Shakespearen kulland, ite bu biimdir.

Guernica
Pablo Picassonun Guernica tablosu modern sava hlinin ok edici ve gl bir grseli spanya Sava (1936-1939) boyunca Alman bombardman uaklarnca yklan kk bir kasaba zerine ilenmi bir karmaa atmosferini betimler.

Ocak 1937de spanyann Cumhuriyeti hkmeti, Pariste yaplacak olan Uluslararas Sergideki fuaye iin dnemin en bilinen ressam olan Pablo Picassodan (18811937) bir resim siparii etti. 26 Nisan gnnde faist yetkililer tarafndan komuta edilen Alman bombaclar, kuzey spanyada Guernica adl Bask kasabasn yktlar. Bu, aslnda insanlk tarihinde kesin olarak

sivil bir hedef zerinde yaplan ilk hava saldrsyd. Olaydan ok etkilenen ve Cumhuriyetilerin bir sempatizan olan Picasso, uluslararas dikkati korkun savaa ekmeyi umarak devasa ( metre otuz be santimetreye yedi metre altm iki santimetre uzunluunda) bir duvar resmiyle ne kt. Picassonun o zamanlar metresi olan Dora Maar, sreci bir dizi fotorafla belgeledi. Guernica kompozisyonu, iki dikdrtgen tarafndan yanlardan desteklenen merkezi bir genden meydana gelir. genin tepesinde yaral bir atn sade klandrlm kafas, tm masum kurbanlarn ac ekiini iletir. Solundaki boa, Picassoya gre, zalimlii ve karanl temsil eder. Boann altnda yas tutan bir kadn l ocuunu, armha gerilmi olunu tutan Azize Meryemin Hristiyan grsellerini andrr bir ekilde tutar. Resmin ayaklarnda yaylm oturan, elindeki krk klcyla sava uaklaryla arpmay uman, ii bitmi bir hemeridir. Sanda zdrap iinde figr vardr. Resim, yapay kbizmi andran bir biimde yaplmtr. Picasso kolaj kullanmamasna ramen, figrlerin bir ksm gazeteden kesilip tuvale yaptrlm gibi dururlar. Eser, Paris Sergisinde sergilenmesinden sonra, skandinavyaya sonra da Londraya gnderildi. Faistler spanyada zafer kazandklar zaman Picasso, Guernica

tablosunun New Yorktaki Modern Sanatlar Mzesine gnderilmesini talep etti. Resmin, ancak lke faizmden kurtarldnda spanyaya iade edilmesini istediini belirtti. General Francisco Franconun lmnden sonra resim1981de, bugn grlebildii Reina Sofia Mzesinin olduu Madride gnderildi. EK BLGLER: 1. Guernicann bir duvar hals kopyas, Nelson Rockefeller tarafndan Birlemi Milletler iin sipari edildi. 2. Bask milliyetileri, resmin Guernicann krk kilometre batsnda, Bilbaodaki yeni Guggenheim Mzesine gnderilmesini, verdikleri bir dilekeyle istediler.

Altn Oran
Bir denizyldznn kollarnn, bir kabuklu deniz hayvannn spiralinin ve bir gln ta yaprann, Giza Piramidi ve Atinadaki Panteon ile ortak bir yan vardr. Hepsi de altn oran diye bilinen bir say evresinde yaplandrlmtr. Bu say, eserlerinde bunu ustaca kullanan Yunan heykeltra Phidiastan sonra fi olarak bilinmitir. Matematiksel iaretlemede, olarak yazlr. Fi says yaklak olarak 1.618e eittir, ama bir modelde tekrarlamakszn sonsuza dek sren ondalklar anlamna gelen, irrasyonel bir saydr.

Fi saysn nasl bulduumuzu yukarda grebilirsiniz. ki sral blnmelerin, daha ksa srann (S) daha uzun sraya (L) oran, uzun srann iki srann toplamna oranna eit olmas durumunda altn oranda olduu sylenir.

Eer Lyi ikinci dereceden denklem kullanarak zersek, unu buluruz:

Bir altn oranda kurulan cisimler, insan gzn grsel olarak memnun eder. Sanat ve doada tekrar ve tekrar ortaya karlar.

Ekenar bir begende, tm be kenar uzunluklar eittir. Bu, kenarlarn noktalarn balayan be apraz izgiye orannn Altn oranda olmasna neden olur. Antik a Yunan filozofu Pisagor, ekenar begenden o kadar etkilenmiti ki rakamlara tapan dini tarikat iin gizli bir sembol olarak onu semiti. Ha, ilk kez Gustav Fechner adnda bir Alman psikolog tarafndan incelenen yaygn bir mezar hadr. Fechner, ana gvdenin st ve alt ksmlarnn mkemmel bir altn oranda olduuna dikkat etti.

gende uzun kenarlar, ksa kenara altn orandadr. EK BLGLER: 1. Mona Lisann yznn uzunluu ve genilii, altn orandadr. 2. nsan bedeninin srr, altn oranla zlr. 3. Michelangelo, Kutsal Aile resmini bir ekenar begende dzenledi.

On iki Tonlu Dizilim

Pierrot Lunaire gibi eserlerle Arnold Schoenberg (18741951), dnyann kulaklarna meydan okuyordu ama atonalitenin yeni sistemi, halen serbest atonaliteydi, bu yeni mzik dilinin grameri henz resmen gelitirilmemiti. zm, kuramsal yazlarnda ve sonraki bestelerinde ortaya koyduu on iki tonlu dizilim ad verilen bir sistemin Schoenberg kodlamasdr. On iki tonlu dizilim, Bat mziinde on iki renkli tonun her birine (Do-Do Diyez -Re-Re Diyez- Mi - Fa Diyez - Sol Sol Diyez - La - La Diyez -Si) eit derecede nem verildiine emin olmann bir yoludur. Bu, Schoenbergin kariyerinin en byk eletirisini almasna neden oldu. Mzii ok fazla teknik yapmakla ve matematikle kartrarak onu kurutmakla suland. Ve sonunda yenilikilerin tonaliteye ve dier bilinen formlara saldrs, mzik asndan muhtemelen on iki tonluk sistemden daha nemliydi. Az sayda ada besteci onu halen bir rehber olarak kullanmaktadr. Dizilim, u ekilde alr: Schoenberg, on iki tonu ald ve bir sra adn verdii bir dizi iinde onlar dzenledi. Sra, tm sra alnana kadar hibir notann tekrarlanamayaca temel kuralyla, para iin melodik rehber olarak hizmet eder. Buna

ek olarak besteci, onu geriye doru yazarak, baa dndrerek, ynn evirerek veya bu tekniklerin herhangi bir birleimi ile sray deitirebilir. Yazlarnda Schoenberg, bir tonlama merkezi olarak nerdii, oktavlar ve ncler gibi hoa giden armoniler veya tonlar olarak grd aralklardan kand. Kuruluuna ve sert sesine ramen on iki tonlu mzik, 1945te II. Dnya Sava dneminden, elektronik mzie, minimalizme, yeni tonaliteye ve dier yeni mzik biimlerine yol aan 1970lere kadar ciddi besteciler iin merkezi biim olarak kald. EK BLGLER: 1. Schoenbergin rencisi Alban Berg, tonlu aralklar ve dier unsurlar katt kendi tarzn gelitirdi, ama sral tekniklere bal kald. 2. Anton Webern, on iki tonlu gelenekte hcreli besteler yaz. Her bir srada, tekrarlayan ritimler, armonili ve aralkl modeller yaratt.

Hakikat
Sradan kullanmda birok eyin doru olduunu syleriz: Doru arkadalar, doru fikirler ve doru akl vardr. Ancak felsefe, cmlelere uygulandnda hakikate younlar. Baz cmleler doru olurken bazlar yanltr. Tam olarak fark nedir? Bu, felsefenin hakikat sorunsaldr. Bir popler felsef gre gre doruluk, bir tmce ile dnya arasndaki uygunluktan oluur; doru bir tmce, bir geree karlk gelen bir tmcedir. Bu gr kabul eden filozoflar, bu uygunluk ilikisinin ne olduunu ve hangi artlar altnda var olduunu aklamak zorundadr. Ayn zamanda gerekleri tanmlamak zorundadrlar. Bu kuramn dikkat eken zellii, doruluun kendilerinin dilin paralar olmad dil (tmceler) ile dnyann paralar (gerekler) arasndaki bir iliki olduu iddiasdr. Bylelikle doruluk, tmceler ve nesnel, dilden bamsz gereklik arasndaki bir ilikidir. Dier filozoflar, bir tmcenin doruluunun dier tmceler kmesi ile olan tutarllna bal olduunu dnrler. Bu kurama gre bir tmcenin doru olduunu sylemek, doru olarak kabul ettiimiz dier eylerle ok iyi rtr. Tutarllk kuramlar, tutarlln ilikisinin ne olduunu ve hangi artlar altnda var olduunu ve hangi grup tmcelere kar dier

tmcelerin doruluunu yarglamamz gerektiini aklamak zorundadr. Bu kuram, her ey hakknda yanl olamayacamz iddia eder. Baz inanlarmzda yanl olabiliriz, ama dierlerine kar yargladmz ayrcalkl tmceler kmesi, tanm itibaryla, (tutarl ise) dorudur. nc bir gr, doruluun durgunluk kuramdr. Bu yaklama gre, bir tmcenin doru olduunu sylemek, o tmceyi desteklemenin kolay bir yoludur. rnein Jane ve Billin uzun bir toplantda olduklarn hayal edin. Jane Hepimiz de yorulduk. Bir mola vermeliyiz. der. Bill de bir mola vermek ister ve Janein szlerini tekrar etmek yerine sadece Doru. der. Doruluun durgunluk kuramna gre, baz tmcelerin doru olduunu sylemek, sadece o tmceyi sylemenin dier bir yoludur. Bu bak asnda, tm doru tmcelerin ortak bir zellii yoktur. EK BLGLER: 1. Baz filozoflar, doruluun uygunluk kuramnn tartmay gerektirmeyecek kadar ak olduunu dnrler. 2. u cmleyi dnn: Bu cmle yanltr. Eer bu tmce doruysa, o zaman o yanltr. Ama o yanlsa, o zaman tmce dorudur. Buna yalanc paradoksu denir.

Kast Sistemi
Hindistann kast sistemi, hem Hindistan siyasi tarihinde hem de Hinduizm dininde derin bir ekilde ie ilemi olan bir toplumsal ayrm yapsdr. Hindu geleneine gre, tanr Brahma insan balktan yaratt ve drt kast onun vcut paralarndan kt. Brahmanlar (rahipler), azndan kt; Kshatriyalar (yneticiler ve savalar) kollarndan kt; Vaishyas (toprak sahipleri ve tccarlar) kalalarndan kt ve Sudralar (zanaatkrlar ve hizmetkrlar) ayaklarndan kt. Yllar sonra Dalit veya ezilmi olarak bilinen beinci bir kast, birok eyle birlikte insan atklarn temizlemekten sorumlu olarak ortaya kt. Kastlarda yelikler, doumla belirlenir ve karma kavramna dayandrlr. Kii, bu hayatta iyi eylemlerde bulunmusa, daha yksek bir kastta yeniden dnyaya gelecektir. Dier yandan kt eylemler, daha dk kastlara neden olur. Bir kez bir kastta yer alan ye, bunu deitiremez ve dayanmas gereken zorluklar, ilah buyruk olarak grlr. Ayn zamanda kast ile deri rengi arasnda gevek bir bant vardr. Geleneksel olarak daha ak renkli Hintlilerin, daha koyu renklilerden daha yksek bir snftan olduuna inanld.

Ancak bu, bugn daha az geerlidir. Bu be kapsayc kasta ek olarak, Hindistan genelinde yzlerce alt-kast vardr. Daha belirli mesleklere, fiziki konuma ve soyaacna dayanarak, ilk hline gre bozulmulardr. Birok kast ayn ehirlerde yaamasna ve ekonomik olarak hayatta kalma iin birbirine bal olmalarna ramen, daha uzaktan konumlanm kastlarn bazlar, kabaca soyutlanm etnik gruplara denktir. Ayrmlarna bakmakszn kastlar arasnda evlilik, son yllarda biraz art olmasna ramen geleneksel olarak pek nadirdir. Kastlarn bir dizi baka toplumsal ve din gereklilikleri vardr. lk drt kast temiz olarak dnlrken, Dalit kirlidir. Bu gr Dalitleri, nereye giderlerse gitsinler dierlerini uyarmak iin bir an almaya zorunlu olma gibi kurallara tbi klmtr. Daha yksek kastlar Brahmanlar, Kshatriyalar ve Vaishyalar iki kez domu olarak grlrler. Kasta bal olarak, sekiz ile on iki yalar arasnda, o yaa gelen yelerin bir yeniden doum yaadklarna inanlr. Bu yeniden doum, onlara Hindu inancn tam olarak uygulama iznini verir. Gemi eitsizlikleri telfi etmek iin Hindistan hkmeti, kontenjanl iler olarak bilinen bir program kurdu. Bu, pozitif ayrmcla biraz benzer, ama ok daha ak olarak

yazlmtr. Kontenjanl iler, ak pozisyonlar doldurmak iin her bir kastn belli bir kotada ie girmesini gerektirir. EK BLGLER: 1. Devlet dini Hinduizm olan tek lke Nepalde de bir kast sistemi vardr. Bu sistem, Muluki Ain yetki belgesiyle 1854te resmiyete dkld. 2. Beinci kast olan Dalit, Batda daha ok dokunulmayanlar olarak bilinirler. Ancak bu ifade, bugn Hindistanda aalayc olarak dnlmektedir.

D Gn
6 Haziran 1944te D Gn Mttefik kuvvetleri, Nazi kontrol altndaki Avrupay istila ettiler. stilann boyutlarnn bir emsali yoktu. Tek bir gnde 150.000den fazla Amerikal, ngiliz ve Kanadal asker, ngiliz Kanaln getiler ve Fransa kylarna indiler. Bir dzine lkeden 5.000den fazla gemi ve 11.000den fazla uak, 1940da Fransann teslim olmasndan beri uygulanmas planlanan bu istilaya katld. Normandiya karmas ile Mttefiklerin Avrupay kurtarma sreci sonunda balad. Almanyann d, hzl oldu. Bir yldan az bir zaman sonra Hitler lm, Almanya harabeye dnm ve Avrupadaki sava bitmiti. Normandiya karmasnda insan kym, muazzamd. 4.000den fazla Mttefik askeri ve binlerce Alman, istila srasnda ld. Ana karma alanlarndan biri olan Normandiyadaki Omaha Plajna kan Amerikan ordular, ok byk kayplar verdi. Ancak Alman savunmas, gnn sonunda bozguna urad. Grdm her bir den Amerikalya karlk, binlercesi geldi! diyerek bir Alman topusu, yllar sonra bir tarihiye anlatt o gn. Hitler, bir istilann kapda olduunu biliyordu, ama Mttefik gleri baarl ekilde onu, Fransann baka bir tarafna karma yapacaklarna inandrmlard.

Normandiya karmasnn etkisi, hesaplanamayacak boyutlardayd. karmadan nce General Dwight D. Eisenhower, ordulara zafer kazanmas ynnde bir mesaj yollad. Avrupadaki st dzey Mttefik kumandan Eisenhower Dnyann gzleri siziz zerinizde. diye yazd. Her yerdeki zgrlk a insanlarn umutlar ve dualar sizinle yryor. Ve gerekten de Franszlar, Mttefikleri byk sevinle karlad. stiladan birka ay sonra Paris, kurtarld. Sovyet ordular, Nazileri Dou Avrupadan kararak doudan girdiler. Almanya her iki cephede birden savaamad ve 1945 ilkbaharyla beraber Nazi rejimi, Mttefiklerin geriye kalan son Mihver gc Japonyay yenilgiye uratmaya odaklanmasna izin vererek, sona erdi. EK BLGLER: 1. Normandiya karmas, planlama safhasnda bile Mttefiklerde pek ok lme mal oldu. Uygulama aamasnda Nisan ve Mays 1944teki operasyonlarda Mttefikler, 12.000 adamn l veya yaral ve 2.000 uan kaybetti. 2. Normandiya karmasnda gvercinler nemli bir rol oynadlar. stiladan nce yer alt Fransz direniinin yeleri, Alman ordularndan gizli bilgileri aldlar ve

raporlarn Londraya posta gvercinin ayaklarna balayarak yolladlar.

Leo Tolstoy
Tarih, birok byk romanc retmesine ramen, tartmasz biimde hibiri Leo Tolstoydan (1828-1910) daha fazla itibar grmemitir. Bu Rus ustann okuyucular ve eletirmenleri nezdinde tadn kard konumunun boyutlarn, yalnzca onu uzun zamandan beri tmyle dokunulmaz bir deha olarak gren yazarlar arasndaki benzersiz itibar amtr. Tolstoy, retken bir ekilde yazd, ama hreti byk oranda modern romann nclleri olarak ilev gren Sava ve Bar (1865-1869) ve Anna Karenina (1875-1877) adl iki byk eserine dayanr. Gerekiliin bu ustalk eserleri, gnlk yaamn felsef temelleriyle derinden ilgili gzlemin inceliini ve nitelendirmenin emsalsiz derinliini birletirir.

Rus soylularndan varlkl bir ailede dnyaya gelen Tolstoy, niversite eitimine balad, ama yarsnda skld ve diplomasn almadan brakt. Sonrasnda huzursuz geen yllar boyunca orduya hizmet etti, bir okul at ve kendisine herhangi bir yn bulamayarak Avrupada dolat. 1862de Tolstoy, kt hretli, mutsuz bir evlilik yapt. Buna ramen bu evlilikten tam on ocuu oldu. 1860larn ikinci yars srasnda Tolstoy, ilk byk ustalk eseri olan Sava ve Bar adl romann yazd. Napolyon Savalar srasnda kurgulanan bu muazzam roman, Fransann Rusyay 1812 istilas sert Rus kna kurban den, lme mahkm olmu mehur saldr ile zirve yapar.

Roman, Napolyon, ar I. Alexander ve gerek hayattan baka ahsiyetlerle sahneyi paylaan, yaratlm byk bir karakter ordusuyla gerek ile kurguyu kartrr. Karakter okluu eseri olduka uzun klmasna ramen, geni bir tarih kvrmyla kiisel hikyelerin ustalkl birleimi nedeniyle, artc ekilde bir rpda okunur. Sonunda Tolstoy, tarihin en byk ekillendirici gcnn, insan davrannn tahmin edilemezlii ve akldl olduu sonucuna varr. Tolstoyun ikinci ustalk eseri olan Anna Karenina romannn samimi odak noktas, efsanev al satrnda gizidir: Tm mutlu aileler, birbirine benzer; her bir mutsuz aile kendi yolunda mutsuzdur. Romana adn veren karakter, kendini iine adam ama donuk bir memur olan kocasnn vermeyi baaramad romantik ak arayan, zeki, kkrtc bir kadndr. ekici bir asker yetkiliye ak olduktan sonra toplumun zinasndan dolay onu aalamasnn karlnda evliliini ve gen olunu, akn takip etmek zere terk eder. Tolstoyun, Annann sondaki trajik intiharndan nceki anlarn betimledii ksm, bir gerekilik aheseridir ve edebiyattaki en gzel sahnelerden biri olarak kabul edilir. EK BLGLER: 1. Sonraki yllarnda Tolstoy, barl, anariyi ve

samimi Hristiyanlk savundu. Nihayetinde eiyle uzlamaz bir ayrla zemin hazrlayacak ekilde tm madd varlklarndan vazgeti. 2. Tolstoy, resm olarak kont unvanlyd ve ailesinin Rus soyluluunun ispat olan uzun bir ecereye sahipti.

Marc Chagall
Marc Chagall (1887-1985), ncil temal vitray camlar, duvar resimleri ve duvar hallar ile bilinir. Domu olduu kk Beyaz Rus kyn andran pek ok resim yapt.

Asl ad Moishe Zakharovich Shagalov olan Chagall, o zamanlar Rus mparatorluunun paras olan Vitebskte dodu. Yahudi bir ailenin dokuz ocuunun en byyd. Evinin yaknnda sanat okuduktan sonra, Leon Bakst gzetiminde renim grd St. Petersburga tand. 1911de Chagall, Amedeo Modigliani, Chaim Soutine ve Robert Delaunay adl sanatlarla tant Parise tand. Bu dnemden parlak renkli, geometrik kompozisyonlar,

kendisini asla herhangi bir yeniliki akm ile zdeletirmemesine ramen hem vahiliin hem de kbizmin etkisini yanstr. Bu safhadaki tipik eseri, Rus halk masallarnn ve Yahudi ataszlerinin ruhunu artrrken Vitebskteki hayat kbist bir tarzda betimleyen Ben ve Ky (1911) adl resmidir. Chagall, Parise dnne engel olan I. Dnya Sava patlak verdii zaman memleketini ziyaret ediyordu. 1915te sonralar en sevdii konularndan biri olan Bella Rosenfeld ile evlendi. Rus Devriminden sonra, Vitebsk blgesinden sorumlu sanat daire bakan olarak atand. 1919da Vera Yermoyaleva ile yer deitirdii zaman, Yeni Devlet Oda Tiyatrosunda Shalom Aleichem iin kurgular tasarlad Moskovaya gitti. 1922den 1923e kadar Chagall, Berline gitti ve oradan da Nikolai Gogoln l Canlar, Jean de La Fontainenin Fabllar ve ncil iin grsellemeler zerinde alt Parise gitti. 1941de Chagall, Nazilerden kamak iin Amerika Birleik Devletlerine iltica bavurusunda bulundu. 1944de einin lmnden derinden etkilenip, onun ruhuyla temas kurabilmek iin kendisinin resimlerini yapt. II. Dnya Savandan sonra 1948de Chagall, Parise

dnd. ki yl sonra Calvaire apeli iin on yedi byk resim zerinde alt Fransann gneyindeki Vencee tand. Kariyerinin sonlarna doru Metz Katedrali, Chicago Sanat Enstits, Birlemi Milletler ve brni niversitesi iin vitray camlar tasarlad. 1973te Marc Chagall Ulusal ncil Mesajlar Mzesi, Nicete ald. Bugn eserleri, dnya apnda byk mzelerde grlebilir. EK BLGLER: 1, 2005te popler mzisyen Tori Amos, Chagalln bir dizi ta bask resimlerinden ilham ald liriklere sahip Garlands adl bir albm kard. 2. Chagall, Btn renkler komularnn arkada ve ztlarnn sevgilisidir. diye belirtti.

Fermatn Son Teoremi

1637de matematiki Pierre de Fermat, Arithetica adl kitabn kopyasnn kenarna yazd gizemli bir notta, n 2den byk ve x, y, z ve n pozitif tamsaylar olmak kouluyla x + y = z denkleminin zmnn olmadn belirtti. Bu iddia iin gerekten mkemmel bir ispat vard, ama onu yazmak iin kenarda yeteri kadar bo alan yoktu.

Herhangi bir kiinin bildii kadar ile Fermat, asla ispatn bir yere kaydetmedi. Matematikiler, yzyllarca bunu tekrar bulabilmeyi defalarca denediler. Dierleri, Fermatn bunu ilk

anda ispat edip etmediinden pheye derek teoremi kendileri zmeye altlar. Bazlar, bunun imkansz olduuna inanarak denemeyi braktlar. Yazd son teorem olmasndan dolay deil, ama asla dorulanamayan tek teoremi olmasndan dolay Fermatn son teoremi olarak bilindi. x+y=z denklemini zen x, y ve z tam saylar olduu iyi bilinir. Pisagor lleri olarak da bilinirler ve saysz byle rakam vardr. rnein 3,4 ve 5i alalm.

3+4=5

9+16=25 Ama bu durum x+y=z (n=3) veya x +y =z (n=4) olduunda geerli deildir. Bu denklemlerde nnin zel durumlar birok kere ispatlanmasna ramen, nnin 2den byk herhangi bir sayya eit olabildiini ispatlamak insann 357 senesini ald. Cevap, 1995te Princeton niversitesinden Profesr Andrew Wilestan geldi. Matematiin, mehur eliptik erilerinin ve modler formlarnn grnrde balantsz dallarn birletirerek, nesillerdir matematikilerin kafasn kurcalayan problemi zen 150 sayfalk bir ispat yazd. Wiles, Fermatn o zamanlar bilemeyecei birok yirminci yzyl tekniini kulland. Bu nedenden dolay Wiles, Fermatn bu teoremi asla ispat etmediine inanr. EK BLGLER: 1. Wiles, on yandayken Fermatn son teoremine kafay takmaya balad. Her zaman, teoremi ispat etmenin kendi kaderi olduuna inand. 2. Yaamnn sonlarnda Fermat, n=4 olduu zel durumun bir ispatn yazd. Pek ok matematiki, onun

gerekten de 2den byk tm nler iin olan genel durumu ispat etmi olsayd, n=4 iin olan zel durumu yazmak iin urama ihtiyac duymayaca tahmininde bulunurlar. Bunu, Fermatn teoremini asla ispat etmediinin daha ileri bir kant olarak ele alrlar.

Igor Stravinsky
Arnold Schoenberg, dans ritimleri, Rus mzik deyimleri ve klasik bestecilerin bilgeliinden ilham alan Igor Stravinsky (1882-1971), yeniliki akmn en yksek simgesi olagelmitir. Akll, ciddi ve modern, hnerini ciddi ekilde ele alan titiz bir sanatyd ve sonu olarak devrimci olmaktan asla vazgemedi.

Stravinky, Rus milliyetisi besteci Nikolai RimskyKorsakov ile tant ve renim grd St. Petersburgta dodu. 1909da Stravinsky, Rusyann ba bale efi ve Paris yerleik Rus Baleleri dans kumpanyas yneticisi Sergey Diaghilev ile tant. Tm zamanlarn en devrimci balelerinin

n retmek iin ibirlii yaptlar. lki, ge romantik dnem renkilii ile renklendirilmi bir peri masal hikyesi olan Atekuuydu (1910). Sonraki, halk ve hiciv temalarndan faydaland, bir kuklann insan cezbeden, ritmik ve orijinal bir hikyesi olan Petrukayd (1911). balenin en rktc olan, Stavrinskynin Atekuunu bestelerken bir leden sonra aklna gelen bir fikre dayandrd para olan lkbahar Ayiniydi (1913). Bir grup yal insann nnde bir bereket tanrsna kendisini, lmne dans ederek kurban etmeye zorlanan gen bir kz hayal etti. lkbahar Ayini, bir Dou Avrupa halk arksndan alnan melodisi, akldan kmayan, ie ileyen fagot solosu ile balar ve ilham verdii iddetli, ahenksiz ama tmyle kusursuz talime, Stravinskynin hayal ettii sahne olmasa bile, kesin olarak hastalkl, karmak bir grsele doru hzla devam eder. Bu eserin srarl ritimleri ve tekrarl melodik motifleri, yeni bir aa iaret etti. Stravinsky, sonralar hem yeni klasik hem de on iki tonlu biimlerde, srekli olarak sanatn yeni ekillerde gelitirerek alt. 1939da Stravinsky, Avrupa yaamndan yorularak Amerika Birleik Devletlerine geti ve lahiler Senfonisi adl bir sipari zerinde almak iin Hollywooda yerleti. Sonraki eserleri, Trmklarn lerleyii operasn ve Agon balesini ierir.

EK BLGLER: 1. lkbahar Ayini adl eserin alnda slklamalar ve yuhalamalar ilk dakikada balad ve birka dakika sonra bir kargaa, dinleyicilerin birbirini yumruklamasna vard. lklar o kadar yksekti ki danslar mzii duyamyorlard ve durmak zorunda kaldlar. 2. lkbahar Ayininin alnda, besteciler Claude Debussy ve Maurice Ravel de bulunuyorlard. Debussy kalabal sakinletirmeye alrken Ravel, hayranlkla Dhi! Dhi! diye baryordu. 3. Trmklarn lerleyii operasnn son ksm iin olan libretto, air ve romanc W. H. Auden tarafndan yazld.

Adalet
Adalet sorunsal, en nemli felsefi sorunlardan biri ve kayda deer gerek dnya uygulamalarndan biridir. Davrann adil yolu nedir? Ne tr siyasi kurumlar adildir? Ve hatta adil olmak ne demektir? Platonun Devlet eseri, bu soruyla uraan ilk felsef eserlerden biriydi. Platon, adil bir toplumun sk skya organize olmu ve dnyann gerek doasn anlayan bilge krallar tarafndan ynetilen bir toplum olduu sonucuna vard. ada filozoflar, ok farkl sonulara vardlar. John Stuart Mill (1806-1873), adaletin yararc bir kuramn nerdi. Mille gre kurumlarn adil bir kmesi veya adil bir toplum, vatandalarnn iyiliini gzeten ve arttran toplumdur. rnein, sulular cezalandrmann yararc bir savunmas yle olabilir: Sulular cezalandrmak, adildir nk dierlerini yanl yapmaktan ekindirir ve bylece toplumda daha az yanl eylemin olumasn salar. John Rawls (1921-2002), adaleti nasl lmek gerektiine dair nl bir kurama sahip bir baka filozoftu. Rawls, bizden insanolunun henz bir hkmete sahip olmad ve kendi siyasi sistemlerini semedii, varsaymsal bir durumu hayal

etmemizi istedi. Setikleri sistemin adil olduundan emin olmak iin cahillik perdesinin arkasndan kararlarn vermek zorunda olduklarn savundu. Bunun anlam, yeni sistem altnda zenginliin, yeteneklerin ve konumlarn ne kadarna sahip olacaklarn bilmeksizin, bir kurumlar ve yasalar kmesine katlmak zorunda olduklardr. Bu sre, sistemde en az gce sahip kiiye dnebileceini bilen birine gre bile kurumlarn aklc olarak kabul edilebilir bir gelecei olmasn gvenceye alacaktr. Rawls, gerekten adil siyasi bir dzenlemenin bu cahillik perdesinin arkasndan aklc araclar tarafndan seilebileceini savundu. EK BLG: 1. Rawlsn adalet kuramnn belki de en nl eletirisi, Harvardtan arkada Robert Nozick tarafndan yapld. Anari Devleti ve topya adl kitabnda Nozick, Rawlsnki gibi kuramlarn bireysel haklarn sistematik ihlllerine neden olacan savundu.

Taoculuk
Taoculuk, inin antik manevi geleneklerinden biridir. Bugn hem bir felsefe hem de bir din olarak grlr. Onu bir din olarak gren insanlar, Taoculuk tarihinin en nemli kiisi Loziyi bir tanr olarak kabul ederler. Taoculuk, M yaklak 700den 200 ylna be yz yl kadar sren, Yz Dnce Okulu olarak bilinen indeki verimli felsef dnem srasnda ortaya kt. Han hanedanl srasnda bir ivme kazand ve MS beinci yzyl srasnda imdiki ekline doru somutlat. Taoculukun kurucusu Laozinin, Konfyusun bir ada olduu ve mparatorluk Ktphanesinin sorumlusu olarak bir in imparatoruna hizmet ettii sylenir. Efsaneye gre yaamnn sonunda Laozi, in sarayn terk etti ve batya seyahat etti. in mparatorluunun son kapsna vard zaman, onun byk retilerine zaten aina olan bir muhafz ile karlat. Muhafz, Laoziden inden ayrlmadan nce dncelerini kaydetmesini istedi ve Laozi de Tao Te Chingi (Tao ve Erdemin Kitab) yazarak yle yapt. Laoziden dnda Taoculukun kkleri, ayn zamanda Sar mparator, Huang-Diye uzanr ve Taoculuk, bazen Huang-

Lao felsefesi olarak bilinir. Taoculuk, ayn zamanda Laozinin mritlerinden biri olan Zhuangziyi ok etkili bir retmen olarak dikkate alr. Tao Te Ching, sadece 5.000 kelimeden oluan ksa bir kitaptr. Ancak tm Taocu felsefeyi ortaya serer. Tao veya yolun, dnyada var olan her eyde bulunduuna inanlr. Yaamn deiip duran glerinin arkasndaki sreklilik olarak grlr. Taoculuk, Tao ile tekrar birlik olmaya arr. Taocular, dnyann atmayla dolup tatna ve Tao ile yeniden birlik olarak uyumu baarabileceimize inanrlar. Taoculuk, hem kendini terbiye etmeyi, hem de toplumsal dnm savunur. Kii iin kendiliindenlii, nefes altrmalarn da ieren salkl bir yaam tarzn ve isteklerin azaltlmasn nerir. Taocular, bu hayatta barl ve uyumlu olmann nemine vurgu yapar sonraki bir hayata inanmazlar. Toplumsal olarak Taoculuk, hkmetin mdahalesini ve sava hllerini azaltmay nerir. Topluma bel balayan Konfyusulukun tersine Taoculuk, yalnz bir yaamn yeterli bir varolu olduunu nerir. EK BLGLER:

1. Taoculuk, resmen Mao Zedongun komnist in ynetimi srasnda bastrlmtr ve imdi Taocularn byk younluu, Tayvandadr. 2. Feng Shui ve Tai Chi, her ikisi de Taocu uygulamalardr.

Manhattan Projesi
Austos 1939da nl bilim adam Albert Einstein, Amerika Birleik Devletlerinin Bakan Franklin D. Roosevelte Nazi Almanyasnn uranyumdan bir atom bombas gelitirebileceine dair en derin korkularn ifade eden ksa bir mektup yazd. Einstein bakana, Nazilerin elinde bylesi bir bombann etkilerinin hayal bile edilemez olduunu syledi. Bir kaykla tanabilen ve bir limanda patlatlabilen bu trde tek bir bomba, tm limanla beraber evresindeki topraklarn bir ksmn da havaya uurabilir. diye yazd. II. Dnya Sava arifesinde Avrupadan gelen haberler ktletike, New Jersey, Princetonda ald yeillikler iindeki evinde Einstein, giderek umutsuzlua kaplyordu. Einsteinn mektubu, Roosevelte bir uyar anlam tayordu, ama niyet etmedii bir sonuca yol at. Roosevelt, eer Nazi Almanyas bylesi rktc bir silah gelitirebilecekse, Amerika Birleik Devletlerinin nce davranp kendisi iin gelitirmesinin iyi olacana karar verdi. Amerika Birleik Devletlerinin 1941de savaa girmesinden bile nce, Amerikan hkmeti uranyumun asker potansiyelini renmek iin bir programa balamt. Pearl Harbordan sonra bu program, Manhattan Projesi olarak gelitirildi. New

Mexicoda insanlardan uzak bir alanda yllarca sren almalardan sonra Mttefik bilim adamlarndan bir ekip, sonunda 1945te bir atom silahn mkemmelletirdi. Sava srasnda en youn bir zamanda Manhattan Projesi, dnyann en st dzey bilim adamlarnn yzlercesini bir araya getirdi. Byk bilimsel kafalarn bylesi bir bulumasnn daha nce ei grlmemiti. Einstein gibi ou bilim adamnn kendileri de Nazi igali altndaki Avrupadan kamt. Amerika Birleik Devletleri hkmeti, bomba iin yaklak 20 milyar dolara karlk gelecek para harcad. Bombann 1945te Hiroima ve Nagazaki adl Japon ehirlerine kar kullanm, Japonyann sava mcadelesinde merkez nem tayan iki byk sanayi merkezini yok etti ve 120.000 sivili de ldrd. Bomba, Japonlar boyun emeye zorlamaya niyetliydi ve yle oldu da. Nagazakinin bombalanmasndan birka gn sonra Japonya teslim olmay seti. 1945te bombann kullanlmas, halen tartlmaktadr. O zamanlar Dwight D. Eisenhowern da iinde olduu Amerikal generaller, bombann kullanlmasnn gereksiz olduunu ve Amerikann hretini lekeleyeceini dndler. Dierleri ise, bombann savan sonunu abuklatracan dndler. Bombay yaplabilir klan adam olan Einsteinn kendisi dehete dmt. Einstein savatan sonra, atomun

korkun gcnden dolay FDRyi (Franklin D. Roosvelt) bilgilendirdii iin piman olduunu syledi. EK BLGLER: 1. lk baarl zincirleme nkleer tepkimesi 1942de Chicago ehir merkezinde, Chicago niversitesindeki futbol stadyumunun ak tribnleri altndaki bir squash salonunda gerekletirildi. 2. New Mexicodaki Manhattan Projesinde alan ngiliz bilim adamlarndan biri olan Klaus Fuchs, sonralar Sovyetler Birliine bilgi szdrdn kabul etti. Ksmen Fuchs tarafndan ve dier ajanlar tarafndan aktarlan detaylarla desteklenen Sovyetler, ilk atom bombasn 1949da test ettiler.

Ben de
Ben de Amerikay verim. Ben en esmer kardeiniz. Misafirler geldii zaman Mutfaa gnderiyorlar yemekte beni. Ama ben buna glyorum Karnm doyuruyorum gzelce Byyp kuvvetleniyorum. Ben de Amerikaym.[10] Yarn Masann bana geip oturacam Misafirler geldii zaman Kimse cesaret edip de Hadi sen mutfakta ye Diyemeyecek.

Bir ho grverecekler yanlarnda beni Utanacaklar da...

Langston Hughesun Ben de (1926) adl iiri, 1920ler srasnda oluan Afro-Amerikan kltrel farkndaln ve sanatsal retkenliin yeniden oluumunun, Harlem Rnesansnn byk iirlerinden biridir. Serbest nazmn incelikli birka satrnda bile Hughes, hem siyahilerin Amerikan toplumunda ikinci snf konumlarnn zc gerekliini hem de gelecee dair tad kendine gvenli iyimserliini ifade eder. Ben de, Walt Whitmann Amerikaya vgy

Dinliyorum (1881) iirine dorudan bir gndermedir. Whitman, Amerikay oluturan farkl seslerin tamirci, marangoz, anne ve dierleri ihtiaml ahenksizliini yazmt. Hughes, iirinde bir byk sesin unutulmu olduunu ve bu yzden Whitmann vgsnn eksik olduunu ileri srer. Hughesun iirinin gc, minimal, dorudan olan dilinden kaynaklanr. Anlatc, cesur bir beyanla balar: Ben de Amerikay verim., vurgu iin kendi ktasn tekil eder, sonrasnda kimliinin gururlu, sslenmemi bir iddias takip eder: Ben en esmer kardeiniz,, Mutfakta yemenin ayrmclnn ve eit olmayan frsatlarnn tm eitleri iin kullanld kapsam geniletilmi bir benzetme olan Amerika masasndaki yerinin nasl inkr edildiini tarif eder. Ama anlatc, tam olarak ksknlk veya fke gstermez. Daha ziyade onu adam yerine koymayan tutumlarla dalgasn geer ve tahamml gsterdii aalanmaya bakmakszn gl ve gzel olduuna dair gvenle doludur. Ayrca kendi gc ve baarsnn kanlmaz olarak Amerikann geri kalannn duyularn hissetmesine neden olacandan emindir. Son satr, al kk ama nemli bir deiiklikle tekrarlayarak iiri bir btn haline getirir. Anlatc, iinde yaad ulusun gerek bir paras, hem zgrlklerde hem de sorumluluklarda eit bir ortak olarak bir gn dikkate

alnacana ikna olarak Ben de Amerikaym. der. EK BLGLER: 1. Hughes Nehirlerden Sz Eden Zenci adl ilk nemli iiri NAACPs Crisis dergisinde yaymland zaman olan 1921de ne kavutu.

Amerikan Gotik
Grant Wood (1891-1942) tarafndan yaplan Amerikan Gotik, Amerikan sanatnn en yaygn olarak bilinen eserlerinden biridir. Resim oklukla orta Amerikann bir hicvi olarak grlmesine ramen, yaratc tarafndan yle olmasna niyetlenilmemitir.

Wood, Iowada bir iftlikte hayatnn ilk on yln geirdi. Minneapolis, Chicago ve Pariste sanat altktan sonra, genliinin dnyasn resmetmek iin yeteneini uygulamaya koyduu memleketine dnd.

Austos 1930da Wood, marangoz Gotik olarak bilinen bir tarzda ina edilen Eldon, Iowadaki bir on dokuzuncu yzyl evi ile karlat. Evlerinin nnde duran bir ifti ile kzn hayal ederek kahverengi kt zerine hzl bir eskiz yapt ve birka fotoraf ekti. Wood, kza karlk model olarak kz kardei Nan ve iftiye karlk dii Dr. Byron McKeebyi kullanarak evde kompozisyon zerinde yeniden alt. Viktoryen fotoraflardan ve on dokuzuncu yzyl portrelerinden ilham alarak diiyi korumac bir baba ve Nan da temiz yzl, evlenmemi kz olarak dntrd. Her ikisi de Viktoryen dneminin tipik ciddi giysilerini giymilerdi. Wood, daha nceki bir dnemden olduunu gstermek iin, iftinin eline bylesi tarm aralarnn halen kullanld zamanlardan kalan bir saman trm vermiti. atall ular, evin pencere erevelerini tamamlar ve yuvarlak dibi ise iki yzn oval eklini tekrarlar. Karakterlerin hareketsiz, ta gibi ifadeleri, erken dnem fotoraflarda grlen, kiilerin uzun sreler hareketsiz kalmalar istenen anlar hatrlatr. Wood, Chicago Sanat Enstitsnde bir yarmaya katlmak iin resmi tam zamannda bitirdi. Onu artan bir sonu olarak resim, bir bronz madalya ile 300 dolar dl kazand. Bugn resim Sanat Enstitsnde srekli olarak

sergilenir. EK BLGLER: 1. Saman trm erkekliin, ktln ve iftiliin bir sembol olarak yorumlanr. 2. Resimdeki evin panjurlar ekilidir ve pencereleri kapaldr; bu detay, iftin dmanca ve korku duyan tavrn vurgular grnmektedir. 3. 1934te Wood, sanat projelerine eyalet direktr olarak atand. Sonralar, Iowa niversitesindeki sanat fakltesine katld.

Tutuklu kilemi
ki sulu, bir hrszlk suundan yakalanr ve polisin onlar sulayacak yeteri kadar kant yoktur. ki pheliyi ayrrlar ve onlara ayn teklifi sunarlar. Eer her ikisi de itiraf ederse, her ikisi de ieride iki yl yatacaklardr. Eer ilerinden biri itiraf ederse, ama dieri sessiz kalrsa, itiraf serbest kalacak ve sessiz kalan orta hapiste on sene yatacaktr. Ancak her ikisi de tek kelime etmezse birbirlerine gvenirlerse her ikisi de sadece alt ay hapiste yatacaklardr. Hibiri, dierinin ne yapacan bilmemektedir. Dilini tutmak m yoksa tmek mi daha iyidir? Bu varsaymsal durum, tutuklu ikilemi olarak bilinir ve ilk olarak matematiki Albert W. Tucker tarafndan nerilmitir. Oyun kuramnn ekonomi, evrim ve psikoloji iin nemli anlamlar vardr.
Tutuklu kilemi Tutuklu B, Sessiz Kalr Tutuklu B, tiraf Eder Tutuklu B, serbest kalr;

Tutuklu A, Sessiz Kalr

Her ikisi de ieride alt ay yatar.

Tutuklu A, 10 yl yatar. Tutuklu A, serbest Tutuklu A, tiraf kalr; Eder Her ikisi de iki yl yatar.

Tutuklu A iin aklc seenek, ortana ihanet etmek ve itiraf etmek gibi grnmektedir. Sonular onun iin daha iyidir. Ama tutuklu A, tutuklu Bnin muhtemelen ayn ekilde dneceini bilmektedir. Her ikisi de iki yl hapsi boylayacaklardr. Elbette eer sadece birbirilerine gvenirlerse, ieride sadece alt ay yatacaklardr. 1980de siyaset bilimcisi Robert Axelrod, tekrarl tutuklu ikilemi adn verdii bir deneyi yrtt. Temelde katlmclar, tutuklu ikilemini bazen ayn ortaklarla ve bazen de farkl ortaklarla tekrar ve tekrar oynadlar. Oyuncularn, gemi karlamalardan bilgileri kullanmasna izin verildi. Baz insanlar, ihanete varan agzl stratejiler gelitirdiler ve baz oyuncular da gvene yaklatran fedakr stratejiler gelitirdiler. Uzun bir zaman sresince fedakr oyuncular, agzl oyunculardan daha iyi i kardlar. yi adamlar, oyunu daha nce bitirdi.

EK BLGLER: 1. Bir silahlanma yarnda iki lkenin ounlukla tutuklu ikilemini oynuyor olduklar dnlr. Her ikisi de silah depolarn arttrarak birbirine ayak uydurmak iin ok zaman ve para harcayabilir veya silahszlanma zerinde anlaabilirler. Ama teki lkenin gizliden halen kaslarn gelitirmediini kim, nasl tam olarak bilebilir? 2. Hayvan krallndaki erkekler oklukla, tutuklu ikilemi modeline uygunluk gsteren davranlar sergilerler. Bir horoz dvnde kaslarak yrr msnz, iddiadan vazgeer misiniz veya kavgaya girer misiniz? Hayvan krallndaki en iyi stratejiler, her bir yaklamn birazn kapsar grnmektedir.

Aaron Copland
Bu, Amerikan klasik mziinin Avrupallar nezdindeki dk konumundan tr, Amerikallar dnda hi kimse tarafndan neredeyse krk yl boyunca ciddiye alnmayan, en nemli bestecisine dair bir yazdr. New Yorkta doan Aaron Copland (1900-1990), yirmi bir yanda renim grmek zere Parise gitti. Alannda parlak bir mzisyen olan Nadia Boulanger ile klavye armonisi ve bestesi alt ve drt yl sonra Carnegie Salonunda Kilise Orgu ve Orkestra Senfonisinin (1925) aln izlemek iin New Yorka dnd.

Sahneye ilk kndan hemen sonra Copland, Amerikan caz mziinden (o dnem popler mzie yeni giren ama biraz tehlikeli bulunan bir tarz) youn ekilde etkilenen paralar bestelemeye balad. Copland, ayn zamanda Igor Stravinskynin eserlerini de alt, ama daha devrimci fikirlerden ziyade Ruslarn neoklasik eilimlerini zmsedi. Kariyerinde sonralar Copland, telli alg gruplar tarafndan alnan Poa ve Appalachian mzii de dhil olmak zere geleneksel Amerikan mziine dnd. Bu tarzlar, Billy the Kid (1938) ve Rodeo (1942) paralarn iine alan, bir grup sevimli bale retmek zere Tan Pan Alley ve Broadway tarafndan somutlatrlan, gnn hkim pop hassasiyetleri ve Amerikan folklorundan ekilen hikyeler ile birletirdi. 1954 ylna ait Krpe Topraklar adl operas, Amerikan folk mziinin gzel ve renkli bir orkestra ile yeniden ele alnmasdr. Bir Plutzer dl kazand Appalachian Sular (1944), imdiye dek retilmi en kalc Amerikan klasik mzik paralarndan biridir. Copland hayatnda sonralar, on iki tonlu dizilime yneldi, ama bu tarzdaki eserlerinin ok az, 1962de Lincoln Merkezinin al iin siparii verilen armlar hari, popler oldu. 1990larn sonlarnda New York, Westchester Countyde lene dek, 1980ler boyunca bir besteci, bir

retmen ve bir ef olarak aktif bir hayat yaad. EK BLGLER: 1. Krpe Topraklar bestelerken Copland, Temsilciler Meclisi Soruturma Alt Komitesi nne kmas iin mahkemeye arld ve Senatr Joseph McCarthy tarafndan komnist propaganda yapmakla etiketlenen yzlerce sanatdan biri olarak ifade vermeye zorland. 2. Copland, ayn zamanda Fareler ve nsanlar (1938), Kasabamz (1940) ve Miras Kadn (1948) filmlerinin mziklerinin de bir bestecisiydi. 3. Coplandn Rodeo adl balesinden Halk Oyunlar, Biftekte yeniden gndeme geldi; 1990larn bandaki Yemekte Ne Var reklamlarnn mziidir.

Dil Felsefesi
Dil felsefesi, dilin konumaclar tarafndan seslendirilen ve bir sayfa zerinde iaretlerle yazlan dnya hakknda anlaml ifadeler oluturmak zere nasl kullanlabildiini anlamaya alr. Dilbilimi alan ile ok fazla ortak eyi vardr. ada felsefeye gre dil felsefesindeki en nemli sorun, adlandrma (reference) sorunudur: simler, dnyadaki nesneleri nasl tanmlar ve dolaysyla nasl anlamlar vardr? Aada verilen iki cmleyi dikkatle inceleyin: Spermen, Spermendir, Clark Kent, Spermendir, Bir ismin anlam, sadece isimlendirildii eyse, o zaman her iki cmle de ayn eyi ifade eder. Ancak birinci cmlenin doru olduuna ve ikinci cmlenin doru olmadna inanabiliriz. O nedenle Spermen isminin anlam, sadece adlandrld ey (Spermen) olur. Bu gre gre bir ismin anlam veya semantik ierii iki ksmdan oluur: Kastedilen (referent) veya adlandrd ey ve o nesnenin bir anlam veya bir tarifi. Bu yzden Spermen tarifi, uzun binalar frlatabilen sper kahraman olabilirken Clark Kent tarifi

Gezegen Gnl gazetesinde ok az cret denen bir muhabir olabilir. Bu rnekteki Clark Kent ile Spermen isimlerinin anlamlar, farkldr; nk farkl tarifleri vardr. Bu nedenle ikinci cmle, bizde her zaman doru olduu duygusunu uyandrmaz. Baz filozoflar, bu analize katlmazlar. Bir ismin anlamnn bir tarif ieremeyeceini savunurlar. rnein u cmleye bir bakn: Clark Kentin, Gezegen Gnlnde ok az cret denen bir muhabir olmamas da muhtemeldir. Bu cmle dorudur, nk her eyin tesinde Clark/ Spermen, Metropolise tand zaman farkl bir i semi olabilirdi. Ancak ilk teoriye gre Clark Kent isminin anlam, tarifidir: Gezegen Gnlnde ok az cret denen muhabir. yleyse Gezegen Gnlnde ok az cret denen muhabirin, Gezegen Gnlnde ok az cret denen muhabir olmamas mmkndr. demi olduk. Bu aka samadr ve isimlerin anlamlar zerine olan tartmann neden srdn de gsterir. EK BLG: 1. Ad ve anlam arasndaki ayrm, ilk kez dil ve mantk zerindeki almas ada felsefede olduka etkili olmu bir Alman matematiki olan Gottleb Frege (1848-

1925) tarafndan yapld.

Konfyusuluk
Daha ziyade Konfys olarak bilinen Kung Fu Tzu, M 551 - 479 arasnda yaad. Felsefesi, tanr eksenli bir din olmayan bir yaam biimi olarak grldnden, baz Dou Asya kltrlerinin btnleyici bir parasdr.

Konfys, Taonun evrenin temelini oluturan g olduuna inand. Tao, dnyann sabrettii sonsuz deiimlerin kayna olan yin ve yangn zt ama btnleyici glerini meydana getirir. Konfysn hedefi, bu srekli deiime dayanabilecek uyumlu bir toplum yaratmakt. nsanlar doutan iyi olmalarna ramen, dank toplumlarn yan sra aydnlanmam olanlarn ktnn var olmasna neden

olduuna inand. Konfys, her bir kiinin dnyada kendi yerine sahip olduuna ve byle yetitirilebilen bireylerle toplumu ilerletebileceine inand. Kiinin evlat hrmetiyle ie balamas gerektiini syledi. Tam kalbindeki bu kavram, evlad babasn ve atalarn gururlandrmaya davet eder. Evlat hrmetinde Konfys, tm topluma model olmas gerektiine inand, her biri bir stn bir dk ee sahip olan be ilikiyi ortaya koydu. lki ve en nemlisi, baba ve oul arasndaki ilikiydi. Bunu, ynetici-ynetilen, kar-koca, byk karde-kk karde ve arkada-arkada ilikileri izler. Eer bu ilikiler dzgn bir ekilde yerine getirilirse yani, dk konumda olan her zaman stne sayg duyarsa Konfys, toplumun antik a krallar tarafndan bir zamanlar baarld gibi uyumlu bir devlete ulaabileceine inand. Konfysn retileri, byk oranda Konfys Yazmalarndan alnd. Ancak orijinal retilerinin ou bilinememektedir, nk Qin hanedanl (M221-207), Konfys retilerine kar bir basklama kampanyas balatt. Bugn var olan Konfyusulukun ou, aslnda hem Taocu hem de Budist dnceden etkilenen yeni

Konfyusuluktur. EK BLGLER: 1. Konfyusun be ilikisi, tarihsel olarak in hukuk sistemine dhil edilmitir. Eer bir su, ilikilerden birinin kutsiyetini ihlal ettiyse rnein babasndan alan bir oul ceza arttrlr. 2. Konfyus, liderlerin zekalar ve becerileri iin seilmesi gerektiini retti. Bu da dnyadaki ilk memur snav sisteminin inde, M 165 ylnda yrrle konmasn salad.

Bakan Mao
Mao Zedung (1893-1976), 1949dan lmne dek komnist inin yneticisiydi. Mao, yoksullam lkesini modernize etti, ama bunu insan yaamnda muazzam bedeller karlnda yapt. ou tahminlere gre on milyonlarca inli, alktan ld veya Maonun alkantl idaresi srasnda idam edildi. ada in liderleri, Maonun felsefesinin ounu reddettiler, ama Maoyu yeryzndeki en kalabalk lkeyi birletiren ve Batnn ellerinde yzyllar sren aalanmay sona erdiren bir adam ve hrmet edilen bir figr olarak grdler.

inin krsal blgesinde kyl bir iftinin olu olan Mao, 1920lerde pek ok dier gen inli entelektelle beraber komnizmi benimsedi. O zaman in, Japon mparatorluundan gelen tehdit altndayd, ama istilaclara direnmek iin de ok fazla blnm durumdayd. Mao, bir okulda retmendi, ama hemen tm enerjisini siyasete adad. 1920lerin sonlarndan II. Dnya Savann patlak vermesine kadar komnist Kzl Ordu, hem Japon hem de inli ayrlk gruplarla savayordu. Bu dnemde bir gerilla nderi olarak Mao, Maoizm olarak bilinegelen radikal bir siyasi felsefe ortaya koydu. Kzl Ordu, sonunda savatan galip kt ve in Halk Cumhuriyeti, 1949da Maoyu yeni lideri ilan etti. Ynetim, komnistler iin bir dizi yeni zorluklar sundu. Sonular, genel itibariyle bir felaket oldu. Maonun inin sanayi retimini arttrmak iin yapt, baarszlkla sonulanan 1958 giriimi, otuz milyona varan lmlere neden oldu. 1966da Mao, yz binlerce lme sebep olan ve inin tarih mirasn yok eden, kapitalist ve din etkilerin kkn kazmaya ynelik ve Kltr Devrimi adyla bilinen hareketi balatt. Bakan Mao, Byk Kaptan gibi lakaplar verilen Maoya, takipileri tarafndan neredeyse tapld. Batda Mao, soldan birok destekiyi kendisine ekti ve

Maoizm, eitli baka gerilla hareketlerini etkiledi; ama ou insan, idaresinin zalimlii ve ykmndan dehete kaplmt. Maonun lmnden sonra in, komnist uygulamalar bir kenara brakmaya balad. smi dnda tamamen kapitalist bir lkeye dnen in, dnyann ykselen bir sper gc olmak iin srtn Mao tarafndan oluturulan birlie dayad. EK BLGLER: 1. Souk Sava srasnda in, balangta Amerika Birleik Devletlerine kar Sovyetler Birliindeki komnist arkadalar ile ayn cephedeydi. Ancak Mao, sonunda SSCBden phelenmeye balad. Amerika Birleik Devletleri ile daha yakn balar arayan Mao, Bakan Richard Nixon 1972de Pekine mehur gezisini yapmak zere davet etti. 2. Kltr Devrimi srasnda inliler, Kk Krmz Kitap olarak bilinen Maonun alntlarnn bir derlemesini okumaya zorlandlar. Kitap, dnya genelinde datld. Okuyucularnn ok byk bir ksm, onu istemeyerek okudular. Kk Krmz Kitap, dnyadaki en popler kitaplardan biridir. 3. Vladimir Lenininki gibi Maonun cesedi de mumyalanmtr ve lmnden sonra halka gsterilmek

zere mozoleye konmutur. Pekindeki Tiananmen Meydanndaki muazzam mozolesi, her yl binlerce ziyaretiyi ekmektedir.

kinci Geli
Dnen ve dnen genileyen dairede ahin ahinciyi duyamaz; Her ey dalr, merkez tutamaz; Yalnz anari salnr dnyann zerine, Kanla kararm aknt serbest braklr ve her yerde Susuzluun treni boulur; En iyinin eksiktir inanc, en kts Ateli iddetle doluyken. *** Kesinlikle yakndadr bir aa vurulu; Kesinlikle yakndadr kinci Geli. kinci Geli! Daha bu szckler darya karken Ortaklaa paylalan bilincin dnya kadar engin bir imaj Rahatsz ederken grm: ln kumlarnda bir

yerde Aslan vcutlu ve insan kafal bir ekil, Bo ve zalim gne gibi bir bak Kmldatyor yavaa kalalarn, onun etrafndaki her ey fkeli l kularnn glgelerini frl frl dndrrken. Karanlk tekrar iner; fakat imdi anlarm Yirmi yzyln taa kesmi uykusunun Sallanan bir beik tarafndan tedirgin edildiini korkulu ryaya Ve hangi azgn hayvan, onun saati en sonunda dnp balang noktasna gelen, Beytllahime doru isteksiz yrr, domak iin?[11] William Butler Yeats tarafndan yazlankinci Geli (1920), yirminci yzyl iirinde bulunan en canl imgelemlerin bazlarn iermektedir. Eser, aslnda Keltlerin yeniden canlandrlmas akmna (ngiliz etkisine kar, yerlisi olduu rlandann kltrn korumak zere bir giriim) yapt

katklaryla bilinen Yeats iin olduka yenidir. Yeatsin yaznnn ou rlanda folkloru ve mitolojisinden youn ekilde etkilenirken, kinci Geli gizemlerle, bylenmelerle doluludur. Ruhlardan vahiyler aldna inanan Yeats, tarihe ynelik daha zgn bir bak asna sahipti. Girdaplar olarak isimlendirdii, bir dizi 2.000 yllk ini ve klar dngs olarak tarihi alglad. Yeatsin bak asnda, de denk gelen veya kart olan anlamnda olan dnyann son ykselen girdab, sann doumu ile balayp dorua ykseldi. Girdap, yirminci yzylda bir zamanda tersine dnmek zereydi. I. Dnya Savann Avrupaya getirdii korkularla yaam olan Yeats, 1920lerde Hristiyan girdabnn dnyada tutunduu dal kaybettiine ve sonun ok da uzakta olmadna inand. kinci Geli, karmaa ve ktlk grselleri ile doludur. ahincinin sesleniini duyamayarak bir spiralde dnen ve dnen bir ahinin ba dndrc grseli ile balar. Ktye almet grseller, lde ban karan sfenks benzeri bir canavarn grnts ile dorua karak okuyucunun nnde birikir. Hristiyan mitolojisinin sapkn biimde ters yz ediliinde canavar, Beytllahime doru isteksiz yrr, domak iin? Yeatsin kesin niyeti bilinmemesine ramen

eletirmenler canavar, genelde I. Dnya Savan takiben Avrupada ykselie geen komnizm ve faizm totaliter sistemlerini temsil eden bir simge olarak grrler. EK BLGLER: 1. Chinua Achebenin eyler Dalr (1958) ve Joan Didionun Beytllahime Doru steksiz Yrmek balklarnn her ikisi de Yeatsin iirinden alnd. 2. iirdeki eitli satrlar, dolayl olarak Yeatsin byk lde hayran olduu Percy Bysshe Shelleyin Zincirlerinden Kurtulmu Promete (1820) adl oyununu gnderme yapar.

Salvador Dali
Salvador Dali (1904-1989), yirminci yzyln en kkrtc ve acayip sanat eserlerinin bir ksmn retmek iin gerekstc fantezinin vahi uularyla saf, akademik teknii birletirdi.

Dali, spanya, Katalonyada dodu. 1921de air Garcia Lorca ve ynetmen Luis Bunuel ile tant Madridte San Fernando Gzel Sanatlar Akademisine kaydoldu. ki yl iinde Dali, rencileri isyana tevik etmekten ve retmenlerinin eserlerinin deerlendirecek kadar bile nitelikli olmadn iddia etmekten akademiden atld. 1929da Dali, gerekstc akma katld Parise hareket

etti. Paranoyann yaratc potansiyeli ile merak uyanan Dali, paranoyak eletirel yntem adn verdii bir yntem gelitirdi. Gerekstc felsefeye gre paranoya, eyleri oklu alardan kavrama becerisiyle nitelendirildi ve bu yzden dnyay istikrarszlatrmann bir aracyd. Bundan ilham alan Dali, daha gl bir sanat yaratabileceine inand. Dalinin klasik eserlerinden olan Hafzann Dayankll (1931), ekli arptlm bir kafann stnde eriyen bir cep saatindeki yaln bir manzaradr. Yaknlarnda, bir ncs srnen karncalarla kapl olan iki tane daha eriyen saat vardr. Tuhaf sahne, bir rya halinde zamann arptlmasn andrr. 1929da Dali, ayn zamanda Bunuel ile yapt iki filmden biri olan Endls Kpei adl bir gerekstc film zerinde de alt. Ayn yl, ei olan Gala ile tant ve Gala elli yldan fazla onun ilham perisi oldu. Bir yl sonra o ve Bunuel, Altn a filmini yazdlar ve ektiler. Yllar boyunca Dali, insanlar ok edip bylemeye devam etti. 1936da Time dergisine kapak oldu ve 1937de Marx Kardeler iin hibir zaman ekilmeyen bir senaryo yazd. 1930larn sonlarnda sa kanat siyasi grlerinden ve hrsl bir ekilde ticar baar peinde komasndan dolay

gerekstcler tarafndan kabul grmedi. 1940da Dali, 1955e kadar yaayaca Amerika Birleik Devletlerine tand. Amerikada kal sresince Dali, Walt Disney tarafndan Fantezi adl bir izgi filmi tasarlamak zere davet edildi. Katklar ancak 2003de, 1940dakinin revize edilmi bir versiyonu karld zaman, halkla paylald. Dali, ayn zamanda Alfred Hitchcockun klasik filmi Bylenmi (1945) iin bir rya blm de yaratt. Dikkat ekmeyi her zaman arzulayan Dali, Benim Msram Ne? adl 1950lerin popler bir televizyon programnda gizemli misafir olarak iki kez halkn karsna kt. Dali, yaamnn son yllarn spanyada geirdi. 1984te esrarengiz bir yangnda kt ekilde yanarak yaraland. Be yl sonra, tm servetini ve sanatn spanyol hkmetine brakarak ld. Bugn St. Petersburg ve Floridada birer tane ve spanyada tane olmak zere, eserlerine geni lde yer veren eitli mzeler bulunur. EK BLG: 1. Mays 1955te Dali, Jan Vermeerin Dantelacsnn, Paris yaknlarndaki Vincennes Hayvanat Bahesindeki gergedan kafesinde oturur hlini betimleyen, paranoyak-eletirel bir versiyonunu

yapt.

Faktriyeller!
Matematikteki ! sembol, grnd kadar elencelidir. Eer n! yazarsanz, n faktriyel diye okunur. Bir saynn faktriyeli, saynn kendisinden az olan veya kendisine eit olan sfrdan byk tm tam saylarn arpmdr. rnein 6nn faktriyeli aadaki gibidir: 6! = 6x5x4x3x2x1 = 720. Ve 12nin faktriyeli aadaki gibidir: 12! = 12x11x10x9x8x7x6x5x4x3x2x1 479,001,600.

Faktriyeller, say kuramnda, olaslklarda ve bilgisayar bilimlerinde ok nemlidir. Gnlk hayatta, belirli bir grup nesnenin bir sralamada dzenlenme yollarnn saysn bulmak iin kullanlr. rnein bir raf zerindeki alt kitab ka farkl ekilde dzenleyebileceinizi bulmak istediinizi hayal edin. lk srada iinden semek iin alt kitabnz var. kinci srada, semek iin be kitabnz var. nc srada, semek iin drt kitabnz var. Drdnc srada kitabnz var. Beinci srada iki kitabnz var. Ve son olarak tek kitabnz. Kitaplarn dzenleyebileceiniz ekillerinin saysn hesaplamak iin, arpabilirsiniz:

6x5x4x3x2x1 = 6! = 720 lgintir ki, sfrn faktriyeli 1e eittir. 0! = 1 Neden? Bir raf zerinde sfr nesneyi dzenlemeye altnz bir an hayal edin. Bunu yapmann ka farkl yolu vardr? Cevap, tabii ki bir. EK BLGLER: 1. Matematiki Christian Kemp, 1808de n! semboln tantt. 2. Faktriyeller, ayn zamanda ar derecede byk asal saylar bulmak iin de kullanlabilir. 3. Matematikte baka tip faktriyeller vardr: oklu faktriyeller, hiper faktriyeller, sper faktriyeller ve spertesi faktriyeller gibi.

Coplandn Appalachian Bahar

Besteci Aaron Coplandn (1900-1990) en iyi bilinen eseri, kimilerinin Amerikan Pastoral dnemi (Rodeo (1942) ve Krpe Topraklar (1954) balelerini de ierir) olarak adlandrdklar dnemindendir. Appalachian Bahar (1940), zamann sekin koreograf Martha Graham iin yazlan bir bale olarak balad, ama sonralar, ok sk sahnelenen orkestra siti formunda bir eser olarak ortaya kt. 1943te Copland, Lillian Hellman tarafndan yazlan bir hikyeye dayanan Kuzey Yldz (1943) adl filmdeki bir blm zerinde almak zere Hollywoodtayd. Oradayken, Martha Grahamn dans kumpanyas tarafndan sahneye koyulmak zere yeni bir bale iin Elizabeth Sprague Coolidge Vakf Kongre Ktphanesinden bir sipari i ald. Coplandn yazd para, balangta kk bir oda grubu iindi, ama sonralar onu tm bir orkestra iin bir sit olarak uyarlad. Aslnda kullanlan tek ezgi, Basit Hediyeler adnda bir Shaker (Amerikada bir tarikat) ilahisi olmasna ramen, Amerikan folk mziin ruhu her yandan akmaktadr. Bu ezgiye dayanan bu blmde Copland, Shaker yaam biiminin sade, en samimi doasn ok yerinde ifade eden bir melodiyi alr ve onu eitlilik iin temel olarak kullanr. Sonu, dinleyicilerin ve eletirmenlerin tmyle Amerikan bulduu

temiz, dinlenebilir bir biimdir. Copland artacak derecede hzl bir ekilde de klasikler arasna girmitir. Balenin orijinal hikyesi, Bat Pennsylvania yaknlarnda bir yerlerde yeni evlenmi bir ift hakkndadr. Gen ift, aklarn kutlarlar ve birlikte evlerini ina ederler. Ayn zamanda bir din toplant dzenleyici ve cemaati sevin iinde lklar atarlar ve nc olan bir kadn, vaat edilen topraklara dair hayalleri dile getirir. Bale, ncil grselleri ve faydal kolay sindirilebilir tipteki temalar ile ykldr. EK BLGLER: 1. Copland balangta, ilk sahnelenmesinden sadece birka hafta nce deitirdii, kulaa snk gelen Martha iin Bale ismini paraya balk olarak vermiti. Sonrasnda bulduu Appalachian Bahar ismi, Hart Crane tarafndan yazlan bir iirden ileri gelir. 2. Graham, ayn zamanda yzyln dier en Amerikan bestecisi olan George Gershwin ile de ibirlii yapt. 3. Balenin esas ksm California ve Mexicoda yazlmasna ramen Copland, Harvard niversitesinde retmenlik iine balamak zere Massachusetts,

Cambridgee tanana kadar onu bitirmedi.

Bertrand Russell
Bertrand Russell (1872-1970), analitik felsefenin kurucularndandr. Aristokrat bir ngiliz ailesinde doan Russell, on yanda yetim kald. 1931de erkek kardeinin lmnn zerine nc Kont Russell oldu. Bu yzden bazen ona Lord Russell da denir.

1890dan balayarak Russell, nceleri bir renci olarak ve sonralar da bir retmen olarak Cambridgeteki Trinity Koleji ile zdeleti. 1918de be ay hapse atlmasna neden olan I. Dnya Sava kart protesto gsterilerine karmasndan dolay 1916da kolejden ayrld.

Trinitydeyken Russell, en nemli felsef eserinin bir ksmn yazd ve ayn zamanda Ludwig Wittgenstein ve Amerikal air T.S. Eliota akl hocal da yapt. Russelln Trinityden atlmas, akademik kariyerini resmen bitirdi ve sonraki yllar boyunca geimini retken bir ekilde yazarak salad. Russelln en nl ve popler eserlerinin bazlar, Neden Hristiyan Deilim (1927), evlilik kurumunun bir eletirisi olan Evlilik ve Ahlk (1929), Felsefenin Sorunlar ve Bat Felsefesi Tarihidir (1945). Russell, G.E. Moore ile beraber analitik felsefeyi gelitirdi. Russell, mantksalcln (tm matematiksel kavramlarn mantk szln kullanarak tanmlanabilecei ve tm matematiksel gerekliklerin mantk kurallarn kullanarak bu tanmlardan tretilebilecei gr) nemli bir destekisiydi. Russelln mantk ve matematikteki emei, Alfred North Whitehead ile birlikte yazd Matematik lkeleri adl kitabnda topland. Russell, ayn zamanda metafizie, felsef analizlere, dil felsefesine, epistemolojiye ve bilim felsefesine byk katklar yapt. 1950de ald Nobel Edebiyat dl, ok az filozofa layk grlen bir onurdu. EK BLGLER:

1. Russelln dil felsefesindeki en kalc katklarndan biri, kesin tarif kuramdr. Kesin bir tarif, Fransa Kral keldir gibi cmlelerdeki Fransa Kral gibi bir ifadedir. Klasik bir makalesinde (Gsterme zerine), Russell kesin tarifler olarak belirli isimlerin nasl analiz edileceini gsterdi. 2. Russell, Russell paradoksu olarak bilinen Gottlob Fregenin mantk sistemindeki resmen bir tutarszl kefetti. Bu tutarszl renmesinin stne Frege, hatal olarak hayatnn eserinin bir sfr olduunu dnd. 3. Russell, Vietnamdaki savan szn saknmayan bir muhalifiydi.

into
Japonyann yerel dini olan into, lke kltrnn ayrlmaz bir parasdr, into, MS 300 ile 600 yllar arasnda ortaya kt. En nemli tanrs, torunlarnn Japonyay birletirdiine inanlan, genelde gne tanras olarak evrilen Amaterasudur. Efsaneye gre bu tanrann anne ve babas olan Izanagi ve Izanami, Japonyann adalarnn domasn saladlar. Tm insanlarn Izanagi ve Izanamiden geldiine inanlr, ama imparatorun bizzat Amaterasunun torunu olduu sylenir. mparatorun gcn ve ynetme hakkn almas, gne tanras yoluyladr. Gne tanrasndan baka intonun takipileri, doada yaad sylenen ve kami olarak bilinen birok baka tanrya da inanrlar. Sonu olarak doa ve onun korunmas, intoya gre ar bir nem tar. Buna ek olarak kiinin ailesine sayg ve eitli temizlik ayinlerine katlm ayn zamanda bu dine ibadeti btnler. intonun Japonyada drt mezhebi vardr. lki, bugn bile halen grlebilen en yaygn ekli olan into Tapnadr. intonun bu kolunda olanlar tapnaklarda toplanrlar ve dua

ederler. into tarikat, toplant salonlarnda ibadet eden on grubu tarif eder. Bu farkl tarikatlar, on dokuzuncu yzyl srasnda olutu ve Fuji Da ve Konfyusuluk zerine odaklanan da tapnmas gibi dier inan sistemlerini inanlarna kattlar. Halk intosu kehanet ve amanist iyiletirme gibi birok halk inancn da iine ald. Dier geleneklere gre ok daha az organizedir. Artk var olmayan Devlet intosu, II. Dnya Sava (1939-1945) ncesinde Japonyann resm diniydi. Bu din, Meiji hanedanl srasnda imparatora tam bir adanml talep ediyordu ve ayn zamanda Konfyus ve Budist etkilerini ortadan kaldrmaya da alt. EK BLGLER: 1. Bugn ou Japon, Zen Budizmi ile into Tapnann bir bileimini takip etmektedir. 2. Devlet intosunun imparatora sadakat vurgusu, II. Dnya Sava srasnda kamikaze olarak bilinen Japon intihar uak saldrlarnn manev altyapsn oluturdu.

Brown-Milli Eitim Bakanl Davas

1954teki Brown-Milli Eitim Bakanl Davasnn Amerika Birleik Devletleri Yargtay esas karar, Amerikan devlet okullarnda rk ayrmcln sona erdirdi ve AfroAmerikanlar iin tam yasal haklar oluturan meden haklar hareketinin atelenmesine yardm etti. Tarihiler Topeka, Kansas ve dier eitli ehirlerdeki okul sisteminin kart davay, mahkeme tarafndan ele alnan en nemli kararlar arasnda olmas itibar ile dikkate alrlar. Brown kararndan nce Amerika Birleik Devletlerinin gneyinde ve dier paralarnda yaayan siyahi Amerikallarn beyazlarla tam eitlii inkr edilir durumdayd. Sadece siyahi ocuklar ayr okullara devam etmiyor, ayn zamanda otobslerin arka sralarna oturmalar, farkl lokantalarda yemeleri ve hatta ayr lavabolar kullanmalar da bekleniyordu. Bu resm ayrmclk sistemi, Jim Crow olarak bilindi. Yargtay, 1896daki Plessy, Fergusona kar davasnda ayrmcl desteklemiti. O kararda mahkeme, siyahiler iin tesisler olduu srece somut olarak aa olmadklarna karar vermiti. Sonrasnda ayrmclk anayasa kapsamnda merulatrld. Ancak Brown davasndaki davaclar, ayr yerlerin esastan

eitsiz olduunu savundular. Mahkeme, Plessy davasndaki kendi 1896 kararn oybirliiyle bozarak, siyahi ailelerin tarafnda yer ald. Dnm noktas saylabilecek gr kaleme alan Bahkim Earl Warren, Kamu eitimi alannda ayr ama eit doktrininin yeri yoktur. diye noktay koydu. Gneydeki devlet okullarn birlemeye zorlayan karar, birok beyazdan gelen sert bir direnile karlat. 1957de Bakan Dwight D. Eisenhower, Little Rocktaki beyazlarn lisesine devam eden ilk dokuz siyahi renciyi korumak iin Arkansasa ABD Ordusunu gndermek zorunda kald. Ancak karar ayn zamanda yeni olumaya balayan meden haklar hareketi iin mevcut olan destei de canlandrd. Browndan sonra Rosa Parks ve Martin Luther King gibi Afro-Amerikal meden haklar liderleri, Gneyde geriye kalan Jim Crow yasalarn devirmek iin baarl ekilde kampanyalar dzenlediler. Meden haklar hareketi, 1964te Meden Haklar Yasas ve Gneydeki siyahilere oy verme hakkn kuaklar boyu engellemek iin kullanlm uygulamalar yasaya aykr klan ve siyahilere kar i ayrmcln yasaklayan, Bakan Lyndon Johnson tarafndan imzalanan federal yasama, 1965te Seme ve Seilme Haklar Yasas bal altnda toparland.

EK BLGLER: 1. Brown davasn savunan NAACP avukat, 1967de ilk Afro-Amerikan Yargtay hkimi olmak iin yola devam eden Thurgood Marshalld. 2. Dava, adn 1951de Topeka okul sistemini, sekiz yandaki kznn onlar iin ayrlm bir ilkokula devam etmeye zorlanmas yznden dava eden on siyahi aileden biri olan Oliver Browndan alr. O okul, Monroe Okulu, sonunda 1975te kapand ve Bakan George H. W. Bush tarafndan 1992de Ulusal Tarih Alan olarak ilan edildi. 3. Bakan Harry Truman, 1948de ayrmcla kar olan ilk federal giriimlerden birinde Gneyli Demokrat arkadalarndan birounun youn muhalefetine ramen ABD ordusunu btnletirdi.

Byl Gerekilik
Hem Bat edebiyatnda hem de Batl olmayan edebiyatta uzun bir gelenee ramen, byl gerekiliin akll bir tr olarak dnlmesi ancak geen yzylda oldu. Byl gerekilik ifadesi genellikle Latin Amerika edebiyat ile muhtemelen ilk olarak Kbal roman yazar Alejo Carpentier tarafndan bir edeb balamda benimsenmesinden dolay zdeletirilmesine ramen, dier blgelerden olan yazarlarn eserlerinde de bulunabilir. Alman sanat Franz Roh ilk olarak byl gerekilik ifadesini 1925te, dnyay gereki olarak tasvir eden ama ayn zamanda rya benzeri veya gerekst niteliklere de sahip olan, yeni gelien bir grsel sanat akmn tarif etmek zere kulland. fadenin edebiyattaki kullanm da kabaca ayn anlam verir: Byl gerekiliin edeb eserleri, dnyay detayl, zgn bir ekilde ama doast veya byl olaylarla ve durumlarla, dier trl gereki olacak yklemeleri kusursuz bir ekilde dokuyarak tasvir ederler. Bu trn nemli bir nitelii, karakterlerin bu doast olaylar olaand veya sra d olarak alglamadklar, onlara herhangi bir bylenme veya korkuyla kark huu olmakszn, serinkanllkla tank olmalar gereidir.

Byl gerekilii dnya apnda ilgiye kavuturmada en byk rol, Kolombiyal roman yazar Gabriel Garcia Marquezdir. Yzyllk Yalnzlk (1967) ve Kolera Gnlerinde Ak (1985) gibi eserler, canl, ehvet dolu ve ounlukla kanl doast olaylar karakterlerin gnlk hayatlarna kartran tr rnekler. Sklkla bu dnyadan olmayan olaylar, yerel folklor unsurlarnda demlenir. Birou, bir karakterin cenaze gnnde oluan iddetli bir sel gibi, doadan iaretler halinde gelir. Latin Amerika byl gerekiliinin dier ne kan eserleri, Jorge Luis Borgesin ksa hikyelerinin yan sra Isabel Allendenin Ruhlar Evi (1982), Laura Esquivelin ikolata in Su Gibi(1989) ve Jorge Amadonun Azizler Sava (1988) adl romanlarn ierir. Ama Salman Rdinin Gece Yars ocuklar (1981), Toni Morrisonun Sevgili (1987) ve Haruki Murakaminin Zemberek Kuunun Gncesi kitaplarnda olduu gibi Latin Amerika dndan birok yazar, hikyelerinde ve romanlarnda byl gerekiliin unsurlarn sergilemektedir. EK BLGLER: 1. Garcia Marquez, bir yazar olarak en nemli grevinin olaanst grnenden gerek grneni

ayran snrlar yok etmek olduunu syledi. 2. Byl gerekilik, sklkla 1940lardan ortaya kan ve devam eden edeb anlay olan postmodernizmin bir tezahr olarak dnld. 3. Byl gerekilik, fantezi veya bilim kurgu ile ayn ey deildir. Bu trlerin eserleri, farkl gerekliklerde, dnyalarda veya geleceklerde yer alrken; byl gerekiliin eserleri, gerek dnyaya sk skya bal olarak kurgulanr.

Jackson Pollock
Jackson Pollock (1912-1956), damlatma resimleriyle nldr. Dev tuvallere boyay boaltarak, sratarak ve damlatarak hareketli boyama olarak etiketlendirdii bir yntem resimler retti. Sanat eserlerinin bir takm ikincil konularn temsillerinden ziyade kendi balarna bamsz nesneler olarak deerlendirilmesi gerektiini iddia eden Pollock, resimlerinin hibir ey hakknda olmad, en saf, en bamsz formlarda resimler olduunda srar etti.

Pollock, Stella May McClure ve LeRoy Pollockun beinci ve en kk olu olarak Wyoming, Codyde dodu. ocukluu California ve Arizonada geti ve Los Angelesta El Sanatlar Lisesine devam ederken modern sanatla

tantrld. 1929da Pollock, Sanat rencileri Ligine kaydolduu ve blgeci ressam Thomas Hart Benton ile alt New Yorka tand. Pollockun erken dnem eserleri, Albert Pinkham Ryder ve Meksikal duvar ressamlar Jose Clemente Orozco ve David Alfaro Siqueirosun etkilerini tad. Byk Buhran yllar srasnda Pollock, WPA Federal Sanat Projesi tarafndan grevlendirildii 1935 ylna kadar yoksulluk iinde yaad. 1937de Pollock, alkolizmden dolay psikiyatri tedavisi grd. Terapideyken izimleri, hastay Jungu psikoloji ile tantran terapistler tarafndan analiz edildi. Ondan sonra Pollock, rya sembolleri ve bilinaltna takntl hale geldi. 1945te Pollock, sanat Lee Krasner ile evlendi. ift, Pollockun iki yl sonra Tam Be Kula adl ilk damlatma resmini yapt Long Island, East Hamptona tand. Grnrde geliigzel olmasna ramen damlatma resimleri, byk bir dikkat ve kafa yorma ile yaratldlar. Zemine kesilmemi tuvali yaydktan sonra Pollock, sopalarla, hindi yalaryla ve youn boyal fralarla tuvalin zerine boyay sratt. Tuvali dikkatlice kaldrarak, dengeli bir kompozisyon elde edene kadar boyann ileri doru akmasna izin verdi. Boya kuruduunda, tuvali kesti ve onu ereveledi.

Hareketli boyamada Pollock, kendisinin dnda herhangi bir eyle ba olmayan saf resim yaratabilecei bir yntem kefetti. Niyetini akla kavuturmak iin, eserlerine balklar yerine saylar vermeye balad, bylece izleyenler konudan ok resme odaklanabilirlerdi. Pollocka gre resim yapmann fizik eylemi, bitmi rn kadar nemliydi. Bu anlamda 1950ler ve 1960larda uygulamal sanat ve oluumlara dhil olan sanatlarn nemli bir ncsyd. 1951de Pollock, tekrar youn ekilde imeye balad. Sal ve dayanma gc tkendike sanat dnyasnda tutunduu yeri korumak iin mcadele etti. 1956 yaznda Pollock, arabayla bir aaca arpt ve orada ld.

Normal Eri
Normal eri, istatistiin belli kmeleri iin dalm modelini tarif eder. rnein boy uzunluu ve zeka test sonular, oklukla normal bir eriye tam olarak denk der. Erinin bir an ekli vardr, bu nedenle ona sklkla an erisi de denir. Normal bir eride merkez deerlerin (aritmetik ortalama, medyan ve mod) hepsi de ayndr. Bu, ortalama deerin (aritmetik ortalama) ortadaki deere (medyan) eit olduu ve ayn zamanda en sk rastlanan deere (mod) de eit olduu anlamna gelir. rnein Amerikal kadnlarda boy uzunluunun normal dalmnda ortalama uzunluk 1.65 cmdir. 1.65 cmden daha uzun kadnlar olduu kadar 1.65 cmden daha ksa kadnlar da vardr. Ve Amerikal kadnlar iin en yaygn boy uzunluu 1.65 cmdir. Normal eriler, ne genilikte veya ne yaknlkta deerlerin merkez bir deer evresinde daldn tarif eden varyans ve standart sapma hakknda bilgiyi de ierir. Diyelim ki bir grup ocua bir test verilsin. Ortalama deer C olmasna ramen bazlar baarsz olur, dierleri ise A, B, C ve D gibi notlar alrlar. kinci bir testte ocuklar ounlukla C notu alrlar ve ortalama deer Cdir. lk testin daha yksek bir varyans olduu sylenirken ikinci testin daha dk varyans olduu

sylenir. Standart sapmalar, varyansn bir lmdr. Normal eride deerlerin % 68i, ortalamann bir standart sapmas iindedir, % 95i ortalamann iki standart sapmas iindedir ve % 99.7si standart sapmas iindedir. Bu, ampirik kural olarak bilinir ve ounlukla sadece 68-95-99.7 olarak ifade edilir. IQ lmlerinde 100 puan, merkez deeridir (aritmetik ortalama, medyan ve mod). 145 puan, ortalamadan standart sapmadr ve 65 puan, yine ortalamadan standart sapmadr. Bu, her 2000 kiiden nn 145ten yukar bir puana sahip olabilecei ve her nn de 65ten daha aa bir puana sahip olabilecei anlamna gelir. EK BLGLER: 1. Normal eri, ilk kez 1733te Abraham de Moivre tarafndan saptand. 2. Normal eriye, Carl Friedrich Gausstan sonra sklkla Gauss erisi de denir. zelliklerinden birounu kefetmesine ramen onu kendisi icat etmedi. Yz, 10 Alman frang banknotlarnn zerindeydi. 3. Yetikinlerdeki kan basnc, an erisi eklinde

dalm gsterir. 4. Tek bir kaynaktan kan k younluunun varyasyonu da normal dalm gsterir.

Klasik ve Pop Arasndaki Kpr: George Gershwin ve Leonard Bernstein

Klasik mzik dnyasnn caz ve pop tarzlarn kucaklamasndan sorumlu olan iki bestecinin her ikisi de New Yorkluydu ve Broadway sahnesinin kahramanydlar. Brooklynli George Gershwin (1898-1937), komedi, caz, pop arklar besteleyerek ve satarak, Irving Berlin tarznda bir Tin Pan Alley ark yazar olarak ie balad. 1924te erkek kardei Ira ile Lady Be Good! parasn bestelemek iin bir ekip kurdular ve devamnda birok eseri arasnda Strike Up the Band (1927) ve Porgy and Bess (1935) operasn reterek en retken beste ekiplerinden biri oldular. Gershwin, ayn zamanda Rhapsody in Blue (1924) ve F Piyano Konertosu (1925) gibi caz arlkl ve renkli piyano turlar da dhil birok hret kazanm orkestra paras da yazd. 1937de gen yata beyin kanserinden ld. Massachusetts, Lawrenceta geen ocukluu srasnda ald dzenli bir mzik eitimiyle byyen Leonard Bernstein (1918-1990), Philadelphiadaki saygn Curtis Mzik Enstitsnde nl ef Fritz Reinern bir rencisiydi. eitli orkestralar iin altktan sonra Bernstein, 1958 ylnda on bir yl boyunca stlenecei bir grev olan New York

Filarmoni Orkestras direktrlne balad. Bernstein, inkr edilemez ekilde ok ynlyd. Eserlerinin ou, kendi Yahudi kkenlerinden esinlendii Jeremiah 1. Senfoni (1941) ve ngilterede savan ykt Chichester Katedralinin yeniden tahsis edilmesi iin branice yazd, mezmur ayetlerin bir kurgusu olan din Chichester Mezmurlar (1965) gibi youn biimde tutkuludur. Bernstein, ayn zamanda film mzii Rhtmda (1954), Broadway mzikali Kasabada (1944) ve Voltairein ayn adl eserinin parlak bir uyarlamas olan Candide (1956) gibi pop esinli eserlerde de baarl oldu. Bernsteinin en nl paras, 1950lerde New Yorkta kurgulanan, Shakespearein Romeo ve Juliet eserinin bir uyarlamas olan Bat Yakas Hikyesi (1957) adl Broadway mzikalidir. Eser, New Yorkun Latin barlarnda duyduu mambo, rumba ve dier Latin Amerika danslarnn caz ritimlerinden byk lde etkilendi. EK BLGLER: 1. Bernstein, 14 Kasm 1943te Bruno Walter yerine yedek eflik yaptktan sonra New York Filarmoninin direktr yardmcs olarak ie girdi. Performans, ulusal apta canl yaynland ve bylelikle kalc bir etki brakt.

2. Gershwin, en nl eseri Rhapsody Blueya piyano ve orkestra iin paralar yazacak zamana asla sahip olmad. Eser, besteci Ferde Grofe tarafndan orkestraya uyarland. 3. New York ve ulusal mzik sahnelerinin demirbalarndan olan Bernstein, gen Aaron Copland ve nemsenmeyen Gustav Mahlerin enerjik bir destekisiydi.

Ludwig Wittgenstein
Ludwig Wittgenstein (1889-1951), Avusturya, Viyanada varlkl bir ailede 1889 ylnda dnyaya geldi. Gottlob Fregenin (1848-1925) tavsiyesi zerine Bertrand Russell (1872-1970) ile matematiin temellerini almak zere Cambridge niversitesine gitti. 1914te I. Dnya Sava patlak verdiinde Wittgenstein, orduda grev almak iin Avusturyaya dnd. Savan siperlerinde ve sonralar sava kampnda bir mahkm olarak Wittgenstein, Tractatus Logico- Philosophicus (1921) adl ilk kitabn yazd. Atekesin ardndan Wittgenstein, lmnden sonra baslan Felsefi Soruturmalar (1953) adl ikinci ve son kitab hline gelen el yazmalarn kaleme ald, Cambridgete felsefe dersleri verdii ngiltereye geri dnd.

Wittgensteinn ilk kitab olan Tractatus Logico Philosophicus (Mantksal-Felsef ncelemeler) bir dizi numaral nermeden oluuyordu. Dilin, belli bir mantksal yapsnn olduunu ve bu yapnn dnyann yapsna ayna tuttuunu iddia etti. Wittgenstein, bir nermenin gsterdii ile syledii eyi birbirinden ayrd. nermeler dnyann ksmi bir ekli olduunu syler, ama dzenlemelerinde dnyann yapsnn ne olduunu bize gsterirler. Mantk, nermelerin yaps hakkndadr. Herhangi bir ey sylemez, ama dilin ve dnyann yapsnn ne olduunu bize gsterir. Wittgenstein, ou felsef sorunsaln sadece gsterilebileni sylemek iin yanl ynlendirilmi giriimden kt sonucuna vard.

Filozoflarn, mantk yoluyla yapy grnr klmaktan ziyade dnyann belli bir yaps olduunu sylemeye giritiklerinde sorunlarla karlatklarn ileri srd. Felsefi Soruturmalar adl son dnem eserinde Wittgenstein, felsefenin neden yanl ynlendirildiine inand zerinde ayrntlara indi. Felsef sorunlarn dil hakkndaki kafa karklndan ortaya ktna inand. Zorluklarn sadece kelimeleri standart olmayan ekillerde kullandmzda veya kullanlabildikleri eitli ekilleri ihmal ettiimizde ortaya ktn savundu. Felsefe, dil aracyla zekamzn bysne kar bir arpmadr. diye yazd. Bylelikle Wittgenstein, nemli olan eyin dilin anlamn akla kavuturmak olduu, iyiletirici bir felsefe anlayn savundu. EK BLGLER: 1. Wittgenstein, Tractatus eserini st rtl bir notla zerine konuamadmz eyler hakknda susmamz gerek. diye sonlandrr. 2. Wittgenstein, Martin Heidegger ve Adolf Hitler, hepsi de 1889da dodular.

Sihizm
Sihizm, otuz sekiz yandayken tek ve her zaman dnceli bir Tanr olduuna dair bir vahye sahip olan Guru Nanak tarafndan Hindistanda, on beinci yzylda kuruldu. Bu tanrya Ek Onkar ad verildi. Guru Nanak, insanlarn Ek Onkar iin gnlk hayatlarnda batl inanlar ve ayinlerden ok, sevgilerini gstermeleri gerektiini vaaz etti. Sih inancnn znde, yaygn kast sisteminin bir reddi olarak, tm insanlarn eit olduuna dair derin bir inan vardr. Bu, ou kii tarafndan ilah cezay alan gnahkrlar olduklarna inanlan czzamllara kar gsterilen nezaketle rneklendirilir. Tanrnn kindar olmadna inanan Sihler, czzamllarn tedavi grebilecei bir alan oluturdular. Guru Nanak, her biri Sihizmi Hindistan ve Arabistann farkl taraflarnda yayan, kendisinden sonra gelen dokuz guruluk bir gelenein ncsdr. nemlerine ramen gurular, sadece Tanrnn szn tekrarladklarnda srar ederek tanrlar gibi tapnlmay reddettiler. Son guru olan Guru Gobind Singh, 1708de ld. Yerini, lmsz Guru olarak bilinen ve Sihizmin kutsal kitab olan metin devrald. Bu kutsal kitaba, Guru Granth Sahib ad verilir. Sadece

on gurunun retilerinden olumaz, ama ayn zamanda Mslman ve Hindu inanlarndan pasajlar de ierir. Sanskrite, Farsa, ve Penjapa yazldr. badet srasnda bu kutsal kitaptan pasajlar genelde ilahi eklinde sylenir veya tekrarlanr. Sihler, zamann dngsel olduuna ve ruhlarnn doum, lm ve yeniden doutan oluan bir dngde yakalanm olduuna inanrlar. Dng, insanlarn benmerkezcilii egolar, fkeleri, agzllkleri, balar ve ehvetleri tarafndan krklenmektedir. nsanlar kendilerini benmerkezcilikten kurtarabilir ve aydnlanmay baarabilirlerse, dngy krabilirler. Ancak bu aydnlanmann, kiinin kendi eylemlerinin sonucu olmasna gerek kalmadan, Tanrnn iyilii ile de verildiine inanlr. Sihlerin ttn ve alkol tketmeleri, zina etmeleri veya vcutlar zerinde bulunan herhangi bir kl kesmeleri yasaktr. Ayrca her zaman Sihizmin be semboln tamak zorundadrlar: Salarn rten bir trban, bir tarak, elik bir bilezik, bir haner ve (genelde i amar olarak) bir eit ksa don. EK BLGLER: 1. Bugn dnyada yirmi bir milyon Sih vardr.

2. Sih erkeklerinin byk bir ksmnn soyad Singh (aslan anlamnda) iken, Sih kadnlarnn byk bir ksmnn soyad Kaurdur (prenses anlamnda). Bu, Hindu kltrnde insanlarn soyadlarndan belli olan snflar aras ayrmcln ortadan kalkmasna yardmc olmutur.

Nelson Mandela
Beyazlarn egemenliine kar savatm ve siyahlarn egemenliine kar da savatm. Tm insanlarn birlikte uyum iinde ve eit frsatlarla yaad demokratik ve zgr bir toplum idealini yaattm. Bu, yaamay ve baarmay umduum bir idealdir. Ama eer gerekirse, uruna lmeye de hazr olduum bir idealdir. -Nelson Mandela, 1964te vatana ihanetten yarglanrken

1964te Nelson Mandela (1918- ), lkesi Gney Afrikaya kar vatana ihanet sulamasyla yargland. dam cezasndan kl pay kurtulan krk alt yandaki avukat, idam yerine Cape Town yaknlarnda bir adada bulunan hapishanede mr

boyu hapse mahkm oldu. Mandelann suu, Gney Afrikann herkese apartheid olarak bilinen rk kanunlarna kar direnii rgtlemekti. Ayrlk anlamna gelen apartheid rejimi, siyahileri yasal olarak beyaz aznlktan daha aa tutarak siyahi Gney Afrikallarn lke nfusunun drtte birok siyasi hakkn yok saymt. Hapishanenin Mandelay ruhsal olarak kertmesi planlanmt. Bir ta ocanda ar i yapmaya zorland, ylda sadece bir ziyaretiye izin verildi ve minicik hcresinde kapamasna asla izin verilmedi. nk Mandelann siyasi partisi olan Afrika Ulusal Meclisi (ANC), ayrmclk rejimine direnite iddet uygulamt ve Gney Afrika hkmeti de Mandelay bir terrist olarak grmt. On yedinci yzyldan beri Gney Afrikaya g eden Hollandal ve ngiliz yerleimcilerin torunlar olan Gney Afrikal beyaz yneticiler, lkede smsk tuttuklar iktidar devam ettirmek iin apartheid dayattlar. Ancak Mandela, buna boyun emeyi reddetti. Hapishane duvarlarnn iinden ANCyi ynetmeye devam etti. Bitmek bilmeyen kararll, gardiyanlarn bile saygsn kazandrd. Hapishane dnda Mandela, dnyann dikkatini apartheidn adaletsizliine ekerek Gney Afrika ve baka yerlerde milyonlarca siyahinin kahraman oldu. 1990da uluslararas

basklar sonucunda Gney Afrikann beyaz arlkl hkmeti, sonunda apartheid yrrlkten kaldrd ve Mandelay serbest brakt. Mandela, 1993te Nobel Bar dlne lyk grld ve 1994te lkenin ilk ok rkl seimlerinde Gney Afrikann bakan olarak seildi. Mandela bakanla seilmesinin ardndan adadaki hapishaneden eski gardiyan arkadalarndan bir beyaz doum gn partisine davet etti. Eski gardiyan, PBS televizyonundan bir ynetmene Eski mahkmlarmdan birinin imdi liderim olmasndan gurur duyuyorum., dedi. Dnyann en fazla sayg duyulan devlet adamlarndan biri olan Mandela, 1998de bakanlktan emekli oldu. EK BLGLER: 1. 1960lardan nce Amerika Birleik Devletlerinin gney eyaletlerindeki rk ayrmna yakn bir sistem olan apartheid altnda rk, Gney Afrikallarn gnlk hayatlarnda belirleyici bir etkendi. Irklar aras evlilik ve cinsellik yasaklanmt ve plajlardan hastanelere kadar her ey ayrlmt. 2. Ayrmclk rejimini protesto etmek iin Uluslararas Olimpiyat Komitesi, Gney Afrikay 1964te Olimpiyat Oyunlarndan men etti. Gney Afrikal atletler,

1992deki Barcelona Olimpiyatlarna kadar yeniden yaramadlar.

Bir Yunan Vazosuna At

Sen halen sknetin el dememi gelini, Sen sessizliin ve sakin zamanlarn evlatl, iirimizden daha tatl iekli bir masal olan Orman tarihisi yok ki yle sorsun: Tempede veya Arkadya vadilerindeki Tanrlarn ve lmllerin veya hepsinin olduu senin eklinin Bu saakl efsanenin yakasn brakmayan nedir? Bunlar nasl adamlar veya tanrlardr ki Bylesine isteksiz ne yapt bakireleri? Neyin delice kovalamasyd? Neden kamak iin mcadeleydi? Ne kavallaryd, zilli teflerdi bunlar? Ne vahi bir mutluluktu? O Atinal duru! Adil tavr! Nefes nefese

Mermer adamlarn ve bakirelerin ar heyecan, Orman dallaryla ve ezilen otlarla dolu; Sen, sessiz ekil, dncesizce bizle dalgan geiyorsun lmsz olduka: Souk Pastoral! Eski a bu nesli yok ettiinde Dier kederlerin ortasnda sen kalacaksn Bizden ok, yle sylediin bir insana bir arkada ol: Gzellik hakikattir, hakikatse gzelliktir ite Yeryznde tm bildiin ve bilmen gerekenlerin hepsi bu! On dokuzuncu yzyl balarnn ngiliz romantik airleri arasnda yer alan John Keats (1795-1821), iirin kalc bir gzdesidir. En nl iiri Bir Yunan Vazosuna At (1819), anahtar cmlelerinin gizli anlamlarn halen tartan okuyucular ve benzer ekilde eletirmenler iin bir bylenme objesi olarak kald. Devam eden bu tartma, bir Yunan vazosu zerine zamanda donmu hikyeler hakknda merakn ifade eden iir iin uygun bir kaderdir.

Bir Yunan Vazosuna At boyunca airin kelimeleri, vazonun kendisini hedefler. Bu, olmayan kiiye hitap denen, dorudan bir kavrama veya cansz bir objeye hitap etme teknii, genelde Keatsin iirinin ve ksmen de methiyelerinin bir imzasdr. air, hem estetik gzelliin bir objesi olarak hem de dnceleri harekete geiren bir sembol olarak, geicilik ve deiim dnyasnda kalcln bir rn olan vazo tarafndan bylenir. iirin be ktasnn (yukarda alntlann sadece ilki ve sonu) ilkinde air, onu el dememi bir sknetin gelini ve sessizliin ve sakin zamanlarn evlatl diye anarak vazoyu alarn kendilerinin bir cisimlemesi olarak nitelendirir. Vazo zerinde resmedilmi grsellerden hayrete der ve onlarn arkasndaki hikyeleri renmek iin can atar: Bunlar nasl adamlar veya tanrlardr ki? Bylesine isteksiz ne yapt bakireleri? Neyin delice kovalamasyd? Neden kamak iin mcadeleydi? Ama bu gizem ve belirsizlik, sadece grsellerin ekimini bir kat daha arttrr; air ikinci drtlkte Duyulmu melodiler tatldr, ama duyulmam olanlar daha tatldr. der. Benzer ekilde, vazonun, kavumaya yaklatklar bir srada sonsuza dek donmu iki k grselini kskanr: Mutluluktan umamana ramen, sonsuza dek seveceksin ve o da gzelleecek!

iirdeki birka satr, Bir Yunan Vazosuna Atn son iki satr, dierlerinden daha dikkatle incelenmitir. Kendilerinin bir ifre olduu, Gzellik hakikattir, hakikatse gzellik kelimeleriyle vazonun iiri iaret ettii aktr. Ama Keatsin orijinal yazmndaki noktalama iaretlerinden kaynaklanan belirsizlik dolaysyla, iirin son on kelimesinin vazo tarafndan m yoksa airin kendisi tarafndan m dile getirildii zamansz gizem hakkndaki bir iire ok uyan, zamansz bir gizem ak deildir. EK BLG: 1. Pek ok kii, Keatsin iirinin zel bir vazoya dayanp dayanmadn merak etmesine ramen, uzmanlar gerek bir vazoya dayanmad sonucuna vardlar.

Pop Art
Pop Art ifadesi, ilk kez ngiliz sanat eletirmeni Lawrence Alloway tarafndan Bamsz Grupun (sanat dnyasnn kendini beenmiliine ve sahteliine kar kan sanatlardan oluan bir topluluk) eserlerini tarif etmek zere kullanld. Popler reklamlar, karikatr eritleri, ucuz rnler ve kitlesel medya zerine modellenen eserler yaratarak, tketim kltrn kutlamay ve gln bir taklidini yapmay denediler. Alloway, Pop Art popler, geici, yaylan, dk bedelli, seri retilmi, genlie ve byk iletmelere ynelimli olarak tanmlad. Bu ifadeler, Richard Hamiltonn, dev bir lolipop eker tayan kasl bir adamn bulunduu, Bugnn evini o kadar farkl ve ekici yapan ey nedir? diyen almasyla rneklenen eserlerini nitelendirir. Akmn kkleri, 1920lerde yksek sanatn vngenlii ile dalga geen bir grup sanatnn Dadaizm adn verdikleri ortak hareketlerine kadar uzanr. Liderleri Marcel Duchamp, Mona Lisay bir bykla resmederek ve seri retim bir pisuar tersyz edip onu bir heykele dntererek kt bir hret yakalad.

Pop Art, Jasper Johns, Robert Rauschenberg ve Larry Rivers gibi byk Amerikal sanatlarn temsil edildii Amerika Birleik Devletlerinde bamsz olarak gelitirildi. Birok Pop Art sanats, kolaylkla tannabilir tarzlar eserlerine ticari bir nitelik veren markalar benimsediler. rnein Roy Lichtenstein, gerek karikatrlerde kullanlan noktal alan taklit ederek dev karikatr eritlerine benzeyen resimler yapt. Claes Oldenburg, amar mandallar, rujlar ve daktilo siliciler gibi seri retim ev nesnelerinin dev heykellerini yaratt. Duane Hanson, heykelleri o kadar canlym gibi yapt ki mzeye konduklarnda ziyaretileri oka yanltmlardr. Andy Warhol ise Marilyn Monroe ve Bakan Mao gibi nllerin ve Campbell orba konserveleri gibi eylerin grsellerini mekanik biimde seri olarak reterek, insanolunu tketim rnleri seviyesine indirgedi. ngiliz Pop Art sanatlar, popler kltr ya gklere karmaya ya da onunla dalga gemeye eilimliyken Amerikal sanatlar belirsiz grsellere daha eilimliydiler. Warholun araba enkazlar veya Kennedy suikast konulu ipek panolar, hem trajiktir hem de ticardir. Ancak her iki grubun da niha hedefi, kapitalizmin sanat da tketimin bir nesnesine dntrerek onun kutsalln bozduunu gstermekti.

EK BLG: 1. Pop Art akm, bazen yeni gerekilik veya yeni Dadaizm olarak da bilinir.

Nkleer Fzyon
Nkleer fzyonda bir atomun ekirdei (protonlardan ve ntronlardan oluan youn merkez) paralara ayrlr. Paralar, orijinal atomdan daha kk bileik ktleye sahiptir. Ama ktle kaybolmu deildir. Salnan enerjinin kayp ktle ile k hznn karesinin arpmna eit olduu anlamna gelen Einsteinn E=mc denklemine gre enerjiye dntrlr. Ktlenin yalnzca binde biri civar bile dntrlrse, bu inanlmaz miktarda enerji aa karr. Nkleer yaktta bulunan enerji miktar, benzin gibi kimyasal yaktlarn ayn miktarnda bulunan enerji miktarnn kabaca bir milyon katdr. Fzyon, kendiliinden veya serbest bir ntron ar bir atom ekirdeine arpt zaman olabilir. Ntron ekirdee arptktan sonra, iki veya tane daha kk atoma ve iki veya tane daha ntrona ayrlr. Bu ntronlar sonra bir nkleer zincir tepkimesine sebep olan dier atomlar bombardman etmeye balarlar. Fzyonun olumas bir saniyenin sadece binde biri kadar zamanda olur. Bu, eer bir serbest ntronla balarsanz, saniyenin % 1inden sonra, yaklak 10.000 ntron ve 10.000 tepkime yaratabileceiniz anlamna gelir. Buna kontrolsz tepkime denir ve nkleer bombalarn temelidir. Nkleer enerji santralleri, nkleer zincir

tepkimelerini kontrol ederler ve kontrolden kmalarna engel olurlar. Uranyum-235, nkleer yaktn en yaygn eididir. Uranyumun, 92 protonlu ve 143 ntronlu (92 + 143 = 235) ender rastlanan bir formudur. Doal uranyum, U-235in % 72sidir ve paralanmaya uramayacak olan 92 protonlu ve 146 ntronlu daha sabit bir uranyum formu U-238in % 99.27sidir. Doal uranyumun iinde, nkleer santrallerde kullanlmak zere ok az U-235 vardr. Ntronlarla bombardman etseniz bile, ntronlar U-235in hassas ekirdeini bulmada zorluk yaarlar. ok fazla dalmlardr. Ayrca fzyona urayan birka hassas ekirdee arpacak kadar anslysanz bile, bir zincir tepkimesini balatmak iin salnan ok az ntron vardr. Nkleer santralde kullanlmak iin doal uranyum, ok karmak aralarla % 2.5-3.5 U235e kadar zenginletirilmelidir. Bir bombada kullanlmak iinse uranyum % 90 U-235e kadar zenginletirilmelidir. EK BLGLER: 1. Dnya genelindeki 400den fazla nkleer enerji santralinden elde edilen enerji, insanlar tarafndan tketilen enerjinin % 17sini salar. ABDnin 100den fazla nkleer santrali vardr ve Fransa, enerjisinin %

75ini nkleer enerjiden karlamaktadr. 2. Doada uranyum, uranyum oksitte bulunur. Saflatrldktan sonra zengin bir sar renge sahip olur. Ona sar kek adn vermilerdir. 3. Amerika Birleik Devletlerinin Japonya zerinde brakt iki fzyon bombasna Kk Olan ve iman Adam lakaplar taklmt.

Yirminci Yzyl Mzii

Yirminci yzyln ortalarna gelindiinde eserleriyle Bat sanat mziinin zne meydan okuyan besteciler ortaya kt. Bir ana gelime, bant atlatma, sentezleyiciler ve bilgisayarlarn kullanm yoluyla yaplan elektronik mzikteydi. Parisli Edgard Varese (1883-1965), 1915te Amerika Birleik Devletlerine geldi ve mr boyunca modern mzii kkten deitirdi. Bir bilim ve matematik rencisi olan Varese, elektronik mziin babas olmasyla itibar grr. Erken dnem eserleri, vurmal alglara olan tutkusunu gsterir, ama Avrupa orkestra mziinin bilindik formlarndan kamaya daha yeni balyordur. Meslek hayatnn sonlarnda, yllar sren gerilimlerden sonra Varese, Philips irketi tarafndan salanan laboratuarlar kullanarak sentetik ses yaratma ve kartrma ile denemelerde bulundu. Maalesef teknolojik snrlamalar, tam potansiyeline erimesine engel oldu. Arnold Schoenbergin bir rencisi olan John Cage (19181992), deneysel atonal besteci olarak ie balad ve sonralar mzik ile kavramsal sanat arasndaki izgileri bulanklatrmaya balad. Hazrlanm piyano (tellerinin arasna eitli vurmal nesneler konmu olan byk bir piyano

tr) gibi enstrmanlar icat etti. Mziine Zen ve dier Dou felsefelerini katt. Deiimler Mzii (1951) adl parasnda Cage, alabilecei varyasyonlar belirlemek iin yaz tura att. Steve Reich (1936- ), vurmallara ve elektronie olan tutkusuyla Varesenin kuandan gelir. Davul alma (1971) adl paras, bir saatten fazla basit bir vurmal ritmi zerinde detaylanr. Daha yakn zamanlarda melodi ve harmoniyi kullanmaya balad ve telli kuartet ve teyp iin yapt Farkl Trenler (1988) adl paras, en iyi yeni beste dalnda bir Grammy dl kazand. EK BLGLER: 1. Varesenin 1931 ylnda yapt yonlama adl paras, otuz yedi vurmal enstrman ve boru sesi karan bir siren iin yazlmt. 2. Rock grubu Pink Floydun 1969 yl albm Ummagammann, putlatracak kadar sevdikleri besteciye bir atfta bulunarak Bunu kazabilir misin, Varese? diyen bir konuma sesini barndrd varsaylr. 3. Cage, bir zamanlar bir piyano banda oturup sessiz notalar alarak veya daha ziyade hibir ey

almayarak oluturduu 433 adl bir para yazd. Paray Eer iki dakikadan sonra sklrsan, drt dakikay dene. Hl sklrsan, o zaman sekiz. Sonra on alt. Sonra otuz iki. Nihayet insan, bunun hibir ekilde skc olmadn kefeder. diye aklad.

Ahlki Grecelilik
Farkl kltrlerin olduka farkl ahlk standartlar ve ahlken neyin izin verilebilir olduuna dair zt grleri vardr. Bu, nesnel ahlk standartlar olmad anlamna gelir mi? Ahlki grecelilik, neyin doru ve neyin yanl olduuna ilikin nesnel, genel geer bir doru olmad grdr. Hepimizin yapt ey, bir eylemin eitli standartlardan birine gre doru mu yanl m olduunu yarglamaktr. Ahlki kanlarn bir eitlilii olduu gerei, ahlki greceliliin doru bir bak a olduu anlamna gelmek zorunda deildir. rnein dnyann fiziki nitelikleri hakknda eitli fikirler olabilir, ama bu, tm bilimsel sistemlerin eit derecede geerli olduu anlamna gelmez. Baz kltrlerin bilimsel yntemleri, yalnzca kusurlu da olabilir. Konumlarn savunmak zere ahlki grecelilie inanan kiinin kovalayabilecei iki strateji vardr. lki, ahlki greceliliin ahlki eitlilii en iyi ekilde akladn savunmaktr. Farkl ahlk standartlar elimizdeyken, doru ahlki grl bir kii neden doru inanlara sahip olurken yanl inanlara sahip kiinin yanl davrandn neyin akladn sorabilirler.

Ahlki greceliliin ikinci savunmas, nesnel ahlki gerek diye bir ey olmadn dorudan savunmaktr. Nesnel ahlki gerekler, nesnel ahlki zellikleri (iyilik ve ktlk) gerektirir. Ancak iyi olma, fiziki bir zellik deildir, nk ahlken iyi eylemler oklukla herhangi bir fiziki zellii paylamaz. Bu nedenle ahlki greceliliin takipisi, sradan ekilde hepimizin dndnn aksine, hi bir nesnel ahlki zellik olmadn sonucuna varr. EK BLGLER: 1. Ahlki grecelilik, ada filozoflar arasnda birka takipiye sahiptir. 2. Filozof Gilbert Harman (1938- ), en etkili ada ahlki grecelilik takipisidir.

Zerdtlk
Zerdtlk, M on sekizinci ve on beinci yzyllar arasnda kurulmu olan, dnyann en eski tektanrc dinidir. Kurucusu, ayn zamanda bugnk randa, eski Pers topraklarnda yaam varlkl bir adam olan Zerdt idi.

Zerdt, otuz yanda vahiy aldnda, yerel oktanrl dine bal bir rahipti. yi ve ktden sorumlu olan bir tek Tanr, Ahura Mazda, olduunu ona anlatan bir melek tarafndan ziyaret edildi (Zerdtlk, ayn zamanda bazen bu tanrdan isimlendirilerek Mazdaizm olarak da bilinmektedir). Ahura Mazdann, bir adamn dokuz kat boyunda olduu sylenir. Mkemmel bir dnya yaratmaya giriiyordu ve bu grevde hem melekleri hem de insanlar ie koydu. Doal dnyay

havasn, suyunu ve topran temiz tutmann nemine vurgu yapt. Vahiylerden sonra Zerdt, Ahura Mazdann retilerini yaymaya balad. Zerdt, imdilerde Zerdtlkn yazmalarnn merkez bir paras olarak grlen be Gata, arklar ve iirler yazd. Avesta ad verilen tamamlanm yazmalar, be Gatadan olduu kadar Zerdtn mridi tarafndan yazlan Hapatan Haitiden de oluur. Zerdtlk bugn bir dnya dini olarak var olmasna ramen, vahiylerin gelmesini takip eden on yl iinde hi kimse Zerdtn dinine katlmad. Uygulama, her zaman kk bir takipi kitlesini ekti. Bundan dolay Zerdtlk, daima dier inanlara kar hogry vurgulad gibi, farkl dinleri anlama gerekliliinin de zerinde durdu. lk tektanrc din olmasna ek olarak Zerdtlk, Ahura Mazdann her bir kiinin kaderini belirledii kyamet gnne, cennete ve cehenneme inanan ilk dindi. EK BLGLER: 1. Bugn Parsler olarak bilinen, Zerdtlke inanan en byk nfus olan yaklak 60.000 kadar kii, Hindistan ve Pakistanda yaamaktadr. Kabaca 28.000

kii randa, 37.500 kii Avrupada ve Kuzey Amerikada yer alr. 2. Zerdtn cehennem tasviri, olduka korkutucudur. Efsaneye gre, karanlk, dar bir yarkta bir kuyu vardr. Korkun bir koku ve gnn 9.000 yl gibi hissedildii bir yalnzlk duygusu hkimdir. 3. Zerdtler, ate tapnaklarnda ibadet ederler. Bu, biraz yanl yorumlanmtr; nk atein kendisine tapnlmaz, o sadece safln bir sembol olarak grlr.

Tebrikler Entelektelin Kutsal Kitab boyunca sren bir yllk yolculuunuzu tamamladnz. Bu kitabn olgunlama ve yenilenme iin bir kaynak olduunu umuyoruz. Ve dileriz ki, bu sizin iin sadece bir balang olsun. Okumak ve sessizce derin dncelere dalmak iin her bir gne bir sayfa ayrmaya devam edin. Zihni harekete geirmenin ve ruha zindelik kazandrmann bundan daha iyi bir yolu yoktur. David S. Kidder ve Noah D. Oppenheim

[1]2006 yl iin (.n.).

[2]Ancak nihayetinde bu cce gezegen resmi ismini bir antik

Yunan tanras olan Eristen almtr. (. N.)

setii Moor kelimesi daha ziyade,Msrn batsnda kalan Kuzey Afrika lkeleri ve bu blgenin halk iin kullanlan Marib-Marib kelimelerine karlk geliyor. Bu yzden biz de eviride Marib kelimesini kullanmak durumunda kaldk. Kastedilen, EndlsMslmanlardr. (.n.)

[3]Yazarn

sesli mzikte, retken bir temann birbirine benzer biimde yinelenmesinden oluan bir beste tr. (.n.)

[4]ok

[5]eviri: Suphi Aytimur

Rudyard Kiplingin Beyaz Adamn Yk adl iirine atca bulunuyor.

[6]Yazar

1950lerin sonu ve 60larn banda yaynlanp ok popler olmu bir televizyon dizisinin deyimlemi ad.

[7]Amerikada

alt dal olan ve cebir, analitik geometri ve trigonemetri zerine ina edilmimatematiksel analiz yntemi. (e. n.)

[8]Matematiin bir

[9]ev. Talat Sait Halman

[10]ev.Melih Cevdet Anday.

[11]ev. Vehbi Taar.