Cemil Meriç - Mağaradakiler

CEML
MER
MAGARADAKLER
SULU KM ?.. NEDEN BR DNYA GRMZ YOK 60'lardan Sonra KLTR ve EMPERYALZM Bobil Kulesi Emperyalizm Nedir? Kltrsz Bir Medeniyet SOL'A GRE KLTR EMPERYALZM Tuhaf Bir Direni 46 60 Yllar Emperyalizm ve Sinema Osmanl Deil Seluklu Bat'dan Vazgeemeyiz Osmanl Emperyalist mi? Asl Mesele dealizm Materyalizm Ne Zaman Emperyalizm En yi Savunma RDEN DNCEYE iir Gnln Dili Snfl Toplumlarn Kanunu Krlan Rebab HASB TEFEKKR DEMRCLER ARISI CNAYET Biz de o kutsal kaynaktan birka yudum ielim DEPREM Birka Soluk Kartpostal Gemiden Atlanlar Kostak'n Mea culpa s Sevgiyle Yontulan Bir Heykel amurda Bir Ceveln Kbus
7 12 15 17 17 18 20 22 22 24 25 27 28 29 29 30 30 31 32 32 33 34 37 46 47 53 53 53 54 55 56 56
https://www.facebook.com/groups/dijital.murekkep/
BTMEYEN BR RYA : TAER'N BYK TRKYES DOSTO VE BZ NCE HCV Aristark'Ia Zoil Nereden Nereye Hocalara Sorarsak Bize Gelince arkiyat Levvis Tarih Yaklam HAYALYYUNDAN HAKKYYUNA uuru Burkulan Aydn Bir Kavgann Hikyesi Ahmed Midhat'a Gre Emile Zola Edebiyat- Hakikiye Dersleri Yeni Bir Kalem Sava Yahut.. Raif Necdet'e gre Zola 1940 Kua HTLL M, HTLL- UR MU? htillden nce htill 89'un Yanklar Sosyalizmin htill Anlay amza Gelince 89 ve Osmanl Aydnlar Revolution'un Yeni Bir Karl Yeni Bir Nazenin : Devrim Sol ve Devrim Kssadan Hisse SARIKLI HTLLC Ryda Taauk Paris Yrn Ne Diyor? raan Baskn Bir Yar Deli ESK BR PUT : TERAKK Altn Ca Masal Yeni Bir Mefhum Namk Keml'a gre Londra Biz ve Onlar Zaman, Zaman- Terakki HRRYET PENDE Hint Kelebei mtiyazlardan Hrriyete Politikaya Yn Veren ki Gerek Utanga Bir Nazenin Keml'in Dlsine'si Bir Msterikin Genellemeleri: Hal ve Akd Erbab: ktisad Grler: Avrupa'nn stnl : Sosyalizmin Kayna : Asya : Salgn Bir Hastalk Yeni Osmanllara Gelince
60 65 68 68 69 71 71 80 81 83 83 88 90 91 92 95 101 110 111 111 113 114 119 120 126 129 131 136 136 137 140 142 147 147 148 151 153 153 155 155 156 157 160 161 162 167 170 172 177 180 181
Yeni Bir Medeniyet Yolu mu? Anari ve Tenkili Anari ve Liberalizm Komnist Anarizm Anarizm ve Talebe Hareketleri K N C B L M MAARANIN DII ENTELEKTEL YAHUT AVRUPA'A AYDIN Sonra Rahip (3) Filozof veya ntelijansiyann ncs Nihayet Entelektel Entelektel ve Kapitalizm Entelektel ve Devrim Entelektelin Dram Entelektel ve Nevroz Homo homini lupus Toplumu kiye Ayran Dv : Saa gre Entelektel Sol da der ki Trk Aydnna Gre Aydn NTELJANSYA Yahut RUSYA'DA AYDN (5) ntelijansiya nedir? Bir Topluluun Tarih ncesi 1840'lardan 1917'lere Petraevski Olay (7) Poplizmin Kurucusu 60 Nesli Klavuz Kelime Tarka, Tabaka m, Snf m? YAPRAKLAR BTRRKEN
182 187 190 191 195 202 202 202 204 208 211 214 218 219 224 226 232 232 234 236 239 239 241 242 249 253 259 263 267 277 282
Giri
Bir maara dn dostum. Girii boydan boya gn na ak bir yeralt maaras. nsanlar dn bu maarada. ocukluktan beri zincire vurulmu hepsi; ne yerlerinden kprdamalar, ne balarn evirmeleri kabil. Yalnz karlarn gryorlar, k arkalarndan geliyor. Uzaktan, tepede yaklan bir ateten. Atele aralarnda bir yol var, yol boyunca alak bir duvar. Gz baclar seyircilerden ayran setleri bilirsin, zerlerinde kuklalarn sergilerler, yle bir duvar ite... Ve insanlar dn, ellerinde eyalar: Tahtadan, tatan insan veya hayvan heykelcikleri, boy boy, biim biim. nsanlar duvar boyunca yrmektedirler , kimi konuarak, kimi susarak. Garib bir tablo diyeceksin, hele esirler daha da garib, doru. mr boyu balarn eviremeyecek; kendilerini de, arkadalarn da, arkalarndan geen nesneleri de duvara vuran glgelerinden izleyecekler. imdi de maarann yanklandn dn. Dardan biri konutu mu, esirler glgelerin konutuunu sanr, yle deil mi? Ksaca, onlar iin tek gerek var: Glgeler. Tutalm ki zincirlerini zdk esirlerin, onlar vehimlerinden kurtardk. Ne olurdu dersin, anlataym. Ayaa kalkmaa, ban evirmee, yrmee ve a bakmaa zorlanan esir, bunlar yaparken ac duyard. Gzleri kamar, glgelerini grmee alt cisimleri tanyamazd. Biri, ona: mr boyu grdklerin hayldi. imdi gerekle kar karyasn diyecek olsa, sonra da eyalar bir bir gsterse, bunlar nedir diye sorsa, arp kalr; maarada grdklerini, imdi gsterilenlerden ok daha gerek sanrd. Bir de dn ki tutsa maaradan karp dik bir patikadan gnein aydnlatt blgelere srkledik. Bard, yanp yakld, fkelendi... Kulak asmadk. Gn na yaklatka gzleri daha ok kamat. Hi birini seemez oldu gerek nesnelerin. Sonra, yava yava alt aydnla. nce glgeleri fark etti, arkasndan insanlarn ve cisimlerin suya vuran akislerini. Akam olunca ge evirdi baklarn, ay grd, yldzlar grd. Zamanla gnein sulardaki aksine bakabildi. Nihyet gkteki gnee evirdi gzlerini. Ve dnmee balad. Ona yle geldi ki mevsimleri de, yllar da gne yaratyor, grnen dnyann yneticisi o. Esirlerin maarada grdkleri ne varsa onun eseri. Ve eski gnlerini hatrlad. Ne kadar yanl anlamlard bilgelii. Mutluydu imdi, maarada kalan arkadalarna acyordu. Eski haytna, eski vehimlerine dnmemek iin her ileye katlanabilirdi. Adamn maaraya dndn tasavvur et. Karanla kolay kolay alabilir mi? Dostlarna hakikati sylese dinlerler mi onu? Azn aar amaz alay ederler: Sert darda gzlerini kaybetmisin, arkada. Samalyorsun. Biz yerimizden ok memnunuz. Bizi dar kmaa zorlayacaklarn vay hline. te byle aziz dostum. Sana anlattm hikye kendi hlimizin tasviridir. Yer altndaki maara: Grnrler dnyas. Ycelere kan tutsak, meseller (idea'lar) lemine ykselen ruh.
Efltun, Devlet
BRNC BLM
MAARADAKLER
SULU KM? Kyasya bir savat bu, Ha'la Hill'in, Bat'yla Dou'nun, iman'la inkr'n sava. Hisarlar dyordu birer birer. Dost dmana kart. Mstaribler bir azdan haykryordu: Teceddt, teceddt... Nihyet stikll Sava. Yangn alevleri iinde doan gen bir devlet. Evet, etin bir imtihandan yz akyla kmtk. Ate mzinin birok levsierini temizlemiti, ama Pyrrhusvr bir zaferdi bu. Bat'nn silhl saldrsn pskrtm, batllama sevdasndan kurtulamamtk. Avrupa vazgememiti avndan. Aydnlar devrilen hisarlar karsnda sevin lklar atyordu. Dmann teslim alamad tek kale kalmt: hfza, yni dil. Bugn dne balayan kpr uurulmadka tarihten koparlamazdk. Tasfiyecilerin her taarruzu bozguna uruyordu. Karlarnda mbedin uurlu ve inanm bekileri vard. Cezmi Erturul diyordu ki: Diller birlik ve saflklarn kaybederek geliir. nsan zeks yeni fetihler yaptka dil de yeni mefhumlarla zenginleir. Yaayan ve ilerleyen bir milletin dili, olduu yerde kalmaz. Yabanc kaynaklardan aktarlan kelimeler, o dilin z mal olur, atlamazlar bir daha. Biz onlar kardk sanrz, ama bir de bakarz ki ksa bir zaman sonra hep birden geri dnmler. Diller de toplumlara benzer; kendilerinde olmayan temas ettikleri medeniyetlerden alrlar... Kelime iktibaslar dili gelitirir, zedelemez... Norman istilsyla ingilizce'ye ok geni lde franszca szler girmi, dil deimi mi? Hayr. Kelime hazinesinin byk bir ksm roman kaynakl, ama ingilizce bir cermen dilidir. Almanca, ingilizce, franszca ltince'den yalnz kelime almakla kalmam, bir sr de kura l almtr... ngilizcedeki mefhumlardan yzde seksenden fazlasnn biri sakson, teki ltin meneli iki ayr karl var. Tpk bizim gibi. Kelimeler dilin hammaddesi. Dili yapan nahiv. Ana kurallar ayakta durduka, o dile dnyann btn kelimeleri girse, bamszl tehlikeye dmez. Dildeki kemeke yabanc kelimelerin okluundan gelmiyor, anari kafamzda. Cell Nuri feryad ediyordu:
Dili zenginletirmek ona yeni mefhumlar kazandrmakla olur. Kelime atmak deil, kelime almak zorundayz. Hseyin Kzm Kadri tasfiyecilere sesleniyordu: Kadsiye malbiyeti zerine eski ran'n dt zeval ve inkrazdan muzdarip ve nlan olan Firdevs-i Ts, Araplar'n ve arapln en byk ve baman dman idi. ehnmede kulland arap szleri yzden ziyde deildir. Byk ir aheseriyle ran saltanat ve medeniyetini ide ve ihy edemediyse de acem dilini muhakkak bir inkrazdan kurtard. Hal byleyken ehnme kendisinden sonra ran irlerince yan- takdir ve imtisal grlmedi; bilakis Sdi'nin arap szleriyle dolu olan manzum ve mensur eserleri iran Edebiyatnn en ziyde taklit edilen bir enmzeci oldu. Bunun sebebi basittir: Firdevs, tabiatn ve hdisatn cereyn- mantksine kar yrmek istemiti: Sdi ve mukallitleri daha ziyde bu cereyana tbi oldular... ran hfzas, kapanmam bir yarann elemleriyle kanarken, bu mill isyan tabi saylabilir. Ama arap dnyas asrlarca himayemiz altnda yaam. Biz asrlardan beri edebiyattan, mebhis-i fenniyeden baka lisan- avma da hkim, daha dorusu lisann mal olan arap, acem szlerini dilimizden btn btn karp atmak suretiyle garp trkesinin slh edilebileceine kani ve taraftar deiliz. Arap ve acem szlerinden tecrid edilen trk dili, iptida bir lisan hline gelir ki mfritne emellerle dilimize bu ekli vermekle hi bir menfaat olmaz. Dikkat edilsin. Cezmi Erturul da Cell Nuri gibi batcdr. kisi de bir ka Avrupa dili bilir. Arapa'ya, slam olduklar iin bal deildirler. Tek emelleri trke'yi bir Avrupa dili hline getirmek, ada mefhumlar ifde edebilecek bir genilie ulatrmaktr. Trk dncesinin en byk dman, dildeki istikrarszlk. Trke Tanzimat'a kadar sbit kurallara kavuamamtr. Kelimeler mphemdir, dncenin deil, zevkin emrindedirler. Herkese kabul edilen hi bir kural yoktur. Yaplmas gereken: lfzlar salam mefhumlara balamak, dilin mazbut bir kamusunu vcuda getirmektir. Baka bir deyile, olan korumak, yeni ihtiyalar karlamak iin yeni stlahlar yaratmaktr. Dilde rklk yapmaa kalkmak lgnlk. Nitekim Cumhuriyet'e kadar Hseyin Kzm Kadri'nin szn ettii mfritne emeller, trk kamuoyunda hi bir yank uyandramaz. Dil, kendi seyrini tkip eder. Zaman gereken tasfiyeyi yapar. Devlet bu ie karmaz. Balkan Harbi, Trablusgarp, Birinci Dnya Sava, Kurtulu Sava. Vatan corafyas bu mselsel felketler yznden klrken aydn says da azalr. yle ki stikll Sava'nn muzaffer bakumandan harfleri deitirmee kalknca bir avu entellektelin alklaryla teci'
edilir. Arap harflerini mdafaaya yeltenen bir tek hoca kar: yahudi Avram Galanti. Harf devrimi, ktphneleri tula ynna evirir. rfanmz dne balayan kprler uurulmutur. Mstaribler, zaferin sarholuuyla bedhetlere meydan okurlar. Hi bir lkenin eine rastlamad bir vandalizme inklab ad verilir: Dil nklb. Bu ar tasfiyecilik kmaza saplannca sahneye yeni bir nazariye karlr: Gne Dil Teorisi. Bu dhiyane bulu intelijansiyann nmusunu kurtarr. Trke btn dillerin anas olduuna gre zletirmee ne lzum var. Ama bir kere ok yaydan frlamtr. ntelijansiya ebed ef'in lmnden sonra bsbtn gemi azya alr. Dil devrimi politikann emrindedir artk. Ona dil uzatmak, devlete kar koymaktr. Aydnn tek hrriyeti vardr: dili tahrip. Mektepler nesillerin hfzasn nesebi gayr- sahih tilciklerle doldurur. Gdml basn bu ykcla alk tutar. Otuz-krk yl nceki mnakaalar hatrlar msnz? Yok edilmesi gereken dman: Osmanlca. Saldranlar kstah, savunanlar tabansz. Birincilerin dudanda tlsml bir kelime: nklab. Ve arkalarnda Bat. kinciler de ayn mitoslara esir. Ama ayaklarnda, ken bir medeniyetin zincirleri, yryemedikleri iin koanlara kzyorlar. Gen bir dilci, kemekei sona erdirmek iin agoraya frlyor. Suat Yakup Baydur, cesur ve inanm bir cumhuriyet ocuu. Heidelberg'de klsik filoloji renimi yapm. Gericileri Janus'a benzetiyor. Bir yanlaryla Dou, bir yanlaryla Bat'drlar. Ama ne Dou'yu tanrlar ne Bat'y. Doulu kalacaksak, arapa ve farsa okutmalydk. Batl olacaksak, mekteplerimize helence ve ltince konmal. Ve Baydur, bir skender almyla Gordiyon'un asrlk dmn kesip atyordu: Doulu isek doululuumuzu bilelim, batl isek batlln gerektirdiini yapalm. Ucuz bir kabadaylk. Douluyuz diyecek aydn var myd ki? Dou demek irtica demekti, rejime dmanlk demekti. Ama bu kolay zafer, klsik filoloji doentini martmyordu. Teklifleri olduka insaflyd: Klsik dilleri renmek. Ltince, yunanca bilmezsek Bat mefhumlarn anlayamazdk. Avrupa srtn Olemp'e dayayarak Avrupalamt. Biz de ayn kutup yldzna ynelmeliydik. lde vaazlar vermiyordu Baydur. Arkasnda ilerici Trk basn vard.. Atalar', Eybolular', Yceller'i ve muhteem Dil Kurumu'yla Trk basn. Umman rmaa balamak isteyen bu allmeler, bin yllk tarihimizden habersizdiler. Bir medeniyet emr-i yevmilerle deitirilemezdi. Ynlar kskn ve muzdarib, hisarlarna ekildiler. Mstarib, hem oyuncu hem seyirciydi artk. Ha lk okumuyordu.
Baydur soruyor: Dil inklbna lzum var m? Cevap: Elbette. Dilin tabi gelimesine mdhele ciz mi? Cevap: Ciz. Osmanlca da trkelemiyor muydu? Milliyet uurunun uyanmas bu cereyn bir kat daha glendirdi. Ayn gelimeyi Avrupa dillerinde de grmyor muyuz? Dil'de inklb olmaz. htiyar tarih, dnyann hi bir lkesinde byle bir lgnla hit olmamtr. Toplum gelitike, dil de geliir. Osmanlca diye bir dil yoktur. Osmanlca, Anadolu'ya yerleen ve slmiyeti benimseyen Trkler'in dilidir. Yni, hlis Trke'dir, Bat Trkesi. Avrupa'ya gelince, Ortaa'da ilim dili Ltince'ydi. Ynlarn toprakla beraber alnp satld bir dnyada dnmek ve yazmak bir avu insann imtiyazyd, rahiplerin imtiyaz. Kald ki dncenin ayaa dmesi yni mahall azlarn tefekkr dili seviyesine ykseltilmesi entellektel hayt iin kazan deil felket olmutur. Aa yukar XVII. asra kadar dnen Avrupa'nn tek dili vard. Herkes herkes iin alyordu. Dil birlii Avrupa'y kaynatrmt. Mill dillerin sahneye k meden dnyay Bbil Kulesi'ne evirdi. Avrupa bu kaybolan cennetin hasretini duyar zaman zaman. Kald ki rhiplerin, ltince'den vazgemeleri baka, Trke'nin argolatrlmas baka. Dil ki bir milletin deil belki btn bir medeniyetin ifde vastasdr; herhangi bir fert veya topluluk, dnn, bugnn, ve yarnn bu ortak hazinesine el uzatmak selhiyetini kimden ve nereden alyor... Baydur devam ediyor: Osmanlca Bat'nn yeni mefhumlarn karlamak iin kelimeler uydurmam m? Neden Trke de uydurmasn? Cevap verelim: Elbette ki her dil, yeni bir mefhuma yeni bir karlk bulmaa alacaktr. lgnlk, dilin z mal olmu lfzlar, kkleri arapa veya farsa'dr diye kovmaa kalkmak. Birincisi in, ikinc isi tahrip. Cedlerimiz, bulduklar yeni kelimeleri devlet zoruyla kabul ettirmediler. Her bulu bir teklifti sadece. Osmanlnn tilcik retmee memur ulem-y rsmu yoktu. Baydur der ki: Trkler, slm medeniyeti evresinde iken doan Osmanlca, Trkler bu medeniyetten ayrlp Avrupa medeniyeti evresine girdikleri zaman karlarna kan yeni mefhumlar ifdeye yetmemitir. Avrupa medeniyeti evresine bugn m girdik? Tanzimat'tan beri avrupallamyor muyuz? Abdullah Cevdet neslinin in olmad ka yeni mefhum var? Osmanlca szler niin kovulmalym, biliyor musunuz? Yeni harflerle yazlamyorlarm da.. Ne dhiyne gereke! Dil alfabeye
uymuyor diye bin yllk dile kyacaz.. Buna alfabe deil Prokst'n yata derler. Yazarn bir baka ikyeti de u: arapa ve farsa mekteplerden kaldrld. Genler ayn kkten gelen arapa kelimeler arasndaki balar gremiyorlar. Bu da m gam.. Mekteplere Arapa, Farsa dersler koyarz olur biter. T.D.K.dan vazgeilemez Baydur'a gre. Vazgeilemez, nki: Anadolu azlarnda yaayan, konuma dilinde kullanlan kelimeleri yaz diline sokmak lzm. irlerimiz, romanclarmz, gazetecilerimiz ne gne duruyor? San'at, kullanaca kelimeleri seerken sorumsuz ve yetkisiz bir kuruluun iznine veya ilmna m muhta? Nihyet yazar, delillerinin en muhteemine geiyor: Daha nceki gelime ve son inklplar gz nnde tutulunca teki inklblara muvazi olarak bir dil inklbnn yaplmasnn ne kadar lzumlu ve yerinde olduu aka kendini gsterir. Biz bize benzeriz hikmetinin ahne bir tecellisi deil mi? Dnynn iki byk inklb, yni 1789'la 1917, ne kadar snrl, ne kadar korkakm. Btn messeseleri yerle bir etmi ama dile dokunmam ikisi de. Kald ki T.D.K., Baydur'un ileri srd mucip sebepleri oktan unutmutur. Rahipleri, aforoz messesesi olan bir kilise karsndayz. Bu yaman teekkln balca grevi mikrop retir gibi tilcik retmek, Trke'nin nahvini ve insn bozan mridlerine dl datmak, fermanlarna kar koyan haddini bilmezleri edebiyat cumhuriyetine sokmamaktr. Bat dillerinden alnacak yeni mefhumlara gelince, bunlar ya beerdirler, o zaman yeni olamazlar ve mutlaka dilimizde karlklar vardr; ya Bat tarihine bal mefhumlardr: sosyalizm, anarizm, demokrasi gibi., tercme edilemezler, aynen alacaz; ya bir icadn yni bir fethin beratdrlar, onlar olduu gibi almz veya trkeletirmiiz, kim ne diyebilir? Baydur'a gre devlet, mektep programlarna yeni terimler sokmu, fakat edebiyat diline karmamtr. Daha nasl karacakt? Gen hfzalara yerletirilen tilcikler redike remi, nesillerin zevk selmetini bozmu, onlar tarihlerinden ve mukaddeslerinden koparmtr. Bu lkenin aydnlar yllarca tek hrriyet tanmlardr: dillerini tahrip hrriyeti. Tefekkr yasaklanm, irfana sadkat vatan ihaneti saylmtr. Zeklar felce uratan bir devrimdir bu. Zaman zaman halklk, milliyetilik, ilericilik ve benzeri
mefhumlarn arkasna saklanmtr. Bu lgnl solun clz omuzlarna yklemek yanl. Su hepimizin. Hepimizin yni minnack karlar uruna bir avu mirasyedinin kararlarna kafa tutmayan cebn ve iz'ansz bir intelijansiyann. NEDEN BR DNYA GRMZ YOK
Avrupa'nn aa yukar ayn mnya gelen kelimesi: felsefe, ideoloji, dnya gr (weltanschaung). Felsefe, ihtiyar ve anm: fazla Yunan, fazla ortaa, fazla onsekizinci asr.. Onun yerini tutsun diye uydurulan ideoloji, insan ilimlerinin btnn kucaklayacakt, sosyal snflarn yar hakikatlerini sergileyen bir lfz oldu. Weltanschaung, Bat dillerine almancann armaan. Bkir ve mphem. Tuttu, nk esnek. Hem bir nazariye, hem bir aksiyon.. Bir yerde ortak uur, bir yerde yaay tarz.. Ksaca: Bir medeniyet topluluunun, bir milletin veya sosyal bir snfn hayat tecrbesini zetleyen insicaml btn. Yazar da, filozof da bu kaynaktan esinlenir. Dnya gr, bir an veya alarn rn, -bir snfn veya snflarn-, dnceleri besleyen ana toprak. Her mimar o byk bideye bir kat, bir stun veya bir kabartma ekler. Felsefeler ferddir, dny grleri itim. Bat insannn uuruna yn veren dnceleri balk etrafnda toplayabiliriz. Hristiyan Dnya Gr Hristiyanlk klelerin isyan lyd, adlete susam insanlarn l. Kilise, ezilenler adna konuuyordu. Sonra, Sezar'n emrine girdi. Ynlar uyuturmak, ayaklanmalar nlemek, imtiyazlar merlatrmak iin yalan syletti Tanr'ya. O cihanmul din, ortaa'da bir avu derebeyinin fetvcsdr. Bir dnya grnden ok, miskin bir ideoloji: varlklar, ameller, deerler, biim ve kiiler, deimez bir mertebeler dizisi iinde donduruldu. Zirvede Tanr, sonra Sezar, sonra kilise. lmin tarihi, zek ile Kilisenin atmas tarihi. Burjuva Dnya Gr ncil, barbar Avrupa'nn kanl dilerini, yrtc trnaklarn skemez. Eski kleler toprak klesidir imdi, sonra nc snf olurlar: alan, vergi veren, adsz ve haysiyetsiz kalabalk. Snftan ok yamal boha. ktisaden gelien bu snf, ezilen insanln, ezel akln, cihanmul
adletin szcsdr. atoyu ykmak iin Kiliseyi de devirmek zorunda. Reform, Rnesans, aydnlklar a.. Byk kavgann belli bal duraklar. Nihyet Devrim.. nsanlk tarihi 1789'a kadar bir snf kavgas tarihidir. Yeni bir a almtr 89'la. Snf yoktur artk, milletler, daha dorusu insanlk vardr. nsan ve Vatanda Haklar Beyannmesine gre, insanlar hr ve haka eit doarlar. Kendi karlarnn, insanln karlar olduuna inanan nc snf, dnya grn para para kurar. Liberalizm veya ferdiyetilik yzyllarn eseri ve stun zerinde ykselir: Hrriyet, akl, ferd. Devrimden sonra nc snf paralanr. Burjuvazi kavga arkadalarn ziyafet sofrasndan kovar. Servet de, bilgi de onun tekelindedir. nsanlar eittirler, doru ama kanun karsnda. Kanunu yapan burjuvazidir. Yeni snf bir yandan eski imtiyazllarla savamak, bir yandan yoksul ynlarn uyanmasn nlemek zorundadr. Vitler kt zerinde kalm, snflar ortadan kalkmamtr. Soylularn yerini burjuvazi, burjuvazinin yerini proletarya almtr, insann insanla sava daha kyclamtr. Bir kelimeyle liberalizmin gklere kard hrriyet, hr bir kmeste hr bir tilki hrriyeti. Ne var ki burjuvazi atoyu devirirken kiliseyi de ykmt. Kitleler, Rabb'in melektu ile oyalanamazd artk. Smr nasl gizlenecekti? Filozoflar yetiti imdda. Onlar da -rhipler gibi- elikileri gizlemee, i ve d talan kutsallatrmaa alt. Dnyaca geerli bir hakikat diye sunulan liberalizm bir snf yalanna, yni bir ideolojiye dnt. Sosyalist Dnya Gr Hristiyanlk eski alarn klelik dzenine kyasla, bir ilerleyiti; insanlar Tanr nnde eittiler. Onyedinci yzyl bir adm daha atarak, insanlarn akl karsnda eitliini haykrd. 1789 devrimi siyas eitlii gerekletirdi. Fethedilmeyen tek eitlik kalmt: ktisad eitlik. Sosyalizm, bencil ve maddeci bir dnyada, bir zdrap l, bir fetih rys.. Adletsizlikler ortadan kalkacak, eek arlarnn yerini bal arlar alacaktr. Her ideolojinin ortak yn: Toplumdaki elikileri belirtmek ve onlar ortadan kaldracan ileri srmek. Baka bir deyile, Bat'daki dnya grleri arasnda bir kopu yoktur. Her yeni snf eski hkim snfn ideolojisinden yararlanr. Sosyalizmin iyi yrekli khinleri de insanla, rhiplerin ve filozoflarn mjdesini tekrarlar: Yeni devrim btn imtiyazlarn lm an olacak. Bize Gelince:
Ondokuzunca asra kadar, Osmanl lkesinde bir ortak uur vard: slmiyet. Vahye dayanan bir hakikatler btn. O cihanmul dinin izah, yorumu ve yaylmas iin binlerce dnce ve duygu adam mrn harcamt. Btn bir itima nizamn temeliydi slmiyet. Sosyal bir snfn veya bir kavmin deil, mmetin inanlarn dile getiriyordu. Ayran deil, birletirendi. nananlar kardetiler. nananlar, yani insanlarn hepsi. Tek Allah, tek kitap, tek hakikat, tek halife, tek dnya. Yunus'un msralarn kanatlandran imanla, Mesnev'deki prltlar ayn ezel nurdan. slmiyet Sleymaniye'de kubbe, Itr'de name, Bk'de iir. Medeniyetler de ihtiyarlar. Nasslarn cihanmul seyyaliyeti kalplar zamanla. Kocayan uur ezel hakikatin yzeyinde bocalar. slmn dnya gr yekpareliini kaybeder. Avrupa'nn madd fetihleri, k devrinin ulemsn afallatr. slm'n inkraz, hikmetine ak l erdiremedikleri bir gazab- ilhdir. Susar ve sahneden ekilirler. Yerlerini Avrupa'nn imal ettii yeni bir insan tipi alr: mstarib. Hem suda hem karada yaayan bu hilkat garbesi giderek bsbtn kopar mazisinden. Artk ne Asyal, ne Avrupaldr. Ne Mslman, ne Hristiyan... Tek kitabn yerine binlerce kitap, tek hakikatin yerine binlerce yar hakikat geer. Yklan bir dnyann harbeleri arasnda ilelebet yaanamaz ki. Her toplumun belli bir deerler btnne ihtiyac var. rfanndan kopan, ana dilini bile unutan mstaripler kafilesi kime, neye balanacak? Sosyal bir snf da deildir, sosyal bir snfn temsilcisi de. Hakikat tek, hat sonsuz. Mstarip ne yeni bir dnya gr kurabilir, ne de batnn cmerte sunduu trl ideolojiler arasnda seim yapacak gtedir. Semek iin, anlamak lzm. Anlamak iin, karlatrmak. Mukayese, irfana dayanr. Batnn sosyal ve politik tarihi bilinmeden ideolojileri kavranabilir mi? deoloji bir btndr. Belli bir dnyann sorunlarn zmek iin hazrlanm bir btn. Kald ki mstaripler bu ideoloji enkazn nasslatrrken Bat'da yeni yeni elikiler beliriyordu. deoloji, iktisad alt yapnn ifadesidir. Sosyal bir snfn karlarn dnyaca geerli bir hakikat diye sunar. Oysa mstarib Avrupa fikriyatn bir ilmihal gibi ezberlemeye kalkar. Btn kucaklayamaz, kucaklayamazd da. Mstaribler 1960'lara kadar ayn yalanlar eitli slplarla tekrarlayan bir topluluk. Aydn, efendisinin illarn alp ien ahmak uak.
60'lardan Sonra Batlamak, Bat irfan ile kaynamaksa, batlamamtk. Bat medeniyeti liberalizme dayanyordu, liberalizm sanayileen Avrupa'nn, baka bir deyile burjuvazinin dnya gryd. Bizde ne sanayi vard, ne burjuvazi. Avrupa'nn batlanz teklifi tek anlam tay ordu: kapitalizme teslim olunuz. Brokratlarmz batlamaktan ok, batlam grnmek istiyorlard. Avrupa'y tanmyorduk ama kendimizi de unutmutuk. Korkuyorduk dnceden. Zirvelerde dolamamz yasakt. Bat'y bat yapan dnce ftihlerinin yalnz ismini biliyorduk. Ne Locke evrilmiti dilimize, ne Hobbes, ne Darwin. Hegel, bize kadar gelmeyen bir yldzd. Marx, mavi sakaln krknc odas. Harf devrimi ktphanelerimizi dilsizletirmiti. Tek parti, elik bir korse giydirmiti uura. 60'lardan sonra sedler ykld, izm'ler bulank bir sel gibi akt lkemize. Tanzimattan beri susmaa alan halk, sesini ykseltmee balad. Yasak blge kalmamt artk. slmiyet de serbestti, sosyalizm de. slmiyet serbestti ama mstaribler iin bir abesler ynyd; din, gericilikti. uurumuza vurulan o zinciri oktan paralamt Cumhuriyet. slm olmak, an dna kmakt. Eitim de, basn da mstariblerin elindeydi. Geri halk imanndan kopmamt. S, souk, katlam bir iman. Ama mstaribler yzde yz batlydlar ve batnn deerlerine sadk kaldlar. Yeni kuaklara gelince.. Onlar bu sahte batclktan tiksinmilerdi. Masallarla avutulamazlard artk. kiye ayrldlar: lkelerinin mukaddeslerine sarlanlarla sosyalizme gnl verenler, Bat'nn kelimeleriyle: saclarla solcular. rfanmz maziye balayan kprler yklm. slmiyet sisler i inde. hmalin, bilgisizliin, bhtann sisleri. Kur'n', asrn idrkine syletmek Akif'in rysyd. Mslman genlik de ayn emel peindedir. slm, itim bir nizam. Yaayan ve yaayacak olan bir dnya gr.. Ama bunu ada insana kabul ettirmek kolay m? Oysa sosyalizm.. Sosyalizm, Tanzimatla balayan batllamann. Cumhuriyetle kkleen laik ve pozitif dncenin en efendice, en tabi sonucu deil mi? mann kaybeden, tarihten koparlan gen nesiller iin son kurtulutu sosyalizm. Yllarca lde yaamlard, vhaya kouyorlard lgnca. nne geilmez bir aln yazsyd bu. nsan her yasaa kar dkndr. Sosyalizm de tehlikelerle dolu yasak bir blge idi. O da Avrupa'dan geliyordu ama, Avrupa'dan ok dounun ezilen milletlerine sesleniyordu. Hrriyet, terkki, anayasa gibi soyut bir kavram deil, bilimsel bir dnya gr idi. Genlerimiz
hrriyetin sarholuu iinde bu memn meyveyi kabuu ve ekirdei ile yutacaklard ve yuttular. Bir din oldu sosyalizm. Marx, Hz. Muhammed'in yerini ald. Kapital Kur'an' in. Bir anlamda ilk defa batlayorduk. Marx, btn eserleri dilimize evrilen ilk ve son batl yazar. Kanla mhrlenen bir batlama. Okuyan genlik dne gider gibi lme kotu, sosyalizm uruna. Bilmiyordu ki, 1) Hi bir dnce bir lkeden tekine olduu gibi aktarlamaz. 2) nsan dnce iin deil, dnce insan iindir. 3) Batan bir lkeyi bir anda kurtaracak hi bir sihirli forml, yani izm yoktur. 4) Avrupayla aramzda almaz bir duvar var. Dou, kapitalist iin de, sosyalist iin de smrlecek bir alandr. Doulu ise, bir yar insan, pheli bir yanda, tek kelimeyle dmandr. 5) Zilletten kurtulmann yolu haysiyetimizi ispattr. Haysiyet, uur ve fedakrlk demek. uur hi bir kiliseye balanmamak, her vesayeti reddetmek, kaplarn her a amak demektir. Fedakrlk ise inand deerler uruna her ileyi gze almak, hatt lm bile. Saygya lyk insan kendi kafas ile dnen ve dncesini haykrmaktan ekinmeyendir. Marksizm de dardan gelen btn ideolojiler gibi bir felket kayna olmutur. nk, ocuklarmz hazrlkszdlar. Marksizmin de bir ideoloji olduunu bilmiyorlard. deolojinin bir yar hakikat, ilim kisvesine brnm bir snf yalan olduunu anlayan var myd zaten. Delikanllar arptlm sloganlar dnyaca geerli bir hakikat sandlar. Oysa, marksizm bir doktrin olmadan nce, bir aratrma yntemidir. Bir tekke eyhi deildir Marx. Belli bir ada, belli bir blgede yaam, her insan gibi, birok zaaflar olan bir dnce adam. nsanla en byk armaan: diyalektik. . Ama unutmayalm ki adna bunca cinayetler ilenen marksizm, uurlanmamza da yardm etmitir. Evet, Trk insan papaan batclktan gerek batcla marksizmin sayesinde geebilmitir. Descartes'in XVII. yzylda Avrupa'da baard dnce devrimine benzeyen bir dnce devrimi yaratmtr bizde. Avrupa'nn yalanclna, kapitalizmin smrsne dikkatimizi ekmitir. Anlatmtr ki bat dncesi dokunulmaz bir hakikatler btn deildir. Her snfn, her milletin, her camiann kendini korumak iin uydurduu yalanlar var. Bat'dan icazet almadka Bat'y tenkit edemezdik. Marksizm bize bu icazeti verdi. Yani uurumuza taklan zincirleri krd ve Avrupa bysn bozdu. Bir dnce adam marks olabilir mi? Markslk, bir izme yani bir kiliseye balanmak, onun nass'larn deimez hakikatler gibi kabul
etmekse elbette ki hayr. nsanln dnce tarihinde marksizme layk olduu yeri vermek, bir Efltun'a, bir bn Haldun'a, bir Descartes'a veya bir Saint-Simon'a gsterilen saygy Marx'tan da esirgememek ise elbette ki evet. Marx ada bat dncesinin en byk temsilcilerinden biri, belki de birincisidir. Marksizmi dinletirmek Marks anlamamaktr. Konserve hakikatler sunan bir arlatan deildir Marx. Marksizm tenkittir, phedir, aratrma yntemidir. KLTR ve EMPERYALZM
Babil Kulesi Avrupa'nn dnce sefaletini belgeleyen bir kelime: kltr. Kaypak, karanlk, samimiyetsiz. Tarmdan idmana, balklktan medeniyete kadar akla gelen ve gelmeyen dzinelerce mn. Kelime deil, bukalemun. Kroeber ile Klukhohn, kltrn imdilik 161 trifini tesbit etmiler. Bu uursuz kelime dilimize iki ayr kaynaktan girmi: Franszcadan, amerikancadan. Franszca kltrn trke karl: irfan. Amerikanca kltrn: medeniyet. rfan nedir? Bu gnk Avrupa iin, bazen bir fikirler hamlesi, bazen modann gerektirdii bir cil. Ama her zaman, imtiyazl bir zmrenin kendinden olanlar tanmasna yarayan bir klieler yn.. Avrupa aydnlar bu sahte, bu kalplam kltrden ikyeti. Pierre Emmanuel kltr hepimizin, diyor, bir sevgi, bir insana inan, kendini insanln kaderinden sorumlu tututur. Neden bu tutku btn bir toplulua mal edilmesin? Soyumuz yaayan ve yaanm bir kltr syesinde aclarn yenebilir, hayatn yceltebilir. Kltr insann kendi kendini fethi, bugn dnle zenginletirmek, dnle ve yarnla. Demek ki franszcada kltr, almancann ve amerikancann taarruzlarna ramen, esas mnsn korumaktadr: irfan, insanolunun has bahesi. Ayrmaz, birletirir. Bu bahede kinler susar, duvarlar yklr, anlamazlklar sona erer. rfan kendini tanmakla balar. Kendini tanmak nyarglarn kleliinden kurtulmaktr, nyarglarn ve yalanlarn. Ne var ki amerikancadan aktarlan kltrn mns ok baka: medeniyet, yani civilisation. Medeniyet ne? Cuvillier, Sosyolojinin El Kitabnda kelimenin yirmi trifini vermi. Yani hep Babil Kulesindeyiz. Yazarlarmzn lublilii bu kemekei bir kat daha arttryor. Kltr ayn parada hem irfan, hem medeniyet, hem yaay tarz. Yeni bir terkip, bu mefhum anarisini son haddine vardrd: kltr emperyalizmi. Kltrle emperyalizmin iftlemesi akl almaz bir fuhu.
Emperyalizmler tuzaa drmek istedikleri lkeleri kltrleriyle fethetmez, kltrszletirerek, kltrszlklerine inandrarak yok eder. Emperyalizmin emrinde korkun bir silh vardr: ideoloji: deolojiler siyas birer yalan, birer yar-hakikattr. Kltr, hakikatin btn, ideolojilere kar tek zrhmz. Avrupa'nn uydurduu bu bahtsz terkip orada da pek sevilmemektedir. Ne Paul Robert'in alt ciltlik szlne alnm, ne Webster'in Byk Kamus'una. Larousse'un tarifi u: Kltr emperyalizmi (Imperialisme culturel) belli bir hayat grn, belli bir hayat slubunu zorla yaymaa alan emperyalizm. Vuzuhsuzluk Avrupa dillerindeki sefaletten geliyor. nk rfan karl kltrle, hayat slubu -medeniyet karl- civilisation'un ayr sfatlar yok. Yani armlar da muhtevalar da baka baka olan kltrle civilisation'un sfat tek: kltrel. Emperyalizm de en az kltr ve medeniyet kadar karanlk bir mefhum. imdi de onu tanmaa alalm. Emperyalizm Nedir? Kelime amzdaki anlamyla franszcaya ingilizceden gemi (1880). Geen yzylda imparatorluk dzeninden yana olanlarn doktrini, gr. Capitant kelimeyi yle tarif eder: baka lkeleri siyas veya iktisad hkimiyetleri altna almak isteyen bir devletin siyaseti. armlar: smrgecilik, hkimiyet, yaylma... ngiliz, Amerikan, Rus emperyalizmi. Emperyalizmin tek amac vardr: dnyay dize getirmek (Camus). Lenin ile kelimenin mns kesinleir. Bugn kendini bat dncesine kabul ettiren, yani emperyalizm denince akla gelen Lenin'in trifidir. Nitekim 1956'da yaymlanan ktisad limler Kamus'u (Romeuf'un bakanlnda bir heyet) yalnz Lenin'in trifini alr. Trifi en yetkili bir kaynaktan aktaralm: Kapitalist sosyo-ekonomik kuruluun en yksek geliim aamas.. Emperyalizm, en ileri kapitalist lkelerde yaklak olarak XIX. yzyln sonlaryla XX. yzyln balarnda ortaya kmtr.. Serbest rekabet kapitalizminden aadaki temel zelliklerle ayrlr: 1) Tekeller, 2) Banka sermayesi endstri sermayesiyle kaynam ve bu ml sermayeye dayanan bir finans oligarisi kurulmutur, 3) Sermaye ihrac, mal ihracndan farkl olarak zel bir nem kazanmtr. 4) Devletle btnleen uluslararas tekelci kapitalist birlikler dnyay kendi aralarnda paylamlardr, 5) Dnya topraklarnn en byk kapitalist gler tarafndan bllmesi tamamlanmtr. Ksaca emperyalizmin
belirleyici nitelii, tekellerin snrsz ekonomik ve politik egemenliidir. Bunun iin emperyalizmin bir baka ad da tekelci kapitalizm. (Marks Leninci Felsefe Szl). Suavet de yle diyor: Smrgecilie ve asker igale dayanmadan bir kavmin baka bir kavim zerinde kurduu hkimiyet. Modern devletlerin birou, bamsz olmakla beraber, iktisad bakmdan ayn gce sahip deildirler. Demek ki en gl olan devlet herhangi bir lkenin btn retimini smrebilir. Zora bavurmak ve asker mdahalede bulunmak gibi tehditlerle onun siyas hayatna karabilir. Mesel Venezella'nn byk petrol hazineleri vardr, ama onlar iletecek mal imknlardan mahrumdur. A.B.D. oraya byk para yatrm yapm, bu sayede Venezella hkmetiyle petrol retimini ucuza kapatmasn salayan bir anlama imzalamtr. Ruslar halk demokrasilerinde mill sanayi kurmular, bununla beraber ok kere bir Sovyet emperyalizminden sz edilebilir. Mesel Macar uranyumunun Ruslar lehine iletilmesi bir nevi emperyalizmdir (Dictionnaire Economique et social, 1970). imdi kltr emperyalizmine dnelim. Larousse belli bir hayat grn ve belli bir hayat slbunu (tarz) otorite yolu ile yaymaa alan emperyalizm diyor. (Meydan Larus otoriter sfatn atlam). Otoriter ne demek? tiraz kabul etmeyen, otoriter dzen. Otorite, emretmek veya itaat ettirmek hakk veya gc; siyas veya idar yetki; stnln bakasna kabul ettirmek. Demek ki burada sz edilen kltrn irfanla da, medeniyetle de mnasebeti yok. Emperyalizm de, bildiimiz emperyalizm deil. Kltr emperyalizmi ezelden beri in olduumuz bir mefhum: avrupallatrma, amerikanlatrma. Amerikanlatrma Bugn emperyalizm denince ilk akla gelen ABD. Andre Piettre'e gre ok ynl, ok eliik bir emperyalizm bu. Zaafnn kayna bu elikiler. Emperyalizm, nce silhlarn destekledii siyas hegemonya. Bu hegemonya temelleri hl gl olmakla beraber bozguna uramtr. ktisad emperyalizm de tehlike ile kar karya: Avrupa ve Japon ekonomisinin rekabeti. Para emperyalizmi de gerilemi ama direnmektedir. Btn Amerikan emperyalizmlerinin dayand temel: teknolojik emperyalizm. Ay ftihleri ilmin ve tekniin btn alanlarnda nde gitmektedirler. Evet, Amerikan emperyalizmi benzeri olmayan bir emperyalizm. En gze arpan yn psikolojik emperyalizm. Vicdanlar
youran, yaay tarzna yn veren, alkanlklar etkileyen bir emperyalizm. Bu gnn orta halli bir ailesiyle, yirmi yl nceki bir aileyi karlatrn. Yaaylarndaki fark tek kelimeyle zetlenebilir: amerikanlamak. Konfor, araba, lojman, mobilya, hatt yemek imek, her ey amerikanlamtr. Demirperde gerisinde bile ayn standartlar, ayn binalar. phesiz ayn yaay seviyesi deil, ama yol ayn. Kltrsz Bir Medeniyet Siyas emperyalizm, insanlk tarihinin eski bir ins.. skender, Sezar, Araplar, Hallar, arlken, XIV. Louis, Napolyon... Ama bu emperyalizm yalnz savaa dayanmyordu. Dnceler, sanat, hukuk, dzen, din ordularla beraber yryordu. Geri eski savalar da kanl ve kycydlar. Ama istilalar sona erince, yklan lkelerde yeni bir medeniyet kuruluyordu, ftihleri rnek alan bir medeniyet. Ksaca, eski devletler ele geirdikleri yerlerde bir kltr yaratyorlard. Amerika'nn temsil ettii ada medeniyetin byk talihsizlii kltrsz bir medeniyet olmas. Tarihte ilk defa grlen bir olay bu. lim ve teknikte nc olan, eski dnyadan ald kltr yaymak iin iitilmemi cmertlikler gsteren o dev lke yeni bir kltr yaratamamtr: Ne felsefe, ne hikmet, ne estetik, ne yaama sanat. Bu psikolojik emperyalizmin dnyaya armaan; ruh bir boluk, iklet inemenin o anlatlmaz ve derin keyfi, kovboy filmlerinin veya bezdirici reklmlarn ocuksu heyecan.. Vance Packard'dan Kenneth Galbraith'a kadar nice Amerikan sosyologu bu yaraya oktan parmak bast. Daha vahimi Amerikallarn ou terbiyesiz, yani inceltmemi, zerafetten habersiz. Terbiyenin olmad yerde gerek bir kltrden sz edilebilir mi? Amerikal, samim, drst, tekellfsz, konuk-sever. Ama bu hkmdar-milletin dnyaya sunduu model daha ok haysz bir uursuzluk. Balca mazereti de bu uursuzluk: fert hrriyetine dkn. Bakasna hrriyet tanmayan bir dknlk. Estetii pratie feda eden bir pragmatizm: yzyllarn cilsndan mahrum. Bu topluluk terbiyesizliini nazariyeletirmi de. nl Dr. Spock'n ar bir Rousseau'cukla Freud'dan esinlenerek ileri srd t u: tabiatn gidiine sayg gsterin, fiske bile vurmayn ocuklara. Yoksa... Sayn doktor, grlmemi bir baar kazandktan, 1946 da yaymlanan kitab Amerika'da yirmi milyon sattktan ve eitli dillere evrildikten sonra, 1974 de 70 ini am bir insan olarak halkn huzuruna kp yanlmm diyordu. Filhakika boluk emperyalizminin bir baka biimi olan bu ipsiz sapsz pedagoji, hippileri, haplar, toplum-dlar tretmiti bol bol. Kelimelere bakn: hold-up, gangster, striptiz, sex-shops. Btn bu
maskaralklar Amerika'dan geliyor. Amerika bir taraftan dostlarn kzdrd, dier taraftan isyanclar silhlandrd. Berkeley niversitesi Sorbon'dan drt yl nce eyleme geti. Goizmin damarlarnda bir para da amerikan kan var. Ayaklanan genlik sonunda asl meseleye parman bast; tketim toplumunun amac ne? Cevap yok. Ve antiamerikanizm Amerika'y da sard bylece. Yanki emperyalizmi bu yzden atrdyor. deolojisi yoktu bu emperyalizmin. Hrriyetin korunmas gibi mphem bir gaye peindeydi. Ve hrr iyet kimseyi coturmuyordu. Amerika'nn karsnda saldrgan bir ideolojisi olan, kendinden emin bir emperyalizm vard. Garibi u ki bu ideoloji de tersine dnm bir Amerikanizmdi aslnda. Ayn teknik ak, ayn teknokrasi, ayn pratik materyalizm, stelik bir de teori. Her ikisinde de ama; yn tketimini gerekletirecek bir cennet kurmak. Yalnz vastalar farkl, ama ikisinde de liberal deil bu vastalar. Rusya'da da, Amerika'da da insanlar yeni bir bilgelik, yeni bir kltr peinde. Ama bouna. (Bkz. A. Piettre, Le Monde, 3 Mays 1975). Evet, kltrn en yksek merhaleye ulat Yeni Dnya'da kltr yok artk: kar-kltr, anti-kltr, hip kltr, kltr sonras, devrimci kltr var. deolojilerle teknik, yeni kuaklara gvensizlik veriyor. Hepsi de topyalara susuz. Hepsi iin de kltr bir uyutma endstrisi. Demek ki: 1 Emperyalizm bugnk anlamyla XIX. yzyln sonlarnda sahneye kmtr. 2 Emperyalizmlerin byk sefaleti kltrszlkleridir. Bu itibarla emperyalizmin kltrnden sz etmek samalamaktr. 3 Emperyalizmin kltr olmad gibi, kltrn emperyalizmi de olamaz. Gerek kltr, insan insan yapan deerlerin btndr. 4 Kltr emperyalizmi hayrn emperyalizmi, faziletin emperyalizmi, ilmin emperyalizmi, aydnln emperyalizmine benzer bir hezeyandr. Emperyalizm iin bir nevi meruiyet fetvas. 5 Bu yalanc terkip sadece Avrupallatrma, Amerikanlatrma gibi asrlardan beri sregelen bir saldrnn suratna taklan yeni bir maskedir. 6 Hele Osmanl'ya emperyalist demek, dpedz cehalettir. Geen asrn sonlarnda doan ve asrmzda gelien bu canavarn bizimle mnasebeti ne? Can dmanmz olmas m?
SOL'A GRE KLTR EMPERYALZM
Bat'y nkr m? Aydnmz, neden frenke lflara tutkun? Aydnlktan holanmad iin... Alaca karanlk, dncenin sefaletini gizleyen irne bir tl. Okuyucu da, yazar gibi szlk kullanmaz. kisi de aa-yukar'ya alk. Kelimelerdeki mphemlik hayali kanatlandrr. Aydnn bir trl kurtulamad bir hastalk da: yenilik ak. Alkanlklarn veya d dnyay deitiremeyince kelimelere saldryor. Avrupallama, amerikanlama, adalama, oktan eskidi. Kltr emperyalizmi daha seyyal, daha ekici, daha alafranga. Bu yabanc dilddenin sol da, sa da sevdals. te size bat kltrnn en sekin temsilcileri. Iklar beldesi Paris'de, Trkiye'nin dertlerine are aramak iin bir araya gelmiler.. Konu: Kltr emperyalizmi. Konuma tutanana bir gz atmak istemez misiniz? (Ata Kitabevi 1967) nce sahnedekileri tanyalm: Folklorcu Boratav, ressam Abidin Dino, filolog Gzin Dino ve Arap Sosyologu Enver Abdel Malik. Konumay yneten hikyeci Ferit Edg. Gndem yle zetleniyor: Son zamanlarda hemen btn az gelimi lkelerde olduu gibi memleketimizde de, Baty bir toptan yadsma eilimi gze arpmaktadr. Bu inkr eski bir hayranln tepkisi mi acaba, ge kalm bir nefis mdafaas m? Gerekten kltr emperyalizmi diye bir ey var mdr? Varsa ne zaman balamtr ve nasl ilemektedir? Tuhaf Bir Direni Sze ilk balayan Boratav hoca: Kltr, deerlilii belirli birtakm llere gre onaylanm, olumluluunu kabul ettirmi sz ve sanat rnleri; ne gzel tarif deil mi? Ama bir baka kltr daha var stada gre: bu tanmlamay yapan evrelerin onaylamasndan gemeden de, kendi okuyucu, dinleyici, seyirci... evresi olan, teki evrelerin yargsna aldr etmeden yaratlan, yaayan, gelien bir baka kltr. Ksaca bu esrarl kelimenin iki anlam var: 1 Bilim, dn, felsefe, dnya grleri. 2 Sz sanatlar ve tekiler yani halkiyat. Byle olunca da emperyalizm, smrgecilik kavramlarnn kltr alanna el atmas da tabi.
Kltrn 161 tanmn saptayan Amerikan sosyologlar, Boratav'n aklamalarndan habersiz, ne yazk.. slbdaki vuzh, selset, henk de hrika! Konumac devam ediyor: Okullar ve yayn organlar, edebiyat ve sanat kollar... kurulu dzenin bozulmasn nleyecek fikirlerin ve duygularn beslenmesini salamak iin aba gstermektedir. Hangi kurulu dzenin, nasl bozulmasn? Kurulu dzenin bozulmasn nleyecek fikirlerle kltr emperyalizmi arasnda ne gibi bir mnasebet var? Siz bu suallerin cevabn aratrrken Edg yeni bir sual atyor ortaya: Trk toplumunda kltr emperyalizmine bir kar koyu olmu mudur? Konumac tereddt etmeden evet diyor ve iki rnek veriyor: Eskiden arkeolojik kazlarn verileri (veri, bizim bildiimiz, mu't mnsnadr, franszcas donnee, ingilizcesi data. Sayn trkolog, bu yepyeni, bu iitilmemi hakikatlar anlatmak iin kelimeleri de yeni batan mnlandrmaktadr.) Bat mzelerine tanrd. Cumhuriyet rejimi, kltr alannda en gze batan bu smr yamacl (?)'na son verdi. kinci rnek, Atatrk'n anti-emperyalist ulusuluk anlaydr, bu anlaya gre bilinen HindoAvrupa uygarlklarndan daha eskilerini yaratan uluslar Trk soyundandr; Smer, Hitit dilleri Trke ile ayn kkten gelmitir. Arkeoloji hazinelerinin yamas elbette ki nlenmesi gereken bir hrszlkt, ama bu hrszln Trk kltr ile veya kltr emperyalizmi ile alkas ne? Hititlerin veya Yunanllarn tapnak kalntlar v.s. bizi emperyalizme kar savata nasl destekleyebilirdi? Tarih ncesi uluslarla karabetimiz, tarihten kopmu aydnlar iin gs kabartcdr belki; fakat en az bin yllk canl ve muhteem bir medeniyetin mimar olmakla vnen Trkler byle bir faraziyeyle avunmaa muhta m? Nitekim bu garip asalet iddias Edg'y bile isyan ettiriyor. Yanl bir grd bu. Olumlu bir yan var myd bilmiyorum ama bilimsel bir yan yoktur... ve gen hikyeci, gereki olmamz gerektiini hatrlatyor stada. Bu dostne ihtar sayn trkologu tarih ncesinin karanlklarndan klar beldesi Paris'e getiriyor. Bat'nn Tarafszl Evet diyor gereki olalm. Gerekilik, batya toptan dman olmamaktr. Bat'dan gelen her eyi kfr saymamak, bilimde ve sanatta yerli-zel niteliklerle, uluslararas insanlk deerlerine ayr ayr haklarn tanmak gerekir. stelik bat bilimi de pein hkmlerden gn getike
kurtulmaktadr; aryen soyunun ve uygarlnn, hristiyanln stnl gibi. Avrupa'ya toptan dman olan kim? Beni dem z-y yekdigerend diyen bir medeniyetin ocuklar, uluslararas insanlk deerlerine nasl dman olabilir? Sonra bilimle aryen soyunun stnl arasnda bir mnasebet var m? Irklk belli bir an, daha dorusu, belli bir milletin bayraklatrd bir yalandr. Yalanlara, baka bir deyile, ideolojilere ilm'lik izfe etmek, ilme hakaret deil midir? Hristiyanln stnl ise, Avrupa'nn uur altna kk salm bir narsisizmdir. Boratav'n szn ettii aydnlar ancak mcerrette tarafszdrlar; herhangi bir dnce Avrupallk imtiyazlarna dokununca tarafszlklarn unutuverirler. 46 60 Yllar Boratav' dinleyelim: Bugn emperyalist kltrn yapclar eskiye baka ok gszdr. Peki ama emperyalist kltrn yapclar ne demek? nl masal uzmanmza gre, Emperyalist kltr, emperyalist devletlerin kltrdr, kuzey komumuz byle bir ibeden uzak olduu iin kltr msum, niyetleri hlisanedir. Emperyalizmin en baarl taarruzu 1946 il 1960 arasnda gereklemi. Kltr emperyalizminin mi? Belki bu devre Tanzimat'dan beri kurban olduumuz bir faciann son perdelerinden biri, yalnz bu kesif taarruz ayn derecede kesif bir tepki yaratmad m? ok partili dnem, mazilerinden, mukaddeslerinden uzaklatrlan geni halk tabakalarnn seslerini duyurmaa baladklar bir devir deil mi? Darlfnun'u niversite yapan ve irfanmz btn ubeleriyle Alman Yahudilerinin tasallutuna teslim eden bir zihniyete kyasla 46 60 devri bir uyan merhalesidir. Sayn Boratav srf resm ideolojiye sadakatinden phe edildii iin drt arkadayla beraber hocalktan uzaklatrld tek parti istibdadn kltr emperyalizmine kar zaferler kazanlan bir altn a olarak m hatrlyor? Boratav, halk uyuturan eitli kltr vastalarn halkn afyonu olarak tanmlyor. Yaymn devletletirilmedii lkelerde, bu yalanc kltre kar kendimizi savunmann tek yolu, onun eritii yerlere olumlu, gerek kltr ulatrmaktr. Abidin Dino, stadn gevezeliklerini fazla uzun bulmu olacak ki kendini tutamyor:
Emperyalizm ve Sinema Dnce emperyalizmi yalnz azgelimi lkelerde mi var? Fransa da Amerikan kltrnn basks altnda deil mi? Amerika, kltr emperyalizminin ba kayna. Ama tehlike bizim iin ok daha ciddi, ok daha vahim. Amerikan emperyalizminin en msum fakat en messir silh: Filimler... kovboylarn kzlderililere kar sava. Tabi bunun yan sra basn kolu da iler, rnein ocuklar ilgilendiren resimli dergile r vardr... Bu arada yeni bir tr de tremitir: Science Fiction... Kltre hazrlk andaki ocuklar daha balangtan itibaren bakalarn yok etmeye ve saldrgan bir tavr taknmaya kkrtan vastalar bunlar. Kltr emperyalizmini anladnz m? yi ama, emperyalizmin bizi saldrganlatrmakta ne gibi bir kar var? Konumann burasnda zviye-i felsifenin per-i ilham (ejeri'si demeliydik) Gzin Dino sesini ykseltiyor. Bir belgat hummasna yakalanan hatiplerin byle bir mdhaleye ihtiyalar vard gerekten. Biri masallar dnyasnda tefelsf eder, teki kzlderiIiler arasnda teferr eylerken, Gzin hanm mes' eleyi rlplak ortaya koyuyor: Bugn Trkiye iin, Bat kltr iyi midir kt mdr?... Ne yazk ki hl mphemler lkesindeyiz. Sayn filolog da kltrden ne kastettiini if etmiyor. Bat kltr ne demek? Sonra asl dv yani kltr emperyalizmi nerede kald? nce Arap ve Acem Emperyalizmi Abidin, Ejeri'nin mdhalesine beklenmedik bir mukabelede bulunuyor: Bat kltrnn saldrsndan nce arap ve acem emperyalizminin saldrs var... Garip bir saldr bu, nki gl olan devlet bizdik. yle olduu halde, -kltr alannda- yenik den uluslarn, Araplarn, Acemlerin etkisine girdik. Arap, Acem imparatorluklarnn saldrs ne demek? Bu ne biim kltr emperyalizmi? Cihangir bir millet fethettii lkelerin mnev hazinelerini benimser; kuraca byk medeniyete har yaparken Arap ve Acem emperyalizminin ikr m oluyordu? Trk insan ahsiyetinin kemlini slmiyetde buldu; bin yl en cokun temsilcisi oldu bu imnn. O terkibe kendi deerlerini katt. Bu bir teslimiyet deil, bir temessl, bir kendini bulu. Sayn sanat, ric'at ve malubiyetlerimizin airane bir panaromasn izmekte devam ediyor: Arap ve Acemlerden sonra Almanlar. Evet, tesiri altnda kaldmz ilk kltr alman kltr olmu (Birinci Dnya Sava'ndan nce, Birinci Dnya Sava'ndan sonra). Peki, Birinci Dnya Sava'na kadar hep
arap, acem kltr m hkimdi Devlet-i Aliye'de? Tanzimatla balayan Fransz kltrn yok mu farzedeceiz? Alman Kltr m, Fransz Kltr m? Nitekim Edg bile itiraz ediyor. Almanlardan nce bir Fransz kltr yok muydu? Dino'nun cevab olduka artc: Fransz etkisi nce mi, sonra m kestiremeyeceim. Abidin, Alman tesirini anlatrken Hindenburgvari byklardan sz ediyor. ngiliz kltrnn kendini kabul ettirdii saha da, giyim, kuam v.s. imi. Yani bu iki medeniyet, bir avu kksz ehir zppesini damgalam. Gerekten de msum bir emperyalizm! Devam ediyor: Tanzimattaki etki, hem ngiliz hem Fransz etkisi eklinde grlmt... Ama Alman etkisi de yabana atlmamal. Bir ok alanlarda Prusyallktan bugn bile vazgeemedik. Nazi ideolojisi de caba. Alman rklnn etkisi Birinci Dnya Sava'ndan nce eriti bize ideoloji olarak. Sayn konumac, alman rklndan ne kastediyor acaba? Turancl m? Bizce, bu romantik milliyetiliin kkleri ok daha uzaktadr. Fransa'dan gelen bir ideoloji bu. Kald ki, Almanya'ya da Fransa'dan gitmi. Zira, Cermen rklnn en byk mjdecisi bir Fransz kontu olan Gobineau. Ejeri'nin itirazlar cokun konumacy hayl seyahatlarndan ayryor. Haklsn diyor, zevcesine... Kltr alannda Fransa etkisi Amerikan basksna kadar devam etmitir. Ve kuvvetli bir kanat darbesiyle tekrar sema-y tefelsf ve tahayyle szlyor: Kabahat Kimin? Eer yaamamzda yabanc kltrler bu kadar yer kaplamlarsa, bu hereyden nce kendi kltrmz yeterince gelitirmemi olmamzdan ileri geliyor. Bugn bir tlsm gcyle btn yabanc kltrleri ortadan kaldrrsak, tam anlamyla bu kltrlerin yerini alacak bir Trk kltrn ortaya koyacak hazrlkta deiliz. Konumaclarn byk zaaf, kltr trif etmemeleridir. Bu bedbaht kelime her paragrafta baka bir mn ile arz- endm eylemektedir. Avrupa'nn mnev taarruzu, hedefini byk bir isabetle tyin etmiti. Bizi inanlarmzdan utandracak, mill deerlerimizi alt-st edecek, hafzamz felce uratacak, bir kelimeyle ahsiyetimizi eritecekti. Bu taarruz, tam bir baarya ulamtr. Hristiyan Batyla el-ele veren akn mstaribler, mezbuhne bir gayretle Osmanlya, slm'a, tarihe saldrdlar. Hititlerin, Smerlerin sahneye
karl srf Osmanly unutturmak iindi. Bu uurda her vesile mer grld, her vesile ve her vasta. Osmanl Deil Seluklu Abidin, birdenbire makulleiyor: Bir ok dostlarmzn yapt gibi, ii Hititlerden ya da Yunan ve Latinlerden balatmaktansa, ncelikle Anadolu topra stndeki ilk Trk kltrn yaratan insanlarn, Seluklularn kltrlerini iyice kavramamz yararl olur. Doru, ama neden Seluklularn da Osmanllarn deil. Abidin, Seluk mimarisini ok deerli buluyor. zerinde durduu fikir adam: Mevlna, Yunus, Hac Bekta. Sonra bn Bbi. Yabanc kltrlere kar mdafaaszz, nk kendi kltrmz tanmyoruz. Bu tesbite btn gnlyle katlmayacak tek namuslu aydn tasavvur edemiyoruz. Yalnz kendi kltrmz derken, Osmanl medeniyetinden ayr bir dnya, Smer, Yunan vs. gibi bizimle hibir mnasebeti olmayan hayl bir lke kastediliyorsa, byle bir teebbs gaflet veya ihanet olarak vasflandrmak zorundayz. Hind ve in'in Bakal Hayli zamandr kendisine sz dmeyen Edg, garib bir sual ile bahse karyor: Neden Osmanllar tarihleri boyunca baka kltrlerin tesiri altnda kalmlar da emperyalist devletlerin btn gayreti Hind ve in kltrleri zerinde byk bir tesir yapmam? Cevap verelim: Osmanl, karsna kan lkeleri fethetmi, byk bir vatan yaratmt. Kendine yakn kltrleri de kendi hazinesine katt. Bu bir al t, bilerek, isteyerek, seerek. Maruz kalmyor, fethediyordu. Hikmet, slm'n mer maldr, diyordu din. Osmanl, hikmeti alyordu, arapla acemden ve tekrar ediyoruz, malzeme olarak alyordu. Tanzimattan sonra Avrupa binbir cepheden taarruza geti. Ama sahneye hep dost olarak kyordu. Dilimizi, mukaddeslerimizi kabul et, demiyordu bize. imizden bir ka mstaribi bylyordu. Trk, zora kar direnir. Kendisi kerm olduu iin, ikrama kar zayftr. Yani Bat karsndaki malubiyeti ak bir mcadelenin eseri deildir, hince, namussuzca bir taarruzun neticesidir. Hind'le in'in direnii baka. Onlar rezil bir dman karsnda tarihlerini ve mukaddeslerini kurtarmak, yani yok olmamak iin irfana snmak zorundaydlar. rfan, mstevliye kar, maske takmak ihtiyacn duymayan bir dmana kar haysiyetin son kalesiydi.
Bat'dan Vazgeemeyiz Edg devam ediyor: Batlamadk nk Bat medeniyetinin kklerine inemedik, sathta kaldk. Baty yadsyoruz, ama onun yerine ne koyacamz belli deil. Biz diyoruz ki: batlamadk nk batlaamazdk, Bat doulaamayaca gibi. Bat medeniyetinin kkleri ne demek? Batnn kkleri Doudadr. Msr ve Hind olmadan, eski Yunan izah edilebilir mi? Rnesans denilen talyan masal biraz da Hal seferlerinin eseridir. Gen hikyeciyi endielendiren, Bat kltrnden boalacak yeri doldurmak. Msaadeleri ile, Voltaire'in bir nktesini hatrlataym: Polis mdr, Candide yazarna sorar: Hristiyanl ykyorsunuz, onun yerine ne koyacaksnz? Voltaire glmser: Sizi dnyann en habis canavarndan kurtarm yetmiyor mu?.. Edg'nn bir baka merak da u: evet, kltrmzn kaynaklarn bilmiyoruz, ama bu kaynaklara eilsek ve mesel Seluk ve Osmanl kltrlerini adamakll tansak, bu bizi nereye gtrr? Nereye gtrecek? Haysiyete, ciddiyete, ahsiyete.. Bu kltrler, amzn sorunlarna k tutabilir mi? Elbette. Yalnz amzn sorunlarndan yani meselelerinden ne anlyoruz? Bu Avrupa zaviyesinden grlen bir a m? Dou Kltrlerinin Nitelii Dou kltrlerinin temel nitelii speklatif olmalardr. Dou kltrleri yekpare bir btn m? Speklatif demek, antirasyonel demek midir? Kltrler gkten zembille inmez, itima ihtiyalara cevap getirirler. Yani belli bir meydan okuyuun karldrlar. Bu cevaplar isabetli ise, kltr yaayp geliir, deilse lr. Bu speklatif kltrler hemen hibir rasyonalist eleman iermemekte imiler. Ne biliyorsunuz? Hristiyan hocalarnz m syledi? bn Rd'n adn duydunuz mu? bn Haldun, rasyonalizmin ta kendisi. Hakikat u ki, ne dou yekpare bir btndr, ne bat. Tefekkr, hibir ktann inhisarnda deildir. Emperyalizm ve Bat Kltr Edg devam ediyor: Bat uygarl rasyonalizmin sonucudur. Emperyalist Batnn kltr, genel izgileri iinde emperyalist deildir. Sorunlarmz ancak bu kltrn bize kazandraca yntemlerle zebiliriz. Sonra hazin bir itiraf: Kltrmzden kopmuuz, eski harfleri bilmiyoruz, Osmanlcadan habersiziz. Hem kklemek istiyoruz, hem de bunu gerekletirecek gten -daha dorusu- aratan yoksunuz?
uzmanlara kalyor, onlar da pek ehliyetli deil, nihayet bir hammadde hazrlaycs. Osmanl Emperyalist mi? Bu efendice itiraf kstah bir iddia kovalyor: Osmanl devleti de emperyalist bir devletti. A iki gzm, dilini bilmediin, tarihini bilmene imkn olmayan bir medeniyet hakknda bu hkm nasl verirsin? Sonra, emperyalizmi tarif etmiyorsun. Boratav tavzihe alyor: Baka bir emperyalizm bu, smrge imparatorluu deil de yaylma, genileme imparatorluu. Maallah, ne vuzuh., ne vuzuh! Asl Mesele Gzin Dino, bu fazla akademik konumay toparlyor: Bat kltrne cephe almak hatadr, hatadr nk, Marks'la Engels de Batl. Hzirn, bulutlarda dolamaktan vazgeerek Ejeri'yi bir azdan tasdik ediyorlar. Edg: Aka syleyelim, bugn sorunlarmz zmlemekte kullanacamz yntem, besleneceimiz kaynak materyalist bir dnya grdr... Boratav, bu cesur ve samim tasdiki yumuatmak iin, hakimane nasihatlarna yenilerini ekliyor. Baarya ulamak iin unlar yapmalymz: 1) Batdan korkmamak, emperyalist baskya direnmek, fakat bat kltrnn deerlerinden, Descartes'ndan, Hegel'inden, Marks'ndan ekinmemek; (kuzum Descartes'la Hegel'den ekinen kim? Neden sz uzatyorsunuz?) 2) Kendi kltrmze eilmek, bu kltr rnlerini herkesin anlayaca ekilde tahlil etmek (kendi kltrmz derken kltrlerimizden hangisini kastediyorsunuz? Balarken kltr tarif buyurmutunuz. Bu rnleri tahlil etmeden nce tesbit etmek gerekmez mi? Tahlil, tefsir demektir. Tefsir ise, enfsdir). 3) Anadolu'daki Seluk-ncesi kltrleri nemsemek (neden Seluk-ncesi de Seluk sonras deil? Osmanlya ne kadar dmansnz Sayn Boratav, Seluk-ncesini nemsemek suretiyle, hem batl dostlarnz sefayb ediyorsunuz, hem az nce romantik diye vasflandrdnz belli bir tarih tezinin taraftarlarn)... Ama ie halk kltrnden balamal. (Oh, gelsin masallar... gelsin Pir Sultan Abdal, gelsin Krolu).
dealizm Materyalizm Dino tekrar sesini ykseltiyor: Yabanc kltr mutlaka emperyalist midir? Hayr. Her ulus kendi kltrn yaratr ve elbette u ya da bu ekilde siyas baz gelimelerin sonucu bu kltrn de yayar. Fakat bir kltrn iinde bir ok akmlar var. Mesela Bat kltrnn iki akm: idealizm'le materyalizm. dealizmi tanmak zorundayz, marks izmi benimsemek (marksizme bu imtiyaz nerden geliyor? Tanmak derseniz, yerden ge kadar hakknz var, ama msaade ederseniz benimseyip benimsememeye biz kendimiz karar verelim. Yani zorunda olmayalm, o zaman bu konumalarn hedefi, belli bir hayat tarzn, belli bir hayat grn zorla -tabi silh zoru deil- kabul ettirmee almak olur ki, byle bir teebbs sizi hakikati arayan bir fikir adam olmak vasfndan uzaklatrr). Ama daima bir szme, bir aklama art. Zor i bu (phe mi var?). Birinci adm tanmak, ikinci adm deerlendirme yapmak (ama demin benimsemek zorundayz buyurmutunuz. Demek nce deerlendirmek lzm geldiini kabul ediyorsunuz, gzel). Ne Zaman Emperyalizm Her yabanc kltre emperyalist diyemeyiz. Ancak, yabanc bir kltr siyas bir gle beraber kendini kabul ettirmeye zorluyorsa bir emperyalizmden sz edilebilir. Ama en byk tehlike, kendi kabuuna ekilmek. Kltr emperyalizminden korkarak kendi iimize ekilirsek, emperyalizme yem oluruz. Btn kaplarmz kapamak, btn kaplar amak kadar tehlikeli (hay Allah raz olsun! Ne kadar doru sylyorsunuz). Tek Yntem: Diyalektik Diyalektik bir dnceye varmadka ulusal temelleri ortaya karmamza imkn yok. Yntemimiz mutlaka diyalektik olacak ve materyalizme dayanacaktr (hep ayn saplant), Gzin de, muhterem zevcinin kanaatini blyor: Bilimsel gereklere kar tepkimizi, Dou, Bat gibi corafya terimlerine gre ayarlamamalyz. Kald ki, diyalektik maddecilik de Batnn inhisar deildir artk. Abidin'e gre yeni oluuma batllama diyemeyeceiz. adalama ya da diyalektik maddeci adalama aamas demek daha yerinde olacak. amzn frikasn rendiniz mi? Kelimeler yabanc, telaffuzlar biraz g ama ciddi bir gayretle niin ezberleyemeyelim? Sonra tekrar bizim dilimiz konuuluyor: Batya
kzmak ocuka bir davran. Kltr olayna ne corafya, ne snf yasaklar konabilir. Nerede olursa olsun, hangi snftan gelirse gelsin, kltr, tpk bilim gibi, doann nesnel yasalarn yanstt lde bizim iin yararldr. En yi Savunma Yararl-zararl ayrmasn yapabilmenin birinci art: bilmektir. Emperyalizm, yabanc kltrn toptan, hazmedilmeden, szlmeden zorlanma siyasetindedir. Ulusal kimliimizi ezmee alt lde her kltr emperyalisttir. Emperyalist tutuma kar en iyi savunma, ynteme yntemle, kitaba kitapla, olumsuz sanat eserine olumlu sanat eseriyle kar kmamzdr... Yabanc aldatmaclar halkoyuna duyurmak, yabanc mitoslar ykmak da boynumuzun borcu olmaldr... Btn dnce ve felsefe akmlarn, materyalist okul kadar idealist okulu da bilmek zorundayz. Bir Sosyolog'u Dinleyelim Enver Abd-el Malik gerek bir ilim adam. Hem Douyu hem Baty tanyor. Ciddi ve drst. nce kltrle ilmi ayryor birbirinden. lim cihanumldr, kltr ise bir halkn veya itima bir zmrenin eseridir; cihanmul bir kltr yoktur, tarihin u veya bu devresinde ortaya km kltrler vardr, Dou, Bat, Akdeniz, Gney Amerika kltrleri gibi. Bu coraf bir tasnif; Karakterlere dayanan bir tasnif de yaplabilir: liberal, burjuva, radikal-burjuva, jakoben, emperyalist, sosyalist... kltrler gibi. Emperyalist kltr, emperyalist lkelerin kltrdr, bu kltrn amac yaylmak ve smrmek. Daha dorusu bu kltrn iinde baz kollar, mesel siyas ideolojiler, itima ideolojiler emperyalistir. ok yerinde bir tespit. Kltrn btnne emperyalist diyemeyiz. Saldrganlk, kltrlerin deil, ideolojilerin vasf. Sosyolog, karsndakinin houna gitsin diye olacak, kltr sznden yine de vaz geemiyor: Burjuva kltrleri, kurulu dzeni devam ettirmek isterler. Ama Batnn gerek bir liberal kltr vardr. Bu kltrn bir kolu marksizm ve sosyalizmdir. Yani kltr bir btndr ve btn olarak emperyalist diye damgalanamaz. Kltr bamszl siyas bamszlktan ok daha g. nk A.B.D. bu alandaki gereleri elinde tutuyor: arivler, kitaplklar,
yaynevleri... Sosyalist lkeler de bir takm modeller sunuyor bize, ama biz kendimizin olan, yalnzca bizim olan bir gelime stnde almak istiyoruz. Takliti olmayan bir gelime stnde... lkelerimizin tarih hususiyetlerinden yola kmalyz. Her lke tarihinin sonucu, kendine zg nitelikler tar. Kendi modellerimizi kendimiz yaratmalyz. nce kendimizi, sonra benimseyeceimiz metodiar cidd olarak tanmak zorundayz. Halk dardan gelecek katklar nasl karlayacak? Bugn iki Bat var: 1) Kltrce liberal, siyasete emperyalist bat. 2) Sosyalist bat. Bir de nc dnya var. Yalnz batdan deil dier ktann kltrlerinden de faydalanmalyz. Hem radikal-liberal lkelerin hem de sosyalist lkelerin kltrleriyle ilikiler kurmalyz. Kltr sava ulusalclk savann bir sonucudur. nce inkr merhalesi, emperyalizme kar koyma ve kendi kendini tanma. Sonra da yabanc unsurlarn ayklanarak benimsenmesi. Kendimize sormamz gereken u: nasl Msrl, Kbal, Brezilyal olunur? Yntemleri almaktan sz ediyorsunuz. Hangi yntemleri? Bunlarn yabanc menfaatleri maskelemedii ne belli? Mesel strktralizm, hadiseleri tarih aklar iinde incelemez, dondurur, tecrid eder. Bilimsel deniyor bu ynteme. Bizim ihtiyalarmza cevap verebilir mi? Hayr. Ayn ihtiyatkrl batnn btn yntemleri karsnda gstermeliyiz. Kullanacamz yntemleri a priori olarak seemeyiz, yntem kendini gstermelidir. Sol'un namuslu temsilcileri bizde de ayn hakikatlar haykrmadlar m? Bir Kemal Tahir baka trl m konutu? nsan, Abd-el Mlik'in btn dncelerini blmese de ciddiyet ve samimiyetine sayg duyuyor. Zavall Jn Trklerimiz! lkesinden ve tarihinden kopanlarn kaderi: korku, bocalay., bir kelimeyle tezatlar iinde rpntr!
RDEN DNCEYE
iir Gnln Dili rfan corafyas da iki blgeye ayrlm. Birincinin kltr kyasa, ikincinin saza dayanr. Avrupa'da kltrn arac akl, Asya'da coku. Akln dili sz, cokunun msiki. Avrupa'da sz, msikiden kopmu; Asya'da msikinin kendisi. Yunan'da mezamir yok, Asya'da trajedi. Avrupa'da
sz, bir izah cehdi, bir deliller resmigeidi, istidlaller arasnda bir atma, kaynatrmaz ayrr. Asya'da kelm, sonsuz makamlar olan bir beste. Avrupa, zeknn vatan; Asya gnln. Zeknn dili nesir, gnln iir. Biz de Asyalyz. Trkn serzat ruhu aruzda kanatland. Cedlerimiz, ihtiyar arkn khne mazmunlarna bekret kazandrdlar. iir, msikinin bir devam idi. Msiki mutlakn ve ezelinin sesi: Ezan, tecvit, mevlid ve aruz. iirle msiki bir elmann iki yars. Msiki daha mphem, daha dalgal. iir daha aydnlk, daha dnce. Msiki saf, iir kark; mnnn ahenkle izdivac. iir de mukaddesin emrindedir, msiki gibi. Ve ondan uzaklatka ciddiyetini kaybeder. Bir oyun olur. Oyunlarn en gzeli, en muhteemi. Ama oyun. Dil, nazm sayesinde kvamn bulur. Ama nazm, dncenin emeklemesidir. uur nazmda kanat rpar, vecdin, ryann sisli dnyasnda serazat ve serseri bir ceveln. Dnce, nesirde rahatlar. Nazmn esrarl kaytlarndan syrlmadka kendisi olamaz. Nazm, dncenin fecir prlts. Coku, sokan diliyle anlatlamaz. Nazm telkindir, andr, bydr. Toplumlar da, kiiler gibi, ocukluklarnda airdirler. Nesir, ihtiyar medeniyetlerin meyvesi. Mahedenin, kyas ve istidllin, bir kelimeyle, ilmin ve tekniin dili. plak, kuru, berrak. Zeknn son fethi. nsanlk, uzun araylardan sonra nesri kefetti. Kelimeler, cruflarndan syrlp bir elmas prlts kazandlar. Ve nesir, uurun ifadesi oldu. Sadk ve kesin bir ifade. Snfl Toplumlarn Kanunu Batda bir silhtr kelime, bizde bir ses, yani bir nota. Batda insan ezel bir kavga iindedir. Ferdin fertle, ferdin toplumla ve tabiatla kavgas. Kelimeler ideolojilerin emrinde birer dinamit. Rahip, toprak klelerini kelimelerle zincirler. Toprak kleleri atoyu kelimelerle devirir. atoyu ve kiliseyi. Snfl toplumlarn kaderi lmemek iin ldrmektir. Topla, tfekle veya kelimeyle. Goethe: Ya rs olacaksn, ya eki demiyor mu? Tefekkr, bir zevk olmaktan ok bir mecburiyet-i elme. Batl, tarihini kuatan bu etin kavgada yok olmamak iin dnmek zorundadr. Osmanl bahtiyar bir toplum. Tezatlar klla zmeye alm. Hakikati bulanlarn, aramaa ne ihtiyalar var? Tefekkr tereddttr, phedir; inkrla iman arasnda bocalaytr. Avrupa'da iir dncenin emrindedir, bizde dnce iirin emrinde, iirin yni msikinin. Nesir, Tanzimatn ocuu. Hantal, clz, hastalkl. Msikiye dayanan bir medeniyet, kelimeye dayanan bir medeniyetle kar karyadr. Uurumun nnde
uyanan uur, yolunu bulmak iin nesrin i, sevimsiz, yaln kelimelerine muhta. Dil, zevkin ve gzelin emrinde deildir artk. Sertlemek, katlamak; bazen bir zrh, bazen bir kale, bazen bir kl olmak zorundadr. Uzun bir zaman gerektiriyordu bu istihale. Kurbanlar gerektiriyordu. ada nesrin kurucularna bakn. fade, lfz sanatlarnn yk altnda ezilmitir. Dnce, kadidlemi mazmunlarn, hyide kalplarn mahpesinde rpnp durur. Kelimelerde ne kat'iyet vardr, ne vuzuh. Tanzimat slubu bir araytr: Kh cesur, kh ekingen, kh baarl, kh talihsiz bir aray. Dnce bir trl kend isi olamaz. Kafiyenin tahtna seci' kurulmutur. Terkiplerin elik korsesi iinde bocalar dnce. Edebiyat yine oyundur. Daha tatsz, daha yavan bir oyun. Yazarn balca kaygusu bin kere sylenmi hakikat veya yalanlar yeniden kalba dkmek. Yazar, bir dnce fatihinden ok, bir kuyumcudur yine. Tanzimat, Avrupa'dan mefhum, kelime, bir para da teknik aktarr. Mefhumlar karanlk, kelimeler kaypak, teknik yetersiz. Dounun, kokusunu kaybetmi yapma ieklerine zaman zaman damlatlan egzotik bir parfm: Avrupa. Karmzda yabanc bir dnya vard; medeniyetiyle, ruhuyla yabanc ve dman. Bu yamyamlar lkesinde beeryi aryorduk. Beernin altnda mill ve din yatyordu. Beer, hasis karlar, sinsi emelleri gizleyen bir paravanayd sadece. Tanzimat nesri, a bir nesir. Bir gz douda. bir gz batda. bni sark, samur hrka ve pantolon. Krlan Rebab Hlasa edelim: XIX. asr, bir felaketler a. Devlet-i aliye, dman bir dnya ortasnda yapayalnz. yle bir hengmede, ir rebabn krmak ve kavgaya karmak zorundadr. Tanzimat Trkiye'si, ferd tahassslerin lo prltlarna deil, mantn i ve keskin na susuz. Divan iiri, bahtiyar alarn sesiydi, mkllerini klla zen nesillerin sesi. Devlet-i aliyenin bu ahane oyuna harcayacak zaman yoktu artk. Bir entellektel hastal olan nazmperdazla ved edecektik ister istemez. Zaten ilham kaynaklar kurumu, mazmunlar hyidelemi, iir kendi kendini tekrarlamaa balamt. Bu lm kalm savanda birer lk olmalyd terennmler. Btn zeklar ayn hedefe ynelmeliydi: aydnlanmak ve aydnlatmak. Oysa an airden istedii: a -d hezeyanlar. Namk Kemal'i dinleyelim: air nedir? Tabiatn en sevdal zamanlarndaki hazin hazin tebessmlerden yaratlm bir mahlk... Tabiata her mahlkta n ziyade
esir iken tabiatn fevkine kmak ister. Kendi vcudunu lykyle idareye muktedir deil iken krre-i zemini zaif kollaryla srkleye srkleye baka bir nokta-i feyze, baka bir merkez-i kemale gtrmeye alr. Baaramaynca feryada balar: bazen kafes arkasndaki blbller in enni kadar hazin, bazen artan topraa szlen ahinlerin sedas kadar ac. imdi de, Divan edebiyatnn son byk temsilcilerinden birine soralm iri. te Yeniehirli Avni Beyin cevab: airlerin tab - selimi cihan yaratann ilhamlarn aksettirir, stda gre:
Bin safsata bir msra- bercesteye demez ndimde estir-i Feltun hezeyandr. ir o hmadr ki iki leme pinhn Bir cevv-i mukaddesde hafiyyu'ttayyrndr. Amma ki bu trif olunan ir-i mhir Ndir bulunur cevher-i nyb- zamndr.
Midhat Efendi, bu maraz iir anlayna isyan eden sayl aydnlardan biri. Naci'ye Tercman- Hakikat'n ksm- edebsini tevdi eden Efendi, irin inkr edilmez kabiliyetlerini herkesten ok takdir ediyordu. Ama, ilham perilerinin bu sevimli gzdesi baka bir dnyadan geliyordu, baka bir dnyadan yani baka bir manev iklimden. Bir an'anenin devamcsyd. Naci, Tercman- Hakikat'n ksm- edebsini rindne gazellerle dolduruyordu:
Ol kadar aktm ki, tersazadegnn akna Berka dndm, ner-i emvar eyledim meyhanede. diye nrlar atyor; Meyperestim. mukim-i meygedeyim Lmeknilerin budur vatan.
diye alyordu. iir, bir oyundu Naci iin. airin tek mesuliyeti, terade bir gazel sylemekti. Elden ele dolaan bu gazeller, btn bir nesli bylyor ve edebiyat meyhane kokuyordu. Trk okuyucusunda bir zevk ve irfan inklb yaratmak isteyen hce-i evvel damadnn hafifliklerine elbette ki sinirlenecekti. Nasl sinirlenmesin ki bu me'um temayl, edebiyat salgn bir hastalk gibi kemiriyordu. Udebmz meyperestlii, iirin vazgeilmez icab sayyordu. Mithat Efendi, yazarn mesuliyetini mdrik bir dnce adamdr. Ama belki de nazmn tehzibinden gemedii iin slubu derbeder, lubl, perian. iirbazla sava aan bir baka yazar da Beir Fuat, onun da nesri kuru ve topal. Suavi'ye gelince bir para Midhat, bir para Fuat, bir para
medrese nesri. Sez'ye, Cenb'a, hatt Nazif'e ramen dilimiz aydnlk ve berrak bir ifadeye kavuamamtr. Servet-i Fnun'a kadar nesir, ikinci kemandr. Fikret'in olgun, ustaca yontulmu msralarna kyasla Halid Ziya'nn nesri ne kadar zavall. Nesir, ancak kinci Mertiyet'ten sonra nazmn esaretinden kurtulmaa balar. Ama edebiyat denince ilk akla gelen Hamit veya Fikret'dir. Sonra Haim ve Yahya Kemal. Dili airler yourmu, airler ehliletirmi. Aruz Fikret'le Akif'in elinde dncenin btn kvrmlarn, btn medd- cezirlerini ifade edebilecek kadar uysallamtr. Ne var ki, Bat dncesi hibir zaman fethedememitir iiri. Tekml seyrini takibeder, kelimeler sbit ve aydnlk birer mefhum haline gelir, baka bir deyile lfzlar dolarken alfabe devrimi, arkasndan dil devrimi, dncenin yeni fetihlere kanatlanmasn nler. Hafzasn kaybeden nesiller yeni bir dil renmek zorundadrlar. Anlamak, fikr bir ihtiya olmaktan kar, sylememek iin konuulur. Kitaplar, sesli bir sktun abidesidirler. Doudan kopmutuk. Baty tanmyorduk. Medeniyet bir hamlede fethedilemez. Tercmeler, yabanc bir dnyann dkntlerini aktarmt yurdumuza. Nazm Hikmet, iirin kapsn dnceye aan adamdr. Heyecan ile dili ile yerli, kulland malzeme ile beer. Sosyalizm bir ryadr, coraf snrlara hapsedilemez. Aydnlk dnceye yabanc bir toplumda, Batnn bu son teklifi ancak mphem, seyyal bir ifadeyle yaylabilirdi. airin tecesss, cenneti dnyada gerekletireceini syleyen bu ada dine byk bir zleyile eildi. Sosyalizm, Tanzimat' dan beri pervanesi olduumuz batnn, insanla sunduu en lezzetli, en gzalc meyve. stelik yasakt da. Hem teceddd ihtiyacn karlyordu, hem ilm olmak iddiasndayd. air, kahraman demektir. Prometelie ezelden talip olmasa mehule kanatlanamaz. Sosyalizm, Batda grlen, Douda gerekleen veya gerekletii vehmedilen bir rya. Ondokuzuncu asr ilimcilii ile Rus mistiinin izdivac. Belki ateizm, ama mistik bir ateizm. Nzm, bu mistik ateizmi btn scakl ile yaad. cihanmul bir dindi sosyalizm. air, oktandr kaybettii mver inancyla, oktandr bylendiimiz Bat ilimciliini buluyordu sosyalizmde. Liberal Avrupa'nn kavgasn yapt dvlar egoist ve gayri insan idi. Kat, rezil, riyakr ve yabanc. Smrgeci Avrupa, dncemizi zenginletirmemi, iirimizi kanatlandrmamt. Nzm, ilk defa olarak, kkleri tarihin karanlklarna ve insan ruhunun derinliklerine dayanan bir dnya grn btn ruhuyla
benimsiyor, onu, lkesinin mustarip insanlarna tantmaa alyordu. Dilimiz, dnceyi dnce olarak keskin izgileri ve hendes dzeniyle belirtemezdi. iirin kalplar, geni bir tefekkrn kanat amasna elverili deildi. Nzm, tantcs olduu yeniyi, yeni bir sesle haykracak, nesirle nazm kartrarak, Kitab- Mukaddes'in dalgal ve seci'li slubunu hatrlatan bir dil yaratacakt. Baka bir deyile hem iirde, hem dncede mceddit. Fikret'in osmanlcas, osmanlcann kemali, Yahya Kemal, kuunun son arks. Nzm' n trkesi, dilin varabilecei btn snrlar zorlayan ve daha sonraki nesillere yol gsteren bir trke. Ne var ki, airi geni hazrlkl, soukkanl bir dnce adam sanmak da yanl. Shhatli bir ocuktu Nzm. Arlklar, ihtiyatszlklar ile ocuk. Ve yalnzd. Bence Trk iiri Nzm'la biter, Avrupa dnce Nzm'la balar. Paytak, acemi, elyordamyla ilerleyen bir dnce. Biraz Heine, biraz Nietzsche, biraz Mayakovski; biraz divan, biraz halk, biraz Fikret, biraz Akif. Ama yine de KENDS. HASB TEFEKKR
ll, drst, meddeb bir yaz: Hilmi Ziya lken in (Erol Gngr, Ortadou, 16 Haziran 1974). Hibir mezarta kitabesi, doruyu, salt doruyu, yalnz doruyu sylemez. Aclar taze, hatralar canldr. Ve hkmler sevgilerin veya kinlerin menurundan szlrken tarafszlklarn kaybederler. slmiyet, llerinizi hayrla yadedin der. Asil bir ihtar. llerinizi yani sizden olanlar, ayn mukaddeslere inanan, ayn kavgalara katlan, ayn emel veya hnlar blen insanlar. Voltaire'e sorarsanz, yaayanlara nzikane davranmalyz; llere tek borcumuz kalmtr: hakikat. Eski bir kirdin tahassslerini billrlatran Hilmi Ziya lken in, biraz mersiye, biraz htra. Bu kadirinaslk nnde saygyla eiliriz. Ama bize yle geliyor ki, bu satrlarda soukkanllkla dnen bir ilim adamndan ok mtemzede bir dostla kar karyayz. Okuyalm: Hilmi Ziya lken'in vefatyla Trkiye'de bir devir kapand: Hasb tefekkr devri. Btn eksiklerine ramen o bizde akademik haysiyetin da gibi bir temsilcisiydi. Gnlk politika endielerinin hakim olduu Trk fikir hayatnda yeni Hilmi Ziyalara ok muhta olacaz. a) Hasb tefekkr ne demek? Hibir tefekkr hasb deildir. Hasb tefekkr, tefekkr iin tefekkr, sanat iin sanat gibi bir yalan. Hayat, bir sfenksler orman. Her admda bir istifham kaldrr ban. Yaamak,
evrenin suallerine doru cevaplar bulmak demek. Dnmek, muammalar zmek, karanlklar aydnlatmak., dnmek savamaktr. Bir nesil uruna, bir millet uruna, bir medeniyet uruna savamak. Mukaddeslerin emrinde olmayan her dnce, uursuz bir debeleni, fikr bir istimn. Dnce, bir meydan okuyua idrkimizin verdii cevaptr. Dman bir tabiat, dman bir itima snf veya dman bir topluluk. Asrlardr ihanet ve husumetlerin boy hedefi olan bir milletin ocuklar hasb dnceyi ne yapsnlar? Hasb dnce ana tezadlarn halletmi cemiyetler iin bile lks. Bu sefil yalann mucidi de, eski Yunan. Esir iskeletleri zerinde ykselen o korsanlar lkesinin filozof cbbesine brnen aylaklar, can skntsndan kurtulmak iin hasb dnceye iltica ediyorlard, hasb dnceye, gulamperestlie veya Dionizos ayinlerine iltica ediyor, daha dorusu ettiklerini iddia ediyorlard. Hasb dncenin temsilcisi kim? Dairelerime dokunmayn diye haykran Arimed mi? Sirakza'lnn byk bir hendeseci olmadan nce kahraman bir sava olduunu herkes bilir. Yine herkes bilir ki, Romal askerlerin inedii daireler, bir kurtulu kavgasnn hisarlarn kurmak iin iziliyordu. Durkheim, sosyoloji insanln aclarn dindirmeye yaramazsa bir saatlik emee demez demiyor muydu? Hasb tefekkr bir topya, aziz dost. Hasb dnce, namussuzluklarn en mrisi, hodbinliklerin en sefli. Hmanizmden daha byk bir aldatmaca, daha byk ve daha rezil. Hmanizm de bir mcerrede balantr, ama yaayan bir mcerrede, yaayacak olan bir mcerrede. Hi deilse, dnyann mahdud bir blgesi iin, belli bir gerei aksettirir: hristiyan hmanizmi gibi. Hristiyan hmanizmi, hristiyanlarn hristiyanlara kar duyduklar yaknlktr. stikbalinden emin olmayan, hibir meselesini zemeyen bir dnyada hasb dnce mmkn m? Hasb dnce, istibdat karsnda diz ken ersatz bir dncedir (daha dorusu bir dnce ersatz'). Dnceyi yok eden dnce. Her zlimin takdir ve tahsinine mazhar olan bu sahtekrln gerek dnceyle mnasebeti ne? Hasb dnce, dnyadan elini eteini eken, celltlara yaltaklanan, erri glcklerle tevik eden bir dnce. Satrantan daha adi bir oyun, daha adi ve daha tehlikeli. rfanmz felce uratan szde mzeret. Aydna cmertce uzatlan bir klelik berat. Evet, dnce adam bir zmrenin emir kulu deildir. Hibir merkezden talimat almaz. Bir partiye bal olmayabilir. Ama tarihe angajedir, kucanda yaad topluma angajedir. Yani vatanda olarak vazifeleri vardr: belli savalar kabul etmesi, belli tehlikeleri gze almas
lzmdr. Bir devrin uuru olmak zorundadr o. Balca vazifesi: btn hakikatlar yoklamak, btn yalanlarn maskesini yrtmak, kalabala doruyu gstermek. bazen yangn kulesindeki nbeti olacaktr, bazen engine alan geminin klavuzu. Sokakta insanlar boazlanrken, dncenin asaletine snarak elini kolunu balamak, dnceye ihanettir. b) Trkiye'de hasb tefekkr devri kapanyormu. Ne byk, ne sevindirici mjde! Zulm alklamayan bir a balyor demek ki. Artk air, brak beni haykraym, susarsam sen matem et diye inlemeyecek. Artk her yldrmda bir gece, bir glge devrilecek. Ve aydn btn namussuzluklarn karsna dur diye dikilecek. Hilmi Ziya Bey'in vefatna zldm. Ama, onunla bir eamet dnemi sona eriyorsa ne mutlu memlekete! phe yok ki, bu lm hepimize terbiyeli bir dost, kibar bir stanbul efendisi ve nesli inkraza yz tutan bir kinci Merutiyet, daha dorusu mtareke devri aydn kaybettirdi. Fakat, zavall stad, bir fikir adam olarak gerekten yayor muydu? Ka kiinin uurunda bir kvlcm tututurabildi? Bir kvlcm, bir fecir veya bir yangn. Hangi byk dncenin -daha dorusu hangi dncenin- taycs veya yaratcs olabildi? Temsil ettii veya kurduu itima bir mektep var m? Bir ktphane adamyd o, bir fikir donjuanyd. Ne bir iddiann, ne bir inkrn temsilcisi. eitli mbedlerin eiinde ile doldurmakla geti mr. Pencereden seyretti ierisini. Hakmane bir teslimiyetdi. En zinde mukavemetleri gve gibi kemiren bir teslimiyet. Recliyetini kaybeden tefekkrd. Ne marksizme kur yaparken ciddiydi, ne marksizme reddiye yazd zaman. Ktphane raflarn kerten eserlerinde, kendisine ait tek kanaat bulamazsnz; bulamazsnz, nk o hergn yeni bir kanaatin taycsyd. Her okuduu kitapla yeni bir hviyet kazanan, seyyal bir ahsiyet. Sayn Gngr, bugn otuzbe yann yukarsnda olan ve sosyal ilimlere ilgi duyanlar arasnda Hilmi Ziya'y okumayan, ondan faydalanmayan yoktur diyor. Acaba? tima ilimler bir tecesss mihrak olmaktan ok bir ekmek kaps. Otuzbe yan dolduranlar iinde bu ilimleri merak eden ka kii var? Sosyoloji, bir ithal meta. Tarifi, mns, muhtevas mehul. Skc bir yalanlar mecmuas. Belli bir an, belli bir medeniyetin mdafaa vastas olan bu sahte disiplinin Trk insanyla mnasebeti ne? Yaayan dnce, Hilmi Ziya'dan habersiz geliti. Bir Ziya Gkalp'in, bir Peyami
Safa'nn, hatt bir Mmtaz Turhan'n akirtlerinden sz edebiliyoruz. Hilmi Ziya'nn akirtleri nerede? Hilmi Ziya, bir zihniyetin kurbandr. std mahveden, hasb dnce mitosudur, std ve hemen hemen btn neslini. tima ilimlerde hasblik olmaz. Hasblik, dmana hizmet etmektir, kavgadan katr, yalanlarn devamn salaytr. O nesle mbedin bekisi olmak derdi, mbedin yani tarihin. Hangi deerin bekisi oldu o nesil? Hangi hakszla dur diye haykrd? Zavall genlie, Avrupa'nn khne ve tatsz yalanlarn tekrarlamak balca marifeti oldu. Maziye ihanet etti, istikbali kurmad. Hilmi Ziya, olaylarn pek abuk fosilletirdii o zmrenin en tipik temsilcisidir. Yetmi yllk hayatnda tek kavga yoktur. Hibir soyguna katlmad, doru. Ama, krk haramilerin bahileri ve sadakalariyle yaamadn ileri srebilir miyiz? Hilmi Ziya, lkemizin yangnlar iinde kvrand bir devirde yaad. Mazi tasfiye edilirken, konumad. stikbal hazrlanrken, konumad. Daha dorusu, sktuyla kurulu dzeni mdafaa etti. Hayattan kitaplara kaarak mesuliyetten kurtulacan sand. Filhakika, onda eksik olan ey kahramanlkt, kahramanlk ve mesuliyet duygusu. Mstaripliin itibarda olduu devirde, felsefenin Ahmed Mithat Efendi'si oldu. Sonra, msteriklie geti. Bir hristiyan gzyle grd slmiyeti ve bir hristiyan gibi anlatt. Sayn Gngr, ona bir baka zaman, bir baka zemin lzmd diyor. ok doru. Kuma mkemmeldi.. byk bir tecesss, yorulma bilmeyen bir alma ak, olduka kuvvetli bir hafza. Bir an kurban oldu, bir an ve kendi zaaflarnn. Erol Gngr'n u hkmne de katlamayacam: Yeni n esiller sadece beden almadan deil, zihn almadan da kayorlar; eitim yerine diploma, teori yerine reete, kitap yerine bror istiyorlar. Buradaki yeni nesiller tbirini, efradn cmi' ayarn mni bir tbir olarak kabul etmek gtr. Sayn dostum, yeni nesiller derken btn bir Trk genliini mi kastediyor, yoksa onun belli bir parasn m? Hkm bu ifadesi iinde fazla mbalal, fazla gayr ilm buluyorum. Sayn Gngr'e, biran iin hak versek bile iimizden birtakm sualler ykseliyor; bu zavall nesiller mehul bir diyardan lkemize srlen yabanclar mdr? Onlar kim yetitirdi? Hilmi Ziyalar ve akirtleri deil mi? Henz hibir ciddi imtihandan gemeyen bu zavall nesil, neden her trl tefekkr kabiliyetinden mahrum olsun? Aabeylerinden devraldklar miras ne? Mdahene-i liman deil mi? Tanzimat'tan beri inediimiz hasb dnce afyonuna iltifat etmiyorlar artk. Haklar
yok mu? Onlara, ecdadlarn hor grmeyi rettik, mukaddeslerini yktk birer birer. Snacaklar kale kalmad. Tefekkre deil, ukalla dmanlar. Dnce, heyecandr evvel, bulanktr, cokundur, serseridir. Sedler kt, insiyaklar kprerek akacak elbette. Evet, yeni nesiller uursuz, banaz, barbar. Ama samimi, ama drst, ama fedakr. Bu han serzad tabiat kuvvetini kemale ve fazilete kanatlandrmak, sizin gibi gen ve imanl terbiyecilerin eseri olacak, aziz Gngr. Ben, dumanlar hl tten o bedbaht yangnlar, mesud bir fecrin prltlar olarak grmek istiyorum. BERKES'E GRE ADALAMA
Mphem, karanlk, esrarl bir kelime: A.. Zaman, vakit, an, hengm.dem, devir, asr, ya.. diyor lgat. Farsa ile ruscaya bizden gemi.. incede 'y' yl demekmi, sanskritede 'kala' zaman. Moollar aa 'ak' derlermi, Japonlar 'say'.. adalamak, an gereklerine uymak, muasrlamak. Meydan Larousse'a gre; Muasrlamak: inde bulunulan aa ve gereklerine ayak uydurmak. inde bulunulan a ne demek? Bizim dmzda belli vasflar olan ve iradesini arada bir ifa etmek ltfunda bulunan bir zaman m var? Kadim Yunann Fatum'una, Ananke'sine, Nemesis'ine benzeyen bu yaln, bu yavuz, bu zalim tanrnn kararlarn kimden reneceiz? Kamuslar hmu, Delfi'nin cezbeli bakiresi tanrlarn srda. Pitya! Son midlerimiz sende! Gklere almasn eller ki damnndadr diyor air. Heyhat, Pitya asrlardan beri susuyor. Onu konuturacak rahip nerede? Nerede mi? Kanada'da. Ve ite, tm dmleri zen, ifalarla dolu kitap: Trkiye'de adalama. Elbette ki, bu khin'in de btn khinler gibi ilk vasf, karanlk olmak, btn khinler ve btn hakimler gibi.. Herakleitus, Hegel, Schelling... Elbette ki, bir baka lisan tekellm edecek. Ama, zirvelere kei yollarndan gidilir, diyor bir stad, ehrh'lardan deil. Hikmetin sarp doruklarna de kalka trmanyoruz biz de. Tapnan kapsnda bir levha. Kekeleyerek okuyoruz: zmsel kapsam tablosu. Ve kesimler kesiyor yolumuzu.. I. kesim, II. kesim, III. kesim. Anlalan bir sunakdayz. Ama o mehul tanrya neyi kurban edeceimiz sylenmiyor. Biz byle dnrken, nsz kyor karmza. Rahat bir nefes alyoruz. Rahibin dili, biraz daha beerleiyor. falarnn mahiyetini ifa ediyor nce, daha dorusu neleri ifa etmeyeceini ifa ile balyor sze: Trkiye'de adalama srecinin
geliimini izleyen bu aratrma, onsekizinci yzyln balarndan Cumhuriyet'in kuruluuna kadar geen olaylarn tarihi olarak yazlmamtr. Ahenge dikkat buyurunuz: Mehmet Emin' in iirlerini hatrlatan bir ses cmb. Belli ki, Delfi khinesinin vecdver ses i muhterem rahibin kulaklarnda hl taninendazdr. Bu lhut nidann lednniyatna nfuz edelim: zlenilecek adalama sreci onsekizinci asrda balyor ve Cumhuriyet'in kuruluuna kadar devam ediyor. Peki, ondan evvel ad mydk acaba? Yoksa adadk da, adlk ondan sonra m balad? Ve Cumhuriyet'in kuruluuyla sona m eriyor? Acele etmiyelim. imdilik bildiimiz, bu aratrmann bir tarih kitab olmaddr. Asl ama tarihsel olaylarn nasl zorunlu olarak Cumhuriyet rejiminin gelii dorultusunda aktnn gsterilmesidir, buyuruyor stad. Neyin, kimin asl amac? Tecesssmz dizginleyip, sylenileni anlamaa alalm: tarih olaylar akyor, ama belli bir istikametleri var: Cumhuriyet rejimi, zorunlu olarak eliyor yazar. sbat etmek istedii hakikat bu. Sonra, bu byk ie niin giritiini aklyor: Cumhuriyet' in douu yllarnn kuandan olan bir kii olarak onun ellinci yldnmnn kutlanmasna byle bir aratrma ile bir katkda bulunmak yaz ve retim yaamnn en doal, en mutlu devidir. Cumhuriyet'in douu yllarnn kua ne demek? Meydan Larousse, Sayn Berkes'in -sylemeyi unuttuk, Trkiye'de adalama nam eseri kaleme alan zat Niyazi Berkes'dir1907 ylnda, kitabn arkasndaki kayt ise 1908'de kadem nihade-i lem olduklarn sylemektedir. Demek ki, Cumhuriyet'in dou yllarnn kua 1907-1908 yllarnda doanlardr. u halde, 1907-1908 yllar Cumhuriyet'in dou yllar. Ayr aamalar tartrken (aama ne demek, kiminle ve nerede tartlrken?) bugn karlalan (cmle yle olacak; bugn ayr aamalar tartlrken karlalan) toplum, devlet ve uygarlk sorunlarnn (bunlar sorun mu, yoksa yazar toplum, devlet ve uygarlkla ilgili sorunlar m demek istiyor?) kklerinin sandmzdan ok derinliklerde olduunu grdke (kimin sandndan, ok derinliklerde ne demek, zaman bakmndan m?) devrim kavrammz yzeylikten kurtarma zorunluluunu daha iyi kavrarz. Dv: Devrim kavramn yzeylikten kurtarmak bir zorunluluk, bunu kavramtk; mesele bu zorunluluu daha iyi kavramak. Tarihe bavurma bize ancak bugne ve yarna daha geni bir ereve iinde bakma olanan salama asndan deerli olabilir. Tarihe bavurma.. bize deerli olabilir ne demek? Bu alma birok yllar alan bir ilginin rndr. (lgi ne demek ola?) Okuyucuya sunulabilmesinde ok kiinin yardmlarn ve katklarn anmak borcumdur..
Daha sonra bu katk ve yardmlarn tadad'na geen Berkes, kendimin ve onlarn salad malzemeyi bir kitap haline getirebilmek iin buyuruyor. Kendimin ve onlarn salad malzeme, ne aydnlk bir ifade deil mi? Nihayet, Trk irfanna bu deerli mizah aheserini armaan eden messesenin McGill niversitesi olduunu reniyoruz. Berkes, ma vecebe aleynay bylece ed ettikten sonra I. Blm'n giriine agaz eyliyor. Okuyalm: Bu kitabn konusu, Trkiye'nin son iki yzyl iindeki yenilenme abalarnn getirdii aamalar, din ve dnya ilerini ayrma dvsn mihver alarak, abalarn dn dzeyindeki grnlerinin yardm ile incelenmektedir. Bu kitabn konusu., incelenmektedir. Ne zarif bir syleyi!. Kanadacadan tercme olacak! Devam edelim: Laiklik szc slm, Osmanl, Trk din ve siyasa gelene ine yabanc bir terimdir., bu gelenekte -hem dinde, hem devlet alannda, 'devlet maslahat' kavram bulunmakla birlikte- din devlet ikilemi anlay yoktu.... Ne din, ne devlet geleneinde, ne de dilde karl olmayan bir kavram olarak (yarm sayfada ayn ey drt defa syleniyor) bu terimin bu yabanc, hem de bozulmu biimi ile (btn kabahat biiminin bozulmas m, laicisme mi diyecektik?) girii anlamazlklara yol amtr. Bu anlamazlklarn altna bakarsak, iki atk sannn yattn grrz. Bunlarn biri terimin geldii din geleneindeki -Hristiyanlktaki- durumun slm geleneinde de bulunduu sansdr (kim byle sanyor? Kanadal dostlarmz m?). teki, bunun tersi, yani slm geleneinde byle bir durum olmad iin laiklik dvasnn slm dinindeki toplumlarda yersiz anlamsz olduu sansdr (yanl m?). Demek ki, bu anlamazlklarn -hangi anlamazlklar olduu belli deil- altna bakarsak -neresi alt- iki atk sannn yattn -koyun koyuna m, srt srta m- grrz. Laisizm Hristiyanlktaki anlamnda bize tmyle uymadndan bu kitabn temel konusunun ad olarak kullanlmamtr. Demek ki, kitabn temel konusu, laikleme. Ama, kelime yazarn houna gitmiyor. Ayn mnda baka bir tbir buluyor, daha dorusu bulduunu sanyor: adalama. Bat'nn bir kesiminde franszcadan gelen laicisme'e e olarak kullanlp ve trkeye girmemi olan baka bir szck secularism szc bu adalama szcne hem anlam, hem kken asndan daha yakndr, hatt onun tam karldr. Laisizm, kkenine baklrsa halk (kkenine niin baklacak, kkeniyle kelime arasnda mnasebet var m sayn sosyolog) 'halksallatrma' demektir. Laos, grekede halk demekmi. Laikos ise halksal. Bu ne ucuz, ne lzumsuz ukallk. Kelimenin bugnk mnsyla greke kk arasnda herhangi bir mnasebet var m?
Katolik Hristiyanln dndaki Hristiyanln yayld yerlerde, zellikle Protestanln etkisi altnda olan ingilizce ve almancada kullanlan terimin kkeni grekeden deil, ltinceden gelir. Bu kken de zamanla deiiklie urayarak imdiki anlamn almtr. Aslndaki szck, saeculum szc 'a' anlamna gelir ki arapada bunun karl asr'dr.. 1) Katolik Hristiyanln dndaki Hristiyanlk ne demek? Protestanlk m, Ortodoksluk mu? nce, yayld yerlerde diyorsunuz, sonra da zellikle Protestanln etkisi altnda olan ingilizce ve almancada. ngilizce ve almanca yer mi? 2) Kelimenin kkeni grekeden deil, ltinceden gelir. Ltinceden gelse ne kar, grekeden gelse ne kar! Kelimenin kk ile mns arasnda mnasebet aramak hastalndan kurtulun artk, sosyoloji okutuyorsunuz! Dil bilim de itima bir ilimdir. Herhangi bir el kitab bu vehminizi gidermeye kfidir. 3) Bu kken de zamanla deiiklie urayarak imdiki anlamn almtr. Zamanla deiiklie uramayan kken mi var? 4) Aslndaki szck, saeculum szc 'a' anlamna gelir ki arapada bunun karl asr'dr. Aldanyorsunuz bay Berkes. Saeculum'dan gelen secular kelimesi, bu dnyaya yahut bugnk hayata aidiyet belirtir. Zdd: Ahiret, uhrev hayat. Ruhan veya din olmayan; dnyev, cisman. Baka bir mns da, bir a veya alar boyunca yava yava ortaya kan, devr olmayan, mevkufun zdd. Nihayet: Manastr yemini veya kurallaryla dnyadan ayrlm olmayan , insanlar iinde yaayan. Bir ada veya bir asrda bir kere grlen.. Secularism, secular olma hali, dnya ilerine ehemmiyet verme, ahireti dnmeme. Secularist: btn ibadet ekillerini ve din sistemleri reddeden, dnyev ilerle ilgilenen, manevden ok maddyle megul; dinin okullara konmasn veya karmasn istemeyen. Secularization: din prensip veya gayelerin dnya ilerinden karlmas v.s. Berkes'e devam edelim: Laiklik teriminden nce asrlik biiminde bir szck kullanlyordu. Bu szck secularism szcnn kapsad anlam tarsa da, Cumhuriyet dneminden nceki dnemde 'aa uymak' ya da 'onun gereklerine uyacak biimde deimek' anlam, dincilerin elinde kt bir kavram durumuna getirildi. 1) Asrlik, secularism szcnn tad anlam tamaz. Asr, sadece zaman lsdr, dnya ile ilgisi yoktur. te lgatlerin verdii mnlar: zaman, devir, ahid, hengam. stilahda yz seneden ibaret zamana itlak olunur. Secularism, trkeye aa yukar dehrlikle evrilebilir (dehr: cihan, lem, tabiat, hayat; dehriye: dnyann
yaratlmadn, ezel olduunu, ruhun gvdeden ayr bir varlk olmadn, maddenin temel olduunu ileri sren felsefe sistemi). Aa yukar dedik, zira Bat'nn hibir kelimesi trkede tam olarak karlanamaz. Asr kelimesini (bu kelime hibir zaman aa uymak veya onun gereklerine uyacak biimde deimek mnsn tamaz) tehzil eden dinciler deil romanclardr, Hseyin Rahmi ve Ercment Ekrem gibi. Sayn yazara gre, laiklik eittir asrlik, eittir secularism. Ama bu kelimeler halkn kulanda olumsuz armlar yaptndan (hangi halkn, olumsuz arm ne demek?) adalamay tercih ediyor. Ve yeni bir tarifle mefhumu zenginletirmek ihtiyacn duyuyor: kutsallam gelenek boyunduruundan kurtulma. Anlamadnz m? Berkes, izahat veriyor: bu terimde, laicisme teriminde olandan farkl olarak, kilise ya da kilise adam, kurul ve kurallar, yetkilileri ile onlarn dnyasal kartlarnn -klerikus ile laikus'un- kar karya gelmesi, ok sayda llere birbirinden iyice ayrd edilmesi durumundan ziyade geleneksel, katlam kurul ve kurallar karsnda zamann gereklerine uyan kurul ve kurallar gelitirme dvsnn yz yze gelmesi durumu vardr. Sarih deil mi? Sayn Berkes iin, adalamak mukaddesattan kopmaktr, mukaddesattan yani tarihten, haysiyetten, dilden, dinden. Avrupallamaktan daha rezil, daha topyekn bir kendi kendini inkr ('). Trkiye'de adalama, bir misyonerin kaleme ald Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye (z). Niyazi Berkes, cmle kurmaktan ciz bir idrak fukaras. Herhangi bir msterik kadar trke bilmeyen bu garip yazarn tesbit ve teklifleri de kendisi kadar garip. Bu maskaralklar tehir etmek, zavall genlerimizi felkete srkleyen hokkabazlarn ruh sefaletini sergilemeye yarad lde faydal-olacak...
NOTLAR : (1) Avrupallamann bile kendine gre beer taraflar var. tima limler Ansiklopedisi'ne gre, Avrupallama (veya Avrupallatrma): Rnesans'n, reformun, ve sanayi inklbnn neticesi olarak modern Avrupa'da kurulan itima dzenin Asya, Amerika ve Afrika kltr ve medeniyetlerini damgalamas. Avrupallatrma, siyas bakmdan (parlemantarizm veya parti hkmeti olarak) demokrasi fikrini; yahud hkmranlk (btn hkmet organlarnn hkmran devlete tabi klnmas mnsna); yahud (bu hkmranl desteklemek iin yar din bir tesnd yaratacak olan) milliyetilik fikrini kabul ettirmek diye tanmlanabilir.
ktisadi bakmdan, daha teferruatl, daha dil fakat daha az verimli ve ilerlemeye daha az elverili kollektivist ve komnal medeniyetleri olan toplumlara ferdiyeti kapitalizm, rekabet ve kontrol fikirlerini kabul ettirmek. Sna bakmdan, el ve ev sanatlar yerine fabrika sanayiini geirmek. Eitim bakmndan, dier ktalar, Avrupa ilminde ilerlemenin, madd -hatt manev- menfaatlan icab olduuna inandrmak. Yahut kabile geleneinin disiplinini gz nne sererek; misyonerin Kitab Mukaddesi, bezirgmn emtias, idarecinin hsnniyeti ile bu disiplini ortadan kaldrmak diye trif edilebilir. Avrupallatrmann Asya zerindeki tesiri -hem seyri, hem de neticeleri bakmndan- Amerika ve Afrika'dakinden ok farkl olmutur, farkldr ve farkl olacaktr. u anda mhim olan Asyann Avrupallatmlmasdr, zira Afrika'nn kabile ve komn kltr ve medeniyetleri imdiden kontrol altna alnmtr ve eninde sonunda Avrupa ferdiyetiliinin ve endstrializminin basks ile yok olacaktr. Kuzey ve Gney Amerika'nn kltr ve medeniyetleri, Anglo-Sakson smrgecilii ve Ltin ticari zihniyeti (komersiyalizen) yznden sona ermitir. Halbuki Asya'da Hristiyan medeniyetinin ferdiyetilii ve endstriyalizmi, komersiyalizeyn ve kapitalizmi ile islmiyet'in veya Budizmin kollektivizmi, komnizmi, militarizmi ve mistisizmi arasnda karlkl bir medd- cezir vardr. Amerikan yerlileri veya Afrika zencileri iin iki yol vard: Avrupallamak veya yok olmak. Halbuki Asya iin byle bir alternatif yoktur.... (2) Tannm mstariblerden Cell Nuri lerinin nl eseri.
DEMRCLER ARISI CNAYET
n snrlarmz aan bir dev, biricik Nobel adaymz. Azra Erhat, halis bir homerosolu diyor, ama destan yazmaz, romancdr. amzn ve halkmzn geriye dnk deil, belli bir ilerilie can atan sava bir yazar f1). Mutluay da Erhat kadar cokun; Kendisi ben masalcym derse de gerek bir romancdr Yaar Kemal... Ne var ki imdi elli yana gelmi byk bir romanclk yetenei, almasna olanak vermedii inanlan ortam zellikleri yznden, yan kaaklklarda oyalanmaktadr. nk aslnda romanclk anlay toplum yararna gerekli tezlerin savunusuna dayanr (...) Doa cokusuyla toplum dzensizliklerini etkiyle ileyecei bu trdeki eserlerinin yarn, Yaar Kemal'e bugnk baarsndan daha stn gelecekler vaad etmektedir (2). Nihayet, mjdelenen gnler gelmi, Homeros'un olu beklenen olgun yapt lar vermeye balamtr. Filhakika, Hilmi Yavuz'a gre, Yusufuk Yusuf Yaar Kemal'in ilk kez bilimsel bir dnya gr erevesi iinde tarihsel bir dnemi temellendirdii bir romandr. Bundan
ncekiler, bu dorultuda bir dnya grnden yoksun olduklar iin birer destan ya da efsane saylabilir (3). Yusufuk Yusuf, Akasazn Aalar balkl roman dizisinin ikinci kitab. lk cilt. Demirciler ars Cinayeti. Byk ilgi gren ve ksa srede nc basm tkenen Demirciler ars Cinayeti, Yaar Kemal'in on yldr stnde alt bir roman. Yazar, 1974 Madaral roman din alan bu kitap iin istediim romana bununla bir adm daha yaklatm diyor... ada bir destan denemesi olan romanda Yaar Kemal'in dili daha da zenginlemitir (Cem yaynlar, arka kapak yazs). Zavall Homeros, bu gen torununun veludiyeti -dourganl diyecektim- yannda, ne kadar biare, ne denli ksr. Demirciler ars, tek bana, lyada'yla Odysseia'nn btnnden daha byk. stelik hem bir roman, hem bir ada destan denemesi, hem... Biz de o kutsal kaynaktan birka yudum ielim dedik, ve sayg dolu bir tecesssle eildik kitaba. Birka dakika sonra duraladk, bamz dnyordu. Hayr, hayr., ada bir roman olamazd bu, yanllkla Aziz Yuhanna'nn vahiyler kitabn alm olmalydk. Her admda bir eblhevl (sfenks) kesiyordu yolumuzu, Bir lugazlar ormanndaydk. Ve lmllerin skemeyecei bir dil konuuluyordu. bareler sarho, tmceler derbederdi. Ve tilcik ler kendilerini esrarl bir musikiye kaptrm, durmadan tepmiyorlard. Tekrar kapaa baktk: Demirciler ars Cinayeti. Ve uurumuzun btn lmbalarn yakarak yeniden baladk okumaa. Niin geldikleri, nereye gittikleri belli olmayan atllar. Ve bir sabit fikir gibi tekrarlanan garip nakarat: Emir Sultan, Emir Sultan.. Boyuna toz duvarlar, boyuna cerenler, boyuna atlar. Ve ezelden ebede uzanan bir at. Alayan kim, niin alyor? Belli deil.. Kesilen bir nar, ve ksa aralklarla yaan yamur. Besbelli bir simgeler dehlizindeyiz, dehlizinde daha dorusu denizinde. Bir atl ukurova'nn mutlu gnlerinde blgeyi ziyaret ediyor. Eldorado'ya benzeyen bir hayal lkesi. Ceren gibi atlar ve at gibi cerenler. Sonra atl baka lkelere gidiyor, hayalinde hep ayn ukurova.. Yllarca, belki asrlarca sonra bu eski ryay yeniden yaamak isteyen adam, tekrar ukurova'ya dnyor. Heyhat! imdi o bahtiyar beldenin yerinde yeller esmektedir. Zavall yolcu bu hailenin sebebini han duvarna yaslanan ihtiyar bir derviten reniyor: o iyi insanlar, o gzel atlara bindiler, ekip gittiler. nsandan ok at, attan ok toz, tozdan ok yamur. Arada bir Osmanlya beddua: eli aya kt olupta oca sonesi
Osmanl. Bu bir giri deil, hasta bir ryann enkaz. Aklda kalan u: Dervi Bey manyak bir Trkmen. Habire konan sofasnda dolar. Arada bir baltay kapt m ormana dalar. Yahut da, kadnlarn hazrlad ekmek hamurunu tandra doldurup bir gzel yakar. Birinci blm bitince rahat bir nefes alyoruz. Romanc krkbe sayfay, belli ki muziplik olsun diye yazm. Zirvelere varan yollar dikenlidir, dikenli, akll, dolak diyoruz; ama.. kinci blm, kt bir Amerikan filmi gibi balyor. Kzlgediin kayalklar, pusuda bekleyen bir adam. Gnlerdir sren bir bekleyi bu. Gelecek mi, gelmeyecek mi? Kim bilmiyoruz. Uzaktan bir adam beliriyor. Sonra eee binen kyl. Pusudaki adam kyllere kfrediyor, nk ilericidir. Onlarn byle ad yaamas zyor hazreti. Adamn elleri, l elleri gibi hznl, alams. Beklenen gelmeyince kuduruyor adam, kendini kayalara frlatyor. Ail'in byk ve korkun fkesi. Romancmz ada bir destan yazar olduunu unutmamtr. Ayaklar paralanr, kemikleri kar ortaya, kafas yarlr, kan revan iinde kalr adam. Ama yaralandna yanmaz da, kan prtlarna sinirlenir. Bu kan prtlar deli ediyordu adam, ama, elinden bir gelir yok (varol homerosolu, varol). Nihayet kfir gelir. Adamn demeyin keyfine: on yldr yz yldr bu gn bekliyor. Bir tekme savuruyor kfirin beline, kfirin br deliniyor. Sonra, sayfalarca srp giden ikence sahneleri. Tmarhane tutanaklarndan alnma benziyor. airin dehas gibi, akas da korkun, kahkahas da diyecektim. Ve Olemp tanrlar gibi, biz okuyucularla gnl elemektedir. Bu tadsz tuzsuz, bu en adi amerikan filmine alnmayacak kadar baya ikence sahneleri, ellidrdnc sayfaya kadar srp gidiyor. Nihayet hikye, Akyollularla Saroullar arasnda eski bir kan dvs. Yaar'n tek kayna ilham perileri olduundan, bu garip dmanln kklerine inmiyor. Bu ada destanda vuzuhun glgesi bile yok. Krt Mahmud, Dervi'in ua, Akyollu Murtaza'y ldrecek. Yllardr (nce be, sonra diyor yazar, destanda rakkamn ne ehemmiyeti var?) kurbannn peinde. Nihayet ldryor adam. Neden mi? Bu kahraman, bu asil, bu gerek krt, tam kararndan cayaca esnada beyin karsn gryor. Hanmn plak memesi yiidin akln bandan alyor ve kurunlar boaltyor Murtaza'ya. Freud'cu bir izah, deil mi?. Sonra drdnc blm. Boyuna yaan yamur, durmadan alayan kadnlar, Mustafa Beyin zaptolunmaz kini. Beinci blm, frtnaya tutulan
turna katarlarn anlatr. Turna lsyle oynayan ocuklar. Mustafa Bey nedense Mustafa Aa olur. Ve Dervi Bey lm hakknda hezeyan eder. Sonra, blmler birbirini kovalar. Aralarnda hibir psikolojik ba yoktur. enesi dk bir kocakar gevezelii. Birinci blmde marifetlerine ahit olduumuz Dervi'in, stanbul'da Hukuk -u li tahsil ettiini reniyoruz (bu hukuk-u li'nin ne olduunu sylemiyor yazar). Gen Dervi, iki eye dkn: kadn ve yabanc dil. Birka senede eriilmez bir franszcaya sahip oluyor. ngilizce, rumca, arapa da caba. Nasl olur demeyin.. Dervi bir destan kahraman. Bilimsel bir dnya gr erevesi iinde tarihsel bir dnemi temellendiren bir kahraman. anakkale, stikll Sava; Dervi Bey de nl Odysseus gibi binbir maceradan sonra ana yurduna dner. Dner ama ilesi dolmamtr henz: Be yl felsefe okur ve imann kaybeder. Bedbindir. Bir budist gibi, usuz bucaksz bir mezar olarak grr dnyay. Bereket bir alev eyhi, kaybettii yaama sevgisini yeniden kazandrr ona. Kazandrr ama Mustafa Bey rahat durur mu? Onuncu blm, bataklkta etin bir kovalama. Mucuklar (?), arlar, gne. Ve vak'ayla hibir ilgisi olmayan dokuz sayfa. Blm onbir, der maceray- Akasaz. Yine bir kocakar hikyesi ve Yaar'n btn hikyeleri gibi zamann dnda. Yllar geiyor Akasaz'n etrafnda kyler kuruluyor, aalar peyda oluyor. Herkes zenginleirken Dervi Beyle Mustafa Bey birbirini ldrmekten baka birey dnmyor. Blm oniki, Akyollular Dervi'in konan ve harmanlarn yakyor. Dervi zgn, kayplarndan deil dmannn bu kadar alalndan. Ve gevezelikler.. Blm ondrt, pusu. Blm onbe, Mustafa Bey bir gmen kyn yakyor. Niin, Allah'a malm. Halk, bravo adama diyor, gvurlar topranda tutmad. Blm... Dervi Bey'in Kmil'i boa letiyle dv ve adamlarna ldrt, sonra da kpeklere yedirtii. Hadiseyi btn ukurova duyuyor ve Dervi'i takdir ediyor, aferin diyorlar. Dervi de bununla nyor. Blm ondokuz, Dervi Bey Akyollunun buluma dvetine iki yl sonra diye cevap veriyor. Hukuk-u li tahsil eden bu eitli dillere vakf eski binba, mektubun nasl yazlaca hakknda haydut Hidayet'le sonu gelmez istiarelerde bulunuyor. Hatun'la da ilk defa olarak bu blmde tanyoruz. Soluk, silik bir hayalet. Daha dorusu bir hayaletin yanks. Blm yirmi, sahneye yeni kahramanlar kyor. Sleyman Sami, Mahir Kabakolu, Akyollularla Saroullarn bartrmak istiyorlar. Veli Hasan Aa, okuyucuya yakas almadk kfrler dinletmek iin yle bir grnp kayboluyor. Bu adi, bu sefil karagz hacivat tekerlemeleri yannda kadim bir haileden alnma
benzeyen konumalar da var. Gzkaraolunun Hatun'u da yaayan bir kadn. Zaman zaman, Yaar'n airlii stn geliyor. Ve batakln yan banda cana can katan bir kaynak glmseyiveriyor. Kaderle insann atmas iyi ilenmi. Sonsuz bir lde minnack bir vaha. Diken ormannda birka gl. Blm yirmibirde roman roman olmaktan kyor; Aziz Nesin'in en baarsz hikyelerinden daha adi bir mizah. Bu ocuka tuluat herhangi bir mizah dergisinde hogrlebilir belki, ama ne bir romanda yer alabilir ne ada bir destanda. Dil garabetleri de caba. Dervi Bey, Mustafa Aa'ya eli olarak Alicik'i gnderiyor. Hikyede baka hibir rol olmayan Alicik, blmn sonuna kadar okuyucuyu igal ediyor. Btne pamuk ipliiyle tututurulmu bir blm daha. Blm yirmiiki, tekrar Murtaza Bey'in lm hikyesiyle kar karyayz. Mustafa Bey'in annesi ihtiyar bir Colomba, kindar, korkun, hatta iren. Blm yirmi: Vergilius hocas Homeros'tan sz ederken, destann yazarken arada bir uyuklar diyor. Bizim ada destancmz da dedesi gibi. Bu blm batan sonuna kadar uyuklayarak yazm. Ayn anda Dervi Bey terlemekte, konak yanmakta, yanan konak onarlmakta.. Ve Mustafa Bey adamlaryla beraber pusuda beklemektedir. brahim hem aleyhinde atp tutulan bir hain, hem sohbete katlan bir mavir. Bu konumann da -daha biroklar gibi- nerede ve ne zaman getiini anlamak olanaksz. Alis harikalar diyarnda.. Sonra heveskr bir rencinin karalama defterinden ekilmie benzeyen tabiat tasvirleri. Kular, arlar, sinekler.. Zaten bu garip romanda insandan ok hayvan, hayvandan ok nebat var. Tabiat, ruh hallerini aksettiren bir ayna deil. Bir Heine'nin, bir Svvinburne'un.. iirlerinde olduu gibi insanla beraber yaamyor. Hayvanlar, hep ayn hayvanlar. Yaban domuzlar, ok ylanlar, kertenkeleler, bitmez tkenmez sinek, bitmez tkenmez ar. Yaar, saz airi olarak baarl. O da her yontulmam zek gibi somutu anlatrken usta. Kamlar, aalar, kelebekleri canlandrrken kendisi; yani tand, grd bir dnya bu. Romancla zendi mi, hezeyan balamaktadr. nsanlar tanmyor. Btn kahramanlar ayn dili konumaktadrlar: yavan, terbiyesiz, bozuk bir gney lehesi. Etten ve kemikten birer insan yok karmzda; kiiler mukavvadan yontulmu birer resim. Meinden birer kukla veya glge. Sayfalara emsalsiz bir zevksizlikle serpitirilen tabiat tasvirleri de ok defa kartma ktlarna benziyor. Yaar yaldzn yerli yersiz harcayan acemi bir ressam. lgn bir muhayyile, yazmyor kusuyor.
Sonra, bu yaman silahorlar -arslan avna kan Taraskonlu Tartarin gibi- Dervi Bey sanarak masum kaaky ldryorlar. Mustafa Bey konaa dnyor. Blm yirmidrt. Sahne Mustafa Bey'in kona. Ayn ahslar. Sonra Karakz Hatun. Yeniden balayan kovalamaca, sabaha kadar devam eden cenk. Da ta kurun yamuruna tutan valyeler, arada bir felsef tiradlar dktrmek iin bir kayann arkasna siperlenip sabah ediyorlar. Sonra yine atelenen tfekler ve klna hale l gelmeden konana dnen Dervi Bey. Bu blmde tabiat tasvirleri bakmndan pek fazla martlmyoruz. Dervi'in ellerinde dolaan, sonra silhnn stne kan bir kertenkele, Belli ki, msademenin dehetinden dier hayvan kardelerimiz ortaya kamam pek. Saatlerce sren bu ocuka kovboy oyununun tek elenceli taraf, kahramanlarn lm hakkndaki trrehadlar. Sanki Bhagavadgita'y okuyoruz: kurun yamuru altnda metafizik bir ceveln. Blm yirmibe. Hasta bir ak gibi, gece gndz Dervi'in konan seyre giden Mustafa Bey. Uzaktan sklan kurun ve btn boyalarn sayfalara boca eden Yaar: Gn batmadan az nce, kuyrukyldz cngarak dndnde hendein stnden bir top ku kalkar, serpilir ge tane tane, durulukta dalr, sonra toparlanr, birden bir top yere aklrcasna topraa iniverir, ovann dl hibir ey olmam, kprdamam sszl srer gider. Bu kuyruk yldzna, bu yere aklan kulara ne lzum var diyeceksiniz? Ama onlar da olmasa, hikye bsbtn karanlklaacak, bsbtn ekilmez olacakt. Buyrun size aheser bir ibare: Mustafa Bey byle uyur gezer dolar, balanm, srklenen, ekilen, nne geilmez, her gece hendein iine geldi, orada tepeden trnaa korkan, yumulmu, incecik, sar ipileyen, terleyen konan karsnda, orada durmaktan baka hibir ey dnmeden, dnceyi, c, acy, btn istemleri unutmu, hayal kurmay unutmu, orada atnn stnde durmaktan baka ii olmadan durdu. Sonra belinden tabancasn karp pencereye bir el ate etti. Tabancasnn kurununun oraya yetimeyeceini bile bile. Sonra mavzerle ate etmee balad, sebepsiz, oraya. Bu nefis tmceleri balangtaki apokaliptik tasvir talandryor: nce bir atl geldi, ikisi birden, gn madan kuyruklu yldz tanyerinde bir aydnlk iinde dnerken, tfeklerini konaa dorulttular, ate ettiler, sonra da dolu dizgin konan yresinde dnmeye baladlar. Sonra atl iki oldu. Sonra , drt, be oldu. Gn getike Mustafa Bey'in yanndaki atllar konan yresinde dolu dizgin dnenler, kurun yadranlar, hi
konumayanlar, hayal gibiler, sadece, geceye, toza topraa, ili dumana karanlar oalyordu. Sonra yine arlar, yine kular. Ve tam bir hezeyan- mrteyi: Konak, konan iindeki adam, vurulmu, kan iindeki yznde ak kocaman gzleri, umudu yitirmi, yabanl. Yabanl! Yabanl!... Sonra kyametten nian veren bir sahne. Kovalamalar, amura batan, yaralanan Mustafa Bey, kurun sesleri. Mestan ve Mestan'n bana konan kelebek. Okuyucuyu, bu hayaletler berzahnda daha fazla dolatrmayacaz. Demirciler ars Cinayeti, gerek bir cinayet., uura, idrake, zevke ve Trk diline kar ilenmi. Ne bu karalama tomarnn, ne Yusufuk Yusuf'un romanla en uzak bir mnasebeti var. Hele bilimsel dnya gr, insan kahkahadan atlatacak bir yaktrma. Yaar Kemal, haddini bildii zaman bir mmi-i riftir. Bir ky odasnda tatl tatl Hz. Ali cenkleri anlatabilir, kasaba kahvesinde saz almak da gelir elinden. Cokun bir muhayyile, ayklanmam bir dil, tam bir halk ozan. Bu zeki Anadolu ocuunu, azgn bir graphoman yapan, mesuliyetsiz tenkitilerle reklm esnaf. Biz Yaar Kemal'in bu karc veya ideolojik vglerle kendinden gememesini temenni ederdik. Mtevazi kabiliyetleri olan bu arkada, Nobel peinde koacana daha ok okusa, daha az yazsa, hem kendisi hem de edebiyatmz iin hayrl olurdu. Merimee, Korsika' nn ezel derdi olan kangtme geleneini yz sayfa iinde romanlatrm. Bu kadar clz bir konu, altyz sayfada anlatlmaz. Destanlar a oktan kapand. Hayatn kalemiyle kazanan bir yazar, bu yalanc alk tufan karsnda elbette ki kendini kaybedecek. Kitap bir ticaret meta olduka, yaratc ister istemez esnaflaacaktr. dller, kabiliyetin tevikisi deil, ldrcs. Okuyucudan zr dileriz: Edebiyatn, sanatn, dncenin grafoman'lara kar korunmas, lke snrlarnn barbarlara kar korunmas kadar kutsal diyor bir psikolog (4). grafoman'lara ve beyin smrclerine.
NOTLAR : (1) Azra Erhat, Cumhuriyet sanat edebiyat sayfas, Haziran 1970. (2) Rauf Mutluay, ada Trk Edebiyat, s. 410-11, Gerek Yaynlar, 100 soruda dizisi, 1973. (3) Milliyet Sanat Dergisi, S. 124, 21 Mart 1975. (4) Bk. Ossip-Louri, La Graphomanie, Essai de Psychologie Morbide, Paris 1920.
DEPREM
Birka Soluk Kartpostal Temiz, scak, dost bir anlat. Derbederlii ve zaaflaryla yerli. Vck vck bir Ankara gn. Gemie uzanan Kostak (yani yazar), 27 Mays ncesini hatrlamaktadr. Ufukta, kopacak frtnann bulutlar. Hzla gelien olaylar. Kayna belli olmayan bir sr rivayet: niversiteye giren polis, ldrlen seksen kii... Menderes'in tehdit dolu konumas. Sinirler alabildiine gerilmi. Sokaklarda genler, cokun ve korkusuz, Olur mu, byle olur muyu sylyorlar. Ya ya ya, a a a, ordu, ordu, ok yaa avazeleri. Kostak da seyirciler arasnda. Ve birden tank binbas Demir, genlerin omuzunda kalabal selmlyor, elinde sten tabancas. Ah bu kalabalk: her dedikoduyu hakikat sanan apal ve uursuz sr (daha dorusu zavall aydn kardelerimiz). Kostak, 27 Mays ncesini btn heyecanyla yaam: korkular, endieleri, mitleriyle... Ve nihayet ihtill sabah. Baarya ulaan darbe ve ok gemeden M.B.K.'de tasfiye, sonra iin iin kaynayan ordu, aslan bir albayla bir binba. Bir trl yerine oturmayan toplum. 12 Mart 1971. Hkmet anariyi bastramamtr. Ordunun muhtras. Hafzamzn eski bir ekmecesinde unutulan kartpostallar, soluk, tozlu, perian. Yllarn rzgrla savrulan yapraklar... Bu yapraklarn altnda, mahrem, ackl, yaanm bir hikye: Kostak'la Roza'nn aklar. Ve canlanan roman. Gemiden Atlanlar Yazarla Demir kar karyadr. Birincisi demokrasiye inanm, demokrasi tepeden inme gelmez diyor. kincisi daha ihtiyatl, daha mtereddit. 27 Mays devrimcisi, kitleye uurlu klavuzlarn yol gstermesinden yanadr bir para. Diyalog, drst, samimi ve dostadr.
Ne yazk ki ayr ruh iklimlerinden gelen, ayr tecrbelerden gemi bu iki insan tam bir anlamaya varamaz. Evine dnen Kostak, birden New York Times Ankara temsilcisi Bilge Gney'in vatandalktan skatn hatrlar. Bilge Gney'in bana gelenle Demirel hkmetinin ltimatomla iskat arasnda bir benzerlik bulur: her iki iskat keyfiyetinin altndan benzer sular akmyor mu? Bu sular byk bir deprem sonucu yarlan topraktan fkran, ldrc zehirlerle dolu, bizim olmayan sular... Acaba deprem ne zaman balyordu ve ne zamana kadar devam edecekti?... Deprem, belki buharn makineye tatbiki ile balamtr. Belki Viyana bozgunu, belki Yenieri, Talebe-i Ulm isyanlar, belki Tanzimat, belki Merutiyet, belki de Cumhuriyetin kurulu tarihiyle... Bildii, sarsntnn sreklilii, zehirli sularn kabarmas ve korkun sellerin alp gtrd deerler. 1923'te Trk milleti, Mustafa Kemal Paa'ya, Nuh Peygamberin gemisine baland gibi balanmt. Ama sular ykseldike Trkiye gemisinden safra diye insanlar atlp durmutu yarm yzyldan beri. Kendisi ve arkadalar, Bilge Gney, benzerleri gemiden atlan safralard. Ve son olarak Menderes'ler, Zorlu'lar, Polatkan'lar, Fethi Grcan'lar, Talat Aydemir'ler ve de Demirel... Kostak'n Mea culpa s Sonra Kostak kendi faciasna eiliyor. Buna bir neslin facias da diyebiliriz. 1946-1950 aras polis takibi. 1952 de zindan. On ay sren mevkufiyet. Sonra isizlik yllar. Yalnzlk, il yavrusu gibi dalan dostlar. Komnizme geliini froydizm'le izaha kalkan yazar, hi de inandrc deildir. Daha sonra ileriye srlen sebebler aydnlk, insanca: eziklik, hilik, fakirlik, saylmak arzusu. ilerin hayal faziletlerine hi bir zaman inanmam Kostak: i snf toplum kltrnn en alt katdr, zekda, yetenekte hi bir varlk gsteremez, diyor. Efendice itiraflar. Sosyalizm de bir aydn hastal, Batclk gibi. Bakas olmak, halka benzememek, uzaa, uzaktakine balanmak ihtiyac. Flaubert, zarif bir ekmece yapmak iin bir orman kereste harcarm. Saylgan da yle. Ne var ki, yongalar da atmaa kyamyor. Bir yn kabuk, kuru dal, sararm yaprak ve birka ahane biblo. Ykntlar arasnda dolaan, bazan soukkanl bir hit, ok defa yaral bir vicdan. Kinden de fkeden de uzak. Genlere kzmyor. Niin kzsn? Aydnn grevi sulamak deil, anlamaa almak. Her devrimci bu sayfalar ibretle okumal: Her devrim arptlm Trkiye'de. Dnyadaki
baka ihtilller de felli domu: Fransz ihtilli, ngiliz sanayi devrimi, Rus ihtilli. Hangi devrim yktnn ktlklerinden baka bir miras brakmtr insanla? Bu zalim hesaplamay bir senaryo msveddesi izliyor (s. 85). lk perdenin kahramanlar: Bir gazeteciyle bir i adam. adam, anariden ikyetidir. Gazeteciye sermaye evrelerinin bir teklifini iletiyor: Son on ylda beliren sa-sol kavgalaryla ilgili bir kitap hazrlanacak, telif creti, 100 bin lira. Sonra ikinci perde: Gazeteciyle kaynpederinin konumas. Bu nefis hicviye 92. sayfada noktalanyor. Karanlkta alan bu simyagerlerin kan altna tahvil edileri ne kutsal, ne onurlu bir beceri. Zavall delikanllar... Hl uyanmyacak msnz? Sevgiyle Yontulan Bir Heykel hanet ve cinayet kokan bu hayaletler berzahndan daha aydnlk bir dnyaya geiyoruz. Karmzda Demir'in yiit ve dost ehresi. Kostak'la konuuyor. Konu 12 Mart. Eski tank binbas 27 Mays'a niin katldn anlatyor. Kostak'a gre oyun usulnce oynanmamtr 27 Mays'ta. Meru iktidara kar darbe yaplm, sonra yklan iktidar Anayasa'y ihll suundan mahkm edilmi. Anayasa'y ihll eden kim? Halkn iradesiyle iktidara gelen mer hkmet mi? Onu alaa edenler mi? stelik ihtillciler mer olmayan bir hareketi meriyet snrlar iinde yrtmee kalkm, bir kelimeyle sorumluluktan kamak istemilerdir. Oysa ihtill dil olmak zorunda deildir. Ya devlet baa, ya kuzgun lee. 27 Mays hem demokrasiyi yaralamtr hem kanunu. htillin ne heybeti kalmtr, ne ciddiyeti. Toplumdaki sarsntlar hzlanm, vatandan devlete de, orduya da gveni kalmamtr. 12 Mart muhtras o meum darbenin bir uzants deil mi? ok partili bir dzende, ok partili demokrasiyi getireceiz diye ihtill yaplamaz. Elbette ki Demir'le arkadalar belli bir zmrenin karlarn perinlemek iin yola kmamlard. Ama hazrlkszdlar. Bir avu insann iyi niyeti, kaarlanm politikaclarn oyununu bozamad. Onlar yazarn dedii gibi nesli tkenmi, urada burada dolaan birer valye idiler. Ve alarn yaamyorlard. Zavall Demir! Bu dosta konumadan sonra fazla yaamyacaktr. Sayfa 103'den 141'e kadar onunla beraberiz. Beyaz mermerahi mendiliyle yzn Siliyor arada bir. zgn, ama sesinde meraretten eser yok. Daima asil, daima kibar, daima sevimli.
Yazar Flaubert'e benzetmitim. Oysa Rodin'e daha yakn. Kocaman bir kaya parasnda yalnz ehreyi yontuyor. Diri, yaayan bir ehre. Granit zenle ilenmi, ama vcut mhmel. Blm zetlemee kalkmak yazara ihanet olur; yazara da, Demir'e de. Son valye aclar, tereddtleri, mitleriyle lmsz. Sevgiyle yontulan gzel bir heykel karsndayz. Yaa Saylgan. lkcnn dramn yapan gerekle rya arasnda uyumazlk. Yozlam bir dnyada yayor Demir, Don Kiot gibi. Onun da arad gerek, gereklemesi mmkn olmayan bir topya. Ba vurduu aralar da yoz. amurda Bir Ceveln Demir'in lm, Kostak'n kalbinde kapanmayan bir yara. Birer ylan gibi slk alan istifhamlar. nsann aln yazs, mns adan aa, kiiden kiiye deien tarih, ele avuca smayan gerek, her konuya tekrar tekrar eilmek zorunluluu... Belkiler, acabalar... Dnce iekleriyle ssl bir yol. Sonra hikye. Bir para Paris Esrarna benziyor, bir para Sefillere. Politikaclarla kanun kaaklar kucak kuca. Lm ve kan kokan yeralt dnyas. Acmasz bir realizm bu. Kostak'n ocukluk anlar bu kasvetli havay zaman zaman datyor. Sonra yine amurda dolayoruz. Namussuz ve kaltaban Battal, kalle Fethi, bahtsz Hseyin Ar, srtn iktidara dayayan cinayet ebekesi. Elinde Juvenalisin kams, konaklardan batakhanelere, batakhanelerden gazete idarehanelerine koan yazar. Hem siyas bir hiciv, hem pikaresk bir roman. Hiciv, lm kadar tarafsz. Roman, filim gibi canl ve hareketli. Paris Esrar, bir topyadr. Eugene Sue byk bir ehrin sefalet ve ihtiamn sergiler. Yzlerce kahraman olan bir ne vi Binbir Gece. Saylgan bir devri bir avu insanla anlatmaa alm. Kahramanlar canl, tasvirler tok, slub akc. Bu yeralt dnyasnda politikaclar ayak takmndan daha nmert. Ar'a acyoruz, kanun d ama insan. Blm bir solukta okunuyor. Tek kelimeyle baarl. Kbus nc blm: kence.. Faust'da baloyu eytan ynetiyordu. amzn eytan: sloganlar. Btn bir nesli parmanda oynatan bir avu kelime., cansz, souk, l. Bedduadan daha meum, byden daha netameli. Ve yin balyor: Kanl, lgn, inanlmaz bir yin. On kara gmlekli arasnda bir beyaz gmlekli. Celltlar da gen, kurbanlar da. kence
hibir ada ve hibir lkede bylesine alak, bylesine yrtc olmamtr., hayr hayr. Dante'nin cehenneminde bile bu sahnenin benzerine rastlayamazsnz. Az nce amurda dolayorduk. O yeralt dnyas murdard, lm kokuyordu. nsanlar alaktlar, ama ldrmamlard. Biliyorduk ki politika beyaz eldivenle oynanmaz. Politikac Makyavel'den beri pheli bir yaratktr. Kumarhane ve bar iletenlerin namussuzluu ise ilerinin icabyd. imdi baka bir dnyadayz. Karmzda kuduran bir kalabalk. Kana susam insanlar, hem de mrlerinin baharnda. Her mukaddes yklm; merhamet, dostluk, efendilik. Bir sara nbeti, intihar eden bir nesil. Gzlerimiz kararyor. Bu genler bizim ocuklarmz m? Nasl bu kadar haytalatlar? Hakikat -eer bu hakikatsa- yalandan daha korkun, daha kanl, daha melun. Kostak izaha alyor, ama nafile! Nietzche Tanr ld diye haykrd zaman Avrupal glmsemiti. Tanrnn oktan ldn Zerdt yazarndan baka duymyan kalm myd ki? Hristiyanln Tanrs dnya ilerine karmyordu, bir mver yneticisiydi sadece. Avrupa Demokrit' lerden beri tanrlarn insanlar terkettiine inanr. sa' nn tahtnda Rnesanstan bu yana Promete vardr. Tanr, ngiltere hkmdar gibi, dekoratif bir varlk, bir remiz veya bir hatradr. nsan mnasebetlerini akl dzenler. slm ezel hakikate, yani vahye teslimiyettir. Akl, ilh iradeyi anlamak ve anlatmak iin bir vasta. slmiyet en yrtc kavimleri, en rahm, en dil cengverler pyesine ykseltmi. Kurdu kuzulatrm. Allah korkusuna dayanan bir medeniyet Allah korkusu kalmaynca bedeviyetlerin en sefili olmaz m? Hibir izm insan kuduzlatrmaz. Hibir ideoloji cinayet fetvacs deildir. Ama izmler Tanry paranteze alan medeniyetlerin dnya ilerini dzenlemek iin tertipledikleri mufassal birer reete. Vahye dayanan bir dnyaya hitap edemezler. Batl, bir Kaabiller soyu. Doru! Ama bu insanlar cinayet iin cinayet ilemez. Devleti, fazilet ve adaleti gerekletirmek iin deil, yok olmamak iin kurmutur. Tand tek mukaddes vardr: kar. Daha nmerd, daha kyc, ama daha uurludur. nk asrlardan beri Tanrsz yaamaa alm, hayatn srdrmek iin yamyamlktan vazgemek zorunda kalm. Yzyllarn tecrbesi, Aristo mant, Makyavel, Hobbes v.s. gibi yol gstericiler. Evet.. Karamazof, Tanrnn olmadn yetkili bir azdan iitince ar bir ykten kurtulmu gibi sevin duyar. Demek dnya nimetlerinden daha rahat, daha korkusuz km alabilecek. Ama Karamazof yine Karamazof'tur.
kence iin ikenceyi hayalinden geirmez. kence bir Sade iin de ama deil, aratr: Kanksam ve hasta bir mizac alevlendirecek bir eit tuz biber. Vahiy, slmn btn hayatn kucaklar. mann kaybeden bir mslman akln da, vicdann da, insanln da kaybetmitir. Putperestlerin en sefilidir. Sloganlara tapan bir putperest. En kirli, en kanl, en sefil sloganlara. Bedeviyetten medeniyete, sloganperestlikten uura, papaanlktan insanla ykselebilir mi? Yaarsa belki -daha dorusu yaatlrsa!Kostak'n kafas aydnlk, dnceleri tutarl, hkmlerinin ouna katlyoruz. Yalnz bu kanl arenaya hi lzum yokken nurcular da karm. Nur rislelerinde husumetin, kinin, tefrikann glgesi bile yok. Saylgan, ba seccadeden kalkmyan msum ve mazlm nurcular diledii gibi eletirsin. Ama Said-i Nurs'nin kirdlerini nizam tahripileri ile bir tutmak ne irfnna yarar, ne tarafszlna. Zhul deyip geelim. Blm 25 sayfa. Yazar hileyi yumuatmak ister gibi ayn lde ackl, fakat daha mahrem, daha insanca bir baka dram da sergilemi: Roza'nn kendini yak. Depremin Sonu mu? Kbustan uyandk diye seviniyoruz. Ne gezer! Hicran biter mi, girye-i hicran diner mi hi. Yalnz bir evvelki blm hafakanlar iinde okumutuk. Tablo lzumundan fazla baarl idi. Geree benzemiyen bir gerek, belki bir soyutlama, VVeber'in anlad mnda bir ideal tip karsndaydk. lklar, gzyalar, kan. imdi dnyadayz. Aldananlarn, inananlarn, dvenlerin dnyasnda. Yozlam bir dnya bu. Kahramanlar da yozlam, deerleri de yoz. Ac eyler Halk, fakat gerek, diyoruz. Belli ki Saylgan anlattklarn yaam. Ali Aabeyi hepimiz tanyoruz . Amerika'da rl sklam komnist olmu. Basri Moskova'da okumu bir militan. Her ikisi de uurlu, her ikisi de ne yaptn, ne istediini biliyor. Karmzda kuklalar deil, yaayan insanlar var. Beraber olmasak da anlyoruz onlar. Bu karde kavgas kalbimizi paralyor. Karsnn kendini ele verdiini sanan Basri Alperan'a acyoruz. Hamdi beyin hzn, bizi de dertlendiriyor: Neden Basri'yi kertmek iin, kendisini karsnn ele verdii izlenimini uyandrdk? Doru mu bu davranmz? Kavga o kadar acmasz ki. Sanki ne onlar, ne de biz insan deil, birer makineyiz. Bu kavgada yalan, ypratma, kertme, herey geerli.
Barbusse'n bir szn hatrlyorum: Savaan iki ordu demek, intihar eden byk bir ordu demektir. Ya savaan ordu tekse? Bu maer tahribe lgnlktan baka isim verilebilir mi? Bir kavga ki zafer me'um, bozgun alatc. Yaray dalamak: yi ama yara kalbimizde. Saylgan hastala parmak basyor. Roman bir tehis denemesi. Uurumu daha yakndan gryoruz. Kitap, bugnn ve yarnn sosyologlar iin deerli bir malzeme deposu. Nihayet Hasan Mahir... Geen blmde marifetlerine ahit olduumuz on kara gmlekliden hibirine benzemiyor. Dnen ve arayan bir delikanl. Atak, nk gen. Yobaz, nk inanm: bir abese, bir hayale, bir topyaya. Saint Just veya Babeuf olabilirdi; hi deilse bir Enjolras. El-fetih kamplar, bu kahraman adayndan bir kundak imal etmi. deal buhran iinde kvranan talihsiz yavrular; Ik diye atee kotunuz... ve kanatlarnz tututu. Yaamaa susuzdunuz, lm satnz evrenize. Kimse elinizden tutmad. Bu ne korkun beddua, ne me'um alnyazs... Kanl mirasnz, sizden sonra gelen nesiller iin de bir ibret dersi olamad. Onlar da ayn hzla lme kouyor. lme ve cinayete. ntihar eden bir nesil bu. ntihar eden, daha dorusu harcanan. Harcanan yalnz onlar m? Gerek sulular, bu iitilmemi faciay fildii kuleden seyredenlerdir. Gerek sulular biziz: Biz hocalar, biz eli kalem tutanlar, biz politika esnaf... Evet zavall Mhirl Tarihin kirletilmiti; seni yalanlarla besledik. Dman dost sandn. Ne Dou'yu tanyordun, ne Bat'y. uursuzluunun kurban oldun, daha dorusu uursuzluumuzun. Deprem, belgesel bir roman deil, yaadmz hayatn ta kendisi. arpk, amurlu, yz kzartc bir hayat bu. Deprem, bir vazifeye davet, vazifeye, yani dnceye. Kuledeki nbetinin feryad. Saylgan, tehlikeli bir konuyu ustaca ilemi. Faciay btn boyutlaryla kucaklyamam belki... ama bilerek yalan sylememi. Deprem kimseyi karalamyor. Drst ve dosta bir yaklam. Okuyucuya sunulan kadeh, sert ve ac bir ikiyle dolu. Yazar biliyor ki hastalk ampanya ile tedavi edilmez. Unutmaa deil, uyandrlmaa muhtacz. Bu zifiri karanlkta ate bceklerinin prlts bile muhterem. Her aydn, Deprem'e dikkatle eilmek, gnahlarnn muhasebesini titizce yapmak zorundadr. Yoksa Pompei'nin Son Gnlerini yazmak kalr, depremden kurtulanlara. Tabi kurtulan kalrsa.
BTMEYEN BR RYA : TAER'N BYK TRKYES
Taer, cokun bir zekyd.. Fetihten fethe koan aknc bir zek. Mesele, Trk dncesinin -Trk hicvinin diyecekti- mana belgelerinden biri. Yapraklar eviriyoruz: nce btn fezahatleri, btn inkisarlar, btn ihtilalaryla yakn mazi. Sonra bu kaln sisleri perde perde aralayan muhteem bir rya: Yazarn teklifleri. Mlevves bir topraktan ykselen ulu bir aa.. Evet ama kirli olan topran yz; kirli olan, daha dorusu kirletilen. slp, zaman zaman derbeder; hkmler, zaman zaman insafsz. Ama tespitler drst, tehisler isabetli. Karmzda bir kitap deil, bir insan var.; bir insan, yani bir uur. Tarihin derinliklerinden kopup gelen bu sesin, lyk olduu yanky uyandrmamas ne kadar hazin! Ne ikbal sarho etmi Taer'i, ne bozgun yeise drm. Feleon germ- serdine vakur bir tebessmle bakmasn bilen yaln bir irade. Bu yiit mcahidin de Kou Bey, Sar Mehmed Paa ve Cevdet Paa gibi tek kaygusu var: Devlet-i ebed mddetsin devlet-i ebed mddet olmas. Taer'in Byk Trkiyesi I1) dost bir kitap. Bir midi bayraklatryor. Ziya Nur, hem sadk bir vakanvis, hem cokun bir gnl. nce E.K. rmuzuyla mhrlenen bir takdim yazs.. Mezar ta kitabelerine benziyor: Tok, muzdarib, hrmetkr (2). Sonra mermer bir revak: Onu kaybediimiz. Ziya Nur, bir destn slbuyla balyor: Milletimiz son asrda yetitirebildii en byk fikir, hareket ve dva adamlarndan birini, beiki de en mhimini kaybetti. Ve kahramann, muhabbetle yontuyor heykelini: elik kadar salam bir seciye. Gl yaprandan nazik bir yaratl, fevzaver bir ziya ktlesi. Faziletin fazilete telkin ettii bu vecidkr satrlar Taer'in 27 Mays hakkndaki mit ve endieleri takip ediyor. Harekete tekaddm eden gnlerde benim en byk zdrabm, yapacamz ile, devletin yeni bir bdireye srklenebilecei ihtimali idi... Tarihimizdeki btn inklb hareketlerinin milletin bana yeni bellar getirdii hakknda sarslmaz bir kanaatim vard. Bugn bu kanaatim daha da peklemitir. Yenieri kyamlarna gitmee lzum yok. nk onlarda bir sistem ve nizam deitirme gayesi mevcut deil. Muhtelif sebeblerle vcut bulan, kendine mahsus bir an'aneye gre cereyan eden kyamlar.. Hatt bunlarn, rehaveti datmak, yolsuzluklar nlemek.. gibi faydalan da var. Fakat Nizam- Cedid'le balayan devir iin, byle bir fikir yrtmek
imknsz. ki asrdr yeni dzen peindeyiz. Ve tabii devaml sarsnt ve alkantlarn ortasnda... Bu yenileme hastalnn, halk vicdannda, yaratt zincirleme tepkiler, III. Selim'in tahtdan indirilii, Alemdar hareketi, Sened-i ttifak denilen yz karas, Yunan isyan.. II. Mahmud'un inklplar. Devleti kuvvetlendireceiz diyerek, kendi ordumuzu kendi elimizle topa tuttuk. 1827'de Navarin bozgunu, 1828'de Ruslarn Edirne'ye girii, 1829'da Yunan bamszl. 1830'da Cezayir Franszlarca igal edilmi, 1832'de Sisam'a muhtariyet verilmi. Sonra birbirini kovalayan felketler.. Alt Avrupa devletinin vesayeti altna alnan Devlet -i liye. Byk diye tantlan Tanzimat ricalinin zavalll. Mithat Paa ve drt elle sarlman son tlsm: Kanun-u Esas. Birka fra darbesiyle btn bir inhitat tarihini gz nne seren gen savann sesi birden bire alyor: Nitekim biz de ayn hataya dtk diye devam ediyor ve bir mkemmel anayasa yaplrsa Trkiye'nin Almanya veya ngiltere seviyesine geleceini sandk. Ne yapalm ki Trk aydnnn ok yanl ve kkl zaaflarndan biri de baz mefhumlarda sihirkr bir kudret tasavvur etmesidir. Taer'e gre bu vehmin balca kayna, aydnn yabanclamas. Kendine yabanclama, mill ly kaybetmektir. Bu garip mahlk, yz yldan beri anayasa ile oynuyor. Bu bize ne kazandrd? Hi.. imdi de ayn hatann kurban deil miyiz? Sonra Taer, Abdlhamid Han' anlatyor. Gafletle ihanetin yz yldr karalamaa alt byk tcidr. Sultan Abdlhamid, ya meclis, ya devlet klarndan birini tercih zaruretinde kalm, ve tabiatyla devleti tercih etmitir.. Jn Trk namyla anlan, ne id belirsiz ve mill kltrden kopuk aydnlar hrriyetlerimizin gsb, mstebit kzl sultan diye ona atmlardr. Devlet mi mhim, yoksa hrriyet mi? Devlet olmadktan sonra hrriyeti ve merutiyeti ne yapacaksn? Doksan felketinden sonra Sultan Abdlhamid gibi bir d politika stadnn bamzda bulunuu hakikaten bir talihtir. Ne yazk ki intelijansiyamz, garip bir cinnete tutulmutur. Dmann kulaklarna fsldad be heceyi, mnsn anlamadan tekrarlar durur: Kanun-u Esas, hriyet v.s. Ferd hrriyet zaten vard; siyas hrriyet ise devleti batrrd. Srp'a, Bulgar'a, Rum'a zenmenin gerei neydi? Bu cinnet rzgrna mill telakkiden uzaklam aydnlar ile ekalliyetler kapldlar. Elinden en byk kuvvetin, yani zabitin ve ordunun kaydn gren zavall padiah ne yapabilirdi? Suyun akntsna tbi olup, sarholuun gemesini bekledi. Fakat bu sarholuk gemedi.
Abdlhamid'in hal'ini kovalayan facialar hepimizin malumu. Batan mparatorluk... aydnla halkn elele vererek kazandklar zafer: Yunan'n harim-i ismetimizden defedilii. Sonra yeni inklplar devri balad. Halkla mnevver kat'i olarak birbirinden ayrldlar. Millete mal olmu telkkiler ve inanlar kaka addedildi. Tekilt- Essiye kanununundaki deiikliklerle urald. smi Anayasa oldu ve btn maddeleri, yeni tilciklere uyduruldu. Moolca tayalarla ra-y Devlet Dantay, Muhasebt Saytay, Mahkeme-i Temyiz Yargtay, Meclis Kamutay yapld. Kurultaylar, Kamutaylar, arbaylar, Kamunbaylar birbirini kovalad... 1950'de, yeniden 1924 Tekilt- Essiye Kanunu'nun lisanna dnld. Evet, bir tmarhane tutana deil, siyas ve itima tarihimizden bir sayfa. Taer devam ediyor: 1946'dan beri balayan ok partili devrede parti mcadelesi, Merutiyet Devrindeki ekline brnd. On senelik devrede, dzenin bozukluu, ift Meclis, Anayasa Mahkemesi,
bamsz mahkemeler, bamsz niversite ve hrriyet sloganlarn dinledik. 1960'da, konumamas, mill nizm iinde sessiz ve smit kalmas lzm gelen Ordu'yu politikaclar konuturdular. Biz konuunca da, tabiatyla herkes sustu... Vasat onlar hazrlamlar, raylar onlar demilerdi. Biz, ister istemez, o raylar zerinde yrdk. 27 Mays'tan alnacak ders-i ibret: Son elli senelik nizamn btn zaaflarn ve kat'i olarak yryemediini, yryemeyeceini gstermesi... Yklan u ahs veya bu parti deildir. Hakikatde yrmeyen, yrmeyecek olandr... ly yaatmaa almak, abesle itigaldir. Bu bedehdleri ne zaman anlayacaz? Bir Aiman hekimi: ldrlmesi gereken ller var diyor. Hakl deil mi? -ldrlmesi veya gmlmesi-. Gnahlarmz kurun birer tabut gibi srtmzda tayoruz; gnahlarmz veya abeslerimizi. Bu gnahlardan ilki: haramzdelik. Rezil bir dip kompleksi bu. Bir kendi kendini tahrip cinneti. Ecdadmz inkr ediyoruz, ecdadmz, yani Osmanly. Biricik dmanmz: Trkslm medeniyeti, sesimi Taer'in sesiyle gretirerek haykryorum: Tarihte tek mucize vardr: Osmanl mucizesi. Trk kanyla slm dininin kaynamasndan doan bir mucize.
Taer'i dinleyelim: Biz, dnyann en byk imparatorluklarn kurmu; hkimiyetini eski dnyann bilinen her kesinde yrtm bir milletiz. Bu imparatorluklarn sonuncusu, bugne kadarki tarihin kaydedebildii en kudretli, en dil, en azametli bir varlk olan Osmanl Devletidir. Bu cokun rma kaynanda yakalyor Taer. Osmanl
Beylii 1299'da St'de kurulduu zaman 400 atlya sahip bir u beylii iken, 1326 Bursa fethinde Orhan Bey, 38.000 atlya kumanda ediyordu. Bu asker art nereden geliyordu? Fethedilen topraklardan toplanamazd. nk bunlarn ahalisi Trk deildi. 400 adrlk bir airet 27 senede bu kadar oalamazd. Seluk sultanl artk yoktu. Yani oradan asker temini de mmkn deildi. Bu artn srrn yle izah ediyor Taer: Mill uur, Horasan'dan zmit'e kadar her yerdeki Trk', Erturul olunun at mukaddes sancan altna ekiyordu. Mool ordularnn nnden kaarak Anadolu'ya snan tarikat ve tasavvuf erbab Horasan erenleri, derviler, alpler, abdallar burada yepyeni bir mit halesi vcuda getiriyorlar. stikbale mitle bakmay telkin ediyor; yeni ve byk bir zuhuru mjdeliyorlar. Anadolu'nun yksek tabakalar puta tapc bir kavmin, slm'n en kudretli ordularn yenisi karsnda mkedder, mteellim ve mitsiz grnyor. ...te bu elm vaziyette byk mritlerin zuhru balyor. Bunlar malubiyetlerin bir fitne, bir imtihan olduunu, slm'n yeniden muzaffer olacan, onun klc ve bayraktar olan Trk'n yeniden cihana hkim olacan telkin etmee balyor. Siyas skntlardan bunalm olan ahali, bu telkinlerle yeniden diriliyor. Trk efkr- umumiyesi bu zillete kar alan ve izzeti mjdeleyen bayra bekliyor. Bu bayra gayet tedbirli olarak Osmanoullar kaldryor. Osmanl'nn ryeti, hem Selukoullar devletinin devam ettiini, hem de yeni bir zuhurun vukubulduunu gsteriyor. eyhler, mftler, mderrisler, eli kl kabzasna yapan yiitler... St Beyliine sevkediliyor.. Trk'n nabz Osmanl Beyliinde atmaya balyor... Bu devlet, dnyada hibir kuvvet tarafndan deitirilmeyen ezel ve ebed hukuk prensiplerine bal. Bata hanedan oimak zere btn insanlarn devlete bir can borcu var... Bu kk devletin fazileti byk, msamahas byk, ideali byk. Yazar, cihana hkmedecek olan bu gen devletin 400 yllk macerasn u cmlelerle hlsa ediyor: Her yaz evvel bahardan rz-i kasma kadar sefere klr. Karsna kmaya cesaret eden dmana kar gn muharebe nizam alnr, saat kl ekilir. Bir lke, bir vilyet olarak devlete katlr. Her yaz, batya, kuzeye doru olmak zre bu kou asrlarca devam eder. Bazlarnn sand gibi, talan ve istismar kousu deil bu kou... Msamaha, huzur ve adlet tesisi iin gze alnan bir cihad. Bu mteltim ummann heybetli medd- cezirlerini merak edenler Taer'in Byk Trkiyesini okusunlar. Bizce Osmanl mucizesinin en
byk tecellilerinden biri de, mnevver denilen ashab- kehfi, uzun bir uykudan nihayet uyandrm olmasdr. Dncenin eitli ufuklarndan gelen romanc ve airlerimiz arasnda ayn intiban mesut emarelerine ahit olmadk m? Tarihin gr sesi az gelimilik efsanesini imdiden susturmua benziyor -tarihin ve Taer'lerin. Biz eminiz ki her namuslu Trk aydn bu hicabaver yalann ne en bir iftira olduunu ok gemeden anlayacaktr. Taer hakl: Yarnki byk Trkiye'nin balca mimar: uur, devlet uuru, tarih uuru. Taer'i sevenlerin, Taer'den renecekleri ok eyler var. Ziya Nur'un kitab Bir Mecelle -i Hakayk. Hem ifalar hem istifhamlaryla dndrc. Taer, dizgin tanmayan bir tecesss, cesur bir idrk ve byk bir gnl, vicdann kaybeden bir devrin vicdan.
NOTLAR : (1) Dndar Taer'in Byk Trkiyesi, Yazan: Ziya Nur. Kutlu Yaynlan stanbul, 1974. (2) Bu gen arkadaa kk bir serzenite bulunacaz. Gzel yazsnda Frenke kelimelere fazla yer vermi. Neden talihsizlik deil ansszlk. Bir ka sloganla ida-: re edilen doktrin ve sistem ne demek?
Kendi z sistemimiz de gzel deil; kendi nizammz, kendi dnce dnyamz, denebilirdi. Cihandaki byk fonksiyonu yerine byk icraat, emsalsiz yeri gibi tabirler kullanmak daha doru deil mi? Cenab'n ihtarn unutmayalm: Suistimal kaplarn aralamaa gelmez.
DOSTO VE BZ
Su ve Ceza'y kim tiyatrolatrm, hatrlamyorum. Dosto'dan okuduum ilk eser, o kck tiyatro; okuduum ve skmeye altm . Franszcann nmahremler iin tehlikeler ve karanlklarla dolu dnyasna, ilk defa olarak, denize atlar gibi giriyordum. O karanlk dehlizde, na gvendiim tek fener: emsettin Sami'nin Kamus'u idi (C harfinde balayan, M'de sona eren, dank, yrtk ve noksan bir emsettin Sami.) Su ve Ceza'y ne kadar anlamtm, bilir miyim? Marmeledov'un meyhanede syledikleri, bugn okumuum gibi aklmda: yoksulluk ayp deil msy, ama sefalet... Su ve Ceza, batan sonuna kadar okuduum, byk bir ksmn evirdiim, daha dorusu evirdiimi sandm ilk yabanc kitap. Bu bir keifti. Kristof Kolomb'un nne Amerika'y karan kader, benim karma da Dosto'yu karmt, Dosto'yu yani sonsuzu. Bu girdaplar ve zirveler dnyasnda, tek bama dolaacak yata deildim. Kydan seyrettim umman. Aylarca Raskolnikof'u yaadm. Sonya'y saykladm aylarca. Ka gece tefeci kadnla kar karya geldik. Baklar, bir hayvannkiler gibi mnsz ve souktu. Bir ly ldrmt Raskolnikof, bir abesi yok etmiti. Kitapta havsalamn almad tek taraf, kahramanlarn, daha dorusu kahramann hristiyanca nedameti olmutu. Anlayamazdm Dosto'yu. nsann kendi kendi ile kavgasn anlayamyordum. Dnyada iyiler ve ktler vard. Raskolnikof, genti ve ac ekiyordu. Niin yaad belli olmayan bir tecritdi tefeci kadn. Elbette izale edilecekti, hayatn kanunuydu bu. Dnyam, romanlarn dnyasyd, Ekmeki Kadnlarn, Tuntan Kzlarn, Simon ve Marilerin dnyas. Kuklalarla dolu bir dnya. Sonra, Kumarbaz, Beyaz Geceler, ve Budala. Hibirinde aradm bulamadm. Zira, Balzac' kefetmitim arada, ve O'na ktm. Hristiyan Dosto, beni rahatsz ediyordu. Bchner, Nordau ve Marx, beni mistisizmden ylesine soutmulard ki vaaza benzeyen her dnceye kulaklarm tkyordum. Zola'y seviyordum, nk dinsizdi. limci'ydim, Beir Fuad'vri bir ilimcilik. Dosto'nun jurnali, beni bsbtn hayal krklna uratt. Karmda, geni dnceli bir fikir adam deil,
lbis-i libs- katran bir kei vard. 1936'lardan sonra bir daha aramadm Dosto'yu. kinci snf bir amerikan romancsnn, s, sahte, hantal bir kitab, beni bsbtn souttu Dosto'dan. Filhakika, Altn Zincir, btn bir nesille beraber benim de baucu kitabm oldu bir zamanlar. Bu murdar kitaba, anlamadmz iin hayrandk; anlamadmz ve mukaddeslerimize sava at iin. Sinclair, gsn gere gere, Dosto'dan tek kitap okumadn sylyordu. Karamazoflar' Papaz Zossima'nn lm sahnesine kadar kartrm; arkasn merak eden varsa, zahmet edip kendi kendine okusun buyuruyordu. Bu garip sanat tarihisine gre, Dosto ortodoks doulu ya da Bizansl bir hristiyandr; ayrca Rus ruhunun harikulde ve bambaka bir ey olduunu sanan bir Slavperest yahut bir mistik Rus vatanperveri. Sonra, egzistansiyalizm.. Camus, Kafka, Sartre. Ve Avrupa'y saran Dosto ak. Ben yine de snamyordum Dosto'ya. Delilerle uraan bir deliydi hazret. Belki derin. Ama karanlk ve miasmelarla dolu bir derinlik, bir kuyu derinlii. Dosto dknl, hasta bir sev ginin belirtisiydi bence. Ama, ada kltrn -Bat kltrnn demek istiyorum- temel direklerinden biriydi Karamazof yazar. Ummadnz bir anda karnza byk enkizitr kyordu. stada yeniden dndm, ve anladm ki, gzleri bal dolamm o lkede. Dosto'nun dnyas, uakla zerinden geilebilecek herhangi bir harita paras deil. Dosto, insanln ezel dvlarn mihraklatran bir romanc. Balzac'n kahramanlar onunkiler yannda tek buutlu; birer komedi kahraman hepsi de, terbiyeli ve uslu birer kahraman. Fransz romancsnn delileri bile akll. Mkemmelin romancs Balzac, mtekmilin romancs. Kucanda yaad toplum da shhatli, kendisi gibi. Shhatli yani bir taraf noksan. Biz, Balzac'tan fazla Dosto'ya yaknz. Aclarmzla, zilletlerimizle, hayal krklklarmzla. Dosto'yu anlayabilir miyiz? Evet. Hem de Bat' nn btn romanclarndan ok. 1968'den beri kurban veya seyircisi olduumuz trajediyi, btn plakl, btn ezicilii ile Ecinniler'de yayoruz. Sosyalizm, anarizm, batclk.. Dosto, btn dertlerimiz stnde dnm, tabi bir Rus milliyetisi olarak. Pierre Pascal doru sylyor: Karamozof, Dosto'nun btn. Hem hayat, hem hayal tecrbelerini kucaklyor. Sanki daha nce yazd romanlar, yeni doan bu prensesin beiine komu, herbiri kendinden bir para armaan etmi ona, masaldaki periler gibi. Karamazof, Dosto'nun fikr vasiyetnamesi. Bir yanda van.. Tanr'y, Tanr'nn eserini topyekn inkr eden ve erri, ite eserin diye inanmad kadir -i mutlak'n suratna tkren avrupallam deli. tede Alyoa.. insan ruhu,
iblisle Rabbin cenk alan; er, varlmza slk gibi yapan yabanc bir nesne; aslnda en byk cniler bile en az bizim kadar msum ve zavall; Rusya'y hatta btn insanl mahveden, babalarla oullar arasndaki uurum; bir ilerleyi yok, bir kopu, bir sarsl, bir kendini kaybedi, bir dengesizlik var; nesiller arasndaki anlamazlk ilerleyi deil. Rusya'nn avrupallamas bir tehlike Dosto'ya gre. Bir lke mazisinden kopamaz, kopmamaldr. Aydn, snrlarn tesinden basmakalp slahat projeleri dileneceine, halkn iine inmeli. Rusya'y ancak din kurtarabilir, din yani Alyoa. Tanr'ya inanan bir sosyalizm, garip bir hristiyanlk. Dvay reddetmek kolay ey. Din problemi, er problemi, avrupallama problemi., bizim de gevelediimiz mefhumlar. Ama, kimsenin bu problemler zerinde kafa yorduu yok. Sa, kovuuna ekilmi; mnzev, mazlum, muzdarip. Sol, eline tututurulan reeteyi kekeliyor, mnsn anlamad reeteyi. Tek ortak duygu: dmanlk. Diyalo, yok. Tanzimattan beri hazr elbiseye meraklyz, hazr elbiseye ve hazr medeniyete. Tefekkr klla fethedilmez. Sefiller'deki Mabeuf babaya baylrm. nsanlarn anayasa gibi, kralclk gibi, merutiyet gibi, cumhuriyet gibi, ham hayaller yznden birbirlerine dman kesilmelerini anlayamaz. Dnyada seyredilecek o kadar yosun, o kadar iek, o kadar aa var. Hele o cnm kitaplar. Btn siyas dnceleri tasvip edermi Mabeuf. Zira hibiri umurunda deilmi. Politikaclardan tek istedii: kendini rahatsz etmemeleri. Hepimiz birer Mabeuf'z. Ama ihtiyar Mabeuf, gafletinin cezasn gsnden yedii kurunla der; daha dorusu kefaretini verir aknlnn. Bizim, ne nebatlara kar sevgimiz, ne kitap dknlmz var. Ama, insanl ilgilendiren en byk, en hayat dvlar karsnda ondan ok daha sar, ondan ok daha krz. Tabular, tabular.. Her admda, uura dur emrini veren bir jandarma neferi. Her kapnn arkasnda, elinde bak, bekliyen bir harem aas. Dnme! Dneni iftirann ve sefaletin lmnda boduktan sonra, ellerimizi ykayp, efendim bizde filozof yetimiyor diye ah -u vahlar. Hem imtiyazllarn yani iktidarn, hem de liberal genliin en byk Rus yazar olarak kabul ettii Dosto, lnceye kadar polis nezareti altnda imi. arlk Rusya'sna ne kadar benziyoruz. Yalnz bizde Dosto kmyor. Zira Dosto'yu okuyacak saray yok. Saray m? Kulbe var m ki? Ka kii, Pukin zerine Konumalardan haberli? Bat Bat Dedikleri, hangi dikkatleri Avrupa'nn hakiki ehresine evirebildi? Evet, kelimelere esiriz, kelimelerden korkuyoruz. Dmanmz: kelimeler. Dosto, byk
klavuzlarmdan biri. Dou ile Bat'nn muhasebesini yaparken, ondan cesaret aldm. Ve insan, btn azamet ve sefaleti -daha ok sefaleti- ile terih masasna yatran byk romanc o. NCE HCV
Aristark'Ia Zoil Her ada sert tepkilere yol am tenkid.. Kimi yakm tenkidiyi, kimi ta ocaklarna yollam. Susturabilmi mi? Hayr. ir doru sylyor: n kazanmak isteyen her yazar, okuyucuya hara vermek zorundadr; bu hara: Tenkid (Addison). Demek, istesek de istemesek de katlanacaz bu haraca. Tenkid, edeb haytn kkl bir ihtiycn karlamasa, bu kadar uzun mrl olabilir miydi? Voltaire, olduka mfik: Tenkidinin iyisi, hi bir nyargs, hi bir ard niyeti olmayan, geni bilgili, selim zevkli bir san'at adam. Nerede bu zmrd- anka? Diderot, daha insafsz: Tenkidi, birka zerre altn bulmak iin, elindeki sopa ile derelerimizin kumlarn alt st eden yoksul. Bir papaz Askerlikte lmc neyse, edebiyatta eletirici o, diyor, ikisinin de ii ykmak. Bu zt yarglarn kayna ne? Tenkidin kendisi.. Bir yanyla dost, bir yanyla dman. Janus gibi iki ehreli. Kimine gre Aristark, kimine gre Zoil. Aristark da kim diyeceksiniz.. skenderiyeli bilgin (.. 160-88). Homer'in neidelerini dzene sokan o, sonradan eklenen msralar ayklam, yanllar dzeltmi. 24'er blme ayrm Odise ile lyada'y. O kadar n kazanm ki almalaryla, ad bir cins isim olmu: uurlu, titiz, drst tenkidi. Zoil'e gelince.. Nerede yaadn, ne zaman yaadn bilen yok. Gnah Homer'i yermek. Bu yzden hrsl, kindar, kt tenkidilerin hepsine Zoil demi Avrupal, Hakikat u ki: Kurbanlar iin btn Aristarklar Zoil, alklananlar iin her Zoil, bir Aristark. Snrlarda Bir Ceveln Kritikos, Yunanca bir kelime. Trkesi: Yarglamak.. nce muhaze demiiz, sonra intikad, nihyet tenkid. Yarglama, iir gibi, roman gibi, dram gibi bamsz bir edebiyat tr olabilir mi? Olmu ite., ama, btn trlerin tamamlaycs, uuru ve hakemidir daha ok. Snrlar bunun iin kaypak. Tenkid nerede balar, edebiyat tarihi nerede biter? Uzmanlara sorarsanz: sosyoloji iin politika, fizyoloji iin tp ne ise, edebiyat tarihine
kyasla tenkid de o. Birincilerin tesbit ve isbat ettiklerini, ikinciler uygular. Tarih, mutlak bir tarafszlk ister. Tenkidin amac, insanlar ve olaylar etkilemek. Tenkidi, hem yazarlarn hem okuyucularn akl hocas. Muhatab, yaayanlar. llerden de sz eder ama, yaayanlar iin. Grevi adalarna klavuzluk etmek, kan saysz eserler arasnda ilk ayklamay yapmaktr. Tercihlerini bzen aka syler, bzen im yollu... Okuyucunun zevkinden, anlayndan sorumludur. Ksaca, vatanda olarak bir kavgann iindedir. Yan tutmak hem hakk hem vazifesi. Oysa tarihi, kiiliinden syrlmal. Sevgisinden veya kinlerinden bize ne.. Mhim olan anlamak ve anlatmak istedikleri. Her inanca, her dnceye ak olmayan, tarih yazamaz. phesiz ki mziden alnacak byk dersler var. Var ama ilim adam herhangi bir tezin savunucusu olamaz. Tarihten ald malzemeyi ilemek tenkidin grevi. Bir kelimeyle tarih ilimdir, tenkid sanat. Biri objektif, teki sbjektif. Tenkid olmadan da tarih yazlabilir demek. Peki, tarihin ndan mahrum bir tenkid temelsiz olmaz m? Mesel yeni kan eserleri eletirirken ne yapacaz? Yazar tanmyoruz, elimizdeki vesikalar yetersiz. Hkm vermek iin zamann gemesini , mi bekleyeceiz? Hayr.. Nzm' Nbi'den daha iyi tanyoruz. Tenkidi elindeki malzemeyle tarih yazamaz belki ama tarihe malzeme hazrlar. Elbette ki yarglar kesin olmayacaktr. Her nesil bu hkmleri gzden geirmek ve yeniden deerlendirmek zorundadr. Nisbetlerde hat edilebilir, zamandan uzaklalmadka eseri btn buutlaryla kavramak mmkn m? Bir kitap, nce tadlmak iin okunur, sonra eletirmek, nihyet bir btn iine yerletirmek, yni edebiyat tarihi yapmak iin. Ya eletiriyle yayn haberini nasl ayracaz? Gazete ve dergilerde i iedirler. Bat'da hemen hemen her mevkutenin bir eletiricisi veya kitap tantcs vardr. Tenkidiyi tantcdan ayran tek l, tenkidin mhiyeti. Tenkid etmek hkm vermektir. Nereden Nereye Tenkid ne zaman balam? Bilen yok. Eski Yunan'da nassc tenkidin ilk rneklerine rastlyoruz. Gzel, akla uygun olandr. Tenkidinin ii, her eseri bu mihenge vurmak. Demek ki tenkidi, yazara yol gsteren bir hocadr, Yunan'da. Avrupa, XVII. yzyla kadar bu anlaya sdk kalr. Baka bir deyile, tenkidinin grevi iyi bir kitab kt bir kitaptan ayrmaktr. Fransz Akademisi ksmen bu niyetle kuruldu (1636). Akademi'nin alma alan, Fransz dili ve kendisine sunulacak eserlerin deerlendirilmesiydi.
Evet, yzyllarca hkmn srdren bu anlaya gre gzelin deimez kanunlar vard. Her lkede, her ada geerli kanunlar. Nass tenkid, gzelin nisb olduunu iln ve isbat eden romantizm ile deerini kaybetti. Sonra edeb mektepler arasnda bir atmadr balad. Nisblik tenkidin ufkunu genilettike geniletti. Romantizm, edebiyatta hrriyetti.. Hissin ve haylin zaferi. Bu cokun atlmlar bir yerde duracakt. Durdu da. Hrriyet aknn yerine msbet ilimlere hayranlk geti. Efkr- umumiyedeki bu yneli tenkide kat bir determinizm kazandrd. nsan, tabiat iinde ayr bir dnya deildir inanc, Taine'e edebiyat evre, zaman ve soyla aklamak teebbsn ilham etti. Brunetiere -genel evrim teorisine dayanarak- edebiyatn dallarn gelien ve birbirinden doan gerek trlermi gibi incelemee kalkt. Rakkas hareketi, san'atn btn tecellilerini yneten kanun. Bu ar nesnelcilik, tepki yaratmakta gecikmedi: zlenimci Tenkid. San'atta mutlak bir objektivizm, ham bir hayldir. Eletirici, kendi izlenimlerini aktarr sdece. aheserler arasnda dolarken kendi ruh mcerasn anlatr. Tenkidin deerini, tenkidinin ustalna balayan bu anlay, tenkidle denemeyi kaynatrmaktadr. Evet, yzde yz objektif bir tenkidden sz edilemez. O zaman san'at deil, ilim olurdu eletiri. Tenkitinin iki vasf olmal: 1) Psikolojik yetenek: Kendi iinden kmak, yabanc bir dnceyi kavramak gc. 2) Kiiliini korumak, yni hem bakas, hem kendisi olabilmek. Baka bir deyile, yabanc bir dncenin btn kvrmlarn, btn dnemelerini izlemek kabiliyeti; eserin kaynaklarna inebilen, snrlarn kucaklayan, deerini kestirebilen bir anlay. Her cidd tenkid, geni bir objektivite dozuna sbjektivite ekler. Tenkid de edebiyatn btn dallar gibi bir mevhibedir. det cismn bir mevhibe, iyi iiten kulak, keskin gz gibi. Byle bir mevhibe olmadan gzeli sezmek, irkinden ve ktden kamak, baya eserlerin aldatc czibesine kulaklarn kapamak mmkn m? Evet, tenkid demek deerlendirme demek. Deien, ller sdece. Kimine gre l: Zevk. Kimine gre: Sempati. Demek ki tenkid adan aa, lkeden lkeye ayr tecelliler gsteriyor. Geen asrda ilimciydi daha ok. Yzylmzda felsefeye yaslanyor. Brunetiere, Darvvin'in kirdi olmaya aryordu tenkidiyi. Papas Bremond, Efltun'dan, Schopenhauer'den, Bergson'dan feyz almaya. Marx ile Freud ada dncenin iki kutup yldz. Elbette ki tenkidi, zeknn btn fetihlerinden yararlanacak ama (ouna gre) tenkidle felsefe st ste konmu iki ayr dny. Tenkidi, belli bir doktrine
yaslanmaldr, diyenler de var. Yoksa efkr- umumiyeye dayanmak, o gnn zevkini dile getirmek zorunda kalr. Yalpa vurmamak iin felsefenin klavuzluuna muhta. Ama bu felsefe, yalnz tenkidinin kiiliini deil, emellerine tercman olduu elitin kiiliini de ifde etmeli. Hocalara Sorarsak Tenkidinin ilk ii hocalk.. Sainte -Beuve der ki: xHoca olarak vazifem, zevki korumak ve gelenein bekisi olmak. Tenkidi olarak yeniye almak zorundaym. Massis iin tenkidin grevi bir kamuoyu hazrlamak. Sekin bir okuyucu demek, bir gelenek demektir. Gelenek, bir akl ve kltr prensibi. uur altna ileyen bir prensip, edebiyatn srekliliini salar, havada kalmasn nler. Tenkididen beklenen apal bir hayranlk deil, anlamak ve aydnlatmak. Okuyucu akln, bilginin, zevk-i selimin sesine muhta. Ne durumdayz? Eserler arasnda nasl bir sralama yaplacak? Yklan mertebeler dizisini yeniden kurmak kabil mi? Bir kelimeyle drst ve uyank tenkidinin ilk vazifesi, edebiyat cumhuriyetinde inzibat salamaktr. Camzn ondan bekledii bir nevi uzmanlk. Her tehlikeyi gze alarak bz ikr hatlar dzelten, gnn artlanmalarn nleyen bir uzman. Therive, yalnz kendi lkesinin deil, bizim dertlerimizi de ne gzel sergilemi: Bir zamanlar bir kamuoyu, bir toplum, bir edebiyat dnys vard. Bugn be alt tane. Hepsinin de burnu Kaf danda. Nmuslu bir tenkid, bu kapal mikrokosmoslar, bu penceresiz dnycklar arasnda bir irtibat kurmak zorundadr. Ksaca, tenkidin amac, edebiyat kiliselerinin bilgisizliine son vermek, nyarglar temizlemek olmal. Kendini de, okuyucuyu da uursuz tutkulardan korumal, zamann ve meknn dnda yaamal mmknse. Deiiklik yzeyde; edebiyatn ezel prensipleri var: Dncede tutarllk, aralarda l. Bize Gelince Bat'nn fikir dnysnda epey dolatk. alar ve lkeleri kucaklayan tenkidin serencmn be sayfaya sdrmak kabil mi? Kendi edebiyatmza dnelim. Celleddin Mukaddimesi, yeni ufuklara alan Trk edebiyatnn ilk sava beynnamesi. Namk Kemal, CromweH'in nszn millletirmi. Yni divan zevkini eletirirken balca klavuzu: Victor Hugo. Trk Teceddd Edebiyat Tarihi, Avrupallaan edebiyatmzn bir fezlekesi, baka bir deyile, yeninin mdafaas. Ne yazk ki smail Habib
kendi apnda bir tenkidi bulamad. Kitap iin yazlanlar ya cokun bir methiye, ya anlaysz bir yergi. adalar eseri deerlendiremediler. Daha sonraki nesiller okumad bile. Cenab'n o vesileyle kaleme ald iki makale, elli yl nceki irfan seviyemizi gstermeleri bakmndan hatrlatlmaa lyk. Okuyalm: Edebiyat tarihi, bugnn anlayna gre mteselsil bir intikadnme ve her intikad, bir sahife edebiyat tarihi olmak gerekir. Gryoruz ki stad, edebiyat tarihiyle tenkidi ayn ey saymaktadr. phesiz bu da bir anlay, ama gnmzn deil, Cenab'n anlay. Devam edelim: Fakat Habib'in eseri gerekten de bir intikadnmedir. Yalnz bu intikad daha az romantik, daha az lirik ve biraz daha ziyde gayr- ahs olsayd. Cenab' rahatsz eden hkmlerdeki kat'iyet. zlenimci ten kide intiba intikad kar m? Kar deil ama, hkmlerde reyblik aryor; Hakikati tahrif etmek istemiyorsanz duygularnz konuturmayacaksnz. Nasl olur, intiba intikadn ruhu hissiyat deil mi? stad, kendini kelimelerin bysne kaptrp, bir viz edsyla konuuyor: Temevvcat- zevkiyenin fevkinde bir mirsad- itidalden mevz- intikadnza bakacaksnz. Byle bir tarafszlk edebiyat tarihisi iin vazgeilmez bir vasf, ama izlenimci tenkidle nasl uzlaabilir? Sz bouna uzatyor Cenab. Hakikati gevezelikleriyle glgeliyor. Bu hakikat u: Tenkid, edebiyatn iinde kalmal. Edebiyat d (ez -hric-i edebiyat) kayglar, nyarglar bulatrlmamal tenkide. Mhim olan, eser. Yazarn hayt eseri anlatmak iin, aydnlatmak iin lzumlu ise hay hay.. Gzellik, lkeden lkeye, adan aa deiir: Her devir kendi zevkini zevklerin lyemut emiri tanr ve dier devirlerin zevkini kendisine esir etmek ister. Dorusu budur ki san'at diyarnda dnk serabdan yorulan nazarlarmz bugnk serabn tervetinde dinlenir. Ve yarn baka bir serab tercih eder. Demek ki bediiyatta (estetik) sbit kanunlar aramak bouna. Ve zevklerimiz salam ve cihanuml bir l olmak haysiyetinden mahrum. Peki mmenin red veya kabul kmil bir kstas olamaz m? Mdem ki eserin alnyazsn izen adsz okuyucu kitleleri... heyht bedi mes'elelerde halkn sesi her zaman Hakk'n sesi deildir. Bu kaypak zeminde tenkidinin ihtiyat elden brakmamas gerek. Tahlillerde biraz tebessm ve kararlarda byk bir phecilik ve tereddt Cenab'n yazara balca tavsiyesi.
Tenkidin tarihi mlm. Kimine gre tenkidinin hedefi iyi anlamak ve gzel anlatmaktr. Kimine gre san'atkrlarn bir nevi tarih-i tabisini izmek. u halde, ilim iin bediiyat mebhisinde mutlak yoktur. Enfslikten (znellik) nasl kurtulacaz? San'atyla eserini incelerken onlara it zaman, mekn, terbiye ve icbat- itimaye zyf ve kuydunu dikkate alarak. Mesel, Servet-i Fnun Edebiyat'n anlamak iin o neslin en ar bir istibdad- edeb altnda ezildiini unutmamak lzm. Ve bu nefis balang bir edeb mektebin mdafaasyla sona eriyor. Abdlhamid devrinde kadnlarmzn gzellii gibi snihalar da kara rtler altnda gizlenerek yaayabilirdi. Bizim saltanat- mutlaka senelerindeki faaliyet-i kalemiyemize zmn bir mcahede denilebilir. Ak deil mi... ire bu sitemleri ilham eden Habib'in Servet-i Fnun hakkndaki mtalalardr. Bir kelimeyle eletirilen eserin btn deildir. ncinen bir gururun, yaralanan bir haysiyetin ikyetleriyle kar karyayz. Hakikat endiesinden ok, serzeni, enniyet. Trk Teceddd Edebiyat Tarihi, yan tutan bir kitap. Tarihten ok mdafaanme. Yazarn yarglar tartlmadan benimsendi, yni itimaleti. nk, geni bir okuyucu kitlesi ayn temylleri paylayordu. Ayn edebiyat eyrek asr sonra bir baka aratrcnn tetkik konusu oldu. smail Habib'le Ahmet Hamdi arasnda bir zevk fark yok. Hamdi, Avrupa tefekkrn daha iyi bilir. Bat iiri, Bat romanyla daha senli benli. Bir kelimeyle aralarndaki fark, irfan kesafetinden ibaret. Hazin olan u ki her iki eser de cidd bir yank uyandramad. Mazisinden bylesine kopmu baka bir toplum gsterilemez. Habib oktan unutuldu, Hamdi sdece ir ve romanc olarak yayor. Mrifetin iltifata tbi olduunu unutmayalm. Babii Kulesi Dil, Penelop'un rgs. Her kentin, her sokan lleri baka. Ne yaygn bir zevk var, ne ortak bir uur. Dergiler kapal birer dny. Tecesssler felce uram. Edebiyata ferman dinleten: edebiyat-d. Sarldmz izmler birer kin fetvcs. Bu Babil Kulesi'nde tenkidiyi kim dinler? Kstaslar ya milletlerarasdr yhut mill. Milletleraas kstaslar belli bir medeniyet topluluu iin geerlidir. Avrupa edebiyatnn tartlmayan zirveleri var: Dante, Milton, Goethe.. Hepsi de baka bir ruh ikliminin, baka bir tarihin ocuklar. Onlar anlamak iin dillerini bilmek de yetmez. Ama anlasak da anlamasak da hi birini kmseyenleyiz. Cihanuml bir tasvib karsna pheli bir zevkle klamaz.
Shakespeare'in rakipsiz saltanatna dil uzatabilmek iin Tolstoy olmak lzm. Kald ki Tolstoy, bir gelenein son halkasyd: Nihilizm'in. Pisarev de bir ift izmeyi ngiliz irinin btn dramlarndan daha deerli bulmam myd? Ama ne oldu? htiyar stadn hkmleri, lgn bir kalabaln hayranlk nralar arasnda unutulup gitti. Arkasnda ngiltere vard Shakespeare'in. Avrupa edebiyatlarnn kendini her Avrupalya kabul ettirmi zirveleri var. Ynlarn tanmadan tapt tanrlar.. Ferd zevkler veya tercihler, nesillerin hfzasna kk salan hretleri kolay kolay ykamaz. Tenkidi, efkr- umumiyeye yn verirmi, hangi efkr- umumiyeye? Olsa olsa belli bir an, belli bir topluluun eilimlerini dile getirir. Tenkidiyi yaatan tercihlerindeki isabetten ok, slbu, yni kiiliidir. Tenkid bir insann bir insanla, daha dorusu bir ala diyalogu. Bu diyalogun dinleyicisi, okuyucu. Tenkidiyle muhtab arasnda ortak bir deerler levhas yoksa, bu diyalog nasl anlalr? Bu deerler levhasn san'atlar yaratr, edebiyat tarihleri tescil eder. zerinde anlatmz hi bir ilke yok. Dil perian, rrelhumlar kaypak, kelimeler kksz. Politikann l.klan yannda iirin ve dncenin sesi bouk bir inilti. Hristiyanlamada ama iimizde bir ortaa keii yayor. Elbirliiyle sarldmz tek messese: Afaroz. Sevginin, anlayn, dayanmann kaybolduu karanlk devirlerde tenkid susar, hiciv konuur. Sa uykuda, sol uursuz. Her iki cephenin tek ortak vasf: Kadirninaslk. nsanla insan birbirinden ayran duvarlar hicvin dinamiti ykar ancak. Silhlarn konutuu yerde ark sylenmez. TRKOLOJ
Sayn Cemil Meri u Trkoloji tabirine taklyor. Fransa'da, Almanya'da Trkoloji olabileceini amma Trkiye'de bunun garip kaacan sylyor ne dersiniz? Biz bunu milletleraras bir terim olarak kullanyoruz, Trkoloji, Trk filolojisi demektir. Fransa' da Romanoloji, Almanya'da Germanistik, ngiltere'de Anglistik vardr. Eer Trkoloji yerine arkyyat dersek, kendimizi baka gzlerin altnda terih masasna yatrm oluruz. Soran: Ergun Gze. Cevap veren: Muharrem Ergin (Tercman gaz. 22 Aralk 1974 Pazar). 1 Milletleraras ne demek? Acaba btn milletler, byle bir tabirin varlndan haberdar mdrlar? Yoksa kelime, hristiyan Avrupa'nn bir mutlu aznl tarafndan m kullanlmaktadr sadece?
Milletleraras bir terim, ancak milletleraras mefhumlar veya messeseleri ifadeye yarar: deoloji, demokrasi sosyalizm gibi. Dilimizi, edebiyatmz, bir kelimeyle dnce ve duygu dnyamz ifade iin, milletleraras terimler aramak niye? Milletleraras terimlere bu kadar meraklysak, milletleraras bir dili -mesela esperanto- benimseyelim, dv kknden halledilsin. Kapitlasyonlar ne zamana kadar yaayacak uur altmzda? Terim ne demek? Trkenin beynine haner gibi saplanan bu irkin, bu habs, bu hin kelime de bizi tedirgin etti. Ahenksiz, sevimsiz, zpkt bir misafir. Dilin mdafaasn yaparken trkeye hrmet etmek ilk vazife deil mi? Sayn Ergin'i hangi kayg, hangi ihtiya bu yabanc tilcii kabule zorlam? 2 Kald ki, necip ve zinde rkmzn adyla, Yunan- kadimin mrde ve mtefessih loji'sini iftletiren bu trkoloji ucubesi, lisnyt bakmndan da bir fcia. Augusto Comte, ltince Sosyo'yu, ayn yunanca kelimeyle birletirmee kalkt diye az m tenkide urad? Trkoloji, ne trke, ne yunanca, ne ingilizce, ne franszca... Sayn Ergin'in milletleraras bir terim olarak sunduu bu uursuz kelime, Avrupa irfannn en byk temsilcisi olan iki milletin, yani ngiltere ve Fransa'nn kamuslarna da girmemi. Ne Webster lgatinde var, ne Britannice ansiklopedisinde, ne Amerika'nn mehur tima limler muhit-il maarifinde.. Franszcann ise hibir szlnde yer almam. Tekrar ediyoruz: hibir szlnde... Yani, ansiklopedilerinde, kamuslarnda, lgatlerinde. Hristiyan Bat'nn kelime ktklerine kaydedilmek erefinden bile mahrum bu haramzade tabirin neden uydurulduunu Ziya Gkalp'n tarifi byk bir belgatla ifa ediyor -tarifi ve izah. Okuyalm: Avrupa'da zuhur eden ikinci harekete de Trkiyat (Trkoloji) ad verilir. Rusya'da Almanya'da, Macaristan'da, Danimarka'da, Fransa'da, ngiltere'de birok ilim adamlar eski Trklere, Hunlara ve Moollara dair tarih ve atikiyat (arkeolojik) aratrmalar yapmaa baladlar. Trklerin pek eski bir millet olduunu, gayet geni bir sahada yaylm bulunduunu ve muhtelif zamanlarda cihangirane devletler ve yksek medeniyetler vcuda getirdiini meydana koydular. Vaka, bu sonki tedkiklerin mevzuu, Trkiye Trkleri deil, kadm ark Trkleriydi. Demek ki, trkoloji'nin memleketimizdeki en selhiyetli temsilcisine gre yaayan, gelien Trk dili ve medeniyeti trkolojinin dndadr. Avrupa'nn hedefleri izaha ihtiya hissettirmeyecek kadar ak: Seluk ve Osmanl Trklerini Trkln dna itmek... Bu mmkn olamazsa,
ikinci snf vatanda saymak onlar. Bir kelimeyle Trk - slm medeniyetini unutturmak. Trkoloji'nin yegne hikmet-i vcudu, bu dmanca emellerdir. Filvaki, Osmanl tarihe kartktan sonra bu emeller gereklemi ve Trk slm medeniyeti de bir snt gibi trkolojinin hudutlar iine alnmak bahtiyarlna erimitir. Ama daima bir snt gibi. 3 Bu itibarla, trkoloji, Sayn Ergin'in ifade buyurduklar gibi Trk filolojisi demek deildir aslnda. Kadm ark Trkleri filolojisi demektir. Hemen itiraf edelim ki biz bu filoloji kelimesini de kaypak ve karanlk buluyoruz. Eskiden edebiyat sevgisi, tebahur (erudition), Latin ve Yunan edebiyatna merak, demekti filoloji. Renan'la mns geniledi kelimenin: filoloji insan zeksnn eserlerini inceleyen bilgi idi artk (bk. lmin Gelecei, blm: VIII). Yirminci asrn balarnda filoloji, kltr ve medeniyet mnsnadr. Salomon Reinach'a gre, insann en byk, en beer, en vazgeilmez ihtiyac bilgidir. Bilgi'nin hedefi olabilir. Tanry tanmak (ilhiyatn mevzuu), tabiat tanmak (fiziin konusu), insan tanmak (psikolojinin mevzuu). Filoloji, psikolojinin emrindedir. Tarifi: nsan zeksnn, zaman ve meknda, btn tecellilerini kucaklayan ilim. Psikolojiden u mnda farkldr: Psikolojinin zaman ve meknla alkas yoktur, insan ruhunu uur aracl ile tanmaa alr. Yani zihnin eserlerini deil, kendisini inceler. Filoloji, bir kavmin veya kavimlerin mimarisini, felsefesini, edebiyatn, folklorunu kucaklayan bir btndr (bk. Manuel de Philologie Classique, 1904). Britannica ansiklopedisi filoloji iin aa yukar yle yazyor (1970 basks): Nadiren kullanlan bir kelime. Eskiden dil ve edebiyat aratrmalar demekti.. Bugn dille edebiyat almalar kesin olarak ayrlmtr birbirinden. Filoloji dil almalar mnsna gelir. Ama ancak ondokuzuncu asrdan kalma birka ilm gazetenin isminde yaamaktadr artk. Linguistics bendinde de yle diyor Britannica: Bu kelime, modas gemi (old-fashioned) bir tabir olan filolojiden daha snrldr. Filoloji, edebiyat, metin tenkidi, gzel sanatlar, arkeoloji, din gibi konular da kucaklar. Bugn -bilhassa Avrupa'da- lengistik (dilbilim) mnsna kullanlr zaman zaman. Fakat, yerini tedricen- franszca La Linguistique) tabirine brakmaktadr.. Byk Larousse'un tarifi de fazla aydnlk deil: Bir dilin, o dili bize tantan yazl belgelerden incelenmesi; metinlerin ve aktarlmalarnn incelenmesi.
Hlsa: filoloji kelimesinin Bat dillerindeki kullanl, birbirinden olduka farkl mnlar kucaklamaktadr: 1) Bilgi veya edebiyat sevgisi, edebiyat bilgisi, bilhassa Latin, Yunan edebiyatlar; 2) Konuma sevgisi, yunanca Philologia'nn tercemesi; 3) Dil bilim; 4) Meden kavimlerin bilhassa dilde, edebiyatta ve dinde tecelli eden kltrlerinin tedkiki. Acaba Sayn Ergin, trkoloji Trk filolojisidir derken, bu mnlardan hangisini kasdediyor? Yunanca kelimelere kar bu ne byk dknlk! Trkoloji, Trk filolojisidir demek, medrese tabiriyle, su'yu su'yla tefsir deil midir? Kprl, 1924'de Trkolojiyi Trkiyatla karlamt. Daha drst, daha bizim, daha efendice bir kelime. Edebiyat, arziyat, lisaniyat vs. gibi. Bu kelimenin Trkolojiye evrilmesi, sanyoruz ki, 1933 niversite inklbyla yat. Yani, Trkoloji trkemize Alman Yahudilerinin armaan, romanoloji gibi. Zira, Sayn Ergin'in stadne tavrlarla, mevcudiyetinden bahsettii romanoloji diye bir bilgi dal yoktur Fransa'da. Bu kelimeyi, yurdumuza gelen yabanclar -Spitzer ve avnesiuydurmutur. Nitekim, ngiltere'de anglistik diye bir mefhum da yoktur. Politika alanndaki cesurdne hamlelerini hayranlkla takip ettiimiz Sayn Ergin'in, ilimde biraz daha ihtiyatl olmasn keml-i tevzuyla tavsiye ederiz. KAYPAK BR MEFHUM: ORTA DOU
Btn ryalarn kanatland lke, btn ryalarn ve kbuslarn... Mphemin ve mehuln vatan.. Kin, fke, hayal krkl ve sonsuz midler: Dou, duygularn aksettii perde. Kh yakn, kh uzak.. Bazan Afrika, bazan Okyanusya, bazan spanya veya Rusya.. Arz iki bloka blen ilk topluluk: Roma.. Kendi dnyasn hudutlar belirsiz bir Asya'dan ayrmak istemi. Sonra, gururun, banazln veya bilgisizliin kt'alar arasna diktii bu hayalet duvar Bat'nn karlarna gre yer deitirmi boyuna... Haritann bir sana, bir soluna, bir yukarsna, bir aasna itilmi... Yuvarlak bir dnyada ne mns var bu kelimenin? Avrupa, kinatn merkezi saym kendini ve abeslerini Asya ile Afrika'ya da kabul ettirmi. Parsellere ayrlm mehul: Ortadou, Yakndou, Uzakdou... Bu nevzuhur kelimeler, dilimizi ge fethetmi. Cevdet Paa, Dou Bat kutuplamasndan haber iz. Ziya Paa iin de dnya, ikiye ayrlm kfr diY Jr ile mlk- slm.
Kamuslar Ne Diyor ? Ortadou, parsellere ayrlan mehlun bize tahsis edilen blgesi. Kaypak bir mefhum, ortann solu gibi. Ne zaman domu, niin domu, hudutlar ne? Rivyetler muhtelif. Bat'nn en cidd ansiklopedisi (Britannica, 1970 basks), yle yazyor: Bugnk mnda, Akdeniz'in dou ucundaki lkeleri belirtmek iin II. Dnya Savandan beri kullanlmaktadr: Trkiye, Yunanistan, ran; daha sonra da Kuzey Afrika'nn byk bir ksm. Eskiden bu blgenin merkez ksmna -ilk modern corafyaclar tarafndan-YAKINDOU ismi verilmiti. Avrupal olan corafyaclar, kolaylk olsun diye douyu Avrupa'ya olan yaknlk veya uzaklna gre blgeye ayrmlard: Yakndou, Ortadou, Uzakdou. Kendini dnyann merkezi sayan bir gr belirtmesine ramen faydalar olan bir adlandrd bu. Ortadou, Dicle ve Frat vdilerinde yahut ran'n bat snrlarnda balyor, Burma ve Seylan'a kadar uzanyordu. Uzakdou tbiri -daha sonra Gney Asya ad verilen blgenin byk bir ksmn kucaklamakla beraber- nceleri in ve Japonya iin kullanlyordu. Britannica'ya gre, Ortadou'nun bugnk kullanl II. Dnya Sava'n beklemek zere Msr'da bulundurulan ngiliz asker birliklerine Ortadou, isminin verilmesiyle balar. Sava srasnda, bu yeni ve hatal mn ummileir! Savatan sonra da ayn kullanl devam eder. Gerek Amerikan, gerek ngiliz corafya cemiyetleri, iddetle kar karlar, ama kelimenin yeni mns kendini herkese kabul ettirir. Ortadou'yu bir btn olarak gz nne getirmek g. Btn, tecns belirtir. Oysa, Ortadou mefhumu, potansiyel btnle Avrupa veya Ltin Amerika gibi benzer mefhumlardan daha az sahip. Sun' bir mefhum bu; blgede belli bir siyaset tatbikine karar veren devletler tarafndan uydurulmu. Ortadou, II. Dnya Savanda u devletlerden ibretti: Trkiye, Yunanistan, Kbrs, Suriye, Lbnan, Irak, ran, Filistin (imdiki srail), rdn, Birleik Arap Cumhuriyeti (Msr), Sudan, Libya ve dorudan doruya Arabistan'n eitli devletleri: Suud Arabistan, Kveyt, Yemen, Muskat, Umman, Bahreyn vs. Daha sonraki hdiseler, bu trife giren lkelerin saysn arttrr. Eskiden Fransa'ya bal olan Tunus, Cezayir, Fas gibi baz Arap lkeleri, his ve siyaset bakmndan dier Arap devletleriyle yakn mnasebet kurmulardr. Devlet adamlar, -coraf, kltrel ve din miller yznden- Afganistan ve Pakistan' da Ortadou ile birlikte dnmek zorunda kalrlar.
Yunanistan'n Ortadou tarifine ithali, ilk bakta mnsebetsiz grnebilir. Ama unutulmasn ki, Orta ark mes'elesi -modern ekliyleilk defa olarak, Yunanllar istiklllerini elde etmek iin Osmanl mparatorluu'na kar ayaklandklar zaman (1821) ortaya kar. Eskiden Trkiye Yunanistan'la, Akdeniz'in bat ucunda bulunan ve ahalisi geni lde arapa konuan lkelere Levant deniyordu. Geri Yunanistan uzun zamandan beri istiklline kavumu bulunuyor ama, coraf vesir miller bu lkeyi hl Ortadou'nun kaderine ortak etmektedir. Ortadou, kendisine bu ad' veren Bat devletleri iin, gerek bir stratejik zaruretler zinciri idi: baz devlet ve lkelerle sk bir m nasebet gerektiren bir zincir. Binnetice, siyas, kltrel ve iktisad meseleleri de iine alan ve geni bir sahay ilgilendiren asker anlamalar yapld. Merkez hep ayn kald; mhit zaman zaman deiti. Filhakika, merkezde gerek birtecns unsuru mevcuttu ve hl da mevcuttur. Nitekim, btn Arap dnyasn dikkate almadan srail'le de cidd bir mnasebet kurulamaz. Ortadou petrolnn Arabistan veya ran'da oluu da ayn lde mhim. Bu blge, Asya, Avrupa, Afrika gibi kt'a arasnda bir kpr tekil ettii iin, eski alardan beri fatihlerin alkasn ekmitir. Modern silhtardaki byk inkiaf, dnya stratejisindeki esasl deiiklik, Ortadou'nun bu sahadaki ehemmiyetini azaltmtr; ama dnyadaki siyas deerinden hibir ey kaybetmemitir Ortadou. Gerekten de, siyas strateji bakmndan, komnist dnyann batsyla Afrika ktas arasnda bulunduu ve Akdeniz'in gney sahillerine hakim olduu iin, byk ehemmiyetini hal korumaktadr. Ortadou tbiri sun' ve yabanc bir tbir; ne var ki, sk sk bu mefhumun esas unsurunu belirtmek iin kullanlan Arap dnyas tbiri taallk ettii milletlerin hayatlarn, karlarn ve duygularn yakndan alkadar eden bir gerei ifade eder. Arap devletlerinden biriyle veya birkayla mnasebeti olan hkmetler bu noktay unutmamaldr. Hibir hkmet bunlarla dier Arap devletleri arasndaki mnasebeti dikkate almadan, Irak, rdn, Msr veya Cezayir'le yakn bir mnasebet kuramaz. Son Larousse lgati, Yunanistan' almyor Ortadou'ya, Arap devletleri zerinde de fazla durmuyor. Verdii tarif u: Dou Akdeniz kysndaki devletlerle (Trkiye, Suriye, Msr, srail, Lbnan), Arabistan, Irak ve ran' iine alan btn. Bu ad bazan Libya, Sudan, hatta Pakistan ve Hindistan gibi Uzakdou'dan nceki blgeleri de kucaklar. Kelime ounlukla Yakndou adyla belirtilen btnn bir ksmn ifade eder. Yakndou'yu da yle ifde ediyor Larousse: Akdeniz'in dou kysndaki devletlerle (Suriye, Msr, Lbnan, srail), rdn'n meydana
getirdii btn. (Baz yazarlar Yakndou'ya Trkiye, Balkan devletleri ve Karadeniz kysndaki lkeleri de sokarlar.) Belli ki, Ortadou Fransa'y eskisi kadar ilgilendirmiyor. Larousse izahlarnda olduka cimri. arkiyat Levvis Mefhumun tarih inkiafn en iyi anlatan kitap, arkiyat Bernard Lewis'in (The Middle East and the Westi, okuyalm: 1902'de doan bir sz Ortadou. Mcidi, Amerikan deniz tarihisi Alfred Thayer Mahan. Belirttii blge, Arabistan'la Hindistan arasndaki saha; merkezi Basra krfezi... deniz savalar gznnde tutularak dnlm. Bu nevzuhur corafya tbirini nce Times gazetesi kullanr, arkasndan ngiliz hkmeti. Bir ara, kendisinden az daha yal olan Yakndou szyle birlikte kullanlr, sonra ummileir. Yakndou da, Ortadou da ada iki kelime, ada ama modern deil. Bat Avrupa'y dnyann merkezi sayan bir grn kalntlar. Meneleri unutulmu, aksettirdikleri telkki dar ve metruk... Fakat her iki tbir de -bilhassa Ortadou- dnyaca makbul. Bugn ad geen blgeyi belirtmek iin Ruslar da, Afrikallar da, Hintliler de ayn kelimeleri kullanyor. Ortadou, birinin gneyine, tekinin kuzeyine, ncsnn batsna dermi... ne gam. Daha da garibi, bu tbirlerin bizzat Ortadou halk tarafndan da benimsenmi olmalar. Ortadou sz o kadar beenildi ki, tatbik edildii blge de, kullanl yerleri de geniledike geniledi. nceleri Basra krfezi ile Karadeniz boyunca uzanan geni blge iin kullanlrken, ekvator Afrika'sn ve Hindistan'dan Atlantik'e kadar uzanan blgeyi belirtmee balad. Bu kadar eski bir medeniyet blgesinin -dnyann en kadm medeniyetikendini byle nevzuhur ve renksiz bir isimle yadedecek hale gelmesi dikkate ayan deil mi? Ama bu isimlerin yerini tutacak baka kelimeler bulmaa kalknca da byk zorluklarla karlayoruz. Filhakika, Hindistan'da Bat'ya gre ayarlanm Ortadou tbirini kaldrmak teebbsnde bulunulmu, Bat Asya denilmi bu alana Bu yeni coraf ifadenin Ortadou'ya nazaran daha bir biimi, daha bir kokusu var ama, ok daha isabetli olduu da sylenemez. Bu blgeyi Asya ad verilen bir mefhumun Bats diye belirtmek de, tayin edilmemi bir mefhumun Ortadou'su olarak belirtmek kadar yanltc. stelik, eklen de olsa, Msr' darda brakan bir tbir bu.
Tarih Yaklam Avrupallar iin, (Yakndou ve Ortadou blgeleri binlerce yl sadece Dou idi, klsik ve kadm Dou.. Byk Pers kral, Yunan topraklarn istil ettii gnlerden, Osmanl padiahlarnn son artlar bu topraklardan ekildii gnlere kadar, Greko Romenler'in ve Hristiyan Avrupa'nn rakibi. Dou. te Yakndou ve Ortadou szlerinin hzla yayl ve kabul edili sebebini bu gerekte aramak lzm. Ondokuzuncu asrda, Gneybat Asya ve Kuzeydou Afrika lkeleri, Avrupallar iin Dou idi sadece, daha byk bir sarahate lzum grmyorlard. Corafyadaki yerini belirleme, Dou'nun bilecei iti. Avrupa daha geni ve daha uzak bir Dou'yla mnasebete girieli beri, daha ak -seik tbirlere ihtiya duydu. Uzakdou, Avrupa hariciyesini megul etmee balaynca, daha yakn Dou iin ayr bir isim bulmak gerekti. nceleri Yakndou tbiri -Ondokuzuncu asrn sonlarnda- Trk hakimiyeti altndaki Gneydou Avrupa's iin kullanlyordu. Yakn, nk ne de olsa hristiyan ve Avrupa: Dou nk bir slm ve dou devleti olan Osmanllarn idaresinde idi. Bir ara, Yakndou, douya doru geniler ve bilhassa Amerikallar tarafndan, Osmanl mparatorluu'nun Asya'da, Afrika'da ve Avrupa'daki topraklarnn byk bir ksmn belirtmek iin kullanlr. ngilizler, Dou ile daha ok alkadardlar. Yakndounun nce dnld kadar yakn olmadn anladlar. Belki de bunun iindir ki, Yakndou tbirini aa yukar kullanmaz oldular. Onun yerini Ortadou ald... Gneybat Asyayla, Kuzey Afrika'y da iine alarak genileyen bir Ortadou. Yeni ortaya kmasna ve kucaklad blgenin snrlar kesin olarak belli olmamasna ramen Ortadou sz, seciye ve kiilii zerinde tereddd ciz olmayan bir alan gstermektedir: Kendine has ve mahrem kiilii, keskin coraf izgilerle, uzun ve nl bir tarihle biimlenen bir alan. phe yok ki, bu blgenin en gze arpan coraf vasf: kuraklk. Hemen hemen her tarafnda, geni ller. Yalar seyrek, ormanlar az. Birka imtiyazl blge bir yana, tarm devaml sulamaya bal... l fetihleri Ortadou tarihinde sk sk karlatmz bir tema. Mamur topraklar, nice aknlara, nice istillara, nice glere uram. Eski alarda bu mstevlilerden bazlar Akatlar, Kenanler, Aramiler, Sami rkndandlar; dier fatihler, Orta, Kuzey ve Dou Asya bozkrlarndan gneye doru gelenlerdir. Sami istillarnn sonuncusu ve Yedinci asrda Ortaa slm medeniyetini balatan mslman aknlarnn en by, Arap istilasdr. Bozkrlardan gelen istillarn en
by ise Onnc yzyldaki Mool istils. Baz tarihilere gre, bu istillar sona erdirmi Moollar. Mool fetihlerinin ni tesiri phesiz byk olmu. Ama sonraki tesirleri ok iirilmitir. slm medeniyetinin knden mesul tutulmu Mool vaheti. Yalnz o kadar m? Onnc yzylla ondokuzuncu yzyl arasnda Ortadou ve Ortadou kavimlerinin btn bozgunlar da bu vahete ykletilmitir. Romantik veya tarafgir evreler bir yana, bu gr terkedilmitir bugn. slm tarihi hakknda bilgilerin artmas, vahet ve tahribata id yakn tecrbeler, bize Moollarn yaptklar hasarn -daha masum bir an tarihilerine grnd kadar- byk ve devaml olmadn gstermitir. Moollar Arap medeniyetini ykmadlar; bu medeniyet Moollarn ortaya kmasndan ok nce kmeye balamt. Moollar slm medeniyetini de ykmadlar. Onlarn idaresi altnda bu medeniyet -ranlam bir biimde- yeniden ieklenmitir. slm medeniyeti kmemi, Bozkr kavimlerinin geliiyle yeni bir ekil almt. Bozkrllarn Ortadou'ya yaptklar byk gler, Onuncu yzylda Moollarn fetihlerinden nce balamt. Bu tarihte Orta Asya'nn Trk kabileleri Jakartlar amlar ve batya doru fetihlerine balamlard. Bu fetihler, son Bozkr fatihlerinden Timurleng'in lmyle sona erer (1405). Drt asr sren bozkrlar istils ve hakimiyeti esnasnda Ortadou'da devlet ve hayat ekli batan baa deiti. lden de, bozkrdan da istillar olmamtr. Onyedinci asrda Vahabler yeni bir din evki, yeni bir genileme gayreti ile Suriye ve Irak' istil ederek atalarnn yiitliklerini taklit etmee altklar zaman, l hudutlarnda durduruldular ve geriye pskrtldler. O zamanlar kn son merhalesinde olan Osmanl mparatorluu, kudretli Roma ve Pers mparatorluklarnn baarszla uradklar yerde, muzaffer oldu. Aradaki fark, daha byk kuvvetin daha kk kuvvete kar teknik stnl idi. Bu teknik stnlk ateli silhlarn ortaya kmasyla balar ve srp gider. Pers ve Bizans ordular dmanlar olan l aknclaryla onlarnkinden pek stn olmayan silhlarla savatlar. Osmanllar ise onlar tfekle durdurdu. ln baz yerlerinde sulamaya elverili nehirler vardr. Ortadou'nun en mhim lkeleri, Msr'la Irak, nehir vadileri. Her iki memlekette de ok eski alardan beri insanlar yaamtr; bunlar blgenin belki de dnyann en eski topluluklar. Her ikisinin de ziraate dayanan ekonomileri var. Bu ekonomiler nehirlerin akar suyundan faydalanan, byk sayda iiye, usta teknisyenlere ihtiya hissettiren ve
merkez bir idare cihaz tarafndan idre edilen sun' sulamaya dayanr. Arazi rejiminin kaderini tyin eden, gl ve merkeziyeti (hem brokratik, hem de otokratik) gelimesine yol aan ve bu idre biimine uygun siyas bir dnce ve davran geleneinin kurulmasn salayan, hep ayn ihtiya. Msr'la Irak, binlerce yl rakip iktidar merkezleriydiler. Dnce ve tekilt tarzlaryla komu lkelere derinden derine tesir eden iki merkez. Medeniyet, nce bu merkezlerde dodu ve Ortadou'ya yayld. O Mhiler ki... ir, O mhiler ki dery iredir deryay bilmezler diyor. Aydnlarmzda da ayn uursuzluk. Kaderimizi izen Avrupa'nn siyas ihtiraslar. Kullandmz kelimeler onun emellerini dile getiriyor. Kulamza fsldanan lfzlar hudut ve mullerinden habersiz tekrarlayp duruyoruz. Dou, Ortaa keileri iin, hidyetten mahrum bir insanlar lkesiydi. 18. asr Avrupa yazarlarna gre: bir rya beldesi. Kapitalizm bu geni, bu esrarl, bu mehul lkeyi hudutsuz itihlarn doyuracak, kolay feth edilen bir servet kayna olarak grd. Devlet-i liye ktkten sonra ryet-i slmn dalgaland dnya parsellere ayrld. Avrupa, ktalar ve lkeleri kendi karlarna gre yeniden adlandrd. Bir nevi vaftiz merasimiydi bu. Ve biz bayram ocuklar gibi dan bu yaldzl isimleri dudaklarmzdan drmez olduk. Tefekkr, vuzuhla balar; kurtulu, uurla. HAYALYYUNDAN HAKKYYUNA
uuru Burkulan Aydn Alkanlklaryla Osmanl, kafasyla Fransz.. Beir Fuad' Cizvitler zehirledi. mann kaybeden o cokun zek, yeni bir din buldu kendine: Maddecilik. Batnn msbet ilimlerini nasslatrd. Kl bir fetih arac deildi artk. Zafer ryalar ancak kalemle gerekleebilirdi. Abdlaziz Han'n yaveri bu etin kavgaya kahramanca atld. Ama adalarnn dilini konumuyordu Beir. Her makaleyle biraz daha yalnzlayor, uurum biraz daha derinleiyor, anlayszlk kine inklb ediyordu. Burkulan uurunu uyuturmak iin ikiye ve kadna kotu. Nafile.. Dudaklarnda gnahlarn buruk tad, bezgin ve yorgun, kavgaya devam etti. Gnlle akln, iirle nesrin, imanla inkrn, dou ile batnn kavgas. O yaln irade, bu lgn savaa yl dayanabildi.
Hayalle gerek arasndaki uurum, maddecilikle doldurulamazd. Na'n frlatt uuruma. Donkiot'u kitaplar ldrtmt, Beir'i kitaplar ldrd. Her aydn bir cemiyetin veya cemaatin szcsdr. Beir yalnzd; yapayalnz: Karanlklarda yanp snen bir imek.. orak topra yalayan, fakat serinletmiyen bir sanak. Kendi kendini yiyen bir zdrab. Yabanclam Trk aydn, o metrk ve mehl mezarn banda hayetle rperse, yeri. Hugo mu, Zola m? 1885'lerdeyfz. Bat, krk haramilerin maaras. Osmanlnn gen tecesss o tehlikeli maarann hazineleriyle bylenmi gibi. a, bir aktarma hummas iindedir. Yusuf Kmil Paa, eyrek asr nce Telemak' trkeletirmi. Sefiller evrilmi arkasndan. Sefiller, daha dorusu bir zabta romanna benzetilen Hikye-i Madurn. O yllarn en ok okunan kitab Monte Kristo. Belli ki Dou'nun bezgin muhayyelesi, Avrupa'da Binbir Geceler aramaktadr. Ne var ki Avrupa'y daha yakndan tanyan gzideler iin Avrupa demek, Victor Hugo demekti. Hugo, Lamartine, Musset.. Beir, bu hayalperest dnyaya ilk defa olarak baka bir Avrupa'dan sz eder: Msbet ilimlerin ve hakikiyyunun Avrupasndan. Victor Hugo risalesi, uyuuk bir dnyada patlayan bomba. Yklmak istenen Hugo deil, zevkler ve tahasssler. uuru burkulan aydn, evresine isyan eaer. Toptnz tanr, alelade bir puttur, diye haykrr. Bir kelimeyle, yazarn ilham perisi: fke. Beir, yeni bir Promete. Ama risalenin amac, mehl bir dnyadan haberler getirmek deil, sadece.. Beir, Avrupa'nn u veya bu edebiyat mektebinden ok, kucanda yaad ruh iklimine dman: Hayale, mpheme, eskiye. Hugo'nun karsna Zola'y kar bundan. Devrilen putun yerine yeni bir put. Koestler'i hatrlyalm: Her aydn bir put krcdr, bir put krc ve bir put yapc. Hayaliyyun, Hakikiyyun ada Bat edebiyat, iki cepheye ayrlmtr Beir iin: Hayaliyyun ve Hakikiyyun. Hayaliyyun'un bayra Hugo'dur, hakikuyyun'un Zola. Gerek Avrupa'y Zola temsil eder. iar: edebiyat fenne tatbik. Risalenin nsznde: Bir zhaddeyn dsturunda grdm ulviyeti en li, en ltif, en beli addolunan iirlerde bulamam itirafn okuya nlar,
Beir'in bu tercihini yadrgamayacaklardr. Beir ne edibdi, ne edebiyat tarihisi. Zola'y tanyor muydu? Hayr. stadn bir ka kitabn okumu, ilimciliine hayran olmutu. Realizm'le natralizm'i ayrmaz birbirinden. Risalede ne Flaubert'in ad geer, ne Concourt'larn. Romanla ilmin baka baka dnyalar olduunu dnmez Beir. Hakikat, hakikat., iyi ama Bat edebiyat asrlardan beri hakikat peinde deil midir? Sanatlar, en az rnesanstan bu yana kelimeler, renkler, hacimlerle tabiat ifade etmee almyorlar m? Klasiklerin akl hocas Boileau, hibir ey gerek kadar gzel deildir, dememi miydi? Evet, her yazar gerei anlatmak ister. Ne var ki her mektebin gerek anlay baka. Klasik iin tabiatta mhim olan, yalnz, insan. Baka bir syleyile, ruh. Ama insann kendisini, yani ezel vasflarn bulmaa almak. Hangi gereki, o dnyay btn giriftlii, btn kvrmlar, btn derinlii ile bir Racine kadar anlatabildi? Beir'in hayaliyyun adn verdii romantikler iin hakikat, kinatn btndr: irkin veya gzel, madde veya rh.. tabiat her ynyle canlandrlmal. Rya da gerek deil mi? Romantizm, edebiyatta hrriyettir, diyen Hugo, edebiyatn hudutlarn sonsuza kadar geniletmitir. Daha sonra gelen yazarlara bu fetihleri derinletirmek kalyordu sadece. Realizm, dikkati minnaca teksif etti. htiyar hizmeti kzn avucundaki krklklar sayd bir bir, veya Baba Grandet'nin burnunu adese ile inceledi I1). Deh zm'e Hapsedilemez zetliyelim: Gen Zola kabiliyetinin uuruna vard zaman edebiyat, btn kaynaklar taram ve gerei kucaklam bulunuyordu. Scott'un kalemi srafil'in suru gibi lleri diriltmi; ve tarih btn heybetiyle zenginletirmiti roman. Balzac, yaayan lmszletirmiti. nsanln Komedyas, bir an hikyesi., ilimleri, sanatlar, felsefesiyle bir an. Scott arkeologdu, Balzac sosyolog. Ama her ikisi de bir yanlaryla romantiktiler. Eserlerinde hayalle hakikat i iedir. Romana laboratuvar metodlarn uygulamak, edebiyata tabiat ilimlerinin tarafszln getirmek akllarna gelmemiti. Biliyorlard ki edebiyatla ilim ayr dnyalardr. Zola, kendini bir izme hapsetmek ihtiyacndayd. Naturalizm bir hisard Zola iin. Kendini rakiplerinden ayrmak ve bir avu akirdiyle tecrb roman kurmak istiyordu. Her an mitoslar var. Avrupa geen asrn sonlarnda ilimciydi. Bu yeni tanrnn zaferleri limler kadar airleri de coturuyordu, airleri ve romanclar. Fethedilen dnya ile fethedilecek mehl arasnda airin rahata yelken aaca geni bir alan vard. Zola da zamann mabuduna
gnlden baldr. Romanclktan ok bilginlik peinde, peinde diyoruz nk Rougon Macquart'lar yazar, ann mspet ilimlerine hibir katkda bulunamamtr. O yirmi ciltlik rmak roman, havarisi oldu u nazariyeleri ne ispat etmitir, ne de izah. Jules Verne gibi bir vlgarizatr bile deildir stad. Lanson, mphem bir aray iindeydi, diyor., gelii gzel sralanm, szde ilm kelimeler okuyucuyu aydnlatmaktan ok sersemletmektedir. Zola btn iddialarna ramen romantiktir, Hugo gibi. Muhayyilenin ar bast bir kabiliyet, gl ve baya. Romanlar uzun birer iir: skc, harclem, ama iir. Daha dorusu sosyolojik birer destan, naturalizm mi? Hayr., epik bir realizm. Evet, Rougon Macquart'lar yazar, mspet ilimlere tutkundur; geici hakikatlar nasslatran ocuksu bir tutku. Claude Bernard, ilm metodun yalnz cansz varlklar iin deil, canllar iin de geerli olduunu gstermiti. Ayn metod his ve dnce dnyasna da uygulanamaz myd? His ve dnce dnyasna yani edebiyata. Kendisini dinleyelim: Bizim de iimiz insann ferd ve itima aksiyonunu tahlil etmek deil mi? Nasl fizyolojist, fiziki ile kimyacnn balad ii devam ettiriyorsa biz de mahedelerimiz ve tecrbelerimizle fizyolojistin yaptklarn devam ettiriyoruz. Natralizm, olann, yani insann, gerek anatomisi ve tasviri. nsan, irsiyetin ve fizyolojinin oyunca. Zola bu program baaryla gerekletirebildi mi acaba? Edebiyat tarihilerinin, soruya verdii cevap: Hayr. Picon'un kanaati u: Rougon Macquart'lar, karamsar bir destan. Hr insanlar yerine irs kusurlarn ekil verdii mizalar sergiler. Bereket ki yazar eserlerinin hepsini bu rk nazariyelerin ispat iin kaleme almam. Romanlar Balzac'nkil erden sonra, en gl hayal mahsl. Zola, sanayi medeniyetinin ii kentlerini, proletaryann sefalet ve mcadelesini ilk dile getiren romanc. Assomoir, proleter olduu iin bozulan, yabanclaan insanolunun tasviri. Zola da modern mitoslarn peindedir, Balzac'la Baudelaire gibi. Tecrb roman byle mi yazlr? Zola'y coturan yalnz ii ynlar deil, kollektif olan herey. Eserin gerek kahramanlar kaldrm, imbik, byk maaza, lokomotif, maden oca, Paris, tiyatro. imdi de bir baka edebiyat tarihisine kulak verelim: Kurucu olarak Flaubert'i tanyan natralist mekteb, gerei yorumlamaktan ok kopye etmee ve sslemeden yanstmaa almtr. Bir kelimeyle ilimcidir: Sanat eseri ok sahih mhedelere, ok kesin tecrbelere dayanmal, sanat adam laboratuvardaki bir biolojist gibi olmaldr. Heyhat, o mekteb bir serabn kurbanyd; bugn natralistleri yaatan airlikleri. Zola bir rportajc gibi gzlem dkn. Bir Benedikten papaz
gibi inanr ilme. Bir Lamartine kadar insaniyetidir. lkel bir idealizme dnen bir insaniyetilik. Rougon Macquart'lar hem Sefillere hem Serseri Yahudiye (Eugene Sue) benzer. Lirizmin yk altnda ezilen bir eser. Zola, bir halk romancs, bir tefrika yazardr. (A. Chaumix) Tenkitilerin hepsi de sz birlii etmi gibi. Pelissier, bakn ne diyor: Zola, istese de istemese de bir lirik ve daha da ok bir epiktir. Tahlilci mi? Hangi tahlilci? Rougon Macquart'lar kaypak bir zemin zerine kurulmu: Kaltm. Tek sayfalk bir temel.. Yazarn bykln yapan bilimsel gevezelikler deil, Roman, salon dedikodularndan, zina hikyelerinden, karanlk ruh maceralarndan uzaklatrm, an en can alc meselelerini konu yapm romana. Onun iin byk. hretler de zirvelere benzer, yanklar eitli. Uzmanlar arasnda stadn dmanlar da var. Tannm bir edebiyat tarihine bir gz atalm: Haet Kitapevinde tezghtarlk yapan bir delikanl. Tek amac ykselmek. ki klavuzu var: Yanl anlad realizmle, bana vuran Balzac.. Natralizmin kaypak yolunda kaydka kayd gen adam. irkinin, irencin peine dt. Romanlar, fizyolojik sakatlklarn sergisi. Anlayamad ki yapt i, realizmin inkryd. Anormal olan, dnyann kanunuymu gibi sunmak, gerei arptmakt. Anatole France ne kadar hakl: Hi kimse insanl kltmek, ak ve gzellii kirletmek, iyilii ktlemek iin ylesine emek harcamam. (Calvet) Deneysel Roman Masal Deneysel roman ne demek? Romanc neyi, nasl deneyecek? Hayal bir kahraman hayal bir dnyada dolatrmak ve davranlarn n yarglara gre ayarlamak., sevsinler! Tecrb roman, ilm almann karikatr. Hakikati tespit etmez; nceden mevcut bir dnceyi gyadorular. lim baka, roman baka. lim adam yan tutmamak zorunda. Romanc itima bir talebin kovalaycs. lmin amac hakikat. Deney kutsaldr, mitleri gerekletirmi veya yalanc karm, nemi yok. Romancdan ayn soukkanll, ayn tarafszl bekleyebilir miyiz? Hele natralist romancdan. Onun amac toplumu deitirmek. Romana aktard hakikatler, sadece iine yarayacak olanlar. Assomoir niin kaleme alnm? Yazar dinleyelim: i snfnn kt taraflarna dikkati ekmek, bu sefalet ve diliklerin sebebini hkim snflarn zorla kabul ettirdii yaay artlarnda aramak, siyas bir eylem yaratmak, halkn mutluluunu arttrmak iin. yi ama, byle bir niyet ilim adamndan beklenen objektiflikle uyuabilir mi?
Zola'clara sorarsanz, Fransz iisi romana Assomoir'la girmi. Lf.. Assomoir 1876'da yaymlanr. i, 1845'lerden beri roman kahramandr. Onu, hikyelerine konu yapan ilk yazar Zola deil, George Sand. Zola'clar, Sand' kmserler. Neden? Romantikmi de., iiyi gerek hviyetiyle tantmam; gzelletirmi, yceltmi, asilletirmi. Peki, Zola ne yapm? Assomoir, titiz bir mahedenin sadk ifadesi mi? Yoo. ada bir tenkitiyi, J. Larnac' dinliyelim: Her iki romanc da belli bir dnceyi telkin etmek iin sahneye karr iiyi. Sand, devrimci mitler anda yayordu. i snfn sevdirmek istedi; btn faziletlerle donatt onu. Zola, Assomoir'i kaleme alrken nc Cumhuriyet balam, oyun oynanmt. Glenen kapitalizm, ii snfnn iktidara ykselmesine raz olamazd artk. Zola, kamu oyunda fke yaratmak, onu isyana kkrtmak istedi. Bunun iin tek are grd: iliin en iren taraflarn anlatmak. Kald ki Zola, halk tanmaz da. Halkn iinde yaamam, uzaktan seyretmitir onu. Halkn hayatna karsa sefalet ve irkinliklerini ylesine yadrgar myd? Evet, Rougon Macquart'lar yazar, gerei dardan gren adam. Muhade ettii dnyann yabancs. Kahramanlarn sevmez, onlarla kaynamamtr. Hakikati nasl kavrayabilir? Flaubert, Madam Bovary benim diyordu. Zola, kahramanlarnn kendisi deildir. Bunun iin romanlarnda ne bir Karamazof var, ne bir Rastinyak.. Tabiiyeci, gelimelerini tasvir ettii iren mikroplar karsnda nasl objektifse, Zola da kobaylar karsnda o kadar acmasz. (2) Bir Kavgann Hikyesi Bir baka Zola-perest de Said Bey (1848-1921). nkraz ann hrn, haar, hrend bir edbi. Bu kendini beenmi mnevverin tehlikeli bir huyu var: Mizah-perdazlk. Tokat, sopa, nikbet.. uramad bel kalmam. Ama yine de brakmam alay. alkanlna hi diyecek yok. Larrousse'un koca kamusunu tek bana evirmee kalkm. Dev bir tecesss, esiz bir gayret. O da Beir gibi paa-zade ve Beir kadar yalnz. Rahat nefes alabilmek iin mizaha kayor zaman zaman. Galatat- Terceme (tercme yanllar) dilimizin tarihi bakmndan ok deerli bir mevkute. Lugatilerimiz o derbeder defterleri sk sk kartrmaldrlar. Derbeder, dedik. nk Said Bey byk bir ciddiyetle franszca ile trkenin srlarn aydnlatrken, gemi azya alr kalemi. Dosta dmana satar. Kendisine sorarsanz, bu masum ineleyiler sohbetin tuzu biberidir. Trizlerinin balca muhatab da Ahmed Midhat. Galatat- Tercemenin 15. defterinde yine Hce-i Evvel'e yklenir. Midhat Efendi klsikleri kazandrmak istemitir trkeye. Said Bey l
basar: Buna ne lzum, ne de imkn var. Mhim olan, Avrupa'nn bugnk efkrdr: Efkr- siyasiye ve edebiyesi. imendifer asrnda posta arabalarn diriltmee kalkmak abes deil mi? Kald ki Midhat Efendi klasiin gerek mnsndan da habersizdir. Kelimenin ahengine aktr sadece:
d be lafz- klasik Midhat Efendi ak.
Said Bey'1' ileden karan bir baka cihet de Tercman- Hakikat'de Zola'nn eserlerine rezaletnme denilmesdir. Nasl olur efendim. Emile Zola'nn rezaletnmeleri tbirini b mehb irad eden, Avrupa'nn ahval-i hzra-yi edebiyesine ve Emile Zola'nn mensb olduu realizm mesleine gayr- vkf olduunu ispat etmi olur. Hakikatden niin korkuyoruz? nsanln gz almtr artk. Mny, mecaz ve istire gibi lfz oyunlarna feda etmenin zaman gemitir. Asrmz, realizm asr. Garip deil mi? ann en uyank, en geni tecesssl kalemi, Natralizm'den habersizdir. Yani onun da Zola hakkndaki bilgisi kulaktan dolma denecek kadar s. Realizm anlay da Avrupa'nn efkr- hzrasna hi de in olmadn belgelemektedir. Okuyalm: Realizm mesleinde, Hazret-i Mevlna bizim iin tam ve kmil bir pivdr.. Mesnev-i erifin tasavvufa ve hikemiyta mteallik aksamndan mdsnda yani, menkb ve hikyt ksmnda srf realizm meslei ihtiyar buyurulmutur. Nra benzeyen hakikat, engellerden ne kadar uzaklarsa baklar ve dnceyi o kadar aydnlatr. Said Bey dou ile baty, tasavvufla maddecilii, Mevlna ile Zola'y bahtiyar bir henk iinde kaynatrdktan sonra tekrar amza dner. Realizm tarznda yazlm eserleri oluk ocuk eline vermek doru deildir. Ne var ki toplumu bla ermemi ve ermiyecek bir ocuk saymak da ayp. Midhat Efendi, muarznn sylediklerini kendi cevaplaryla birlikte kk bir kitapta toplar. (Tercman- Hakikat Matbaas, 1315, Said Beyin makalesi 40 sayfa, Ahmed Midhat Efendinin cevab 206 s.) Efendiye gre Zola'nn kitaplarna rezaletnme adn vermek bile azdr. Filhakika La Terre'in (Toprak) yaynlanmasndan sonra stadlarndan ayrlan bir ok tannm yazar Zola'nn romanlarn skatoloji'ye idhal etmilerdir. Emile Zola'nn grd ve gsterdii eyler muzahrafattan ibarettir. nsanlk bu murdarlklarn ezelden beri farknda. Ama mestren aksnlar diye, lmlar yapm. Said Bey, kelimenin bysne kaplmayp Zola'nn romanlarn okusa, muhabbetinin ne kadar
yersiz olduunu anlard. Fransa'nn en cidd gazete ve mecmualar Zola'nn eserlerini tavsiyeye ayan bulmaz. Realizm, realizm. Bir eyin gzel olmas iin reel olmas yeter mi? Dnyada saysz muzahrafat var. Yani muzahrafat da reel. Zola bunlara istedii gibi burun sokmakta muhtar. Ama o kokulardan holanmyanlar da burunlarn tkamakta hr deil mi? Hele Mesnevi-i erif'i realizm mesleine dhil bir kitap saymak, bir aheser-i garabet. Bir defa Mesnevi'nin, tasavvufa ve hikemiyata ait olmayan ksm var m? O kitb- mstetb ilk beyitten son beyite kadar tasavvuf ve hikemiyat. Sonra hikemiyatn hepsi de muhayyel bir takm menkba dayanr. Bir kelimeyle Said Bey ne realizmi anlyor, ne Mesnevi'yi. (3) Ahmed Midhat'a Gre Emile Zola Midhat Efendi, Trk romann yaratan adam. Hikyeleri XIX. asrn Binbir Gecesi. Bat, dou, hakikat, hayal, ilim, efsane, o bulank ummana dklen birer rmak. Hce-i Evvel, okumaya yeni balayan bir kitleye hitab ediyordu. Baka bir iklimde boy atmt roman. Ama hudutlar kesin olarak izilmemiti, henz. Yazarn hrriyeti kstlanmamt. O usuz bucaksz lemde diledii gibi yelken aabilirdi hayal. Ne var ki bu serazat nev'i ehliletirmek, daha dorusu Osmanllatrmak lzmd. O cihangir tecesss iin bir mekteb -i edebdir roman. Vazifesi elendirerek aydnlatmak. Mhim olan kssadan ok, hisse. Baka bir deyile hikye bir gayeden ok bir vastadr. Bu itibarla Efendi'nin romanlarn harclem bir ansiklopedi sayabiliriz; dank, derbeder, ocuka bir ansiklopedi. Nizama peresti eden bir yazarn Zola'y benimsemesi, natralizme kaytsz artsz meftun olmas beklenebilir miydi? Trk okuyucusu Assomoir'i de, Nana'y da, Germlnal'i de yadrgayacakt phesiz. Yanl anlamayalm: Ahmed Midhat hibir kabiliyete, hibir hakikate dman deildi. Ama Toprak yazarn sevmiyordu, sevemezdi de. Bununla beraber geni tecesss Avrupa'nn her edebiyat cereyanna akt. Mahedt, realizm tarznda yazmaa zendii bir hikyedir. nsz okuyalm: (htiyarlyan ifadeyi bir para genletirsek daha iyi olmaz m?) Zola'y tutanlar, ayplarn sayp dknce, insanolu onlardan kurtulmaa alr, diyorlar. Belki doru ama romancnn diline ne buyuracaklar? Surri'nin Hezeliyat'n hatrlatmyor mu? Geri Zola, bu szleri aalk kimselere syletir. Ama yazan kim? Mstehcen lkrdlardan holanmasa kahramanlarn ayak takmndan seer miydi?
Ne kadar garip.. Romanlarnda yirmiden fazla insan var. Hepsi de terbiyesiz, hepsi de hayadan mahrum. Fransz halk bu sefih, bu rezil kimselerden mi ibaret? Olur mu canm? Demek yazar iftira ediyor halkna. Evet, roman yalnz hoa gitsin diye yazlmaz. Okuyucularn bilgisini artrmak da lzm. Ancak hakikati anlatmak bahanesiyle romanda insanolunun sefahat ve sefaletini sergilemek de yanl, akl almaz tesadfleri sralamak da. Edebiyat- Hakikiye Dersleri Krlerle fil hikyesini hatrlatan bir mnakaa. Said Bey realizm kelimesinin cazibesine kaplarak ak olmutur Zola'ya. Midhat Efendi, Nana ile Toprak'n uyandrd skandala aldanarak Rougon Macquart'lar mahkm etmitir. Her ikisi de haksz, her ikisi de hakl. Edebiyat- hakikiye'yi btn olarak ele alan ilk yazar Ali Kemal'dir. Gen mlkiyeli Halep'de uzun bir ikametden sonra stanbul yoluyla Paris'e gemi. Gnl gz ark ile dolu. Batnn kemaltna uzaktan meftun. Bir taraftan hukuk okumu, bir ta raftan Sorbonne'daki edebiyat derslerini dinlemi. Duyduklarn ilvelerle zenginletirerek her hafta kdam gazetesine yollam. 16 yl sonra kitap Muhtar Halid'in isteine uyarak, o eski notlar 203 sayfalk bir kitapta toplam. (1912) Perian, fakat drst bir kitap. Bizce eserin en deerli, en retici ksmlar, yazarn metne serpitirdii notlar. Avrupa irfanyla dorudan doruya temas eden bir Osmanl aydnnn hayret ve hayranlklarn okurken, ister istemez glmsyorsunuz. Sorbonne'daki derslerin konusu: Edebiyat- hakikiye. Ali Kemal, seraba benzetiyor edebiyat, hayal meyal grlen ve yaklatka uzaklaan seraba. Sorbonne'daki dersleri dinledikten sonra u inanca varm: Edebiyat, tp gibi bir fendir: Tp, fizik ve kimya gibi ilimlerden faydalanarak insann madd refahn ve shhatini korumaa alr. Edebiyat ise, psikolojiden, felsefeden faydalanarak nezahat -i fikrivemize, selamet-i maneviyemize hizmet eder. Her trl fnunda, bilhassa fnun- nefisede olduu gibi edebiyatta da bir bedi'a, bir bedi'a-y fikriye vardr: Bir mahsul-i edeb u noktaya hdim, u hedefe mn'atiftir ki hakayk- u'unttan birinin evsaf- esasiye ve mmeyyizesini hakikatinden, mhiyetinden daha vzh, daha mkemmel izhar eyler. nszden sonra derslere geiyoruz. lk ders, XIX. asrda hakikuyyun edebiyat. Muallime kulak verelim: XIX. asrn son yarsnda edebiyatta bir deiiklik olur. Hayalin yerini hakikat alr. Ama bu tebeddl hazrlayan da hayaliyyun. Kffe-i u'nat, bir tebeddl-i dimye tbidir. Hugo'ya bakn, o da hzla deimiyor mu?
air, 1828'den beri btn grdklerini bir deftere kaydetmi. stad en ok madd manzaralara meftun. Btn iirlerinin kayna o defterler. Evvel neren iret, sonra iiren tevs. Demek ki hakikiyyun mesleinin kurucusu da Hugo'dur. Yani bu yeni meslek, hayaliyyun mesleinin bir suret-i cedidesinden ibaret. kinci ders, birincinin devam. Sefiller de, hakikat zeminine oturtulmu bir hikye. Ali Kemal, selhiyetli bir azdan edeb cereyanlarn birbirini dourduunu, hayaliyyun ile hakikiyyun arasnda ok byk farklar olmadn renir. Daha sonraki derslerde Parnas mektebi anlatlr. Takrirler geni, cidd ve doyurucudur. Ama muallimin zerinde en ok durduu yazar, meslek-i hakikiyyun'un piri Flaubert'dir. Beir'in de, Said Bey'in de, Ahmed Midhat Efendi'nin de tanmad Madam Bovary yazarn Trk okuyucusu daha sonra Ahmed uayb'in Hayat ve Kitaplarndan renecektir. Ama hemen syleyelim ki uayb'in kitab souk, resm ve ar bal grn altnda alacak hatalarla doludur. Edebiyat- Hakikiye Dersleri ise scak, dost, yaayan bir kitap. Eserde bir yllk derslerin btn yok. Ali Kemal, Balzac'la Stendhal'i atlam. Yazdklarn yle bitiriyor: Edebiyatmzda en fazla gze arpan kusur kargaalktr. Maziyle hali, hatta mstakbeli birbirine kartryoruz. Hayali, hakikati, tabiat yekdierine mezceyliyoruz. Daha garibi bunlar iyice tavsif ve trif edemediimizden cedide kadm, kadme cedid, hayale hakikat, hakikate hayal diyoruz.. Son zamanlarda tek hikyecimizin Taafff neredilince her taraftan hakikiyyun tarznda yazlm bir eser, diye sesler ykseldi. FesbhanallahL te stadn sair sr! Bununla onlarn arasnda ne fark var? Ayn kalem, ayn tarz, ayn ed.. Edeb meslekleri gerekten tanmadka, bu karklklar nleyemeyiz. Yazarn bir baka znts de, edebiyatmzda ihtisasa ehemmiyet verilmemesi. Herkes her telden alyor. Flaubert, geni malumatna ramen yalnz hikyecidir. Bir Nbizde Nzm' dnn. Gen ediplerimizin en zekilerindendi. Takn ve akn bir zek. Btn meslekleri kucaklamaa kalkt: Asker, air, mtefennin, hikyeci.. Sonra vaidlerini tutmadan gt gitti. Bu edebiyat dersleri, karklklara son verir ve yazarlarmz vdi-i ihtisasa sevk ederse ne mutlu bize. (Ali Kemal iin bkz: Bu lke) Yeni Bir Kalem Sava Yahut.. Servet-i Fnun, bir ka edebiyat idi. Toplumdan kopan bir edebiyat. airin hane bir mazereti vard: stibdat. Devir ancak
sktun veya riynn inkiafn tevik ediyordu, Cenab'a gre.. Ahd- Hamidde kadnlarmzn gzellii gibi iirlerimiz de kara ve kaln rtler altna gizlendiler.. Bizim saltanat- mutlaka senelerindeki faaliyet-i edebiyemiz zihn bir mchededir.. yazlarmz birer mll gzi. Ama o mll gaziler de olmasa edebiyatmz bsbtn yok olacakt. Belki doru. Ne var ki o karanlk gece pembe bir afakla sona ermi, hrriyet iln edilmiti. stibdat bir bahane olamazd artk. Heyhat.. peri-i hrriyetin btn nevzileri dilini zemiyordu debmzn. Zincirleri krlan arslanlar kkremeyi unutmulard. Yine ak arklar syleniyordu Parnasta. Ferd tahasssler terennm ediliyordu. Raif Necdet, mstehcene, bayaya boulan edebiyat karsnda isyan eden mer vicdan. Resimli Kitap mecmuasna yollad musahabeler, mselsel bir ikyetnme: nklbdan sonra edebiyatn da bir inklb geirmesi lzmd. Ama mitlerimiz gereklemedi. Yine hasta bir edebiyat, yine hep ak, hep kadn terennmat.. Bir yldr dnce dnyamz tam bir oraklk iinde. stadlar susuyor. Genler sevda peinde. Nedir bu inhitat- edeb? Gen yazar yeni neslin cidd eserler vermeyiini bilgisizlie balyor. Edebiyat, itima hayatn -san'atkrne bir tarzda- fotorafn almak; sonsuz zdraplar ve sefaletler iinde koan beeriyete bir nefha-y skn ve teselli, bir ree-i itimad ve emniyet serpmek hneridir. Genlerimiz Fransa'nn hevperest, mptel-y zevk ve ihtiras, lubl, ryan ve egoist muharrir ve airlerini deil, samim, nezih, hakikatbn, fazilet ve adlete meclub mtefekkir airlerini ve filozof ediplerini takdir ve taklid etmelidir. Raif Necdet de Avrupa'ya hayran, yalnz, ykselen Avrupa'ya. XX. asrda san'at, san'at iindir nazariyesine taassubla balanmak hata. Edeb eserler yalnz gzel ve pr-sevd deil, ayn zamanda mfit ve pr-ziy da olmaldr. Hele bizim gibi terakk ve medeniyetde geri kalan memleketlerin sr- edebiyesi. Enine boyuna incelenmesi gereken nice mesil-i itimaiye ve ahlkiye varken onlara lkayt kalmak insanye kar kaytszlk deil mi? zm bekleyen binbir dv, binbir mes'ele. Ve hrriyete kavuan yayn hayatmzda kmaz Sokak gibi eserler. Sanki toplumun biricik derdi, sevicilik. Unutmayalm ki, heyet-i itimaye san'atsz yaayabilir, ahlksz asla. (Eyll 1909) ki ay sonra yaymlanan bir musahabede de ayn karamsarlk: Hrriyete ramen edebiyat durgun. Oysa edebiyat toplumda tahavvller yaratan bir g. Rousseau ile Voltaire'in Fransz ihtilli
zerindeki etkileri inkr edilebilir mi? Zola, o muazzam eserleriyle demokrasinin tevess ve inkiafna hizmet etmemi midir? Edebiyat kaplarn aka kapasn, demiyoruz. Ama iinde bulunduumuz nazik dnem, ferdden ok itimaye ynelmemizi gerektirmektedir. (Terin -i Sn 1909) Bu dosta ikaz, gen aydnlar arasnda kyamet kopard: Bir bardak suda frtna. Filhakika Raif Necdet, musahabelerini kaleme alrken Fecr-i tinin maraz hassasiyetini dnmemiti. Bu encmen (daha dorusu senakl) 20-30 yalar arasnda bir avu aydn tarafndan kurulmutu. (Mart 1908). Garib bir iar vard encmenin: Edebiyat ahs ve muhteremdir. Delikanllarn iddias: Herkesten ziyade edebiyatperest ve azimperver olmakt. Temelini attklar messesenin bu ilim ve edebiyat lnde zmrd bir vha olacan umuyorlard ama imdilik Avrupa'daki edebiyat mekteplerine benzemek istiyorlard sadece. Lisann, edebiyatn ulm- edebiye ve itimayenin terakkisine hizmet edecek kabiliyetleri bir araya toplayarak tenvir -i efkra alacaklard. Avrupa ile temas kuracak, memleketimizin tenevva t- edebiyesini garba, garbn envarn, fak- arka nakledeceklerdi. San'atn istikllinden phe ediyordu Raif Necdet. stelik kmaz Sokak eletirmee kalkyordu. Mstehcen ne demekti? Sanatta mstehcen olur mu idi? Piyesin yazar ehabeddin Sleyman Fecr-i ti cemiyet-i edebiyesindendi. lk haykran Yakup Kadri oldu. Hasan li Manisa efesinin edebiyat dana kp gen, kaln, gr sesiyle ilk isyan haykr diyor. Doru, efendice bir ikaza efece bir karlk. Yakub'a gre, Resimli Kitab'daki yaz bir musahabe deil, batan aaya bir nasihat, bir emirdi. Hem bu Raif Necdet de kim oluyordu? Her iir, bir Marseillaise, her edeb eser bir Mirabeau nutku olamazd ki. Edebiyata istikamet izmek ne byk kstahlk, ne byk bir taassub - fikr idi. Raif Necdet'i okurken Danton konuuyor sanrdnz. Hayr., hayr. O satrlar yazan bir edebiyat deil, bir askerdi muhakkak. Ama rhibe de benziyordu. Ne idi o aktan, kadndan fart- teneffr? Ne idi o kavanin-i ahlkiye'ye kar gsterilen humma -y muhabbet? Fecr-i ti'nin o cokun kalemi asl dvy bir yana brakarak hasmnn kiiliine saldryordu. O bana biraz herey gibi grnyor. Biraz asker, biraz Danton, biraz rahip; cenin-i skt halinde kalm bir Tolstoy; meflu bir Rousseau.. biraz herey. Fakat hibir zaman bir edib deil.. San'at Her trl kuyd ve kavanin-i mevzunn dndayd. San'at kadar san'atkr da hrriyet-i kmileye muhtatr. Trk edebiyatnn ilk piyesiydi kmaz Sokak. Ve Yakub Fecr-i ti'nin dstur-u edebsini bir dua gibi
tekrarlyordu: San'at, ahs ve muhteremdir. Byle bir bedahate (daha dorusu byle bir terbiyesizlie) verilecek tek cevap vard. Skt. Raif Necdet bir encmene deil, bir nesle sesleniyordu. Islklara aldrmadan yoluna devam etti. Raif Necdet'e gre Zola Zavall Raif Necdet. mr boyu sadk kald dvasna: Edebiyat, toplumun hizmetinde olmaldr, san'at ama deil ara. Ve unutuldu gitti. Edebiyatperest Yakub, fildii kulesini ykt, yani edebiyat politikann hizmetine verdii iin yayor. Ne hazin tecelli. Raif, Rougan Macquart'lar okumu mu idi? Sanmyoruz. Hkmlerinin balca kayna edebiyat tarihleriyle mevkteler. Bizde Zola'nn anlalmadndan ikyeti. Romanc, mstehcen dknlerine icazet veren bir fetvac sanlyor. Ne kadar yanl. Zola, levsiyat holand iin tasvir etmez. Amac, bir hakikat- fenniyenin ispatdr. Gnl verdii lk: nsaniyet ve adalet. Toplumdaki sefaleti anlatrken, insanlar galeyana getirmek ister. Galeyana gelsinler ki, sefalet sona ersin. Germinal, demokrasiyi gelitirmek, iileri daha mutlu bir hayata kavuturmak iin kaleme alnmtr. Zola gibi bir insanlk ve hakikat kahraman bu kadar fena ve sefil bir srette mi taklid edilmeliydi? Fransa'da sosyoloji ilmini, o blend irfanyla romana tatbik eden Zola olmutur. Raif, her vesileyle anar stad. Bourget'nin Barikat isimli oyununu eletirirken phe yok ki Zola, sa olup da bu konuya eilmi olsayd eser baka trl biterdi der. Baka trl, yani sermayedarlarn izmihlli ile. Dreyfus mesele-yi itimayesinde, Zola ile Bourget arasnda ne byk uurum olduunu grmedik mi?.. Nitekim Travail romannda da iilerin hukukunu mdfaa eder Zola. Edebiyat, toplumun aynas olmaldr, doru. Zola, itima hakikatlar olduu gibi anlatan bir realist. Ama Raif'i realizmin ar bir hayran sanmyalm. Yazar, Zola kadar Rousseau'ya, Anatole France'a, Tolstoy'a da hayrandr. Her meslek-i edebnin kendine gre meziyetleri, nakseleri var. Yalnz bir meslee balanmak doru olmaz. Realizm ile idealizmi kaynatran yazarlar eserlerinde hem hakikatin ziyasn, hem hayalin iirini yaatabildiklerinden, muvaffakiyetleri daha sihirli, daha czibdir. Ne var ki, amzn hkim temyl: Realizm. Yarn ne olacak bilemeyiz. nsan ruhunun ezel ihtiyac: Teceddd. Bu itibarla realizmin ebediyen muzaffer olaca sylenemez. Realizm mesleinde en ok muvaffak olanlar yle sralyor Raif: Balzac, Maupassant, hususiyle Zola. O Zola
ki demokrasinin, sosyalizmin tohumlarn eserleriyle filizlendirmi , sihirli kalemiyle bir devrin itima tarihini tespit etmi, mlikne -i edebiyata yalnz psikolojiyi deil, fizyoloji ve sosyolojiyi de ithal etmitir. Raif Necdet, ayn inanc defalarca tekrarlar: Yarnn edebiyat, realizm ile idealizmi mezcetmek zorundadr. Son yazlarndan birinde bat irfann lkemize tayan Ahmed uayb'dan sitayile sz eder. Ve onun Zola hakkndaki mtalalarn aktarr: Zola'ya gre naturalizm, zamanmzn tekml-i fennsine mltesktr. Mamafih O da Flaubert gibi romantizmin tesirinden bir trl kurtaramamtr kendini.. Son romanlarnda uhuvvet-i beeriyeye, emee, hakkaniyete kar cokun bir sevgi gze arpar. Demek ki II. Merutiyet aydnlar iin Zola, yalnz fenci deildir. Beir Fuad'n Edebiyat fenne tatbik etmitir gibi ocuka sitayilerinden uzaktayz. Zola, Surr'ye de benzetilmemektedir artk. nk Rougon Macquart'lar yazar, batda da yeni bir hviyetle kabul ettirmitir kendini: Bir edebiyatdan ok, yiit ve yavuz bir kavga adam hviyetiyle. Nitekim o dnemin en cokun ve tein yazarlarndan biri, romancy bir kahraman olarak yceltir. Bir Zola Perestikr: Hlide Edib Filhakika Hlide Slih imzasyla iyan mecmuasnda kan yaz, romanc Zola'dan ok, Dreyfus Dvsnn (4) havrisini yceltmektedir. (Yl: 1324, say: 9) Zola ancak Shakespeare'e benzetilebilir, gen yazara gre. Geri aralarnda asr var, geri ikisi de ayr kavimlerin ocuu. Ama ne kar.. Biri Fransa'nn, teki ngiltere'nin en byk edibi. Shakespeare'in kahramanlar insann kendisidirler. Sezar' ykan Brts'te istibdad deviren adalarmzn kudret ve emellerini bulmuyor muyuz? Hatta bizim son inklbmzda yaayan, hareket eden insanlar da Brts'e benzemezler mi? Hamlet, ruhundaki incelikler, tezadlar ve kabiliyetlerle XX. asrn insan deil midir? Hele Lady Macbeth.. Halide hanm, Shakespeare'in ebediliini, kahramanlarnn lmszl ile izah ettikten sonra Zola'ya geiyor: Zola'nn hayat-i hakkiye sahneleri tekil eden yn yn sr, belki bir gn baka bir hayat- mstakbeleye yine olamamaktan klr, ehemiyetten skit olur. Fakat Zola'nn Drt Kitab (dorusu Drt ncil, C.M.) diye yazd son eserleri, yalnz Franszlarn deil, btn insaniyetin mucib-i iftihardr. Hususiyle Hakikat namiyle Dreyfus meselesi zerine btn bir efkr- umumiyeye kar frlatt cesur, byk eseri, hi bir insan yoktur ki muharririn cinsine mensub olmak hiss -i
mefharetiyle okumasn. Zola lmtr ama ryas gerekleme yolundadr. mr boyunca insanlar ayran detler ve inanlar aleyhine feryd eden bu byk insan, insanlarn hakikate, vicdan hrriyetine hakk olduunu ispata alan bu edibi gelecek asrlar saygyla anacaktr. Evet.. ki dhinin kahramanlar birbirinden farkl. Zola'nnkiler felsefenin insan ekline girmi simalar. Mesel Hakikattaki Jean, tecessm etmi adlettir. Romancnn bir baka za'f da: Kadnlar. Ktphaneler dolusu srnda tek byk kadn yok. Shakespeare'de insanlarn hatta kendimin ma'kes-i ruhunu, ihtisas ve hayat- beerin kaynaan serabn grrm. Zola ile ruh ve fikr-i beerin seyr ve terakkisine ve gye-i tekmln emel-i maksduna doru ilerlerim. Hlide hanm bu aka uzun zaman sadk kalacak ve Mevud Hkm romann (1917) perestde-i hayaline armaan edecektir. imdi de 1921'lerde Ren Eref ile konumasn hatrlatalm: Franszlardan Zola'y pek stn, pek deerli bulurum. Fakat sanatkr olarak deil, insan ve gereklerin adam olarak. Zola kadar byk insan gremem. Kime benzemek istersin deseler, Zola'ya derdim. Halide hanm romanc Zola'y tanmamt, tanyamazd da. nk franszca bilmiyordu. Zola ingilizceye 1885'de tercme edilmeye baland. Ve hemen bir kyamettir koptu. Geri romanlarn bir ok ksmlar makaslanmt ama, yine de burjuva ahlk yaralanm sayd kendini. Efkr- umumiye, bu iren kitaplarn toplatlmasn, sulularn cezalandrlmasn istedi. Hkmet ie karmad ama, baz kiiler mahkemeye ba vurdular. Mtercim para cezasna arptrld. Sonra ay hapse mahkm edildi. Tercme durdu. 1948'lere kadar tam bir Zola evirisi yok ingilizcede. Bununla beraber Germinal yazarnn yaman dmanlar ve cokun dostlar var o lkede. Evet, Zola hibir zaman bir Flaubert, bir Stendhal, bir Proust kadar sevilmemitir ngiltere'de ama, romanlar ktka byk dergiler tarafndan tantlmtr. Tenkitiler genel olarak dmandlar romancya. Mstehcenle uramasn anlyamyorlard. Svvinburn Assomoire aleyhinde bir yergi dendi (1887). Halk daima souk karlad Zola'y, yalnz baz edebiyatlar cokun bir hayranlk gsterdi. ki nefis inceleme yazld Zola iin. Birincisi Havelock Ellis'in (1897). kincisi bir Amerikan romancsnn: Henry James'in (1914). Ellis'e gre, Zola, Rnesans'n byk yazarlarn hatrlatan esiz gte bir romancyd. Romann hudutlarn geniletmi, halk dilinden gelme canl deyimlerle hikye dilini zenginletirmiti. Gelecein
tarihileri Zola'nn eserlerinde devrine ait bha biilmez bilgiler bulacaklard. Yalnz slubu yeknasakt stadn. Sonra Zola ok okunuyor, diyordu Ellis. Ama okuyucunun ilgisi uzun zaman devam etmiyecek. nk yazar grevini tamamlad. James'in kanaati de u: Ferd hayat yok Zola'da. Zola umuminin romancs. Ama havsalaya smayan gc sonsuz bir alma kabiliyeti, mcadeleci bir ruhu, yaln bir iradesi var. Rougon Macquart'lar, edebiyat tarihinde benzeri olmayan bir cesaretin eseri. ngiliz romanclarndan hibiri natralizme itibar etmemidir. Halide hanmn romanc Zola'ya hayran olmay bununla izah edilemez mi? Oysa Dreyfus Dvs'nn kahraman btn dnyada hayranlk uyandrmtr, btn dnyada bilhassa yahudi camiasnda, tannm bir israil aydnn, J. Kesheth (Koplewitz)i dinleyelim: Zola ve Siyonizm Zola, 1902'de ld zaman Dou Avrupa'nn btn yahudileri tarafndan tannyordu. Yalnz o kadar da deil. Bu isim, blgenin btn yahudileri iin adalet ve uurun remzi idi. Ahlk ve itima bir lknn yaycs olan dev bir yazard, Zola. Rougon Macquart'lar okumayan yoktu iimizde. Bu rmak roman sayesinde Fransz natralizmi, gerek gelien Rus edebiyat, gerekse modern srail edebiyat zerinde byk bir etki yapabilmitir. Bat edebiyatna yabanc halk ynlar bile Dreyfus Dvs'n savunan adam tanyor ve seviyorlard. Hele XX. asrn balarndaki milliyeti yahudiler iin (siyonistler), siyonist akmn kilometre talarndan biridir Zola. Siyonizmin kurucusu Teodor Herzl bile Dreyfus Dvsndan sonra yolunu bulmu. Fransz intelijansiyas, kavga adam Zola'ya kar ok da ha perestikr. stadn kemikleri Pantheon'a tanacaktr. Basnda byk bir grlt. Sa ve sol birbirine girmitir. Bu kemekete Andre Suares sesini yie ykseltir: ZOLA'rn YER: PANTHEON'dur. Avrupa'nn bakentinde, Avrupa'nn kurucusu olanlara bir lm yata hazrlamak det olmu. te bunun iindir ki Zola'nn yeri Pantheon'dur, mareallar ve sava kahramanlar gibi. Dmanlarnn houna gitmiyor bu. Haklar da var.. Evet, Zola, bu husumetlere lyksnz! Elbette ki habis ruhlar htranza zehirlerini kusacak. Kfre, iftiraya, rezilliin btn ylanlarna ylesine darbeler indirdiniz ki! Zola'nn romanlarn ktlerken yalan sylyorlar. Ahlk, ahlk, diye yrtnrken yalan sylyorlar. fkeleri yalan. Yalancl son kerteye
vardrp vatandan sz ederken dndkleri yalnz kendileri. Zola'nn kemikleri Pantheon'a tanmal. Kitaplar iin mi? Hayr. Sadece yiitlii iin. Ondan daha yiit insan var m? adalar iinde en pervasz kavga adam. Hakl veya haksz kavgadan hibir zaman kamad. Ru hen bar idi, sava iinde geti mr. Gerek bir Roma'lyd, kendini bir tek dvya adad. stese de istemese de iindeydi politikann. nk vatandat, eski Romallar gibi. Kuvvet nasl maddeden ayrlmazsa, politika da Zola'nn eserlerinden ayrlmaz. Cilt cilt kitaplarn arkasnda grr gibi oluyorum Zola'y. Traja'nn bir mimarna, su kemerleri ina eden bir mhendise benziyor. ehri bir kanalizasyon ebekesiyle donatmak ister gibi, toplumun btn amurlarn (btn pisliklerini) ilmin kanunlarna uyarak bu lma boaltmak istiyor. nk o da kavga adamlarnn ou gibi, inanyordu. Ona gre ilim ilhydi. Akln kabul edecei buyruklar yalnz ilmin buyruklaryd. nat bir kafa, bir Romal kafas. En karanlk gnlerinde bile midle doluydu. Yaln ve yorgun bir yz. Zola demek, sabr ve emek demekti. nanlar kesindi, btn dvenler gibi. erre ve yalana dmand. Biraz Taine'e, biraz Pasteur'e benzerdi yz. airden ok, bilgin. Eseri ilm deilmi! ne kar.. lim ilm mi ki? lim sadece bir metod. Zola'nn eseri ilimden dodu ve ilimle beslendi. Onun iin eskiyiverdi romanlar, ve imdiden lm gibi. limler de baka insanlar gibi hat eder. Ama ilm zihniyet hakikate inan ve hakikati sevitir. Herey duygu ile balar ve duygu ile sona erer. Akla iman ediyordu Zola. Adlet akln tecellisinden ibaretti. Ktler yanl dnenlerdi. Hakikatin yenilmez bir gc vard. Byle bir dnce bile eylem demek deil mi? Eserlerini de, sanatn da sevmem. Romanlar yaanlan hayat sergileyen birer maaza, birer kla. Son kitaplar yarnki dnyann ncil'leri imi, bence kprlerin bana dikilen o almet heykeller, o mcerret ekiller gibi, onlardaki sanat, bir duvarcnn veya bir mhendisin sanat. Zola benim iin kavgadr. Kavgaya kim zorlamt onu? Kafas. n kazanmak istemi de! Kk insanlar iin her ey kktr. Kald ki n kazanmak istemi olsa su mu? Hayat pahasna kazanlan bir n bu. Batakl.a kaya frlatm, rahatn karm kurbaalarn, Karr a! Yapt i greviydi. Gzn krpmadan atld kavgaya. Samimi olduu iin, kahraman olabildi. Aldanabilirdi. Ama kimseyi aldatmad.
Bir avu malup bir yana, herkes aleyhindeydi. Btn iktidarlara meydan okudu: hem efendilere, hem klelere. nsanlar ynetir gibi yapanlarla, onlara boyun eer grnp iplerini ellerinde tutanlara. Bu mer cinayette herkes su orta idi, herkes. Silhl glerle kamu oyu elele vermiti. Gz pek haydutlarla tabanszlar ordusu beraberdiler. Ekmeklerini kana banmaa can atan tabanszlar. Ve sr, karanlk bir peindeydi. Gz kapal bir masumiyet, srklendii cinayeti kahramanca bir i, kucana atlmak istendii haty bir hakkn kullanl sanyordu. Her eyini tehlikeye atyordu Zola. Otuz yllk bir abalaytan sonra baarya ulamt. Victor Hugo'dan bu yana hibir isim onunki kadar yaylmamt. Zengindi, Avrupa'da benzeri olmayan bir itibara sahipti. Fransa'da bile byk bir artistin iltifat etmemesi gereken bir ayrcal vard: Devletin himayesi. Cumhuriyetin ve ilmin airi idi. htiyarln eiinde, aa yukar altm yanda. Her eyi hatta huzurunu bile, kaybedilmi bir dvy savunmak iin feda etmekten ekinmedi. O dehet ve yalan kymetinden nceki iren sessizlikte sesini ykseltti. Kasrgalar koparan bir ses. Cesaret budur ite. Bir marealin veya bir babuun byklnden daha byk bir yiitlik. O korkun gnleri hatrlayanlar unutmamlardr. Kuduz kpekler ferman dinletiyordu Fransa'ya. Sokaklarda da, saraylarda da onlarn borusu tyordu. Devlet rasnda bile, havlyorlard. Nazrlar da seslerini itlerinkine uydurdular. Cumhuriyetin bandaki kral bozuntusu da itlerle uluyordu. Fransa'da bir ka hkim vard. Onlarn da paalarna saldrdlar. Ellerinden geleni artlarna koymadlar. Hakaret, iftira.. Btn bu haltlar Jeanne d'Arc ile isa adna ilendi. Birincisi halk adletinin, ikincisi kilise adaletinin ezel ahidi olan Jeanne d'Arc ile sa adna. Namussuz herifler. Halk seviyordu Zola. Yine de onun dmanln kazanmaa can att. Utanga derdiniz ama ok metin, ok asab bir adamd. Yndan madd bir dehet duyard. Ama bu azgn kalabala, canavarlarn en irenci olan yna meydan okuyordu. Sabah akam katil bir srnn yuhalan ve tehditleri arasnda mahkemeye kotu. Daha kts aldatlan bir halk vard karsnda. Acnacak bir halk. midi kesseniz de dman olamazdnz. Bir azdan lm diye haykryorlard. lmn istedikleri adam da Zola'yd. Oysa Yahudi de deildi. Tiksintiden titriyordu, tiksintiden ve sanrm hayretten. Fakat bir adm bile gerilemedi. Sefil bir hatnn zaferiydi bu. ftira, kfr ve kanla haleli bir zafer. Adaaam, diyordu, apak bir yalan, gz kamatrc bir namussuzluk vz gelir insana. Evet, zorbalk ezebilir bizi. Ktlerin gc galip gelebilir. Ne var
ki, ruhumuzu sarsamazlar. Bizi ezmek yetmez, sk ise ikna etsinler. Madem ki haklyz, yeneceiz, diyordu Zola. Sokrat da olsa baka bir ey sylemezdi. Ama hakl olmak yetmez. Baldran da ieceksin. Zola Pantheon'da! Ne byk bir zafer. Akln igdye kar zaferi. (Bkz. Andr Suares, Sur La Vie, cilt 1.) 1940 Kua Demek ki Zola bir kavgann bayra. Dnya lsndeki n romanlarndan ok Dreyfus Dvs'ndan geliyor. Dostlar da dmanlar da saysz. Ama aa yukar hepsi de uurlu. Oysa bizdeki Zolaperestlerin ayrc vasf: Zola'y tanmamak. Herkes hayalindeki Zola'ya k. Hayranlar arasnda kimler yok! Mehmet Akif bile tanr tanmaz Zola'nn cokun bir sevdals. Listeyi kabartmayalm. 1940'larn gen aydnlar Zola'ya toptan meftundurlar. Ksmen gelenee, ksmen ilerici grnmek ihtiyacna, ksmen de yeni kefedilen bir kitabn telkinlerine dayanan bir meftuniyet. Dncenin niforma giydii o bahtsz dnemde gen yazarlarn kahraman oldu Zola.. Sevimli ve zararsz bir kahraman. Cumhuriyet hkmeti, kiliseye sava aan lik ve demokrat romancdan kukulanmayacakt elbet. 1940 nesli, Zola'nn sosyalist olduunu da kefedince hayranl bir kat daha artt. Filhakika, o yllarda trkeye evrilen bir eserde unlar okuyorduk: Zola, Walt VVhitman ile beraber bir gerek demokrasi peygamberi olmak edasn tar. XIX. yzyln herhangi bir sanatsndan daha fazla sesini proleter hareketine., verebildi. Materyalist ve fatalistlikten bilimsel sosyalistlie, rasyonalistlie ve insanlk vizliine ykseldi. Zola'y bilimsel sosyalistlie ykselten bu kitabn tuhaf bir ismi vard: Altn Zincir. Ve bir Amerikan romancs tarafndan yazlmt: Upton Sinclair (5). O dnemin dnce hayatn tanmak isteyenler, Altn Zincir'e eilmek zorundadrlar. Bir nevi sanat tarihiydi bu. Sinclair, Sovyetlere beendirmek stiyordu kendini. Sanat snf kavgasyla aklayan bu amatr sanat tarihisi, Marksizm'den de habersizdi, san'attan da. Ama Amerikalyd ve yksekten konuuyordu. eviri yanllaryla anlalmaz hale gelen o derbeder kitap, btn bir nesle klavuzluk edecekti. lmin i ve hoyrat na almamtk. Alaca karanlk okuyordu ruhumuzu. Zavall 1940 kua., istibdadn sisleri arasnda bir arz- mev'ud arayan o bahtsz kafile oktan dald. Ben de ayn kuaktanm. 40'lara kadar Zola'y sevmemitim. Lisede, edebiyat hocamz natralizmden sz ederken yzn buruturmutu. amzn yz karasyd bu mektep. Ne demekti tabiat? Tabiatda abdeshaneler de vard. San'atn grevi, irkini,
bayay sergilemek miydi? Mektep ktphanesinden aldm Assomoir' sonuna kadar okuyamamtm. Hugo'ya aktm o yllarda. Sonra Balzac'a tutuldum. Ve Zola, irfan hayatma Balzac vesilesiyle girdi. nce Edebiyat belgelerini, tecrb romansn, natralist romanclarn okudum sonra Rougon Macquart'lar. Drst ve hendes bir slup. Zaman zaman bir destan uultusu. 1942'de Assomoir iin unlar yazyordum: Assomoir, iskeletlerinden kaneler kurulan a ve ayya emekilerin destan. Ik beldesi Paris'in, pancurlarndan sefalet szan kulbelerine evrilmi bir projektr.. nsanln Komedyas, kandan, amurdan, altndan ryalaryla bir an aynas. Ama, Balzac'n romanlarnda ehir iisi yok. Onun kasvetli ve karanlk hayatn gzler nne seren ilk romanc Zola. Assomoir, dmanlar ne derse desin halk anlatan ve yalan sylemeyen ilk roman. (Ayn Bibliyografyas, Eyll 1942) Assomoir' gerekten sevmi miydim, sanmyorum. Sosyalizme gnl vermitim. Barbusse'in Zolas bylemiti beni. Sonra ehirle Drt ncil.. Hayranlm gittike artyordu. Ben de Dreyfus Dvs'nn pervasz mcahidine ak olmutum Halide hanm gibi. 1960'larda yle yazyordum: Hugo'nun piyedestali srgnd. Zola'nnki Dreyfus Dvs. Bykler efsaneleriyle byk. Germinal yazar, romanc, politikann dnda kalmaldr diye haykryordu .. San'at, agoray fildii kuleden seyreden bir ahitdi ona gre. Kader, kasrgann iine att stad. tham Ediyorum bir vicdann sesidir, korkun ve heybetli bir ses. tima yalanlar karsnda isyan eden beer haysiyetinin l. Tarih, kne fsltlar deil, nralar duyuyor. Kin, sevgiden daha vefal. Ne kadar dmannz varsa, o kadar yayorsunuz. Hakikat baucu kitabmd bir zamanlar. nk bir kavgay dile getiriyordu. Kiliseye kar hr dncenin, gelenee kar gelecein kavgas. Genliimin bu kutsal kitabn korkarak eviriyorum. 750 sayfa vaaz. Kitaptan taan ilk hakikat: kalabaln her lkede uursuz ve irret bir sr olduu. Yarm asr nceki Fransa, hkimleri ve mahkmlaryla bizden ok farkl deil. Komedya hep ayn, dekorlar deiik. Bu kasvetli tara kasabasn hangimiz tanmayz? Marc'n aclarn yaamayan ka Trk aydn var? Marc'n aclar m? Marc, l doan bir kahraman. Bir para Zola'nn kendisi, bir para Jaures. Yaayan bir insandan ok, felsef bir tecrid. Gelmi gemi ve gelecek Zola'lardan daha byk bir realist olan Balzac.. bir vakitler Engels'in bu hkmn yadrgamtm. imdi benimsiyorum. Zola yalan m sylyor? Hayr, ama hayat btn ile aksettirmiyor. Bir tepki.. Ve her tepki gibi mbalal. Ayn
kartpostallar seyrediyoruz biteviye. Ve boyuna konuuyor yazar. Siyah cbbeler, siyah cbbeler ve Marc Froment, yani Zola. tekiler ne yapsa kt, berikiler ne yapsa iyi. Hakikat roman deil mancnk. Belli ki, yazar, kilisenin tahakkmn ykmak iin kalemi balyozlatrmak zorunda. Kilisenin, yani itima fonksiyonunu kaybeden sakil ve sakm bir messesenin. Bat'da kilise dmanl, fikir haysiyetinin bayra. Ya bu meru kinin bizdeki uursuz yanklar, uursuz ve samimiyetsiz. Halide hanm, Vurun Kahpeye'yi, Yakup Kadri, Yaban' ve Panorama'nn ikinci cildini kaleme alrken, kendi vatanlarndan ok Fransa'nn bu garip tara kasabasn hatrlam deil midirler? Zola'ya hak veriyoruz. Ama bu vaiz edas skyor bizi. Ayn eda Sefiller'in Hugo'sunda da var. Zola, Balzac'dan ok Hugo'nun ocuu. Zaten ona kar gsterdii dmanlkta da bir nevi dip kompleksi sezilmiyor mu? stadlarn ikisi de maniheist. Tezad, tezad.. ama sentez'e varmayan bir tezad bu. Zola, Balzac'n yannda daima iml yanllar yapan, alkan, drst, fakat., hantal kirt. Garip deil mi? Kilisenin amansz dman, son kitaplarn Drt ncil diye adlandrr. Neden ncil? Bu romanlarn muhatab yalnz Hristiyan Avrupa m? Bu abesi neden kimse grmemi? Bat'nn en mseccel zndk', mukaddesata sava aarken, mukaddes kelimelerin ruhaniyetine iltica ediyor. Hakikat, ne dereceye kadar hakikat? Bilmiyorum. Ama, biliyorum ki, son sahne Yakub'un Panorama'sn bir czzam gibi, bir ankr gibi kemiriyor. Hakikat, bir zmrenin hicvi; Panorama, btn bir tarihe frlatlan amur.
NOTLAR: (1) ada Bat, hayaliyyun ve hakikiyyun mefhumlarndan ne anlyor acaba? Bir uzman dinliyelim: R. H. Samuel. Romantizm Romantic kelimesi, eski franszca ROMANZ (escrier) dan geliyor. Mns: Latince yerine halk diliyle yazmak. ROMAN, yerli dille (orta-a franszcas) yazlan hayali eserlerin ad. Demek ki srf dil bakmndan bile romantizm klasisizmin zdddr; armalar: halk, serven, tekellfszlk. Franszlar XVII. asrda Romanesque ile Romantique'i ayrmlar birbirinden. Romanesque, hayal, akl almaz, mbalal; Romantique: ili, cici, hiss, melankolik. Kelime bu son mnda XVIII. asr boyu kullanlm ngiltere'de. Sonra Fransaya dnm. (Rousseau'nun Yalnz Gezenin Hayalleri, 1776-1778)
almancaya aktarlm: Romantisch. Romantizm XVIII. asrn sonuyla XIX.nun balarnda belli bir yaay slubu, belli bir davran tarz demek. Avrupa'da romantik akm -hemen hemen btn lkelerde- romantik ncesi akm izlemi. Aristokratik toplumun k dneminde gelien yeni akm, ykselen orta snflarn yaay tarzn ve emellerini dile getirir. Klasik kurallara aldr edilmez olur. Duygular n plna geer. Bu adan baklrsa romantik akmn vatan ngiltere'dir: Thomson'n Mevsimleri (1726 -1730), Young'n Geceleri (1742-1745), Gray'in Elecileri (1742) ve Richardson'n romanlar (1740). Macpherson, Ossian'a atfettii iirlerinde Seltiklerin uzak mazisini terennm eder (1760). Percy, Reliquelerinde, halkn duygularna eski edebiyatdan ok daha yakn olan mill bir edebiyatn varln gsterir. Gotik roman (Wolpole'un Otrant atosu, (1764) korkun ve esrarl atmosferiyle sisli fakat byleyici maziyi canlandrr. Garrick, Shakespear'i diriltir asrn ortalarnda ve dehnn kendi yolunu hrriyet iinde tyin etmesi gerektiini haykrr. Fransa'da Rousseau romantizm-ncesinin merkezi ahsiyeti; ngilizlerin duygusallna siyasi slahatnn ve terbiyecinin cokunluunu katar. Diderot Richardson'un at yolda ilerler. Bernardin de saint-Pierre, Paul ile Virginie'inde (1787) halkn dilini kullanarak orta-a romancsn diriltir. Almanya'da Herder'le Strum und Drang hareketi klasik kurallara ba kaldrr. Fransz devrimi bu heyecan dalgasn sona erdirmi gibidir. Klasik slup ngiltere'de ve Avrupa'nn bat lkelerinde yeniden itibar kazamr. Ne var ki, ihtillin arka plna ittii hissi gler ok gemeden romantik isyann ana kaynaklarndan biri olur. Bu isyan Almanya'da balar. Ficht'in sbjektif idealizminden kaynaklanan romantik mektep Frederich Schlegel'in bakanlnda kurulur. Balca temsilcileri Tieck, Schelling, Novalis, Hlderlin'dir. Hayatn en muhteem gc iirin saltanatdr onlara gre. Schlegel Athenaum da yle yazar: Yalnz romantik iir sonsuzdur, nk hr olan yalnz bu iir, biricik kanunu kanun tanmamak. Gzel san'atlarla edebiyat arasndaki snrlar kalkmtr. Tersine dnmtr deerler. iirin hrriyetiyle hayatn serazadl gklere karlr. Romantik istihza, hayat byler ve tezadlan aydnlatr. ngiltere'de romantizmin ilk dalgas Almanyadakiyle ayn tarihe rastlar ama Almanyada'ki kadar heybetli deildir. ncs William Blake' in Visyoner sanat. Zirvesi William Wordworth'n Lirik Baladlaryla Coleridge'nin Ancient Marineri. Wordsvorth'n dil hakkndaki gryle Coleridge'in muhayyele hakkndaki nazariyesi. Fransz edebiyatnda romantizmin ncleri srgndekiler. Hkim sima: Chateabriand. Yazlarnda an beklenmedik felketleri ile ezilen romantik ruhun zleyileri dile gelir. Ahenkli bir nesirle zamanenin hastal terennm edilir. Ve orta-a gklere karlr. Romantizmi Avrupa'ya yayanlarn banda Mme de Stel'i unutmamak lzm. Almanya'ya Dair yazar, daha 1801'lerde edebiyatda iki cereyann mevcut olduunu ileri sryor. Gneydeki ceryan (ana-hatlar aydnlk,
parlak ve neeli); kuzeydeki ceryan, (esrarla kark bir melankoli, sisli manzaralar) ve Fransa'y kuzeydeki ceryan kabule aryordu. Almanya'daki iki defa (1803-1807) ikameti A. W. Schlegel ile sk dostluu grlerini daha da glendirdi: Almanya'ya Dair (Londra 1813) isimli kitabnda klasikle romantik arasndaki farkll aka belirtti. Eser, romantizm kavgasn kztrd, ve romantizmin ikinci dalgasna zemin hazrlad; birinciden daha az niversalist ve panteist bir dalgayd bu. Son romantik hareketin ayrc vasf mill miras zerinde israr ediidir, ngiltere'de Scott ile Cariyle; Fransa'da Hugo, Musset, Lamartine ve Vigny; Almanya'da Kleist, Arndt, Brentano; talya'da Leopardi ile Manzoni; Rusya'da Lermantov ile Pushkin; Polonya'da Mickiewiez; Amerika'da Cooper. kinci bir vasf da ilme dknlk, belki de o ciltlerce iir bir yana romantizmden kalan en deerli miras bu ilim akdr. Friedrich Schlegel'in mukayeseli filoloji incelemelerini kardeinin orta-a ve Rnesans'ta Avrupa edebiyatlar ile Dou edebiyatlar zerinde kurulan ve kaynaklarn eletirisine dayanan tarihi aratrmalar takip etti btn Avrupa'da. eitli sonular oldu bu almalarn. Mesmerism ile benzeri szde ilmi fenomenlere kaplan romantikler ruhun mehul kuvvetlerini kurcaladlar, elektriin gerek mahiyetini bilmiyorlard henz, insan hayatnn vahi, zorba ve gaddarca sapk ynlerine eildiler. Bu tercih ar bir ferdiyetilikle ve gzele perestile birleti, egzotik, rengrenk ve gcklayc taraflanyla gzele. Southey, bu davran eytani Mektep diye damgalad. Hasta kalpli, sapk muhayyileli airlere kar saldrrken, gerek muhatab Byron, Shelley ve Keats idi. Almanyada Kleist ve Hoffmann, Fransa'da ihtiyar Hugo, Musset ve bilhassa George Sand, Satanizme kayyorlard zaman zaman. eytan Mektepin kurucusu Sade markisi idi. lk Kara Roman I791'de yaymland. Romantizmin bu ar yn Goethe'ye mehur tarifini ilham etti: Klasik: shhatli olandr; romantik: hasta olan. Romantizmin eytani cephesi son pre-rafailit'lerle devam etti. VVagner'in operalar, Nie'nin vitalist felsefesi bir kat daha glendirdi bu temayl. Srrealizmle egzistansializmi de romantizmin halkalar sayabiliriz. Realizm Realizm, hayat ve tabiat btn ynleriyle ve mmkn olduu kadar sadakatla ifade etmee alanlarn tutumu (davran). Realizm, gerein gzel olsun diye idealize edilmesini, anlatmnn sluba feda edilmesini istemez; tecrbe d ve tabiat st konulara iltifat etmez. Bu mnda gereki akm, edebiyat ve sanat tarihini her merhalesinde damgalamtr, (daha da ok medeniyetin her merhalesinde). Ama, edeb bir hareket olarak Avrupa'da 1830 Fransz devriminden sonra geliir. 1850'den 1880'e kadar aa yukar btn Bat dnyasnn edebiyatnda hkim temayldr. Realizm kelimesine 1826 tarihli Mercure Franais'de rastlyoruz. Verilen tarif u: sanatn aheserlerine deil, tabiatn bize sunduu modelleri taklit esasna dayanan doktrin; baka bir deyile gerein edebiyat. Klasikler gibi sanatn byk modellerine bal deildir; romantiklerin sbjektif davranm da reddeder. Realizme gre san'atnn
misyonu san'at iin san'at gryle badamaz. San'at, ann byk dnce akmlarna faal olarak katlmaldr. Byle olunca Almanya (YEN ALMANYA mektebinin romantizme kar temaylleri ile) realizmin ncsdr. Klasisizm sradan insann yaayla, gndelik dnceleriyle ilgilenmemi yahut bunlar komedi veya halk masal gibi san'atn daha az asil trlerinde yaatmt. Oysa imdi hayatn btn problemleri, mahalli renklerin hepsi, hoa gitsin gitmesin an btn yaay tarz ve olaylan edebiyat alanna giriyordu. Edebiyatn kelime hazinesi gndelik hayatn her ynne uzanyordu artk. Balzac'n nsanlk Komedyas realizmin en mhim ncs; hem de mistisizmiyle, felsefesiyle, hikyelerinin yapsyla romantik gelenee gmlm olmasna ramen. Immermann'n Die Epigomeni (1836) ve Dickens'n romanlar realizme bir gei olarak ele alnabilir. Zamann felsefi akmlar realist bir edebiyatn gelimesine yardm etmitir. Comte'un 1830'larda balayan pozitif felsefe derslerine gre hakikatin tek ls olaylara uygunluk. lmi almalara dayanan pozitif felsefe gerek felsefedir; sosyoloji btn dier ilimlerin banda gelir. Antropolojinin nda dini eletiren Feurbach (1841), insann ebediyetle balarn koparr, onu evresiyle izah eder. Dnyay kurmak ve deitirmek insann imtiyazdr. limlerin ilerlemesi, o zamana kadar aydnlatlmayan olaylar yava yava hkimiyeti altna almas, san'atnn dikkatini bu baarlara ekti, kendini ifade etmek iin ilimden faydalanmaa balad san'at. Daguerre'in 1839'da fotoraf makinasn icad, san'atya sahih, canlandrc, ve gerei kavrayan bir slub ilham etti. Gazetecilik meslek haline gelince yazarlar da titiz bir mahedeye, daha esnek bir sluba ihtiya duydular, epik tablolar moda oldu. Courbet, ada dnyay detleri, dnceleri ve btn cepheleriyle dile getirmelisiniz diyordu ressamlara. Chamfleury, Courbet'nin grlerini edebiyat alanna aktard. Roman, istisni kahramanlar bir yana brakp sokaktaki adam ele almalyd. Mhim olan hikyenin gzel veya irkin, ahlka uygun veya ahlk d olmas deil, hayat aksettirmesi idi. Dili de tok olmalyd romann. air de hayat karsnda kiiliinden syrlmalyd. Realizmin aheseri olan Madame Bovary (1857), Avrupa'ya izlenmesi gereken yolu gstermiti. XIX. asr realizmi artc deiiklikler arzeder, her lkede baka bakadr; bu itibarla tek formle irca edilemez. Fransa'da Balzac'la Flaubert, Rusya'da Turgenev, Goncharov, Tolstoy, Dostoyevsky, ingiltere'de Thackeray, George Elliot, Arnold Benet, Almanya'da Gotthelf Keller, Fontane, Thomas Mann (ilk yllarnda) realizmin temsilcileridir. Bu realizm, sosyal evrenin uyank bir eletirisi demektir ama evreye kar tarafszdr yazar. An olmayan bir alay, phecilikle veya iyimserlikle uyuabilen bir hmanizm, bu akmn balca belirtileri. iirde realizmin bir ok ekilleri ayn kaynaa dayanr. Morike'nin, DrosteHulshoff'un, Keller'in iirleri; Tolstoy'un, Dostoyevsky'nin metafizik konularla cebelleen romanlan da realizme girerler; Amerika, spanya ve skandinavya da realizme yabanc kalmamlardr. skandinavya, Ibsen'in realist dram lanyla katlmtr bu akma.
Bat lkelerinde bugnk realizm gittike bozguncu (deadfitist) bir mahiyet almaktadr. Tasvir ettii modem toplumun zl ve kn belirtmekten holanan bir realizm. Bu realizme kar Rusya'da gelien toplumcu realizm, marks doktrinin san'at alannda bir uzantsdr. San'atn ilk vazifesi sosyalist topluma hizmet etmektir bu realizme gre. San'at nsan ruhunun mimardr (Stalin). Burjuva realizmi (yani naturalizm) topluma kar eletirici bir tavr taknd formalist ve kozmopolit olduu iin ktdr, Tolstoy, Sholokhov ve Fadeyev'i nc olarak kabul eder bu akm. Samuel (Richard Herbert) Bkz. Cassell's Encyclopedia of Literatre, cilt 1. 1953. (2) Gryoruz ki, Beir'in ada Avrupa edebiyatn, hayaliyyun ve hakikiyyun diye ikiye ayrmas hibir tetkike dayanmaz. Hugo'yu ciddi olarak okumamtr. ann Fransz basnndan da habersizdir. Bruntire in Revue des Deux Mondes'daki (Le Roman Experimental, 14 Fevrier 1880; Les Romanciers Naturalistes (15 Septembre, 1881,) makalelerini grm olsa o kadar an bir hayranla kaplmayacakt. Ama Bruntire'i anlayabilir miydi acaba? Zola muhabbeti bir hayal mahsuldr. Beir de btn a gibi lafzlara ak, btn a ve amz gibi. Zola'dan ilk sz eden yaz Victor Hugo risalesi deildir. 16 ubat 1885 tarihli Mecmua-y Ebuzziyada Realist denilen frka-i burhaniyye hakknda bir makale var. Zola'nn Documents Littraresi'nden zetlenmi. Bununla beraber evresindekilerden hi biri bat edebiyatna Beir kadar vakf deildir. Ama eski kolaas bu stnl etrafndakileri ezmek iin kullanr. (3) nkraz devrinin tezatlar iinde rpnan zavall bir aydn. Bir para Suavi, bir para Beir Fuat, bir para Baha Tevfik. Cesur ve hayasz. Dou ile Bat arasnda rakseden bir deha msveddesi. Hmid'e ciddi hi bir sebep yokken atar. Ald cevap: Mir Said bahsde nehl imi meer/bni Kemal sandk eb cehl imi meer. Mithat Efendi'nin namus ve haysiyetine aka olsun diye dil uzatr. Grd mukabele sokak ortasnda sopa yemektir. Ruso'dan Fezail-i Ahlkiye'yi evirir. nszde: Arapa isteyen Urban'a gitsin, Acemce isteyen ran'a gitsin. Frengiler Frengistan'a gitsin. Ki biz Trkz bize Trki gerektir. Bunu fehmetmeyen cahil demektir, diye naralar atar. Baka bir manzumesinde de ayn milliyeti tavr: Tarz ran ile Urban brak eslafe Trk isen Trke yarar ivede tahrire al. Ama kendileri btn yazlarnda lafz oyunlarnn tumturakl ifadenin azat kabul etmez bir takipisidir. Zavall Lastik Sait. Ayandan k-yaz karmad lastikleri ve be risalesiyle tarihe gt. Hayat hikyesi ksaca u: 1848'de stanbul'da domu. lk mektebi, babas Kemal Paa'nn Bykeli olarak bulunduu Berlin'de okumu. Franszcas metn, Arapas mkemmel, Acemcesine diyecek yok. nce Hariciye Mektubi kaleminde
memur. Sonra ray Devlet birinci snf muavinlii. Matbuat Mdrl. Nihayet uray Devlet Bidayet Dairesi Reislii. Galatasaray Sultanisinde, Mlkiye ve Hukuk Mekteplerinde hocalk. Yemen'de geen dokuz srgn yl ve merutiyet. Tekrar istanbul ve ray Devlet. stadn gazetecilikte de byk hizmetleri var. eitli mevkutelerde bayazar, ynetici. lm 1921. (4) Dreyfus, Alfred (1859-1935) Muhakemesi nc Cumhuriyet'i 12 yl derinden derine etkileyen kurmay yzba. Alsace'da dodu. Zengin bir yahudi fabrikatrnn oluydu. 1882'de 6cole Polytechnique'e girdi. 1889'da yzba oldu. 1890'da Paris'li bir elmas tccarnn kzyla evlendi. 1893'de kurmay aday olarak silhl kvetler bakanlna katld. 26 Eyll 1894'de bakanln istatistik brosunun eline geen bir mektubun yazar sanld. Bordro adyla tanlan bu vesika Almanlara askeri srlarn satldn belgeliyordu. Dreyfus, 15 Ekim 1894'de tutukland, isnat edilen su vatana ihanetdi. Davaya gizli olarak bakan Divan Harp, kesin deliller olmamakla beraber Dreyfus'u meden haklardan mahrumiyete ve mr boyu srgne mahkm etti. eytan adasna yolland, aa yukar bir yl kald orada. Dreyfus, hep masum olduunu sylyor, ailesi de ayn iddiay tekrarlyordu. Ama gerek kamu oyu gerekse azgn bir yahudi aleyhtar olan bazj gazetelerin etkiledii basn bu mahkmiyet kararn ye ritde buluyordu. Fransz efkr umumiyesi bir yandan Buloncizm buhraniyle bir yandan da Panama skandalinin yol at rvet dedikodulanyla alkalanyordu. Kimsenin vatana ihanetden hkm giymi bir insanla uraacak hali yoktu. Bununla beraber Dreyfus hakknda verilen karar pheler uyandrmaa balad. nce kurmay bakan, Boisdefere, sonra istatistik dairesi bakan Picquart durumdan phelendiler. Picquart'a gre binba Esterhazy yazmt bordroyu, casus oydu. Picquart vazifesinden uzaklatrld. Bunu (yapt kefin) ortaya kard hakikatin stleri iin sakncal olduuna yordular. Bu arada Dreyfus'un ailesiyle dostlar dvnn yeni batan grlmesini istediler. Baz gazeteler de kararn kanunsuzluundan sz ettiler. Yahudi aleyhtar basn iddetle kar koydu ama dv daha geni bir kitlenin dikkatini ekti zerine. Senatonun ikinci bakan Kestner, Dreyfus'un susuzluuna inand. Clemenceau'yu divan- harp kararnn usulszl hakknda dv amaa tevik etti. Dreyfus dvas gnn siyasi meselesi oldu. Bavekil Meline, dvann dal budak salmamasna alt bouna. Esterhazy kendini kurtarmak iin yalan stne yalan uydurdu. Bordroyu kefeden binba baz vesikalar hasralt etmee, baz yeni vesikalar icad etmee koyuldu. Mesele bir kat daha atallat. Divan- harbe celbedilen Esterhazy beraat etti, Picquart ise tutukland. Bu tutuklama dvnn yeniden grlmesini salayacak olan bir hadiseye yol at. 1898 ocanda romanc Emile Zola, Cumhurbakan F61ix Faure'a bir ak mektup yazd. Mektup 13 Ocak 1898'de Clemenceau'nun kard Aurore gazetesinde ya ymland. Bal tham Ediyorum. O gn 200,000 nsha satt gazete. Zola, birinci
divan- harbi savunma haklarn inedii, ikinci divan- harbi Esterhazy'yi Savunma Bakanlnn emriyle beraat ettirdii iin suluyordu. Milliyetiler, meclisde hkmeti sktryor, Zola'nn muhakeme edilmesini istiyorlard, Yahudi aleyhtarlar Paris dnda karklklar karyorlard. Hkmet iki ate arasnda kalmt. Dreyfus dvsna yeniden baklmasn isteyen bir dileke 3,000 kii tarafndan imzaland. mzalayanlar arasnda Anatole France, Marcel Proust, kalabalk bir entellektel grubu, yazar ve san'atlar vard. Hkmet ister istemez Zola'y muhakeme ettirecekti. Hareket, Zola etrafnda mihraklat. 7 ubat'da balayan mahkeme, Dreyfus dvsndan ok, siyas grlerin bir meydan okuma alan oldu. Zola sulu bulundu, bir yl hapse, 3,000 Frank para cezasna arptrld. Ama maksat hasl olmu, Dreyfus dvsnn yeniden grlmesi gerektii efkr umumiyece kabul edilmiti. Beklenmedik bir hadise ortaya kmasayd byle bir revizyon gereklemiyecekti belki de. Binba Henry sahte vesikalar uydurduunu itiraf ettikten sonra intihar etti (1898 Austos). Genel kurmay bakan grevinden ekildi. ten el ektirilen Picquart revizyonistlere katld. Panie kaplan Esterhazy, Belika'ya, oradan da Londra'ya kat. Henry'nin itiraf dvada yeni bir sayfa amt. Dreyfus ailesinin temyiz talebi reddedilemezdi artk. 1898 Eyllnde dvya yeniden baklmaa karar verildi. Dreyfus'un mahkmiyetinden beri drt yl gemi, vekiller heyeti be defa deimiti. Byk tartmalara yol aan ve karklklar douran dv 8 yl daha srecekti. Mesele, Dreyfus'u oktan amt. Her iki yanda ar ular vard. Kilise aleyhtarlar dvya drt elle sarldlar. Cumhuriyetin, askeri kurululara kar bir mcadelesiydi bu. Bu kurulular devlet iinde devlet olmak iddiasmdaydlar. Ferdi haklarn devlet otoritelerine, milletin iktidar ele geiren grnmez glere kar mcadelesi. Sadaki milliyeti ve otoriteci zmre iin ise milletleraras sosyalizme ve yahudilie kar mill gvenin bayra oldu bu dv. Fransann Almanya'ya kar bayra. Zola'nn mahkemesinden sonra nsan ve Vatanda Haklarn Koruma Dernei kuruldu. Dvya yeniden bakmak karan verilince de Charles Maurras, Fransz Vatan Dernei'ni kurdu. (Britanica). (5) Sinclair, Upton (1878-1968). Amerikan romancs ve polemikisi. Naturalist proleter romannda kilometre ta saylan Junglen yazan, umumiyetle iledii konular mahallidir. Belli vesilelerle kaleme alnan kitaplar, vesile ortadan kalknca okunmaz olmutur Amerika'da. Ne varki baka dillere evrilmi, baka lkelerde rabet grmtr romanlan. renimini gazetecilik yaparak tamamlayabildi. 6'nc roman olan Jungle (1906) ilk baans. Sinclair; sosyalist bir dergi tarafndan (Akla an) ikgo'ya mezbahalardaki alma durumunu incelemee yollanmt. Raporunu roman olarak sundu. Jungle, Litvanya'dan gen bir ailenin hikyecisidir. Aile, mezbahalarda alr. Romann kahraman, Jurgis Ruduks, evrenin canna okuyamad tek ferdidir ailenin. Sosyalist partiye katlarak daha iyi bir hayata kavuacan mit eder. Roman, iilere sevgi
telkin etmek iin yazlmt. Ne gariptir ki etlerin zerine dikkati ekti ve fke uyandrd. Bu eseri dier romanlar takip etti, hepsi de mahalliydiler. Ama Jungle kadar rabet grmediler. Petrol (1920' lerdeki olaylara dair), Boston (Sacco Vanzetti dvs). Sinclair daha sonra ok okunan bir dizi yaynlayacaktr: Lanny Budd. (ilk kitap Dnyann Sonu, 1940). Yazarn sosyalist partideki faaliyeti 1933'de son buldu. 1934'de demokratik partiden valilie adayln koydu ama kaybetti. Hayatn anlatan yazlar arasnda Amerika leri Karakolu, Rnesanslar Kitab, lk 30 Ylm, Mektuplarla Hayatm... vardr. (Britanica) Sinclair, daha sonra, Zola'nn 100. doum yl vesilesiyle yaplan bir anketi yle cevaplandrr: 18 yamda kolejden ktm. Franszcam ilerletmek istiyordum. Zola'y okumaa baladm. Colombia niversitesinde Zola'nn ne kadar kitab varsa hepsini okudum. Bilhassa Assomoir', Germinal'i ve Paris'i. Ayrntlar ok etki yapt zerimde. Sanki Fransa'da yayordum, hi bir zaman grmediim Fransa'da. Beni byleyen, Zola'nn derin duyarll, yoksullara kar duyduu acma oldu. Ben de sefalet iindeydim. Ne olduunu biliyordum sefaletin. Ben de Zola gibi yazmak istiyordum. Onu okuduktan yedi yl sonra Jungle' kaleme aldm. Zola da byle yazard diye dnyordum. Sonra Colorado maden ocaklar zerine bir roman yaymladm: Hkmdar Kmr. Brandes nsznde kitabm Germinal'e benzetti. Birka yl sonra eserlerimden sz ederken Shelley ile Zola'y kaynatrmak istediimi belirtmitim. Zola'nn eseri dnya edebiyatnn en byk bidelerinden biri.
HTLL M, HTLL- UR MU?
Ne abuk sabuk lflar etmi ihtill,. Ama onun iin sylenenler daha abuk sabuk. Jacques Bainville
Trk aydn her mevsim bir baka mehln sevdals. Geen asrn ortalarnda slahatdr, sonra ihtillci olur, sonra inklp. Ve tarih, 27 Mays'tan bu yana yeni bir kahramann zaferine alk tutar: Devrimci. Artk iki hcreli bir mahpesteyiz; hcrenin biri devrimcilerin, teki gericilerin. Aydn, ikiyz yldan beri yenilik peinde. Bu kara sevdann eknim-i selsesi: htill, inklp, devrim. Her de ayn mefhumun farkl karlklar. Mefhum: Rvolution.
A DEALAB DNYASINDA
htillden nce htill Avrupa idealar dnyas... Maaramzn duvarna vuran glgeler hakikat lerimiz. Revolvere ltince bir masdar. Mns: Geri dnmek. Ama bu msum kelime canavarlar dourmu zamanla. R6volte da (isyan), rvolution da (ihtill) onun ocuu. Bat dillerine son armaan: revolver. (') Revolution, nceleri astronomide kullanlm (1510): Bir gk cisminin yrngesini tamamlayarak kalk noktasna dn. Sonra geometriye atlam: Bir cismin ekseni etrafnda dn. Teknolojide: Bir arkn devri. Revolution, uzun zaman madde ilimlerinin tekelinde kalm, yava yava alann geniletmi: Asrlarn, mevsimlerin birbirini kovalamasna da revolution denmi. Nihyet, sosyal dnyaya tam kelime (1559): Fikirlerde, grlerde, detlerde, ilimlerde, san'atlarda... beklenmedik ve byk deimeler. XVIII. asrda mefhum hl berraklamamtr. Kanunlarn Ruhu (1748) monariyle ynetilen lkelerin tarihi i savalarla dolu ama rvolution yok; despotizmle ynetilen lkelerin tarihi ise revolutionlarla dolu, i sava yok. diyor. Demek ki Montesquieu iin revolution, hkmet darbesidir sdece. 1789'dan sonra rvolution, yalnz ynetimin veya yneticilerin el deitirmesi deil, toplum yapsn alt st eden bir sarsntdr da. Bu itibarla mefhumun inkiafn iki dnemde incelemek doru olur: 1789'dan nce, (2) 1789'dan sonra. Birinci dnem, mefhumun tarih ncesidir. (3) 89'un Yanklar Bat'nn sosyal haytn kanl izgilerle ikiye blen Byk htill, tarihin efsneletii, efsnenin tarihletii (4) bir herc--merc. Revolution o zamandan beri yaanm bir gerektir Avrupal iin. Ama bu gerein yorumlar da, trifleri de baka baka. Kimine gre, nc snfn kmil ve nih eseridir rvolution, zaferle talanan bir kavga ve eriilen bir ama. nsanln aclar sona ermi, imtiyazlar yklm, snfsz bir dnya kurulmutur. Kimine gre, bir mjdedir sdece, bir fecir prltsdr. Az veya ok yakn bir gelecekte laik bir medeniyetin, tanrsz ve efendisiz bir medeniyetin kuruluuna ynelen bir ruh hletidir (Blanqui). Kimine gre kiliseye kar bir sava; kimine gre kilisenin zaferi.
nsanln btn byk fetihlerini kahramanlarn eseri olarak alklayan Cariyle (1795-1881), Fransz htilli'ni anlatrken, kendi yazdklaryla tezada der: htillin btn sahnelerinde byk aktr: Yn, ktle, halktr. htilli douran: Ne kralln hatlar, ne millet meclisindeki tartmalar... yirmibe milyon a insann sefaletidir. Michelet (1798-1874): Kanunun iktidara geii, hukukun dirilii, adletin tepkisi diyor. Ama bu cokun alklarn yannda karamsar fsltlar da duyuyoruz. phenin, korkunun veya kinin fsltlar. htille kar ilk tepki ngilizler'den geldi. Tannm bir devlet adam olan Burke'e gre (1729-1797): Fransz htilli bo bir levha zerinde hendes bir in idi. Paris filozoflar, mnev dnyay yapan ve destekleyen duygulardan, alkanlklardan habersizdiler. Onlar iin insan, zerinde deneyler yaplan bir fareydi. Dnyann btn devletleri kurallara baldr, alarn miras olan kurallara. 89'un baka ihtilllerden fark, doktrinlere yani soyut bir takm nasslara dayanmasdr. Avam, devleti nasl ynetebilir? Liberal Burke, eitlie inanmaz. dareciler, ihtiraslarn dizginlemee alkn, vazifelerini bilen sekin bir zmre olmaldr: Bir nevi tabi aristokrasi. Hrriyetler vardr; hrriyet yoktur. htill Tanr'nn gnahlar cezalandrmasdr (Reflections on the Revolution in France, 1790). 89'a saldranlar yalnz yabanclar deil. Rivarol ve Joseph de Maistre gibi lke dna kaan Franszlar da ihtille dman. Rivarol iin nsan Haklar Beyannmesi bir abesler kitabnn nszdr. Joseph de Maistre'e sorarsanz ihtill: sa ile felsefenin kyasya boumas. Saint Martin ise: Kymet gnnn ksaltlm bir tasviri diyor. 89'un daha sonraki dmanlar ya Burke', ya Joseph de Maistre'i tekrarlayacaklardr. Demek ki XIX asrda revolution denilince akla Fransz htilli gelmektedir. Mefhum umumlememi, soyutlamamtr henz, ya sevgiyle ya kinle halelidir; liberaller iin bir fetih, kralclar iin bir felket. Asrn revolution anlayn aydnlatmak iin anaristleri de dinlememiz lzm. Anarizme gre ihtill, halkn sinesinden fkrr. Ama yn uurlandracak bir avu aznla da ihtiya var. Kalabalk tembeldir; kklk duygusu iindedir. Yetitirilmesi, kamlanmas gerek. Yn canlandran dnceler, her ada birka sekin insann kafasnda domutur. htill kendiliinden kopmal ve yukardan ynetilmemelidir. ncler, ihtill kasrgas iinde grnmeyen pilotlara benzemeli. Tek grevleri: Ebelik. Proudhon, ihtillin ne korkun bir sarsnt olduunu anlatrken airleir: htill de kadm Nemesis gibi, hayranlarnn frlatt
iek demetlerini ineyerek, koruyucularnn kanna bulanarak, dmanlarnn cesetlerine basarak karanlk ve kar konmaz admlarla ilerler. Baka bir yerde de yle der: Hrsz gibi gelir ihtilller, yaklatklarn sezersiniz belki ama, nasl ve ne zaman patlyacaklarn kestiremezsiniz. Gryoruz ki anarizm de ihtillin cihanmul bir trifini veremiyor. Hep mphemler lkesindeyiz. (5) Franszcann en byk kamuslarndan biri bu gerein inkr kabul etmez belgesi. Okuyalm: Revolution, bir devletin idare ve siyasetinde ni ve iddetli deiiklik. Misal: Buhranlar devrine ve ihtilller ana yaklayoruz. O zaman bamza neler geleceini kim kestirebilir (J.J. Rousseau). htilllere yol aan hrriyet ak deil, eitli partilerin ikbal hrs veya huzursuzluudur (Condillac). Yunan tarihi bir bakma mmkn olan btn ihtilllerin hlsasdr (Ayn yazar). Saray ihtilli, halkn katlmad, bir sarayn iinde kalan ihtill. Mutlak mnda bir lkede vuku bulan en byk ihtill: ngiltere iin 1688, sve iin 1772, Fransa iin 1789 ihtillleri (E. Littre, Dictionnaire de la Lanque Franaise). Sosyalizmin htill Anlay Geen asrn burjuva yazarlar iin ihtillin iktisad bir yn yoktur. 89, doutan gelen imtiyazlara son vermitir. amzn ihtill anlay ise, iktisad etkenler zerinde durur. ki zihniyet arasndaki bu bakalk sosyalizmin eseridir. Demek ki, revolution mefhumunun gelimesini incelerken sosyalizmin bu konudaki tahlillerini de dikkate almak zorundayz. nce Babeuf' (1760-1797) dinleyelim. Komnizmin piri saylan bu cokun ihtillciye gre: 89, patriilerle plebler, zenginlerle fakirler arasnda bir savatr. Yneticiler bir snf kavgas gtmektedirler. Sosyal ihtill ile tamamlanmayan siyas ihtill ha olmu, ha olmam. Fransz htilli ok daha byk, ok daha kkl ve ihtilllerin sonuncusu olacak bir ihtillin mjdecisidir sdece (6). Saint Simon (1760-1825), Fransz htilli'ni hem bir sosyolog, hem de bir .tarihi olarak inceler. XII. asr Avrupa toplumlarnn kaderinde bir dnm noktas, stada gre... Komnler o tarihte hrriyete kavumaa balar: Halk, feodal basknn dndadr artk. Kendi bana geliecek,
kendi karlar iin didinecektir. Gerekletirecei hedefler, kendi hedefleri. nc snf tarih sahnesindedir. atma asrlarca srer ama sahne arkasnda... mnev otoriteye alan sava zafere ulatktan sonradr ki, yeni bir kavga balar: Dnyev kuvvete kar kavga. XVIII. asrda hcum btn cephelere yaylr. Tahtla mihrab birlikte sarslr... Eskiyle yeni bir arada yaayamazd, der Saint-Simon: Eskinin amac fetihti, yeninin retim. Birinin bayra nass (dogma) idi, tekinin akl. ster istemez atacaklard. Fransz htilli 600 yl nce balayan oyunun son perdesi; tarihin kmeye mahkm ettii messeseleri, yerle bir eden zelzele. imdi de Marx'n ihtill anlayna bir gz atalm: Madd retim gleri, gelimelerinin belli bir annda mevcut retim mnasebetleriyle, yahut onlarn hukuk ifdesi olan mlkiyet mnasebetleriyle atrlar. retici glerin birer gelime kalb olan bu mnasebetler, retici glerin inkiafn ksteklemeye balar. O zaman bir sosyal ihtilller dnemine girilir. Temel, alt yapdr; alt yapdaki deiiklikler ister istemez st yapy da etkiler. Ne var ki, ok kere alt yapdaki sarsntlarla st yapdakiler arasnda uzun bir fsla vardr. Btn ihtilller sosyal birer ihtilldir. Hepsi de toplum mnasebetlerinde bir deiiklikle balar. Yalnz tarihteki ihtilllerden bazlar ksmdir, yani insann sosyal mnasebetlerini batan baa deitirmez, bir snfn hkimiyeti yerine baka bir snfn hkimiyetini geirir sadece. nsanlar arasndaki ayrlk sona ermez. Burjuvazinin yapt ihtilller hep byle olmutur; topyekn ihtill, proletaryann ihtilli olacaktr. Jaures'in ihtill anlay da Marx'nkinin bir uzants: Fransz htilli, dolayl olarak, proletaryann iktidara geiini hazrlam, sosyalizmin iki temel artn gerekletirmitir: Demokrasi ve kapitalizm. Ama asl hviyeti, burjuva snfnn siyas iktidarn salam olmak. amza Gelince Asrn balarnda sosyalizmin ihtill anlay henz yaygnlamamtr: kinci Enternasyonal ihtillden ok, tekmle inanr. Bernstein'e gre, sosyalizmin zaferi iin proleter diktatrlne ihtiya yoktur. Bununla beraber, Birinci Dnya Savandan nceki yllarda iddet, tarihin balca ilerleticisi olarak gklere karlr. Sorel'in iddet zerine Dnceler! bu temyln ana belgelerinden biri.
1908'de yaynlanan htilller zerine Deneme ihtilli yle trif eder: Toplum yapsnda zor yoluyla gerekletirilmek istenen deiiklikler. Demek ki teebbs hlinde kalan ihtilllerle, baarya ulam ihtillleri birbirinden ayrmak gerek... ama her ikisinde de ortak bir e var: cebir. Yani, toplum yapsna kar bir zorlama sz konusu. Bu zorlay, kurulu dzeni hedef alan bir takm eylemlerle kendini gsterir. iddet eylemlerine girienler ya fertlerdir ya ihtillci topluluklar, ya ehir halk yahut silhl kuvvetler veya belli efler etrafnda toplanan rgtlenmi zmreler. Bu itibarla ihtilllerin tahlilini yaparken nce eylemleri sonra fert veya topluluklar incelemek lzm (Arthur Bauer). Milletleraras Sosyoloji Enstits'nn armaanna lyk grlen bu eser, burjuva geleneini devam ettirir; ne iktisad snflardan sz eder, ne mlkiyet dzenindeki deiikliklerden. 1912'lerde yaymlanan Sosyalist Ansiklopedi (cilt ll)nin trifleri de XIX. asr anlayna olduka sdktr: htill, kkl ve dipten dorua bir dzen, bir ynetim, bir ruh deiiklii; beer ve sosyal bir kurtulu hareketidir. htill, mrn tamamlam sosyal ve siyas bir dzenin temelden yok edilmesi. Topyekn bir deimedir; ykar ve yeniden kurar. htill bir felsefeye, bir dnya grne dayanmak zorundadr. Unutulmasn ki btn bu triflerin dayand rnek 1789 burjuva ihtillidir. 1917 Rus htilli henz gereklememitir. Denilebilir ki, 17'ye kadar Avrupa'da hkim olan ihtill anlay geen asr.'dakinin biraz daha gelimi bir tekrarndan ibarettir. 1917'lerin ihtill mefhumuna getirdii yenilikleri anlamak iin Devlet ve htiltoi okumalyz. Lenin, ihtillin daha ok siyas yn zerinde durur. Baka bir deyile, Marx ve Engels ihtilli trif ederken uzun vdeli bir tahlil yapmlar, bu sosyal olayn soyut bir formln vermee almlardr. Lenin'de ise ihtill, iktidar meselesi olarak grlmektedir. Yani, Lenin ihtillin ksa vdeli bir analizini yapar ve dolaysiyle st yapy ne karr. Burjuva devrimleriyle sosyalist devrim arasndaki balca fark udur: Burjuva devriminde alt yapdaki deiiklikler, devlet yapsna sonradan yansmlardr. Sosyalist devrim iin ncelikle iktidarn ele geirilmesi gereklidir. Her iki devrimde de iktidar balangta belirli bir ittifakn elindedir. Yalnz, burjuvazinin devlet dzeyindeki yanda aristokrasidir. Dmanca bir ittifak: Burjuvazi glendii oranda aristokrasiyi devletten uzaklatrr. i snf ise iktidara kyllerle ittifak kurarak gelmektedir.
Yani iki snf, ortak dmana kar iktidara birlikte yrmektedir. Dolaysyla ittifaklarnda dmanca bir eliki yoktur. Lenin: Smrlen snflar eski dzeni istemedikleri ve hkim snflar eski dzeni srdremedikleri zaman -ancak o zaman- devrim zafere ular, diyor. u halde devrim, ekonomik dzeyde ba gsteren elikilerin yardmyla politik dzeyde gerekleir. ncelikle politik iktidara el konmas lzm. 1917'den sonra kaleme alnan eserlerde ister istemez Marx'la Lenin'in grlerine de yer verilecekti. Mesel, 1922-1924 yllar arasnda Sorbonne'da Fransz htilli okutan Mathiez, ihtillin trifini yle yapyor: Hakik ihtilller, yani, hkmet ekillerini ve i bandakileri deitirmekle kalmayp, messeselere yeni bir biim veren ve mlkiyete el deitirtenler, beklenmedik baz hdiselerin tesiriyle gn na kmadan nce uzun zaman toprak altnda yol alr. Nitekim kar konmaz birdenbireliiyle, hem yaratclarn, hem kendisinden faydalananlar, hem kurbanlarn artan Fransz htilli de yz yl aan bir sre iinde olgunlat. Gereklerle kanunlar, messeselerle detler, lfzla ruh arasndaki uurum gn getike byyordu; bu uurumdan dodu ihtill. Demek ki Mathiez'e gre hakik ihtilller mlkiyete el deitirtenlerdi, iktisad bir dzen deiiklii sz konusuydu ihtillde. Sosyolog Aron, btn ihtill triflerini yetersiz bulur. Evet., sosyoloji dilinde ihtill: Bir iktidarn yerine, birdenbire, zor kullanarak baka bir iktidarn gemesidir. Peki, o zaman sanayi ihtillinden nasl sz edeceiz? Nasyonal sosyalizmin iktidara geii kanun erevesinde olmutur; iddeti, hkmet emretmitir. Geiteki meriyete ramen hkmet erknndaki deiikliklerin niliine, messeselerin slubuna bakarak ihtillden sz edebilir miyiz? Belki evet, belki hayr. Trifler doru veya yanltr diye vasflandrlamaz. Faydal ve yerindedirler.. o kadar. htillin ezel bir z yoktur. Bizce hkmet darbesi tbirini, ya iktidar elinde bulunduranlarn kanunsuz olarak gerekletirdikleri bir anayasa deiiklii, yahut da devletin silhl bir topluluk tarafndan ele geirilmesi iin kullanmak yerinde olur. Bu el koyu, baka bir sosyal snfn iktidara ykselmesi veya bir rejim deiiklii ile neticelenirse, ihtill adn alr (7). Tarih ve siyaset dnyasnda yaptmz bu ksa yolculuu kamuslarla tamamlayalm. nce Paul Robert'in 6 ciltlik lgati (1963): htill, ayaklanan toplumun bir ksm iktidara geip de toplumda siyas, iktisad, sosyal, byk deiiklikler olduu zaman meydana gelen tarih
hdiselerin btn. htilli isyandan ayran ehemmiyeti ve neticesidir; reformdan ayran birdenbirelii ve zora ba vurmasdr. Sonra bir heyet tarafndan kaleme alnan, Dictionnaire Rationaliste (1964): htill, bir topluluk iinde ortaya kan ve allm deerlerin yerine yenilerini geiren ni deime. Umumiyetle o zamana kadar ezilen ve daha sonra iktidara geecek olan sosyal bir snfn kurtuluuyla balar: 1789 Fransz htilli, 1917 Rus htilli gibi... veya gnmzde smrgecilie kar ayaklanan, Afrika ve Asya lkelerinde grlen byk deiiklikler. Her ihtill uzun bir hazrlan izler (ok defa uur-alt bir hazrlan). Ama birdenbire patlak verir ve kazanlm bir takm haklar y ok eder. Bazan -az veya ok- sert baz deimelere (mesel, i bandakilerin deitirilmesi veya messeselerin ihys gibi) de ihtill ad verilir ki, yanltr. Nitekim, toplum yapsna dokunmayan herhangi bir deiiklik derin de olsa, ihtill ismine lyk deildir. Mesel, din hareketler; bunlara reform demek daha doru olur. Mesel, kltr alanndaki byk yenilemeler, XVI. asrda bat Avrupa'daki Rnesans gibi, XVII. asrda Almanya'daki Aufklarung v.s. (Henri Levy -Bruhl). Nihyet Amerika'da yaymlanan Sosyal limler Ansiklopedisi: htill, daima bir atmann sonucudur. atma mill gelirden a6an pay alan hkim snf ile retimi yapan ve yoksulluk iinde yaayan aa snf arasndadr. htill, sosyal yapnn iddetli ve derin bir deiiklie uramasndan ibret deildir. Snflar arasnda esasl bir yer deimedir. Bu deiiklik sayesinde mutlu aznln hkimiyeti sona erer ve ezilen snf -siyas baskyla desteklenen- iktisad smrden kurtulur. Burjuva ihtillleri (en mkemmel rnei 1789 ihtilli), burjuvazinin sosyal kurtuluudur. Feodal korporatif dzenin ykl ve yerine kapitalist bir toplum dzeninin gemesidir. Sosyalist ihtillde proletarya ynetici snf mevkiine ykselir ve retim aralarn sosyalletirme yoluyla kapitalizmi ykar (Alfred Meusel). Evet, trifler gerei kucaklamyor. Biri, kat, donuk, snrl. teki, haytn kendisi: lgn, hr, seyyal. Her sosyal snfn rvolution anlay baka. Revolution, tasfiye edilen veya tasfiye edilmekten korkan snflar iin felkettir, tasfiyeyi yapan veya yapmay dnen topluluklar iin kurtulu. yi ama., reformla revolution'u nasl ayracaz? Revolution nitel (qualitatif), reform ise nicel (quantitatif) bir deimedir. Birincisi bir atlaytr, ikincisi bir devam edi. Reform, dzeltmedir; onarr ve salamlatrr.
B GLGELER DNYASINDA Bir Kelimenin Serveni
Nizma peresti eden bir lke, nizmn tahribi olan revolution'u anlayabilir miydi? Evet, Fransa ihtill kasrgasyia alkalanrken biz de uurumun kenarndaydk. Sosyal yap, yer yer atlam, kanun-u kadm unutulmaa yz tutmutu; ama stunlar hl ayaktaydlar ve temel, bir ok sarsntlara kar koyacak kadar salamd. Saltanat alaa etmek kimsenin aklndan gemiyordu. syanlarn inasydk. Salnmelerimiz kanla yazlmt zaman zaman. Ama, fitne de fesat da saman alevi gibi parlayp snen birer yangn balangcydlar. Revolution cihanml bir herc--mercti. Hudutlar belli olmayan bu hileyi, hudutlar belli olmayan bir kelime ifde edebilirdi; sevimsiz, hin, msikisiz bir kelime: ihtill. Bu me'um lfzn dilimize ne zaman girdiini bilmiyoruz (8). Trkenin ilk lgati olan Mntehbt- Lgat- Osmniyeye (Redhouse, 1853) alnmam ihtill. Kms- Osmnde (Salh, 1879) u izaht buluyoruz: Bozukluk, intizamszlk. htill-i umur: lerin bozukluu. Byk Trk Lgati (Hseyin Kzm Kadri, 1928) kelimenin arapadaki mnlarn da tekrarlyor: htill: Hlel vermek, ekimek, bozukluk, karklk, intizamszlk, fesat, fitne, isyan. htill-i uur: Delilik. Ayn eser, anariyi, meslek-i ihtilliyyn ile karlamaktadr. Yeni Lgat'n (A. Yein, 1968) bu izahlara ilvesi u: Ayaklanma, devlete isyan, erre almak. ahdetleri oaltmaa lzum yok. Osmanl iin ihtill, madde dnyasnda bir yozlama, bir soysuzlama... sosyal lemde ise bir fitne, fesat belirtmektedir. ada bir deyimle: Anari. imdi de franszca-trke lgatlara geelim. Revolution'u ihtill ile karlayan ilk eser Lehet-l-lgat (Rhasis, 1828, St. Petersburg). Yazar, ihtillin dilimizdeki mnsn biliyor muydu, yoksa kelimeyi Osmanlca neriyatta rastlad iin aynen mi aktarmt? Mehl. Bianchi de Revolution Franaisei Fransz htilli diye karlyor. Szlk 1846'da yaymlanmt. Yazarn revolution'a byk bir muhabbet beslediini sanmyoruz. Kitabn daha ok lkemizde dolaan yabanc bezirgnlar ve politikaclar iin hazrland dnlrse neden revolution'a daha sevimli bir karlk aramad kolayca anlalr. Haner'nin byk lgatnda (Dict. Franais-Arabe-Person et Turc, 1840-41) revolution ihtill deil tekallp, inklp, tebeddldr. Eflk voyvodas Akademi Szl'nn 1798 basksn kaynak olarak kullanyordu. 1798'de revolution bysn kaybetmemiti henz. Haner, arapay da, osmanlcay da ok /l biliyordu. htilli
kullanmayn bu sebeplere balayabilir miyiz? Belki. Dikkat edilmesi gereken u: Revolution, ilk defa olarak Haner tarafndan inklp'la karlanmtr. 89 ve Osmanl Aydnlar htill siyas lehemize 89'dan sonra girer. Fransa'daki faciay uzaktan seyreden cedlerimiz yar akn, yar sevinlidirler. nc Selim'in sr ktibi Ahmed Efendi, Ruznme'sinde (10 Ocak 1792) yle yazar: Hemen Hazret-i Hakk, Frane ihtillini misl-i marz- frenk, hin-i Devlet-i aliye olanlara dahi siryet ettrb ve ok zaman birbirlerine drb Devlet-i aliye'ye hayrl neticeler myesser eyleye. min! Grlyor ki ihtillin ilk hatrlatt yine Fransz mene'li olan fireng hastal. Bu benzetmeyi sonraki Osmanl yazarlarnda da bulacaz. Reis-l-kttab tf Efendi, bu itima beliyye karsnda enderun ktibinden alt yl sonra (1798) bir lyiha kaleme alr. Osmanl devlet adamna gre, ihtill bir fitne ve fesat ateidir. Bir ka yl evvel Fransa'da patlak vermi, drt bir yana ktlk kvlcmlar samtr. Ama oktandr krklenen bir yangn bu. Voltaire ve Rousseau denmekle mruf ve mehur olan zndklarn ve onlar misill dehrlerin h smme h Allah'a ve peygamberlere dil uzatmak, her trl mukaddesat yok etmek, msvt ve cumhuriyeti iln eylemek iin karaladklar eserler oluk-ocuk arasnda rabet bulmu; dinsizlik ve fesat, fireng illeti gibi yaylm... tf Efendi bu me'um atei krkleyenleri grh - mekruh, mlhid mel'unlar, fesat erbb sfatlaryla damgalar. nsan Haklar Beyannmesi ise bir beyannme-i tuyan-meldir... Cevdet Paa da ihtilllere kuku ile bakar; htill karmak, bir selin nn amak gibidir. Bir kerre ald m, tabi hz kesilmedike durmaz ve aanlar sed ve bendine kdir olamaz. Ve yalnz kar gelenleri gtrmeyib ona yol verenleri dahi beraber gark ve telef eyler.... Ne gariptir ki Franszlarn ihtill karmaktan meramlar istikll ve hrriyet ve msvt ve serbestiyet istihsli iken, onun yerine ehl -i rz zerine erzilin hkmet-i mutlakas ve susuz adam katletmek gibi cinayetlerin icrs kaide olmutur. Bununla beraber, Fransz ihtilli'nin en kmil ve -aa yukar- en tarafsz izhn Tarih-i Cevdet'te buluyoruz. Paa, Avrupa'y kucaklayan o byk sarsntnn itima sebeplerini derin bir sezile anlayan ve anlatan ilk -ve belki de son- tarihimizdir, (Bkz. Tarih-i Cevdet, cilt 6)
Revolution'un Yeni Bir Karl Zamanla revolution, aydnlarmz iin sevimli bir mefhum olur. Mehln, tehlikenin czibesi. htill kelimesi baz yazarlar tedirgin etmee balar, yar uurlu bir tedirginlik. htillin yannda yeni bir karla yer verilir: nklp (9). htill ile inkilp yakn zamanlara kadar Siyaml ikizler gibi birlikte yaarlar. imdi de inklb tanyalm. Kk, kalb: Bir nesneyi geriye dndrmek. Taklib: Bir nesneyi cihetinden geri dndrmek. Kmus tercmesinde inklp yok. Byk Trk Lgati, inklb: Baka ekle ve tarza girmek, deimek, diye trif ediyor. Yeni Lgat bu mnlara unlar da ekliyor: Baka trl olmak. Altst olmak. Haner'de rvoiution'u karlayan bu kelimenin de garip bir kaderi var. Filhakika, nkilb geni bir okuyucu ktlesine tantan Ahmed Midhat Efendi olmutur. Efendi'ye gre, Abdlhamid devri bir inkilplar devridir. Tarih medeniyetin tercme-i hli dir. Bu inkilp devri ise tarih-i Osmn'nin en mhim ve azametli bir sayfasdr. Yazar, ileride belirecek baz rivyetleri nlemek iin ann vukat ve inklbt- azimesini ebedletirmek ister. Eser iin en uygun belik ss-i nklptr. Abdlhamid'i gklere karan bir kitabn Abdlhamid dmanlar tarafndan muhabbetle selmlanmas beklenemezdi. ss-i nkilp hrriyeti aydnlarn hcumuna urad; ama inklp Abdlhamid devrini belgeleyen bir kelime olmaktan karak, hrriyeti aydnlarn bayra oldu. Miznc Murad'dan Necip Fazl'a kadar btn yazarlarmz revolution karl olarak bazan ihtilli, bazan inklb kullanrlar. Herkesin anlad ihtill kendine gredir; yni mehur msr tersine evirerek sylersek: Cmlenin rivyeti bir, lkin maksdu baka. Murad Bey (1853 1914) kinci Mertiyet aydnlarna ihtill sevgisi alayan ilk yazar. Tarih-i Umum'sinde (1889) nklb- Kebir adn verdii Fransz htilli'ne 127 sayfa ayrr. (10) Mlkiye'deki derslerine gelince, Rza Tevfik'i dinleyelim: Bize Murad Bey tarih dersi verir ve hi kimseden saknmayarak Fransz htilli'ni dahi kemal-i belagatla anlatrd (bn'l-Emin Mahmut Kemal, Son Asr Trk irleri, s. 516). Bir baka mlkiyeliye gre (Mehmed Ali Ayn): Bu takrirler talebeler zerinde yle tesirli oluyordu ki, teneffslerde ihtill sahnelerini,
ihtillcilerin rollerini benimseyerek, canl tablolar hline getiriyorlard. Canl Tarihler, II. s. 7). Murad Bey'in telkinleriyle nklb- Kebir'e hayranlk duyanlar arasnda Ali Kemal'i de zikretmeliyiz. kdam bayazar 1913'de kaleme ald olduka cidd bir aratrmay Rical-i htill adyla yaymlar. Girii okuyalm m... Fransa htill-i Kebir'i bir ummandr ki insana hem hayret, hem dehet verir. Bir mtefekkir iin, bu inklbn o mheyyi safhalarn tem etmek gibi zevk tasavvur olunmaz. O c-u-hurun ilk alimini idrak eden Alman ir-i zami: Tarih-i lemde yeni bir devir alyor derken byk bir hakikat sylemitir. Filhakika nkilb- Kebir'in Fransa'ya deil, btn leme siyas, itima, hatt iktisad tesiri azim oldu; azimdir, hl dimdir. Bu tesir esasen iki dsturla hlsa olunabilir: Evvela, msavat- hukuk, saniyen, hkimiyet-i milliye... bu inklp yle bir devre-i harika, bir ktle-i kmiledir ki bir milletin tarihine min haysel mecm eref verir, nakse vermez. Atf Efendi'nin ihtill anlayndan ne kadar uzaklardayz. kinci Metiyet'ten sonra kaleme alnan umum tarihler batanbaa Franszca'dan evrilmitir. 1789, Cumhuriyet Fransas iin insanln kurtarcsdr. Bu telkinlerle yetien nesiller nasl olur da inklp mefhumuna gnl vermeyebilirlerdi? Filhakika inklp, cumhuriyetten sonra, dilimizin en fsunkr kelimelerinden biridir artk. Ama bu yeni kelimenin bys eski rakibini de unutturmu deildir. Mesel, yllarca mekteplerimizde okutulan bir tarih kitabnda (T.T.T. Cemiyeti, 1933, II) u satrlar var: Fransz inklbna takaddm eden ngiliz ihtilli baka memleketlere siryeti itibariyle o kadar byk bir ehemmiyeti hiz olmad iin, Fransa nklb bu devreye balang olarak kabul olunur... XIX. ve XX. asrlarda bir ok ihtilller olmutur. Bu ihtilllerin hemen hepsi XVIII. asr sonunda vuka gelen Fransz htilli'nin tkib ettii istikametlere mteveccihtir (s. 212). 1939'da yaymlanan Tanzimat isimli kocaman kitapta Revolution Franaise hem Fransz htilli hem Byk nklptr. Ali Suavi gibi bir akl hastas, kimine gre sarkl ihtillci (Mithat Cemal), kimine gre ba veren inklpdr (Flih Rfk). Peyami Safa'nn Trk nklb olarak ereveledii slahat hareketleri, Sabahattin Selek iin Anadolu htillidir. Yalnz Sabahattin Selek iin mi? Meden Kanun'un mucip sebepler lyihasnda Trk ihtillinden sz edilir. Geri Mus tafa Kemal inklp kelimesini kullanr, ama trif ettii inklp, ihtillden baka bir ey deildir: nklp: 1 Mevcut khne messeseleri zorla deitirmektir. 2
Trk milletinin son asrlarda geri braklm olan messeseleri ykarak yerlerine milletin en yksek meden icaplara gre ilerlemesini salayacak yeni messeseler koymu olmaktr. (Prof. A. nan, Atatrk Hakknda Htralar ve Belgeler, s. 268) Kan ile yaplan inklplar daha muhkem olur... Paa'ya gre... Kansz inklp ebe dletirilemez (Sylev ve Demeler, c. II, 1923). htill mi? nklp m? Demek ki Murad Bey'den balayarak tannm Trk yazarlar, ihtill ile inklp arasnda ayrlk gzetmemektedirler. Geri kinci Merutiyet'ten sonra inklp daha sk arz- endam etmektedir. Ali Reat, Engelhardt tercmesinde (Trkiye ve Tanzimat) ihtill yerine inklp tercih etmi. Cell Nuri 1926'da kaleme ald kitaba Trk nklb adn vermitir. Geri Cumhuriyet Trkiyesi'nin resm neriyatnda kabul edilen kelime inklptr ama, tekrar ediyoruz, inklbn ifde ettii mn ihtilldir. Ve ihtill klar kelimelerine byk bir taassupla baldrlar. Mesel, Mahmut Esat Bozkurt. Cumhurbakannn emriyle Trk nklb Tarihi Enstitsnde Trk inklp tarihi okutan eski adliye vekili, derslerine Atatrk htilli adn verir. Zira, inklp kelimesi yanltr, Bozkurt'a gre. htill, bir eyin esasndan deierek, yerine yepyenisinin konulmasdr... nklp ise, bir eyin asln muhafaza ederek baka bir kalba girmesi, baka bir hle gemesidir. Trk ihtilli, bin yl akn bir devri btn messeseleriyle, fikriyatyla yere vurarak, yerine yepyenilerini koymutur. u hlde bir inklp deil, bir ihtill karsndayz. Ve hatip bu hakikat uruna yalnz resm evrelerin deil, ezel ve ebed efin de iradesine kar koymaktan ekinmez. Ne celdet deil mi! Bahtszla bakn ki, Bozkurt'un derslerinden feyiz almayan baz aydnlar, inklb baka trl anlatmaktadrlar. Msademe-i efkrdan brika-i hakikat doar diyeceksiniz. Acaba yle mi? Osman Turan, Avrupa'daki itima sarsntlar ihtill olarak adlandrr. Ona gre Bat, iki ihtille sahne olmutur. Birincisinde ehirli snf (krallara ve asilzdelere), ikincisinde ii snf (mevcut nizmn mmessili olan burjuvaziye ve hkmetlere kar) ayaklanmtr. ada Bat'nn ihtill anlayna olduka yakn bulduumuz bu tesbitin kk bir kusuru vard: Marksizme dayanmas! Ve bylece XIX asrda ihtill olarak vasflandrlan 1688, 1772, 1830, 1848... gibi byk itima hareketleri safd brakmas.. Ama bu anlay da geni bir kabule mazhar olan her anlay gibi saygya lyk. Geelim...
Osman Turan devam ediyor: Trkiye'de ise Avrupa medeniyetini nakl ile giriilen yeni nizm teebbsleri hep padiahlardan ve devlet adamlarndan gelmitir. Bunun iin Avrupa'da halk tarafndan yaplan ihtilller, Trkiye'de de yalnz hkmetler tarafndan yaplan inklplar vardr. Trkiye iin Avrupallar ihtill (revolution) kelimesini kullanmaktadrlar; biz de onlara uyarak mefhumlar kartrmaktayz. Bundan sonra yazar, Avrupallarn da bu zt durumu tuhaf karladklarn, Trkiye'de inklbn ters baladn iddia ettiklerini sylyor. Delil olarak da Mareal Moltke'den bir cmle alyor: Trkiye'de inklba kuyruktan baland. Franszcas En Turquie on a commence la reforme par la queue. Demek ki: 1) Sayn Turan'n inklp kelimesiyle karlad mefhum reforme'dur. Oysa yazar, az nce aydnlarmzn ihtill kelimesini Bat'dan aldklarn sylemiti. Reforme'un ihtillle en kk bir mnasebeti olmadn birinci blmde tafsiltyla arzettik. 2) Sayn tarihinin ark'a mahsus sayd ve Garp'taki ihtilllerden titizlikle ayrd rforme'lar (kendi tbiriyle inklp), dnya tarihinin ezelden beri ins olduu itima bir vetiredir. nklplarn ayrc vasf hkmetler tarafndan yaplmas imi. Baka kimin tarafndan yaplacaklard? ktidarda olmayanlarn slahat yaptklar dnyann neresinde grlm? 3) Bizdeki slahat hareketlerini tesciye iin inklp kelimesini tekl if etmesine gelince: A) Trkiye'de Avrupa medeniyetini nakil iin giriilen yeni nizm teebbsleri hep ayn mhiyetde midir? Tanzimat'la kinci Merutiyet, kinci Merutiyet'le Atatrk devrimi ayn eyler mi? Mustafa Keml'in inklb nasl trif etiini az nce grdk. htillin ayrc vasf zorlama deil mi? B) Tanzimat'tan nce balayan slahat hareketlerine eskiden olduu gibi, slahat demek, devletin yapsn messeseleriyle birlikte deitiren Kmalist devrime ihtill adn vermek daha yerinde olmaz m? (Bkz. O. Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, cilt II, 279, 1969) Kald ki, ihtill'ie inklb birbirinden ayrmak isteyenlere ilk Millet Meclisinde de rastlanmtr. Yunus Nadi inklb gerekletirmek iin kafa koparmaktan ekinilmeyeceini haykrrken, Hseyin Avni Ula fikirlerle inklp yapacaz diyordu... nklplar, fikir tekiltyla, mektebiyle temdi ettirilir. Yoksa 31 Mart hdisesi gibi hdiselerle bu memlekette inklp yaplmaz. Bu bir sarlar dialoguydu. Baka bir deyile, Mustafa Kemal'le arkadalarnn inklptan anladklar, dpedz
ihtilldi. Ula'n ise, inklp derken, kastettii topyekn bir deiiklik deil, teferrta it bir takm ayarlamalar. yni islahatdan ibretti. Bir kelimeyle anlamazlk temeldeydi. nklplar iin sz konusu olan halkn temyileri istikametinde kanunlar karmaktan ok halkn hayrna olanlar halka ramen, halk iin halka getirmekti (evket Sreyya). Halka ramen tbirine dikkat buyrulsun. Ula inklb gnlne gre trif ediyordu. Oysa kelime Haner'den beri (1841) revolution karl olarak kullanlmtr. Revolution'un ayrc vasf ise cebir ve iddet idi. Ayn yllarda inklpa yeni bir hviyet kazandrmak isteyenlerden biri de Bedizzaman'dr. Cumhuriyet Devleti'nin kurulu hazrlklar yapld srada Ankara'ya dvet edilen Bedizzaman Yaplaca sylenen hareketlerin memleket artlarna uygun olmasn istiyor ve u inklb- azimin temel talan salam atlmak gerek. diyordu. Bedizzaman'n memleket artlarndan kastettii slm esaslard. Hazret, kinci Merutiyet'ten itibaren inklblarn, serbest irdeye dayal olarak gerekleebileceine inanyordu... cebir yoluyla Hi bir fikir ve hayt, halk nnde mteber olamazd. Efkr- mmeye kendini sevdirmek, kalplerden vahi detleri kaldrmak, gzel ahlk tesis etmek, insanlk cevherini ortaya karmak ve medeniyet lemine katlmak, ihtill ve fesad ortadan kaldran bir devlet tesis etmek, inkilp bir anlayn eseri olabilirdi, ona gre. Demek ki, Bedizzaman iin inklplk bir nevi havarilikti. Tekrar edelim: stdn inklptan anlad islm esaslarn ihysdr. Bu esaslar da terbiye ile, iradla mme vicdanna nakedilebilir. Ne varki, inklb yapanlar, slmiyet'i diriltmek deil, slmiyet'e ramen laik ve Avrupa bir devlet kurmak istiyorlard. nklbn ihtillci muhtevsn deitirmek, ona, kimsenin kabul etmeyecei yepyeni bir mn yklemek hi bir belgatn baarmayaca bir teebbs idi. Hele Adlet Bakan'nn gen hukukulara, Ellerinizdeki inklp oklarn, irticn (yani slm'n) kalbine saplaynz diye seslendii bir dnemde. (Bkz. Bedizzaman Said Nurs ve Devlet Felsefesi, Saf Mrsel, 1976, s. 324-28) htill mefhumunda ihtill yapmaa kalkan, son mchit: Necip Fazl. ir, Yeryznde ihtill, insanoluyla beraber balar, diyor... dem Peygamberden sonra bu ilk msbet ve hak kutba kar insanolunun menf ve fesat taraf harekete geecek, msbetle menf aras bir nevi elektrik cereyan doacak ve iki taraf aras bouma,... ihtill denilen keyfiyeti zuhra getirecektir. Demek ki, ihtillin kayna insandaki msbet ve menf kutuplarn atmas. Yazar, bu kutuplara ruh
ve nefis isimlerini veriyor. Zerdt' htrlamyor musunuz? Ikla karanlk, lmle hayt, Ahuramazda ile Ahrimen, melekle eytan arasndaki ezel kavga. ir devam ediyor; byle olunca ihtill denilen keyfiyeti, tek insandan en kalabalk topluma kadar, bu iki kutup aras, birbirine ullanma diye trif edebiliriz. Yni ihtillin sahnesi tek ferdin i dnyas da olabilir; milyonlar kucaklayan bir topluluk da. Pekiyi., inklp? stn mnsyla inklp vastas ihtill, vastalk ettii gyeye gre kymetlenir. Ak deil mi?... htill inklbn vastasdr ve deerini hizmet ettii gyeden yani inklptan alr. Acele etmiyelim, bir sonraki cmle idrkin karsna dikilen almaz bir duvar: Gye vastay hangi ekilde bulursa onda kullanr ve inklp ismini alr. Vastay hangi ekilde bulursa onda kullanr ne demek? Gye ihtillden nce mevcut mu, deil mi? Baka bir tbirle, ihtill bir gyenin gerekleme3i urunda yaplan bir mcadele deil midir? Okumaa devam edelim: Bu mnda resuller, nebiler di anlamyla ihtillci olmaktan mnezzeh, en stn ve eriilmez apta inklplar demek gerekir. te bu ller evresinde ihtilli, mutlak cephesi ile resuller ve nebilerden balatrken, yeryznde de insanolunun haytnda ilk fesat ifdesi olarak dem Peygamber'in iki olu Hbil ve Kbil'e ilitiriyoruz. 1) htill balkl bir kitapta resullerin ve nebilerin ne ii var? Kanl bir mezbahaya mermerden bir revak. Yahut salhneye alan bir mbed kaps. 2) Yarm asr siyas bir partinin ir olan inklpl peygamberlerin vasf gibi gstermek, zihinleri teevve srklemekten baka neye yarar? Kelimeler bir milletin, bir medeniyet camiasnn ortak maldrlar. Onlar hi kimse diledii gibi kullanamaz. nkilbn kamuslardaki mnsn grdk. irler de bu renksiz kelimeyi bir his ve heyecan seyyalesiyle doldurmam. Kimi lem-i inklptr lem demi, kimi Ya Rab bana zdrap lzm, her eyde bir inklp lzm diye feryad eylemi: Yani inklp tammen ldin bir lfz. Souk ve hendes, Yz ksur yldan beri revolution'un Trkesi olarak kullanlan bu bedbaht kelimeye, yalnz bekret deil kudsiyet de kazandrmak mmkn m? ir, Yenieri ayaklanmalaryla Bedreddin isyann, kuma tccar Etyen Marsel'in sahte ihtillcilii ile, 89 zelzelesini ayn balk altnda toplayan bu kark kitapta, ihtill ve inklp kelimelerine vuzuh getirmiyor. Karanlklar daha ok koyulatran imek prltlar.
Yeni Bir Nazenin : Devrim Hulsa edelim : 1960'lara kadar revolution mefhumunu belirten iki kelimemiz vardr: htill, inklp. 60'lardan sonra bu ikizlere yeni bir szck eklenir: Devrim. Sol'un bayraklatrd bu bahtsz kelime, sa'n kdemli temsilcileri iin bir alay konusudur. Necip Fazl, gerek ihtillin gln bir taklidi devrimi her vesileyle yerer:
Maymun, insan bendendir, bu benim devrim dedi, Bana bir oturak geirdi, Devrim dedi.
ir devrimi devirecek bir devrimin hasreti iindedir. Ama sa'n gen kalemleri (Sezai Karako gibi) dman kanadn uydurduu her yeni tilcik gibi, bu hilkat garibesini de muhabbetle benimserler. amz insannn serke ve serzad ruhu alaca karanla k. Elbe tte ki vuzuhu kitleyen bu kelime, vuzuha tahamml edemiyenlerin ba tc olacakt. Filhakika bu nzeninin, ablalarna kyasla su gtrmez stnlkleri var. Bir defa mzisiz, sonra uydurma. stelik armlar da bol. Yni, her kavram kavrayan bir kavram. htillle inklbn sicilini incelerken eski kamuslara ba vurmutuk. Devrimin trifini daha bilimsel, daha Avrupai szcklerde arayacamz iin mutluluumuz sonsuzdur. Yalnz bu aratrmay yaparken ister istemez ihtill ve inklbn da yeni kaynaklardaki tanmlarn kaydedeceiz. te Milliyet'in yaymlad Ansiklipedik Szlk (1971): htill: Bir devletin mevcut siyasal yapsn, ideolojik temellerini, iktidar dzenini deitirmek iin, bu konudaki hukuk kurallarna ba vurmakszn, ortaya atlan cebr hareketler. Allah.. Allah! Siyasal yapyla iktidar dzeni ayr ayr eyler mi? ktidar dzeni ne demek? Siyasal yapy deitirmek iin hukuk kurallar da m var? Cebr hareketler ortaya atlr m? Sonra szlk inklpy devrimciyle karlyor. Devrimin trifi ise u: evrilme, katlanma, bklme. Katlanan, bklen yer. Yuvarlak masa. Varlklarn bilmediimiz bu zengin karlklardan sonra asl devrim anlatlyor: Eski yaama kurallarnn, toplum haytnn eitli ynlerinin reformlarla deitirilmesi, yaz devrimi, kyafet devrimi vb: nklp. Demek ki, devrim: nklp, nklp: Islahat. Rahat bir nefes alyoruz, ama acele etmiyelim. Zira trifler bitmemitir. Devrim: Toplumda yrrlkte olan siyas rejimin zorla devrilerek, yeni bir rejim kurulmasdr szle gre, yni ihtilldir.
rendiklerimizi hlsa edelim: htill devrimdir, devrim inklptr, inklp slahattr. ir ne gzel sylemi: Hem kadeh, hem bde, hem bir h skidir gnl. imdi de T.D.K. Szl'ne (6. bask, 1974) bir gz atalm: htill: Bir devletin ekonomik, sosyal ve politik yapsnda birdenbire ortaya kan dzen deiiklii, tm deiim.... nklp: Devrim, dnme... Devrim: Pek ksa bir zaman iinde meydana gelen temelli ve nemli deiiklik. Dzen deiiklii birdenbire nasl ortaya kar? Zorlamaya ihtiya yok mu? Kendi kendine mi oluyor bu deiiklik? Beyaz ihtill, bar ihtill gibi, ihtilli kanl hlesinden syrmaya alan bu trif de hayl, sonra ihtillin devrimden fark ne acaba? O da temelli ve nemli bir deiiklik deil mi? Doru. Szlk bize bu temelli ve nemli deiikliin hangi alanda gerekletiini sylemiyor. Fizik alannda m? Metafizik alannda m? Belli deil. Tereddtlerimizi gidermek iin Meydan Larousse'a ba vuralm: Devrim: Kkl tedbirlerle ksa bir srede meydana gelen nemli bir deiiklik, byk yenilik, inklp. Kkl tedbirleri, kkszlerden nasl ayracaz? Kkl tedbirlerin iinde zorlama da var m, yok mu? Varsa devrimle ihtill arasnda fark ne? Bunlar dnrken devrimin ikinci trifiyle karlayoruz: Ayaklanma sonucu iktidar ele geiren kimselerin zor kullanarak toplumun ni ve derin siyas, iktisad ve sosyal deiiklikler yapmas sonucu ortaya kan tarih olaylarn tm, ihtill. Aferin, Paul Robert'in revolution tbirini olduu gibi aktarmsnz. Yalnz ilk trife neden ihtiya duydunuz, trife, daha dorusu tahrife. Hadi, bir de yegne sosyoloji szl'mze (H.Z. lken, M.E.B., 1969) danalm meseleyi: Devrim (revolution): Toplumun bnyesinde meydana gelen yle bir deiikliktir ki, yalnz ynetici zmre iktidar kaybetmekle kalmaz, toplum tabakalar, btnlklerini kaybeder ve toplum yeni bir btnleme kazanr. Hep ayn hikye, toplum bnyesinde deiiklik nasl meydana geliyor? Cebir kelime'sini yazmaa cesaret edemeyen garip ve izah g korkaklk. Belli evrelere yaranmak iin ihtilli idi eden bu tabanszlk ilim haysiyetiyle nasl uzlar? Toplum tabakalar btnlklerini kaybeder ne demek? Toplum yeni bir btnleme kazanr lf da ayr bir bilmece. Sonras daha parlak: Devrim, bundan dolay ihtill (rvolte) ve ayaklanma (insurection) dan ok farkldr.
M.E.B.'nn mhrn tayan bu zgn yapt gelmi gemi btn szlkler iinde ihtilli revolte'la karlayan tek kaynak. Dnceyi felce uratan bu mphemiyet arada bir, sosyal ilimlerle uraan aydnlarmz da rahatsz ediyor. Mesel, Sayn A. Taner Klal'ya gre ihtill ve devrim szcklerini ayr anlamlarda kullanmak lzmdr. htill, iktidarn sosyal yapsnn hzl bir deiimini ifde eder. Devrim ise, sosyo-ekonomik dzenin deimesidir. htill, ksa bir srede gerekleebilecei hlde, devrim ancak bir sre iinde oluur. Eski Trke'deki ihtill, inklp ve slahat kelimelerini hatrlarsak, devrim szcnn gnmzde bu nn de karl olarak kullanlmasndan doan sakncalar ortaya kar. Devrim aslnda inklp szcnn karldr; slahat ise rforme demektir? (renci Ayaklanmalar Nisan 1974, stanbul.) Yazarn ikyetleri ok yerinde. htilli de, Islahat da devrimle karlamak yanl. Devrim aslnda inklp szcnn karladr, diyor. Peki inklp? Sosyo-ekonomik dzenin deimesi. nklb bu mnda kullanan ilk yazar kendisi. Sosyoekonomik dzenin deimesi, sosyo-ekonomik dzenin deimesidir inklp deil. Harf inklb, apka inklb gibi deyimlerin sosyo-ekonomik dzenle ne alkas var. Sayn Klal, Bat dillerinde sosyoekonomik dzenin deimesi diye adlandrd srecin tek kelime ile ifdesini biliyorsa, bize de retsin. ktidarn, snfsal yaps deiince sosyo-ekonomik dzen ayakta kalabilir mi? Toker Dereli ise yle diyor: Dilimizde devrimci sz genellikle akla kavumu deildir. Mevcut dzen zerinde mtedil saylabilecek baz reformlarn yaplmasn savunmak devrimcilik olarak nitelendirildii gibi, kelimeye ok kere radikal ve ihtillci bir hava da verilmektedir. Biz kelimeyi en mtedil eklinden, en radikal tiplerine kadar kurulu dzeni tenkit eden ve belli bir lde deitirme amacn gden fikir akmlarnn savunuculuu anlamnda kullanacaz. Dier bir deyile, bu incelemede devrimci sz ile sdece ihtillci veya radikal deiim taraftar kastedilmemektedir. (Aydnlar, Sendika Hareketi ve Endstriyel likiler Sistemi, Do. Dr. Toker Dereli s. 35, 1975, stanbul.) Dereli'nin hakk var. Ama bu da, triften fazla bir tesbit. Daha dorusu bir tasarruf. Mevcut dzen zerinde baz reformlar yapmak sol'un da sa'n da ortak temennisi. Hi bir tutucu, mevcut dzeni mumyalamak gibi bir hayl peinde deildir. Bu mnda btn aydnlar devrimci diye vasflandrmak, Ecevit'ten Trke'e, Mihri Belli'den evket
Eygi'ye kadar siyas dncenin btn kutuplarn temsil eden vatandalar ayn isim altnda toplamak icap etmez mi? Zaten kaypak ve seyyl olan bir kelimenin hudutlarn bylesine geniletmek doru mu? Sol ve Devrim Devrimi sol bayraklatrd. Bu isim Halk Partisi ile marksistlerin hisse-i yial mmeleki. Dereli'nin teklifine ne derler acaba? Marksistlerin devrim anlay belli. Devrim revolution ihtill demektir... devrimcilik bir fikir sistematiinin dorultusundan -yani morksizmden- koparlm olarak tek bana dnlmez... devrim bir nitelik sramasdr ve nicel deiiklik olan evrimin kanlmaz bir sonucudur. Yalnz evrimi ortaya srmek reformizm, nitel sramann nicel evrimle hazrland gereini redetmek ise mcerclktr. Bu diyalektik materyalist tanmdan tarih materyalist tanma geersek, devrim, belli bir retim tarz iinde yeni retim glerinin ortaya k ile mevcut retim ilikilerinin geri dnlmez biimde yklmas ve yeni retim ilikilerinin kurulmas demek olan retim biimi deiikliidir. Devrim, bir lkedeki tek gerek devrimci snfn, mevcut retim tarzn deitirmek zere, mttefiklerinin destei ile ya da mttefikleri ile beraber iktidara gelmesidir. Yni, devrimin en temel sorunu iktidar sorunudur. (Ansiklopedik Marksist Szlk, Aclan Saylgan, 1976, 3. bask, stanbul) Ne var ki, demokratik solun beyanlarnda ayn aklk yok. Ecevit'e gre, Atatrk devrimcilii iki bakmdan ele alnmaldr, a) Somut bakmdan. (Baka bir deyile salnda gerekletirdii devrimler bakmndan). Bunlarn banda kurtulu devrimi gelir. Bu devrim Trkiye'yi siyasal ve ekonomik bamszla kavuturmutur. Sonra dier devrimler: Devlet biiminde, yasa dzeninde yaplan devrimler, laiklik devrimi, yaz devrimi, kadn haklar devrimi, giyim kuamla ilgili devrimler, belirli kiilere tannm ayrcalklar kaldran devrimler, b) Soyut bakmdan. Atatrk Srekli devrimler is teyen bir nder idi. Onun Zorunlu grd srekli devrimleri de dikkate almalyz. Atatrk devrimciliine asl direni, Atatrk'n somut devrimleri ile vard noktadan bir adm tesine geilmesini istemiyenlerden gelmektedir. Oysa Somut devrimleri yaatmak iin de srekli devrimcilik gereklidir. Mesel, Dou'da kyafet devrimi gereklememitir. Bunun iin sosyo-ekonomik yapnn deimesi, yni bir toprak reformu yaplmas arttr.
1) Bugne kadar hi bir yazar devrimcilii somut ve soyut diye ikiye ayrmamtr. 2) Kurtulu devrimi ise, sayn Ecevit'in milletleraras ihtill edebiyatna en parlak armaan. Biz de btn fniler gibi byle bir devrimden habersizdik. Sanyorduk ki Trkiye'yi siyasal ve ekonomik bamszla kavuturan kurtulu devrimi deil, kurtulu savadr. Yabanc dmanlara kar sava. Bozkurt, bu sava devrimle ilgisi olmayan tesadf? bir olay sayyor: Kurtulu savalar olmasayd bile Hilfet ve onun gerei btn kurumlar ekonomik, sosyal, siyasal bir ihtill vuruuyla yerle bir edilecekti. Nitekim, Rus htilli'yle de Cihan savann herhangi bir ilgisi yoktur. htillin sebebi ve etkeni kendisidir. Tesadfi olaylar deildir (Atatrk htilli, Mahmut Esat Bozkurt, s. 21, 1967). 3) Atatrk devrimi dnyadaki btn devrimler gibi tektir. Siyas dzeni deitiren, Hilfet ve Saltanat kaldran, laik cumhuriyeti kuran devrim. Hi bir devrim bir gnde baarlmaz. Ama esas hedefler gerekletirildikten sonra yaplan btn dzenlemeler devrimin kendisi deil, uzantlardr. Baka bir deyile, devrimin reformlarla yerine oturtulmas, glendirilmesidir. Kyafet deiiklii vs. gibi teferruta it slahat devrim diye adlandrmak yanltr. 4) Soyut devrimcilie gelince, bu bir irin topyasdr. Atatrk ve etrafndakiler belli bir devrimi gerekletirdiler. 1923 1928 arasnda sona eren bir devrim. Elbette ki, devrimi belli bir zaman erevesi iine hapsedemeyiz. Hi bir toplum yenilemelere kapal kalamaz. Ama bu yenilemeler esasta deil ayrntlardadr. Ve zorlama ile deil, kanunlarla yaplr. Yni devrim deil, dzenleme sz konusudur, artk. Bir kelimeyle devrimler yoktur, devrim vardr. Devrimi yapanlar kendi devrimlerine kar m devrimci olacaklar? 5) Hi bir devrimci srekli devrim istemez. Devrim, dipten dorua bir dzen deiiklii olduuna gre, baarya ulaan her devrimin yapclar, yeni devrimlere girimek deil, gerekletirdikleri devrimin kklemesini, yaamasn, gelimesini isterler. Bizce Atatrk'n zorunlu grd srekli devrimcilik deil, Batllamann, liklemenin icaplarna uymak, yni kurduu dzeni gelitirmekti. Bu da devrimle deil, bir dizi dzenleme ile (yni reformlarla) kabildi. 6) Yaayan bir toplumu elik bir korseyle kuatmaa kalkmak lgnlktr. Nitekim, Atatrk devrimi de, o ldkten sonra, yerinde durmam, toplum haytnda bir ok yenilikler gereklemi. Somut devrimler geni lde zenginlemitir. Ama bunlar devrimlerle deil, reformlarla baarlmtr.
7) Kyafet devrimi deil, kyafet reformu. Bu reform da nice reformlar gibi bir kanunla hukukletirilmitir. Asrlk alkanlklar deitirmek amac gden bu kanunlar devrimci diye vasflandrabiliriz. Ama -devrimci olsun, olmasn- kanunlarn istisnasz olarak hkmn yrtmesi belli artlara baldr. Sayn Ecevit, Dou'da kyafet kanununun yerlememesini, Dou'nun ekonomik ve sosyal bir yap deiiklii geirmemi olmasna balyor. Byle bir deiikliin gereklemesi iin de toprak reformuna ihtiya varm. Biz sosyo-ekonomik deiiklikle kyafet arasnda yakn bir mnasebet gremiyoruz. Ama, toprak reformu, adndan da anlalaca gibi, bir reformdur nihayet. Yni bir devrim (revolution) deildir. Sayn Ecevit, ayn kelimeyi iine geldii zaman revolution, iine geldii zaman reform anlamna kullanmaktadr. Kssadan Hisse Avrupallar, Dou dcesini aa-yukar bir dnce olarak damgalarlar. Doulu kafas alaca karanlktan holanr, onlara gre. Riyaz dnce, kesin dnce Avrupalnn imtiyazdr. (u) Bu alntlar onlar dorulamyor mu? Diyelim ki politika odam damogojinin sisli ikliminden holanabilir, ama ya kamuslardaki bulanklk ne? Elbette ki dnyann btn lkelerinde ayn sosyl hdiseler tekerrr etmez. Elbette ki VVeber'in ideal typusu zihn bir indr. Elbette ki 1789'la 1917 ihtillleri arasnda bir ok ayrlklar var, fakat ayn isimle yaftalanan olaylarn ortak bir takm vasflar olmak gerekir. Burjuva sosyologlarnn tariflerini kabul edersek ihtill, toplumlarn yapsnda cebir yoluyla gerekletirilen deiikliklerdir (BAUER). htillin ezel bir z yoktur; iktidara el koyu, bir rejim deiikliiyle neticelenirse, ihtill adn alr (Aron). Bu mnda bir Atatrk ihtillinden sz edilebilir. htilli istediiniz kelime ile karlayabilirsiniz. Fakat ihtill gerekletikten sonra yaplan teferrut it dzeltme veya dzenlemeler ihtill deil reformdur. Hlsa edelim: Lgat-inaslarn, sosyologlarn, politikaclarn abalar bouna. htill, inklp ve devrim kelimeleri hep ayn mefhumun, yni rvolution'un tercmesidir. Bat dillerinde sosyal deiiklikleri ifd e eden iki kelime, yalnz iki kelime vardr: Revolution ve reform. Mefhumlardaki ihtill ise ihtillciliin deil, ihtill-i urun belirtisidir.
NOTLAR. (1) Revolver: 1835'de Amerikal albay S. Cot tarafndan uydurulmu. Revolution'la ayn kkten gelen ingilizce to revolve (dnmek) fiilinden. (Bkz. Paul Robert, Dict. de la langue Franaise)
(2) Ya 17761 1789, Amerikan Kurtulu Savann htrasn glgelemitir. htill denilince akla hep Fransz htill-i Kebiri gelir. 4 Temmuz 1776 bizim iin daha ok A.B.D.nin bamszlk tarihidir. Kald ki, Avrupa'nn bir ok ilim adamlar da -Burke'e uyarak- Bamszlk ilnnn bir revolution deil, Okyanus tesindeki ngilizler'in ngiltere'dekine benzeyen haklan ngiliz hkmetinden elde etmek iin yaptklar bir sava olduunu sylerler. Geri aksi kanaatda olan siyaset tarihileri de vardr. Onlara gre: 1776'da ve daha sonraki yllarda Amerika ktasnda cereyan eden ve A.B.D.'nin kurulmasna yol aan olay gerek anlamda sosyal bir devrimdir. Mlkiyet ve miras alanlarndan balayarak din hrriyetine kadar bir ok msbet atlmlar yaplm ve eitlik salanarak, A.B.D.'nin feodal bnyesi deitirilmi, lkenin sosyal, ekonomik ve politik yaps yeniden dzenlenmitir. Amerikan devriminin iki hususiyeti daha vardr, a Bir aydnlar kadrosu tarafndan ynetilmemitir; b Bir snf hkimiyetiyle sona ermemitir, yni bir smf hareketinden ok mill bir hareket mhiyeti tar. 1776'mn gerek mnda bir revolution olup olmadn mnakaa etmek bu yaznn hudutlar dndadr. (3) Pekiyi, nasl oluyor da madde ilimlerinde bir tekrarlan, bir yerinde say, yni, devri bir hareket ifde eden revolution, sosyal dnyda bir kopu, bir ilerleyi, bir mehule kanatlan belirtiyor.. zah edelim: Kelimeyi siyas bir deyim olarak kullanan Yeni-Aristocular'a gre hep devri bir hareket sz konusudur. lkeler dima ayn hkmet ekillerini tekrarlar. Baka bir deyile, sitelerin zaman zaman tercih ettikleri ynetim tarzlar vardr. Yni yeni bir hkmet ekli icad edemezler. Hkmet ekillerinden ilki, tabi olarak kurulan monaridir. Monari krall dourur. Kralln bozulmasndan istibdat doar. Istibdatn sona ermesi ile aristokrasi sahneye kar; aristokrasi umumiyetle oligariye inklb eder. Topluluk, yneticilerin adaletsizliklerine son verince demokrasi kurulur. Demokrasinin yozlamas oklokrasiye zemin hazrlar. te hkmetlerin tkib ettii revolution (devr hareket) budur. lkeler hep ayn yoldan geer, dima hareket noktalarna dnerler. Grlyor ki rvolution'u ilk kullananlar onu devri bir hareket olarak dnmekteydiler. Onlar iin, bir kopu, bir yenileme sz konusu deildi. Condorcet'nin tenkitleri asrlarca hkm sren bu anlaya son verdi. Toplum yerinde saymyordu, Condorcet'ye gre; sayamazd da. Sosyal haytn kar konmaz kanunu: ilerleyiti. Hi bir lke terkettii hkmet ekline dnemezdi. Amme uuruna kk salan bu yeni inan, revolution kelimesinin de kaderini deitirdi. Ama kelimenin mnsndaki bu deiiklik filozoflarn kafasnda gereklemeden nce toplum haytnda kendini gstermiti. Fransz ihtilli, belli hkmet ekillerinden herhangi birini tercih iin yaplmamt. Yeni bir hrriyet anlay, yeni bir uur getiriyordu. Nitekim,
1815'de Fransa tekrar hkmdarla dnmek zorunda kalnca bu deiiklie revolution deil restauration denilmitir. (Bkz. B. Hareau in Dict. Politique, 1860 Pagnerre). (4) Touchard' dinleyelim: Brumaire'deki hkmet darbesi, Directoire'a son verir ama, Termidorculann iktidar sona ermez. htill tarihin maldr artk. XIX. asr boyunca ihtill tarihleri birbirini kovalar. Thiers'in Mignet'nin, L. Blanc'n, Buchez'nin, Labartine'in Cabet'nin Michelet'nin, Tocqueville'in, Taine'in, Jaures'in eserleri... ihtillin birbirinden farkl, hatt bazan birbiriyle elien imajlarn sergiler ve ihtill etrafnda bir efsne yaratrlar. (5) Bununla beraber XVIII. asrn sonunda yaplan bir trif ada anlaya olduka yakn: htill Trelerde, alkanlklarda, yaama artlarnda, menfatlerde ve mlkiyette... topyekn bir deiikliktir. (A. de Lezay Marnesia, 1797) Bir baka yazann u hkmn de aydnlatc bulduk: z bakmndan ihtill iktidarn el deitirmesidir; iktidar devleti koruma gcn veya kendini koruma cesaretini kaybetmise ihtill kopar. (Mallet du Pan, 1794) (6) Fourier (1772-1837) ihtillden holanmaz. Bar bir sosyal tekml nazariyesinin kurucusudur. iddetden nefret eder. Ona gre, ihtill vaadlerini gerekletirmemitir. 1789 filozoflarn at ihtill volkannn ilk patlaydr. Filozoflar insanl hrriyete kavuturacaklard; lkeyi muhbirler ve daraalaryla doldurdular. (7) Aydnlanmzdaki devrim sevdasnn kaynan merak edenler Aron'un kitabna bavursunlar: L'opium des Intellectuels. (8) Araplar revolution karl olarak savreyi kullanrlar. htill arapada bozukluk, karklk belirten bir kelimedir, somut bir kelime. Kamus tercmesine gre: kk hal (sirke): rann sirke olmas... dman mzraa dizmek. Gvdenin eti eriyip perian olmas. kitapta ihtill yok. Demek ki Osmanl, ihtilli Arapa'daki somutluktan uzaklatrm; ona daha genel, daha mphem, daha soyut bir anlam kazandrmtr. ki dil, iki kltr arasndaki gelime fark. (9) Yeni Osmanllar'dan ayrlan bir kol Cenevre'de nklab balkl bir gazete karr (1870) nklab, revolution'un karldr. Gazetenin balca yazarlar Mehmet Bey'le Hseyin Vasfi Paa'dr. Emelleri, halkn da katlaca bir ihtille nclk etmek ve devleti batanbaa deitirmektir. lnklbn motosu Les tyrans verront bientot par quelle revolution ils seront renverss (Bkz. Yeni Osmanllar, Kaya Bilgegil, 1976). phe yok ki. burada ihtillden murat padiah devirecek olan bir hkmet darbesidir. (10) Akura: Franszca bilmeyen Osmanl Trk mnevverlerine Fransz htilli'ni retmek ve sevdirmekte bu kitabn mhim bir tesiri olmutur... mamafih Murad Bey Fransz htilli nde demokrat ve Cumhuriyetilere aleyhtardr. Bunlar mark ihtillciler ve reislerini de hunrizler diye tavsif eder diyor. (Birinci Tarih Kongresi, s. 595). (11) Tannm bir psikolog, Abel Rey, insan dncesinin inkiafn yle anlatr (bkz. Encyclopedie Franaise. T.I. L'outillage mental) :
Gelime Dnce dnenle dnlen arasnda srekli bir etki-tepki ilikisi: Bir sava ve bir fetih. Dncenin bugnk ileyiini tanmak iin mazideki ileyiine eilmek zorundayz. Ak, kvrla kvrla. Son durak biz deiliz. Hepimizde garip bir eilim var. Bugnk dnemin geip giden dnemleri tamamladn, talandrdn vehmediyoruz. Olsa olsa, sonu gelmeyen ve gelmeyecek olan bu tarihin ana hatlarn izmeye alabiliriz. Dnce tarihinin btnn kucaklyacak ilk gerek u: zamanmzn okumu ve ergin bir insan ile bir ocuun veya yaban dediimiz, yahut izine ok eski toplumlarda rastladmz insanlarn dncesi arasnda uurum var. Bu uurum, zamanmzn ok farkl byk medeniyetleri, mesel bat ve dou medeniyetleri, arasnda ok daha az derin. Hele bu byk medeniyetlerden her birine bal toplumlar arasnda yok gibi. Ama yine de nemli farklar mevcut. Ortada inkr edilmez bir gerek var. Bilginin ara ve gereleri alar boyu ar ar gelierek bugnk topIlmlarmzda grlen biimlere ulamtr. Ama bu birlie yneliin balangcnda ayrllar olduunu da unutmamalyz. Bir ocuun, yabanilerin, en eski uygarlklarn -bugnk bat dncesiyle mukayese edilirse- dncesi ayn ailedenmi gibi yakn bir birine. Bat dncesi ve dou dncesi Greko-latin medeniyetinin mirass olan bat dncesinin zellii: manta uygunluk ve pozitif ilmin yaratcs olmak. lmi dnmeyi hazrlayan ve ona llerini veren mantk. Msbet ilim ancak orta an sonundan beri gerek deerini kazanm ve yunan ilminin ulat noktadan gelimeye balamtr. Ama mantk da bir yunan ilmidir. Aristo'dan bu yana hemen hemen deimemitir. Bugnk dencemize damgasn vuran o. Felsefelerin ve metafiziklerin hazrlan onun eseri. Bat dncesiyle dou dncesini kesin olarak birbirinden ayran o. Dou dncesi (yunann etkisini tanmad devirlerde) ayn biimde ve ayn ereveler iinde dzenlenmemi gibi. Gndelik ihtiyalar dna knca, iki dnce kaynaamyor birbiriyle. Dou dncesi ve ilkel dnce Dou dncesi ilkel dnceye yakn. Batnn suri mantki aa yukar'ya tahamml etmez. Bir ey ya manta uygundur ya deil. Msbet ilim de yle. Douda grlen yaklamlar (bilhassa, matematikte, tpta ve teknikte) muhtevaca olmasa bile, zihniyet bakmndan pozitif ilimden uzak. Bir kelime ile, douda ilim geliememi, balad yerde kalmtr. Neden ikibin yldr dou medeniyetleri aritmetik ve geometrilerinden bizdeki gelimeleri karamam, tabiat ilimlerini kuramamtr? Bunun sebebi siyas
artlar m, itima artlar m? Hayr. Karakter ve ruh ayrlklar, duyu ve dn tarzlar. Eski yunan, orta a Avrupas ve modern Avrupa dou lkelerinden daha srekli bir bar devresi yaamamlardr. Roma devri mstesna. Roma devri de barbar istillarnn hzlandrd bir gerileyi devri. Barbar istillar yznden eski alarda olduu gibi, yeniden batya nazaran teknik, ilim ve felsefe bakmndan ileri gidecektir. Yaay tarz daha insanca, daha yumuaktr. Snflar arasndaki atma da orta a Avrupasna kyasla daha azdr. Peki aradaki fark nereden geliyor? urdan. Doulular, baka trl ve baka metotlarla dnmler. Baka kayglara dmler. Bunun iin, dnceleri ilkel dnceden ayrlamam. Rasyonalizm ve mistisizm nce, unu kaydedelim. Doulular; bizim dnceler arasndaki ayrlk, vuzuh ve aydnhk diye adlandrdmz mefhumlara pek itibar etmemiler. Sonra, mantkla ve geometrik zihniyetle de balar ho deil. Bir eski hint destanlarna bakn, bir de Ilyada ile Odiseye. Ne byk fark deil mi? Bir yunan trajedisini, Tsididin tarihini yahut Demostenin bir nutkunu bir ark dramyla in salnameleriyle, hatta daha yakn bir tarihte yazlm, bir hikye veya edebi bir nutukla karlatrn, aradaki fark greceksiniz. ki dnyann felsefelerine bakn. nsan dncesinin iki kutbu deil mi? Entellektalizm ile rasyonalizm bat dncesinin imtiyaz; hissi ve din dnce yani mistisizim dou dncesinin hususiyeti. Filhakika, byk din dalgalan doudan geliyor. Dou dncesi i hayata ynelmi daha ok. Madd ihtiyalar gidermek iin teknik yetiyor ona. Douda mtefekkir ya bir tarikat kurucusu, ya bir slahat, ya bir din yaratcs, ya bir ahlkdr. Batl ise baklanm tabiata ve d dnyaya evirmekten holanr. Mtefekkirlerin merakn eken d dnya. Ancak kinat taradktan sonra i dnyaya dnyorlar. Moral ve politik hayat tetkik iin izledikleri metodlar d dnya iin kullandklarnn bir benzeri. Bu aynlklar nisbdir Gerek ise dou dncesinde olanlar greko-latin ve bat dncelerinde de var. Bat dncesi de baz ynleriyle tamamen mistik. Bat dncesi de i hayat temaa etmesini hatta inceden inceye tahlil etmesini ve zerinde dnmesini bilir (dnmek, sadece temaa etmekten farkl tabii). Ama hakikat yine de u: bat, mantn ve mspet ilimlerin yaratcsdr. Bununla beraber, dou dncesi de mantki, dou ilmi de bizimkine yakn. Mbala etmeyelim. Ne var ki dou ve bat medeniyetlerinin gelimesinde, birincisi daha ok hissi ihtiyalara ve i hayata nem vermi, ikincisi, fikri ihtiyalara ve tabiata. lkel ve yabani deyimleri de aydnlk olmaktan uzak. Kime gre ilkel, neye gre yabani.
Assosiasyonizm lkel dnce de bizimkinin gelimemii. Her iki dnce de armlara dayanr. Yalnz, ilkel dnce daha dar. Soyuttan ok somuta ynelmi. Frazer de ilkel dncenin izahn by ile yapmaktadr. Eya arasnda bizim bilmediimiz mnasebetler vardr. Her ey her eye etki yapar. lkel dnce esrarengize tutkundur. Her eyde bir sr arar. Kalitatif bir dnce.
SARIKLI HTLLC
Ryda Taauk Suavi hayranlarnn (]) belki de en cokunu smail Hmi: Ali Suavi anadan doma ihtillcidir. htill iin yaratlm, ihtill iin yaam, ihtill iin lmtr. Kanunlarn dedii gibi kavien, kalemen ve fiilen hep ihtille koan bu alevden adamn elinde ilim ve fikir bile birer bomba demekti... Ali Suavi mzide yaam istikbl adamlarndandr. Onun vcudu tanzimatlarla, ruhu bizimle muasrdr. 1839 dan 1877'ye kadar otuz sekiz sene yayabilen bu ateten mahlk, teokrasi devrinde laiklik, mutlakiyet devrinde cumhuriyet ve Osmanllk devrinde trklk ve trklk rylar grm, bu rylar tbire alm ve nihayet yine bu rylar urunda ehid olmutur (Ali Suavi'nin Trkl, 1942). Falih Rfk iin de baveren bir inklpdr Suavi. Maksad halk uyandrmak, devleti maddmnev btn tesisleriyle yeniden nizamlyarak kurmaktr... Yazlarnda pdih, vezirler ve paalar iin hrmet sfatlar kullanmaz, bu bakmdn bir demokrattr. Yalnz demokrat m? Bir Trk ve galiba ilk Trk.. Kendini aalk duygusundan belki de ilk kurtaran, tarihe ve ilme sar larak vatandalarn Trk rknn ve dilinin stnlne inandrmak iin rpnan ilk inklp... Frenk tenkidileri karsna, dar hristiyanlk islmlk erevesini krarak rknn slmdan nce ve sonraki medeniyet ve kltr dvs ile kan ilk yazar. Ali Suavi Trk diline ait ark ve garp kaynaklarnda ne yazlmsa hemen hemen hepsini okumutur (Baveren nklp, 1954) Yzlerce Suavi var, diyor Midhad Cemal, Biri alacak kadar yeni: dilde, dinde, politikada. Bir cmi kubbesinin altnda siys konferans ilk defa o yapt. Dini, devletten ayrmak istiyenlerin banda onu gryoruz. Ama perde arkasnda baka Suaviler beklemektedir: kh yerli, kh yabanc, kh si, kh dalkavuk Suaviler. ir-yazar, bu maraz kiilii aydnlatmak iin olduka garip bir yoruma bavurur: Suavi'nin hayatna nbetle iki ey hkimdir: ba,
sar. htillci Suavi slahat isteyen szlerini bayla syledikten sonra, slahatn icra vastalarn saryla dnr (Sarkl htillci, 1946). Evet, Suavi klarnn Suavi'de affedemedikleri ey: sardr; sar yni medresenin, tarihin, ilmin remzi. Suavi klarnn bir baka ortak yn de, yayan Suavi'yi tanmam olmalardr. Konuan, yazan ve boyuna deien Suavi'yi. Paris Yrn Ne Diyor? Sarkl htillciyi adalarndan dinlemek daha doru olmaz m? nce Namk Kemal. Suavi'yi en yakndan tanyan o Kemal'in Suavi'ye kar dostluu adet bir nevi inatt.. Btn arkadalarna ramen Suavi'ye dosttu, diyor Midhat Cemal. Ama hangi sevgi Suavi'nin huysuzluklarna uzun zaman dayanabilir? Nitekim bu eski fikir ve gurbet arkadann ismi bile stanbul'a dnen Kemal'i ileden karmaktadr. Sultan Abdlhamid'in clusunu mteakip Ziya Paa'nn riysetinde Kemal Bey ve dier zatlardan bir heyet tekil edilerek Tercme Cemiyeti nam verildi. Sarayda bir dire tahsis olundu. Bu cemiyet ark ahvaline ve Osmanl devletine dair Avrupa matbuatnda intiar eden makaleleri tetkik edecek ve muhtelif lisanlarda eserler neriyle o makalelerdeki hatalar dzeltecek idi. Birinci itimain sonlarnda -o vakit Mbeyin feriki olanSaid Paa gelerek Zt- hne, Suavi Efendi'yi de cemiyetinize almanz ve kendisiyle terik-i mesai etmenizi arzu buyuruyorlar dedi. Heyete onun kabul edilemiyecei sylendi. Kemal Bey, bu cahil demin aramzda hi bir ii yoktur. Cemiyetimizde kimlerle terik -i mesai edeceimiz bizzat bizim tarafmzdan tayin olunur diye kkredi... Suavi'nin ilmen, lisanen bilhassa ahlken ne seviyede bir ahs olduunu Pdih pek iyi bilirdi. Onu Tercme Cemiyeti'ne sokmak istemesi, ralmatndan istifade etmek iin deil, Ziy ve Kemal beyler gibi rkt ve emniyet edemedii demlerin hal ve kalini tecesss etmek maksadndan ileri geldii gibi -kendilerince mcerrep olan- bu demi heyete kabul etmiyenler de, onun mlmatndan ziyade ahlkndan emin olmadklar iin ilerine almaktan imtina ettikleri phesizdir.. Filhakika Jn Trkler, Paris'de iken Suavi'nin kendilerini saraya jurnal ettiinden phelenmi ve onu aralarndan karmlard (. M. Kemal nal, Son Sadrazamlar, s. 762-763). Tarihinin hakk var. Kemal'in fkesinde mselsel hayal krklklarnn izini grmemek imknsz. Kemal uzun zamandr dizginledii kini artk her vesile ile aa vuracaktr. Abdlhak Hmid bir mektubunda (3) Suavi'yi methe mi kalkm? Edib-i zam hemen paylar: Suavi hi de
senin tandn gibi adam deil idi. Bir ehre nmayiine aldanmsn. Her kim ne derse desin, iki sene arkadalk ettim, o adam yle 'biraz garazkr, biraz malub-u emel..' deil, dnyada misli grlmedik bir arlatan idi. Ben kolaylkla her eye aldanmam. yle iken bana kendini -arapadan baka bir lisanda bir sahife okuyamaz iken- yedi sekiz lisan biliyor suretinde gsterdi. O kadar chil, cehaletiyle beraber o kadar da marur idi ki trke satr bir ey yazsa mazhara-i lem olurdu (17 ubat 1878). raan basknndan sonra Menemenli Rifat Bey'e yazd mektup ok daha ar sulamalarla dolu. Rusya'nn hrekt- askeriyyesi ile Suavi vak'asnn ayn zamana rastlamas yn- dikkat eylerdendir.. Suavi'nin mel'neti, mcerred Rusya dostumuzu stanbul'a sokmak iin yaplm bir ey olduuna bence phe yoktur (4). Habsin ne makle mahlk olduunu bilirim. Pezevenk dnyada eytann irtikp etmiyecei hyneti iki lira iin kabul ederdi... Hele geberdi belsn buldu (24 Mays 1878). Bir baka mektubunda u Suavi mesleini braknz, diye kr Rfat Bey'e, iftira ile arlatanlk ile istifade zaman geti. Ziya Paa da Suavi'nin eski bir dostu. Suavi, Paa'nn Msr'la olan mnasebetlerinde hem srlarnn mahremi, hem de erikiydi. Zafernme irinin 10 terin-i sni 1871 tarihli mektubuna bir gz atalm: Bu zat (Suavi'yi) be on gnden beri gcendirdim. Sebebi dah mlmunuz olduu vehile refikas olan mhdedir. nk buna bir vehile para yetitirmek kaabil olmadndan zavall bire boazna kadar borca batt ve drt be aydan beru bendenizden drt bin frank istikraz etmek srarnda bulunduu cihetle bundan yirmi gn akdem resuz kalup paray verdim. Paann bu eski dost hakkndaki kanaati iki kelimede billrlayor: meczup ve buur (K. Bilgegil, Ziya Paa Hakknda Bir Aratrma, s. 180-181). imdi de Paris yrnndan bir bakasn dinliyelim: Ebuzziya'ya gre, Suavi gerekten liberaldir. Aa tabakadan bir ngiliz kadn ile evlenecek kadar liberal (I). Hasene hanm Ziya Bey'in ngiliz dilberine takt adiyi olarak franszca konuur ve yazar. Suavi ise ne bir kelime ingilizce syliyebilir ve ne de franszca iki kelimeyi bir araya getirebilir. Bu garip iftin evi ziyaretilerle dolup boalr: Franszlar, ngilizler... lerinde tek yabanc, trkeden baka dil bilmeyen Suavi Efendi. Bu toplantlar 1867 aralndan 1868 karnaval aynn bana kadar bylece devam etmi, ubat gelip de karnaval balaynca Hasene hanm da kanat peydahlyarak geceleri karnaval leminde umaa balamtr.
Bu hin, bu kadnca dedikodularn gerekle ne ilgisi var? Bilmiyoruz. Bilinen u ki eski bir dv arkadann nmusuna ekinmeden dil uzatan Ebuzziy hatralarnda mahedelerinden ok kinlerini ve kskanlklarn konuturmaktadr. Bununla beraber Suavi'nin ilm ciddiyeti hakknda sylediklerini dikkate almak zorundayz: Suavi'nin en byk ustal arapa kitaplar iin mellif ismi icad etmek, sonra o mevhum mellife bir de kitap telif ettirmek, ncs de o kitabn ikinci blmnn drdnc ksmndan bir sayfay verip, Abdrrafi Kend Tarik-l Necatnda dedi ki., diye uydurduu ibareyi tercme eder gibi yazmakt (5). imdi de yabanc dostlar dinliyelim. Paul de Regla iin Suavi, mutaassp, delimen, kaba bir softadr. Gilles Roy, mteheyyi ve meczup bir softa diyor. ir gzel sylemi: Ehibba ve-i yamada mebhut eyler dy! (6) Paris'den stanbul'a Dostlarnn ve dmanlarnn ahadeti ile sbit: Suavi Efendi, ncil-i erf'in szn ettii tutumsuz ocukdur. mrnn dokuz buuk yln yd ellerde geirmi, sonra seflete derek vatan hasreti ile tutumaa balamtr. Gurbet ve zillet arkadalar birer birer yurda dnm. Tahta II. Abdlhamid oturmutur. Aff- hneye mazhar olmak iin her fedakrl gze alan Suavi Efendi, Vakit gazetesine usul- meveret aleyhinde uzunca bir bend yollar. Bu yazda sadece hrriyet ve merutiyet fikirlerinden vazgetiini sylemekle kalmaz, ayrca yeni hkmdara (Abdlhamid) byle bir eye kat'iyyen msaade etmemesini aka telkin eder. Avrupa'da ne politika vardr, ne millet! Parlemantarizm, demokrasi., bunlar byk dvlar kk menfaatlerin ve kk insanlarn oyunca yapacaktr. Devlet ve politika istikrar ister. Avrupa'da bu istikrar yoktur. stikrar, Devlet-i liyye'dedir. Pdih bu cokun sadakat nmayilerini mkfatsz brakmaz. stanbul'a dnen Suavi, Paris'teki Suavi deildir artk. nceleri i bulamaz. Sonra ngiltere'de evlendii bir zen -i hid-i bazar (pazara km htun)n sermaye-i hsn syesinde ngiliz Said Paa'nn iltifatn kazanr. Galatasaray Mdrl byle bir tevechnn eseridir M. K. nal'a gre. Mekteb-i Sultan'ye yerleen yeni mdr ilk i olarak Mektib-i Sultaniye Nzr nvann benimser. Abdurrahman erefi dinliyelim: Hazrclardan ald yakas dk ceket ve paalar yerde srnr pantolonu ile mektep iinde dolamas eski softalk hlini
hatra getirir ve bdi-i hande olur idi. daresizlii ile, ok bilmilik iddias ile intizam ve tedrisatn altn stne getirmitir. Gy muallimesi sfatyle Avrupa'dan peine takt bir gzel kadn ile mektepte yatp kalkmak saygszlnda bulunduu cihetle o yolda dahi ayrca lisana gelmiti (7). Ayyuka kan dedikodu. Meclis-i Mebusan'a verilen takrir. Said Paainn himyesi bile Suavi'nin mdrlkten alnmasn nliyemez. Sonra., karanlk gnler. Saraya yaltaklanma teebbsleri. Hasene hanmn gittike artan huysuzluklar. Ne yapacan aran Suavi. Temas edilen yabanclar, skdar komitesinin kuruluu, nihayet beklenmedik bir hviyetle sahneye kan elhac Suavi Efendi. raan Baskn Basiret sahibi Ali Efendi'yi dinliyelim: 21 mays akam Suavi'den yle bir kt geldi.. 'Devlet-i liyye'nin d politikas bir takm glklerle kar karyadr. Ama bunlarn giderilmesi kaabil. Pazartesi gn gazetenizde neredeceim makaleyi hem devlet ricali, hem de halk okusun'. Haber gazetemizde kt. Okuyucular makaley i sabrszlkla bekliyorlard. Oysa 23 mays pazartesi gn Suavi Efendi Filibe, Hasky ve ir Rumeli ahalisinden., bin kadar muhacir ile raan sarayna saldrarak Sultan Murad' Serasker kapsna gtrp tahta karmaa kalkm. Takla'daki taburlar da yardm edeceklermi. Ama gelenler vaktinden nce hcuma getiklerinden taburlar arm ve mukabele zorunda kalmlar. Hasan Paa yetimi, Suavi'yi ldrm, teebbs akm kalm.. Yaplan muhakemede Sultan Murad'n bendelerinden biri u ifadeyi vermitir: krar ve itiraf ederim ki bu meselenin zuhur edeceinden haberdr idim. Hatt Ali Suavi Efendi'nin byle mhim bir ii drt buuk muhacrla grmek mmkn olmadn bilerek bir ok rical ve erkn- askeriyye ile grp ittifak etmi olduklarn ve kuvvetli bir frka tekil eylemi bulunduunu biliyor idim. Belki hazr bulunanlar arasnda da marnileyh ile akd-i ittifak etmi zevat vardr, byle mkemmel bir tertibin bir vakit yanllndan dolay neticesiz kalacan kestirmek iin kermet sahibi olmak lzmd. hit doru mu sylyordu? Suavi bu lgn maceraya atlrken kimlere gvenmiti? Bilmiyoruz. Baskn baarlamam, olayn tertipisi lm, beklenen iaret gecikince Suavi'nin kars tehlikeli evrak yok etmi. Ne var ki Beikta muhafznn sopas yalnz Suavi'nin kelle-i bdevletini deil, Trk aydnlarnn hkmlerini de ikiye ayrmtr. Hangi ikiye? Devrin tarihilerine gre Suavi'yi bu kanl teebbse iten ykselme
hrsdr (Mahmud Cellettin, Abdurrahman eref). Abdlhamid'e de, Suavi'ye de dman. Yeni Osmanllar bu ii pdiahla Suavi'nin birlikte taarladklarn ileri srmlerdir. Amalar V. Murad' kim vurduya getirip yok etmektir (Ebzziya) (8). Kzl Sultana cephe alan Gen Osmanllarn yeni nesli Suavi'yi bir kahraman- hrriyet olarak putlatrmdr (Murad Bey). Cumhuriyetin inklb yazarlar iin ise o me'um basknn tertipisi ba veren bir inklbdr. Ksaca Suavi'yi mesavisinden syrp evliyalatrmaa kalkanlar, hakikati bir yana brakp bir masal kahraman yaratmlardr. Zira, M. K. nal'n kesin olarak iddia ettii gibi, bu dem -hrs ve garaz sikasyla- aklna ved etmemi olsayd, tmuur olmayan Murad' tahta karmak gibi tehlikeli bir ie kalkmazd. Bhusus dman ordularnn payitaht kapusunda durduu yle dehetli bir zamanda byk bir ihtill karp memleketi, ahaliyi ve devleti envi belya uratacak hareketlerde bulunmak ya cinnet yahut ihanet eseridir. Suavi ve htill Suavi'yi ihtillci olarak gsterenler ya Suavi'yi tanmyorlar, ya ihtilli. stanbul'a dnen Suavi Efendi, genlik gnahlarn balatmaa alan bir tvbekrdr. Biricik emeli, istikrarn yani Abdlhamid saltanatnn devam olan bir tvbekr. nsan ister istemez Tercman - ark gazetesinin (24 mays 1878) yazdklarn hatrlyor. Gazete doru mu sylyordu acaba? Suavi, Avrupa'da dolandrclkla m yaamt? Saint Pelagie'de yatm myd? Polis mrifetiyle Fransa'dan kovulduu, Londra zabtas tarafndan harice defedildii, postu yeniden Paris'e sererek bir takm baldr plaklar bana toplayp anarizm elebal yaptj gerek miydi? Bilmiyoruz. Ama o hasta ikblperesti, uurlu bir inklb sananlarn aldandklar da muhakkak. Evet, Suavi bir nizam tahripisi, bir kemeke unsuru olarak ihtillcidir ve belki bu ihtillcilii bir ihtill-i uurun kanlmaz neticesidir. Ama Suavi'yi ihtillcilik tahtna oturtanlarn hepsi de nmdar birer mustarib yani tannm birer ilericidir. Bu itibarla iddialarnn isabet derecesini tayin iin Avrupa'nn kelimeden ne anladn bilmek zorundayz. nce Lombroso'yu dinleyelim: htill tarihin tekmle koyduu ad. Olgunlaan civcivin kabuunu krmas. htillin ayrc vasflarndan biri, baardr. Embrionun olgunlama derecesine gre hemen veya az sonra gerekleecek bir baar.
htill ar ve aamaldr. Baarsnn bir baka sebebi de bu. Yol at itialar ksa zamanda sona erer. htilller yaygn ve geneldirler, btn toplum katlr ihtille. Ayaklanmalar ise bir zmrenin veya bir ka kiinin eseridir. Yksek snflar aa yukar hi bir zaman ayaklanmaya katlmaz. htille btn snflar katlr. Bilhassa yksek snflar. Tabi ihtilf kendilerine kar yaplmamsa. Ayaklanmalarn sebebi ok kere mahall veya ahsdir. Saman alevi gibi yanp snerler. Geri kalm kavimlerde sk sk grlrler. Katlanlar namuslu kimselerden ok ayak takmdr. htilller ileri lkelerde grlr. Daima ok cidd sebebler ve yksek idealler uruna yaplr. htill, dnen snflarn eseridir. e yalnz kol karyorsa ihtill deil, itia vardr. Ayaklanmada, failler lnce ayaklanma biter. htillde, kahramanlar ldkten sonra ihtill geliir. Ksaca: ihtilller fizyolojik bir olaydr, ayaklanma patolojik. htill hi bir zaman bir su deildir. Ayaklanmalar daima sutur. imdi de bir baka uzman konuturalm: htill kkl ve temelden dorua bir tahavvl; bir dzen, bir ynetim, bir ruh deiikliidir. Beer ve itima bir kurtulu hareketidir. Gerek ihtillci siyas ve itima adletin yani daha stn siyas ve itima nizamn emrindedir. iddetten nefret eder. htillci iin insan hayat, insan haysiyeti en mukaddes mefhumlardr. iddete bavuruyorsa, istemiyerektir, kendini korumak iindir... htill bir felsefeye, bir dnya grne dayanr. htillci hayatn bir dvnn, bir mukaddesin emrine veren adamdr (Charles Rappoport). Bu triflerin ispat ettii hakikat u: raan basknnn ihtill ile, Suavi'nin ihtillcilikle uzak yakn bir alkas yoktur. Nihayet seflet ve mitsizliin ilham ettii bir lgnlktr bu. Yahutta yabanc bir devlet tarafndan desteklenen, beklenmedik tesadfler yznden baarszla urayan bir tertip. Belki de en dorusu her iki sikin imtizacn kabul etmek. Bir Yar Deli Suavi hasta bir adamd: tedirgin, dengesiz, birden alevlenen bir miza. Babasnn da normal bir insan olmad kendi itiraflar ile sabit: babam., hakszl grd veya iittii anda sabr yanar, ate kesilir. Hatta hakszlk eden baz ehibbasna tokat atm ve hatta bazsnn kafasn yarmtr. Suavi'nin hayat hakknda pek az ey biliyoruz. Cn Trk Tarihi'nde anlattklar garip elikilerle dolu. Hazret ayn zamanda hem Hicaz'da, hem istanbul'da, hem Bursa'da, hem de Simav'da bulunmaktadr. 127
kitap yazmtr. ebbak-l Ulm adl eseri bir ilimler hazinesidir, satr- vhidde yirmi bir fenni cmi bir eser. slm irfann btn ile hfzetmi olan o allme ateli bir vizdir de. Dinleyicileri telakati ile byledii Namk Kemal'in ahadetinden de anlalyor: bu zt nevzuhurn- irfnn ziynet ve mefharetidir. Temiz hfza, sr'at-i intikal, ntka, kuvve-i kalemiyye gibi bir ok hasyis-i ndireyi, her biri bir fzla, sermye-i mbahat olacak derecede cmi olduktan baka henz sinni otuz raddelerinde iken maarif-i islmiyyenin her cihetine ihata ve franszca ve rumcaya dah vukuf hsl eylemitir. V'zlar, tetebbuat ve ekbir konaklar. Kyafetine byk bir itina gsteren gen Suavi o devrin en sevilen hocalarndan biri. Gen Osmanllar tanmaz, onlara kar en kk bir muhabbeti yoktur. Samipaazde Hasan Bey'i dinliyelim: Cemiyet hakknda Suavi Efendi merhumun da hsn itikad yok idi. Hatta sika-i ebab ile cemiyete duhul arzusunda bulunduumu istiare yolunda sylediimde tkip ettikleri hedef makbul deildir diyerek beni men'etmiti. Filip Efendi Muhbir gazetesini bu sralarda karmaa balar. Gazete, Millet Meclisi aleyhindedir. Suavi de Muhbir'in yaz ailesindendir. Muhbir'de Gen Osmanllar ihbar eden bir yaz kar (9). Bu yaznn Suavi tarafndan kaleme alnd sylenirse de asl yoktur. Ne var ki hoca efendinin Avrupa'dan gelen hrriyeti fikirlerle ba ho deildir (,0). Bir kelimeyle tam bir mslmandr. Ayrca Muhbir, Mustafa Fazl Paa'nn Nord gazetesine verdii bir mektubu tercme ve nereder. Bb- li bu ii Suavi'nin yaptn sanr. Muhbir'in daha sonraki neriyat da aleyhinde bir hava yaratr, gazete bir ay kapatlr. Suavi Efendi de, Namk Kemal ve Ziya beyler gibi, stanbul'dan uzaklatrlr. Fzl Paa, Kastamonu'da ile dolduran gen ikbalperesti Paris'e artr. Bu umulmadk frsat Suavi'ye yeni bir hayatn kaplarn amaktadr. Paris.. Mehl bir dnyann bys. dbar ile ikbl arasnda rakseden hayat. Yeni bir medeniyeti kavramak ve benimsemek gl. Dv arkadalaryla anlaamay. Kskanlk. Rekabet. Karlkl sulamalar. evresindekiler saraydan geliyorlard, arkalarnda btn bir brokrasi, btn bir itima nizam vard, korunduklarn biliyorlard. Kurulu dzenin birer parasydlar; mark, isyankr ama hlis birer paras. Suavi halktan geliyordu, halktan yani imtiyazsz kalabalktan. Kendi gcyle ykselmek zorundayd. Evldlarnn marklna kolayca gz yuman havas, bir ktnn olunu kolay kolay affetmez. Zavall Suavi Efendi! Her mbedin eiinde sabahlad, her kapy yumruklad ve istikbalinden hi bir zaman emin olamamann korkusu iinde rpnd
durdu. tima bir zmre tarafndan desteklenmiyen azgn bir ikbal hrs. Suavi'nin en byk gnah yoksulluudur, yoksulluu ve sokaktan gelii. Geri Ahmet Midhat'la Naci de karanlktan gelirler, yani onlarn da arkasnda ne saray vardr, ne Bb- li. Ama birincisi itihalarn inzibat altna alacak kadar salam bir irade, kincisi kk tatminlerin adamyd. Ve Suavi'nin karlat ivalardan uzaktlar. Kendi lkelerinde kalmak korumutu onlar. Suavi de adamd, uzviyetiyle ve ruhu ile a. Balzac'dan ok Dostoyevski'ye lyk bir kahraman. evresini tezadlaryla rahatsz ediyordu, tezadlar ve zaaflaryla. Ele avuca smyan bir zek, kanma bilmeyen bir tecesss ve kendini beeni. Evet, Suavi de btn psikopatlar gibi kendi kendine hayrand. Suavi bir aray ve rpntr. Yazar olarak balca kusuru: slubsuzluk. Bence edebiyatmzda en yakn ruh arkada, Beir Fuad. Biri maktul, teki mntehir. Tanpnar'n tehisi yerinde: baveren inklb bir megaloman, bir persecut6 maniaquetr. yi ama entelektelin de baka trifi var m?
NOTLAR : (1) irlerin romanclarn, trajedi yazarlarnn ilham kayna olmu Suavi: Ahmet Kemal, Bir Can Feda-y Hrriyet, 1905; Safvet Nezihi, Msebbip, 1910; Morali Vassaf, Sultan Murad, 1911; Bkz. Fevziye Abdullah Tansel, Namk Kemal'in Mektuplar, C. II, s. 154. lk hayranlarndan biri: Mizanc Murad. Suavi bu millet-i mdureye pek byk bir dersi amel gsterdi.. Beylerbeyinden, Anadolu sahilinden mavnalarla kln elde raan Sarayna yanaarak ya lm ya hrriyet diyerek merdivenleri trmanan mcahitler bize yle byk bir ders-i hikmet ve hakikat gsterdiler ki hele u sralarda bir lahza gzmzn nnden ayrlmamaldr. (1897). Sonra Bursal Tahir: Eshab- faziletten bir harika-i zek (Osmanl Mellifleri, C. I, 1914). Recai Okandan: Hrriyet fikrinin hararetli bir mdafii (Tanzimat, s. 111, 1940). Hilmi Ziya lken: Medreseden yetimi ateli bir devrimci (Trkiyede ada Dnce Tarihi, 1966, C. I, s. 101). (2) smail Hami, Midhat Cemal, Falih Rfk.. Halk partisinin bu yaman kalemr Suavi'yi mesavisinden syrmak ve bir efsane kahraman yaratmak iin ellerinden gelen gayreti harcarlar. erif Mardin Ge kalm bir evliyalatrma Canonisation diyor. Behice Kaplan Ali Suavi isimli tezinde (1943-1944, No: 161, Mezuniyet tezi) Suavinin Trk deil, Osmanlc, lisizm yanls deil 'ttihad- slm mdafii... olduunu isbat eder. Sarkl ihtilalcinin Trkolojideki ihtisasna gelince, Kprl'y dinleyelim: Bilhassa Avrupa'da yaad srada, msteriklerimin eserlerinden biraz istifade ederek -me'haz tasrih etmeksizin- onlar adet kendi tetkikatnn neticeleri gibi Gstermek isteyen Ali Suavi'nin yle bir lim ve mtefekkir deil, alelde bir mtercim ve muktatif olduu mevcut eserlerinden pek kolay anlalr...
Suavi bilhassa Lumley Davids adl bir ngiliz'in -validesi tarafndanfranszcaya tercme edilen Kitab- lm'n Nafi adl Trk gramesinde eski Trk tarih ve medeniyetine dair verilen malmattan istifade eylemiti. Halbuki bu eser de ikinci elden yazlm, ok alelde bir iktitaf mahsulnden baka bir ey deildi. (Mill Edebiyat Cereyannn lk Mberileri, 1928, s. 45 -46) (3) Abdlhak Hamid'in Suavi hakndaki intibalar zamanla deimitir, bir mektubunda Suavi ile pek ok gryorum, halini, fikrini istediimden, beklediimden al buldum. Bizde ziyan edilmesi det olan efazldan ve paymal edilen definelerden biri de Suavi Efendi'dir diye yazar. (Klliyat- Asar, Mektuplar, c. II, s. 245) air-i Azam daha sonra fazl dostunu yermekte tereddt gstermez. Bu kanaat deiikliini mteakip mektuplarnda ifade ettii gibi Sleyman Nazif'e de defaatle sylemitir. (4) Midhat Cemal'in de belirttii gibi haksz bir itham bu. Suavi'nin yabanc bir devlete hizmet etmeyecek kadai drst ve hamiyetli olduunu iddia etmek gdr. Ama hoca efendinin Rusya'dan ok ngiltere'ye yakn bulundu unda cmle vesikalar mttefik. Filhakika, Ebuzziy ad: geen kitapta: Suavi'nin ngiliz hayranl ok eskilere uzanr, diyor. Kars, karsnn arkadalar, Muhbir'deki makaleler bu muhabbetin ak bir nianesi. Midhat Ce mal, Suavi'nin ngiliz Said Paa'ya duyduu yaknl, bu zatn eski bir Edinbourg diplomals oluuna atfeder: Bu farika, ngiliz politikasn seven, ngiliz dilini renen, n giliz kadn ile evlenen Suavi'yi Said Paayla dost yapt Abdlhamit Han'n -Yldz evrak arasnda bulunan- hatralarna gre Kbrs' kaybediimizle, raan baskn arasnda mnasebet-i tamme vardr. Bu vakay ngilizle ihdas etmilerdir. Yani Suavi-i pr mesavi ngiliz ajandr. (Bkz. smail Hakk Uzunarl, II. Abdlhamid'i ngiliz Siyasetine Dair Muhtralar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi cilt VII, no: 10, 1964). Msterik B. Lewis de ayn kanattadr. Aralk 1876 da Ali Suavi ve ngiliz kars.. Disraeli'nin ahs bir gre lisi olarak Trkiye'yi ziyaret eden ngiliz parlamento y si Butler Johnstone' misafir ettiler. Az sonra Suavi jidar komitesini kurdu. Grlyor ki, Lewis, V. Murad' yeniden tahta karmak isteyen bu esrarengiz komitenin kuruluu ile Johnstone'un Suavi ailesine yapt ziyaret arasnda yakn bir alka bulmaktadr. raan vakas 20 jvfays 1878. Baskn akmete uradktan sonra engelky Mason locas stad- azam Scalieri'nin Murad lehindeki teebbsleri.. Eastern Express gazetesinde yaymlanan mektup. Alman (mparator Wilhelm) ve ngiliz (Prens d Gal) localarnn Abdlhamid aleyhine yaptklar tahrikler. (Bkz. The emergence of modern Turkey). (5) Ebuzziy da Namk Kemal'in kanaatini paylan Suavi, tam bir fikir madrabazdr, kendine itibar salamak iin hayal mlkatlar uydurmaktan ekinmez. Ebzziy'nn verdii rneklerden bir kan kaydedelim: Geenlerde Londra kibarndan bir zatn (tabi byle bir zat yok!) konana davetli gitmitim.. Bu zat yukar katta, evrak ile kapsna kadar dolu bir oda gsterip, gzleri yala dolu olarak bana dedi ki: u evrak grdn m? te 35
seneden beri Osmanl hayrna yazm olduum kitap ve mektuplarn msveddeleridir. O aralk yanmda bulunan ngiliz limlerinden biri, kulama dedi ki: imdiye kadar Osmanl uruna kesesinden 40.000 lira (ngiliz altn) sarf etti.. Baka bir hayali mlakat rnei: Kendisini ziyaretten az bir zaman sonra dier bir zata davetle gitmitim. Bu zat ngiliz kibar ve zenginlerinden olup slm'n ahlk ve avaidine k, sadk bir iyilikseverdir ki, nasihatim yalnz bir hanedana vermeyip Arab'da, Trk'de, Hind'de, in'de mevcut mslmanlan bir isim altnda toplamay arzu eder. Ve bu arzusunu elde etmek iin imkn arayarak kh stanbul'a, kh Arabistan'a, kh Hind'e, kh in'e seyahat edip dolaarak maksad uruna servetini bol bol harcamakta olduu iyi haber alanlarn mlmudur. (Bkz. Yeni Osmanllar Tarihi, s. 170-171). Zavall mitoman Suavi yahud korkun mfteri Ebzziy! (6) Heyhat! stanbul'daki ainalar da Paris yrnndan farkl konumuyor. Karsnn k olduu rivayet edilen ngiliz Said Paa iin fsid ve eblehedir Suavi. Mi>'at- Hakikat sahibi Mahmud Celleddin Paa'nm hkm d3 hayranlk belirtmekten uzak: mfsid, sefih-i ruzigr, ebleh-firib vs. (7) Hain ve rezil bir ifade. Gya muallime sfatiyle Avrupa'dan peine takt bir gzel kadn ne demek? Suavi'nin ileli hayatn blen bu vefakr ngiliz dilberi Hasene hanmdan bakas deildir. Kenan Rifai iin yazlan bir kitapta (Kenan Rifai ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk, 1951) Suavi ile kars iin bambaka bir imaj sunuluyor: Kenan Rifai mektebe girdiinin ilk senesi, aile, stanbul'da deildir, ocuk daimi bekr yazdrlmtr. Fakat bir ka ay sonra kzama tutulur. Mektebin mdr olan Ali Suavi, babasnn yakn dostudur. Hasta ocuu alp evine gtrr. Bir ngiliz olan kars, bu son derece zeki ve sevimli misafirden o derece holanr ki onu krk gn kendi yatanda yatrarak bir ana efkatiyle bakar. Nekhat hline getii gnlerden bir gn, artk evin iinde dolaan ocuk bir ara, Ali Suavi'nin ktphanesine girer. Mdrn elinde bir kitap olduunu grnce de ne olduunu sorar. Suavi: Kur'n der, ve bunun iinde her ey vardr diye ilve eder. (8) M. K. nal, Ebzziy'nn bu iddiasn kesin olarak reddeder. Abdlhamid, V. Murad'dan kurtulmak isteseydi onun hayatn korumaa bu kadar gayret gsterir miydi? Murad, raan vak'asndan sonra 27 sene yaamtr. Suavi nefsi iin tahayyl ettii en byk makamlara deil, en kk hizmetlere bile Sultan Abdlhamid'in zaman saltanatnda nail olamyacan takdir ederek onu devirmek ve yerine -uuruna hkim olmyan- hkan mah lu getirip devlet makamlarnn en byn yakalamak ve icls ettii na murad istedii gibi kullanmak hlyasyle ve srf kendi menfaati iin bu vak'ay ihdas ettii phesizdir. (9) Yaznn bal: Serbzlk. Beyolu'nda Fransz lisan zerine tab olunan Courrier nm gazetede yazld na gre, Rusya'da serbzlk efkr gnbegn ilerlemek te imi. Zdegn ve., ne kadar akll adam var ise serbz lk taraftardr. Me'murn-i devlet ise bunun aksinedir. Bu iki taraf beyninde
olan mcadele bir vakit devam ederse de nihayet serbzlk tarafnn galebe alacanda phe yoktur. Ve imdiden vilyet meclisleri bir millet meclisi tekilini talep ediyorlar. Serbzlk demek, Avrupallar stlahatnca herkes eriat ve kanun huzurunda msavi tutulup kimsenin hakk zyi edilmemek ve l ve ednnn hkimi kanun olup ehliyetli memurlar yalnz kanunun icras ve hdimi olmaktr. ite Avrupallarn serbzlk veyahut hrriyet dedikleri mesele slm lisannda adlet ve insaf olunmak demektir. Istanbulda baslan franszca ve ermenice gazetelerin be gnden beri yazdklarna gre stanbul'da dahi serbzlk talebi iin ehl-i slm'dan bir cemiyet teekkl etmi. Hakikati bilemiyoruz. Shhatle haber alr isek ileride yazarz. 110) istanbul'da baslan yabanc gazeteler... oktan beri Devlet-i Aliyye Hkmetinde dahi intihap usulnn icrasn ve bir Millet Meclisi almasn tasvip ederek ve herkes aklna geleni syliyerek yazyorlar. Ve trke gazeteleri byle faydal ileri yazmadklar iin pek typ ediyorlar. Lkin o gazetelerin melliflerine bir sual edelim. Acaba onlar Devlet-i Aliyye nedir ve eriat ve kanunu nasldr ve taralarn ahvli ve halkmzn istidad ne raddelerdedir biliyorlar m? Eer o gazeteler biz Devlet-i liyye'nin kanunu ve halknn ahvlini biliyoruz, derlerse yine soralm ki kanunda m bir kusur gryorlar, yoksa icrasnda m? Eer kanunda grrlerse neresindedir? Kang bende rcidir? Tyin edip bize dahi gstersinler. Zannederiz ki kanunda hi kusur bulamazlar. nki vilyet nizamnamelerine bakld hlde kyller iin bile meclislere z intihabna hakk-u selhiyet verilmitir ve dsturda yazldna gre kazalarda ve kylerde neler vuk'u buluyor, zulm veya adlet mi oluyor, vilyet meclisi zasndan her biri ifhen veya tahriren tahkik etmekle ol vehile valilerin ilerine mdahale eyleme mezuniyet ve belki de memuriyet verilmitir. Ve herkes hakkn arayabilmek iin bunlarn emsli nice ruhsatlar it olunmutur.. (Muhbir, 1283, no 27).
ESK BR PUT : TERAKK
Altn Ca Masal lk ceddimiz hr, gnhsz ve bahtiyar yaratlm. Ama ktye kullanm hrriyetini: itihasn dizginliyememi. Cenneti bu yzden kaybetmiiz. Kitb- Mukaddes yle diyor. Sonra gnh gnh kovalam. nsan gitgide artan bir hzla yozlam. Eski edebiyatlar drde ayrr zaman: altn a, gm a, tun a, demir a.. s'dan be yz yl nce yayan Yunan komedi yazarlarna inanmak gerekirse, Kronos'un saltanat srd devirlerde insanlar mutluymu. Ne efendi varm, ne kle.. arap akyormu derelerden, balklar kendi kendine kzaryormu. Hesiodos da altn a
Kronos'a balar: lmller de, tanrlar gibi, kayglardan uzaktlar. Her ey herkesindi, hastalk bilinmiyordu. Pindaros, bahtiyarlarn yaad hayal lkesini yle anlatr: Meltemlerin okad bir ada. Zmrt aalarda altn meyveler. Ve iekten elenk ren atalarmz. Empedokles'e sorarsanz, altn ada bir tanra hkmediyordu dnyaya. Efltun'a gre, Tfan'dan kurtulan bir avu insan bir adada toplanm ve mutlu bir dzen kurmu: sava yok, kskanlk yok, btn insanlar eit, toprak cmert, yiyecek bol.. Altn a hilkatin ilk a, diyor Ovidius.. Ne ceza biliniyordu, ne korku. Tun levhalarda tehditkr yazlar okunmuyordu. Dvc ecel teri dkmyordu hkim karsnda. Ne kale vard, ne kl. Saban demiri ile yaralanmyan toprak, cmerte veriyordu meyvelerini. Yeil mersinlerden bal akyordu damla damla. Stten, nektardan rmaklar.. Kronos, cehennemin karanlklarna yuvarlandktan sonra, gm a balad: Zeus'un a. Puranalarda da ayn ocuka inan: altn a alt bin yl srm. Sonsuz bir mutluluk iinde yaam alt bin ift. Erkek kskanlktan habersiz; kadn, doum sanclarndan. Her ey sf, her ey temizmi. Mevsim, ebed bir bahar. Ne rzgr varm, ne yamur... Yeni Bir Mefhum Kaybolan cennet, orta an sonlarna kadar, bir ryadan ok bir nas'tr Avrupa iin. nsan, ilk ceddinin iledii gnh yznden lnete uramtr. Mazi btnyle keml; edebiyatyla, dncesiyle, inanlaryla. Madde dnyasndaki icad ve keifler, Avrupa' nn baklarn dnn ihtiamndan gnn vaidlerine evirir. Asrlk inanlarndan phe etmeye balar Avrupal. Altn a belki de gelecektedir. Bir Jean Bodin (1530-1596)'in, bir Francis Bacon (1561-1626)' n ar iyimserlii, yz yl sonra yaygnlar. mitler yn deitirir on yedinci asrda: kendini dev aynasnda grmeye balayan Avrupal, felsefeden sultay kovar. Eskilerle yeniler kavgas, edebiyat dnyasnda tartlmaz sanlan deerlere kar bir ayaklantr. Yarat hummas iindedir Avrupa. Asrn inancna gre, insanlk boyuna ilerlemektedir ve ilerliyecektir. Terakki, eyann mahiyeti icab; tabiata aykrdr duraklama., bir aksay, bir dinlenitir nihayet. Ne var ki terakki felsefesinin gerek mimar on sekizinci asr: Fontenelle, Turgot, Hume, Condorcet, Herder, Diderot.. eitli alanlarda ayn dnceyi iler, ayn inanc kkletirirler. Terakki felsefesi, felsefenin
btn olur. Ya Rousseau? an o kadar ktleyen Cenevre vatanda da ayn inanc glendiren bir delildir. Voltaire'e gelince, Candide'deki btn karamsarlk, stad, terakki felsefesine katlmaktan alkoyamaz. Ykselen bir snfn nikbinlii. Messeselerini kuran ve iktidar adm adm fetheden burjuvazi, zaferleriyle sarhotur. Ne Yunan'n altn a efsanesine inanr, ne hristiyanln kaybolan cennetine. On dokuzuncu asrda terakki inanc, toplumun btn tabakalarna kk salmtr. Avrupa'da herkes ilerici dir artk. Szlklere bakn. Terakki hayatn kanunudur, on dokuzuncu asrn Byk Lgat'ine gre... sosyal bakmdan, medeniyetin ve siyas messeselerin gitgide ilerlemesi felsefede, insanln kemle, mutlulua doru yol almasdr: daha az iyiden iyiye, bilgisizlikten bilgiye, karanlktan aydnla. Guizot iin terakki, medeniyet diye adlandrlan btnn temel kanunu. Bu iman, dank bir iyimserlik hlinde kalabaln uurunu ve uuraltn fetheder. Almanya'da romantik felsefenin, Fransa'da pozitivizmin, daha sonra ngiliz tekmlclnn dayand bir iyimserliktir bu. Evrim tabiat ilimlerinin de kanunu. Liberalizm ayn inantan kaynaklanr. Klsik iktisatlarn ments o; demokratlar iin, mukadder ve hayrl bir gerek. topyaclar da ilmin sonsuz gcne inanr: insan olgunlaacak, refah artacak. Saint Simon, ann midlerini cokunlukla dile getirir: irler insanln beiinde hayl etmi altn a.. Altn a nmzde, olgunlaan bir toplum dzeninde. Atalarmz grmemi byle bir a, bir gn ocuklarmz grecek. Altn an yolunu amak bizlere der. Sosyalistlerden sonra anaristler de terakkiye bir nass gibi sarlr: toplum ister istemez nce kollektivist, daha sonra da komnist bir merhaleye ulaacaktr. Hele aydn, yar aydn ve okumam kalabalklar iin terakki bir bedhattir. Makinelemeye ve sanayilemeye kar kanlar (Sismondi ve akirtleri gibi), terakki metafizii ile susturulur. Smrgeci fetihlerin meruiyet fetvsdr bu metafizik, emperyalizmin ideolojik silhdr: Rabbin sevgili kavmi kendi nizamn dier kavimlere kabul ettirir. Amerika'nn byk ve kk i adamlar kr krne inanr terakkiye. Rasyonalizasyon, normalizasyon, taylorizasyon gibi dzenlemelerin gerekesi ayndr: terakki. Sisifos kencesi Ama bu metafizik en parlak anda bile hatr saylr muarzlar bulur. nce edebiyat ykseltir sesini. Flaubert'ler, Baudelaire'ler,
Leconte de Lisle'ler burjuvazinin bu ahmaka iyimserlii ile alay ederler. Sonra iktisatlar ie karr. Stuart Mill'e gre, terakkiyi durgunluk izliyecek. nsanln tek hedefi o merhaleyi geciktirmek olmal. Sanayi rma durgun bir denize dklecek sonunda. nsanln peinden kotuu terakki, gerekte tam bir iktisad sisifizmdir. (Okuyucuya Sisifos'un ilesini hatrlatmaa lzum var m? Kucandaki kayay zirveye karmak zorunda olan o bahtsz, zirveye varr varmaz kaya aa yuvarlanr. Tekrar uuruma iner Sisifos, ve kayay tekrar kucaklar. Sonu gelmiyen bir ikence..) Stuart Mili iin de medeniyet dnyasnn aln yazs bu. Sosyolog Le Play de karamsar: Avrupa toplumu -hele Fransak halindedir. Zaten her ykseliin sonu alal, her alaln ykseli. Yenilik ak (filoneizm) insan ilimleri iin vahm bir hastalk. Terakki metafizii, madde ilimlerinde ne kadar hayrlysa, manev ilimlerde o kadar me'um. nk moral ve sosyal dnyada kefedilecek yeni bir prensip yoktur. Madd terakki, manev inhittn balangcdr Le Play'e gre. ktisat Dupont-VVhite de isimsiz, kanlmaz ve kendiliinden bir ilerleyie inanmaz. Toplumlarn yaaynda her hangi bir ilerleyi olmusa -ki byle bir zorunluluk yoktur- bu ya bir elitin eseridir, yahut da devletin. Kitle terakkiyi hzlandracak her hangi bir gten mahrumdur. htillleri bile o yapmaz. Ksaca, geen asrn sonlarna doru burjuva aydnlar terakki inancndan phe etmee balarlar. Ufukta yeni bir snf belirmi, kurulu dzenin btn messeseleri dayand ideolojilerle birlikte yklmaa yz tutmutur. Terakki inanc solun, yani yeni bir dzen peinde koanlarn bayradr artk. Bahtiyarlar iin her yenilik tehlikeli. Yirminci asrda terakki inanc hazin bir hatradr Avrupa iin. Tezadlar iinde rpnan Bat, mistisizmden medet umar. 1930'dan beri hepimiz bir para yogiletik, diyor Koestler.. Rasyonelden irrasyonele itildiimizin farknda deiliz. Aydn nne katan rzgr, laboratuvarlardan esiyor. Soldan saa kay, bata ilim adamlarnn eseri. Fizik son yllara kadar bir komiser-ilimdi (maddeci ve aklc demek istiyor). Gittike bir yogi-ilim oluyor. Psikoloji de yle. Yirminci asr, rasyonalizme, yaln kat iyimserlie, haysz manta, kstah bir kendine gvenie, hlsa on dokuzuncu asrn prometeci davranna kukuyla bakmakta. Ferrero doru sylyor galiba: Terakki kemiyet dnyasnda, keyfiyet dnyasnda deil. Keyfiyet -mesel iyilik ve gzellik-
llemez. Terakki mitosu, ykselen bir medeniyet iin bir fetih rysyd. ken bir topluluk iin gerekesi olmyan bir zenti. Bat snrsz bir terakkinin tehlikeli bir hayl olduunu oktan anlad. Biz hl bu yabanc tanrnn azad kabul etmez kleleriyiz. Namk Keml'a gre Londra Reid Paa iirt medeniyet, terbiye-i nass ve icra-yi nizmatt; Sadk Rfat iin usul- me'nusiyet. li Paa bu mefhum hercmercine son vermek ister: medeniyet insan toplumunu kuran fertlerin her yzden tam bir gven iinde yaamalar, syi ve refah nimetinden yararlanmalar demek; ne var ki emniyet ve refah zamanla geliir, bu gelimenin ad terakkidir ite. Tarifi aarsak: 1 Medeniyet, Avrupa'nn imdiki civilisation'u deildir. Her topluluun kendine gre bir medeniyeti vardr. Medeniyetin u veya bu idare tarzyla, yani icra-y nizmat ile dorudan dorya ilgisi yoktur. 2 Terakki de, cemiyeti tertib eden fertlerin daha aydnlk, daha insanca, daha mutlu bir hayat gerekletirmek iin harcadklar gayretlerin btndr. Namk Keml de baka trl dnmez: Medeniyet, syite kemldir. syi, madd ve mnev huzur. Ama ir, tecrbeli devlet adamnn bir kanun maddesine benzeyen tarifiyle yetinemez. Somuta ihtiyac vardr. Terakki makalesine Londra'y anlatmakla balar. Amac her hangi bir ehrin tasviri deildir. ir, bat ile douyu karlatrmak, adalarn uyarmak ister. Ksaca Londra bir vesiledir Keml iin, bir vesle ve bir remiz ('). Keml, Londra'ya 1867'de ayak basar. Victoria a, ngiliz toplum hayatndaki snf uurumlarnn derinletii bir devir. On sekizinci yzyln zgr, umursamaz ngiliz nesli, yerini din ve gelenek balarnn zincirledii soluk benizli, arpk, elimsiz bir kuaa brakmtr. yerlerinde, fabrikalarda zor bir hayat vardr... Doru drst bir kanalizasyon sisteminden yoksun bulunan Londra'nn ak kanallarndan gelen kokular insan rahatsz ettiinden, konaklarda oturanlar kap ve pencerelerini smsk kapamak zorundadrlar (Yusuf Mardin). Ne var ki, gen ir, ne snf atmalarnn farkndadr, ne de Thames'ten ykselen kokularn. Dilini anlamad o Bbil kulesinde tek klavuzu, Paris Bykeliliinde grevli imam hoca Tahsin Efendi'nin, ok tonton bir adam diye kendisinden sz ettii A. Fanton.
Keml, bedbin tesbitlerle girer konuya. hsan dncesi hakikatin btnn kucaklamaktan ciz. Kaderi, ar kutuplar arasnda raksetmek. Avrupa aydnlar, aydaki nehirlerin derinliini lebilirler de Meri'i tanmazlar. Ama baklarmz mutlaktan nisbye evirirsek, meden dnyada insan emeinin yaratt hrikalara aar kalrz. rnek mi istersiniz? te Londra! Bu beldeye, enmzec-i lem denilse yerindedir. Medeniyet-i hzra demek, Londra demek. Hep sisli, hep karanlk. Ama bu nikbn altnda medeniyetin nazenn bir dilrbs glmsyor. iri bu bedialar lkesinde hayran brakan ilk hrika: parlamento. Arkasndan ngiliz adleti ge karlr. Sonra da ngiliz maarifi: Orta mektepteki renciler drt lisan bilir. Her biri be alt ilimle urar. lk mektepte ne alfabe okutulur, ne aritmetik. Niin okutulsun? Yedi sekiz yandaki ocuklar okumay da, hesab da okt an skmtr. Tayfalar matematiin en derin meselelerine in. Dkknlarnda yazc grlr ki, faraza Almanya hkemsnn hikmet -i hukuk hakkndaki fikirlerini tartr. Hayvanat bahesi Nuh'un gemisine benzetilir. Ktphaneler, memur ve okuyucularyla geit resmi yapar nmzde. Tiyatrolar da unutulmaz. Bahtiyar ehir.. Adlet, mrifet, san'at.. el ele vermi! Mrifetin kaynaa: Dr-l Fnn, Encmen-i Dni ve matbaa. Ama Londra'y Londra yapan miller: kendi leminde bir gedy dahi, padiah eden hrriyet, kimseyi mdnunun maduriyetine hissedar etmeksizin herkesi mfevkinin saadetine nil etmee kaadir grnen msvt, bir zayf ocuun ellerini yirmi pehlivann bazular kadar mfd eyleyen taksm-i mesi (i blm), yrtk paavralara, krk kemiklere altn deeri veren usul-i servet (ekonomi politik), buhar kuvveti, hava gaz... Ve bunlarn hepsini yaratan: insan kafas. ir, paletindeki boyalar tketmemitir henz. Sebeblerden tekrar eserlere atlar: Yalnz ehir iinde mevcud olan ve her biri milyonlarla altn kymetinde bulunan yksek binalar yan yana getirilse stanbul kadar bir ahne saray teekkl eder. Pazarlarnda olan cevahir ve nefyise baklsa dnyann tabiat ve servet hazineleri serp yama edilmi de getirilmi zan olunur. Londra'da zaman, saatin yelkovanna baldr, bizde akrebine. nk biz tarmla urayoruz, onlar ticaretle. Ne var ki bu medeniyet sadece Londra'ya veyahut mcerret ngiltere'ye mahsus deil, Fransa'nn, Almanya'nn, svire'nin, Amerika'nn her tarafna mildir. Evet, bu meden lkeler tabiat - leme ferman dinletmektedir. ocuklar baka bir dnyada yetitirilmi gibi grbz ve tvn.. kzleri bin iki yz okka.. Aalarnda karpuz kadar armutlar grrsnz. Her taraf mmr, btn insanlar mutlu. ran irlerinin Hind'de ve in'de tasavvur ettikleri cevherden kaleler, altndan
saraylar, rengrenk gl baheleri Avrupa'dadr. Acaba Bat, Dou'nun bu asrlk rysn nasl gerekletirmi? Keml'in al susam al tek kelimeliktir: Terakki. Yazarn ir olduunu unutmyalm. Muhatab da Binbir Gece Masallar'na alk okuyucular. Ama bu ir, bir entellekteldir de. Avrupa'da yaam bir entellektel. ir, paletindeki boyalar cmerte harcadktan sonra entellektel kar sahneye. Ve btn bir asrn zihnini kurcalayan anahtar suali tekrarlar: Ne yapmal? Cevdet Paa'dan Tunuslu Hayreddin'e. Sadk Rifat'tan Ahmet Midhat'a kadar btn bir aydnlar kafilesinin ortak ilesi bu kr dm. Keml, Bat'nn zaaflarna gzlerini kapam deildir. Bata snf imtiyazlar. Sonra borsa oyunlar. Mziden kalma a d alkanlklar.. Ve madalyonun br yz: yoksulluk. lim adamlar endie iindedir. Siyas ahlk ve umum terbiye yle bozuldu ki hazin bir fetretin yani bir ihtillin kopmasndan korkuluyor. Ksaca, mrifet ve servette grlen bu ykseli, adlet ve ahlkn tereddisini nliyememektedir. Kendi lkemize gelince: Biz ve Onlar Bizde hkmet ahkm- fkhiye'ye dayanr. Ahkm- fkhiye, kanunlarn en mkemmeli. Necbet, mmetin ortak vasfdr. Hi kimsenin madd imtiyazlar yoktur ve olmyacaktr da. Servetler arasnda uurum, slmn tanmad bir felket. Ahlka gelince.. bozulmak yle dursun, yeteri kadar gelimemitir bile. Avrupa'da knanan kusurlarn hepsinden uzaz. Peki, bu kn sebebi ne? Atlet. Baka bir deyile terakki-perver olmamak. Evet, yle bir ka sene iinde stanbul'u Londra veya Paris hline getirmek mmkn olmadn biz de biliriz. Fakat mdem ki Avrupa bu hle topu topu iki asr iinde gelmi. Biz de Avrupa'y rnek alarak iki yz ylda ayn seviyeye ykselir, en mtemeddin memleketlerden biri olabiliriz. Bunun yolu da olduka basit: bilgi ve emek (mrifet ve sy) (2). slmiyet, ilmi, beikten mezara kadar arayn, diyor. Ama bu emr-i cell unutulmu. Kanaati, bir lokmayla bir hrka tekerlemesine irc etmiiz. Bu uykudan ne zaman uyanacaz? Ve lkesinin insanlarn bir alma seferberliine arr (Bkz. Terakki makalesi, 12 terinievvel 1288, bret). Zaman, Zaman- Terakki Mehl iklimlere sefer eden hi bir yolcu, Avrupa'nn Sadullah Paa'ya telkin ettii vecdi tadamamtr. Viyana Sefr-i Kebr'inin btn
metrukt- edebiyesi uzun bir kasdeden ibaret. Hele Ondokuzuncu Asr. Batfnn balca mitoslarn, ihtiyar arkn uur altna zerk eden bir efsne-iir. Avrupa btn gnhlarndan arnm, btn tezatlarndan syrlmtr bu manzmede; o artk yalnz madd fetihlerin deil, insanlk ryalarnn da gerekletii bir topyadr... maddecilikten, reyblikten uzak, bir inanm insanlar lkesi. Bir kelimeyle Paa, Tr- Sn'da, ilh nurdan gzleri kamam bir Msa Peygamber'in cezbesi iindedir. Terennmlerine:
Eriti evc-i kemlta nr- idrkt Yetiti rtbe-yi imkna ksn- miimteniat
msralaryle balar. Btn bu mucizeler ilmin eseridir. lmin ve imnn. Asrn hikmeti, Tanr'nn birlii esasna dayanmaktadr. Btn milletler birlik srrn kavramtr, artk. Heyhtl rfan gnei Bat'dan douyor imdi; Rum'un da, Arab'n da, Msr'n da adlar unutuldu. Sonra ir, lkesinin insanlarna acyarak sesleniyor:
Zamn, zamn- terakki, cihan cihan- ulm Olur mu cehl ile kaabil bekaa-y cemiyat
Olmaz tabi. O hlde btn gcmzle adalamalyz. Torunlar, Paa'nn bu hayrhah ihtarn unutmamlardr. Mstariblerimiz bugn de ayn hedefe komuyor mu? Hem de gittike artan bir hzla..
NOTLAR s
(1) Biliyoruz ki Keml, Londra'y ziyaret eden ilk Osmanl deildir. Mesel 1838'de Paris Sefareti Baktipliine tyin edilen Mustafa Sami Efendi, Avrupa Rislesi'nde Londra'dan da sz eder. Dnyann en byk ehri olan bu ticaret merkezi saysz buharl gemilerin ve yelkenlilerin uradr. Efendi'nin dikkatini eken ilk tecelli: Sisler iinc-e dolaan peri kzlar. Londra'da bir ay kalan sefaret ktibi, bu dumanl lkeyi apal bir sinema seyircisinin serseri tecesssyle seyreder. klimiyle uyuamad ngiltere'den bir avu izlenim ile Parise dner.
lG52'de Londra sergisini ziyarete giden Aleko Efendi daha dikkatli bir nhiddir. Seyahatn&me-yi Londra'da tiyatrolara geni yer verilir. Ama Aleko'nun tasvirleri rast gele bir seyyahn s ve soluk intihalarm sergiler sdece.
(2) irin Trk milletine ykledii vazife, yalnz hummal bir sa'yden ibaret deildir. Avrupa'ya en yakn bir mevkide bulunmalar dolavsyle garp medeniyetini en evvel alacak olan onlardr. Bu medeniyet gneiyle Trkler, Asya milletlerini aydnlatmak ve onlar asrlardan beri gelmi olduklar gaflet uykusundan uyandrmak vazifeliyle mkelleftirler. Trkler, dier Asya milletlerinin adeta aabeyleri mesbesindedirler ve kardelerini tenvir etmek, onlar iin bir aabeylik borcudur. (Bkz: ttihad- slm. Makalt- Siysiye ve Edebiye)
HRRYET PENDE
1. DEALAR DNYASINDA
Hint Kelebei adan aa, lkeden lkeye, insandan insana deien bir mefhum: hrriyet. Konduu iein rengini alan Hind kelebei. Siciline bir gz atalm m? nce filozoflar dinlesek.. Bu kadar ok mn tayan baka bir kelime yok, diyor Montesquieu.. kimine gre hrriyet, isteyerek ba tc edilen zorbay, usannca alaa etmek; kimine gre, silhlanmak, iddet kullanmak. Bazlar iin soylarndan bir hkmdar, bazlar iin kendi yaptklar kanunlar tarafndan ynetilmek imtiyaz. Cumhuriyetin tadna varanlar iin cumhuriyet, monariden holananlar iin monari. Sonra trife kalkyor kelimeyi: Hrriyet, kanunun izin verdii her ii yapmak.. tima Mukavele yazar ok daha karamsar: nsan hr domu, ama her tarafta zincirler iinde. Toplumlar almaya-grsn efendiye, alnca bir daha vazgeemezler. Boyunduruu krmaa kalkmak onlar hrriyetten bir kat daha uzaklatrr. Serbzl hrriyet sanrlar, oysa serbzlk hrriyetin tam tersi. Yaptklar her devrim madrabazlarn eline drr onlar, zincirleri daha da arlar. Madam Rolland'a sorarsanz, adna cinyetler ilenen bir tanra. Biraz da irlere kulak verelim: Hrriyetin yaratcs: dzen, yalnz dzen. Klelik, dzensizliin pii (Peguy). Bir ey sylemekten ok akyan, cevap vermekten ok sual soran nlet kelimelerden biri., her renge boyanm; vck vck teoloji, metafizik, ahlk ve politika. ekimek, cebellemek, belgt gstermek iin bire bir. Hayl zmlemeler, kl krka yaran istidlaller, frtna koparan cmle sonlar istiyorsanz, biilmi kaftan diyen Valery, sonra siyas hrriyeti tanmlamaa alr: Asrlarca toplumlar iin iki trl insan vard: hrler, kleler. Zamanla hrriyet, lkleti: bir mit, bir maya, vait ve tehdit ykl
bir kelime oldu. Siyas hrriyet, eitlik ve egemenlik kavramlarndan ayrlamaz kolay kolay. Bence siyas hrriyetin tek mns u olsa gerek: yalnz kanuna boyun emek zorundaym. Devrimci bir ir, Eluard, cotuka comu: Yeniden balyorum yaamaa, beni dirilten sensin. Seni tanmak, seni terennm etmek iin dodum: hrriyet. Gide, her zamanki gibi, pheci: Hrriyet korkun ve bell ey. nce kendinde kstlamaa, yok etmee alacaksn hrriyeti. Sonra elinden gelirse, bakalarnda. Mthi olan, rza d klelik. Gle\ olan, isteyerek benimsediimiz. Silone, okuyucuyu kavgaya aryor: unun bunun armaan deildir hrriyet. stibdat iinde de hr olabilirsin, diktatrle kar savaman yeter. Kendi kafasyla dnen hrdr, adletine inand bir dv iin dven hrdr. Hrriyet fetihtir, bakalarndan dilenilmez. Hrriyet, varoluularn da ments. Camus der ki: Hrriyet, kasrgalarn arabasna yazlan korkun isim, her devrimin temelinde o. Hrriyet olmadan adlet dnlemez. Ama yle bir an gelir ki adlet uruna hrriyeti askda tulmak gerekir ve devrimi dehet talandrr. hrriyet bir aldatmacadr, Sartre'a gre: Her ada, peygamberler kp devrimciye hrsn dediler, amalar onu aldatmakt: Stoaclk, Hristiyanlk, Bergson.. insann zincirlerini gizleyerek onu daha ok kleletirdi. Btn bu hrriyetler, tek hrriyet demekti aslnda: i hrriyet. Kimsenin el uzatamayaca bir hazine. Byle bir hrriyet herhangi bir eylemin zorunlu art deildir, kendi kendine yeter. Zincire vurulan Epiktetos niye bakaldrsn? Hr olduunu hissediyor, hrriyetin tadn karyor ya! Serbest olmu, olmam ne yazar! te size bir demet dnce. Aydnlandnz m? Littre'nin szlnde yirmidrt anlam var kelimenin. Sekizi, hrriyetin nesnel durumuna it: Ballk, bask, zorlama olmadan, bir insann bakasnn istediini deil, kendi dilediini yapabilmesi. Alts, hrriyetin znel durumunu belirtiyor: nsann kendi bamszlnn, serbestliinin, ihtiyrnn uuruna varmas. Dier onu da zel ve teknik anlamlar: Ruhsat, kolaylk v.s. Bu kaypak tanmlar, hrriyet kelimesini (') de, daha bir ok kelimeler gibi, metafizik bir orospu hline getirmi (Lafargue). mtiyazlardan Hrriyete Onsekizinci asrn ortalarna kadar fert yok Avrupa'da, tabiatiyle fert hrriyeti de yok. Hrriyet haktan ok, imtiyaz. Fertler, bir snfa, bir loncaya, bir devlet hizmetine, bir ehre, bir eylete bal olduklar iin
baz haklara da ship. Galikan kilisesinin hrriyeti, korporasyonlarn hrriyeti, niversitelerin hrriyeti ve daha yzlerce hrriyet. Bunlarn bir baka ad da firaniz, Haner'nin trkesiyle: zadeg, mufiyet, serbestlik. Kiinin ayrc vasf: teb'a olmak, kiliseye bal olmak, sanat shibi olmak, belli bir snftan olmak. Ferdin hrriyeti grevleriyle snrl. Kii olarak yararlanamaz bu hrriyetten. Baka bir deyile, hrriyetler, belli bir zmreye it imtiyazlard. Hrriyet mefhumuna yeni bir anlam kazandran: Rousseau. Ona gre, insan sfatna bal, sdece o sfattan gelen bir hrriyet vardr. Yeni hukukun, yeni ahlkn, yani demokrasi hukuk ve ahlknn temeli bu hrriyet anlaydr. nsan insana eittir. Hi kimse baka bir kimseden ne daha stn, ne de aa. nsan insan yapan rh ve akl. Rh ve akl, btn insanlarda bir. Btn insanlarda konuan vicdan ayn. inden gelen sese kulak vermek, hissettiklerini sylemek, dncelerini dile getirmek her insann hakk. Kimse bu sesi boamaz, bu irdeyi bask altna alamaz. Bu hrriyet anlay Avrupa'da yeni bir insann mjdecisidir: Fert. Fransz Devriminden sonra ilerici aydnlarn hepsi Rousseau gibi dnr. Mefhumun gelimesini ondokuzuncu asrn Byk Kamusundan izleyelim: Politikaya Yn Veren ki Gerek Otorite ile hrriyet., politikay zetleyen iki zt mefhum. atyorlarsa, toplum rahatszdr; aralarnda henk kurulmusa, mutlu. Otoriteyi ykmak, anariye yol amaktr. Hrriyeti kaldrmak, toplumu bir veya birka kiinin smrsne terketmektir. Demek ki insanlar ne hrriyetten vazgeebilirler, ne otoriteden. Ama bir hakikati da unutmamalyz: hrriyetin tek destei var: hak.. Otorite hem kuvvete dayanr, hem hileye. Yani hrriyet dima tehlikededir. Hrriyet, tarihin hi bir anda tam olarak gereklememitir. nk hkmetler iin ayak badr. Hi bir hakk olmayan, batakilerin her yaptn kerem sayan insanlar ynetmek ne kadar kolay. Otorite, hrriyetin anadan doma dman. Hrriyetten yana olanlar, ferdin haklarn kabul ettirmee btn gleriyle almaldrlar. Otorite zten gldr, korunmasna ihtiya yoktur ayrca. Peki anaristler.. diyeceksiniz. Anari, iktidarn yolsuzluuna kar bir tepkidir. Zafere ulaan hi bir parti, bir ynetim arac olarak kullanmamtr anariyi. ktidara geen her parti, dima daha gl bir otorite kurmaa almtr. Yneticilerin aczi, iktidar iin ekien ikbalperestler.. ite
otoriteyi tehdit eden tehlike. Kurban olmaa almamtr iktidar. ktidarda olanlarn, iktidar kullanmad grlm m? Monariler hrriyetin gelimesine elverili deildir. Her direnii krmak, her hrriyeti bomak ve gelecei gven altna almak isterler. Demokratik bir hkmet de tiranik olabilir. Ama basknn kurban aznlktr demokrasilerde. ki Hrriyet Hrriyet nedir? arlman'n hocas Aicuin'e gre: gnahsz bir hayat. Bir ahlknn anlay bu. Massachusetts kanunnmesindeki trif de aa yukar ayn: Doru ve iyi olan yapmak hakk. Kanun koyuculardan biri, VVintrop (1588-1649) trifi yle aklar: iki trl hrriyet var.. Biri bozuk.. Hayvan da, insan da kullanabilir bu hrriyeti: houna gideni yapmak. Byle bir hrriyet, her otoriteye dmandr, her kurala kafa tutar, aalatr bizi. Hakka da. bara da kar. Tanr yasaklamtr bu hrriyeti. Bir de meden ve ahlk hrriyet var, gcn birlikten alan bir hrriyet. Devletin grevi, bu hrriyeti korumaktr ite. Bu kutsal hrriyet uruna gerekirse canmz vermeliyiz: doru ve iyi olan her eyi ekinmeden yapma hrriyeti. Kiliseye gre de hrriyet ikiye ayrlr: kutsal olan, bozuk olan. Hakkn hrriyetini kabul, hatnn hrriyetini reddeder kilise. Ama hakkn da, hakikatin da tek kayna: kendisi. Ksaca, kilisenin istedii hrriyet kendi hrriyetidir. yle ey olur mu? Kanun koyucu vicdanlara bask yapmamaldr. Gnh bakadr, su baka. nanc ve ibdeti dzenlemee kalkan her kanun, hrriyete tecvz etmi olur. Ktlk yapmamalymm, pekl, ama nce ktlk ne? Trif edilsin. Cismn hkmet iin tek ktlk: Kanunun inenmesi. Kanunun hakkaniyete uygun olmas iin sosyal haklara sayg gstermesi lzm. Gnh, Tanr'nn kanununa kar koymaktr. Hi bir beer kanun gnh cezalandramaz. Vesayet altna alnamaz Tanr, korunmaa da ihtiyac yoktur. Tanr'ya yaplan saygszl cezalandracak kanun, Tanr'ya kar en byk saygszlk. Eski alar her hkmet biimini denemi ama siyas hrriyeti tanmamtr. nk demokrasiye yabancdr. ktidar ya bir kiinin elindedir yahut imtiyazl bir kastn. Hriyet Eski Yunan iin de mehul. Eski Roma iin de. mtiyazl bir snfn olduu yerde hrriyetten sz edilemez. Orta ada yalnz toprak shipleri hrd. XII. yzylda hrriyet fikri belirmeye balar. Monari glenmek iin nc snfa birtakm haklar baheder. Bu haklar hrriyetin tohumu olacaktr. Devletler yklr,
prensipler ebeddir. Hrriyet henz boy atmad zaman bile titretir hkmdarlar. Tekrar ediyoruz.. ocuk toplumlar, siyas hrriyetten habersizdir. Ama olgunluk alarnda bu hrriyetlere dayanmak zorundadr toplum. kmesini nleyecek olan bu hrriyetlerdir ancak. nce vicdanlarn bamszla kavumas lzmd. Reform orta an din istibdadna son verdi. 89 devrimiyle talanan bir kurtulu. Evet, 89'la vicdan hrriyeti kesin bir zafer kazanmtr. Ama siyas hrriyet hl tehlikede. Hrriyetin ilk art: genel oy hakk. lk art diyoruz, btn deil. ngiltere'de siyas hrriyet yoktur. Konuma ve yazma hrriyeti ancak temsl imtiyazlara dokunmamak kaydyla mevcuttur. Hrriyetler birbirine baldr. Hepsinin de destei: eitlik. Vatandalarn btnne it olmayan hrriyet, hrriyet deil imtiyazdr. Hrriyet diye haykranlarn ou, hrriyeti kendileri iin isterler: Bir nevi hrriyet tekeli. Evet, hrriyet bir aznln imtiyaz ise, kanun tarafndan cidd bir garantiye alnmamsa, hrriyet deil, yalandr. Bize lzm olan birtakm hrriyetler deil, hrriyetlerin btn. Hr olmak, her trl klelikten kurtulmak demek. Cehalet ve sefaletten daha ar klelik var m? Vicdan hrm.. imann kaybeden halk kuvvetli bir ahlk ve felsefe terbiyesi alamadktan sonra bu hrriyeti ne yapsn? alma hrriyeti varm.. alma vastalarndan yoksun halk, topraksz, letsiz, sermayesiz, kollarn bile kullanamazken, bu hrriyet neye yarar? Gerek hrriyet yalnz hak deil kuvvettir de. Yeteneklerini adletin hkimiyeti ve kanunun himyesi altnda gelitirmek iktidar. Kullanlamayan soyut bir hrriyet, hrriyet midir? Sokak fenerleri krlerin ne iine yarar? nmelilere yryebilirsiniz diye kanun karmak yeter mi? Sub lege libertas Hrriyetin snrlarn kanun izmeliymi (sub lege libertas). Kabul, ama iki artla: 1) Genel irdenin ifadesi olan kanun, dzene sokacam diye insann temel haklarn inemeyecek. 2) Her vatandaa bu haklar kullanma imknn salayacak. Kiinin topluma kar grevleri var, menn.. Ama toplumun, yelsrine kar grevleri yok mu? Var phesiz. Hkmetin vazifesi, hkmen eit saylan vatandalara adlet datmak deildir yalnz. Hkmen eit, gerekte birbirinden ok farkl! Hkmet zayflar korumaldr. Gller kendi kendilerini korurlar. Ne yazk ki hkmetler bu dzenleyici rol hemen hemen hibir zaman benimsemezler. Demek ki hrriyet klar, devletten ok kendi fedakrlklarna, kendi drstlklerine dayanmaldrlar.
Girardin ne gzel sylemi: Toplumun da tabiat gibi kanunlar var. Yazl hukuk bunlar grmezlikten gelebilir ama yok edemez. Dnya bir tabiat kanununa dayanarak dnmektedir. Yazl hukuk vaktiyle bu kanunu da mahkm etmedi mi? Mahkm etti de ne oldu? Glnleti.. lmin yannda kk drd dini. Hrriyet de bir tabiat kanunu. Bu kanuna gre insan, kendi aklnn yrngesinde hareket eder. Yazl hukuk bu kanunu da mahkm etmeye kalkrsa, kendi kendini mahkm etmi olur. Krenin kanunu hareket, insann kanunu hrriyet. Dnce hrriyeti: Her konuyu tartmak, denemek, dorulamak de mek. Yaasn hrriyet! Kahrolsun korku!... 2. GLGELER ALEMNDE nce irler Konusun!
Ben bu hrriyeti grdmd canm, Avrupa'da Bana orda ne kadar dilber u fettan geldi. Etmeyince o tenezzl, yerine sslenerek Desene, kaynanas bizlere mihmn geldi. buuk ylda bakn Kbe-i hrriyetten Payitahta nice bin khne bezirgn geldi. Hseyin Kmi dem olmazsak kalrsak biz bu istidadda Devr-i hrriyet de birdir, devr-i istibdad da skdarl Tl'at Bey Hrriyetimiz var diyoruz, anl, mbeccel.. Dman bize kaanun mu ya hrriyetimiz mi? Tevfik Fikret
Utanga Bir Nazenin Trkede hrriyet mefhumu yok. Fransz Devriminden sonra duymaya baladmz liberte lfzn, nce serbesti ile karlamz. Serbesti, ba ballk demek. Glhne Hatt- Hmaynu'nda boy gsteren bu farsa kelime, ok gemeden yerini bir arapa rakbeye kaptrm: Hrriyet (2). Yeni tandmz bu nzenini Osmanl devlet ricaline takdim eden Sdk Rifat (3). Paa'ya gre medeniyetin ilerlemesi eye bal: Nfusun oalmas, memleketin imar, sayi ve rahatn salanmas. Ama bunlar da temelsiz olmaz. Temel: Hukuk- hrriyet, baka bir deyile teb'ann can, mal, rz ve itibar gvenlii. Hukuk- hrriyet millet-i thire-i slmiyenin yabancs deil. Yalnz, Avrupa devletlerinde bu gib i emniyet ve hukuk- hrriyet begyet mten ve mteber tutulmaktadr.
Hukuk- millet ve kanun- devlet zre hareket edilirse ne itaatsizlik grlr, ne serbestiyet. Dikkat buyurulsun, milletin haklar ve devletin kanunu gzetilirse itaatsizlik de kalmaz, serbestiyet de, diyor Paa. Demek ki serbestiyetten anlad, ar hrriyettir. Mhim olan kanunlar iinde hrriyet. Yani, hukuk nizamdr. Devlet-i aliye'de bunun aksini iddia eden mi var? Avrupa Rislesindeki hrriyet, ele avuca smayan yabanc b ir yosma deil, mahcub ve meddeb bir bkire. kinci Mahmud'un Viyna Bykelisi, Metternich'in dostuydu. Metternich ise, hrriyetin deil, hrriyetsizliin temsilcisidir. Elbette ki Paa liberteyi Bat'nn anlad mnda anlayamaz ve anlatamazd. Hrriyet kelimesi, Osmanl efkr- umumiyesini bir gnde fethetmez. Suv Efendi, hrriyet yerine, serbestlik kelimesini kullanr. Ona gre, serbestlik, edn ve l herkesin ba kanuna bal olmak demektir. Muhbir yazar, byle bir serbestlikten yanadr. Yalnz Avrupa milletlerinden her biri bunu tahsil iin nice yollar tutmular ve her yolda ifrat veya tefritten kurtulamamlardr. Avrupallar isterler ki, bu adlet aadan yukar gider kuvvetle icr olunsun.. Yazk! Halbuki, adlet yukardan aa bir kuvvetle gelmelidir. nki, adlet bir kocaman ta gibidir, ki yukardan bir tek kiinin dokunmasyla debilir. Aadan yukar atlmas pek ok kuvvetlere muhtatr. bin sene evvel yaayan Homeros bile nerede okluk, orada b.... demiyor mu? Ksaca Suv iin hrriyet demek, adlet demek. Adlet ise, slm'n temeli. Keml'in Dlsine'si Oysa Namk Kemal iin hriyet, byl bir kelime, bir tlsm, bir kara sevd. ir, cenge hazrlanan bir siphi heybetiyle kkrer:
Ne gam pr-te-i hevl olsa da gavgy- hrriyet Kaar m merd olan bir can iin meydan- gayretten!
Kamaz tabi, nk.. Celldn can alan kemendi kahreden ejder de olsa, esret zincirinden bin kere hayrl. Sonra kahramanmz Felee seslenir:
Felek her trl esbb- cefsn toplasn gelsin Dnersem kahbeyim millet yolunda bir azimetten
Ve mehul bir zlime meydan okuyu: Sakn milletin fedakr ocuklarna dokunaym deme; zulmnn klc, kanmzn ateinde erir.
Zorbalkla yok edemezsin hrriyeti, al idrki kaldr muktedirsen demiyyetten. Nihyet, kendi lklar ile mest, yalvarr sevgiliye : Ey gzel hrriyet! Ne efsunkr imisin, esretten kurtulduk ama, senin esirin olduk. Kalbimiz yalnz senin iin arpyor, n'olur gizlenme. mmet ebede kadar seyretsin cemlini. Unutulmasn ki, gerek dnyda deil, iirin byl lkesindeyiz. ir kime kzm? Bu hrriyet, nasl bir hrriyet? Kimin kime kar hrriyeti? Nesrin hendesesinden, nazmn uultulu alaca karanlna kaan Keml, bir belgat hummas iindedir. iirin o nesil iin b ir oyun olduunu biliyoruz. Aldanma ki ir sz elbet te yalandr diyen ire selm! Yeni Bir Tanr: Heykel-i Hrriyet imdi de Paris'teyiz. Yl 1878. Sadullah Paa sergiyi dolamaktadr. ntblarn merak etmez misiniz? Paris, keml ikliminin sultandr. Bu tehirgh- imtihan ise, Fransa'nn uluvv- kbna bir brhandr. Paa, bu bedayi-i srn grnmeyen halikn arar. Baklar birdenbire hrriyet heykeline taklr. Muammnn anahtar bulunmutur artk. Evet, grdmz bu kemlt HRRYET'in eseridir batanbaa. Kavimler ve milletler onun syesinde mutlulua kavumu. Hrriyet olmaynca emniyet olmaz, emniyet olmaynca sa'y olmaz, sa'y olmaynca sadet olamaz. Gafil olmayalm... buras bir heserler sergisinden ok, mevzutn imtihan edildii bir yer: Buradaki sr- nefise, kanun- hrriyete tbi memlikin mahsul-i terakkiytdr. Sadullah Paa tima Mukaveleyi okumu muydu? Bilmiyoruz. htill ncesinden gelen bir ses bu. Zincirlerini krmak isteyen nc snfn sesi. Esat Muhlis Paa'nn olu Kbe-i Hrriyet'i grmeden de hrriyete kt. Onyedisinde balayan bir ak. Said Bey'i dinleyelim: Tercme odasnda birlikte bulunduumuz esnda merhum terakki tarafdarnnn en ileri gelenlerinden olup dire-i hriciyede bulunan kudem kendisine ifrat lkabn vermiler idi (Bkz. Sadullah Paa yahd Mezardan Nida, s. 11.) Bir Msterikin Genellemeleri: Berlin Bykelisinin bu cokun kasidesi Musev bir msteriki yersiz genellemelere srklyor. Sadullah bu szlerle XIX. asrda Avrupa'y dolaan Ortadoulularn ortak grn belirtiyormu
Bernard Levvis'e gre. XIX. asrda Ortadou diye bir yer var myd? XIX. asrda Avrupa'y dolaan Ortadoulular kim? Tunuslu Hayreddin'in, elRifaa Bey'in hrriyetten ne anladklar mlm. Par is sergisini 1888'de ziyaret eden Ahmed Midhat Efendi'de bu akn hayranlktan eser var m? Msterik devam ediyor: Bu intelijansiya iin Bat'nn gc de, baars da gizli bir kaynaktan geliyordu: siyas hrriyet. Siyas hrriyet Aladdin'in lmbasyd. imdi, Dou da bu hrriyet lmbasyla terakki denen cini emrine rm edecek, muhteem Bat'nn efsnevi hazinelerini elde edebilecekti The Middle East and The West yazar, bu parlak tesbitlerden sonra hrriyeti trif ediyor: Hrriyet, hkmet tarafndan yaplacak kanund davranlara kar vatandan korunmas, hkmetin kuruluuna ve ynetimine kctlma hakkdr... Hrriyet, belli bir siyasi tekilt tarafndan korunur ve tatbik edilir. Bu siyasi kuruluu tatbik edenler, umumiyetle ona demokrasi derler. Levvis'e htrlatalm: Osmanl lkesinde hkmet tarafndan yaplacak kanun d davranlara kar vatanda koruyacak almaz kaleler vard : eriat ve rf. Hkmetin kuruluuna ve ynetimine katlamayacak tek fert yoktu. Hrriyet, mslman, hristiyan, tab'a-i ahnenin mterek mmeleki. Yabanclam bir iki aydn, yni Bat'nn birka papaan, hrriyet iinde hrriyet hasreti ekerken, bize bal olan bir memleketin (Romanya) ocuu olan Panait strati, dnynn en hr diyr Osmanl lkesidir, diyordu. Tanr'ya ve Padiah'a atmadktan sonra insan orada her eyi yapmakta serbesttir. Bir kelimeyle, Avrupa'nn zledii gerek demokrasi ilk -belki de son- def olarak Devlet-i liyye'de gereklemiti. ada Avrupal derbeder strati'nin ak kalbliliinden de mahrum.
NOTLAR! (1) ada bir szlk de yle diyor: Ltince libertas'dan. 1190'da irde-i cz'iye anlamna kullanlm. 1266' da, oul olarak, bir ehre bahededilen zadlk. Daha sonra: d etkenlere kar bamszlk, muhtariyet; bir bask olmay, bir basknn yumuatlmas veya yok edilmesi. Dar anlamda, kleliin, tutsakln, mahpusluun zdd. Geni anlamda, bask olmadan hareket edebilme, hrriyet. Hak, ruhsat. Siyas ve sosyal alanda, organize bir toplumda, belli kurallar iinde, kendi irdesine gre hareket etmek imkn. Siyas hrriyet, halkn, vatandalarn kendi temsilcileri aracl ile kanun koymak hakk. trl hrriyet var, Raynal'a gre.. Tabi hrriyet, medeni hrriyet, siyasi hrriyet: nsann hrriyeti, vatandan hrriyeti, halkn hrriyeti. (Bkz. Paul Robert) (2) Libert6yi hrriyetle karlayan ilk szlk Ruphy'nin Franszca Arapa lgatesi (1802). Sonra Rhasis (1828). Bianchi'de de ayn karlk.
Ayrca, serbestiyet, zdeg, istikll. Liberte ivile: Ruhsat- er'iyye. Libert politique: Ruhsat- mlkiyye. Hrriyet Trke lgatlarda kleliin zdd (Bkz. Redhouse, Salhi, emseddin Smi vs.). Kald ki Arapa'daki mns da bu. ir: Tama'kr hr kledir, kanaatkr kle hr. diyor. (3) Rfat Paa sem-y irfanmzn mnzev bir yldzdr. (1807 1856). I edebiyat dnymza yeni ulayor. Balca ulemmz dnyya gelmemi farzederler Paa'y. Ne smail Habib'in Trk Teceddd Edebiyat'nda, ne slm Ansiklopedisi'nde. ne Meydan Laroussea'da ad geer.. Mardin'in Sdk Rifat hakkndaki aratrmas ciddi, mdellel, doyurucu, (Bkz. The Genesis of Young Ottoman Thought) Tanzimat'n dayand ana fikirleri tesbit etmek olduka g, erif Mardin'e gre. Zira Tanzimatn mimarlar hareketlerinin vazh ve nazari b ir mdfaasn yapmamlardr. Reid Paa iin Devlet-i liyye'de tatbik dnlen medeniyet yolu: terbiye-i ns ve icr-y nizamttr. (nizamttan murad: dnyev nizamt). Mardin bu puraram pek mphem bulur. Bereket Tanzimat'n siyasi felsefesini aklayan bir vesika var: Sdk Rfat'n Avrupa Risalesi. Paa'nn Viyna'dan Reid Paa'ya yollad mektuplarla, Glhne Hatt- Hmyunu'nda ifdesini bulan dnceler birbirlerine ok yakn. Paa Avrupa Ahvline Dir Risale'yi 1837'lerde hazrlam. Akl hocas Metternich. Islhat hakkndaki muhafazakr tutumu, ar hrriyet korkusu, ihtill dmanl bu iddiann ak delilleri. Sonra Paa'nn iktisad' fikirlerini anlatan yazar onu merkantilizme balyor. Sdk Rfat halk kelimesini ilk def olarak peuple mnsna kullanm. Hukuk- lzme-i hrriyetden sz etmi. vs. Mardin, Metternich'e fazla nem vermiyor mu acaba? Paa Osmanldr. Avusturyada adaletin tecellisine ahit olur, Islm Adlet'in. Baka bir deyile, Rfat'n temel dnceleri, tamamen an'anevi slm Dncesi'nin erevesi iindedir. Hakikat u ki Sdk Rfat'la Metternich arasnda bir ruh akrabal vard. Temkinliydiler, drendidiler, muhafazakrdlar. Bat karsnda ayn vakur, ayn ihtiyatkr, ayn pheci davran daha sonra Cevdet Paa'da da bulmuyor muyuz? Reid Paa'nn dostuyla, Reid Paa'nn mahmsi gerek miza, gerek terbiye bakmndan birbirlerine ok benzerler. kisi de cidd ve kendilerinden emin birer devlet adamdr. Avrupa dili bilmezler, yni yabanclamamlardr.
EN EMN YOL
ki Mukaddime : Tunus'un dnce tarihinde iki ad : bn Haldun, Hayreddin. Biri cihanml bir zek, islm irfannn son muhteem fecri. teki geni
ufuklu bir devlet adam, itim ehramn en alt basamandan zirvelere trmanm. kisi de malp ve mustarip, ikisi de yalnz. kisinin de mehur olan: Mukaddimeleri. bn Haldun, tarihle peneleen bir dev. Hayreddin, tarihin iflarna kulak kabartan bir dinleyici. Benzeyen taraflar: ciddiyet, samimiyet, tecrbe. Avrupa Akvem'l Mesliki yz yldan beri tanyor. Biz bir devrin btn bocalaylarn, btn araylarn dile getiren o vesika-kitaptan hl habersiziz. nce yazarn hayat hikyesine bir gz atalm : Esir pazarndan satn alnm bir ocuk.. Kanlca'da geen bir ka yl.. Sonra uzak bir lkeye yolculuk, bir ark saray., ve Avrupa. Batnn itim messeselerine hayranlkla eilen gen bir tecesss, Kanma bilmiyen bir renme ak. Ve tekrar., teceddt hummas iinde rpnan Tunus'a dn. Bat irfan ile bilenen bu etin irade karsnda btn kaplar kendiliinden alr. Tunus beyinin eski klesi, Tunus'un Mdirn Reisi olur. Sonra yeniden Avrupa: Almanya, Fransa, ngiltere, talya hkmdarlar nezdinde eitli grevler, Nihyet zengin bir tecrbe ile stanbul. Hayreddin, Osmanl efkr- umumiyesinin mehul deildi. 28 Austos 1875 de yaymlanan ttihad gazetesi, paa'nn slahat kiiliini koltuk kabartc bir mukayeseyle mhrlyordu: Devlet-i Aliyye iin Reid Paa ne ise, bu gnk Tunus iin Hayreddin Paa odur. ktidar - ilmsine gelince.. El Cevib gazetesinde tefrika edilen Akvem'l Meslik en parlak delil. Hikmet-i hkmeti bu eser-i celilden iktibas edenlerin bir byk devlet idaresine muktedir olabilecekleri pheden vreste. Oysa eser Paa'nn kudret-i milesinden bir nebzedir. Artk sahib-i eserin siyas kudretini tasavvur edin. Saraya yakn nfuzlu dostlar da bu sitayi taarruzunu srekli telkinlerle destekliyorlard. Devlet-i Aliyye buhran iindeydi. Padiah, Meclisi datmak zorunda kalmt. Garabetleriyle temayz eden Vefik Paa'nn yerine Avrupa ahvalini bilen tecrbeli bir vezir aranyordu. stanbul'a gelir gelmez iltifat- hneye mazhar olan Hayreddin, bir ka ay sonra mhr- sadarete nil oldu. Bu beklenmedik ikblin Osmanl intelijasiyasnda sevim siz tepkiler uyandrmas mukadderdi. Namk Keml iin, Paa'nn stanbul'a gelmemesi ok daha hayrl olacakt. Paa belki Buhara veya Tahran'da bir iyi sadr- zam olabilirdi. Fakat biz Tunus'dan memur dilenecek kadar dmemitik. (Menemenli Rifat beye mektup, 5 Ekim 1878). irin on drt gn sonraki mektubunda da unlar okuyorduk: Hayreddin Paa iin, biz Tunus'dan vkel dilenmeye muhta deiliz dediim
ciddiydi; nk Tunus mlmt- siyasyece bizden ok aadr. I Kasm 1878'de daha tarafsz grnmeye alan Namk Kemal'e gre, Hayreddin Paa'ya ahlka vkelmzn hi biri msavi olamaz, fakat idrke hepsi msvidir. Keml'in Paa'yla muarefesi yokmu. Akvem'l Meslik'i okumu sadece, o maskara Akvem'l Meslik'i. Belki irne bir fke. Ama Keml bsbtn haksz da deildi: Osmanldan ok islmd Paa., hayat Tunus'ta gemiti. Trke bilmiyordu. Yni Devlet-i liyye ahvalinin yabancsyd. Gnlden balyd hilfete. nk lem-i islmn en byk temsilcisi, en gl destei halifeydi. Hayreddin, Abdlhamid Han'n iltifat ve itimadn kazand halde, sekiz ay sonra sadaretten ayrlmak zorunda kald. Keml'in Akvem'l Mesalik dmanl, Ali Suavi'ye duyduu kinin uzants. Filhakika Akvem'l Mesalik sarkl ihtillcinin ba ucu kitaplarndan biriydi. ada bir amerikan yazarnn hem siyaset tarihileri, hem siyas felsefeyle uraanlar iin esiz bir terkib diye tantt bu veska -kitap 1867 de yaymland. Hayreddin eseri kaleme alrken devlet hizmetinde deildir. Ne var ki geici bir ksuftu bu. Tekrar poiltikaya dneceini biliyordu, henz genti (40-45 yalarnda). Kapaktaki isim : lkeleri tanmak iin en emin yol. Eser blme ayrlmt: nce Mukaddime, sonra Avrupa'y tantmaa alan I. kitap (342 sahife), sonra: dnyann coraf blgeleri, hicr ve mild tarihlerin karlatrlmas ve bol bol takrz. Kitabn ruhu: Mukaddime. Paa hem douya, hem batya seslenen bu mdafaanmeyi bir yl sonra franszcaya evirtir. Abdurrahman Sreyya'nn 1878'de Akvem'l Mesalik adyla trkeletirdii Mukaddime'nin mkemmel bir ingilizce tercmesi de var: Leon Cari Brovvn, 1967. (') Zaman ve Zemin: Tanzimat ricali, dahil siyasetlerini Avrupa'ya sefaretler kanal ile izaha alktlar. Osmanl intelijansiyasnn bat dnyas ile doruda n temas 1867 den sonradr. Devlet-i liyye ile ihtilfa den Mustafa Fazl, emellerini gerekletirmek iin Yeni Osmanllar Parise arr. Batya hicret eden bu ilk mlteciler kafilesi, btn siyas mlteciler gibi kark bir topluluk: drst insanlarla ktlar bir arada. O bir avu gurbetzede, ok gemeden hiziplere blnr. Her hizip Avrupa kamuoyunu kazannak ister, batnn kiralk kalemlerinden faydalanm a alr. karlan gazeteler kaak olarak anavatana sokulur. Tunuslu devlet adamnn o toy ve mcerperest delikanllarla her hangi bir mnasebeti yoktur. Bununla beraber Akvem'l Mesalik yazarn
Tahtv'yi, Sadk Rfat Paa'y, daha sonra inasi'yi, Ziya Paa'y, Namk Kemal'i, Afgan ve Muhammed Abduh'u.. iine alan zincirin halkalarndan biri sayabiliriz. Hayreddin kkleecek olan bir gelenein de kurucusu; baka bir deyile, lkesindeki slahat iin Avrupadan yazl olarak yardm isteyen ilk devlet adam. Onu byle bir szcle hem ald terbiye, hem de siyas tecrbeleri hazrlamt. slm iyi tanyordu. bn Haldun'u, Mverd'yi, Gazal'yi okumutu. Geri doulu bir devlet adam iin tannmas gereken zirveydi bunlar. Ama Paa'nn malmat ok daha derin, ok daha ihatal. Dncelerini savunurken rastgele bir devlet adamnn tanyamyaca bir ok fakihlerden de iktibaslar yapar: Mavak, bn Abidin, Taftazan, bn Hayym elCevziyye, bn Akl ve el-Harf gibi. Kitap irne cokunluklardan uzak, sk bir istidlaller zinciri ile rl ve didaktik mhiyettedir. (slm an'anesine gnlden baldr yazar.) Besmeleyle balar ve takdr-i ilhye teslimiyetle biter. Biim de, ruh da islm. Bir kelimeyle, Hayreddin kucanda yaad dnyann gerek bir temsilcisi. Peki ama Avrupa'y ne kadar tanyordu? Gen Hayreddin Tunus'a gelir gelmez yeni kurulan Mhendishane'ye (Ecle Politechnique) girmi, franszca renmeye balam, yabanc mavirlerle tanmt. Daha sonra iki defa Fransa'ya gitti ve uzunca bir zaman kald orada (birincisi 185356), ikincisi (1862-69) Bu uyank devlet adam elbetteki Avrupa'nn eitli evreleriyle temasa geecek, siyas messeselere dikkatle eilecekti. Ama unutmayalm ki tecessslerimize yn veren ihtiyalarmzdr. Hayreddin'in bu yabanc dnyay, btn ananeleri, btn irfanyla kucaklamas beklenemezdi. Bir an nce zlmesi gereken meseleler vard kafasnda: slm lkeleri neden geri kalm, Avrupa niin ilerlemiti? Bu yeni medeniyetten neler alabilirdik? Avrupa'da benzerlikler aryordu Hayreddin. Dikkatini teferuat zerinde datmyordu, hasb tefekkre harcayacak zaman yoktu. Temellere inmek lzmd nce. Hal ve Akd Erbab: Kanunlarn iki kayna vard Hayreddin'e gre: akl ve vahiy. Akl, insanln ortak malyd; adaletle hrriyet, akln iki temel prensibi. slm dnyas adaletle hrriyeti ba tac ettii mddete ykselmi, hristiyan dnya bu temel deerlere ihanet ettii iin karanlklarda kalmt. Hatsn anlayan bat adalet ve hrriyete drt elle sarld, terakki ve tekamln merkezi oldu bylece. Bizse o kutsal ilkelerden yz evirdik, kmzn balca sebebi bu.
Evet Hayreddin baty tanyordu, ama bir islm olarak. Sadullah Paa'lar ve Namk Keml'ler gibi cokun ve hayalperest deildi. Amel bir zek idi, gnn mbrem ihtiyalarn dnyordu. Islahat demek hemen uygulanabilecek ve islmiyete ters dmeyecek dzenlemeler demekti. Hudutlu bir tecesss belki, ama uyank ve ne istediini bilen. Avrupadaki icad ve keiflerden uzun uzadya sz eder, nk, bunlar btn insanln. ekinmeden benimsenebilirler. Malmatfuruluktan holanmaz, verdii bilgiler herhangi bir mektep kitabndan alnmcasna kurudur. Eitime byk yer ayrr, nk islm dnyas iin yeni kadrolara ihtiya vardr, merutiyeti takdir eder ama bu ynetim biiminin zerinde en ok durduu yeri vekillerin sorumluluudur. Filhakika: Avrupa'da adaleti, hrriyeti, emniyeti salayan bir mesuliyet nizam vardr; mesuliyet-i vkel. slmda millet meclisi yoktur. Ama bir ehl-i hal ve akd zmresi var. Eski islmn ykselii bu zmrenin eseridir. Temsil hkmet, idarecileri murakabe iin bir vastadr sadece. slm cemiyeti, muhtelif itim ve iktisad menfaatlerin att bir topluluk deildir: Kaynam bir btndr, havas ile avamdan ibaret bir btn. Ehramn zirvesinde ise hal ve akd erbab. Yani eriatn temsilcisi olan ulem snf. (2) Paa'ya gre, islm devletlerinin zevali, ulemann umur -i siyasyeye yabanc kalmalar yzndendir. Hayreddin'i, byle bir tehise gtren mil neydi acaba? Trkiye ve Tanzimat yazar Engelhard'a gre; Akvem-l Mesaliki, Abdlaziz Han'da grlen mutlakiyet temaylleri ilham etmi. Trk aydnlarnda mphem olarak beliren endieleri dile getirmi Hayreddin. Yani, Mukaddimenin ana fikirleri; gerek payitaht'ta, gerek balca vilyet merkezlerinde ara sra hafif olarak su yzne kan dncelerin programlamasndan ibaret. Paa der ki: En mkemmel insann bile zaman zaman heveslerine, ihtiraslarna kapld olur. Liyakatli bir hkmdar iin mmetin umr - hkmete itiraki, vkelnn mesuliyeti, hkmet ilerinde murakabe, gerek bir nimettir. Hele hkmdar liyakatsizse byle bir murakabeye mutlak ihtiya vardr. ngiltere, mecnun bir hkmdar olan III. George zamannda en tehlikeli buhranlar atlatn byle bir murakabeye borlu deil mi? Thiers'in Napolyon iin syledikleri kulamzda kpe olmal: Tek kiinin hkmeti, hkmdarn iktidar ve ehliyeti ne kadar yksek olursa olsun, daima tehlikelidir. Fakhlerin hepsi ayn hkmde birleir; Hkmdar, baz haklarn, bir toplulua veya bir takm insanlara vekleten devredebilir. Hatta byle bir devir, hkmdarlk haklarnn en mhimlerinden biridir. Demek ki yaplacak ey, Saltanat- Osmaniye
nin eski bir kanununu tevs ve slah etmekti. Engelhard, Kanunnme-yi Sleymanyi hlsa ettikten sonra ite, der., mslmanlar arasnda taammm etmee balyan ve bilhassa maksadlar, hatta tekilt mehl bir nevi siyas cemiyet olan Gen Trkiye'nin tercman olduu efkr ve hissiyatn z bu idi. (Ali Reat tercmesi, sh: 133-135.). Sleyman Kanunnmesi: Sleyman'n ikbal ve ihtiam bu kanunun eseridir, Hayreddin'e gre.. Padiah, vkel ve havassn toplayarak bu kanun hkmlerine riayet edeceini ve ettireceini bildirmitir. Sonra da yeminler.. Kanunu hazrlarken lkesinin en byk ulemasyla istiare eden hkmdar bu kanunda aa yukar yle der: Devlet-i Aliyye'nin idaresi ulemann ve vkelnn mesuliyeti altndadr. Saltanatn temeli eriat olduuna gre, padiah doru yoldan inhiraf ederse, onu ikaz etmek ulema ve vkelya der. Padiah herhangi bir karar almadan nce istiare etmek zorundadr; ktl nlemek her mslmann vazifesidir. Bu ie en ehliyetli olanlar ise ulema ve vkeldr. nk ulema eriat ahkmn en iyi bilen zmredir; vkel ise umr- siyasiyye ve zamann icabrarna vkf.. Padiah eriat hkmlerine yan m izmitir? Bu iki zmre hemen harekete geecek, Padiah' ikaz edecektir. Hkmdar, hatasn kabul ederse ne al.. Yoksa ordu kumandanlar haberdar edilir. Keyf davranlarn arkas kesilmezse Padiah hal edilir. Tahta ayn ileden bir bakas karlr. Bir kelimeyle Avrupa'nn millet meclisinden bekledii grevi islm dnyas ulema ve vkel'ya yklemitir. Tefti ve murakabe islmda Avrupa'dan ok daha mhimdir; nki yalnz dnyev bir ykmllk deil, dn bir vecbedir de. Sleyman Kanunnamesine riayet edildii mddete Devlet-i Aliyye ykselmekte devam etmi; bu kanundan inhiraf, inkrazn balangc olmutur. Paa lkenin idbarn nizam - kadmin bozuluuna balar; islmn iar olan adalete glge dm, can ve mal emniyeti bulamayan hristiyan teb'a baka devletlerin himayesini arar olmutur. Yabanclar iin bulunmaz bir mdahale vesilesi. Millet Meclisi: Gaile, gaile.. Tanzimat, yerinde tedbirlerle inkraz nlemee alr. Ne var ki yaplan slahat yetersiz bulanlar da var. Ar hrriyetiler hristiyan ekalliyetle birleerek bir millet meclisi kurulmasn istiyorlar. Paa, bu taleb mer bulur, ama nazar olarak. phe yok ki
herkesin amac bir: Tab'a-y ahanenin refah ve saadeti. Hriyetilerin niyetleri asil, emelleri hlis. Ama bir hayalin kurbandrlar. Cnki lkenin gerek durumunu bilmiyorlar. Balca hatalar: Zamansz kurulacak bir millet meclisinin ne gibi tehlikelere yol aacan dnmemek. Ayn taleb, hristiyan teb'a tarafndan ileri srlnce ok daha ihtiyatl olmak lzm. Bizden olmyanlarn iyi niyetlerine nekadar gvenebiliriz? stenilen hrriyetlerin verilmesi gayr- mslim teb'ann gizli emellerine hizmet etmek olmaz m? Siyas hrriyet demek teb'ann btn haklardan eit olarak faydalanmas demek. Byle bir eitlik, ehliyeti olan herkesin en yksek makamlara kabilmesi demek. Siyas hrriyet.. iyi ama, nce devletin bekas. Bu hedefte birleiyor muyuz? Vastalar zerinde ayrlsak da beis yok. Hayreddin, teb'a arasnda byle bir anlay birlii olmadna inanr. Devlet kendi kendini korumak zorundadr. Avrupa devletleri de sadece hanedan tebeddl gibi, teferuat kabilinden bir tehlike ihtimalini dnerek siyas hrriyeti kstlamadlar m? Oysa bizde tehlike ok daha cidd. lkemizde eitli kavimler yaamaktadr; bunlarn ou devletin resm dilini bilmez ve kendi aralarnda da anlaamazlar. Btn kavimlerin temsilcilerini bir araya toplayan bir meclis, Babil kulesine benzemiyecek mi? Bir ksm vatandalar byle bir haktan mahrum etmek ise, hakkaniyete aykr. Demek ki Bab- li, teb'aya ar bir hrriyet vermemek ve millet meclisine iltifat etmemek zorundadr. Ama bu geici bir durum: lke ilerlemektedir, yarn engeller kalkacak ve teb'aya geni bir hrriyet verilecek ve istenilen meclis kurulacaktr. Liberalizme geemiyorsak bunun balca sebebi Avrupa'nn mdahalesidir. Avrupa, Devlet-i Aliyye'nin kendi teb'as zerinde kaza hakk olmadn iddia edecek kadar insafsz. Dikkate lyk deil mi? Tanzimat'n btn byk devlet adamlar bir millet meclisi kurulmasn zamansz bulmaktadr. 1867'de, Midhat Paa'nn merut rejimi btn fenalklar nleyecek bir tedbir saymas, Fuad Paa'y glmsetir. Bu zata retemedik ki, der., politikada h-drlarn (panacee) yeri yoktur. (3) ktisad Grler: Devletin iktisad hayata mdahale etmesi lzumsuz. Adalet ve emniyeti salasn, yeter. Gven jinde yaayanlar kollarnn ve kafalarnn var gcyle alrlar. Ne hazin tezad? Liberalizme kar olanlar batdan gelen mamuller ve lks eya iinde yzyor. ktisadiyat iin ykc, siyas bakmdan utandrc bir davran. Dnceye gmrk
duvar koymak abes. Mhim olan bir an nce iktisad bamszla kavumak. Avrupa'ya ham madde verip, mamul madde almak iktisad bir esaret. Byle bir ihtiya hem istikllle badaamaz, hem de muhafaza-i nfuz ve kudretle. Hele cihet-i ihtiya, levazm ve mhimmat-i harbiyeye mteallik ise.. Paann devlet anlay o an Avrupasnda da geerli, Liberalizm de devletin vazife ve yetkilerini geni lde kstlar. Ona gre de en iyi hkmet, en az hkmedendir. Bir kelimeyle, islm devlet gryle liberalizmin prensipleri birbiriyle atmaz. Her ikisi iin de iyi devlet, masraflar ve vergileri asgarye indirendir. Bununla beraber Hayreddin'in slm lkeleri iin yeni saylabilecek teklifleri de var: Mesel slm lkelerinin Avrupa'ya ucuz hammadde ihra edip, oradan pahal mamul madde aln tenkit eder. lke, rettii mallar, mamul madde haline getirmelidir. thalt ile ihracat arasnda denge kurulmaldr. Devletin ithalt, ihracattan fazla olursa iflsa srklenir. Hayreddin'in tavsiye ettii bir baka yenilik de Anonim irketler. Sermayenin rahata tedavl edebilmesi iin yollar yaplmal, vilyetler bir birine balanmaldr. Hayreddin, sanayiin teviki iin sergilerin almasndan, en iyi maml ve mahsullerin mkfatlandrlmasndan yanadr. Bir kelimeyle Paa'nn iktisad grleri, Avrupa'daki klsik iktisat grlerine uygundur. Devlet, iktisad faaliyetleri kstekleyen engelleri ortadan kaldrmaldr. Yazar, yerli sanayii korumak iin bir tarife siyaseti takibetmenin lzumundan bahseder. Bir kelimeyle iktisad grleri Ricardo, Smith, Say istikametindedir. Ama tavsiyeleri daha ok ampirik bir mahiyet tar. Yani Paa, okuduundan ok, Tunus'daki tecrbelerinden faydalanr. Unutulmasn ki Hayreddin'in tavsiyeleri de, tecesssleri de amel'yi n plna alr. ann iktisad nazariyelerinden ne kadar haberdard bilmiyoruz. Kimleri okumutu, kestirmek g. Muhakkak olan u ki devlet ve iktisad faaliyetlerle ilgili grleri Avrupa'dan iktibas edilmi bir zm yolu olmaktan ok, slm lkelerinde hkim olan nizamszla kar islm bir tepkiyi ifade etmektedir. Hayreddin devletten ne istiyordu? Kanunlar tatbik etirmek ve teb'ann can ve mal emniyetini salamak. Bu talebi, ann Avrupa'I iktisatlar pek al benimseyebilirlerdi. Sonra vergiler toplanmal, memur maalar muntazaman denmeliydi. Unutmayalm ki Hayreddin bir slm devlet adamdr. O, insan bir homo ekonomikus olarak ele almaz ve alamazd da. O'na gre iktisad faaliyet, devleti glendirecek bir faaliyettir, Yani bir gaye deil bir vasta. Bir yerde liberallerden ok
merkantilistlere yakndr. slmn iktisad knden, keyf idareyi sorumlu tutar. Avrupa'nn bu sahadaki stnl ise merutiyetin eseridir. Bir kelimeyle, Akvem-l Mesalik bir terkiptir. slm ve bat dncesiyle, slm ve Bat messeselerinin islmi plnda ampirik bir terkibi. Zira muhatab nce kendi dnyas, sonra da Avrupadr. Avrupa'nn stnl : Hayreddin de ada olan aydnlar gibi Avrupa'ya hayran. Batnn fikiyeti Akvem'l Meslik'in laytmotivlerinden biri. Kafasn kurcalayan sual u: slm medeniyetiyle hristiyan medeniyeti aa yukar ayn prensiplerden yola km. Neden birisi alalrken teki kemlin zirvesinde? Avrupa'nn ilerlemesi coraf bir sebepten mi? klmi .mi daha gzel? Topra m daha bereketli? Hayr. Irk bir stnlk de sz konusu olamaz. Hristiyanlk desek? Ne mnasebet. Avrupa'da dinle devlet ayrlmtr. Eer hristiyanlk dnyev ilerlemeye sebep olsayd, Papalk devletinin, Avrupa'nn en geri deil, en ileri devleti olmas gerekirdi. O halde Avrupa'nn stnl, akdemiyetinin eseri. Baka bir syleyile geriliimizin sebebi: Adalet ve hrriyet esas zere kurulan tanzimat ve tensikatdan mstenti marif ve fnnda Avrupallarn terakk ve tekaddm. Daha sonra ayn suali baka bir ifadeyle tekrarlayan Avrupal sosyologlarn vard hkm de bu deil mi? Baka bir ifadeyle dedik. nki bugnk batllar iin batnn stnln yapan kapitalizmdir. Osmanl neden kapitalizme geememi? Geememi, nk Avrupa ondan nce davranp messeselerini kurmu ve Osmanl iktisdiyatnn o istikamette gelimesini nlemi. (Bkz. M. Rodinson, slmiyet ve Kapitalizm). Paa der ki: Adalet ve hrriyet olmadan Avrupa'nn seviyesine ykselemeyiz. Adalet ve hrriyet ise Islmn temeli. phe yok, ama Avrupallarn bu temel zerinde kurduklar siyas ve itim messeseleri de tanmalyz. slm devletleri bat messeselerini neden benimsemesinler? Eer bu messeseler hikmete uygunsa? Hikmet, mslmann kaybedilmi mal deil midir? Vaktiyle Avrupa bizi taklit etmiti. imdi de biz onu taklid edemez miyiz? Maslahat Prensibi: Evet, eriatin menei ilhdir. Gayesi: hem dnyev, hem uhrev saadet. Ama eriatn btn hkmleri donmu ve kalplam deildir ki.
Sonra eriat, fert veya hkmetin yapmas veya saknmas gereken her eyi teferruatyle sylememitir. eriatn ak olarak yasaklamad her fiil mbahtr. Bu mbahlar dnyasnda hkmetlerin biricik r ehberi, toplumun menfaati olmaldr. Toplumun menfaati yani maslahat. Maslahat, mefsedetin zdddr, lgate gre. Sulh yolu, fayda demektir. Maslahat- mrsele; eriat tarafndan 'tibar, iptal veya ilga edildii belli olmayan bir mes'elenin fakhler tarafndan hkmlendirilmesi. Paa'nn bu konuda balca kayna bir Hanbel fakhidir: bn Kayyim el-Cevziyye. El-Cevziyye'ye gre; hkmetler, fkhn ak prensiplerine kar gelmemelidir. Ne var ki iyi olan, iyilik yolunda yaplm olan her i, gerekte Allah tarafndan vahy edilmemi veya Peygamber tarafndan sylenmemi de olsa, eriate uygundur. artlar deiir zamanla. Dn faydal olan, bugn zararl olabilir. Demek ki idare tarz da, kanunlar da ayn kalamaz. Neyin eskidiini, nelerin deitirilmesi gerektiini, toplumun yeni ihtiyalarn kim tayin edecek? Ehl-i hal ve akd. Yani ulem ile havas. Adna ister aydn diyelim, ister elit. Topluma yeni teklifler sunmak bu zmrenin grevidir. Shhatli bir reformun ilk art, ulema ile devlet adamlar arasndaki anlama. Bunun iin de ulemann yaadklar a btnyle tanmalar lzm. Ksaca, ilim adamlar yol gstermelidir politikacya. Fildii kuleye ekilmemelidir. Hayreddin'in hedefini tek cmleyle hlsa etmek kabil: slm kalarak adalamak.
NOTLAR: (1) Akvem'l Meslik'in garip bir kaderi var. Mehur Adamlar Ansiklopedisi eserden habersiz. Akvam-s SiyerC?) isimli kitap Tunuslu Hayreddin Paa'ya izfe edilirse de, onun olmayp yine Tunus merasndan Hasan Paanndr (cilt II. sayfa 998). Meydan Larousse, kitabn adn Akvam'l Mesalik diye yazar, sonra Meslek ayrlklar diye trkeletirir. Kitabn adi: Akvem'l Mesalik, fi Mrifet-i Ahval-il Memlik dir. Akvem'in akvamla ilgisi yok. Kavim'in ism-i tafdili. En emin, en salam mnsnadr. ngilizce tercmesi de The Surest Pathdr. Pakaln, Abdurrahman Sreyya'nn nszn eserin mukaddimesi sanarak kitabna aktarr. Sayn erif Mardin eserin ne asln grm, ne de trke tercmesini The Genesis of Young Ottoman Thought'da paadaki islmi temayl kitabn isminden de anlyoruz der. Filhakika kitabn franszcasmdaki ad Mslman Devletler iin lzumlu slahattr. Mardin, Paa'nm kulland baz tbirleri de tuhaf bulur. limlerin patriotizmini canlandrmak ne demek diye sorar? Bir islm yazar patriotizm mefhumuna yabancdr der. Elbette ki hakl. Ama Paann asl metinde kulland kelime hamiyettir. Hamiyeti avrupalya anlatmak iin patriotizm kelimesini kullanm.
Sayn Fevziye Abdullah Tansel'in iddias daha da artc. Hayreddin Paa'nn hal tercmesine id eserlerde byle bir kitabndan bahsedilmezmi. Oysa Kmus-ul Alm'dan Son Sadrazamlar'a kadar btn tercme-i hal kitaplannda-yanl da olsaAkvem'l Mesalik'den sz edilmektedir. Sayn Niyazi Berkes Trkiye'de adalama'da Akvem'l Meslik'in 1876'da stanbul'da basldm syledikten sonra Trkeye Bereketzde smail Hakk tarafndan evrildiini, fakat bu tercmenin yarm kaldn ekler. Bibliyografya blmnde ise trkesinin baslmam olduunu reniriz. Arap dnyasnda slmiyet, Milliyetilik, Sosyalizm de ise, unlar okuyoruz: Hayreddin, slm, daha dorusu Osmanl mparatorluunun slah hakknda da bir kitap yazd. Arapadan trkeye de evrildi. (sh, 153). Hangisi doru? (2) Hayreddin, eserin Franszca tercmesinde entelekteller tbirini kullanr. Ama bu firenke kelime, islm dnyasndaki ulemay karlamaz. (3) nklplarmzca ba veren inklp diye tantlan Ali Savi de, Millet Meclisini lzumsuz bulur. te Muhbirdeki bir yazs: stanbul'da baslmakta olan yabanc gazeteler oktan beri Devlet-i Aliyye hkmetinde dah intihap usulnn icrasn ve bir Millet Meclisi almasn tasvib ederek ve herkes aklna geleni syleyerek yazyorlar. Ve Trke gazeteleri byle faydal ileri yazmadklar iin pek tyib ediyorlar. Lkin o gazetelerin melliflerine bir sual edelim. Acaba anlar Devlet-i aliyye nedir ve eriat ve kanunu nasldr ve taralarn ahvli ve halkmzn istidd ne raddelerdedir biliyorlar m? Eer o gazeteler biz Devlet-i Aliyyenin kanununu ve halknn ahvlini biliyoruz derlerse yine soralm ki kanunda m bir kusur gryorlar, yoksa icrsnda m? Eer kanunda grrlerse neresindedir? Hangi bende rcidir? Tyin edip bize dah gstersinler. Zannederiz ki kanunda hi kusur bulamazlar. nki vilyet nizamnamelerine bakld halde kyller iin bile meclislere z intihbma hak ve selhiyet verilmitir. Ve dsturda yazldna gre kazalarda ve kylerde neler vuku buluyor, zulm veya adalet mi oluyor? Vilyet meclisi zasndan her biri., valilerin ilerini tahkik edebilir. Ve herkes hakkn arayabilmek iin bunlarn emsali nice ruhsatlar t olunmutur. Fakir bir kyl hlini mdire veya kaymakama anlatamazsa dorudan doruya Hnkr'a bavurabilir. (Muhbir, 1283, no 28.) Serbestlik hakkndaki yaz aka Millet Meclisinin aleyhindedir: Adaletin yukardan aa gelmesi i banda ehliyetli bir memur bulunmakla olur. Byle mhim bir ii muhtelif-il-arz nice bin kiinin eline verip idre etmek akl kr mdr? Ama bir yerde ki ehliyetli adam yok zannolunursa aransn bulunsun. Ve bulunmaz da mit kesilirse yahut halkta ehliyetliye itaat kalmayp bedeviyyet ve vahiyyet sfat olan serbzl isterlerse artk ne re, tabiatyla sz ayaa der. te korkulacak ey grdnz m budur. (Muhbir 1283, no. 28).
AVRUPA'DAK HAYLET
Bir Mefhumun ki Ad: nce ngiltere'de kullanlm: 1827. Arkasndan Fransa'da, 1835. Reybaud, Kelimeyi ben yaygnlardm diyor. Leroux diretiyor: Ben. Gerek u ki; yeni doan sosyalizm lfzn aydnlar evresine tantan Reybaud'un Modern slahatlar veya Sosyalistler nvanl eseri. Sosyalist sfat daha ok aydnlar (bur[uva ve kk burjuva aydnlar) tarafndan benimsendii iin iiler arasnda kuku uyandrr. Nitekim 1848' de Marx-Engels imzasn tayan beyanname sosyalizmin deil, komnizmin beyannamesidir. Ama Marxizm daha sonra kendini ilm sosyalizm diye tantacak, bu lafz belli bir dnya grnn ismi olarak kullanacaktr. Sosyalizmle komnizm arasndaki farklar bugne kadar kesin olarak belirlenmemitir. Zaman zaman ayn anlamda kullanlr, zaman zaman ayr anlamlar yklenirler. Kullanann mizacna, hitabedilen okuyucu kitlesine, dnemin artlarna gre deiir karlklar. Yalnz sanayi devriminden sonraki dnem iin daha ok sosyalizm, daha eski alar sz konusu olunca da komnizm tercih edilmektedir. Ksaca aydnlk dncenin vatan olmakla vnen batnn insan ve toplumla ilgili kelimeleri hl kaypak, hl sislidir. Ayrntlar bir yana brakarak 19. asr Fransasnn sosyalizmden ne anladn grelim. Kaynak; tannm bir ilim messesesinin yaynlad bir iktisat lgati. (Dictionaire De l'economie Politique, Librairie de Gullaumn et Compagnie, 1864). Makalenin yazar Reybaud. Sosyalizmler, sonu yaklaan birer rya, yazara gre. Sosyalistler 1848'de tam bir baarszla uradlar. Oysa ellerine ne gzel bir frsat gemiti. Artk sosyalizmden sz etmek bir lnn arkasndan nutuk okumak gibi bir ey. ada zihniyetin bu isyan asrlardr hidi olduumuz ayaklanmalarn tpks. Yeni bir sistem kurduklarn ileri srenler kabiliyetsiz birer kopyac. Heyhat! Abesde bile orijinal olunamyor. nsan zeks her devirde yelken am hayaller lkesine. Bazen filozoflar klavuz olmu, tarikatler pelerinden gelmi, bazen topluluklar km yolculua; doru yoldan ayrlm, dncelerindeki perianl eylemleriyle perinlemiler. Bir yerde mistik etken ar basm, insiyak, davaya hadim klm. Bir yerde insiyak setleri ykm. Btn bu akmlarn ortak yn; yerlemi inanlardan kopmak ve doludizgin servene atlmak. Hayalperestlerin en eskisi Efltun (Devlet). Arkasndan gelenler hep onu kopye etmi, deitirerek. Mesel Morus (topya), mesel
Campanella (Gne Beldesi). Sonra hayal lemler birbirini kovalam. Bu lgn yazarlarn banda da Morelly ile Babeuf. Bir uyur-gezerler kafilesi. Aralarnda kimler yok ki: Mably, Rousseau, Fenelon... Ferd isyanlar yannda kitle isyanlar: Devlet iinde devlet, dnyamz iinde dnya kurmaya alan topluluklar. Ba eken manastrlar, sonra kyl ayaklanmalar. Munzer, Anababtistler... Ksaca alar boyu her trl komnizm ve sosyalizm dzenlemeleri denenmi. Salgnlar kanla bastrlm ama hastalk tohumlar yok edilememi. Sekiz stunluk bir ithamname. Yazarn kltr geni, slbu srkleyici, sosyalizmin kanl ve karanlk bir tablosunu sergiledikten sonra zamanna geiyor: Yeni mezhep kurucularndan ilki ve en tannm Robert Owen. Ovven'de iki insan birlemi; biri gereki, teki hayalperest. Sonra Saint Simon: Dnya ileriyle din ilerini tek elde toplamaya kalkm. Papayla Sezar'n yerini en byk bilginler, en byk sanatkrlar, en byk sanayiciler almal demi... nsanlar kaynatran ba, korku deil sevgi olmal artk. Fourier topyaclarn ah. Cabet zrdelinin biri. Louis Blanc do hibir yenilik getirmemi sosyalizme. Proudhon'u da sosyalist sayarlar ama, ne garip bir sosyalist. Sosyalizmlerin en yaman ykcs. Reybaud'un makalesi insafsz bir hkmle sona eriyor: Sosyalizmler ld artk, hortlamalar da dnlemez. 1864'de kaleme alnan bu yazda ne Marx'n ad geer, ne Engels'in. Yazar dnyadaki ii hareketlerinden klliyyen habersizdir. Demek ki 1864'de Fransa'daki aydn evre Sosyalizmi byle anlyordu. Aydn evre derken daha ok resm aydnlar kastediyoruz. On yl sonra yeni bir gr a ile kar karyayz. Sosyalizm hl mphem, hl seyyal ama ok daha sevimli. XIX. asrn Byk Kamus'una bir gz atalm: Sosyalizm bir sosyal reformlar temeline dayanan ynetim tarz. Bilmeceye benzeyen bu tarifi sosyalizmin lehinde ve aleyhinde alntlar izliyor. Kimine gre sosyalizm, medeniyettir, sosyalizmin gerek ad, ilim. Nasl ki hristiyanln gerek ad efkatti (Ed. de Girardin) Kimine gre sosyalizm, insan haysiyetini ldren mutlakiyeti ve toplumu mahveden ferdiyetiliin zdddr. (Laurent de L'Ardeche) Oysa bakalar iin despotizmin kendisi (Bastiat) Kamus, ansiklopedi blmnde, balca Fransz sosyalistlerinin grlerini zetliyor. Cidd, aydnlk, tarafsz bir makale ama Marksizm yine yok. Komnizmle sosyalizm birbirinden kesin olarak ayrlm:
Komnizm, ya dpedz bir topya, yahut da azgn tutkular smrme amac. Sosyalizm ise gelecei olan pratik bir teori. Henz birok meseleleri zmleyemedi belki, ama birok meseleleri arpc bir biimde ortaya koydu. Sosyalizmin Kayna : Asya : Sosyalizm geen asrn Osmanl aydnlar iin korkun ve sevimsiz bir lfzd. Avrupa'nn bana bel olan bu hayaleti nereden ve nasl tanyacaklard. Reybaud'nun topyac diye vasflandrd dnce adamlarndan tek satr evrilmemiti trkeye ve uzun zaman evrilmeyecekti de. Dikkatleri bu siyas mezhebe eken 1871 Paris Komnas olmutur. lkemizdeki yabanc gazeteler dmanca yaynlaryla Trk kamuoyunda dehet ve endie yaratmlard. Meseleye ilk eilenlerden biri Cevdet Paa. Belediye Ktphanesindeki msvedde ne zaman kaleme alnm? Bilmiyoruz. Paa'nn sosyalizm hakkndaki bilgileri yalnkat ve dermeatmadr. Tarihimiz yabanc dil bilmediinden kaynaklara gidemez. Kald ki Bat kaynaklar da tarafsz ve ilm olmaktan uzak. Sosyalizmle ilgili bu risalenin bastrlmam olmas da dikkate layk. Tarihi, sylediklerinin ciddiyet ve isabetinden emin olsa onlar msvedde halinde brakr myd? yle sanyoruz ki Paa, hayatnn belli bir dneminde Avrupa'daki itima sarsntlara eilmek ihtiyacn duymu ama belgeleri yetersiz olduundan meseleleri aydnlk olarak grememitir. tima nazariyelerin adlarn bile bilmez; sosyalizm, komn, nihilist kelimelerini yanyana sralay konunun ne kadar yabancs olduunu ortaya koyar. Ne var ki konuan, ann en geni tecesssl bir dnce adamdr. Bilmediklerini bildikleriyle izaha kalkan, elindeki malzemenin sefaletine ramen dikkatimizi sosyalizmin doudaki kklerine eken Paa'ya yine de teekkr borluyuz. Cevdet Paa ezelden beri ihtille dmandr. Hem medreseli, hem de devlet adam. lkenin sarsntlar iinde rpnd bir dnemde yaamaktadr. Nizamn koruyucusu olmak mizacnn da, devlet anlaynn da tabi bir icab. 1848 olaylarn anlatrken yle der: Aztan halk btn btn hadd- marufun tesine gitmi; mlkiyet ve zevciyet haklarn inkr edenler, herkes, hereyde eit olmal diye tutturmu, sonra ayak takm bunu mizalarna uygun bularak Fransa Cumhuriyeti'ni bu renge boyamaya kalkm. Fransa kibar ve ukelasnn bundan gz rkmekle, cumhuriyetten ve belki hkmet-i merute serbestliinden yz evirip Napolyon'un henz drt sene mddet-i siyaseti son bulmazdan evvel imparatorluunu tasdik ederek
Hkmet-i mutlakaya teslim olmu. bu Fransa ihtilfat srasnda, Neme halk dahi serbestlik sevdasna dm, pek ok kanlar dkerek, hkmetlerini hkmet-i meruteye kalbetmek istemilerse de hkmet-i imparatoriye galib gelerek yine hkmet-i mutlaka tahtnda kalmlar. Bunlarn her birinde bir gn fenalk melhuz ve mehud olup, hele cumhuriyetin zikr olunan frka-i mtecavizesi btn btn akldan ve nevamis-i tabiiyyeden bad bir fikr-i btldr. (Tarih-i Cevdet, I. Cild, s. 16-17) Evet, Paa iin cumhuriyetin frka-i mtecvizesi (bugnk deyimi ile ar sol) bsbtn akldan ve tabiat kanunlarndan uzak emeller peindedir. tima ilimlerin ilimden ok ideoloji olduunu unutmayalm. Paa, 48'i uzaktan, pein hkmlerinin arkasndan grmeye mahkmdu. Belediye Ktphanesindeki msveddede sz edilen akl d ve tabiat kanunlarna aykr dncelerin kayna da Asya olarak gsterilmektedir. Paa der ki: Sasani hkmdarlarndan Kabaz zamannda Mezdek (') adnda nl bir zndk tremi. Peygamberlik dvsna kalkan Mezdek btn insanlar Adem le Havva'nn ocuklar, yani hepsi z karde... o hlde mallar da birbirinin diyerek ahaliyi kkrtm. Ayak takm inanm szlerine, hatta Kabaz a'a onun btl dinine girmi. Bylece fahieler serbeste icra-y fuhiyata yol bulmu, ileri gelenlerle baldr plak lar bir olmu, ran batanbaa bir krhane-i fevahi ve menhiye dnm. Nesil karm, babalar evld lezzetinden mahrum kalm. Fakat bu balay uzun srmemi Paa'ya gre. Halk ayaklanm, Kabaz kam. Sonra yeni mttefikler peyda edip tekrar km tahta ve Mezdek yinleri bir mddet daha payidar olmu. Bir mddet dedik, zira Kabaz'n lmnden sonra yerine geen olu Nuirevan byyb de saltanatta kesb-i istikll edince havass- ricalini toplayp yle konumu: Allah ile ahdetmiimdir ki, saltanat bana tevecch ederse Mezdekleri katledeyim, nki anlar nsn emval ve nisvann mbah ve mterek kldlar. Kimesneye mahsus kar olmayp, leimlerle kerimlerin soyu kart. Fahieler iin icra-y fuhiyat kolaylat. Nisa- kiram yoldan geerken yzlerine bakmaa cesaret edemiyenler anlara vasl oldu, dedikte, sol yannda duran Mezdek melunu, Nuirevan'n nutkuna cevaben: Btn halk katledebilir misin? Bu senin dediin bir byk fesatdr. Allah seni slah- mlk iin melik etti, ifsad iin etmedi... demesi zerine, Nuirevan dahi ey veled-i zina, hatrna gelir mi ki validem ile
yatmak iin Kabaz'dan ruhsat istedin, o da ruhsat vermekle validemin odasna gittin, ben de arkandan eritim ve senin ayan ptm ki, oraplarnn pis kokusu hl burnumdadr. Ve senden rica ettim, ve sen de valideyi bana baladn ve geri dndn diye sual ettikte, Mezdek evet dedikte, Nuirevan hemen ann idamn emretmekle derhal Mezdek -i melun ldrlerek lei yaklm ve mezdek av balam ran'da. Cls-u Nuirevan'n yirmidrdnc senesi Hz. Muhammed dnyaya gelmi.. Sonra dil Nuirevan'n gazap klcndan kurtulan mezdekler ehl-i islm iine karm. Ve arasra birer tark ile ahkm - diniyeyi ifsada kalkm. Ekseriya Alevilik perdesi arkasnda gizlenip ayin-i btllarn icradan geri kalmamlar. Anadolu'nun baz mahallerinde mevcut olan kzlbalar, hep mezdekler bakayasndandr. Btniye mezhebi dahi hep anlardan tremi bir meslek-i btldr..., diyor Paa ve devam ediyor: Vaktiyle btniye eshab, dvel-i islmiyeye byk bel oldular. nki ilerinde birok fedailer bulunup, onlar vastasyla maruf zevat idam ettire geldiklerinden halka dehet verip bu suretle kesb-i kuvvet ve tevsi-i hkmet ederlerdi. Bu fedailer ekseriya esrar itikleri iin anlara haha derlerdi. Franszca istilahat- kanuniyeden olan assasin yani katil-i mteammit tabiri, hahaiye lfzndan galattr. Bu dahi ehl-i salibin Suriye'den Avrupa'ya gtrm olduklar tabaattandr. nki ehl-i salib Suriye tarafna gittikleri vakit Suriye'de pek ok btniye bakayas olan Hahaiye vard... Ve o zaman Avrupa zulmet-i cehl iinde olup ulum-u fnun sevdasn oraya Msr ve Suriye'den avdet eyleyen ehl-i salib gtrmtr. Hallarn anayurtlarna yadigr, yalnz ulm ve fnun sevdas m? Hayr. Hrriyet ve serbestiyet fikirleri de, Avrupa iin bir ithal mal. Ama hristiyan derebeylii serazad dncenin gelimesine elverili deildi. Bu itibarla, Dou'dan gelenler btnlerden grdkleri usul zerine gizli cemiyetler kurup, yeleri birbirini tanmak iin aralarnda birtakm iaretler kararlatrmlard. te farmason tariki bu vehile zuhur etmitir ki, iaretleri bektailer arasnda kullanlan iaretlere benzer. Demek ki Ehl-i salib, o zamanda btniyede esrar addolunan mezdek efkrn dahi beraber gtrmler. Ama bu fikirler meydana kamayp gizli kalmtr. Badehu zuhr eden komnizm ve sosyalist ve nihilist mezhepleri mezdek yinlerinin ayn demek oluyor. Zira bunlarn beyinlerinde teferruata fark var ise de emlkta hukuk-u tasarrufu ve nisada usul-u izdivac ilgadan ibaret olmakla esasen cmlesi birdir. Paa, anlattklarn yle hlsa ediyor:
ran'da zuhur eden mezdek meslei islm lkelerinde ok kere Alevlik hrkasna brnm, sonra Avrupa'ya giderek kyafet deitirmi, komnizm, sosyalist, nihilist gibi namlar taknmtr. Din inanlar zayfladka bu gibi sapk frkalar oalm. Hele hkmet tarafndan da engellenmeyince bsbtn gemi azya almlar. Avrupa ibhiyun mesleine pek yatkn. nk zenginleri para babas ve sefih. Yoksullar ise sefalet iinde ve mitsiz. Din fikirler mahvolup gitmektedir. Bir kelimeyle, Avrupa byk bir tehlikenin, cihanuml ihtillin arefesindedir. Evet, ihtilller uzun mrl deildir; ok gemeden yerlerini kahredici bir skna terk ederler. Lkin bu arada Avrupa herc- merc edilmi olur. lkemiz byle bir frtnann dnda. Dndadr nk, baka bir yazsnda da syledii gibi, (Tezakir) bizde zengin ile fakir arasnda uurum yoktur. slm kavimlerinde komn, sosyalist, nihilist gibi furuk-u itizliyye bulunmaz. Byle bir ihtill koparsa namuslu insanlarn snaca tek ada: lkemiz, Ehl-i rz iin memlik-i mahrusadan gayr cy- selmet kalmaz, diyor Paa. (Bk. Belediye Ktphanesi, Cevdet Kitapl, N. 08) Salgn Bir Hastalk Osmanl Devlet ricali iin sosyalizm salgn bir hastalktr, bir Avrupa hastal. Siyas vasiyetnamesinde Hi bir beer g, milliyetler prensibi ve sosyalizmin ortaya kard hadiselerin gelimesine engel olamaz diyen li Paa, lkesini bu salgndan korumak ister. 25 Temmuz 1871'de vilyetlere yollad bir tmim, Paa'nn Bat dnyasn sarsan olaylar karsnda ne kadar uyank olduunu gstermektedir: Biliyorsunuz ki, amz madd bilgiler (maarif) bakmndan, geen asrlarla kyaslanmyacak lde ileridir. Ama insan cemiyetini asl ayakta tutan medr- emn- emn olan dab ve ahlk- umumiye ve sair mnev balar, ne yazk ki dikkate alnmamaktadr. Bu ihmlin vahim neticeleri ortada. iler, sermayedarlarla servet ve refaha eit olmak iin mevcut mallar blmek gibi tehlikeli dncelere kaplmlardr. Yalnz o kadar da deil, hkm- hkmete ortak olmak da istiyorlar. 186061 yllar arasnda beliren bu tehlikeli dnceler u dokuz on sene zarfnda habis ruhlar gibi Avrupa'nn her tarafna yaylmtr. Bu efkr eshbndan terekkb ve teekkl eden cemiyetin ad: Enternasyonal'dir. Enternasyonalin Londra'da bir merkezi, Amerika ve svire'de ubeleri vardr. yeleri oalm, sermayesi artmtr. Pek l bilirsiniz ki, bu vahim emeller nizm- leme aykrdr. Gereklemeleri -Allah gstermesin- trl trl ihtill ve ihtilflara yol aar. Byle dnenlerin Komna' da neler yaptklarn grdk. Paris'in hli
meydandadr. Haydutluu meslek ittihaz eden bu adamlarn amac cemiyet-i beeriyeyi bir hl-i vahet ve behimiyete irca etmektir. Hem mizacmza, hem ahlkmza ters den bu gibi fikirlerin, lkemizde iltifat grmeyecei tabidir. Ama memalik-i Osmaniye ok geni ve tab'-y hne kalabalktr. Bu itibarla dikkatli olmalyz. Bu mem fikirler hudutlarmzdan ieri girmemelidir. Bu fikr-i fsid erbbnn maksat ve emellerini yaymalarna meydan vermemeliyiz.
...
:M
Yeni Osmanllara Gelince li Paa, sorumlu bir devlet adamyd. Elbette ki dzeni savunacak, yabanc ideolojilere cephe alacakt. Yeni Osmanllar ise bir avu toy, sorumsuz ve serazad delikanl. iarlar: li Paa'ya muhalefet. Mehlika Sultana ktlar. Mehlika Sultan, Avrupa'yd, hrriyetti, terakkiydi, anayasayd. Sosyalizmi komnann kan ve barut kokusu iinde tanmlard. Mahiyetini bilmedikleri bu kavgada, cedleri Osman Bey gibi, ezilenlerin yannda yer aldlar. Marx'n adn duymular myd? (2) Sanmyoruz. 1871 Fransasnda, sosyalizmi Proudhon bayraklatryordu. Gmen kular yurdlarna dnnce an o sevimli ilhesini unutmu gibiydiler. bret Gazetesi, bu Avrupa grm intelijansiyaya sayfalarn at. Nuri Bey, sadrazamn cihanmul bir tehlike olarak vasflandrd Enternasyonal'i cokun bir slubla mdafaaya kalkt. Enternasyonal, karklk karmak iin deil, medeniyeti gerekletirmek iin kurulmutu, yazara gre. Medeniyet, her alann hak ettii creti almas demekti. Oysa Avrupa'da ii, insafsz istismarn kurbandr. Ezilenlerin bir araya gelip haklarn aramalar hem tabi, hem merudur. Enternasyonal'e atanlar, onun kurulu sebebini bilmiyenlerdir. Nuri Bey, emekten yanadir, ama iddeti mahkm eder. Bat'daki snf atmalar onu sadece bir aydn olarak ilgilendirirslmiyet, bu tehl ikeli ihtilflar kknden halletmitir. Bir kelimeyle yazar, slm'dr ve Osmanl'dr. Yalnz hakikatin arptlmamasn ister. Namk Keml de arkada kadar hakinas. Basnda Komna'ya yneltilen iftiralar bir bir rtr. Bu davran sosyalizmi tasvip mnsna almak yanltr. iri fkelendiren chil ve banaz birka yazarn ileri geri isnatlardr sadece. Read Bey de bu kalem savana byk bir cokunlukla katlr. Komna'clarn komnizmle hibir mnasebeti yoktur. Amalar, cumhuriyeti yaatmak. Ne itirak-i emvl yanldrlar, ne itirak-i ayl.
bret'in at bu kavgay Basiret de destekler. Ahmet Mithat Efendi bir Osmanl edibi olarak ezilenlerden yanadr, tefecilie ate pskrr. alan ynlarn haklarn korumak iin kurulan Enternasyonali hayrl bir teebbs sayar. Ksaca: Yeni Osmanllarin sosyalizmle hibir mnasebetleri yoktur. Yalnz Bat'y birok yazarlardan daha iyi tanrlar; tarafsz ve hakinastrlar. Yeni Bir Medeniyet Yolu mu? Bu gen ve esrarl tanrann cokun bir k vardr lkemizde: emseddin Smi (1850-1904). Rum lisesini bitirdikten sonra stanbul'a gelen Yanyal emseddin Smi iin sosyalizm, bugnk medeniyetin byk bir hareket-i maneviyesidir. Avrupa'y, ve belki bir gn btn dnyay sarsacak, toplumlarn ehresini deitirecek bir hareket; soyumuzu refaha, mutlulua ulatracak bir ehrah- azim. Tercman- ark bayazar gnl vermitir bu ryaya. Bu vecid dolu hayranlkda, Victor Hugo'nun cokun ve tannan slubundan akisler buluyoruz. Filhakika, Smi Bey bu makaleyi kaleme alrken Sefiller zerinde de almaktadr (1878). Smi Bey'in bir endiesi vardr. Sosyalizmin itirak-i emval thmetiyle lekelenmesi. tirak-i emval, komnizmdir Smi Bey'e gre. Bu mezhep komn ismiyle Fransa Prusya muharebesini mteakip Paris'te ve daha evvel Avrupa'nn baz taraflarnda yz gsterdii gibi Hicret'ten nce ve sonra da Asya'nn dier baz taraflarnda dahi zuhur etmitir. Hatta o vakitler yandalar, iddialarn itirak-i nisvan ve itirak-i evlt kaziyyelerine kadar srdrmeye r etmemilerdi. Smi Bey de Bat burjuvazisi gibi dnmektedir. Komnizm insanlk iin bir felkettir... Amalari tabiata da, insan yaratlna da aykr.Mcid ve tarafgirleri, daima zuhurlar akabinde mstehak olduklar cezaya arptrlm ve nefret-i mmeye mazhar olarak namlaryla tarihin ancak bir-iki sahifesini telvis etmilerdir. Halbuki sosyalizm, cemiyet-i beeriyenin hsn- idaresiyle refah ve saadetini, ve bil istisna btn efrad- beerin hrriyet ve msavatn ve hi kimsenin hukuk-u tabiiyyesinin pyiml olmamasyla hak ve adlin meydana kmasn ve nizam - tabiiyeden herkesin mtenaim ve hissemend olmasn arar bir tarik-i selmettir. Smi Bey, bu iddialarn ispat iin Gotha programna dayanr. Ama hafife (!) tdil eder program. Kollektivist prensipler blmnden sz etmez, emein himayesine de dokunmaz. Sadece programn ikinci
ksmn (siyas organizasyon), devletin temeline dair paray alr. Onu da tahrif eder ksmen (Bk. A. Cerraholu, Trkiye'de Sosyalizm, ikinci kitap, 1966 istanbul, nc not). Bu makaslama sayesinde, burjuva demokrasisi olup kar sosyalizm: eriat- Ahmediyyeye tpatp uygun bir demokrasi. Ne gariptir ki, sosyalizmin itirakilikle hibir mnasebeti olmadn srar ve inatla tekrarlayan Smi Bey'i, az sonra kanaat deitirmi olarak gryoruz. Filhakika, Kamus-u Fransev'de sosyalizmin karl silk-i sakim-i itirakiyyundur. Yani, ksa bir zaman iinde sosyalizm muhabbeti, yerini iddetli bir nefrete brakr. Smi Bey, bir lgat yazarnn tarafsz olmas gerektiini unutarak sosyalizmi sakametle damgalar. Ah bu intelijansiyann mesuliyetsizlii!. Sosyalizm ve tirakiye Sosyalizmin islmletirilmesi veya araplatrlmas iinde barol Afgan oynam (1838-1897). tirakiyeyi ada mnda kullanan ilk yazarlardan biri o. Afgan, itirakiye lfznn kalabalklar zerindeki fsununu hemen kavram. Filhakika muzdarib arkn binbir zulmle ezilen yoksul ynlar iin, refah ve adlet ryas/d, itirakiye. Avrupa sosyalizmi bakayd, slm i'>tirakiyesi baka. Okuyalm: Bat sosyalizmi gerekleemez. Kayna kin bu sosyalizmin, adletsiz yneticilerle hakkaniyetsiz kanunlara isyan. Kayna kskanlk bu sosyalizmin, aln terleriyle palazlanan zenginlere kar iilerin besledii kskanlk. Kazanan onlar, yiyen bakalar. Bat'nn zenginleri, emekilerin ve yoksullarn haklarn hayszca gaspettiler. Yoksullar elbette ki bakaldracak. Ama sosyalizm, din bir temele dayanmadka sadece kargaala yol aar. Sonu felkettir byle bir sosyalizmin... Bat sosyalizmi meru bir isyandan douyor, meru fakat uursuz. tirakiye slmn bir paras... stelik, slm ncesine kadar uzanyor. Gebelik, putperestlik dnemlerinde de yaanan bir gerek. Airetler tam bir dayanma iindeydiler. Hatem bin T'nin yaayn hatrlaynz. Sahabeler, itirakiyenin ilk uygulayclar. slm, feragattir, tevazudur, adlettir. tirakiye ebediyen yaayacak, yaayacak nk insann en asil duygularna hitap ediyor. Yaayacak nk ilhamn Kur'n'dan alyor. O Kur'n ki glye ve mcahide zayfn hakkn korumay emreder. Cihada katlmayanlar bile ganimetden pay alrlar.. (Bk. Arab Socialism, Hanna and Gardener, 1969 Leiden). zetleyelim: Osmanl aydnlarnn sosyalizm karsndak i tutumu hemen hemen ayndr. Sosyalizm, baka bir dnyada yaanan bir nevi
hastalk. Cevdet Paa iin kayna Mezdek'e kadar kan bir sapt. li Paa'ya gre, snrlarmza sokulmamas gereken bir tehlike. emseddin Smi, ksa bir zaman hayranlk duymutur sosyalizme. nk her yenilie ktr, hele Avrupa'dan gelen yeniliklere. Afgan, sosyalizmin karsna itirakiyeyi karr.
NOTLAR : (1) MEZDEK (yahut Mazdak): slm Ansiklopedisinin bu zatla ilgili makalesinden unlar reniyoruz. Hukkakanolu Zaradt tarafndan kurulan bir dinin havarisi. Mezdek, Zaradt'ten iki asr sonra yaam, ama bu inancn ran'da kk salmas onun telkinleri sayesinde gereklemi. lk akirdlerinden biri hkmdar Kavaz (488-531). Ama Mezdek'in tavsiyelerini tatbikle ie balayan Kavaz sonra Mezdek ve taraftarlarn ldrtm. Mezdek'e gre. mlkte ve kadnlarda ortaklk olmadka, insanlar arasndaki anlamazlklar sona ermez. Baz eserlerde Mezdekilere Zerdt de denilir. Baz arkiyatlara gre Mezdekilik islh edilmi bir maniheizmdir. Ksaca, gerek Mezdek, gerek mezdek dini hakknda aydnlk bir bilgiye sahip deiliz. Belki de Mezdeki katliam srasnda mezdek kitaplar yok edilmitir. arkiyatlarn birbiriyle elien hkmlerinden karabildiimiz netice u. Kavaz, asillerle yksek rahiplerin nfuzundan rahatsz olduu iin, Mezdek'in telkinlerini benimsemi. Amac, bu zmrelerin imtiyazlarn ykmak. Sefalet iinde yaayan halk Mezdekilii bir kurtulu diye bayraklatrd. Hkmdarn Mezdek taraftan siyaseti, bu dinin gittike artan kudreti sarayda ayaklanmalara sebep oldu ve Kavaz tahttan indirilerek hapsedildi. Yerine kardei Camasp seildi. Kavaz kap, Heftalit'lerin yanna snmaa ve onlann yardm ile memleketini tekrar elde etmee muvaffak oldu. Bu srada, hkmdarn tahttan indirilmi olmasna ramen, Mezdekilik gittike daha fazla yaylm ve endie verici bir hl almt. Asillerin mallan yama edilmi, kadnlar karlmt. Kavaz, yeniden tahta knca dmanlanndan intikam ald ve Bizans mparatoru ile savamak iin asiller ve rahiplerle anlat. Bu arada Mezdek'i sevmeyen ehzade Hsrev sabrszlkla tahta kmay bekliyordu. Mezdekiler, Kavaz'n byk olunu Kisralk makamna geirmek emelindeydiler. stelik Mezdek, Kavaz'n takdim ettii Hsre v'in annesini zevcelie kabul etmemiti. Kavaz, olu Hsrev'in telkinlerine kar koyamad. Mezdek'le taraftarlarn bir bahane ile saraya ard ve kitle halinde katlettirdi. Bu hareket Hsrev'e Nuirevan lkabn kazandrd. Kavaz ldkten sonra Hsrev, geriye kalan Mezdekileri kltan geirdi ve kitaplarn yaktrd. Tabiatyla Mezdek'in kurduu dzen de deitirildi. Demek ki Mezdek'i ldrten (Hsrev'in telkinleriyle) Kabaz'n kendisidir. Bu katliam, Mezdeklerin kkn kurutmad. Mslman melliflere gre, dalara ekilen Mezdekler eitli mezhepler kurdular. Mesel Hurramiye, Btnilik, smailiye gibi.
(2) Komnann Marx'la da Marxismle de hibir ilgisi yoktur. Komna hainlere, hainlerle ibirlii edenlere kar yurdseverlerin ayaklanmasyd. Komna, Thiers'in merkezi iktidarna, yani kara bir gnde seilen klerikal ve monarist bir millet meclisine kar cumhuriyetin ve cumhuriyetilerin ahlan. Sosyalizmden esinlenen bir isyan. Temelinde kuatmann sefaletleri ve zilletleri ile ikinci imparatorluun sonunda iiler arasna yaylan ideoloji, fran-masonluk yatyordu. Enternasyonal, isyann ne yaratcs olmutur, ne de tevikisi. Komnann yneticileri Marx'n adn bile duymamlardr.
ANAR DEL ANOM
Anari'den Anarizm'e nceleri sosyal bir olguydu anari; kemeke, baszlk, hkmetsizlik, Simgesi: fkeli bir kadn.. Gzleri bal, saclar dank, entarisi parampara ve ayann altnda: Kanun. Sol elinde yanan bir ra, sa elinde haner. Yerde krlm bir as ile bir boyunduruk. Dipte den mzrakllar ve uzakta alevler iinde bir ehir. (Bkz. conologie, 1762, Vienne). Hukukuya gre Sosyal bir kaos, dzenin ve gvenin ykcs (Portalis). Devlet adam iin, mutlakiyetin habercisi (Napoleon). Politikann amac anarisiz hrriyet, istibdatsz dzen ama byle bir rya gerekleebilir mi? XVIII. asr olduka karamsar: Her hkmet ya istibdada kayar, ya anariye (Encyclopedie du XVII'e siecle). Geen asrn liberallerine gre, bu hkm yalnz mzi iin geerli. nsanlk uurlanmtr artk; anari hl yayorsa sorumlusu: mertiyet. Egemenlik hakknn snrlanmad, grev ve yetkilerin kesin olarak belirlenmedii, zt prensiplerin anayasaca mer sayld lkelerde gerek bir iktidar yoktur; ne gvenden sz edilebilir, ne otoriteden; rekabet vardr, srekli bir sava vardr, anari vardr. ktidar btn olarak halkn temsilcilerine devredilince anari sona erecektir (Dictionnaire Politique, Pagnere Ed. 1840) Yllar gemi, burjuva demokrasisi kurulmu, ama bu kehnet gereklememitir. 89 ihtillinden sonra Jirondenlerin siyas rakiplerini yermek iin kullandklar anarist 1840' dan itibaren nlecek bir vasf olmutur.
Hayl bir adlet nizamna gnl verenler de, ferd hrriyetlerin cokun sevdailar gibi o bayrak altnda toplanr. Her cinayeti kutsallatran bir topya olur anarizm, zorbal, smry kknden kazyacak bir al susam al olur. Ehtliliyn mu, Fevzviyn mu?... Cevdet Paa'ya gre, dinlerin de, sapklklarn da kayna Asya. ranl Mezdek, hem sosyalizmin, hem komnizmin, hem nihilizmin pri. slmiyet bu lgnlklar tasfiye etmi. Mezdekin mezleri, ya isim deitirerek yer altnda yaamaya alm, yahut Avrupa'ya snm. Anarizmin tarihini yazanlar Yunan- Kadim'e kadar uzanr, sonra Ortaa manastrlarna urarlar ('). Elbette ki XIX. asr kzla boyayan bu mezheb-i siyasyi mezdeizm'e irca etmek yanl. Byle bir akrabalktan ancak anarizmin tarih ncesi iin sz edilebilir. Devlet-i Aliye'ye gelince.. Nizama peresti eden cedlerimiz iin nizam tahribe ynelen her davran lgnlkt. Sultan fniydi, saltanat ebed. Geri isyan ve itia insanlk tarihinin kanlmaz fetleri: Ama Osmanlda hibir ayaklanmann hedefi devleti yok etmek deildir. XIX. asrn sonlarnda arlk Rusyasn titreten nihilistler, Osmanl iin birer ihtillciydiler. htill, dilimizin en korkun, en karanlk kelimesiydi. Fitne, fesat, fetret, o me'um hercmercin belirtileri veya hazrlaycsyd. Trkede anariyi karlayacak tek lfz vard: htill. Avrupa'da esen tedhi rzgr yirminci asrn balarnda lkemize de urad. Anarinin iren ehresini o zaman grr gibi olduk. Bir Ermeni komitecinin Halife-i Ry-i Zemn'e frlatt bomba, garpperest bir irimize tannan msralar ilham etti; Bir Lhza-i Teehhr. Halk'un babas, msum kardelerinin bacak, kelle, koi ve kemiklerini havaya savuran bombay bir darbe-i mbeccele, bir dd-i mntekim olarak selmlad. htillin kanl sancan almet -i tahlis diye alklad bir baka ir (A. Rfk). Fakat o me'um tanr henz isimsizdir. Fevz kelimesi lgat hazinemize kinci Merutiyet'in armaan. Baka bir deyile Kams- Okyanus tercemesinde uyuyan bu khne lfz (2) dirilten, kinci Merutiyet intelijansiyasdr. Trk dnce tarihinde, anarizme siyas bir nazariye olarak yer veren ilk yazar -yle sanyoruz ki- Bedi Nuri (1909). Ulm- ktisdiye ve timiye Mecmuasnn o geni tecesssi muharriri bir Fransz sosyologunun (Palante) -Revue Philosopique'de kan- uzunca bir tetkikini Ferdiyn ve Fevzaviyn bal ile dilimize aktarr (a.g.m. cilt 3,
s. 641-671). Makalenin Trk umum efkrnda herhangi bir iz braktn sanmyoruz (3). Anari'ye felsef bir mefhum olarak, vatandaIk hakk tanyan ilk Trke lgat Kams- Felsefe (1914). Rza Tevfik, bu uzunca bendi (s. 227-233) yle bir hkmle hlsa eder: Bugn btn filozoflarla beraber efkr- mnevvere eshabnca (aydnlar) phe kalmamtr ki, anari, srf bir dstr- itikat (inan) olarak dnlrse, dellet (sapklk) tir. Eer fiil ve amel olursa cinnetten mtevellit bir cinyet, cinyet-i siyasyedir. Sevimli feylesofumuz ne Proudhon'u anlyabilirdi, ne Bakunin'i; anarizmle anariyi birbirine kartrmas mukadderdi. Fevzviyn hakkndaki makalesi Avrupa'nn messes nizmn ayakta tutmaya alan batl stadlardan iktibas edilmi bir glge -fikirler sergisidir. Bununla beraber, fevzviyn mezheb-i itimisi uzun zaman Bedi Nuri ile Rza Tevfik'in serseri tecesssnden baka bir merakl bulamaz. Fevz, ne Selh'nin lgatna kabul edilir, ne emseddin Smi'nin, ne Redhouse'un. 1928'lerden sonra Hseyin Kzm Kadri'nin Byk Trk Lgat'nda tekrar boy gsterir: Her ferdin her nevi vesyet-i hkmetten zde olarak balbana tekmlne taraftar olan mes lek-i siyas ve itima. Hkmetsizlik, anari. Cemiyet-i beeriyenin ancak bu tarzda hukuk- tabiiyesini inkiaf ettirebileceine ihtimal veren mezheb-i ihtilliyun. Anarizm, otuz yl sonra felsef muhtevsndan syrlarak T.D.K.'nun Szl'nde karmza kar: Anarizm, anaristlerin meslei. Anarist: Baszlk tarafls (2. bask, 1955). Anari ve Tenkili XIX. asr sona yaklarken bir avu tedhii Avrupa'ya kbuslu gnler yaatyordu. Anarinin trpan, tal balan olgun meyvalar gibi koparyor; anarist fikirler politikadan edebiyata sryordu. Sosyal bir tehlike olmutu anari. Tannm ceza hukukusu R. Garraud'nun Anari ve Tenkili (L'Anarchie etla Repression, 1895) adl eseri hem geni bir bilginin, hem cidd bir endienin mahsuldr. Garraud'ya gre, ada toplumlar tehdit eden iki hastalk var: Sosyalizm ile anarizm. kisi de, tima Mukaveleden doan byk ihtill itizlinin (heresie) banlar. Geri sosyalistlerle anaristler, gerek propaganda tarzlar, gerek davranlar bakmndan olduka farkldrlar. Hatt birbirine zt olduklar da sylenebilir. Ama bunlar iki dman karde. Her ikisi iin de toplum kalabaln irdesine boyun eer.
Dayand hibir sbit prensip yoktur. Anaristlere gre, kardelik ve adlet rylar, yalnz tabiat hlinde gerekleebilir. Rousseau iin, tabiata dn bir hareket noktasyd. Anaristler iin toplumlarn hedefi. Bugnn anarizmi, sosyalist bir anarizmdir, hr topluluklarn ortak mlkiyeti peindedir. Bu dnceler yeni deil, hukukuya gre... Tarihin btn alarnda kh gizli, kh ak olarak sahneye kmlardr. Beer lgnln nesilden nesile aktarlan miras. Ama sosyal dzenin temellerine kar giriilen kavga, hibir zaman bu kadar cihanum l, bu kadar tehlikeli olmamtr. Evet demokraside btn inanlar tartlabilmeli ama inan olarak. Herhangi bir dvy mdafaa eden felsef bir sorumluluk yklenir, ceza bir sorumluluk deil. Dmanlarmzn inanlar da, haylleri de hrmete ayandr. Hakikat hibir zmrenin tekelinde deildir ve hi kimse dncelerini zorla kabul ettiremez. Bugn herkes ateizmi de, komnizmi de, kollektivizmi de, anarizmi de, beynilmilelcilii de rahata savunup yayabilmeli. Bu grler belki abes, muhakkak ki tehlikeli; ama dnce olarak mer... Dncenin haklar toplumun korunmasndan nce gelir; nki fikirler arasndaki atma ve arpma ilerlemenin vazgeilmez artdr. Toplumlar birbiri ardndan ilm, siyas ve din nasslar ceza meyyidelerle korumaktan vazgemilerdir. Kanun, i'tizal diye bir su tanmyor artk; siyas ve itima nasslar cezalandrabilir mi? Yumrukla kar konamaz dnceye. 'tizal yasalar hortlatlamaz. Sosyalistlerle anaristleri istediiniz kadar cezalandrn, sosyalizmle anarizmi yok edemezsiniz. Tarih dnceye kar giriilen baarsz savalarla dolu. XIX. asrn sonunda ayn tecrbeleri tekrara kalkmak ne kazandrr? Yazar abeslerden kurtulmak iin hakikatin, mantn ve saduyunun kuvvetine gvenmektedir. Ama dokunulmaz saydm bu doktrinlerin yannda eylemler de var; nlenmesi, bastrlmas gereken yalnz onlar diyor. Toplumu ate ve kanla gnahlarndan kurtarmak isteyen bu ar haylperestlere kar toplumun kendini korumas mer deil mi? Sosyalistler ktle hareketlerinden yanadrlar. Kanunlar ktle hareketini nlemek iin tedbirler almtr. Anaristlerin metodu baka: Ferd tedhi. Anarist eylemin balca amac, ada medeniyetin iki temeline, yni ferd mlkiyetle insan haytna kastetmek. Sosyalizmlerin zaferine inanmak akln ve saduyunun hezimetine inanmaktr. Ama hkmetler ellerini balayp felketlerin kopmasn bekliyemezler. Hepimiz bu barbar istilsna kar tetikte olmak
zorundayz. yle inanyoruz ki, mevcut kanunlarla sosyalizm tehlikesini nlemek kabildir. Yeter ki onlar lykyla kullanabilelim. Anaristlere ayn yumuakl gsteremeyiz. Anarist milletleraras bir suludur, korsan gibi, ve btn meden milletler tarafndan tkip edilmelidir. (4). Anarizm Bir topya mdr? Andrew Hacker'e gre anarizm bir topyadr. Bunun iin de bir avu insann iltifat ettii bir mezheb olarak kalmtr. Dayand ana fikirleri teker teker teki ideolojilerde de bulmak kabil. Liberalizm gibi kiiyi gklere karr; devleti lzumsuz bulur; toplumda tabi bir h enk kurulmasndan yanadr. Sosyalizm ve komnizm gibi zel mlkiyetin aleyhindedir, kapitalist dzeni destekleyen devlete ate pskrr. Devrim yoluyla deiiklii kabul eder, komnistler gibi. Eitlik zerine grleri demokratlarnki ile bir. Klsik tutucularla beraber sanayi toplumuna kardr. Ama btn bu temayllerin toplamdr anarizm. Anarist kredo, otoriteye kar gelenleri bylese de doktrininin btnyle tantktan sonra, pek az kimse bal kalabilir anarizme. Anaristler her eyin birden gereklemesini isterler. Evet, en ok nem verdikleri, kiinin her trl baskdan kurtulmas ve hrriyete kavumasdr. Ama sosyal organizmann hengine de ayn lde deer verirler. Devrimci iddet lzumludur derler ama komnistlerden farkl olarak devrimin hibir organize partinn veya liderlerin iine yaramamasn savunurlar. Devrim sonras toplum kimsenin grmedii ve tanmad bir toplum olacak, kanunsuz, devletsiz, otoritesiz bir toplum; hit olmadmz bir insan doacak ve iitilmemi kabiliyetlerini gelitirecektir. Anarizm bir topyadr. Ne var ki teki topyalara benzemez. Yalnz amalar deil, bu amalar gerekletirecek aralar da dikkate alr. Ama btn topyaclklar gibi cidd bir nazariyeden ok -hi deilse ksmenzihn bir davrantr. nsan mnasebetlerinde baskdan vaz geilebilir mi? Devrimin mutlaka bahtiyar bir dnya yarataca nereden belli? Bir diktatrn iktidara kurulmayaca nasl garanti edilebilir? Saduyuya dayanan bu itirazlardan hibiri, anarik direniin temelindeki isyan duygusunu rtemez. Anarizm de btn topyalar gibi bugnk sosyal mnasebetlerin eletirisi ve dikensiz bir gl bahesi hayalidir.
Ne olursa olsun anarizm, insanlarn yaadklar hayat tarzndan tedirgin olduklarn belirten bir isyan ve zdrap ldr (nternational encyclopedia the social Sciences, 1968, The Mac Milian Company.) Anari ve Liberalizm Baz yazarlar anarinin hudutlarn genilettike geniletirler. Onlara gre devlete kar ferdin haklarn savunan Herbert Spencer bile anaristdir. Filhakika Spencer: Hkmdarn ilh hakk yerine parlamentonun ilh hakk gemitir diye isyan eder. Gerekte terakkinin tek kayna vardr: Ferd hrriyeti. Herkes kendi iini bakalarndan iyi bilir. Devlet ne ehliyete, ne zekca fertlerden d aha stn. Fertler devletin vesyetini kabul edeceklerine, zevklerine, menfaatlerine gre topluluklar kurmaldrlar. i, sanayici, tccar, bilgin, sanat topluluklar. Devlet karmamal fertlere. Biliyoruz ki bu dnceler liberalizmin ana temelleri; anarizmin hareket noktas da onlar; aralarndaki fark u: Liberal mektep, devleti ortadan kaldrmak deil, snrlamak ister; ona gre devletin iki grevi vardr. lkeyi d saldrlardan korumak; ite de adlet salamak. Bir kelimeyle bu mektep mandaren devleti reddeder, jandarma devletden yanadr. Anarist mektep, jandarma devleti de kabul etmez. Brak yapsnclara gre hkmet ne kadar kstlanrsa, iler o kadar iyi gider. Anaristler byle bir baskya ne lzum var derler; en iyi hkmet hkmetsizliktir; istibdat herhangi bir devlet ekli deil, devletin zdr; devlet adletsizliin, basknn, tekelin somutlamasndan baka ne? Liberallere gre (Spencer gibi) kanunlarn okluu hayra almet deildir. Toplumlar chil, kafalar gelimemi ise kanun oalr, insanlar her eyi mevzatdan beklerler (Dalloz). Kropotkin'e sorarsanz: nsanl yneten milyonlarca kanunu zmreye ayrabiliriz. 1) Mlkiyeti koruyanlar, 2) Hkmeti koruyanlar, 3) Kiiyi koruyanlar. Yni cidd bir aratrmann sonucu u: Bt n bu kanunlar gereksizdir; zararldr, iddetin, btl inancn ocuudurlar; keiin, hkmdarn ve zengin toprak sahibinin kar iin konulmulardr. Yakmal btn yasalar. Anari, insan olgunlatracak, yceltecektir; herkes herkesin hrriyetine sayg gsterecektir. Dardan gelecek saldrlar da, daim ordular deil, halkn kendisi pskrtecektir. Devletin kamsna ihtiya yok. Hele bask dzeni son bulsun, insanlar kendi aralarnda anlar; birlikler kurulur. Fourier doru sylyor: akl talarn bir kutuya koyun, hemen yerleirler, hem de zene bezene yerletireceinizden ok daha iyi. nsanlar da yle, kendi balarna
braklrlarsa daha iyi tekiltlanrlar; ama bu tekiltlanma aadan yukarya olmaldr; devletin merkezlemesi gibi yukardan aa deil. Hr fertler bamsz komnalarda toplanr; komnalar blgeler aras komna federasyonlarnda, onlar da milletler aras byk federasyonlar hlinde biraraya gelir. Ksaca, anari dzenin kendisidir... Byle dnenler daha ok ferdiyeti anaristler: Bilhassa Amerikan mektebi. Amalar, iktisadn ve sosyal adletin drst prensiplerini yaymak. Sabrsz deildirler, zor kullanmaa kalkmazlar. Cariyle gibi dnrler: iddeti adletin emrine vermek yanltr. iarlar: Pasif direnme. Ferdiyeti ve bar anarizm, hkmet mdhalesini kabul etmeyen ve bu prensibi sonuna kadar gtren tek anarizmdir. En tannm temsilcisi: Thoreau. (5). Britannica Ansiklopedisi (1970), anaristleri yle snflandryor: Anaristlerin ou kendilerini sosyalist sayarlar. Bununla beraber byk ekseriyet, sosyalistlerden de, liberallerden de ayrlr. nk hem kanunlar, hem hkmeti reddeder. ou devrimcidir ama kullandklar metod teki devrimcilerden farkldr. Bar olanlar da vardr: Thoreau, Tolstoy, Gandhi gibi. Bunlar, rnek olmak, inandrmak, zora bavurmamak (ahimsa) ve medenice direnmek yoluyla baarya ulamak isterler... Bir takm da ktle eylemlerinden yanadr: Ne iddetden ekinir, ne devrimden, ne i-savatan. Kk bir ksm da, tedhi gibi, suikast gibi ferd eylemleri benimser. Hakikatde anaristlerden bir ounun terrizmle hibir ilgisi yoktur. Ansiklopedi tedhiiliin ancak belli bir sosyal iklimde boy atan bir hastalk olduunu belirtiyor: Byk bir sosyal veya iktisad sarsnt yznden kanun yollara kar duyulan gven kaybolmusa, polis kyclam, karlkl tahrikler alp yrmse, kin ve c alma duygular alevlenmise, terrizm gemi azya alr... Anarizmin ferd tedhi safhas 1920'lerde -aa yukar- kapanmtr. Komnist Anarizm Geen asrn tannm iktisatlarna gre, anarizmi itima bir tehlike hline getiren, komnist anaristlerdir. J. Burdeau'yu dinleyelim : Anarizm ile komnizm arasnda herhangi bir ballk kurmak g. Anarizm, mutlak siyas hrriyet demek, komnizm ise iktisad eitlik, herkes iin mecbur i; toplum, byle bir neticeyi ancak bask ile elde edebilir. Bunun iin Proudhon, komnizmi kesin o larak reddeder: Defolun komnistler, sizden ireniyorum. Ferdiyeti ldrdnz m ne kalr: nsan yozlar, insanlk kocaman bir ur (polip) olur. Proudhon zel
mlkiyetten tiksinir ama onu kaldrmaz; sadece sermayenin daha az tahripkr olmasna alr, mlkiyet, ferdi devlete kar koruduu iin lzumludur. i istedii kadar ve istedii tarzda almaldr; karlk olarak herhangi bir cret deil, yaratt rnn btnn almaldr; parann yerine bir halk bankasnn karaca bonolar gemelidir. Mal lar ihtiyac olanlara bono karl verilmelidir; bono bir nevi kredi demektir; mallar veren, bu bonolar bakasna devretmek suretiyle verdiinin karln alm olacaktr. Bunun iin de kdn yeteri kadar gven salamas lzm (Proudhon'culuun zayf taraf). tima mnasebetleri tayin edecek olan: statistik kanunlar. Uygulamalar, devlet deil, ilimler akademisi denetler. Kanun, zorunluluk belirttiine gre, bamszl zedelemez. Demek ki Proudhon, iktisad dnceleri bakmndan komnist anaristler gibi dnmez. Komnist anaristler, sosyalistler gibi, kapitalistlerin mallarna el koymak (kapitalistlerin yani irt, kazan ve fizle geinen herkesin), retim aralarn toplumun emrine vermek isterler. Sosyalistlerden ayrldklar taraf, yeni toplumda emein tekiltlanmas konusu: Sosyalistler kollektivistdir: anaristler komnist. Kollektivizm, kanunlatrlm bir komnizm: Herkesin yeri bellidir; kollektivizmde insanlar almak zorundadrlar; yaptklar ie gre yer, ier, giyinir ve balarn sokacak bir yer salarlar; sosyalizmin tasarlad dzende sanayi onbalarna, avularna, yzbalarna ihtiya vardr; herkese onlar tlimat verecek, iinizi yapn, hakknz aln diyecekler. Geri bu ustabalar iilerin kendisi seecek ama seimin ne gibi yolsuzluklara yol atn herkes bilir. Anaristler, sosyalizmin ileri srd krtasiyecilii, krallarn istibddndan daha tehlikeli bulurlar; kanunun istibdd, istibddlarn en kts. Kollektivistlerin elinde, temsil hkmetdeki ecirlik, baka bir kisveye brnecektir sadece; toplum bir sanayi cehennemi olacak; su dkmeye gitmek iin bile ustabasndan izin almak gerekecektir. Manastr ve kla kokan bu vahim dnceler ya din terbiye ile bozulmu, ya her baskya boyun emekten yozlam kafalarn eseri (Kropotkin). Sosyalizm, herkese emeine gre der. Anarist komnizme gre, herkes diledii gibi alr ve ortak kmeden diledii kadar alr. Falanster yoktur; sosyal tencere yoktur; ayr mutfaklar vardr. Anarist devrimin kendini korumas gereken ilk tehlike, bir devrim hkmeti kurmak. Hkmet ister istemez iktidar tekeline alr; imdiye kadarki devrimlerin baarszl bu gerei anlamam olmalarndandr. ktisad deiim, ynn eseri olacaktr; ayaklanan halk, buday
ambarlarna, giyecek maazalarna, evlere el koyacaktr; Kropotkin'e gre, ne hr kacak, ne talan olacak. Kylnn toprana imdilik dokunulmayacak, reticiler kendiliklerinden biraraya gelecek, glkleri yenecek, ihtiyalar karlayacaklardr. Mallar mbdele edilecek; mbdele ekli: dei toku. Kentle ky birbirini tamamlayan iki topluluk. retimin amac una buna kazan salamak deil, toplumu yaatmak olacaktr. Kapitalist dzende, maazalar malla dolunca, retim durdurulur, iiler yoksullua der. Brakn ihtiyalarn maazalardan salasnlar; mallar diledikleri kadar tketsinler. Ne sanayi buhran olur, ne isizlik kalr. Anarist toplumda yalnz bol olmayan nesneler vesikaya balanacak, nce ocuklarla ihtiyarlar gzetilecektir. Gnde drt-be saat almak yeter; herkesin hr olduu bir toplumda aylaklktan korkmayalm; insan soysuzlatran: Ecirlik; herkes houna giden ii yaptktan sonra neden srtst yatsn? Yneticilere ihtiya olmayacak m? Kropotkin, hayr, diyor. Ahlkszlk basknn eseri; anarizm gerek insann, ideal insann yaratcs olacak. Cinyet, ada toplumun meyvesi; mlkiyeti kaldrn, sular kendiliinden azalacaktr. Geri anadan doma sulular da var ama onlar birer deli yani hasta; hastalar hapsetmenin ne faydas var? nsanlar arasndaki byk farklar yetime artlarnn eseri; iyi bir terbiye, onlar aa yukar ayn idrak seviyesine ykseltecek, eitsizlikten doan atmalar sona erdirecektir Proudhon, demokrasi, demopedi (halkn terbiyesi) dir demiyor muydu.. Hayat iin kavga yerine yardmlama prensibi. nsan doutan iyi; onu bozan adletsizlik. Anarist ahlk ne Bentham'a dayanr, ne Kant'a; ne faydacdr, ne vazife ahlks. Kropotkin'in benimsedii ahlk Guyau'nun ahlk; Guyau da dtan gelen hibir otorite kabul etmez: Ahlklym, nk ahlkl olmak bana zevk veriyor; soyum iin faydal olan eyleri benimsemezsem, iyi olmazsam zlyorum. nsanlar her ada yiitlik, fedakrlk gstermilerdir; bir dakikalk feragt, bir dakikalk heyecan iin hayatn vermeyecek ka kii var? Ne hodgmlk, ne diergmlk bu, bakalarnn bahtiyar olduunu grmek zevki sadece. Guyau'ya gre, vazife: hayatn cokunluu, i'riyeti; kendini ifade etmek, gerekletirmek, fed etmek isteyen hayat. Anaristler, dnya grleri bakmndan maddecidirler ama ahlk anlaylar ile idealist birer iyimser. Bu ulv ahlk, siyas cinyetle nasl uzlatracaz? Heyhat, Bat'nn en byk siyaset nazariyecileri tezatdan kurtulamazlar; kurtulamazlar
nk, kucanda gelitikleri snfl toplumun kanunu kavga, yani tezatdr. Kropotkin, lm cezasnn kaldrlmasn ister, ama halkn cana kymasn ho grr. Halk nasl mahkm edebilirsiniz der, onun ektiklerini ektiniz mi? Cekmedinizse susacak kadar edeb gsteriniz bari. Smrcy cezalandran anarist, Size yaplmasn istediinizi bakalarna da yapn prensibine yabanc deildir, kendisi de smryorsa ldrlmeyi kabul etmi demektir. Ferdiyeti anarizmin ahlk anlay baka, Stirner'in dnyas Hobbes'un dnyasdr. Bu Almanyal mektep hocasnn iar, yalnz ne tanr, ne efendi deil, ayn zamanda ne kanun, ne imanadr. Kropotkin'in topyasnda insan, insan iin melektir, Stirner'inkinde kurt. Nazar sahada badamas imknsz olan bu iki ahlk, ada toplum sz konusu olunca birleir. Zira anarist herhangi bir devletin deil, devletin, yani basknn dmandr. Demokrasi bir aldatmacadr, ona gre. Halk temsilcilerini: setii iin hrdr diyorlar, bu kzn istedii kasab semesi gibi bir ey. ktidarn devretmek, onu kaybetmektir. i de olsa, her milletvekili, yarnn yahudasdr. Millet meclisine bir ii gndermek neye benzer bilir misiniz? Bir annenin kzn geneleve kaydettirmesine. Sosyalistler iin mhim olan iktisad eitlik; anaristler iin iktisad eitlik ve ferd hrriyet; uzlamas imknsz iki prensip. Anaristler despotik bir ekseriyetle (sosyalist bile olsa) herhangi bir despot arasnda fark grmezler. Bakunin de, Kropotkin gibi, hassas bir insandr, cinyetden holanmaz, Blanqui'cilere dmandr. Bir gn ayaklanacak olan halkn, celltlarn ldreceinden znt duyar ama mezler intikamn her eklini benimserler. 1881 Londra Anarist Kongresi u karara varr: Kurulu dzenin herhangi bir temsilcisini: Kral, vekil, papaz, polis, sanayici, kim olursa olsun, ldrmek merudur. Ve anarizm, nazariyecilerinin yzn kzartacak bir haydutlua dnr (Bkz. Nouveau Dictionnaire d'Economie Politique par Say et chailley). Britannica Ansiklopedisi, anaristlerle komnistlerin asrmzdaki mnasebetlerini anlatrken yle diyor: htilllerde ve i savalarda komnistlerle anaristler bazan eleledirler ama, umumiyetle bu birlik balangtadr, sonra dman olurlar birbirlerine. Mesel 1918'de Moskova'daki anarist karargh topu ateine tutulmu ve her trl anarist faaliyet yasaklanmt. 1922 Aralnda, Berlin'de toplanan ve aa yukar btn anarist sendikalar biraraya getiren, milletleraras anaristler konferans, Lenin'in proletarya diktatoryas nazariyesini aktan aa reddetmiti; konferansta yle deniliyordu: htillci
sendikalizmin amac, iktidarn fethi deil, toplum hayatnda devletin her trl mdahalesini ortadan kaldrmaktr. O dnemin en gl anarist hareketleri talya ve spanya'dakiier. Anaristler, talya'da Mussoloni'nin, spanya'da Primo de Rivera'nn iktidara geiiyle yer altnda almak zorunda kalrlar. 1936 39 spanya i savanda, anaristlerle komnistler, Franco'ya kar, cumhuriyet hkmetinin yannda yer alrlar; fakat sonra komnistlerle anaristler arasnda dmanlk ba gsterir, anaristler savatan ekilerek Franco'nun zaferine yardmc olurlar. Bir kelimeyle anarizm, XX. asr ortalarnda, siyas bir hareket olarak k halindedir; lkin entelektel tesiri, dolambal yollardan, devam etmektedir. 1950 sonras anaristlerinin zerinde durduklar, adem-i merkeziyetin her sahada lzumlu ve arzuya yan olduudur; siyas plralizme bir nevi katltr bu. Modern ilimlerin ve teknolojinin gelimesi, kk komnotelerden kurulu devletsiz bir dzen iinde, adem -i merkeziyeti bsbtn zorunlu klmtr. Bu gr Aldous Huxley'in lim, Hrriyet ve Bar (1946) kitabnda en ak ifdesini bulur. Sir Herbert Read de ayn kanaattedir (Anarizmin Felsefesi, 1940; Anari ve Nizam, 1954). George Orwell'in eserlerinde de ayn inanca hit oluruz (Katalonya'ya Sayg, 1934). Anarist fikirlere, ngilizce Freedom gazetesinde ve ir ngiliz dergilerinde hl rastlanmaktadr. Anarizm ve Talebe Hareketleri Anarist faaliyetlerin eitli Avrupa lkelerinde nasl gelitiini anlatacak deiliz; aydnlatmak istediimiz, 1960'larda balayan renci hareketleriyle anarizm arasndaki mnasebetler, baka bir tbirle benzeyi ve ayrlklardr. Britannica Ansiklopedisi yle diyor: Anarist davrann (anarist doktrinin deil) baz yanklarn 1960'larn renci radikalizminde ve genlik direnilerinde -mesel 1964-65 Amerika'nn Kaliforniya (Berkeley) niversitesinde, 1968'de Kolombiya niversitesinde ve daha bir ok Amerikan niversitesinde grlen hareketlerle, niversite d genler arasnda baz direnilerde- bulmak kabildir. Benzer hareketler baka lkelerde de grlmtr: Sorbonne'da (Paris), Madrid niversitesinde, Roma niversitesinde, Prag renci mitinglerinde... Bunlarn hepsi de 1968'de olmutur ve dev irketlere, orduya, brokrasiye kar besledikleri gvensizlik ve kin ynnden anarizme benzerler. Hepsi de ferdin kendi kendini serbeste ifde etmesinden yanadrlar (tam bir hrriyet; uyuturucu maddeler kullanmak hrriyeti de dhil); irad olarak kurulacak rgtlere inanrlar; ferd eylemi ve kii mdhalesini tercih ederler. Benzerlikler bu kadar. Ayrldklar
taraflara gelince... Kanunlar, siyaseti, hkmeti, amalarna -itima refah, meden hrriyetler gibi- varmak iin vsta olarak kabul ederler. Demek ki, bu yeni hareketler hrriyetidir; anarist deil. Anaristin ayrc vasf devleti reddetmek; renciler ise, devlete gvenmez ve pheli bulurlarsa da siyas sistem iinde almaktan ekinmezler. Ksaca, bu rencilere kar yneltilen anarizm itham yersizdir. 1965'de, Berkeley'de sorguya ekilen altyzden fazla nmayiiden hibiri anarist olduunu kabul etmemitir. Tarafsz mahitlerin kanaati bu. ada marksistlere gelince... Sosyalizmle anarizmin iki dman karde olduunu arzetmitik. 1872'lerden sonra bu iki dman karde arasndaki uurum geniler; giderek kardelik yerini etin ve amansz bir kavgaya brakr. Zaman zaman el ele veren iki mezhep, spanya Sava'ndan sonra bsbtn uzaklar birbirinden. Asrmzda, ilm sosyalizmsin Yeni Sol ismi altnda nmer ocuklar belirir. Fakat bu itizaller marksistler tarafndan bazan ak bazan kapal fakat hemen daima sert bir tepkiyle karlanr. Kilise hibir sapt affetmez. Hele 60'dan sonraki talebe hareketlerine kar son derece hrn ve insafszdr. Onlar toptan mahkm eder. Anarizmin her kprdan -srf entellektel plnda da olsa- marksistleri tela drr. Onlara gre genlik hareketleri, sosyalizmin zaferini baltalayan birer kk burjuva direniidir; baka bir deyile, dpedz anarizmdir. Jacques Duclos, hortlamak istidd gsteren bu eski dman tepelemek iin kaleme sarlr: Dnn ve Bugnn Anaristleri (1968), anariyi yerden yere vuran bir kitapk. Yazara gre anaristler her ada ve her lkede gerici kampta, kar devrimciler safnda yer almlardr. Sahneye klar, ii snfnn byk baarlar kazand dnemlere rastlar. Nitekim 60'larn Almanya'snda da yle olmutur. Tantanal bir n kazanm olan Baeder -Mainhoff etesi de mcerac eylemlerine, tam ii hareketlerindeki bu ahlan dneminde balar. Biraz farkl biimleriyle de olsa ayn eyler, Japonya, Fransa, A.B.D. gibi sanayilemi lkelerde de tekrarlanr. Bunlarn ii hareketleriyle hibir ilgisi yoktur. Anarizm, her zaman ii hareketine asalak olmutur. Anarizmi besleyen sosyal taban: Kk burjuva taban. ntelijansiya insafszca smrld iin ar ulara kaymaktadr. ntelijansiya iinde en ak isyann temsilcisi: talebeler. Bu akn delikanllar silhl sava kavramna, Marksizm Leninizm'le hi ilgisi olmayan bir z koymaktadrlar. Hepsi de uursuzluklarnn cezasn ekmi; bir ou demir parmaklklarn ardna tklmtr. Btn bu faaliyetler, sonunda gerici glerin iine yaramtr. Hlsa
anarizmin rzgrlar -gerek dn, gerekse bugn- gericiliin yelkenini iirmektedir. Anari mi, Anomie mi? Trk iin en byk felket: Baszlk. Ferd, devletin emrinde, devlet, ferdin hizmetindedir. Toplum yekpre bir btn. Hodgmlk sosyal uzviyetin tanmad bir hastalk. Bambaka bir ruh ikliminde gelien anarizm, Avrupa'nn dier emraz- itimiyesi gibi, lkemize de urar zaman zaman. Ziya Paa'nn:
Cihan nmndaki bir maktel-i me yolum dt Hkmet derler and bir nice salhaneler grdm.
feryd, tekerrrne hid olmadmz yabanc bir ses. Fikret, ferdiyeti anarizme zaman zaman yaklar:
Kimseden mmid-i feyz etmem, dilenmem perr bl Kendi cevvim, kendi eflkimde kendim tirim.
diyen ir Tarih-i Kadirmde Stirner'i hatrlatr.. Ama bunlar maraz bir hassasiyetin kanat rplardr sdece. Rzgr yine batdan esmektedir. A. Rfk, bektailikten ihtillcilie, ihtillcilikten budizme geer. Serseri ve kararsz bir ceveln. Son yllarn talebe hareketlerine gelince... Bunlar 23 Nisan bayramnda ellerine tabanca ve dinamit lokumu tututurulan ocuklarn oynamaa heveslendikleri kanl bir oyundur. Anari? Belki... Anarizm? Hayr. Kendi kendini tahribeden bu zavall nesil, anarizmin belli bal nazariyecilerinden habersizdir. Zaten ne Bakunin evrilmitir trkeye, ne Proudhon, ne Kropotkin, ne Elisee Reclus.. ne Stirner. Bize gre bu tehlikeli maceray vasflandracak kelime anariden ok anomiedir. Zir sanayilemi lkelerde saman alevi gibi parlayp snen talebe hareketleri bizde mzmin bir hastalk gibi devam ediyor.. Anarist tedhiin hedefi: Devletdir. renciler birbirlerini yemekle megul; cinyetden ok intihara benzeyen bir lgnlk bu. Yabanc rzgrlarn krkledii bu yangn batllama fciasnn son perdesi olarak gryoruz. Anomie, ama hibir lkenin benzerini grmedii vahim mull ve kklerini tarihin derinliklerine dayayan bir anomie. Kamuslardaki tariflerden hibiri lkemizi tehdit eden byk tehlikeyi kucaklayamyor. Zir, Avrupa bizdeki deerler hercmercine hibir
ada hid olmam. Anomie (a:nefiy taks, nomia: kanun, nizam) kanunsuzluk demek, sbit bir kanun yokluu. Sosyoloji Kamusu yle diyor: Anomie, Durkheim tarafndan uydurulan ve o zamandan beri sosyolojik tahlilde mhim bir yeri olan mefhum. Sosyal Blmnde (1893), dzeni salayan ahlk ve hukuk kurallar ortadan kalknca toplumun btnn kucaklayan hastalk olarak trif edilir. Tarihin belli dnemlerinde davranlar biimlendiren ve idealleri ina eden deerler sistemi ile ferdler arasndaki mnasebetler altst olur. Bu buhran toplumun btnn sard zaman anomie vardr; anomie dayanmann yok oluudur. Durkheim'e gre, sosyal i blm kendine has bir dayanma biimi yaratr: Organik dayanma. Sosyal faaliyetlerin farkllamas ile toplum yelerinin ortak duygularnda deimeler olur; bu da sosyal inanlarn gevemesine yol aar; toplum imajnn yerini kii imaj alr. Ferdler kendilerinde bir takm kabiliyetler olduuna inanrlar; toplum onlara belli roller verir; eer bu kabiliyetlerle, o rolleri birbirine uymuyorsa sosyal btnleme gerekleemez... ada toplum, ibirlii ile rekbet, dayanma ile atma arasnda bocalamaktadr. ktisad anari ve -aile, kilise, korporasyon gibi- ara kurulularn zaaf yznden dengesizlik dounca deerler sistemi bozulur; kiinin ama ve aralar n plna geer; nk sosyal dzen, sosyal ahengi salayamaz artk. Durkheim'n ntihar adl eserinde anomienin bir baka ynne k tutulur: Ferdle kucanda yaad toplumun normlar arasndaki mnasebet (bu normlarn ferd tarafndan benimsenip benimsenmemesi). Ferdle sembolik dzen arasndaki mnasebeti ele alan bu inceleme, yalnzlaan insann sonsuz ve badndrc arzular iinde bocalayn aydnlatr. Toplum, insann kaynanda yer alan bu bunalm kendi kurallarna boyun edirecek kadar glyse bunalm kaybolur ama btnletirici messeselerin basks azalnca tekrar belirir, anomie budur ite. Anomienin izh artk sadece sosyal dzen erevesi iinde yaplmaz; arzuyla kanun arasndaki mnasebeti ve kanunun arzuyu beerletirmekteki aczi de dikkate alnmaldr. Anomie lszln hastaldr. Merton'a gre anomienin kayna, toplumun teklif ettii amalarla, bu amalan elde etmemizi salayan mer vastalar arasndaki uyumazlktr; ferdin toplum tabakalar iindeki yerinden doan bir uyumazlk.
VVirth ise yle der: Sosyal ynelilerin dayand temel zayflamsa (yani herkes baka bir telden alyorsa, ferdler arasnda dayanma kalmamsa, deerler levhas altst olmusa), toplum yaps zlmeye yz tutar; Durkheim bu zle anomie diyor, bir nevi sosyal boluk, itima adem. ntiharlar, cinyetler, kargaalklar birbirini kovalar; nk ferdin yaay artk btnlemi ve mstakar bir itima zemine kk salm deildir; hayat faaliyeti geni lde, mnsn ve hikmet-i vcdunu kaybetmitir (6).
NOTLAR : (1) Bkz. The Encyclopedia of Social Sciences, cilt I, Anari maddesi. (2) Fevza ol cemate ve askere denir ki, babular ve sergerdeleri olmayp cmlesi msavi ve yeksan olalar. Al kavli, perkende ve al reyi birbirini muhtelit ve rde olalar; ihtilt. Feyz: fevz mnsnadr ki ns birbirleriyle bi teklif olup mesel ahadhm harn bi melba libas ve taamlarn telebbs ve tenvl ider olmaktan ibarettir. (3) Bedi Nurinin maklesi, ufak tefek yanllarna ramen, ciddi ve arbal bir tahlil yazsdr. Ayn tarihlerde yaymlanan Muhede gazetesi, sosyalizmi gklere kardktan sonra anarizme cokun hicivler denir; anarizm, medeniyeti tahribe uraan bir vahetdir, gazeteye gre; felsefesi de mefkresi de rk ve bo. Anarist adn tayan bir avu insann gyesi, medeni, mali, ve dini btn messeseleri ykmak, btn hkmetleri yok etmektir. Anarizm, refah ve saadetin siyasi hastal, anaristler sefil birer mikroptur. (Bkz. A. Cerraholu, Trkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katk, s. 75-76). Bu konuyla ilgili bir baka yazya Resimli Kitapda rastlyoruz: Nihilizm ve Anarizm Vech-i Zuhurlar (M. Rauf, 1327, cilt 6 s. 1004-1023). Renksiz, s bir tantma yazs. (4) Hukukuyu, tavsiye ettii tedbirlerle babaa brakalm. u kadarn syleyelim ki evliy-y umur efendilerimizin bu kitaptan alacaklar byk dersler vardr. Yazmzn mihveri siyas ve itimai bir dnceler btn olarak anarizmdir. Anariyi grltl bir nmayi vesilesi veya kimya tecrbeleri iin bir frsat sayanlarn lgnca eylemleri konumuzun dndadr. Asrn balarnda yaymlanan Byk Fransz Ansiklopedisi, anarizmi yle trif ediyor: Her baskya, her disipline, her hkmete, her devlete, her iktidara, her otoriteye alan, bir sava... Btn ekilleriyle siyas, manev, iktisadi basknn kaldrlmas; hkmetlerin organizmalar iinde erimesi; hkimiyetin yerine serbest anlamalarn gemesi... Emek, hibir d gce boyun emeyecek, insan kendi kendine tekiltlanacak ve tam bir bamszlk iinde yaayacak; ehliyetine gre retecek, ihtiyacna gre tketecek. Ayn yllarda kan bir iktisat szlne gre (Nouveau Dictionnaire d'Economie Politique par Say et Shaillet, cilt 2, 1900) htillci anarizmle, demokratik sosyalizmin kkleri bir; ii snfnn aclar. kisi iin de sefaletin sorumlusu: ada toplum.
Sosyalizm, kurulu dzenin eletirisi. Anarizm, sosyalizmi de eletirir. Yani eletirinin eletirisi. Geri sosyalistler de otoriter devleti reddederler. Despotik devlete, tann-devlete dmandrlar. Devletin yerine toplum gemelidir. [Kullandklar esrarl forml u: Kiilerin hkmeti yerine, eyann ynetimi (Engels) 1. Ama anaristler devleti toptan reddederler. Mhim olan kiinin mutluluu. Hrriyet olmadan mutluluk gerekleemez. Demokrasi, yani halkn hkimiyeti baka, siyas hrriyet baka. Demokraside halk, iktidarn memurlara devretmek zorundadr, demek ki hep insanolunun hkmeti, hep keyflik (Proudhon). Altm yl sonraki bir lgata ba vuralm: Lalande'in mehur Felsefe Lgati (1960). Anari: a) Karklk (daha ok dzenleyici bir otorite yokluundan doan nizamszlk). b) Bir ok nevileri olan siyas meslek. Hepsinin de ortak yn: Ferde yukardan kabul ettirilen her eit devlet tekiltnn reddidir. Bu mnda bazan an-archie olarak yazlr. Bazan da anarchisme kullanlr ki daha dorudur. Bylece karklk mnsna gelen mefhumla siyas anari ayrdedilmi olur.. Anarist mesleklerin ortak yn, meden kavimlerin yakn bir gelecekte devletsiz yaayacaklar inancdr. Godwin, Proudhon, Stirner, Tucker devleti kaytsz artsz reddeder. Tolstoy devleti mutlak olarak deil, meden kavimlerin yakn gelecei iin reddeder. Bakunin ve Kropotkin iin devrim, yakn bir gelecekte, devleti ortadan kaldracaktr. Devrimci doktrinler de ikiye ayrlr: a) Direniiler (Tolstoy), b) syanclar (Stirner, Bakunin, Kropotkin). Anarist doktrinlerin zerinde birletikleri bir baka nokta: retim ve emein kendiliinden dzenleneceine inanlar. Onlar da Fourier gibi her eyin (ekim sayesinde) tkr tkr ileyeceini sylerler. Bir kelimeyle hepsi de iyimserdir. Suavet daha aydnlk. (Dict. Economique et Social 1969): Anarizm bir hareketler ve doktrinler btn; hepsinin ortak ve ayrc vasf, ferd deerlerin yceltilmesi ve netice olarak otoritenin reddi. Otorite halk zerinde bir bask ve smr aracdr. Ksmen Rousseau'ya (timai Mukavele) ve Hegel'e 'insann din, siyas, iktisad vs. yabanclamalarla sava) dayanan anarizm, XIX. asnn ikinci yarsnda gelitirildi. Liberalizmi -hemen hemen Marx'la ayn adan- eletirir anarizm: Btn vatandalar kanun nnde eit klan 1789 ihtilli, onlara gerek bir eitlik, iktisad eitlik kazandrmamtr. u halde devletin yerini ferdler arasnda yaplacak saysz anlamalar almal, itima mnasebetleri onlar dzenlemelidir. Mevcut devletler bir federasyon iinde toplanmal; mlkiyet tasarrufa (possession) dnmelidir. Liberal dncelerin mbalaas olan mutlak bir ferdiyetilik adna otoriteyi yeren anaristler, otoritenin iktidardan doduunu grmezlikten gelirler; bir takm (Rus anaristleri gibi) ii yneticilere kar suikast tertibine kadar vardrr. Anarizm, Rusya'da, spanya'da, Fransa'da nemli bir rol oynad. Siyas bir parti iinde mcadeleyi reddeden anaristler dha ok sendikalar iinde
kavga verdiler (anarko sendikalistler); sendikalarn politika d kalmasndan ve genel grevden yanaydlar. Ahlk bakmndan ok titiz olan ve insanlarn hrriyeti iin savaan anaristlerin, siyas hayata katlmam olmalar zcdr. imdi de bir sosyoloji kamusuna gz atalm (La Sociologie, J. Caseneuve ve D. Victoroff bakanlnda bir heyet, 1970): Anari de, demokrasi veya despotizm gibi bir aynadan bir aynaya aksedercesine hem bir lkenin durumunu, hem ideal bir toplumu, hem siyasi bir meslein tarihesini ifade eder... Rousseau'nun, tabiatda iyi ve hr olan insan inancndan yola kan anarizm, tarih iinde akma ayrlr: Hristiyan anarizmi, Tolstoy'un nclnde arlk Rusya'snda geliir; ferdiyeti anarizm, Pri Max Stirner, komnist anarizm. Proudhon, amalarn aka belirttii iin, bu^un de, anarizmin en byk nazariyecisidir. Ynetilmek, yetkileri de, bilgileri de, faziletleri de olmayan yaratklar tarafndan gz altnda bulundurulmak, casuslanmak, srklenmek, onlarn kanunlarna boyun emek, kurallarna lebbeyk demek, gdlmek, tartaklanmak, damgalanmaktr... Proudhon iin devlet bir vahimedir, hr bir zekya den vazife bu vhime'yi mzelere ve ktphanelere kapatmaktr. Anarist toplum olur mu? Anariyle toplum elien iki mefhum; bununla beraber, eitli unsurlarn terkibinden doan anarist bir toplum dncesi, zamanmzda da topyac fikirlerin ve eylemlerin kayna olmakta devam ediyor. Kamuslar arasndaki bu gezintiyi Larousse'un son szlyle noktalyalm: Anari, ferdin her trl hkmet vesyetinden uzak kalmasn isteyen siyas ve itima meslek. Meydan Larousse bu tarifin altna u bilgileri ekliyor: Anari, Trk Ceza Kanunu madde 141/2'ye gre su saylr. Ad geen maddeyle, devletin siyas ve hukuki temel nizamlarn topyekn yok etmek gayesini gden cemiyetleri, her ne ad altnda olursa olsun, kurmaya tevessl edenler veya kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini tanzim, sevk ve idare edenler veya bu hususda yol gsterenlerle, bu gaye iin her ne suretle olursa olsun propaganda yapanlar cezalandrlrlar. (5) Thoreau (1817-1862): Kurulu dzenci olmayan bir Amerikal, bir dnce isyancs, bir nesir ustas, asabi, ruha ileyen bir nesir. Amerikan yazarlar arasnda okuyucuyu en ok etkileyenlerden biri. Hi kimse, kiiyi kleletirmee alan messeseler, nyarglar ve inanlara kar insann tabii haysiyet ve btnln onun kadar belagatle savunmamtr. Emerson'la dostluklar, Walden Pond'daki inziva, klelik aleyhindeki mcadele., sakin ve hadisesiz hayatnn zirveleri. En tannm denemesi: Civil Disobedience Kitapta, klelii ho gren bir hkmete vergi vermemek iin zindana girdiini anlatr. Hem Tolstoy'un, hem Gandhi'nin baucu kitaplarndan biri bu. Kii devletin emirlerine boyun emektense vicdannn sesine uymaldr. Thoreau, bir bask
arac olan devleti yerin dibine batrr. En iyi hkmet, en az hkmet edendir iann eletirir. Ona gre, En iyi hkmet, hi hkmet etmeyendir. (6) BKZ. K. Mariheim, deologie et Utopienin nsz. Anomie hakknda tafsilatl bilgi iin Prof. Nephan Saran'n niversite Genlii, ..E.F. yaynlar, 1975,. adl incelemesine bavurulabilir.
KNC
BLM
MAARANIN DII
Neve tahsil ettiin saar da senden gamldr
ENTELEKTEL YAHUT AVRUPA'A AYDIN

1 ENTELLEKTEL C1) IN SOY AACI En Uzak Ced: Sofist (2)
sa'dan nce beinci asr, diyor Gomperz, edebiyata pek zengin bir dnemdi, ama hi de kitabi bir a deildi bu. Ozanlar nesli sona ererken, Helenierin sosyal hayatnda yeni bir insan belirmiti. Oyunlar izlemek iin Olempi'ye veya baka bir siteye koan kalabaln nnde sofist vard imdi. Mor bir kaftan giymiti ozanlar gibi, ama, eski destanlar deil, kendi yazd nutuklar okuyordu. Ayn adam daha dosta toplantlarda, ilm ve sosyal konular zerinde konuurken gryoruz. Asrn son otuz ylnda ortaya kan eitim devrimi de onun eseri. O zamana kadar genliin btn kltr okuma, yazma ve hesaptan ibaretti; bunlara mzikle jimnastii ve sonralar resmi de ekleyebiliriz. Ne var ki siyas hayatn icaplarna, gelien fikr hayatn ihtiyalarna yetmiyordu bu. Gnmzn liselerine ve yksek okullarna benziyen herhangi bir messese de yoktu eski Yunanda. Bu boluu doldurmak lzmd, olgun ve uurlu bir avu insan hocala adad kendini; ehirden ehre gidiyor, topladklar genlere ders veriyorlard. Delikanl, mspet ilimleri, tabiat felsefelerini, iirlerin yorumunu ve eletirisini, gramer inceliklerini, metafiziin ana sorunlarn onlardan reniyordu. Ama sofistlerin asl amac, genleri pratik ve sosyal hayata hazrlamakt. Oysa amel politikann ruhu, hitabet sanatyd. Bilgelik reten bu insanlar, genliin hocas olmakla yetinemezlerdi; kabiliyetlerini hitabet ve yaz alannda da gsterdiler. Buna mecburdular da, devletden herhangi bir cret almyorlard; hayatlarn kazanmak iin
eitli alanlara yaylmak zorundaydlar. Sofist, zamanmzn hocalarna benzemez, devletle hibir mnasebeti yoktur, kendini belli bir ihtisasa da hapsedemez. ann btn ilimlerini kucaklamaldr; hatip ve yazar olarak da binbir glkle kar karyadr. Baar kazanmak iin her tartmay gze almak, rakiplerini altetmek zorundadr, bizim gazeteciler gibi. Bir kelimeyle beinci asrda sofist, yar hoca, yar gazetecidir. Sofistlerin ortak bir dncesi var myd? Hayr. Herbiri bir lkeden geliyordu. Onlar da btn zamanlarn alklanan hocalar gibi, kmeye yz tutan eilimleri deil, baar kazanacana inandklar yeni fikirleri savunurlar. Paray dinleyicilerden alyorlard; bunlarn byk ounluu genlerdi; sofistler ister istemez bu cokun kalabaln emellerine tercman olacaklard. Sofistlerin hepsini ilerici saymak yanl. Daha dorusu, ilerici dncenin btn temsilcileri sofistti diyemeyiz. Ama -genel olarak- birer k yaycsydlar. Kelimenin garip bir kaderi var. nceleri stad anlamnadr. Byk airlere, byk filozoflara, nl mzisyenlere, eski Yunan'n Yedi Bilgesi'ne.. hep sofist denir. Yava yava itibarn kaybeder kelime. Mehuln fethi, maziye bal olanlar rahatsz eder. Her tecesss tehlikelidir. Bilgi ve ahlk alannda yeni aratrmalar yapan sofistler, evrelerinde kuku uyandrrlar. Dinleyicilerden para almalar da dedikodulara yol aar. Kamuoyunu sofistlerin bsbtn aleyhine evirir Efltun'un hcumlar. Hr dnceyi bayraklatranlar birer safsatac, birer lf ebesi olarak damgalanr. XIX. asrn balarna kadar Avrupa, Efltun'un gzleriyle grr sofistleri. O serazad dnce fatihlerini gerek hviyetleriyle tantan Hegel ile Grote. Bu iki byk aratrcnn yorumlar sayasindedir ki sofistaiyenin tarih bir zaruret ve ihtiya ile meydana geldiini ve bir medeniyet vazifesi ifa eylediini anlyoruz diyor Kari Vorlander.. Sofistlerin hizmeti, devirlerinin ilm belgelerini halkn anlayaca bir tarza koymak, malmat yaymak, herkesi tenvir eylemek olmutur.. Onlar daha ziyade insan; idrakiyle tefekkryle, iradesiyle ve temylleriyle, husus ve umum faaliyetleriyle insan tetkik ediyorlard. (Felsefe Tarihi, M. zzet tercmesi, 1927) Sofistler, hem ahlk hem de dnce alannda birer devrimciydiler, medeniyet tarihlerine gre. Yerlemi inanlara sava atklar iin tutucu
evrelerin kukusuyla karlandlar. Soyut delillere itibar etmiyorlard. Onlar iin tek l vard: insan. Nesnel bilgiye ulaamazdk, her dnce sbjektifti. Tanrnn varl da, yokluu da ispat edilemezdi. Yasalar, insan iindi ve insanla beraber deiirdi. Mutlak doru, mutlak iyi birer vehimdi, bu mefhumlar faydalya balyd, ondan ayrlamazd; mhim olan baaryd. Almanlar, bu dnce devrimini ifade iin Aufklarung kelimesini kullanrlar. Dikkate lyk deil mi? XVIII. asr felsefe devrimi de ayn isimle belirtilir. Filhakika her iki hareket genilik ve genel dorultu bakmndan ok benzer birbirine. Sofistlerin balatt yenilikler, yirmi asr sonra filozoflarn baard dnce devrimi kadar nemlidir. Bu dnce devrimi, sosyal elit araclyla geni tabakalara yaylmtr. Bir kelimeyle sofistler, kltr dar evrelerin tekelinden kurtarm, entellektel hayatn btn ynlerine dikkati ekmilerdir. Felsefeye ve ilme, tenkit zihniyetini ve lsz soyutlamalardan kamak alkanln getirmilerdir. Bireycilik sosyal messeseleri sarsacak ve medeniyeti batan baa deitirecek olan zaferlerini geni lde sofistlere borlu. Aristofanes'e gre Sokrat da sofist, hem de sofistlerin en kts. phesiz ki ar bir itham bu, ama sofistler olmasa Sokrat da olamazd. Sokrat da onlar gibi ve onlardan sonra, madde ve hareket zerinde lf ebelii yapmaktan kaar. Sokratin aratrmalarnn merkezinde de insan vardr. (BKZ. Histoire Generale des Civilisation, cilt 1, s. 365 P: U:F:) Perikles'i onlar yetitirdi, ripid dramlarnn, Tsidid tarihinin ilham kayna onlar. Dil ve gramer almalarn, eski metinlerin tahlillerini onlar hzlandrd. Ortak ynleri var myd? Evet, ama bu belli mekteplerin mdafaasn yapmak mnsna gelmez. Hibir yenilik nnde ekinmemek, daha nce kurulan metafizikleri kmsemek, akla inan, yenilik sevgisi ve phe. te sofistlerin ayrc vasflar. (Bkz. Histoire de L'Humanite, UNESCO cilt 2) Ksaca( entellektel sofistlerin torunudur, lgnl, hyszl, tecesss ile sofistlerin torunu. Sonra Rahip (3) Taine der ki: 1789 Fransa'snda, nevi insan, devletin en yksek makamlarn igl ediyordu: Rahipler, soylular, kral. Btn nimetler onlarnd: iktidar, servet, itibar, yahut hi deilse, imtiyazlar, vergiden muafiyet, ihsanlar, arpalklar, tercihler, v.s. Uzun zamandan beri bata
bulunduklarna gre, haketmilerdi bu mevkileri. Filhakika, yzyllar kucaklayan byk bir emek sayesinde modern toplumun esas temelini birbiri ardnca onlar ina etmilerdi. st ste kurulan bu temelden en eskisi ve en derini rahiplerin eseriydi. Bin iki yz yl (hatta daha fazla) hem mimar, hem ii olarak almlard. nce yalnzdlar, sonralar aa yukar yalnz. lk drt asr boyunca, dini ve kiliseyi kurdular. Bu iki kelime zerinde duralm biraz: stilya dayanan bir dnya, tun bir makine gibi sert ve souk., yaps icab, kendi insanlarnda hareket kabiliyetini ve yaama arzusunu yok etmeye mahkm. Rahipler byle bir dnyaya kurtulu mjdelemi, cenneti vaad etmi. Tanrya tevekkl retmi, sabr, iyilii, alak gnlll, feragati, efkati telkin etmi. Roma'nn yer alt zindanlarnda boulan insanoluna nefes alabilecei, gn n grebilecei pencereler amt. Din buydu ite. Gittike ahalisi azalan, gittike zlen ve ister istemez her saldrya ak hale gelen bir lkede, disipline ve kanunlara bal, bir hedef ve bir doktrin etrafnda birlemi, inanmlarn itaati ve batakilerin fedakrl ile payandalanm, yklan imparatorluun gediklerinden akn akn gelen barbar dalgalarna kar ayakta durabilecek canl bir toplum yaratmt rahipler. Kilise de buydu ite. Bu temeller zerine inaata devam edilir. stildan balayarak be yz yl boyunca, rahipler, beer kltrden ne kurtarlabilirse kurtarrlar. Rahip, barbarlar ya karlar, ya snrdan girer girmez etkisi altna alr. Ne byk hizmet! Oysa Galya gibi ltinleen, fakat fatihleri bir buuk asr putperest kalan Byk Britanya'da, sanat, endstri, toplum, dil, herey yok edilir. Halk ya kldan geirilir, ya kaar. Yalnz kleler kalr ortada. Onlarn da izi silinip gider. Rahip, o yrtc insanlar bylemeseydi, Avrupa'nn akibeti de ayn olacakt. Cbbesi yaldzl piskopos veya posta brnen sska, sar, pasakl kei nnde, Hristiyanl kabul eden Germen, bir sihirbaz karsndaym gibi korku duyar. Av dn veya iki sonras kendine gelince esrarl ve muhteem bir mvera rysna kaplr, bilinmeyen bir adalet hlyasna dalar. Uykudaki vicdan beklenmedik tehlikelerin tehdidiyle sesini ykseltir. Bir mabedi mi soyacak, sakn gzlerim kararp aclar iinde kvranmayaym diye duraklar. Onu rahibin himayesi altnda
yaayanlarn toprana, kyne, kentine saldrmaktan alkor bu endie. Hayvanca bir fkeye veya ilkel bir igdye kaplr da cana kyar veya hrszlk ederse, felket veya hastalk gnlerinde piman olur. aldnn iki katn, on katn, hatta yz katn demeye kalkr ve adaklar verir kiliseye, Rahipler bylece bulunduklar her lkede yenilenler ve ezilenler iin snaklar kurdular ve gittike genilettiler onlar. Uzun sal babularn, krkl hkmdarlarn yannda tal piskoposla ba tral papaz da yer almaya balad. Eli kalem tutan ve konumasn bilen yalnz onlard. Ktiptiler, mavirdiler, din bilgini idiler. Fermanlar yazar, ynetime katlrlard. Hkmet araclyla cihanmul dzensizlie bir para dzen vermeye, kanunlar daha akla uygun, daha insanca yapmaya, takvay, irfan, adaleti, mlkiyeti ve bilhassa aileyi salamlatrmaya veya ayakta tutmaya alrlard. phe yok ki medeniyeti onlar kurdu, evet yarm yamalak, yle byle, zaman zaman yok olan bir medeniyet. Ama Avrupa'y bir Mool anarisine yuvarlanmaktan bu medeniyet korudu. XII. asrn sonlarna kadar hkmdar rahibin basks altndadr. Ne var ki rahip bu nfuzunu hkmdarn ve daha aadakilerin hayvanca itihalarn, kann ve etin ayaklanlarn ve toplumu tahrip eden vahet nbetlerinin nksetmesini nlemek iin kullanr. Yalnz o kadar m? Kiliselerinde ve manastrlarnda insanolunun irfan hazinelerini de korur rahip: ltinceyi, hristiyan edebiyatn ve din bilimini, eski a edebiyat ve ilimlerinin bir ksmn, mimariyi, heykeli resmi, ibadete yardmc sanat ve hirfetleri, insana ekmek, giyecek, mesken salayan daha deerli sanatlar, yamac ve tembel barbarn serseri mizacna ters den ve beer fetihlerin en mhimi olan alma zevkini ve alkanln. Roma'nn harac, isyanlar. Germen istils, ekiya saldrlar yznden harabolan kylerde alr ve dikenler arasnda kulbesini ykseltir Papas. Etrafnda bir zamanlar ekilip biilen geni kralar vardr. Yoldalar ile el ele vererek bu orak topraklan temizler, yar vah hayvanlar ehliletirjr, bir iftlik, bir deirmen, bir demir oca, bir frn, kundura ve elbise atlyeleri kurar. Tarikatn emrine uyarak her gn iki saat okur, yedi saat elleriyle alr. Kt-u lyemutla yaar. Kafasyla alr, cn-u gnlden ve istikbli dnerek;
teki insanlardan daha ok retir. Kanaatkrdr, tedbirlidir, tutumludur; ve onlarn baarszla urad yerde diren gsterir, refaha kavuur. Yoksullar korur, besler, evlendirir, i bulur onlara; dilenciler, serseriler, yersiz yurtsuz kyller mabede koarlar akn akn. Kyler, kasabalar doar yava yava, yeni tarm ve sanayi merkezleri kurulur. nsanlar yalnz ekmekle yaamaz, ruhun da gdaya ihtiyac var. Onlara yaamak arzusu, hi deilse tevekkl telkin etmek lzm, mevcut olmayan mutluluun yerine airne bir rya.. XIII. asrn ortalarna kadar byle bir teselliyi yalnz rahipler sunar. Saysz aizze masallaryla, katedralleriyle, heykelleriyle, yinleriyle, Rabbin melektunu gzler nne serer ve amurlu bir alann snrnda muhteem bir kk ykseltir gibi gerek dnyann sonuna ideal dnyay yerletirir. Huzura ve sevgiye susam gnller bu ilh leme snrlar. Rahip yaralar sarar, dertleri avutur; sz yerine iyilik, takva ve gufran dklr dudaklarndan: baklarn semaya evirince Rabbi grr ve ryadaymcasna kanatlanr gklere. Masal deyip gemeyelim. nsan, kaba kuvvetin hkmran olduu bir devirde, hayata katlanmak iin bambaka bir dnyann varlna inanmak zorundadr. Rahip bin iki yz yl insanlar bu masallarla yaatt, hizmetinin bykln yaratt krandan anhyabiliriz. Papalar iki yz yl Avrupa'nn efendisi oldular; hal seferleri rahiplerin eseridir, krallar tahtdan indiren, lkeleri dilediklerine datan rahipler. imdi hkmdardrlar, imdi hanedan kurucusu; Avrupa'daki servetin te ikisi, topraklarn te biri ve gelirin yars onlarndr. nsan bedava minnet duymaz, meru bir sebep olmadka zrnk vermez kimseye, bencildir, kskantr. Messeseler ister din, ister dnyev olsun, rahipler ister Buda'ya inansn ister sa'ya, onlar krk nesil boyunca izleyen adalar aldanm olamazlar; iradelerini ve mallarn rahiplere teslim edenler, fedakrlklarn yaplan ie gre ayarlamlardr. Bir kelimeyle bu ar ballk rahibin ne byk bir hizmet grdn ispat eder. (Les Origines de la France Contemporaine, cilt 1, s. 3-10) Bu cokun methiye bizi artmamal. Mukaddeslerini kaybeden aydn, rahibin hasreti iindedir. Entelektel, rahip gibi olmaldr, Fichte'ye gre. Onun vazifelerini benimsemelidir. Bilgisi ile topluma
hizmet etmeli, halka gerek ihtiyalarn sezdirmeli ve onlar nasl karlayacan retmelidir. Benda, insanl ikiye ayrr: Rahipler, laikler. nanan veya inanmayan her fikir ve sanat adam klerdi Benda'ya gre. Laik ise insiyaklar, itihalar, ihtiraslaryla sokaktaki adam. Demek ki kler, hristiyan dnya iin hl sihirli bir kelime. Btn hristiyan dnya iin mi? Hayr. Sartre'a gre rahip, beyle kyl arasnda aracdr. Grevi: snf tezatlarn gizlemek. Kilisenin byk bir serveti, geni bir siyas nfuzu ve bu itibarla kendini ifade edecek bir ideolojisi vardr: Hristiyanlk. Beyle kyl onun telkinleri sayesinde ortak karlar olduuna inanrlar. Yani rahip, toprak aristokrasisinin emrinde bir ideologdur. (4) Filozof veya ntelijansiyann ncs Romanc Koestler iin filozoflar ada intelijansiyann ilk temsilcileri. ntelijansiya nedir? Bir lkede hr dnmek istey en insanlar topluluu. ntelijansiyann oluumu sosyal bir vetire. Bu vetire ada Avrupa'da Fransz Devrimi ile balar. nc snfn st tabakalarnda hr dnme eilimi bir lks deil, hayat bir ihtiyatr. Orta an dar yaps iinde skp kalan burjuvazi, hayat sahasn (Lebensraum) fethetmek zorundayd. Feodalitenin totem ve tabular, hr dncenin dinamitiyle arttrlmadka byle bir fetih gerekleemezdi. amzn ilk entelektelleri ansiklopedistlerdir: tarih sahnesine birer put krc olarak karlar. Goethe'yi aramzda dnn, mmkn m? Oysa Voltaire, onbe gnde bizden biri olabilirdi. Goethe, rnesansn son dhisidir. Dorudan doruya Leonardo'nun ocuu. Toplum karsndaki davran, herhangi bir nedimin Floransal bir prens karsndaki davrannn tpks. Voltaire yle mi? Voltaire ile beraber feodal deerlerin topyekn tahribi balar. Demek ki ada intelijansiya, toplumun hr dnmek isteyen bir parasdr. Zira bu zmrenin mevcut deerler hiyerarisinde yeri yoktur. Bunun iin balca amac eski hiyerariyi ykmak ve yeni bir deerler dnyas kurmaktr. ntelijansiyann ikinci temel vasf bu ina temayl. Gerek putkrclar bir yanlaryla peygamberdirler, her ykc bir para hocadr. yi ama teklif edilen yeni deerlerin kayna ne?
Yazar, Marxin izahlarn yeterli bulmaz. Marxin toplumunda iki trl retim var, der.. Birisi toprak altnda yaplan madd retim, ikincisi tavan arasnda yaplan zihn retim; arada merdivenlerle asansr yok. Oysa zafere ulaan burjuvazi, l zerine elbise yaptrr gibi, retim tarzna uygun felsef bir styap yaratmaz. Ansiklopediyi Ulusal Meclis smarlamad. Bir snf veya bir zmre kavgadan baar ile knca kendine uygun ideolojiyi hazr olarak bulur. Koestler'e gre, iktisad inki afla kltrel inkiaf ayn temel gelimenin iki ayr ynnden ibaret. Yani nc snfn ykselii, liberal hmanist dncenin ne sebebi, ne de sonucu. ki olay ayn kkten domu, ayn nesnenin rengi ve biimi gibi, birbiriyle kaynamtr. Baka bir deyile, ansiklopedistlerle onlar takip eden intelijansiya gruplarnn balca vazifesi, sosyal gelime ile entelektel gelime arasnda ba kurmak olmutur; bir kelimeyle, toplumun gzlemcisi ve yorumcusudurlar. (Bkz. Le Yogi et le Comissaire s. 93-117) imdi de Sartre' okuyalm : Burjuvazi yeni bir ideoloji kurmak zahmetine katlanmaz nceleri, ocuklar arasndan bazlarn teknik yardmc ve mdafaac olarak yetitirir. Ticaret gemilerinin bilginlere, mhendislere ihtiyac vardr; defter tutmak matematikileri, ayn haklar ve akitler kanun adamlarn gerektirir... Bu uzmanlar burjuvaziden gelirler, ne ayr bir snftrlar, ne bir elit: ticarei kapitalizmi denen geni iletmenin parasdrlar. Burjuvazi ile kilise ideolojisi arasnda bagsteren ihtilflara pek karmazlar. Meseleler rahipler seviyesinde ve rahipler tarafndan ortaya atlr. Ticaret geliir, burjuvazi toplum yapsna katlmas gereken bir g olur. Rahipler din ideolojiyi ykselen snfn ihtiyalarna uydurmak isterler. Reform da (protestanlk ticaret kapitalizminin eseridir) kontr-reform da (Cizvitler, burjuvalar proteston kilisesine kaptrmak istemezler, (onlar sayesinde) kredi mefhumu yerine faiz mefhumu geer) onlarn eseri. Ama nasl yorumlanrsa yorumlansn, hristiyanlk burjuvaziyi tatmin edemezdi. hayat btn ile din-dlatrlmalyd. uurlanan burjuvazinin yeni bir ideolojiye ihtiyac vardr. Bu dnya grn rahipler deil, pratik bilgi uzmanlar kuracaktr: kanun adamlar (Montesquieu), edebiyatlar (Voltaire, Diderot, Rousseau),
matematikiler (d'Alembert), vergi mltezimi (Helvetius), hekimler v.s. rahibin yerine geecek ve filozof adn benimseyeceklerdir, filozof yani Bilgelik dostu. Bilgelik akldr. Filozof, an ilm gelimesinde deerini ispat etmi olan bir yntem kullanr: tahlil. Akl d bir uzlamacla, soylularn geleneklerine imtiyazlarna ve mitoslarna kar en gl silhtr bu. Aydn ihtiyatl davranr. Hkim ideolojiyi kemirecek olan kezzab, mphem birtakm mefhumlar arkasnda gizler: tabiat kanunu gibi. Bu kaypak mefhumlara snlarak hem dindar, hem dinsiz olunabilir. Filozof, bunu gerekletirmek iin tabiat kanunu fikrinin iktisad alanda da geerli olduunu ileri srer. ktisat laikleir ve insan d bir ilim olur. Filozoflar hrriyet ve serbest aratrma hakk isterler. Bu, dncenin bamszln istemektir, amel almalar baka trl yaplamaz. Ama burjuvazi iin bu taleplerin mns bakadr; ona gre, hrriyetilik (yani liberalizm), ticarette feodal engellerin kaldrlmas, baka bir deyile tam rekabet artlarnn gereklemesidir; bireycilik ise tam mlkiyet hakk. Burjuva, sosyal organizmalar reddetmek iin sosyal atomculuu benimser. Sosyal atomlar birbirine eittirler. Bu hkm analitik akla dayanan ilimci ideolojinin kanlmaz bir neticesidir. Burjuvalar soylularn karsna soylulardan baka btn insanlar karrlar. Dnyada tek snf vardr: nsanlar. Yani Burjuvazi. Filozoflar da, bugnk entelekteller gibi, bir ideoloji kurucusudur; mekanik ve analitik ilimcilie dayanan bir ideoloji. Amalar dier sosyal snflarn ideolojilerini eritmek ve ykmakt. Demek ki onlar da -Gramsci'nin anlad mnda- organik birer entelekteldiler. Baka bir deyile, burjuva snfnn ocuu; grevleri, snflarnn objektif zihniyetin i ifade etmektir. Bu zihniyet yle hlsa edilebilir: Otorite prensibinin reddi, serbest ticareti gletiren engellerin yok edilmesi, ilm kanunlarn dnyaca geerlilii, feodal ayrclk ve ayrcalklara kar insann cihanmul deeri ve sonunda burjuva hmanizmini bayraklatran forml: her insan burjuvadr, her burjuva insandr. XVIII. asr, aydnlarn altn adr. Burjuvazinin kucanda doan, terbiye edilen, yetitirilen filozoflar onunla tam bir anlama halindedir. (Bkz. Plaidoyer pour l'intellectuel, 1970) Burjuvazi bugn de iktidardadr, ama onun tek bir snf olduunu kim iddia edebilir? Bu bile burjuva hmanizminin bir masal olduunu ispat
etmez mi? Aile kapitalizmi dneminde geerli olan bu ideoloji, monopoller dneminde yetersiz, yetersiz ama hl sahnede. Sartre' yaknlaryla babaa brakp amz aydnna gelelim. Nihayet Entelektel Filozoflarn torunlar, XIX. asrn son otuz yllarnda yeni bir ad taktlar kendilerine: Entelektel. ktisad altyap olduka deimi, ii snf glenmi, burjuva ideolojisi paralanmt. Entelekteller yine bilgi teknisyenleri arasndan kar, ama hkim snftan deildirler artk, sadece onun tarafndan seilmekte, onun tarafndan grevlendirilmektedirler. niversite, sanayiin emrindedir. Entelektellerden beklenen i, teknik bilgilere dayanarak hkim snfn karlarn korumak, dman ideolojilere kar onun ideolojisini glendirmek, ayakta tutmaktr. Grevleri, insanl birletirmek deil, imtiyazlar devam ettirmek. Bu ayrcalk bazen gizlenir, nazi aydnlarnn saldrgan milliyetilii gibi; bazen aka haykrlr: liberal hmanizma yani sahte bir insaniyetilik gibi. Bir kelimeyle aydn, ajandr artk. Ajann dnce hrriyeti olur mu? Mesel: Smrgeler anda, psikiyatrlar, Afrikallarn aaln ispat iin bilimsel teoriler kurarlar. Smrge halknn beyni gelimemitir. Onlar grnte insan sadece. Kadnlar da pek ciddiye almamak gerek. nsanlk demek burjuva demek: Avrupal, yetikin ve erkek burjuva. Ne ilm bir insaniyetilik deil mi? Ksaca, XVIII. asr filozofu, snfnn organik entelekteli idi. Yani burjuva ideolojisi, ilm aratrmann prensiplerinden tabi olarak douyordu adet. Oysa bugn burjuvazinin ideolojisi, entelektelin bilgi ve metoduna ters dmektedir. Entelektel btncdr, nk dnyaca geerli bilgiler ve ilemler peindedir. Halbuki, hkim snfn ideolojisi (bu ayn zamanda kendi ideolojisidir) sins bir ayrclk gder. Sonra aydn, aratrmalarnda dahi bir yabanclama olduunun farkndadr, ne hedefler kendi hedefleridir, ne vastalar. Aydndan itima realite gizlenmitir, sahte bir btnclk telkin edilmitir ona. inin ve kylnn iinde bulunduu artlar, snf kavgas., hmanizm maskesi altnda saklanmtr. Ona, ne emperyalizmden sz edilmitir, ne smrgecilikten.
Kitaplardakilerle yaanan gerek arasndaki uurum entelekteli yaralamaktadr. Artk o, kudsiyetine inand bir dvnn alemdar deil, muzdarip bir vicdandr. Karsnda iki yol var: Kurulu dzenin yalanlarn ilmletirmek, yani bir hakikat arptcs, daha dorusu bir oban kpei olmak veya ezilenlerin yannda yer almak, her hakszla kar gelmek, her yalan susturmak, her samimiyetsizlii if etmek. Demek ki, namuslu aydn, kucanda yaad evreye uymayandr. Yine Koestler'i dinleyelim: Keyfi yerinde olanlarn hr dnceye ne ihtiyac var? Bilgi susuzluu, mehlun bir endie kayna olduu sosyal zmrelerin imtiyaz. Mutlular pek mtecessis olmazlar. Ezilen byk ounluun ise hr dnceyi kullanmaa zaman da, imkn da yok. Mevcut deerleri ya kabul eder, ya red. Her iki durumda da ne objektiflik, ne de vuzuh sz konusudur. Ksaca, dnmek bu iki zmre arasnda (mutlular ve smrlenler) skp kalanlarn iidir. intelijansiya bir nevi zardr; eitli vasflar olan blgeler arasnda uzanr. Ne var ki, intelijansiyay orta snfla kartrmamalyz. Hr "dnce, bir yokluk duygusundan, lml bir sosyal tedirginlikten, bir dengesizlikten doar. Kendine zg bir tedirginlik bu. Bir eit aydn hastal. Entelektel, ne maden ocaklarnda, ne fabrikalarda almak zorundadr. Kabiliyetlerini gelitirmek iin belli imknlara sahiptir, ama bu imknlar yetmez ona. Kurulu dzene ba kaldrmas bundan. Dnce, mutlular iin bir lks, eksiklik duyan iin ihtiya . Kitapla hayat, nazari bilgi ile gnlk rutin arasndaki uurum doldurulmadka, tefekkr iki kutuptan birine ynelecektir: topya veya beyin ykama. nc snfn ykseli devrinde, onun uuruydu intelijansiya. Hassas bir zard. Burjuvazi iktidara kurulduktan sonra bir nevi zamk oldu: toplumu ayakta tutan bir zamk, cansz ve yapkan. Artk yeni bir deerler dnyas kurmak istemez; mevcut hiyerarinin zirvesine ykselmek peindedir. Bir kelimeyle, ilerliyen burjuvazinin ncs olan intelijansiya, bu snfn alal devrinde bir lumpen-burjuvadr artk. yle diyelim: nc snf yava yava ilerici vasfn kaybetmi, nce tutucu, sonra gerici olmutur. intelijansiya da gittike kopar bu snfdan ve daha gl yandalar arar: Grevi, ykclk ve yapclk. ntelijansiya tek bana gerekletiremez emellerini.
Marksist teoriye gre: namuslu aydnlar ii snfnn saflarna karacak, ona tbiye ve sevklcey hocal yapacakt. ntelijansiya korkak veya ehliyetsiz olduu iin mi yapamad bunu? Hayr. 1848 'de iilerle renciler yan yana dvtler barikatlarda: Paris komnasnda, Almanya'da son sava izleyen devrimci hareketlerde, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan'da, hatta spanya'nn milletleraras tugaylarnda baarl bir tecrbeden geti, intelijansiya. Ne var ki, 1850'den bu yana merkez ve Bat Avrupa'nn iileri rgtlerini, partilerini, sendikalarn hzla gelitirdiler: Kendilerine mahsus liderler, kendilerine mahsus bir brokrasi buldular. elik iradeli ve odun kafal liderler. Hzl bir gelime dnemiydi bu, drdnc snf, nc snf kadar da ayakta duramad ve iktidara bile geemeden donup kald. II. Enternasyonalin eitli seksiyonlar, hkmetlerden madd birtakm tvizler ve bir nebze siyas nfuz koparabilmiti, bu baarlar ii snfnn atlmlarn felce uratmaya yetti de artt bile. Bat intelijansiyasnn yeleri parlamentoda ii mebusu, sol gazetelerin yaz ileri mdr, o ekilmez gece derslerinin konferanss falan filan oldular; ama hr dncenin manivelas ile oynatlacak da kalmamt artk. Asrn sonlarna doru Bat intelijansiyas, yle bir tercih yapmak zorundayd: Gerici birer burjuva olmak, yahut proletaryann akl hocaln semek. Gruplar ve kilisecikleri bu iki kutba gre geliti. Shavv'la Voltaire'i, A ragon'la Saint Just' karlatrn, fark anlarsnz. Bir ap meselesi mi? Hayr, daha ok tarih bir tesadf meselesi. Birinci Dnya Sava, deerleri yeniden dzenlemek, yeniden ina etmek frsatn veren artlar yaratm gibiydi. Dncelerin btn deimiti: zafiyet ve uantum nazariyeleri, hormonlarn ve psikanalizin kefi, Leninizm ve davran psikolojisi, uak ve radyo, ekspresyonizm, srrealizm., ktphanelerde yepyeni bir dnya domu; oradan fkran k intelijansiyay uyarmt. Hl inan ve eylemlerimizi ynetmekte olan kfl, a d geleneklere sava amt intelijansiya. Ykmann ve kurmann tam zamanyd, ama bu abay destekleyecek yandalar yoktu aydnlarn. Bu seksen yl boyunca, topya urunda sava II. Enternasyonal'in tekelindedir. Enternasyonalin Avrupa devrimi anlay, yzde sekseni okuma yazma bilmeyen, on kylye bir kentli den bir lkeye gre ayarland. Yirmi yl bu devrimci hareket bir yar Asyal
diktatrlk tarafndan ynetildi. Devrimci hareketin Avrupa'ya yaylmas iin aydnlara ihtiya yoktu: Hysz, tenkit zihniyetinden mahrum ve uysal bir brokrasi yeterdi. Bu brokrasinin saflarna kabul edilen Bat intelijansiyasnn baz yeleri, nce dnce bamszln elde etmek hakkn kaybettiler. Sonra byle bir kaygular da kalmad; partinin uaklar oldular, sekter ve banaz birer uak. En iyileri ise, feci bir kbete urad. Devrimci entelektelin kaderi, daha ok devrimin baarya ulaaca sanlan bir lkede, yani Almanya'da hazin oldu. Ama Bat intelijansiyasnn byk ounluu bu kanl Olemp'e hi bir zaman kabul edilmedi: Kimse istemiyordu onlar, olsa olsa birer yol arkadaydlar; bir arabann beinci tekerlei. Yirmi ile otuz arasnda intelijansiya sorumsuzdur, nk elinden alnmtr bu imtiyaz. ntelijansiyay tekil eden insanlar, hareketin dnda, bolukta braklmlardr; byle olunca da burjuvazinin yozlam birer yesi olmalar mukadderdi. Kendi sular deildi bu. Onlardan istenen aydnlatmalar deil, ayna olmalaryd. ntelijansiya toplumun bir blmdr; en hassas blm, vcut hasta olunca deride yaralar belirir. ntelijansiyann zl bir hastalk belirtisidir; hem hkim snfn bozulduunu, hem proletaryann duygusuzluunu gsteren bir raz. Ayn temel vetirenin raz. ntejansiyay alaya almak; bir taraftan onu eylemin sorumluluundan uzaklatrmak, bir taraftan da baarszln gnhn ona yklemek; ya apallktr, yahut da sebepleri ak seik meydanda olan bir madrabazlk. Nazizm, Avrupa kt'asnn intelljansiyasn yok ederken, n e yaptn pekl biliyordu (Koestler, a.g.e.).
2 ENTELEKTELN HTAM ve SEFALET
Entelektel ve Kapitalizm Rasyonel dncenin douu, kapitalizmden binlerce yl nceye uzanr. Kapitalizmin yapt, rasyonel dnceye yeni bir atlm gc vermek ve onu belli bir dorultuya yneltmektir. Eski alar bir yana brakalm. Kapitalizm ncesi toplumlarda da entelektellere rastlyoruz. Ne var ki, az sayda idiler. Yazlar da toplumun kk bir kesimi tarafndan okunabiliyordu.
Aydnlar hrriyete kavuturan ve matbaa gibi bir silhla donatan kapitalizm olmutur. Aydnlarn seslerini duyurmaa balamalar, iktisad gelimenin safhalarndan biridir (Schumpeter). Kapitalizm ile hmanizm ayn zamanda sahneye kar. Hmanistler aslnda filologtular. Ama abucak ahlk, siyaset, din ve felsefe alanlarn da ele geirdiler. Ele geirdiler nk yalnz gramerle uramyorlar, klsik eserleri de yorumluyorlard. Metinleri tenkitden, toplumu tenkide getiler. Hmanistler, okuyucusu olan ilk aydnlar. Yalnz onlarn devrinde dnya nimetleri kilise prensleri ile soylu zenginlerin elindeydi. Sosyal tenkit byle bir iklimde geliemezdi phesiz. Schumpeter, aydnn glgede kaln, kapitalizmin kara-Avrupasnda duraklamasyla izah eder, kapitalizm tekrar hzna kavuunca aydnlarn etkisi de artar. Kitap ve gazete fiyatlarnn ucuzlamas, sanayi burjuvazisinin gelimesi okuyucu saysn arttrr, kamuoyu nem kazanr, basklar gever. Btn bunlar kapitalizmin yan rnleri. XVIII. asrn balarnda, aydnn kaderi kiilerin elindedir. Bu nfuz yava yava azalr, ferd koruyucunun yerine kollektif koruyucu, yani burjuva okuyucular geer. Mesel bir Voltaire, adalarn bylemi, kitaplarna bol bol okuyucu bulmutur. Kamuoyu zerinde baka trl nasl etki yapabilirdi? ngiltere'de John VVilkes'in saldrlar Lord Bute hkmetinin dmesine -ksmen de olsa- yol amtr. Bir kelime ile, aydnlar XVIII. asrdan bu yana hkmetler tarafndan ciddye alnmaya balarlar. Kapitalizm erevesinde aydnlar hizaya getirmek adet imknszdr. Kapitalist bir toplumda aydnlara yaplan her hcum, burjuva i evrelerinin kalesine arpacaktr ister istemez. Bu evreler saldrya urayan aydnlara kanat gereceklerdir. Unutulmasn ki yasama da, yrtme de belli prensiplere dayanr. Aydnlara kar giriilecek hcumlar, bu prensiplere uymak zorundadr. Kurallar arptlabilir ama bir dereceye kadar. Burjuvazi tel ve endieye kaplnca kanunsuz basklara gz yumabilir, ama geici olarak. Burjuva bir hkmette, polis grevcilere ate aabilir, ama aydnlar topyekn tutuklayamaz. Tutuklasa da hemen salvermek zorunda kalr. Salvermezse burjuvazi o mthi ocuklarnn yaptklarn beensin beenmesin, onlarla birleir. nk tasvip ettii hrriyetlerden vazgemedike, tasvip etmedii hrriy etleri imha edemez. Burjuvazi, topluluk olarak aydnlar -teker teker her aydn
deil- korurken kendi dvsn, kendi yaama programn korumaktadr. Ancak -mahiyet ve doktrin bakmndan burjuva olmayan bir hkmetzamanmzdaki sosyalist veya faist hkmetler gibi, yazy ve sz disiplin altna almak gcne sahiptir. Ne var ki, bunu yapmak iin burjuva messeselerini deitirmek ve hrriyetleri zecr tedbirlerle kstlamak zorundadr (Schumpeter). Demek ki, kapitalist rejim, aydnlar kesimini cidd olarak kontrol altna almak istemez. stese de gc yetmez buna. Byle olunca da tartma hrriyeti kendini kabul ettirir. Kapitalist toplumun temellerini kemiren bir tartma. nk aydnlar mahiyetleri icab kemiricidirler, ileri gleri: Tenkit. Kiileri ve olaylar eletirmeye o kadar alktrlar ki, hibir tabunun kalmad toplumlarda, snflar ve messeseleri de dillerine dolarlar. Avrupa aydnnn ayrc vasf kapitalizme dmanlk. Nereden geliyor bu dmanlk? Kaynaklar artm, hayat seviyesi ykselmi, bo zamanlar fazlalamtr. Okuyucu geen yzyllarn okuyucusu deildir artk. Kitap ve gazete fiyatlar boyuna ucuzluyor. Byk tirajl yaym irketleri, radyo, her trl basky yok etmeye almaktadr. Dahas da var: gelien kapitalizmin en mhim zelliklerinden biri de eitimin, bilhassa yksek retimin yaygnlamas. retimin artn nlemek nasl kabil deilse, eitimi snrlamak da yle imknsz. Kamuoyu da, devlet de bu gelimeyi hzlandrmaktadr. Bu retim fazlas ister istemez baz blgelerde isizlie yol ayor. Kald ki isizlik olmasa da aydnlar, kendi sahalar dnda vasfl iilerden daha az cretle almak zorundadrlar. Herkes yksek renim peinde. Ama yksek renim yapanlar alndklar ilerde baar gsteremiyorlar. Bu bir dengesizlik dourmaktadr. yle ki, i bulmayan veya alnd ite baar gsteremeyen niversiteliler hazrlanmadklar sahalara yneliyorlar. Toplum, belli bir meslei olmayan aydnlarla doluyor: bir gayr memnunlar ordusu. Memnuniyetsizlik kin douruyor. Kurulu dzeni yerme biiminde beliriyor bu kin. Bat medeniyeti akla ve faydaya dayanmaktadr. Toplumun tezatlarn gren aydn, kiilere de, messeselere de ate pskrmesin de ne yapsn.. amz aydnlar kalabalk bir zmre. Bu zmrenin hakim vasf proleterlemi olmak.
Kapitalizm baar kazandka, bu zmrenin kapitalizm dmanl da alevlenmektedir. Kapitalizmin gelimesi bir ii hareketi yaratr. Aydnn hibir pay yok bu hareketin douunda. Sendikaclk hibir zaman aydnlarn klavuzluunu istememitir ama, aydnlar sendikalara mlerdir. Bylece hareketi uurlandrm, daha dorusu ona yepyeni bir mn kazandrmlardr. Yani devrimci bir dorultuya yneltmilerdir hareketi. iyi kazanmak amacyla demogoji yapm, dalkavuklua ba vurmu, tutamayaca vaatlerde bulunmulardr. Aydnlar olmasa, ii hareketleri byle bir istikamet alamazd. Aydnlarn etkisi siyas artlara gre deiir. Bazan iktidardakilere programlar sunar, bazan gerekleebilecek veya gereklemesi imknsz tedbirler teklif ederler. Fakat etkileri daima geni bir alana yaylr. Politikaclarla partiler snf karlarnn temsilcisidirler iddias hakikatin btnn kucaklamaz. Siyasetiler kendi karlarn gzetirler demek belki daha doru olur. Bu kar, temsil ettikleri zmreninkilerle atr zaman zaman. Politikacnn veya partinin gr dorudan doruya meslekleri veya durumlar ile ilgili siyas artlar tarafndan biimlendirilir. Aydnlar bu artlarn bir ksmn kendi karlarna uydurabilirler. Baz dnemlerde birtakm karlar yceltir, onlarla ilgisi olmayan deerleri hasr alt ederek bir nevi ahlk kodu vcuda getirirler. Bu itima iklim veya ahlk kod yalnz politikay, yalnz kanunlarn ruhunu deil, idar uygulamalar da etkiler. Ama bu alanda da aydnlar zmresi ile brokrasi orasnda ok daha dorudan bir mnasebet vardr. Avrupa brokrasisi kapitalizmden nce domutur. Ve menei kapitalizm-d'dr. Geri terkibi alar boyunca deiiklie uramtr ama hibir zaman burjuvaziyle, burjuvazinin karlaryla veya deerler manzumesiyle kaynamamtr tamamen. Brokrasi, burjuvaziye hkmdarn veya milletin menfaatlerine en elverili biimde ynetilmesi gereken bir alacakl gzyle bakmtr. Demek ki brokratlar, ada aydnlarla kolayca anla abilirler. Birok ortak taraflar vardr. Aa yukar ayn renimi grmlerdir. Eskiden bir kastdlar. Entelektelle aralarnda almaz duvarlar vard. Son zamanlarda yklmtr bu duvarlar. Dahas da var: amme idaresi
alan gittike genilemekte, lzumlu personelden bir ou entelekteller arasndan seilmektedir. Amerika'da olduu gibi. Entelektel ve Devrim Entelektelin bir imtiyaz da kucanda yaad toplumu baka toplumlarla karlatrmak, eitli fikir hareketlerini izlemek, sosyal nazariyelere ak olmak. Toplumlarn ad bulunca evrelerine yeni teklifler sunarlar. Kurulu dzen bir an nce deitirilmelidir. Ama btn entelektelleri devrimci saymak da yanl. Tarih olaylarn bir ounda entelektellerin ancak bir bl devrime katlmtr: belli bir yatakiler, veya belli bir meslekten olanlar. Mene, seciye, tahsil ve gr bakmndan farkl olan entelekteller btn ordularn ve btn silhlarn emrinde olabilirler; baka bir deyile, herhangi bir an siyas hayatnda devrimci, kurulu dzenci. ve gerici partilerin hepsi de kendilerini temsil eden entelekteller bulmutur. Menfaatlerin att snfl toplumlarda entelektel faaliyetin ayn ynde gelimesi beklenmez. XIX. asr boyunca aydnlar milliyetilii gelitirdiler Avrupa'da. Btn engellere kar zafere ulatrdlar. Bugn de Asya ve Afrika'nn geri kalm lkelerinde milliyeti glerin banda rencileri gryoruz. ntelijansiya olmasa mill devletlerden hibiri kurulamazd. Tbilerin, nairlerin, yazarlarn, gazetecilerin madd menfaatleri, belli bir dilin yaamasna ve ilerlemesine baldr. Aydnlar, dilin ve o dille yazlm edeb eserlerin tabi mdafiidirler; nk ana dillerine hissen de baldrlar, meslek bakmdan da. talyan niversitesi olmadan bir talyan liminin, eke okutan mektepler yoksa bir ek irinin ne mns kalr? Entelektellerin geni lde katldklar bir baka eylem de sosyalizm. Tarih bir kanun bu: snf kavgalarn krkleyenler kendi snflarna kar savarlar. Burjuvazinin ackl bir kaderi var: ba dmannn hocas olmak. nce soylularla, sonra karlar sna gelimeye ters den yerli burjuvalarla ve her zaman teki lkelerin burjuvazisiyle savamak zorunda. Tek yardmcs: Proletarya. Proletaryay kavgaya hazrlamak, yetitirmek ona dyor. Kendi mezarn kazmak gibi bir ey bu.
Sosyal limler Ansiklopedisi sosyal.izme katlan aydnlar zmreye ayrr: 1) Ahlklar: Toplum vicdann temsil etmek iddiasndadrlar. 2) limciler: Sosyalizmin kanlmazlna, hi deilse gerekleebileceine inanrlar. 3) Demagoglar: Kark bir zmredir: arlatanlar, ideoloji bezirgnlar, toplumdan almak isteyenler, snflarndan kopmu oanlar, insan severler v.s. Daha genel bir deyile sosyalist aydnlar misyonerler, karclar diye ikiye ayrabiliriz. Ama unutmamak gerekir ki, tiplerin ou karmadr. Sosyalizme katlan burjuva entelektelleri kaderlerini yabanc bir kaderle birletirmek ihtiyacn duymulardr. Yani davranlarnn sebebi ahlk ve psikolojiktir. iler ise insiyak bir itilile katlrlar sosyalizme. Entelektelin pheyle karlanmas bundan. Aydn sosyalizme niin girer? Kendi snfndan tiksindii, proletaryada insanst meziyetler vehmettii iin. Ama ok defa hayal krklna urar ve hyszla dker ii. Niyetleri ne kadar hlis, idealleri ne kadar yksekse o kadar abuk, o kadar kolay yaralanr. Gerek acdr, ktleler tabansz, iiler kaba ve bencildirler. Aydn cesaretini kaybeder ve c almaya kalkr. Mizacnn bir yanyla kadndr. Kaderi, ar ularda dolamak. Dnek, kavga kaa, nane-molla olarak damgalanmamak iin kat prensiplere snr. Ne yapsa bo.. Yn iin daima pheli bir yandatr. Geri ii kkenli liderlerin burjuva kkenli liderlerden daha byk bir sadakat gsterecekleri sylenemez. Sylenemez ama ii snfndan gelen liderler, daha disiplinlidirler; snf kavgasna daha gnlden inanmlardr. Bir kelimeyle dv kendi dvlar. (Bkz. Intellectuals, Roberto Michels, in Encyclopaedia of the Social Sciences) Entelektelin Dram Hlsa edelim: Aydn, hibir ada ve hibir lkede bamsz bir snf deildir. Sofistler sarslan bir toplumda, gelimeye balayan sosyal tabakalarn ncsydler. Rahip, uzlatrc bir dnya grnn yapcs ve yaycsyd. Filozof, nc snfn bayran tayordu, nc snfn yani ykselen burjuvazinin. Onun bir parasyd: Dnen paras.
Mimar olduu dnya grne gnlden balyd. Sahnede yeni bir sosyal snfn belirmesi, ikiye bld aydnlar. Bir ksm, en yoksul ve en kalabalk snfa katld; onun szcs ve uurlandrcs olmak istedi. Bir ksm, kaderini hkim snfa balad; onun yer yer ryen ve zlen ideolojisini onarmaya alt. Sol intelijansiya, sa intelijansiya. 1917 devrimi sol intelijansiyay da ikiye ayrd. Komnistlerle sosyalistler. III. Enternasyonal'in emrine giren komnistler iin Moskova'nn hkmleri itiraz kabul etmez birer nassdr. Nassn hkmran olduu yerde hr dnceden sz edilemez. II. Enternasyonal'e bal kalan sosyalistler ii kitlelerinin gvenini kaybetmilerdir. Adlar sosyal haindir. Seslerini ykseltemezler. Bamszla zenen -be aydn, lde va'zlar vermeye mahkm. Teklif edecekleri orijinal bir dnya grleri de yok.. Marksizmi yeni bir salayla sulandrmak balca hnerleri. Dnya, iki dman cepheye blnm. Her cephenin banda belli menfaatlerin temsilcisi olan aydnlar var. Sava devam ediyor. Silhlarn yerini ideolojiler alm. deoloji, bir snfn hakikatidir. Siyas ihtiraslar ilimleri de damgalyor. Aydn muzdarip ve akn. Kime ve neye balanacak? lkesini marksizmin istilsndan korumaa alan Aron'a gre Bat intelijansiyas bu yeni dinle afyonlanm gibi. Fransz aydnlar bedbin, bedbaht, mtereddit. Bir yanda yneticilerle sermayenin tahakkm, bir yanda politikaclarla polisin dilikleri. Aydna yle geliyor ki, insanlarn felketinden biraz da kendisi sorumlu. Ama bocalayan yalnz Fransz aydn da deil, Aydn, halk cumhuriyetlerinde de tedirgin ve fkeli. Kzmak onlarn da hakk. Ama yalnz kapitalist dnyaya. Oysa bu dman dnyay yakndan tanmak ve ziyaret etmek hrriyetleri yok. Kendilerini evre-' leyen gerei kabul eder, uzak ve baka gerekleri yok sayarlar. Hr Avrupa'da yaayan, komnizme yakn intelijansiyann davran ise tamamen tersi. Bunlar, burjuva demokrasisini halk demokrasilerinden daha yakn bulurlar kendilerine. Bazan yaymlanan her bildiriye imza atarlar; bazan belli bildirileri imzalarlar yalnz: Mesel Sovyet kamplar aleyhindeki bildirileri. Moskova komnisti, Avrupa komnisti (veya iler icisi), Washington, Londra, veya Paris anti-komnisti. Bu aydn zmresinden hibiri tliinden memnun deildir. Sovyet intelijansiyasnn rejimle -uzaktan
grnd kadar- btnlemi olduu pheli. Fransz aydn da zannedildii veya zannettirmek istedii kadar isyankr deil. Sovyetler Birlii ile A.B.D. iki imparatorluk-millet.. her iki lkenin devletleriyle rejimleri bir; ve ikisinin de aydnlar, ayr ayr slubda olmakla beraber rejimle kaynam (yani karlarnda ne bir contreideologie, ne bir contre-etat var). Bu aa yukar birlik, ne ayn metodlardan douyor, ne de ifade ekilleri ayn. Amerikan hayat tarz (way of life)yle Bat aydnlarnn ideoloji diye adlandrdklar mefhum taban tabana zd birbirine. Amerikanizm, bir kavramlar ve kaziyeler btnyle ifade edilemiyecek bir bileim (halitadr): Anayasa saygsyla ferd teebbs muhabbetini -gl ve mphem inanlardan kaynaklanan bir- hmanizmayla kaynatrr. Kiliselerin rekabetine aldr etmez. lme ve efficacite'ye (netice almak) dkndr. Bu hayat tarzn mektepten renir ve toplum ona uymaya zorlar kiiyi. Gelenekilik diyeceksiniz, belki ama, basks nadiren hissedilen bir gelenekilik. nk iktisat ve siyaset konularnda serbeste tartmay yasaklamaz. Geleneki olmayan, yani komnizme muhabbet besleyen, belki cezalandrlmaz ama topluma ters der. Ferd, millet mefhumunun tamamlayc paras olarak kabul edilen dnce tarzlarnn ve messeselerin karsna kmaz. karsa vatanperverlii zedelenmi olur. Sovyet ideolojisi, grnte Amerikan jdeolojisizliinin tam tersi. Maddeci bir metafizie bal olduunu ileri srer. Gndelik tedbirlerle insanln kaderi arasnda sk bir mnasebet vardr ona gre. Ameli'nin btn cephelerini nazariye ekline sokar. (Oysa Amerikallar manev mahiyetteki kararlarna bile pragmatik bir meriyet kazandrmak isterler.) Rusya'da, doru doktrini iln ve topluma kabul ettiren devlettir. Dogmann her zaman iin geerli yorumunu o yapar. Kendisi kanunlarn stndedir; polis dilediini yapmakta serbesttir. Oysa Birleik Devletler hl yarg gcnn stnlne inanr ve geni lde sayg gsterirler yarg gcne. Topluluk ie yarayacak bir bilgi kazanmay kltrn devam ettirilmesinden stn tutar. Dn kltr temsil edecek olan insanlar bugn sadece uzmandrlar. Rusya'da da, Amerika'da da insanlarn ynetilmesi ilme ve teknie dayanr. Radyo, televizyon, propaganda,
psikoteknik uzmanlar, kalabaln kafasn istedikleri gibi yoururlar. Grdkleri iin temeli olan psikoloji, her zaman Pavlov'un maddeci psikolojisi (refleksoloji) deildir. Ama bu psikoloji de, insanlar, yerleri tutulmayacak birer kii olarak deil, tepkileri nceden hesaplanabilir bir ynn fertleri olarak ele alr. Tekniin kltr arka plna itii, aydnlardan bir bln yalnzlk iine atmaktadr. Bu sk uzmanlama baka bir dzenin zlemini kamlar. Aydn cretli bir iinin ticar bir teebbse balan gibi katlmaktadr topluma; oysa bir fikir adamnn bir insan topluluuna katlmas gibi btnlemek ister. Rusya'da bu nisb yabanclama daha serttir, zira teknisyen, fikir adamndan daha ok itibardadr. Yazar, sanat, propagandac, kendilerine ruh mhendisi denilmesinden holanrlar. San'at iin san'at, veya hasb aratrma, prensip olarak yasaktr, ktdr. Sovyet intelijansiyas, bu kstlamalardan holanmayabilir ama yine de rejimin kendisine dman deildir. Amerikan aydnlar zel teebbs nasl tabi telkki ediyorsa, onlar da ekonominin devletletirilmesini ve partinin otoritesini tabi bulabilirler. Meslek hrriyetleri bu kadar snrlanm olmasa, belki de hallerinden basbaya memnun olurlard. Amerikan intelijansiyas Sovyet intelijansiyasna imrenmez; Amerikan kapitalizminden rken memleketler intelijansiyasna gelince, onlar her iki canavara da dehetle bakar; acaba biz yarn hangisine benzeyeceiz bunlarn, hangisi daha iren, diye ac ac dnrler. Lboratuvarn yetersiz bulan Fransz bilgini, amerikanizme de sovyetizme de imrenerek bakar. Ama kendisininki gibi kapitalist diye adlandrlan Amerikan rejimi, hli devam ettirmektedir; yani bir kopu sz konusu deildir. Fransz, tabi olarak dev< letten umum refah gerekletirecek vazifeler yklenmesini ister. Devletin ilm aratrmalar iin cmerte para harcad lkeye gpta ile bakar. Kltr ileriyle grevlendirilen memurlarn despotizminden endie eder. Yorumcu, yayn, radyo, basn uzman gibi zmrelerin zevkine uymak mecburiyeti de skc. Ama dnce rnn satmak mecburiyeti de, devlet ideolojisine boyun emekten daha az hazin deildir. Orospulamak veya yalnz kalmak: te fikir adamnn kaderi.
Aydn, bu aln yazsndan kurtaracak dzen, teknii bir felsefenin emrine veren dzen deil midir? Rusya'da yazar byk bir eserin mimarlar arasnda: Tabiatn ve dorudan doruya insanln slah. Rusya'da yazar, be senelik plnlarn baarsha yardmcdr; bir madenci gibi retime katlmakta, mhendis gibi yneticilik yapmaktadr. Kitabnn sat dert deildir onun iin, bu devletin iidir. Yazar, kendini kle olarak grmez; nk halk, partiyi ve iktidar kaynatran ideolojiyi benimsemektedir. Yalnz deildir; hayatn kalemiyle kazanmak gibi bir mecburiyeti yok; ikinci bir meslek semese de olur; reklma kar istina gsterebilir. Kendisinden beklenen tek fedakrlk: rejime, dogmaya, dogmann yorumlarna hay hay demesi. Kanlmaz bir tviz bu. Ama mr boyu srecek rezilliklerin de kayna olabilir. Batl yazar, ya grevine ihanet edecek, yahut da tannmadan yaayp lecektir. Bir bitki hayat.. Yarn yaratanlarla kaynamak, devlet yardmlarnn salad refahtan pay almak gznde tter. Beklenmedik bir anda tasfiyeler oluyormu, adam sende. Ama, Sovyet yazarnn etin bir grevi daha var: Cokun grnmek. Mlum ya, kurtulan proletaryann alklar efendilerinin yceliklerini terennm ederler. Rejime katllar itendir, ama bu samimiyet, devletin zorlad ykmllkler karsnda ne kadar devam edebilir? Evet., fildii kule yok artk. Aydn ister istemez politikann iinde. Ama politikann ok etin, ok insafsz mecburiyetleri var. Yarn iin adlet mjdeliyen, bu adletin gereklemesi iin en kyc aralara bavurur. Kan dklmesin diye direnen, artlar arasndaki eitsizlii kolayca sineye eker. Devrimci, celld olur; tutucu hayszla dker ii. Yeryznde ilenen btn cinayetlere kar bildiriler imzalamak, rahipliin (elere) gln bir taklidi deil de nedir? Zaaflar veya i paralanlar yznden tam bir dnce birlii kuramam olan lkelerin aydnlar szlerinin ie yarayp yaramayacandan da, hakl olup olmadndan da kukulanr. Amerikan igalinin mandarenlere en byk tehlike olarak grnd bir srada Sovyet toplama kamplarn ifa etmek doru mu, deil mi? Ama barikatn br tarafndakiler de pek farkl deil: Antikomnistler de hereyi kavgann icaplarna feda etmektedirler. Aydnlar da teki faniler gibi
tutkularn mantndan syrlamazlar. Aksine onlar manta daha ok susuzuriar, nk hareketlerinde ve szlerinde uuraltnn payn azaltmak ihtiyacndadrlar. Bence sitenin akla uygun bir dzen iinde olmasna ehemmiyet veren aydn, darbeleri saymak, hakszlklara kar tertiplenen manifestolarn altna imza atmakla yetinmez. Btn partilerin iyi niyetlerine hakret de olsa, insanoluna en bahtiyar imknlar sunduuna inand partiye balanacaktr. Tarih bir seimdir bu. Hat etmek. tarih iinde yaamann kanlmaz riskidir. Aydn balanmamazlk edemez ve eyleme katld gn eylemin zalimliini de sineye eker. Ama hibir zaman unutmamas gereken eyler var: Dmannn ileri srd deliller, gelecein kararszl, dostlarnn hakszlklar, dvenler arasndaki gizli kardelik. Benda, nce hakikat, sonra vatan diyor. Bu mmkn m? ki millet dvrken, ykselen bir snf eski imtiyazlarn yerini almaa hazrlanrken hakikati nasl syleyebiliriz? Her cephe belli deerleri temsil eder. Deerler soyut kelimelerle trif edilince, partiler, rejimler, milletler arasnda bir seim yapmak ok g. Clerc'in btn ruhu ile tatmin olmasna imkn yoktur. Marksizm dnyev bir din Aron'a gre, bir kla dzeni. Ke ndini gurbette hisseden, mver ile bir al verii kalmayan Avrupa aydn kurtuluu bu afyonda m arayacak? Stalin'in lm, Bat intelijansiyasn byle bir buhran iinde yakalar. Eski komnistlerden bazlar garip bir nedmet duyarak merkeze kafa tutmaya balar ve partiden uzaklatrlrlar. Bylece sol intelijansiya nisb bir istikll kazanr. nzibatszlk, bedbaht intelijansiyay iplii kopmu tespih taneleri gibi darmadan eder. Dzinelerce kiliseye blnr intelijansiya. Artk ne Avrupa efkr- umumyesi vardr, ne milletleraras bir ii snf. Entelektel ve Nevroz Koestler, Bat aydnlarnn ackl durumunu anlatmak iin sosyolojiden maraz psikolojiye atlar. Koyduu tehis: Nevroz. ntelijansiya ile nevroz arasndaki mnasebet tesadf deildir, ona gre., fonksiyonerdir. Hr olarak dnmek, hr olarak yaamak, insan
ounlukla atan bir hle getirir. ounluk, babadan kalma geleneklere uyarak dnr ve yaar. Aznla dmek, insan nevroza elverili bir iklime sokar. Kurallara ba kaldranla yar deli (eksantrik) arasnda bir adm mesafe var. Toplumun dmanca basks bu mesafeyi hemen atrr insana. Tiyatroda biri ksrnce herkes ksrr, boaznda bir kant duyar herkes. Taklit insiyak, insiyaklarn en gllerinden biri. Kar koydunuz mu sinirleriniz gerilir, bir sululuk duygusu iine dersiniz. Herkes tarafndan kabul edilen bir hakszla isyan etmek kolay m? Topluma ba kaldrmak kendi uuraltmza da ba kaldrmaktr. dip kompleksiyle aalk kompleksi, utangalk ve kstahlk, telfi ve ieri dnklk, eitli bozukluklar belirten birer mecaz. Hepsinin de ortak yn: Uyumsuzluk. Ykselen bir snfn desteinden mahrum kalan bir intelijansiya, kendi iine kapanr ister istemez: Bir limonluk (sera) havas, bir kzlbalk ve istimn iklimi iinde tkenip gider. Son on yln (1936-1946) intelijansiyas byle bir intelijansiya olmutur ite. stelik byle bir intelijansiyann, yar aydnlar, asalaklar zerinde maraz bir ekicilii vardr. Yar aydnlarn balca kaygs hr dnce susuzluu deildir. D dnyada dkleri iin seralarn etrafnda toplanrlar, daha dorusu szarlar limonluklara ve orann mer sakinlerini yava yava snr d ederler. Ne var ki gerek intelijansiya iin de nevroz kanlmaz bir kbettir ok kere. evrenin basks (benliimizin iinde de, dnda da) korkun; onun arptc etkisi altnda tabiatn bozulmas mukadder. evreye meydan okumak belki kabil. Ama meydan okuyuun kanlmaz creti, sululuk nevrozu. ntelijansiya hibir zaman sululuk kompleksinden kurtulamamtr; bu bakalarn zenginletirmek iin demek zorunda olduumuz gelir vergisi. Silh tccarlarnn vicdan rahatl iinde olmalar mmkn, gelgelelim bir barnn baklarnda byle bir huzurun prltsn grememiimdir. ntelijansiyann nevroza istidad olduunu knayanlar pekl maden iilerinin vereme istidad olduunu da knayabilirler. Profesyonel bir hastalktr bu, aalamadan ve utan duymadan byle olduunu kabul etmeliyiz. (Koestler a.g.e.) te Bat aydnlarnn kendileri hakkndaki ifalar. Zavall lkemiz, bu hasta, bu perian intelijansiyann hayran!
3 ENTELEKTEL'in Dman ENTELEKTEL
Homo homini lupus ktidar aydndan holanmaz. Napolyon, ann en byk dnce adamlarn ideolog diye kmser. deolog; dalgac, hayalperest, dnyadan habersiz kimsedir, Napolyon'un dilinde. Faizm'ler, topyekn aydn dman. Galiba Goering, kltrden sz edildiini duyunca elim tabancama gider, dermi. Lenin'e gre aydn, kendini dnyann tuzu biberi sanr, ama pisliidir sadece. Oyunun kural bu, batakiler dmandr aynalara; hele irkinliklerini bytyorsa.. Ne var ki aydn, aydnn da vur abalyas. Bahane her devirde ayn: Greve ihanet etmek. Entellektel kelimesini -Dreyfs Dvs'ndan sonra- kalabala mal eden Peguy olmu. (18731914). Dergisinde, Jaures'in politikac sosyalizmine, Sorbonne'da hkim olan pozitivist ve laik dnceye ate pskrr hazret. Hain slubuyla Fransa'nn btn nllerini tartaklar. Yazara gre sekin, sekin olduklar kadar da skc hocalar, ilerici, ilimci bir din alyorlar genlie; budalaca bir din. Peguy, an btn putlarn ykar: ocuka terakk inancn, trihilerin iine dtkleri yanllar, chil sosyologlarn hereyi muayyeniyete (determinizm) balayan ukallklarn, feylesoflarn cakal saflklarn.. Ar bir sulama. Ama bu sulamay ilham eden, yazarn gerek sosyoloa, trihiye, feylesofa besledii byk sayg. stadlarn kltrszlne ve kaytszlna aar. Hmanizmann geleceini hi de parlak grmez. limcilik ise can ekimektedir. Onun yerini baka bir din almtr: Siyaset. Kendisini dinliyelim: Besbelli, politikann dizginlerini elinde bulundurmak zevkli bir i, yalnz, gerek fikir adamlarnn tanmad ve tadamyaca bir zevk bu. Delil mi istersiniz? Bakn her yerde olduu gibi, kendi evremizde de entelektel topluluklar nasl kolayca birer siys topluluk haline geliveriyor.. Sanyorduk ki entelekteller, su katlmam entelekteldiler; tek kayglar vard, dnce. Oysa ne gryoruz, ilerinden politikac imiler. Yolunu arm, tefekkrn gerek dnyasndan habersiz birer politikac. Hi biri p'sini bilmez politika ilminin, ama anadan doma politikacdr. Tecesss felce uram entelektelin. Bu alaln sebebi cehlet. Zaten Allah'a kr, Franszlarn milyonda biri bile, devlet zoru olmadan kitap okumak skntsna katlanmaz.
Bir kelimeyle entelekteller o etin polemikinin vur abalyalardr. nk grevlerine ihanet etmi, siyasete bulamlardr. Aydnlarn haneti tabirine bir slogan haysiyeti kazandran: Benda. (1867-1956). Yazar, bu ismi tayan kitabna u fkrayla girer: Bir subay sray bozan bir eri tokatlaynca Tolstoy, utanmyor musun, diye kr meklektana, insana byle muamele edilir mi? ncil'i okumadn m sen? br cevap verir: Beni ncil deil, asker ynetmelik ilgilendirir. Dnya ilerini dzeltmee kalkan her lkc, buna benzer bir karlk alacaktr. Topluluklar madd fetihlere gtrenlerin, adletle efkate ne ihtiyalar var? Ama insan, baka kavgalara, baka zaferlere de susuz. Bu cihadda klavuzumuz kim olacak? Aydn yani rahib. Filhakika insanlk iki kola ayrlr, Benda'ya gre: rahibler, laikler. Birinciler ruhanyi temsil eder, ikinciler cismanyi. Garib deil mi? Akl adna konuan o serazad dnce adam, ikibin yldr tarih sahnesinde boy gsteren filozoflar, sanatlar, yazarlar tek isim altnda toplar: rahip (elere). Aydn siyasetle uramamal. Kalabalk tarafndan alklanyorsa ihanet iindedir. Ynlarn mahkm ettii aydn, gerek aydndr. yi ama hangi ynlarn? Snflara, milletlere ayrlm bir Avrupa'da yekpare bir kalabalktan sz edilebilir mi? Aydnlarn haneti 1928 de yaymlanmtr. Birinci Dnya Savann hatralar tazedir henz. Ve yazar, Avrupa'nn gnahlarn ykletecek bir teke aramaktadr. nsanlar eskiden de politikaya dkndler ama bu bir tutkuydu sadece. Bugn ise, Her siyas tutku gl bir doktrinler ana yaslanyor. Tek ie yaryor bu a: Politikacy eyleminin mutlak bir deer tadna inandrmak. Benda'ya gre, Asrmz siyas kinlerin dnceyle tekiltlanmas asr olacaktr. Herkesin dudaklarnda ayn iddia: Benim tuttuum yol, tarihin akna uygun olan tek yol. Marksc da byle sylyor Maurras'c da, Chamberlain'c da. Btn ideolojiler ilme dayandklarn ileri srmektedirler. Bir kelimeyle dnce, tutkular merulatrmaa alyor. Peguy de, Benda da ayn faciaya parmak basamaktadrlar; entelekteller gerek dnyalarndan, zeknn dnyasndan uzaklayorlar.
Aron, entelekteller topluluunu souk sava yllarnda ele alr. Bu yllarn modas: devrim, diyalektik, yabanclama. Entelektel komnisttir. Sava ncesindeki tasfiyeler, Prag'daki ilk darbe ve kamplar unutulmutur. Aydnlarn Afyonu komnizmdir, Aron'a gre. Yazar, eski dostlarna Ge kaldnz, diye seslenir.. Artk devrim anda deiliz, imdi imparatorluklar a. Syledikleriniz Stalin'in umurunda deil. Bir gn farkna varacaksnz, sizi byleyen komnizm, totalitarizmlerin en su katlmam. Aron, Sartre ile Camus'nn eski bir arkada. Temps Modernes dergisinin yaz ailesinden. Sonra saa gemi. slbu sert, delilleri dndrc. Aydnlarn Afyonu yer yer insafsz, ama karnzda cidd bir ilim adam var. Son olarak bir gazeteciyi dinleyelim: Suffert, kitabn 1974 lerde kaleme alm: ezlongdaki Aydnlar, aka ile ciddyi kaynatryor. Yeni bir Aydnlar haneti karsndayz Suffert'e gre. Fransa'da efkr- umumiyeyi arptan, kirleten bir zmre var: ezlongdaki Entelekteller. Kltrszlk temeline dayanan ve Kar Kltr adna konuan bir kafile-i acbe, daha dorusu bir parti bu. Peygamberi Marx. Devrimcilik oynayan bu efendilerin devrimcilikle uzlamayan huylar var. Bir defa gelenekidirler. Bilgi dnyasn bir yasaklar a ile kuatmlardr. Mritlerinin talimatn bir papaan sadakatiyle tekrarlarlar. Arada bir sistem kurmaa zendikleri de olur. Paralar Marksizm bedestenlerinden devirilmi hayal sistemler. Dnmek onlarn imtiyazdr sadece, onlarn ve dostlarnn. Ama bu entelektellerin asl zellii ezlong-ninlik. Hibir dvya balanmaz, hibir cihanda katlmazlar. Dehrin hy-u hyuna mebul-i hande birer dervitirler ama blend servilerin glgesinde deil, muhteem atolarda yaarlar. Suffert bu devrimci evliyalara entelektel diyor, mandaren daha yerinde bir sfat olurdu. Bir mahalle zppeliinden doan entelekteller partisi abucak dalbudak salm. Belki bir moda ama ok yaygn ve ok tehlikeli. Tahribat sanldndan daha byk ve daha derin. Efendiler solcudur tabii, ama Paris'in en muhteem semtlerinde otururlar, Normandiya'da yazlklar vardr. Zeklarn insanln mutluluuna adayan o fedakr devrimcilere bu kadarck bir refah ok mu
greceiz. Kahramanmzn masasnda daima Marcuse glmser. Okumamtr ama ne beis var, k sk zikreder ya! Marx'la Joyce ncesi hibir yazar, hibir eseri, hibir dnceyi bilmez (Marx'la Joyce'u bilir mi sanki?) Ve iki ampanya barda arasnda, toplumun da, toplumsal elimelerin de stesinden gelir. Mandarenlerimiz arada bir modern slpla denmi kadm bir atoda toplanrlar. Sigara dumanlar ve iki kadehleri arasnda yin balar. Dualar mrldanlr, amentler tekrarlanr, nutuklar ekilir, dinleyenler kendinden geer. Konu, ok defa ayndr: tarihin mns. Hegel boy gsterir arada bir. Efendi kleyi aalam, kle de fkelenip efendiyi ldrmee karar vermi. Bu son derece akademik toplantlardan birini tasvir eden yazar, sahneye beklenmedik bir misafir karyor: tannm bir tarih hocas. Dokunulmaz hakikatler gibi iln edilen bu beylik lkrdlarn dayand biricik kaynak: Marx, tarihiye gre. Marx kim? Aa yukar bir asr nce yaayan ezik bir entelektel. Toplumlar yneten genel kanunlar bulmak istemi. Yazlanlar okumu, olaylar izlemi. ki laboratuvar var: kitap ve gerek. Ama aratrma alan olduka snrl: Gney Almanya, Londra civar, ngiltere ve Kuzey Fransa. Ve gzlemleri altm yl kucaklyor sadece. ok alm. Yaman bir zeks, kl krka yaran bir dikkati var. Ama tarih ilmi gelimemiti henz. Sosyal ilimlerde genel kanunlar olmayacan anlayamazd. Snf kavgas, tarih bir tespitten ok, Hegel diyalektiine gsterilen ar bir sayg. Kabul edelim ki, Marx' n inceledii a iin faydal bir ip ucu ama yetersiz. XX. asrn ilk yarsna ait btn hadiseleri aydnlatt sylenemez. Hele Rnesans anlamak istedik mi, hibir ie yaramaz. Ortaa iin bsbtn mnsz. Msr'a gelince ltfen sus. Kuzum siz filozoflar ne kadar cesursunuz. Fizik karanlklarda, kimya kekeliyor, jenetik yeni dillendi. Tarih hata stne hata ilediinin, metodlarn yeni batan dzenlemek gerektiinin henz farkna varyor. Hakikati bilen bir sizlersiniz. Evet dostum, sen XIX. asr sonu ilimciliinin temsilcisisin. Ele aldn ema, belli bir dnyann telkinlerini aksettiriyor: komnist dnyann. Delikanllarn kulan dolduran da Prag'dan Pekin'e kadar mrldanlan ark. Onlarn iltifatn kaybetmek istemiyorsun.
ezlong entelektelleri, yz yl nceki limlerin mirass. Szde ilimci, hakikatta yobaz. Bir khin edasyla tekrarladklar faraziyeler be cmleye sktrlabilir: insan hayatnn mns yoktur. Tarihin anahtar, snf kavgas. nsanln tek amac var: mutluluk. Oysa fertler de bedbaht, toplumlar da. nsan susuz olduuna gre, kabahat toplumlarn. Yani kiiyi yozlatran, toplum; yozlatran ve yabanclatran. Demek, saygya lyk tek eylem: yabanclamann trl biimleriyle savamak., din, iktisad, kltrel, ailev, ahlk yabanclama. nsanlar ikiye ayrabiliriz: bu yabanclamalar kaldrmak isteyenler, srdrmek isteyenler. ada kelimelerle anlatlmak istenen eski bir hikye bu. htiyar Mani'nin binlerce yl tesine uzanan akideleri: hayr-er, k-karanlk, iyiler-ktler. Mridlerden istenen, topyekn iman, topyekn teslimiyet. ezlong entelektelleri, Graal'i (sa'nn kulland son tas) aramaya giden valyelere benziyorlar. Ama bu yeni balann ok stn bir yan var: taraftarlarndan hibir fedakrlk, hibir ahlk istemez. Ortaa valyesi, etin bir maceraya giriiyordu. Ne Kuds' bulacandan emindi, ne oradan sa-slim dneceinden. ezlongdaki entelektelin byle tehlikeli bir yolculuu gze almasna lzum yok. Entelektel partiye geen, yaaynda hibir deiiklik yapmak zorunda deildir. Mal mlk varsa al; entelektel parti, mreffeh insanlarn partisi. Orta halli m rid, zengin entelektelden hesap soramaz. Nasl sorsun? Hazret, onun mutluluu iin kmsyor serveti. Sahiden ezilenlerin ise, entellektel partide ileri ne? Sefalet, parti iin bir mefhum sadece. Mefhumlarn insanlara nazaran ok iyi bir taraflar var: azlar yok, baramazlar. ezlong entelektelleri, genlik iin byk bir tehlike. stedikleri: kitaba ve dnceye dman bir nesil yetitirmek. Bereket, genlerin hepsi bu ezlong-niin mritlere inanmyor. Fabrikalar, daireler, niversiteler, entelektel partinin lkrdlarna bo veren delikanllarla dolu. Susan ounluk diyeceksiniz. Doru, nki emellerini dile getiren hibir kimse yok. 1969 dan beri sosyalist partinin saftan gittike kalabalklat. Bu, yirmi yandakilerin hareket susuzluunu ifade etmiyor mu? Ama genlik geici bir durum. Genler birer ihtiyar aday. Delikanlla okunan neideler, bir fikir sefaletinin ifadesi deil mi? Yirmi yandakinin elli yandakinden istedii: kendisi olmas, dndn
sylemesi, sylediini yapmas, madrabazla sapmamas, genlik komedyas oynamamas. Olumun uuruma doru yrdn grrsem, onu durdururum, ka yanda olursa olsun. Ama genler bir yerde susuz. ezlongdakiler elbette ki, niversitenin ilk snfnda okuyan bir delikanlnn ban dndrr. Krkndakilere ne diyelim? Vnzara gre, entelektel partinin son on yl iinde en byk kefi: kar kltr. Kar kltrn dayand beylik hakikat u: kltr kendi bana bir deer deildir. Kucanda doduu toplumun bir rn ve yansmasdr. Oysa gemiin btn toplumlar baskcydlar. Demek ki kltr dediimiz btnler, kendilerini yaratan alyenasyon alarnn insanlar gibidirler. nsan d toplumlarn kltr de insan ddr. Burjuva kltrnn humanistliinden dem vurmak, mrailiin aheseridir. Amac, soyut smrleri gizlemek olan bir komedinin maskesi bu kltr. Kltr tasfiye etmedike, toplumu da yok edemezsiniz. Kafay eski zaman yazarlar ile iirmenin ne lzumu var. Devrimci yazarlar, ada itirazclar okumak, ynl sinemalar seyretmek, yeter de artar bile. Entelektel parti, kitaplar yakmaz, sadece yirmisindeki ocuklara deersiz olduklarn syler. Onlar eletirici bir gzle okumal der. Eletirici bir gzle, yani devrimci yazarlarn yorumlarndan faydalanarak. Entelektel partiye gre, Marx, Freud, Foucauit'den baka herkes tehlikeli. Cok okuyan, hyanet eder. phe eden felket yoluna sapar. Ne gzel deil mi? Bu tehditlerle yelerin gzlerini yldrnca her trl ayaklanma nlenmi olur. yle ya., ilmin kendi kendinden emin olmadn, dnk hakikatlarn bugnk yalanlar olduunu, doru ile yanl arasndaki snrn oynak bulunduunu bilmezler ki. ezlongdaki aydn, bilgisizlii ile vnen bir ukal. Kendini rzgrlara kaptrm, aydnlk yarnlara doru ilerlemektedir. Kitap, bu. Yazarn hedefi, mes'uliyetsiz fikir zppeleriyle alay etmek. Bunlar, bizde de byk bir bereketle oalan dnce jigololar.
4 ENTELEKTEL KM yahut TRKLERN ALACAKARANLIINDA
Entelektel, lkeden lkeye, yazardan yazara deien bir mefhum. Her trif aa-yukar. Ya bir nyargya dayanr, ya belli bir dneme.
Kelimenin vatan Fransa. Entelektel bu gnk mnsn Dreyfus dvsyla kazanm. Toplumu kiye Ayran Dv : Dreyfus' hatrlarsnz: casusluk yapt diye tutuklanan kurmay yzba. Dnya umum efkrn yllarca uratran Dreyfus dvs, Fransz siyas hayatnn en unutulmaz sayfalarndan biri. Bir yanda devlet., kilisesi, ordusu, genelkurmay ve btn saygdeer messese leri ile Fransa. tede adlet ve hakikate susam bir avu yazar. 14 Ocak 1898 tarihli L'Aurore gazetesi Entelektellerin beyannamesini yaymlar. Kurulu dzene kar bir sava ilndr beyanname. Gelenekle kalem arasndaki bu savan ba kahraman Zola, an en belirgin entelektel tipi. O tarihten sonra entelektel, yaz veya sz aracl ile toplumun uurlanmasna yardm eden kii olur. Yol gsteren, aydnlatan, itham eden kii. Kelime sol'un bayradr artk. Saa gre Entelektel Dreyfus'e kar olanlar iin, Dreyfus'n mahkemesi asker yargnn iiydi. Entelekteller sann susuzluunu haykrrken yetkilerini ayorlard. Sa, Dreyfus dvsndan beri entelektele phe ile bakar. onesco, Tuhaf deil mi? der, Entelekteller ne byk yazar, ne nl ressam, ne politika adam, ne de bilgin. Entelektel kendi kendini ina edemeyen adam, bir nevi mektep kaa. Ama batllar bu mektep kaann vasflar zerinde anlaamaz. Bir akademi yesine gre, Entelektelin ilk vasf drstlktr. Kime kar drstlk? nsann insana dman olduu bir dnyada drstlk kabil mi? Her asrn, bilhassa bizimkinin bir Diyojen'e ihtiyac var. Ama Diyojenlii gze alacak kadar pervasz, Diyojenin szlerine katlanacak kadar sabrl insanlar nerede? (Gehenno) Tannm bir yazar (Maulnier) entelektelin grevlerini yle sralar, Dnmek, doruyu aramak nesnel bilgiye ulamak. Entelektel hi kimseye ahmaka bir sayg gstermemeli. Messeseleen doktrinlere kuku ile bakmal. Nasslara balanmak ksrlamaktr. Gelenekle sava, evet; modaya teslimiyet, hayr. Entelektel, hkmlerini akln nda
vermelidir, tutkularn deil. Entelektelin balca vasflarndan biri de hogr. imdi de bir sosyologu (Aron) dinleyelim, Fransa'da hi kimse bir yazhane memuruna, niversiteyi bitirmi de olsa, entelektel demez. Memur iidir; yaz makinas leti. Oysa gelimemi bir lkede her diplomal, entelektel. Peki, nasl tarif edeceiz aydn? Geni mnda, kafa iileri olarak; dar mnda, uzmanlarla okumular. yi ama u zmanla ktip arasnda kesin bir snr var m? Ne'de uzman? Ne kadar uzman? Okumu sfat da mphem. O halde? Gerek entelektel, hayatn kafasyla kazanan kii. Romanclar, ressamlar, heykeltralar gibi. Yani aa yukar herkes entelektel. Ama Pascalia Descartes deil. nki onlar hayatlarn kalemleriyle kazanmyorlar. En iyisini bir ir sylemi galiba, Entelektellerin ii, her nesneyi remzine yani kelimeye ve sembole bakarak irdelemek, gerek eylemlerle tartmamak. Szleri, bunun iin artc, politikalar tehlikeli, zevkleri sath. Sosyal birer uyarcdr entelekteller. Ve her uyarc gibi hem yararldr, hem zararl. (Valery) Biraz da Fransa dna kalm. Entelektel, tarif edilmesi kolay olmayan bir sosyal tip, diyor Schumpeter.. Hatta entelektellerin zelliklerinden biri de tarifindeki glk. Entelekteller kyl gibi, sanayi iisi gibi, ayr bir snf deildirler. Toplumun her tabakasndan kopup gelirler. Faaliyetlerinin byK bir ksm birbirlerini hrpalamaya harcanr. Kendi snflar olmayan snflarn karlarna nclk ederler. Bununla beraber, ortak davranlar, ortak karlar da vardr. Bu bakmdan bir sosyal snfa benzerler. Her diplomalya entelektel diyemeyiz. Ama yksek bir renim grm kimseler birer entelektel adaydrlar. Kafalarnn benzer ekilde doldurulmu olmas birbirlerini anlamalarna yarar ve ba kurar aralarnda. Entelekteli serbest meslek sahibi diye tarif de yanl. Meer ki szle ve yazyla meslek d konular ilesinler (ho bunu sk sk yaparlar ya). El iiyle kafa iini birbirinden ayran tarifler de ar. Entellekteller, ii konumak veya yazmak olan, amel sahada hibir sorumluluk yklenmeyen kimselerdir tarifi de eksik. Kimine gre mesleksizlerin mesleidir entelektellik. Kimine gre entelektelin tecrbe ile elde edilen hibir bilisi yoktur. Hibir eyi lyk ile bilmez entelektel. Onun iin her telden alar. Bunlarn hepsi lkrd. Ama
entelektelin zerinde anlamaya varlan bir vasf var: eletiricilik. Eletiricidir, nki olaylar yaamaz, dardan seyreder. Sonra kendini kabul ettirmenin en kestirme yolu evresinde aknlk uyandrmak. Schumpeter, yaplan tariflerden hibirini doyurucu bulmaz. O'na gre en iyisi rneklere ba vurmak. Szgelii eski Yunandaki sofistler entelekteldirler. Ltin Amerika aydnlarn aratrma konusu yapan Ellison iin, slubu olan bir yazardr entelektel. irdir, romancdr, tiyatro veya deneme yazardr. Peki., kitapsz hocalar, politikaclar, avukatlar mbetten kovulacak m? Bir lkede slubu olan ka yazar sayabiliriz? srail'de entelektel: bilgili, parlak zekl, yaratc gce sahip, stelik gnlk sorunlar da zebilen kimse. Maallah.. Bu tarife gre, ne Spinoza entelektel, ne Balzac, ne Einstein. Sosyal limler Ansiklopedisinin aydn tarifi u: Hkmleri dnceye ve ilme dayanan.. Entelektel olmayanlarn hkmleri ise daha dorudan doruya, daha topyekn duyulara dayanr. (Roberto Michels). Hkmlerin dnceye ve ilme dayandn nasl bileceiz? Entelekteller zerine koca bir kitap yazan Shils de yle buyuruyor: Entelekteller, konuur veya yazarken, evrelerindeki fertlerin ouna kyasla insan, cemiyet, tabiat ve kozmos hakknda genel sembolleri ve soyut referanslar daha sk kullanan kimselerin btn, v.s. Sol da der ki Entelekteli, iinin veya dncesinin mahiyetine gre tarif edemeyiz. ada toplumda elin karmad kafa ii, kafann dzenlemedii beden alma yok gibi. Yni bir mnda herkes entelektel. Fakat btn insanlar toplumda entelektel vazifesi grmez. Tarih sahnesine kan her sosyal snf, kendisiyle beraber bir veya bir ok entelektel tabaka yaratr. Entelektel kucanda yetitii evrenin organik bir parasdr, ona tutarllk kazandrr. Yalnz iktisad deil sosyal ve siyas uur da verir: vazife uuru. Kapitalist iletme, sanayi teknisyenini, iktisat bilginini, kltr adamn, hukukusunu yaratr. Demek ki aydn, retime dorudan doruya katlmaz. u veya bu toplulua uzvi
olarak bal entelektel bir tabakann varln belirleyen, sosyal mnasebetlerin btn. Bir kelimeyle her toplumun, daha dorusu her sosyal snfn aydn kendine gre. (Gramsci) Bir iktisat, fikir iisiyle entelekteli birbirinden ayrr. Fikir iileri, toplumun olduka kalabalk bir kesimidirler. Kollarndan ok kafalaryla alrlar. adam, doktor, iletme efi, kltr yaycs, borsa komseri ve niversite hocas gibi. Beyaz yakallarla mavi yakallar arasndaki bu farkllama, amzda en ileri merhalesine varan bir i blmnden domaktadr. Evet, kafa iilerinin ou entelekteldir, ou., zira arada kol iilerinin de entelektel olduu grlr. Kafa iisiyle entelekteli birbirinden ayran l u: Entelektel doruyu syler; entelektel cesurdur, yani bir aratrmay sonuna kadar gtrr. Balca vasf, eletirmek. Ne kendi varaca hkmlerden ekinir, ne herhangi bir iktidara ters dmekten. Sosyal messeseleri karlatrr, tahll eder; daha ileri, daha insanca ve daha rasyonel bir dzenin kurulmasna yardmc olur. Bir kelimeyle, toplumun uuru ve ileri glerin szcsdr. (Paul Baran) Hangi toplumun ve hangi ileri glerin? Varoluularn entelektel anlay da mphem ve kaypak. Onlara gre entelektel, belli bir siyas hizibin militan olamaz. Elbette ki alan snflarn yanndadr. Ama bu sadakat kr krne bir balan deildir. Entelektel, olaylar karsnda her an yeni bir vaziyet almak, kendini ayarlamak zorundadr. Yalnz hakikate angajesdir o, deien, gelien hakikate. Sartre, ortalama Fransz aydnnn entelektel anlayn yle belirtir: Entelektel, zek ile ilgili bir faaliyet (mspet ilimler, tatbik ilimler, tp, edebiyat v.s.) sayesinde az veya ok isim yapan ve kazand n ktye kullanarak toplumu ve kurulu dzeni eletiren bir nevi insan. Bu eletiri, topyekn veya dogmatik (mphem veya ak, ahlk veya Marks) bir dnya gr adna yaplr. rnek mi istersiniz? Atomun paralanmas zerinde alan bilgilere entelektel denmez; onlar sadece bilgindirler. Ama ayn insanlar imline yardm ettikleri letlerin byk tahrip gcnden korkarak efkr- umumiyeyi atom bombasnn kullanlmasna kar uyarmak iin bir araya gelir ve bir bildiri imzalarlarsa entelektel olurlar.
Trk Aydnna Gre Aydn Ziya Gkalp der ki: Halka doru gitmek ne demektir? Halka doru gidecek olanlar kimlerdir? Bir milletin mnevverlerine, mtefekkirlerine o milletin gzideleri ad verilir. Gzideler yksek bir tahsil ve terbiye grm olmakla beraber halktan ayrlm olanlardr. te halka doru gitmesi lzm gelenler bunlardr. (Trkln Esaslar) Anlalyor ki Gkalp'a gre mnevverin iki vasf var: (1) yksek tahsil grmek, (2) halktan kopmak. Bu tarifi Zola'dan Sartre'a kadar batnn hibir aydnna uygulamak kabil deildir sanyoruz. Mustafa ekip der ki: Franszcada mnevver (intellectuel) lafzndan evvel mtefekkir (penseur) kelimesi kullanlrd. Biz de deriz ki: Penseur, hibir zaman entellektel mnsna kullanlmamtr. Geri penseur de bir entelekteldir ama her entelektel penseur deildir. XVIII. asrda entellekteli ifade eden kelime filozoftur. Sonra kollara ayrld mefhum. (Bkz. Entelektelin Soy Aac.) Mustafa ekip'e dnelim: Bu tehavvl neden? Mtefekkir nefsini ta'mik eden ve kendini mevzu ittihaz eden hakm kimselere deniyor. (Bu tarif yanl, Comte, Marx, Spencer gibi nesnel gerekle uraan dnce adamlarna penseur demeyecek miyiz?) Mnevver'de ise insan eyleri derinletiren, bunlardan hikmet dersleri karan bir mtefekkirden ziyade, lemi tecdid ve istihalelere uratacak kefiyat ve mesaide bulunan bir insan mns vardr. Elli altm sene evveline gelinceye kadar frenklerde bir adamn mnevver olabilmesinin ilk art kadim Yunan ve Roma medeniyetlerinin heserleriyle kendi milletlerinin byk klasiklerini asl metinlerinden okumak idi. (Kendi milletlerinin klasiklerini baka hangi metinlerden okuyacak?) Bu garip beyanat bugnk dile evirelim: Elli altm yl ncesine kadar entelektelliin ilk art niversiteyi bitirmekti. Zamanmzda ise mnevver, dnyay yeniletirecek ve deitirecek keifler ve alm alar yapan adamdr. (Mill Mecmua, say: 1, 1927)
Bu tarife gre edebiyatlar da, tarihiler de, filozoflar da entelektel saylmayacaktr. 1958 lere gelelim. Kzm smail, Hafta dergisinin at bir ankette aydn yle tarif eder: Aydn, dnya meselelerine ahs meselelerden daha ok kafasnda yer ayrma itiyadn kazanm ve gzn kulan olup bitenlere ak bulundurmasn bilen insana cemiyetin takt izaf bir isimdir. Hakiki aydn bu hususlarla kazandklarn yine muhitiyle daha dorusu cemiyet ve dnya ile paylaabilen insandr. Dnya meseleleri ne demek? lkesinin meselelerine eiip.n, aydn deil midir? Sonra hakiki aydn da ne oluyor? Gzmz ve kulamz olup bitenlere ak bulundurarak kazandklarmz cemiyet ve dnyayla nasl paylaacaz? Mmtaz Turhan'n cevab da u: Mnevver telakkisi, milletlerin an'anelerine, dnya grlerine, bilhassa maarif sistemlerine tbi olarak, her ne kadar deimekteyse de, hakiki mnevverin miyar ve sahip olmas lzm gelen vasflar olduka sabittir. Buna gre hakiki bir mnevverin haiz olmas zaruri grlen vasflar unlardr: (1) Yksek tahsilin mmkn ve messir klaca derli toplu umumi ve temelli bilgi. (2) Memlekete, mensup olduu toplulua ve ahlk saha da dahil olmak zere karakter ve ahsiyetin gelimesini temin eden sosyal veya mill bir terbiye. (3) htisasa kadar gidebilen esasl bir meslek bilgi ve tahsil. Demek ki Mmtaz Turhan iin mnevverin balca vasflar sk bir tlim ve terbiye grmekten ibarettir. Geri bu terbiyeden ok eyler bekliyor stad: sosyal ve mill vazifeleri retmek, (acaba bu vazifeler hangi fakltede retilir); karakter ve ahsiyeti gelitirmek (ada eitim ahsiyeti gelitirmek iin ne yapyor ki?) Sonra eitimci Mmtaz Turhan'n ezel ternesi: ihtisas. Ksaca, Turhan'n mnevverden anlad sadece uzman. Olaylar karsnda belli bir davran sz konusu deil. Yani herhangi bir Dreyfus dvsnda taknaca tavr ne olacak aydnn? suali cevapsz kalyor. Bu tek buutlu tarifleri bis yana brakp gen bir ilim adamnn toplayc izahlarna eilelim; Toker Dereli'nin Aydnlar, Sendika Hareketi ve Endstriyel likiler Sistemi (1975) adn tayan kitab ngilizce neriyat byk bir titizlikle tarayan, olduka ciddi bir aratrmadr. Yazar, batnn eitli entelektel tariflerini uzun uzadya anlatp mnakaa
ettikten sonra az gelimi lkeler aydnn da iine alacak bir tarife varyor: Entelekteller, somut olaylarn stne ykselebilip soyut kademede dnebilen, toplumun temel yaps, meseleleri ve deerleriyle megul olup balca sosyal, ekonomik ve politik gelimeleri eletirebilen, genellikle kabul edilmi grleri, izah tarzlarn, varsaymlar tahlil ve tenkit edebilme, bunlara bireyler katabilme veya hi olmazsa bu grleri, izah tarzlarn veya faraziyeleri yorumlayabilme gcne sahip kimselerdir. Entelektel saylabilmek iin formel bir renim grm olmak art deildir. Edeb slup, meslek sfat ve roller, siyas ya da idar sorumluluklar, entelektel sfatndan ayr tutulmaldr. Sonra Dereli, aydnlarla ilgili bir tipoloji sunuyor: Entelekteller belirli bir sosyal snfa mensup deildirler. Sosyal bir toplulukturlar. Dereli, entelektelleri liberal ve radikal diye ikiye ayryor. Liberaller: geni dnceli, tenkiti, hrriyetidirler. Radikaller ise: umumiyetle sosyalist, komnist, anarist gibi ihtill taraftar.. Biz, bu tasnifi pek tatminkr bulmuyoruz. Shils'in tasnifi umumide kalmakla beraber bizdeki entelektelleri daha iyi vasflandryor. Shils'e gre entellektel faaliyet ik i merhalede tecelli eder: 1) Mevcud bilgilerin fethi (tekrarlama), 2) Mevcud bilgilerin almas iin yaplan almalar (yaratmak). Yani gelenek ve yaratclk. Osmanl'da snf- ulema tekrarlaycdr. Kur'nn, hadislerin ve daha nceki imam veya mtehidlerin tekrarlaycs. Tanzimattan sonraki aydnlar da tekrarlaycdr, Avrupal yazarlarn tekrarlaycs. Birinciler buna mecburdular. Karlarnda mutlak hakikat vard. Yani birikmi bir irfan yaymalar sz konusuydu. kinciler de yabanc bir kltrle kar karyaydlar. Bu kltr ayklamalar, tenkid etmeleri gt. Yabanc bir dnyada, bilmedikleri artlar iinde gelien bir kltrd bu. Hlsa Edersek Bu tarifler geit resminin ispat ettii hakikat u: Her lkenin, her an, her snfn, her ideolojinin entelektel anlay baka. Dnyaca kabul edilmi bir entelektel kstas yok dense yanl olmaz.
San temsilcileri iin entelektel, ya karklk karmaktan holanan, huysuz, hrn, ukal bir deklase; vekletnamesi olmayan bir avukat. ark syleyeceine bildiriler imzalayan bir austos bcei; yahut da heyecansz, suya sabuna dokunmayan bir bilgi uzmandr. Sol, aydna bazan dost, bazan dman. Daha dorusu entelektel, kendilerinden olmak artyla alklanmaa lyktr. Sa entelektel, oban kpeidir. Esasen entelektelin sa olmaz. Entelektel, ykselen bir snfn uurudur, yani bir devrimcidir. Ayrc vasf: Tenkid. yle bir taslak izmek kbil: 1) Entelektel, zamannn irfanna sahip olacaktr. lkesinin dilini, edebiyatn, tarihini bilecek, dnyadaki bellibal dnce akmlarna yabanc olmayacaktr. 2) Pein hkmlere iltifat etmeyecek, olaylar kendi kafasyla inceleyip deerlendirecektir. Balca vasflar drst, uyank ve cesur olmaktr. Yani bir bilgi hamal deildir entelektel. Hakikat urunda her sava gze alan bamsz bir mcahittir. Biz de Schumpeter gibi dnyoruz. Entellektel, tariflere hapsedilemez. Mefhumu dalgalanlar iinde kavramak, tarihe bavurmakla kabil. NTELJANSYA Yahut RUSYA'DA AYDN (5)
1. GENEL YAKLAIM
ntelijansiya nedir? ntelijansiya, Bat dillerine Rusann armaan: Bir lkedeki aydnlar topluluu ama Rusya'da kelimenin daha kesin bir anlam var: Belli bir dnemde yaayan, ortak eilimleri, ortak davranlar olan sosyal bir tabaka veya snf. Avrupa entelektelini tanyoruz. imdi de Rus intelijansiyasna eilelim. ntelijansiya dnce ile yaayan, dnce iin yaayan bir topluluk. Kkleri XVIII. yzyla, dallar zamanmza uzanyor. lk yeleri uuru burkulmu soylular. Sonra eitli snflardan kopup gelen bir
avu insan. Topluluk gerek kiiliini 1840'larda kazanr: Babalar veya proto-intelijansiya. Asl intelijansiya ocuklar yani 1860 -1870 kuaklar. Arada bir kopu yok. Irmak ayn rmak. Toplumdan kopan bu kafilenin ortak vasf: ile ve isyan. Tedirginlik, aydnlarn aln yazs. zlenen dnyayla yaanan gerek arasnda uurumlar var. Ama hibir lkede aydn, Rusya'daki kadar yalnz, Rusya'daki kadar terkedilmi deildir. Bu yzden ayr bir snf olarak grr kendini. Yabanclamak bu toplumun ayrc vasf, ama biricik vasf deil. ntelijansiyay. Aydnlklar Ca Fransz filozoflaryla, 17701840 Alman romantik yazarlarna benzetirler. Temel dncelerinden bir ounu ya Fransa'dan, ya Almanya'dan alm. Yzeyde kalan bir benzeti. Filozoflar, ilerleyen bir snfn ncleriydi. Romantikler, yaadklar evreden bylesine kopmamiard. ntelijansiya baka bir tarihin (6), baka bir ruh ikliminin ocuu. Bu aydnlar belli bir snftan gelmezler. ntelijansiya, 1917'lere kadar resm snflarn dndadr: bir razmoinsi, yani: toplumun eitli tabakalarndan kopup gelen bir insanlar yamal-bohas: soylular, rahipler, tacirler, hatta arada bir kyller. Plekhanov, proleterlemi aydn diyor. Belki doru ama yetersiz. Berdiae\)'in izahlar daha aydnlk. Okuyalm: Batya gre bir entelekteller topluluu, intelijansiya. Yanl. Entelekteller, kendilerini entelektel almaya adayanlardr: bilginler, hocalar, yazarlar gibi. Rus intelijansiyas baka bir oluum. Bu topluluun saflarna entelektel olmayanlar da katlabilir. Bilginlerin, yazarlarn hepsini intelijansiyadan sayamayz. ntelijansiya, kendine mahsus sk bir ahlk anlay olan, belli bir dnya grne inanan, belli bir yaay tarz, belli alkanlklar bulunan bir topluluk. deta bir tarikat. Ayrc vasf ne meslek, ne iktisad durum, ne sosyal snf. Birlii yapan dnce, daha da ok sosyal dnceler. Bu aydnlar yzdeyz Rus. Davranlarn, ana-yurttan kopu, Rus halkndan ayrl diye nitelemek yanl. Dostoyevski, Rus toprann koca serserileri der, intelijansiyaya. Sk bir gz hapsindeydiler. evrelerindeki dnyayla balar kesilmiti. Bu tecrid onlar dnceye hapsetti. Siyasetle uraamazlard. Byle bir iklimde politika, ister istemez edebiy ata ve dnceye snacakt. ntelijansiyann kapal bir tarikata benzeyii bundan. Yaanan gerein
dna atlm, banaz olmasn da ne yapsn.. Taassubu, bir nefis mdafaas. Dman bir dnyaya kar kendini korumak ve kendisi olarak kalabilmek iin zrhlanmak zorunda. ntelijansiya dogmatiktir, Rus ruhuna tpa tp uyan Dr dogmatizm. Batda her varsaym, her nazariye eletiriye ak. Her hakikat, bir nasstr Rus intelijansiyas iin, ksm ve izaf hakikatlar bile. htiyat, phe, tenkit., tanmad duygular. Bir raskol (eski kei) ahlk. mann kaybeden intelijansiya, ilmi putlatrr. Zaman zaman Hegelci. Saint-Simoncu, Fourierci, maddeci ve daha da ok Marksist. Ama daima mutlak'a ve cihanumul'a tutkun. Tamamen din bir yneli bu. Nisb ile ezelyi, zelle geneli ayramaz. Sevgilerinde de, kinlerinde de ardr. Bir Topluluun Tarih ncesi ntelijansiyaya XVIII. asrn sonlarndan itibaren rastlyoruz. Petersburg'dan Moskova'ya Seyahat adl eserin yazar Radiev (1749-1802) XIX. asr Rus aydnlarnn btn hususiyetlerini tar. Beer aclarn yk eziyor ruhumu sz kendisinden sonra gelenlere iar olacak. Radiev, XVIII. asr filozoflaryla yetimiti: Voltaire, Rousseau, Diderot. Ama o an Voltaire'cileri gibi dinsiz deildi. Fransz dncesinden ald: insanlk ak. Gnl, toprak kleliine, halkn sefalet ve diliine raz olamazd. Devrimci intelijansiyann ve sosyalizmin nclerinden biri. Kitab kt zaman II. Katerina gerici evrelerin etkisi altndayd. Radiev tutukland. lme mahkm edildi ama can balanp Sibirya'ya srld. Ayn yllarda XVIII. asr Rus uyannn en ateli nclerinden olan N ov i kov (1744-1818) da tutuklanp kalebentlie mahkm ediliyordu. Novikov mistik bir mason ve hristiyand. Siyas dnceleri son derece lml idi. Demek ki intelijansiya ile iktidar, balangtan beri atma halindedir. ntelijansiyann entelektel kurtulu yolundaki ilk admlar ikencelerle durdurulmutur. Hr dnce iin sava hapishaneye ve srgne alan bir yol. Radiev ile Novikov soyluydular. 1762'ye kadar soylular Car'a balyd. Kyller, efendilerine hizmet etmekle ykml idi, soylular ar'a. Bir mnda kle idiler. mtiyazl birer kle. Orduda ve brokraside btn kumanda mevkileri ellerinde idi. 1762'den sonra ise ar'a hizmet edip etmemekte
hrdler artk. Modern hmanizmann insan iin istedii her eye sahiptiler. Birtakm hazr formllerle durumlarn merulatrdlar. Montesquieu'nn eref, Voltaire'in tabii akl, Rousseau'nun demokratik insan haklar gibi. Ne var ki monari hep otokratikti. Soylularn yeni kavutuu haklar bir msamaha eseri idi. Kaybedebilirlerdi her an. Daha kts vard: kendileri hrdler ama geni ynlar deildi. Zaman getike bu tezatlar byd, kesinleti ve aydnlar rahatsz etmee balad. Herkes hr olmadka, birka kiinin hrriyeti neye yarard.. Otokrasi ortadan kalkmadka kmil ve gerek hrriyetten sz edilemezdi. 1790'larda bir Radiev'in, bir Novikov'un isyan, bu insanlk akn bayraklatrr. Soylularn ou onlar gibi dnmyordu phesiz. Irs haklar kesinlemiti. Bamszlklarn salamlatrmann en emin yolu dzensin korunmas ve kyllerin olduklar yerde kalmasyd. Otokrasinin paternal gc devam etmeliydi. Ama yeni nesiller prensipleri imtiyazlardan stn tuttular. Barbar dzen sona ermeliydi artk. Umumi fikirlere gnl veren gen soylular snflarndan koptular. Aralarnda tek ba vard: dealizm ve beer hassasiyet. Aleksandr'n slahattan yz evirmesi zerine yeise den bu asilzde muhalefet nihayet 1825'de otokrasiye ve keyfi idareye kar ayakland. Dekabristler yenildi ama balattklar hareket devam etti. Dekabristlere neden intelijansiya denmiyor? zah edelim: Evet onlar da idealleri uruna hayatlarn tehlikeye atmlard. Ama hepsi de subayd, cemiyet ve aksiyon adam idiler. Dncelerine ramen ar'a hizmet ediyorlard. syanlar bile soylular aras bir isyand. Halkn katks yoktu bu isyanda. Devleti ierden dzeltmek istiyorlard, dardan ykmak deil. Gerek intelijansiya I. Nikola zamannda dodu. 1840'lardan 1917'lere Martin Malia bu toplumun oluumunu yle anlatr: Yeni neslin soylu idealistleri, devletten tamamen kopmutular. Tek dnyalar vard: dnce. Nikola hem soylulardan korkuyordu, hem aydn elitden. Kitlelerin anarik tehdidi de bir baka bel. Bylece gvenmedii soylular i bandan uzaklatrd. Yerlerine daha uysal uaklar buldu. Gerek orduda gerekse btn lkede demir bir disiplin hkim oldu. ar'n
3. seksiyonu (polis) pheli ferdiyetilii ve hr tefekkr nerede bulduysa ezdi. ler ktye dnd: 1830'da imparatorluun Polonya blgesinde, 1848'de btn Avrupa'da karklklar kt. Rusya'daki asker otokrasi bu gelimelerden ok tedirgin oldu ve btn imknlaryla kendi varln korumaya kalkt. Soylularn en hassas ve en gen fertleri ile devletin aras aldka ald. 1812'de orduda hizmet etmek byk bir erefti. 1825'den sonra Nikola'nn i ve d jandarmas olmak idealizme ve insanla ihanettir. Bu yzden gen soylular devlet hizmetinden niversiteye akn ettiler. Pukin ve dekabristler, yani hepsi de Rus kltrnn en byk temsilcisi olan kimseler, ya subaydlar veya bakentin saray evresinden. Yani resm toplumla btnlemitiler. Nikola zamannda ve ondan sonraki devirlerde, bu gibi kimseler gerek siyaset d yazarlar, gerekse devrimciler niha formasyonlarn niversitede veya niversite evresinde yaptlar ve u veya bu lde resm evreler tarafndan dman grldler. niversitelerin etkisiyle soylu renciler heveskr birer ideolog olmaktan kp pofesyonel yazarlar, tenkitiler ve hocalar haline geldi. niversite, snflarndan kopan soylularn en ciddilerini idealden baka vatan olmayan kksz bir muhacir kafilesine evirdi, kendi yurtlarnda muhacir bir kafile. Bu delikanllar, ilk defa olarak aa tabakadan genlerle biraraya geldiler niversitede. Bu insanlar, sefalet ve mehuliyetten binbir glkle kurtulmu, hayatlarn hocalk, tercme ve gazetecilikle kazanarak bilginin haysiyetine ermilerdi. Biricik hikmet-i vcutlar dnce idi. Ezilen ve Horlananlar, Yeralt Dnyasndan idealin, uurun, insanln ve kiiliin, tenkiti dncenin aydnlna ykseldiler. Onlar da insand artk.. ve snf imtiyazlarndan vazgeerek bamszla kavuan soylularla birletiler. Her iki topluluk da cihanuml, rasyonel insan lksne inanyordu. Geri dekabristler de kendilerini gadre uram sayyorlard ama olduka yumuak bir tedirginlikti bu. Sonralar umumileti ve ideal namna gerei inkr eden hain, somut ve insafsz bir ruh haletine dnt.
1840'larda intelijansiya eitli snflardan gelen aydnlar kucaklar ama gerekte soylular arasndan gelenler ar basmaktadr. 1860'larda arlk merkezi raznoinsidir. Yalnz imtiyazl yelerden kurulmu gibi grnen bu topluluun, her tabakadan gelen insanlarla kaynamas resm toplumla son balarn da koparr; intelijansiyann ayr bir varlk olduu phe gtrmez artk. Kiiliini 1860'larda bulan bu zmre, intelijansiya adn benimser. Ama bu deiiklik bir blnmeye de yol aar: babalar ve ocuklar. Babalar, felsef mnda idealist ve romantiktiler; ocuklar, maddeci ve tecrb ilimlere dkn. Birinciler sanat iin sanata inanyorlard, estet idiler. Gocuklar faydac: sanatn grevi topluma yararl olmakt. Babalar Rusya'ya insanln byk ideallerini, akl ve demokrasiyi getirmilerdi. ocuklar bu idealleri gerekletirmek istiyorlard. Bir kelimeyle ocuklar babalarna kyasla daha han, daha fkeliydiler. Ama iki nesil arasnda bir kopu yoktu. Her ikisi de Bedduaya uram Rus Dnyasn, cihanumlinsann ve akln icaplarna uydurmak emelindeydiler. Ne var ki babalar, bu amaca aydnlanma ve terbiye yoluyla varacaklarn umuyorlard, ocuklar ise dorudan eylem yanlydlar. Benzerlik bununla da kalmyordu. Her iki nesil de, prensiplerin ve ideal adlet grnn, gndelik hayatn bayalklarn yeneceine inanyordu. Babalar da ocuklar da ideolojinin kat mantna mahpustular, bu ba aralarndaki itima ve felsef farklardan ok daha kuvvetliydi. Bununla beraber intelijansiya arasnda daha elle tutulur ortak bir payda vard: Rus terbiye sistemi. Aa yukar 1825'lere kadar lkenin bellibal terbiye messeseleri eitli asker ve teknik okullardan ve akademilerden ibaretti. Bu mekteplerin amac, soylular subay olarak yetitirmekti. 1825'lere kadar, toplumda belli yeri olan herkes, mesela dekabristler bu mekteplerden kmt. 1825'den sonra aa yukar hibir cidd etkisi olmamtr bu okullarn. Ayn tarihlerde asker olmayan mektepler (mlk) Rusya iin ok yeni messeseler idi. Nihayet 1725'lerde bir ilimler akade misi kurulmutu. 1755'lerde ise Moskova niversitesi. Ama XIX. asra kadar her iki messese de -bilhassa Moskova niversitesi- pek etkin olmamtr. Gerekte, eitimin hasbi bir tefekkr vastas olarak ele
alnmas I. Alexandr zamannda balar. 1803'den sonra arlk hkmeti ilk defa olarak lkeyi sivil mekteplerle donatr. Be yeni niversite alr, aa yukar btn vilyet merkezlerinde liseler (gymnasia) kurulur, hatta ilk eitim bile dzenlenir. Byk Petro zamannda alan papaz mektepleri islh edilir. Yeni retim ilk defa olarak 1830 ve 1840'larda faaliyete geer. Gelien brokrasinin taleplerini karlamak iin lzmd bu mektepler. Raznoinsiler bu merdivenin (seminer, gymnasium, niversite) basamaklarna trmanarak gn na kabildiler. Mektepler olmasa onlar da olmazd. 1840'larda 50 milyon nfusu olan bu lkede 3000 niversite talebesi vard: 1860'larda nfusu 60 milyonu amken niversitelilerin says 4500. 1870'lerde ise 5000 ksurdu. Demek ki intelijansiya gerekten de Rusya'nn tecessm etmi zeks idi. Rus intelijansiyasna insicam kazandran, mekteplerden baka bir messese daha vard: gazete ve dergiler. Grevlerini ciddiye alan aydnlar, niversiteyi bitirdikten veya niversiteden kovulduktan sonra fikr hayatlarn byk gazete sayfalarnda srdryorlard. arlk Rusya'da, yaratc kltrn aa yukar tek taycsyd bu gazeteler. 1870'lerdeki siyas ayaklanmalarda su yzne kmadan nce intelijansiyann idealini gerekletirmek iin tek vastas vard: Gazeteler. Ama gerek mektepler, gerek byk gazeteler intelijansiyann yksek grevini baarabilmesi iin hi de yeterli deildi. Vesveseli bir hkmet, mektepleri boyuna rahatsz ediyordu; bu yzden ya ferd direniler ya genel patlamalar oluyor, sonra da asiler mektepten kovuluyordu. Mektebe tekrar alnsalar bile sansr canlarna okuyor veya gazeteler kapatlyor yahut da yazlar fazla tehlikeli grlnce yeniden tutuklanyorlard. Byk gazetelerde yaz yazmak imknlar kalmaynca intelijansiya tenkiti dnceden devrimci eyleme kaymak zorunda kalmtr. Kovulmu talebelerden veya gazeteleri kapatlm yazarlardan kurulan intelijansiya, elbette ki mitsizlie kaplacak ve bozguncu arlklara sapacakt. Kald ki raznoinsilerle soylular arasnda da anlamazlk vard. Filhakika intelijansiyann yabanclamas, ynla aralarnda bir fark grmelerinden ok, soylular ekseriyetine kar besledikleri nefretten ileri geliyordu.
Raznoinsilere gre soylular ciddi bir terbiye grmemiti; asker mekteplerden yetimilerdi. Kabadayydlar, dar kafalydlar, kstahtlar. Baklarn toplumun zirvesinden tabanna evirdiler. II. Alexandr, kyllere hrriyet vermiti. Aydnlar, insanln mnsn renmek iin halka gittiler. Halkn hakikati yannda kendi aklclklar mnsz kalyordu. En byk amalar bu hakikati geri getirmekti. ntelijansiyann insanlk lks halkla kaynamak gibi demokratik bir cokuyla sona erdi (Poplizm). Hibirinin kurulu dzende kar yoktu. Byle bir balan olmadndan her trl arla sapabilirlerdi. Bunun iin insanlk adna konuabildiler. nsanlk Rusya'da halk demekti bir para: toplumun temeli ve z halkt, 1861'de toprak klelerine hrriyet verilmi ve bunu birok mhim slhat hamleleri takip etmiti; bununla beraber Rus toplumu, hl eski rejirmi yayordu, sert snf eitsizliklerine dayanan ve gerek bir itima esneklikten yoksun olan bir rejimdi bu. Kyller yine eskisi gibi toplum yapsyla kaynam deildiler. 1861'de hrriyetin tadn tadan bu snf insan haklarnn btnne sahip olmak istiyordu artk. Bu mitsiz ynlar hep tehlike iindeydiler. Her an istismar kabil olan bu tehlike intelijansiya iin kurulu dzene kar savata manivela hizmeti grd. Dier lkelerin yabanclam intelijansiyas byle bir maniveladan mahrumdu. Gariptir ama intelijansiyay yaratan sosyal sistemdeki bu zl olmu ve sonunda aydnlara, eyleme gemek frsat da vermitir o zl. Rus toplumu yaln kat olduu srece intelijansiya ynlarla temas kuramad, zira itima mnasebetlerin sertlii otokrasiye, kylleri elinde tutmak imkn veriyordu. Ne var ki 1890'larda hzla endstrilemeye muvazi olarak, Rus toplumunda batdakine benzer modern sosyal snf farkllklar ortaya kmaa, devlete bal olmayan eitli meslek gruplar ar basmaa balad. 1906'larda parlamento kuruldu ve siyaset, modern Rus tarihinde ilk defa olarak kanun bir faaliyet sayld. Fazla yabanclamam aydnlarn gerek dnyaya intibaklar mmknd artk. 1914'lerde Lenin'in evresindeki topluluklar gibi yola gelmez aydnlar srgne yollamak a-d bir davran saylyordu gitgide.
Toplumdaki bu deime hkmet iinde mazide benzeri olmayan bir buhran yaratyordu; arlk devrinde yetien brokratlarn nceden kestiremiyecei hareketlere srklyordu ynlar. Bununla beraber, yllardan beri karklk karmak zerinde kafa yoran radikal intelijansiyann hayatta kalanlar yeni olaylar gslemee daha ok hazrlkl idiler. Filhakika taktikler zerinde uramak tarih sahnesinde sanayilemenin balarnda (yani 1890'larda) beliren torunlarsn bellibal katklarndand. Geri, babalarda ocuklarsn ileri srd prensiplere ve zihniyete byk bir ey eklemediler, ama amel devrim politikasnda birikmi tecrbelerden daha iyi ders alacak durumdaydlar. Sonra 1917'lerde intelijansiya, tarihinin en kt gnlerini yaar gibi grnrken sava, can ekien arla son darbeyi indirdi. Nihayet radikal intelijansiya kendi Pugaef'lerini buldu, bylece aydnlarn en sert ve en uurlular iktidara ykseldiler. Bu zaferle intelijansiyann -bir topluluk olarak- ikbali sona erdi, zira yaratt yeni cemiyette kendisine vcut veren artlar yoktu artk. ntelijansiya yalnz maddeten yok olmutu ama ruh olarak ayaktayd henz. Topluluk olarak sahneden ekilmesine ramen intelijansiyann en radikal fertleri kuvvet olarak hl yaamaktadr.
2 BABALAR ve OULLAR
Slavclar, Batclar Geen asrn balarnda Rus ruhunu youran iki stad: Hegel'le Schelling. Germen dncesi ruslar adet. Slavclar, o iki stada dayanarak yeni bir teoloji kurarlar. Alman romantiklerinin zlemini ektikleri birlii, Rus dncesi gerekletirir. Bat tefekkr dank ve para para. Rus btncdr ve cihanumle ynelir. Slavclarn din inanlarna yabanc olan batclar bile ayn temayl blrler. Onlar da Hegel'ci. Hegel'cilik, onlar iin de btn zm yollarn kucaklayan bir dnce ve yaay tarz. Slavclarn faaliyet sahas din ve felsefe. Ortodokstular ama evreleriyle aralarnda uurumlar var. arl da, Petro Rusyasn da reddederler. Bir kelimeyle, hkmetin her trlsne dmandrlar: Btn hkmetler kt, btn iktidarlar gnahkrdr. Kralclktan yanadrlar. nk iktidar tek kiinin omuzlamas, halkn byle bir aibeyle lekelenmesinden daha hayrldr. Halk, cisman iktidar
yklenemez; dinin emrindedir. Bu anlay hem Rus ruhunun, hem geen asr intelijansiyasnn ortak vasf.. Slavclar, poplistdiler. Poplizm, mjik'e inantr; din ve mill hayatn bekisi olan mjik'e. ktisad hayat komnlerin iinde geliecektir. Mlkiyete dayanan Roma hukukuna kardrlar. Mlkiyet dpedz adletsizliktir. Burjuva medeniyeti Avrupa'y rten bir yz karas. Dnya grleri tutucudur. Ama ferd hrriyetten, dnce ve sz hrriyetinden yanadrlar. Ve halkn egemen olmasn isterler. Slavclarla batclar birbirinden ayr iki kast zannetmek yanl. Hakikatta, her ikisi de kardetir: Dman kardeler. Herzen der ki: Biz iki ehreli Janus'a benzeriz, hepimiz kz Rusya'ya, ama bu akn iki yz var. Slavclar iin bir annedir Rusya, batclar iin bir yavru. ki zmre 30'la 40 yllarnda ayn mahfillerde toplanyor, ayn salonlarda tartyordu. Sonralar kesin olarak ayrldlar. Muhakkak olan u: Aydnlar, yaadklar aa tahamml edemiyorlard; ya maziye kayorlard, ya istikbale: Slavclar, ryalarndaki eski Rusya'ya, batclar hayl bir batya. Mzi hasreti de topyayd, Avrupa sevgisi de. Hegel'cilikle Shelling'cilik en ar yorumlarna ularken Saint Simon'la Fourier'nin doktrinleri de Ruslatrlyordu. Batclarn sol kanad Fransz sosyalizminin ve Fransz edebiyatnn etkisindeydi, bilhassa George Sand'n. 1830.. Avrupa'da devrimci temyller geliirken Rusya'da bask artar. Ama bouna. Dnce yeni fetihlere kanatlanr, edebiyat en muhteem meyvelerini verir. Slavclarla batclar o yllarda seslerini duyururlar. Yasak konulara kar duyulan susuzluu gidermek, fizik hocasna der. Tabiat ilimleri grlmemi bir itibar kazanr. Dnce hayatnn oda: Moskova niversitesi. Tartma kulpleri kurulur. lkenin btn sekinleri bu irfan ocaklarna koar. Daha sonra intelijansiya ad verilen topluluun ilk rneklerine bu kulplerde rastlarz. Kimi Fransz dncesine tutkundur, kimi Alman felsefesine. Kimi batcdr, kimi Slavc. Ama hepsi de Rus milliyetisi. Slavclar daha ok Alman tefekkrne yatkndrlar: Aksakov, Belinski ve Bakunin gibi. Fransz eilimli evre, daha ok tarihle, sosyal ilimlerle urar. Balca temsilcisi: Herzen.
Petraevski Olay (7) Kim bu Petraevski? Dilerinde alan bir siyaset adam ; 1821'de domu; 66'da sizlere mr. Petraevski, sosyal bir dvya gnl veren Rus toprak sahiplerinin en gzel rnei. yle der: Ne erkekler sevilmee lyk, ne kadnlar. Bunun iin kendimi insanln hizmetine adyorum. Bu sz btn devrimci intelijansiyann iar olacaktr. Hep ayn zlem: Somutdan soyuta ka, yakna deil uzaa muhabbet. Zavall Petraevski! Cokun bir Fourier'cidir. nsanln bir gn mutlu olacana inanr. topyasn uygulamaa kalkar: Kyller iin bir falanster kurar maliknesinde. Kyller falansteri yakar. Tarih tekerrrden ibaret topyaclar iin. 1870ierin kylleri de uurlarnda feda-i can etmek isteyen sosyalist intelijansiyay anlyamyacaktr. O a sosyalizminin ayrc vasf: topya. Petraevski, falansterlerin oto krasi ile, toprak kleliiyle pekl uzlaabileceine inanr. Uzatmyalm.. 1840 sonlarnda bir avu aydn, bu dnce donkiotunun evinde toplanyordu. Sosyal problemler zerinde tartlyor, insanla verilecek yeni dzen zerinde kafa yoruluyordu. ou sosyalistti toplantya gelenlerin. Politikayla uramyorlard, uraamazlard da. Devrimci eylemlere yabancydlar, gnahlar dnmek ve hayl kurmakt. Kyllerin azd edilmesini istiyorlard, btn aydnlar gibi. Sosyalisttiler ama irane bir sosyalizm. Tekkeye gidip gelenleri bir iki izm'le yaftalamak yanl. Misafirler arasnda Fourier'cilij hayl sayan bir Dostoyevski de var. Romancnn bu dnceler panayrnda neler grdn bilmiyoruz. Ama yllarca sonra Ecinnileri kaleme alrken bu htralardan bir hayli yararland muhakkak. Toplantlarn nasl bir faciayla sona erdii malm. (1849) Bask arttka tepki glenir. Petraevski ile evresindekilerin urad zulm Rus intelijansiyasnn devrimci temayllerini bir kat daha ahlandrr. Sosyalizm, bir idil olmaktan kar. Sahnede yeni kahramanlar boy gsterir: Bazarov ve ocuklar: Naayev'ler, Takaev'ler.. nce Bazarov'u tanyalm. Bir Roman Kahraman Turgeniev yaman bir mahit. Rusya'da gelien yeni zihniyeti bir insanda hlasa etmi: Bazarov. Ve ismini koymu bu zihniyetin: Nihilizm.
Eski neslin hassas, meddeb, ir-miza bir temsilcisi oluna sorar, (delikanl Bazarov'un dostu ve bir para akirdidir) Kuzum neci bu Bazarov? Merak m ettiniz? Nihilist. Ne dedin? Nihilist. Ha nihilist. Evet, Ltince Nihil'den. Rusa nievo. Yanlmyorsam, hibir eyi kabul etmiyen adam. Baka bir ihtiyar ilve eder. Ve hibir eye sayg duymayan. Delikanl, Her eyi eletiren, diye dzeltir. Ayn ey deil mi? Hayr. Ayn ey deil. Nihilist, hibir otorite nnde eilmez, kr krne inanmaz hibir prensibe. Baba 1820 neslindendi, nihilist'i anlamak iin Ltinceye ba vuruyordu. Oysa daha uzaklara kmak lzm. Nihilizm, Hindlilerin Nirvanas. Tabiat korkun, gkler sar, insan zavall. Nirvana, karanlklarda emekliyen uurun isyan. Ezilenin mezbuhne direnii, acmasz evreni ykmak iin harcanan aba. Ama Babalar ve ocuklarda nihilizm tohum hlindedir henz. Daha sonra geliecek ve dnyann bana bel olacaktr. (Voge) Bazarov'a dnelim. te kahramann kiiliini aydnlatan bir baka konuma. Bir gen kz izlenimlerini yle zetler: Bazarov, bir yabanc benim iin, siz de onun iin bir yabancsnz. Niin? Nasl anlatsam? Bazarov, bir yaban hayvan. Oysa siz de, ben de evcil hayvanlarz. Konumay kitabna alan Voge, baylr bu tebihe. Bazarov'u Cooper'in kzlderililerine benzetir. u farkla ki, Cooper'in kahramanlar ikiyle sarhoturlar, Turgeniev'inki Hegel ve Bchner'le. Bu kzlderili, medeniyet dnyasnda sava baltasyla dolamaz, elinde neter var. Bazarov'un ocuklar, Avrupa'nn devrimcileriyle karde; ne var ki
birinciler yaban, tekiler evcil. Avrupa'nn devrimcisi kuduz bir kpek, Rus nihilistleri kurt. Kurdun kudurmas itinkinden ok daha tehlikeli. Turgeniev'in roman yalnz geen asrn Rus hayatna deil insanln aln yazsna da k tutar. Nesiller arasndaki atma buhran alarnn ezel dram. Bazaroviar dn de yayordu, yarn da yaayacak. Kitapta anlatlan 1840'larn tutucu babalaryla, 1860'larn devrimci ocuklar arasndaki uyumazlk. ocuklar nesli, kendilerini yalnz kltrde deil kamu hayatnn btnnde kabul ettirmee balam: Hoyrat ve maddeci. Bu gen radikallerin tek vatan var: Nihilizm. evre iren, hayat abes. Nihilizm: bir kale, bir zrh, bir gereke. Evet, Bazarov yalnz 1860'larn deil zamanmzn da kahraman. Bir Amerikan yazar, Adet ilk bolevik, diyor., daha dorusu gnmzdeki fkeli gen adamn orijinali. Ne var ki bu eytan ehre, Rus tarihinde sk sk karmza kar. Eletirmek iin bakar dnyaya, yermek iin konuur. Estetik deerleri kmser Bazarov, gelenee ve btn sosyal deerlere tepeden bakar. Kstahtr, tok szldr, huy edinmitir kabal. Beylik yarglarn hkm srd bir dnyada aknlk, fke, tiksinti uyandrr. Turgeniev'in nihilist'i bitnik olarak karmza kyor imdi. Her ikisinde de dn vermeyen bir doruluk. Her ikisi de yalanc kelimelere dman. kisi iin de dnya yavanlklarla dolu, insan canndan bezdiren yavanlklar. Ayn evreden kopu, ayn hayl krkl ve ayn tahrip susuzluu. Ne var ki Bazarov'la arkadalar ykmak iin ykmak istemezler; amalar: yeni ve daha iyi bir dnyay kurmak iin zemini temizlemek. Zavall Bazarov.. lm deinde garip bir dnce doar kafasnda. Devrimcinin ne Rusya'ya faydas var, ne baka insanlara., eskici deil, terzi deil, kasap deil. Sovyet tenkitisi Lunaarski (1875-1933)ye gre Bazarov, Rus edebiyatnda ilk msbet kahraman. Neden acaba? Terakkyi mi temsil ediyor, hrriyeti mi? Hayr.. ann tedirgin intelijansiyasn. Herzen, Hepimiz biraz Bazarov'uz, der., ben, Belinski, Bakunin.. 1840'larda -bat, ilim ve medeniyeti adna- karanlklar lkesi Rusya'y mahkm eden herkes.
imdi de edebiyattan hayata, aa damgasn vuran kiilerin gerek dnyasna atlyalm. ntelijansiyann Babas (8) Belinski (1811-1848), bir tara doktorunun olu. Mutlularn dnyasndan deil, karanlklardan geliyor: bir raznoinsi. nce cimnazdan ayrlm, sonra niversiteden. Ele avuca smayan, serke, serazad bir zek. stelik cierlerinden de hasta. Her raznoinsi gibi onun da dnyas: dnce, vatan: kitap. Ve ann her aydn gibi Hegel'e tutkun. Delikanly fildii kuleye hapseden bir para da bu tutku. nk Hegel iin de dnce gerein kendisi. Gen adam Bat'ya inanyordu. Ik, Petro'nun at pencereden geliyordu Rusya'ya. Yaanan gerek, ister istemez akla uygun olduuna gre, nazariyelerin sisli ikliminde dolamak, gnn kavgalarna katlmamak lzmd. Dostlar, gen Hegelciye, Hegel'i yanl anladn izah etmiler. Byk usta, var olan her ey akla uygundur, diyor. Ama mhim olan dsturun ikinci ksm: akla uymayan hibir ey reel deildir. 1840'larn murdar, mlevves Rusyas mant atlatacak bir abesler dnyas. En gzide evltlarnn beynini yiyerek yaayan bu kanl, bu karanlk istibdt m reel? Hatasn anlam Belinski ve Hegelcilik bir zincirken b ir kanat olmu. Tutuculuktan devrimcilie atlam. O tarihten sonra gen yazar bir neslin szcsdr. Tviz vermiyen bir szc. Daima cokun, daima drst. adalarnn deyimiyle bir Orlando Furioso. Geri derin bir bilgisi yok. Yabanc aheserleri evirilerden okumu. Ama ne kar., edebiyat eletirisini felsefeyle zenginletiren o. Nesir, Belinski'den beri dncenin emrinde bir silh', silhlarn en yaman, en etkilisi. Ei atmad konu kalmam. Tek dman: taassup. Prensiplerine yzde Yz sadk. Dncelerini sonuna kadar kovalam hep. Dmanlarna pes dedirtmi. Her makalesi n yarglardan bir kan devirmi. Evet., bir neslin sevgilisi olmu Belinski, sevgilisi, yol gstericisi. Yalnz bir neslin mi? Byk bir Rus yazar Edebiyat, Belinski ile dostlarndan nce yabanc grleri tekrarlam boyuna, diyor., okuyucunun gnln fethedememi. Hakikat daima hakikatdr, ama her an, her lkenin susuz olduu hakikatlar baka. Yazarn grevi: ann ve lkec l i ii r ihtiyalarn anlamak, onlarn dertlerine eilmektir.
Rus edebiyat, Belinski'ye gelinceye kadar, yabancyd Rus ruhuna. Bir yankyd bu edebiyat. (ernievski) Evet.. Belinski, 60-70 yllarnda geliecek olan devrimci dncenin ilk temsilcisi. Onda Rus intelijansiyasnn ayrc vasflarn buluruz: tok szl, sert ve btnc. Poplizmden ok komnizme yakn. (Berdiaev) ada olan bir eletiriciye gre: Rus edebiyat nasl bir yn izlerse izlesin, gelimesi ne kadar parlak olursa olsun, Belinski bu edebiyatn gururu, erefi, ss olarak kalacaktr. En iyi yazarlarmz, dolayl veya dolaysz olarak, gelimelerinde Belinski' nin byk pay olduunu kabul etmektedirler. (Dobrolioubov) Kitap yazmam Belinski. Klliyat denemelerden, mektuplardan, makalelerden ibaret. Kendine has bir siyas gr de yok. San'at iin san'ata dman. Sosyal grevine yan izen edebiyat, lzumsuz bir lf ebeli_i. Mhim olan biim deil, z. Belinski gerek bir hmanisttir. andaki deyile bir antropolojist. Tek amac, insann mutluluu. Bir ngiliz yazar, ntelijansiyann babas, diyor.. Rus aydnlarnn daha sonraki 60 ylda farikas olan btn vasflar onda toplanm: Batclk, hmanizm, ilmi putlatrma, ortodoks hristiyanlktan kopu, halk tanrlatrma, derin bir felsefe kltr olmadan felsefe ya pma, estetii kmseyi.. Bir zhid yaay.- (Maynard) Poplizmin Kurucusu Herzen, (1811-1870) her kilisenin dnda bir dnce adam. Babas zengin bir Rus, anas yoksul bir Alman kz. Herzen, bu garip iftin ocuudur; ocuu daha dorusu pii. Babasnn klavuzluunda Bat edebiyatnn aheserlerini okudu, lkesinin yakn zamanlarda Avrupa tarihinde ne nemli bir rol oynadn anlad. 1825'de mr boyu dostu kalacak Ogarev'le and itiler. Btn glerini Dekabristlerin dvsna adayacaklard. Moskova niversitesinden henz ayrlmt ki bir ka arkadayla beraber tutuklanp srgne yolland (1855). Gnh, Fransz siyas fikirlerine yatkn olmas ve I. Nikola aleyhinde saygsz bir iki lf etmi olmasndan ibaretti. Yedi yl kald srgnde. Kk bir memur olarak bulunduu uzak eyalette mahall idarenin ileyi tarzn yakndan izledi.
ehirliler de, kyller de alkan ve drsttler. Merkezden uzak olmak korumutu onlar. 1840'da baka bir yere nakledildi. Ve 41'le 43 aras iki eser yaymlad: limde Diletantizm ve limde Budizm. 1846' da babas ld, olduka byk bir mirasa konan Herzen, 1847'de Rusya'dan ayrld ve bir daha dnmedi lkesine. Ayn yl bir roman kt: Kabahatli Kim. 1850'de byk bir yank uyandran iki kitap: Fransa ve talya'dan Mektuplar, ve teki Kydan. 48 devriminin baarszl sarsmt Herzen'i. Bu iki kitapta Avrupa'daki yaayn ve hayal krklklarn anlatyordu. slhat hamleleri akamete uram, devrimci eylemler hzn kaybetmiti. Bir zevlin almetiydi bu, Bat Avrupa toplumlar, ahlk deerlerden ve ideallerden uzaklayordu demek. Bir yanda imtiyazlarndan ayrlmak istemiyen zengin burjuvazi, bir yanda yoksul veya tekiler kadar zengin olmayan ve mlk sahiplerinin servetine gz diken, ama emellerini gerekletirebilecek gc olmayanlar. Bir kelimeyle bir tarafta cimrilik, br tarafta haset. 1852'de Paris'ten ayrld Herzen, Londra'ya geti. Ve hayatnn son oniki yln orada yaad. 1855'de I. Nikola'nn lm mitle doldurdu kalbini. Kaleme sarlp yeni ar'a bir uyar mektubu yazd: Saltanatnz uurlu olsun. Rus otokrasisi devrime nclk edebilir. Hayra da, erre de hizmet edecek kadar gldr. Ayn yl bir gazete kurdu: Kutup Yldz. Sonra gazetenin kazand baardan yreklenerek bamsz bir gazete kard rusa: an. Gazete kapld Rusya'da. arn polisine ramen elden ele dolat. Ama uzun srmedi bu ikbal. Herzen, Bakunin'le sk fk dosttu. stelik gazete, 1863 Polonya isyann destekliyordu. Rus liberalleri yazardan yz evirdiler. Devrimci aydnlar zerindeki etkisi de azald. Yeni nesil, daha sert olan ernievski'yi tutuyordu. 1868'de Cenevre'ye yerleen yazar, gazetesini franszca olarak yaymlamaa balad. Arada bir rusa ilveler de karyordu. Okuyucunun kaytszl yznden bir sene sonra an kapand. Herzen 21 Ocak 1870'de Paris'te ld. Herzen de Bakunin gibi dnr: Sopa halkn elinde olmu, soylularn elinde olmu., ne kar, ynlar dayak yedikten sonra. nanyordu ki iktidara gemeden nce kendi hlinde birer vatanda olan kyller ve zanaatkrlar siyas iktidar ele geirip hkmet memuru
olunca en az devirdikleri snf kadar burjuva kesilir ve kstahlarlar. Herzen, federalistti, inanm bir cumhuriyetiydi (aamal bir cumhuriyet), blgelerin z-ynetiminden, kk toprak sahipleri arasnda kurulacak kooperatiflerin oalmasndan yanayd. Gevek rlm bir lkeydi Rusya, yava yava gelien bir lke. Madd ve manev sal tarmn sanayiye hkim olmasna balyd. (Britannica) Herzen'in hayat hik yesi aa yukar bu. Ayrntlara geelim. Herzen, uuru burkulmu bir soylu. XIX. asrn devrimci mayasn, imtiyazlarndan utanan bu soylular hazrlad. Herzen, Rus dncesine sosyalizmi alayan adam. Kadn haklarn ilk savunanlardan biri. O geni tecesss her dnceye, her hakikate akt. Slavclara ok ey borlu: Rus kyne (mir) gven, Rus halkn idealletirme, modern brokratik devletten nefret. Hele Bat Avrupa'nn siyas dzeni ba dman. Kiiyi topluma ezdiren bir dzen. Anayasa reformlarna ihtiyac yoktur Rusya'nn. O da Slavclar gibi anaristtir bir para: nsanolunun devlet, yasama gc, meclis gibi kavramlara, baka bir deyile vatandala devletin mnasebetleri hakkndaki btn kavramlara meydan okumas zaman gelmitir. Mir karsndaki davran Slavclarn tpksyd, u farkla: Slavclar, Mir'in ahlk cephesi zerinde duruyorlard, Herzen iktisad cephesi zerinde. Rusya bir hr komnler topluluuydu (federation). Romanovlar bu toplulua nce1 toprak kleliini ve zadegn snfn eklemi, daha sonra da brokrasiyi sokmutu; bunlar halka da, halkn messeselerine de ters dyordu. ar, kyller ve rahipler bir yana, her ey yabancyd Rusya'da ve zmlenemezdi. Liberalizm egzotik bir iek, diyordu Herzen. Hr ve bar bir devrim bekliyor Rusya'y. Bu devrimi baarmak iin toprak kleliini, soylular, bizanslam kiliseyi kaldrmak ve Mir'le emekilerin ibirliine dayanmak lzm. Bat'da devrim dile kolay. Rusya, z yapsna eklenen lzumsuz fazlalklar temizlesin yeter. Zemini tesviye iin slavclarla batclar el ele vermeli. Yaplacak ey ykmak. Rusya'da, dnce adamlarn ayran balca l Petro'nun reformlar karsnda takndklar tavrdr. Geni ufuklu bir insan olan Herzen, hem slavclarn, hem batclarn lksn paylar. slahat iki ynyle ele alr. Bizans, ar halktan uzak ve esrarengiz bir kii olarak
gryordu. Petro, son verdi bu anlaya; kavmini (kendisi de dahil) bir emekiler milleti haline getirdi. Bizans kilisesi halktan kopmutu ve devlet iinde devlet olmak iddiasndayd. Petro, hizaya getirdi kiliseyi. Soylularn hanmlarn haremden kmaa zorlad ve gn na kavuturdu. Ama halkla soylular ayrd birbirinden, iki millet yapt: sakalllar, sakalszlar, kleler ve efendiler. Devlet yapsna cermen brokrasisini ekledi; o zamandan beri Rus tarihi arla soylularn tarihidir. Arada yalnz memurlarla asalaklar var. Bu deiikliklere kar koyan sadece Mir'le emekilerin birlii. Tarihten ekilmitir halk. Onu ancak zaman zaman gryoruz sahnede. Napolyon istils gibi byk karklklar srasnda boy gsterip kayboluyor. te Rus hayatndaki byk skntnn kayna. Avrupallam Rusya'nn derdi baka, gerek Rusya*" nn derdi baka. Edebiyat, faydasz adamlarsn doldurmas, ir Lermantov'un mitsizlii. Bir ok Rus insanndaki vurdumduymazlk buradan geliyor. Dekabristlerin isyan desteksiz kald. nk halk, vekletnmesi olmayan bu ampiyonlarn neyi gerekletirmek istediklerini bilmiyordu. Sonra Belinski ve arkadalarnn dnce hrriyeti urunda verdikleri sava. Ve 1848'de yeniden kararan hava ve younlaan frtna bulutlar. Nikola, kleleri azd etmekten vazgemitir. Kla hline gelen niversite, sertleen sansr, Rusya dna kma yasa.. Herzen, kk hkmetleri yutarak gelien Rus imparatorluunun ne byk bir tehlike olduunu anlatmaa alr Avrupa'ya. Ama Krm Sava balk ayakl devin pek de tehlikeli olmadn ispat eder. Nikola'nn halefi dizginleri gevetir. niversitelere byk bir akn balar, basfn kendine gelir. Ve aydn bu yeni hrriyet havas iinde rahat bir nefes alr. Geri sorun hep ayndr: Kleliin kaldrlmas. Ama yazarla okuyucu her konuyu dosta tartmaktadr artk. Sosyalizm, gnn modasdr. Kapitalizm, kiba r salonlarda yerin dibine batrlr. imdi de Berdiaev'i dinleyelim: Herzen batcyd, 40 yllarnn salonlarnda batclk sava veriyordu. Hegel'den sonra Feurbach' okudu. Ama Almanlarn etkisi Fransz sosyal edebiyatnn etkisinden daha az olmutur zerinde. Marksizmi tanmaz. 48 devrimine byk mitler balamt. Devrimin baarszla uramas ykt Herzen'i. Bat'ya kar sevgisi bir Rus'un sevgisiydi, hayal krkl da bir Rus' un hayal
krkl oldu. Bat merkantilizmi yaralar Herzen'i. Avrupa'nn sosyalistlerinde bile bir bezirgn ruhu grr. Bir bur|uva sosyalizmidir Bat sosyalizmi. Sosyalizm, dkknc-bezirgnn yerine valyeyi geirmelidir. Herzen, solun teki ampiyonlar gibi iyimser deildir. Ne terakkiye inanr, ne akla. Balca midi, tarih akn ezdii insan. Bu ferdiyeti sosyalizm katksz bir Rus sosyalizmidir. 70'lerde Mihailovski' nin dile getirecei bir inan. Sosyalist ferdiyetilik, burjuva ferdiyetiliinin taban tabana zdd. Herzen, hmanisttir, her trl dine yabanc bir hmanist. Bir pheci. Poplizmin kurucularndan biri. Batclar kampnda hem sosyalist-poplistler, hem liberaller var. Herzen birincilerden. Onun iin mhim olan siyas deil, itima. Herzen, Bakunin, Naaev, Takaev gibi muzdarip devrimciler, bir mnda lkelerinin ideallerine liberal ve mnevver batclardan daha yakndrlar. Lenin de yle der: Herzen, geen asrn birinci yarsnda yetien devrimciler neslindendir. Cedleri toprak aasyd. Dekabrist isyanyla uyanan ve uurlanan bir soylu. lk hocas Hegel. Sonra Feurbach' n izinden giderek stadn aar, materyalizme ykselir: diyalektik materyalizme. Talihsizlii tarih maddecilie atlayamamak. Tarih maddecilii kavram olsa, 48 devriminin baarszla uramasndan hayal krklna dmezdi. Herzen'in sosyalizmi 1848' lerde ok grlen burjuva sosyalizminin bir tr. O tarihten sonra iine dt phecilik ve karamsarlk, sosyalizmde burjuva topyalarnn sona erdiini gsterir. Bununla beraber onu Rus sosyalizminin yani poplizmin kurucusu sayabiliriz. Byk taraf, yabanc lkelerde bamsz bir Rus basn vcuda getirmi olmasdr. ^us devrimine emekleri geen nesil var: nce soylular ve toprak aalar, dekabristlerle Herzen. evreleri olduka dar, halk tanmazlar. Ama yaptklar da inkr edilemez: Dekabristler Herzen'i uyarr, Herzen de devrimi krkler. Sonra halktan gelen devrimciler. Bunlar Herzen'in dncelerini deerlendirir, geniletir, gelitirir, kkletirirler. Bu nesil ernievski ile balar, Narodnia Volia ile devam eder. Dvenlerin evresi geniler, halkla kaynarlar. Herzen onlar gelecek frtnann gen pilotlar olarak selmlar. Ama frtna kopmamt henz. lk dalgalar
1905'de ortaya kacaktr. Ve ynlarn yani nc neslin eseri olacaktr. Sz Byk Fransz Ansiklopedisi'ne brakalm: Turgenlev'ler, Tolstoy'lar ayarnda olmamakla beraber, XIX. asrn en parlak Rus yazarlarndan biridir Herzen. Kh irne, kh alayc slubuyla, mahede gcyle, nktelerindeki tabiilikle, her an uyank hassasiyeti, seven ve ac ekenlere kar duyduu derin sevgiyle, ele avuca smaz dehsyla Diderot" yu hatrlatr. Herzen'i nihilizmin nazariyecileri ve Rusya'da devrimci partinin efleri arasnda sayanlar yanlmlardr. Herzen, kanl devrimlerden nefret eder. Nass'cla dmandr, hibir mektebe sokulmaz, bir fikir adamdr o, ne bir siyaset nazariyecisi, ne bir eylemcidir. Bakunin anarist fikirlerini yaymaa kalknca ona iddetle saldrmtr. Proleterlere byk sevgi duyar; sosyalizme temayl vardr ama liberal ve ferdiyetidir. Yurduna btn gnlyle balyd, bununla beraber slavclarn yldrmlarn ekti zerine. nk hakka ve adlete kar duyduu sayg Rusya'ya kar besledii sevgiden stnd. Hibir doktrine, hibir partiye bal deildi, hem milliyeti, hem de kozmopolit olan dehsyla amzn byk Rus yazarlar arasnda benzeri olmayan bir kalem.
3 NLZM, POPLZM, ANARZM
Rus topranda boy atan bir aa nihilizm. Kkferini Rus tarihine, Rus ruhuna dayyor. Dar mnsyla 60 yllarnda gelien bir ideolo ji. Geni mnda geen asrn sosyal akmlarn damgalayan bir duyu, dn ve davran tarz. Dostoyevski, Biz hepimiz nihilistiz, demiyor muydu? Nihilizm, Tanr'y, ruhu ve en stn deerleri inkr eder. Ama bu inkr da din bir davran. Unutulmasn ki, ortodoksluktan dodu nihilizm. Ortodoksluun yourduu ruhlarda yuvaland. arpk ve hidayeti olmayan bir zht. z: erle kaynaan bir dnyann inkr. O da zht gibi ferdiyetidir. Ama kiinin btnln ve zenginliini yapan her eye dman. San'at da, metafizik de, manev deerler de kanlmas gereken birer lks. Zhtden ayrld yan, bunlara dini de eklemesi. Btn abalar, ferdin dnyadaki kurtuluuna, alan halkn kurtuluuna, daha mutlu bir yaayn gerekletirilmesine, btl inanlarn, n yarglarn,
insan kleletiren ve mutluluuna mni olan beylik kurallarn ve yce dncelerin yok edilmesine harcanmaldr. Mutluluk, ihtiyalarmz karlamaktan baka ne? Gerisi tabiat d. Zihn hayat da kendini snrlamal, kklemi hatalarn ykcs olan tabiat ilimleriyle, toplumu daha dil bir biimde kurmay reten iktisat ilmiyle yetinmelidir. Nihilizm, esasnda Ruslarn eski bir inancdr: Apokalips (kyamet) inanc. Tarihin adletsizliine, medeniyetin yalanlarna isyan. Zamann sona ermesini, tarih-d bir hayatn balamasn zleyi. Medeniyetin btn sslerinden soyunmaldr insan, zincirlerini krmaldr.. Nihilizmin entelektel ifadesi: maddecilik. Maddeci olmamak ahlkszlktr adet, ferdin ve halkn smrlmesinden yana olmaktr. Descartes'n metodik phesi Rus ruhuna yabancdr.. Rus maddecilii mmin bir maddecilik. 60'larn inteiijansiyasi yeni bir ruh haletinin temsilcisidir. 60 Nesli Dobroliubov, Pisarev, ernievski o dnemin kutup yldzlar. Dobroliubov, (1836-1861) sert, serke, hrn bir zek. Ama bir azizin ruh yaps. Din bir eitim grd. Gnh korkusu iinde yayordu; en kk hatalar azap veriyordu ona. Reeli fazla yese dert, uykudan ge uyansa aman Allah. Annesi lnce neye uradn ard. Ve imann k aybetti. Hayr, bu kt, bu cinayetlerle dolu dnyann uurlu bir yaratcs olamazd. Karanlk bir lkeydi Rusya, bu zulmetler lkesine bir para aydnlk getirmek insann greviydi. Rahiplerin iine dt cehlet ve uursuzluk gayys kalbini paralyordu. Tek klavuz ilimdi, devrim batan baa deitirmeliydi hayat. Dobroliubov edebiyat konularna profesyonel bir tenkiti gibi eilir. Estetii bsbtn reddetmez, ahlk bakmdan yerer sadece. Evet, insan bu dnyada mutlu olmal. nk baka bir dnya yok. Ama kendisi mutlu deildir. Zavall Dobroliubov yirmi be yanda veremden lr. Rus intelijansiyasnn yolu etin, sarp, dikenli. Yazarla okuyucu arasnda cehaletin almaz duvar. Ve zeknn her kprdayn kendisi iin tehlikeli sayan acmasz bir istibdt. Dnce, gnhlarn en balanmaz. Onda dokuzu okuma bilmeyen miskin ve muzdarip kle topluluu. Ve zirvede Firavun.
ernievski bir ileke. Tefekkr hrriyetinin btn ncleri gibi. 61 yllk mrnn byk bir ksm zindanda ve srgnde geti. Bir havar mizac diyor Berdiaev. lk hristiyanlarnkine benzeyen bir tevekkl. O da Dobroliubov gibi yoksul bir papaz ocuu, yani karanlklardan geliyor. Kanatl bir tecesss, gl bir hafza, sonsuz bir alma kabiliyeti.. Bilgin olmak iin yaratlmt. niversiteye girerken tek emeli vard: Kendini ilme adamak. Ama bu genlik ryas hibir zaman gerekleemiyecekti: Hriyeti fethetmek lzmd nce: dnce hrriyetini, kelm hrriyetini. Bamsz dncenin kanl bayran Belinski'den sonra o tayacak; nesline ve gelecek nesillere klavuzluk edecektir. 60 -70 yllarnn siyas kavgalar ernievski'siz dnlemez. O yllarda balca dv, klelerin azd idi. Rusya kapitalizme doru yol alyordu. Ama engeller vard nnde. Feodal gelenekler ve bilhassa toprak klelii. Kapitalizmin boy atmas iin byk lde serbest igcne ihtiya vard. Krm Sava, Rusya'nn zaaflarn ispat etmiti. ar, aadan geleceK ayaklanmalar nlemek iin yukardan baz slhat yapmak zorunda kald. Hkim snf, yani byk toprak sahipleri kyl isyann nleyecek gte deildi. Klelik messesesini bir dzene sokmak lzmd. Soylularn eitli gruplar arasnda tartlan, kleliin kaldrlmas prensibi deil, bu i iin uygulanacak yntemlerdi. Feodaller de, liberaller de harekete nclk etmek istiyorlard. Toprak soylularnd. Kyllerin hibir mlkiyet hakk olamazd. Bir kelimeyle kyl reformu feodallerin uygulad bir burjuva hareketi dir (Lenin). Rusya'y bir burjuva monarisi hline getirmek iin atlm bir adm. ktidar, kendisinin olmayan, kendi mahiyetiyle uzlamayan bir program gerekletirmek iini yklenmiti. Klelik biim olarak kaldrlyor, ama temeli muhafaza ediliyordu. Bu yalanc reform kyller arasnda byk hayal krklklarna yol at. Yeni yeni ayaklanmalar ba gsterdi. Birok blgelerde azd olmak istemedi kyller. Direnie getiler. Kaynama byk merkezlere tat. Bask, devrimci hareketi daha ok geniletiyordu. Gizli bildiriler baslyor, gen ve yoksul memurlar tarafndan datlyordu. Ortal isizler kaplamt: gelecein sanklotlar. Cep matbaalar durmadan alyordu. Hkmet endie iindeydi. Liberaller ister istemez arl desteklediler. Kar ihtillci cephe tehlikenin nereden geldiini pekl sezmiti. Gittike genileyen hareket ernievski'den ilham alyordu, avamdan gelen
devrimcilerin en by ernievski'den. Gen yazar Baltaya sarln, diyordu kyllere. Kavganz ancak silhla baarabilirsiniz. Ama, 59 -60 yllarnn devrimci iklimi bir devrime yol amad, aamazd da. Sosyal bir ihtilli gerekletirebilecek itima bir snf yoktu. urada burada beliren kyl ayaklanmalar arlk rejimini ykamad. Reaksiyon glendi. ernievski Sibirya'ya srld. Ve 1889'da sona eren ileli bir hayat. Bu serazat dnce adamn olgunlatran: Kavga. Bat'nn siyas fikirleriyle yetitii, yaygn fakat ar bir iddia. Gen yandan itibaren ezilenler grd etrafnda. Yetimesinde Belinski ile Herzen'in byk etkisi oldu. Dergiler, hr dncenin kalesiydi. Belinski, o krsden ykseltmiti sesini. ernievski de yle yapt. ernievski'yi poplistler arasnda saymak g. Ona gre kyller barbard; proletaryadan da midi yoktu pek. Mir'i, temsil ettii zihniyet bakmndan takdir ediyordu, ama kaytsz artsz hayran da deildi. Sosyalizmi, bir ynyle ilm, bir ynyle topyac. Hedefin gerekleip gereklemiyeceinden fazla, iyi olup olmadna nem verir. ktisat alannda devrim olmadan da byk deiiklikler yaplabileceine kanidir. Hi olmazsa hayatnn belli bir dneminde. Ne ehir proletaryasna, ne halkn herhangi bir kesimine gveniyordu. Dnyay yneten dnceydi. Kitleye gzideler klavuzluk edecekti. Tarihi, bir rmaa benzetiyordu; denize akan bir rmaa. Hadiseler rman akn saptrabilir, yavalatabilir, hzlandrabilir. Ama gelip geicidirler. Byk adam, bu hadiselerden biri. Sosyalist bir toplumun kurulmas iin servetin yeni batan datlmas yetmez. retim aralarnn gelimesi, insan iradesinin teknik imknlara sz geirmesi lzm. Makinalara, fabrikalara, kapitalizmin btn keiflerine mit balamas bundandr. Oysa Rus sosyalistlerinden ou iin kurtulu kara sapandadr. ernievski siyasetle de yakndan ilgilenir ve yaplacak ileri devlet lsnde dnr. Sosyalizm beer diergmlktan deil, iktisad artlardan doacaktr. Bir kelimeyle ernievski, metodu olan bir sosyalist. Tarihin yolu, amurlu alanlardan, bataklklardan, sprntlklerden geer, diyordu. izmelerini kirletmekten ekinenler, siyasetle uramamal. Klelere toprak ve hrriyet vermek lzmd, para karl olmamalyd bu. ernievski, Kurtulu Ferman'nn ilnndan bir ay nce yazyordu bunlar. Klelere byk mkellefiyetler yklyordu bu ferman. Barda
taran su damlas oldu. renciler homurdanmaa baladlar, bazlar tutukland. ernievski, sert bir polemik yaynlad: Hkmet eitimi dizginlemek iin yapmt bunlar. 1866'da tutukland. Polis, ara suikast teebbsnden onu da sorumlu tutuyordu. Ve Ne Yapmaly zindanda yazd. Bu romandaki dnceler, fazla orijinal deildir. Hepsini Owen'de, Fourier'de, George Sand'da, Godvvin'de veya Stuart Mill'de bulmak kabildi. Eserin byk bir edeb deeri de yok. Ne var ki, yazarn urad zulm, kamuoyunun dikkatini ekti romana. Ne Yapmal, Rus nihilizminin ilm-i hal'i. Btn devrimci intelijansiyann ba ucu kitab. San'at bakmndan olduka zayf ama Rus dnce tarihi bakmndan ok nemli. Berdiaev de, Plehanov da ayn yargda birleirler: ernievski, 60 yllarnda komnizmin gerek ncsdr. Marx, onu okumak iin rusa renmi. Pisarev veya Pisaryov (1840-1868), Bazarov ben'im diyecek kadar tok szl ve cesur. ernievski'den sonra intelijansiyann lideri. Kendine ve kirdlerine uygun grd isim: Dnen gerekiler. Dnen ve inkr eden. Bir ift izme, Shakespeare'in btn eserlerinden daha deerlidir hazrete gre. San'atta kanun olmaz, herkesin kendine gre bir gzellik anlay var. iirden sokaktaki insana ne? Terbiye, kiilii zedeledii iin itibara yan deildir. Hapse girdikten sonra estetie bsbtn dman kesilir. Aramzda alar, plaklar varken san'attan ne zevk alnabilirdi? San'atn sosyal bir hedefi olmal: San'at iin san'at: abesin ta kendisi. Geerli bir tarih ilmi yoktur. Tarih, ister istemez tarihinin inanlarn nazar plnda merulatrr. Pisarev'deki arlklar, kendisinden sonra gelenler tarafndan bsbtn abartlm. iire kar kampanya alm, iir kitaplar kitap vitrinlerinden kaldrlmtr. yi ve kt diye bir ayrm yoktur artk. Bu topyekn inkr, babalar neslini ileden karm ve sevilmeyen her eye ayn damga vurulmutur: Nihilist. Hayatlarn aln teriyle kazanan ksa sal gen kzlar bile nihilisttir bu nesil iin. Zavall Pisarev.. 28 yllk hayatnda ne bellara uramam. nce akl hastanesinde yatm bir yl (1859). Sonra tutuklanm, kabahati gizli bror datmak (1862). Drt yl Petrapavlovskaya kalesinde kalm. Ama vazgememi yaz yazmaktan: Yanklar uyandran bir dizi yaymlam: Tolstoy, Turgeniev, Gonarov'un
Roman ve Hikyelerindeki Kadnlar (1861). Rus Dramnn Dayanaklar (1864). Pukin ve Belinski (1865). Dnen Proletarya (1865). Pisarev, bir imek prlts. Rus dncesinin karanlklarna bir avu k serpmi. Kh hastalk kesmi yolunu, kh istibdt. Ve arksn tamamlamadan gp gitmi. Klavuz Kelime Poplizm, Rusya'ya mahsus bir akm, nihilizm ve anarizm gibi. Slavclar da Herzen gibi, Dostoyevski de Bakunin gibi, Tolstoy da 70 yllarnn devrimcileri gibi poplistdiler, ama baka baka biimlerde. Poplizm, Rus halkna inantr; halk deyince alanlar kitlesi ve geni lde kyller anlalmaldr. Millet ve halk iki ayr mefhum. Poplistlere gre, yneticiler de, aydnlar da hakiki hayatn dndadrlar. ntelijansiya ile halk arasnda derin bir uurum var. ntelijansiya, halkn organik bir paras deildir. Suludur ona kar. Poplist hareketlerin kaynanda hep byle bir sululuk duygusu yatar. Baka bir deyile, kltr yoksul snflarn smrsne dayanan bir imtiyazdr. mtiyazllar sorumludurlar. Poplistlerin dindar ksm (slavclar, Dostoyevski, Tolstoy) din hakikatin halkta olduuna inanrlar; dinsizler (Herzen, Bakunin, 70'lerin sosyalistleri) sosyal hakikatin. Her ikisi iin de kmil insan, gnhsz insan: alandr. Bir avu bahtiyarn kafas aydnlansn diye milyonlarca muzdarip didinip duruyor. Kltr ne bir yaama gerekesi, ne bir mazeret. Belki utanlacak bir imtiyaz. Namuslu bir adam nmez byle bir imtiyazla. Hi deilse adna antlar ykseltmez kltrn. Sosyalistler, kltrn aylak bir snf yarattn, alan snflarn smrs zerine kurulduunu ileri srerler. Yaratclk payesine ykselen aydnlar bile yalnzlktan, kklerini kaybetmekten ikyetidirler. Ayaklarn topraa basmak, halkla kaynamak: balca zlemleri. Tolstoy ve Dostoyevski byle bir ruh hleti iindedirler: halka dnp, halkn iinde kaybolmak. Poplizmin kaynanda, stn snfn aa snfa kar iledii hatadan piman olma hissi vardr. Romanof'lardan beri Rus toplumu bir dengeye varamamtr. Bat'nn hibir kavmi byle bir mitsizlie in deildir. Nadim olan soylu Rusya'ya has bir tip. Mihailovski'ye gre, Rus toplumunda iki endie var: Sorumluluk endiesi, haysiyet (dignite) endiesi. Sorumluluk endiesi, daha ok soylularda. Beeri haysiyet
endiesi, smrlen ve aalanan snflarda. Baka bir deyile, toplumun her tabakasndan gelmi raznoinsilerde. Ruslar, burjuvaziye anadan doma dmandrlar, kapitalizmden rkerler. Poplistler iin Rusya, Bat toplumlarnn izledii aamalardan gemiyecektir. Sosyal mesele Rusya' da ok daha kolay zmlenebilir. Herzen'den beri devrimcilerle slavclarn ortak inancdr bu. Roma'nn mlkiyet anlayna yabanc olmak, Rus poplistlerinin iini kolaylatrmtr. Rus intelijansiyas, yalnz manev bakmdan deil, sosyal durumu bakmndan da Bat entelektellerinden farkldr. Bat'da entelektel, umumiyetle imtiyazl snftandr. Rusya'da intelijansiya proleterdir, hatta 60 yllarnda olduu gibi soylulardan gelse de proleterlemi bir soyludur. ntelijansiyann yeleri, snflarndan kopmu, yaamak iin hususi ders vermek zorunda kimselerdir. Rusya'da niversite tahsili Bat'da olduu gibi zenginlere mahsus bir imtiyaz deildi. Entelektellerin sosyalizme sempati duymalar, ideolojilerinin antiburjuva oluu, ksmen, bununla izah edilemez mi? Bat'da Rusya'dakine benzer bir intelijansiya da yoktur, bir halk da. Btn poplistler ky hayatn idealize ederler. Rus tarihinin orijinal meyvesi, ky topluluudur. Rus anarizminin en byk temsilcileri soylulardan gelmitir. Anarizm Rusya'dan dnyaya yaylm, Bakunin, prens Kropotkin, kont Tolstoy bu akmn nazariyecileri olarak kabul edilmitir. Hareketin merkezinde Bakunin. Kimseye benzemiyen bir aristokrat. 1840'larn adam. Belinski, Herzen gibi slavclarn dostu. Hem idealist, hem Hegel'ci. 60-70 yllarnda Avrupa apnda bir hret. Almanlar sevmez. Marx'a dman. Dnya yangnn tututuracak olan Ruslardr ona gre. Ykclk tutkusu yaratc bir tutkudur. Anarizm, ayaklanma demek, topyekn ayaklanma. Eski dnyann harabelerinden yeni bir dnya fkracaktr. Avama, ayak takmna seslenir; o, tarihle medeniyeti inkr edecek, hr ve daha iyi bir hayat yaratacaktr. Bu gc sonuna kadar kullanmak lzm. Rus halkna inand iin poplisttir, ilimci sosyaliz me itibar etmez. Ik Dou'dan fkracak ve Bat'ya taarak burjuva dnyasnn karanlklarn yok edecektir. nsanolunun gelimesinde aama vardr: Hayvanlk, dnce, isyan.
O yllarda Rus devrimcileri ikiye ayrlrlar. Bir ksm Bakunin'e, onun isyan ve suikast metoduna baldr; bir ksm Lavrov'a, Lavrov, 1868-69'da yaymlanan Tarih Mektuplarnda gen aydnlar, kylere gidip, kylleri eitmee, kalkndrmaa arr. deali terakkidir. Terakkinin iki yn var: Fertlerin vcuta, ahlka, zihince gelimesi ve sosyal messeselerde hakkn ve hakikatin gereklemesi. Ne ferdiyetilik, ne sosyalizm: ikisi arasnda tam bir denge. Dnyay yneten: dnce. Her ada eletiri yeteneine sahip bir avu insan var. Onlar ezmee kalkan toplum, yerinde saymaa mahkm. Aydnlar, 1870'de bu davete kotular. Hareket 1872' de bir seferberlik boyutu kazand. Lavrov, bandan itibaren devrimcidir ama Bakunin'nin isyan metodunu benimsemez. nce kafalar hazrlamak lzm. Bir kelimeyle Lavrov, telkin ve irattan yanadr ama tedhii de reddetmez. Onun iin tedhi, zalim idarecilere kar bir cezalandrma aracdr. Lavrov'culara gre devrim, intelijansiya tarafndan eitilen halkn eseri olacaktr. Oysa Bakunin iin devrimcilerin halk eitmesine ihtiya yoktur. Halk aydndan daha iyi bilir devrimi, sosyalizme giden en emin yolu igdsyle kavrar. Devrimcilik, dank isyanlar tek eylemde toplamak, eylem frsatlarn yakalamaktr. Her ikisi de insan kiiliini mdafaa eder. Sosyalizmleri Herzen'inki gibi, ferdiyeti bir sosyalizm; ferdin kiiliini gelitirebilmesi iin sosyalist bir topluma iihtiya vardr. ada toplumda fertle cemiyet atr. Lavrov da, Mihailovski de rnek ideologlar. Sol intelijansiyann drt ba mmur filozoflar. Zaaflar da felsef tutumlarnn neticesi. Yalnkat bir pozitivizm. Kii onlar iin sosyal evrenin eseridir. yle olunca sosyal evre ile savamak iin gereken gc nereden alacak? Lavrov, felsef mektuplaryla n kazand. 70 yllarnn poplist intelijansiyas iin bir nevi dua kitabdr bu mektuplar. Lavrov, eserde nedmet konusunu iler. Aydn snflar halka kar gnh ilemilerdir. Bu gnh balatmak zorundadrlar. Terakki ve kltrn deeri konusu yeniden ele alnr. Ama Mihailovski iin olduu gibi, Lavrov iin de mhim olan halkn grleri deil, karlar. Dnmek, intelijansiyann tekelindedir. Aydnlar halka hizmet etmeli, onun kurtuluu iin almal ama ona kar entelektel bamszlklarn korumaldrlar. Mihailovski, bu ruh haletini u dsturla ifade eder: Eer devrimci halk, Belinski'nin heykelini krmak ve
ktphanemi yakmak niyetiyle odama ecek olsa kanmn son damlasna kadar savardm onunla. Mihailovski de Herzen gibi, komnizmin ncleri arasnda yer almaz. Sosyalist dncenin baka bir ynn temsil eder. Devrimci kalabalk elbette ki Belinski'nin heykelini krmaya kalkacaktr. Ona bu tahrip temayln alayan Belinski'nin kendisi deil mi? Rus dncesinin btn paradoksu burada. 70 yllar geni bir poplizm dalgasnn kyleri sard bir dnemdir. Parola: halka doru. ntelijansiyann yeleri halka karmak, halka yardmc olmak, onu Toprak ve Hrriyete kavuturmak isterler. Emellerini gerekletirmek iin geni bir tekilt kurmulard: Bir yeralt tekilt. Fedakrdlar, feragatkrdlar, inanyorlard. Ama baarszla uradlar. Hkmet evrelerinin basks canlarna okudu. Ne var ki, poplist hareketin facia ile sona ermesi daha ok halkn intelijansiyay anlamamasndan, onlar kendi eliyle iktidarn basksna terk etmesindendir. Halk -yani kyller- aydnlarn dnya grne yabanc idi; dindard, ortodokstu. ntelijansiyann dinsizlii aradaki uurumu bsbtn derinletiriyordu. Poplistlerin halka gidiini, soylularn bir fantezisi olarak grd halk. Hayal krklna urayan intelijansiya baka kavga yntemlerine bavurmak zorunda kalacakt. 70 yllarnda devrimin en dikkate lyk nazariyecisi Tkaev'dir. Berdiaev, Lenin'in ncs diyor. Tkaev, Rusya dnda devrimci bir dergi kurdu: Tehlike an. Bu dergide an en ar eyiiimleri dile geliyordu. Ruslara Marx'dan ilk defa sz eden Tkaev'dir. 1875'de Engels'e yazd bir mektupta Rusya'nn izlemesi gereken yollar, yaknda kopacak devrimin kendisine zg vasflarn ve Rus gereine marksizm prensiplerinin yzde yz uygulanamayacan anlatr. Marksizm poplizmle att iin mi? Hayr. Tkaev'in kendisi de bildiimiz poplistlerden deildir. Halka inanmaz. Ama Rusya'da sosyalizmin gereklemesi iin kapitalizmin gelimesine, bir burjuva devrimine, bir anayasaya., ihtiya yoktur. Lenin ile Plekhanov arasndaki ihtilf da bu deil mi? Tkaev, Rus devletinin merut bir devlet, ve burjuva devleti hline gelmesini istemez. Burjuvazinin gelimemi olmas aikr bir stnlktr Rusya iin, sosyal bir devrimin mjdecisidir. Rus halk, insiyak olarak sosyalisttir. Tkaev, hibir zaman demokrat olmamtr. Aznln ounluk zerinde hkimiyet kurmasndan yanadr.
Toprak ve Hrriyet adl poplist akma dmandr. nk bu akm siyas mcadeleyi inkr eder. Halkn Hrriyeti adl parti Tkaev'in Lavrov ve Bakunin'e kar zaferini simgeler. Ana dncesi devrimci bir aznln iktidara gemesidir. Bu amaca varmak iin de mevcut iktidar tedhi yoluyla paralamak lzmdr. Halk devrime ezelden hazrdr. Yapaca tek i vardr: Faal aznla yardmc olmak. Bir kelime ile devrimden nce kitleyi eitmeye ve herhangi bir propaganda faaliyetine girimeye lzum yoktur. 80 yllarndan balayarak Rus marksizminin ve sosyal demokrasinin kurucusu Plekhanov, Tkaev'in fikirlerine kar iddetli bir polemie giriir. Plekhanov, Bakunin'e de, ayaklanmaya da kardr. O, hereyden nce bir Batl, bir rasyonalist, bir ilim ve bir tekmlcdr. Rus ruhundaki irrasyonalizmi anlamaz. Bakunin'in ve Tkaev'in devrimci obskrantizmine kar ilmi ve felsefeyi mdafaa eder. Rusya'nn baka lkelerden farkl deildir aln yazs. Rus devriminin apayr bir yol takip edecei dnlemez. Olaylar Tkaev'i hakl karmtr. Kaln izgileriyle Rus intelijansiyas bu.. Hizipler arasndaki tartmalar, davran ayrlklarn gnmze kadar kovalamaa ne lzum var? Tarka, Tabaka m, Snf m? Berdiaev, bir tarikata benzetir intelijansiyay. Bu tarikat ortodoksluun mirassdr. Tersine dnm bir ortodoksluk. 1917 devrimi, intelijansiyann eseri. ntelijansiyay, belirgin vasflar olan sosyal snf sayanlar da var. Martin Malia'y dinleyelim: ntelijansiya Nedir? bu ismi tayan eserler alabildiine bol. Her birinin bu soruya verdii cevap baka. ntelijansiya tbiri, II. Alexandr devrinde bir topluluun ad olmu. Oysa ayn toplulua Nikola devrinde de rastlyoruz. Soylu babalar, avam ocuklar diyor Turgeniev. Kabataslak sylersek: birinciler idealistti, ikinciler materyalist. Her ikisi de Napolyon'un ideolog diye karalad zmredendirler. Kendilerini, kucanda yaadklar toplumun zeks ve uuru sayar, toplumun ayr bir paras olarak grrler. Germen idealizminin eski bir deyimi vard, Amerika'da da ok kullanlan bir deyim: Yabanclamak. Rus intelijansiyas dpedz yabanclam bir aydnlar topluluudur ite.
Ama yabanclam aydn yalnz Rusya'da m? Hayr. Bu gurbetzede insanlara her lkede -hatta Britanya ve Amerika gibi shhatli toplumlarda bile- rastlamak kabil. Ama byle bir kopu toplum iin cidd bir tehlike arzetmez baka lkelerde. Rus intelijansiyasnn yabanclamas derin, kkl ve etkileri daha tahripkr. Aydn ile evresi arasndaki uurum ok daha geni. Ayr bir sosyal zmrenin, yani bir snfn olumasna zemin hazrlayan bir genilik. Snf deyimi biraz ar gelecek belki. Ama dikkat ediniz, hem intelijansiya kendini ayr bir isimle ifade ediyor, hem de teki gerek snflar onun bu ismini benimsiyorlar. Demek ki ayr bir topluluk olduu kabul ediliyor intelijansiyann. Nasl kabul edilmesin ki? ntelijansiya yllar boyu, soylular veya burjuvazi gibi kesin bir hviyeti olan snflardan daha byk bir bask yapabilmitir otokrasi zerinde. Sonra da eski nizamn zeval saati alnca, intelijansiyann bir hizibi, kyllerin fkesiyle iiler arasndaki karkl istismar ederek kendisinden daha gerek olan btn snflar hkimiyeti altna alabilmitir. Ama kendi de erimitir zaferinin yaratt artlar iinde. Demek ki intelijansiyay yabanclam bir aydnlar topluluu diye ele almak yeterli deildir. Rus intelijansiyas, Bat'daki aydn topluluklarna benzemez. Bu intelijansiyay cidd olarak vasflandrmak istiyorsak, allagelen snf mefhumunu yeni batan deerlendirmeliyiz. Evet., hi bir sosyal tahlil, yeleri birbirine yalnz uur, yalnz tenkiti dnce, veya ahlk bir tutkuyla balanm bir snftan sz etmez. ntelijansiya bir yanyla Raznoinsi'dir. Raznoinsi'nin Rusya'daki snflar manzumssinde kesin bir yeri yoktur. Demek ki, aydnlarn ilk ayrc vasflarndan biri, resm snflarla uyumayan kimseler olmakt. ktisad snf anlayna gre toplum, feodal aristokrasi, burjuvazi, proletarya gibi paralara ayrlr. ntelijansiya, soylularla halk arasnda bir orta tabakayd, yani Marks tasnifte intelijansiyann yeri yoktu; bir orta snft, ama kapitalist-burjuva mefhumuna sokulamazd. Onlar olsa olsa kk burjuva saymak kabildi. Lenin, aydnlar burjuva intelijansiyas olarak tarif etmek suretiyle cesur bir adm att. Ne var ki, intelijansiyadan anlad proleter aydnlaryd. yi ama marksizme gre, kk burjuvazi, feodal Otokrasiye kar savata nclk etmez. Oysa intelijansiya n safta dvr.
ntelijansiya, sosyo-ekonomik yaklamla da tarif edilemez. Bu yaklama gre bir snf belirleyen, yelerinin hayatlarn kazanma tarzdr. Kafayla alanlar bakadr, elle alanlar baka. Her iki zmrenin dnce ve davranlar ayr ayr. Ne var ki, Rusya'daki serbest meslek sahipleri btnyle intelijansiyaya ithal edilemez, bunlarn ancak bir ksm si idi. Aralarnda kurulu dzenle btnleen hocalar, doktorlar, hukukular da vard. Peki.. benzer bir backfround'u olan kafa iilerinden bazlar neden kurulu dzenci oluyor da, bazlar intelijansiyaya katlyor? Maziden arta kalan bu mphem snf tasnifleri intelijansiya sorununu iinden klmaz hle getirmektedir. Martin Malia, intelijansiya gereini tarihin altnda ele alr. Vard hkm u: Bu topluluk yelerini kaynatran, evrelerindeki barbar dnyadan farkl ve stn olduklar inancdr. ntelijansiya bu soyut, fakat ideolojik ve psikolojik bakmdan reel uur sayesinde Rus tipinde ayr bir snftr. Koestler'e gre, Rus intelijansiyas Avrupa intelijansiyasnn bir parasdr. kisi de ayn hamurdan yaratlm. kisinin de aclar bir. ikyetlerinin kayna, hayalle hakikat arasndaki uurum. Diergmlklarna bakmayn. Siyas hrriyetin lzumundan, kyllerin zdrabndan veya toplumun sosyalist geleceinden sz ederken kendi aclarn konutururlar. Bir tezadn dourduu aclar. Bir yanda gndelik hayatn vurdumduymazl, bayal, elikileri, tede teori ve ideoloji ad altnda nadasa braklm objektif bilgi. XIX. asrn Ruslar iin varlacak son ama: Bat Avrupa medeniyeti. ngiliz parlamentarizmi, Fransz edebiyat, Alman felsefesi. Bat, homo-sapiens'in lkesiydi; Rusya, bozkr barbarlarnn. Tarihin ne garip cilvesidir ki, yirmi yl sonra Bat intelijansiyas Rus komnizmi ile bylenecek; bu komnizmi, ken kapitalizm karsnda insan bir topyann gereklemesi sayacakt. Evet, Rus intelijansiyas ile ada Bat aydnlar ayn soydan geliyor, ama aln yazlar ayr. ada Bat aydnnn briz vasf, nevroz. Ruslarn metnet, mertlik, ve yar Asyal fatalizmi. Aradaki fark tarihin eseri. (Bu tl ve uyuuk lke, patriyarkal feodaliteden modern kapitalizme geerken hibir intikal safhas yaamad.) ntelijansiyann ilk yeleri kyl urbas giyip halka gitmee baladklar zaman, bkir bir
dnyadaydlar. Rakipleri yoktu. i veya sendikac politika adamlar karlarna kp bu maskaralktan vazgein de Petrograd veya Moskova salonlarna dnn demiyordu onlara. Mjik'den yz bulamadlar. Onlar da yabandlar, arn memurlar gibi. Ama mitsizlie de kaplmadlar. Tbiye deitirmek lzmd. Yna arda bulunmaktan vazgeip terrizme bavurdular. Skmeyince, sanayi iisi, ordu ve topraksz kyller arasnda propagandaya giritiler. ekitiler birbirleriyle; blndler, dallanp budaklandlar ama tarihin ham maddesi zerinde almalar devam etti. Manev aclarn dile getirebiliyor, dev bir tarih plnnda ykmak ve yapmak arzularn gerekletirebiliyorlard hl. Dalar yerinden oynatyordu imnlar, nk yerinden oynatlacak dalar vard. Zavall ada Bat intelijansiyas. Srlecek bkir bir topra da yoktu, dert anlatacak yandalar da. nsanlar sorumluluklar lsnde byrler, sorumluluklar kalmaynca deerleri de kalmaz. lk Rus ihtillcileriyle sava sonu Bloomsburyieri arasndaki balca fark: Birincileri sorumlu, ikincileri sorumsuz. ntelijansiyaya bu imtiyaz veren tarihin kendisi. XIX. asr Rusyasnda ne sendika, ne ii partisi, ne kooperatif var. Toprak klelii ancak 1862'de kaldrlmtr. Toplumda tek itici g: ntelijansiya.
NOTLAR: (1) Entelektel nceleri sfat: zihn, fikr, manev. Geen asrn sonlarnda isim olmu: aydn. Lgatlann tarifi: Zihni faaliyetlere byk ilgi duyan, fikir hayat ar basan. Zihn faaliyet ne demek? ada toplumda her faaliyet bir para zihnidir. let yapan insan', dnen insan' dan ayrabilir miyiz? (2) Kamuslara bavuralm: Sofist, Sokrat ve Efltun' dan evvel hikmet ve mahareti tlim ve tedris etmeyi san'at ittihaz etmi kimse; sonra mugalatac, safsatac. (Lugate-i Felsefe, ismail Fenni). nceleri, herhangi bir meslekte stad olan. l.. V. yzylda belagat ve felsefe hocas. Nihayet: arlatan (Dictionnaire de la lague Philosophique, Foulqui6, 1962) (3) Kler (elere), Bat dillerinde hem rahip, hem aydn, hem noter aday.. Kelime bu eitli mnlar nasl kucaklam? Szle gz atalm: Barbar istillar srasnda, ilimle irfan manastrlara ve kiliselere snd ve asrlarca orada kald. Halk, karanlk bir cehalet
iindeydi, adalarna kyasla azck bilgisi olan, alfabeyi sken herkes, hi deilse cbbesi ve kafasnn tra ile, kiliseye mensuptu. Bu itibarla btn aydnlara kler dendi. Kiliseye ballk birok imtiyazlar salyordu: Papaz olan kle, hrriyete kavuurdu; ehirli iin daha sakin bir yaay demekti papazlk, haralardan, saldrlardan kurtulmak demekti. Papazlann bir baka imtiyaz da kilise adaletine bal olmakt, beylerin, subalarn adaletinden ok daha yumuak ve insancayd bu adalet. Hkmdarlar, maarifin yaylmasna o kadar tene idiler ki, okuma yazma bilen mahkmlarn ok defa hayat balanrd. Btn mevkiler, btn makamlar kilise mensuplarjnnd. Rahipler yalnz bakan, yalnz eli, yalnz mavir deildiler; bugn tamamen din d kimselerin ii olan meslekler de onlann tekelindeydi: avukatlk, niversite hocal, noterlik, doktorluk gibi. Serbest meslekle uraanlar ancak XIV. asrn sonlarnda evlenme izni alabildiler. Rahiplerle rahip olmayanlarn ayrl o asrda balar. Rahiplerin says azalr ama yine nfuzludurlar; mahkemelerde, krallk divanlarnda ar basarlar. htille kadar srp gider bu durum. Kilise kurallarndan kurtulan, bekrl reddeden nice kler, kilise adaletinden faydalanmak iin klerlie bal kalr. Kilise de bu sadakat gsterisini ho karlar, bylece her meslekden kler trer: zanaatkr kler, bezirgn kler, sava kler, asil kler, evli kler... Hkmdarlarn iktidar arttka, kilise mahkemeleri nemini kaybeder, yalnz papazlarn dvsna bakar bu mahkemeler. Ve kler kelimesi artk aydn mnsna deil, bu gn olduu gibi noter yama, avukat aday anlamna gelir.. (LAROUSSE) (4) 16. asrda aydnn ad phecidir, 17. de dinsiz yani Liberten (Libertin). Liberten, Eski Romada azd edilmi kle, yzyllarca sonra n yarglardan syrlm kimse. (Syrlm veya syrldn sanan). Ne var ki kelimenin ikbli ksa srer: Liberten, ok gemeden aalayc bir mn kazanr: apkn, sefih, ahlksz. deolog veya ideolojist: Entelektel kelimesi domadan nce filozofun yerine ideolojist kullanlr. Douu 1796, kelimeyi uyduran Destutt de Tracy. Mns, ideolojiyle uraan. deoloji, dnceler ilmi. (Bkz.: mrandan Uygarla, deoloji.) Lgatlara Bir Gz Atalm m? 5) nce Kk Oxford Szl: Bir lkede -zellikle XIX. asr Rusya'snda- hr dnmek isteyenler topluluu. Hr dnmek isteyenler ne demek? Herkes hr dnmek ister. Dnmek: klielerin, kalplarn, pein hkmlerin dna kmak deil midir? Webster'den, kelimenin ok defa alay iin kullanldn reniyoruz. Larousse: XIX. yzyl arlk Rusyasndaki reformcu aydnlar. Geni mnda bir lkedeki entelektellerin btn. diyor.
Paul Robert'in izahlar biraz daha ayrntl: ntelligentia, XIX. yzyl sonunda franszcaya geen rusa kelime: arlk Rusyasnda entelekteller snf. Nihilist akmn yelerinden ou intelijansiyadand. Geni anlamda: Entelekteller. (6) XIX. ASIRDA RUSYA Yamal bohaya benzeyen usuz bucaksz bir lke, bir kavimler halitas. Bu kavimler arasnda tek ba vardr: ara ballk. Petro ve Katerina'nn kurduu siyas ve itima dzen hl ayaktadr. Toplum iki byk snfa blnm: soylularla kyller. Soylular, imtiyazl bir topluluk. Ya subaydrlar, ya memur yahut toprak aas. Kyllere gelince: Bu bahtsz yn, ya hkmdarn klesi ya soylularn. Aln yazs kamlanmak, hara vermek, askere alnmak. Kh mtevekkil, kh ikyeti, kh sert tepkilere yatkn. arn (Batyuka) iyiliine inanm. Ah, adamlar olmasa! Ortaklaa hayata alkn. Klelik kalkm, kalkmam pek umurunda deil. Balca derdi: Toprak. Sonra brokrasi: Mstebit fakat babacan. Tembel, psrk, kendini beenmi ve hrsz. Bir ata sz: alan alana diyor. Elleri armha ivilenmi olmasa, sa da alard. zel mahkemeleri olan bir polis.. pheliler, sk bir gz hapsinde, pheliler yani herkes. yle bir polis ki, faaliyetlerini, sefaretlere sezdirmeden Rusya dnda bile srdryor. Ordu, hem dzenin koruyucusu, hem fetihlerin arac. Ama adam-sendecilik onun da canna okumu. Ara snflar m dediniz? Madam de Stael hakli: Rusya'da nc snf yok. Pestenkerani bir burjuvazi ve yoksul zanaatkarlar. Devlete, -be soylu aileye ve yabanc kapitalistlere bal bir sanayi. Gmrk tarifelerinin himayesinde ama araba izinden gitmektedir. lke, artk demir ihra etmiyor, tahl satyor sadece. ok snrl bir menkl sermaye, Bat'dakinin tersine tezghlar makine yokluundan kylere tanyor: nk oralarda i gc bol. ehirlerin ou, ahaptan yaplm byk kylere benziyor. Yolsuzluktan, nizamszlktan, paraszlktan felce uram bir ticaret. Hem toplum yaps, hem kafalarn ileyii, liberalizmin gelimesine mni. Ekonomik bir devrim, mutlakiyetle, soylulara bal sosyal bir dzenle nasl uyuabilir? Kara cahil ve kalabalk kyl ynlar arasnda byk kargaalklara yol amadan, yabanc (allogene) unsurlar ayaklandrmadan, bir kelimeyle devletin birliini tehlikeye sokmadan, arn otoritesini zedelemeden, liberal messeseler sokulamazd Rusya'ya. Tekrar edelim: st ste yaayan iki snf vard Rusya'da. Altta kyller, tccarlar, papaz ve keiler. Bunlar arkl idiler. Ortodokstular, her trl kltrn ve siyas hayatn dndaydlar. stte soylularn ve hkmetin kurduu toplum: Soylular, Batllamt, pheciydi: Avrupa' nn modalarna
da, dillerine de, siyasi fikirlerine de ak bir snf. Bu iki toplum arasnda hibir anlama zemini yoktu, hatta konutuklar dil de bakayd. Yksek aristokrasi yalnz franszca konuurdu. Memurlarn bir ksm, Baltk eyaletlerinden gelme Almanlard. Mozayike benziyordu hkmet: O da halk gibi arkl ve pederah idi. Yani despotikti. Tek iktidar: ard. Katksz bir mutlakiyet. ar nerede oturursa, hkmet merkezi oras. Fermanlardan (Ukaz) baka kanun yok. ktidarn temsilcisi: Memur. Avrupai messeseler arn houna gittii iin Avrupai bir payitaht vard Rusya'nn: Saint P6tersburg. Avrupai bir diplomasi. Almanlarnki gibi kurulmu bir ordu. Merkezi ve Avrupai bir hkmet. Meclisler, kalemler, Avrupai mahkemeler, yazl ve gizli bir prosedr. Avrupai polis. Avrupa kopyas vergiler ve monopoller. Vilyet ve eyaletler, Almanyada olduu gibi, bir asalet marealinin bakanlk ettii soylu meclisleri. Biricik mill messese olan ortodoks kilisesi bile Avrupa tarznda dzenlenmiti. Tebalarn hibir siyas hrriyeti yok. Basn zincirli, toplant yasak, memurlarn icraatn denetliyemezsiniz. Danma meclisleri kaldrlm. Din hrriyeti kstl. Ortodoks kilisesinden ayrlnmaz. Tarihilerden kimi Dou despotizmi der bu dzene, kimi XVIII. asr Avrupa'snn aydn despotizmi. Ne var ki, bu katksz mutlakiyetin yzde yz uyguland sylenemez. Kim kimi denetliyecek? Herkes kendi havasnda, rvet alm yrm. Birbiriyle elien ukazlar yneticileri akna eviriyor. Balk ayakl devin genel manzaras bu. imdi de ayrntlara geelim: I. Aleksandr (hkmranl: 1801-1825) kararsz, kaypak bir ar. Bu gemi arslan, nce liberal ve insaniyetidir. Kleleri azd etmek, retimi dzenlemek, kanunlar tedvin etmek, maliyeyi islh etmek ister. Bu arzular, yerini tutuculua brakr, ok gemeden. Metternih'in nfuzu altna girer. Istibdd yine btn dehetiyle sahnededir. Siyas hayat gn na kamaynca gizli cemiyetlere snr. Mason localar gibi. Masonluk toplumun bamsz bir blmne sunulan ilk kalp. ou subay olan Masonlar, Aleksandrn lmn frsat bilerek ayaklanr. Napolyon savalar esnasnda Avrupa'y grm, ufuklarn geniletmitiler. Toprak kleliini kaldrmak ve otokrasiye son vermek istiyorlard. Ama siyasi grleri ayr ayr idi bu delikanllarn. Petersburg'da yerleen Kuzey Cemiyeti, meruti bir hkmdarlk istiyordu, Gney Cemiyeti cumhuriyet. Birlemi Slavlar, federasyondan yana idiler. 14 Aralk 1825'de patlak veren isyan abucak bastrld. abucak ve insafszca. Oysa elebalarnn ou lml kimselerdi, hatta kralcydlar. Yalnz sol kanad temsil eden Albay Pestel (1793-1826) sosyalistti. 1814'de Fransa savana katld. Liberal dnceleri benimsedi, birok gizli dernek kurdu ve devrimci grlerini bir anayasa tasars olan Russkaya Pravda'da (Rus Gerei) aklad. Zeks, kltr, birok kiilerle
dostluu (Pukin, Mickewicz) sayesinde etkili oldu. Dekabrist komploya katld iin asld (Larousse). Zira bir sosyalizmdi Pestel'in sosyalizmi. Filhakika sosyalizm kelimesi bile icad edilmemiti henz. Siyasi grleri bakmndan cumhuriyetiydi albay, merkezilemi bir halk hkmetinden yana idi. Liberal olmak yle dursun, mizaa despotizme yatknd. Yz yl sonra komnistlerde ahit olacamz otorite ve bask dknln tohum olarak onda da buluyoruz. Ama tekrar edelim: Bu bir avu insan Rus hayatnn btnn deitiremezdi. Hareketin patlak verdii zamanlarda Rus soylularnn byk bir ounluu kapkara cahildi. Klada subaylk yapar, emekli olunca topraklarna ekilir, vre vre yaard. Bu faydasz adamlar arasnda, faydaszlklann anlayan ve bundan ac duyanlar eliti tekil ederler. Kanla bastrlan bu direni, tarihe dekabristler hareketi ismiyle geecektir. Dekabr, rusada Aralk demek. Hareket mum alevi gibi parlayp snd, ama dekabristlerin dnceleri bir nesil sonraki yazarlarda daha geni, daha gl ve daha uurlu olarak yayacaktr. Ayaklanma, yeni ar I. Nikola'nm (hkmdarl 1825-1855) hayatnda bir dnm noktasdr. Avrupa'y zaten sevmeyen hkmdar, Avrupa liberalizminin bsbtn dman kesildi. phelileri gzetlemek iin nc seksiyon adyla bir siyas polis nezareti kurdu (1826). Nikola, yalnz liberal ve meruti rejimlerden deil, Avrupa'nn yaay tarzndan da nefret ediyordu. Ortodokstu. Elbette ki Bat'nn heretik (sapk) fikirlerine iltifat etmeyecekti. arl boyunca tek hedefi oldu: Bat medeniyetinden kopmak ve eski Rusya'y diriltmek. Yabanclar gzleniyordu polise. Gazete ve kitaplar hudutta sansrn muayenesinden geiyordu. Kimse arn zel izni olmadan Ru sya dna kamazd. Dnya ile irtibati kesilen Ruslar, kendi ilerine dndler. O zamana kadar Bat'y taklit eden edebiyat, Ruslat. Bir eski Rusya muhabbetidir ald yrd, ilk orijinal Rus romanclar Nikola devrinde sahneye kt. Milli mar bestelendi: Tanr ar korusun. Ne var ki geni bir lkeydi Rusya. Bu elik disiplin istenildii gibi uygulanamyordu. 1848'de Petersburg'daki gen aydnlar Avrupa'dan gelen yaynlan okuyup tartmak iin her akam toplanyorlard. Facia ile sona erdi bu masum toplantlar. Tutuklanp lme mahkm edildiler. Aralannda Dostoyevski de vard. Tam kuruna dizilecekken canlar baland. Sibirya'ya srldler. Nikola ynetimi liberal Avrupa tarafndan, Dou despotizminin en korkun rnei olarak vasflandrld. an edebiyat, ara ve hkmetine lanetlerle doludur. Asker hkmdard Nikola. niformayla dolard hep. Boyuna geitresmi yaptnr, orduyu denetlerdi. Devlet-i Aliye'yi fethedecekti
gya. Kmsedii Batllar tarafndan yenildi, yeis iinde ld ve kurduu rejim devrildi gitti. Evet, liberal messeselerin Rus toplum hayatna girmesi iin almas gereken nice engeller vard. Ama lke istese de istemese de, retim ve mbadelenin yeni kalplarna uyacakt. Hayat tehlikede idi, Sivastopol nndeki bozgun da vahim gecikmeleri ihtar ediyordu. Ekonomik destek khnemi ve kyorsa, askeri g ayakta duramaz. Nikola, niversiteleri ezici bir kontrole, yazlan insafsz bir sansre tbi tutuyordu, ama bouna. Ne Bat ile haberlemeleri nliyebiliyor, ne dnceyi boyunduruk altna alabiliyordu. phesiz ki Karbonari tarznda fesat cemiyetleri kurulamazd artk. Fransz devriminden miras kalan dnceler, itibarlann kaybetmekte, aristokratik evrelerde sevgi ile karlanm bulunan XVIII. asr rasyonalizmine kar bir tepki belirmekteydi. Voltaire'ciliin yerini Hegel'cilik alyordu, iki yzl bir silht Hegel'cilik: Tutucular da, devrimciler de ona dayanyordu. Krm savandan sonra aydnlan ikiye blen eilimler byle kt ortaya. Batclar, burjuva liberalizminden ok, liberalizm dmanlarna yani sosyalizme ve anarizme yakndlar. Slavclar, Rus geleneinin, ar, ortodoks kilisesi ve mujik arasnda sk bir ibirlii gerektirdiine ve gerektireceine inanyorlard. Ama her iki taraf da Mir'den ve ortaklaa almadan yana idi. Kimi mitsizlie dp Rus ruhunun ilelerini, perian bir toplumun sefaletlerini dile getirmekle yetiniyordu. Kimi de lkenin dirili gcne inanyor, Rusya'nn devrimci bir misyonu olduunu sylemekten ekinmiyordu. Gerek u ki, milletin kalknmas bir toprak reformunun baanya ulamasna bal olarak grlmektedir. Toprak kleliinin kaldnlmasyla btn engeller yok edilmi olmayacakt phesiz. nce kylye yaama imknlan hazrlamak lzmd. Soylulann topran alrken elbette karln verecektiniz. Ne mlk sahibi soyulmal, ne kyl kaldramayaca bir yk altna sokulmalyd. Ama ne olursa olsun, iktidar bir an nce harekete gemeliydi. Kurtarc diye anlacak olan ar II. Aleksandr, 3 Mart 1861'i klelerin azd gn olarak iln eder. Kyller sevin iindedirler. Ama bu sevin uzun srmez. Yaplan ey, krsal toplulua snrl bir satn alma hakk tanmadan ibarettir. Toprak, gittike artan doumlar yznden blndke blnr ve kyller eskisinden daha byk bir sefalete derler. Satn alnan haklarla mlk sahiplerinin haklar birbirine karr. ler arap sana dner. Can skc dvalar birbirini kovalar. Reform, hem sosyal hem ekonomik bakmdan baarszla uramtr. II. Aleksandr'n orta ve yksek retimde yapt reformlar daha yararl olmutur Rusya'ya. Cimnazlarn kaps herkese alm, niversiteler muhtariyete kavumutur. Adli slhat, hkimlerin bamszln salam, mahkemelere jri usuln sokmutur. Asker slhat da unutmamalyz.
Ordudaki cezalar hafifletilmi, yeni kadrolar yetitirmek iin mektepler alm. Mecburi hizmet 20 yla indirilmitir. Batclkla Slavclk arasnda bir uzlamadr bu liberalizm. Ne gl bir burjuvaziye dayanr, ne aydn kyllere. Bunun iin de ilk reaksiyon rzgryla yklmaya mahkm. Nitekim ok gemeden frtna almetleri belirir. Toprak kargaal srp gitmektedir. Polonya'nn ayaklanmasyla endieye den birok liberaller, milliyeti slavclara yaklarlar. ar, 1866 suikast teebbsnden sonra niversitelere ve adliyeye bahettii tvizlerden cayar. ntelijansiya byk tedirginlik iindedir. Poplist bir edebiyat (Naradnik) mujik'i kutsallatrr. Ama raznoinsi'lerin ou (raznoinsi: eitli seviyeden insanlar topluluudur, ifls etmi soylular, kei ve bezirgan ocuklar, ordudan ayrlm subaylar., gibi) kurulu dzenin yklmasn tleyen bir ernievskinin peinden giderler. Terrizm geliir ve devrimcilerle iktidar arasnda sava yl devam eder. ar, yeni reformlara balamak zereyken katledilir (1881). Kurtarcnn katli kalabalkta hibir heyecan yaratmaz. 1881 rekoltesi iyidir ve devlet tedhiilerin stesinden gelir. Artk sadece mnferit baz suikastlar grlr; mesel 1887'de Lenin'in aabeyi Ulianov'un hayatna malolan komplo gibi. Yeni ar liberalizmden nefret etmektedir. Zaman kazanmak iin vaitlerde bulunur halka: Bir zemstvo'lar genel meclisi kuracak, tesis edecei kyl bankasyla Mir'e avans verecek, vergiyi azaltacak, fabrikalarda alma saatini drecek, Sibirya'ya g tekiltlandracaktr. Tabii lf.. ar, nl hukuku olan eski hocasnn etkisi altndadr. Soylulara, kiliseye, milliyetilie dayanan bir reaksiyon bu dnemin ayrc vasf. Topraklarn iletmiyen soylular iin bir banka kurulur, eski barin yine kyllerin vasisidir. Ortodoks kilisesi yabanclara bask yapar. Mahkemeler yalnz tarikatlar cezalandrmakla kalmaz, Polonya'da katolokleri, Baltk eyaletlerinde Ltercileri perian eder. Ermeni patriinin kilisesine, Volga ve Kafkasyann Mslmanlarna, Asya'nn budistlerine kadar uzanr bask. Bilhassa Yahudiler insafszca kovalanr. Petersburg'lu yneticiler Finlandiya'y, Baltk ve Polonya eyaletlerini, Beserabya'y Ruslatrmaya kalkarlar. Otokrasi, Alman imparatorluu ile mnasebetlerini kesmeden, Paris cumhuriyeti hkmetinden mal, diplomatik ve asker yardmlar koparr. arizmin prestijini kurtarmak iin giriilen ve nceleri iyi netice veren, bu gayretler, sna bir Rusya'nn gelimesinden ayr olarak dnlmez. Nihayet, kapitalizm bu geni lkeye el atar, bir smrgeymi gibi hudutsuz hammadde kaynaklaryla ilgilenir, maden ocaklar aar, her tarafa fabrikalar, siteler kurar, yoksul kyller akn akn koar bu sitelere. 1897'de yaplan ilk nfus saymna gre 125 milyon insan yaamaktadr Rusya'da. 3 milyon mreffeh kk toprak sahibi yannda 22 milyon sanayi
iisi, 36 milyon yoksul toprak sahibi kyl, 41 milyon proleterlemi kyl vard. stihsal artmtr. Rusya zengin devletler arasnda saylabilir ama retim halkn ana ihtiyalarn karlamaktan uzaktr yine de, yaay seviyesi ok dktr; istatistik ok tahl ihra edildiini syler ama ktlklardan hi bahsetmez. (7) Bkz.: H. Troyat'nm Dostoyevski'si. Trke tercme, sahife 111 ve devam. (8) Bkz.: G. Lukacs, Avrupa Gerekilii. Trke tercme, sahife 134-171: Belinski, ernievski, Dobroliubov. Ayrca, Plekhanov, Sanat ve Sosyal Hayat, Belinski'nin Edebi Grleri ile ernievski'nin Estetii.
ECCE HOMO
YAPRAKLAR 24.1.1963
BR
Yirmi drt yl nce mahkemede marksist olduumu haykrmtm. midsizlikten doan bir isyand bu, bir nevi meydan okuyu, yalnzlk iinde bir ey olmak ihtiyac. Yllar zilletler iinde geen, kh Trk, kh ehirli olduu iin horlanan gmen ocuu bir yere tutunmak, bir cmiaya balanmak istiyordu. Snf yoktu. Dnyada baka milletler olduunu dahi bilmiyordu. Ama kucanda yaad topluma yabancyd. O, ehirden gelmiti. Konumas da, giyinmesi de farklyd. Yalnz yaad, bir czzaml gibi. Oynamad, ocuk olmad, iine ve kitaplara kapand. Sonra lise yllar., yine yalnz, yine yabanc. Alk; midenin, etin ve ruhun al. Hayalindeki dnyalar birer birer ykld. nce, br dnya. Bu hakszlklar gayys uurlu bir tanrnn eseri olamazd. mandan pheye, pheden inkra, inkrdan maddecilie gei: .Bchner, Ebul al, Hayyam. Ama uurundaki bu devrim onu evresinden bir kat daha koparyordu. Kstah, tedirgin ve yalnz. Sonra yeni bir aray, yeni bir btnleme midi: Trklk. Yutar gibi okuduu kitaplar: Yusuf Akora, Trk Yurdu Koleksiyonlar, Trk Yll, Rza Nur'un Tarihi. Mektep idaresi ile anlamazlk. Mubassrdan yedii tokat. Bu defa ehirli olduu iin deil, Trk olduu iin, smrgecilie kar olduu iin hrpalan. Tark Mmtazin gazetesinde Frsat
Yoksulu takma adyla iirler. Beyrut'ta kan Yldz ve Trk dmanlarna sava iln. Bin bir midle koulan stanbul. Gerein souk ehresi. Ve kbusa dnen ovenizm ryas. Nzm'la tanma. Kerim Sadi. Sefalet. Ve kahkar bir hezimete benziyen dn. skenderun sanca. Ve allmam bir hrriyet havas. Putlar krlan g. men ocuu yeni bir put bulmutur: sosyalizm. Tercme kaleminde reis muavinlii. Ve istemiyerek kabul edilen nahiye mdrl. Sonra deien dnya. Telefonla iine son verili. Ky retmenlii. Ve bir nisan sabah evinin aran. Nezaret, hapishane. Marksistim dedii zaman tek iinin elini skm deildi. Sadece namuslu olmak, korktuu iin sustu dedirtmemek istiyordu. Zaten yaanmaz bir dnyada idi artk. Cins buhran, ruh buhran. En kk bir prlt yoktu hayatnda. Bir snakt marksizm, bir kat, bir yaama gerekesiydi. Belki de inanyordu marksizme. Eziliyordu, ve ezilenlerin yanndayd. Ama kimdi bu ezilenler? Bilmiyordu. Kitaplardan tanmt sosyalizmi. Ne kadar anlamt? Anlyabilir miydi? Snf kavgas yoktu Hatay'da. nk snf uuru yoktu. Marksizm, gerekten mehul'e, yani ryaya kat. nsanlar seviyordu. Ama snd her kale insanlardan biraz daha uzaklatryordu onu. Beraet etti. Ne var ki btn dostlar, btn tandklar selm sabah kestiler. Yirmi yl peini brakmad polis. Yirmi yl bir Jan Valjan hayat. Her hangi bir Bat lkesinde byk bir fikir adam, bir teorisyen olabilirdi. Ezdiler.. Acaba ezilen daha ka kii? Her aydnl yangn sanp sndrmee koan zavall insanlarm: Karanla o kadar almsnz ki yldzlar bile rahatsz ediyor sizi! Dncenin kuduz kpek gibi kovaland bu lkede, dnce adam nasl kar? nce coraf kaderle sava. Cedlerinin toprandan kopu. Dimetoka'dan Reyhaniye'ye. Dilleri, gelenekleri, zevkleri ayr bir topluluk. Sonra itima kader. lemedii bir gnhn ilesini ekmee mahkm edili. Nihayet felketlerin en by: karanlklara ivileni. Zavall dostum! Byklere yalnz aclarnla m benziyeceksin? Dnce dikenli bir ta. sa'dan Gandhi'ye kadar tanrya nisbeti olan her ulu, tanrlarn hmna urad. Tanrya nisbeti olmadan tanrlarn hmna uramak, hazn. 19.8.1973
K
60'lara kadar tecessslerimin yneldii kutup: Avrupa. Corafyamda Asya yok. Yalnz dilimle Trk' m. stanbul'da kan ilk
yazm Heine. iri ok mu seviyordum? Yoo.. Tanmyordum ki. Fransz solu, Hitler Almanyas'nn adn anmad yahudi yazar gklere karyordu. Heine ne kadar alkadar ederdi bizi? Silezyal dokumaclardan bize neydi? Sonra Balzac.. Trk irfan 30'lara kadar nsanln Komedyas'ndan habersiz yaam. Hangi insanln? Kltrmze kazandrmak istediim Balzac bir yabancyd. n yarglaryla, inanlaryla, kahramanlaryla yabanc. Sonra Hugo: Asrlarn Efsanesi, Hernani, Marion Delorme. Yarm kalm bir Kral Eleniyor. Ve balanp braklan bir Sefiller evirisi. Ayn Bibliyografyasnda bir yl kadar yazdm. Konu: tercme tenkidleri. Oradan Ycele gei. Tanrkut'un Gn dergisi: Edebiyat Tarihinde Dejenereler, Lucretius, Verhaeren'den manzum bir tercme: Emek. Ama, Yirminci Asr, v.s. Franszcadan trkeye bir lgat hazrlamak istemitim. A harfinin balarnda kald. Emilein drtte birini kazandrdm trkeye. Dilini renerek iinde eridiim fransz kltrn Trkiye'ye tamak istiyordum. Bab- li boyuna tercme istiyordu. Ama evrilmesi teklif edilen kitaplar hi bir san'at, hi bir dnce deeri tamyordu. O dnemlerde hret ve haysiyet bir bakas olmaktan ibaretti. Hem de kendimizden ok daha s, ok daha tadsz bir bakas. Arz - mev'dun altn meyveleri alcsz kalyordu. Hind, benim iin Asya'nn kefi oldu. Avrupa'dan grnen Asya, Avrupalnn gz ile Asya. Ama nihayet Asya. Bu yeni dnyada da klavuzlarm Avrupalyd demek istiyorum. lk hocam: Romain Rolland. Ama by bozulmutu. Anlamtm ki tarihte baka Avrupalar da var. ada dnceyi kaynanda yakalamak iin on dokuzuncu asr Avrupasna dndm. Bu yolculuun ilk meyveleri: Saint-Simon'la Proudhon. Hind'e kadar dnyam bir ka dzine benden ibaretti. Bir ka dzine yank. Corafyamda tek kta vard, kafamda tek yarm kre. rfanma katlan yeni bir dnya idi Hind. Ama sonunda Hind de bir ka, bir arayt. Konya yolculuklarmda ilk defa olarak bakas ile temas ettim. Bakas, yani, kendi insanm. Kaderin karma kard gen niversiteli sen bizden deilsin dedi. Sen bizden deilsin!. Evet, ben onlardan deildim. Ama onlar kimdi? Uurumun kenarnda uyanyordum. Demek bouna ile ekmi, bouna yorulmutum. Bu hkm hakikatin ta kendisi idi. Tanzimattan bu yana Trk aydnnn aln yazs iki kelimede dmleniyordu: aldanmak ve aldatmak. Senaryoyu bakalar hazrlamt. Biz sadece birer oyuncuyduk. Nesiller bir topyann kurban
olmulard. Ama bu topya sonuna kadar yaanmadka gerei grebilir miydik? Kalabalk, kayaya yapan bir midye uursuzluu ile geleneklerine sarlm, cebn ve uyuuk. Arada bir uyanr gibi oluyor. Sonra tekrar dalyor derin uykusuna. Avrupa'y tanmamak, gaflet. Avrupa'y tanyan, lkesinden kopuyor. Bu lnet emberinden nasl kurtulacaz? Gerei grmek haty sonuna kadar yaamakla mmkn. Yn Avrupallarken, aydnlar Trklemeli. Ve almaa baladm. Spinoza krk drt yanda lm. Nietzche krk drt yanda delirmi. Ben yolumu krk drt yandan sonra buldum. Son Yaprak Kimi banda tala doar, kimi elinde klla.. Ben kalemle domuum. nsanlar kycydlar, kitaplara katm. Kelimelerle mnisletirmek istedim dman bir dnyay. iirle baladm edebiyata. (Cvldyan bir ku kadar rahattm yazarken.) Kulaklarmda bir ses uulduyordu, etrafmdakilerin duymad bir ses. Ve defterler kendiliinden doluyordu. Sonra ilmin, ilham dizginleyen sert disiplini., hisden ve hissiden utan. Nazmdan nesre, znelden nesnele atlay. 940'lardaki yazlarmn ayrc vasf, ukallk. Bat irfann lke lke, devir devir kefe kan gen bir tecesss. lk kitabm 1942'de dodu. Yetmi be sayfalk bir aratrma: Balzac. Ve yz sayfalk bir tercme: Altn Gzl Kz. Sonra Ferragus, Duchesse de Langeais (kitapda kayboldu), Otuzundaki Kadn, Balk Kz (kitapda kayboldu), Kibar Fahielerin htiam ve Sefaleti. Fransz ve ngiliz edebiyatn Balzac'la beraber dolatm. Balzac' tanmasam romanc olmak isterdim. Yllarca nsanln Komedyas'yla uratktan sonra roman yazmaa kalkmak kstahlk olurdu. Dnce hayatma yn veren teki ustalar: Rousseau ile bn Haldun. Rousseau'dan Nietzche'ye, Nietzche' den Hegel'e ve kirtlerine gei. bn Haldun, slm dnyasndaki klavuzum. Tiyatronun yabancsydm. zerinde rahata kalem oynatacam tek saha kalyordu: deneme. Denemenin belli bir muhtevas yok. Her edeb nevi kucaklyacak kadar geni, rahat ve seyyal. Kalplamam olduu iin ekici. ki hendikap var: mazimize uzanmyor, armlar sevimsiz. Hint edebiyat, Saint-Simon, Bu lke veya mrandan Uygarla ayn kaynaktan fkrdlar. Hint edebiyatnn bilimsel ve allm edebiyat tarihi ile ilgisi adndan ibaret. Kitapta yaayan, dnen,
konuan: yazarn kendisi. Saint-Simon'da konu bir fikir adamnn karanlk ve muhteem maceras. Bir fikir adamnn, daha dorusu bir fikrin. Ama konuan ve dnen yine yazarn kendisi. lim: iskelet. Monografi, tenkit, edebiyat tarihi., imzam tayan her yazda ben yayorum. Btn bu neviler kendimi anlatmak iin bir vesile. Bir Balzac'n, bir bn Haldun'un, bir Makyavel'in arkasna gizleniyorum, kendimi yayorum onlarda., kendi fkelerimi, kendi mitlerimi, kendi mitsizliklerimi. (lediim tre insan getirdim, yaral bir an insann.) Bir an vicdan olmak isterdim, bir an, daha dorusu bir lkenin, idrkimize vurulan zincirleri krmak, yalanlar yok etmek, Trk insann Trk insanndan ayran btn duvarlar ykmak isterdim. Muhteem bir maziyi, daha muhteem bir istikbale balyacak kpr olmak isterdim, kelimeden, sevgiden bir kpr. San'at dncenin, dnce mukaddeslerin emrinde olmal. Hakikat, mukaddeslerin mukaddesi.. Hakikat ve sevgi. Hafzasn kaybeden bu zavall nesilleri biz mahvettik, bu cinayet hepimizin eseri, hepimizin yani aydnlarn. slpta ilk ceddim: Sinan Paa. Sonra Nazif, Cenap ve Haim. Amacm: yazar okuyucudan ayran btn engelleri ykmak, sesimi btn hiziplere duyurmak. uurun, tarihin, ilmin sesini. yle bir ifade yaratmak istiyorum ki Trk insannn uyuan uuruna bir alev mzrak gibi saplansn. srafil'in sru kadar heybetli bir dil. San'atla dnceyi kaynatrmak. Trk slm medeniyeti ahlka, feragte dayanan bir medeniyet. Gerekletirdii deerler edebiyattan da, felsefeden de, ilimden de muazzez. Ben bu mazlum medeniyetin sesi olmak istiyorum. Korumak istediim aheser: insann kendisi. Tarihine vecidle eildiim bu byk, bu gerek, bu mert insan Osmanl yaratm ve yaatm. Kendini tanmak irfann ilk merhalesi. Dnenin grevi insanndan kopan, tarihini unutan ve yolunu aran aydnlar irada almak: kzmadan, usanmadan irad. Gerek sanat ayrmaz, birletir ir. Arkamda kilometre talar ve yaprak yaprak dklen ryalar. Yeni bir kitab bitirmek zereyim: Maaradakiler. Efltun'un maaras bu. inde bizler varz. Beir Fuatlar, Saviler, Hilmi Ziyalar... Trk aydnnn yz yllk dram. Sonra da genel olarak Bat aydn ve Rus intelijansiyas. Hayallerimin kata kan gerekletirebildim, bilemem ki.
BTRRKEN Efendim, dedim, stada. Tecrbelerinizden feyz almaa geldim. Tarih yazacam diye kendimi helk ediyorum, gayretlerim hi bir ie yaramyor. Omuzlarn silkerek cevap verdi: Ne lzumsuz endie! efendiciim, ne lzumsuz endie. Neden tarih yazmaa kalkyorsunuz? En mehur tarihleri istinsah edersiniz, olur biter. Usul yle deil mi? Yeni bir grnz, orijinal bir dnceniz mi var? nsanlar ve hadiseleri beklenmedik taraflaryla m anlatacaksnz? Sakn ha. Okuyucuyu tedirgin edersiniz. Okuyucu tedirgin olmaktan haz etmez. Tarihte arad, ezelden beri bildii samalklardr. Onu aydnlatmaa kalkmak, gururunu incitmek ve fkelendirmektir. Sakn ha! Byle bir hadninasla yeltendiniz mi l basacaktr: Mukaddeslerimizi ayaklar altna alyor. Tarihiler, birbirlerini kopye ederler. Bylece hem alp yorulmaktan kurtulur, hem de kstahlk ithamndan azd olurlar. Onlar gibi yapn efendim, onlar gibi yapn. Orijinal olmayn! Orijinal bir tarihi, cmle lemin gvensizliine, kmseyiine ve nefretine maruz kalr. lve etti: Kuzum, sanyor musunuz ki tarihlerime yeni dnceler, yeni grler sokutursaydm bu kadar saygya lyk grlrdm! Sonra bu yeni fikir de ne oluyor? Terbiyesizlik.. Ayaa kalkt. Gsterdii nezakete teekkr ederek kapya doru yrdm.
(Anatole Franc, Penguenler Adas, nsz)

Cemil Meriç - Mağaradakiler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cemil Meriç - Mağaradakiler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CEML

SOL'A GRE KLTR EMPERYALZM

DEMRCLER ARISI CNAYET

BTMEYEN BR RYA : TAER'N BYK TRKYES

HTLL M, HTLL- UR MU?

ESK BR PUT : TERAKK

ANAR DEL ANOM

ENTELEKTEL YAHUT AVRUPA'A AYDIN

3 ENTELEKTEL'in Dman ENTELEKTEL

You might also like