Cemil Meri insan yaynlar stanbul, 1986

birinci blm
KLTR DEN RFAN A
Soru : Kltr, aydnlarmzn ok sk kelimelerden biri. Tarifini rica etsek:. kulland anahtar

Cevap : Bu ii Amerikal iki sosyolog yapm. Kimsenin okumad/ fakat herkesin zikrettii nl eserlerinde 161 tarifi var, kltrn. Her zevke uyan bu tariflerden 'bir rnek verelim: Dnyada kltrden daha kaypak mefhum tanmyorum. Tahlil edemezsiniz, nk unsurlar sonsuz. Tasvir edemezsiniz, nk bir yerde durmaz. Mnsn kelimelerle belirtmee kalktnz m, elinizle havay tutmu gibi olursunuz, Bakarsnz ki her yerde hava var, ama avularnz bombo. Gerekten de, kltr, batnn dnce sefaletini belgeleyen kelimelerden biri: kaypak, karanlk, samimiyetsiz. Tarmdan idmana, balklktan medeniyete kadar akla gelen ve gelmeyen dzinelerce mn. Kelime deil, bukalemun. Soru : Kltrn, dnyorsunuz? ada dnyadaki gelimeleri zerinde ne

Cevap : Kltrn en yksek dzeye ulat Yeni. Dnya'da kltr yok artk, onun yerine kar kltr, anti kltr, hipi kltr, kltr sonras, devrimci kltr var. Amerika'dan gelen salgn btn Avrupa'ya da yayld. amz geleneklere deil, gelenein kendisine dman. Hayata birey eklemek istemiyor, hayt alt st etmek peinde. Kltr mefhumunu atlatan bir davran karsndayz. Artk kazanlm bir bilgiler btn deil, kltr; hereyi okuyup, hereyi unuttuktan sonra kalan deil. Daha ok bir zlem. Kefedilmesi, yaratlmas gereken bir dnyann zlemi. Ama, eski yasalar ve lleri yerle bir etmek. deolojiler de, teknik de yenikuaklara gvensizlik veriyor. Hepsi de topyalara susuz; taze, scak, tabi topyalara. Bu isyan batda uzun zamandan beri seyrine altmz bir trajikomedinin devam; dadaizm, ftrizm, gerek stclk. Yalnz lgnlk imdi ok daha youn, ok daha yaygn, ok daha topyekn. Soru : u halde batnn birok evrelerinde kltr, anari demek. Peki kelimenin haysiyetini korumak isteyen batllar da yok mu? Cevap : Olmaz olur mu? te Pierre Emmanuel. Fransa'da devrin Kltr Bakan Andre MalrauxJya yazd bir mektupda gerek kltr, bir tutkudur diyor. nsana inantr, kendini insanln kaderinden sorumlu tututur. Bir sevgidir kltr.

nsann kendi kendini fethidir. Dnya apnda bir hmanizmanm inasdr. Bugn mazi ile zenginletirmektir. Mazi ve istikbal ile. Toplum, kiinin bir ruhu olduunu unutmua benziyor. Kiilere ferman dinleten, iktisadn uursuz kanunlar. nsamn tek deeri, rettii ve tkettii, kendisi deil. ehirde yaamak bir ikence. nnde iki ka var insann. Biri televizyona ka, teki genlerin ka: Terrizm. nsann kendi kendine soraca geliyor: Kltr kurtarmak iin zengin lkelerin yoksullamas m lzm? Dileriz ki insanlar kltr benimsesin ve insan tekrar insanlasn. Soru : Pierre Emmanuel'in zledii bu kltr anlay, bizim eski irfanmz hatrlatmyor mu, biraz. Cevap : Nasl hatrlatmaz? rfan, dncenin btn kutuplarn kucaklayan bir kelime. rfan, insanolunun has bahesi. Ayrmaz, birletirir. Bu bahede kinler susar, duvarlar yklr, anlamazlklar sona erer. rfan kendini tanmakla balar. Kendini tanmak, nyarglarn kleliinden kurtulmaktr, nyarglarn ve yalanlarn. Tecesss madde dnyasna ivilemeyen, zeky zirvelere kanatlandran, uzun ve ileli bir nefis terbiyesi, irfan. Kemle alan kapv amelile talanan ilim. rfan, bir Tanr vergisi, Cehidle gelien bir m evhibe.. Kltr, irfana gre, kat, fakir ve tek buudlu. rfan, insan insan yapan vasflarn btn. Yani hem ilim, hem iman, hem edeb. Kltr, Homo Ekono mikus'un kanl fetihlerini gizlemeye yarayan bir al; rfan, din ve dnyev diye ikiye ayrlmaz, yani her btn gibi tecezzi kabul etmez. Pierre Emmanuel'in adn koyamad bu ideal, ihtiyar dounun uzun zamandr ainas olduu rfann ta kendisi. Bat, kltrn vatandr. Dou, irfann. Soru : Siz, bir Trk hizmetindesiniz, irfann m? aydn olarak kltrn m

Cevap : Heyhat! Hidayet ilah bir ltuf. Ben de belli bir an insan olarak kltrn hizmetinde idim imdiye kadar. Dnya ktphanelerinin kaplarn yurdumun insanlarna amak istedim. Hint ormanlarnn uultusunu tadm, edebiyatmza, Batnn byk dnce fatihlerini konuturdum. Eserlerimin kltr cildi, aa yukar tamamland. Bundan sonra rfan cildi balayacak. Ayrntlarla fazla uratm imdiye kadar. Artk bu uzun yolculukta devirebildiim hakikat meyvalarm takdime alacam okuyucularma. Kltrden ok irfanla uramak istiyorum. Soru : Kltr meselelerimiz... Cevap : Dante'nin cehennemine yeni bir fasl eklemek istemiyorum. rfan, bat intelijansiyasnn Gnoz (gnose) adn verdii ilm-i Lednd. Karanlklar a boan bir imek. Yan ilham, yan sezi. Cedlerimiz, ilh esrarn heybeti karsnda Sphane, ma arefnke hakk marifetik, ya

Maruf diye arpmyorlard. Kltr'e gnl verenler mavera karsnda byle bir dehet duymazlar. Ne mutlu bize ki, dilimizi de kaybettik. Tarihimiz mhr zlmemi bir masal hazinesi. Ne baty tanyoruz, ne douyu. En az tandmz ise, kendimiziz.' Hadis-i Kudsi, Nefsini bilen, Rabbini bilir buyurur. Byle bir bilgiye fert olarak da, cemiyet olarak da, beeriyet olarak da /en ok imdi muhtacz.

KLTR M RFAN MI?

Ziya Gkalp, ann Avrupa'snda ar bir itibar kazanmaa balyan kltr kelimesiyle karlanca, mefhumu nasl ifade edebileceini dnd. Devrinin Frenke lgatlerine bir gz att: kltr, Latince 'cultura'dan geliyordu; 'cultura', colere mastarndan. Ekip bimek demekti colere: topra ekip bimek. std, simn Fruz bd tercmesinde, arad kelimeyi buldu: hars. Bu bedbaht, bu musikisiz kelime ttihad ve Terakki'nin yar resm nazariyecisi tarafndan ortaya atld iin zamane aydnlarnn btn itirazlarna ramen uzun zaman yayacakt. lk isyan edenlerden biri Resimli Kitap yazarlarndan Raif Necdet Bey: bana, harsn heng-i telaffuzu pek abs, pek souk ve kaba geliyor. Bu kelimede mn cihetiyie de fazla bir ciydet ve taravet gremiyorum. Kltr mukabili olarak irfan kelimesini hem lafz, hem mn itibariyle daha nefis ve munis, daha kuvvetli ve etaretti buluyorum (Hayat- Edebiyye, s. 324), diyordu. Filhakika, irfan kinci Merutiyet aydnlar iin ok sevimli bir kelimedir. Abdullah Cevdet, Ziya Gkalp'in Turanclk davasyla istihza ederken, Turann yerine rfan koyarak onun mehur beytini yle deitirir: Vatan ne Trkiyedir bizlere, ne Trkistan, Vatan, byk ve mebbed bir lkedir: rfan. Cell Nuri, Trk nklb (1926) isimli kitabnda, hars kelime-i muhaddesi 'kltr' mukabili midir? diye sorduktan sonra, kelimenin Littre lgatindeki mnlarn sralar: 1 toprak ii.... 2 ekilmi toprak, 3 bir nebat yetitirme, 4 mecazi: edebiyat, ulm, fnn ve bediiyat zer etmek.: Peki hars? Onun da mukabillerini Firuz Abad kamusundan aktarr: Kesb-i kr edib mal toplamak; bir kii drt htn almak; ifrat ve mbalaa zere cm eylemek; eek zekerinin dibi ve kk; binek hayvanm fazla yormak; tarlaya tohum ekmek... Ve mtaleasm yle zetler: fikrimce, 'kltr'n Trke mukabili irfandr (Sleyman Nazif ve Faik li de byle dnmektedir). Ama ttihat ve Terakki Frkasnn yar resm ideologu, hi bir tenkide kulak asmyacak kadar memnundu mstehcen

buluundan. akirtler de stadn harsn sakz gibi inediler her zaman. Sonra en iyisini yaptk... kltr Avrupa'da domu bir kelimeydi, olduu gibi iktibas etmeliydik. Geri stadn, uydurcaya gnl vermi bir takm hayranlara, hars' ekinle karlamaa niyetlendiler ama o da hars gibi bir ka mevsim kulaklarmz trmaladktan sonra uup gitti. Kltr, ok netameli ve hi bir zaman berrak bir tarife kavuturulmam bir mefhumdur. Franszca szlklerde ve denemelerde, insan insan yapan bilgilerin btn anlamna gelir. Almanca ve ngilizce eserlerde ar basan mn: sosyal yaaytr. Baka feir deyile kltr, antropologlarla sosyologlar iin bakadr, edebiyatlar iin baka. Biz, kelimeyi tek bildiimiz Avrupa dilinden yani . Franszcadan aldk. Daha sonra, Amerikan antropolojisi'ne merak saranlar, mefhumu yeni batan deerlendirerek dilimizi iin, den klmaz amazlara soktular. Ksaca kltr, kaypakl, mphemiyeti ve seyyaliyetiyle Avrupa'dr. Tarif edilmeyen ve edilemeyen bir kelime. Kh suda, kh karada yaan bir hilkat garibesi. Alman iin bakadr, Fransz iin baka. Bazen itima hayatn kendisidir, bazen bir alkanlklar, bir kazanlm hnerler mecmuas. Demek ki kltr, Avrupa'nn uydurduu bir mefhumdur. Bu uursuz kelime, dilimize iki ayr kaynaktan girmi: Franszcadan, Amerikancadan. Franszca kltrn Trke, aa yukar, karl, irfan: Amerikanca kltrn, medeniyet. Fransz aydnlar bu sahte, bu kalplam kltrden ikayeti. Nitekim, Franszcada kltr, Almancann ve Amerikancann taarruzlarna ramen ideal mnsn korumaktadr. Tylor'un Almancadan aktard kltr ise, Amerikan ve ngiliz Antropoloji Mektebini fethettikten sonra, bizim sosyal ilimlerimizi de bylemi. Bu anlamyla kltr, aa yukar, medeniyet demek. Medeniyet ne? Cuvillier, Sosyoloji'nin Elkitaibnda, kelimenin yirmi tarifini vermitir. slm bu kemeketen asrlarca nce kurtulmu. Medeniyet ve kltr ayn btnn iki cephesi. Btn, tek kelime ile ifade edilmi: Umran. mran, amr kknden gelir. Artr: bir yerlerde oturmak, biriyle dp kalkmak, topra ilemek, bir evi tanzim etmek, mreffeh hale getirmek v.s. mr, amr'dan gelir. Muammir: colon. Mstanr: colonialiste. Mstamere: smrge. Mamure: dnyamz v.s. Demek ki mran ok zengin armlar olan bir kelime: yerine gre halk, nfus, ahali, kltr, medeniyet.

nsan ilimlerinin en byk kurucusu bn Haldun, toplumlarn maddi ve manev fetihlerini tek kelimeyle ifade etmiti, Avrupa'nn asrlarca tammlayamad tek ve blnmez gerek, trihin, sosyolojinin, antropolojinin ana konusu: Umran'd. Tunuslu filozof insan paralamyor, soyumuzun byk macerasn, ilk duraklarndan ele alarak, en girift, en mtekmil biimlerine kadar takib ediyordu. Tarihin amac, insann itima durumunu yani medeniyeti ve bu medeniyetin icab olan hadiseleri anlatmak, bn Haldun'a gre. Yazar, daha nce mevcut herhangi bir disipline balanmay reddeder. eitli ilimleri yeni bir metotla ele alr. Onlar kaynaklarnda yakalar. Tarihe, beer ilimlerin ilm haysiyetini kazandran bir ihtilldir bu. nsann btn inkiafn takip eden topyekn bir ilim olan tarih, ilimlerin temelidir, bn Haldun'un ilim tasnifine tarihi almay bundan. Eserinin iki anahtar mefhumu; mran ile asabiyet. mran, geni mnsyia kltr demek: bilgiyi, inanc, sanat, ahlk, hukuku, adeti, bir kelime ile, nsann itima bir varlk olarak elde ettii btn kabiliyetleri kucaklayan, girift btn (Tylor). Baka bir tarifle: bir kavmin yaptklarnn ve yarattklarnn btn, itima ve din dzen, adetler ve inanlar. Biz bunlara daha ilerlemi bir kavimde raslarsak, medeniyet adm veriyoruz (Dixon). Filhakika, Tunuslu tarihinin anahtar kelimesi mran, tarihi ve insan btn olarak kucaklayan bir kelime, Avrupa'nn hi bir zaman ve hi'bir kelimesiyle kucaklayamad bir btn. mran iki ekilde tezahr eder: badiye hayat, ehir hayat. ktisad ve sosyal armlar olan bir tasnif. Bedevilik, mrann ilk merhalesi, kendi kendini aacak olan bir merhale. Haderiyetin de (ehir hayat) eitli mertebeleri var. Bu inkiafn muharrik kuvveti: asabiyet. ada bir Arap yazar, Aziz Lahbabi, Umran'i; itimai hayatla karlayabiliriz diyor, en geni mnda itima hayat: ayn insan topluluunda madd, fikr, ruhi hayat perinleyen herey. bn Haldun iin, temeddnle mran farkl mefhumlardr. Temeddn: ehir medeniyeti. mran ise, hem bedevlii hem haderilii kucaklayan daha geni bir mefhum: medeniyet ve kltr (Lahbabi Aziz, bn Khaldoun, Paris 1988). Arap aydnlar da, bedevi mran ilkel kltr, haderi mran medeniyetle karlamaktadrlar. Kltr ve medeniyetle ilgili edebiyat, sayfalar dolduracak kadar bereketlidir. Fakat amzn byk tarihileri, medeniyetle kltrn ayn ey olduu kanaatinde bn Haldun'la birlemektedirler.

BATI KLTRDEN NE ANLIYOR?

Kltrle medeniyet bat dillerinin iinden klmas en g iki kavram. Bu kaypak ve karanlk lafzlar aydnlatmak iin yllarca emek harcadk. Yazk ki tam bir baarya ulaamadk. Bat dillerinde bu meseleyi inceleyen iki kitap grdk. Birincisi aydnlarmzca uzun zamandr zikredilen fakat okunmu olduu ok pheli ngilizce bir eser; Culture, a Critical Review of Concepts and Definitions (Kltr, Kavramlara ve Tanmlara Eletirel Bir Bak) Yazarlar: A. L. Kroeber ile Clyde Kluckhohn. lk bask: New York, 1952. kincisi, Franszca yazlm, mellifi: Guy Rocher. ciltlik bir Genel Sosyolojiye Giriin ilk cildi: Action Sociale (Toplumsal Eylem), Paris 1970. Her iki kitap da ayn konuyu ele almaktadr. Bu bakmdan ayn bilgiler tekrarlanyor her ikisinde de. Bununla beraber okuyucularmza serlerin olduka geni birer zetini sunmak istiyoruz.
I Kavramlara ve Tanmlara Eletirel Bir Bak

Antropologlarla sosyologlarn kulland kltr mefhumu, sosyal ilimlerin temel talarndan biri olmak zeredir. Stuart Chase'in son zamanlarda ileri srd bu hkm, sosyal ilimlerle uraan herkese kabul edilmeyecek belki, daiha dorusu bir takm ihtiraz kaytlarla kabul edilecek. Bununla beraber antropolojik mn da kltr mefhumunun ada Amerikan dncesinin anahtar mefhumlarndan biri olduuna da pek az entelektel itiraz edecektir. Kelime, aklayc deeri ve uygulanndaki genellik bakmndan fizikte yerekimi, tpta hastalk, biolojide tekml gibi kategorilere benzetilebilir. Psikiyatrislerle psikologlar, hatta daha sonra, bir takm hukuku ve iktisatlar genellemelerine bizim kltrmzde cmleciini eklemektedir; ilerinden bir phe de gese, mihaniki olarak yazyorlar bu kelimecikleri. Filozoflar mantk, deerler ve estetik konularnda kltrel boyut tabirini sk sk kullanyorlar. Mefhum, toplum bilimleriyle, aznlklar ve gelimemi kavimlerin problemleriyle uraan herkesin Ortak malzemesi arasna girdi. Tpta ve beslenmede nemli aratrmalar yaplrken hep kltrden sz ediliyor. Edebiyatlar, kltr zerine denemeler ve risaleler yaymlyorlar boyuna. Kelimenin ifade ettii mefhum yeni deil phesiz. Kitab- Mukaddes, Hommer, Hipokrat, Heradot, inli bilginler, eitli kavimlerin yaay tarzlaryla yakndan ilgilenmi. Boethius, Felsefenin Salad Teselli adl eserinde, kltrn ne kadar izaf olduunu ak ak sylemi. eitli mlletlerin treleri ve kanunlar ylesine farkldr ki bazlarnn makbul saydklarn bakalar kabahat sayar. Descartesin Metod zerine Denemesinde mefhumu daha gelimi bir biimde buluruz: Seyahat ederken bizim gibi yaamayan insanlar grrz. Ama bize benzemiyorlar diye ne barbardrlar ne de

vahi. Belki bizim kadar, hatta bizden ok aklldrlar. Ayn kii mr boyu inliler veya Yamyamlar arasnda yaayacana Franszlar veya Almanlar arasnda yaam olsayd baka olurdu.. Malinowski'ye gre kltr: Btn sosyal ilimlerin en can alc noktasdr. Ne gariptir ki bu iddia bir ok sosyologlar tarafndan da benimsenmektedir, hatta antropologlardan daha fazla sosyologlarca. Arayan, Pico della Mirandello'da Pascal veya Montesquieu'de, modern antropolojik dncenin yaklamlann hatrlatan bir ok fikirler bulabilir. Ondokuzuncu yzylda temel mefhum, aydnlk ve genel bir biim altnda billurlamaa hazrdr. Almanca Kultur kelimesinin douunu biraz ilerde anlatacaz. te yandan Spencer, antropolojik kltr anlayn mjdeler ama kendisi kltr kelimesini pek kullanmaz. E.B. Tylor'un lkel Kltryle Walter Bagehot'un Fizik ve Politikas 1871-1872 de yaymlanr. Bagehotlin Tre Kalplaryla 'tylor'un Culture aa yukar ayn eydir. Kltr, yava yava teknik bir tabir olarak yerleecektir, nk kelimenin tarih armlar vardr ve Tylor kelimenin hudutlarn daha keskin ve daha soyut olarak izmitir. Asrmzda bile kltr, entellektel evrelerde, teknik bir tabir olarak, iyiden iyiye yerletii halde bir ok tannm yazar, ok benzer mefhumlar kullanyorlar da kltr kelimesini kullanmyorlar. Graham Wallace, antropolojik yaymlarn hi de yabancs deil. Yine de kltr kelimesine itibar etmez kitaplarnda. Zaman zaman tarife yanamadan medeniyet lafzn kullanr(Byk Toplum, 1914; Sosyal Mirasmz, 1921). Bununla beraber Sosyal Miras dan anlad, kltrn baz tariflerine tpa tp uyar: Sosyal mirasmz retim ve eitim yoluyla elde ettiimiz bilgi ve becerilerden ibarettir. Spencere atfedilen yle bir kltr tarifi grdk: kltr, insann baarlarnn btndr. Ama bu tarifi. Spencer'in kitaplarnda bulamad Umumiyetle kltr Matthew Arnold ile dier ngiliz hmanistleri gibi kullanr Spencer. Mesela, en geni anlamyla kltr, hayatn btnne hazrlan demektir. tima limler Ansiklopedisi (Encyclopaedia of the Social Sciences) yazarlar Sava ve Yeni Yneliler balkl makalede, 1930larda antropoloji mektebinin durumunu isabetle belirtirler: Yirminci asrn ilk on ylnda, antropologlarn nazar davran, kltrn ycelmesi olmutur. Kelime, edebiyatta ve antropologlarn uurunda baka 'her sz unutturan bir nem kazand. Kltr zellikleri, kltr btnleri, kltr tipleri, kltr merkezleri, kltr alanlar, kltr rnekleri, kltr gleri, kltrel yaklamlar, kltr yayl..

Kltrn douu, gelimesi, lkeden lkeye atlay, temaslar, kaynamalar ve remesi, olgunlamas ve silinmesi uzun uzadya anlatlm bizden nce. Klasik gelenee uyarak, antropologlar kltrn anatomisini, biyografisini kaleme almlar. Bir mefhumun tarihini, eitli lkelere ve akademik disiplinlere yayln, ve daha geni fikir akmlarnn etkisiyle deiiklie uramasn izlemek antropolojik bir davrantr. ok ynl bir ama peindeyiz. nce antropologlarn sosyologlarn, psikologlarn, filozoflarn v.s. yazarlarn yapt tarifleri bir arada sunmak istiyoruz. Bylece son zamanlarn entellektel tarihine ait bir meseleye k tutmu olacaz. Sonra da ok nemli bir mefhumun nasl su yzne ktn, hangi safhalardan geerek billurlatn belgelemek niyetindeyiz. Nihayet zerinde birleilen veya birle ilmeyen tarifleri sergileyerek baka aratrclara yardmc olmak arzusundayz. Mefhumun seksen yldan az bir zamandan beri bir isme kavumu olduu, daha dnlere kadar bu sorunla ilgilenen limlerin ok kk bir yekn tuttuu dnlrse, henz tam bir anlamaya ve tam bir vuzuha varlmam olmasna almaz. eitli disiplinleri temsil eden kimselerin farkl kstaslara dayanmas ve deiik nanslar kullanmas kanlmaz belki de; hatta yle olmas daha da iyi. Aratrmamz sonunda u inanca vardk; grleri karlatrmann, deiiklikleri tespit etmenin, bir kelimeyle, konunun aydnlk bir dkmn yapmann tam zamandr artk. Yoksa dala geni bir aydnlar tabakas tarafndan benimsenmesi beklenen bir aydnlk getireceine, karkla yol aacaktr8. Dahas da var, mefhuma verilen mn byk bir nem tayor nk zamanmzda psikiyatrik tedavi, aznlk problemleri, az gelimi toplumlar, hatta milletleraras mnasebetlerle ilgili baz yaklamlar kltr teorisiyle yakndan ilgilidir. Opler doru sylyor.Kltr mefhumunun kefi ve genellemesi, mefhumun ok ynl tahlillerine ve eitli teorilerin kurulmasna ydl at. Sapklarla psikolojik bakmdan tedirgin olanlar, ok kere kendi kltrleriyle attklarna gre, onlara kar davranmz ve nasl bir tedavi izleyeceimiz, ister istemez, kabul edilen kltr anlaymzdan etkilenecektir. Filhakika, imdiden bir ka sosyolog, hatta antropolog, zmn olarak veya aktan aa, kltr kavramn, ilm tartmalarda kullanlmayacak kadar geni, veya deer hkmlerine bulanm bulduklar iin reddetmilerdir. Alman sosyologu Leopald Wiese, kelime tasvir sosyolojide asla kullamlmamaldr, diyor (1919). Lundberg'e gre kavram mphemdir (1939). Chapple ve Coon'un Antropoloji Prensiplerinde kltr kelimesine bile bile yer verilmemitir. Radcliffe(3) A. Lawrence Loweirin hmanist kltr kavram iin sylediklerini, antropolojik kltr iin de tekrarlyamaz myz? Kltrden sz etmek zorunda kaldm. G bir iti bu.

Dnyada kltrden daha kaypak mefhum tanmyorum. Tahlil edemezsiniz nk unsurlar sonsuzdur. Tasvir edemezsiniz nk bir yerde durmaz. Mnsm kelimelerle belirtmee kalktnz m elinizde havay tutmu gibi olursunuz. Bakarsnz ki her yerde hava var ve avularnz bombo. Brown ile onun etkisi altnda kalan baz antropologlar kelimeye iltifat etmemilerdir. ngiliz sosyal

Birinci bolmde Kltr kelimesinin semantik gelimesi sergilenecek ve Medeniyet mefhumuyla mnasebetleri hakknda baz mlahazalar eklenecektir. kinci blmdeyse tariflerin listesini takdim edeceiz. Bu tarifler kavramsal arlklar bakmndan sralanm iseler de aa yukar kronolojik bir sra da ihmal edilmemitir. Her tarif kategorisini, yorumlar takip etmektedir. nc blmde tarif erevesini aan hkmler verilmektedir. Drdnc blm, genel hkm. 1 Kelimenin Tarihesi Kltr kelimesi/bugnk teknik ve antropolojik anlamyla ngilizce'ye Tylor tarafndan 1871 de yerletirilmitir. Bununla beraber ngiliz ve Amerikan szlklerine ancak elli yl sonra girebilmitir. Tylor Medeniyet kelimesinden holanmyordu. Baz tereddtlerden sonra Almancadan kltr kelimesini ald. Almanya'da kelime, imdi tarttmz mnda kullanlyordu. Fransa'da ise modern antrpoolojik mansyla kltr, genel olarak yerlememitir henz. lm evrelerde istenmeye istenmeye kullanlmaktadr. Bununla beraber 'kltrel' sfat itibar grmektedir. Baka bir ok bat dilleri, Ispanyolcayla Rusa da dahil, kltr kelimesini Almanca ve Amerikan ngilizcesinin kulland mnda kullanrlar. Jan Huizinga yle der: Kltrden ne anlyoruz? Kelimenin kayna Almanya. Hollanda, skandinavya ve Slav lkeleri tarafndan uzun zamandr benimsendi. spanya, talya ve Amerika'da da yle. Yalnz Fransa ve ngiltere'de hl mukavemet gryor. Oysa belli bir mnda her gn kullanlyor oralarda. Ama bu iki dilde ulu orta medeniyet yerine kullanlmyor. Bu bir tesadf deil. Franszca ve ngilizcenin eski ve zengin bir ilm lgat hazinesi var. teki diller, gibi Almanca'dan kelime almak ihtiyacnda deiller. Paul Hazard'a gre kultur, Almanca lugatn ilk basksnda (1774) yok. lk defa olarak 1793 de beinci basksnda karmza "kyor; Bugnk etnografik mnada kltr kelimesini kullanan KLemn (1802-1867) olmu (1843). Tylor kelimeyi ondan alarak sokmu ngilizceye.

2 Amerikan sosyolojisinde Kltr ve Medeniyet ayrm

Baz sosyologlar bu iki deyim arasnda kesin bir zddiyet olduunu ileri srm. Alman dncesinden kaymaklanan bir hkm bu. Lester Warda gre: Almancada kltrle medeniyet birbirinden ok ayn iki kavram. ngilizcede byle bir ayrlk yok. Baz etnologlar byle bir fark uydurmu ama okuyucular tarafndan anlalmam. Almanca Kulturgeschichte aa yukar ngilizcede medeniyet tarihiyle e anlamdadr. Yine de arada farklar var. Almanca kltr, madd artlar manasnadr. ngilizce'de ise kltr, hem fizik, hem moral, hem de spirtuel olaylar kucaklar. Almanca, kltr ngilizceye evirirken madd medeniyet terimini kullanmalyz. nk ngilizce'de kltr, tamamen farkl bir kavram belirtir: Humanities. stelik kltr, yaban ve barbar kavimlerin sanatlar anlamna da gelir. Medeniyetin ise byle bir anlam yoktur. Zira medeniyet vahilikten ve barbarlktan daha yksek bir aama belirtir. Hatta bu aamalara halk arasnda, kltr aamalar denir. Burada culture Almanca Kultur la e anlamldr. Yirmi yl nce yle sylemitim: maddi medeniyet, tabiat glerinden ve tabiattaki malzemeden yararlanmak demek (1903). ki yl sonra yaymlanan bir eserde Albion Small da ayn eyleri syler: Almanlarn anlad mnada kltr nedir? Geri Almanlar da kelimeyi kullanmakta pek tutarl deillerdir ya. Ama kelimenin tarif edilmesi gereken teknik bir anlam da var. nce kltr, toplumun sahip olduu bir imkn veya baar. Bireysel deildir. ngilizcede kltrl bir kii deriz: Almancada byle bir ey sylenemez. Almanlar gebildet derler. Almancada culture ve , civilization (medeniyet) de birbirinden farkl. Medeniyet; ilkel beer gdlerin cemiyet tarafndan inzibat altna alnmasnn gittike artdr. Kltr ise, tabiatn ilimler ve sanatlar tarafndan kontrol altna alnmas. Baka bir deyile medeniyet, politika dediimiz eyin bir yzdr. Kltr ise teknik tehizatmzn btn... Baka bir Amerikan sosyologuna gre, medeniyet, aralar ierir; kltr amalar (Mac iver). Bu gr ilk ileri sren Alman Alfred Weber olmutur: Demek ki medeniyet deyince, insann hayat artlarna sz geirmek iin tasarlad mekanizmalarn veya organizasyonun btnn anlyoruz. Kltr ise yaay slubumuzda, dncemizde, gnlk mnasebetlerimizde, sanatta, edebiyatta, dinde, elencede yaratlmzn ifadesidir. Kltrn lkesi: deerler, slplar, hissi ballklar, entellektel maceralar dnyasdr. u halde kltr, medeniyetin antitezidir (1931). Merton, bu gr eletirir.

zetlersek.. Bu eit ayrdedilerin gl uradan geliyor: herkesin dayand saik baka. Alfred Weber, bu glkleri nlemi. Ona gre medeniyet: sadece bir amel ve entellektel bilgi btndr, tabiata sz geirmek iin bir teknik aralar mecmuas.. Kltr ise: bir deerler, bir idealler tasars. Bu idealler tektir; tarih iinde ne benzerleri vardr, ne devamlar. Her iki yazar da (Mac iver, Weber) kltrle medeniyete bir takm vasflar yklerler. Medeniyet, kltre kyasla daha birikimci, daha kolay yaylcdr. Gelimesi daha sreklidir, kabul edilmeye daha elverilidir. Birikim, medeniyetin soyut bir zelii. Medeniyet kiiler d ve objektifdir, Kltr ise kiilere bal ve sbjektif.. Kltr ve medeniyet kavramlar arasndaki mnasebetin Amerikan sosyolojisi tarihinde gsterdii gelimeyi yle zetliyebiliriz; nceleri kltrle medeniyet zt kavramlar olarak kullanlyordu. Kltr, madd rn ve teknoloji idi. Sonra zddiyet devam etti fakat anlam tersine dnd. Teknoloji ile ilim, medeniyet ismini ald. stelik her iki kavram birbirinin zdd olmaktan kp ayn anlamda kullanlmaa baland, zellikle antropolojide.
3 Almanya'da durum

Amerikan sosyolojisindeki bu gelime Almanya'daki dnce akmlarnn bir yanksdr. Yalnz orada kltr-medeniyet denklemi, kltrle medeniyet birbirinden ayrdedilmeden nce kurulmu bulunuyordu. Barth (1922) kltr ismini madd veya teknolojik unsur anlamna kullanan son yazardr. Bu kullanyla Humboldt'un kltr anlayn destekler. Hurnboldt'a gre kltr.tabiatn, ilim ve teknoloji veya faydal sanatlar kunts ile zap- rapt altna almdr. Oysa medeniyet kalitatif bir ilerlemedir, ilkel beer gdlerin toplum tarafndan gittike artan kontrol. Fark o kadar bariz deildir. Humboldt'un kulland kelimeler de meseleyi bir kat daha karanlklatmyor. Medeniyet, milletlerin ins anlamasdr. Sonra Humboldt, bu insanlamann nasl olacan alr; bir sr kaypak ve karanlk kelime.., anlatmaya

Barth, daha sonra A. Schaeffle (1875-1878) dan sz ederken yle diyecektir: Schaffle, gesittungu ikiye ayrr: kltr ve medeniyet. Bartn zeti u: Kltr, insann tabiat zerindeki hkimiyeti. Medeniyet ise kendi zerindeki hkimiyetidir. Tonnies'in tasnifi yle (1887): Cemaatle, cemiyet ayr kavramlardr. Cemaatin kltr vardr. Bu kltr uzvdir. Cemiyet olunca medeniyet yani mekanik bir oluum sz konusudur. Kltrn iine detler, dinler, sanatlar girer, medeniyetin ise kanunlar ve ilimler.

Spengler'e gre de medeniyet kltrn bir merhalesidir sadece: kuruma ve kemikleme merhalesi, Almanya da kltr kavram tarih merhaleden geer. Kavram ilk defa onsekizinci asr sonlarnda cihan tarihi ile uraanlar arasnda belirir. Bunlarn en nlleri Herder. Kltr, medeniyette bir merhaledir. Aydnlanma (Aufclarung) andan gelir. Klemn, kelimeyi Herder den alm ve modern anlamda kullanmtr. ikinci merhale: Kant'tan Hegel'e kadar gelien felsef gr aksettirir. Kltrn ehemmiyeti gittike azalr. nc merhale 1850den bugne kadar. Bu dnemde modern mn geliirken etnograf Klemn'le kltr tarihisi Burchardtn gayretlerini de unutmamak gerekir. a) nsan soyunun dnya zerinde gelimesi tarihleri, onsekizinci asr Aydnlanma ann son merhalesini ifade eder. Bu tarihlerin en tannm Herder'inkidir. Aydnlanma akm, daha ok Almanya'da glyd ve 'kltr kelimesini sk sk kullanyordu. 'Tarih Felsefesi' deyimi 1765 de Voltaire tarafndan ortaya atlmt. Voltaire ile ansiMopedistlerin amac; tarihi, felsef olarak yorumlamakt. Onlar devam ettiren Almanlar, insanolunun dnya zerinde nasl gelitiini aratrdlar ve daha ok bu gelimenin aamalarn belirlemek istediler. zel ve kiisel olaylar onlar daha az ilgilendiriyordu. Bu gelime aamalar, birbirini izleyen eitli -kavimlerin sanatlarna, inanlarna, dinlerine, ksaca, bugn kltr dediimiz geleneklerine bakarak izilebilirdi. Dnya tarihi yazanlarn ounda kullanlan kltr kelimesi ada anlamn Klemn ile kazanacak (1843) , Klemn'den Tylor'a, Ruslara ve bakalarna geecektir. b) Tarih felsefesinden doan bir baka dnce akm daha var. Bu akmn en gl temsilcisi Hegel'dir. Tmdengelime! ve tecrbest birtakm... Hegel, Tarih Felsefesinde kltr kelimesini hi kullanmaz. Medeniyet kelimesini de bir kere kullanm, hem de tesadfi olarak. Oysa Hegel, Klemn eserlerini yaymlamaa balamadan sadece oniki yl nce lmt. Kltr Herder de Kant da kullandna gre Hegel'in bilmemesi dnlemez. Tarih Felsefesinde bizi ilgilendiren kiiler: rwing, Adelung, Herder, Meiners ve Jenisch. Hepsinin eserleri 17791801 arasnda yaymlanm. nce Isaac Iselin'den, sonra da Irwing ve Adelung'dan ksaca szedelim. Iselin, isvireli, 1788 de bir insanlk Tarihi yazm. Eserde ne kltr ne medeniyet kelimeleri var. Sekiz kitaptan ilki ksam, psikolojik olarak ele alyor; ikincisi, tabiat artlar iinde inceliyor (Rousseau'nun tabii hali, ama Rousseau gibi dnmyor). nc kitap, yabanilik durumu. Drdncs tarmn gelimesi (medeniyet). Beinci kitaptan sekizinci kitaba kadar da toplumun ilerlemesi: Dou kavimleri, Yunanllar, Romallar, Avrupa milletleri...

Yazar, insanln ilerlediine zdd, yabanlik ve barbarlk.

inanmaktadr.

lerlemenin

Irwing (1725-1801) 'e gre kltr, kltivasyon ve ilerlemedir. nsanlar, kltr sayesinde hayvanlktan uzaklarlar. Kltr, insan kemlinin lsdr, insanln anmdandr. Fertler ancak eitim yoluyla kendi milletlerinin kltrne sahip olabilirler. Adelung (1732-1806), 1782'de nsan Trnn Kltr TarihCni yaymlar. Adelung, insan soyunun gelimesini sekiz dneme ayrr: 1 2 3 4 5 6 7 8 Balangdan Tufan'a kadar. Tufan'dan Musa'ya kadar. Soyumuz kltrce ocuktur. Musa'dan .. 683'e kadar. nsanlk delikanldr. 683'den .S. birinci yzyla kadar. nsan soyunun hzla bymesi. Birinci yzyldan Glere kadar. nsanlk aydn bir kiidir. 4001096 aras. Hal seferleri. 10961520. nsanlk olgunlayor. 15201782. Olgun insann hayattan km almas.

Adelung, dini bakmdan tam bir aydndr. Birinci dnemi anlatrken dem'in yaratlndan sz etmez. nsan soyunun balangcn ele alr. Musa'nn anlattna gre, btn insan soyu bir erkekle .bir kadndan tremitir, der Adelung. Makul bir izah. Ama bu ift nereden gelmi? Buna cevap veremiyoruz. Meer ki Musa'yla beraber bu ifti Allah yaratma diyelim. nsan, ilerde geliecek bir takm kabiliyetlerle dnyaya geliyor, dilleri ioad ediyor, bu da kltre doru atlm bir ilk adm. Kltrn gelimesinde ilk etken ise nfusun art. nsznde yle diyor Adelung: Kltr, duyulara dayanan hayvanca artlardan, sosyal yaayn sk dokunmu karlkl mnasebetler aamasna geitir. Baka bir tarif: Kltr, belli kavramlarn, bedenin davranlarn iyilemesinden ve incelmesinden ibarettir. ve

Manev kltr, boyuna gelien ve ister istemez byyen bir idrak yeknundan ibarettir. Klemn'in kltr anlay, Herder ve Adelungn onsekizinci asr sonrasnda kullandklar kltivasyon mnsna gelen kltrle, Tylor sonras ve modern anlamda kltr anlay arasnda yer alr. Umumiyetle kltrn aamalarndan sz eder Klemn, en alt aamalarndan tutun da Avrupa kltr aamasna, iinde bulunduumuz aamaya kadar... Aadaki pasajda daha ok modern mny seziyoruz: nsanln en ilkel yaayndan balayarak derece derece nasl ykseldiini aratrmak ve tespit etmek istiyorum. Balangta, insanlarn organik milletler halinde tekiltlanmalar, baka bir deyile alkanlklar kazanmalar.. Zenaatlar kurmadan, hner

edinmeleri, bar veya sava halinde, aile hayat ve kamu hayat yaamalar. Dinler, ilimler ve gzel sanatlarn bu eitli dnemlerde zaman iinde ortaya kmas. Bize gre kronoloji de kltrn bir parasdr. Kltr aralar nce zel hayata, daha dorusu, aileye kk salar ve btn insan kltr mlkiyetle balar. c) Ondokuzuncu asrn ikinci yarsndan itibaren Hegel'cilerin kltr yerine geisti tercihleri sona erer. Kltr, kendi alannda egemen olur. Almanya'da Zivilisation, kullanlmaz olur, ngiltere'de kltr kelimesinin itibarden dt gibi.
4 ngiltere'de ve baka lkelerde Humanities olarak Kltr

Dikkate lyk deil mi? Kltr, ngiltere'de Tylor'un eserinden iki yl nce yaymlanan bir kitap sayesinde, edeb bir kelime olarak halk tarafdan benimsendi. Matthew Arnold'un Kltr ve Anaride (1889) ileri srd grler John Bright'e bir cevapt. Bright bir konumasnda yle demiti: Kltrden sz edenler, bu kelimeyle Yunanca ve Latince gibi l iki dilin bir kavramn aa yukar ifade etmek istiyorlar. Arnold'u-n yapt tarif ise bir fert tarafndan giriilen faaliyeti vurguluyordu: Topyekn kemal peinde komaktr kltr. Bu kemal, bizi en ok ilgilendiren konularda ie yarar, ne sylenilmi ve ie yaplmsa hepsini bilmek suretiyle elde edilir. Gstermee altm ki kltr kemal akdr, daha dorusu yle olmahdr. Kltr yoluyla peinde koulan 'kemalin balca vasflan ise gzellik, zek, baka bir deyile, sevimlilik ve kdr. Kltr, kafann ve ruhun bir i zelliidir, tesadflere bal bir belirti deil. Sosyal ilimlerle uraanlar, Arnold'un neler sylediini pekla biliyorlard. Summer 1880lerde yazd bir denemede yle ac bir yorum getiriyordu: Kltr, bize dilin nasl yozlatn gsteren bir kelimedir. Kltr trif etmee kalksam bu yargy tekrar ederdim. Zira kelime moda oldu, diiletanlar dillerine doladlar. Kelimeyi ilerine nasl gelirse yle kullanyorlar. Mr. Arnold, kltrn kifi olmasa da byk havarisi. Kavram zmlemee kalkt. Netice u: kltr sevimlilik ve aydnlk demekmi. Bana kalrsa, kahve demek st ve eker demektir, gibi bir lalard bu. Kltrn z darda kalyor. Bu trifi kabul edenler iin kltr, i vasflar bir yana, d hatlaryla beliren bir eit haric zerafetten ibaret. Arnolddan beri kltrn hmanistik mansn vurgulayan nice eserler birikti. John Cowper Powys, -Kltrn Mns nda resm eitimden ok kendiliindenlik zerinde durur. Ona gre kltr, ksaca alkanlktan gelen bir hner olmayp, ferd kiiliin ifadesidir. Kltrle kendi kendini kontrol e anlamldr. Kltrn bize salamas gereken, ahlkn ve dinin yasaklar yerine geecek zihn bir engel kazandrmasdr.

Kltr, dnya zerinde karlatmz amazlardan tek bamza kurtulamayacamz anlayarak zekmz kullanmaktr (1929). Powys'in telkin etmek istedii gr, kltr iin ileri srlebilecek biricik gr deildir phesiz. Kltrn Mns 1929'larda yaymlanr. Eserde eitimin yeri, kiinin kendi kendine harcayaca gizli ve ziihn gayrete kyasla ok nemsizdir. Bu aba, kiiliin ekirdei haline gelecek srekli bir alkanlk olum caya kadar devam etmeli. Bu ekirdee eskiden ruh denirdi. Bobert Bierstedt, kitab yle zetliyor: Powys kltrden, tarife smaz bir zellik anlyor, insana evresiyle uyum salayan bu vasf, uurlu olarak rendiimiz her eyi unuttuktan sonra bki kalr. Kltrl bir kiide entelektel bir incelik, gzellik konusunda estet'ce bir sevgi vardr. Kayalar arasnda akan bir rmak, bir ku cvlts, ince bir duman, bir kitap, dostluun verdii huzur onun iin sonsuz bir haz kaynadr (1938). Kltrn hmanistik veya felsef mns, uzun zaman bavuru eserlerinde karlalan tek mn olmutur. Mesela John Dewey'nin Cyclopaedia of Education (1911) daki Kltr makalesi, ne Tylor'u zikreder ne baka br antropolog'u. Oysa yazar, Kolombiya'dayken Boas'Ia tanmt. Daha sonra da antropoloji yaymlarn izlemiti: Dewey yle diyor yazsnda: Kltr, daha geni bir adan yle tanmlanabilir: her eyi tad deer ve amalarna bakarak idrak etme ve kymetlendirme alkanl. Hastings Encylopaedia of Religion and Ethics (1912) Ansiklopedisinde antropologlarn yazd makaleler ve ilkel dinler zerine zengin malzemeler buluruz. Ama 'kltr' maddesini kaleme alan filozof C.G. Shaw antropolojik kltr kavramndan hi sz etmez. Antropolog olarak yalnz Wund'u anar. C.G. Shaw'a gre kltr ngiltere'ye tantan Bacon'dr. Delil olarak da Bilginin lerlemesi (Advancement of Learning) ni gsterir. spanyol filozofu Ortega y Gasset, yazsn frmanistik gelenek inde kaleme alr. Yalnz vitalist (hayat) gr ar basar yazda: imdi kltr kelimesine gerek mnsn verebiliriz. Objektif kanunlara boyun een hayat grevler vardr. Geri bunlar hayati olduklar kadar organizmann iinde sbjektif olaylardr. Hayatn kendisinden bamsz bir rejime uymak artiyle mevcutturlar. Bunlara kltr diyoruz. Bununla beraber tabirin muhtevasnda herhangi bir vuzuhsuzluk bulunmamaldr. Kltr, bir takm biyolojik faaliyetlerden ibarettir; hazm ve dolamdan ne daha ok ne daha az biyolojik. Kltr, hayvan gcmzn gelitirilmesine verdiimiz belli bir dorultudan baka bir ey deildir.

Yazar, kltr tabiliin zdd gibi gstermek temaylndedir: Kltr, yalnz kendi objektif kanunlaryla ynetilemez; baka bir deyile, 'kltr'e istikamet veren hayattan bamsz kanunlar deildir. Bizi idare eden birbirine zt iki emredici g var; kltr, insan canl bir varlk olarak iyi olmaldr, diye emreder; hayat ise, iyi olan, insan olmaldr, yaanmaldr , der. Kltr hayatla uyumal, daha dorusu, hayat iin zorunlu olmaldr. Yani, hayat kltr olmaldr ama kltr de hayat olmak zorundadr. Kltr d hayat barbarlktr. Hayattan kopan kltr ise bizantinizmdir. Hayatla kltr birbirinin zdd saymak ve kltrn karsnda, hayatn btn haklarndan yararlanmasn istemekle, kltr aleyhtar bir inan belirtmi olmayz. Kltrn deerlerine de dokunmu olmayz. nkr ettiimiz sadece kltrn tekelci zelliidir. Asrlarca kltrsz hayat olamayacan syleyin durduk. Hayaln kltre ne kadar ihtiyac varsa, kltrn de hayata o kadar ihtiyac vardr. ada gelenek bize iki zt yntem arasnda yaplacak bir seim 'sunar; ya kltrn anatomisiyle uraacaz, ya hayatn. Bunlardan biri rasyonalizmdir. Kltr korumak iin, hayatn hibir mns olmadn ileni srer. teki rlativizmdir. Hayata yer brakmak iin kltrn objektif deerimi bsbtn reddeder (1933). Yaznn dier ksmlarnda Ortega y Gasset kltrn antropolojik mnsnda esas sayd noktalar sergiler: Nesiller birbirinden tremitir. Her yeni nesil dorudan doruya bir evvelki neslin yaratt ekillerle kar karyadr. Demek ki hayat, her yeni nesil iin iki boyutlu bir grevdir. Bu grevlerden biri, bir nceki neslin yardmyla hayatn belirtisi olan fikirleri, deerleri, messeseleri devralmak. Kltrn ilk grevi bir gr tarznn seilmesidir (1939). Kltr, her an sahip olduu hayat dnceler sistemidir. Daha dorusu, her an yaad bir dnce sistemi (1944). F. Znaniecki Polonyal bir sosyolog. Kltr Gerei adl kitabn ngilizce yazm (1919). Ama kitap daha ok felsef bir eser. Ana fikirleri bir ka iktibasla belirtelim: Dnyann genel bir gr sz konusu olunca yle zetlenebilir: ampirik somut dnya gelime halinde bir dnyadr. Byle fbir dnyada mutlak olarak ebed hibir ey bulamazsnz. Gelien bir dnya olmak bakmndan ilk vasf bir tabiat dnyas deil bir kltr dnyas olmaktr; fizik ;bir realite olmayp tarih bir realite olmaktr. dealizm/in de natralizm' de konusu dnyann soyut olarak tecrid edilmi yndr; somut ve ampirik dnyann kendisi deil... Kltralizm tabirini, kltr olay zerinde gelien dncelere aktan aa veya zmn olarak dayanan nfaraziyeler zemini zerinde kurulabilecek bir dnya gr iin kullanacaz...

Bilginin kltr konusunda ilerleyii, gnden gne daha somut olarak, ilmin kendisi de dahil, btn beer deerlerin tarih bakmndan ne k&dar izaf olduunu gsteriyor. n ettiimiz dnya imaj, tarih bir deer. Btn teki deerler gibi bu da izaf. Bu imaj nasl baka bir imajn yerini aldysa, istikbalde bu imajn yerine de baka .bir imaj geecek. Alknan filozofu Ernst Cassirer, nsan zeninde Deneme adl eserimin konusu, insan .-kltrnn fenomenolojisidir, diyor. Kltr anlay antropolojik olmaktan ok felsef: Beer kltr, btn olarak ele alnrsa, insann kendini yava yava kurtarmas olarak tasvir edilebilir. D, gzel sanatlar, din, ilim bu vetirenin eitli safhalardr. Bunlarn hepsinde de insanolu yeni bir g kefeder ve dener; kendine ait bir dnya, ideal bir dnya kurma gc... (1944). Zamanmzda bir ok gen Amerikal filozof, kltrn eitli ontropolojik tariflerinden birini kabul ediyor. Jaeger, bir ok Bat hmanistinin davranndan ikyet ediyor: Bunlar, alelade ve beylik malzemeyi allayp pullayarak kltrn snrlarn geniletiyorlar. Alman bilginleri ise, 'kltr' ideallerin ve deerlerin lkesi diye snrlyor. Kltr, Yunanca paideia yla eanlamda. Bu itibarla antropolojik kltr kavramyla uyumaz. Biz 'kltr' kelimesini yalnz Yunanmerkezci dnyann idealini tasvir etmek idn kullanmyoruz; daha beylik, daha genel"bir anlamda kullanyoruz: dnyann, en ilkelleri de dahil, btn kavimlerinde bulunan bir zellii anlatmak iin herhangi bir kavimin zelliklerini belirten btn yaay yollarn ve ifadelerini bu kelimeyle belirtiyoruz (1945). Kltr, antropolojik bir kavram olarak yaay tarz veya belli bir milletin karakteridir. Bir de humanistik kltr var. Bunun da mns, 'beer kemlin idealidir. Kltr ideali, (Yunancas Arete ve paideia, paideia, skenderiyelilerde malmat mnsna) Yunan zeksnn bir buluu. Antropolojik kltr kavram ise bu orijinal kavramn modern bir uzants. Ama bir deer kavramndan tremi. Her millete uygulanabilecek tasvir bir kavram. Kelime zamanla mnsn kaybetmi. Arnold'un tarifinde bile asl mns (insanln kemal ideali) karanlklam, Arnold'un tarifi kltr bir eit mze haline getiriyor(1949). Arnold'un, Powys'in, Jaegerln kltr kavram yalnz insanmerkezci deil, yunan merkezci de; mutlak'a ynelen bir tarif. Antropolojik davran ise greci bir davran, babadan kalma bir deer dizisi .ile balamaz ie, her toplumun kltr yoluyla deerler aradn ve bir lde bulduunu ileri srer. Antropolojinin grevi de bu saysz deerlerin srasn, eitliliini deimezliini ve karlkl mnasebetlerini tespit etmektir. Hmanistik kltr kavramyla ilgili Eliot'undur. Eliot, sosyal ilimlerle son yorumlar T.S. edebiyatlarn ve

filozoflarn kltr anlaylar arasnda bir kpr kurar. Hern Tylor'u zikreder hem Arnold'u. Bir mektep hocasymcasna tanmlar kltr: Ferdin uurlu olarak kendi kendine yetitirilmesi. Ortalama yndan kendini ykseltip sekinlere (elit) katlmas. Ferdin de iinde bulunduu toplumdaki belli bir zmrenin inan, dn ve duyu tarzlar. Topyekn toplumun daha az uurlu olan yaay tarzlar. Eliot, ikltr' baz antropologlar gibi somut anlamda kullanr. Kltr', bir kavmin btn karakteristik faaliyetlerini ve meraklarn ierir: at yar gn, 12 austos, son bir kadeh, kpek yarlar, nian tahtas, kaynam lahana, sirkeye yatrlm pancar kk,XIX. yzyln gotik kiliseleri ve Edgarin mzii gibi meraklar. Ayrca kltrn hem muhtevasnda hem de rgtleniinde bulunan ada antropolojik kavram cja benimser Eliot. Kltr yalnz bir ok faaliyetlerin toplam olmayp ayn zamanda bir yaay tarzdr. Bir yerde de yle der: Kltr, hayat yaamaa deger klar, somut olarak ele alnrsa, din, bir kavmin yaay tarzdr. Bu mnada o halkn kltr ile ayn eydir. Antropologlar, Eliot'un bir sekinler zmresi zerinde durmasn, hmanistik grle sosyal ilimlerin gr arasnda bir uzlama kurmasn pek beenmezler. Edeb dergiler de Eliot'un ileri .srd delillerin pek cidd olmad kansmdadrlar.
5 Szlklerde bir gezinti

Kltrn antropolojik anlam, halkn uuruna medeniyet kelimesinden daha ge szabilmi. Kltr kavramnn tarihesini tespit ederken nce ngiliz dilinin tannm bidesi olan Oxford Dictionaryden yararlanacaz. Kltr, colere mastarndan gelen latince Culturadan tremitir. Anlam: bakmak veya ihtimam gstermek. Ayrca yceltmek, pohpohlamak, iftilik anlamlarna da kullanlyor. Cultura, Hristiyan yazarlarnda ibadet mnsna geliyor. Eski Franszcada Couture, iken sonra Culture olmu. Aadaki anlamlarda kullanlm ngilizcede: Tanm, topra ilemek (1420); ibadet (1483); zihnin, yeteneklerin, davranlarm eitimi (1510); More, Hohbes (1651), Johnson (1752), Macaulay (1848), Hohbes kelimeyi jimnastik anlamna da kullanm (1628). Zeknn, zevklerin, davranlarn eitimi, gelimesi, incelmesi; bylece eitilen ve incelen yaay art yni medeniyetin entellektei yn. rnek olarak Wordsworth ve Matthew Arnold'dan yaplan iktibaslar yer alyor. Belli sanatlar ve teknikler kulanarak gelitirme: Silk culture (ipekilik), oyster culture(midyecilik), bee culture (arclk), bacterial culture (bakteri retme).

1893'de baslan orijinal Oxford Szlnde, 1871'de Tylor'un en nl eserine balk yapt Prdmitive Culturedan sz edilmez. Bu antropolojik anlam ancak krk yl sonraki szlkte (1933 eki) yer alr. Kelimenin antropolojik mnsn ilk belirten ngilizce szlk, Webster'in New International Dictionary sidir: Medeniyetin ilerleyiinde belli bir aama; bir kavmin ve sosyal bir topluluun kendine has baars. Yunan kltr, ilkel kltr gibi... 1936 basks, kltr kelimesinin bilimsel anlamn balk altnda belirtir. Birinci, ikinci balklar 1929 basksmdaki tariflerin hafife dzeltilmesinden ibarettir. Yeni tarifler yle: Irki, din veya sosyal bir topluluun arka-plann oluturan ayrc baarlar, inanlar, gelenekler btn... Kltr alam, kltr merkezi, kltr btn, kltr karm, kltr modeli, kltr olay ...gibi deyimlerde kltr bu mnda kullanlr. Antropolojide, bir kabilenin gsterdii aprak zellik. veya ayr bir insan biriminin

Bu cmleler, kltr kelimesinin sosyal ilimlerde uzun zamandr zel bir anlam kazandn ispat etmektedir. Ama tarif olarak pek salam olduklar sylenemez. Belli bir ilerleme aamas... Sosyal bir tabakann kendine has baarlar..-. Bir zmrenin arka-planm oluturan ayrc baarlar,., Bir kabilenin gsterdii aprak zellik... gibi deyimlerin birbiriyle ne ilgisi var? Anlatmak istedikleri gerek nedir? Bunlar Tylor'un asrlk tarifiyle karlatrrsak, kltr medeniyet demektir, nasl bir aydnla varabiliriz? Geri antropologlarla sosyologlar baka baka tarifler ileri srerler. Fakat her iki zmre de henz arad tarifi bulmu deildir. Bu kssadan alnacak hisse u olsa gerek: Kelimenin halk tarafndan kullanl ile sosyal ilimlerce benimsenii arasnda yarm asrlk bir fasla var. Lgatlar fazla titiz. Kelimenin yeni kullanlar onlar tedirgin ediyor... En iyisi bir Sosyoloji Szlne bavurmak. Kitapta 'kltrn tarifini Ellwood yapm (1944): Kltr, semboller yardmyla sosyal, olarak kazanlan ve sosyal olarak aktarlan btn davranlara verilen kollektif ad. uhalde 'kltr' deyince yolnz dil, alet yapma, endstri, gzel sanatlar, ilimler, hukuk, hkmet, ahlak ve din gelmez akla, kltr sayesinde yaplm olan madd aralar da gelir: yaplar, aletler, makinalar, iletiim aralar gibi. Kltrn esas ksm toplumun, sosyal geleneklerinde aranmaldr: bilgi, dnceler, inanlar, deer, ler, standardlar ve duyular gibi... Kltrn aktan aa grlen yn toplumun detlerinde, trelerinde ve messeselerindedir. Kltr btn olarak tarif etmek iin hem sbjektif hem de

objektif ynlerini dikkate almalyz. (Fazla bilgi iin bkz. Kroeber ve Kluckhchn, ag.e. sh. 3-66).
II Toplumsal Eylem de kltr, medeniyet ve deoloji Dnya tarihinde

Kltr, onsekizinci asr sonlarnda dnya tarihi ile ilgili almalarda, insanln terakkideki gelimelerini belirtmek iin, Almanya'da kullanlmtr. Adelung 1782'de nsan Soyunun Kltr Tarihi zerine Denemeyi yazd. Tarihi ye gre soyumuzun yaaynda, kiinin hayatndakine benzeyen sekiz dnem vardr. Adelung'un ada olan baka tarihiler de kltr ayn mnda kullanr. Hepsi de kelimeyi Franszca'dan alm. nceleri cultur olarak yazlan kelime, ondokuzuncu asrn sonlarnda Kltr olmu. Ortaa Franszcasmda kltr, din, mezhep mnsnayd. Kutur ve kotr srlm ve ekilmi bir tarla iin kullanlyordu. Kulturer ve kuturer fiilleri topra ekip bimek demekti. Onsekizinci asrda kltr, zeknn eitimi mnsna kullanlmaa balar. Kiinin entellektel gelimesi, bu gelimeyi salayacak alma. Adelung ile meslektalarnn Almancaya aktardklar kltrn anlam, benzetme yoluyla daha da geniledi: genel olarak insann fikr ve sosyal gelimesi. Kelime; ilk defa olarak kollektif .'bir arm kazanyordu. Ama hep ileriye doru bir atlm, bir iyileme, bir oluum anlam da ieriyordu. Dnya tarihi yazarlarnn yazarlarmmkinden baka idi. kelimesini kullanacakt.
Antropolojide ve Sosyolojide

gr tarz, tarih felsefesi Felsefe, kltr yerine Geist

Kltr, Almancadan ngilizceye geerken tekrar anlam deitirecektir. Tylor, kltr medeniyet yerine kullanr (Primitive Culture, 1871). Kayna Alman tarihi Kleinn: nsanln Kltrnn Evrensel Tarihi (10 cilt, 18431852). Tylor'a gre kltr kelimesinin etnografyadaki geni anlam; medeniyettir. Bir toplumun yesi olarak insann kazand bilgiler, inanlar, sanat, hukuk, ahlk, tre vesair kabiliyet ve alkanlklar btn. Bu, bir tariften ok bir tas-, vir; yeni ve zgn yan u: kltr artk bir ilerleyi ve bir olu deil, tarihin belli bir nnda gzlemlenebilecek, evrimi izlenebilecek bir olaylar btndr. Antropolojik kltr kavram ortaya kar bylece. Geri Herbert Spencer kelimeyi bu anlamda kullanmaz ama ilk ngiliz ve Amerikan antropologlar bu anlamda, kullanm hep. Mesela Surnmer, Keller, Malinowski, Lowie, Wisler, Sapir, Boas, Benediot. AB.D.de antropoloji kendini, 'kltr ilmi' olarak tarif eder. ngiltere'de ise antropoloji ikiye ayrlr: fizik antropoloji, sosyal antropoloji (fizik antropoloji insan vcudunun gelimesini ve bymesini inceler). Amerikallar

sosyal antropoloji yerine kltrel antropolojisi) deyimini kullanrlar.

antropoloji

(kltr

Sosyolojide kltr, ilk Amerikan sosyologlar tarafndan abucak benimsenir (Albion, Small, Park, Rurgsss ve Ogburn), ama antropolojide olduundan daha g kabul edilir, nk sosyolojinin byk kurucular (Comte, Marx, Weber, Tnnies, Durkheim) kelimeyi kullanmamlard. Ne yazk ki, bugn kltr, hem antropolojinin hem de sosyolojinin kelime hazinesi iindedir. Bununla beraber Fransa'da sosyoloji ve antropoloji bu yeni kelimeyi daha ge benimser. Delil isterseniz ite lgatler.. ngiliz lgatlerinin hemen hepsinde kltrn sosyolojik ve antropolojik bir tarifini bulursunuz, oysa Fransz lgatlerinin son basklarnda bile byle bir tarife rastlanmaz. Sebebi u olsa gerek: Fransa'da sosyoloji Durkheim'in kulland terminolojiye sadktr. Ayrca iki dnya sava arasnda Fransa'da sosyoloji snklemi, kltr kavram ise o esnada yaygnlam ve kesinlik kazanmtr. Kelime, Amerikan sosyolojisinin etkisiyle ancak kinci Dnya Savandan sonra ortaya kan Fransz sosyologlarmca kullanlmaa balamtr. yle bir yorum da yaplabilir: kltr deyimi, Fransz dncesinin klasik bir dnemine bal olduu iin, ister istemez, kelimenin hmanist mns ar basmaktadr. Ksaca.. Franszcadan alnan, Almancadan ngilizceye aktarlan 'kltr', dilden dile geerken, genileme ve benzetme yoluyla, yeni bir nans kazanm, ilk mnsn kaybetmemi, ama yeni mnlarla da zenginlemi.
Kltr ve Medeniyet

Alman tarihilerinin dilinde kltr lafz, daha nce mevcut olan Medeniyet'e ok yakn bir mn kazanr. Bununla beraber bir takm ayrlklar nerilir. Kltr, insanolunun fizik dnyaya, fizik evreye sz geirmek iin sahip olduu kollektif aralar btndr. baka bir deyile ilim, teknik ve uygulamalardr. Medeniyet ise insann kendini inzibat altna almas, fikirce, ahlaka, ruha ykselmesi in lzumlu olan kollektif aralarn tm, gzel sanatlar, felsefe, din ve hukuk gibi.. Ama bunun aksini ileri srenler de var. Onlara gre, medeniyet toplum yaaynn maddi ve faydac amalarna hizmet eder, aklcdr: emein, retimin, teknolojinin ilerlemesi iin gerekli bir aklclk. Peki kltr, o da toplum yaaynn daha hasb, daha manev ynlerini kucaklar, saf dncenin, hassasiyetin, idealizmin meyvesidir. Bu tekliflerden hangisine katlacaz? ki taraf da hem sayca birbirine eit hem de birikim olarak Amerikan sosyologlar ise, belki de beendikleri Alman sosyologlarna uyarak

(Tnnies ve Alfred Weber gibi) (bilhassa Mac Iver'le Merton).

ikinci

anlay

benimsemi

Fakat antropolog ve sosyologlarn ou byle bir anlay lzumsuz ve karanlk bulmu. Onlara gre ruhla madde, gnlle akl, kavramlarla varlklar arasnda byle bir ikilik kurulamaz. Sosyolog ve antropologlarn yzde doksan nedeniyet' kelimesini kullanmaz, 'kltr' kelimesini tercih ederler. Kimine gre bu iki kavram e anlamldr. Kimine gre farkl. Bu iki kavram ayran ada sosyologlar a gre, medeniyet kelimesi aralarnda yaknlk bulunan veya ortak bir kaynaktan gelen mill kltrler btnn belirtmek iin kullanlmaldr. Mesela Bat medeniyeti denince Fransz, ngiliz, talyan, Amerikan kltrleri anlalmaldr. Yani kltr kavram belli bir topluma baldr. nedeniyet' ise zaman ve meknda ok daha geni, ok daha kucaklayc btnler iin kullanlmaldr. Durkheim ile Mauss, nedeniyetten, belli btir sosyal organizmaya bal olmayan sosyal olaylar anlarlar; bu olaylar mill lkeleri aar, belli bir toplumun tarihi ile de snrlanamaz, milletlerst bir haytlar vardr (Annee Sociologque 12, 1909 1912, Note sur la notion de civilisation). Medeniyet kelimesi, ilm ve teknik gelime, ehirleme, sosyal organizasyonun giriftlii bakmndan daha ileri bir aamada bulunan toplumlar iin kullanlr. Kelimenin eski anlam bu idi. Zamanmzda daha ok, sanayileme, modernleme, gelime gibi lafzlar tercih edilmektedir. Medeniyet kelimesinin beraberlinde getirdii deer hkmlerinden syrlmann baika aresi yoktur.
Kltrn Tarifi

Tylorun ve bakalarnn tariflerinden esinlenerek yle bir tarif teklif edebiliriz: az veya ok kalplaan dn, duyu ve davran tarzlar; bu btn bir ok insan renir ve blr. Bylece kltr, belli kiileri hem objektif hem de sembolik olanak bakalarndan ayr bir topluluk haline getirir. Durkheimn tarifini Tylor'unkinden daha kucaklayc ve daha genel bulduumuz iin tercih ettik. Demek ki kltr her trl insan faaliyeti kucaklar. Fikri, hissi, harek her faaliyeti. Her eyden nce yaanlan bir eylem.
deoloji ve kltr

Markslara gre, ideoloji, kltrn paras deil btndr. Kimine gre ise kltrn bir unsurudur ideoloji. Toplumun btn iin geerli olmayabilir. Bununla beraber kltrn gerek ekirdeidir. deoloji, belli bir insan topluluu iin birinci derecede bir sosyoloji, tabi bir sosyolojidir. Her kltrde ideolojinin imtiyazl bir yeri vardr. deoloji

dadna birlik ve beraberlik peindedir. Ama muradna eremez ok defa. Birletireyim derken ayrr. Oysa kltrle deerler bir consensus yaratmak isterler, tabi bir consensus. deoloji, kltr iinde model ve deerlere kyasla daha rasyonel, daha vazh. Bu itibarla daha militan. Kltrn daha gevek ve daha yumuak meyvesi iinde salam ve sk (bir ekirdek. (Fazla bilgi iin bkz. Guy Rocher, a.g.e, Culture, civilisation et ideoloji, Kltr, medeniyet ve ideoloji blm, sh. 102-129).
III Bat, baka ne anlyor Kltr'den?

Lgatlerin verdii bilgi, bu eserlerden aldmz bilgilere kyasla ok s. Franszca szlkler kelimenin hmanist anlam zerinde daha ok duruyor. Paul Bobert'in be ciltlik kamusunda kltr iin u bilgiler verilmi: 1 Topra ekip bime, tarm. 2 Mikrop kltr, belli bir mikrop trnn uygun biyolojik artlar iinde yetitirilmesi. Mecaz: 1 Tenkit kabiliyetimizi, zevkimizi, muhakememizi gelitiren bilgilerin btn. (Bilgi, kltrn yaz geilmez art, ama yeterli art deil). 2 Kltr arada medeniyet yerine de kullanlr. Son on ciltlik Larousse'da da unlar okuyoruz: Culture, Latince Cultura'dan, mastar Colere: ekip, bime veya bir takm bitkileri yetitirme. Geni anlamyla, baz tabiat rnlerini yetitirme sanat: ipekilik. Mecaz: Baz zihin terimleri ile melekelerimizi gelitirme, zenginletirme; bu yoldan zenginleen bir kafa. Kltr, her eyi unuttuktan sonra kalan ey (Herrot). Kendimize mal ederek zihnimizi zenginletirdiimiz btn. Belli bir bilgi dal ile ilgili malmat. Bilginin belli bir biimi: miras: greko-latin kltr. Kltr fizik: beden eitimi. Mikrop kltr, doku kltr. Kltrel: kltrle veya medeniyetle ilgili. , Bir de Fransz Akademisi Lgati nin yeni basks iin hazrlanan bir tasary aktaralm. Tasary sunan: PierreHenri Simon Kltr: 1 Soyut ve genel anlamda, tabiata eklenen insan zekasdr, ama: tabiatn sunduklarn deitirmek, zenginletirmek, oaltmak. Bu anlamda kltr, topra daha verimli klmay amalayan abalarn ve tekniklerin btndr; baz hayvanlarn yetitirilmesidir; incilerin kltrdr. klasik kltn Fikri bilgiler manev

ve

2 nsan sz konusu olunca, kltr, edebiyat, ilim ve sanatlarla uraarak, mahade ve tefekkr yolu ile doutan mevcut melekelerin metodlu bir surette gelitirilmesidir. Gelitirilmek istenen alana gre, zeknm kltr, muhakemenin kltr, hassasiyetin kltr; nitekim kltr fizik de, rasyonel idman bareketleriyle vcudu gelitirmektir. 3 Bir sfatla beraber kullannca, belli bir disipline has bilgiler anlamna gelir; felsef kltr, edeb kltr, artistik veya fenn kltr. Kazan artlar, yahut bilgi biimi, kastedilerek: kitab kltrden, ampirik kltrden, otodidakt kltrden, yahut klasik, modern, teknik kltrden sz edilebilir. Mutlak olarak, geni, salam bir kltr. Genel kltr, kltr. her eit mesleki uzmanlamay destekleyen

Sosyal planda, bugn, bir medeniyetin zelliklerini gsteren entellektel, moral, madd yanlarnn, deer sistemlerinin, yaay sluplarnn btn: greko-latin kltr, bat kltr... (3.7.1972 tarihli Le Monde gazetesi).
Bitirirken

Acaba btn meden dnyann peinde kotuu bu kltr Fransa'da nasl ve ne kadar elde edilebiliyor? Bu soruyu cevaplandrmak iin 1973'de baslan bir kitaba bavuracaz: Culture, Personnalite et Societes. Esere yle balam Gerard Belloin: ubat 1970 de drdnc plan mnasebetiyle yaymlanan bir raporda kltr ileri komisyonu genel sekreterlii yle diyordu (komisyona bakanlk eden Akademi yesi Pierre Emmanuel): Franszlarn % 58i kitap okumuyor. % 87'si tiyatroya gitmiyor. Genlerin % 81 hi konser dinlememi. Zaten 1914'den beri beri sadece musikiye ayrlan tek salon kurulmam ya.. Yirminci yzyln son eyreinde Fransa'nn kltr durumu byle! 1855lerde evlenen erkeklerden te biri, kadnlarn yars evlenme czdanlarn, okuyup yazma bilmediklerinden, bir ha izerek imzalyorlarm... retim teknikleri son derece geliti. Bununla beraber Franszlarn % 58i kitap okumuyor. Kitap yl iin Fransz komisyon bakan Julien Cain yle demi: Okuma konusunda Fransa azgelimi bir lkedir. Oysa kitap, kltr edinmenin temel aracyd ve aracdr. Demek ki okuyanlarla okumayanlar aa yukar birbirine eit. Acaba okumayanlarn sosyal nitelii nedir? 1971'de yaymlanan altnc plan raporuna bir gzatalm. ilerin % 74', kyllerin % 82'si kitap okumuyor. Kitap okuyanlar gentirler, eitim grmlerdir, halleri vakitleri yerinde ailelerdendir, kentte otururlar. Raporun kard netice u: okuma bir snf meselesidir. Franszlarn ou da tiyatroya gitmez. Raporun verdii rakama gre gidenler % 13. Seyircilerin te birinden ou niversite

rencisidir. % 13' ise hoca ve aratrc. Franszlar tiyatroyu sevmez mi acaba? Ne mnasebet baylrlar. Tiyatro sevenlerden bir ou iktisad imknszlklar yznden tiyatroya gidemiyor. 1 _ Gzmzde o kadar byttmz batnn kltrce en gelimi saydmz lkesi Fransa, bir kara cahiller yurdudur. Oysa tannm Amerikan romancs Upton Sinclair, bir Amerikal, bir Avrupalnn doarken sahip olduu kltr ancak elli yalarnda elde edebiliyor diyordu. 2 Komunun tavuu komuya kaz grnr. nsanln btn aa yukar ayn durumdadr ve azgelimilik bize mahsus bir vasf olmaktan uzaktr.

DEOLOJ FKRYAT MIDIR?

Asrn balarnda Arapann en ksr kkleri alacak bir veludiyet kazanm dilimizde. O dnemin mefhum reticileri arasnda en yaman. Gkalp. Fikirden mefkure, mfekkire/fikriyat uydurulmu. deolojinin Trkede ilk karl tek kelime olarak fikriyat dr. Edebiyat, riyaziyat, arziyat gibi. Zamanla batda ideolojinin mns deiir. Bununla beraber yazarlarmz kelime olarak fikriyat dan vazgeseler bile, ideolojiyi hep fikriyat olarak anlarlar. deoloji, belli bir tarife balanm berrak bir lfzdan ok, ymuakagillerden bir hayvandr bizde. Necip Fazl, dergilerde yaymlanan denemelerini Idelocya rgs balyla kitaplatrr. Remzi Ouz Ank'a gre kelimenin onbe yirmi yllk bir mazisi vardr, ideale rakip olarak kullanlyor, ama idealdeki btnlkten mahrum nk metafizik yok. Profesr Hseyin Hterni, lk ile karlar ideolojiyi. Marksizm nasl bir ideoloji ise, slmiyet de yle bir ideolojidir stad iin. Aa yukar ikiyz yldan beri bat dillerinin ba bels olan bu kelime gnmzde dallanp budaklanm ve iinden klmas g bir lgaz (bilmece) olmutur.
Kaynaklardan sz edersek.. .

Felsefe, ideoloji, dnya gr..., ayn gerein ayr isimleri. Felsefe, eski Yunan'dan onsekizinci asrn sonlarna kadar bat dncesinin btnn kucaklam. Hudutlar mehul, ihtiyar ve 'anm bir kelime. De Tracy, onun yerini tutsun diye uydurmu ideoloji'yi nsan ilimlerinin btnn kucaklayacakt kelime. Konusu fikirler olacak, yani psikolojiyi de, mant da ierecekti. Dnceye dman Napolyon, ideolojiyi metafizik bir gevezelik olarak damgalad. Mefhumu uursuz bir glge gibi kovalayacakt bu bkm. O dnemin en drst, en aydnlk dnce adamlar kelimeye eski itibarn kazandramayacakt. Zamanmzda ideolojinin en yaygn tarifi: Sosyal bir snfn yar hakikatlerini sergileyen 'bir nevi yutturmacadr. De

Tracy'nin uydurduu kelime gzden dnce, felsefenin yerini tutacak baka bir deyim bulunur: Weltanschaung, Dnya gr diye Trkeletirilen bu Almanca szcn kirli bir mazisi yok. Esnek ve mphem. Emperyalizmin taarruzlarna kar gen zeklar uyarmak iin ideolojiler, idrkimize giydirilen deli gmlekleri dir demitim. Bu dstur, ideolojiler aleyhine ideolojik bir ikazd. Bat dncesinin, daha dorusu dncenin, reddi iin bir fetva sanld. Ynlar tefekkre her zaman pheyle bakmtr. Bilgiyle zrhlanmam kalabalklar iin arya kamayan bir yabanc dmanl emniyetli bir hisardr. Ama mr boyu hisarda oturulmaz. Ya aydnlarmz... onlar da milletleraras dnce pazarlarnda gnllerine gre tek izm bulmular. Mstariplerimizin biricik dilddesi: Obscurantisme (obskrantizm). Nihayet dev kocam. Ve surlarn arkasnda bekleyen btn yalanlar, btn ideoloji enkazlar karanlk ve amurlu bir sel gibi skn etmi lkeye. deolojiler tehlikelidir, amenn... gelimemi beyinler iin. Ama uzak denizlere alanlar pusuladan vazgeemez. Kaosu kozmos yapan insan zeks, tecrbelerini ideolojilerde sergilemi, tecrbelerini ve fetihlerini. Eski toplumlar, hayatn srlarn mitoslarla ada insann hrsz feneri: ideoloji. aydnlatm;

Hamlet me'yus lnda aln yazmz okur gibi oluyoruz: yaamak veya yok olmak. deolojilere gzlerini kapamak srle raz olmaktr. Tenkit zihniyetini boan byle bir ruh ikliminde hakikatler deil sloganlar konuur. Yasaklanan ideolojilerin yerine yeni putlar geer: sinema, spor veya siyaset yldzlar. Yabani, tahtadan ve tatan putlara tapar; meden insan, etten ve kandan putlara demi Bernard Shaw. deoloji, haikikatin btnn kucaklamaz. deolojiler sisle kark; fakat dumanl diye reddedecek miyiz? Hibir ilim hakikatin btnn sunmaz. nsan ilimlerinin hepsi de bir yanyla ideolojidir. deoloji, yani belli bir medeniyetin, belli bir inancn, belli bir cemaatin mdafaa silh. Bir topluma eref veren ansiklopediler bile bu sulamadan kurtulamam. Onuncu asrda kaleme alman hvan Safa risaleleri Fatm devleti iin hazrlanan siyas bir mdafaanme imi. Diderot'nun ba mimar olduu XVIII. Asr Fransz Ansiklopedisi, gelien burjuvaziye yol gsteren siyas bir klavuz, diyorlar. Dilimize, 'Cumhuriyetten sonra misafir edilir deoloji. Eski lgatiler kelimeyi: Mebhasl efkr, lm-i efkr, Akln suretleri ilmi... gibi tabirlerle karlalarlar. Szlklerimizdeki bu mphemiyet bizi artmamal.

1796da uydurulan kelime, Fransz Akademisi'nin Lgatine 1835de alnm; tarifler gdk ve topal: dnceler ilmi, dncelerin kayna ve kuruluu hakknda sistem. Yllarca sonra yaymlanan Littre'nin Byk Kamus'unda da vuzuh yok. stad kelimenin yaratcs olan Destutt de Tracy'nin adn bile anmaz, ideolojist ile ideolog'u bir tutar. Oysa ideolojist-bilindii gibi Cabanis ile De Tracy'nin kendilerini adlandrmak iin uydurduklar bir kelime. deolog ise, ideclojistleri kmsemek iin Chateaubriand'n icad ettii, Napolyon'un yaygnlatrd bir tabir. Kelime, ne Ghambersn Cyelopedia'snda, ne Britannica Ansiklopedisinde, ne ngilizce Sosyal limler Ansiklopedisi'nde var. Encylopedia taliana, ideolog diye onsekizinci asr sonu Fransz yazarlarn sralam sadece. Paul Robert'in Szl ideolojiyi anlatrken bir sr yazardan rnekler alr ama bu yazarlar iinde tek marksist veya marksizan yok. Son yllarda yaymlanan baz kamus ve ansiklopediler geen nesillerin bu garip ihmlini telfiye almaktadr. 1950'den beri Lalanden Felsefe Szl, ve 1970'de kan Encylopedia Universalis gibi. Ksaca diyebiliriz 1950lere kadar, batnn hibir byk szlnde ideolojinin sosyal ve politik mnlarn bulamayz. deolojinin felsefedeki (Marx ncesi) anlamlar iin en tafsilatl ve en gvenilir kaynak Picavet'nin altiyz ksur sayfalk byk eserdir: Les Ideologues (Felix Alcan, 1891). Tekrar ediyoruz.. Yirminci asrn ikinci yarsna kadar ideoloji, ya dnceler midir, yahut Napolyon'un, metafizik gevezelikler' diye ktledii hayattan kopmu laf ebelikleri. Sosyolog Gurvitch, kelimenin Marks yaymlarda geen eitli anlamlarn yedi balk etrafnda toplar: 1 uurlu veya uursuz vehimler (aldatc terkipler); 2 Sosyal durumlarn deerlendirilii; 3 Bu vehim ve yorumlar hakl gstermek iin hazrlanan doktrinler; 4 Bir snf tarafndan yaratlan ve onu hakl gstermee yarayan her trl medeniyet eseri; 5 Sosyal ilimler ve daha geni olarak insan ilimleri (marksist ekonomi hari); 6 Felsef bilgi (dorulamas olmad iin); 7 Din (doru olmad iin). Sosyologun tavsiye ettii k yolu ideoloji, siyas bilgi mnsna kullanlmaldr. Zamanmzda yaplan bir aratrma bu szcn otuz ayr anlamda kullanldn gstermi. Polonyal bir sosyolog (Adam Schaff) karkl nlemek iin yle bir tanm nerir: deoloji, yerlemi bir deerler btnne dayanan bir toplumun, zmrenin veya kiinin ilerlemesi iin varlmas dnlen hedefleri tyin eden dnceler sistemi. deoloji ile ilmin snrlarn izmek son derece g. Yirminci asrda tarih, ok defa ve aktan aa, siyas bir ideolojidir. ktisat da, sosyoloji de yle.

Gramsci'ye gre, her aydn, belli bir karlarn allayp pullayan bir ideologdur.

itima

snfn

Bir kelimeyle ilkel toplumlar d dnyay izah iin mitlere ba vurmu. Gelimi toplumlarn sosyal ve politik dnyada pusulas: ideolojiler. Valery'nin mit iin sylediklerini ideolojilere de tatbik edebiliriz: Sz sayesinde var olan, sz sayesinde yaayan her ey. Kafamz ideolojilerle ylesine dolu, ideolojilerle o kadar kaynamz ki, dncelerimizi onlardan ayrmak imknszlam. Hatta ideoloji yapmadan ideolojiden bile szedemiyoruz, stikbal ideoloji; kinat ideoloji, say, ak, reel, sonsuz, adalet, halk, iir., dnyann kendisi ideoloji.

SMRGECLK VE KLASK ANTROPOLOJ

Antropoloji, Avrupa'nn imal ettii bir 'bilgi dal. Kelime hem slm dncesinin hem de Osmanlnn yabancs. ada antropologlara gre, sosyal antropolojinin tarifi; insan toplumlarnn ilmi. Ama tarih gsteriyor ki, bu toplumlar incelenirken boyuna ad deitirmiler; lkel, yaban, arkaik, geleneksel. Bu vasflarn hepsi nc dnyann btn veya paralar iin kullanlm. nc dnya konumam imdiye kadar, bu sessizlik dneminden yeni yeni kyor Yani ktalar arasnda bir diyalog olmam. nc dnya neresi? Batnn smrgecilik itihasn kabartan geni ve dank bir lkeler btn. Antropoloji, Avrupa d toplumlarn belli tarihi artlar iinde yorumu idi, onun ilkel, geleneksel, yabani, arkaik diye damgalad toplumlarn ortak zellii: smrgelemi olmak. ok defa smrge olmaa elverili olduklar iin ilkellikle damgalandlar. Antropolojinin smrgecilikle ilgisi, nc dnyann smrgelikten kurtuluu ile belli oldu aka. Smrgeci emperyalizmle antropoloji ada. kisi de ondokuzuncu asm ikinci yarsnda dodu. Bunun iindir ki evrimci antropoloji mspet bir ilimden ok Bat'nn karlarm maskeleyen bir ideoloji. Trk aydn, bu yeni ilimle uzun zaman ilgilenmemi. Neden ilgilensin? Antropolojinin konusu da deil; baka kavimlere yutturmak istedii yalanlar da yok. Antropoloji ok yakn bir dnemde niversitelerimize kabul edildi ama hangi merhalelerden getiini, hangi cinayetlere gereke diye kullanldn hl bilmiyoruz. yle diyelim: nce Viktorya ann emellerini dile getiren bir antropoloji var. Bu dnemde alan inceleyen ile nazariyei kendi toplumlar ile kaynam kimselerdi. Hakikati aratrmaktan ok, kendi dnyalarnn, kendi medeniyetlerinin stnln kabul ettirmek istiyorlard. Evet ama az ok rasyonel bir temele de dayanmak zorundaydlar. Bu temel, toplum iinde yaayan insann ayniyetidir. Morgan, Eski Toplum adl eserinin ilk sayfalarndan itibaren yle der: insanoullar ayn babann ocuklardr, ayn ilerleme

konaklarnda ayn ihtiyalar duyarlar, ayn sosyal artlar "iinde kafalarnn ileyii de ayndr. Avrupa, bir yandan byle derken, bir yandan da ilkel dedii kavimleri insafszca krp geirir. imdilik bu elikinin altn izmekle yetinelim. Evrimcilik, insann deerini tarihe dayanarak verir. Tarih, insanolunun kucanda yaad tekdze bir ortamdr. Geri, Comte'un Spencer'in Marx'n tarih anlaylar birbirinden ok farkldr ama hepsi de insann birlii inancna dayanr. nsanlar arasndaki farklar belli bir tarih durumun eseridir. Btn toplumlar ayn aamalardan geerler. Tek ynl evrimciliin anahtar bu tarihi aamalar yahut evrim aamalar kavramdr. Belli artlar iinde ve belli bir corafyada bir araya gelen insanlar belli iktisad, sosyal ve kltrel btnler yaratr. Antropolojiye gre, medeniyetleri yaratan, madd istihsal mnasebetleridir. Her toplum belli bir anda, teknik ve ekonomik bir aamay temsil eder. nsanlar hayvanca bir kalabalktan yabanilie, yabanilikten barbarla, barbarlktan medeniyete geerler. Sanayi devrimi anda, evrim merdiveninde ykseli ls: teknolojidir. Zeka ilkelde de, barbarda da, medeni insanda da var. Bunun iindir ki insanlk, benzer artlar iinde, ayn aletleri ve aralar yaratabilmi, benzer messeseler kurabilmitir. 18. asr, Avrupa'nn inanlarna ters den hereye, btl inan diyordu. Yeni antropoloji iin, bunlarn hepsi de belli gelime derecelerinde izah yaplabilen alkanlklardr. Bugn bize sama gelen bir ok detler, kaybolan bir toplumdan kalma artklardr. Geri kalm lkeler iin rahatlatc bir ideolojiydi bu. Nasl olsa onlar da kalknacak, onlar da ayni istasyonlardan geerek, batnn refah seviyesine ulaacaklard. Yaplacak i, sabr ve tevekkl iinde tarihin akn beklemekten ibaretti. Evrimci antropoloji ile muarefeleri olmayan Cumhuriyet sonras aydnlarmzdan bir ou Avrupa'nn sunduu bu teseliyetkr dnceleri, tarihi maddecilik ad altnda kolayca benimsediler. Fakat smrgecilik dzeni yine de kyordu, hi deilse Avrupa. ilminin namusunu kurtarmak, ktann entellektel hkimiyetine glge drmemek lazmd. Bu sefer de fonksiyonalizm imdada yetiti. Denildi ki eskiden antropolog ktphanede alan soyut bir nazariyeci idi, alan aratrcs ise bir bilgi salaycs. Oysa imdi antropolog, hem alan inceler, hem de kendine zge kavramlarla alann tasvirini yapar, yani hem aratrcdr, hem nazariyeci. ada antropolog, Viktorya dnemindeki meslektalar gibi smrgeciliin destekleyicisi deildir, daha geni, daha cihanuml deerlere gnl vermitir. Fonksiyonalizmin kurucular iin Avrupa, insanln btn olmad gibi en mkemmel temsilcisi olmak vasfndan da uzaktr. Bir Malinowskiyi, bir Radcliffe-Brown'u hatrlayalm.

Malinowski'ye gre, antropolojinin amac, yalnz baka kltrleri nazari planda sigaya ekmek deil, Avrupa medeniyetini de yarglamaktr. yle der; nsanlar rofbotlatran teknik terakkinin, insan-d ve lgn mahiyetini vurguladm diye karamsarlkla sulandm, iyi ama bir ounuz benim gibi dnmyor mu? Modern makinalamann amasz hamleleri btn ruh ve sanatkrane deerler iin bir tehdit deil mi? ... Antropoloji, hi olmazsa benim iin, standartlam medeniyetimizin dna katr, bir nevi romantik kanat a. Viktorya dnemi iin antropoloji, medeniyet ncesi toplum biimlerinin incelenmesi idi, ama bu toplumlar modern dnya ile kaynatrmakt. Malinowski iin mesele ok daha aprak; antropoloji bat kltrnn bambaka kltrlerle temas sonucu domutur, bu bakalk abucak giderilebilecek mahiyette deildir. Byle bir karlatrmann nazari ifadesidir antropoloji ve nceleri bilimsel deildir. Antropolog, karlatrmal frenskler izeceine, uzun zaman alanda yaamaldr, toplumu ierden anlamann tek yolu bu. Eskiden bunun tam tersi olmu, Frazer, totemizm zerine oniki ciltlik bir deneme yazm: Altn Dal. stada sormular: gidip grdnz, m yabanileri? 'Ne mnasebet' demi, 'Allah saklasn. Bir baka antropologa (Lowie) sorarsanz, evrim aamalarnn tek izgi halinde birbirini izledii, palavradr. Gerei inceleyenler bilirler ki, sosyal gelime hep ayn izgiyi takip etmez, eitli rklar ok eskiden ve hzla baka baka istikametlere ynelmi ve birbirinden ayrlmtr. Her alanda basitten apraa, insan topluluklarnda ise aa dzeyden st dzeye geildiini ileri sren nazariye hi bir esasa dayanmyordu, demek. u halde Avrupa'nn stnlk iddias da lftan ibaretti. Bir toplumun teknik ve ekonomik alanda daha ileri olmas, sosyal ve ahlaki bakmndan da ileri olmasn gerektirmez. ktisad kalknma gerekleince toplumun yeleri arasnda daha kmil mnasebetler kurulmaz mutlaka. Ne bilgelik artar, ne adalet uuru. Belki aksi olur, zira (iktisad gelime ile insann insan smrmesi daha da keskinleir. Ksaca, toplumlarn ilerleyiini yalnz ekonomik ve teknik seviyeye, baka bir deyile, altyapya bakarak deerlendiremeyiz. Daha dorusu tek l bu deildir. Medeniyetin btn alanlarda stnl diye bir ey olamaz, olsa olsa teknolojik bir stnlk, tabiat zerinde egemenlik sz konusudur. ada antropolojiden ok eyler renebiliriz ama hep ihtiyatl olmak, iddialarn arkasndaki gerek maksatlar gzden karmamak, Avrupa'nn her ileri srdn mutlak hakikat saymamak, hatta bunun tersine dnmek artyla. Antropoloji slm dnyasn ciddi olarak ele almamtr, alamaz da. Fakat ada ilmin btn bulularndan yararlanmak slm dnyasnn yan izesmiyecei bir grevdir. Unutmayalm

ki, hikmet mslmanm kaybedilmi mal. amz ilmi de, hikmetin bir paras olduu lde dikkatle incelenmelidir.

ORYANTALZM : SMRGECLN KEF KOLU

bn Haldun zerine Avrupa'nn almalarn incelerken oktandr uur altnda yaayan bir inan berraklam ve son ifadesini bulmutu: Oryantalizm: smrgeciliin keif kolu. Zaten btn izmler idrakimize giydirilen deli gmlei deil miydi? Oryantalizm: smrgeciliin keif kolu parlak foir forml ama her genelleme gibi hakikatin ancak bir ksmn belirtiyor. Oryantalizm elbette ki yalnz bu deil. Tarifi son derece g olan bu disiplinler btn herhangi bir slogana hapsetmek imkansz. Batnn kamuslar bu mphem mefhumu daha da mphemletirmi. XIX. Asrn niversal Szl yle diyor: Dou kavimlerine ait bilgilerin btn: felsef grleri veya yaay tarzlar, Dou dillerinin, ilimlerinin, trelerinin, tarihinin incelenmesi.. Oryantalizm, yeni bir ilimdir. Bir mnas da Bat kavimlerinin menelerini, dillerini, ilimlerini, ve sanatlarn douya borlu olduklarn ileri srenlerin sistemi. Geni anlamda, dou yaay biimlerinin taklidi (Lorousse). ada bir kamus da u bilgileri veriyor: Douya ait nesneler ve Dou dilleri ilmi... XVIII. asrda trkriler, inuazriler modasyla balayan Oryantalizm XIX. asrda, Msr seferinden, Yunan istiklal savandan ve Cezayir'in fethinden sonra geliti (Paul Robert). Gzel ama Oryantalizmin konusu olan bu orient neresi? Yine Larousse'a bavuralm: Avrupa'nn batsna -kyasla douda bulunan lkelerin btn: Asya, Msrn batta Avrupa'nn bir ksm. Bununla beraber Akdeniz'de snrlar olan lkelere daha ok Levant denilir. Oryantalistler, btn Afrika ile Okyanusyay da inceleme konusu yaptklarndan hepsine birden Orient dediler. Ama Akdeniz ticareti, Akdenizin dou snrndaki blgelere Levant adn verdiinden, Msr'a Trkiye'ye, Kk Asya'ya ve ran'a dou ad verilmez oldu. Bizce, Dou (Sibirya mstesna) btn Asya ktasyla Msr iin kullanlmaldr yalnz. Oryantalist ve Oryantalizm kelimeleri Bat kamuslar iin olduka yeni. Oryantalist ngiltere'de ilik defa 1779'da kullanlm. Fransa'da 1799 da. Oryantalizm Fransz Akademisi Szl'ne 1838'de kabul edilmi. Ne var ki, Dou, Avrupa'nn dikkatini asrlardan beri kendi zerine ekmi. Seyyahlar, politikaclar, sanat adamlar,

asrlardr merak etmi Douyu. Rodinson gelimesini kalm izgileriyle yle anlatr:

Dou

ilimlerinin

Pariste Yaayan Dou Dilleti Mektebi Konvansiyon tarafndan 1795'de almtr. Kurucusu: Langles. Mektebi Avrupa'daki Oryantalizm faaliyetinin merkezi haline getiren Silvestre de Sacy. Von Hamimern kurduu dergi de Oryantalizmin byk bir rol oynayacaktr (1809-1818). gelimesinde

Ondokuzuncu asrn balarndan itibaren Dou ile ilgili bir ok dernekler kurulur: 1812'de Paris Asya Dernei. 1822'de Journal Asiatique yaymlanmaa balar. 1823'de Royal Asiatic Society of Great Britain and reland. 1834'de dernein gazetesi yaymlanr, Hint'de William Jones ve arkadalarnn kurduu Benal Asya Dernei ve Gazetesi (1832). Dernein Bombay kolu da 1841'de kendi gazetesini karmaa balar. 1842'de Amerikan Dou Dernei de bir dergi yaymlar. 1845'de Leipzig'de Alman Dou Dernei ve Gazetesi. Onsekizinci asrn ikinci yansndan itibaren Rusya'da da, Dou, inceleme konusudur. 1804'den itibaren Karkor'da ve bilhassa Kazann mslman blgelerinde Dou dilleri, niversite eitiminde yer alr. yi ama Oryantalizm btn bu milletleraras almalara ramen cidd bir ilim hviyeti kazanm mdr? Rodinson'un bu soruya verdii cevap kesin bir 'hayr'dr. Dinleyelim: 1. Oryantalizm, Sinoloji, iranoloji v.s. diye bir ey yoktur. Konular ve zel proglematikleri ile tanmlanan belli ilm disiplinler vardr. Tarihin eitli dallar olan sosyoloji, demografi, iktisat, lengistik, antropoloji veya etnoloji gibi. Bu ilimler eitli kavimlere veya (blgelere u veya bu dnemlere uygulanabilir. Bu kavimlerin, bu blgelerin veya devrelerin zellikleri dikkate alnabilir. 2. Dou diye bir ey de yoktur. Dnya zerinde bir sr kavim, lke, blge, toplum var. Bunlarn bazlarnn srekli veya geici olarak vasflar var. Bu antitelerden birini veya birounu ele alan her ortak alma, belli bir dnem boyunca devam eden baz ortak vasflara dayanmak zorundadr. Spesifik kalan baka karakteristikleri kendi dnda brakmak zorundadr. 3. Oryantalizm iinde mahpus kalan, bir getto'ya kapanan ve ok defa bundan holanan nice oryantalist var hl. Baka kltrlerle uraan Avrupal bilginler amel ve geici bir takm zorunluluklarla karlatklar iin Oryantalizm mefhumunu uydurmular. Mensup olduklar topluluun baka topluluklar zerindeki hakimiyeti Oryantalizm mefhumunu glendirmi ve bu durum olann gr asn adamakll arptmtr.

4. Oryantalistler kendi gettolarndan honutturlar dedik. Uzmanlamann icaplar, profesyonelliin cazibeleri yznden bu honutluk daha da vahimlemitir. Uzmanlama ciddi ve derinlemesine her ilm alma iin kanlmazd. Ama olaylarn sakatlanm ve snrl bir adan grlmesine de yol ayordu. Profesyonelliin cazibeleri de batan karcdr: evreden grlen hayranlk, itibar ve stnlk, belli bir ortamda iktidara ykselebilme hrs. ok snrl bir iktidar ama elde etmek iin harcanan gayretleri dnrsek Napolyon veya Sezar'a yakacak bir hrs. Profesyonel uzman yetitiremeyen azgelimi lkeler bu uzmanlarn etkisinden kurtulamazlar. Baka disiplinlerdeki uzmanlar oryantalistleri kendi gettolarnda kalmaya zorlarlar. Marx bir lkenin hayatn parlamentodaki mcadeleler arkasndan gren kimseleri meclis budalalar diye vasflandryordu. eitli budalalklar var. lm problemleri sadece kendi uzmanl hudutlar iine sktrarak grmek de bir nevi budalalk deil mi? 5. Bu davranlar daha da vahimletiren bir husus var. bir oklar konformist bir tutuculua yakalanmlardr. Tutuculuk ok kere uur altdr. Konformizm ise davranlarda bir kolarasyon. Kurulu messeselere sadakatten ayrlma yalnz hatal bir davran deil zararldr da. Tutuculuk deikenlikten korkmak, deikenlie gvensizlikle bakmak demektir. Her istikrarszlk endie vericidir. Oysa istikrarszlk tarihin kanunudur. Tutucu, hareketin aleyhindedir. Bugnk strktrlerin srp gitmesini ister. Bu gnk strktrler ebedidirler, nk ebedi esaslara sadktrlar. Edward Said, Oryantalizm konusunda Rodinsondan daha zalim. Emperyalizmden ok can yanan Filistinli edebiyat hocas iin Oryantalizm bir felaketler kumkumasdr. Dou, Avrupann maddi kltrnn ve uygarlnn ayrlmaz bir parasdr. Oryantalizm, bu uygarln kltrel ve ideolojik adan deiik bir anlatm eklidir deiik bir kelime hazinesi, bir eitim ve reti; kurumlar beraberlii, hayaller ve dnceler toplam, doktrinler ve hatta smrge ynetimi iin gerekli brokrat kadrolar ve yerli ynetim elemanlardr Oryantalizm. Dou hakknda ders veren, yaz yazan ve aratirma yapan herkes oryantalist'dir. Ayrca genel veya zel anlamda, etnolog, sosyolog, tarihi ve filozoflar da, kendi bilimsel disiplinleri ile birlikte oryantlizmin iine katmak mmkndr. Onsekizinci yziyln sonu ele alndnda Oryantalizm, douyu konu edinen kurumlarn tamam, verilen beyanatlar, taknlan tavrlar, yaplan benzetmeler, bir cins reti ynetim biimi veya hkmet eklidir. Bu cins Oryantalizm batnn stnlk srdrme taktii, dou zerine otorite kurma abasdr....

Ksaca, Oryantalizm, ngiltere ve Fransa'nn douya kar zel bir ortakldr. 'Bu kelime, hi olmazsa onsekizinci yzyl balangcna, kadar, sadece Hint ktasn ve ncil'de ad geen lkeleri kapsamna alm bulunuyordu. Fransa ve ngiltere ondokuzuncu yzyln bandan 2. Dnya savann sonuna kadar Dou'nun douculuun yegne egemen gleri idi. Savatan bu yana Dou'da Birleik Amerika ne gemi ve konuya aynen ngiliz ve Franszlarn geleneksel gr alar ile yaklamtr..., 1840larn sonlarndan Birleik Amerika'nn sahneye kt gnmze, kadar geen devrede, akademilerle, kitaplarla, kongrelerle, niversitelerle, d ileri bakanlklar ile, bir hikmet nazariyeci gibi aktarlmaya allan bu fikir sisteminin, aslnda korkun olduu kadar basit ve anlalmas kolay bir seri yalan kumkumas olduu bilinmelidir... Bir ka neslin birlikte alarak uzun yatrmlarla meydana getirdii nemli bir doktrinler ve uygulamalar paketi... nsan ilimleri objektif olamaz. lim de belli bir erevenin, belli bir snfn adamdr. Bir inanlar btnnn iinde, bir sosyal yaatann tam ortasnda yahut en azndan yaad toplumun paralar arasndadr... Bilgi her ynden hayatn artlar ile evrilidir. Bilgiye sahip olan yahut onu kullanmak isteyen hi bir insan bu koullar deitiremez... Douyu inceleyen kii, ister Avrupal, ister Amerikal olsun, kendi gereginin zorlad tamel kurallarn dna kamaz... Oryantalizm coraf bir ayrm deil, bir seri karlar toplamdr. Bu kadar geni bir alan incelemee nereden balayacaz? Said, belli bir snr izmek iin Althusserin koyduu bir mefhumdan faydalanyor; problematik. Oryantalizmin kucaklad meselelerin tamamn ngilizlerin, Franszlarn ve Amerikallarn Dou hakkndaki dnceleri ile snrlamay dndm. Sonra yazar bu davrannn mucib sebeblerini bir bir sralyor. Said iin, btn Oryantalizmlerin ortak yn Bat kltr iinde, Dou'da kurulmu bir cins otorite olmalar... Bu eserde zerinde durduum amalardan biri Oryantalizmin tarih otoritesini aa karmak ve Oryantalizmin iinde otorite kurmu kiileri tantmaktr... Doubilimci, air veya bilgin olarak doudan sz aarken, onun srlarn batya yarar bir biimde ele almakta ve onu bat iin konuturmaktadr. Sylediklerinin iinde dou hi bir zaman n plana gemez... Eer dou kendi kendisini takdim edebilseydi herhalde sonu baka trl olurdu. Sonra yazar, byk bir tevazu ile itiraf ediyor: Bu kitap bir balangtr... Belki u srada yaplacak en nemli aratrma Oryantalizmin yerine neyin geebileceini dnmektir. Dier kltrler ve dier halklar, bask ve ynetme emeli tamadan, hr ve bamsz bir gr as ile nasl incelebilir? Yazarn bu program hangi lde gerekletirdiini, kitab dikkatle okuyanlar anlayacaktr. Said devam ediyor: Bu kitab ksm, onibir blme ayrdm 'Oryantalizm Alan adn

tayan ilk ksm, zaman ve tarihsel tecrbe iinde Oryantalizmin geni bir tablosunu izerek ayn zamanda onun felsefi ve politik motiflerini ele alr. Dzenlenen ve Yeniden Dzenlenen Oryantalizm adn tayan ikinci ksm, modern Oryantalizmin geliim izgisini incelemei hedef tutar. Bu ksmda bir kronoloji izlenerek airlerin, sanatkrlarn ve bir lde deer tayan bilginlerin eserlerinde yer alan ortak noktalar aratrlr. Bugnk Oryantalizm bal altnda gelien nc ksm ise, nceki Oryantalizmin bittii yerden, yani 1870lerden balar. Bu devir 2. Dnya Sava ile en yksek noktasna ulaan Dou'nun byk smrl adr. 3. ksmn son blm, hegomanyann ngilizlerin ve Franszlarn ellerinden Amerikallarn ellerine nasl getiini anlatr. Said'in kitab dokunulmaz birer hakikat diye yutturulan hain ve sinsi yalanlar bir bir deviriyor. Dnceye aran bir dnce kitab, aydnlk, retici. Uyuuk zeklar tokatlyarak uyandrmaa alyor. Susan milyonlarn mdafaanamesi. Makyavelizmlerin ferman dinlettii bir dnyada tarafszlk meziyet olabilir mi? Oryantalizm bomba kitap, ykyor ve aydnlatyor. Belki sakin bir aydnlk deil ama yldrmda sknet aranr m? Okuyacak ve ok defa kendi kendinize kzacaksnz. Dman, hepimizin ortak dman: Yalanc Avrupa ve uursuz Orta-Dou insan. Oryantalizm, zerinde ok konuulan bir kitap. Konuulan, daha dorusu, konuulmas lzm gelen. Filistinli bir Arab, nc Dnyann ne korkun bir gaflet iinde bocaladn sergiliyor; alarn dnya niversitelerine ve basnna geren btn bir uzmanlar gruhunun karsna, sizi yalanclar diye kyor. Aa yukar ayn konuyu ileyen Rodinson, ihtiyatl bir hayranlkla eseri tavsiye eder: arkiyatlar, elektrik cereyan gibi sarst kitap; arkiyatlar, yerli yazarlar tarafndan uurlu veya uursuz birer ajan olarak damgalanmaa alktlar. Ama bu defa darbe, ehliyetini kabul ettirmi bir ngiliz edebiyat hocasndan geliyor... Said'in takdire deer yn Avrupa Oryantalizminin ondokuzuncu ve yirminci asrlardaki ideolojisini aydnlk bir tarife kavuturmasndandr. arkiyatlara, sandklar kadar masum olmadklarn anlatabilirse, yerinde bir i yapm olur. Tehlike urada: Said'in tahlilleri snrlarna kadar gtrlrse, Jdanov'unkine benzeyen yanl bir hkme varlabilir. Burjuva ilmi, proleter ilmi gibi mbaal tasnifler kabilir ortaya. Nitekim, zencilerin ilmi ile beyazlarn ilmini birbirinden ayran bir ok kontesftaterier grlmtr. Nice aydnlar, smrge ilmi ile emperyalistlerin ikni diye iki ayr ilimden sz etmeye baladlar. Yanl ve tehlikeli bir yol. ok doru! Hele bizim gibi mzmin bir fikir tembellii iinde bocalayan toplumlar iin.. Dnce, nans demek. Bir hatadan kurtulurken daha byk bir hataya dmek, dnce tarihimizin

en az yarm asrdr hidi olduumuz bir alnyazs. Kendimizi, batnn iml ettii arptc bir aynadan seyrediyor, daha dorusu, bu aynadaki hayale gre ina etmeye alyoruz. Said'in kitab tartlmaz bir hakikatler mecellesi deil, sisleri datan bir projektrdr. Ik, ok defa, gzlerimizi kamatryor; aydnlatlan eyay deil, sadece aydnl gryoruz. Kendimize ait milletler aras sempozyumlarda admzn bile gememesi beni ok zmtr. Acaba inkr edilen bir liyakat m sz konusudur, yoksa gerekten bu kadar ehliyetsiz miyiz? Neden Oryantalizm e uzaktan veya yakndan benzeyen bir kitabn altnda bir Trk'n imzas yok? ada aydnlarmzn Bat karsnda davranlarn iki air ok gzel zetlemi. Birincisinde Mazoist bir teslimiyet, bir yanp ykl dile geliyor. arkn ufuklar adn tayan iir yle balyor: Daldm gznde vehm uyuyan susmu ufkuna; Ey ark, kanmadn m asrlarca uykuna?.. Hl huua kubbeler en hisli bir penh, Hl minarelerde tevekkl diyen bir ah, Hl saaklarnda gler bayku evlerin, Hl kpek enikleri serper sokakta kin, Hl hurafeler yaatr her rk kafes, Hl beik gcrts, hl o tozlu ses... Ykselmeyen tazarru'un ey ark bitmiyor, Hayy lel-felah m gkler iitmiyor... Snsn fezalarnda skn ileyen seher, Dnsn zeminlerinde de isyana secdeler, Diz kmesin sar ge ksz dualarn, Yaksn btn ufuklar artk belalarn, Her zulm, kahn bomaya bir para kan yeter; Ey ark uyan yeter, yeter ey ark, uyan yeter!... Ali Canip Yntem Diz ken bir isyan. Yanl anlalan, daha dorusu, anlatlmak istenen bir dman. kinci air daha cokun ve bir anlamda daha insafsz. izilen ark aa yukar ayni: Kafes, han, hamam, adrvan.. Kafes, han, hamam, adrvan.. Gm tepsilerde rakseden sultan. Mihrace, padiah.. Binbir yanda bir ah. Nazma gre, dakikada binlerce baslan kitaplarn, yani Avrupa'nn grmek istedii ark bu. Fakat byle bir ark, hibir zaman yoktu. Ve olmayacaktr. ark, Avrupa'nn buday ambardr. zerinde a esirlerin kvrand bir toprak. Sonra air hzn alamayarak Piyer Loti'ye verip veritiriyor: Senden yakndr bize, Kirli muamba derilerimizden birbirinize geen

Tifsn biti. diye grlyor. Ali Canib'e kyasla daha baarsz, daha kt ilenmi msralar. syan hep ayn. Hedef yine yanl tyin edilmi. Ama bu defa slmiyet deil, Avrupa sulanyor. Avrupa'nn belki en susuz, daha dorusu en sorumsuz bir temsilcisi olan szde Trk dostu Piyer Loti. Evet, airlerimiz, zaman zaman kkremi; Namk Kemal, Renan'a atm, ama Batnn yalanlarna, deliller gstererek k tutan ilim adamlarmz nerede? Edward Said'i okurken eksikliklerimizi daha yakndan grdm. Trkiye henz bu ayarda bir ithamname kaleme almak ehliyetinden uzaktr. 1 Avrupa'y tanmyor. 2 Kendi mazisini bilmiyor. Edward Said, yalnz Oryantalizm denilen bitmez tkenmez okyanusu taramakla kalmam, bu ii yaparken boulmamak iin nasl bir usule bavurmak gerektiini de hocalarna yani Avrupa'ya sormu. Said, Avrupal bir hmanisttir. Foucault'yu, Althusser'i dikkatle incelemi. nsan ilimlerinin ideoloji olduunu niversitedeki almalar ile zaten biliyor. Edebiyat ve siyaset arasndaki ilikiler mehul deil. Ksaca Bat irfannn btn hazinelerinden haberdar. Kitap, Trkeye evrildi. Oryantalizm sadece okumak bile kolay kolay eriemeyeceimiz bir seviye gerektiryor. Tercme, btn olaraik hi de fena deil. Teferruata ait bir takm yanllar bulup gstermek hi bir ie yaramaz. Bizce eksik olan aydnlatc notlardr. Trk okuyucusu eserdeki ahslar tanmaz. Mefhumlara, yabancdr. Ksaca meseleyi rahata anlamas iin hazrlayc bilgilere ihtiyac var. 1960lardan sonra byle bir kitap yazmay ben de ok isterdim. Kitab tandktan sonra, byle bir iin stesinden gelemiyeceimi anladm. Said'in kaynaklarndan ou, benim de zaman zaman faydalandm kitaplar. Ama byle bir terkibi yine de baaramazdm. Said, bana gre, fazla insafsz. Emperyalizmden ok az yanm. Yine de bana kyasla daha az doulu. Sanyorum ki Trk aydnlarnn bugn yapabilecei en isabetli i, Saidleri evirmek ve yorumlamak. Bu da dile kolay. Fert plannda aczimiz aikr. Toplum sz konusu olunca, bu nisb aciz, mutlak lsne varyor. Said ngilizce yazyor yani okuyucusu, btn medeniyet dnyas. Yalnz nc Dnya'ya seslenmiyor. Hayalimiz ne kadar geni olursa olsun, bizim okuyucumuz bir ka yz kiiyi amaz. Said'in kitab iki dnyann bir muhasebesi. Orta ada balayan, daha dorusu, hristiyan dnya tarafndan balatlan bir hesaplama. Dou, gyaben verilen mahkmiyet kararlarnn farknda bile deil. lk defa olarak uurlu bir ses ykseliyor. Al Canib'in, Ey ark uyan yeter, yeter ey ark uyan yeter feryadn tekrarlamaktan baka yapacak iler de var. lk i okumak. On ksur yl nce kelimeletirdiim bir hakikati, Oryantalizm, smrgeciliin keif kolu cmlesini Edward Said'in kitabnn kapanda grmek beni ok sevindirdi. Demek

ki, selahiyetli aratrmalarn

bir ilim adam da benim gibi dnm ve benim kelimelerimle zetlemiti. Heyhat,

yanlmm, eser in aslnda byle bir forml yoktu, Trkeye eviren, benim buluumu mir mal sanm olacak ki, Edward Said'e armaan etmek cmertliini gstermi.

ORYANTALZMN KAYNAI
Akl a veya Aydnlklar Asr... kelimelerin, ne nemi var? Edebiyat tarihileri, Fransa'nn, belki de insanln en bereketli, en hummal aratrmalarn iine alan o dnemi iki tarih arama sktrmlar: 17151789. Bir yaratclar veya hocalar dnemi, ykan fakat ayn zamanda ina eden, Fransz Devriminin mayalam asr. Hkmdarlarn filozoflua gz diktii, filozoflarn kendilerini hkmdar sand bir devir..

Zekay hakikatin fethine kanatlandran biricik klavuz, metottur, gvenilecek tek k, akln . Voltaire, ezelim ala, diye haykrr, alak kilisedir, daraalar, zincirleri ve korkun engizisyonu ile kilise. Rousseau, ekine ekine itiraf eder: herkesin bir yobaz taraf var, ben de bir bakma yobazm. Yazk ki bu yobazlk kimsenin hibir zaman houna gitmiyecek: hogr. Bu yeni devir, Avrupa uurunda ortaya kan bir buhran, bir kendini bulma, bir aray devri. Avrupalnn bak asnn deitii, mevcut deer hkmlerinin ait st olduu, kilise basksnn yerine hogrnn getii bir aydnlklar a. Bu dnemi bize en ehliyetli ekilde tantanlarn banda gelen bir Fransz aydn da Paul Hazard. Konuya ayrd iki ciltlik deerli eserine kulak verelim. Ne tezat! Ne ani gei. Onyedinci asr insannn holand, mertebeler diziiydi, inzibat, otoritenin salamay yklendii nizam, hayat sk skya dzenleyen aslar.. Onsekizinci asr insanlar ise basklardan, otoriteden, naslardan nefret ederler. Birinciler hristi yandr, ikinciler hristiyanla dman; birinciler ilh hukuka inanr, ikinciler tabi hukuka! birinciler farkl snflara blnm bir toplumda yaarlar, ikincilerin tek ryas eitliktir. ocuklar babalarna atmaktan zevk alrlar, yle sanrlar ki dnyay yeni batan kuracaklar, dnyaya geldiler ya, artk her ey dzelecektir. Ne var ki birbiri ardnca gelen nesilleri alkalayan dalgalar, bu kadar hzl ve bylesine kesin bir deiiklii izah edemez tek balarna. Franszlarn ou Bossuet gibi dnyordu, birden, Franszlar Voltaire gibi dnmee baladlar, bu bir devrimdi, 1680'lerle 17151er arasnda gerekleen bir devrim. Bierre Bayie'in dedii gibi, akldan yana olanlarla dinden yana olanlar yanda kazanmaa alyor ve btn dnen Avrupana seyircisi olduu bir kavgada meydan okuyorlard birbirlerine. Saldranlar ar basyordu yava yava, itizal (heresle) artk ne tek bana idi, ne de gizli. nkr, maske takmyordu, rlplak ortadayd. Akl artk dengeli bir hikmet deildi, eletiren bir gzpeklikti Herkese kabul edilen mefhumlardan phe ediliyordu, tanr mehul ve akl ermez gklere itiliyordu. Hereyin ls insand, yalnzca insan. Kendinden baka hikmet-i vcudu da yoktur insann, gayesi de. Yeni bir felsefe kurulmalyd, metafizik ryalardan vazgeen bir felsefe... lh hukuktan syrlm bir politika ina edilmeliydi, esran olmayan bir din, naslara dayanmayan bir ahlk... Bu yeni Avrupa'nn slm dnyasna, dou alemine bak da deiecekti elbet. Bu deiiklii de yle anlatyor Hazard: ... 1860'lerde Avrupa uuru bir buhran iindedir. Rneansdan doan ve Devrimi hazrlayan Avrupa'nn dnce tarihinde bundan daha nemli bir devir yoktur. Vazife hissi zerine

kurulmu bir medeniyetin yeni filozoflar, hak fikri zerine kurulmu bir medeniyet ikame etmek isterler; vicdan haklar, tenkit etme hakk, akln halklar, fert ve vatanda haklan. nsan bir mahkeme nndedir, yeniden sorguya ekiliyor: gnahsz msm, sulu mu? Amacn, dnyadaki yaay m, ebed saadet mi? htilaf bugn de karara balanm deildir. Bugn de, din, felsef, siyas, sosyal problemleri ortaya atarken, ayn dncelerle kar karyayz. Akim hkmdar olduu o ada bile, akl doyuramamaktadr insanlar, herkes bir ak tanrsnn susuzluu iindedir. Mistisizm de o an zellikleri arasnda. phe, tereddt, endie... Avrupa her zamanki gibi aray iindedir, hakikati ve mutluluu aryor yine... dncelerin akn izlerken, bir kere daha anlyoruz ki yaaymz ynelten madd gler deil fikr ve ahlk glerdir. Avrupalnn ruh dnyasndaki bu deiikliin sebebleri nedir? Seyahatler oalm, mahade ufku alabildiine genilemitir. Bir Sir William Temple, siyas hayatn dadalarm terkederek, seyahatnamelere dalar: baka lkelerde de bize benziyen insanlar yaamaktadr, onlarn da kanunlar, rfleri, devletleri var. Temple, in'in Peru'nun, Tataristan'n, Arabistan'n siyas ve ahlk hayatna eilir. Bu yeni dnyann haritasn incelerken, eski dnyay yneten prensipleri tekrar ele alr. Pierre Bayie, yerlemi kanaatleri tenkit ederken yolcularn mahadelerine dayanr. Dnyay tanmann kazandrd ilk hakikat, hereyin izaflii'dir, mutlak yoktur dnyada. lmin balangc phedir, phe etmeyen hi bir eyi incelemez, hi bir ey incelemeyen hi bir hakikati kefetmez (Chardin). Avrupal yeni yeni tiplerle kar karya gelir: iyi kalpli yabani, Msrl bilge, Mslman Arap... Mslman Araplar da ayn ilgiyi uyandracak myd acaba? Orta adan bu yana Hz. Muhammed eitli hcumlara uramt, ama seyyahlar da alimler de el ele verip bu asrlk yalanlar tasfiye edeceklerdir. Bu alimlerin banda Herbelot'yu, talebesi Galland', Oxford niversitesinden Pacocke'u, Utrecht'te dou dilleri hocal yapan Reland', Gambridge niversitesinde Arapa okutan Ockley'i grrz. Bu Avrupal bilginler, metinleri yeni bir gzle okuyacak ve eskilerden ok farkl hkmlere varacaklardr. Hz. Muhammet'le ilgili ama sapan masallar bir yana brakacaklar ve Araplarn ehadetine bavurunca Hz. MuhammetUe Sahabelerinin, gerek kafa gerek gnlce teki kavimlerin en nl kahramanlarna denk olduunu anlayacaklardr. Mslmanlarn aklndan gemeyen samalklar onlara aitmi gibi gsterilip cerhedilmi, ilemedikleri sular isnat edilmi Araplara. Marifet mi bu? Hakikatte islmiyet akla uygun bir din, gzel ve asil, slm medeniyeti

ise stn bir medeniyet, dnyay barbarlk sarnca, dnce ve kltrn haklarn slmlar korumutur. Baklar deimiti, bir zaman knananlar imdi seviliyordu ve bu devrim ksa bir zaman iinde gereklemiti. Artk herkes baka trl gryordu islmiyet! 1708: Ocklay'in ikiyz yl sonra bile tartlan bir hakikat veya bir vehmi, aka gndeme getirdii yldr. Ocklay'e gre, Batnn Dou'ya stnl bir masaldr. Yaay Dou'da daiha mutludur. Dou da bir ok dhilerin vatandr. Allah korkusu, itahalar dizginlemek, tedbir ve basiret, her hal ve krda haya ve itidal gibi insan insan yapan konularda, Bat, Dou'nun hikmetine en kk bir ilvede bulunmamtr. Bu dnce Avrupa'ya yaylr. Boulainvilliers Kontu adl bir Fransz, Herbelot'yu, Pacocke'u, Reland', Ocklay'i saygyla yadettikten sonra, kesinde bir nuhammet'in Hayat'n kaleme alr. Oha gre de her milletin kendine mahsus bir hikmeti vardr, Muhammet Araplarn hikmetini temsil eder, sa yahudilerinkini... Seyyahlar eitli rfleri, yaay biimlerini, felsefe ve dinleri grm ve hereyin izaf olduu sonucuna varmlard: aksi fikirler ileri srlebilir, hereyden phe edilebilirdi. Seyahatnameler de yeni bir ufuk, deiik bir bak imkan sunuyordu batya. Her biri tek ve gerek hakikat olduunu iddia eden, taban taban zt grlerin, her biri en mkemmele ulatna inanan, birbirinden farkl medeniyetlerin varl karsnda Avrupal artk inanmyordu o zamana kadar kendisine anlatlanlara. Bir seyyaha gre, Avrupa'nn kendi kendine yetebileceini ve baka medeniyetlere hi ihtiyac olmadn sananlar burunlanndan tesini g-remiyenlerdir sadece. Avrupa dou alemiyle temasa gemitir bir kere: hrstiyanln karsna slmiyet! karan, tek bana kendi ahlkm, kendi hakikatini, kendi mutluluunu bulmu bir baka dnya. stelik Avrupa'nn uurunu sarsacak, Avrupa'y kendinden pheye drebilecek kadar da etkili.

ikinci blm
SLM DENEN MEHUL
Her nesil yeniden yazar tarihi, maziye yeni sualler sorar. Toplumlarn diri ve uyank tecesss, karanla gmlen devirleri para para aydnlatr. Gemi gelecein malzemesidir. Dnle bugn, bugnle yarn denizden iki damla. Vakanvisler, zaman mumyalam. nsanolu, btn gna ve sevaplaryla o usuz bucaksz kat ummanmda. Arap tarihileri,' grdklerini ve duyduklarn olduu gibi kaydetmi. Okuyucunun hrriyetine mdahale etmek istememi. ranl tarihiler,, iire daha dkn. Osmanl ise vakalar

zincirinde sebep ve netice balan aram. Cevdet Paa byle diyor. bn Haldun, ondrdnc asrda yeni bir ilim kurmu.. Beer ilimlerin ilmi, daha dorusu temeli olan mran ilmi. Sosyal tarih, yani medeniyet tarihi, insanla slm dnyasnn armaan. Bat iin tarih,, onsekizinci asra kadar bir masallar yndr, destandan daha tatsz, romandan daha abes bir yaz tr.. Ondokuzuncu asr tarih asrdr Bat'da. Bizde, tarihten kopu asr. Cevdet Paa gibi zirveler, bu hakikati unutturmamal. Tanmamz kendimizi. Bakalarn nasl tanyabilirdik? Avrupa'y Avrupa'nn istedii kadar tandk. Asya, kifini bekleyen bir seyyare, slmiyet, mavi sakaln krknc odas. Tanmyoruz kendimizi, tanmak da istemiyoruz. Yaamak istiyorsak, dnyadaki yerimizi bilmek zorundayz. Abdullah Cevdet Dozy'nin slm Tarihini dilimize evirmi. Kitap, yalanlarla, anlayszlklarla dolu. Ama mazbut ve batnn tarih anlayna olduka uygun, ehbenderzade, Dozy'nin yanllarn dzeltmek iin kaleme sarlm ve 1910larda iki ciltlik bir slm Tarihi yazm. arkiyatlarn nasl hataya dmek zorunda olduklarm, akl delillerle irfan dnyasna ispat eden o nefis eser bugn de deerini korumaktadr. ehbenderzade 'leri tanmak Hristiyan tarihilerin de iine gelmemi, materyalist tarihilerin de. Biz de hocamz batnn kaytszln paylamz. Avrupa tarihileri zamanla kendi hatalarn dzeltmee altlar. Bugn bir Dozy'nin uurlu ve uursuz yanllarn tekrarlayacak bir slmiyat, ilim evreleri tarafndan slklanr. Evet, slmiyet! gerekten tanmak iin onu btn icaplaryla yaamak yani Mslman olmak art. Avrupallar, byle bir mazhariyetten mahrum olduklar iin slm dinini btn derinliiyle kavrayamazlar. Ama slm medeniyetini, baka bir de-yile, slm'n d grnn daha tarafsz, daha olduu gibi kavramalar da imknsz deildir. Bize gelince.. Yakn zamanlara kadar dilimizde okuyabileceimiz slm Tarihleri be taneyi amaz. nce, bir arkl kaleminden km ve dilimize evrilmi slm Medeniyeti Tarihi. Zeki Megamiz'in Trksye kazandrd bu kitaibm yazan Crci Zeydan Efendidir (yazl tarihi: 19021908, Trkesi 1912, be cilt. Yeni harflerle ikinci bask dal, stanbul 1971-1972, 2 cilt). Kim bu Crci veya Corci Efendi? Terbiyeli, malmatl, kelli felli bir Arap. Protestan kolejinde okumu, galiba eczac da. Mesleinden pek holanmam. Yazarla vermi kendini. El-Hill dergisini kurmu. Romanc, dilci ve tarihi. slm Medeniyeti Tarihinin balca kaynaklar: arkiyatlar: Sedillot, Goldziher, Kremer.. Arapa eserlerden yaplan ilavelerle zenginlemi kitap. Yazar, modern ark hayatna dair bilgilerini de eklemi bunlara. Zeydan, orijinal bir

aratrc deil ama gaip metotlarn kullanan Hristiyan bir Arap yazar. Bir nevi Ahmet Mithat. Mslman olmad iin slm medeniyetini btn ruhu, btn scakl, btn mahremiyetiyle kavrayamam. Kitabn nsznde yle diyor: slm tarihi eski ala yeni a birletiren kpr. Kadim medeniyet, slm tarihi ile sona erer, bugnk medeniyet slm'la balar. Romanc, Walter Scott'un akirdidir. Tarihi herkesin kolay okuyabilecei bir slpla yazm. Abbase adl roman da dilimize evrilen yazar, tarihindeki avamilie mazeret bulmak iin yle diyor: Arap dnyas ocukluk amdadr henz. Trkeye evrilen bir baka eser de, Barthold'un slm Medeniyeti Tarihi. Kprl Tatarcadan evirtmi eseri. 1940'da geni izahlar ve dzeltmelerle yaymlanm. Kprl bu ie niin lzum grdn yle anlatyor: Tarihlerinin bin yllk bir devresini 'Yakn ark slm Kltr' dairesi iinde geiren Trkler iin, yaratmak hususunda kendilerinin de byk rolleri olan bu kltr laykyle tetkik etmek, yalnz ilm deil, mill bir mecburiyettir. Fikir ve sanat tarihi, din tarihi, bir kelimeyle itima tarihin btn ubeleri iin, bu mecburiyet daima kendini gsterir-. Ne yazk ki, bu ihtiyac karlayacak cidd bir kaynaktan mahrumuz, Kprl'ye gre/ Geri, Zeydann Medeniyet-i Islmiye Tarihi ile Seyyid Emir Ali'nin iki ciltlik Tarih-i slm var. Ama O yzlerce sahifelik eserlerden, slm medeniyetinin dnya tarihi iindeki hakiki yerini ve tekmln renmek mmkn deildir. Oysa istenilen kitap hazr: Barthold'un-Rusas 1918de yaymlanan slm Medeniyeti Tarihi. Filhakika, slmiyatlarn slm dnyasna kar duyduklar alaka, Birinci Dnya Savandan sonra bir kat daha artm. Fakat yazlan kitaplar iinde slm kavimlerinin tarih tekml n anlatan yok. Oysa Barthold, slm medeniyetini, cihan tarihinin umumi kadrosu iinde, yalnz dahil deil, haric milleriyle de tasvir ve izaha allmtr. Ne yazk ki, eser Onbeinci asrdan sonraki mslman dnyasnn ok acele ve eksik bir tavsifini yaparak beklenmedik bir anda biter. Yazar, Trk tarihinin en mhim ve en parlak bir devri olan Osmanl mparatorluu nu pek sathi olarak tanyor. imal Afrika memleketleriyle ve Arap dnyasyla da fazla uramam. Eserinin sklet merkezi, ranllarla eski Trkler. Ksaca, Barthold da slm medeniyetini azametiyle aksettirmekten uzak1. btn ihtiam ve

Araftayz. rfanmz maziye balayan kprleri berhava ettik. Bu fetret dneminde klavuzlunuz ister istemez Avrupa olacak. Fakat bat yazarlarn byk bir dikkatle okumak, uurlu veya uursuz yalanlarn dzeltmee almak, yaplacak ilk i. Bugn Bat tarihileri ok eserler yazyorlar. Mesel daha bir geni, ok Barthold'la daha bir ihatal Miquell

kyaslamak bile imknsz. slm ve Medeniyeti kendi dnyamzn meselelerine k tutan nefis bir kitap. 1985de Armand Coiin kitap evi tarafndan Dnyann Kaderi dizisinde yaymlanm. Mellifi: Andre Miquel. ok zengin bir bibliyografya. Ye rnek alnacak bir alma. Dilimize bir an nce kazandrlmas gereken bu aydnlk ve mmkn olduu kadar drst kitab hararetle tavsiye ederim. Gen aydnlarmz bir medeniyet tarihi nasl yazlmaldr, grsnler ve ibret alsnlar.

EHBENDERZADE AHMED HLM

ehbenderzade krkdokuzunda lm, Ziya Gkalp gibi. Galatasaray'da okumu. Kenan Rifai ile tanm m? Neden tanmasn! O da, btn adalar gibi Sultan Hamid'e dman. Bir ara Fizan'a srlm. Oradan Msr'a gemi. Esmeri tarikatna slk etmi. Ittiihad ve Terakki iktidara gelince stanbul'a dnm. Ama istibdatla mcadelesi devam etmi. ehbenderzade'yi tanmyorum. ok mehull bir denklem. ki cildlik bir slm tarihinin yazar. Kitap, Dozy'nin hatalarn dzeltmek iin kaleme alnm. Balca vurabalya's oryantalistler. Bununla beraber hi de yobaz deil. Renan^a kar ok yumuak... Yazdklarnda evrenin basks ne kadar mevcut? Karmzdaki ehbenderzade rl plak m? Yoksa belli bir rol oynamak iin mi sahneye km? Bilemem... Muhakkak olan u ki asrmzn yobazlarna benzemiyor. Zaman zaman arla kasa da abucak toparlyor kendini. Belli ki ilm bir inzibattan mahrum deil. Dozy'yi tenkit ederken arada bir ly karyor. Fakat Dozy'nin uyandrd fke ylesine byk ki zamane yobazlarn stne sratmamak iin sesini fazla ykseltmi de labilir. O devirde Dozy'ye atmak her mslman aydnn grevi. Said Nursi'nin yllarca sonra kaleme ald Risalelerde Dozy hl yok edilmesi gereken bir dmandr. Dozy, evirenin de adn lekeleyen lnetli bir isim Ama bsbtn hakszlk da etmeyelim, Dozy'den nce slm dnyasnda okunan belli bal bir slm tarihi var myd? Sanmyoruz.. Halk arasnda itibar gren, Sirenlerle Cevdet Paa'nn Ksas-i Enbiya s idi. Ahmediye ve Muhammedi ye gibi manzum eserleri bir yana brakrsak okuma yazma bilen vatandalar evliya tezkereleri ile menaklb kitaplarna bavurmak zorundaydlar. Bunlarn hepsi de belli bir gr tekrarlayan ve halka anne style beraber alanan telkinleri sunan yan dini, yan destan eserciklerdi. Crci Zeydann Medeniyet-i slmiye Tarihi bile henz evrilmemiti dilimize. Abdullah Cevdet, himmet gsterip Dozy'yi evirdi, yoksa ehbenderzade onu tashih iin byle bir slm tarihi de yazmayacakt. ehbenderzade'nin eseri Dozy tarihinin fasl balklarn kullanr. Yani tebih caiz ise bir anti-Dozy'dir. Francesco Gabrieli'nin Hz. Muhammed ile ilgili kitabnda, Gabriedi, Dozy'den ok daha ihtiyatl, sorumluluunu da idrk etmi1. Bununla beraber iki yazar arasnda ok byk bir anlay fark bulunduunu sanmyorum. ehbenderzade de Namk

Kemal gibi Avrupallarn slmiyeti anlamayacaklarn pein pein vurgulam. yle ya... hristiyan olanlar iin slmiyet' uydurma bir dindir. Kur'an'a inansalar kendileri de slmiyet! kabul ederlerdi. Avrupalnn dinsizi ise her eyi ilim menurundan grr. Ve esasen dinlerin hi birine inanmadndan slmiyet! de reddeder. Bundan sonra yazar, ilmin, felsefenin ve dinin yetki snrlann dikkatle izer. Bu ereve iinde slm nasslar akla uygundur. Son tahlilde dinle akl arasndaki hi bir ihtilf yoktur. Gen nesillerin byk bir dikkatle okumas gereken sayfalar.. Yazar, inanlarn arkasna snmyor. Her meseleyi tek tek ele alp tartyor. nanlarn akln muhakemesine ekiyor. slm Tarihi rasyonalist bir kitab. slm camiasnca tutulmay da eserin deerini ispat ediyor. slmiyet cihan lsnde, kabule ayan olmak iin byle bir imtihandan gemek zorundadr. Nitekim slm filozoflar (Farabi, bn Sina, El Biruni, bn Rd) slmiyeti Yunan felsefesiyle karlatrm ve hikmetle dinin ayniyetini ileri srmlerdi. amzn hikmeti de ilimdir. Yirminci asr mslman yazarlar byle bir karlatrmay gze almak zorundaydlar. Nitekim Said Nurs Islm nasslarm amz ilmi ile uzlatn ispat iin risale stne risaJle yazd. Fakat ehbenderzade, ann dncesini Said'den daha iyi tanyor. kinci Merutiyet aydnlarnn tereddtlerini, phelerini, bir kelimeyle dillerini ok iyi biliyor. Tek kusuru slbundaki derbederlik. Efganiler, Abduh'lar, Akifler zincirinin bir halkas ehbenderzade. Hl bir slm tarihimiz yok. kinci merutiyet intelijansiyas, bir Abdullah Cevdet, bir Rza Tevfik, bir zmirli, bir Said Halim, bir Mehmed Ali Ayni, bir ehbenderzade teker teker incelenmedike byle bir ii baarmamz dnlemez. Oryantalizm, irfan tarihimizde byle bir dnemin varlndan habersiz veya habersiz grnmek istiyor. Acaba yle desek hat m etmi oluruz: kinci Merutiyetteki slrn dncenin en toplayc, en selhiyetli temsilcisi Ahmet Midhat. Fakat Hace-i Evvel, ehbenderzade'den daha geveze ve daha dank. Efendinin arkasnda bir Galatasaray yok. Kendi kendini yetitirdii iin sesini kalnlatrmak zorunda. Draper Reddiyesi lzumundan fazla kabark. Serahat bol. Vuzuh yok. Zamanenin gdk tecesss stadn serseri ve serazad cevelanlann takip edemiyor. Anti-Draper, Draper'i ve o am Bat dncesini incelemi kimseler iin cazip. Efendinin slb derbederlii kitabn okunmasn bir kat daha gletiriyor. ehbenderzade, oryantalistlerin ounu kartrm. Bir Carra de Vaux'yu, bir Muir'i, bir Renan' tanyor. Ne yazk ki kitabnda Ibn Haldun'un ad gemiyor. Balanmas g bir kusur. Tarih felsefesinin kurucusu yzde yz rasyonalist bir dnce adam olarak Filifbeli'ye byk bir yardmc olabilirdi. ehbenderzade'nin bu cehaletini nasl izah edeceiz? yle: Galatasarayl, daha ok Fransz kltrnden

feyz alm bir Trk aydndr ehbenderzade ve Galatasaray'da okurken bn Haldun Bat iin bir alka merkezi deildi artk. O, Dozy ile urarken Fransa'nn tecesss alan slm dnyasndan uzaklamt, slm Tarihi, ktphanelerimizde uzun mddet unu-tulduktan sonra bir yayn evinin himmetiyle yeniden okuyuculara sunuldu2. Esefle bildirelim ki bu asil al ka kitabn aleyhinde oldu. Mslman okuyucu, eser Trkl ile tannm bir messese tarafndan yaymland iin, allkas esirgedi. ehbenderzade'nin kitab, stelik ok deerli erhlerle de zenginletirilmi. Ziya Nur beyin kalemine borlu olduumuz mtalaalar, ada bir fazln kolay (kolay bulunamayacak aydnlatmalar. Bat'dan da, komu lkelerin fikir adamlarnda da faydalanmak hem borcumuz, hem de vazifemiz. Ama nce kendi insanlarmz tanmakla mkellefiz. phe yok ki Crci Zeydann Medeniyet-i slmiye Tarihi, btn eksikliklerine ramen, hl bereketli bir kaynak. Fuat Kprl'nn Barthold tercmesi, konu ile uraanlar iin emsalsiz bir alma. Ne var ki, gerek ehbenderzadenin Dozy'yi dzeltmek iin kaleme ald slm Tarihi, gerekse Ziya Nur'un dikkatli ve titiz erhleri bizim iin ok daha lzumlu ve faydah bir klavuz. ehbenderzade hem Arapa, hem Farsa, hem de Franszca biliyor. Hayat tetebbu ile gemi. Ziya Nur ise drst ve alkan bir slm mtefekkiri. Sular! Trk olmak m? Dnce susuzluu iinde kvranan gnmz genleri kendi dnyalarnn barndan ykselen bu dost sesleri ibret ve dikkatle dinleseler hem ufuklar geniler, hem de bir kadirinaslk borcunu demi olurlar. Bir not Abdullah Cevdet hakknda bir doktora tezi... Da gibi kitabiyat, eitli arivler, bitmez tkenmez polis raporlar. Tezi sunan, eski harfleri skemeyecek kadar hazrlksz. Cevdet'i ne bahasna olursa olsun maddeci ve slmiyet dman gstermek istemi. kinci Merutiyetten kalma bir pein hkm. O dnemin Mslmanlar Dozy'yi evirmesini affedememilerdi stadn. O smr tanmayan tecesss, bir oklarnn rahatn karmt Oysa Cevdet, yobazla dman, irfana ak bir airdi. Dozy'yi evirirken de balca amac, mslman yazarlarn hristiyan tarihiyi dzeltmeleri idi. Nitekim nce maarif vekletinde bir komisyon kurulmu, sonra da Ahmet Hilmi Bey, vazifesini ihmal eden encmenin yerine, beklenen tenkitleri byk bir vukuf ve ciddiyetle kamu oyuna sunmutu Tarih-i slm (1328-1327). Bir zamanlar Namk Kemal de Hammer'in hatlarn dzeltmek iin Osmanl Tarihini kaleme alnt. Renan Mdafaanmesi ise, o blent zeknn hamiyetini ebediyete kadar ispat edecek bir vesikadr. Midhat Efendi Draper'e kzarak Niza' lim ve Din de Amerikal ilim adamna olduka sert (bir ders vermee kalkmt. Evet., ne Kemal, Kenan'la boy lebilir, ne Hace-i Evvel Draperle. Her ikisinin eseri de ideolojiktir. Ama bu kadar iftiraya

urayan medeniyetlerin kendilerini savunmalar meru deil mi? Kald ki kendimizi Avrupa'ya kar deil, kendi aydmlanmza kar tamtamanz.. Bir Adnan Advar, Namk Kemal'in cehaletiyle alay eder. Tarih karsnda lim ve Din, antiDraper'in mdafaasdr. Draper Reddiyesi ni eyrek asrdan beri her kitap dostuma tavsiye etmiimdir. Kimse merak edip yeni harflere evirtmedi. kinci Merutiyetin fikir mnakaalarn zlerek hatrlyorum. Midhat Efendi romanc olarak zerinde ok konuulmu bir yazar. Oysa ehzenderzade Ahmet Hilmi neslimizin bsbtn mehul, Ank- Hayl dilimizde ilk defa yazlan felsefi bir roman. Lehimci Bnyan'n Necat Yolundas ngiltere'de Kitab-i Mukaddes'den sonra en ok okunan kitapm. Ank- Hayl i kattran ka Trk aydn var? Hilmi Bey baka romanlar da yazm. perdelik bir sahne eseri de var. eitli dergiler ve gazeteler karm. Darlfnun'da felsefe okutmu, Tasavvufla ilgili risaleler yazm, Baha Tevfik'e, Celal Nuri'ye yklenmi. Yaman bir polemiki. Ksaca o dnemin dnce hayatna renk verenlerden biri.

SLAM'DA TARH VE MVERRHLER

slm'da Tarih ve Mverrifler (M. emsettin) 1925'de baslm. 400 sayfalk bir kitap. Balang ta yazar, eseri hangi vesileyle kaleme aldn anlatyor, Nerine baladmz slm tarihi, Trk tarihinin slmiyet devrine ait bir methal. Okuyucuya ba vurduu kaynaklar tantmak isteyen titiz ve drst bir ilim adam karsndayz. Kendinden nceki tarih yazarlarn minnet ve kranla yd eden bir kadirinaslk. Filhakika slm tarihilerinin ayrc vasf: byk bir alma gc, geni bir kavray ve topladklar bilgilerin zenginliidir. Evet., eserleri, amzn ilm metodlarna gre yazlmam, ama hepsi de ok deerli birer hazine-i vesaik. Batllar slm tarihilerinde iki kusur buluyor; kuru bir slb, tenkit zihniyetinden mahrumiyet. Belki de doru, yalnz bu slpta derin bir incelik, kuvvetli bir vuzuh ve kat'iyet vardr. Kald ki bu kumluk daha ok Arap tarihilerinde. ranl yazarlarn ifadesi lzumundan fazla airane. slm tarihilerinde tenkit yokmu. Yerinde bir iddia. Ama hepsi iin deil. Bir El-Birn Asr- bkyesinde nsanlar hakikati tahrife srkleyen sebepleri terih ederken hatann psikolojik bir nazariyesini kurmam mdr? bn Miskevey, kl krka, yaran bir mahit deil mi? Tarih felsefesinin kurucusu bn Haldun, ada tarihilere yol gsteren bir stattr hl.

slm tarihileri rivayetleri karlatran ve okuyucuya kesin hkmler sunan birer yarg olmak istemezler. Amalar, iittiklerini ve okuduklarm toplamak; en kk bir tahrife yer vermeden gelecek nesillere aktarmaktr. Bir kelimeyle hakikati kefetmek istemezler. Hedefleri, hakikatin kefine alacaklar iin lzumlu malumat ve rivayetleri gelii gzel toplamaktr. Tarihi, okuyucuya dosyalar sunar. Onu etkilemeye kalkmaz. Okuyucu, verecei kararlarda tamamen hrdr. Bu ok veciz balangtan sonra ilk blm, slm aleminde tarih ne surette balad, sualini cevaplandryor. Son blm ise Yakut El-Hamevi'ye ayrlm. Arada slm tarihinin tannm yazarlar, kucanda yaadklar itimai evreyle bir bir anlatlm. ok geni bir tetebbuun mahsulu olan bu gzel eserin mutulmu olmas ne hazin. Kitabn yazar hem srkleyici bir slba sahip, hem de szn ettii ki-taplar ok iyi tanyor. Esefle kaydedelim ki politikac Gnaltay, tarihi M. emseddini unutturmu sonralar. slm'da Tarih ve Mverrihler bu konuda kaleme alman en mufassal ve en vakfne eserlerden biri. Aydnlarmz arasnda lyk olduu alkay bulmam. Z.V. Togann Tarihte Usul adl nefis aratrmasnda, M. emseddin ismine rastlayamadk1. Oysa kitabn en zengin blmlerinden biri slm arknda Tarih Telakkilerine ayrlm (s. 145-175). Arap ve Yunan tarihileri incelenmi, El-Biruni ile bn Miskeveyh'in tarih anlay, bn Haldun'un tarih felsefesi, Kafiyeci'nin grlerinden, Ahmet Vefik Paann, Gelenbev Tevfik'in, Mir Paann, Kprl Fuadn, Akuraolu'nun, Tah Hseyin'in, Reid Yasimi'nin tarihle ilgili dnceleri de bir bir anlatlm. Fakat Togan bir ilim adamndan beklenen kadirinasl nedense Gnaltay'dan esirgemi. Oysa slm'da Tarih ve Mverrihler ile Tarihte Usl birbirini tamamlamaktadr. slm tarihiyle uraanlar iin her iki eser de vaz geilmez birer klavuz.

BR GURUP VE BR TULU'
Voltaire ile bir dnem kapanr; Rousseau ile bir dnem alr demi Byron. Buna benzer bir hkm kendi edebiyatmza uygulamak istersek, yle bir laf syleyebilir miyiz acaba:. Ahmed Cevdet Paa'yla bir dnem kapanr; Namk Kemal yeni. bir dnemin mjdecisidir. Bu fanteziyi biraz gelitirelim. Cevdet Paa medresenin son szdr. Vakur, tedbirli, sorumluluunu mdrik bir devlet adam ve bir yazar. Namk Kemal, medresenin tehzibinden gememi, kendi kiiliini kendisi kurmu, atak, cokun ve her an yeni bir fetih peinde bir gazeteci-air. Cevdet Paa slahatdr. Namk Kemal inklap. Paa maziden devrald btn deerleri mkemmelletirmek, korumak ister. Kemal iin gemi, btn ihtiamyla tarihi bir dekor, sayg gsterilmesi gereken bir

hatradr. Ama yryne engel olduu zaman bu sevgili hatralar zlerek de olsa bir yana itmekten ekinmez. Paa, Ahmed Mithat Efendi ile birilikte sosyal dzenin inanm bir koruyucusudur. Kemal, topyasn gerekletirmek iin her fedakrl gze alr. Geri hem Cevdet Paa, hem Namk Kemal alarnn damgasn tarlar. kisi de edib, ikisi de hem Dou'ya aina, hem Bat'ya hayran. Cevdet, btn ciddiliine ramen, airlikten kopmamtr. Kemal'in cokun mizac tarihilie zenmesini engellemez. Paa, bn Halduncudur, Kemal,daha ok destanc. Paa, kendisiyle sona erecek olan bir zevk ve ihtisas dnyasnn kemalidir. Bunun iin, ne kirdi vardr ne takipisi. Kemal, kendisinden sonra kurulacak olan bir dnyann zrriyeti ok bereketli, bir cedd-i ls. Kemal'i takip eden btn Trk air ve edipleri onun ocuudur. Cevdet Paann Sedat Bey'den ve Fatma Aliye hanmdan baka ne ocuu vardr, ne torunu. Bir kelimeyle, Kemal'in ailesi hl yaamaktadr. Paann kk ise kurumu bulunuyor. yle sanyoruz ki, Paann hayatm zehirleyen bir ka talihsizlik var. Medreseden siyasete atlayan Paa, kamu oyunu istedikleri yne eviren bir alay zpktnn itibar kazanmasndan ikyetidir. Mertebeleri adm adm fethetmeyen ve birden zirveye atlayan bu yeni intelijansiya eski medreseliyi rahatsz eder. Hepsinin de tek meziyeti vardr: Franszca bilmek, Franszca, Paa iin bir kklk ukdesidir. Geni ilmine, byk zeksna yakmayan bir kompleks. Burada Cevdet Paa'yla Mithat Paa arasnda bir karlatrma yapmak yerinde olur, Her iki Paa da stanbullu deillerdir. Cevdet, Reit Paann himayesi ve takdiriyle ilmiyeden mlkiyeye atlam. Ve ykseldii her makam byk emekler sayesinde elde etmitir. Mithat Paa, ktiplikten valilie ykselmi. Az zaman sonra da sadrazam olmutur. Mithat, mkemmel bir validir. Bulunduu her vilayette slahat yapm, baarl bir devlet adam.. adalarnn ahadetiyle sabit. Valilikten sadaret makamna ykselen Mithat Paann hayali, bir eit Rilylktr (Richelieu). Hatta hazretin gnlnde daha byk bir arslan yatmaktadr. Neden bir l-i Osman gibi bir l-i Mithat da olmasn? diyecek kadar ar bir ikbalperesttir. Cevdet Paa, en mhim hazrlklarda liykatini ispat etmi, fakat bir trl sadrazam olamamtr. Tunus lu Hayrettin'den sonra, ok bekledii mhr- saderet kendisine verilmemitir. Mithat Paa iin -balca emel merutiyettir. Anayasa bir aratan ok bir amatr. Bu amacn gereklemesi iin eli kalem tutan gen kabiliyetleri evresinde toplar. Onlara irin grnmee alr. Mithat Paa, hedeflerine varmak iin sefaretlere yaslanmakta tereddt etmez. Paa'y destekleyen intelijansiya da kendisi gibi Bat hayrandr. Umumiyetle Fransz kltryle yetimi/tir. Cevdet'in siyas ihtiras nihayet zat- ahanenin drst bir maviri olmaktr. Ryalarnn hududu sadrazamlktr. Kanun- Esasi mzkerelerinde iki Paa sk sk anlamazla der. Mithat,

Cevdet'e, Senin akln bu ilere ermez, nk Franszca 'bilmezsin, diye atar. Cevdet de, Fransa'da herhangi bir kundura tamircisi kendi dilini senden ok iyi bilir diye, hak ettii cevab vermekten ekinmez. Konu almken bir olay daha anlatalm. Aliye Hanm babasnn haberi olmadan Franszca renmee balamtr. Evlendikten sonra bilgisini daha da ilerletir ve Franszcadan bir roman evirir. Cevdet Paa, kznn bu baarsna hayrandr. Birden ona kar muamelesi deiir. Pederne bir efkat yerine bir nevi sayg geer. Cevdet Paann sadarete ykselmeyiinde Franszca bilmeyiinin pay var mdr? Kesin bir cevap vermek zor.. Yalnz Vefik Paann Mithat Paann Tunuslu Hayrettin Paa'nn balca faikiyetleri yabanc sefaretlerin takdirini kazanm olmalaryd diyebiliriz. Namk Kemal masondu. stikbal ryalarnn, kendi gibi mason olan V. Murat sayesinde hakikat olacan sanyordu. O da Mithat Paa gibi ikblperestti. inasi'den daha cokun, daha nfuzlu ve okuyucular zerinde ok daha etkili bir edebiyat. Evet, Kemal'in hkim vasf airlik ve gazetecilik. Kabna smayan bir hassasiyet. Sevgilerinde de fkelerinde de ar. Gazeteci olarak byk -bir tecesss ve srkleyici bir ifade gc. Daha dorusu Kemal, daima bir vaizdir. [Bugnk dille sylersek bir militan. Cevdet hibir zaman medresenin parlak bir talebesi olmaktan kurtulamamtr. Tarih yazd zaman ok insafl, ok titiz, yklendii mesuliyetin farknda bir ilim adamdr. Kendi kendini tashih etmekten ekinmez. Hem slubunu dzeltir, hem ilm vesikalara deerlendirir. Tarihi Kemal, kavga eder gibi yazar. Daima karsnda bir dman vardr. Paa'daki sabr ve inzibat, Kemal'in mehuludur. Paa, Tezakir ve Maruzat da gnn olaylarna eilen geni tecesssl bir gazetecidir ama en tehlikeli konularda bile drst ve objektif kalmasn bilir. Mbalaaya kamaz. Gazeteci, tarihi olduunu bir an bile unutmaz. Kemal, tenkit yazlarnda eski oyuncaklarn krmaktan zevk duyar. Ona gre nemli olan istikbaldir. Cevdet Paa, Belagat- Osmaniye de slm irfannn dank bilgilerini ksa bir hacim iinde lkesine armaan eder. Kssas- Enbiya zamanmza kazar bir benzeri yazlmayan ve geni halk kitlelerine kendi tarihlerinin ok parlak sayfalarn seve jseve okutan bir halk kitab. Kemal'in Hal Tercmeleri bir Selahaddin Eyyibi, bir Nevruz Bey, bir Yldrm Beyazid... tarihten ok destandr. Bir kelimeyle Kemal'in ayrc vasf airlik ve gazetecilik. Paa ise air olduu zaman bile umumde kalr. Yani kendisi deildir. Kemal, daima btn mahremiyeti, btn zaaflaryla rlplak karmzdadr. Yani tam bir ferdiyetidir. Paa bejden nefret eder. Kaderin kendisine ykledii her vazifeyi byk bir sabr ve yce bir tevekklle sonuna kadar if eder. Paa, slm talihinin yetitirdii fikir adamlarnn son ve kmil bir rneidir. Kemal, Dou'dan geldii halde huysuzluklar,

tereddtleri, sevgileri ve fkeleriyle Batl bir entellektel, daha dorusu amzn kararsz, fakat halknn nabzn yoklamasn bilen deli dolu bir dnce adam. Hlsa edersek, Cevdet Paa muhteem bir guruptur, Kemal cokun bir tul'. O gurubu hl sonsuz bir hayranlkla seyrediyoruz. Cevdet Tarihi, dn olduu gibi, bugn de bir ok meselelerimize k getiriyor. Kemal, yazlarndan ok etkisiyle' byk. Btn 'bir airler kafilesi, o fecrin gelien prltlar, Nazif'in Edeb-i Azm iltifat hl gerei aksettirmektedir. Cevdet Paa, hoca, Kemal, bir kelm ve kelime virtz. Gnl isterdi ki istikbalin mimar olacak gen kabiyetlerimiz, Kemal kadar Cevdet Paa'y da tansnlar. ngiltere iin Burke neyse, bizim iin de Cevdet Paa o'dur.

GARAUDY'DEN HAMMER'E
ihtida eden bir komnist Garaudy eski bir aina. Saint Simon'u incelerken onun onsekizinci asr Fransz materyalizmi ile alkal kitabndan ok faydalanmtm. Geni kltrl ve olduka tarafsz bir ilim adamyd. Sonra marksizmin btnn ele alan bir eserini okudum. Sonra slm dncesiyle ilgili makalelerini. O da Rodinson gibi komnist partisinden atlmt. Geni tecesss yznden slmiyeti yakndan tanmak ihtiyacn duymu, bilgisiyle beraber sevgisi de artm, nihayet mutlak hakikate teslim olmu. slm'n Vaadettikleri adl eser, zulmetten nura ykselen bu felsefe doktorunun ruc macerasn' ayrntlaryla ifa eder. Ne yazk ki Batnn btn aratrclar ilhi hidayete inazhar olamamaktadr. Rodinson, Avrupa dnyasnn her elikisine akl erdirdii ve slm dnyasnn bir ok stnlklerini kavrad halde arafta bocalamaktan kurtulamamtr. lim, iman konusunda yeterli bir rehber deildir. yle olsayd bir Hammer yalnz mezarn Mslman mezarlar gibi yaptrmakla kalmaz, mezar tana yazdrd Yusuf Hammer adna lyk olmaa alr ve slmiyetle merref olurdu. Bir kelimeyle slmiyet ilh bir hidayettir. Bilgi kfi gelseydi oryantalistlerin hepsi slmiyeti kabul ederdi. Yalnz Dou irfanna yllarca emek harcayan drst ve namuslu Avrupallarn da kadrini teslim etmeliyiz, Trke'nin ilk byk szl bir Polonyal allme tarafndan kaleme alnmtr. Redhouse, dilimizin hl en byk lgatnvisidir. Osmanl tarihi Hammer apnda bir aratrc bulamamtr hl. Sihirli bir bilgi ad Ondokuzuncu asr Avrupas gnln Hint dncesine kaptrmt. Asrmz Avrupas mselsel aldanlardan sonra arad mutlak hakikati nihayet bulacaa benziyor. Garaudy, zirveye ilk ykselen yabanc ilim adamlarndan biri.

adalarna tantmak istedii, slm'n hatrlarda yaayan muhteem mazisi deil, bir dnya gr, bir yaay biimi olarak slmiyet., 1981'de yaymlanan kitabnn bir ad da L'slam Habite Ntre Avenir. lh nurla gzleri kamam bir nebi vecdi iinde zavall kardelerine kurtuluun niin Islmiyette olduunu anlatyor. Nurslu bilgenin elli yl nce mjdeledii rya dileriz ki btnyle gerekleir. Avrupa, Islmiyeti yeni yeni tanmaktadr. Hint dncesi de Avrupalnn uurunu bir hamlede fethedememitir. Niin gelecek asrlar Garaudy'nin temenni ettii gibi slmiyet'in cihanumul zaferiyle talanmasn? Oryantalizm henz emekleme anda. Kelime ilk defa ngiltere'de 1779'da, Fransa'da 1799'da kullanlr. Ve konusu, Dou'nun tetkiki olan bamsz bir ilim gelimeye balar. Rodinson bu ilmin gelime safhalarm yle anlatr: Ondokuzuncu asrda birbiriyle kaynaan temayl gryoruz Avrupa'da. 1 Faydac ve emperyalist bir batllatrma Cteki medeniyetleri kmseyen bir davran). 2 Romantik egzotizm (byl bir Dou'ya tutkunluk, sefaleti arttka cazibesi de artan bir Dou). 3 htisaslaan bir ilim (bu yeni ilmin en ok urat konu eski alardr). Bu temayl birbiriyle atmaz, birbirini tamamlar. Egzotizmin kayna Bat hassasiyetinin i gelimesidir. Yabancnn cazibesi, farkl oluundan gelir. Avrupa kendine benzemiyeni, garip olan daha ok merak etmeye balamtr. Ama egzotik dnyay tanmak arzusu uzun zaman evrensel ve klsik gre bal kalacaktr. Dou'da da, baka lkelerde de aranan, insann kendisidir; her devrin ve her an insan. Avrupa'da, yakn dounun dillerini ve medeniyetini merak edenler, baklarn Paris'teki Yaayan Dou Dilleri Mektebine evirirler (1795). Bu an byk ismi Sylvestre de Sacy. Sacy btn Avrupa arkiyatlarnn stad olur. Paris, Yakn Dou ile uramak isteyenlerin merkezi.. Paris ve Viyana'da tercman yetitirmek iin mektepler alr. Almanca konuan lkelerde niversiteler ilhiyatlarn elindedir. Demek ki, o lkelerde din-d Oryantalizm ister istemez amatrler tarafndan gelitirilecekti. arkiyatlarn banda Viyanann Dou Akademisinden mezun ve meslei tercmanlk olan Hammer gelir (1774-1856). Avrupa'da yaymlanan ilk oryantalist dergi onun himmetiyle kurulur: Fundgruben des Orients (Dounun Maden Ocaklar, daha dorusu, Hazineleri, 1809-1818). Dergi, Avrupa'daki btn arkiyatlarn ve Doulu aydnlarn neir organdr. Baln altnda Kur'an'dan alman bir-epigrafi Allah dounun da batnn da Rabbi. steyenin doru, yolda klavuzu dur.
Hammer'i biraz daha yakndan tanyalm.

arkiyatn Byk Tacidar

1796'da Dou Akademisini bitirir ve Von Jenish'in sekreteri olur Hammer. Jenish, Meninsky'nin Arap, Fars ve Trk Dilleri Szln basan adam, Hammer, 1799'da Herberk'in Sekreteri olarak stanbul'a gelir. Sonra Msr'a yollanr. Burada toplad eitli yazmalar, ve belgeleri Viyana mparatorluk Ktphanesine hediye edecektir. 1801'de Sidney Smith'in tercman olur. 1802'de ngiltere'yi ziyaret eder. stanbul'a Papa elisinin tercman olarak dner. 1807'ye kadar Ya'da konsolostur. 1810'da Marie-Louise'le beraber Paris'e gelir. Burada Sylvestre de Sacy ile sk bir mnasebet kurar. 1817'de Avusturya mparatoru tarafndan danman ve saray tercman tayin edilir. 1837'de Purgstall soyadn kullanmaa hak kazanr. Genliinde Wieland, Herder, Goethe ve Jean de Muller'le tanm olan Hammer onlarn tevikiyle Osmanl tarihini yazmaa balar. Onu dnyaya tantan da bu byk statlardr. Hammer'in ad elli yldan fazla bir zaman arkiyatla uraanlarn tacidan olarak tannacaktr. Uyuukluktan holanmayan stat, dnya zevklerine pek iltifat etmezmi. mr boyu arap imemi. Seksen yandan sonra bile saat drtte uyanr, uzun zaman ara vermeden alrm. On yabanc dili rahata konuan ve hatasz yazan Hammer iin bu diller aratrma vastasdr sadece. Onlar aracl ile tarih vesikalarn tanmak ister. Eserlerinin tam bir listesini vermek lzumsuzdur. Dou'yu detleri, dilleri, dinleri ve tarihinin btn ynleriyle dnyaya tantan bu esiz mimarn eserlerinde elbette baz kusurlar bulunacakt. Tenkitiler, ark dillerinden yapt manzum tercmeleri yer yer anlalmaz bulurlar. nk Hammer, iirleri metindeki vezni muhafaza ederek evirmitir. Onlara gre stadn edeb zevki ve anlat kabiliyeti de pek parlak deildir. Dou yazarlaryla ylesine haru ner olmutu ki onlar gibi dnmek, onlar gibi yazmak bir alkanlk olmutu onda. Hammer'e Almanca yazan bir doulu diyenler kmtr. Ne olursa olsun, b-tn aratrclarn zerinde birletii kaanat u: slm kavimlerini en iyi tanyan ve dnyaya tantan arkiyat odur. Bir ok eserler zerinde birden alrm stat. Tartmadan ok holanrm. Eserleri arasnda bir Trk Edebiyat Tarihi de var. Ayrca Baki Divanim manzum olarak evirmi. Mtenebbinin divan da Avrupa dillerine kazandrd aheserler arasnda Evliya elebi Seyahatnamesini Avrupa'ya tantan yine o. Gazli'nin Ey ocuk adl ahlk kitabn da evirmi. mer Hayyam'n rubailerini Almancaya aktarm, Vassafm lhanllar Taribini tantm Avrupa'ya. Krm Tarihini yazm. Otobiyografisi kz tarafndan yaymlanm. Bu byk dhi, yetaialt yanda bir Arap Edebiyat Tarihi yazmaa balam. Oniki byk cild olarak tasarlanan kitap Mslmanlarda lim adl ansiklopedisine bir giri olacakm.

Eserin yedi byk cildi o hayattayken tamamlanp yaymlanm. Hibir ktip ve yardmc kullanmadan tamamlamak istedii bu eser, Arap iiri ve edebiyat zerine yazlm en muhteem abidelerden biri Osmanl Devleti Tarihi de Pete de yaymlanm (1827-1830), dokuz byk cilt, 1835-1843 arasnda Franszcaya aktarlm. Mtercimi Helbert (drt cilt). Sonra Dockez, tekrar evirmi Franszcaya (1840-1841, cilt). Nihayet onsekiz cilt olarak yeniden Franszcalatrlm. ktifa sahibi Ata Bey (Nurullah Atan babas) 1913'de yaymlanmaa balayan ok deerli bir Hammer Tarihi mtercimidir. Hlasa, slm Dou'nun btn tarihini, btn edebiyatn dnyaya tantan bir dev, Hammer. William Jones, Sacy, Herbelot.. larla birlikte ark dnyasnn byk bir kifi. Hatralarn alaca karanlnda Saral Ahmed Efendi, yaz ile, kitap ile hibir ilgisi kalmam veya olmam bir topluluk iinde nasl ve neden zuhur ettii g anlalr bir garibe idi. Belki kulaklar ar iittii iin hatralara ve kitaplara snmak ihtiyacm duymutu. Dou'da meczuplar sayg gren bir zmredir. Ahmed efendi belki asil bir ailenin adn tad, belki okur yazar olduu, belki de ar iittii iin yaamasna gz yumulan feir Tanr kuluydu. Hammer ismini ilk defa ondan duydum. Saral, Trkmenlerin yaayn merak ediyordu. Hayatn bu konuyu tetkike adamt. Aratrmalar ne oldu bilmiyorum.. Devlet-i Aliyye Tarihi nin birinci cildini bana getirip, byk bir hayranlkla nszn ve kaynaklar okumutu. Bu tespitin mucip sebebleri: Hammer, Reyhaniye'nin bilmem hangi kynden Ahmed Efendi tarafndan okunacak kadar yaygnd. Sancalnn tecesssne borlu olduum Hammer hayranl aradan geen yarm asr iinde ne kadar kllenmi olursa olsun bugn de btn canlln korumaktadr. Franszca Hammer tercmesi sahaflara bir iki defa dt, ama alamayacam kadar pahal idi. Ata bey tercmesini btn olarak ancak bir ka sene evvel bulabildim Okadm, kokladm ve ktphaneye yerletirdim. imdi de Tarihi Mkrimin Halil'in Hammer Tarihi ile ilgili mtalealann nakledelim. Hayrullah Efendinin tarihini anlatrken, -bavurduu kaynaklar da anlatan Mkrimin Halil szlerini yle tamamlyor: ... Hammer'in Osmanl tarihinden ve De la CroDcnn vakayinamesinden istifade etmitir... Namk Kemal beyin eserinde ise Hayrullah Efendi ile Hammer'in tesirleri pek barizdir. Daha evvel yazld halde Merutiyetten sonra bastrlan Sadnesbak Kmil Paa merhumun Tarihi Siyasi-i Devleti Osmaniye adl eserinin ilk iki cildi Hammer Tarihinin bir hlasasndan ibarettir. Ahmet Midhat, Mufassal adl byk eserinde, o zamanlar pek makbul olan Cantu'nun eserini, Avrupa tarihine ait ksmlar iin esas

itihaz etmi, Osmanl mebahisinde Hammer'in malumatn tenkitsiz ve tahkiksiz bir ekilde kitabna geirmitir. Murat Bey, herkesin elinde bulunan Solakzde ve Naima tarihleri gibi birka eserle Hammer tarihinden baka bir kitap grmemi ve hatta mehazlarn okumad iin Hammer'in muazzam eserini inceden inceye mtalaa ve iindeki malmat gzelce renmee de sabr tahamml gsterememiti. Bu sebebten mehaz olan Hammer'in yanllarna itirak eden Murat Bey, bir taraftan Hammer'de doru ve mevsuk olarak yazlan eyleri de, belki dikkatsizlik saikasyla, yanl yazmt. Tarih-i Eblfarukda mevcut olan intikadi ve tezyifkr fikirlerin mhim bir ksm, mehaznn mellifi olan Hammer'indir ve Murat Bey kendine mal etmitir... Byk eserlerden Hammer'in mehur Osmanl Tarihi'nin tercmesine iki defa teebbs edilmise de akim kalmtr. Cumhuriyet nesli Hammer'i tanmak iin ya Almanca, ya Franszca, ya da eski harfleri renmek zorundadr. Geri yeni harflerle yaplm iki ciltlik bir Osmanl Tarihi hulsas var. Ama onsekiz cilde kyasla iki cilt nedir? Bununla beraber Milliyet yaynlar arasnda kan bu derli toplu hlsa, Hammer Tarihini tanmak isteyenler iin gzel bir giri saylabilir. Hlsay yapan Abdlkadir Karahan kitabn bana Hammer'in biyografisini ekledii gibi mtercim Ata Beyle ilgili malmat da vermi. Allah raz olsun.. Trke'de grebildiimiz bunlardan ibaret. Hammerle ilgili bilgiler maalesef

Ek olarak Cemal Tukin'in 1968'de neredilen makalesinden alnm baz bilgileri de takdim edelim (Bkz. Necati Lugal armaan. Trk Tarih Kurumu 1968. Osmanl Devleti ve Yabanc Bilginler s. 711-733). Tukin'e gre, 2. Mahmut tarafndan iftihar nian ile taltif edilen yabanc ilim adamlar arasnda, Avusturyal bilginler nde gelmektedir. Bunlarn banda da diplomat, tarihi ve mterik Hammer.. Avusturya hariciye nezaretinde ve bir aralk bu devletin stanbul'daki eliliinde (1799-1807) ve sonra da memleketinde tercmanlk ve ba tercmanlk ve latta mstearlk grevlilerinde bulunmu olan bu zat, says yetmialty bulan telif ve tercme eserler meydana getirmitir. Daha sonra ise yeni kurulan Viyana limler Akademisinin bakandr. Hammer'in edebiyat tarihimiz iin byk bir deeri olan drt ciltlik bir airler Tezkeresi var. Yazar bu kitapta ikibin ikiyz airi incelemi ve onlarn seme iirlerini Almancaya aktarmtr (1836-1838). Kitab II. Mahmut'a ithaf etmi ve Padiah tarafndan mcevher bir iftihar nianyla taltif edilmitir. Hammer, 1837'de eline geen bu nian, hatralarnda byk bir zevkle yadeder. Nian pek houna gitmi olacak ki, Padiahn doum gnn kutlamak vesilesiyle

bir Glen-i Baz tercmesi de takdim eder Padiaha. Ne yazk ki bu defa diledii mcevher kutuya nail olamaz. Sebebi de u: Hammer, Almanya'da ba tercmanlktan uzaklatrlm. Metternich'in gazabna uramtr. Hammerle ilgili baka mracaat, Osmanl tarihini Franszcaya eviren msterik J. J. Helbert tarafndan yaplr. Eserin alt cildini tamamlayan bu zat Bab li'ye bavurarak kitabndan en az on takm satn alnmasn ister. Her takm bin kurutur. Avrupa'nn bir ok hkmdarlar esere nceden talip olmulardr. Sadrazam, eserin alnmasn 2. Mahmut'a hararetle tavsiye eder. Eser satn alnr, sefaretlere, Mekteb-i Harbiyeye, Tercme Odasna birer takm gnderilerek hemen tercme edilmesi istenir. Bu talep, ne yazk ki uzun zaman yerine getirilememi ve 1913'de At Bey uzun zamandr hayran olduu kitabn iki cildini Trke'ye kazandrmtr. Cemal Tukin'in lzumsuz tafsilatla iirilen makalesinde bulduumuz bilgiler "bundan ibaret. Bir kelimeyle Hammer henz el deimemi bir hazinedir. Kifini bekleyen bir hazine.. Hammer hakknda en esasl failgilere, makaleyi yazdktan sonra, sayn Dr. lber Ortaylnn deerli bir kitabnda rastladk: Gelenekten Gelecee, (Nil yaynlar, 1982, s. 5564).

TUNUSLU HAYRETTN'DEN CELAL NUR'YE

Toplumlar da arada bir dinlenir, kervanlar gibi. Ne kadar yol alnm, hesaplanr. Bazan bir kitap, btn bir medeniyetin defter-i malidir. Bir medeniyetin, bir kavmin veya bir cemaatin. Byle bir eref hangi eserlere nasip olmu? Kiiden kiiye, toplumdan topluma deiir cevap. Kimine gre Kitab- Mukaddes, kimine gre Usl stne Konuma, kimine gre Kapital. Kendi dnyamz ele alrsak ondokuzuncu asrda yazlan dndrc kitaplarn banda Tunuslu Hayrettin Paann En Emin Yolu gelir CAkvem el Mesalik) A Ne kadar hazindir ki, btn bir tarihe k tutan bu drst kitap, Trk dncesi iin hl bir soru iaretidir. Oysa Tunuslu, Tanzimat dnemi sonlarnda slm lkelerinde yaplabilecek slahatn tespitine alyordu. zmek istedii kr dm, slm kalarak adalamak. l-kemiz, o zamandan beri, bu nemli sorunla sk sk kar karyadr. Fakat meseleye rasyonel bir cevap getiremedik, nk bizden nceki dncelerden habersisiz. Intelijansiyamz, Amerika'y her gn yeni den kefetmee alan bir aknlar kervan. Tarih, yzyln balarnda ayn meseleyi yeniden nmze kard. Bu defa dm zmeye alan, profesyonel br aydn. Tabii, sualin vazedildii artlar da ok farkl. Fakat, iddia ediyoruz ki, Hayrettin Paann getirdii aydnlkla Trk nkilab nm stne eildii meseleler

karlatrmadka dertlerimize srekli bir zm bulunamayacaktr. Tunuslu, geni tecrbesi olan bir devlet adam, dini btn bir Mslman. Celal Nuri, tarihimizi iyi bilen bir mstarip. Bu iki drst zeknn birbiriyle tartmas phesiz ki irfanmz iin ok hayrl olurdu. Ama maalesef Celal Nuri, geni tecesssne ramen Hayrettin'i okumamtr. Trk nkilab, asrlk bir dvann bir eit fezlekesL Yarnki nesillerin de ayn aknlk iinde yaamasn istemiyorsak, kitab yeni harflere evirtmeli ve ele ald her konu zerinde uzun uzadya tartmalyz. Trk nklabn okurken bir zetini de yaptm. Okuyucularm, kitabn asln merak ederse faydal bir i yapm olurum. 1981lerde almam u satrlarla sunmuum: Merutiyet aydnlar bizden ok daha shhatliydiler. Celal Nuri, o dnemin en uyank, en uurlu yazarlarndan biri, yi bir hukuku ve ufku geni bir pblisist. Zamannda ok sevilmi, ok saylm. lk Millet Meclisinde Gelibolu mebusu. Esas Tekilat Kanunu hazrlanrken sekreterlik yapm. Celal Nuri'yi, ocuk yalarnda okumaa balamtm. lk elime aldm eseri Trkemiz zerine yazlm bir risale idi. Sonra Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye... Edebiyat- Umumiye dergisi Birinci Dnya Sava'ndan nce ba yazarln yapt bir dergi idi. Sonra Ta Giyen Millet ve kutuplarla ilgili bir seyahatnamesini grdm. Bana ok ey reten bir yazard stat., Trk nkilab nda imparatorluun feth-i meyyit (otopsi) raporunu hazrlamakla ie balyor, yazarmz. Taine'in nazariyesi imdadna yetimi: muhit, rk, zaman. Evet... Osmanl devleti kurulurken ark Roma kyordu. Trk rk devlet kurma kabiliyetine sahiptir. Tarih tesadfler de Osmanlnn iini kolaylatrr. Ne var ki karsna kan tesadflerden lykyle yararlanamaz Osmanl, istanbul hem Asya. ile Avrupa'y birbirine balayan bir ticaret merkeziydi, hem de eski Yunan medeniyetinin hazinelerini saklayan (bir irfan merkezi. Fatih, Kostantiniyye'nin bu. iki hususiyetini de istismar edemedi. Patrikhaneye byk imtiyazlar verdi. Bylece devlet iinde bir devlet burulmasna zemin hazrlad. ktisadi hayatla uraacana lzumsuz fetih maceralarna atld. limleri lkeden uzaklatrd. Bir kelimeyle Yunann mirasn zorla Avrupa'ya kazandrd. evresindekiler bilgisiz, izansz, anlaysz kimselerdi. Dnya ahvalinden tamamen habersizdiler. Bir kelime ile, stanbul'un, fethi, Trk tarihi bakmmdan hayrl ibir i olmamtr. Ulem, Bizans'n taklidine girimi ve slm'da Rum Kilisesi'ni hatrlatan bir rahipler zmresi tremitir. Kanuni zaman da kopkoyu bir cehalet devri, Osmanly ykan ebeblerin banda, unsurlar meselesi, gelir. Ricalden bazlar hastal grm, fakat kurtuluun yolunu bulamamt. Tanzimatla balayp, Merutiyetle sren yenileme hareketinin son perdesi: Cumhuriyet. Tarihten ok ac dersler alan Trk milleti byk

bir kumandann ettirmitir.

etrafnda

ahlanarak:

hayat

hakkn

kabul

Dikkate lyk olan taraf: Celal Nuri'nin daha sonraki dalkavukluklardan hibirine tenezzl etmemesidir. Konuan, haysiyetini idrak etmi bir ilim adamdr hep. Geri mstariptir ama lkesini seven ve bir ok pein hkmne ramen tarihini tanyan, anas diline ve irfanna hrmetkar bir Bat hayran. Ve yaad ada Avrupa'y en iyi tanyanlardan bir allame * * * Celal Nuri'ye gre stanbul'un fethi bir talihsizlik olmutur Osmanllar iin. Tarih-i Tedenniyat- Osmaniyede gerekesini uzun uzadiye anlatt bu uursuz zafer, stad bir sabit fikir gibi tedirgin eder. Biz, yazarn paylamadmz hkmlerini snrlar belli bir zette tartmak istemiyoruz. Bir an nce kitaptaki ana-dnceleri sergileyelim. Bizce, son derece dikkate lyk bir mesele., acaba aydnlarmz, lkedeki byk sosyal ve siyasi deiiklii nasl karlad? Alt asrlk bir idarenin kmesini bekliyorlar myd? Cumhuriyetin ilm, musfcariplerimizi gafil mi avlad? lkesinin sosyal durumuyla yakmdan ilgilenen bir Celal Nuri, henz biliurlamayan Trk inkilafcm nasl izah ediyor, hareketin gelecei iin neler dnyordu? nce mukaddimeye bir gz atalm2. imdiye dein, Trk inkilabmm mahiyeti hakknda ilm ve tarih nem tayan hi bir mtalaa ileri srlmemitir. Oysa Birinci Dnya Savann patlamasndan sonra alan tarih faslnn en byk blm Trk inkilabdr. Evet.: Olaylarn akm nceden kestiremeyiz. Gelecek, (bugnk hkmlerimizi de yalanc karabilir. Ama dncelerimizi tespit etmek de lzumlu ve faydaldr. Vaktiyle baka trl dnyorduk diye zlmek bouna. Hadiseler, bir fer. di deil, bir milleti hatta (beeriyeti bile fikrinden dndrmtr. Trk inkilaibm incelemee nereden balamal? nkilap (bir balang deil, bir sonutur. Yenileme fikri, baz siyasilerin ve dnce adamlarnn aklna gelen bir temenni deil, sosyal bir ihtiyat. Demek ki inkilab anlamak iin Osmanl devletinin kuruluuna kadar uzanmak lzm. Ama bu da yetmez. Avrupa toplumlarnn gelimesini de bir bir incelemek zorundayz. Ksaca, inkilabmz yalnz kendi tarihimizin deil, dnya tarihinin erevesi ve ana hatlar iinde aratrmaya muhtacz. Esefle belirtelim ki, Celal Nuri'nin kitab zerinden aa yukar 60 yl getii halde hi kimse Trk nklabin bu kadar geni bir ereve iinde ele almamtr. Peyami Safa'nn Trk nkilabma Baklar' Celal Nuri'ninkine kyasla ok s ve tarih temelden mahrum bir karalamadr. Celal Nuri, Osmanl tarihini anlatrken yaad devrin en byk sosyolog tarihisi H. Taine'in faraziyelerine ba vuruyor. Yazar bu

konuyu daha nce de Umumiyye mecmualar}.

ilemi

bulunuyor

(Bkz.

Edebiyat-

Maksadmz, ilimde irticai olamayacan ve boyle bir kitab kaleme almak iin uzun yllar hazrlanmak gerektiini hatrlatmaktr. lk blm ; evre (muhit) Osmanl lkesi yekpare bir btn olmaktan uzaktr. Trkiye ise eskiden mevcut olmayan bir kavram. Dnyann ktalara blnmesi de gerek deil itibardir. lkemiz, ne denirse densin, Asya'dan ok Avrupa'ya yakndr. Kald ki, dnyay ktalara deil baka corafi blmlere ayrmak daha pratiktir. Mesela bir Akdeniz lemi vardr. Bu lem'in kendine zg bir birlii olduu inkr edilemez. Nitekim, bu birlikten uzaklaanlar nce geride kalr, sonra da esir olur ve nihayet tarih sahnesinden silinirler. Deniz, milletleri birbiriyle kaynatrmtr. Biz de Sadi 'gibi milletler birbirinin zasdr, diyebiliriz. Tlk ulusu, Kk Asya ve Anadolu denilen yarmaday bin yldan beri yurt edinmitir. Geri, Balkan Yarmadas'na da yerlemi ama orada Anadolu'daki kadar rahat olamam. Bu iki yarmadann birletii nokta stanbul.. Bu ehir en eski zamanlardan beri Avrupa ve Asya denilen ktalarn geidi, kprsdr. Fakat Asya'dan ok Avrupa'dadr, aln yazs da onunla ortak.. Anadolu, Bat dnyasn o yoldan tanr ve anlar. Biz Trkiye'yi ne (kadar Asya'dan sayarsak o lde aldanrz. evreyle iklim ylesine gl ki yok olmadka etkilerinden kurtulamayz. Hem Avrupa'da kalacak, hem de Asyallmz koruyacaktk! Bu taibiata aykr olurdu. Avrupa ibir btndr, Asya parampara.. Osmanllk, Avrupa'nn ortasnda bir Asya yaratmaa ve onu ayakta tutmaa almt. Avrupallamak ihtiyac ki ancak bu suretle yaamak mmknd hakiki bir alk gbi Osmanlln bnyesini kemiriyordu. Fakat Avrupallaamyorduk, devletin temeli sakatt. Uyum yeteneimiz yoktu. Osmanl saltanat, Asya ve eski mhiyetini unutamyordu. Ksaca, Osmanllk ile evre ve resmen Osmanl saylan miletler arasnda uyumazlk vard. Dernek ki Osmanllar, ya evre deitirmek zorundaydlar yahut da yenileceklerdi, Nitekim, evreyle uzlaa/mayan Osmanllar sonunda daldlar. kinci blm : Irk, Dnyada saf rk yoktur, yazara gre. Corafyadaki blmler gibi etnografyadaki snflamalar da itibaridir. nsan topluluklar rklara gre deil, milletlere gre ayrlr. Millet, bir devletin uyruu olan insan topluluudur. Milletin oluumunda ne rk fark gzetilir ne din fark. (Esas Tekilat Kanunu, madde 88). Milletin resmen tarifi bu. Ama tabir de etnografyann tarifi var: ona gre stanbul'da yaayan bir

Rum, Trk deil Rmdur. Bir milletten bulunmak arzusu, ortak menfaatleri ve tarihi olmak, milletlerin douunda rktan da, dilden de, dinden de daha nemlidir. Osmanl stanbulunda belli bir aile egemendir, Rum Konstantiniyesi'nde byle bir egemenlik yoktu, Orada her zorba, kayser olabilirdi. Nitekim Araptan, Ermeniden, Bedeviden srlerle imparator gelmitir. Anadolu'da ise bin yldan beri pek az deien bir Trk rk vardr. Bu rkn belli bal vasf, hkmet etmektir. Son zamanlarda, yaayabilmek iin yenilemek, Avrupallamak lzumunu duyan ilk (ve bugn iin tek) hristiyan olmayan Doulu toplum, yine Trk milletidir. Osmanl devletinin Fatih devrinden bu yana ayrc vasf cehalettir. Oysa stanbul 1100 yldan beri, bir kltr merkezi... Avrupa'nn teki ksmlar karanlk iindedir henz. Osmanl ricali, her gn Konstantiniye ile al verite olduklar halde, bundan asla haberdar deillerdi. Sanki mhim bir hazine kefeden Fatih, yalnz altnlarn bulunduu kplerle iktifa edip muhteviyatn brakm oldu. Fatih'in pr-gurur ve nahvet Konstantiniye'ye girdiini tasavvur ediniz. Rumlarn verecekleri haradan istifade etmek iin 2. Mehmet'in ilk grd ii, Kayserin istiskal ettii patrik'i makamnda alkoymak ve ona fazla imtiyazlar tanmak olmutur (Bkz. s. 31). ... Fatih'in yanndaki bilgisiz limler, Bizans' taklide giritiler... slm'a aykr bir Mslman ruhbanl kuruldu. Ulemamz, kyafete kadar rum ruhbann rnek ld. Trk milleti, bu sebepten dolay, daha sonra Bat'ya yneleceine Dou'ya evirdi yzn. Oysa Dou medeniyetleri (Arap ve ran) o devirde btn glerini tketmitiler, k ve ry hummas iindeydiler. Ksaca, o zamann ricali hakikati grp stanbul denilen krsden Dou'ya deil de, Kadim Yunan ve Roma'ya baksalard, ngiliz ve Franszlar bizim halimizde bulunacaklard imdi... Evet, biz dini, irfan hatta lisann bir ksmn Dou'dan aldk. Ama bunlar iktibas ettiimiz vakit, Dou'da din, irfan, lisan canllk ve seyyaliyetini kaybetmi, duraklama aamasna girmiti. Kanun zamannda Osmanl cehlinin en koyu devridir. Hzlanan d o zaman balar. Avrupa'da ise Rnesans, Reform, keifler, ve smrge hareketleri birbirini kovalar. Zamann zaferden sarho Osmanl ricali ise olan bitenlerden tamamen habersizdiler... Kanuninin bendegan ricali, asrlarnda, devrin gelimelerine yabancydlar. nc blm : Zaman Celal Nuri'ye gre Tanzimatla balayan slhat hamlelerini Cumhuriyet talandrm. Tarih, kanunlara baldr. Trk nkilab bir mucize deil, asrlardr sren bir macerann son perdesidir. Osmanl devleti, bahtiyar bir ada kurulmutur.

Dou Roma mparatorluu kmektedir/Osmanl tarihileri, Fatih'in malup ettii Konstantin'in adn bile anmaz, ondan tefkur-u makhur diye sz ederler. Osmanl, stanbul'u fethetti ama onun sunduu iktisad imknlardan yararlanamad Akdeniz Osmanllarn eline geince hristiyan kavimler Hind'e ulamak iin yeniyollar aratrdlar. Ve Amerika kefedildi. Yani Osmanl devleti, eline geen iktisad anahtar kullanamad. ktisadiyatn yerine fethiyat geti. Ksaca devlet, karsna kan esiz frsatlar kard. k balaynca komu devletler hristiyan unsurlar kkrtmaya baladlar. Ricalin balca endiesi, bu gile ile uramak oldu. Hemen hepsi de bozgunla sona eren savalarn vesilesi bu yabanc mdahalelerdir. mparatorluk ykld, nk hastayd. Hastaln tehisini yle yapabiliriz: 1. Devletin iinde bir ok unsurlarn olmas; mezhep imtiyazlar yznden Osmanl istiklalinin haczaltmda bulunmas; mslman olmayanlar milliyet uuruna sahiptirler, bu sayede hem irfanca, hem iktisata ykselirler. Trkler ise geride kalr. 2. Trklerin herhangi bir milli gayeleri yoktur. Btn gleriyle saltanat korumaya alrlar. Mslman olmayanlar, ilk bakta sahipsiz grnyordu ama arkalarnda ruhan bir tekilat vard. Ayrca Avrupa'nn srarl mdahaleleri... mparatorluk mahiyeti itibariyle, milletlerin stnde bir hkmet demektir. Yani mill olamaz. Byle bir topluluk ister istemez muhafazakrdr. Hristiyan cemaatlerin ruhanileri her trl yenilemee aktlar. Patrikhaneler, birer ruhan makam olmaktan ok, milliyeti korumak ve glendirmek iin kurulmu yar gizli hkmetiklerdi. Osmanlln can ekimesini bir iki asr uzatan yine zaman dr, yine tal'dir. Bu safhasnda saltanatn imdadna Avrupa muvzenesi yani devletlerin rekabeti yetimitir (Hnkr skelesi, Ayes tefanos muhedeleri). Tanzimata gelince... ke tam bir anari iinde. Reit Paa her teebbsnde taassup engeliyle karlar. Celal Nuri'nin bu konudaki yargs bizce ok yerinde: Tanzimat- Hayriye, Osmanl Devleti'ni mstebit bir devlet olmaktan kurtard, onu mutlak bir devlet mertebesine kard. 3. nc merhale 1324 (1908) merutiyeti.. Yazarn bu konudaki inanc da ok gerekidir: bu merutiyet iyi niyetle iln edilmesine ramen ttihat ve Terakki egemenliinin gereklemesi iin kurulmu oldu. Sonra talsiz gnler.. Bulgaristan'da bamszlk, Bosna-Hersek'in AvusturyaMacaristan'a katl.. Elcezret-l Hadra anlamas ihmal edilip Fas'n tamamiyeti inenince Trablus'a saldran talya. Bunu izleyen Balkan ttifak.. Sonra Dnya Sava ve Sevr.. Yunann Anadolu'ya saldrs..

Ne var ki, Trkiye Cumhuriyeti bahtiyar tesadfler iinde douyor. Mustafa Kemal'in bakanlnda Trk milleti, dnya sava bozgunundan sonra frsatlardan faydalanmak ehliyetini belag mabelg gstermitir. Eer bu frsatlar zuhurunda millette hazrlk ve uyanklk olmasa, Gazi ayarnda da bir zat bulunmasa idi acalba kurtulabilir miydik? Celal Nuri kukuludur! Diyor ki: Trkler iin zafer ve inkilap ancak bu amillerin biraraya gelmesinden domutur. Her inkilabm anahtar zaferdir. Osmanl devleti gibi istiklli mukayyet bir toplulukla inkilaiba imkn yoktu. Yeni bir blm : Medeniyet Gerekten de Osmanl Devletinin feth-i meyyit raporu byk bir belgatle gelecein tarihine sunulmutur artk. imdi sra, kurulacak toplumun hangi esaslara dayanacan belirtmee almaktr. Nitekim Aaolu Ahmet Medeniyet adl kitabnda meseleye cevap aram ve hkmn kesin olarak ifade etmitir: rnek alnacak tek medeniyet vardr: Avrupa medeniyeti. Bu hkm, o dnem Trk aydnlarnn zerinde birletikleri bir nevi bedahet tir. Abdullah Cevdet, Akuraolu Yusuf, hatta birtakm ihtiraz kaytlar bdr yana, Sait Halim Paa hep ayn dnceyi paylarlar. eitli ufuklardan gelen Trk aydnlan arasnda bir eit konsenss kurulmutur. Bugnk sosyal yaaymz yneten de 2. merutiyette ortaya atlan bu fikirlerdir. Demek ki, yeni batan ele alnmalar, ve tartlmaln kanlmaz bir zorunluluktur. Nerede hata ettik? Baka trl davranabilir miydik? Bugn neler yapmalyz? Bu sorularn cevabn verirken elimizdeki dosyann iindekileri ok iyi bilmek zorundayz. Celal Nuri, blme yle balyor: nsanlk, bulunduumuz yzylda, medeniyet bakmndan birbirinden ok farkl topluluklar sergilemektedir.. Doru bir tespit. Fakat yazar, medeniyetten ne kastettiini aka sylemiyor. Bizce bir kusurdur bu. Bat irfanyla yetimi bir aydn, tartmaya bir tarifle balamalyd. Maalesef Aaolu'nda da cidd bir tarife rastlayamyoruz. Medeniyet, Trkeye 19. asrda girmi bir kelime. Franszca civilisation'u karlamak iin Tanzimat paalan tarafndan uydurulmu ve bugne kadar 'berrak bir tarife kavuamam. Celal Nuri gibi bir zattan bu mphemiyete son vermek endiesi beklenirdi. Yazar, szlerini yle srdryor: nca bir Avrupa medeniyeti var., kk bir aznlk. nsanlarn ok daha byk bir ksm baka medeniyetlere bal. Bunlar da ikiye ayrabiliriz, (a) kitab olmayanlar: Hint ve in Hindi gibi, Afrika'nn ou ve Ja,ponya.. (b) Mslmanlar. Avrupa medeniyeti ykselmekte, teki medeniyetler yerinde saymaktadr (Aaolu Ahmet Bey de yle dnr). Ne yar ki, Celal Nuri daha aydnlk : ykselen medeniyetin zellii : dinamik yani devingen olmaktr. Yerinde sayan

medeniyetler ise: statik yani rrtevazindirler (durgun dese daha doru olurdu). Avrupa medeniyeti ilerlemekte ve karlat btn engelleri yok etmektedir. Yalnz Trk kavmi bir istisnadr. Avrupal deyince gzmzn nne olduka mtecanis bir topluluk gelir. Oysa Avrupalyla Avrupal olmayanlar arasnda byk ayrlklar sz konusudur. Avrupallar arasndaki bu tecans nereden geliyor acaba? 1 Avrupa'nn kk bir kta oluundan. Bir kta bile deil, Asya'nn bat ucunda bir yarmada. Denizler, rmak ve sair geitler sayesinde birbiriyle kaynamlardr. 2 Hristiyanlk. Geri sa'nn tebli ettii dinle bugnk nasrniyetin mnasebeti azdr. Bu din, kilise byklerinin itihatlarna ramen her devirde o devrin gr ve dnne uymutur. Mslman ve mecus lemlerinde ise byle bir tecans yok. Bu insanlar birbirlerinden uzaktrlar ve kaynamamlardr. slmlk, son yzyllardaki ulemnn egemenlii altnda durgun (bir hle geldi, itihat kaplar fiilen kapand. Zamann tebeddl ile ahkmn da deiecei dnlmedi. Eski fetvalara zincirlenip kaimdi. Ruh-u slmiyet krletildi. Avrupa'dan yalnz teknik alalm diyorlar. Teknii yaratan dncedir, muhakemedir. Bunlar birbirinden ayramayz. Avrupa'nn serbest itihat zerine kurulmu fenn bir dn usul vardr. Dou'da nakl'e, Bat'da akl'a dayanlr. Dinde grenek, Mslman leminin yenilikleri benimsemesine engel olmutur. Fikren ilerleyen bir mslman, mensup olduu camiadan ahlk ve maneviyata da kopuyor. Oysa bu surette ilerleyen baz hristiyanlar, serbest dndkleri halde, yine kiliseye bal kalyorlar. Dou'da btn ilimler bir veya daha ziyade madde-i nakliye zerinde kurulur, Bat'da akl ve tecrbe zerine. Dou grenee dayanr. Bat geree. Asya kavimleri ilimde ve dncede gereki olmadklar gibi siyasette de gereki deildirler. Asya'nn bu uyuukluundan ilk kurtulan biz Trkleriz. Trk milleti bir ok sebeplerden dolay mensup olduu medeniyet camiasndan ayrlp Avrupa medeniyetine katlmaktadr. Kanlmaz bir inkilap bu. Avrupa medeniyetine muhalif olanlar daha ok Avrupallardr. Mesela bir Nietzsche, bir Max Nordau. En mhim ilm muaheze ise Sosyalistlerden gelmektedir: Mars ve akirtleri. Unutmayalm ki dnce. daima ileridir, gerek geri. Her medeniyet eletirilebilir. Av-rupa medeniyetinin de kt yanlan var phesiz. Ama bu medeniyet bir hrriyet medeniyetidir, gelien bir medeniyet.. Oysa eski medeniyetimiz lagard. Arap ve Acem medeniyetlerine dayanyordu. Bu medeniyetler ise, asrlarca nce hayatiyetlerini kaybetmiler. Artk onlardan ne alnabilir? Trk milleti, yzyldan .beri zaten Avrupay taklit ediyor, geliigzel bir taklit.

Evet, Osmanl Bat ile Dou arasnda kalm bir topluluktu, yapay bir topluluk.. Menfaatleri birbiriyle elien bir kavimler topluluu. Bu eitli unsurlar hibir zaman kaynamamt. Herhangi bdr sarsnt, unsurlar arasndaki mekanik ba zecek ve hepsini darmadan edecekti. Nitekim Umumi Harb byle bir darbe oldu. Trkler yaamak iin saltanattan ayrlmak zorunda idiler, imparatorluk ancak hareketsizlik sayesinde ayakta durabiliyordu. Trk inklabnn en doru tarifi: Trk milletinin Osmanllktan kopuudur. nkilap kanlar, dumanlar iinde dodu. 1789'dan daha mhim bir olayd bu. 89'da Fransa, bir devlet tarzn brakp dierine geti. Halbuki Trk inklabndan evvel bamsz bir Trk devleti yoktur. nkiiapla Osmanllk tarihe gt. Bamsz bir Trk devleti kuruldu. stelik Trklerin siyas ve itima yaps da deiti. Ibtida (orijinal) Medeniyet Yenieriliin ilgasndan Vahdettin'in kana kadar geen zaman bir gebelik dnemi. Cumhuriyet, savan ve inikilabn ocuudur. Mill mcadeleden itibaren hareket tamamiyle uurludur. Trk ili, sanki jeolojik bir hadise ile Asya'dan koptu, Avrupa'ya kavutu. Ksm deil topyekn bir inkilap. Programmz kaytsz artsz Avrupa medeniyetine katlmaktadr, btidai deil itba bir inkilap.. Evet, bu inkilap hibir ynyle orijinal deildir. Yani Trkler bu hareketleriyle dnte, yaayta, hkmet, ve maarif usullerinde dnyaca bilinmeyen yepyeni bir tarz ibda etmi olmuyorlar. inkilap itba'dir, yani biz bu hareketlerle mevcut, medeniyetlerden birine, kendimizce en uygun saydmz tefekkr ve muaeret, irfan ve idare usullerine uyuyoruz. yzyldan beri bizi balayan ve artan Dou fikir ve idare tarzna veda ettik. Demek ki imdi tek devimiz var: iktibas. lerlemek iin mutlaka yeni usuller icad etmek zorunda deiliz. Karmzdaki Avrupa'y bulunduu nisb olgunluk mertebesine karan denenmi ve belli usulleri alyor ve uyguluyoruz. btida bir inkilap (orijinal demek istiyor), olsa olsa, ilerleyen bir toplulukta denenebilir. Biz ise Umum Harbe kadar byle bir yola girmi deildik. Medeniyetimiz gelimemiti. Kurtarlmas can gnlden istenilen hastalar neticesi pheli tbb deneylere giriilemez. zerinde,

Celal Nuri, bu tespitlerden sonra yle bir soru atyor ortaya; acaba Trk inklab inklaplardan hangisine benzer? Yazar, nce 89 ihtilalini ele alyor. Olaylar 1871'e kadar ksaca hatrlatarak u hkme varyor: Fransz ve Trk inkilaplarm karlatracak olursak grrz ki bunlarn birbiriyle alkalan yoktur. Fransa'da eski ynetim biiminde,

sosyal tabakalar arasnda hukuka korkun bir eitsizlik vard. Bizde ise halk tabakas iinde bye bir eitsizlik yoktu. Daiha dorusu btn tabakalar eitsizlikten deil idaresizlikten ikyetiydi. Fransa'da kral ile halk mcadele etmekteydi. Bizde ise ne babadan oula geen imtiyazlar vard, ne asalet messesesi. Trk inkilab, milliyet umdesinin muzaffer oluudur. Oysa Fransz milliyeti 89'dan ok nce olanca akl ile belirmiti. Fransz ihtilli merutiyet ve milliyet kavramlarnn parldaydr. Fransz ihtilli iMdaidir, bizimki ifcb. Trk inklab Bolevik inklabna da benzemez. Trkler, kurtulmak ve ykselmek iin milliyet umdesine dayanrken, Ruslar milliyeti inkr ettiler. Trk inklab, Trk milletinin Bat lemine uymas demektir. Buna mni olan saltanat ve hilfetin knden sonra gerek devlet tekilatnda, gerek dnte kendisine daha yakn grd bir lemin yesi olmak istiyor. ite bu kadar... ddia ediyoruz ki orijinal ve ne olaca belli olmayan deneylere girimektense sonular belli bir meslei benimsemek daha akllcadr. Ne Fransz ihtilli tek kiiye balanabilir ne Rus ihtilli. Oysa Trk inklabnn nzm ve kahraman M. Kemal'dir. Dier inklaplarla Trk nkilab arasnda mnasebet. noktalar aramak lzmsa, slm'n zuhuru inklabnda biraz durmalyz. ki inkilap arasnda ortak bir nokta: Trk inkilab demokrattr. Baka bir deyile milletin yol gstericisidir. Millete avamn dnemedii /bir yaay biimini retiyor ve kabul ettiriyor. nkilabmzda aslolan hrriyetten ok, belli bir tarz ve usln halka benimsetilmesidir. nklabmz, mmenin yararna olduu iin, khne fikirleri, nakle dayanan dnceleri ve eski yaay istememektedir. Mslmanlk da liberal olmaktan ok demokratdr. Hatta davranlarnda mmeti bir zabta altnda bulundurmutur. apka giymek iin kanun konulmas inklabmzn demokratln gsterir. urasn da ekliyeiim: Trk inkilab yalnz demokratik olmas bakmndan son Rus inkilabma benzetilebilir. Fikr Hazrlklar Celal Nuri'ye gre Yenieriliin ilgasna kadar hibir yenilik gerekleemezdi. Dnyay tanmyorduk. Tanzimat'dan sonra da teceddt hamleleri taassubun duvarlarna arpt. Fakat zaman ilerliyor, yeni fikirler eski binann temellerini andryordu. nkilap, yklmaya yztutmu messeseleri defnetti sadece. Hibir cidd mukavemet grmeyii baka trl izah edilemez.. Evet., btn talepleri akla ve manta uygundu. Baarsnda, zamann ihtiyalarna cevap vermesinin de byk pay var phesiz. Ama yine de bu kadar abuk, bu

kadar kesin bir muvaffakiyet beklenemezdi. Sr'atin sebebi var: 1 Millet uyankt ve olaylardan ders almt. 2 Muhafazakrlar tekiltszdlar. 3 Olaylarn ak. Aydnlanmam baz noktalar: Yenilikler, Eskilikler Bu blm kitabn en can alc ksm. Celal Nuri, inkilaibm karmza kard en mhim meseleleri bir bir ele alyor. 1 Hristiyan olmayan hir millet, tarihte ilk defa olarak, Avrupa medeniyetini kabul ediyor; yani Avrupa dncesi hristiyun milletlerin inhisarnda deildir artk. 2 Baka bir deyile: Tarihte ilk defa olarak bir slm topluluu itikadatda tamamiyle esst- slmiyeyi muhafaza ettii halde, dnya ahkmnda, serbesti-i harekt ihraz etti. 3 Tarihte ilk defa olarak Orta Asya'dan gelip Bat Asya'ya yerleen bir millet, Asya'nn itima ve tarih mukadderatndan ayrlyor. Byle bir maceray bekleyen istikbal nedir acaba? Celal Nuri bu sorular ortaya attktan sonra, islmiyetle Narniyetin tarihteki inkiaflarna bir gz atyor. Diyor ki: Mslmanln iki kayna var: Kur'an- Kerim'le Peygamberin hadisleri. Hem vicdaniyata, hem de muamelata ait ahkm kucaklar. Sonra drt imamla tilmizlerinin itihatlar gelir ki bunlar da dinle kaynamtr. Mslmanlk, drt imamdan az sonra katlar, ilerlemez olur, olduu yerde kalr. Daha sonraki ulema ancak seleflerinin itihatlarndan kyas yoluyla ahkm karabilirler. Dernek ki islm bin seneyi aan bir mddetten beri duraklamaktadr. Hristiyanla gelince.. Bu din drt ncil'den ibaret deildir. lk devirlerde konsiller akideyi ve baz ahkm tespit etmilerdi. Ne var ki, ondan sonra da hristiyanlk saibit kalmam, her asrda baz eyler eklenmitir. Nasrniyet esasndan ok uzaklamtr. Hristiyanlarn ments bile ncirden deil, konsillerin m ukarrartmdan alnmtr. slm'n tarihesi ok farkl. Ulema bugne kadar, muamelt da dinin iinde sayd. Halibuki kilise, akideye taalluk etmeyen maddelerin, selahiyeti dnda olduuna karar verdi (Tabii istemeyerek). Nakle dayanan akideler murakabeye tabi olamaz; maklt sahasna giremez. nsan bilinmeyenler nnde phe duyar. Bu phelerin uyuturulmasn ister. Bunun iindir ki vicdaniyatta terakki ve tekmle lzum bile yoktur. kfbin sene evvelki bir ceddimizin hevayi-i vicdaniyesi ne ise, bizimkiler de odur.

Halbuki ahkm ve muamelat vicdaniyata benzemez. htiyalar gnden gne artar ve deiir. Herhangi (bir asrn ahkm dierlerine temil edilmek istenirse, hal ve istikbal mazinin basks altnda kalr, hiibir ilerleme olmaz. ki milletten biri ahkmn deimesi, teki de deimemesi umdesini kabul etseler, bunlardan birincisi phesiz dierini ezer. Kald ki ahkmn deimeyecei fikri slmiyet ddr. yle olmasayd drt mezhebin kurucular Hz. Muhammed'in asrna o kadar yakn bir devirde mevcut ahkma dokunamazlard. Sonraki ulema slmm elastikiyetini bozdular. Dinimiz cumhur bir devlet ekli kabul eder; Ulema ise mstebit hkmdarlarn emri altnda, bu cumhur ekli daha balangta krelttiler, tekmle mni oldular. Oysa unu yapmalar lazmd: slm, toplayc bir iman ve itikat rnenba olduuna gre bu dinin hrriyeti dsturlarna dayanmal ve muamelatta icma'a nem vermelidir. Cemal Nuri'ye gre slm'da bir ruhban snf yoktur. Ulemann ortaya kmas slm'n ilerlemesine mni olmutur. Yazar, Kur'ann mushaf eklinde toplanmasn da tasvip etmez. Kur'ann mukaddimeli, mbadl, htimeli bir cild haline gelmesini Hz. Muhammed istememitir, Hz. Osman'n bu teebbs son derece takdir edilecek 'bir i deildir. Hadis-i eriflere gelince.. Bunlarn ancak yirmi kadarn sahih telakki edebiliriz. Selefin itihatlar ise bizim iin hi bir deer tamaz. Her hkm ancak zamanna gre izaf ve muvakkat bir kymeti haizdir. Daha sonra fkhla uraanlar dini bedi bir ifadeye bile kavuturamadlar. Oysa papazlar, hristiyanlm merasim ve ibadetlerini bedi bir ekle sokabildiler. Esas rk bir nasrniyet, temeli salam bir mslmanlktan ziyade czib gsterildi. slm'n bir talihsizlii de reformdan mahrum oluu. Bunca asrdan beri hibir istilaha hit olmuyoruz. Ne dinin salam esaslar muhfaza edilebilmi, ne de cahil ulemaya kar bir kyam vukubulmutur. Evet, Mslmanlarn devingen bir medeniyeti yoktur. Dinin amac insanlarn mutluluudur. Eer bu amac gerekletiremiyorsa kabahat, dinin kendisinde deil, onu egemenliklerinin srdrlmesine alet eden zorba hkmdarlarla onlarn uaklar olan ulemadadr. Trkler sezi yoluyla bu hakikati anladlar. nkilabmzda etkin dncelerden biri de budur. te bunun iin Bat medeniyetini benimsiyoruz. Bir bakma Avrupa'nn zaferidir !bu.' Ama baka bir bakmdan Avrupa topluluu dndaki bir milletin Avrupa zerice zaferi de saylabilir. Medeniyet bylece genelleme^0' ^ir ^1S1I1 insanlarn tekelinde olmaktan kmaktadr. Geri 1856 Paris Kongresinde Avrupallar, Osmanllarn Avrupa Milletler camias iinde

saylmasn kat zerinde kabul etmilerdi. Avrupa devletler hukukundan biz de yararlanacaktk szde! Ama Kapitlasyonlar kaldrlmad. Bu zincirler yok edilmedike Avrupallaamazdk. nklabn bir kazanc da devletler hukuku bakmndan hristiyan devletlerinden farkmz kalmamasdr. Artk iki hukuk-u dvel yofktur dnyada. Avrupal oldum demekle Avrupal olunmaz. Yaay ve dnmz de bu amaca gre deimelidir. nklaptan sonra Bat medeniyetinin kabul ve tatbikine mni olan engellerin sklp atlmas lazmdr. Civciv, yumurtann kabuunu krm, hayat sahasna kmtr. Gelimesi iin tek ihtiyac vardr; zaman. Bugnk inkilaplar, ancak gelecekteki ilerlemelerimiz iin meydan temizlemekten ibarettir. Bundan sonra, dzeltilmi bir alan zerine muhteem bir saray kurulacak. II. Mahmut dneminden balayarak meydann ufak tefek przlerini dzeltmitik. Cum-huriyetin ilanyla bu saha her trl inaata elverili bir hle geldi. Ykmak da nemli bir i idi. Bu ide cezri (radikal) davrandk. Artk yapmak devri geldi att.. nkilap, bundan sonra bir ama deil, ilerlememiz iin bir aratr. Metk bir muhakeme, gl bir mdafaa.. Evet ama inkilap niin uyandrd mitleri gerekletiremedi? Hatamz veya hatalarmz nerede? Bu suallerin cevabn verebilmek, hi deilse aramak, yaayanlarn yani bizim vazifemiz. Bu ii baarmak iin iki meziyete muhtacz: bilgi ve samimiyet. Cell Nuri, ada elan aydnlara kyasla ciddi ve tarafsz. Osmanl tarihini olduka iyi biliyor. Bavurduu Bat kaynaklar da gvene lyk. Mesel medeniyet konusunda Larousse'un Byk Kamusu'nu taram. 60 yl nce rastgele bir gazetecinin yararlanabilecei bir kaynak deil bu. imdi de stadn yaad a ne kadar tand sorusuna cevap verelim. Unutmayalm ki 1919 Ekim Devrimi be alt yl nce gereklemi ve sosyalizm Avrupa devletlerinin gndemine gelmitir. Trk Inkilaib yazar, bu ok nemli mesele de ne dnyordu acaba? Anarizm konusunda nasl bir kanaat besliyordu? slmiyetle an sol arasnda herhangi bir uzlama olabileceine ihtimal veriyor muydu acaba? Bu sorularn cevabn aydnlk olarak 1975lerde yaymlanan bir kitapda buluyoruz: Sosyalizm Tarihine Katk, yazan: Cerraholu, Trk lnkilaibna dnelim. Lisan Bahsi Toprak temizlendi. Kollan svayp mran ve irfan sarayn kurmaa balayalm. e nereden girieceiz? Celal Nuri byk bir is&jbetledilden diyor. nk dil, dncenin de, medeniyetin de aynasdr. Daha dorusu kendisidir. rfan ta balangcndan tetkik etmeliyiz: Komularmzn dilleri Avrupa irfann ifade edecek olgunluktadr. Trkenin

ise sarf ve nahivi, imls bile hl mazbut deildir. Kamusu yoktur. Hele u sralarda bir muhit'l-marif (ansiklopedi) bile hazrlanamaz. Lzumlu istilallarn (terim) ancak bete biri mevcut. Latin, Slav, Cermen lisanlan medeniyetin umumi tekml iinde ilenmi, onunla birlikte ilerlemitir. Trkler, Bat medeniyetine katlmamlar, bunun iin lisanlan da byle bir feyzden maihrum kalm. Kelime ve stlah bakmndan yetim bir dil Trke. Saydmz diller, gelimeye ok. elverili. Bir kere n ve art edatlar bakmndan zengin. Sonra mrekkep (birleik) isimler tretebilirler. Dilimizde yalnz art edatlar (ak) var, n edatlar yok. Trke en mkemmel lisandr iddias da temelsiz. Trkenin kendine gre iyi yanlar var. Fakat lafzca fakir. ngilizce yzbin kelime, Trke otuzbin civan. Daiha geni ve daiha refah dnebilmemiz iin hi olmazsa bunun iki misli lafza ihtiyacmz vardr, ite yenilik dostlarnn zerinde uraacaklar verimli (bir alan. Peki.. Trke, Bat medeniyetini ifade edebilecek bir olgunlua eriinceye kadar ne yapacaz? Baka milletler ne yapmsa onu. Japonlar, Japonca ilerleyinceye kadar ellerini balamamlar, ngilizceyi ikinci bir dil olarak kabul etmiler. Vaktiyle Galatasaray bu maksatla alm. Elbette ki dilimizin gelimesine eskisinden daha ok aba gstermeliyiz. Ama o istenilen zenginlie eriinceye kadar medeni dillerden birinin (ngilizce, Franszca, Almanca gibi) renirsek yerimizde saymaz ve dnya irfann izliyeibiliriz. Bat dillerini bilmek o dillerde dnmek demektir. Bumun da anadilimiz zerine byk faydalan olacaktr. Bu sayede slp ciyadet kazanacaktr. Nitekim Abdlaziz devrinden sonra, Franszcanm etkisiyle yeni kelimeler domu, slp dzelmi, kelime oyunlar azalmtr. Zengin devletlerin tebas da zengin olur. Meden dilleri bilenler, byk medeniyetlerin mirasna konarlar. Atadan kalma mal bulunmayan, nasl alarak servet kazanrsa, lisan gelimi olmayan da lisan iktibasna mecburdur. Trkler slmiyeti kabul ettikleri zaman Arapa duraklama devrindeydi. Arapadan ok kelime aldk. Trevce zenginletik ama ziyanmz da oldu. Arapa n ve art taklar bakmndan fakirdir ama trev bakmndan ok zengindir. Bir kkten otuzbe kelime doar. Eer byle bir hazine emrimizde olmasayd halimiz harapt. Ne var ki dilimize bir ok lzumsuz kelime de girmiti. Ne zarar var., bunlar zamanla umu frulur. Kald ki Arapadan gelen kelimelerin ou son derece mhimdir. Onlar kamusdan karrsak dilsiz kalrz. Zaman lzumsuz kelimeleri atar. Zamann yerine muassrlar geerse yaplan i hatal olur. Ve talbi olmad iin de tepki yaratr. Sonra yazar, Trkenin tarihiyle ilgili tafsilata giriiyor: Fuzul Bat Trkesi kurulurken yle demi:

Trkede Beyan- vekyi d var ve (Trkenin) ekser elfz rekk ve ibrt n-hemvr'dr (Trkede olup bitenleri anlatmak g ve Trkenin lafzlarndan ou tutuk ve cmleleri ise eri br). Cevdet Paa da 1302'de Namk Kemal'e yazd bir mektupta kendini yle niteler: ... o zamandan" ber lisanmz bir ka renge girdi. Pek ok tebeddlat grd. Bir ka kere lisann deitirmi ve usl-u hatt ve imlasn bile arm bir eski mverrih... . Grlyor ki aradan asr getii halde lisan hl yerine oturmam. Sonra byk yazarlarmz ele alyor Celal Nuri; rnekler vererek u hkme varyor: hibirinde slp ciddiyeti yok. Fesahat, mtaibakat, sarf-u nahiv nok-talarndan hepsi de dkn. Tecansden, ittir&dden mahrum, tenakuzlarla dolu bir ifade. Unutmayalm ki Fuzul Batdaki rnesans zamannda yaar. Eer onun yoluna gitseydik dilimiz oktan istikrar kazanrd. Avrupa dillerinde artk hibir hat ho grlmez. Biz de ise fasih bir ibareye rastlamak mkldr. Ama yine de bir tekml vardr. fade saflamtr ama Trkemizde fevza (anari) bugn de egemen. stadn bu hkmlerine ne kadar zalim olurlarsa olsunlar biz de katlyoruz. Nesrimizcleki bu gelimemiliin sebeplerini iirden Dnceye balkl incelemede uzun uzadya anlatmtk. (Bkz. Cemil Meri, Maaradakiler, iirden Dnceye) Celal Nuri, bu tespitlerden sonra can alacak suali yaptryor: Peki, ne yapmalyz? Lzumlu stlahlar Arapa, Farsadan alabilir miyiz? Hayr... Arapadan lzumsuz kelimeler, kaideler almz, doru... Ama yamurdan kaalm derken doluya da tutulmayalm. Bin yldr irfanmz bu kelimelerle kurulmutur. Dncemizin yaps haline, gelmitir bu kelimeler. Bunlar rastgele atamayz. Arapa kelimelere duyduu-muz dmanlk onlar bilmediimizden ileri geliyor. Ak, sade Trke ile yazalm diye baryoruz. Pekla., fakat her konu, herkesin anlayabilecei bir dille yazlamaz. Bu da ok sk unuttuumuz bir hakikat. Bir kelimeyle Celal Nuri'nin tenkitleri akl~ selime yzde yz uygun. Ama teklifleri ne kadar uygulanabilir? Bilemiyoruz.. Netice: lgatimiz, imlmz, sarfmz, nahvimiz hl mdevven deildir. Aradan geen 60 yl bu dertlere bir deva getiremedi, anari bsbtn koyulat, cehalet younlat. Celal Nuri, isteklerini yle vurguluyor: Btn engeller ortadan kalkt. Medeniyet aktan aa hakkmz. Ama yapacamz ilk i, ifade aletimiz olan dili inzibat altma almak, slah etmek ve onu meden diller seviyesine karmak.

Kelime ile beraber meden lemin btn fikirlerini ve dn tarzn da Trkemize ve milletimize nakletmi olacaz. Dilde ittirad olmadndan zihnimiz de perian. (Celal Nuri, Cevdet Paa'dan, Becaizade Ekrem'den, Sait Pa-aV dan ald paralarla lisanmzn nasl anlalmaz hale geldiini, lafz sanatlarnn ne kadar kt kullanl-dn ispat etmee alyor). Sonra da OsmanlcaTrke meselesini ele alyor. Dilimizin tarihi yazlmamtr. Lisaniyatla ilgili hifbir eser yaymlanmamtr. Bu konuda herkes aklna geleni sylemektedir. Bir ksm yazarlara gre, kamusu Arapa ve Farsa kelimelerden temizlemek, Osmanlcann yerine Turan kelimeleri koymak ve dili saflatrmak lzmdr. Baz yazarlar ise byle bir davrann dili yoketmek olacan ileri sryorlar. ehirden ehre, mahalleden mahalleye ayr leheler kulla, mlyor. Bu anariyi ancak devlet sona erdirebilir. Bugn, lehelerin stnde ortak bir Trke varsa onu merkeziyete ve devlete borluyuz. Geri Osmanl dneminde de ortak bir dil vard ama ikiye ayrlyordu bu dil: konuma dili, yaz dili. Arla kamayalm. Her millette konuma diliyle yaz dili ayrdr. Elif-Ba (alfabe) meselesi Arap harfleriyle okumak da g reniliyordu, yazmak da. Oysa bir ocuk Latin alfabesindeki 25 harfi ksa bir zamanda renebilir. Dndn de arabuk yazar ve kolayca okur. Evet ama elifba'y hemen, deitirecek miyiz? Celal Nuri'nin bu suale verdii cevap ok dndrcdr: Hayr... elif-ba bir anda deitirilirse mazi ile istikbal arasnda bir kopu olur. Aceleye lzum yok. nce Latin harfleri, yardmc bir elif-ba olarak okutulmal, lisann kabiliyetleriyle ne kadar uyutuu denenmelidir. Unutmayalm ki Trke yalnz bugnk nesillerin dili deildir. Hem atalarmzn hem de ocuklarmzn ortak maldr. Ktphanelerimizi kapamaa mecbur olmadan, yava yava yeni eserler baslr. Eskilerden muhalled (klasik) olanlar yeniden baslr. Bir fsla- lisna meydan verilmeden yeni br denge kurulmu olur. Eer atalarmzn ilm, fenn, edeb eserleri olmasa biz de Arnavutlar gibi Latin harflerini tereddtsz kabul ederdik. Fakat bir dilimiz var. Btn itima ve ruh tarihimiz o'nda meknuzdur. Lisan terkip edilmez, terekkp eder; tekil edilmez teekkl eder. Harfleri deitirmek isteyenler bu psikolojik, filolojik vp itima ilkeleri unutmamaldr. zetlersek, Celal Nuri, Arap harflerinin yerine La. tin harflerinin kabuln prensip olarak faydal buluyor. Yalnz bu i aceleye getirilmemeli. Yeni harf;; ler dilimizle ne kadar uyuabiliyor? Bir mddet denenmeli, eski harflerle yazlm balca eserler Latin harflerine geirilmeli, nesiller arasnda herhangi bir . kopuun belirmesine meydan

verilmemeli. Arap harflerinden ikyet, onsekizinci yzyldan beri aydnlar-mz uratran mzmin bir hastalktr. nce stadmz olan Avrupa, slm'daki kn balca msebbibi olarak Arap harflerini grm ve gstermitir. Merutiyet aydnlar arasnda bu ikyet okluka iti. foar kazanmtr. Yeni harflere ilk iltifat edenlerin banda Abdullah Cevdet gelir. Byle bir davrann aleyhinde bulunanlar gerek bir aznlktr. Mesela Darlfnun hocalarndan Avam Galanti, Arap harflerinin terakkimize mani olmadn ileri srmek cesaretini gstermitir. rfana Dir nklabmzn iar, her ne pahasna olursa olsun, cehlin yok edilmesi olmaldr. Aksi takdirde hibir milleti yenemeyiz. Evet., herkes mill terbiyeye hevesli ama bu terbiyenin henz tarifine bile rastlayamadk. Mrebbler yksek tahsil grmeli. Avam ilk tahsil. Demek ki, her iki retime de ayn derecede ihtiya var. Resm, gayr resm yayn hibir usule dayanmyor. ktibas devrinde olduumuzu unutarak iddiaclga kalkyoruz. Tekmlmz murakabe altnda bulundurmak zorundayz. bunun yolu nedir? Ben kesin bir cevap veremeyeceim. Edebiyat Hakknda Bir milletin hakiki tarihi, edebiyatndan anlalabilir. Avrupa'nn ortak bir edebiyat var. Madem ki biz de Avrupal olmaya karar verdik, bu medeniyetin en payidar tecellisi olan edebiyatn da tanmak zorundayz. ark edebiyat, bilhassa kfiye, seci, kelime, ahenk edebiyatdr. Avrupa edebiyatnda aslolan fikirdir. Yaplacak ilk i, Ba-tnn klsiklerini Trkeye kazandrmaik olmal. ktibaslarmz tam /olmadka yeni bir dneme geemeyiz. Batnn usullerini lykyle hazmedince hayatmz daha mkul ve daha tabii bir surette tasvir edebileceiz. Duygularmz da gelii gzel deil, dzenli olarak tespit edilecektir. Mtercim ve ediblerimize de byk bir grev dyor; Bat edebiyatlarnn shhat ve fesahat kurallarn, Bat milletlerinin yz yllardan beri denenmi tre ve alkanlklarn lkemize aktarmak, onlarn yaz tarzlarn (benimsemek. Askerlikte, hekimlikte, mhendislikte olduu gibi edebiyatta da ilk iaktarmaktr. Zaten inklabmzn tuttuu yol Avrupa'nn (beenilen tre ve detlerini iktibas etmek deil midir? Nakil ye iktibastan sonra ilk merhale ibda'dr (yarat). Muaeret (grg) hakknda Fakat

nce ark n sefaletini sergileyen bir ka fra darbesi. Ziya Paalar, Namk Elemalleri, Sadullah Paalar hatrlatan bir Bat hayranl. Netice: ark ark'tr, Garb Garb'dr. Trkler, ite, arkn hu fel ve atletine, bu lkaydlma ve intizamszla kar isyan bayran atlar. Bana gre Dou'nun ykseli ve alal devlet tarzndan ileri gelir. Tanzimat'tan beri hep ayn terane. yi ama bu alal ve ykselii yaratan devlet asrlarca lkeyi imrenilecek bir medeniyet merkezi yapmad m? Celal Nuri devam ediyor: te Cumhuriyet hereyden nce, aadaki tekmlleri gerekletirecek devlet tekilatn kurdu. En aziz emelimiz bu tekile tn gelimesidir. Yazar, sosyal yaammzn neden bu kadar perian olduunu aratrrken, dikkatini kadnlarn durumu eker: Kadn insanln yarsdr. Baty gzelletiren o,. Douda ise kadn, zelil ve hakir bir mahluk. Dou kadnn yardmndan mahrumdur. Bat, glmeyi bilir. Dou ise mamumdur; nk hayat cazip deildir. Glerse de zoraki gler. Bat, ne'enk vatandr. Ne'enin ve gzelliin. Yazar, bu tasvirin fazla idealletirilmi bir tablo olduunu fark ederek hemen ihtiraz bir takm kaytlar ne srer: Batdaki yaayn yalnz ekici ynlerini anlattk. Oysa bu hayatn yozlatm gsteren nice almetler var. Dnya savandan sonra bu alametler zeytinya lekeleri gibi byd. Talihsizliimiz bu medeniyete ikiyz yl nce katlacakken imdi intisap ediyoruz. Savatan sonra kadn konusunda serbestlik son haddine varmt. Bunun iindir ki gnden gne aile, salamln kaybediyor. Herkes, ne pahasna olursa olsun, zenginlemek ve hayattan km almak emelinde. Yani tam bir k manzaras karsndayz. Biz Avrupallamak kararn verdiimiz anda byle mtefessih bir Av-rupa var nmzde. Ama ne yapalm ki btn bu tereddiyta ramen Bat medeniyeti yine de en salam medeniyet. Medeniyet, irkinlii ihtiva etmeyen bir mefhumdur. Meden bir toplumda bir irkinlik gryorsak elbette ki, o medeniyetin dndadr, ona musallat olmu bir hastalkdr. Maraz ise alnmaz, tedavi edilir. Elbette ki Avrupa medeniyetinin fbu ynleri zerinde uyank ve uzak grl olmalyz. Millet ve hkmet tekilt, irfan messeseleri, edebiyat, bu davamz gzden uzak bulundurmamaldr. Toplum hayatmz sergileyen bir tabloya ihtiyacmz var. Ayrca Batnn sosyal durumunu da renmek zorundayz. Sonra bu iki tabloyu karlatrm ak, bizde olmayan messeseleri Avrupa'dan iktiibes etmek lazm. Batnn toplumsal hayat bizimkine kyasla ok daha yksek. Byle bir yaaya katlmak istiyorsak hepimiz kalp ve kyafetimize, lisan ve dimamza, davran ve terbiyemize, tavrlarmza eki dzen vermeliyiz.

nkilap balayal seneler oldu. Hangi yazarmz Bat hayatnn esasl ynleri hakknda milleti aydnlatt? Avrupa medeniyeti diyoruz... bunun niteliini aklayan eserler nerede! Nfus Topraklarmz geni. Nfusumuz az. Bu geni topraklar ele geirmek, talya iin ok cazip olabilir. Bu tehlikeyi hibir zaman gzden karmamalyz; Bugnn savalarna hkim olan, aralar deil tekniktir. Hatta teknik de yetmez Anadolu'nun en az otuz milyon nfusu olmaldr. Nfus iki trl oalabilir: l Doanlar muhafaza.. herkesi aile kurmaa tevik etmek (bunun iinde iktisadi gelime art). Demek ki iktisat, shhiye, baymdrlk siyasetlerimizin mihveri nfusu arttrmak olmaldr. 2 Cumhuriyet hudutlar dnda kalan Trkleri vatana ekmek. Bunun iin de gelecek insanlarn topraklarmzda bugn yaadklar lkelerdekilerden ziyade bir cazibe, bir kr, bir huzur ve refah bulmalar. Nfusu ekmek ve lkemizde toplamak, arttrmak, yni nicel olarak ilerlemek; ahalinin okuyup yazmas ve zengin olmas, yani nitel olarak ilerlemek. te inkilap bize bu ihtimali salyor ve bu ufku ayor. Celal Nuri, Demosten'i hatrlatyor ve 'bizde de byle Demosten'lere ihtiya var. Hergn hutbelerde u hakikati haykracak bir Demosten'e... Ey Trkler! Vatannz geni, saynz az. talya kk, talyanlar kalabalk ve sizden uzak deiller. Nfusunuzu artrn ve glendirin ki, Trk vatan ikinci bir talyan vata n olmasn. Biraz iktisadiyat nkilabm gereklemesi ve lkenin medenilemesi iin tek art zenginlik, yni iktisden kalknmakt. Celal Nuri'nin tavsiyesi de Guizot (Gizo)'nunki gibi tek kelimeyle ifade edilebilir: Zengin olunuz! mparatorluk, ticar ve sna kbiliyetlerin gelimesine mni olmutur. Trk, eski Romallar gibi hrfetten tiksinirdi. Hkmeti bir unsurdu. ktisadiyat, Trk olmayan Osmanllarn elinde kald. Havas ile avam arasnda orta bir tabaka, yani esnaf yokta. Osmanl saltanat iktisad bir devlet deildi. Bunun iin, milletin iktisad terbiyesini mrakabe altnda bulundurmak, inkilabm grevidir. Ticaret, baymdklk ilerine dayanr. nce bir program yaplmal, baka bir deyile yaplacak iler cidd bir plana balanmal. Mill irfan, Milli gelime... iktisadiyata dayanr. Cihan Buhran

nsanlk, kiiler arasndaki anlamazlklar meden hukuk yardmyla zmleyebiliyor. Ama, kendini btn milletlere kabul ettiren bir devletler hukuku yok henz. Devletler arasnda emniyet cr deildir. Byk tehlikeler ortasndayz*. Rusya, talya, Yunanistan. Eski denge bozuldu, yerine yeni bir denge kurulamad. Cihan, ihtill iindedir. Ve ona, doru yolu gsterecek asri bir peygarnber de yok. lkemizde, her yenilie kar gelen bir muhafazakrlar zmresi var. inklap irticai yok etmitir. Ama, tutucularn kk ancak cidd bir eitim sistemiyle kurutulabilir. Karamsar olmayalm. Geri sanayimiz gelimemi ama henz sermaye ile emek arasndaki anlamazlklardan da uzaz. Gerek kapitalizm, gerek proletarya lkemizde yeni yeni renilen kavramlar.. ktisad buhran, tehlikeli akmlar dourdu. Dnyay alt-st edecee benzeyen bu eitli akmlar dikkatle takip etmeliyiz: sosyalizm, komnizm, anarizm mutlaka tanmamz gereken toplumsal olaylardr. Aykr Dnceler nkilap aleyhinde bulunanlar var. Diyorlar ki, siyas, itima, iktisad bir durumdan dierine ya tekml yoluyla yahut da inkilapla geilebilir. Mesela ngiltereye bir inkilap memleketi deil, tekmller lkesidir. Oysa Fransa bir inkilaplar lkesidir. Osmanl tarihi asla ngiliz tarihine benzemezd en ok Fransa'nnkini andrr. Trk milleti inkilap sayesinde kendisiyle ilgilenmeyen messeseleri ykt. Kimine gre de Trkler ne rdirler ne de nasrn, Yunan ve Roma medeniyetlerine de nisbetleri yoktur. r ve nasrnlerin Yunan ve Roma irfan zerine kurulmu medeniyetleriyle nasl uyuabilirler? Celal Nuri'ye sorarsanz, pekl uyuabilirler. Yazar, tam bir inkilapcdr. Yalnz inkilabn da snrlan olduunu kabul eder. Mesela, dil'de inkilap olmaz. Dil, tekml sahasdr. Demek ki inklbmzn bu konuda yapaca ey, bu inkiaf ve tekml kolaylatrmaktan ibaret olmaldr. slm'n millete benimsenmi esaslar var. Bunlar deitirilemez. Lakin din, bir yandan eski saflna dondrlmeli, bir yandan da muamelata, ahlkyet ve maneviyatta bizim ihtiyalarmz karlayacak bir hale gelmeli.. Din, hem inklap, hem tekml gerekleecek amalar tekmle, brakmak tabiidir. alandr. Tekml yoluyla dierlerini ise inkilafca

Elbette ki, inklaptan sonra tekml gelecek. nk inkilap maziyi ykar. Tekml ise istikbali ina eder. Baz uygulamalar

Madem ki Avrupall kabul ediyoruz, onun btn zelliklerini ve bilhassa dnme ve alma usullerini de almaa mecburuz. Son Blm Bizim inkilabmz, insan haklar beyannamesi bakmndan 89 inkilabmm bir uzants saylabilir. nkilaibmz, tekmlle glendike Avrupa medeniyetine dahil olmayan mslman ve mecus lemlerine de sirayet edecektir. Trk milleti azmetmitir: onun da, yalnz kendini deil, insanl ykseltmek sras gelmitir artk. Ksaca Trk alacak, ulm ve fnunu, ede. biyat ve bediiyat bulunduu kademeden biraz daha yukarsna karacaktr. Trklerden bir Basteur, bir Darwin yetiecek ve Trklerin Cermenlerle Latinlerden, Slavlarla Anglo-Saksonlardan seviyece bir fark kalmayacaktr. Sonra bir Lahika,: Lisan hakknda Geliigzel sralanm bir sr dnce ve malumat. Geliigzel fakat olduka ciddi. nce lisanla ilgili mefhumlar, filoloji ile lengistik'in farklar, sonra dil aileleri, Trkede n-taklarm bulunmay. Bu bilgiler, kesin bir hkmle noktalanyor: Hibir dil dierleriyle karabet peyda etmeden ve onlardan istianede bulunmadan yaayamaz. Eskiler, Arapa ve Farsadan bol bol kelime alm. Ama bu dillerdeki taklarn Trke kklerle kaynamasn salam. Bu yzden ok sknt ekiyoruz. Sanyoruz ki, balangta bu i kolayca yaplabilirdi. nemli olan dile esneklik kazandrmaktr. Dilin ihtiyac, kelimeden ok, baz gramer unsurlarna (morfem) ve isim terkiblerinedir. Sonra yazar, eitli eserlerdeki Trke kelime nisbetlerini yzde olarak tesibit ediyor. Hadkads-uada % 22, efiknme'de %17... (s. 285). Arapa, Turan aacna yaplm bir a. Byle bir yardm, Trkenin bamszlna engel olmamtr. Bugn de -bu alkanlktan faydalanarak Arap ve Fars dillerine bavurabiliriz. htiyalarmz ortadadr. Ne nisbet edatmz var, ne gerei kadar alet sm, mekn ismi, zaman ismi. Ediplerimiz bol ama dilcilerimiz nerede? nkilap, dilde tekmln yolunu amaldr. Bu tekml nasl olacaktr? Kamus'dan nce gramerimiz hazrlanmaldr. Fakat daha nce lengistik ve mukayeseli filoloji renmeliyiz. Kamus nasl yaplr? Gramer nasl kurulur? Sorularn bu ilimlerin nda aydnlatacaz. Hereyden -nce usul. ereveyi hazrladktan sonra kelimeler tasnif edilebilir. limde lgatten evvel gramer gelir. Kamuslarmz ok ilkel, diyen yazar takip edilecek yolu yle anlatyor: nce dilin lgatini yapmalyz. Sonra bu lgati, medeni milletlerin szlkleriyle karlatrp noksanlarmz tespit etmeliyiz. Etimoloji daha sonraki i.

Sayfa 291'de Arap elif-ba'smn mahzurlar sergilenmi. Bu elif-ba, hem Trkeye uygun deildir, hem de islah edilemez. Celal Nuri'nin zerinde durduu tez u; lisanda inkilap pek gtr. Diller inklaba deil, tekmle tbidir. nkilap, ancak yaz dilleri olmayan milletlerde, mesela Macarca ve ekede dnlebilir. Trkeyi zenginletirmek iin mrekkep tavsiyeye yan, tabii arya kamadan "ve Yeni kelimelere de kullana kullana allr. blmlerinden biri, dille ilgili olan bu ek. de dilimiz hakknda bir kitapk yazmt. olduka iyi biliyor. isimler yapmak iveyi bozmadan. Kitabn en mhim Yazar, daha nce Yani, bu konuyu

Bu konuda her trl arla dman. Aa yukar 60 yl sonra biz de yazarn dil bahsindeki grlerine katlyoruz. Sonra kitap, ikinci bir ekle zenginleiyor: Medeniyet Tabir ve Mefhumu hakknda Medeniyet kelimesi Firuz-bdfde yok. Kk ehre belde, byn m edin e denir. Meden, medineye mensup, medeniyet: ehirlilik. Mtercim Asm'dan rendiimiz bunlar. Bat lgatleri de doyurucu deil, Kelime zamanla, al mnsndan hayli uzaklamtr. Avrupa bugn, medeniyet denilince ne anlyor? Gndelik dilde, medeniyet: haderiyet; vahetten ve bedevilikten ayr bir sosyal durum; nezaket ve terbiye; ilerlemeye elverili bir tarzda dzenli ve drst yaamak ve birarya gelmek; ilim ve fenlerden, sanat ve ticaretten, gven ve asayiten yararlanmak; rahat bir hayat srmek... anlamlarna gelir. Halkn, medeniyet deyince kast ettii bu nimetlerdir. Filozoflarn anlay biraz daha farkldr. Mesel Guizot'ya gre medeniyetin kstas: ilerleme ve gelimedir. ki art var medeniyetin. 1 Sosyal etkinliklerin gelimesi; 2 Bireysel etkinliklerin gelimesi. Guizot, eski medeniyetlerle, yeni Avrupa medeniyetini karlatrr. Avrupa medeniyetinin stnl eitliliinden ileri gelir. Avrupa'nn yaay ne dardr ne tekelci. Bir kelimeyle gelien bir medeniyet. Bat yaaynn parolas: inkiafta tenevv ve hrriyetti. Bu medeniyet, 1500 yldr sryor. Avrupa medeniyeti bir btndr. En iyi vasflarn mazinin eitli medeniyetlerinden almtr. Ama onlarn hepsinden ayr bir terkiptir. Celal Nuri, Guizot karsnda herhangi bir tasdik veya red belirtmeden Gobineau'ya atlyor. Larausse'un Byk Szliik' de ayn sray izlemektedir. Gobi-neau'ya gre medeniyet, hkmet ekilleriyle ilgili deildir. Mutlakyette de, hrriyette de belirebilir (Celal Nuri bu gre katlmyor).

Gobineau'dan sonra Bucklen Fourier'ye geiliyor.

mtallar

yer

alyor,

sonra

Byk Larousse'dan aktarlan bu bilgilere fazla bir ey eklemeyen Celal Nuri, nihayet bn Haldun'u anlatyor. Daha dorusu konuyu, bn Haldun'un fikirleriyle noktalyor. Noktalyor demek yanl, Mukaddimeden sonra yeni bir Bat tarihisinin grlerine de yer veriyor. Gugielmo Ferrero. Ferrero'ya gre ilerleme kavram kiiden kiiye deiir. Medeniyet hakknda kesin bir hkme varlamaz. Celal Nuri, hereye ramen grnde srar eder. Bugn beenenlerin de, dn zliyenlerin de hakk var. Fakat urasn unutmamalyz ki, insanlk her asrda, her senede, her dakikada fikren olsun, maddeten olsun ilerlemektedir. nsann rd her an artyor. Her asrn, ve asrmzn noksanlar varsa insaniyet onlar birer birer yok etmektedir. nsanln genel ilerleyiine ortak olmak her milletin vazifesi, tarihin ele vnecei bir konudur. Trk milleti ise, en uygun ve en mkemmel medeniyete katlarak bu grevini yerine getirmi oluyor. Kadim. Yunan Medeniyeti Celal Nuri, Duruy'nin tarihinden bir ka sayfa sunarak Eski Yunann ada Avrupa'ya brakt miraS1 zetlemee alyor. Bu kadar dolu. bir kitab bu kadar ksa bir hacim iinde zetlemek imknsz. Celal Nuri, ele ald konuyu Batnn belli bal kaynaklyla aydmlatarak irdelemi. Hemen altn izelim: bavurulan kaynaklar salam ve ciddi. Ufku bu kadar germi, Avrupa'y bu kadar yakndan tanyan baka bir Trk gazetecisi bilmiyoruz. Celal Nuri' nii 'bir zellii de hibir zaman arya kamamas, akl- seliminin izdii yoldan uzaklamamasdr. Esefle syleyelim ki inkilap, kltr plannda merutiyetle boy lebilecek aydnlar kazandrmamtr. Medeniyet birikim demek. 60 yl ncesini aydnlatan ustalar yakndan tanmadka onlar amaa kalkmak byk bir budalalk olur. Umanm ki Trk nkilab eski harfleri iyi bilen bir gayret saMbin'in himmetiyle yeni harflere kazandrlr da, benim yllarca nce kendi faydalanmam iin yaptm bu topal hlsaya ihtiya kalmaz. . Evet.. Celal Nuri'nin kitab yarm asr nce yaymlanm. Aradan geen bunca yl, stadn mahedelerine ne gibi bilgiler eklemi? Prof. Ylmaz Altu, Atatrk Devrimleri Aratrma Enstits Bakan, Bayrak dergisinin bir muhabiriyle yapt konumada (28 Eyll 1981) yle diyor: Trk inkilaib konusunda cidd almalar gerekli. Enstitnn 1981 ylnda gerekletirdii en hayrl faaliyet, 1115 Mays tarihleri arasnda yaplan kinci Milletleraras Atatrk Devrim Sempozyumu. Bu sempozyumda tarih, edebiyat, ekonomi, politika konularnda Atatrk'n grleri incelenmiti. Trk inkilabnm anlam ve nemini nce kendi insanmza

anlatmalyz. Bu anlat hikye eklinde olmamal. Trk tarihi, slm tarihi asndan yorumlanmaldr. Sosyolojik, tarih, ekonomik artlar asndan meselenin izah yaplmaldr. Sonra Altu, fet nann bir teklifini hatrlatyor: Ak mzeler yapmak, o gnk madd ve manev artlar canlandrmak. Altu'u zen bir baka konu da: Atatrk'n slmiyet karsndaki durumunun yanl anlalm olmasdr. Atatrk bu lkeye laiklii getirmitir ama dinsizlii asla... nkilabm hedefi Trk toplumunu her alanda yceltmek dir. Peki, fbu hedefe ne kadar yaklalm? Altu, fazla nikbin deildir. Toplumda bir kesimin, bu hedeflerden uzak dtn son yllarda karlatmz olaylar gsteriyor. ektiimiz skntlarn balca kayna da budur. Bir kelimeyle gerekleememitir. inkilabm hedefleri geni lde

Bu karamsar ifadeye herhangi bir ilavede bulunmak istemiyoruz^ (3) Celal Nuri Beyin makalesiyle ilgili geni bilgi Somut dergisinin 4 Mays 1984 tarihli nshasmdadr. Okuyucuya hatrlatrz. nc bdlm ALARIN ANITLARI Albin Michel, Fransa'nn en tanmm yaymevlerinden biri. Her asr bir insanda somutlatran bir eserler dizisine balam alarn Antlar (Le Memorial des Sidcles). Diziyi yneten amzn en byk tarihilerinden biri: Gerard Walter. Walter'i dnyaca ne kavuturan ilk kitap: Komnizmin Mene. len: brani, Hristiyan, Grek ve Latin mene-ler, (Payot, 1931). Walter komnist de, hatt Marksist de deil. Sadece lim, yani yan tutmayan bir mahit. branice_ den Yunancaya, Latinceden Rusaya kadar eski yeni birok dilleri biliyor, daha ok Fransz Deyrimi zerinde alm. Saint-Just ile Robespierre'e hayran, Lenin'i de byk vukufla incelemi. Ciddiyetini defalarca ispat etmi bu ilim adamnn ismi, 60larda yaymlanmaa balayan bu dizi iin salam bir gvence olsa gerek. Albin Michel, yedinci asr, Hazret-i Muhammed'e ayrm, dizinin alkamz ekii bundan. . Kitabn yazan Francesko Gabrieli, Roma niver' sitesi slm Aratrmalar Enstitsnde mdr. Eseri, bn shak'dan, Tabari'den, Mesudi'den, Dante'den, Na> polyon'dan, Renan'dan Hugo'dan alntlarla zenginletirmi1. Cl) Mhomet. Presentation de Mohamet par Gabrieli F. Textes de Mahomet, Ibn Icfoak, Tafcari, Maoudi, Ib ALKalbi, Dante, Nepoleon, Rena, Victor Hugo. Al-bin Michel Paris 1965, 389 sayfa. ynetiliyorlard: peyki: Laihmiler. Bizans'n peyki: Gassaniler, ranllarn

Gassaniler sllesi tarihimi P^k az biliyoruz. Bat tarihilerinin kendisinden bahsettii Gassani hkmdarlarndan ilki: L Haris, daha dorusu dul kars Marya. Yaman bir kadn bu Marya. Roma'ya kafa tutmu, zerine yollanan bir ok ordular bozguna uratm. Slleden onbe hkmdar gelmi. En nlleri 495de tahta akan IV. Haris, lkab: Ekber. O da nn kars Mari'ye borlu, Mari'nin hreti ise kpelerinden geliyor, b kpelerin dnyada bur benzeri daha yokmu, her biri gvercin yumurtas byklnde iki inci. , V. Haris, Jstinyen tarafndan genel fiark nasbedirni, monofizist temayll bir hristiyan olduundan Theodorann iltifatna nail olmu. Yerine geen El Mundir, hkmranlk tac giymi, sonra Acemlerle anlat diye, yakalayp Sicilya'ya srlm. Babasnn cn almak isteyen olu da tutuklanp srgne yollanm. stanbul, Gassani filarklm kaldrm. Onbe prenslie ayrlan Gassaniler lkesi ranllarn eli-ne gemi ve bylece Hristiyan-Arap devleti zeval bulmu. Laihmiler, ranllarn Gassani koruduklar bir topluluk. saldrlarn nlemek iin

Irak ve Suriye hudutlarnda hristiyan Araplar Bizans ve ran uruna boazlarken, Hicazdaki putperest Arap camialar, komular, yaibanc lkelerle yap-tklar ticret' sayesinde zenginlemi. Birbirleriyle yaran belde gryoruz: Mekke, Yesrib (Medine) ve Taif. En stnleri Mekke, nk hem ticaret merkezi, hem de mukaddes ehir. Mslmanlara gre, beldeyi Hazret-i brahim kurmu. brahim Hcer'i ilerde Mekke olacak yere getirmi, orada bir ta grm, kars ile bu tan zerinde yatm, bu beraberlikten Hazret-i smail domu ve bu ta btn Araplarca kutsal saylm, Kabe ina edilmi ve Kabe'nin koruyuculuu babadan oula geerek Kureylilere kadar gelmi. Kabe halk, iki zmreye ayrlmt: Zenginlerle yoksullar. Baka bir deyile kaderilerle gebeler. Gebeler ya tehlikeli bir yol kesici idiler ya da zenginlerin emrinde zaptiy e. Tevrat'n szn ettii ilk bezirganlar Hazret-i smail'in ahfad idiler. En eski kervanclar, baka bir deyile milletleraras ticaretin ilk araclarydlar. Toprak orak olduundan, Mekkeliler iin biricik kurtulu yolu ticarettiJthal ettikleri mallar tketmedikleri, kendilerinin de retimi olmad iin ister istemez transitle uraacaklard. Kald ki, ehirlerinin de imtiyazl bir yeri vard; drtyol aznda bulunmak. Suriye'den Hint Okyanusu sahillerine giden yollar oradan geiyordu. Sasanilerin ykseli devrinde nasl Palmir, bir kervan merkezi ise, Mekke ele bir kervan merkezi oldu. Bunun iin ok geni bir tekilata ve nemli yatrmlara ihtiya vard. Binlerce deveyi barndracak damlar, devecileri arlayacak mstahdem ve gelen

mallar koruyacak depolar lzmd. Bu masraflar tek tccarn gcn ayordu ok defa, sermayedarlar aralarnda ortaklk kuruyorlard, herkesin ayn katkda bulunmas art deildi. Ahalinin hemen hepsi bu teebbslerde ortakt, kra da zarara da katlyordu. Bu iler iin kalabalk bir muhasip, katip, telll zmresine ihtiya vard. Mhim olan, topraklarndan geilecek airetlere denmesi gereken resimi, kuyulardan faydalanmak iin verilecek tazminat tyin etmekti. Bedeviler, kervanlardan fazla para szdrmak iin her vesileye bavuruyorlard. Mekkeliler bu iin de aresini buldular. Kervanlarn urad blgelerin airet reislerine krdan pay verilecekti. Devecilik byk itibar kazand. Deveci olmak iin, hem geni ticar bilgilere sahip olmak, hem de byk bir cesaret ve gz-aklk gerekiyordu. Mekke'nin btn tccarlar tarafndan kurulan idare meclisi, yabanc lkelerle ticaret mnasebetlerine giriti. Bizansla, ranla, Habeistanla ticar anlamalar yapt. Bizansla aktedilen anlamaya gre mbadeleler hudut yaknlarnda olacakt. Hudutta, hem girite hem kta, yolcularn stleri ve ykleri sk skya aranyordu. Bu faaliyeti ynetecek, hem merkeze hem de civara hkmedecek merkez bir organa ihtiya vard. ok geni bilgisi kadar, apak tarafgirlii ile mehur olan cizvit papaz Henri Lammens'e gre, bu organ tccarlar cumhuriyetidir. Elli yl nce ortaya atlan ve bir slogan haline gelen bu tabir, Mekke'deki gerek hkmet eklini ifade etmez. Cumhuriyet olmas iin, bir seime ihtiya vardr. ktidar, reisleri tarafndan temsil edilen byk ailelerin elinde idi, bir nevi oligari... Meneinde Mekke monari ile ynetiliyordu. Hazret-i Muhammed'in doumundan bir asr nceye kan bir saltanat.. Hazret-i Muhammed'in zuhurundan hemen nceki devirde, Mekke'de iktidar en byk on ailenin temsilcileri elinde idi: Bir nevi vekiller heyeti (Walter bu hakim ailelerin isimlerini ve imtiyazlarn birer birer anlatr). Bu devrin iki zellii var: Rahiplerin ve ordunun bulunmay. Ve kadnn oynad byk rol. Kadnlardan sonra airler gelir, her zaman, her yerde onlar grrz, zaten Araplarda herkes airdir. iir bir sanat olmaktan ok, bir nevi ifade vastasdr. airlerden sonra rviler. Hazret-i Muhammed, airleri sevmez ama dmanlarnn tuttuu airlerin hcumlarna cevap vermek zere kendi de airler bulundurmutur. Hazret-i Peygamber'in eski airler iinde en ok beendii, nter imi. Mekke'de itimai hayata hkmeden mil var: Kervanlar, hac, panayrlar. Panayrlar daha ok hac mevsimine rastlar. Bat Arabistan'n en kalabalk panayr: Ukkaz'dadr 2 ' Politeizmin miras :

Arap politeizminde saysz mabetler ve ibadetler vard. Bu ibadetlerden biri de Hac'lard. Walter'e gre Hazret-i Muhamrned politeizmin mirasndaki temelleri korumu ama onlar muhtevalarndan syrarak vahdaniyet umdesine balamtr. Putperestliin Mekke'ye girmesi Kuzait'ier zamanna rastlar. Daha nce Mekkeliler, brahim dinine mensuplarm. slmiyet politeizmin tanrlarn silip sprm ama mabetlerine pek dokunmam, oralar slmiyet iin mbarek yerler saym (Hacer-i esved, Zemzem kuyusu ve Hira da zerine malumat, bkz. sh. 49-50). Eski Araplarda dua diye birey yok ama hac ok yaygn/ Hac, sonbaharda hurmalarn hasat mevsiminde yap lnm. Haclar Arafat ovasna kafile kafile gelir, her kafile belli yerlerde ota kurarm (eski haclar iin bkz. sh. 34-44). 3 Yahudiliin ve Hristiyanln etkisi : Walter'e gre Araplarn ou hristiyanm, yahudilere kar daha ekingenmiler. Hristiyanlarn ou doktordular, katiptiler, aktardlar, bankacydlar. Yahudiler ise kasaplk ve kkerlik gibi baya iler gryorlard. Hristiyanlarla, yahudiler aa yukar ayn zamanda -Arabistan'a gelmi, hristiyarilar daha ok misyoner, yahudiler ise kolonizatr olarak. Muhakkak olan u ki, ikinci asrn sonundan itibaren Medine ve civar yahudilerin elindedir. Topraklar, hurma baheleri varm ve Araplar zerinde bir eit hakimiyet kurmular. nc asrdan itibaren durum deiecek, Medine civarna Yemenden bir ok airetler gelecektir. Yahudiler Araplarn zenginletiini grerek, onlar hakimiyetleri altna almak isterler, bu yzden birok ekimeler olur. Gassani kral Ebu Cbeyle, yahudilerin .belli bal reislerini keserek ynetimi Araplara teslim eder Yahudilerin kl art kendi kelerine ekilip servet toplamakla uram ve hakir miyet sevdasna kalkmam bir daha. Hazret-i Muhammed'in zuhuru, onlar bu kaytszlktan uyandrm, slmiyet! tanmak istemiler. Haham Malik, Peygamberle mnazara iin Mekke'ye yollanm. Malik ok semiz bir adamm, Hazret-i Muhammed, haham grnce, Hazret-i Musa'ya Tora'y baheden adna syle, baz hahamlarn lzumundan fazla semiz olduunu hi mi okumadn? demi. ok kzan Malik Tanr insana hi bir vahiyde bulunmamtr diye cecap verince mnazara sona ermi. Daha sonra birok temaslar olmu tabii, iki taraf da zaman zaman hayal-lere kaplm. Modern bir yahudi alimi, Hirschfeld Hicret olmasa slmiyet olamazd. Medine'de yahudiler olmasa, Hicret diyecek kadar arla kamtr. Buhari'nin toplad hadislerden biri mminlere u buyru verir: Yahudilerle savaacaksnz, bir yahudi bir tan arkasna sakland m, ta dile gelecek ve ey Tanr kulu, arkama bir yahudi gizlendi, onu katlet diyecektir. Walter'in girii aa yukar bu kadar. Kitabn kendisi geni malumata dayanyor ama Gabrieli hristiyan. Baz yanllar

gznden kam, Mesel 68. sayfada-yle bir hata: lk mminlerden bazlar Hazret-i Muhammed'in yakn akrabalar idi, mesela, amcazadesi Ali ile amcas Abbas. Bir Mslmanm kolay kolay ho gremeyecei hkmlerden de sz etmeye lzum yok. htiyatla okunmas ve kaynak, metinlerle karlatrlarak faydalanlmas gereken, olduka insafl, bir eser. yle balyalm: huz ma safa, dana keder. Eserde, Walter'in ksaltarak zetlemee altmz yaklak krk sayfalk giriinden sonra, yedinci yzyln teferruatl bir kronolojisi yer alyor. O devirde, fbatda i bandaki papalar, Fransa ve italya'da tahta kan krallar, Bizans mparatorlar, spanya'nn vizigot hkmdarlar, slm leminde hkm sren ' halifeler. Kitabn arl, hi phe yok ki, Gabrieli'nin yaklak elli sayfalk yazsnda: Hazret-i Muhamrnedin Portresi. Okuyucuya yardmc olmak amacyla, milad ve hicr takvimlerin karlatrmal bir tablosu yerletirilmi Gabrieli'nin yazsndan sonra. Onu da Peygamberin hayatnn bir kronolojisi izliyor. Hazret-i Muhammedln .yedinci yzyln en nemli ahsiyeti olarak ele, alnd alarn Antlar dizisi, dizinin dier kitaplarnda olduu gibi, bu kitabn da byk bir blmn metinlere ayrm. Arap tarihi ve dnrlerinin eserlerinde, bize Hazret-i Muhammedi en iyi ekilde tantabilecek paralardan yaplm derlemelerin yansra, Btnn en tannm zeklarnn bu konudaki grlerine yer verilmi. Hazret-i Muhamrned n hayt hikyesini, genel bir biyografya eklinde insanlk tarihine mal eden ilk Arap tarihisi Ibn Ishakln yazdklar, Ibn Hiam'n eseri araclyla samanmza tat ekliyle, bu blmde bulduumuz ilk metin. Sonra, din allmesi, fkh Taberi'nin en nl eseri Ghronique (Kronik) lerden derlenmi bir ksm: Hazret-i Muhammedln Hayat ve Yaptklar.'Taberi'nin fcu eseri, Farsa, aatayca, Trke, Franszca, Almanca olmak zere birok dile evrilmi. Yedi blmden oluan kitabn blm, Peygamber'e ayrlm. Bu derleme, hacm oarak, kitabn en uzun ksm. Yaklak 170 sayfalk bir metin. Hadislere gre Hazret-i Muhammedln zel Hayat n anlatan blm, Peygamberin zdeyileri izliyor. Bunlar da Mesudi derlemi. Byk bir seyyah da olan Mesudi'nin Altn ayrlar adl kitabnda, slmiyet'in menei ve Peygamber hakknda nemli bilgiler var. zdeyilerin bir ksm ne kadar Peygamber'in azndan km tespit mmkn deil ama btnyle Peygamberin ahlk ve psikolojik dncelerini sadk bir ekilde ifade ettikleri de muhakkak. Batda Hazret-i Muhammed iin neler sylenmi? Burada da Dante'nin lah Komedya smdan, Yoltaire'in Adetler zerine

Denemesi sinden, Napoleon'un Peygamber eklinde Or^ taya Lamartine'in Trkiye Tarihi I slm'n Menei inden, Hugo'nun seilmi metinler sralanyor.

Gnlklerinden, Carlylen kan Kahraman yazsndan, inden, Kenan'n Muhammed ve Asrlarn Destan iirinden

Ek Metinler ksmnda ise, kitapta sz geen baz nemli olaylar geniletilmi bir ekilde ele almyor, mesela slm ncesi Arabistan'da Panayrlar, mesela Medine ehri iin dzenlenen Anayasa, mesela Peygamberin Veda Hutbesi. Eser, bir bibliyografya almasyla son buluyor. almann banda ise, Gerard Walter, Hazret-i Muhammed'in hayat ve eseri ile ilgili en cidd kabul ettii kitab hararetle tavsiye ediyor okuyucuya. Bunlardan ilki Montgomery Watt'n iki ciltlik bir eseri: 1) Muhammed at Mecca, Londra 1953, 220 sayfa. Hazret-i Muhammed'in yaptklar, iktisad ve sosyal yanlarna arlk verilerek ele alnm. 1958'de Franszcaya evrilen kitaba Maxime Rodinson bir nsz yazm. 2) Muhammed at Medina, Londra 1956, 412 sayfa. Bir ncekinin devam, Franszcaya 1959'da evrilmi. Konuyla ilgili ok nemli bir tarih eseri. Walter, ikinci olarak, Gaudefroy-Demombynes isimli yazarn Mahometini tlyor, Paris'de 1957'de baslm, okunmas kolay, kymetli bir bavuru kitab. 700 sayfa civar. nc olarak da Hamidullah'n Le Prophete de 1 islam (slm'n Peygamberi) adl kitabndan haberdar ediyor okuyucuyu Walter. 1959'da Paris'te baslm 744 sayfalk iki cilt. Walter'e gre, bir slmiyet uzman tarafndan kaleme alman ve dinine bal bir Mslman aydnn (bu konudaki dnce ve aratrmalarn yanstmas bakmndan ok nemli bir kitap.

SLM VE MEDENYET
slm ve Medeniyeti A. Colin yaynevinin Dnyann Kaderi dizisinde yaymlad 571 sayfalk bir eser. Yazar An dr e Miquel, gen bir ilim adam. Bir Avrupal ne kadar tarafsz olabilirse, o kadar tarafsz Miquel. Metin ve renkli bir slbu ve btn kucaklamaa alan yorulma bilmez bir tecesss var. Giriin geni bir hlasasn takdim edelim.Azametli bir tarih, slm tarihi. Ondrt asr kucaklyor. Sekiz asr boyunca byk keiflere kadar bilinen dnyann te biri slm. Ondrt asr, beyz sayfaya sar m? Kitabmz bir taslak bile deil, biliyoruz. Yazar, olaylar anlatmak deil, slm'n kaderine ve dolaysyla insanln kaderine k tutmak arzusundadr. ok mtevazi bir k. Bundan sonra yazar,. eserini kaleme alrken karlat glkleri anlatyor: I Tarih vesikalarn^ kifayetsizlii ve tarafgirlii.

slm tarihi, az 'bilinen bir tarih. nce tarihin kendisinden gelen eksiklik: itimai isyanlar, barbarlarn baskn, dini taassup birok ehirleri yok etmek iin, arivleri datmak ve ktphaneleri yakmak iin elele vermi gibi. Kalan malzeme ile allsn, denecek ama bilinen ile yetinmek tehlikeli.. Mesela siyah ktann nasl slmlatn anlatan hemen hibir metin yok. Kavimlerin stnlk arzusu: Her slm kavminin kendine gre bir islm anlay var. Btn paralayan bir anlay bu, paralayan ve ok defa tahrif eden bir anlay. Mesel ranllar iin slm tarihi, mill ve cihanmul ran tarihinin herhangi bir safha-sndan ibaret. Mektep ve frkalar: slm'da byk bir mektep ve frka bolluu ile karlayoruz. Siyas ile din iie. Yani taraf tutan bir edebiyat sz konusu. Ama btn bu teferruat iki kutupta mihraklar: Snnlik ve ilik. Arap tarihilerinin ou i mezhebinden kimseler. Bu itibarla iliin mahkum ettii kiilere kar hain. Mesel slm'n ilk asrn umumiyetle ekingen hatta dman bir gelenein yardm ile tanyoruz. Kltr alkanlklar: Arap edebiyat da, birok edebiyatlar gibi mnevver ve mreffeh bir snfn ede~ biyat. Gndelik olaylarla pek ilgilenmez, oysa tarihi yapan bunlar. Kltrn beii ve modeli bata Irak olmak zere Dou'dur. Batnn bilhassa Maribin metinlerde ad ok az geer. Tarih hep mhim vakalarla urar. Byk'e, parlak'a, muhteem'e merakldr. Ziraat, zanaattan sonra gelir. Zanaat iinde de en muteberi lks sanatlar. Vergi ikiye ayrlmtr: biri asildir: toprak vergisi (Arap tarihileri sayfalarca bundan sz ederler). teki adidir: ticar muamelelerden alnr. Bu resimlerden ya hi sz edilmez yahut yekunlar ve ktlkleri abartlr. Yazarlar, birbirlerini kopya ettikleri iin gerei renemeyiz. Geleneksel Oryantalizmin zaaflar: Dounm tarih gelenei, Avrupa oryantalistlerini de damgalamlar. Kuzey Afrika'nn hatta, spanya'nn slm tarihinde oynad byk rol, yirminci asra kadar cidd olarak incelenmemitir. Bir baka gara/bet de, iiliin Snnilikten ok daha fazla aratrma konusu yaplmas. arkiyat, Batnn inhisarnda deildir artk. slm kendi mazisini kendisi inceliyor. Hkmleri daha isabetli, bulular daha zengin. Ama slm tarihinde hl karanlk blgeler var. II slm'n basamaklar slm corafya bakmndan da ayrlm. Bir l islm', bir ky slm', bir ehir slm'. Zamanda da eit eit slm var. Balangtaki slm, klasik slm ondokuzuncu asrn slahat slm'. Sonra slm, mekteblerinin okluu bakmndan eitli; hriciler, iler, Snniler ve herbirinin beleri. Kavimler, meslekler, kltr farklar, mevcut

dinlerle mnasebetler unutulmamal.

bakmndan

da

farkllamalarn

olduu

eitli milletler veya ferdlemi mtecanis blgeler de kyor karmza: Dalk Kuzey Afrika da isyankr Beriberiler hriciliin smadr. slm'n ananevi dinle diyalog kurduu Hint. ster i ister snn, Arap ve slm igali yznden byk dnya ticaretinin aracs olmak durumu, hibir zaman tehlikeye dmeyen Msr. Hanefi Trkiye. slml ok kere animizm ile kaynatran siyah Afrika. Ftihlerini boyuna ifal eden sanatkr ve memur tersanesi i ran. Ama btn bu blnmelerin temelinde deimeyen bir hakikat var: slmiyet. Hem bir dini mesaj, hem bir devlet tekilat prensibi. ktidarla mminler arasndaki mnasebetin temeli, ticar muamelenin dayand eref yasas, sanatlarda ilham veya yasak kayna. Her mmin Allah karsnda mes'uldr. Arac yoktur. Bu itibarla gndelik hayatn dualar arasnda dzenler, nasl yemek yiyeceini, nasl ak ya-pacan slm tayin eder. Bu idel bir kaide denecek phesiz. Mesel bankaclk, insan ve hayvan resimleri, kaideye bir yan izi saylabilir. Bununla beraber slm'n nfuz ve tesiri baka birok dinlerinki ile kyas edilemeyecek kadar derin. slm' btnyle kucaklamak ve incelemek g. Bir Kur'an var, bir de slmiyeti kabul eden ve kendi hususiyetlerine uyduran eitli milletlerin tarihi inkiaflar. Yani ruhan ile csmam. Ama tam bir btndr slmiyet Hem madd ve hem manev bir medeniyet Aralarndaki anlamazlklar ne kadar byk olursa olsun, baka dinler sz konusu oldu mu, iler ile Snnler slm olduklarn derhal hatrlar ve iln ederler. II Bir medeniyetin deimezleri Yoksul kitleler. slm'n da klasik bir medeniyeti var. Bu medeniyetin aaas ve' ihtiam, dugun ve ok defa yoksul bir kitleler temeli zerinde ykselir. Salgnlarn, ktlklarn ve byk sarsntlarn tabii besleyicisi olan bir kalabalk. Asker, brokrat veya para aristokrasisinin altnda, her Allah'n gn tedirgin ve kararsz olan bu kitleler pek az tandmz bir fresk izerler. Ancak byk isyanlar, byk katliamlar mnasebetiyle tari yazar, onlar da sahneye ka. Tir. Ayaklanan yoksullarn barbarl, savalar, bir Mehdiye yahut itimi adalete hasret eken suklar ve varolar, kan davet eden kan, tenkillerin deheti. Sonra darnn barbarl, yani barbarn barbarl, daima medeniyete saldran barbarn. Topraklar ve denizler. nce l kar slm'n karcsna, mnia-l, smak l fakat ayn zamanda gei l. Bununla beraber iklim bakmndan hi de talihi yar olmayan slm, tatan veya kumdan cralklanyla ve snrlarndaki lkelerle byk dnya ticaretinin drt yol aznda istisna bir yer igal eder: bir geit yollar ve kanallar blgesi. Bunlarn

iki yannda ise denizler var. slm az veya ok baar ile bunlar ele geirmee kalkacaktr. Portekizlilere kadar dou denizlerinde daha bahtiyar, Ortaan sonunda Akdeniz'in dousundan ok batsnda talihi yaver olan slm, Akdeniz'in hristiyanlara kaydn grecektir. Osmanl hamlesi abuk geecektir. Gney kylan hep slm'n elinde olacaktr, ama slm oraya aklm gibidir. Hint'le Avrupa'nn gney denizleri ile dorudan doruya temas, slm' az ok havaszla mahkm etmitir. slm'n kaderi Akdeniz'e bal kalmta. llerin rl. Arzasz bir corafya. Hader ile bedevi rekabeti. l bgn de slm memleketlerinde bir geri kalmlk faktr olarak ar basmaktadr. (Petrol denecek, petrol le bal deildir. Petrol lden zorla fethediliyor). Konak ehirler. lden geilir, fakat lde pek yaanmaz. Arabistan'n shb olduu ndir bir ehir muhitinde doan ve site evresi iinde tasarlanan slm Medeniyeti, temel ifdesini sitede (Medine) bulacaktr, Eski Dou ve Akdeniz medeniyetinin mirass olan slm birok siteleri canlandracak ve yeni yeni ehirler kuracaktr. Bunlarn hepsi de ya~ kervan kona, kpr ba, depo veya liman olup, ticaretle ilgilidirler. Yalnz Kahire ile Badad' ihy etmi olmak bile az m? Demek ki peyzajda iki dnya: bedevi, haderi. Az ok kararl bir denge halinde ehir, haderi topluluklarnn adac ve oca; ktlesini, messeselerini, kltrn, ln, oynaklna kar ykseltmekte. Kltr. Modern aa kadar deimez temel: in, kltr, yine din. Alt yapnn byk tesiri inkr edilmez ama bu tesir slm cemiyetinde, tekilerinden daha az derin. Kltr alt yapya ve yabanc kltrlere, bugn bile, baaryla kar koymakta. Farkl itimi rejimler ve iklimlerde slm, deimez baz prensipleri lkeden lkeye, adan aa aktarabilmek gibi bir mazhariyete sahip. Onu tarif eden de bu prensipler. IV slm'n drt a 1 Meneinden (610 yllar) sekizinci asrn or, talarma. kadar bir genileme devri. Bu zaman zarfnda slm Araplarn inhisarandadr. Dnya tariihi bakmndan, oyunu idare eden Doudur. 2 Sonra 1050'ye kadar slm toprak bakmndan istikrara kavumutur. Oysa kltr bakmndan yabanc medeniyetlerle temas yznden olu halinde-, dir. O devre hkim olan ran. Dnyann kaderi hl Dou'nun elindedir. Fakat denizlerde Avrupa'nn uyan balamtr., 3 1050'den 1800'e kadar, aa yukar sekiz asr slm Orta Asyallarn, Mool ve bilhassa TrHerin mhisarmdadr. slm iin yeni bir seyyaliyefc adr bu: Osmanllarn

Avrupa'ya yayl, slm'n Afrika'da, Orta Asya'da, Hindistan'da, Malezya'da Endonezya'da ilerleyii. Ve yava yava denizlere hkim olan ve Osmanl ilerleyiini durduran Avrupa ile karlama. 4 Nihayet ondokuzuncu ve yirminci asrlarda, yeni bir mayalanma devri. nce kltrel slm'da modernleme. Sonra siyas slm'da: yeni bamszlklar, Ve yine Araplara geen slm dnyasnn ampiyon-, luu. Bu devrin byk ksmnda tarih hamlesi Avrupallardan gelir. nce emperyalist fetihler, sonra bu fetihlerin, slm'n kltrel ve siyas uyannda ve bu. fethe kar reaksiyonunda, dorudan doruya oynad rol Bu reaksiyonla balayan kesin deiiklikler. Om. dokuzuncu asrda Avrupa'nn hkimiyeti mutlak gibi. Yava yava bu hkimiyet sarslr. Smrgeleen Arap lkeleri II. Dnya Sava'ndan sonra bamszla kavuur. Fakat Avrupa ile slm kendilerini aan bir kavgann iine girerler: Bir yanda zengin milletler, tede nc dnyann fakir milletleri. (Miquel ndre, L'Islam et sa Civilisation, VH e XXe sidcles, A. Colin, Paris 1968).

SLM TARHNDE ZAMAN BOYUTU

'Her biri kendi dalnda uzman tarihiler, Zamanmz ve nsanlar bal altnda, bugnn, mit ve endielerinden hareketle, baklann gemie eviriyor ve aydnlatmaa altklar o gemiin iinden, gnmz meseleleiine cevaplar getiriyorlar.1 Konu bazen spanyol nam dr, "bazen Onaltnc yzylda Roma, bazen Bizansm, Dram. Haohette yaynevinin kard ve College de France profesrlerinden Jean Belumeau'nun ynettii Zamanmz ve nsanlar dizisi, bir kitabn da slmiyet'e ayrm: slm'n Byk nsanlar. Yazan Louis Gardet (doumu 1904), Bu tannm Fransz medeniyet tarihisi ayn zamanda hoca. eitli Arap lkelerinde verdii derslerin yan sra, 19571972 arasnda Toulouse'un Milletleraras Mukayeseli Felsefe Okulunda Islamoloji dersleri okutmu. La ite Musulmane, Vie Sociale et Politique (Mslman ehir, Sosyal ve Siyas Hayat), 1954, eser 1976'da drdnc kere baslm; Connaitre l'slm (slm' Tanmak), 1958; Les Grands Problemes de la Theologie Musulmane slm Teolojisinin Byk Problemleri), 1967; L'slam, religion et communaute (slmiyet, din ve toplum), 1967; Les Hommes de rlslam (slm'n Byk nsanlar) 1977, belli bal eserleri. slm dnyas ve dncesiyle ilgili bu kitaplarn yansra Gardet, profesr Gilson'la (birlikte Vrin yaynevinin Aratrmalar balkl dizisini ynetiyor, Ansiklopedisine eitli makaleler hazrlyor. slm slm

slm'n Byk nsanlar adl kitabn tantma yazs yle: Bat dnyas, ok uzun zaman, slm kltr ya da

kltrlerinin en parlak olduu dnemleri dahi merak etmedi, incelemedi ya da bilmezlikten geldi. Ama artk inanyoruz ki, bu uzaklardan, ayn zamanda da ok yakndan gelen sese kulak vermek, bu mesaj duymak, bat insanna ok ey kazandracaktr. Bugn slmiyet eitli kltr devrimleri yayor. Kendini arayan slm genliinin karsnda anahtar mefhum var: modernleme, kaynaklara dn, devrim. Bu kitap, oluum halindeki slm tarihi iinde, okuyucya baz dnce ufuklan, baz aratrma alanlar amak istiyor, yoksa kesjn cevaplar ve kat hkmler getirmiyor. Kald ki kendi kendini kurmaa alan bir tarihin ak iinde bu mmkn de deil. Gardet, kitapta ele ald meseleleri Giri ksmnda toplu bir ekilde sunuyor. Okuyoruz. , slm'n kendine has deerleri asrlar boyunca ne ekiller ald acaba? eitli lkelerde ve toplum tabakalarnda, deiik tarih dnemlerde yaayan slm byklerinin slmiyetten anladklar neydi? slmiyet, aralarndaki rk; dil, tarih farklarna ramen, btn Mslmanlar iin ortak bir insan tipi ekillendirmi midir, yoksa, gnlk davranlar hi ilgilendirmeyen bir temel dnce ve tercih ekli midir? Okuyucuyu, slm byklerinin portreleriyle dolu bir galeride dolatrmaktan ok, slm leminde yaayan eitli milletleri, ortak yanlarn ortaya kararak, incelemek istiyoruz. slm byklerini de, arkalarnda braktklar eserin nemine gre, tarihin her hangi bir dneminde, bir milletin veya sosyal bir grubun rehberi ve szcs olduklar lde ele alacaz. Bir Zihniyet, belli bir topluluu oluturan insanlarn hayatnn o toplulua yansmasdr, yani hereyden nce bir toplulua ait olmak duygusudur, gurur duyduumuz bir medeniyete, bir kltre bal olmak demektir. Bir dnya grdr, Zihniyet. Gnlk yaay tarzmz da dzenler. Duygularn bir ifadesidir, ayn zamanda zekamzn bir inasdr da. Tarih ve siyas artlar karsnda devaml deiir. Her din, 'bir Zihniyet' eklendirir bnyesinde. Ama slmiyet, dier dinlerden farkl olarak, belli bir siyas tekiltlanmadr, fbir hayat felsefesidir, bir kurallar ibtndr. Sosyal ilikiler de, inanlar da, kltr de kaynam Kur'andan alr. Sosyal iliki kaideleri Vahiy eklinde gelmi olduundan, lkeler ve alar arasndaki farklara ramen, slmiyette her zaman, slm hayatn ynlendiren ve herkes iin ortak prensiplerden oluan bir birlik ekseni varolmutur. Bu itibarla, btn slm lemi iin geerli Mslman/bir insan tipini tarif etmee alrken, onu yaad aa, lkeye veya rknn zelliklerine gre ele almyacaz. Burada nemli olan, onun Mslman Arap, ranl, Trk, Krt, Hintli ya. da

Endonezyal hatta Afrikal olmas deil, slmiyeti yaay biimi, slm idealleri karsndaki tutumu, tavr al. Gerek tarih iinde gerekse bugn yaad krsal ya da kentsel ortam, meslei, mezhebi nemli. Sosyal ve kltrel bir tiplemeye varabilmek, ou zaman birbiriyle i ie ama srekli birbirinden etkilenen u noktay gznnde bulundurmakla mmkn: Tanmlamaa altmz mslman insan tipini oluturacak, mslmanlarm 1) slmiyetin klasik anda ve daha sonraki dnemlerinde yaay tarzlar 2) Bal olduklar din ekoller, mezhepler 3) slm tarihinin ykseli, k ve yeniden canlanma ynndeki gelimesi iindeki yerleri. Bylece elde edebileceimiz tipleme, olsa olsa abasnn kesin olmayan sonucunu meydana karr. biraray

slmiyetin en parlak dneminde yaayan, Mslman, bakas na, kendinden olmayan a aktr. k dneminde ise, ayn mslman, rf ve detlerin, 'belli sk kurallarn ksr dngs iinde skm kalmtr. Gnmzde mslman, galip yabanc ideolojilerin karsnda bir k yolu aramakta, tslmiyeti, milletleraras platformda layk olduu yere oturtmak iin uramaktadr. ok ynl, ok boyutlu zengin bir alma karsndayz. slm tarihi, bat tarihine paralel bir ekilde incelenirken, alar boyunca, slm medeniyetini oluturan mslman insan tipi de, slm n byk insanlar arasnda syrlarak, gzlerimizin nnde ekillenmektedir. Karmzda, insanlk medeniyet tarihi iinde yerini alan bugnn uurlu mftslman aydn var. Bizi tarihin iinden bugnlere getiren bu entelektel gelime boyunca, ele alman meseleleri yerine oturtmak iin zerinde dnlmesi -gereken bir konu da, Gardet'nin byk bir vukufla inceledii slm'da Zaman Boyutu meselesi.
Kavimlerde sbjektif zaman

slm tarih anlayna hakim olan iki zaman var: usuz bucaksz sre (dehr) ile, bu aralksz ak iinde aralkl zaman paralan CVakit). Bu anlaya gre, insanlarn tarihi, dz fakat biteviye devam etmiyor, bir izgi istikametinde geliiyor. Modern Bat, aralksz ve zorunlu bir ilerleyie inanr, slm ise, knlan ve boyuna tazelenen bir ritme. Ykselileri alallar izler, alallan yeni doular. Bir zaman paras, kendi mihveri zerinde dnmedike, Kaynaklann ilk An ile Son saati birletirmedike, btn deildir. Kavimler ve bilhassa Peygamber'in mmeti, bylece mukadder hedef e doru ilerler, biteviye bir ilerleyi deil bu phesiz, helezon Obir ilerleyi. Her fert gibi, her kavmin de bir eceli vardr. imizdeki zurnan anlay bakadr, rakama vurulan zaman anlay bak&. ,

slm toplumlarnn tarihini zl bir ritm iinde incelemek kabil. a Birinci zaman: islm'n Byk a Yedinci yzyldan/aa yukar on-ondrdnc yzyla kadar. Bu a da aamaya ayrlabilir: 1) Sava ve fetih dnemi (Peygamberin lm tarihi olan 632'den sekizinci yzyln sonuna kadar). slm, Arap kaynakladm hem devam ettirir hem de o kay-naklardan kopar ve evrenselleir. 2) Doruk noktas (sekizinci ve onikinci yzyllar aras). Hem Dou'da hem de Magrip'te. 3) Sava dnemi (on ve ndrdnc yzyllar) Ortaya kan zller ve Dou'-da yani kavimlerin (Mongol ve Trk) gittike artan etkisi. b kinci zaman: Koksalna ve zl Onibe ve onaltmc yzyldan ondokuzun sonuna kadar. nce iki asr Osmanlnn asker hakimiyeti. Uzu bir kksama, sonra da, nemli baarlara ramen, zl devresi. Elde edilen baarlar., Saf evi'ran ve Hint Mool mparatorluu karsnda elde edilir, c nc zaman : Yenileme abas Ondokuzuneu yzyln son eyreinden bu yana. Arap ve Araplam kavimlerde, Trkiye, ran, Hindistan, Pakistan ve Endonezya'da bir yenileme albas ve arzusu. Bu yenileme cehdi, btn bu lkelerde, sanayi devrimiyle, Batnn teknik gcyle, dnce tarzlar ve ideolojileriyle penelemektedir, slm tarihindeki bu gelimeyi, Bat dnyasnn tarih gelimesiyle karlatrdmzda, ortaya kan manzara u. slmiyet'in fetih ve zirveye ykseli anda, bir taraftan Bizans kmektedir, tiier taraftan Latin dnyas karanlklar iindedir. slm'n zlme tehlikeleriyle savat dnemin yarsnda (on-ondrdnc yzyllar) Bat, Byk Orta dnemini yaamaktadr. (Din eserler, katedraller.,). ilk a

slm kavimlerinin zld dnemin ikinci yansnda da, Bat nce vebay ve onbeinci yzyln lm danslanm yaadktan sonra, Byk Keifler Yeni Dnya'nn fethi, btn ihtiamyla Rnesans, siyas zaferleri ve teknik gcyle modem a yaar maktadr. Demek ki, slm lkeleriyle Batda tarih alar birbirinden ok farkl. Batda modern alar, slm'n gerek bir orta a yaad dneme rastgelir. Oysa, slm klasik an yaarken, Latin Avrupa demir an yayordu. Tarih iindeki bu zaman farkll hi de nemsiz deildir. ki ayr dnyaya rengini veren ve bugnn slm lkeleriyle, yirminci yzyl Avrupa'snn ada saylamyacaMarn gsteren bir farkllama bu. slm'da klasik a, Orta adan nce gelmitir,

bu itibarla, slm'n bugn kendini arama abas ve yenileme ihtiyacn da Batdaki Rnesans hareketinin muadili saymak yanltr. slm klasik am yaam bulunuyor. Bu an byk kltr fe~ tihlerini yok farzedemeyiz, kavimlerin hafzalarnda hl canldr Ibu fetihler. O zaman akla u sorular geliyor*. bu fetihler zamann icaplar iinde de srp gidebilir mi? Gayet aktel olan bu problemlere zm getiriyorlar m? Yoksa gemiin bu erefli hatralanna sarlmak, slm' daha da kalplam bir orta aa m srkler? ada islm aydn, Avrupa'nn bilim ve teknikleriyle kar karya ve bunlardan faydalanmak da istiyor, ama ne bahasna? slm'n bnyesinde, yer yer kltrel bir devrim arzusu beliriyor. Ancak, bu devrini, slm'n parlak dnemlerinden kalan zengin mirasn en deerli yanlarndan vazgemekle mi mmkn olabilecek, yoksa Abbasiler dneminde Yunan ve ran dncesinin slm zelliklerle kaynatrla-rak benimsenmesi olay gibi bir i gelinme sonucu, zgn bir deiimle mi gerekleecek? Ayrca, byle bir deiimin sekinler ve ynlar zerinde etkisi nasl hesaplanabilecek? Gnmzde slm aydn hem klasik a, hem de k devri slm aydnn anlamadan kendini tanyamaz. slm aydn, ada Bat medeniyetinin beraberinde getirdii problemler zerinde dnebilmek "iin, hristiyanlm tarihini de bugnn de bilmek zorunda. Bati aydn da douyu tanmyor, ya da tand kadaryla Mslman dnyann yaad gerei anlayp kabullenebilmesi mmkn deil. ki taraf da birbirini tandn zannediyor ama gerekte birbirinden habersiz, birbirini olduu gibi gremiyor. Ortaya kan bu karlkl bilgisizlik ve anlayszlk ta. kltr tarihilerini ok zor durumda brakyor . (i) Gardet Louis, Les Hommes de l'Islam, Approche des mentalites, st 279. v.d. Haohette, Paris 1977.

BR AA ADINI VEREN ADAM : EL BRUN

Unesco, zaman zaman bir dergi karyor., nsanln en byk evlatlarn, amzn apal ve kaytsz insancklarna tantmak amacyla karlan bu nefis derginin adi: Gr. Bu mevkutenin iki saysn grebildik. Birincisi 1973 Hazirannda km. kincisi 197B dev 1973, Biruni'nin bininci doum yl dnm. Dergi ok gzel resimlerle sslenmi. Yazarlar da tannm uzmanlarn imzasn tayor. Rus, Dominiken rahibi, ranl bir niversite hocas, Afganl bir bilgin vs. orbada tuzu olmayan yalnz biziz. 1964lerde Hint Edebiyatn yazarken yle demitim: Hint dncesinin ilk fatihi Harzemli bir Trk. slm dnyas ile Brahmanlar diyar arasna atlan ilk kpr onun eseri. El

Biruni'den bahsediyorum, bin yl nce yaayan El Biruni'den.. Sonra da slm'n Ancuetil'i bal altnda: Sebuk Tekin'in olu Ganj vadisini ele geirirken El Biruni de Hint dncesini fetheder. 'Tahkik Malil Hind', Hint hakknda yazlm en deerli eser. Yazar, bu 'kitapta, slm mutasavvf laryla Hint bilgelerini karlatrr.. Gita ve Patancah doktrinleriyle Hristiyan ve Yunan akideleri arasndaki yaknlklar gsteriri. (1) Bkz. Cemil .Meri. stanbul, 3. bask 1979. Bir Dnyann Eiinde, tken,

zlerek kaydedelim ki, slm orta ann fbu en byk bilgini Batda ok ge. tannm tr. Ondrdnc asrn en ansiklopedik kafas bn Haldun da, stadn adt bir kere bile anmaz. Tunuslu hakimin Biruni'yi tammay Harzem ile Marib arasndaki uzaklk ve matbaann kefedilmemi olmasyla izah edilebilir. Bize gelince.. Trk aydnlar, slm'n insanla eref veren byklerini ancak bat dillerine aktarldktan somnra tanmaa, alkndrlar. Oysa El Biruni Avrupa'ya ondokuzuncu asrn sonlarnda malm olmutur. The Legacy of islam bu gecikmenin srrn yle aklyor: slm orta andaki limler de (batdakiler gibi bir ok alanlarda temayz ederler. Faaliyetlerini yalnz tabiat ilimlerine veya yalnz insan ilimlerine hapsetmezler. Bu limlerden en bykleri: doktor El Razi (865-925) ile El Biruni (973-1038). Razi, slm ilminde rasyonalizmin .nclerinden biri. Ne var ki, slm orta ann en byk allamesi El Biruni. Geni tecesssyle Razi yi bile geride brakan Harzemli, Razi'nin hltercmesmi de kaleme alm. Din ve felsef grlerine katlmaz hekimin. Ama din d konularda stadn, takipisidir. alacak ey. Biruni, uzun zaman Avrupa iin bir mehuldur. Yani slm'n miras iinde yer almaz. Bunun sebebi u olsa gerek: mtercimler, eserlerindeki dil glklerinden ve ele ald konularn etrefilliinden rkm ve seleflerivle haleflerinin daha kolay olan eserlerini tercih etmilerdir.2. emseddin Sami, Kamus-u Alam d. a ksa bir hal tercmesini verir stadn. Balca eserlerinin konularna dokunur. Sonra.. El Birniden sz eden yazarlarmz M. emseddin, Hilmi Ziya ve bilhassa Z.V. Togan'dr. * (2) The Legaoy of islam, yaymlayanlar Sohacht ve Bosworth, O.xford 1974. Togan, Tarihte Usul adl aratrmasnn Mslman arkta Tarih blmnde unlan yazar: Tarihte felsef bir yol takip eden ilk limler, Yunanl Tukidides ve Polibias'tr: Pragmatik tarih usul. Romanhlar'da tarih, ilimden ok bir sanat daldr (Takitus mstesna). Hristiyanlk ve slmiyet devrinde, tarih eski Yunan'da vard merhaleye kyasla ok gerilerde kalmtr. Bizansta da yle. Her dnemde de hkim olan

teolojidir. Bu anlaya gre, tarih olaylarn tek yaratcs vardr: Allah ve kader. Yalnz slmiyet sebeplere daha geni yer ayrr. Evet.. Her ey Allah'n iradesine baldr. Ama Allah her eyi belli kanunlara gre yapar. Binaenaleyh tarihi, snnet-i ilahiyeyi aratrmak ve kefetmek gibi bir hrriyete sahiptir. slm dnyas eski Yunan tarihilerini tanmamtr. Balca kaynaklan: Plotinus, Bizans ve Srynilerdir. Mslman tarih telakkisi slmiyetten nceki rivayetlerinin etkisiyle olgunlamtr. Arap ve Fars

Usul-i Hadis hadislerin mevsukiyetini tahkik iin bavurulan bir nevi tenkit. Araplarda, rivayetleri tetkik ananesi bu sayede yerleecekti. Geri slm dnyasnda belli bir tarih gr olan alimler de yok deildi. Mesela El Biruni. El Biruni, tarih me-selelerini aydnlatmak iin arkeoloji'ye, jeoloji ve iktisadiyata bavurur. ' Ona gre tarih, din ve kavmi hislerden uzak ve tarafsz olarak kaleme alnmaldr. limler, insann hayat ihtiyalarndan domutur. nsan davranlar ikiye ayrlr: 1 Tabi olanlar, 2 Vazl olanlar. ktisadiyat, tabi ve riyazi ilimlere dayanr. Beeriyetin hayat da arznki gibi tarih ncesine uzanr. Arzn hayat Ktb- Mukaddese ile deil, arz tabakalarnda husule gelen deiiMikleri tetkikle renilir. Medeniyetteki deiiklikler ise mamurelerin harabelerinde aratrlr. Bir kelimeyle tarihin en gvenilir kaynaklan jeoloji ile arkeolojidir. nsan yaratltan anariye mtemayildir. Tabiata sz geirmek ve hayatn korumak iin, itimai ve iktisadi kanunlar kurar. Tek bana koruyamaz kendini. Topluluunu srdmesi iin kahir bir kuvvete ihtiya vardr. Devlet bu iihtiyatan domutur. Baka insanlar tarafndan ezilmemek iin, bir takm insanlarla birlemi, sanat ve hirfetleri gelitirmi insan. retilen eyalar .kolaylkla mbadele edilmediinden, ortak bir mbadele vastas bulunmutur: altn ve gm. Hayat bunlarla dzenlenmitir. Ne var ki, parann ortaya k insanlar arasndaki uurumu da derinletirmitir. Para toplama hrs artm, insan tabii yaayndan uzaklamtr. Saltanat, derebeylik domutur. Tabii ve iktisad amillere byk yer ayran El Biruni, ada pozitivist ve maddecilerin mbeiri saylabilir. Ama stad kat bir maddeci saymak da yanl. Muassr idealistlerin de piridir El Biruni. Medeniyetin durmadan gelitiine inanr. lim, Plotinus zamanna kyasla, Ceyhan'nin zamannda; Ceyhan'nin zamanna kyasla kendi zamannda ilerlemitir. nsann yaaynda ahlkn byk rol vardr. Anariye mtemayil olan insan, ablak inzibat sayesinde mutlulua erer. yi ahlakn banda mrvvet ve ftvvet gelir. Akll ve olgun kiiler ancak ebed kymetlerden ve maneviyattan haz duyar, budalalar ise ehvetlerinin ve hislerinin esiridir.

Tarih olaylarn eletirirken alnacak l: mukayese olmaldr. Siyas dnceleri Aristo'nunkilere yakndr. nsanlar kabilelere ayrlmtr. Bu kabileler iinden biri tekilere hkim olur. Kabile ve zmrelerin banda bulunarak hkmdarla ykselen kiiler, kendilerini asil bir meneden gelmi gstermek iin ecereler uydurur veya uydurturlar. Tarihi daima uyank olmal. Tarihte hakikati meydana karmann yolu: akl, istidlal ve mukayesedir. G ve ar bir yol. Bu yzdendir ki, bir insann mr tekmil milletlerin deil, tek bir milletin tarihini daihi tahkik ve ihataya kfi gelmez. Kald ki tahriflerin psikolojik sebebleri de var. Beer zaaflara k serpen stadmz gerek bir rasyonalisttir. s ann en byk corafyacs, en byk astronomu, en byk dil "bilimcisi, en byk mhendisi.. Avrupa'nn Biruni ile ilgilenmesi E. Sachau'nun incelemeleri ile balar. amzn Bat yazarlarna gre obirinci yzyln balar Orta Asya'da bir ilimler rnesansma ahit olmutur. Bu rnesansm merkezi ve mihveri El Biruni. Dr. S. Sarton, lim Tarihine Giri adl kitabnda bn Sina, bn'l Haysam ve Ali bin sa, gibi byklerin yetitii onbirinci asrn ilk yarsn, pek hakl olarak, bu byk alimin adna izafe eder. Evet, Togann dedii gibi: Bat'nn modern ilmine en. ok yaklam Doulu bilgindir El Biruni. slm bilginleri ve mellifleri iinde en bata gelenlerden biri olan El Biruni'nin kozmolojik doktrinleri hakknda aydnlk bir aratrmaya girimek iki. bakmdan g bir i: Evvela bugn elimizde olan eserlerinde bu konu pek ele alnmam. Belki felsef eserlerinde bu konuyu daha etraflca aydnlatm fakat, onlar da bugn yok. El Biruni Harzem ehrinin dnda dnyaya gelmi (362/873) Harzem eskilerin Korazmiya's, bugnk Hiva. slm'n bir ok byk limlerini yetitiren blge. Daha ocukken ilme kar derin bir ilgi gstermi. Gkbilimci ve matematiki E'bu Nasr el Man^ surdan ders grm. Sonra ran'n bir ok blgelerini dolam. 999dan 1013'e kadar Grcan'da, ems el Maali Kabus'un saraynda kalm. 1001'de nl eseri Asar- Bkiyeyi kaleme alm. Trkler Orta-Asya'da egemenliklerini kuruyordu. Balarnda Gazneli Mahmut, blgedeki kk: ran krallklarn bir bir deviriyorlard. 1017'de Mahmut Harzem-i ele geirdi. Ve ertesi yl siyas bir reis) Z. V. Togan, a.g.e. 17.v kip sayd el Biruni'yi Gazne'ye gtrd. Biruni Saray mneccimi ve heyetisi olarak Mahmut'un bir ok seferlerine katld. Bu arada Hind'in istilasnda da hazr bulundu. Hint dncesinin eitli tezahrlerini incelemek frsat buldu.

1032de Gazne'ye dnerek en nl kitabm Tahkik Mali Hindi ve. Kitab- Tefhim! yazd. Mahmut 1030da lmt. Oullar arasnda ekime sonunda Mesud muzaffer oldu ve el Biruni'yi himayesine ald. Mahmut iktidara getii y el Biruni Mesud Kanunu adn tayan byk astronomi eserini ona ithaf etti. Hayatnn geri kalan ksmn Gazne'de geirdi. mrnn sonuna kadar alt, yazd. Vefat 1051. Siyas evredeki deiiklikler El Biruni'nin tecesss alann da ister istemez etkileyecekti. nceleri matematikle astronomiyi merak ederken sonralar kronoloji ve tarihle, hayatnn son yllarnda da optik, tp, madeniyt, farmakoloji ile uraacaktr. Fakat laka merkezi ne olursa olsun daima dindar bir adam olmutur. Bagavat-gitadan yapt iktibaslar, Dou Asyadaki din lenler iin yazdklar, dini anlamak iin ne byk bir aba harcadn ispat eder. Mukayeseli din hakkndaki eseri en nemli kitaplar arasndadr. Felsef eserleri kaybolmu fakat felsefeyi derinden derine inceledii muhakkak. -En ok ilgilendii anti-Aristocu filozoflar, bilhassa Razi. Razi'nin Sr el ' Esrar kitaibm krk yl aram ve nihayet bulmu. Kitabn hatalarm sergileyen bir de eser yazm. Vedanta ile de ok uram. Byk eserlerinden baka astronomi ve corafya ile ilgili risaleler yaymlam. Bir ksm risalelerinin konusu da felsefe. Eserlerinin says kesin olarak belli deil. Katip elebi'ye gre yzon, Yakut'a gre yzseksen. Eserlerinin ou Arapa, bir ka Farsa. Anadili ise Harzemce. Arapay ok sever nk evrensel bir dildir. yle der: . limler Arapaya evrilmi, gzellemi gnllere nfuz etmitir. Dilin gzellii damarlarmuzdaki kana karmtr.. Kitab- Tefhim hem Arapa hem Farsa yazlmtr. Eser, hi phesiz Farsa yazlan ilk ilim kitaplarnn en mhimidir, Acem nesrinin ve dilinin ilk kaynaklar arasndadr. Biruni yalnz ann mslman, hristiyan ve hindu ilimleriyle muarefe kurmam Yunan, Babil, Maniheen, Zerdt ilimlerini de taramtr. Kanun gibi bir kitap yalnz slm eserlerini tanyarak yazlmaz, metinleri kaybolmu Goldani ve Grek eserlerini de tanmak lzmdr. Eserlerinde hem slm, hem Cahiliye devrinin iirlerinden iktibaslar yapmakla kalmaz, ran, Hint, Sryan ve skenderiye devrinde yazlm eserlerden de alntlar yapar. Bir ok dinlerin mukaddes kitaplarnn da ainasdr: Tevrat ve ncil, Avesta ve Kur'an. Devrinin slm dnyasn kar kar dolam, dokunmadk konu brakmamtr. Biruni, bn Sina gibi, ann Latin dnyas tarafndan ok tannm bir ilim adam deildir. Sebep: tercme edilmeyii.

slm dnyasnda ise astronomi, astroloji, corafya ve matematik alanlarnda tartlmaz bir stattr. Hindistan adl eseri slm tarihinde emsalsiz bir kitaptr. Asar- Bkiye Bat Asya'nn kronolojisi ve din olaylar bakmndan en mkemmel kaynaktr. Kitab- Tefhim daha sonraki asrlarda bir ok eserleri ilham etmitir. Biruni'nin eserleri onbirinci yzyl entellektel faaliyetinin zirvesini tekil eder. Biruni'nin eseri o devirde silm ilmiyle, slamlarn varisi olduu kadim ilimlerin bir ok kollarn birletirmek iin giriilmi en baarl teebbstr. Biruni 'bilhassa astronomi ve astroloji'de rakipsiz bir stattr. Biruni'nin eserlerine bir gz atmak bile islmiyet'e ne kadar bal olduunu ispata yeter. Dier dinleri ineklerken hakikatin cihanumul olduunu kabul eder, Bu cihanumulluk Kur'ann ahadetiyle de sabittir. Mukayeseli dinle uram'fakat eklektik olmamtr. Daha ok imann glendirmitir mslman olarak. Biruni slmiyetin bir cihan dini olduunun uuru iindedir. eitli kavimleri birbiriyle kaynatran birdin. Corafya, astronomi gibi tetkikler slm camiasnn dini hayat iin nemli olduundan ve kaynama hedefi gznnde tutularak ele alnmaldr. Biruni'ye gre ilim iin ilim gibi bir abes olamaz. Nitekim sanat iin sanat ela samadr. Sanatlar da ilimler de slm hayatnn hedefine hizmet etmelidir, Mslmanlar iin ibu yaay yaaylarn en gzelidir. Ve gzetilecek tek amatr. Bununla beraber ilm aratrma amel bir fayda gtmez, nk fayda varlklarn degerini tyin etmez. Bilakis ilm aratrmalarn geerlilii Kur'ann hkmne dayanr. nsan, Allah'n bi'l Hak yaratt semavat ve dnyay" tanmakla mkelleftir. Biruni'nin ihls su gtrmez ama eitli hiziplerden hangisine mtemayil olduu bilinmiyor. Yazlarndan snni veya ii olduunu bile karamayz. Her iki mezhebi de ok iyi biliyor ama hangisini, tercih ediyor, belli deil. Nasr'a gre, hayatnn ilk ksmnda ia'nn cazibesine kaplm. Son ksmnda ise tam bir Snni4. Kendisi yle der: Parmamdaki yzk ayn tan iki ayn eidinden yaplm. Bir yan snni lere gre yce, br yan iilere. Yani stat her iki mezhebe de mensup olduunu gstermek istiyor. Mutasavvf da deil. Byk bir ilim adam ve. koyu bir mslman. Bildiklerinin ounu kitaplardan, mahededen ve tefekkrden renmi. Ruhun temizlenmesi ve mkefe yoluna pek itibar etmez. Mutasavvflara btn mslmanlar gibi hrmetkardr ama kendisi onlardan deildir. (4) B-kz. Seyyid Hseyin Nasr, slm Kozmoloji retilerine Giri, eviren Nazif e iman, nsan Yaynlar, stanbul,.

1985, s. 123 v.d. Nasrn eseriyle ilgili olarak bkz, Cemil Meri. Ik Doudan Gelir. s. 47 ve 68-67. Felsefenin . Sokratik anlayna byk bir sayg gsterir. Felsefe hikmettir, hikmet ise mmkn olduu kadar Allah'a yaknlamak. Aristo'nun kyasa dayanan rasyonalist felsefesinden hi holanmaz. Aristo'nun ilm baarlarna hayrandr. Fakat hilkatin mans, dnyann kadim ve hdis oluu gibi konularda Aristoculara katlmaz. Hermetik dnceyle mebu bir ok yazan (mesela El Razi'yi) ok iyi tanr. El Biruni'yi hakikat arayclar arasnda nereye yerletireceiz? Ne smaililer .. arasna girer ne herhangi bir sufi mektebine balanabilir. Aristocularla ise hibir ball yoktur. Biruni'yi hkemadan sayabiliriz. Daha sonraki asrlarda kurulacak olan -< rakiye mektebiyle mnasebeti yoktur.. Yunanhlann. takipisi deildir, yalnz yine de hakim dir. nk tabiat felsefesinde tabiatn tecellilerini hikmet-i ilhiyenin yetleri sayar. Akim grevi, her eyin mtteal sebeplerine tabii olarak ulamamz salamaktr. Matematie, corafyaya veya astronomiye ait al-" malarnda en teknik riyazi mnakaalar yahut rasyonel deliler, tabii olarak halikin u veya bu vasfn izah gibi bir neticeye gtrr. Akln asil yan, akl st gereklere ve imana kpr oluundan ibaret. slm dncesinin en derin ynlerinden biridir bu.

BN SNA ZERNE BR K NOT

Unesco'n fikr almalarn dnyaya yayan Gr; Paris'de kyor. El Birunfye ayrlan zel bir saysndan sz etmitim. Bu gzel derginin, Ekim 1980 says da, bn Sina'nn bininci doum yl dnmn kutlamak iin yaymlanm. Resimler, haritalar, yazlar.. hepsi birbirinden gzel. Bizi zen, dnyann en byk dnce adamlarndan, bir mslman allamesinden sz eden yazarlar arasnda tek Trk'e rastlanmay. Sonra da dergide kullanlan dilin okunmayacak kadar uydurmaca oluu. Sol cenahn yobaz tecesss bu konulara tamamen yabancdr. Sa ise dilini anlayamayaca bu etin makalelerle bouacak sabrdan mahrumdur. Bu kadar muhteem bir derginin lyk olduu alkay /bulamamas Unesco'yu hi ji rahatsz etmez.. Cariyle,, insann yaayn ve dnce ufkunu genileten byk insanlara Kahraman ad., veriyor. Ona gre insanlk tarihi kahramanlarn hal tercmesinden ibarettir. Kahraman, peygamber olarak tecelli edebilecei gibi, slahat veya air olarak gelebilir dnyamza. bn Sina, skoyal hakimin tanmad iin zikretmedii gerek bir kahramandr. Doktor, tabiat limi, ahlak, air, filozof., tek insanda bir ara-ya gelen yzlerce insan. Rnesans sonrasna kadar Bat'da tp'denince bn Sina akla gelmi. Dou'da yakn zamanlara

kadar Kanunla ifa hekimliin tartlmaz iki mecellesi saylm, Ne kadar tamyoruz bn Sina'y? Halk, efsanelerini hatrlyor zaman zaman. stat, gya lmn aresini de bulmu. ldkten sonra, bulduu krk acm damarlarna zerk edilmesini vasiyet etmi. akirdi vasiyeti yerine getirirken stadn dirilmee baladn grm. O kadar heyecanlanm ki elinden rngay drm ve byk sr bylece kaybolmu. Aydnlarmzdan bir ka Hay bn Yakzan duymulardr. bn Tufeyl'in bu felsefi hikyesi Halide Edib'ten beri nice tecesss alevlendirmitir ama Hay bn Yakzan ilk yazann bn Sina olduu pek bilinmez. slm An-siklopedisinde bn Sina hakknda uzun bir bent var. Hilmi Ziya imzasn tayan bu inceleme de yazarn btn eserleri gibi sevimsiz ve darmadank. Namk Kemai'in ok insafsz bir tespiti var. Diypr ki Ahlak- Alyi okumaktansa hapishanede yatma tercih ederim. Okuyucular ne kadar iyi niyetli olurlarsa olsunlar Hilmi Ziya'nn bn Sina'sn tetkike kalknca hakl olarak byle bir hkme varabilirler. Bat ok uram bn Sina'yla. lk kiflerinden biri Carra de Vaux*. Arap yazarlar da bir haydi mrekkep harcam. Cemil Saiibann Franszca eseri 1926 dan bugne kadar deerini kaybetmemii Dou yazarlar arasnda stad en iyi tantan sanyorum ki Hseyin Nasr An ntroduction to Islamic Cosmological Dostrinesde yze yakn sayfa ayrlm allmemizes. lk balk, bn Sina'nn hayat ve (1) Carra de Vaux, Les Dnrleri), Paris 1921. Penseurs de i'Islam (slm

(2) Saliba (D j emil), Etde sur la Metaphysique d'Avicerme (bn Sina'nn Metafizii zerine nceleme), P.U.F. Paris 1926. (3) Bkz. S.H Nasr, a.g,e. s. 205 v.d. eserleri. Malumu ilm olacak ama hatrlatalm: adalarnn ona verdii ad eyhe! Reis, veya Hakkn Hcceti; akirtleri iin sadece Reis; Bat dnyasnda Doktorlarn ah. 980'de Buhara civarnda domu, Sn anilerden Mansurolu Nuh'un saltanat dneminde. Babas Belh'den gelmi. Buhara, Samanoullarmm payitaht ve bir irfan merkezi. Gazneli Mahmud'un saltanatna kadar bu hanedan Dou ran'n byk bir ksmm idare edecektir. bn Sina be yandan itibaren ailesiyle beraber Buhara'dadr. On yama geldii zaman nahiv, edebiyat, kelam okumu, Kur'an- Kerim'i de hatmetaitir. smail mezhebinden olan, Fatimileri tutan babas, olunun eitimine byk nem vermitir. Onu hesap rensin diye bir manava yollam. ocuk, smail Zahid'den fkh okumutur. Sonra nl matematiki Abdullah Natili'yi evine misafir ederek bn Sina'nn riyaziyede ilerlemesini salamtr babas.

Onunla Almagest'i, klid'in Elemanlarn ve bir para mantk okuyan delikanl ok geme-den hocasn geride brakmtr. Onalt yandayken amm btn ilimlerini tamamlam ve tabip olarak byk bir n kazanmtr. nceleri ok g bulduu Aristo metafiziini, Farabi'nin erhlerinden okuyunca pek aydnlk bulmutur. Smanoullan'ndan Nuh bu arada hastalanm ve delikanl hkmdar sala kavuturarak dnyaca hret kazanmtr (997). Bu sayedesaray ktphanesinin kaplar kendisine alm ve gen doktar ann ilim hazinelerinden diledii gibi faydalanmtr. Yllarca sonra dostu Curcani'ye yle diyecektir: Bugn ne biliyorsam hepsini o zaman renmitim. Sadece biraz daha olgunlatm. lk eserlerini yirmibir yanda kaleme alm, Riyaziyenin btnn sergileyen Kitab el Mecmu, ilimlerin tmn ele alan yirmibir ciltlik Kitab el Hsl vel Mahsul, ayrca ahlk zerine bir eser. 1002 de babas lm. Karklk ve sava yllar.. Gen alim, Buhara'y terk edip Harzemoullarmn payitaht Curcaniye'ye yerlemi. Harzemahm saraynda byk bir sayg ile karlanan bn Sina, bilhassa vezir Shali' nin gzbebeidir. Koruyucusu iin, riyaziye ve astronomi ile ilgili bir eser yazar. Bu arada Gazneli Mahmud'un gc artmakta ve Harzemlerin saraynda bile kendini hissettirmektedir. Gazneli'den holanmayan bn Sina Curcaniye'den de kamak zorunda kalr. ems el Maali Kabus'un ilme byk bir deer verdiini duymutur. Tannm ariflerden 1 Said ibn Ebil Hayir' ziyaret ettikten sonra ver elini Curcan. Ne yazk ki bu arada Kabus vefat etmitir. nce kyne dner, sonra da yeniden Grcan'dadr. mr boyu arkada kalacak olan Curcani de yanma gelir. Burada da bir ok eserler yazar. 1014 e 1015 aras Rey'dedir. Tannm devlet byklerini tedavi eder. Ve Kitab el Ma'd yazar. stadn ileli hayat sona ermemitir. Hamadan'da, emsed Devle'yi ar bir hastalktan kurtarr. Bu baar vezirlie ykselmesine sebep olur. Siyas faaliyetlerin ar yk altnda ifan eserlerini de yazar. 1020 de Aristo felsefesinin aheseri saylan Kitab el if. 1021 de koruyucusu lr. Yerine olu geer. Yeni hkmdar vezirlikte kalmasn teklif ederse de kabul etmez. Ve rakiplerinin entrikas yznden Kamadan civarndaki Farcan atosuna hapsedilir. Zindanda kald drt ay iinde bir ok kitaplar kaleme alr. Hay bn Yakzan risalesi de bu aradadr. Dervi kyafetine girerek hapishaneden kaar ve dostu Curcaniyte beraber sfahan'a varr. sfahan byk bir. ilim merkezi haline gelmitir. Sayg ile karlanan bn Sina byk bir huzur iinde kitaplarn yazmaa koyulur. Onbe yl iinde en tannm eserlerini' armaan eder ebediyete: mesel Necat, mesel Daniname-i Al~ yeyi. Hibir zaman bitmeyecek olan bir rasathane insna da giriir. Heyhat., bu huzur a da uzun srmez. Gazneli Mahmud'un olu Mesud sfahan'a saldrr ve o karklk iinde stadn birok kitaplar yok olur. Kolit'e

yakalanan ve eitli huzursuzluklar iinde kvranan eyhimiz kendini Hamadan'a atar ve 1037 Ramazannda lr. Kitaplarnn bir ou ya bsbtn, ya ksmen kaybolmutur. .Mesela yirmi ciltlik Kitab el nsaf. Konusu Dou ve Bat felsefelerin deerlendirilmesi.' On ciltlik Lisan el Arab. kiyz elliden fazla eseri: kitaplar, mektuplar bize kadar gelmitir. En nlleri muazzam Kitab el ifa, ile El Kanun fi'l Tb. Sonra be sayfalk risaleler: Fiil ve nfial zerine, Kaderin, Srr zerine Eserlerinin hepsini drt gruba ayrmak mmkndr: felsef, dini, kozmolojik, fizik. Bunlara remzi, ve metafizik hikyeleri de ekleyebiliriz. ' Hseyin Nasr, burada yeni bir konuya giriyor: bn Sina ve islmiyet. Yazara gre, bn Sina'nn eriat karsndaki durumunu tespit etmek ok gtr. Dini btn bir mslman olduu phesiz. Fe'lsef ve ilm mkllerini aydnlatmas iin camiye gidip Allah'n yardmm niyaz edermi. Eserlerinden hangi mezhebe mensup olduunu anlamak mmkn deil. O da ada El Biruni gibi Snn-i ihtilfna karmam. Babas smail olduu halde bn Sina iiliin bu koluna alka duymam. Bununla beraber, baz kitaplarnda grlen rakamlara ve harflere ait remizler smail doktrine sempatisi olduunu kantlyor. Nitekim Massignon da, bn Sina ilhamn Yunan bir kaynaktan almamtr, esinlendii daha ok bir ark gelenei olan smaililiktir, der. Hayatnn sonlarna doru iiliin Oniki marn inancna daha yakndr. Belki, de Ali bin Talib hanedanna demek daha doru olur. du. bn Sina'y ilhad ile sulayan bir ok adalar kmtr. stadn bunlara cevab ok kesindir: Bana dinsiz diyenler' hezeyan benimkinden daha gl deildir ediyor Hi kimsenin iman

Btn dnyada tekim ben, ben de dinsiz isem Dnya zerinde baka bir mslman yok demektir. Ibn Sina'y ii mezhebinden sayanlar iilerdir. Bugne kadar da ran Mimleri stadn ii olduunu iddia ederler. slm dnyasnn dousunda Yunan felsefesi bn Sina'dan daha byk bir yorumcu bulamamtr. stat, Aristo felsefesiyle onun skenderiyeli yorumculann> bilhassa Yeni Eflatuncular kaynatrm ye onlarn hepsini tevhid inancyla uzlaacak tarzda yorumlamtr. Felsefesi yalnz Latin skolastii zerinde deil slm felsefesi zerinde de pek derin bir etki yapmtr. Geri eserinin baz ynleri Gazali ile Fahreddin el Razi'nin tenkidlerine hedef olmusa da kelmclarm balca kaynaklarndan biridir. Gazali bile kozmolojisinin etkisinde kalmtr. Yunanllarn byk hayran olduu halde Yunan daima slm perspektivine uydurmaya almtr. felsefesini

Nasrn kitab usuz bucaksz bir umman. Bu bir ka damlayla yetindiimiz iin okuyucunun balamasn dileriz. bn Sina zerine kartrmak-mutluluuna erdiim ikinci eser Cemil Salibann. Ciddi, metodlu, dolgun. Niin yazarlarmz bu apta eserler veremiyor? Sanyorum ki bu yetersizliin iki kayna var: 13 Saliba, Arap, kendi dilini de, Farsay da ok iyi bilmektedir. 2) Avrupada okumu: felsefe doktoru, hukuk lisaniyesi ve pedagog. Yani hem douyu tanyor, hem baty. Zamanmzn en byk msteriklerinden ders grm. Massignon gibi mavirleri var. Yunan felsefesini btn incelikleri ile biliyor. Saliiba'lar okuyup anlamamz byk bir devlet. Bu dnemde Trk aydnna den grev, Hseyin Nasr, Cemil Saliba gibi statlar lkesine tantmak. Saibann kitab u ismi tayor: Ib Sina'nn Metafizii zerine nceleme. 213 sayfalk bir tez, belki de doktora tezi. Paris, 1926, P.U.F. nce muhteem bir kitabiyat. Yz civarnda kaynak. Kaynaklan, Giri takip ediyor. On sayfa tutan bir revak: konu, menbaiar, metod. Metafizik, Ibn Sina sisteminin mihveridir, diyen yazar, metafizik, Arap filozofu iin de, Aristo iin olduu gibi mevcudun ilmidir, diyor. Sonra da Arap felsefesinin mene ve mahiyetini hlasa ediyor. ster istemez genel mahiyette olan bu izahlar mtekellimin'in fikirleri takip ediyor. Bu doktrinleri tanmadan bn Sina felsefesini anlayamayz. Yazar, Farabi'ye ayr bir blm ayrmam. Nev Eflatun! grnyle bn Sina metafiziini ele alyor. Konular bn Sina'dan farkl olarak sralam. nce, madde ve suret, illetler nazariyesi gibi temel mefhumlar aydnlatyor. kinci blmde ise zatla (essence) vcud (existence) arasndaki farklar aklyor. Aristodaki mantk ayrdedi yerine, bn Sina'da ontolojik bir ayrdedi. nc blmde mmkn ile zaruri mefhumlar aydnlatlyor. Drdnc blmn konusu sdur nazariyesi (emanation), bn Sina bu yan ile tam bir nev eflatun'dir. Beinci blm, Allah'la dnyann mnasebetleri ve bilhassa Zat- Bari ile er meselesini ele alyor. Altnc blmn konusu ruh ve akl meselesi. Saliba, kitabmzda bn Sina'nn btn metafizii yok diyor. Mesela iktidar ve amel, makuleler ve arazlar nazariyesi'ne dokunmadk, nk stadn bu alanlardaki grleri Aristo'nunkilerle ayn. Nihayet faydaland asl kayna belirtiyor yazar: El ifa. Frtnal bir hayatn medd cezirleri iinde kaleme alman bu kitap bn Sina'nn en mhim felsef eserlerinden biri imi. Felsefenin o zamanki btn dalarn kucaklyor: mantk, riyaziyat, fizik, ve metafizik. Ksmen latinceye evrilmi: Suficientiae. Ne yazk ki Franszcada ibn . Sina zerine yaplan almalar El ifa'dan habersiz. Carra de Vaux yalnz El ifann

hlasasndan yani El Necatdan faydalanm. Salilba nn inceledii metin, Hicretin 1303 ylnda Tahran'da baslm Arapa metin; kena,nnda erhler de yar. Kitab Massignon'un zel kitaplndan ato. Bu iki ciltte yalnz fizikle metafizik mevcutmu. Metafizikte on makale varm. Makaleler de blmlere ayrlm. Saliba ifa'dan baka aretler ve Tembihler kitabn da incelemi bn Sina'nn. bn Sina bu kitab avam iin yazmadn, felsefi hazrl olmayanlarn bouna zahmet etmemelerini tavsiye' edermi. aretler 1892'de Deiden'de tabedilmi. Birok byk alimler erhler yazm kitaba. Mesela Nasreddin-i Tusi, mesela Fahreddin-i Bazi. ahristani de Necatm mkemmel bir hlasasn, aydnlk ve sadk bir yorumunu yapm El Mile! vel Nihei. Hlasa, Cemil Salibann emrinde, Dou'nun ve Batnn btn hazineleri var. Kendi medeniyetinden kopmam, Bat'daki gelimelerden de haberdar. Biz, bu bahtiyar ilim adamlaryla nasl yaracaz? Dilimiz yok, mefhumlar tanmyoruz, ne Aristo'yu bilenimiz var, ne de eflatuniye mektebini. nce diz kp okumak, anlamaa'almak, sonra da, mrmz kifayet ederse ve becerebilirsek, yaplan almalar dilimize aktarmak.. Belki bu sayede biz de yllarca sonra irfan kervanna katlabiliriz.

LE BON MU RENAN MI?

Geen asr, maddeci Avrupa'nn zirveye trmand asr. Fransa, kemalle koan kafilenin balarnda. nsan ilimlerinin en gl en nl demek belki daha doru olur temsilcileri Fransz.. O lkenin edebiyat tarihileri iki isme byk bir imtiyaz tanrlar, (elbette ki bu hkm de izafidir): Taine ile Renan. Taine, byk bir tarihi, deerli bir edip, tecesss hudutsuz bir ilim adam. Servet-i Fnun mektebinin akl hocalarndan. Hseyin Cahit'le Raif Necdet'i mritleri arasmda sayabiliriz. Renan, daha seyyal bir zek. Kesin yarglardan holanmaz. Belli bir mektebe balyamazsmz onu. Kendisi bal bana bir mektep. Yanlmyorsam, Trkeye yalnz bir kitab evrildi: Hayat- Yesu . Bu ok mhim kitap o dnem Trk aydnlarn etkileyemezdi ve etkilemedi. Renan' intelijansiyamza tantan, Sorbonne'da verdii talihsiz bir konferans olmutur. air Namk Kemal, islmiyet hakknda ar ve yersiz isnatlarla dolu olan o konumay tein belagatiyle cevaplandrmt. Ayn konferans Afganl Cemaleddin'e ok daha yumuak ve dosta dnceler ilham etmiti. Adnan Advar, Namk Kemal'le cahil diye alay eder. Biz bu istihzaya katlmyoruz. phe yok ki Kemal, Renan'la boy lecek bir ilim adam deildir. Esasen Renan' da layikiyle okumamtr. Mdafaanamesi hamiyet sahibi bir edebiyatnn isyann dile getirir. Cemaleddin ise ok daha 'hazrlkl ve ihtiyatldr. Kald ki Kenan'a yazd mektup bir Fransz gazetesinde yaynlanmak zere kaleme alnmt. O da Renan' kitaplarndan

deil, milletleraras nnden tanr. Ksaca her iki Trk yazar da Renan' okumamlardr. air'in ilham perisi fkedir* mtefekkirin ise anlama arzusu. Cemaleddin geni ve seyyal zeksyla Renan'n taassuba dman ve her trl dnceye ak grlerini sezer gibi olmutu. Makalesi bir eit taarruzdu. Ama ak kap brakan bir anlama taarruzu. Efganlnn makalesini yz yl nce yaymlanan Les Debats gazetesinden kopye ettirmi ve Trkeye kazandrmtm1, yi niyet sahibi baz yazarlar, Cemaleddin ile ilgili yazm insafsz. buldular. Cevap vermedim. Niyetim sadece vesikalar konuturmakt. ehbenderzade Hilmi Bey, oryantalistler arasnda Kenan'a imtiyazl bir yer verir. Ona gre Renn slmiyet konusunda en insafl Avrupallardan birisidir. Sanyorum ki o byk mtefekkirin ana-eserlerini tetkik edenler iin byle bir hkme katlmamak ol-duka zordur. Son zamanlarda dilimiz yeni bir Renan tercmesi daha kazand: lmin Gelecei. Renan'n 1848 de kaleme ald fakat yaymlamaktan vazgetii bu kymetli eserin zn Krk Ambar in Hmanizm'e ayrlan blmnde hlasa etmitim. Byk .arkiyat, btn mitleri, tereddtleri, zleyileriyle o kitaptadr. Renan, ondokuzuncu asrn yetitirdii en geni ufuklu tarihi ve lisaniyatlardan biridir. Felsef tiyatro eserleri de yazmtr. Shakespeare'in The Tempestine zeyl olarak kaleme ald Caliban, demokrasi aklarn ibretle dndrecek korkun bir hicviyedir. Hz. Sleyman'a atfedilen Agniyeti Aganiyi brani edebiyatnn en parlak iiri olarak yeni batan yaymlamtr. Yazmzn konusu stadn eserlerini tantmak deildir. Yalnz bir hayret ve znty dile getirmek istiyorum. (1) Bkz. Cemil Meri, mrandan Uygarla, Cemaleddin Efgani dosyas. stadn bizi en ok ilgilendiren kitab 1852lerde yaymlanan ve daha sonra da defalarca baslan (bizdeki 'bask 1882) bn Rd ve bn Rdlk adl byk ve muhteem kitabdr2 slm dnyasnn bn Rd' yeteri kadar tanmadm ileri sren tarihi, bn Rd' hazrlarken talyan ve spanyol kaynaklarndan geni lde faydalanm ve bizce bilinmeyen bir ok Arapa yazmalar da gn na karmtr. Ayrca bn Rd'n Bat'da nasl tanndn, Yahudi akirtlerini, orta-a dncesi iindeki yerini derin bir vukufla anlatmtr. Hemen belirteyim ki Renann her hkmne katlmak byk bir hamakat olur. Fakat dnceyle ilgili konularda byk bir ilim adamnn getirdii aydnla gzlerimizi kapayamayz. slmiyet hifbir zaman yobazln yannda olmamtr. Avrupa ilmi, bugn de ister istemez tanmak zorunda olduumuz mhr almam bir hazinedir. Ama dnce dnyasnda yerimizi almak istiyorsak yaplacak ilk i kendi

dnce adamlarmz lyikiyle tanmak olmaldr. Madem ki biz, bir bn Rd' ve bn Rdl inceleyecek seviyede deiliz, o halde bu konudaki almalar dilimize kazandrmak gerekir. Renan iin ortaTa slm dncesi, insanlk tarihinin en yksek kltr olaydr. Onikinci yzyldan sonra bu dnce, hkmdarlarn ve geni halk ynlarnn anlayszl yznden shhat ve feyyazlm kaybetmitir. Dnce Endls'den talya'ya ve Avrupa'ya gmtr. Renan bir bn Haldun'u unutmua benziyor. Trklere kar da lzumundan fazla haksz. bn Rd, zerinde tartlacak bir dnce kitab. Kendi meselelerimizde ebediyen susacak m(2) Renan Ernest, Averroes et l'Averroisme, essai historique. Paris 1882. yz? Batllarn u veya bu maksatla ileri srdkleri .metliiyelere deil, haksz ve yersiz hkmler de ihtiva etse cidd incelemelerine ihtiyacmz var. Bir vesileyle arz etmitim. Gustave le Bon, Arap Medeniyeti gibi nefis bir eserin yazardr ama slmiyetin muhibi deildir. Lozan'da, medeniyet dnyasnn yalnz sosyalizm, komnizm gibi an cereyanlarla mcadele etmesi yetmez. slmiyet'e kar da cephe almas lzmdr, diyecek kadar koyu bir Avrupaldr. Ayrca Tarih Felsefesi adi eserinde Hz. Muhammed'den ok saygsz bir dille sz ettii de unutulmamal. Esasen bir dnemin Trk aydnlarna^ byk bir mtefekkir gibi grnen bu zat, geni tecesssl, amatr bir fel-, sefeci, amatr bir tarihi., bir kelimeyle ilim adam ol-maktan ok, kabiliyetli bir gazetecidir. Renan gibi statlarn yannda ad bile zikre demez. Ne gariptir ki Le Bon'un bir ok eserlerini'dilimize evirdik, Renan ise bir ok benzerleri , gibi hl bize kadar gelmeyen bir yldz.

BN RD VE ORTA-A SLM DNCES

hvan- Safa zerindeki bilgileri bir araya getirirken Guadrfclen geni lde faydalanmtm. Quadri, Sienne niversitesinde retim yesi. Orta a Arap felsefesinin Avrupa dncesi zerindeki etkilerini en iyi bilen ve en gze anlatan yazarlardan biri. Ona gre Gazali, cihanmul dinlerin derin kkler sald bir dnyann ocuu. bn Rd ise Arapa konuan bir Batl; daha o zamandan Bacon'lar, Descarteslar mjdelemi, bn Rd'n mbeiri olduu dnceyi, sonralar ngiltere'de pramatinin, Fransa'da rasyonalizm denilecektir. spanyol kafasnn temsilcisi olan ibn Rd ile, ranl kafasn canlandran Gazali arasndaki dnce zddiyeti, aslnda, pramatik ve rasyonalist dnce ile mistik dnce arasndaki atmadr. bn Rd, hayatmz kuatan srlarn farkndadr, ama grmezden gelir onlar. Bununla beraber, meseleyi idrak ettiini ifadan geri durmaz. Onun da btn rasyonalist sistemler gibi zayf bir yan vardr: Reybilik. Der ki, iman

avam iin biilmi kaftandr, yine de emirin hr dnceyi desteklemesine btn gc ile alr. 3) Bkz. Cemil Meri. Bu lke, letiim Yaynlar 5. bask, stanbul 1935 Le Bon'perester s. 123 v.d. Aristo arihlerinin en by olan bn Rd'n dncelerini uzun zaman anlatan Quadri, u neticeye varr: Rnesansla gelien insanlk bu dncelerden domutur. Btn Orta an felsefesi olan Arap felsefesi, mistik alanda olduu gibi akli alanda da, Bat dnyasnn tazelenmesinde, sanldndan daha byk bir etki yapmtr. Hem de Batnn henz kendi kendini arad bir dnemde. Bat, dncesinin kendi kklerini aratrrken varmak zorunda olduu hkm bu. Biz ise, ne Bat'y tayoruz, ne de slm dncesinin tarihini. Renan'n bn Rd ve bn Rd'clk isimli klasik eserini bile dilimize evirmedik henz. Quadri ise bsbtn mehulmz. Aadaki sayfalar Balangcndan bn Rd'e kadar, Orta a Avrupasmda Arap Felsefesi isimli kitaptan derliyorum1 Orta a dncesinin kkleri Hristiyanlar, teslis konusuu tartrken geni lde Yunan felsefesine bavurmular, Porfir'in isagocisinden, Aristo'nun mantndan ve metafiziin-den faydalanmlard. Suriye ve Filistin kiliseleri, teslis lehinde ok nemli deliller bulduklar bu kitaplar sryaniceye eyirtmilerdi. Bu arada slmiyet k. t ortaya, birok topluluklar dinlerini deitirdiler ama daha nceki polemikler silinmedi.. ok defa, Yunan yazarlarnn sryaniceye gemi eerleri, Sryaniceden Arapaya evrildi. Aristo'nun fizii ve metafizii pekala biliniyordu ama Politik! uzun zaman mehul kalacak, Aristo'nun fiziine Eflatun'un politik dncesi eklenecekti. (1) Quadri G. La Philosophie Arabe dans l'Europe Medrvale des Origines a Averroes^ Payot, Paris 1960. Aziz Albert (Byk), eserinin birok yerlerinde Arap dncesi ile Latin dncesini karlatrr. Yahudi filozoflarn da Arap filozoflarn da byk bir dikkat ve ihtiramla okumutur. mann savunmak iin slm dncesini cerh etmee alr O dnemde, Arap doktrinleri yahudiler aracl ile, spanya kanalndan Avrupa'ya szm bulunuyordu. Bat kafas, Dou rahaniyetini emiyordu. Bu temessln yolu Pirenelerdi; merkezi ise Paris. Arapaya evrilen branice Metinler Paris'te bir araya geliyor, hristiyanlar ve yahudiler tarafndan Latinoeye evriliyordu. Bilhassa yahudiler bu yoldan ok para kazandlar. Latin ve Cermen dnyasnn teolojisine, Dou felfesefi alanyordu bylece. Kitaib- Mukaddes hep Kitab- Muikaddes'ti fakat gerein yorumunu yapanlar Arap ve Yahudi filozoflaryd artk, yani Kitab- Mu-kaddes, dini metnin

kelimelerine dayanlarak yorumlanmyor, objektif bir anlaya gre t ef sr ediliyordu. Filozofun yklendii bu grev piskoposlarla rahiplerin gznde Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedidin erhleri kadar saygya laykt. Ne var ki, birbiri ile ok sk bir temas halinde bulunan iki saha birbirinden ayrl yordu: ruhi sulta, dnyevi sulta. Bir taraftan statlar stad Aristo, te taraftan Kilise babalar. Asl nemli olan, yeni yaay sistemine felsefenin girmesiydi. Filozof denilince akla gelen Aristo'nun akirtleri idi. Bylece aristocularn nnde ok geni bir ufuk beliriyorclu, eitli sistemler Aristo'yu en byk otorite olarak gstererek, sahneye kmak hrriyetine kavuuyorlard. Aristo'nun yazmad eserler bile, ona aitmi gibi sunuluyordu. Dncenin bu serazad boy atnda Yeni Eflatunculuk da byk bir rol oynamtr. Bilhassa, bu mektebin Heraklit ile Parmenid'den aktardklar anlay ve sudur nazariyesi. Bu anlaya gre, btn varlklar tek k ve hayat kaynandan fkrmt. Mutlak vahdetin binbir tecellisiydi grlenler, Aristo ,195 arlerinin izledii yollardan geilerek en cesur hkmlere varlr. Oysa, Kitab- Mukaddesken mevrus nasslarm, ar bast bir dnemdeyiz. Bu grler, Avrupa dncesini ikiye ayran 'bir tartmann balamasna yol aar: llminizm'in ilk fecri karsndayz. Quadri'ye gre, dou hristiyan dncesi ile slm dncesi arasnda tam bir sreklilik vardr. slm dncesinin ocukluk dnemi yok, ortaya kar kmaz gl ve olgun. Balangtan itibaren Kur'an, cihanmul kanundur, hem dnceyi hem de ameli kucaklar. slm'n hudutlar geniledike, ortaya halledilmesi gereken meseleler kar: Hukuk ve allak meseleleri, Peygamber yaarken birok glkleri otoritesi ile halletmiti. Kararlan nce ifahi olarak ashaba aktanlm, sonra nesilden nesile geerek yazya dklmtr: snnet (hadis). Peygamberin lmnden bir asr sonra glkler ve tereddtler ortaya kmaa balar. FakiMer, kitaplar kantrr, fakat iin iinden kamazlar. Hadiselerin dnda ahsi bir karar vermek zorunluydu. Roma hukukunun da ba vurduu bu yardmc: re'y idi. Hukukun iki kayna daha olacakt: cma ve kyas. cma, nceleri eshabm ittifak demekti, sonralar btn slmlann, daha dorusu ulemann ittifak mnsna geldi. Kyas da eitli somut vakalara hukuk kuraillanmn uygulan idi. Modern hukuk felsefesinin kuruculan, o zamann Arap bocalandr. Fakih, ilah kelamn tefsircisi olduuna gre, akl n plana geiyordu. slm n ilk byk hukuk mekteplerinden birincisi hanefi mezhebidir. Kurucusu Ebu Hanife. Kf eli. Basra'da mderrislik

yapm, 767 de zindanda lm, Ebu Hanife, hukuku olmaktan ok hukuk nazariyecisi. Kur'an'n ve snnetin yannda hukuk kayna olarak re'y, yani fakihin adlini ileri srmtr. Kyas n plana geirmitir, kyas yetersiz kalnca, hukukun dier kaynama ba vurmutur: stihsan, yani tercih. Hlasa, onun iin icma, kyas, re'y, rf ve istihsan, hukukun balca kaynaklaryd. Skolastiklerin abii hukuku ile en kk bir mnasebeti yoktur bu hukukun; insan aklnn otoritesine dayanmaktadr. Hukukim tatbikatnda fakihe geni bir hrriyet tanyan bu anlaya gre, hukuk bir emirden ok bir zorunluluktur. Ebu Hanife'nin yazlarndan ou lmnden sonra talebeleri tarafndan yaymlanmtr. Hanefilik, Osmanl mparatorluunun resmi mezhebidir. Maliki mezhebi de ok yaylm bir mezhep. Medine'de kurulmu, kurucusu Malik bin Enes (lm 795). Malik icman hudutlarn genileterek, re'yi mmkn olduu kadar kstlanmtr. cma eshabm ittifak deildir artk, Medineli fakihlerin ortak kana-atidir. stihsan'n yerine de amme menfaatini yani istislah' ikame eder. Snnetin yerine daha ok' fetvalardan faydalanr. Eseri: Muvatta (ameli sistematizasyon). Maliki mezhebi gnmze kadar Cezayir'de ve Kuzey Afrika'nn teki blgeleriyle Hindistan'da hakim olmutur: nc byk mezhep: afiilik. Kurucusu: Muhammed bin dris e afi (lm 817). cman hudutlarn geniletmi. Ona gre icma, btn islm kavimlerinin rzas demek. Kyas ve istihsan ile istislaha yeni bir mefhum daha ilve eder: kanunlarn kk ve illet'i. Bylece icma ile kyas byk bir nem kazanr, Kur'an ile Snnet ikinci planda kalr.Birok eser yazm fakat hepsi kaybolmutur. Dounun birok yerlerinde kabul edilmi, bugn Msr'da hakim bir mezhep. afiin bir talebesi, kurduu mezhebi, teki mezheplerin antitezi olarak sunmu: Ebu Sleyman Davud (lm 883). Mezhebin adi: Zahirilik. Zahiriler iin hukukun tek kayna Kur'an'la hadislerdir. Herey bu kutsal kaynaklar tarafndan tespit edilmitir. Kelimeler en hakiki manalarayla yorumlanmaldr. ok dar ve ok gerici olan bu mezhep, fakiMerin tepkisi ile kakland ve birka asr sonra ^u^ Drdnc byk mezhep Hanbelilik. Kurucusu Ahmed bn Hanbel, (lm 855) Hukukuda^ ok, Kelamc. Oda harfe ve kanuna titizce bal, re'yi reddeder, tam bir Snni'dir. Kelamn aleyhindedir.

drdnc blm
NSANLIIN SON SZ AGNOSTSZM M?
Agnostisizm/btn felsefe stlahlarmz gibi yabanc, cihan lsnde bir gerei isimlendiriyor.. Eskiler Ledriye demi, kh Lirfaniye. ama kh

ngiliz filozofu Huxey 1860da uydurmu agnostisizmi. yle diyor: Metafizikiler Kurulu'ndaki meslekdalarmn hepsi de 'izm' ile biten birer doktrin icat etmi, niin benim de felsef -bir mezhebim olmasn? Aziz Pulus, Atinadaki bir mabette yle bir kitabe grm: agnosto theo (mehul bir tanrya), Huxley de kurduu mezhebin adn Paulus'un bu hatrasndan esinlenerek uydurmu olmal: agnosto theo, agnostisizm. . . . , Batllar hemen benimsemi kelimeyi. Birok lkelerde belli bir dinden olduunuzu sylemek mecburiyeti veya alkanl vard; Agnostik rahata sylenenebilecek bir cevap olabilirdi. Halk dilinde inand iin agnostik. umumiyetle din meselelerde pheci; ilme ananevi hristiyanh reddeden, anlamndadr

Aydnlar iin ise zihni bir alkanlktr agnostisizm. Agnostik, yalnz manev dinleri deil, her trl (ontolojik) metafizii de sama bulur. nsan zeksnn, varl, bizatihi ey i kavrayamayacan ileri sren felsefe nazariyelerinin hepsi agnostiktir. Kelime, gnoz'dan (Franszcasi: gnose) tremi* Gnoz, Yunancada bilgi, marifet. Gnostik, din konularda sokaktaki adamn bilgisiyle yetinmez, eriatn kabuunu krmak ister. Onun bilgisi: marifet'tir, ilm-i l'dr, irfan'dr. Gnostisizm, eski metinlerde irfaniye ile karlanr. eriat ehlinin kurcalamama tercih ettii btm, usturev (mitolojik) ve sihr bilgiler. Gnostik hakikati yakalamak iin kh zirvelere trmanr, kh uurumlara dalar. rfaniye, akl-st yollardan da, akl yollardan da eyann topyekn izahn bulmaa alan btn mezheplerin ortak ad, Gnoz'ur amac, iman da aarak bilgiye, mkemmele, yni mrifetullah'a varmaktr. Buh, bu fni dnyaya hapsedilen ilh bir prlt. Gnostik, dnya berzhmda yolunu aran ruhu, kucandan yuvarland yce leme yeniden ulatrmak ister. Gnoz ne dindir, ne felsefe. nsanlar messes dinlere inanmaz olur ve hayat muammasnn srlarna akl dinlerde bir cevap bulamazlarsa gnoz'a, snrlar. Gnoz'u niteleyen sfatlar: btm (ezoterik) ve hermetik'tir. Gnoz, medresenin yannda tekke; eriatn yannda tasavvuf'tur.

hvan- Safa'nn, ruhu tasfiye mcahede ve mkefe yolu.

iin

insanlar

davet

ettii

Agnostisizm, her trl gnoz'u pein pein reddeder. Mutlak hakikat diye bir kavram yoktur. Bilgi edinmenin tek yolu vardr: tecrbe. Agnostik, ok defa ilimcidir. Pozitivist de diyebilirdik. Dnce dnyasnda sk sk grlen garip bir yaratk. Parlamentolarda sa'la' sol arasnda bir orta bulunduu gibi, spiritaistlerle materyalistler arasnda da bir agnostikler zmresine rastlarz. amz dncesinde ar basan eilim; pozitivizm. Markslar, ilme ynelen tenkitleri yersiz bulurlar. Onlara gre ilim, btn karanlklar yok edecek ve her srr aydnlatacaktr. Zekya snr izilemez. Nitekim, Hegel iin de bir eyin btn vasflarn biliyorsanz, bizatihi eyi de biliyorsunuz demektir. Engels de yle der: Kavranamaz nesneler; ilinin dev admlaryla ilerlemesi srasnda kavrandlar, zmlendiler, stelik yeniden retildiler. retebildiimiz eyin bilinmez olduu elbette dnlemez. Bugn de bilmediklerimiz var ama bilmediklerimizi yarn bileceimizden phe etmee hi bir sebep yok. Ondokuzuncu asrn bilinemezcilii (agnostisizmi) ekingen bir maddeciliktir. Engels'e gre. Btn agnostik akmlarn ortak bir yn var; eliki. Bir yandan mutlak' bilemeyiz, der; ve daha balangta metafizii ve hads bilgileri reddederler; bir yandan da ilme' atarlar. Oysa ilim ne objektiftir ne realist. Agnostikler, mistik ve akl d bir tekim pos-tulatlara dayanmak, metafizik yapmak ve varlk hakknda gelii gzel eitli grler ileri srmek zorunda kalrlar (Kantda nazar akl, Comteda pozitivist din, Berkeley'in son eserlerinde spitalist realizm gibi). Agnostisizm, bu elikileri yznden aydnlk ve ie yarar neticelere varamamtr. Agnostisizm deyimine dilimizde misafirlik hakk kazandran yazarlarn banda Rza Tevfik gelir. Spencer'in ve Stuart Mill'in akird-i irfan olmakla vnen filozof-air, bu mezhebi, ledriye lafzyla karlar. slm'daki ledriye'cilerle ada Avrupa'nn agnostikleri arasnda artc benzerlikler bulur. stada gre, nsanlarn hakikati bileceini ileri sren filozoflara dogmatik denilir. Bunlar zmrede toplaya-biliriz, nk hakikat yoldan idrk edilebilir: duygularla, aklla, ilhamla. Bugn mutlak hikkte eriemeyeceimiz herkese kabul ediliyor. Bununla beraber dogmatikler grlerinden vazgememilerdir. lmimiz, izafi (greceli) olmasna izaf, ama bu ilmin kayna e? Eskiler genel olarak domatik'tirler. Tek istisna vard: reybiyyun (septikler), yeni-efltuncular, sufiler, taaddisiyyn. Bunlara gre mutlak hakikat ancak kef-i zamir

yani ilham ile kavranabilirdi. O zamanlar bir de gnostikler namyla bir frka peyda olmutu. Bunlarn balca meslei bilhassa ktb- mukaddeseyi ve ahkm- diniyeyi makul bir surette tefsir etmekten ibaretti. Bunun iin de Eflatun'un ve yenieflatunculann mebadi-i itikatlarn (inan ilkelerini) ahkm ve nusus-u diniyeye uygulayarak, nakl-i akl ile aydnlatmaa altlar. Huxley, gnostik'den ilham alarak agnostik! uydurmu. Agnostiklere gre, beer akl yalnz fenomenler (olaylar) dnyasn kavrayabilir. Bu daire dna kamaz. nsan ne kadar kmil, ne derece akll olsa yine eyann iyzn kavrayamaz. Hele hakikatlerin hakikati olan Allah'n varln idrak etmesi ne haddine.. Yalnz yarattklarna bakarak var olmas gerektiini anlar, varlna ister istemez inanr. slm dnyasnda agnostisizm phe gtrmez nasslara dayanr. Allah'n zatn tefekkr etmeyiniz. Nimetlerini tefekkr ediniz, der Hadis-i erif. Subhane ma-arefnke hakk marifetike, ya mruf kavlini bilmeyen var m? Rza Tevfik, bu hakikati ispat iin Dou'nun bir ok air ve nsirini sahneye karr: EbulAl, Fahreddin-i Rzi, Hfz, Mevlana, ebister ve Feyzi Hindi. Bu lmszler arasnda ok sevdii Hamid de unutulmam tabi. Rza Tevfik, Batnn kltr ile: Dou'nun irfann kaynatran nadir dnce adamlarndan biri. Kamus'da gnoz, hermetizm gibi maddelerin olmay ok zc. stat, yeni efltunculuun iirimizde ne byk izler braktn bir ok makalelerinde gstermi. Abdullah Uman tarafndan yaymlanan, tasavvuf ve tarikatlerle ilgili yazlan ufkunun ne kadar geni olduunu ispat etmektedir. lim ve felsefenin acze dt yerde iire bavurmas bundan deil mi? slmiyethem kstahlklar nleyecek ilh br irat'tr. hem de mitlerimizi sonsuzca kanatlandracak bir tevik. Konuyu, Batnn slmiyeti kabul etmi bir aydnn nefis bir aklamasyla noktalayalm; Garaudy'y gre, semav dinlerin kaynanda, Zerdtyani Avesta vardr. Hint ise mistisizmin temelinde yer alr. Hereit gonoz Hint'den gelir insanla.

ATEZM NEDR?
u ta cebinime benzer ki ayn makberdir, D skn ile zahir, derunu maherdir -diyor Hamid. Hakk yok mu? Her aln bir mezar ta. Skit ve samit. Daha dorusu sefil ve abes bir komediyi gizleyen et ve kemikten bir perde. Kelimeler iimizdeki gln faciay sadakatle aksettirmez. Ses ne kadar kendi sesimiz! Szler yalnzlmz yabanc gzlerden saklamak iin uydurulan youn bir sis perdesi. uurun ahadetine katlanabilecek ka babayiit var! kide bir soyunmamz gerekseydi plak

yaardk. Descartes'den Marx'a kadar dncenin btn serden getiler mr boyu maskeyle dolam. Bazan lafzlarn, bazan sktun arkasna gizlenmek, olduumuz gibi grnmekten ok daha tehlikesiz. u ta cebinime benzer. Evet., ikisi de mnsz. Kamus-u Felsefe den ateizm maddesini okutuyorum. Anlaysz bir evrenin bhtanlar canna tak demi Rza Tevfik'. Ateizm, aydn haysiyetinin, dnce haklarnn salam bir mdafaanamesi. Maddeyi ilk defa krk ksur yl nce okumu ve hibir ey anlamamtm. Sonra iki kere daha okudum ve yine anlamadm. Anlamak iin deil, kusur bulmak iin okuyordum. Ancak son okuyuta o parlak lfzlarn altnda ne derin bir acnn saklandm sezer gibi oldum. Cumhuriyet ncesi aydnlar, bizi' yalnz eriemeyeceimiz bilgi irtifalar ile deil, tereddtleri, pheleri ,isyanlar ve ileleriyle de geride brakyorlar. Utanarak dnyorum.. Rza Tevfik, o maddeyi yazarken benden ok daha genti. Liyakatsizliim nereden geliyor? stadn zeks m stn, tecesss m? Kim bilir.. Rza Tevfik, zevkperest ve mark bir k devri mnevveri idi. Peki., faikiyetinin srr ne? irsiyet mi? Terbiye mi? evre mi? irsiyet, hibir zaman gvenilmeyecek bir muamma. stat, bir aznlk mektebinde, sonra Galatasarayda okumu. Ve nihayet Tbbiye.. Bunlar birer imtiyaz elbette. Gen yanda yabanc dil renmi ve etrafndaki mevaiden ayrlm. Farsas salam. Arapas olduka metin. Fransz ayla ngilizceyi biliyor. Yani hem yaad dnyann irfan mirasna konmu hem Avrupa'nn. nce maddenin kaynaklarna bir gz atalm: 1 - Voltaire'in Felsefe Szl, O zaman da bugn de Felsefe Szl'n dikkatle okumu ve anlam ka Trk gsterebiliriz? 2 Frank'n bakanl altnda Fransa'nn balca dnrleri tarafndan hazrlanan Felsef limler Kamusu. Ondokuzuncu asr Fransasnm spirtalist akmn temsil eden bu muhteem lgatten felsefe hocalarmzn hibiri haberdar olmamtr. Bu iddiann elbette ki ilm bir mesnedi yok. eyrek yzyl nce profesr Vehbi Eralp'a kitaptan sz etmi, iitmediini syleyince hayret iinde armaan etmitim kitab. Er alp, Fransada felsefe doktoras yapmt. Arkadalar iinde tecesssnn genilii ile tannyordu. Rza. Tevfik gibi kendi kendini yetitirmi alayl bir felsefecinin yarm asr nce kaynak olarak kulland bir eser, nasl oluyordu da bir felsefe profesrnn mehulu kalabiliyordu! 3 Grade Encyclopedie.. Her eser de mir mal olduu iin daha sonraki ulemaca ihticaca lyk grlmemi, geelim. 4 Drapern Avrupa'nn Fikri Tekml Tarihi, Draper, geen asrn ok iyi tand Amerikal 'bir ilim adamdr. limle Dinin atmas adl eserini Cevdet Paann kz Fatma Aliye

Hanm dikkat ve alkayla okumu ve kafasnda canlanan sualleri cevap-landrsn diye Ahmet Mithat Ef endi'ye aktarmt. Geen asrn sonlarnda Trk kadnlar byle erden pten konularla urayorlard. Mithat Efendi, Draper'in denemesine ciltlik bir cevap yazd. Bir asr nce . kaleme alman o ok deerli eserden haberdar deiliz bugn. Avrupa'nn Fikr Gelimesi Tarihi daha sonra ayn konuda, yazlan belli bal tarihlere, mesela Will Druantn Medeniyetler Tarihi, Unesco'nun bast nsanln Tarihi gibi, kaynaklk etmitir. Fikir hayatmz iin son derece nemli olan bu ciltlik eser dilimize hl evrilmemitir. evrilmek yle dursun Rza Tevfik'den boka, eserden faydalanana da rastlamadm. Bu saydm eserler Batnn entelektel hayatna, ilgi duyan her kltrl insann elinin altnda bulunacak harclem kaynaklardr. Hepimizin okumas gerekirdi. Rza Tevfik'in stn yan bu klsik eserlere ba vurmas deildir. stat, nice kelm kitaplar kartrm, Dou'nun bir ok airlerini konuturmutur. stadn Arap ve Acem edebiyatndan yapt iktibaslar kraate kadir hocamz yoktur bugn. Bir kelimeyle 1915'lerin Kamus-u Felsefesi s ve zavall irfanmzn kbna eriemeyecei muhallet bir eserdir. Rza Tevfik, ateizmin tarihesine girmeden Trkdeki zndk kelimesinin menei zerinde olduka akla yakn bir faraziye sunuyor. Zen, zend, Avesta, ran'n Araplar tarafndan fethi, mezdekilik, ateperestlere Zendi denilmesi. Sonra zendi'nin zmdk'a inklab. Ateizmin tarifi de ok dikkate lyk. stada gre kendilerine mulhid denen kimseler Allah'a inanmyanlar deil, avamn inanlarm paylamayanlar dr. Yazar, davasn ispat iin medeniyetler tarihine eiliyor: Protagoras,; Sokrat, Aristo. Yunan'dan sonra Roma; Ortaa ve Rnesans, Galile, Bruno, Vanini. Modern Avrupa, Spinoza, Spencer, Stuart Mili. Nihayet slm Dnyas. Rza Tevfik iin slm tesamuh dinidir. Ancak siyas emeller ie karnca din, bir ok cinayetlerin vesilesi olmu, siki deil. Kendi (balarna -dnen, iktidardakilerin menfaatleri iin tehlike tekil etmeyen kimseler, rahat braklm. Sonra filozofumuz, bir bn Arabi karsnda duyulan tepkiyi, bir bn Rd veya bn Sina'ya kar ykseltilen ilhad sulamalarn ele alp bir bir cevaplandryor. Makale, ok aydnlk bir hkmle noktalanyor: Ateizm, dinler tarihinden ok, medeniyetler tarihinin komsudur. Ciltlerce kitap deerinde, dolgun ve doyurucu bir aratrma. Rza Tevfik, Bat'y ok iyi tanyor ama AvTupann hibir moda dncesine teslim olmayacak kadar geni bir irfan sahibi. Ktphaneler dolusu vesika taram. Ama gzlerimizi kamatran malzemenin zenginlii deil. Konuan daima kendisi. Dil de mazbtt ve aydnlk.

Ateizm maddesini bir de fritannica Ansiklopedisi'nden okudum. Nefis bir ansiklopedi maddesi fakat yaamyor, nk ateizm bugnk Avrupa iin aktel bir mesele deil. Bat, 1789'dan bu yana vicdan hrriyeti davasn kesin olarak zmlemi. Grand Diction:naire Universel'deki ateizm maddeside kuru ve ahsiyetsiz. Rza Tevfik'den sonra bir ateizm maddesi yazlabilir mi? Hayr.. nk kucanda yaadmz -evre Rza Tevfik'in okuyucularyla kyaslanmayacak kadar banaz. En masum yazlarda su arayan aydnlarmz, bugn Rza Tevfik'i bir kar suda boar" lard.

RIZA TEVFK VE STUART MLL

Rza Tevfik, Stuart Millin kird-i rfa olduunu syleyerek vnrd. Filozofluktan daha iddial bir kartvizit. kinci Merutiyetin fikir adamlar bizden daha cidd idiler. Cumhuriyet nesli, Bat dnce tarihinde ya s bir pozitivizme saplanacakt, ya idi edilmi bir marksizme... Stuart Millin akird-i irfan olmak, gereklememi bir ideal de olsa, bir tecesssn hudutlarn belirtmesi bakmndan gs kabartc. Yeni kuaklar, ne Rza Tevfikl tanr ne Stuart Milli. Rza Tevfik, hece vezninde iirler yazm, bir ara politikaya srklenerek Sevr'i imzalamak hamakatini gstermi talihsiz bir yazardr. Fikir adamn hi birimiz merak etmeyiz. Dilimizde yazlan en geni, en zgn, en deerli felsefe dersleri onun imzasn tar. Trkenin tek Felsefe Kamusunu o yazmtr. Dnce tarihimizde bir dnem aan Ulum-u ktisadiye ve timaiye Mecmuasmn kurucusundan biridir. Dnceyi afaroz eden bir dnyada yayordu. Bir k dneminin temsilcisiydi. Asrlar sren bir medeniyetin heybetli k... Sevimli filozof, Stuart Millin belli bal eserlerini okumu muydu? ngiliz hakiminin eserlerini ne kadar anlayabilirdi? O dnemde dnceleri anlamak, hele hele benimsemek mmkn myd? Bilmiyoruz.. Ulum-u ktisadiye Mecmuasnda yle bir makaleye rastlyoruz: Hrriyet, John Stuart Mili hrriyeti nasl anlyor? (cilt 11, say , ss. 19-39 ve say 2, ss, Rza Tevfik, bu altmyedi byk sayfada neler sylemi? amzn byk fetilerinden birini nasl izah etmi? Kimsenin umurunda olmam. Yalnz Hseyin Cahit 1927'de Stuart Mill'in On Liberty sini Franszcadan dilimize evirmi. evirmi de ne olmu! Aydnlarmz okumu ve ilgilenmi mi? Ne mnasebet... Stuart Mili ok cepheli bir yazar. Ben, stad Taine'in ngiliz. Edebiyat Tarihinden tanmtm (cilt 5). Babas iktisat James Mili. ocuk, kimseninkine benzemeyen bir terbiye ile yetiiyor. Herkesin elik omak oynad yalarda Eflatun'u, Arisyo'yu okumu. Latin tarihileri ile senli benli dost. Rza Tev~ fik'in byk muhabbetinde bu geni ufukluluun

pay. da olsa gerek. O da, stad gibi, dncenin btn zirvelerinde at koturmu. stelik hocas da yok, klavuzu da. stadmzn stadn biraz daha yakndan tanyalm. Evet.. Stuart Mili de Dou'nun byk allmeleri gibi bir hezarfen: mantk, iktisat, sosyolog. Fildii kulede yaamam. Liberalizmin tehlikelerini grm ve nlemek arelerini aratrm. Onyedi yanda Hint Kumpanyasnda memur. lk iktisat kitabn 1828de kal10 alm. 1843de Mantk, 1848de ktisat Prensipleri. 1853de Kumpanyadan ayrlm. Bir mddet Fransada kalm 1859da Hrriyet! yaymlam. Bir ara ngiliz parlementosunda ye. Dier eserleri de unlar: tilitaryanizm (1863), Auguste Comte ve Pozitivizm (1865), Temsil Hkmet, Kadnn K ieletirilmesi, Otobiyografi (1899), Din s tnd e Denemeler. Ge evlenmi ve karsnn etkisi altnda dncelerinden vagemi, derler (nce liberal genlikteki

sonra sosyalist). Bununla beraber ferdiyetilikten hibir zaman ayrlmam. Klasik ngiliz doktrinine daima sadk. Tam rekabetten yana. Gelir dalm konusunda Ricardodan ayrlr: onun iin mhim olan, en iyi dalm nasl gerekletirilebilir sorunudur. zel mlkiyet bir ok zm yollarndan bir tanesidir. Otobiyografisinde yle der: gelecek, kii hrriyetiyle ortak mlkiyet arasnda bir uzlama yapacaktr. Mill'e gre, toprak rant sosyalletirilmeli, miras kstlanmaldr. retim kooperatifleri aracl ile ecirlik ortadan kaldrlmaldr. Ecirlik ktdr, nk a-lann retim sonulan ile ilgisini keser. ktisatmzn balca amac: asalakl ortadan kaldrmaktr. Baz noktalarn altn izelim: Mili, yalnz bir iktisat deil, bir filozof ve bir slahatdr da. Dnce adamnn iktisadi kalknma nazariyesine en byk katks, durgunluk teorisidir. Sosyolojik ve ahlk bir gr. ktisatlara gre servetin art sonsuz olamaz. Demek ilerleme aamasn bir durgunluk izleyecek. Ne yaparsak yapalm, ilerleme rma durgun bir denize dklecek. Bir kelimeyle iktisad bir sizifizm kanlmaz. Ykseliin sonu: yoksulluk. Malthus, insanln bu zalim akbetten nasl kurtulacan sylemi. Miirde Eflatun gibi dnr: doum nispeti lm nispetini an amalidir. Kald ki durgunluk aamasndan korkmaa lzum ela yok. Bu dnemde iktisad gelime durgunlaacak ama insan zeks hamlelerini sr-drecektir. Mill'e gre insan faaliyetleri iinde iktisad faaliyet sanld kadar nemli deildir. imdiye kadar insanlk, enerjisini servet fethine harcam. Ama btn o didinmeler soyumuza mutluluk yerine felket getirmi. Gelien insan zeks, artk daha yksek amalar peinde koacaktr. Mili, daha da ileri gider; iktisad ilerlemenin olduu yerde ne ahlk gelimeden sz edilebilir, ne zihni gelimeden.

Durgun merhalede retim kaygs da durgunlar. nsanlar daha adaletli bir dalm zerinde kafa yorarlar. Gelecein toplumunu yle tasavvur eder Miliemein karln alan bir ii kalabal ve snrl bir servet. Herkesin bo zaman olacak ve herkes bu mkndan faydalanarak kafa ileriyle uraacak Ahlk ve sosyal kltr geliecek, sanat ve hrfetler ier^ liyecek. Bir kelimeyle airlerin rysm grd Altm a gerekleecektir. Artk keif ve icatlar retimi artrmaa ynelmiye-cek, insanlara bo zaman kazandrmak amac gdecektir. Makina ancak o zaman hayrl bir rol oynayabilir ve insanl maddenin esaretinden kurtararak hakiki hrriyete kavu turabiiir. Oysa imdiye kadar gerekletirilen icatlar tek insann yorgunluunu azaltm deildir. kinci Merutiyet dneminin politikaclar bir an nce endstri kervanna katlmak iin. ne yapacaklarn bilemezken ngiliz filozofunun bu tavsiyeleri dinleyici bulabilir miydi? Rza Tevfik, btn uzak grllne ramen Stuart MilTin tavsiyelerini ne kadar anlyabilirdi? Onu brakalm, bugn endstrileme hummas iinde rpman yazarlarmz o byk insann endie ve mitlerini ne kadar paylaabiliyorlar?

DNCE HAYATIMIZDAN KEST

Carra de Vaux, Rza Tevfik e ayrd blmde, stad paala tyin etmi1. Saygnn telkin ettii bir zhul olsa gerek. Gerekten de Rza Tevfik, irfan hayatmzn kelli felli bir paa siydi. Tecesss, ocuka hevesleri, adalarna meydan okuyuu e ken bir dzenin srmalar sklm bir eit Ahmed Vefik Efendisi. Edebiyat tarihi ile uraanlar isminin bandaki feylesof sfatn sonuna kadar yagrgacllar. Osmanl mnevverleri iinde bu makama talip olan hi kimse grlmemiti. Kelimenin Yunan'daki mnsyla bir filozofdu Rza Tevfik, yani bir hikmet kyd. Kimsenin dolamay akl etmedii, hatta varlndan bile haberdar olmad metruk mabetlerde tek bana dolaan bir nevi byc. Dudaklarnda ii-tilmemi isimler, koltuunda kaln ciltler, mehul kaynaklara eilen bu garip yolcu nereye gidiyordu acaba? Yolunu mu armt? Arada bir cesaretini balatmak iin halkn arasna bada kurup, onun dilinden bir trk tutturuyordu. Liliputlar lkesindeki bu Gliver, bu kubbede dncenin deil, bir ho sedann baki kalacan biliyordu galiba.. Fakat Sokratn demon'u gibi onu da byleyen bir ifrit vard: tecesss.. Her kla giriyordu onu balatmak iin. imdi meddah/d, imdi pehlivan, az sonra politikac, derken saz airi. Onuncu asrda yaasa Safa Kardelerimden (hvan- Safa) biri olurdu, onaltmc asr Fransasnda Babelais. Abdlhak Hamid hakkndaki Mlhazt- felsefiye sinde Hamid den ok kendisi var. Yani kitap daha ok bir otobiyografi. Kamus-u Felsefe ikinci Merutiyet Osmanl aydmlarmm tecesss hudutlarn ifa eden bir harita. Zavall

Rza., ne klsik bir lise tahsili grm, ne dncenin orak ve tehlikeli yollarm emin bir klavuzun ihtarlar ile dolamak , mutluluuna ermiti. Tek klavuzu vard: inzibatsz ve serazad bir merak. Bu rehber onu nice zirvelere srkledi.. Bu etin yolculuk, byk fetihlerle sona eremezdi. nk o da anasz domutu, Ovidius'un dedii gibi: Prolem sine matre creatam2. Masonlukta stad- azam oldu; bektailikde postniin kutup, felsefede ise akirdi olmayan bir hoca. (1) Bkz. Les Penseurs de Tslam, cilt 5. Marifet iltifata tbidir. Bu Arlequin libas iindeki hakim msveddesini ne adalar grebildi, ne daha sonrakiler: zirvelerde dolaann aln yazs.. Edebiyat tarihimizi uer tezkeresi olmaktan karp bir kltr, bir dnce tarihi yapmaa alan Tanpnar da kabiliyetli bir air olarak etiketlenmedi mi? kisi de Augiasn ahrnda efsane syleyip uykuya daldlar. Namk ank'y hatrlamaa alyorum. Mefisto'ya benzeyen bir haylet. Neden felsefeye merak sarmt? Belki de baka birey yapamadndan. ehrahlardan habersiz olduu iin arad mehule, kei yollarndan varmaa alan asasz ve abasz bir dervi. Lalanden Felsefe Szln evirmi dilimize; tercme brosuna beendir em emi. Aristo ile ilgili, bir ok risaleler yazm. Hibiri ciddiye alnmam. Ne msl(2) Anasz dnr. doan ocuk, bir modeli, bir rehberi olmayan

m and, ne hristiyan. Bir Ahmed Naim de olamazd, bir Rza Tevfik de. Felsefeyi ciddiye almak isteyen, ciddiyetten mahrum bir cumhuriyet retmeni. Ama yklan bir kltrn mirassyd ne de olsa. Az ok Osmanlca biliyordu. Otuz u kadar yl bir enkaz satcl yapt. Sonunda perien hayatn perian bir eserle tamamlamak gibi hazin bir bahtiyarl da tatt: Felsefe Ansiklopedisi.. Bu atafatl isim altnda hazmedilmemi bir irfann istifra gizlenmi. Zavall ank. Yabanc dili topald. Kader onu da muhteem bir ziyafet sofrasnn misafirleri arasna sokmutu. Nefis taamlar ve mahiyetini bilmedii ikileri midesine indirdi. Sonra bu hazmedilmemi muhtevay katlara tevdi etti. Ne bir irdi, ne de bir nsir. Felsefe Ansiklopedisi adn verdii geni bitpazarmda eski eya merakllarnn antika diye mzelerine koyaca nice eyalar bulunabiliri Nereden geldii belli olmayan, envanteri yaplmam bir deerler hercmerci. Tad malzemenin yk altnda atrdya atrdya ilerleyen eski bir konak arabas. ank, talihsiz bir Hilmi Ziya idi. kisi de mterisi olmayan birer mzayede memuru. Bence lkemizde felsefenin son byk temsilcisi Rza Tevfik'tir. Belli bir felsefe mektebine mensup deilmi. Varsn olmasn.. Rza Tevfik'den beri, felsefe ciddiyetini

bsbtn kaybetti. Felsefeye merak sardranlar dpe dz birer meczup saylyor. ank'dan sonra Cemil Sen bey de bir Byk Filozoflar Ansiklopedisi yaymlad. ank'nnkine rahmet okutacak bir hezeyan deposu. Byk sfat filozofa m ait, ansiklopediye mi? Filozofun by k olmaz. Ya hepsi byktr, ya hepsi kk. arlatanl isminde bile srtan bu bahtsz eseri incelemek lzumunu dahi duymadk. Hanerliolu, Rza Tevfik'in amatrce dolat, ank'nn saika- kaderle iine frlatld dnce bahelerine hazine'bulmak itiyakyle giren bir sahib-i huru. Tam bir cumhuriyet aratrcs. Bu eski polis, edebiyatn bir ok dallarnda kendini denedikten sonra arad al susam al felsefede bulacan dnerek fikir bahelerini talan etmee karar vermi. Bahtiyardr nk ne aradm nceden biliyor. Dnyay dize getirecek tlsm- azam: marksizmdir. Geri stadn marksizmle de pek muarefesi yok ama ne beis var.. Ulemamz arasnda Marx kartran ka kii gsterilebilir ki?

BR TARTIMA VESLESYLE
Dilimizde ifadesi bulunmayan mefhumlardan biri de: obskrantizm. Tarihin btn cinayetlerini yklenebilecek kadar habis ve lnetli bir kelime. Sokrat' zehirleyenler, Aristo'yu lke dna kovanlar, Galile'yi mahkm edenler bu illete yakalanmlard. Obskrantizm nura dmanlktr. Hakikatin her tecellisini yadrgamak, her inanc susturmak ayrc vasflardr bu habasetin. slm'n tanmad bir illet diye sevini-yordum. Ama kukulandm birdenbire. Hallac' talayan, hvan- Safa risalelerini toplatan, mam- Azm' zindana atan kafayla, bir engizitr keiinin kafas birbirinden ok mu farklyd? Demek ki obskrantizm denilen bel ne bir kavmin inhisarmdayd, ne bir an. Binbir biime brnen bu hastalk daha ok ayak takmndan kimseler arasnda yaylyordu. Her lkede baka bir ad, baka bir gerekesi vard. slmiyette tek kelimeyle karlanabilirdi: Taassup. Yirmi yol nce baslan bir kitab okurken bunlar dndm. Yazar, eski bir niversite hocasyd. Eser, bir eit mdafaaname. Her satrndan sevgi ve irfan fkran bu derbeder sayfalar beni ok etkiledi. Zavall Fikret.. Nasl da kahredici bir dnyada yaam. smail Hikmet (Ertaylan) airi douundan itibaren adm adm izliyor. Ailesini, evresini, taleblik yllarn uzun uzadya anlatyor.. Btn deerlerin altst edildii bir k dnemi.. nsann insan iin kurt kesildii o mundarlklar dnyasnda asalet ve nezahatini koruyabilen yaralanm bir gnl: Fikret. Bu kk kitap o byk insanm feryat ve mitlerini dile getirmi. Bir hal tercmesinden ok bir hile, daha dorusu bir destan. Hissediyoruz ki yazar da tasvirini yapt hilenin aclarn btn meraretiyle yaamtr. Ama kendinden hemen hi sz etmiyor. Kahramannn arka-snda varln sezdiimiz silik ve sessiz bir glge. Blmlerin hepsi iyi ilenmi. Yazar

edebiyatn dna kmamak iin ok gayret harcyor. Belgelerle dolu, drst ve namuslu bir kitap. Bu zengin ihtisaslar ve mahedeler mecmuasnda oktandr unuttuum bir mnakaa uuruma bak gibi sapland. Konu, Fikret'in dindarl idi. Geri bu tatsz itham oktan beri geerliliini kaybetmi bulunuyor, ama yine de hatr-lamakta yarar var sanyorum. Mnakaay Rza Tevfik balatm, Trk Ocanda air dostunu birtakm izanszlarm sulamalarna kar mdafaaya kalkm. Konuma, iyi niyetleri ok phe gtren baz dinleyiciler tarafndan gazetelere aktarlm. O dne-min tannm slm ulemasndan Darlfnun mderrisi Naim Bey ok sinirlenmi bu mdafaaya. " nce tartanlar tanyalm. Rza Tevfik, Dou'yu da Bat'y da anlamak ve deerlendirmek isteyen sonsuz bir tecesss. air olmadan nce, mtefekkir. Yasak blge tanmayan serazad ve hrendi bir zek. Hamid'in airliine hayran, ama Fikret'in drst ve nezih mizac da onu bylyor. kinci Merutiyet, btn meselelerin yeni batan ele alnd bir dnceye balay dnemi. Rza Tevfik hem geni irfan, hem byk sezi ve anlay cehdiyle o dnemin en dikkate lyk temsilcilerinden biri. Kabna smayan bu byk kabiliyet, daimi bir aray iindedir. Bektailikte Postniin Dede, masonlukta Kutb-u Azam.. Ama btn bu tezatlar iinde samimi ve sevimli. Taassup, zaman zaman ona da saldrm.. dvlm, svlm, ama btn hakaretler karsnda metanetini koruyabilmi. Saldranlar, daima elik pazularmdan, geni bilgisinden ve emsalsiz cerbezesinden ekinmiler. Taassubun boy hedefi artk konuamayan, salnda da bir kadm kadar hassas bir air olan Tevfik Fikret'tir. lk kurunu atan Mehmet Akif olmu. O da tertemiz bir insan. air ve bir ok bakmdan karalad kimseye bir karde kadar yakn. Fikret, bu irkin hicviyeyi lm deinde okumu. Mselsel hayl krklklarn, Tarih-i Kadim balkl bir manzumede feryatlatrm. Fikret, yeis dolu bir mrn btn kahrn kelimeletiren bu manzumeyi Rebab- ikeste ye almam. Fakat horoz dvne baylan aylak ve uursuz yn, o manzumeyi mal bulmu maribi gibi ele alm ve airin htrasna hakaret kusmak iin vesile yapmlar. Avam her lkede avamdr. Allah hatalarn affetsin. Ne var ki, Ahmet Naim Bey kalabalk iinde kaybolan herhangi bir fni deildir. Buhari'nin hadis tercmesine Zebid'den evirdii Tecrid-i Sarih isimli kitab eklemi, -ayrca 498 sayfalk mkemmel bir nsz yazmtr. Srat- Mstakim ve Sebil-el Read mecmualarmdaki makaleleri ise slm ilimlerdeki behresine su gtrmez birer burhandr. Hem Galatasaray Lisesi'nde, hem stanbul Darlfnununda uzun zaman hocalk yapan bu li himmet zat, yalnz Dou ilimlerinin deil, ada Bat ilminin de ainasdr. Fonsgrive'den evirdii llm-i el Nefs, felsefe stlah-larmz merak edenler iin bugn de ok deerli bir kaynaktr. Ben bu

kitaptan geni lde faydalandm (beyan eder ve merhum stadn hatrasna kranlarm sunarm. Naim Bey, maalesef tamamlanmayan Trk slm Ansiklopedisi'nin de yaz ailesindendir. nce amzn bir kadir bilmezliini belirtmek istiyorum. Naim beyin ne Meydan-Larus'da ismi vardr, ne islm Ansiklopedisi'nde. Bu apal kadirbilmezlik, bir nesli thmet altnda brakacak bir yobazlk rneidir. Geiyorum.. Rza Tevfik, Trk Oca'ndaki konumasnda bir inancn dile getirmi: Fikret mlhit deildir, mmindir. man bir ekil meselesi olarak ele almamak, kiinin amellerine, yani ahlk davranlarma bakmak lzmdr. Nain bey, gazetelere geerken bir hayli tahriflere maruz kalan bu konumaya fena halde sinirlenir. Ve filozofa ok terbiyeli fakat olduka sert bir cevap yazar. Fikret'i tekfir iin tartlmaz bir delil vardr elinde: slm'n aments. Tarih-i Kadimden ustaca setii msralarla dvsm kar konmaz bir kesinlikle ispata alr. Kalabalk, kendi dilini konuan ve annesinden dodu doal iittii hakikatleri tekrarlayan hoca efendiyle beraberdir phesiz. Ama bizce Nain beyin sulamalar yersizdir. Kanaatlerine gnlden katlsak da, bu davran ciddi bir mnevvere yaktramyoruz. Bir mslman limi, avam- nas gibi davranamaz ve davranmamaldr. Fikret'i solun istismarna mahkm eden, Akif ve Naim beylerin bu dmanca pein hkmleri olmutur. Gelelim Rza Tevfik'in cevabna: Filozof her zamanki gibi ihtiyatldr ama, ukallkdan da vazgeemez. Nezaketin gerektirdii baz iltifatlardan sonra amacn yle belirtir: Medeniyet-i sahiha eriati ile uyumas mmkn olmayan taassub hissesine cihad amak ve hi olmazsa gen vicdanlarda o zehirli ylan bomak. Filhakika filozofa gre btn dinler haktr. Musevi de, hri-stiyan da, budist de mmindir. eyh-i Ekber de ayn kanaattadr... Evet, ben din bahsindeki ekl-i itikada deil, ihlas- mana, yani fikre deil, hisse daha ziyade ehemmiyet veririm. Ne yazk ki, Bir failin measiridir cmle hdisat Her itikad, akla gre gaibanedir diyen, Ziya Paa merhum, itikadda btn urafay- s~ fiyyenin fikrine tercman olmakla beraber tekfir edilmiti. Konf eransda aratrdm Fikretde, byle bir fail-i messirin vcuduna dair kesin bir inan var myd, yok muydu? Merhumun ehl-i snnet nazarnda mslim saylp saylmayaca bence byk bir nem tamaz. Tarih-i Kadimi yazdran, Akif beyin hicviyesi olmutur. Bu hicviye, ilhamn gayzdan yani taassubtan almaktadr. Bu his, zamanmzn vicdaina yakmaz. Ehl-i salip ile beraber mndefi oldu gitti. Bir daha gelmemelidir. Fikret, iddia edildii gibi, mlhit de olsa faziletli bir adamd. Fazilet sahibi olmak iin mutlaka dindar olmak gerekmez, Baz dindarlar faziletli olur, bazlar olmaz.

Fazileti inanda deil, amellerde aramalyz. tikat halis ise amelde tezahr eder. Rza Tevfik, Akif'in hicviyesini slmiyete aykr bulur. Balca dman da taassup ve her dnene kfir denilmesidir. Muarzlarn ikisi de terbiyeli ve kibar. Yazk ki ayn slup nezahatini daha sonraki tartmalarda bulamyoruz. Rza Tevfik, nne gelene kfir damgasn vuran bu habis zihniyeti slm tarihinden ald bir ok rneklerle knar. Fakat bu konudaki dncelerini daha etrafl olarak Kamus-u Felsefenin nefis bir maddesinde buluruz. Ateizm (zndklk) baln tayan bu yazda slm'n nsafa verdii byk nemi, uzun uzadya tesbitten sonra baz yneticilerin slm byklerine kar tatbik ettii istisnai zulumlarm kaynan aratryor. Ve btn bu. kepazeliklerin temelinde siyas menfaatler vard, neticesine varyor. bretle okunmas gereken bir madde, Kamus-u Felsefenin daha bir ok maddeleri gibi...* zlerek altn izelim: Yanklar hl srp giden bu tatsz tartmada Rza Tevfik, fikir ve vicdan hrriyetini savunmaktadr. Naim bey stadmz ise (1) Bkz. Ateizm Nedir balkl yaz, s. 201. belki iinde bulunduu evrenin basklaryla fni ve minnack kinlerin tercman olmutur: Allah her ikisine de rahmet eylesin.

K DMAN KARDE
Fikret ile Akif.. Trke'nin bu iki byk airi eserlerine epigraf yaptklar msralarla btn i dnyalarn dile getirirler. Fikret, benliini bir kk burjuva anaristine yakacak bir gururla yceltir: Kimseden mmid-i feyz etmem, dilenmem perr- bal Kendi cevvim, kendi eflakimde kendim tairim nhina tavk esaretten girandr boynuma Fikri hr, irfan hr, vicdan hr bir airim. Bu isyan hangi hayal krkl zehirletirmiti? Bilemeyiz.. Bildiimiz u ki, dnya edebiyatnda pek az air bu kadar toplum, hatta insanlk d kesilebilmitir. Sanki konuan ili bir sanat deil eytann kendisidir. imdi de Akif'i dinleyelim : Bana sor sevgili kari, sana ben syleyeyim Ne hviyette u karnda duran e'arm Bir yn sz ki samimiyeti ancak hneri Ne tasannu' bilirim nk ne sanatkrm. Kendisini silen ve gururundan soyunan bir tevazu. Evet, Akif iin iir samimiyettir. Taine'nin dedii gibi Sanat bir lktr. ok kere ac, arada bir mit dolu bir lk.

llerin altst edildii bir dnyada yayoruz. Fikret, trnaklarnn ucuna kadar aristokrattr. Baka deyile Avrupa'nn llerine gre halis bir sa. Akif ise iliklerine kadar halktandr. Yani ayn llere gre solun kendisi. Ne var.ki, her iki air de Bat'dan yanl olarak aktarlan hdke sfatlarn yzde yz dndadr. kisi de bir ykl dneminin btn zd: raplarm yaayan ve gnlleri kendi lkelerinin meseleleriyle dolu birer Osmanl. Aradaki miza farklar daha ok yetime tarzlarndan, aile evrelerinden gelir. Fikret, politikaclarn kaleminde bir sosyalist ola-rak yceltilmi; Akif ise muhafazakrlarn bayra olarak alklanmtr. Fikret'te sosyalizmi ifa edecek tek msra bulmak kabil deildir. Akif ise smrgecilie btn gnl ile dman, ilerici ve samimi bir sanat adamdr. nsanlar kaypak klielere hapsetmek sadece cehaletimizi ifa eder. Gnmzn Trk aydn gnln tututuran korkun ve iinden klmaz meselelerin cevabn Akif de arayabilir. air, tufana yakalanm bahtsz bir toplumu gemisine aran bir nevi Nuh Peygamber. Tezat, hayatn kanunudur. Herkes aldanabilir. Yalmz o byk vatan evlad, hibir zaman yalan sylememi ve kimseyi hataya srklemek istememitir. Ne gariptir ki Safahat dilimizin en ok okunan iir kitab olduu halde Akif hakknda verilen hkmler, hl gln ve ocukadr. slm Ansiklopedisinde Akif'i anlatan 'bir makale yok. Mahmut Kemal'in Son Asr Trk airlerinde de ok s be' satr.. Sleyman Nazif'in Akif'i anlatan kitab dosta ve olduka isabetli. Bununla beraber o da Akif'in gerek kiiliini belirtmekten uzak. Ne garip Akif iin yazlm en gzel kitap hl Kerim Sadi'nin imzasn tayor, Kerim Sadi, Akif'e eilirken ideolojik saplantlarndan kurtulmasn bilmi. Ayn zat, hayatnn .byk bir ksmn Fikret'i yazmaa adamt. lnceye kadar eserini bastracak bir yaynevi bulamad. Trk basnnda son aylarda grebildiim en deerli yaz, sol bir dergide yaymlanm. Ufak tefek yanllklarna ramen drst ve olduka isabetli2. Yazar belki btn pein hkmlerden syrlamam. Ama evresindeki bir ok pein hkmleri de bombardman ediyor. oktandr hasretini ektiim drst ve efendice bir yaz. <1) A. Cerraholu, istanbul 1964. Bir slm Reformatr: Mehmet Akif,

Evet, buhranlar iinde kvranan toplumumuz Akif den bir ok dersler alabilir ve almaldr da. Akif, Cevdet Paa'yla balayan, Tunuslu Hayrettin ve Sait Halim Paalarla devam eden bir dncenin son byk temsilcisidir. Ondan alacamz derslerin banda oktandr kaybettiimiz bir fazilet var: nsaf. Ben, Akif'i Fikret'ten ok severim. Ama her iki air de lkemizin barndrd milyonlarca ecsad arasnda ihtiamla parlayan temiz birer nasiyedir. Akif, Fikret aleyhindeki yazlarn Safahat a almamak efendiliini gstermi. Keke

Sultan Hamit'le ilgili hicviyesine de o gzel eserde yer vermemi olsa idi. Safahat, Trk dilinin en mkemmel ve en dolu kitaplarndan biri. Akif ise mistik hlyalardan uzak, tam bir Asr- Saadet mslman. Fikret nasl sosyalist deilse Akif de gerici deildir. Bu iki dman kardei sevgiyle barmza basmak ve ykl ann kanlmaz elikilerinden kurtula-madklar iin sulamak kstahlna kaplmamak bugnk nesillerin en esasl bir grevi. Akif, airdir. Ama yaad ktann tarihini btn derinlikleri ile bilen ve dertlerini mr boyu kendi derdi olarak haykran ezeli bir dnce adamdr da. Bat'nn her kepazeliini ycelten, kendi insanlarnda hibir elikiye tahamml edemeyen gafil bir neslin veballerinden kurtulmaa almalyz. Akif de, Fikret de, Yah(2) Gngr F. Tzn, Bilim ve Sanat, say 26. ya Kemal de, Necip Fazl da bu lkenin en mmtaz ve en asil kalemleridir. Allah bizi iine dtmz mazoizm girdabndan bir an pnce;..torfcarsm........ iir bahesi muhteem ieklerle donanm. O ieklerin dikenlerine taklmayp trlar zevkle koklamak, yapraklarn sevgiyle okamak ve maziyi deerlendirirken gnmzn politika amuruna bulanmamak hem uurumuz, hem haysiyetimiz iin en selmetli yoldur. Akif'i btn buudlaryla tanmak iin kitabn elimizden drmemeliyiz. Fakat bir mabede girer gibi sayg ile ve sevgiyle eilmeliyiz o sayfalara. Akif, her an tazedir. Zeks, sezii ve imanyla, krdm olmu bir ok meseleyi aydnla kavuturacak bir vicdandr Akif. Her namuslu insann yol arkada ve dnce tarihimizin kilometre talarndan biridir. Hibir airimiz smrgeci Avrupa'nn kepazeliklerini onun kadar isabetle sergilememi ve Hristiyan mede-niyetinin kangrenlemi yaralarn gzler nne sermemitir. Namk Kemal: Bis-i ekva bize hzn- umumidir, Kemal Kendi derdi gnlmn billh gelmez ydna, demi. Ama bu beyti sylemek hakk herkesten ok Akif'indir. Evet. Akif'i dertlendiren umumi hzn yalnz kendi tarihinden ykselen ztrap sayhalar deil btn mazlum slm milletlerinin bugn maruz kald insafsz istismar faciasdr. Emperyalizm hibir zaman Akif kadar mthi bir dman tanmamtr. Akif hem bir lkenin sesidir, hem de btn bir ktann. Bu la kulaklarmz ve gnlmz ak bulunduramazsak .hatalarmzn sonu gelmez. Safahat okuyun. Hem sonsuz bir zevk duyacaksnz, hem de bir ok hakikatlere aina olacaksnz. Hem bir edebiyat leni hem de bir iman tazelemek. Akif'lere belki her zamandan ok bugn ihtiyacmz var.

IgyAM'Y OKURKEN YAHUT...

nsanlk Komesy as nn D elli bal kahramanlaj^yla bir kira evinde tanrz ilk defa. Vauquer ana diye tannan dul bir kadnn ilettii bu pansiyon ka ojuyncunun hayatna girmitir? Bilemem.. Peyami'nin sajh.nesi, Paris'in cra ve kasvetli bir mahallesinde deil, stanbul'un en airane semtlerinden birinde. Ama tesadfler birbirine pek az benzeyen gen, ihtiyar bir siXru insan bu gzel manzaral eve srklemi. Romann ba kahraman eski bir niversiteli. Rastignacdan o\z Raskolnikov'u hatrlatyor. Onun gibi hasta ve tedirgin. Cumhuriyet dneminin, ne istediini bilmeyen, iradesi meflu Raskolnikov'u. Peyami, nce, harclem bir iki numarayla tecesssmz gcklyor: merdivende dolaan plak kadn, Tatvanl bir hizmeti kz, Eda hanmn karanlk ve sefil hayat. Kiilerin hepsi sisler arkasnda, hi birini aydnlk alarak gremiyoruz. Sayfalar evir-dike sis dalyor. Fakat kitap daima lo ve kasvetli. Hoffmann dnyasna benzeyen suni ve hasta bir lemdeyiz. Servenler, dikkatimizi avlamak iin ustaca kullanlan birer olta. Peyami, arada bir cingzleiyor. Dualar mrldanan Vafi bey, Bursa canavarnn baklad teyze, iyisaatte olsunlann kard ermeni kadn, kaybolan anahtar, merdivenlerde dolaf an fotoraf... soluk birer kartpostal. Felsefe talebesi Ferid'in arkadalar da birer soyutlama: Saim, apal bir komnist; Mutar, nazizme hayran; Selma ile Nilfer, romana lf olsun diye misafir edilmi.-Hikyede canl olan yalnz bir 61: Noralya.. Kitap, romandan ok felsef bir diyalog. Roman yazan: Cingz Recai. Diyalogu sunan usta bir entelektel. Peyami, Dosto'dan ok Eflatunca yakn. Hayatn kalemiyle kazanmak zorunda olan gazeteci bir Eflatun. Ele ald meseleler, ezelden beri zlmemi ve zlemeyecek birer krdm: duyular d idrak, metapsikoloji, realizm ile nominalizm tartmas, fert ve ahsiyet, kii hrriyeti, sosyal hrriyet, ilmin deeri vs.. Peyami yalnz adamd. 'Alaryla tecesssleriyle yalnz.. Sevdiklerinin anlayszl yznden, sevmedikleriyle yol arkadal yapmak zorunda kald. O cokun zek, herhangi bir kilisenin, herhangi bir izm'in emrine giremeyecek kadar serazadt. mr boyu hakikati arad, aftuu ve evresini aan dev bir tecesss. Dnce tarihimizin byk facias, birbirini anlamak, birbirini tamamlamak iin yaratlm aydnlarn, btn glerini biribirini ykmaa harcamalar olmutur. Muallim Naci ile Recaizade'yi kanl bakl dman yapan bir fikir ihtilf m idi? Hayr, mn-sz bir gurur srtmesi. Recaizade stanbullu idi, bahtiyard, Baty Naci'den daha iyi tanyordu. Naci, karanlkdan geliyordu, daha ok Anadolu idi. Her ikisi de drst, her ikisi de samimi, her ikisi de iire

ve edebiyata ak, her ikisi de hemen hemen btn adalar gibi batya hayran olan bu iki dost, incir ekirdei doldurmayan bir gurur yaras yznden, yllarca srecek bir kavgann balatcs oldular. Bu kr dnde Naci, halk yani solu temsil eder. Hatalar, kabal, fkesiyle yndr.. Fikret'le Akif'in anlamazl da bir baka facia. Fikret, fildii kulesine mahpus, yzde yz ferdiyeti bir sa. Akif, damarlarnda tarihin nabz atan bir ocuu, Bat'nn anlad, mnda tam bir sol. lihsMie bakn ki, Fikret solun bayra yapld, jsjzif san. Mefhumlarn bylesine tersyz edildii ^ibir lke ve hibir a yoktur. Peyarni Safa-Nazm kavgas da bu trajikomedi'son perdelerinden biri. Nazm, Peyami'ye kyasla ^utlu aznln temsilcisidir. Az ok cidd bir tahsil grm, kanl canl, yakkl bir paazade. mark, j^stah ve bahtiyar. Peyami doutan hasta, dou'yoksul. Nazm, parlak bir ka manzume yazarak, evresinin byk ilgisini fethetmi. Peyami, byk ^akasma ramen, kalemiyle kuyu kazmak zorunda, pir kelimeyle Peyami'nin yeri sol, Nazm'n sa. Tajipsiz Peyami ile aristokrat Nazm, ksa sren bir dostluktan sonra, birbirlerinin can dman olurlar. Gladyatr dne baylan isiz gsz ve dvsz evreler, bu kini krkler. Darbeleri saymakla keyiflenenler, iki byk zeknn birbirini hrpalayn sadist bir zevkle takip ederken, dnce hayatmz onulmaz yaralarndan birini daha alr. Mefhumlar biraz daha karanlklar. O dnemin en gl nesir ustalyla en kabiliyetli airi jurnalci derekesine derler. Peyami-Nazm.. ikisi de Trk dilinin esiz birer mimar. Bize den, bu iki dman kardei gnahlarnda n syrarak anlamak ve muhabbetle barmza basmaktr. Kendi yarattmz kin, hepimizi yutacak Kadar korkun bir uurum haline geldi. Bu aydn yamyamlna bir son verelim. Peyami, mr boyu aydnlk peinde koan, derli toplu bir nesrin ilk yaratcs. Ve kendi kendini yaratan bir dnce adam dr. Yalm bir irade, engin bir -tecesss, uyuklamayan bir uur. Bugn bir Fransz aydn iin Barresle Jaures Fransz dilinin ve edebiyatnn esiz zirveleridir. Biz insaf batdan renmek zorunda deiliz. Gerekten batllamak istiyorsak Avrupanm fuhiyatm taklide deil, kadirinasln istirdade gayret edelim.

DOULU KALAN TEK MSTABP

mzam tayan en kaln kitap: Krk Ambar1. Son eserimde ilk hocam hatrlamak bir kadirinaslk borcuydu. Midhat Efendi, nesillerin tecesssn dnya dncesine kanatlandran bir yol gstericidir. El Biruni soyundan ansiklopedist bir kafa.

hsan- Safa toplulumun onuncu yzylda baarmak istedii byk terkibi geen yzylda tekbama gerekletirdi. Tanzimat'n dev hretleri Hace-i Evvel'e kyasla tek boyutludurlar. Xenephon'un Husrev-Nme sinden, Cervantes'in Don Kiotuna, Zolann romanlarna, Schiller'in Haydutlarma kadar.. dnya edebiyatnn enafis-i asarn onun byk gayreti sayesinde tamdk. Schopenhauer felsefesinden sz aan ilk mslman yazar O'dur. ftiraya urayan bir devri, gafil ve hrn bir intelijansiyaya kar o savundu. ss- Inklab yalnz akl selimin deil, vicdann da sesidir. Msterikler kongresinde Trkn ve slm'n haklarn Avrupa'nn kendini beenmi ilim adamlarna vakur bir celadetle haykran ve o milletleraras kongreden Naci efendiyle Zihni efendiye iki altn nian kazandrarak dnen yine stadmzdr. slm'a tevcih edilen her tenkit karsnda almaz bir hisar(1) Krk Ambar, tken Yaynlar, stanbul, 1980, 487 sayfa. dr Midhat. ly Kelimetullah urunda hristiyan dnyann katolik, protestan btn hallarna meydan okur. O kibar ve arbal insan, din ve devletin haklarn korumak sz konusu olunca kalemini kl gibi kullanr. Darlfnunda Dinler Tarihi okutan s-tat, Amerikal profesr Draper'in iddialarn Niza- lim ve Din adl ciltlik eserde tuzla buz etmitir. Midhat efendinin byk talihsizlii edebiyatlar tarafndan anlalmam olmaktr. Midhat efendi iin roman, geni kalabalklar ann bilgilerine sndracak bir vastadan ibaretti. hreti fethetmek iin nazmn cazibesine dev tenezzl etmedi, belagat oyunlarna da. Midhat efendi bir asr dolduran dnce-dir. Osmanllarn Diderots'u; daha dorusu Pierre Larousse'u. Lafzlara k, apal bir intelijansiya iinde fikirlerin zne inmee alan drst ve atafatsz bir yazar. Hepimizin o byk yol gstericiden renecei ok ey var.. Bata ciddiyet ve hamiyet. Hace-i Evvel e sataanlar onun sathiliini dile dolarlar. Oysa Midhat efendi ele ald bir dzine ilimde niversite hocalarmza diz ktrecek kadar vukuf sahibidir. Tarih, corafya, felsefe, dinler tarihi ve btn ubeleriyle arkiyat hl onun kbna varacak bir kalem sahibi yetitirememitir. Midhat efendiyi okumalyz ama Rakm efendi ve Eflatun bey veya Hasan Mellah gibi hikyelerini deil Avrupada bir Ceveln, ss- nkilb, Niza- ilim ve Din gibi ciddi kitaplarn. Son kitabm tantmak iin kaleme alman bir yazda Krk Ambar, Midhat Efendi'nin bir ok eserle-" rini toplayan ortak bir addr, denmi. Kymetli dostumun bu zhuln dzeltmek isterim. Krk Ambar, bir mecmuann ismidir. ok sevilen, ok okunan ve bir benzerine hl ahit olamadmz bir mecmua. Oysa Ahmet Midhat, imknlarn son derece ksr olduu bir devirde, hem gazetesini, hem dergisini, hem de kitaplarn

geni bir kalabala okutabilmiti. cra bir ky kulbesinde harfleri yeni yeni skerken amcamn kitaplar arasnda bulduum Krk Ambar tecesssm sonsuz ufuklara kanatlandrmd. O sararm sayfalarn cazibesi nereden geliyordu acaba? phe yok ki samimiyetlerinden. Ahmet Midhat Efendi, dekadanlarm insafsz slo_ ganlanyla ykmak istedikleri bir heykel-i hamakat deil, bir abide-i samimiyettir. Hikmet, btn tecellileriyle mslmann meru maldr. Bat dncesi. Krk Haramilerin maaras. Hace-i Evvel, yatak odasna girer gibi sk sk o maaraya urar, bu mnda bir medeniyet taycsdr. Ye btn aceleciliine, btn sabrszlna ramen, aktard malzeme, itima bnyemizi tahrip etmez, tahkim eder. stat, tecrbeli bir hekinp seziiyle, uzviyetimize lzumlu vitaminleri boca eder eserlerine. Batnn tantcs olduu halde, Doulu kalan belki de tek mstarip.

HAMD VE DEHA
Dhi, romantik am ar cokunluklarn ifade eden bir sfat; mphem ve karanlk. Fransz edebiyatnn byk nazariyecilerinden La Harpe, bu zpkt sfattan hi holanmazm. i bo, hudutlar mehul, tarifi imknsz ve herkesin diledii gibi kulland bu lafz, La Harpen klasik ve aklc zevkine aykr der. Bununla beraber, genie lafz o yavuz belagatinin btn yldrmlarna kar koyar, yaar ve yaylr. nk zaferleriyle sarho bir neslin bayradr. Cihanmulluunun srr mphemiyetindedir. Muallim Naci, Mon er, buna denmez mi Genie etmeli insaf diye yeni lafzla alay ederken talebesi Fikret, Aveng-i Tesavirinde Hamid'i ebediletirirken dehaya yle seslenir: Deha ey neyyir-i esrar fushat Hamid midir evreng-i rmm. Tokadzade ekip, tekrar eder: Fikret'in bu zan ilhamn Senin pian-i

iltifatn

yavanlatrarak

Ettin bizi aina dehaya Faniye nasip olan bekaya. Rza Tevfik, Hamid'in felsef fikirlerini erh etmek iin koca bir kitap yazar. Bu muhabbetler, phesiz ki yersiz deildir. Filhakika Hamid'in iiri ktaya ferman dinleten bir imparatorluun sesidir. Byk rmaklar gibi cokun ve bulank. Hamid'e dhi sfatm verebilir miyiz? Neden vermeyelim! Lamartine, Musset, hatta Hugo ne kadar dhi ise Hamid de o kadar dhidir. Yalnz stat, bu ar iltifattan pek holanmazm. Kendisine dhi tac giydirmek isteyenlere Dhi, dhi., ben dhi deil bhiyim diye karlk verirmi. Klasiklere yakan bir mahviyet mi, fazla gereki bir vnme mi, bilemiyorum.Okuduum edebiyat tenkitlerinden en ok beendiim Rza Tevfik beyin Hamidnamesi dir. Bir airin

ilham dnyasna bu kadar gr bir k tutan baka bir eser hatrlamyorum Trkede. zntyle belirtelim ki edebiyat tarihilerimizden pek az, azna kadar bilgi ve dnce dolu olan bu nefis kitab okumak sabrn, daha dorusu dirayetini gstermitir. Zavall Hamid. O ahikalar ve girdaplarla rl iirler, zamanmzn s irfanna hitap edebiliyor mu? Bir an gklere kard air-i azmi anlamak iin ilk i dilimizi renmek. Eserlerinden yaplacak titiz bir seme asrmzn da, gelecek asrlarn da zevkine sunabileceimiz muhteem bir be di a olabilir.

jCUUNUN SON ARKISI

Size gre Yahya Kemal bir Jntrk saylabilir xni? Hi deilse hayatnn belli bir dneminde?! air, ann btn emellerini, btn heyecanlarn dile getiren adamdr. Cemiyet zaman zaman lyuhran geirir. Emelleri hasta, heyecanlar fnidir. Elbette ki cemiyetin ykselen sesi ve konuan dili olan air de, kucanda yaad toplumun buhranlarn aksettirecektir. nsan btn olarak ele alinak, getii merhaleleri seciyesinin esas unsuru saymamak ve hkm, hayatnn btn hesaba katlarak vermek lzmdr. air insanlarn en hassasdr. Elbette evresindeki eitli fikir cereyanlarndan mteessir olacak, onlar nameye, ahenge kalbedecektir. Yahya Kemal Devlet-i Aliyye'nin tarihe kart, vatan ufkunu kara bulutlarn istila ettg bir devirde yayordu. Bir yoklay, bir aray, bir rpm devriydi bu. lkelerden ve tarihlerinden kopan, yeni bir arz- mev'ud hayaliyle bylenen serap peindeki bir avu mstariple zaman zaman birleecektir air. Ama bu yol arkadal hi bir zaman uzun srmeyecek ve Yahya Kemal vicdannn sesine, tarihin ihtarlarna Cl) Yahya Kemal'in yirminci lm yldnm mnasebetiyle Cemil Meri'le sohbet. Konuan A.T. Alkan, Divan dergisi, kasm 1978. kulak kabartarak, -lkesinin asrlk deerlerine komakta tereddt etmeyecektir. Ufak tefek inhiraflar, byk airin asl istikmeti hakknda phe uyandrmanialdr. Yahya Kemal btn hviyeti ile Trk'tr. Jntrk deil, gerek Trk! Yahya Kemal'in nev-yunanilii hususunda ne dnyorsunuz? Nev-Yunanilik de Avrupa'dan gelen bir moda idi. Bat kltrne ak olan bir airin nezleye tutulur gibi yeni cereyana yakalanmas bizi artmamaldr. Nev-Yunanilik stat'la gelip geici bir hastalk, bir nevi byme hastaldr. evresinden laka grmeyince, bu genlik

gnahndan istifar etmi ve asl sesini bulmu, baka bir kelimeyle kendisi olmutur. Beyaz Lisan tabiri ile Yahya Kemal ne kasdediyordu? Yahya Kemal, Trke'nin iiriyetine musikisine, gzelliine kt. Dilin btn curufundan temizlenmesini , lekesiz ve prl prl bir ifade vastas haline gelmesini istiyordu. Beyaz Lisan bir airin uydurduu talihsiz bir terkip. Bat dilerinde Beyaz iir diye bir tbir vardr. Milton, Kaybolan Cenneti bu beyaz nazmla kaleme almtr. Beyaz nazm, kafiyeyi atan ve msralarm kendi i musikisini sun'i kaytlardan zde olarak terennm eden bir nazm eklidir. Zaman zaman Fransz airlerinin de rabet gsterdii bu tasannusuz nazma, iirlerinde hibir zaman iltifat etmeyen Yahya Kemal, sanyorum ki Beyaz Trke ile, parazitlerinden kurtulmu, yalnkl, sadelii iinde muhteem ve ihtiam iinde sade br dile duyduu hasreti anlatmak istemitir. Yahya Kemal, getirmitir? Trk edebiyatna ve fikir hayatna ne

Yahya Kemal, bu kubbede, yani kendi gk kubbemizde ebediyyen yaayacak olan bir sestir. Kuunun son arks. Edebiyatmzn has bahesinde boy ,238 atan hne bir gl. Dnn zevkini, yaad an insanlarna alayabilen bir byc. Baklarn ezeliye eviren, blent servilerin glgesinde, maziyi, yani mazinin ebedi deerlerini dile getirerek dehrin hayhuyuna kahkahalarla glen bir rinttir. Yirmibirinci yzyln makina grltleri iinde sersemleyen insanlarna Lle devrinin "unutulmaz arklarn, ihtiraslarn, rpertilerini terennm eden kk mazide olan tidir. Bir ryann devamdr YahyaKemal. Bitmeyen ve bitmeyecek olan bir ryann. Elbetteki bu hassas, bu kanatl iirin bir fikir taraf da var; iirin iinde eriyen bir fikir. iire alan bir fikir. Yalnz stad geni irfnma ramen, metotlu ve sistemli dnen bir yol gsterici saymak hata olur. stadn en mhim miras, dikkatlerimizi byk ve erefli bir tarihe evirmi olmasdr. Trk dncesme bir baka armaan da yetitirdikleri: bilhassa Tanpmar. Yahya Kemal olmasa, Tanpmar da olamazd. airin sohbetleri ile btn bir nesli nasl bylediini unutmamalyz. Bu itibarla Yahya Kemal'i girift hviyeti ile tanmak iin Tanpmar'n Yahya Kemal kitabna eilmek en emin yol. Bir insandan daha ne bekleyebiliriz? Trk dilini,, ebediyyen yaayacak olan bir avu iirle zenginletirmek, iftiraya urayan bir tarihi btn ihtiam ile diriltmek ve Trk irfanna bir Tanpmar hediye etmek: ka faniye nasip olabilir?

BR HALK EDEBYATI VAR MIDIR?

Edebiyatmz havas'a, avam'a mahsus diye ikiye ayrmak sanyorum ki Ziya Paadan kaynaklanan bir hezeyandr. Cumhuriyet aydnlar, stadn iir ve n balkl makalesini, tartlmaz bir delil imi gibi her vesileyle ne srer. Oysa Paa Harabat isimli antolojisiyle bu makaledeki hkmlere hi de inanmadn ispat ettii gibi, daha nce veya daha sonra yazd iirlerle de ciddiye alnacak bir yazar olmadn gstermitir. Bizce bir lkenin edebiyatn, halk iin edebiyat, aydnlar iin edebiyat diye ikiye ayrmak byk bir hamakattir. nk nce halk mefhumunu mphemiyetten kurtarmak ve ilm bir tarife balamak lzm. Bu ise yaplmamtr ve yaplamaz. Demokrasi imtiyazsz, snfsz kaynam bir kitle den sz eder. slmiyet de aile asaletini iddetle reddeder. Bat'nn hibir edebiyat tarihinde byle bir tasnife rastlayamazsnz. Edebiyat, olsa olsa, ikiye ayrlabilir: szl edebiyat, yazl edebiyat. Kald ki byle bir tasnif, yaznn cihan mul bir mahiyet kazand zamanmzda ancak tarih bir deer tayabilir. Zamanmzda btn edebiyatlar yazldr. Lenin, ii snf iin ayr bir edebiyat olamyacam, proletaryann dnya klasiklerini okumas gerektiini srarla belirtir. Halk edebiyatnn tarifi yaplmad gibi halkn da ne olduu tyin edilmi deildir. Firuz Abadi tercmesine bir gz atalm: Halk, oranlamak ve lmle m ek ve takdir manasnadr. Doru takdir. Bir nesneyi rneksiz, al ve emsalsiz ibda' eylemek. nsanlara nisbet edilirse, takdir eylemek ve yalan uydurmak. Bir nesneyi yumuatmak, dzeltmek. Aacn budaklarn ve dmlerini dzeltmek. Halika, sefine vezninde insann zellii olan tabiata denir. Ve nass manasnadr ki mahluklar demektir. Nitekim halk dahi denir. Mahluk manasnadr. Hayvanlara da denir. Kazld srada, kuyu. Hicazda bir yer addr. Mekke ile Yemme arasnda bir su addr; Yamur tayan bulut... (Bkz. Kamus-u Okyanus, mtercim Asm, cilt 2, s. 896). Gryoruz ki halk kelimesi, mene olan Arapada, daha ok fiil olarak kullanlr. Nas ve mahluk mnsna da gelir. amzda, bilhassa konuma dilinde istimal edilmez. Cumhuriyet aydnlarnn Arapayla lfetleri yoktur. Bi4 de Byk Trk Lugatn dinleyelim: Halk, isim olarak: ebna- beer, ben-i adem, kffe-i nas. Halk- lem. emseddin Sami'nin Kamus- Trkisi de yle demi: Halk: icat, ihtira', iftira, kurma. nsanlar, cemiyet-i beeriye, umum. Cemaat, fruh, kalabalk.

Redhouse, Mntehibat'da: Halk iin yaratlm herey diyor, zellikle insanolu, Geni anlamda: avam millet. Meydan-Larousse'un tarifi de u: Yneticilere gre bir lkedeki vatandalarn tamam. Yazara gre ise, aydnlarn dnda kalan topluluk, kalabalk. Aydnn ls ne? Kalabalkla aydn kesin olarak ayran bu tarif demokrasiyle nasl uzlaabilir? nceki kamuslarn hibirinde rastlamadmz bu kmseyici anlay, Cumhuriyet aydnlarnn ruh dnyasn ifa etmek bakmndan ok deerlidir. Acaba bu mphem kelii me aslnda olmayan bu mny ne zamandan beri velhasl yklenmi? Baka bir deyile halk, ne zamandan beri hakaretmiz bir kelime olarak kullanlmaktadr? Galiba, Cumhuriyetten beri. Oysa Cumhuriyet, halk ynlarnn lke kaderine hkim olduklar bir ynetim deil mi? Halk ynlar kendi kendilerini mi kmsemektedir acaba? Biraz daha aydnlk in Redhouse'un 1968'de yaymlanan Yeni Trke-ngilizce Szlkn okuyalm: Halk; the common people, folk; people, nation, population; crowd. Halk az: gossip; halkn azna dmek: to be subject of gossip or scandal; halk bilgisi: study of folklore; halk edebiyat: folk literatre; halk matinesi: cheap afternoon performance; halk musikisi: music of the uneducated people... imdi de CasselTn Edebiyat Ansiklopedisinden Folk literatre . maddesini grelim: Bu mphem balk, babadan kalma efsaneleri, masallar, komalar" (ballad), trkleri, ataszlerini, bilmeceleri ve oyunlar kucaklar. Bunlarn hepsi de ya ilkel kavimlerin elencesidir Centertainment) yahut uygar milletlerdeki eitim grmemi kimselerin. zellikleri ifahi olmaktr. Nesilden nesle szle aktarlrlar. Olduka eski bir devirde, aa yukar tesadfen yazya geirilmi ve ancak son zamanlarda medeniyet tarihinin bir blm saylarak ilim adamlarnn dikkatini ekmitir. Tannm bir niversite hocasnn imzasn tayan yaz eitli milletlerdeki masal ve hikyelerin ortak yanlarn ve dnyaya nasl yayldklarn anlatarak devam ediyor. ifah edebiyatlar konusu N.B.F.' m bast Edebiyatlar Ansiklopedisinin de ilk yazs. Romanyal allme Mircea Eliade yle balyor sze: Konu usuz bucaksz. Snrlarn izmek g. Folklorcun alan iindedir ifali edebiyat. Ama etnoloji ile de sosyoloji ile de ilgilidir. Filhakika ifah edebiyatlar arkaik veya ilkel toplumlarn imtiyaz deildir. Avrupa ve Dou toplumlarnda da grlr. Hepsinde de kltr mirasnn btn, sz yolu ile korunur ve aktarlr. Bu geleneklerin kayna nedir? lerde greceiz? Yalnz imdiden urasn iaret edelim: folklorcu ve etnologlarn derledii malzemenin ounluu iin edebi sfatn kullanmak yerinde olur kanaatmdayz. Bir Avustralya veya Afrika ustre ve efsanesi, bir anglo-sakson ballad' ve bys, bir kssa ile bir ecere arasnda, bir meselle dini bir menkibe arasnda,

biimce ne fark var? Sylenilmi, sonra da toplumun hafzasnda yer alm ne varsa, ifah edebiyata girer. nk btn bu metinler kendilerine gre bir hikye anlatrlar. Yaratl ustresi (mitosu), balangta, hayal bir zamanda olup bitenlerin hikyesidir. Peki ama by de bir hikye deil midir? Hamas iirlerdeki soy sop fkralar be birer hikyedir. Eliaden makalesi ok deerli ve ok retici.. Fakat konumuz ifM edebiyat deildir. Son zamanlarda mptelas olduumuz halk edebiyat tabirinin ilm bir gerek ifade etmediini belirtmek istiyoruz, o kadar..

BZDE ROMAN
Edebiyat Vakf'nn tertip ettii bir sohbet toplantsnda aa yukar yle konumutum: Bir zaman edebiyat iir demekti. Tanzimat sonlarna kadar manzum sz sylemek okur yazar saylmann vazgeilmez artyd. O devrin yazarlar iinde nazma iltifat etmeyenler sanyorum ki Ahmet Midhatla Beir Fuat. Sonra asrlardan beri ainas olduumuz hikyeyi atp mnsn da, mahiyetini de pek iyi bilmediimiz bir edebiyat nev'ine gnl verclik. Yazarlk ehliyetini ispat etmek isteyen gen, ihtiyar, her eli kalem tutan roman yazmaa zendi. Binbir mesele iinde bocalayan kalabaln karsna masallarla ktk. Oysa roman, Bat dnyasnda, tekmln tamamlam, varabilecei hudutlar fethetmi bir edebiyat nev'idir. nsan ilimleri istiklallerini kazanm, okuyucu olgunlamtr. Yirmibirinci asr, efsaneyle avunmayacak, karlat kr dmleri ilimlerin ndazmee''alacaktr . Sylediklerim yanl anlald. Eflatun, deal Devletinden airleri kovmaa kalkt iin sonu gelmeyen hcumlara .hedef olmutu. Ne Edebiyat Cumhuriyeti Yunanl hakimin topyas kadar dard, ne muhterem romanclarmz snr d etmek aklmdan gemiti. Tanpnar, Trk edebiyat zerinde kafa yoran engin bir tecesss. XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi btn danklna, btn derbederliine ramen, ok zengin bir mahadeler ve olduka isabetli hkmler mecmuas; bir talebe kitabndan ok, meselelerimize k getirmek isteyen serzd bir dnce adamnn tereddtlerini, ifalarn sergileyen bir deneme. Gzin Dino'nun Trk Romannn Douu adl kitabn okurken Tanpmarn ne byk bir zirve olduunu bir kere daha anladm1. nce Gzin hanmn eserini tantalm. Profesr Etiemble, Trk Romannn Douunu Fransz okuyucuya yle tantm: Bayan: Dino'nun denemesi, yalnzca Trk romannn oluumunu deil, smrgecilikten kurtulan lkelerin romanlarnn genel sorunu da aklar. stada soralm:

1 Bayan Dino'nun denemesi Namk Kemal'in ntibah romann ele almaktadr. Tecrbesiz bir yazarn karalamas, Trk romannn oluumunu akla-mak iin yeterli bir belge midir? 2 Smrgelikten kurtulan lkelerin roman ile ntibah arasnda nas bir mnasebet kurulabilir? Osmanh devleti ne zaman ve kimin smrgesi olmutur? Derin bilgisine inanmak istediimiz bir niversite hocasnn bu kadar laubali hkmler vermesi Franszlarn nl nezaketiyle izah edilse bile, bir ilim adamnn ciddiyeti ile uzlatrlamaz. stat devam ediyor: Namk Kemal'in ntibah yani Uyan bu balk bile ok anlam tar adl romanyla, Gereki Trk romannn douu zerine ortaya bir varsaym atlmtr. ntibah, romann ikinci ismidir ve hi bir anlam tamaz. Kssadan hisse karmak ark hikyesi(1) Gzin Dino, Trk Romannn Douu Cem Yaynevi, stanbul 1978. ilin ezelden zelliktir. beri alk, daha dorusu mptel olduu bir

Profesr iltifatlarna devam ediyor: leri srlen dnceler istenerek Marksa. olmakla beraber... Dncelerin istenerek Marks olmas ne demek? Bayan Dino'ya gre, Osmanl Trkiyesi ekonomisinin ve siyasal koullarnn incelenmesi... roman tryle... burjuva snf arasndaki ilikiyi ortadan kaldrmasa bile, anlamna ksmen deiiklik getirecektir. Etiemble, belli ki Lukacs ile Goldmann'n roman hakkndaki tezini beenmemi. Kendi bilecei ey., yalnz, Bayan Dino'nun denemesi, bu ki zatn romanla burjuva snf arasndaki mnasebeti aklamak isteyen grlerini ne kadar rtebilir? Etiemble'a gre: ntibahn 175. sayfas, Avrupa yazmyla... geleneksel szl Trk hikyeleri ve Arap-Fars kaynaklarndan gelen yazl mesnevilerin kavanda oluur. ntibahn Avrupa yazn ile her hangi bir mnasebeti olduunu ispat eden bir emareye rastlamadk. Arap-Fars kaynandan gelen yazl mesneviler sz de bize ok mphem grnd. Mesnevi, Divan Edebiyatnda sk sk rastlanan bir nazm eklidir. Hikye ile dorudan doruya bir mnasebeti yoktur. ark-slm dnyasnda kazand byk n, Celleddin Rm'nin tasavvuf! grlerini kucaklayan kitaba alem oluundandr. Divn edebiyatnda hikayelere, umumiyetle hamse denir. Bu takdim yazsnn zerimizde brakt intibalar hlasa, edelim: 1) Sayn Etiemble, edebiyatmzn gelimesi hakknda hi bir ey bilmemektedir. 2) Lukacs ile Goldmann'n izahlarn kifayetsiz bulmaktadr, bayan Dino'nun denemesini tenkitlerini glendirecek bir delil olarak kullanmak

istemitir. Beklenmedik bir mttefik bulmu olmann sevinci iinde nl Fransz nezketinin gzel bir rneini vermitir. Namk Kemal'in bir hikyesi hakknda deneme yazmaa kalkan sayn Dino, Etiemblen takdim yazsn evirirken Trkeyi ne kadar iyi bildiini her satrda isbat etmektedir. Sanayisi, Ak- Memnu'su gibi latifeler, ele ald konuyu ne byk vukufla inceleyecek kabiliyette olduunu pein pein gstermektedir. Sonra Giri. Yazar, Trkede romanla ilgili ara-, trmalarn azlndan ikyetidir. M. Nihat Ozonun kitabna olduka imtiyazl bir yer ayryor. Tanpnar da sitayie lyk bulunuyor az ok. Bayan L. O. Alikaeva'nn Moskova'da baslan Trk Romannda Konular ve Kiiler (1966) adh kitabnn yzseksendrt sayfasndan ellidrd A. Mithat efendiyle N. Kemal'e ayrlm. Gzin Hanma gre: Trk roman zerine almalar, srekli olarak ok genel bir blmlemeye ynelmi ve bunlarda bat yazn eilimlerinde esinlenerek yaktrlm bir terminoloji kullanlmtr. Acaba ne yaplacakt? Gzin hanm, takip edilmesi gereken yolun Boratav tarafndan kefedildiini sylyor: Trk folkloru elerini belirtmek lazmm Tanzimat romanlarnda. Sayn Gzin Dino, ntibah romann ele alm nk bu kitap N. Kemal'in tek gerek roman imi. Daha sonra yazar, Romandan nce klasik Osmanl yaznnda anlatm tr, Farsadan kaynakla nan mesnevilerle kendini gsterir; bunlardan en ok bilinenler Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Zleyha, Hsrev ile irin vs. dir. Sayn Dino, yalnz Tanpmarn XIX. asr Trk Edebiyat Tarihi'ni dikkatle okumu olsayd Osmanl yaznnda biricik anlatm trnn Farsadan kaynaklanan mesneviler olmadn anlard. Evliya Tezkerelerini, Menakbnameler'i bir yana brakalm. Naima tarihi ile dier vakanvisleri de geelim. Bir Evliya elebi seyahatnmesi Farsadan kaynaklanan mesneviler arasnda saylabilir mi? Sanyoruz ki Gzin hanmn balca kayna Trkede Hikye ve Roman adl karalamasclr. M.N. zn'n

Bu basma kalp hkmleri Osmanl Toplumunun Genel izgileri takip ediyor. Sol cenahn zevkine uygun, yaln kat bir tarih felsefesi. Gzin hanm Boratav'a dayanarak XIX. yzyldan ya da matbaa basksndan bize kadar gelen hikye ler, halk azna bal geleneklere gre bozulmu, biimlerini yitirmiti artk, hkmne varyor. Muhtevalar beylik ve kalplam; cmle kurulular, zincirleme ve bitmez tkenmez bir takm karalamalardr. Tanzimattan sonra ortaya kan yeni bir aydn evresinin isteklerinden hi birine karlk vermiyordu.

Demek ki XIX. asrn ikinci yarsnda ortaya kan Trk romanm kavramak iin Orta a dnya, gryle modernleme istemi arasnda yer alan bir gei dnya grne eilmek lzm. Yazk ki Gzin hanm, bu iki dnya gr n aka anlatmyor. Sayn yazarn srarla zerinde durduu hakikat u: II. Mahmut'tan sonra brokrasi byk bir nem kazanmtr. Yani devlet mekanizmasnn ortaya kmas, ideolojileri Bat'ya ynelmi bir dnya grnn gtt ve koullandrd yeni bir sekin evrenin temel gc olmutur. Daha sonra, aa yukar, btn mektep kitaplarna gemi yar resm diyebileceimiz bilgiler. Nihayet intibaldaki eylem ve kurguyu anlatan birinci blm. Blmn ilk sayfasnda N. Kemal'in Celal Mukadclemesinden alnm tarif ve izahlarna raslyoruz. Esefle kaydedelim ki Gzin hanm, bu basit cmleleri anlayamam. Namk Kemal yle diyor : Roman ksmn da millete nevzuhur addettiimize ta'accp olunmasn. Asr- kadimde bretnum gibi Muhayyel t gibi, Ash ile Kerem, Ferhat ile irin gibi birtakm hikyeler var idi. Fakat Ktphane-i adbmz da mevcut olan birka tercmeden anlalaca vehile romandan maksat, gzeran etmemise bile g~ zeran imkn dahilinde olan bir vak'ay ahlk ve det ve hissiyat tafsilatyle beraber tasvir etmektir. Romanlara nadiren mevcudt-i ruhaniyye kartrld vardr. Lkin, o trl hayallere ne fikir ile mracaat olunduu meselenin suret-i tasvirinden bedheten meydana kar. imdi de Gzin hanmn tercmesine bakalm: Roman trnn de yeni ortaya ktn sandma almasn. Gemi yzyllarda bret gibi... gibi... gibi... gibi bir takm hikyeler var idi. Fakat edebiyat kitaplmzda bulunan birka eviriden anlalaca gibi, ama, olmamsa bile olmas olaan bir olayn, ahlk ve tre ve duygular ve olaslkla ilikileri her trl ayrntyla betimlemektir. Romanlarda pek az dinsel varlklar kartrlr. Ama her trl hayallere hangi dnce ile bavurulduu sorunu betimleme biiminden aka ortaya kar. 1) Asr- Kadim: Eski zaman. 2) Olmamsa bile olmas olaan bir olayn.... ve olaslkl ilikileri.. Gzin hanm, kakafoni iin belagat kitaplarnda zikr edilen bir berber bir berbere... veya leyse kurbi kabri Harbi kabra gibi tekerlemelerin papucunu dama atm. 3) Dinsel varlk deil, cinler periler gibi hayal varlklar. Cmlenin geriye kalan ksmn da anhyamadk maalesef. Kitap, Trkeyi pek iyi bilmeyen kabiliyetli bir talebenin mahade ve hkmlerini sergilemektedir. Konuya byk bir yenilik getirmemektedir. Drst, iyi niyetli, fakat s bir alma.

ntibahin kiileri bilhassa kadnlar ustaca tahlil edilmi. Genellemeler fazla cesur. Tanpnar'a dnelim. Gzin hanma gre, Trk roman geen asrn sonlarnda domu. Ne kadar serpilip gelimi acaba? Daha dorusu hviyeti ak seik belli bir Trk roman var mdr? Tanpnar 1930 larda soruyu yle cevaplandryordu : Bir Trk roman var m, yok mu? Bu, ciddi muhatab daima mkl mevkide brakacak bir sualdir, ilk defa kendi kendime sorduum zaman, ne byk ihtiyatszlk ettiimi anladm. Filhakika onun varlkla yokluk arasnda her ikisinin hadd-i fslmda kalm yle paradoksal bir mevcudiyeti vardr ki, kolay kolay ne inkr ne de tasdik edilebilir. nkr ederseniz, size derhal ispat ederler; yok diyorsun ama, ite bak sana yzlerce kitap ismi," bir alay muharrir, stadndan acemisine, idealistinden srrealistine kadar snf snf, slplusu, slupsuzu, kibar, halks, hepsi var. Ve yine ite bu romann kendisine mahsus usulleri, an'aneleri ve hatta ite aheserleri. Gryorsunuz ki inkr o kadar kolay deil. O halde var. Fakat bu tasdikte de pek srar edemezsiniz; derhal soruverirler.Madem ki bir Trk roman var diyorsunuz, o halde ltfen bize evsafn syleyiniz; getii merhaleleri, vsl olduu neticeleri bildiriniz, dier milletlerin romanndan onu ayran seciyeleri gsteriniz, dnya edebiyatna getirdii yenilikleri saynz; hangi insan hakikatleri kefetmitir, hangi mkemmeliyete vsl olmutur? Ve siz, btn bu suallere mspet bir cevap veremezsiniz. O halde yok; hem var, hem yok. Hakikat maalesef budur. Madde itibariyle dnlnce, bu kemiyeti hakik bir varlk telakki edemeyiz. Darl ile boucu bir mahbes havasm andran, tek cepheli bir mevzu iinde, terleye terleye, bunala bunala, ak dedikleri, fakat bu namda tandmz hakiki ihtirasla hi bir alkas olmayan, tatsz oyunlarn oynayan ve neticede bilmem nedense ok defa len veyahut ldren bir sr kukla. te bugnk Trk romannn bir cmlede, belki biraz insafsz, belki biraz eksik, fakat herhalde doru hlsas. Btn arlk noktasn, ackl yahut merakl bir ak vak'as tekil eden bu cins eserlere, eski ark hikyeciliinin bir istihalesi nazariyle bakmak ok mmkndr. Tanpnar'a gre, romanmzn en byk eksii: insan. Bu cansz bebekleri bulunduklar kitabn dna karn, iki adm tede bir kl ynna kalbolurlar. Bunun iindir ki, romanlarmz okuyanlarn stnde ok defa di gazete havadislerinin, muntazam fasllara ayrlm birer agrandisman tesiri yapar. Trk romancs, teden beri, korkun bir itham karsmdadr: Hakiki hayat aksettirmemek. Bu ithamdan kurtulmak iin her areye bavurdu Trk romancs. Eserlerini bambaka memleket

tasvirleri, muharebe tablolar, kan gcrtlaryle doldurdu. Bouna: Tasvirler kitaplarmza posta pulu gibi yaptlar. Sebeb: kolaya olan zaafmz. Kolay dnmek, kolay yazmak, ve nihayet kolay bir hret kazanmak... Bu orak toprakta mitlerimizi kanatlandran serin kaynaklar da var. Mesel Dokuzuncu Hariciye Kouu, Nefis bir tahlil yazs. Tanpnar, alt yl sonra tekrar dnecektir konuya. Kltr Haftasnda yaymlanan makalenin bal; Bizde Roman2. Tanpnar, bir sualle balyor yazya: Bir Trk roman niin yoktur?. Sk sk tekrarlanan bir sual bu. Daha dorusu, insafsz bir hkm. Tanpnar'a gre, bir Trk roman vardr. Hem de kendi cemiyetimiz iinde kalmakla beraber, olduka geni bir okuyucu kalabalyla bu romann yazclar arasnda karlkl bir tesir bile mevcut. Bununla, beraber, garb dillerinden birini bilen, yabanc lkelerde bu sanatn verdii iyi rnekleri okuyan ve hayat ze rinde az ok fikir sahibi olan okur-yazarlarmzin byk bir zevkle tatt bir Trk roman henz yoktur (2) 22, kinci Kanun, 1936, no. 2. yi ama, Bat dili bilenlerin zevkle okuduklar bir > deneme, bir tenkit, bir edebiyat tarihi var m M? iir diyemiyeceiz, nk iir milldir. Yabanc bir lkenin iirinden zevk almak, onu tadabilmek iin etin bir hazrla ihtiya var. Kald ki bizim kk asrlara dayanan iirimiz, en titiz, en olgun, en ince zevkleri doyuracak mahiyette. Biz ezelden beri air milletiz ve edebiyat btn ile iir demektir bizim iin. Bu iir Tanzimattan ok nce snrlarn yoklam, kvamna erimi, mkemmeli yakalamt. Oysa edebiyatn teki alanlarnda Avrupa'nn rayz sadece. Hocalarmzn asrlardan beri gelitirdikleri nevilerde ciddi bir baar gstermemiz beklenebilir mi? A hemen tutmaz. Kald ki her gvdeye a da yaplamaz. Roman, gelien itimai bir snfn emellerini dile getirir. Bizde ne byle bir snf var, ne ortak bir dnya gr. Beylik yalanlar bir yana, telkin veya tebli edeceimiz ortak bir dnce, ortak bir inan veya ideal var m? 1928de alfabeye balayan bir millet 1936'da nasl kendini ifade edecek edebiyat aheserleri yaratabilir? Tabi yok Trk roman! nk oku yucu yok, birikim yok, hrriyet yok. Trk romannn clzl Bat edebiyatlarn taklit etmesinden gelmiyor Tanpmar'a gre. nk bir edebiyat (baka edebiyatlardan pekl faydalanabilir. Mesel Rus roman da, Fransz romannn ra olmu. Dosto'nun kahramanlar btn Avrupa'y dolaan bir insan tipi, ama yine de Rus. Bizim romanlarn kahramanlar Trk ismi tar, peyzajlar yurdumuza aittir, ama yine de bir sunilik sezilir bu romanlarda.

Neden acaba? nk Rusya bir ynyle Avrupa'dr. Bir kere hristiyan olduu iin. Sonra, Petro'dan beri Avrupa dncesi ile i iedir, Rusya'da Batl olan yalnz romanc m? Ne mnasebet? En az Belinski'den .beri her Rus yazar Batldr. Yani Rusya ve Avrupa, birbirine dman, birbirine kapal iki dnya deildir. Sarayda Franszca konuulur. Btn aristokrasinin dili Franszcadr, Franszca ve Almanca. Rus romancsnn yapt, belli bir dnya iinde kendisi olmak. Zavall Trk romancs, Batnn raklna talip olduu zaman, Batnn ne tarihini bilir, ne inanlarndan haberdardr. Her toplumun roman kendi meselelerini ifade eder. Namk Kemal nesli ne kendi meselelerini biliyordu, ne. de Avrupa'nn meselelerine aina idi. Tek kaygs vard o neslin-, teceddt. Baka bir dnyada doan, baka bir dnyann yaayn aksettiren roman, o btnden koparp kendi manev topramza dikmek baarl olabilir miydi? Avrupa dncesinin zirvelerini bulutlar arkasndan bile grmemitik. Ne Descartes'i tanyorduk, ne Kanti. Namk Kemal nesli, Avrupa romannn inkif tarihini bilmez. Ne Don Kiot'u okumutur, ne Rabelais'yi okuyabilir. Avrupa'nn iportaya dm avam hikayelerine meftun bir ebcedhnlar topluluu. Dou'nun hayal hazinesinden de habersizdir o nesil. Hint edebiyat da btn ile mehuldr, Japon edebiyat da. Evliya elebi'yi tanmamtr. Binbir Gece ile veya Siret-i AnteMe cidd olarak megul olduu ok phelidir. O dnemin tek cihanmul tecesss. Ahmet Midhat. Hsrevnme'den Don Kiot'a kadar uzanan obur bir tecesss. Tanpmarin bir hafta sonraki makalesi de ayn konuyu iliyor. Daha olgun, daha kucaklayc^ Tenkidin mersiye ile yrd yegne sanat hayat bizimkidir. Kendimizle alnadar deiliz. Yabanc dil bilenler Trke okumaz. Roman okuyan halktr, romann ne olduunu bilmez. Bir memlekette bir sanat nevi tek bana inkiaf edemez. Ona msait vasat verecek btn bir edebiyat hayatnn bulunmas lzmdr. Sanat hayatmz evvel dank, sonra fakirdir. (3) Kltr Haftas, 29 ikinci kanun 1936, no. 3. Tanpmar bu arada roman yazmak iin kye giden bir gencin macerasn anlatr. Bu yanl bir yoldur. Tanpmar'a gre. Gencin kendi iine eilmesi, kendi dncelerini anlatmas daha doru olurdu. Fakat dostum sbu yanl admda hakl idi. Btn genliinde ona bunu tavsiye etmilerdi: Halka karn, kye, kasabaya gidin... Yalnz orada hakikat vardr... Hi kimse ona dememiti ki, Sen, tek bana bir realitesin, bu realiteyi bize anlat. Yaadn.saati, duyduun gn, her gn iini paralayan szlar ve her akam sana yaamak akn veren mitleri anlat, ayrldn yzleri, grdn

manzaralar., hasret ve gurbetlerin biliyoruz, senin benliinde btn bir Trk cemiyeti, hatta bunlarn arasnda onlar konutur. Syleyecein yalan kymet-tir. Elverir ki gzel yazasn.

bize Trk btn bile

yeter, nk biz iklimi, btn bir bir insanlk var, olsa bizim iin

Entelektel hayat bir btndr, romanc tek bana tasavvur edilemez. Romancnn sefaleti biraz da kulland dilden geliyor. Trke henz ferde ait te-cesssle balyan tecrbe dediimiz eyi tanmamaktadr. Fikir hayatmz gndelik gazetelerin elindedir, bu biraz da yok demektir. Romanc, arada mutavasst olmad iin her eyi kendi yapmak zorundadr. Kald ki romanclk meslek de olmamtr. Bir memlekette tam bir roman vcda gelmesi iin bu sanatn onunla uraan geindirmesi lzmdr. Bizde roman, gazeteciliin bir ubesidir.,. Grlyor ki roman meselesi tek bana deildir. Evvel ferdin yetimesinde, ikinci olarak memleketimizin umum sanat anlaynda ve nihayet kitaplk hayatmzda deimesi lzm gelen birtakm eyler vardr. Fakat bu hususta tam ve selhiyetli bir konuma, mevcudu bilmekle kabildir. Ben burada da en faydal eklin biz zat romanlarmzn ve romanclarmzn stnde ko nusmak olduuna inanyorum4. C4) Cemil Meri'in romanla ilgili bir incelemesi iin bkz. Krk Ambar Romann Roman, ss. 74-220. ,256

EDEBYAT-I CEDDE'NN OTOPSS YAHUT KIVILCIMLIYA DAR

Kei Meslier'ye benzemek... her drst yazarn kaderi deil mi? Cervantes maskeli, Descartes maskeli, onsekizinci asrn en yiit, en zek ve en rlplak serdengetisi Voltaire maskeli. Mahalle ocuklarndan daha uursuz ve daha mark okuyucu nesilleri, o da bizdenmi lklar ile bayram etsin diye mi soyunacaklard? Kvlcmlinm, edebiyat- cedideyi feth-i yatrd kk fakat dopdolu karalamay I krk yl nce okumutum. Nzmn iirleri ile ilk karlatm zaman, duyduum tedirgin ve dmanca bir ruh haleti ile ayrldm o sayfalardan. Bir edebiyat amatr idim. Lise yllarnn kazandrd tek alkanlk: olduka ahenkli cmleler kurabilmek, bir yabanc dilde yazlan kitaplar az ok skebilmekten ibaretti. Kvlcmly anhyamazdm. arkdan ok la benz'/en bu ses, demir parmaklklar arkasndan geliyordu. Edebiyat- cedidecileri toptan seviyordum. Kvlcml, porselen maazasna giren fil gibi, vitrinden hayran hayran seyrettiim o muhteem heykelleri deviriyor, iniyor, paralyordu. Byle bir katliamdan zevk alamazdm. Yazar, belagat kanunlarn hie sayyor, elindeki balyozu bir dnemin sevgi ve takdirleriyle talanm o kibar heykelciklere meyyid masasna

savurup duruyordu. Her tahrip iimizde uyanan canavar evke getirir. Otopsi, mahiyetini aka bilmediim gnahkr bir sevin de telkin ediyordu bana. Yllar geti. Kvlcml, belli bir evrenin kahraman oldu. Otuzbelerin edebiyat tenkitisi, bir ka cmlesi ile insanlk tarihinin en kesif bulutlarn datan, en etrefil muammalarn zen bir peygamber hviyetine brnd veya brndrld. Tantk. Otopsi de, yerini bulamam hain ve haar bir tecesssn aray ve bulular vard. Atak, terbiyesiz, deli dolu bir yazard Kvlcml. Zincirlerini akrdatan bir arslan edsyla kkryordu. Oysa imdi bir ihtiyarla kar karyaydm. Aristolua zenen bu ya^ l adam, oynad rol baan ile yrtecek ktphane almalarndan uzakta yaamt. Kvlcml, hi bir zaman, soukkanl bir ilim adam olamamt, olamazd da. Franszcas zayft. Sabrszd. Hakikati aramadan bulmu ve dmanlarnn insafsz bir tavsifi ile Marksizmin meczubu kesilmiti. Kutuplua zenen meczub bir dervi. Zekiydi, tp tahsili yapmt. Yazlarndan ok mahpusluk yllar ile iftihar ediyordu. Tarih tezini Franszcaya evirmemi teklif etti. Ciddiye almadm. Ufukta beliren her yakamozu bir k kayna sanp kayranlk ra'eleri duyacak yata de-ildim. Zavall Kvlcml: Kemalizm'in zaferinden sonra, bir a edebiyatn btn pislikleri, btn anakronizmleri ve baarya benzeyen baarszlklaryla tasfiyeye koan bir neslin en uyank, en uurlu temsilcilerinden biriydi. Marksizm, sert bir iki gibi, bana vurmutu. Nzmn Resimli Ay daki Putlar Deviriyoruz tefrikasn karalamak iin irne kabiliyet,. Bat estetii ile bir miktar yatp kalkm olmak yeter de artard. Ama edebiyat- cedide'nin gerek bir otopsisini yapmak, bu edebiyatn hastalklarn, tercman olduu medeniyetin hastalklar olarak tehis etmek, ibir kelime ile Bat ile Dou'nun muhasebesini yapmaa kalkmak kyaslanamyacak kadar etin bir idi. Kvlcml bir khin edasyla yaplmas gereken aratrmann olduka baarl bir taslan sundu. Daha sonraki Markslardan hi biri onun vard irtifaa kamadlar. Dnen bir adamd Kvlcml. Hzla dnen bir adamd. Otopsi, yeni bilgilerle zenginletirilebilir. O zaman iin pek tabii olan arlklar dzeltilebilir. lkta henk aranmaz. Bu bir polemiktir. Kvlcml lkemizin yetitirdii en byk polemikilerden biri olmak vasfn uzun zaman srdrecektir.

beinci blm
AL BABAnIN MAARASI
Yz yl nce, insanlk, en kaybetmi. Ne basnmzda tek herhangi bir toplant. Dil kurumu nefes.. Le Mondedan rendiimize de hayata gzlerini yummu. byk evlatlarndan birim satr, ne niversitemizde derseniz ne bir ses ne bir gre Littre, 2 Haziran 1881

Gabriel Matzneff yle demi bu yl dnm vesilesiyle: Littre'nin Szl, bize yeni hazineler, hayalimizden gemeyen zevkler sunan Ali Baha'nn Maaras. Harikalar Diyarmdaki Alis gibi, ona dalnca, krmz gzl beyaz tavann ardndan gitmi, aynann br tarafna gemi olursunuz... Bu kitap, her skntdan kurtarr insan. Yapkan ve srnak lafzlarn tasallutundan korur. Bu bir lgat deil, Fransz dilinin ve dncesinin byk tutana. Celal Nuri'yi hatrladm.. 1926da yazlan Trk nkilab, Trk aydnlarnn tecesss ve mitlerini dile getirir. Gelibolu milletvekiline gre nklap, en az 2. Mahmut dneminden beri gelien tarih bir srecin kanlmaz sonucuydu. Avrupallama abalan eitli engellerle karlam. Yeniciler kesin bir baar elde edememilerdi. nklap, teceddt hamlelerini kstekleyen her maniay ykmt nihayet. Zemin dzelmi, ykntlar temizlenmiti. Gelecein Trkiye'sini kurabilirdik artk. naata nereden balyacaktk? Dilden yani irfandan. Medeniyetimizin temelleri salam deildi. Ne dilimizde istikrar vard, ne dncemizde. Bir sarfmz da yoktu, ele alnacak bir lgatimiz da. Gramer kurallarm tespit etmeden nce lisanmzn mahiyeti hakknda ilm (bilgilere ihtiya vard. airlerimiz boldu, nairler de kt saylmazd. Ama imdiye kadar tek filolog yetitirmemitik Dilbilim alannda ana kavramlarn cahili idik. nce, dilimizin yapsn, hangi dil ailesinden geldiini renmeliydik. Sonra da kelimeleri blmlere ayrmak, gramerdeki yerlerini tespit etmek lzmd. Trkenin lgati ancak bu almalardan sonra hazrlanabilirdi. Kelimelerin mufassal bir sicil defteri tutulduktan, her lafz emsal ve evahid ile aydnlatldktan sonra elde edeceimiz msveddeyi meden bir dilin (Franszca veya ngilizce gibi) tannm bir szl ile karlatrmak, noksanlarmzn uuruna varmak, yani kendimizi bir nevi imtihandan geirmek doru olurdu. Celal Nuri, aydnlatmak istedii her mefhum iin Dounun en tannm szlklerinden biriyle (Firuz bad tercmesi) Batnn en muhteem dil bidesine (Littre) bavurur. Buun Firuz Abadi tercmesinden herhangi bir kelimeyi bulup okuyabilecek bir dzine aydnmz yoktur*. Littre'nin Kamusu, hl bize yetimeyen bir' gezegen. Trkenin ilk lgatini ise skoyal bir maceperest Redhouse-i ngilizi kaleme alm.

Ksaca, Kagarl Mahmut'clan Celal Nuri'ye kadar dille uraan hibir ilim adammz yok. Edebiyatn her alannda yzmz aartacak ncler km, iyi kt filozoflarmz da var. Dilimizi hibir zaman benimsememiiz. Bir Lastik Sait, Larousse'un Kamusunu evirmee evirmee kalkm. Zavallnn sabr an-. cak ampul kelimesine kadar dayanm. Bu deerli zat, Batinin bir ok lgatlerinden haberdar Galatat- Tercme dil alanndaki geni bilgisine ahadet ediyor. Yalnz onun da Littre'yi inceledii ok pheli. stat, daha ok sinonim (eanlamllar) lgatleri zerinde younlam. (1) Firuz Abadi'nin yazdt lgat: Tac-l Arus fi Lgat-l Okyanus, Ondokuz cilt, Bulak (Msr). MtercimAsm eseri byk cilt halinde zetliyerek trkeletirmitir. Filhakika Littre'nin affedilmesi g sular var. Orlean Piskopos'u, Akademiye alnmamas iin elinden geleni yapm. Dupanloup cenaplarna gre stat mlhidin biridir. Tanzimat intelijansiyas iin Batinin muteber fikir adamlar, ruhbann kibarlardr. Fransa'nn en uyank ve en geni bilgili tenkitisi SainteBeuve, 1863de Littre'yi devrinin yalnz en byk ilim adam deil, en faziletli insan olarak gklere karr. Bizim aydnlarmz ne Sainte-Beuve'den haberdardr ne de Littre'den. Ben, Celal Nuri'nin dil konusundaki szlerine katlmyorum. Yaplmas gereken i, nce lengistik renmek deil Avrupa'nn byk lgatlanndan birini dilimize kazandrmaa almaktr. Krk yldr Littre'nin Kamusunu tavaf ederim. O ummann derinliklerine her dalmda hayret ve dehet duymaktan kurtulamadm hl. Avrupa irfan btn heybeti, btn dirilii ve canll ile o drt buuk ciltte ziyaretisini beklemektedir2. Dil Kurumu niin byle bir teebbse girimemi? Littre'yi evirmek Trk diline ve Trk dncesine yaplacak en byk hizmet olurdu. Fikir plnnda gerekten Batllamak iin byle bir temele ihtiya vard. Dil Kurumu giriemezdi bu ie. Franszcann asrlar kucaklayan fetihlerini kendi dilimize kazandrmak bir dev ordusunun gze alabilecei himmetlerdendi. Ata'la bir konumamz hatrlyorum. O da be nim gibi dnyordu. Edebiyatnnzda gerek bir yenileme yapmak iin ie 'Littre tercmesinden balamalydk. Yllar ne abuk geiyor.. Ata'la bu konuyu tartal otuz ksr yl oluyor. Kelimeler vuzuha kavumadan, yani dilimiz meden bir dille karlatrlp, mefhumlar yerli yerlerine oturtulmadan Bat edebiyatnn aheserlerini nasl tercme edebilirdik? Devletin el att tercme faaliyeti fiyaskoyla neticelenmise bunun balca sorumlularndan biri Avrupa dillerini bilmeyiimiz deil midir? Tanmyoruz Avrupa'y. Littre, Bat irfannn kilometre talarndan biridir. Bat demek bir para da Littre demektir, en gzel ynleriyle Bat.. inasi Paris'te Littre

ile tanm. Bu asl olmayan bir rivayet de olsa Tanzimat intelijansiyas iin iftihara ayandr. (2) Littre E. Dictionnaire de la Langue Franaise, drt cilt, Hachette Paris 1873, ve bir Ek 1879. Littre, liseyi bitirdikten sonra Arapa ve Sanskriteye merak sarm. Kamusunun zeylinde Franszcaya geen Arapa kelimeleri bir bir iaret eder. Dou dillerini ne kadar renmiti? Kestirmek g.. Geri ngilizceyi, Almancay, talyancay hem mensur hem de manzum yazacak kadar biliyordu. Littre sz konusu olunca hibir sitayi yersiz saylmamal. Hipokrat klliyatn Franszcaya kazandrmak iin mrnn eyrek asnn harcayan, Latinceden Baba Pilin'i Tabiat Tarihi ni ada dnyaya tantan bir allame idi hazret.. Nissen'in Byk Tp Lgati m tp dnyas^ na armaan eden o. Her biri bir millete, hatta btn insanla, eref veren almalar bunlardan ibaret deil. nsanlk, dnce tarihinde yeni ufuklar aan Straus'un Isanm Hayat adl eseri a as lndan ok, onun Franszca tercmesinden okudu. Littre olmasa ne Auguste Comte bu kadar hret kazanabilirdi, ne pozitivizm. Hafzam aldatmyorsa Littre'nin hayranlarndan biri de Beir Fuat'tr. Tanzimatm o yerini bulmam fikir adam; ondokuzuncu asrn bir Littre asr olduunu ileri srerken bilgisinden ok sezilerine dayanyordu phesiz. Littre, slm Dounun lmsz allamelerini hatrlatan ada bir Avrupal. El Biruni, geen asrda yaasa bir Littre olurdu. Bizde ilim adamlarnn neden kk kurudu? Littre'nin hl tercmesine eilirsek bu faciann sebep lerine daha iyi akl erdiririz. nsanlk bir btndr. amzn mslman aydnlan bn Sina'y da, Littre'yi de tanmak ve o karde ruhlan ayn takdir ve hayranlkla benimsemek zorundadr. Bir bn Rd'n. Aristo karsndaki davrann biz de bir Littre karsnda gstermeliyiz.

DLMZN EN BYK LGATNVS. : REDHOUSE

arkiyatlk smrgeciliin keif kolu, demitim. Bu hkm fazla insafsz buluyorum. Nesiller Osmanl tarihini Hammer'den rendiler. Redhouse hl di-limizin en byk lgatnvisi. eyrek asr nce Rza Tevfik'ten Trkenin en gvenilir lgati hangisidir diye sormutum, tereddt etmeden Redhouse'un Lexi~ conudur demiti. Velet elebi Doktor Kno'un bir kitabna yazd nszde, Vefik Paann Lehe-i Osmaniside emsettin Sami'nin Kamus-u Trkisi de, Redhouse'un msveddelerinden faydalanlarak tertip edilmitir, hkmn veriyordu. Kimdi bu Redhouse? Mntehebat Lugat- Osmaniye 1846'da yaymlanm. Trkenin ilk mazbut szl. 1956'larda stanbul niversitesi Rektr Tevfik Salam Paa ile eski maarif vekili Hasan Ali Yoel'e ilk lgatimizin adn sordum ,ikisi de Redhouse'dan habersizdiler.

Tanmamz Redhouse'u. Ne muhallet kamuslarndan haberdarz, ne kiiliinden. Ad slm Ansiklopedisine gememi. Kamus-u Alamda da cidd bir bilgi bulamadk. ngilizlerin nl Tercrne-i Hal Kamusu da aydnlatmyor bizi. ocukluk yllar sisler iinde. 30 Aralk 1811'de dnyaya gelmi, ailesi hakknda hibir ey bilmiyoruz. 1918-1826 aras Christ Hospital'da okumu, sonra Akdeniz yolculuu: zmir ve stanbul. Devlet-i Aiyye, serven peinde koan bu serseri yolcuyu msevvitlie tayin etmi. 1830'da Rusya'dadr. 1834de Londra'ya dner. Yaymlad ilk eser: Trke ngilizceFranszca Szlk.

Kafamzda istifhamlar yaratan dank bilgi krntlar..

Redhouse hayatnn bir ok ksmlarn isteyerek karanlkta brakm. Zaten birok ynleriyle garip bir adam, mizacndan ve yaay tarzndan kaynaklanan bir eksantriktik. mr boyu iki medeniyeti birbirine tantmak istemi stat. Trkiye'ye ve Trkeye gnlden dost. Kendisini dinleyelim: Osmanl lehinde konuurken byk bir evk duyuyorum. Avrupa'nn onlara gsterdii hakszlk yzm kzartyor. Bu hak-szlk ksmen cehaletten, daha da ok dini taassuptan ileri geliyor. Krk.elli yl nce inanyordum ki dini taassup diye bir ey kalmamt Avrupa'da. Bu inancm Osmanllara da alamaa altan, bir oklarn inandrdm da, Trkiye, hristiyan Avrupa ile karde olmak istiyordu. Heyhat i Ne yobazlarn kk kurumu, ne mrayilerin. Osmanlya ait herey, Avrupa'ya da ngiltere'ye de vahi bir kin telkin ediyor. ngiltere'yi bu msamahaszl, bu anlayszl yznden sevmiyorum. Mntehabat yllarca mekteplerde okutulmu. Nesiller dillerine ait mklleri Redhause'lar zmlemi. ngilizce renmek isteyen Trkler Cumhuriyet Trkiyesine kadar Redhause'un 1861de yaymlanan Lgatine bavurmak zorunda kalm. 1890'daki Trkeden ngilizceye Szlk bugne kadar yaymlanm Osmanlca lgatlerin en mkemmelidir. Bu esrarengiz dahiyi daha yakndan tanmak isteyenler Amerikann Ohio niversitesi aratrclarndan Carter V. Findley'in yazsna eilmek zorundadrlar. Bat dillerinde yaplm en ciddi biyografi onun imzasm tayor. rendiklerimizi yle zetleyebiliriz: ngiltere'nin Suffolk blgesinden Londra'ya gelmi be yanda bir yetim, bir aile dostunun yardmyla Christ Hospital'e yerletiriliyor. 1822'de Mathematical Sohool'dadr, okulun ok ykl bir program var: teknik bilgiler, denizcilik, trigonometri, haritaclk. Yabanc dil var m yok mu bilmiyoruz. Okuldan mezun olanlar ngiliz Bahriyesinden hizmet grrler. Redhouse mektebi bitirdiini syler ama bitirememi. 1826'da ahlkszl yznden tardedilmi. Sonra Akdeniz'e giden bir gemiye atm kapa. 1826'dan 1853'e kadar lkemizdedir. Gen Redhouse kabiliyetini stanbul'da

kefedecek, ilm inkiaf Os-manl devletinin hizmetinde gerekleecektir. stanbul'a gelir gelmez ilk ii Harbiye ve Bahriye mekteplerinin hocalaryla, Baiblideki Dileri erknyla tanmak olur. Bahoca shak Efendi'nin yardmyla Tercme Odasna girer. Burada deerli koruyucular bulur: Vefik Paa. Mehmet Namk Paa gibi. Tercme Odasmdayken bni Barata Seyahatnamesini evirir Trkeye. Sonra Hsrev Paann tercman olur. 1830'da Rusya'ya gider, belki Rusa renmek iin, belki de diplomatik bir misyonla. 1833'de stanbul'da. 1834'de Trke ngilizce Franszca Szlk. Bianchi Trkeden Franszcaya Lgatim yaymlad iin Redhouse'un kitab baslmaz. Sonra Redhouse'u ngiltere'de buluyoruz. Burada drt yl kalacak. nce eli Nuri Efendiyle mnasebet kurmutur sonra da Reit Beyle (Mustafa Reit Paa). Reit Beyin yerine gelen Sarim Efendi'nin Franszca hocasdr. Arapa ve Farsasm bir hayli ilerletmitir. 1837 38'de Sarim Efendi hocasn Reit Paa'ya yollar, stat artk onbe sene stanbul'dan ayrlmayacaktr. nce Babli tercme kalemindedir, sonra da Divan- Hmayun tercman.. Bu arada yeni bir szlk yazmaa balar. Bir ara bahriye tercman ve umur-u bahriye rasnda z. 1840'da Suriye'ye arlr. Walker'in maiyetinde alr. Fevzi Paann Msr'a teslim ettii donanmay getirmek zere Walker'la beraber skenderiye'ye gider. I84l'de Nian- ftihar alr. Tekrar Hariciye Vekaletinde mtercimdir. Lord Sradfort Caning stanbul'a bykeli olarak gelince hariciye nazn Sarim Paayla Caning arasnda mahrem aracdr. Balad szl sk bir almayla 1846'da tamamlar: Mntehebat- Lgt- Osmaniye. Ayn yl Paris'te yeni bir eseri yaymlanr:. Grammaire Raisonnee de Langue Ottomane (Osrnanlcanm lmi Grameri). Fuat Efendinin Kavair-i Osmaniye si neredilir. Sonra Erzurum'da ranllarla bir hudut meselesini halletmek iin kurulan bir komisyona mtercim tayin edilir ve drt yl heyetteki ngiliz temsilcisinin emrinde alr. 1850'de Encmen-i Dani zsdr. 1853'de shh sebepler yznden ngiltere'ye dner, yaz hayatm orada srdrr. 1853'den lmne kadar (1892) ngiltere'dedir. Hariciye nezaretinde ark dilleri mtercimi, bir nevi arpalk. 1881 64 aras Royal Asiatic Society'de sekreter. Krm sava Osmanl'ya kar alkay arttnnca ngiliz zabitam iin bir Vademecum yaymlar. 1856'da Trkeden - ngilizceye, ngilizceden Trkeye iki kk szlk. Bu arada KitabiMukaddes heyeti, Kitab- Mukaddesin yeni bir tercmesini smarlar Redhause'a. 1861'de ngilizce Trke Szlk, yaymlanr, 1890'da Trke ngilizce Lgat (A Turkish and English Lexicon, Constatinople) Kitab- Mani-Lehe adyla yaymlanan bu abide eser, Redhause'un stanbul'da bulunmay yznden hayli ksntlara uram, emsal ve evaitin byk bir ksm tayedilmitir.

Yazar 1861'de Trkler iin mufassal bir lgat hazrlamaa balamtr, adi: Klliyat-l Aziziye fil Lugat-l Osmaniye. Fuad Paa'ya bir mektup yazarak eserin bete birini tamamladn syler ve kitabna himmet edilmesini rica eder. Paa'dan cevap alamayan Redhouse iki yl sonra Musurus Paa'ya bavurur eserin drt cildini (cim harfinin sonuna kadar) tamamlamtr. Kitab yz ngiliz liras karl Trk hkmetine satmak niyetindedir, ylda bir cilt olarak eseri on senede bitirecektir. Sefir stanbul'a bu teklifi bildirir, Ali Paa aylarca sonra muvafakat cevab verir. 1885'e kadar kamus'u yazmaa devam eden Redhouse sonra; bu iten vazgeer. Yazlan o cilt stanbul'a yollanm fakat msveddelerin nerede kald hl renilememitir. Klliyat- Aziziyenin bulunamay dilimizin tarihi iin son derece esef edilecek bir kayptr. Redhouse her kelime iin Kur'an'dan, Hadis'ten, Arap ve Acem airlerinden ok geni rnekler vermi. O devrin kaytszl yznden bu gerek hazine bir yerlerde unutulup kalmtr. Lexicon'un stanbul'daki tbilerin cimrilii yznden makaslanan msveddelerinin tamam Eritish Museum'da kadirinas ilim adamlarn beklemektedir. ngiltere 1884'de bu kymetli evladna edebiyat doktoru payesini verir, 1835'de St. Mikael ve St. Jorj nianlaryla taltif eder. 1888'de ise bu nianlarn valye rtbesine lyk grlr. Zavall Redhouse. Doumunun 170'inci yldnmnde sana byk kabiliyetin ve paha biilmez hizmetlerinle mtenasip bir abide kurmak isterdim. Bu naiz hatrlatmay hogr.

Edebiyat Kamuslar
yi bir ansiklopedinin ayrc vasf: btn kucaklamak, ayrntlarla kaybolmamak ve daha sonraki almalar iin drst bir klavuz olabilmektir. Ansiklopedileri medeniyetlerin defter-i mali olarak tantmtk1. Fakat, insan bilgisinin hepsini kucaklamak iddias gtmeyen kitaplara da amz ansiklopedi adn veriyor. Sosyal limler Ansiklopedisi, slm Ansiklopedisi, Gzel Sanatlar Ansiklopedisi., gibi. Yazmzn konusu, edebiyatlar konu edinen kamuslar olacaktr. Hemen belirtelim., belli bal ansiklopedileri tantmak iin hazrladmz bu makale de ister istemez ansiklopedik olacaktr. Yani, Franszca ve ngilizcede hazrlanm belli bal ansiklopediler iinde yllardan' beri kullandmz etimizin eti kanmzn kan olmu kitaplar zerinde duracaz. Yazmz ne btn dilleri kucaklayacak, ne de btn ansiklopedileri. Franszcada yazlm ilk byk ve cihanumul Edebiyatlar Kamusu nu,

Bkz. Cemil Meri, Ik Dou'dan Gelir, Medeniyetlerin defter-i mali: ansiklopediler.

geen asrn sonlarnda Vapereau derlitoplu, rnek bir eser2.

hazrlam.

Aydnlk,

Vapereau, ann en byk allmelerinden biri. Edebiyat Yll ismi altnda yaymlad mevkutelerde dnya edebiyatn batan baa tarar ve ondokuzunc asr Fransasm cihnn fikir hareketlerinden tazesi tazesine haberdar ederdi. stadn ok deerli bir de adalar Kamusu vardr. li Paa ile bahyan .Kara Todori ve Musurus Paalar da iine alan bu zengin hal tercmesi kamusuda bizim iin ok faydal bir kaynak. Fakat Vapereau'yu yaatan gerek abide: Edebiyatlar Kamusu. O hazine kitab tanmam olmarnz ok hazin. Ve nerdeyse izah edilemiyecek bir gaflet. Aradaki yzlerce benzeri edebiyat kamusunu bir kalem geerek zamanmza gelelim. Asrmzn Bat irfanna eref veren ciltlik bir Edebiyatlar Ansiklopedisi ni insanlk 3 ktphanesine N.R.F. yaynevi armaan etmi 3. Gerekten yzaartc bir hazine. Bildiimiz, daha dorusu, bildiimizi sandmz ve hi bilmediimiz btn edebiyatlar o muhteem mecellenin binlerce sayfas iinde tecesssmze arzedilmi. Cehaletimizin sonsuzluunu idrak etmemiz iin fihristine bir gzatmak yeter de artar bile. Bu son ansiklopedi alfabetik olarak tertip edilmemi ye tabiatyle Fransz edebiyatna aslan pay ayrlm. Edebiyatlar sarayna Dou revakndan giriyoruz: Hint, ran, in, brani edebiyatlar.. Hibir lke unutulmam. Hibir lke ve hibir a.. Bizim iin eserin bir benzerini yazmak deil, soluk bir tercmesini yapmak bile kolay kolay eriilemiyecek bir lk. imdi de ok daha mtevazi, fakat bizim iin belki daha da faydal bir kitaptan sz edeceim: Cassell's Encyclopaedia of Literatre, Edited by S.H. Steiniberg. lk defa olarak 1953de baslm. ki byk cilt, sayfalk bir nszden sonra yazarlarn adlarn ve nvanlarm sergileyen yirmibir sayfa. Eser, ksma ayrlm. Birinci ksm, genel konular kucaklyor; a Dnya edebiyatlarnn tarihesi, b Edebiyat ilgilendiren ana meseleler. Matbaa ve yaym; Mukaddes Kitaplar; Metin yorumlar; Aforizm, epigram, mizah ve nkte, kurgu bilim... klasisizm, mitoloji, romantizm., vezin, retorik, deneme., polisiye, romanlar, tabiatst hikyeler, topyalar ve btn edebi neviler.. Sansr, telif.
2 3

Vapereiu, Dictionnaire niversel des Litteratures, Hachette. Paris 1884.,272

Raymond Queneau ynetiminde, her biri Fransa'nn en ehil kalemlerinden km makaleler. Encylopedie dela Pleiade: Histoire des Litteratures. Gallimard. NRF. Paris 1958. 3 cilt. I Litteratures anonyrnes, orientales et orales (Anonim ve Szl Edebiyatlar, Dou Edebiyatlar) II Litteratures occidentales (Bat Edebiyat-, lan). III. Litteratures Frinaises, connexes et marginales (Fransz ve Fransz Dili Edebiyatlar, Marjinal Edebiyatlar) hakk, tercme. Bu blmde beyzellibe makale var. Uzunluu iki satrdan onbin kelimeye kadar. kinci ksm: 1914 den nce lm yazarlarn hal tercmeleri. nc ksm: 1914'den sonra yaanlar. OrtaAvrupa ve Asya yazarlar iin ayrlan yer, hretlerine kyasla, fazla grlebilir diyor nsz. Fakat bu yazarlarn ngilizce veya Franszca gibi yaygn Avrupa dillerinde hazrlanan benzer mracaat kitaplarnda yer almad dnlrse, davranmz hakl grlebilir .

Evet, biz olsa olsa, CasselFin Edebiyatlar Ansiklopedisi'ni rnek diye alabilir veya dilimize kazandrmak isteyebiliriz. Elbetteki, btn bu ansiklopediler kltr dnyasnn ortak emei ile hazrlanabilmitir. Onlarn elindeki teknik imkanlardan da klliyen mahrumuz. Ama bir ansiklopedi hazrlamak isteyenler elbetteki bu rnekleri incelemek, Batnn tecrbelerin den faydalanmak zorundadrlar. Hocasz kemal olmaz. 28 Eyll 1980'de unlar yazmm gnlme: Dergahn Edebiyat Ansiklopedisini kartryoruz. Bir mezarlkta dolar gibiyiz. Sevgi yok, kin yok, scaklk yok. Yazs silinmi, yosun balam mezar talar. Zavall memleket! Naci'nin Istlahat- Edebiye si de kiilii olmyan bir kitap. Bir Rtiye mualliminin, yeni yeni kanatlanan gen kabiliyetlere yol gstermek arzusu ile kaleme ald mtevazi bir eser. Kimler faydaland o kaynaktan, ne kadar faydaland? Cevap vermek zor. Lugat- Naci de, renksiz kokusuz. Yazar kavga etmiyor. Bu kitablar kiiliini saklamak iin yazm sanki. Zaten rahmetli, yalnz iir syledii yahut dmanlarna att zaman kendisi olabiliyor. Ama hakszlk etmeyelim. Naci bir rdiye hocasdr. Kafay ekmedii, fkelenmedii zaman ukal ve sevimsiz. Thir'l Mevlevi'nin Edebiyat Lgat i daha deli daha scak. Kitab okurken, yazar karnzdadr. pelki de medrese ile tekkenin fark. Derghn Ansiklopedisinde; ne Naci'nin souk, fakat cidd kiilii var; ne Thir'l Mevlevi'nin laubali derbeder kalenderlii. Talihsizlik urada ki mazeretleri de yok. Yirminci asrn son eyreinde yazyor. Meydan-Larousse para kazanmak iin giriilmi foir teebbs. Trk Ansiklopedisi, brokrasinin bir dentisi. ikisi de bir humma'nn, bir heyecann, bir ajtin eseri deil. Onun iin l dodular. Trkiye'de ne bir Bayie yayabilirdi, ne bir Diderot. Bizim Larousse'umuz: emseddin Sami. Derghlar bu denemelerden sonra, sahneye ktklar iin daha az kusurlu olmak zorundaydlar. insan bir Kza Tevfik neslini iin sizliyarak anyor. Bayle'ler, Diderot'lar cihangir bir snfn ncleri veya ideologlar idi. rm bir toplumca dev yetimez. Ama ansiklopedi yazmaa kalkmann asgari artlar vardr. Bir Vapereau'nun Edebiyatlar Lgati eriilemiyecek bir zirve olmasa gerek.. jsle var ki delikanllarmz Vapereau'yu grmemilerdir. Cassell'i de tanmazlar. N.R.F.'in Ansiklopedisini ise, okuyacak seviyede deildirler. Samimiyetsizlik kitabn isminden balyor: Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. Biliyoruz ki, delikanllar ok etin, bir yolculua tek balarna kmlardr. Bir bn'l Emin Mahmut Kemal beyin irfanndan da mahrumdurlar. eitli ihanetlere uram ve

bekledikleri yardm bulamamlardr. Tadklar ykn altnda ezilmemeleri takdir ve tebrike lyk bir himmet ve cesaret rneidir. Trkemiz ilk defa olarak bu hacimde, bu kesafette bir edebiyat kamusu kazanmtr. Teferruata ait kusurlar zerinde durmak neye yarar? Eser bir ilim abidesi olmasa bile bir iyi niyet ve yorulma bilmeyen bir emek aheseridir. Btn gnlmzle tamamlanmasn diler, yani basklarda daha kmil ve ismine daha layk bir ansiklopediye sahib olacamz ummak isteriz.

0EVAK VE SARAY
nszleri atlayanlar yaratcya sayg duymayanlardr. Yaratcya, yni insana. Bazan revak, saraydan daha muhteem: bn Haldun'un Mukaddime si. Bazan revak, saray kadar muhteem: Dusaubc'nun Juvenalis tercmesine yazd giri, Juvenalis'in kaleminden kmasna heybetli.. k ve glge ile ilenmi ikiyzelli sayfa. Minnetten ok isyana yatkn insan kalbi. Homeros'un sesinde bile zaman zaman hn ve isyan hklamyor mu? diye balyor Dusaulx ve hicvin tarihini anlatyor. Bazan yaratc btn ustaln revakta tketiyor. Saray inaya yetmiyor mr. Bucklein ngiliz Medeniyeti Tarihi, bn Haldun'un Mukaddimesi gibi bir giri, bir revak. Kurulmak istenen, ama kurulmayan bidenin kendisini dnn. Hugo'nun Cromwelli, l domu bir kitap. O garib dramn son okuyucular msralardaki velveleye k bir ka Hugoperest. Ama mukaddime bir mektebin, bir tahasss dnyasnn bayra. Cromwell Mukaddimesi olmasa, Namk Kemal Celaleddin Harzemah Mukaddimesi ni yazamazd. Bu nrtkaddime de birincisi gibi, ihtiaml bir revak. Uzun zaman Trk edebiyat Harzemah mukaddimesine dayanacaktr. Tanpmar'a gre, yenilik edebiyatmzn bir beyannamesi dir mukaddime. (Cromwell mukaddimesi,277) ile Harzemah mukaddimesi arasndaki benzerlikler iin bkz. Cevdet Perin, Tanzimat Edebiyatnda Fransz tesiri). Makber mukaddimesi de, daha sonraki Trk nesrinin inkifnda byk pay olan bir bide paras.

ARAPA RENMEK
mer Faruk, bir Amerikan niversitesinde hoca. Konusu: slmiyet eitli mabetlerde dolatktan sonra, hidayete ermi. Koyu ve inanm bir mslman. Vahdet dncesine bir para da Spinoza'dan gelmi. Fakat asl mridi: Malcorn X. Deli mi, dhi mi, bilmiyorum. Muhakkak olan u ki bir Amerikan niversitesinde hoca. Hayatm ilay kelimetullah'a vakfetmi, hi de abuk sabuk konumuyor. slm'n insanlk iin tek kurtulu olduuna inanyor. amzn akn aydnlarna seslenirken protestan bir Amerikalnn btn kltr mirasna dayanmaktadr. Yani bu iei burnunda mslman, geri kalm

lkelerin apal aydnlarndan ok farkl. Politika, karar vermek mevkii, diyor. Mslman politikann dnda kalamaz. Ve szde mslman lkelerin. genliine ilk tavsiyesi Arapa reniniz. Mekteplerinizde Arapa okutmal. Kendisi, slm fkh zerinde almaktadr. smini bile bilmediim bir ok slm fakihinin amz insanna yol gstereceini iddia etmektedir. 1980'de neredilmi nefis bir mlakattan reniyoruz bunlar. Konumay yapan Erzurum niversitesinde bir asistan. Ka kii okumu, ka kii zerine dnm. Allah'a malum. Kimsenin hgiye, tefekkre, tarihe tahamml yok. Marx, tadsz ve ukal bir yol arkada. Onun yerini Ddbray'ler, Ghe Guavera'lar ald. Silah kapnca 'belli cinayetler ileyecek, kurulu dzeni serseme evirecek ve kala gz arasnda iktidara kurulacaksn. Sol'un bu acelecilii mslman genliini de yakalama benziyor. ran'daki inklap da, Gney Amerika'daki ayaklanmalar gibi meccani bir zafer salayacak ve btn insanlk takdir-i ilahi sayesinde islm'n stnln temsil edecekti. Ayn sihri dnce, sosyal meseleler nnde ayn uursuzluk. Anlamak istemiyoruz ki hi bir zafer bedava kazanlmaz. Mucizeler anda yaamyoruz. etin ve skntl hazrlklara ihtiyacmz var. ran veya Turan; veya Gney Amerika, uyankken grlen birer rydr. Hi bir inkilp birikimsiz olmaz. Hi bir inklap bir ithal met deildir. Ne kadar yazk! Bir mer Faruk'un irfan ve iz'am ile yarm kuracak mslman genliimizin idraksizliini mukayese edince, yzmz kzaryor. mer Faruk slm' tanmak iin ilk adm Arapa renmektir diyor. Bu ihtiyac duyan ka Trk aydn var? Brakn Arapa renmeyi, Osmanlcadan ne haber? KT'lerde istanbul Darl Fnnuhda Arap Edebiyat okutulmu. Badatl Mderriszade Mehmet Fehmi efendi derslerini Arap Edebiyat Tarihi adyla yaymlamaa balam. Cahiliye devrini ele alan birinci cilt dokuz yz sayfalk bir hazine. Kapan aan ka kii var? Hazretin hal tercmesini hi bir yerde bulamadm. stat bizim grmemize, okumamza imkn olmayan balca me'hazlar taram. Bir Huart'dan, bir Blachere'den daha byk bir selahiyet. Humeyni'nin beyanatlar varken Fehmi efendiyi kim okur? William Jones'un Muallakat tercmelerini dnyorum. Edward Said'in ithamlar geliyor aklma: Oryantalistler ajandrlar. Belki doru. Ama neyin ajan? Adam Farsann zamanmza kadar muteber bir gramerini Franszca olarak kaleme alm, Ndir ah tarihini Voltaire'in diline kazandrm. Osmanl Edebiyatnn ran ve Arap edebiyatlar iinde ok orijinal bir yeri olduunu delilleriyle isbat etmi. Ajan bu mu? Biz yarm asr nce yazlan bir Arap Edebiyat Tarihi nden habersisiz. Ne mrl Kays' tanyoruz, ne Sk ul kkaz'. Ajan biz miyiz acaba. Batllar m? Sol'un yerli eyhlislamlar Saint Simon'u okumaynz diye fetvalar sdar eder, sa M. emseddin'in slmda Tarih ve

Mverrihler ini unutturmaya alr, Fehmi efendi'nin abide kitab unutulur ve unutturulurken bu l kalabaln tecesssn hangi israfil suru canlandrabilir. mer Faruk elbetteki dikkati ekmez. Burke hakkndaki makaleyi evirirken bunlar dnyordum. Burke, kendini korumak isteyen bir dnyann peygamberi idi. Yayan ve yayacak olan bir dnyann. Tutucu imi. Sevsinler tutuculuu! Burke'n dedii gibi, can- gnlden yaplan her ey gzeldir. Biz hi bir eyi can- gnlden yapmyoruz. Onun iin davranlarmzda ciddiyet ve samimiyet yok. Acaba harfler deimese, netice ok mu farkl olurdu? Birikim yokluunun btn gnahn harf inklabna ykleyebilir miyiz? Sanmyorum. Cezmi Erturul'un Dil ve Edebiyat ile Fehmi efendinin Tarih-i Edebiyat- Arabiyesi ayn ylda yaymlanm. Osmanl byk bir sava iindedir. Her iki eser de yank uyandrmamdan yok olup gitmi. Pekiyi, 28lere kadar kimse eilmemi mi bu kitablara? Cezmi Erturul da Fehmi efendi de tannmam birer insan. Birincisi intihar etmi, ikincisinin akbeti mehul. Erol Gngr'n Hicretin 1500. yl mnasebetiyle yaymlad kitap henz hi bir yank uyandrmad. Samiha Ayverdi'nin Klelikten Efendilie adl risalesi de unutulup gitti. Trk toplumunun Sfat- kifesi kadirinaslkdr. Trk toplumunun ve lme mahkum btn kavimlerin.

OSMANLI ARAPA BLR MYD?

Yksek slm Enstitsnde renimini tamamlayan gen bir arkadam vard. eitli niversitelerde asistanlk imtihanna katld. ngilizceden daima baarl oldu, Arapadan baarszla urad. Oysa mamHatip mezunuydu. Demek ki gerek mam-Hatip, gerekse Yksek slm Enstits, Arapa retmiyordu. Kendi tahsil yllarm hatrladm. Rtiyede drt yl Arapa okumutum. Lisede de drt yl.. Bu mddet iinde Fransczcay pekla skebilmi tim. Ama Arapa Jher zaman mehulm kalmt. Oysa Osmanlcay ok iyi biliyordum. Muhitimde Arapa konuulurdu. Hocalarm saygdeer kiilerdi. Neden renememitim Arapay? Snf arkadalarmn da hemen hepsi az ok Franszca rendi. Ama hi biri Arapay skemedi. Rtiyede, Beyrut'ta baslan Reid E-artn'nin Sarf ve Nahiv kitablarn okumutuk. Arapa hocamz, Kuran da retiyordu. Lisede Duru el Kavvs isimli bir sarf kitab okutuluyordu. Tehzib el Ahlk isimli bir kitaptan da faydalanyorduk. Sonra, mer Yahya adnda bir ir, hocamz oldu. Ve bize Kelile ve Dimne'yi sktrmee alt. Okuduum lisede Arap talebeler de vard. Umumiyetle Arapa konuuyorlard. Hocalarmzn bir ou da Arapa konuuyorlard, zaten ya Araptlar veya Arapa biliyorlard. Neden Arapa renememitim? ahs bir tembellik sz konusu olamazd. Eski bir idadi mezunu olan babam bana kyasla Arapa biliyordu. Ama bu bilginin hudutlar neydi?

Suali umumiletirmek ve 'Osmanl Arapa biliyor muydu? eklinde ortaya atmak daha doru olacak. Cedleimiz Arapay ne kadar skmt acaba? Bir Namk Kemal gerekten biliyor muydu Arapay? Kemalin kltr dili Arapa myd, Franszca m? Ayn suali Muallim Naci iin de tekrarlayabiliriz. Elbette ki Naci, belli bir hudut iinde de olsa, Arapa biliyordu. Ama Franszcadan tercmeleri, Arapadakilerden daha byk bir yekn tutar. Geri sim Efendi, mehur Firz bd Kms'un o dnemde hlsa etmi, Trk aydnlarna bavurabilecekleri bir kaynak salamt. sim tercmesinden ka kii faydaland? Ve o kaynak yardm ile hangi kitaplara bavurul-du? Sleyman Nazif, btn ciddiyetine ramen, Farsay bildiini fakat Arapaya o kadar hkim olamadn itiraf etmekten ekinmez. Medrese, Arapaya ne kadar yer veriyordu? Geri Beyn, Bedi' ile ilgili bir ok kitaplarn Trkesi, mesel El Telhis vel Mutavvel tercmesi okutuluyordu. Cevdet Paa da Belgat- Osmaniye ye Arap irfannn zbdesini aktarmt. Paa, neden Belgat' Arapa kaleme almak ihtiyacn duymam? Onsekizinci asrda, Katip elebi, Kitabiyat Ansiklopedisi'ni Kef-uz Zunun ismiyle Arapa yaymlamt. Onaltmc yzylda yazlan Mevzuat-l Ulum ise, Osmanlcadr. Demek ki, Yksek slm Enstits'n bitir en gen arkadan da, benim de Arapa renemeyiimiz, ok tabi idi. Hereyden nce itima bir tahrik ve anane kurulmamt. Kald ki Arapa veya Farsa okutacak ka hocamz var? nce Osmanlcay okutsak daha iyi olmaz m? Bence, mesele, kendi ilmimizi, kendi kltr eserlerimizi okuyup anlamaktr, tesi teferruattr. Osmanl: 1ar da hi bir dnemde Arapa bilmiyorlard. Bu itibarla, gnmzn g artlar iinde, bugnk nesillerin byle bir gayreti gze almalar tam bir hayal olur. Esasen, saik yok, motivasyon yok. Arapa dilimize, kemiimize girmemi ki. Niin reneceiz? Se~ v bebi nedir? Btn Arapa kitaplar nasl olsa ngilizFranszca veya dier bir bat diline evrilmitir.

DL KURUMU, DL AKADEMS
Milletlerin tarihinde Akademiler ok byk bir rol oynamazlar. Bilhassa bizim rnek aldmz Fransz Akademisi ancak bir mahittir. Yazarlarn kulland en gzel dili tespit etmek gibi bir vazife yklenmitir, ne kelime uydurur, ne sarf ekillerine mdahale eder. Kurulduu gnden beri, Akademinin vazifesi sadece mevcut mahhas kelimeleri atarak daha ok mcerret dnceyi ifade edebilen kelimelerin zerinde durmak, onlan belirtmektir. Akademi, ancak anariye dur diyebildii lde, bir otorite salayabildii lde, bir inzibat unsuru olduu lde ie yarar. Akademinin bu vazifeyi yapabilmesi de Akademiye seilen insanlarn vasflarna baldr, yoksa Akademi kendi kendine hi bir ey deildir.

Vaktiyle Encmen-i Dani'in muvaffak o lam ad an dal, gerek ihtiya olmad takdirde, bu eit messeselerin mrl olamayacann bir iareti olarak grlmelidir. Encmen-i Dani aslnda ok iyi niyetlerle kurulmutu. Fakat hi bir ey yapamadan snp gitmitir nk, itimai bir ihtiyaca cevap verememitir. Dil Kurumu, Dil Akademisi gibi messeseler zerinde, bundan elli yl kadar nce de mnakaalar yapld, dergiler anketler dzenlediler. Yakup Kadri'nin bakanln yapt komisyon bir ok anketler yaymlad ama alnan cevaplarn ou, Akademiye ihtiya olmad yolunda idi. Atatrk bir Dil Akademisi kurabilecekken, aydnlar arasndaki tereddt ve phe zerine Dil Kurumunu kurdu. uras muhakkak ki, gerekten Akademi azas olabilecek vasfta insanlarn ortaya kmas, ehliyetlerini ispat etmeleri, drst olmalar, samimi olmalar, Trk diline gnlden bal olmalar artyla bir Akademi her zaman faydal olabilir. Bugn de bir Dil Akademisi ku-rulabilmesi iin, Akademi yelerinin vasflar tespit edilmelidir hereyden nce, hem de ok belirgin bir .ekilde. Yakn tarihimizde, bedbaht savalarn yol at bir blnme oldu nesiller arasnda. Biz anakkale'yi yedek subaylarla yani aydnlarla yaptk. Byk bir aydn kaybyla kar karya idik. anakkaleden sonra da, baz aydnlar memleket meselelerine, bu arada dil meselesine de, eildiler, belli hal areleri tavsiye ettiler. Mesela Cezmi^ Erturul, Celal Nuri, Abdullah Cevdet, Hseyin Kazm Kadri... Bu byk aydnlarn tavsiyeleri dinlenmedi. Aslnda bugn iinde bulunduumuz boluk, maziyi iyi tanmaymzdan domaktadr. Bu itibarla hereyden nce bu konuda biz-den ncekilerin neler dndn, heler tavsiye ettiklerini bilmek, yazdklarn yeni harflere evirmek, okumak, okutmak, tartmak zorundayz. Neden bu ekilde dnyorlard, nerelerde hata yapmlard? Celal Nuri, birinci anayasa komisyonunda zabt katibiydi, sz dinlenen gerek bir aydnd, ok da tannyordu. ki Bat dilinin yannda Arapa ve Farsa bilen, dil konusunda da ok selahiyetli bir insand. Trk nklab isimli kitabnda bu konuyla ilgili fikirlerini de yazmtr. Ama biz bu metinden habersiziz*. Cezmi Erturul Lisanmz ve Edebiyatmz isimli risalesinde ayn konuyu ele almtr ama bunr(l) Bkz> Tunuslu Hayrettin'den Cell Nuri'ye s. Lisan Bahsi, Elif-ba Meselesi, Lisan Hakknda. 109 v.d.

dan da habersiziz. Hatta ilgisizliimiz, cehaletimiz o kadar efsanevi bir buut kazanmtr ki gnmzde yazlm saylabilecek bir smail Habib'in Dil Davas isimli kitabndan bile habersiziz. Bizden ncekiler, dil konusunda ne gibi eyler tavsiye ettiler, bu tavsiyeleri neden tutulmad, bugn bunlar gz nnde bulundurulabilir mi? Bir smail Habib'in ortaya att dva hatrlanmadan, ele alnmadan, delilleri rtlmeden veya

kuvvetlendirilmeden konuya eilmek ok hataldr. Konumak, dnmek, hl areleri aramak, ancak belli bir zemin zerinde meseleler tespit edildikten sonra mmkndr. Havadan konumak olmaz. Ne sylyorsunuz, neye taraftarsnz, neye itiraz ediyorsunuz, bunlar yazl metinler halinde tespit edelim, zerinde tekrar d-nebilelim, tekrar tartabilelim. Yoksa sadece konumak havada kalyor, hi bir yere de gtrmyor insan. Bir Dil Akademisi Trk insanna ne getirir? Trkiye'de dil uuru olmadan Akademinin bir mucize yaratmas beklenemez. Kald ki bugn sz dinlenen, yksek sesle konuabilen, bunu birok eserlerle, makalelerle boyuna tekrar eden Dil Kurumudur. Bu Kuruma kar kacak bir messesenin Kurum'dan yksek bir ehliyeti olmas, onu unutturacak hazrlkta olmas gerekir. Yoksa siyas iktidarn bir iaretiyle, bir takm danmanlarn keyfine gre seilmi bir Akademi, bence, hi bir i gremez, topyadan baka bir ey deildir. Fransz Akademisi, Fransz dilini sokan taarruzundan, cehaletin taarruzundan korumu, bir inzibat vazifesi grmtr. Meru bir vazife. Ama Fransz dilinin szlklerini yazanlar Akademinin dndadrlar. Bir Ldttre, bir Larousse... Bizde de lgat teebbs Akademinin dnda kalacaktr. Dil Kurumu'nun dahi dnda kalmtr. Bir Hseyin Kadri, bir emsettin Sami, gnmzde bir Mehmet Doan... Lgat yapmak Akademinin vazifesi olduu halde Akademinin dnda kalm, dnda gelimitir. Bu Bat'da da byle olmutur, bizde de. Trk dilinin kelimelerini tespit etmek vazifesini fertler yapmaktadr. Kullandklar 'kelimelerle Trkeye nizam verecek, istikamet verecek olanlar yazarlannz, dnce adamlarmzdr. Bu uydurma dil konusunda namuslu kalabilenler, bir elin parmaklan kadar azdr, herkes ahsiyetinden fedakarlk yapmtr (Yahya Kemal gibi bir ka aydn bunun dnda tutuyorum) Bu uydurma dilin bir hain virs giibi, kanser mikrobu gibi hepimizi sard n, kafalarmz tahrip ettiini, hayatm boyunca esefle mahade ettim. Gerekten drst kalabilen, kendi kalabilen, menfaatlerin dna kabilen parmakla gsterilecek kadar az. Saflan sklatrmak lzm, Akademi olsun veya olmasn btn imknmz kullanarak yazmak, konumak mecburiyetindeyiz. Evet bir Dil Akademisi kurma dncesi dahi byk bir hadisedir, bir uurun ifadesidir ama Anayasa icab kurulacak bir Akademi, dil meselesini halledemez, bu, fertlerin iidir, ferd gayretlerle halledilebilir. Kurulacak bir Dil Akademisi, birtakm vatandalara selahiyetler verecek, seslerini daha ykseklere karmalanna frsat verecek. Bunun ise Dil Kurumu faciasn devam ettirecei korkusundaym. Artk bir Yahya Kemal'in, bir Refik Halitln yaad devirde deiliz, bugn Trkeyi salahiyetle temsil edecek kimse yoktur, son nesil gitmitir ve biz hepimiz o statlar karsnda sadece yabanc bir kalem sahibiyiz,

sesimizi ne kadar yksek kartrsak kartalm, onlarn dil konusunda sahip olduklar otoriteye sahip olamayz, Korkum kendi cehaletimizden, kendi gayretsizliimizden, kendi tembelliimizden ileri geliyor. Ben, kendimize gvenemediim gibi Akademiye de gvenmiyorum. Akademinin etrafnda toplanacak insanlarn siyasi gruplarn kurban oimyacaklanna, gerek bildiklerini gerek olarak devam ettireceklerine inanmyorum. Entelektel, maalesef Trkiye'de drstlk vasfn oktan kaybetmitir. Entelektel, siyasi mevkilerden Caize ve mevki koparmak isteyen bir mahluktur. Haysiyeti kalmyan entelektelin, dil konusunda da byk bir haysiyet ve fedakarlk gstereceini mit edemiyorum. Yanl anlalmasn, ben Akademinin aleyhinde de deilim, sylediim u. Akademi kendi kendine olmaz, itimai bir ihtiyacn cevabdr. Cemiyette Akademi dnda da allabilir, lgat yazlabilir, mazideki aheserler evrilebilir, yani gemile bir kpr kurulabilir. Ama btn mesele ferd gayrete inhisar ediyor. Akademi' olsunveya olmasn, milletin dvasn, milletin takdiri yrtmektedir ve yrtecektir. Korkum, Akademinin salayaca otoritenin ktye kullanlmas, suistimal edilmesi, korkum, yazar olarak aydna ve fikir adamna gvenmeyiimden.. A (2) Ahmet Kabaklnn ynettii Anayasada Dil Akademisi konulu ak oturumda Cemil Meri'in verdii cevaplarn bir zeti, Trk Edebiyat, aylk fikir ve sanat dergisi, eyll 1982.

SLM'DAN NCE RAN EDEBYATI

ran... btn Asya kavimlerinin zaman zaman konakladklar kervansaray; medeniyetlerin drt yol az. O lkede kla yaz kucak kucadr, kzgn lleri karlar ereveler, orak topraklarn barnda rmaklar gizlidir... Nerede Hkt'in hazinelerini bir masal sultan cmertliiyle datan tabiat? ran'da hayatn ilk kanunu savatr. Hazer kylarndan kopup gelen kvrck sal Ary allar bu yavuz tabiat, kanlaryla yourarak vatanlatrdlar, ller aln teriyle suland iin vahalat. Eski ran n inanlarn ekillendiren, bu etin kavgadr. Efsaneyle kaynaan bir tarih. Eski imparatorluk lan iskambilden atolar gibi deviren kuzeyli aknclar... Yklan mabetler, zincire vurulan hkmdarlar ve ehinahlar sarayna bir altn nehri gibi akan hazineler. Cennet bahelerinde yaanan binbir gece masal, cariyeler, harem aalar, entrikalar. Sonra yatana ekilen sel, ran yiierinin kanl mzraklarla izdii ftuhat haritasn parampara eden Makedonyal svariler. plii kopan bir kolye gibi dahveren skender mparatorluu, Iran gklerine yeniden kanat geren Simurg. Ve nihayet ategedelerin titrek n ebediyen dolduran gmrah nur: slmiyet.

Zaferden zafere koan Arya beyleri edebiyat hor gryorlard, grzle nasrlaan penelerine kalemi yaktramadlar. Darann, Bihust'un granitlerinden ykselen sesi, bir cellat satn kadar souk ve rperticidir, belli ki kalbi de granitten. Dev itahl babular iin uralmaa deer megale vard: cenk, av, ve ak. Halk, derin bir cehalet iindeydi. Bunun iindir ki, eitli medeniyetlerin mirasna konan ran, dnya edebiyatnda ok mtevaz bir miras brakabildi: Anquetil Duperron'un (1731 1805) sonsuz fedakarlklar pahasna karanlklardan kurtarabildii Avesta, rann eski geleneklerini dile getiren pehlevice yazlm dank sayfalar, armha gerilen hkmdarlarla marur ehinahlann menkbelerini ebedile tiren be kitabe... Firdevsi, altm bin beyitlik destann bu geleneklerle yourdu, ehname adl muazzam aMdede mermer birer stun selabeti kazanan bu silik hatralar, dehann kudretini ispat ettikleri iin sayfalarmzda yer alyor. ran destannn kaynaklarnda ne var? Maaralarmda yldzlar barnan kutsal da, gm yeleli atlar gibi ahlanan lmszlk rma, glgesinde kutsal boann brd hayat aac ve Ahura-Mazdann ktan taht nnde diz ken Zerdt. Balangta ne vard? Ik ve Sz. Gklerin sz olan Ik ve gnllerin olan Sz. Gne lkeleri aydnlatr, sz milletleri. Zaman, kelimelerin alevini sndrse de, kllerin altndaki kvlcmlar bir nefeste yldzlar, fecrin ilk prltlanyla konumaa balar gk ve toprak, maaralar, rmaklar, ormanlaryla cevap verir. Sonra gne susar, yldzlar konuur. Yalnz l, yalnz lm dilsizdir. Ik ve Sz. Sonra ilk insanla ilk boann yaratl ve mutlak bir saadet iinde geen altbin yl Nihayet ilk iftin dnyaya gelii: Mahya ve Mahyana. lk yalan, ilk gzyalar, ktlk tanrs Angramenyu'nun sahneye k, canl ve cansz, btn varlklarn iki dman kampta kmelenmesi: Ahuramazda ile Angramenyu, kla karanlk, hayatla lm, hakikatle yalan... Altn kanatt Amapantlarla tun bedenli devler, altbin 30i srecek olan bu kozmik kavgann balca kahramanlar. nsanolunun yeri elbette ki k ordusunun ate hatt olacakt, topran barndan altn baaklar fkrtacak, dilsiz lleri ku cvltlanyla enlendirecek, devleri zincire vuracak ve prl prl bir dnya yaratacakt. Kutsal Kitap, bu etin savan yanklaryla dolu. te Angremenyu'nun srtna binip dnyay dolaan Tahraurat, cinleri cehenneme tkan Cemit.. Cemit'i sarho eden ikbal. bal ejderhann (Dahhak) ran lkesinde bin yl sren saltanat, insan beyinleriyle beslenen o korkun canavara

kar ykselen isyan ve istiklal bayra: Demirci Feridun ve Demavant dalarnda zincire vurulan Dahhak...

Kave,

te alarn karanlnda ate bcekleri gibi ldayan hatralar. Tarihin kapsnda dinlenen efsane. Din metinlerin tozlu sayfalarnda kllenen o kvlcmlar, dehann byl nefesiyle fecirlemeseydi, btn bir milletin ruhunu stmayacak, kara gnleri aydmlatmyacakt.

BNBR GECE LE MUKADDME

Hikyenin hasm Asya sylemi. Ama pek ciddiye almam hikyeyi. Ynlar her ada hikye dinlemi, hikye okumu. Edebiyat dnyasnn kanun koyucular, masala da, kssaya da kmsiyerek bakjn. Bat romannn eriemedii bir ahika: Binbir Gece, Dau'dan ok Bat insannn haylini kanatlandrm. nsanln Komedya s, ondokuzuncu asr Avrupalsn a seslenen bir Binbir Gece. Gargantua ile Pajtagruel o bitmez tkenmez kitabn bir ka rtephas. spanyol romannn tm Don Kiot da dahi o kaynak kitaptan fkrma benzer. Pikaronn ls, Binbir Gece'de. Andre Gide, hi bir zaman kitabn bysnden kurtulamam. Bizde neden Gide yok? ocuk Gide, okumay sker skmez eline iki kitap tututurulmu: Kitab- Mukaddes le Binbir Gece. Yni btn Dou. O iki kitab anlayarak, sindirerek, severek okuyan ka Trk aydn var? Ne Kitab- Mukaddesi kavryacak irfan seviyesine ulamz, ne Binbir Gece Masallar'n. zlerek altn izelim: dilimizde hl okunabilecek bir Binbir Gece yok. Kitab- Mukaddes var m sanki? nsan btn zaaflar ile yakalam Asya, uuru ve uur altn, hi bir pein hkme kaplmadan, aydnlatm. Hazinelerimizin hepsini Batl hocalarn himmeti ile tanyoruz. Gide'nin bir yumurcakken ezberler gibi okuduu Galland tercmesini ben yirmi yalarnda kefettim. Soluk, sisli idi edilmi, Franszlam bir Binbir Gece. Mardrus'n on alt cilt tutan nefis tercmesini elli yalarnda kartrabildim. Dou'nun en byk bedbahtl kendine yasaklar icat etmesinde. Binbir Gece'yi okuyanlar, gizli bir gnah iler gibi kartrm o canm kitab. Duyduu zevkten utanm. Bu utan duygusu hakikatte bize mahsus bir zaaf deil. Bir Tkidides, inkr kabul etmez tecesssne ramen, Satirikon'dan habersizdir. valye romanlarn yasak eden arlken, bo zamanlarn o hikyeleri okumakla geirirmi. Drdnc Murat da rib l leyi vennehar iken meyhaneleri kapatmam m? ark iin hikye istimnaya benzeyen mekruh bir zevk kayna. Galiba Batldan farkmz kabuklu hayvan oluumuzdan ibaret. Mukaddime de rfta beklemi asrlarca. bn Haldun'u btn derinlii ve btn yenilii ile ne Pirizade tanyabilmi, ne Cevdet Paa. Avrupa, bir ok sulandrlm Mukaddimeleri okuyup bn Haldun'un keiflerini yeniden kefettikten sonra, Tunuslu dhiyi anlamaa balam. Fransa insan zeksnn

sekreteridir deil.

sz

bu

bakmdan

yabana

atlacak

bir

hkm

Sanyorum ki Mslman Dou'nun insan zeksna armaan ettii binlerce eser arasnda tazeliini hi bir zaman kaybetmeyen vahiy eserlerini bir yana brakrsak iki aheser var: Binbir Gece ile Mukaddime.

ARAP EDEBYATI
Edebiyat tarihi, Bat'da da ondokuzuncu asrn sonlarna doru ilm bir hviyet kazanan bir alma alaldr. Divan airleri ok defa medreseden yetimilerdi. slm dnyasnn belli bal edebiyat mahslleri, yabanclar deildi. Hemen her airin divannda Farsa iirler yer alrd. Arapa daha etin ve kutsiyetle haleli bir dil olduundan Farsaya kyasla daha az bilinirdi. Osmanl aydnlan sk sk ziyaret ettikleri slm dnyasnn muhaliedtn, bir eit has baheleri sayarlard. Sadi'nin Glistan ve Bostan Cumhuriyet'e kadar Ediye talebelerinin tecesssne akt. Bununla beraber kalabaln okuyabilecei derli toplu bir edebiyat tarihi tertip edilmemiti. Muallim Naci Arap ve Acem edebiyatnn belli bal heserlerini her frsatta tantmaa almta'. Ama ilk ran edebiyat antolojisi, Ser mednShan bal altnda Hseyin Dni tarafndan hazrlanmtr. 1909'da stanbul Darlfnunu Tarih-i Edebiyat ran mderrisi olan bu zat, Tercme-i hal ve erh-i mer Hayyam da dilimize kazandrmtr. lk Arap Edebiyat Tarihi de Badatl Fehmi bey tarafndan Da rlfnuda tedris edildikten sonra stanbul'da bastrlmtr Dokuzyz byk sayfa tutan bu ok deerli eser Cahiye devri Arap edebiyatn incelemektedir. slm dnyas bu ferd himmetlerden sonra, tekrar karanla gmlr. Ali Nihat Tarlan beyin Farsadan evirdii sylenen ran Edebiyat Tarihimde, Cemal Sezginin Huart'dan dilimize aktard Arap Edebiyat da Cumhuriyet devrinin anlmaa lyk hayrl birer teebbsdr. zlerek syleyelim ki kendi dnyamz tanmyoruz. rfanmzn kkleri kt, tecesssmz harekete geirmiyor. ada Arap dncesini ise, Adnan CemgiTin Enver Aibdl Mlik'den .evirdii ada Arap Dncesi: Bamszlk, Sosyalizm balkl eserden tanyoruz. Doktora tezi olarak hazrlanan bu deerli antoloji, ne yazk ki lkemizde ok az okunmutur. Bunda yazarn tannm bir marksist olmas ve kitabn Altn Kitaplar gibi daha ok harc- lem romanlar yaymlayan bir messese tarafndan baslmas da rol oynamtr. Kitabn mslman aydnlarca ele alnmas Arap dnyasnn btn ile anlalmas iin ok yararl olurdu. Huartn Arap reniyoruz: Edebiyat eserinin nsznden unlar

Franszca bir Arap edebiyat tarihi yoktu. ngilizceden de pek yetersiz baz kitaplar yaymlanmt. Rusya ile talya ise bu bakmdan daha talihlidirler. Ama Arap edebiyatn btn ile inceleyen, Avusturyal bir msterik olan Hammer PurgstalFdr. Viyana'da baslan yedi ciltlik Araplarn Edebiyat Tarihi(1850 1858) saysz vesikalar gz nne sermi, ne var ki bunlar gerektii lde deerlendirmemitir. Konu zerinde son byk eser Brockelmannn . iki ciltlik Arap Edebiyat Tarihi dir (Birinci cilti 1397-98 Weimar, ikinci cilti Berlin 1902)4. Bir ok tenkitlere urayan bu kymetli eser, gerek bir edebiyat tarihinden ok faydal malumat bir arada toplamtr. Brockelmann, gerek Avrupa ktphanelerindeki kataloglardan, gerekse stanbul cami ktphanelerindeki Arapa kataloglardan yararlanmtr. Maarif nazr Mnif Paadan da hayli yardm grmtr. Eserini klavuz olarak kullandk. * Brockelmannn ilk cilti, her eyden nce tarihdir, lk bim Araplarn mill edebiyatna, yani dorudan doruya kavm edebiyata ayrlmtr. kinci blm, s-lmiyet! kabul eden btn milletlerin Arapa eserlerini kucaklar. ilk blmn birinci bb, kaynaklardan Hz. Muhammed'in nbvvetine kadar olan dnemi, ikinci bb Hz. Muhammed'in zamann, ncs Emeviler devrini ele alr. kinci blm Abbasi hilafetinin balangcndan 1000 yllarna kadar uzanan klasik dneme ve Badadn Moollar tarafndan 1258de almna kadar uzanan klsik-sonras dneme ayrlmtr. Brockelmannn ikinci cilti, Badat'n zaptndan Msr'n 1517de Selim I tarafndan fethine kadar geen devreyi ve modern zamanlar (1517'den zamanmza) kucaklar. Edebiyatn altn devri, 1000 yllarna kadar olan dnemdir. 1000 yllarnda inhitat hissedilmee balar. Ne var ki Abbasi hilafetinin k ve Msr'n Trkler tarafndan fethedilmesi, siyas bakmdan dikkate lyk sonular dourmusa da, edebiyat zerinde byk bir etki yapmamtr. Binaenaleyh Brockelmannn tasniflerine fazla nem vermemeliyiz. Brockelmannn slubu da ok kurudur. Biz daha ok verdii bilgilerden yararlandk5. Brockelmann'dan sonra, slm dnyasna, ait bibliyografyay Sauvaget'nin slm Dounun Tarihine Giri6 adl eserinde buluyoruz, kronolojik ve sistematik zengin bir izahl bibliyografya.

Geschichte der Arabischen Litteratur, 2 cilt, ikinci basks Leiden, 1945-49, eserin ayrca yine Leiden'de baslm ek cildi mevcut (1937 1942 5 ) Huart.C I Litterature Arabe, A. Colin, Paris 1931.
6

Sauvaget J. Introduction a l'Histoire de FOrient Mu, sulman, Paris 1961.

altnc blm
EDEBYAT CUMHURYET
Geni bir ehirdeyiz. En iyi mimarlar orada. Ama, yine de ok garip kurulmu ehir. Hendeklerinde su yerine mrekkep akyor. Varolarndaki byk fabrikalar yalnz kat iml eder. O lkede herkes hrszlkla yaar. Birinci hisarda mimarlar, ressamlar, heykeltralar oturur. Birbirini yama ile geinir hepsi. Daha ierde, irler, yazarlar: birbirini ekemiyen, birbiri ile anlaamayan bir yn insan. Nesillerin hayran kald o nl kiiler alay konusu olmak iin boy gsterirler sanki. Dilbilimciler ehri bekliyen kpekler rolndedir. Tenkitiler, berber; tarihiler, patan. airler ku kafesi satar. airler mahallesinde, muhteem cepheler grrsnz. Aldanmayn. Arkas botur bu cephelerin. airler kendilerine yeni binalarkurmak iin eskilerini ykmakta meguldrler. Bu . deliler lkesinde tmarhane bile var: arkeologlar, meskkatlar, simyagerler, doktorlar, akrostisiler.. bu tmarhanenin ezel misafirleri. Materyalistlerin yeri:, lm. Erasmus ise, ip cambaz. yi ynetilen bir lke buras. Mill Savunma Bakan: Sezar. Tacitus: D leri Bakan. Seutonius, mstear. Edebiyat Cumhuriyeti, bir spanyol yazarnn medine-i fzla's. Bir hiciv ve mizah aheseri. Yazar Saavedra Faxardo (1576-1648), yaman bir slpa. En nl eseri: dea de un principe politco cristiano (1640). Ama Republica Literaria (1651) ok daha canl, her asrn insanna seslenebiliyor1. Saavedra uzun zaman spanya'nn dnda yaam. Hem bir devlet adam, hem bir moralist. Edebiyat Cumhuriyeti btn alarn ilim ve sanat adamlar ile dolu hayali bir belde. Btn alarn ve btn lkelerin mi? Hint, in, Mslman dnya, stadn eserine kabul edilmemi. Baz koltuklar da bo. Bize gre babakanlk makamna bn Haldun geebilirdi. Makyavel de, Tunuslu devlet adamnn mstear, daha dorusu seyisi. Saavedra da, Rabelais kadar insafsz. Balca ilham kayna Erasmus iken onu ip canbaz yapar. Ya Rabelais? Raibelais de Aristo'ya sala yaptrr, Birus'a kurbaa avlatr, soan sattrr Kleopatra'ya. Taklit mi? Hayr. Aratrclar, spanyol yazarlarnn onseki:zinci asra kadar Rabelais yi tanmadklarn sylyor. Kitap, Saavedra ldkten sonra yaymlanr, 1670, Madrid.

ABELAKD LE HELOSE
Abelard' dnyorum. Onikinci yzyln, karanlklar iinde hakikati aramaa alan cokun bir kei. Zaman zaman mehuln perdesini aralayabilen o byk reyb, baz fertleri

korkarak konuan, baz fertleri tarihin kumlarnda en kk bir iz brakmadan gp giden, kalabalk bir kafilenin me'ale tayclarndan biri. Fulbert'in hmna' urayp canavarca idi edilmese adndan bile habersiz olacaktk. Yanlmyorsam o bedbaht papazn adn ilk defa Ahmet Midhat'ta grmtm. Talebesiyle aklar Avrupa edebiyatnda geni yanklar uyandrm. Rousseau an fetheden biricik ak roman Yeni Heloise bal ile sunmu. Zavall Abelard! hafzalardaki tahtn yazlarna deil, felketlerine borlu. Ortaa bir batan bir baa uratran Les universaux dvs ka kiiyi ilgilendirir? Nominalizm ve realizm tartmalar insan kaderi iin gerekten mi nemliydi? Trk insan, hatta umumiyetle insan, Teslisin srlar zerinde kafa yoracak kadar huzur iinde midir? Volf'un Ortaa Felsefesi balkl kitabndan Abelard' okuttum. Oniki byk sahife. En az iki sayfas eserlerinden iktibaslarla rlm. ktibaslarn hepsi latince. Aristo'dan gelen niverseller dvs slm Ortaa' iin de bu kadar nemli miydi, bilmiyorum. Abelard ile Heloise 1830'da baslm. Yzlerce sahi. fe tutan nsz, madam Guizot'nun. Nefis, renkli bir safha-i tarih. Petekle dolu* bir kovan. Tecesssm bir ka parmak balla tkanyor. Britannicaya bakyorum. ki buuk stun. Kesif ve doyurucu. Unesco'nun nsan, lk Tarihinde birka paragraf. Frankn Kamusunda oniki sayfa. Melliflerin kimine gre, Ortaan en -byk filozofu. Kimine gre ortaapta bir mderris. Bir ka meolis-i ruhani tarafndan af aroz edilmi. Eserlerine gsterilen alka: ihrak- binnar. Bir Voltaire varken Abelard'a eilmek reva m? Varak- mihr vef'ya eilmeyen bir toplulukta, varak- Abelard ve Heloise hangi tecesss gcklyabilir? Dokuzyz yl rfta bekleyen o lmsz hadm, beyni ve gnl hadm edilmi bir topluluk iin bir istifham iareti bile deildir.

OCUK EDEBYATI
Her lkede ocuklar iin yazlan ve pazarlaan kitaplar var. Ama dnya ocuklarnn ortak hazinesi, ou hibir deer tamayan bu abuk sabuk yaynlar mdr? ocuk xe demek? Ge gelien, hatta hi gelimeyen tecesssler yok mu? Yaynevi sahiplerinin se fil karlar uruna piyasaya srdkleri abur cubur kitaplara krpe zekalar teslim etmee kimin hakk var! Eflatun, ocuklarn airleri okumamasn istiyordu. Ne var ki, her Yunanl eitim hayatma Homeros'un iirleriyle balyordu. Ezop'un kssalar belki de hibir zaman bu kadar geni bir okuyucu kitlesine seslenememitir. Rousseau da Emil'ine tek roman okutur: Robenson. ocuka bir smrlandr. Bir kere ocuk kimdi? Btn bu ocuklarn tecesss ve idrakleri birbirine eit mi? Andre Gide, okumaa balar balamaz iki kitap tututurulmu eline, Binbir Geceyle Kitab- Mukaddes. Flaubert, Don

Kiot'u okuduum zaman kelimeleri yeni skyordum diyor. Marcel Proust, ocukken okuduu kitaplarn banda Teophile Gautier'nin Capitaine Fracassem hatrlyor. Uptain Sinclair, bir Amerikal bir Avrupalnn irfan seviyesine ancak ellisinden sonra ykselebiliyor, diyor. Stuart Millin otobiyografisini okurken bu hakikati bir kere daha idrak ettim. Benim isimlerini yeni yeni duyduum bir ok tarihileri, filozoflar, iktisatlar Stuart. Mili bebek denilecek yata hatmetmi. yanda Yunancaya balam, sekizinde ltinceye, Efltunla Aristo'yu bakalarnn elik omak oynad yalarda tanm. Homeros da Kal-u Bela'dan beri ainas, stelik zihni melekeleri bakmndan ortann altnda olduunu sylyor. Gelin de dehete dmeyin. phe yok ki btn ocuklar Stuart MilFle boy l em ez ? ama tanmadmz ka Stuart Mili var? Demek ki ocuun anlay ve kavray hudutlarn belli standartlara irca etmek ham bir hayal. Bir bn Sina'y, bir Biruni'yi, bir bn Haldun'u dnyorum, bunlarn tecesss ve ihatas da Stuart MilTinkilerle rahat rahat boy lebilecek apta. ocuk edebiyatnn ne snrlar belli ne mahiyeti. ocuk edebiyat, ocuklar iin yazlan kitaplarn btnn kucaklyor ama ocuk, bykler iin yazlan kitaplar da okur. Yala ba arasnda kesin bir mnasebet kurmak mmkn deil. ocuklar iin kitap yazanlar ocuk psikolojisinin gelime dnemlerini bilirler mi? Kald ki byle bir psikoloji, amzdaki btn abalara ramen, ilm bir mahiyet kazanabilmi midir? Bousseau'dan Binet'ye, Piaget'yo kadar konu zerinde kafa yoran byk aratrclar, ocuk ruhunu istenildii kadar aydnlatabildiler mi? Mesele yalnz psikolojiyi de ilgilendirmez, ocuun yaad sosyal evreyi de tanmak zorundayz. Bir kelimeyle tarih miras, dil gibi messeseler de dikkate alnmaldr. Kostantinidi efendi, Bat'daki rneklere uyarak Osmanl Edebiyatnn ilk cidd antolojisini iki cilt halinde sunar. Birinci ciltteki yazlarn muhatab ocuklardr. kinci cilt ise yetikinler iindir. phe yok ki ok yerinde bir teebbs. Yazk ki efendiyi takib eden baka bir Mntehebat cimiz zuhur etmemitir. Ata Beyin ktitaflan Galatasaray'n gen okuyucularna edebiyatmz tantmak amacyla hazrlanan sevimsiz bir mektep kitab. Sonra Sleyman evket'in Gzel Yazlar ve onu takip eden benzeri yaymlar.. ocukluumun ilk yllarn gzel bir ryaya eviren kitaplar dnyorum; Abbase, iki ocuun Devri Alem Seyahati, ve Sefiller. Geri, ark Masallar, Dnya Hikyelerinden Semeler gibi ocuklar iin yaymlanm bir sr kitapk da okudum. Ama hibiri hafzamda iz brakmad. Dnyann masal aac Hint'te yazlm. Bu lkenin zellii ne? Yar aylak bir hayat, hayali zenginletiren bir iklim. Kyden kye dolap hikyeler anlatan dervilerin, dilencilerin

grd byk rabet... Sonra, ruhlarn g inanc: hayvan dn bir insand, yarn tanrlaacak. Neden dile gelmesin? Neden tecrbeleri ile yolumuzu aydnlatmasn? Bu inan, masal kanatlandrm ve hayal, felsefelemi. Hin,t ok ilgilenmi politika ile. Ama politika sanatn btn ynleriyle reten, ilmi eserlerden ok, masallar. Hayvanlarn insana yaama dersi verdii bu hikyelerde heyecann, hassasiyetin, ahlkn yeri yok. Her an, yavuz bir kendini koruma i gds, azgn bir baar hrsyla karlamaktayz. Kavga teknii, ahiretle dinle, ilgisiz. Hayvanlar dnyasndaki insafsz boazlamay, insan planna aksettiren bir teknik bu. Birbirini paralayan, birbirini yiyerek yayan mahlklar... Sanki okyanusun deriniiklerindeyiz. Zaten bu edebiyat trnn adi: Matsya-nyya (balklarn kanunu). Yani byk balklarn kkleri yuttuu bir dnya. Pilpay CBeyd-i Ba)n hikyelerini yzyllardan beri zevkle okuyan Avrupa onlardaki derin ve gereki hayat felsefesini anlyabilmi midir? Zimmer, hayr diyor bu soruya... Ve milletleraras politikann birok girift problemlerini Hint masallarnn altnda kavryabileceimizi ileri sryor. Bugn tandmz masallarn ana kayna: Pana-tantra (politika ve idare sanat zerine be kitab). Eserin ilk ekli kayp. Pana-tantra, be blm, bir giri. Her blmde bir ereve hikye, onun iinde de .hikyecikler, manzum hikmetler var. Birinci blmn ad, Mitra-Bheda (Dostluun bozuluu) . Hkmdarlar nifaklarn errinden kurtarmak iin yazlm. Kahramanlar; Kral arslan, maviri boa ve nedimleri iki akal: Karataka ile Damanaka. Eseri pehleviceden Arapaya eviren bn-el Mukaffa kitaba akallarn adn vermi: Kelile ve Dinine1. bn el Mukaffa tercmesi yeniden Farsaya tercme edilmi. On ikinci yzylda yaplan bu tercme Nasrullahn eseri. Gaznelilerden Behram ahn emriyle yaplm. Onbeinci yzyln sonlarnda Nasrullahn dilini eskimi" bulan Hseyin bin Ali Vaiz, Kelile ve Dimne'yi genletirmi. Baz yeni masallar ek-. lemi esere, bir nsz yazm ve Envar- Sheyli adyla yaymlam. Efeaber ah beenmemi bu tercmeyi; ok ssl, ok tantanal bulmu. Ebulfazl, yeniden kaleme alm. Envar- Sheylfyi; 1590'da tamamlad esere Eyyr- Dni adn vermi. Edirneli Ali elebi, Hseyin bin Ali Vaizin tercmesi zerinde yirmi yl uram ve Hmayunnmeyi Kanuni Sleyman' a ithaf etmi. Kelile ve Dinine'nin Dou dillerinden yaplan ilk Franszca tercmesis 1644'de yaymlanmtr. David Sahid imzasn tayan bu tercme Envar- Sheylinin ilk drt kitabdr ve La

Fontaine'in belli .bal, kaynaklanndandr. 1700'de Gallandn balad Hmayunme tercmesini Cardonne tamamlar. Arapadan yaplan ilk Fransza tercme S.'de (1818). lk ngilizce tercme 1819'da yaymlanr. Sacy'nindir

Kitap, onsekizinci yzyln sonlarna kadar altm dile evrilir. zlanda'dan Moolistan'a ve Cava'ya kadar yaylr. Bir kitabn bu kadar uzaklara yaylabilmesi tesadfi deildir. Orta a Avrupa'snn Kelile ve Dimne'ye kar gsterdii byk ilgiyi ehir burjuvazisinin gelimesi ile aklyanlar var (Mesel VValter Buiben). Daha yeni, daha hr bir hayat felsefesine susayan burjuvazi, kiliseye kar at savata . arad mttefiki Hint'in masal kitabnda bulur. Gesta Romanarum ve Fabliaulardan, La Fontaine'in, Gridaln, Andersen'in masallarna kadar bir ok mehur eser sanskrite kaynaktan geni lde faydalanm. Divan nesrinin en parlak rneklerinden biri saylan Hmayunnme eyhlislm Yahya Efendi tarafndan ksaltlm: Mulahhas- Hmayun. Nihayet kinci Abdlhamit'in ferman ile yeniden yorumlan m ve zetlenmi (Ahmet Midhat Efendi 1304 h.). Kelile ve Dimne'nin Trkede en az onbir tercmesi daha var. lki' 1260 da yaplm (Horasanl Ahmet). Hint masallar, Trk ocuklarnn dnyasna girmi midir? Bu soruyu cevaplandrmak ok g. Ben Kelile ve Dimne'yi mektepte okudum. Arapa hocamz air mer Yahya, eseri byk bir sevgi ile tantt bize. Belki bir mektep kitab diye okutulduu iin fazla snamadm. Ve o hazine kitap yllarca silik bir hatra olarak yaad hafzamda. Kssalarn yle takdim etmi La Fontaine: Usuz bucaksz bir komedya, yzlerce deiik perdesi var bu komedyann, sahnesi ise kainat. Fransz airi Kelile ve Dimne tercmesinden balayarak, kendi lkesinin folklorunu gzelce taram. Konularnda hi bir yaratclk yok. Bulduklarn alm ve onlara biim mkemmellii kazandrm. Bunun iin klasiin en has, en eriilmez rnekleri olmu fabller. Dou ve Bat medeniyetlerinin btn usaresi, btn bal o minnack iirlerde. Hem mill, hem milletleraras. Bunun iindir ki Fransz edebiyatn merak den btn airlerimiz nce La Fontaine'e eilmii ama slubu, aktaranamlar dillerine. Rousseau, ocuklar La Fontaine'i anlayamaz diyor, bykler anlayabilirim ki? Fabllerin belli bal ngilizce evirileriyle Trke evirilerini birbir inceledim, ikisinde de yalnz iskelet var, rul kaybolmu. Ben Franszcann srlarn zebilmek iin btn bir mr harcayan bir hoca ve mtercim olarak ancak elli yar femdan sonra La Fontaine'in gzelliklerini anlamaa baladm. Zaten okuduumuz aheserlerin kata kan gerekten tadabiliyoruz? , Gr dergisinin Haziran 82 saysnda ok iyi sandm bir ok kitaplarn tahlillerini bildiimi okuyunca,

cehaletimizin sonsuzluunu bir kere daha anladm. Ne Pinokyoyu tanmm, ne Alis Harikalar Diyarnday. Mark Tvvain'in Huckleberry Finni ise idrakimin bugn k nfuz edemedii bir dnya. Birok kitaplar uyuyarak okumuuz. ocuk kitaplar Balzacn nsanlk Komedyasndan ok daha girift, ok daha esrarengiz. Casseln Edebiyat Ansiklopedisi ocuklarn Kitaplar blmne yle giriyor: ocuklar elendirmek amac gden kitaplar Bat Avrupa'da onsekizinci asrn ortalarna doru yaymlanmaa balamtr. Bu tarihten nce genlere mahsus edebiyat, dini eserler, grg kitaplar ve okul kitaplarndan ibaretti. Tek amalar retim olan bu eserler, matbaann icadndan nce yazma olarak elden ele dolayordu. lk baslan kitaplar arasnda da onlar grrz. ocuklar elenmek istedikleri zaman mektep kitaplarndan daha ekici eserler aryorlard. Ezop'un Masallar gibi., yetikin insanlar iin yazlan kolay anlalr kitaplar da bunlarn arasndayd. Masallar, hikyeler, seyahat kitaplar, hayvanlara ait kitaplar ve sokaktaki adama hitap eden benzeri eserler ocuklarn ok houna gidiyordu. Protestan ngiltere'de byklerin ocuklar iin en uygun sayd eserler: Kitab- Mukaddes ile Havarilerin Menkbeleri idi. Ama ocuklar eitli konularda baslan ve seyyar satclar tarafndan ucuza satlan kitapklar daha ok severlerdi. Korkun bir tezat deil mi? ngiliz genlerinin ve Kuzey Amerikal kk okuyucularn 166Q-1720 aras en ok zevk ald kitaplar tyler rpertici hkmler ve istifar dualaryla biten din (priten) eserlerdir. ocuklar bu i karartan yaymlardan illallah diyerek bykler iin yazlm kitaplara el atarlar: Robinson Crusoe (Defoe), Gliverin Seyahatleri (Swift) gibi. Daha sonra ocuk kitaplar basan zel yaynevleri kuruluyor. Charles Lamb ile Mary Lamb, Shakespearen tiyatrolarn hikaye ekline sokup bastrrlar ocuklar iin: Shakespeareden Masallar. Lockela Rousseau'nun eserleri, eitim alannda byk alaka uyandrr. Fransa, ngiltere ve Almanya ahlak konulan ele alan bir ok eserler aktarr birbirlerinden. Bu dnemde kozmopolit temayller ar basar. Berquix ile Madam Genlis ngilterede ok tutulur. Ansiklopedideki yaz srp gidiyor. Trk okuyucusu iin fazla lks saylabilecek bir alay bilgi. Konu. daha ok ingiliz ve Amerikan ocuk edebiyat zerinde younlam. Britannica Ansiklopedisinde ocuk edebiyat maddesi on byk stun. Locke ve Rousseau -gibi terbiyecilerin trn gelimesi zerindeki etkilerine geni yer veren bu makale de ngiltere ile kuzey Amerika zerinde duruyor. ocuk dergicilii, ocuk kitaplarna verilen dller btn ayrntlaryla anlatlm. Dou'dan yalnz Binbir Gece tercmeleri, biraz da Kelile ve

Dimne mnasebetiyle ibir yaz.

sz

ediliyor.

Cidd,

arbal

ve

kuru

Batnn edebiyat tarihlerinde, ocuk edebiyat diye bir blm yok. 1958 de yaymlanan son byk edebiyat ansiklopedisinin nc cilti Fransa'ya ayrlm Eserin sonunda marjinal edebiyatlar blm iinde ocuk edebiyat da yer alm. Andre-Bay'in ok geni ve srkleyici bir yazs var bu konuda. Eserin btnne bir nsz yazan Raymond Queneau, Marjinal adm verdikleri edebiyatlardan ne anladn yle belirtiyor: Marjinal edebiyatlardan kastedilen, temsilcileri umumiyetle edebiyat tarihlerinde yer almyn ifade tarzlar, aralar veya trleridir. Yani bu sayfalarda, kolportaj edebiyat, ocuklar iin edebiyat, halk roman, polis roman, kurgu bilim ilenecektir. Edebiyat kadar, belki ondan da ok sosyolojiyi ilgilendiren bu etrefil konuyu uzatmak istemiyoruz. Ama ocuk edebiyat kavramnn Bat edebiyat tarihlerindeki yerini iaret etmek. Andre-Bay doru sylyor: ocuk edebiyat ok geni bir dnya, tam bir tablosunu sunmak imknsz. Konu ister istemez cihanmul. ocuklar haritadaki snr iaretlerine aldrmaz. Bu edebiyat, arlar boyu pusulasz yelken aan bir gemi, urad her limandan ganimetler devirmi. Andre-Bay konu zerinde ok alm, kaynaklar bir dzineyi ayor, Bat kltrnn btn fetihleri emrinde ama yine de konuyu btnyle kucaklayamam. Avrupal ocuklarn okuduu ve sevdii belli bal kitaplar geit resmi yapyor makalede. Daha ok Fransa ve anglo-sakson dnya zerinde durulmu, ne yapalm ki Bat edebiyat tarihlerinin bize sunduu en etrafl inceleme de imdilik bu. Makalenin geni bir hlsasn takdim ediyorum: ocuk edebiyat, Fransa'da, 1697'de Perraultnm masallaryla resmi bir kiilik kazanr. Hakikatte ise uzun zamandan beri ifah olarak mevcuttu, edebiyatlarn balangcndan beri desek, yanl olmaz. Bu masallar, bilindii gibi, dadlarn anlatt hikyelerdi aslnda. Ayn masaln yalnz Fransa'da deil dnyann eitli lkelerinde bir ok benzerleri bulunmutur. Mesel Parmak ocuk, mesel Ormanda Uyuyan Gzel. Meseleye eilen folklorcular bunlarn saysz eitlemelerini ortaya karmlardr. Her lkede bu hikyelerle karlaldna, o kadar uzun bir zamandan beri mevcut olduklarna ve zamanmzda bile bu kadar ekici olduklarna gre, bu masallara sama sapan diyemeyiz pek. Perrault, masallarnn altna kssadan hisseler eklerken aidanyordu phesiz veya yalancktan aklanm grnyordu. Ama bu kssadan hisseleri, anlatt hikyelere fazla kartrmamak bilgeliini de gsteriyordu, ne

yazk ki ayn bilgelii daha sonraki yazarlarda bulamyacaz; Perrault iittii gibi anlatyordu bu hikyeleri, ifahi gelenee saygs vard, nitekim daha sonra Grimin Kardeler ile Andrew Lang da ayn eyi yapacaklardr. Bu masallarn dman ok: akl, ahlk, pedagoji adna atmayan kalmad bu masallara, ama yine de herkes baylyor; bu srekli ilginin sebeblerini aydnlatmak kabil belki de. Onlarda hayali kanatlandran bir takm simgeler var; kaynaklandklar inanlar, dn insanln 'ocukluuna, bugn insanlarn ocuklarma bal duygularla i ie. Bu masallarn kahramanlarn hayatn ilk tecrbeleriyle cebelleirken, bir balarna, ormanda braklm olarak gryoruz. Bu ynleriyle masallarn retici bir deeri var, akl d denecek ama ock hayalini derinden derine etkilemeleri bundan deil mi? Bu peri masallar gereki de. Bunlar yaratanlar halktan kiiler. Perrault da zgnlklerini koruyabilmi. Garip bir iielik: tabi ile tabiat st sarma dola. Perrault ilk masallarndan itibaren bu beraberlii srdrm, salonlar anda kmsenmeyecek bir ustalk; eseri yaatan ve trn zelliklerini yapan da bu. Perrault'un masallar airane eitici bir deerleri var. Telemakna benzetebiliriz. ocuk edebiyatnn gelimesini sayca artmas olmutur. olmasna airane ama yine de Onlar da pekala Fenolon'un salayan, ocuk okuyucularn

Masallar hl ocuk edebiyatnn ehrah (ana edebiyat). P. Hazard, Perrault' nun Gemi Zaman Masallar iin yle diyor: Tarihte ilk defa olarak Fransana daha sonra da btn dnyann ocuklar gnllerince bir kitap buldular, o kadar gzel, yle taze bir kitapt ki bu, bir daha ayrlmak istemiyeceklerdi. Yeni doan peri masallar (nispeten saf iken), mdan kar. Madam d'Aulnoy ile ve daha baka bayanlarla salon pandomimlerine dnr. ocuk edebiyat, onsekizirci asm balarm istila eden bu masal tufanndan byk bir fayda salamaz nceleri. Ne var ki -Galland'n evirdii Binbir Gece Masallar bir sr yeni masallara yol aar: Binbir Gn, Binbir eyrek Saat ve bilhassa Mool masallar, in hikyeleri gibi.. Daha ciddi yazarlar tarafndan ilenen bu hikyeler, tr zenginletirir ve tazeler. Madame de Beaumont'un pedagoji kaygs, masallar ve perileri yeryzne indirir ve vaaz" bataklna saplar. ocuk edebiyat iki kayalk, iki gerek diilik arasnda yalpa vurur.elenceli olmak isteyen mnasebetsiz tuhaflklarla, lzumundan fazla ahlak didaktik niyetler. Madame de Beaumont'un eserinin ad bal bana bir program: ocuklarn Dnyas. Niyeti halisane: kibar ocuklara ahlk dersi vermek ve dnyay

tantmak, faydal hikayeler, kssadan hisseler v.s. 1757'de beri, baka bir deyile iki asrdr amalar pekaz deimi fakat bu amaca ulatracak yollar dzelmitir. Grim-m Kardeler ise, masallar baka trl ele alrlar: iire ve halk inanlarna merak salm birer filologdurlar, ciddidirler, vatanperverdirler, bununla beraber, gnomlar dnyay dolar ve btn lkelerin ocuklarn byler. Onlardan sonra her yazar kendi halk edebiyatn aratrmaya koyulur; baz gayretke aktarclar, komu folklorlar evirerek yama eder ve dnya ocuk ktphanesini zenginletirir. Andersen hem folklardan yararlanr hem de muhayylesinden. Bu kundurac ocuu, hayat bir rya gibi, hikyelerini ise gerek gibi yaar. Hikyeleri, edebiyatn su gtrmez aheserlerinden biridir. Yetikinlerin hatn kalmasn: ocuklara anlatlan hikyeleredir bunlar (1835). ocuk edebiyat, zellikleri ne olursa olsun, ok gemeden btn dnya ocuklarnn ortak hazinesi olur. Fransz ocuk edebiyat resmen Perrault ile balar, bununla beraber Daniel Defoenm Robinson Crusoesi (1719), btn lkelerin ocuklarn fetheder ve onlar sayesinde n kazanr: balangta ocuklar iin yazlmam eserler, Scott'un, Cooper'in romanlar gibi, bazen de Swift'in Gulliveri, Cervantes'in Don Kiot ti gibi., bozularak benimsenirler. ocuk edebiyatnn bir cephesi de budur: ocuk edebiyatn onun iin yazlmam aheserlerden mahrum brakamayz. Hayatn fethine kan ocuk, adasna ayak basan Robenson kadar cahil ve endielidir. Yaanan ve hayal edilen bu macera, gen gnlleri byleyecektir bunun iin. ocuklar ok seven ngilizlerin bu konudaki katklar teki milletlerinkinden fazladr. lk ocuk ktphanesini onlar kurar 1748'de. Bugn de, ngiltere'ye, Rusya'ya Amerika Birleik Devletleri'ne, Skandinav lkelerine kyasla Fransa geridedir. , Genlerin sevgisini kazanan ve onlar zerinde etki yapan bir baka ngiliz de Dickens'dir. Andersen'in dostu olan bu zat, edebiyata, talihsiz ocuk, pansiyon hayat, yetim tipleri sokmu, mcadeleci ve talepleri olan bir edebiyat yaratm, hem Sefillerin Kozet'ini hem de Daudet'nin Petit' Choseunu mjdelemitir. Birka yl nce, Cooper Avrupa'y kzlderililere istila ettiriyordu. Mohikanlarn Sonuncusu (1828) toplumun iinde bulunduu durumu ifa eder. Zamanmzda en ok okunan ocuk kitabi: Hector Malot'nun Sans Famille adl eseri (1887). Hector Malot da ocuk edebiyatnn klasikleri arasndadr. ocuk edebiyatnn gelimesine yardm kitap Hetzel var. Yabanc dillerden edenlerin bir ok banda eserler

evirmi, zamann en byk yazarlarn ocuklar iin yazmaa tevik etmitir. Jules Verne'in ilk yaymcs da odur. Fransz ocuk edebiyat Anglo sakson ocuk edebiyatnn yannda sayg deer bir yer tutabilmise, daha ok Jules Verne sayesinde olmutur bu. Yzbir cilt tutan eserin, adi: Bilinen ve Bilinmeyen Dnyalarda Harikulade Seyahatler. Dnyann fethi bu yzbir ciltle balar ve atom ann akla durgunluk veren keiflerine ramen hl ekiciliini srdrr. Macera romannn klasiini gerek bir seyyah kaleme alacaktr: R.L. Stevenson'un Hazine Adas (1883). Stevenson, romann nce bir ocuk dergisinde yaymlar. Hikyeyi, romann gen kahraman anlatmaktadr. Gerekle hayal iiedir. Eserin byk ekicilii oradan geir. Stevenson'a gre, romann kahramanlarla byk bir ilgisi yoktur, iyi ahlk gibi bir ama gtmemeli roman. Eserin can alc noktas nasl olmu? sualine verilecek cevaptr. Mhim olan: olaylarla onlarn sergileni tarzdr. Fazla bilgilik gstermek, zekilik numaras yapmak lzumsuz. Btn hner: anlatmasn becermekte. ocuk edebiyatndan sz ederken Alis Harikalar Diyarnda y (1885) unutmak olmaz, Lewis Caroll fantezinin ocuklara nasl sunulacan ok iyi anlatmtr. Sahici bir fantezi realizmden stndr, nk eskimez. Akl-d bakadr, abes baka. Byler de, peri masallar da akl-ddrlar; ama hayale geni ufuklar aar ve daima taze kalrlar. Alis Harikalar Diyannda da, Aynann br Yzndende uyankken grlen ryalardr. Bu modern peri masallarnn kendilerine gre tutarl bir mantklar vardr. ocuk hikyelerinin kahramanlar, okuyanlarn yadadr ok defa. ocuk, kendini onlarn yerine koyabilmeli, yaadklar maceray benimsey ebilmelidir. Hazine Adasmn yaymlanmasndan bir yl sonra, dnyann btn ocuklar iin bir dost oluveren bir kahraman yaratyordu Mark Twain: Hucklebery Finn (1884), Tom Sawyer (1878)n arkada idi bu. Hazine Adasnn kahraman da, Alice de yazarlarna pek benzemez. Tom ile Huck ise, Mark Twain,in ocukluk hatralarna baldr. Gereki olmak isteyen bir eser. Kullanlan dil, hayattan alnm. evre oldu-u gibi izilmi, Servenler biraz hayal. Ama Hazine Adasnda olduu gibi yazarn kabiliyeti sayesinde, okuyucular hemen benimsemi kahramanlar. Evet, Huck Finn de insanln, smrgeciliin, kleliin hicvi var phesiz, fakat kitabn deerini yapan o blmleri deil, Misissipi'ye verilen yer ok daha nemli. Bu esiz romann ekiciliini yapan: mizah, dost bir gnl, halk sevgisi, kkl idealizm ve ocuklara duyulan sahici muhabbet. Kahraman delikanllar olan nice realist roman yazlm, mesela Erich Koestner'in Emil ve Dedektifler, Molnarn Pal Sokann ocuklar... ama hibirinde Twain'in havas yok. Birleik Devletler iin Huck Finn, talya iin Pinokyo, Danimarka iin Denizkz, ngiltere iin Peter Pan Mill birer

kahraman saylmtr. ziyaretileri olmu.

Heykelleri

dikilmi,

akn

akn

Huck Finn, sevimli bir yumurcak. Ama onun douunda Comtesse de Segur'n hibir pay yok. Oysa Kontes andmz yazarlardan nce Fransz ocuk edebiyatnn belki ketalarmdan biri olmutur. Kontesi nl Bibliotheque Roseden ayramayz. Bir Eegin Hatralar, Sophie'nin Bama Gelenler... Kontes, perilerin byl asas yerine sk sk kamya bavurur. Belki Sophie'nin Bana Gelenler, yazarn kendi ocukluundan alnm olduka ac olaylara dayanmaktadr. phe yok ki Rusya'da geen ocukluu ilhamn kamlamtr. Bir dnemi yanstan bu minnack nsanlk Komedisi hl okunuyor, okunmaya lyktr da. ocuklar hayvanlar sever, bu sevginin geni lde smrld de bir hakikat. Comtesse de Segur'den rendiimiz, hayvanlara nasl davranlmas gerektiidir. ocuk edebiyatnn son byk temsilcilerinden biri Rudyard Kipling. Hayvanlar canlandrmasn bilmitir. Yalnz ele ald hayvanlar evcil hayvanlar deildir. Sevilen bir ocuk yazar olmak iin, Avrupa'nn dnda domu olmak hi de fena deil: Jules Verne adada domu, Comtesse de Segur, Rusya'da bir generalin kz, Rudyard Kipling Hindistan'da dnyaya am gzlerini. Baka bir dil bilmek, baka bir folklordan faydalanmak da ok yararl. ocuk edebiyat trnde egzotizmle niversalizm ayn ey. Mesel kk Mowgl, Cang'la efsanenin ocuu. Annesi dii bir kurt (Romus ve Romulus'unki gibi). Cangl kitab, rnek izciler ve centilmenler iin bir ahlk alfabesi: itaat etmesini bilmek, susmak, nefsine hakim olmak. Bogheorann kanuna yan izenlere savurduu darbelere kin duymadan katlanmak, eylemlere peresti. Kipling meslekdalarmdan hi birinin baaramad bir ii baarm: skc olmadan bir hikyeye btn bir ahlk sokabilmitir. ocukken dinledii hikyeler, ngiltere'nin emperyalist gc (Trafalgar :Square Arslanlarmm Gc) olmasa, yani binde bir grlecek bir takm olaylar bir araya gelmese, Kipling de olamazd. Bu olaylara Joel Chandler Harris'in (1880) Remus Amcasmdaki hikyeleri de eklemek lzm. Fransz edebiyatnda Perrault'nun masallaryla, Fabliau'lar ve Roman de Renard neyse, Remus Amca da Amerikan ocuk edebiyat iin o'dur. Gnmzde hayvan kodemisi sk sk bavurulan bir konudur. nk hem tabiata uygun bir mutluluk anahtar verir bize, hem bir bilgi aracdr, hem de beklenen yoldalar sunar. Masallarn anlatt tarih de,, ocuk edebiyatnn, belli bal dallarndan biri olmutur, ister istemez. Emekleme andaki bu edebiyatn ieklenii, Fransa'da 1870 bozgunu ile yattr. Kahramanln yceltilmesi ve gnmz Fransz mparatorluunun ann terennm eden kitaplar kalc es er brakmamtr pek. Galiba az ok uzak bir gemie uzanmak daha hoa gidiyor. Mesela Alexandre Dumasnn Silahor ler i

Walter Scott'un orta-a romanlar veya Pompei'nin Son Gnleri, Rosny'nin tarih ncesi hikyeleri. Tek kelimeyle, Scott usul yazlm tarih en ok holanlan eserler arasnda. Gelecekle, gelecein saklad srlar, yaanlan hayattan daha ekici. Ama modern ilmi bilgilere ramen, fanteziler rafnda en ok beenilen kitaplar hl H.G. Wells'inkilerle Jules Verne'inkiler. stikbalin bugnden balam bulunduunu ocuk dergilerinin izgi romanlarndan reni-yoruz. ocuk dergilerini anmadan ocuk edebiyat tamamlanm olmaz. iz brakan eserlerden ou bu dergilerde dodu. Mesela Jules Verne'in kitaplar ile Hazine Adas. 1822 ile 1854 arasnda Perrault'un masallarndan Madam d'Angot'unkilere kadar bir ok eserler resimlerle anlatlmtr. Dergilerle bask teknikleri gelitiinden bu eit edebiyat tr gzden dt, bununla beraber 1904'de kurulan bir ok periodikler hl yaamaktadr. Gc gnden gne artan bu dergiler eletirilere yol at. ocuk edebiyat milletleraras bir nitelik tad iin, ocuk dergileri ister istemez milletleraras problemlere yol aacakt. Bu dergilerde boy gsteren iddet ve sadizm, babalar da pedagoglar da telalandrmtr. Bununla beraber Pieds Mickelesnin yerini, bir ok ailelerde Tintinle Spirou almtr. Bu yaymlarn grd rabeti salayan resimli hikyeler (comics) dir. Bu renkli resimlerin telkin gc sayesinde gerek diilik, durumlarn olaan stl, gezegenler aras yolculuklar, llerdeki servenler olaan eylermi gibi grnmektedir. Comics ler, dili baloncuklar iin teksif ederek dorudan slubun nefis rneklerini sunmaktadrlar, italyanlar buna fumetti diyorlar. Leopar derisinden donu ile yenilmez Tarzan, silindir apkas ile kurun ilemez Mandrake bu garip mitolojinin balca kahramanlar. Bu resimli dergilerde ne iir var ne airanelik; hepsini birden ktleyemeyiz ama kalc eserler verdikleri de sylenemez. Bir ocuk iiri var, ocuklar iin yazan airler, gldesteler mevcut; bu iirin kaynaklar da biliniyor. ocuk edebiyatnn bir dal bu, belki de en az gze arpan fakat en canh olan. Oyun iin yazlan ahenkli, kafiyeli bu iirlere Fransa'da Comptines, ngiltere'de Nursery Rhymes denir. Masallar kadar esrarengiz, masallar kadar cihanumul bir tr, Chansonun kz kardei Bu kafiyeli hikyelerdeki peri masallarn ezberlemek iin okuma yazma bilmeye lzum yok. Az zaman nce yazya geirilmi. Hugo'nun iirleri arasnda da ocuklara seslenenler var. Sully Prudhomme, Franois Copee, Lucie Delarue, Mardrus de ocuMar iin iirler yazmak istemitir ama pek baarl olamamlar. Zamanmzda da bir ok airler Comptines leri taklit ediyor.

iirle masal arasnda, chantefable la fable var. ocuklar hl La Fontaine'i okuyor. Fransz veliahtm dndrmek iin Ezop'dan aktarlm ou. ocuklar anlam azm La Fontaine'i... Bal gibi anlarlar. Ama onlar da, bizim gibi, kendilerine gre anlarlar. Fabl'ler ocuklar iin biilmi kaftan: konuan hayvanlar, gzel anlatlm hikyeler araclyla ahlk dersi verilir. Fabllerden kalkarak hikyeler yazlabilir, hikyeler de roman iin deerli bir kaynak. Fransz ocuk edebiyat olduka talihli. Babalar: Perrault ile La Fontaine. ocuklar iin yaymlanan nefis ansiklopedilere, hem lks hem de ucuz albmlere ve saysz kitaplara bir gz atarsak yie bir hkme varrz: bu edebiyat smarlama bir edebiyattr, ahlkn emirleriyle, psikolojinin, ticaretin ve hrriyetin emirleri arasnda emekleyerek yolunu aramaktadr henz. Bununla beraber grevini de saygdeer bir biimde yerine getirmektedir. Dardan gelen kitaplar nemli yer tutmakta. Ortalama nitelik bakmndan Fransz yazarlarmkinden stn de. eitli szgeler var, bu szgeler yznden karklklar oluyor ama gerek deerler d korunuyor. Bugn Ad Usum Delphini^ bir edebiyat sz konusu deil artk, dnyann {btn ocuklarna seslenen bir edebiyat peinde insanlk. Ya, cinsiyet, din, itima snflar, mazi, hal, istikbl dikkate alnmak istenmiyor. Bu i iin byklerin yardmna da ihtiya var. Saint-Expery'nin Kk Prens! yazmas gibi...

POLONYA'NIN EN BYK AR
Serseri bir tecesss, inzibatsz ve serke: Polonya'da neler oluyor? Dva, talihsiz bir kavmin ilesine eilmek, tarihin derinliklerinden ibret dersleri karmak deil, Sovyet Rusya'nn dillere destan makyevelizmini bir kere daha yermek. Oysa.Polonya meselesi Osmanl tarihilerini sile sk uratran bir konu. Lehistan niin ve ne zamandan-beri Polonya olmu? Merak eden yok. Polenezkyn nefis pilileri Polonya'nn ileli tarihinden daha ok ilgi uyandryor. Oysa bu talihsiz lkenin insanlar dnce hayatmzda da silinmez izler brakm. Mustafa Celaleddin 1848 htilaline katld iin vatanm brakmak zorunda kalan Polonya asillerinden Constantin Bergenski'd". Bu zat 1828'de Kleszov'da domu ve civardaki papaz mektebinde tahsil grmtr. Polonya stiklal savalarnda baar kazanamaynca bir ka vatanda ile Trkiye'ye snm, yzba olarak Osmanl ordusuna girmi, harita ubesine memur edilmi, slmiyeti kabul etmi, eyhlislm kendisine Mustafa Celaleddin adm vermi.,. 1875'de Karada savalarnda yaralanarak lm. Celaleddin Paann nl eseri Eski Trkler (Les Anciens Turcs) . Paa eski Yunan ve Latin, kaynaklarna dayanarak ilka kavimleri arasnda Trklerin ok geni bir yeri olduunu iddia eder, sylediklerine delil olarak da Heredot, Strabon, Thukudides vb. gibi klasik tarihilerin eserlerini gsterir. nemli olan

nokta, ilerinde doru taraflar olan bu filolojik fantezilerin evrildii hedef, yani Trklerin kendi kendilerini kk grmemeleri, byk bir kavimler ailesinden gelmi olduklarn hatrlatmasyd. Nitekim Mustafa Celaleddin'in bu tezi sonraki nesillerde de tutundu ve ardndan gidenler oldu1. Ne var ki dnya edebiyat ile uraanlar iin Polonya Adam Miskiewicz'in vatandr. spanyol yazar Canive, Don Kiot'un adalar na yle tantr: Her kavmin gerek veya muhayyel bir kahraman var. Bu kahramanda kendi vasflarn somutlatnr kavim. Her edebiyatn bir ana yaptnda yaayan bu kahraman zamannn toplumuyla balant kurar.. Yunanlnn has: lis.. spanyollarn lisi: Don Kiot.. spanya'nn dnda ada bir lis ararsak, en gzel rnek, Anglo-sakson lis'i: Robenson. talyan lis'i lah Komedinin mimar Dante, Alman lis'i ise Doktor Faust. Biz de spanyol yazarndan esinlenerek Polonya'nn gerek temsilcisi Adam Mickiev/icz'dir diyoruz. Byk airin frtnal hayatna bir gz atalm. 1798'de yani Pukin'den bir yl nce Litvanya'da daar. Mreffeh bir ailenin ocuudur, liseyi bir papaz mektebinde bitirir, sonra lkenin belli bal ilim mihraklarndan Wilno niversitesine girer. Gen -niversite mezununu az sonra bir lisede hoca olarak gryoruz. mrnn ilk yllan balta girmemi ormanlarn kucanda gemi. Delikanllnda Rusya'ya doru ilerleyen Napolyon ordusunun satvet ve heybetine ahit olmu, sonra da ayn ordunun ibret verici ricatn grm. Deerli hocalar, sk bir renim hayat. Bu arada filomat mahfilleriyle yakn temaslar. Filomatlar, masonik dncelerle Gen Alc) Bkz. H.Z. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul 1960. manya devrimciliinden esinlenen genler topluluudur. airimiz romantizmle de tanmtr, dilber Marila'ya tutulmutur, hayal krklyla sona eren bir ak. Yirmiddrt yama gelinceye kadar, hayatnn zeti bu. Fakat duygularn ahenkli msralarla terennm eden gen retmen, lkesinin tannm bir airidir. Rum makamlar filomat>larm faaliyetlerinden kukulanrlar, air tutuklanr, bir sre hapishanede yattktan sonra Rusya'ya srlr. Gzaltnda geen srgn hayat, airimiz iin dayanlmaz bir ile deildir, Rus aydnlar onu byk bir sevgiyle barlarna basar ve Mickiewicz bu dostlar evresinde edebiyat almalarm rahata srdrr. O da Pukin gibi Krm'a seyahat eder, air iin yepyeni bir ufuktur bu, Byron'un etkisi altndadr ve Krm, hayalindeki Doudur airin, Kondrad Valenrod, sansrn dikkatsizlii sayesinde yaymlanr. Dostlarnn himayesi takibata uramasn nler,

bir pasaport elde * edip Almanya'ya kapa atar, artk kimse tarafndan rahatsz edilmeyecektir. 1830 devrimine inanmad iin eyleme katlmaz, fakat milli hareketin baarszla uramas ruhunda frtnalar yaratr, nce Dresden'dedir sonra Paris'de. En gzel eserlerini bu yl iinde kaleme alr. Kazand byk n sayesinde srgndeki Polonyallarn, daha dorusu btn Polonyallarn manevi bakan olarak kabul edilir. 1834'de edebiyat alanndaki faaliyeti sona ermitir. Artk yaz yazmak gibi bir aba peinde deildir: amac konuarak gnlleri tututurmak, vatandalarna yn vermektir. Ayn yl dnya evine girer, Lozan'da hoca olur. 1840'dan 1844'e kadar College de France'da Slav edebiyat okutacaktr. Hayatnn geri kalan yllarn Andre Towienski'~ nin fikirlerini yaymaa adayacaktr. Bu Litvanyal mrit yeni bir mesianizm (mehdicilik) teblicisidir, hem hristiyan hem milli, bir yanyla din, bir yanyla siyas bir mehdicilik. Zavall Mickiewicz, mrnn son yllarn hayal krklklar iinde geirir, kars hastalanr ve lr, fakat o, btn bu ilelere kahramanca katlanr. stanbul'a gider oradaki Polonyallar toplayp lkesini esaretten kurtaracaktr, bu ha-yal gerekleemez, airimiz 1855'de koleraya yakalanr ve stanbul'da hayata gzlerini yumar. niki yl sren bir edeb faaliyet. Tarihiler dneme ayrrlar bu faaliyeti: Litvanya dnemi, Rus dnemi, Dresden ve Paris'de geen parlak dnem. Mickiewicz'in ilk iirleri Balad ve Romanslar, Polonya edebiyatnda romantizmin manifestosu mahiyetindedir. 1823'de yaymlanan iirlerinde UGrazvna ile 'Atalarn blm) ok daha olgun, ok daha kendisidir. " Rus dneminde gzel bir ark kasidesi Faris, nefis iKrm soneleri ve Konrad Valenrod kaleme alnmtr. Kondrad'da Byron'la Pukin'in etkisi aktan aa hissedilir. air daha sonra da ayn konuyu ileyecektir: tabiat dzenine kar ayaklanan kahraman. Gstav, mill, daha dorusu, beer straplarn szcsdr kitapta. Romantik iirin zirvelerinden biri olan konumasnda Tanry insaniyetin ilesine kaytsz kalmakla sular. Huzura kavumann yolu tevekkl ve teslimiyettir aire gre. Ayn yl Polonyallar ve Polonyaya Seyahat zerine Kitaplar yaymlanr. air yeni bir doktrinin mjdecisidir burada: armha gerilen Polonya, insanla kurtulu ve fedakrlk yolunu gsteren bir nes millettir. Ayn dnemde kuunun son arksn yazmaa -balar: Mesir Tade, eser on sekiz, ay sonra Paris'de tamamlanacaktr. Onikibin msralk epik bir poem. Bambaka bir insan tarafndan yazlm gibidir. Romantik cokunluktan hi bir eser yoktur kitapta, tam bir dzen, ideal bir sadelik. Yce zlemlerden rlen iir, bir

mit neidesidir de, Mesir Tadede btn Polonya canlanr, gerek ve yceltilmi, lakik ve sembolik "bir Polonya, fazilet ve zaaflaryla mazideki Polonya ve gelecein ideal Polonyas. Sz bir edebiyat tarihisine brakalm: Parisin bir tavan arasnda Mickiewicz esiz bir eser yaratyordu. Polonya'ya mahrum olduu mill destan kazandrmakla kalmyor, modern zamanlarn biricik destann da yazm oluyordu, arla kamadan homerik diye vasfiandrabileceimiz biricik destan. nce bir insann mitosunu yazan air, imdi de bir milletin mitosunu gerekletiriyordu. En son ve en muhteem eseri, doktrinlerinden ok bu eseriyle milletin gnln fethetmitir. ve ebediyete kadar kalbinde yaayacaktr (Cyril Wilczkowskj). amzda topluluklar insan vasflarn kaybettil0T. Kaderimize alfabenin harfleri hkmediyor. S.S.CJB., B-D., NATO vs. Bu rastgele harflerin arkasndaki g^eTBgi kefedebilmek iin byk emekler harcamak ^orundayz. Birbirleriyle dven, birbiri ile atan; insanlar deil, harf ynlar. Byk milletler, kiiliklerinden vazgeip alfabenin iaretlerine snnca, insa,alar da sloganlara teslim oldular. Sloganlar da mansn idrk edemediimiz onbe-yirmi harf kmesinden ibaret deil mi? Dnce yok artk. Kinler de, sevgiler de bir takm iaretlerin emrinde: Kzl karsnda kuduran azgn boalar gibiyiz. UNESCO.. Bu garip harflerin esrarn zebilmek iin ne, kabalizme bavurmak yeter ne hurfiikten aiamak. Daha dorusu her an kabalizmi ayr. UNESCO, muteber kaynaklara gre, Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Tekilat demek. nsanln asrlardan beri ryasn grd byk ve muhteem Kurulu. 16 Kasm 1948'da domu. Adnn rpertil! bir saygyla tekrararladmz bu muhteem messe-se otuz drt ylda neler yapm acaba? nce gzel bir tarih yaymlam: nsanln Kltrel ve lm Gelimesinin Tarihi (1969). Draper, ondokuzuncu yzyldaAvrupa'nn entelektel tarihini ciltte okuyucuya sunmutu. UNESCO, ayn plan geniletmi, Asya ve Afrika'y da tarihine misafir olarak kabul etmek ; cmertliini gstermi." Pein hkmlerden syrlm m? Sanmyoruz. Osmanl ve slmiyet bu on ciltte ok mtevazi bir yer tutmaktadr. Geelim.. UNESCO'nun slm dnyasna gsterdii bir tevecch de, bn Haldun Mukaddimesini Franszcaya kazandrmak. Evet ama, Rosenthal, ayn kitab ok daha nce, ngilizceye evirmi bulunuyordu. Bunu da geelim.. UNESCO'nun dnya dncesinden ada insana sunduu aheserler daha ok kendi aheserleri. bn Haldun'dan nce, talyan Vico. Sonra Voltaire vs. UNESCO da, Avrupa kafasnn yaratt btn messeseler gibi, nce Avrupa'y ele alacak.

Bu gayet tabii. Arada bir Asya'y hatrlamak ltfnda bulunuu ne devlet. phesiz daha mekr hizmetleri de var UNESCO'nun. retim alannda, Filistinli Arap mltecilerine yardmlar yapm. Latin Amerika'da ilk retimin yaygnlatrlmasna hizmet etmi. Hindistan ve srail'de l enstitleri kurdurmu. Avrupa'da nkleer aratrmalar gelitirmi.. Batnn mimar olduu her kurulu gibi, UNESCO da deniz kzma benzer; muhteem bir ba altnda sefil bir kuyruk. UNESCO Avrupa'nn binbir aldat-macasndan biri, UNESCO ideali bir eit afyon. Zavall Asya kinci Dnya Sava'nda Asya'nn hi bir gnah yok. Milyonlar kudurmu srler halinde birbirine saldrtan yalanlar o imal etmedi. Irklk Fransa'da dodu, Almanya'da geliti, Amerika'da uygulanmaktadr. Sevgili Amerika bir yandan sulhun, Mirriyetin havarisidir, bir yandan kendi vatandalarna kuduz kpek muamelesi yapar. UNESCO, akgz dnce cambazlarnn byk bir istiha ile memelerine sarldklar garip bir inek. Ssl kutularla sunulan bir afyon UNESCO. Amac: Asya ile Afrika'y terbiyeli bir sirk hayvan haline getirmek, kurdun dilerini trplemek ve kpekletirmek.

GANDH'Y DNLERKEN
Zend Avesta Ik gklerin sesi, sz gnllerin diyor. Tevrata gre nce Sz vard. Sz yani ses. srailoullar Arz- Mev'uda geldikleri zaman karlarnda Jeriko'yu buldular, Yaln ve almaz duvarlaryla, dman bir lkeydi Jeriko, srailoullarnn topu tfei yoktu. Jerikonm duvarlarn ilahler ykt. lhler yani ses. nanyorum. Gandhi'nin bu dost ve yumuak sesi de tahakkmn duvarlarn iskambilden atolar gibi devirmedi mi? yz milyonun uuruna taklan zinciri bu ses krd. Berrak, telasz, skin. Ama srafil'in sr'u kadar heybetli. Yalnz Hint'e, yalnz Asya'ya, yalnz esir milletlere deil, btn insanla sesleniyor. Smrgeciliin alnna Mane Tekel Fares1 damgasn vuran, bu dost, bu gzel, bu mbrek ses karsnda sayg ile eiliyorum. Bana yle geliyor ki tarihe yol gsteren btn resuller byle konuurdu; ak sal arya obanlar tanrlara bu sesle hitap etmilerdi; Vedalar bu sesle okunur; Upaniadlar bu sesle fsldanr; Ramayanann arklar bu sesle haykrlrd. Britanya adalarnda kurt srleri dolarken, Himalaya doruklar hu sesle rpermiti. Bu seste btn Hint var, btn Hint hatta btn insanlk.

Bir sesi bylesine kadirletiren hangi mucize? Hangi sesler milletlerin hafzasna ateten harflerle yazlaibiliyor? Hangi sesler gkte yldz oluyor, gnlde k? Bir milletin emellerini dile getiren sesler, inanan adamn sesi, gnlden gelen ses2. Nietzsche felaketler diliyor dostlarna. denen bal tuntan bir heykel haline yldrmlardr. Hakk var. nsan getiren zdrabn

Yl 1893. Gney Afrika'dayz. Pretoria'ya giden trenin birinci mevki kompartmannda gen bir adam var. Hukuk tahsilini Londra'da yapm. Etrafndaki-lerden sayg grmeye alk vakur ve iine kapal bir gen. Hintliden ok Avrupal. Milliyetini gsteren yalnz 'bandaki sarkla, derisinin rengi. Bu sakin delikanly yakasndan yakalayp tarihin girdabna frlatan, bir kondktr'n eli. Esmer olduu iin trenden atlan gen avukat mezelletin ne olduunu o yolculukta rendi. Tokatland, tekmelendi, otellerden kovuldu. Aclar eritti o elmasn crufunu. Bir vicdanla bir imparatorluk arasndaki cenk o gn balad. Bir yanda, dvmekten ok dua etmek iin yaratlm narin Mhandas... tede, toplar tfekleriyle koca bir imparatorluk. Ve elliyedi yl sren kavga. Mohandas politikay ulviletiren adamdr. nsanl bir boa ylan. gibi kskvrak saran politikadan, hi bir zaman holanmamtr Gandhi. amzn ve belki de, btn alarn en byk destan bu. Bu korkun kavga yannda Davut'la Goliatn dv ne kadar gln. Bu destan da, btn destanlar gibi, bir millet yaratt. Hint: Zulmn sngsn kannn alevinde eriten ve yalnz kendi iste) Bu metin, Hint Kltr Cemiyetlinde Gandhi'nin sesi banttan dinlendikten sonra, yazar tarafndan irticalen yaplan konumann metnidir. stiklli iin deil, insanln kurtuluu iin de feda-y can eden mesih-millet ve Gandhi, ona, benliindeki azameti kefettiren yol gsterici, llyada, ehname, Mahabharata, Mahatma'nn yaratt epope yannda ne kadar zavall. Mahatma yani byk ruh. Ak ve marifet yolu ile Tanrya erien. Tagore'u dinhyelim: Nihayet Gandhi grnd. Binlerce bedbaht'n kulbesi nnde durdu. Onlar gibi giyinmiti, onlarn dilini konuuyordu. Kitaplardan renmiti sylediklerini. Hakikat dile geliyordu dudaklarnda. Onun iin Mahatma dediler Gandhi'ye. Bu onun gerek ad. Hind'in btn insanlar onun bir paras. Hakikatla temas eden Hint, kendi ruhundaki kuvvetleri kefetti. Ve gerek Ak Hintlinin kapsn alar almaz, o kap ardna kadar ald. Tereddtler kalkt ortadan, hakikat hakikati uyandrd. Soylar, dilleri, dinleri birbirinden farkl yz milyon insan tek kalp haline getirmek... Mahatma bu mucizeyi nasl baard? Kalabalklar bir masal kieyln gibi, diledii ufuklara kanatlandrrken, hi. bir zaman efsanelerin hlesine

tenezzl etmedi. Dmanlarnn bile kendisinden evliya gibi bahsettikleri bu adam her trl tabiat st nvandan mteneffirdi. Hem de hurafelerin hakikatla sarma dola olduu bir lkede. Karsnda diz ken kalabalklara, o kalabalktan herhangi biri gibi hizmet etti. Mahatma ikblin sarho edemedii tek byk lider. Mahatma lahut sesler duymak iddiasnda bulunmyan tek byk, mistik. Hayatn ezeli hakikatlar zerinde tecrbeler yapan, arada bir aldanan, sizin, benim gibi bir insan. Ama yalnz kendisinin deil, dalgalandrd insan okyanuslarnn da sorumluluunu yklenecek kadar drst ve fedakar. Belki onu bu kadar seviimiz de bize ok yakm oluundan. Tarihin hi bir kahraman Gandhi kadar mtevazi deildir. Alk rahatsz eder onu. Vahiyle ilgisi yoktur. Jan Dark (Jeanne d'Arc) gibi sesler duymaz. Tam bir samimiyet. Ben de her hintli gibi dua ederim. Ama Tanrnn hi bir ilhamna mazhar olmadm. Tanrnn sesi her insann vicdanmda tecelli eder. Ama iimizden ykselen o sese ku-laklarmz tkarz. Ben Hind'in ve insanln ciz bir .hizmetkr, ciz bir isisiyim. Bir tarikat kurmak istemiyorum. Yeni hakikatler getirdiim yok. Perse canavarlar avlarken yzn bir bulutla rtermi. Gandhi'nin en ok irendii ey: Sis ve sr. Ba bulutlar arasnda kaybolan bir masal kahraman deil Mahatma. Ama mitolojinin btn kahramanlarndan daha yce. Brton savalar, zrhl dmanlaryla plak dvrlermi. plak ve yaln kl. Gandhi dman snglerine, gs ile kar koyan adam. Bu son valyenin tek silh var: feragat klc. Bu kl Gandhi'ye ecdadndan kalm. nce ellerini kana boyayan ihtiyar Biiler klcn faydaszlm anlamakta gecikmemiler, ve yeni bir silah icat etmiler: ahimsa. Ahimsa btn kaplar aan anahtar: Cana kymyacak, gnl ykmyacaksn. iddet, uuruma alan bir yol. Btn tarih bunu haykrmyor mu? nsanln kurtuluu bahsinde son mit: Ahimsa. Ahimsann tevekklle ilgisi yok. Kollarn kavuturup beklemiyeceksin. Meydan okuyacaksn lme. Ve lm korkacak senden. Zafere gtren tek yol: Satyagraha, Hak yolu, ak yolu, Kuzey kutbu ile Gney kutbu arasnda ne kadar fark varsa, Satya-graha ile pasif mukavemet arasnda o kadar fark var. Pasif mukavemet zayflarn silahdr, zayflar hedefe varmak iin iddet de kullanabilir. Halbuki Satya-graha kuvvetlinin silahdr ve iddeti red eder s. (3) Satya_graha, kelime anlam hakl deneme, hakszla kar koymak mnsna kullanlyor. Gandhi'nin tarifine gre hakikate balanmak. Hakikatin gc, sevgi gc, ruh g. Sonra da ruh g ve sevgi gc sayesinde hakikatin zaferi. Satya-graha Gandhinin buluu. Gandhi'yi dinleyelim: Birinin hakikat sandn, dieri hata sayabilir. Hakikati aramak iin karsndakine iddet kullanmamak, hasmn sabr ve sempati ile a-tadan kurtarmak lzm. Sabretmek, acya katlanmak demek... Hayat lmden

doar. Baan fkrabilmesi iin tohumun atlamas lzm. Izdrap kanunu varlmzn bir paras. Hrriyet bir mkfat. Ferahn mkfat. Gandhi'nin babuluk ettii orduda ve yer yok. ldrmeden lmek cesaretlerin en by. Kavgadan kaacana silaha sarl. iddet, alaklktan daha stn. Zor hayvana yakr, Ahimsa insana. Hayvann gc penesindedir, sannki ruhunda. Bir tek adam btn bir imparatorlua meydan okuyabilir. Zafer, zdraba katlanmasn bilenindir, zor'a bavurann deil. Hint zillet iin yayacana silaha sarlsn, daha iyi. Ama onun silaha tank ve tfek deil, ruhundaki sonsuz g, byK feragat. Gandhi milliyetidir. nsanl sevdii iin milliyetiMillet sevgisi ile insan sevgisi ayney ona gre. Hind'e hizmet edeceim diye ngiltere veya Almanya'ya ktlk edemem. Evimin drt bir yandan duvara kuatlmasn, pencerelerimin kapatlmasn isteinern. Her lkenin kltr bir bahar rzgar gibi serbeste esebilmeli odamda. Ama beni nne katp gtirmemeli. man bir zindan deildir. Tanrnn btn yaratklarna aktr bu iman. Ne rk ayrl tanrlxn, ne renk ayrl. Hristiyanlarn Tanrs dnyaya bir kere iner. Bu onm iin byk bir fedakrlktr. Hind'in tanrs evrensel savaa sk sk katlr, dnyay karanlklar basnca tarih sahnesinde boy gsterir ve yeni bir devir aaX, kzmadan, heyecanlanmadan baarr iini. Tanrnn zaman zaman insan klnda belirmesi, kinatn bitip tkenmiyen operasnda bir nevi leitmotiv. Krina, Rama, Buda... ve Gandhi, tecellisinden bir ka deil mi? bu ezel cevherin binbir

ZORA YOK DEMEK

Lanzo del Va&to ac ac ikyet ediyor: GandhiV ni eseri ancak: yar yarya evrilmi Franszcaya. Zor-Yok areKetinin (Kumarappa ve Maruvala gibi Hintli, Riclard Gregg gibi yabanc) en byk nazariyelerini kinie tanmyor. Gandhi'nin yerine geen Vinaba da, bir mehul. Gandhi'nin Bat'daki kaynaklarm da merak etmiyoruz. Ne Tolstoy'u Tanrnn Beldesi inizdadir, ne Ruskin'i Sonuncuyu da Kendin Gibi ne Thoreau'yu Meden taatsizlik, okuyan var. Anlamallar zor,yolla zmek, tek kurtulu yolu del Vasto'ya gre. Korkun bir tehlikenin arifesindeyiz. atan milletlerle snflar, gelien teknik: uuruma alan iki ray. Dnyamz bir zaman, birlemee bu kadar yakn, birlikten bu kadar uzak olmamtr. mparatorluklar yok artk, iki blok var. Bu bloklarn rr>r?M<i rnilleer de sadece 'kitle', yani ekilsiz, r ve b 5ey, ere* a^ yuvarlan-

maya hazr nesne. Hkim devletler bir lkenin adn tamyor, isimleri ba harflerinden ibaret. Peneleri birbirinin karnna gemi iki canavar. Bu azgn dmanlarn en gze arpan taraf benzerlikleri. Benzerliklerinin banda da insan sevmeyileri geliyor. Canavar sfat bile hafif onlar iin. Canavar, hayvani ve tabi bir ucube. nsan cemiyetleri ise hayvani tabiatlarn bile kaybettiler. Birbirine evrili iki makina, btn insanlar ezmee hazr. Her iki blokun rejimi de. kanl bir ihtill zerine kurulu. Temellerinde zor var ve zor sayesinde ayakta duruyorlar. Zor veya yalan. kisi de bir. Gandhi, zor-yok'la hakikat ayn eydir diyor. Demek ki zor da yalandan ayrlmaz. Zorlamak bozmaktr. Zorlanan hakikatlerden, yani yalanlardan ilki her iki rejimin de zora dayandklarn inkr etmeleri ve bar olduklarn ileri srmeleridir. Oysa ikisinin de iftihar vesilesi: atom. Birinci blokun temelinde Fransz htilli var. Mecbur askerlik hizmetini kanunlatran o; topyekn savaa ilk hazrlk. ikinci blok, kadnlar da silahlandrd. kisi de bar boynuzlar kuzu ayni: madde. Bu krabilir. Kavga diye meliyorlar, ama sesleri ejder sesi, boynuzu. Vastalar bir; iddet. Kanunlar lanet zincirini ancak hakikat, adalet ve ak kanl bir abesten ibaret, zafer yok. ehresi:

Tekniin son mucizesi: bomba. Batnn iki kapitalizmle komnizm. Biri kumarhane, teki mahpes.

ncyoL zeknn yolu. Silah.zor-yok. Zora yok demek, erkeke bir direni, boyun een bir direni deil. Bu kavgada, tembellie, tarafszla yer yok. Korktuu iin hakszla boyun een, zora yok demi olmaz. Cinayete ses karmayan,, caninin su orta olur. Zor-yok bar m sava m? Sava. Her zorba yiitlikten dem vurur. Sahte bir kahramanlk! Zorba kuatlnca teslim olur, tehlike karsnda svr. Zora yok diyen, her an tehlikeyle kar karyadr. Kendini korumaz, gerilemez, susmaz, bir yana ekilmez. Tek gerek yiitlik: zora yok. demek. Zora yok demek, insana gvenmektir. Dman dost ederek yoketmek, karmak deil, vicdanyla babaa brakmak. Kltmek deil, kltmekten kurtarmak. Hakkn gcne inanan zor-yok diyebilir, jiakkn ezel, cihanmul gcne. Dman aldanandr. Sava bir diyalog, kla ka~ ranln diyalogu. Dman, gz bal olandr. Savam amac bu balan zmek, kinin, fkenin balarm, pein hkmn, kmseyiin, gvensizliin,, inadn balarn.

Zora yok diyen una inanr: haksz olduunu anlayan kavgay srdremez. Bunun iin Gandhi, hakikatle zor-yok ayn ey, diyor. Bunun iin zor-yok savann ad satya-graha, Hakikatle-kaynama. Zo>yok mcahidinin davas ak olmal, bir veUim urunda savayorsa bozguna urar, yani haksz olduunu kabul etmek zorunda kalr. Zora yok dernek, hakka hak vermektir*. (i) Mashrouwala K, Gandihi et Marx Franszcas F. Didier. Denoel, Paris 1957. Lanzo del Vasto'nun Sunu yazsndan ss. 9-42.

Yedinci blm
yetrf VE TARH fgP1
pyk Adamn Menei ann an rasyonalizmine kar bir tepki nazariyesi nin kayna Almanya'dr. nazhar doktrini Fichte'dendir. Fichte'olan l^^manlar kiiler

ro?e> herey bir nevi libas veya grntdr. Bu yG ^^tlerii derununda bir z vardr: ilah ruh. Y^^^jnyann kabuunda yaar, iindeki z grej3yk adam bu ilh z grmek ve bize gstermet gnderilmitir dnyaya. lhl ruh her nesbir dille konuur. ir bu dili anlayan ve ^^rlyle iin byk adam, yni yaratc ve ykc jjM Ruh/un idrki ile eittir. Tarih byk adamg-' yaptklarndan ibarettir. Topluluk ne baarm, l^^^pmsa, hepsinin de klavuzu, mimar, rnei bneS ^dam olmutur hep. j^sa hayatnn en nemli unsurudin. Varln ^j^in tayin eden, inan. Kahraman da, nce, bir vaSX, jjam kayna olarak ele alnr. Hadiseler, artill*3^^ malzemedir sadece. Tutumaya hazr olan bu ilah bir ate olan kahraman tututurur. Kahramanlar ne bir sosyoloji kitabdr, Caryne bir tarih incelemesi. Byk sezilerle dolu cokun bir beyanname1. Ferdin tarihteki rol asrlardan beri tarih felsefesinin balca konusu. Bu krdm zmeye uraanlar meseleye ayn cevap getirmiler: 1 Fert, tarihin gerek milidir, faaliyeti ile tarihi hareketi yaratan o'dur. En kkl, en yaygn inan. Aydnlklar a'nn tarih felsefesi bu temele dayanr, filozoflar insanln kaderini byk adamla izah ederler. Wood, miletlerin tarihini hkmdarlar-nn kiiliine balar. Max

Weber bile amz tehdit eden brokrasi fetinden ancak byk adamlar sayesinde kurtulabileceimize kanidir. ada psikoloji byk adama kar duyulan bu susuzluu kh hrriyet korkusu ile izah eder (Jung), kh bir baba bulmak ihtiyac ile (Freud). Sidney Hook, yle diyor: nsanlar daima kendilerini kurtaracak birini ararlar. Sosyal ve siyas iler sarpa sarnca kahramana kar duyulan alaka daha da artar. Buhran ne kadar an ise buhran alt edecek kahramana duyulan itiyak da o derece youndur. Bu itiyak sessiz bir dua eklinde de tecell edebilir, meri bir tevik suretinde de. Kahramana bazan kurtarc denir, bazan valye, bazan peygamber veya sosyal mhendis. 2 Fert, tarihin yapcs deil, eseridir. Byk adam, tarihin gerek ehresini gizliyen bir paravana sayanlar da var, ahslarn arkasnda hdiselerin gerek mimar olan girift artlar var: Sosyal ve iktisad artlar. Vico ile balyan bu grn en tannm temsilcisi Buckle'dir. Buckle'a gre, hkmdarlar, kumandanlar, devlet adamlar kltrn gelimesini engelle(1) Calyle Thomas, Les Heros, le Culte des Heros et l'Heroique dans i'Histoire, mgilizceden Franszcaya eviren Jean Izoulet, A. Colin Paris 1922. Trke bir evirisi Beihzat Tan, Kahramanlar, Kutlu Yaynlar, stanbul 1976. filerdir. Hi ,bir tarih deeri olmayan birer 'kukla'drlar. u veya bu olay falan veya filan insan yapm olabilir. Ama bu sadece aldatc bir grntr. Tarih olaylarn arkasnda bu insan yaratan artlan, onu bu harekete iten sikleri aratrmak lzmdr. Speneer, o kadar ileriye gelimenin son halkasdr. gitmez; byk adam uzun bir

3 Sbjektif ve objektif grn terkibi. Fert, tarihin akna uurlu ve etkin bir faktr olarak katlr. Oysa tabi, ekonomik, sosyal evre ister istemez pasiftir. Tarih ak yaratmak iin objektif artlarn nsan tarafndan idrk edilmesi lzmdr. Bu artlar deerlendirecek olan insandr. Objektif evre ancak o zaman tarihin malzemesi olabilir. evre ancak fert aracl ile kendini ifade eder. Nesneler kendi kendine tarih hadiseleri tayin edemezler. Etkin ve uurlu tek faktr vardr: evresini ileyen fert... Tabi veya sosyal evre, uurlu fert tarafndan verimliletirilmedikce, asrlardan beri topran derinliklerinde yatan maden damarlarna benzer (Rappoport). X 1 Byk Adam Uzun Bir Gelimemii Son Halkas Asrmzn balarnda Trk aydnlarn, geni bilgisi, kuvvetli mantyla hayran brakan Herbert Speneer Uhm-u ktisadiye ve timaiye dergisinde ad en ok anlan dnce adamlarndan biridir. Rza Tevfik kendini Stuart Mili ile Herbert Spencer'in akirdi olarak takdim eder. Filhakika

Speneer, biridir.

pozitif

sosyolojinin

belli

bal

kurucularndan

Ferdin tarihte rol konusuna ayrdmz bu ara tnmay Spencer'in dnceleriyle balatmay uygun grdk Tarih felsefesinin en can alc tartmalarn-dan birinin arlk merkezini tekil eden meseleyi Spencer'in Sosyolojiye Giri adyla Franszcaya evrilen kitabndan hlasa ediyoruz. Her sene sonbahar gelince, kehanetler duyarz: K bu yl sert olacak nk yaban glleri bol. Bu sz yle bir inantan kaynaklanr: kar yaacak, don olacak, kucazlar yiyeceksiz kalmasn diye Tanr yaban gllerini ihsan ediyor. ok yaygn bir dnce tarz bu. lah iradeyi insan mutluluu ile dorudan ilgisi bulunmayan alanlarda bile etkin sayan byle bir anlay, fert veya toplum olarak insan kaderi zerinde ilahi iradeyi el-bette ki daha byk bir gvenle sahneye karacaktr.^ Metodistler, yolculua kmadan veya ev deitirmeden nce Kitab- Mukaddes'e bavururlar, karlarna kan ilk cmle Tannnn davranlarm tasvip ettiinin veya etmediinin delilidir. Politikada yle bir iddia ileri srlr zaman zaman: ngiltere Kara Avrupasma kyasla daha mreffeh nk pazar tatiline daha riayetkar; veya para baslrken Dei Gratie forml unutulduu iin kolera afeti zuhur etmi. Tarih yorumlarda da ayn telakkiye sk sk rastlyoruz. Her yorumcu ilah iradeyi kendi iine gelen tarzda yorumluyor. Tabiat kanunlarnda illiyet inanyoruz; insan sz konusu olunca, Tanrnn mdahalesine (bavurmak ihtiyacm duyuyoruz. Her konuda ilah irade elbetteki sz edilemez. ie karnca, sosyal bir ilimden

Sosyal olaylar ilm olarak izah etmekten aciz bir zmre daha var. Mesel Cariyle der ki Benim anladm mnda cihan tarihi byk adamlarn yaptklarndan ibarettir. Hepimiz aa yukan bu telkinlerle yetitik. Bu inan nereden geliyor acaba? Ate banda toplanan yabaniler, o gn yaptklar avm nasl getiini anlatrlar. lerinden kim maharet gstermise vlr. Sava dnnde en ok konuulan, babuun veya baka cengverlerin cesaret ve ustaldr. ayet o gn dikkate lyk bir hadise olmamsa, ya az nce vefat eden nl bir babu sz konusu olur, ya kabilenin efsanevi bir kurucusu. Bazan arklarn anlatt zaferler dramatik bir raksla kutlanr. Kabilenin mesut gnlerini hatrlatan bu hikyeler, byk bir alaka grr. Musikinin, dramn, iirin, biyografinin, tarih ve edebiyatn ortak kaynadr bu hikyeler. Yabaninin hayatnda dikkate -al-nacak baka hadiseler yoktur. lk tarih kavimler iin de Asurilerin duvar resimleri, yle, byk Msr'n kabartmalar, adamlarn zaferlerini

ebediletirir. Dikilitalardaki kitabeler hkmdarlarn yaptklarn nakleder hep. Resim, hiyeroglif ve kitabe gibi iptida vesikalardan, hkmdar menkbeleri dnda, elde ettiimiz bilgiler istidlal yolu iledir. Yunan destanlarndan kardmz bilgiler de yle deil mi? Bugn meden ocuklara verilen dersler barbarlarhkinden ok mu farkl? Onlar da, insan tarihinde hatrlanmaa deer belli bal hadiselerin nl kiiler tarafndan yapldn renmiyorlar m? Din dersleri de yle: brahim, Saul, Davud. Tarih de baka m sanki? Mitolojide de hkmetlerin ve askerlerin nemi hep ilk plandadr. Mhim olan Agamemnon'la Sezar'dr, messeseler deil. lme byk deer verilir phesiz. Zeus'un aklarn bilmemek veya Maraton7daki kumandanlardan habersiz olmak yz kzartcdr. Likrg'den nceki sosyal durumu veya Aeropajn mene ve vazifelerini bilmezmisiniz, ne kar.. Demek ki, tarihte byk adamlar nazariyesi her lkede taraftar bulacakt; nk yabaninin kafasnda yaayan inancn aydnlk bir ifadesi idi bu. Btn ilkel geleneklerde ayn kanaata ahit olmuyor muyuz? Mekteplerde saysz rneklerle perinlenen gr bu deil mi? Byk adam nazariyesinin kamu oyunu fethediinde daha zel sebebler de var. Kahramanlara herkes hayrandr. lkel insan iin bir meziyet olan bu hayranlk hal srp gidiyor. Bu tutku ocukken balyor. Bana masal anlat diyen ocuk, bir kahramann maceralarn dinlemek istemiyor m? Genler bu ihtiyac polis raporlar, saray hadiseleri, boanma vakalar, kaza haberleri vs. ile karlar. Sokak konumalarnda bile duyarsnz, her dakika ahs zamirleri kullanlr. Bir kimsenin zek derecesini lmek istiyorsanz, amaz bir l var.szlerinde genelle zelin nisbeti. Hangi lde kiilere ait somut hakikatlerin yerine, insanlar ve hadiselere ait geni tecrbelerden karlm, soyut hakikatler gemitir? nsanlar bu bakmdan ele alrsanz hemen grrsnz ki yzde doksan, sosyal hadiseleri sadece biyografik bakmdan ele alr. Dahas da var; byk adam teorisi hem bireyler retiyor hem de elendiriyordu. Deniliyordu ki, medeniyetin nasl gelitiini anlamak ii sekin insanlarn hayat hikyelerini okumak kfidir. Ne kadar cazip bir doktrin. Sonra bu yoldan elde edeceiniz bilgiler hem ok sade hem ele kolayca anlalr mahiyettedir. Mphemle yetinirseniz, sylenenler sizi tatmin de eder, ama konuyu bir para derinletirme tutarszlklarla karlarsnz. Diyelim ki toplumlarn ilerlemesi byk adamlarn eseridir, iyi ama byk adam nereden geliyor? Byk adamn menei ya tabiat-stdr, ya tabidir. Byk adam Tanr gnderiyorsa konu ilmin snrlarm aar. Byk adamlarn

ortaya kmas aklla izah edilebiliyorsa, lumdaki bir gelimenin sonucudur.

byk

adam

top-

Her nesil nceki nesillere bal olduu gibi byk adam da toplumun daha nceki durumuna baldr. Asrlar boyunca el ele veren bir sr kuvvetin muhassaiasdr: messeseler, dil, ilim, treler gibi. Byk adam her lkede ve rastgele itimai artlar iinde zuhur etmez. Newton, Hotanto'lar arasnda doabilir mi? Milton'un bir kzlderili ailesinden kmas mmkn m? Byk adam uzun bir gelimenin son halkasdr. Tutulun ki byk adam kucanda yaad toplumun. yapsn ve davranlarn deitirdi ama toplum o gelmeden de deimiyor muydu ve deimeyecek miydi? O, toplumu deitirmeden nce, toplumun onu ina etmi olmas gerekmez mi? Baard deiikliklerin asl kayna kendisinden nce gelen nesillerdir. Deiikliklerin de, byk adamn da izah asrlar kucaklayan itima artlarda aranmaldr. Bir an iin kabul edelim: byk adam, kucanda yaadx toplumdan ok farkl bir insandr; toplum belli bir seviyeye gelmemi, madd ve manev bir zenginlie tevars etmemise byk adam ne yapsn? evresinde insanlar, zeklar ve sosyal bir tekilat olacak ki i grebilsin. Emrinde ngilizce gibi bir dil, nnde saysz tecrbeler olmasa Shakespeare dramlarn yazabilir miydi? Demirin olmad bir lkede Watt ne ie yarar? Byk adam toptaki barutu ateleyen kapsldr. lnadka, barut olmadka ne ie yarar?2.
2. Etkin ve uurlu Tek Faktr

Top

Charles Rappoport ok geni kltr olan bir dnce adamdr. Anatole France'in yakn dostu. Dnya dillerinde yaymlanan oniki ciltlik tek Sosyalist Ansiklope3i'nin mimarlar arasndadr. Ayrca Bir Gelime lmi Olarak Tarih Felsefesi (ikinci bask 1925) isimli nefis bir eserin de yazardr. bn Haldun'u Bat dnyasna tarih felsefesinin kurucusu olarak tantan kitap, tarihin belli bal meselelerini de ele almaktadr, Rappoport iktisatdr ve Rus intelijansiyasmn Fransa'ya yerlemi temsilcilerindendir. Okuya (2) Spencer Herbert Introduction la Science Sodale Paris 1882. canz paray Tarih Felsefesi adl kitabndan derliyoruz. Ferdin tarihdeki roln aratranlar zm yolu getirmilerdir: 1 Fert, tarihin hareketi yapan odur. 2 3 gerek milidir. Faaliyetiyle tarih

Ferdin kendisi tarih gelimenin mahsuldr. Fert bazen tarihin milidir, bazen eseri.

1) Fert tarihin en nemli ve nispeten en bamsz faktrdr. Gelimenin hem balang noktas ve hem de hedefidir. Her ey fertle ve fert i;in. Tarihten o sorumludur. Gemii de bu gn de yarglar. Menfaatine, ihtiyalarna, hak ve hakikat idealine aykr olan ne varsa mahkm eder. Talandran da, lanetliyen de o'dur. Asrlar ve kahramanlar o yceltir veya yerin dibine batnr. Tabi evre de sosyal bir evre gibi fert iin bir malzeme deposudur. Bu grn en tannm temsilcisi Caryle'dr: Tarih byk adamlarn biyoigrafisidir. En gln temsilcisi ise Smer'-dir. Tarihilerin genel olarak, uyguladklar bu gr, psikolojik tarih grne baldr. 2) Hegel gibi metafizikilerin, organisistlerin ve objektivist olduunu syleyen sosyologlarn grdr. Hepsinin birletii iddia u: Fert, bir evrenin eseridir. Hegele gre ruh veya zamann ruhudur bu faktr. Organistlerde biyolojik organizma; Objektivist sosyologlarda sosyal evre. Hepsinin de ortak karakteri u: Ferdin seviyesini de, davranlarn da tayin eden stn bir g var. Fert kendi bana ve kendisi iin yaamaz. Tarih srecin, byk btnn, alar ve kavimler iinde gelien dncenin bir ndr. Topluma hkim olan fizyolojik i blmnn bir heresidir. Toplum bir organizmadr. Uzuvlar da, ileyilerini tayin eden de bu organizma. Organisist nazariye Menenius Agripa masalnn ilim klna sokulmu ifadesidir. Objektivist grte fert belli bir tekiltn az. veya ok uysal bir ajandr.Fert hareket eder. Hatta grnte uur ve irade sahibidir. Ama sadece grnte... Ferd iradenin stnde olan sosyal gler onun davranlarn dikte eder. Ferdin uuru byk bir tarih rol oynamaz. Birbiriyle atan ferd temayller, etkinliklerini kaybederler. Geriye ma'er muhassalalar kalr. Objektif sosyoloji, ferdi, bamsz ve tayin edici bir faktr olarak kabul etmez. Dnen ve yaratan fert deil, onun aracl ile sosyal evredir. Objektif sosyolojinin zellii soyut ve mphem oluudur. Bu itibarla da pek ilm deildir. Ferdi hep ayn kalan bast bir unsur olarak alr. Oysa fert bilinen ve hep ayn kalan bir unsur deildir. Evet... insann belli bal ihtiyalar her devirde ayn gibi grnr, ama bu ihtiyalarn tatmin yollar da, neticeleri de lkeden lkeye, adan aa deiir. htiyalar da boyuna artar ve younlar. ki medeniyetin fark, ihtiyalarn yekunu ile llr. Terakkinin belli bal zelliklerinden biri de hsan ihtiyalarnn oalmasdr. Boyuna artan ihtiyalarn gerek tabii kaynaklarn eksiklii yznden, gerekse sosyal eitsizlikten tatmin edilememesi, buhranlarn ve devrimlerin balca sebebi deil midir? nsan sabit bir unsur saymak yanltr. nsan boyuna deien bir gler, dnceler, ihtiyalar btndr. lm olduunu syleyen ve tekml, sisteminin mihveri yapan objektivist nazariyenin bu basit olay grmemesi hazin deil mi?

3) Sbjektif ve objektif grn terkibi. Objektif grn balca hatas ok genel ve ok soyut oluu. Bununla beraber metodolojik ynden nemi byk. Tek boyutlu grleri reddettii iin daha rasyonel bir anlaya yol aar. yle diyebiliriz: Fert terihin akna uurlu ve etkin bir faktr olarak katlr. Oysa, tabi, sosyal, ekonomik evre ister istemez pasiftir. Tarih ak yaratmak iin objektif artlarn insan tarafndan idrak edilmesi lazmdr. Bu artlan deerlendirecek olan insandr. Objektif evre ancak o zaman tarihin malzemesi olabilir. Objektivistler de ister istemez kabul ederler bunu. evre ancak fert araclyla kendini ifade eder. Nesneler kendi kendilerine tarih.. . hadiselerityin edemezler. Etkin ve uurlu tek faktr vardr: evresini ileyen fert. Demek, ki objektivist anlay yetersizdir. evre pasif olduuna gre, evrenin tarihteki yeri let olmaktr. Fert tarafndan ilendii lde terakki imkn olmaktan kar, gerek olur. Tabi veya sosyal evre uurlu fert tarafndan verimliletirilmedike asrlardan beri topran derinlerinde yatan maden damarlarna benzer. Onlardan faydalanmak iin madencinin kazmasna ihtiya var. Fert, faaliyetiyle evreyi harekete geirmelidir. Tarih o zaman balar. Kald ki evre daima bir ilerleme faktr de deildir. ok defa tarihin akna bir engeldir. Terakki demek mcadele demektir. Tabi engellerle mcadele. Terakkiyi engelleyen eitli menfaatlarla mcadele. Kendi tutkularmz, kendi zaaflarmzla mcadele. Budalalkla, ktlkle, cehaletle mcadele. Tecrbe ile ilim binbir glkle alteder bu engelleri. Demek tarihin akna yardm eden faktrler de var, onu dizgin-leyen faktrler de. Her iki durumda da biricik etkin ve uurlu faktr ferttir. Fert; bazan tarihi bir adm ileri gtrmek iin evresindeki mspet unsurlardan faydalanr. Bazan terakkiye engel olan menf unsurlar yokeder. lerlemek isteyenler vehimlerle avunman aldrlar. Glkle elde edilen fetihler her an tehlikededir. Terakkinin fert dnda kendine has bir korunma ge yoktur. Muhafaza" edilmesi iin her an aba gstermemiz lzm. Kald ki terakki sandmz ey ok defa ciladan ibarettir. Toplum tabakalarndan ou hl ilkel Bat medeniyetinin yayld blgeler yeryznn kk bir ksm. Dnyann birok blgelerinde cehalet, sefalet, taassup hkm sryor. Namuslu insanlarn grevi byk. Nikbin ve ocuka bir objektivizme bel balayamayz.'Terakki kendi kendine olmaz. nsanolu uzun zaman kendi dndaki glere gvendi. Tarih srecin objektif gc yeni tanrlara inanmyoruz. Tek ilerleme gc va'tl bana yahut toplu olarak ahan insandr Wnm madd, fikr ve ahlak kurtuluu kendi eseri olacak veya hibir zaman gereklemeyecektir^

3. Byk Adam ve Sosyal htiya

Sidney Hook, zamanmzn en tannm beer ilimler uzmanlarndan biri. Tarihle, marksizmle ilgili bir ok almalar var. stadn en dikkate lyk eserlerinden biri The Hero in History (Tarihte Kahraman) . 1950 lerde yaymlanan bu aratrmada konuyu btn ayrntlaryla ele alyor. Okuyucuya kitabn zetini kaln izgilerle sunmak istiyoruz: Bizi kurtaran kahramandr. nsanlar daima kendilerini kurtaracak birini ararlar. Sosyal ve siyas iler sarpa sarnca kahramana kar duyulan lka daha da artar. Kiinin siyas rengi ne olursa olsun buhrann sona erecei midi gl veya zeki bir liderin zuhur edecei midinden ayrlmaz. Buhran ne kadar arsa buhran alt edecek kahramana duyulan itiyak da o derece youndur. Bu itiyak sessiz bir dua suretinde tecelli edebilir, maer bir tevik suretinde de. Kahramana bazen kurtarc denir, valye, bazan peygamber veya sosyal mhendis. Programlar, nemlidir phesiz. Ama yksek gerilini dnemlerinde unutulmaya mahkmdur. htiya veya tehlike herkesin kapsna dayanmtr. Kald ki program denilen ey niyet ve vaitten baka nedir? Spencer'de tekml doktrini metafizik bir prensiptir. Sosyal determinizm nazariyesi bu doktrinden (3) Kappoport Charles, Science de 1'Evolution. Fhilosophie de THistorie mmeune

ne'et eden bir takm mantk prensiplerdir. Marksistlere gre kendi determinizmleri salam tarih tecrbelere dayanr. Temel faraziyeleri u: retim biimlerindeki deiiklik ve bundan doan snf menfaatlerinin atmas beer tarihinin tyin edici faktrdr. Hegel mistiktir, Speneer eklektik, Marksistler kendilerini ilimci monist olarak takdim ederler. Marksizm, tarihte byk adamlarn roln de kabul eder. Engels'e gre tarih alannda zaruret hkimdir. Bu zaruret kendini, gnlk tecrbelerimizi meydana getiren bir sr olay aracl ile belirtir. Bu zaruret aslnda iktisad bir zarurettir. Kinatta hkim olan dialektik, zaruretin spesifik bir tecellisi. Madem ki tarihi yneten iktisad zarurettir, insanlarn faaliyetleri ya bu zarurete uyacaktr yahut kar koyacaktr. Kar koyarsa etkisiz kalmaa mahkmdur. nsan faaliyeti ancak iktisad zaruretle el ele veriyorsa etkili olabilir. ktisad gelimenin motoru retim glerinin aralksz gelimesidir. Toplumdaki bu gelime kendiliinden olmaz. Gelien glerle bu gleri bask altnda tutan retim mnasebetleri arasnda devaml bir atma vardr. Tarihi insanlar yapar. Bu gelimeyi engelleyen saikler insanlar tarafndan altedilir. atma ne kadar uzarsa

deiiklii yapacak insanlara olan ihtiya da o kadar artar. Dnce adam, insanlarn uurunu sosyal deimelerin gerektirdii devrime hazrlar. Aksiyon adam, devrimin zafere ulatraca veya yenilgiye urataca snflar arasndaki kavgay organize eder. Byk adamn kim olaca mehul. Ama ne zaman byle bir adama ihtiya duyulmusa mutlaka ortaya kmtr. Ne dnecek? Neler yapacak? Bilemeyiz.. Ne olursa olsun retim glerini baskdan kurtarmaa ve yeni bir itima sistemi kurmaa yar dm edecektir. Engels'e gre, belli bir zamanda, belli bir lkede u veya bu vasfta bir insann ortaya kmas tesadf iidir. kmad diyelim.. htiya olduuna gre, mutlaka iyi kt, onun yerini dolduracak baka bir insan bulunacaktr. Cumhuriyet savalaryla perian olan Fransa'da bir Napoiyon'un zuhur etmesi dpedz talih. Napolyon olmasa onun yerine bir bakas kard. yi ama, toplumun byk adama ihtiya duyduunu nereden bileceiz? Ortaya ktktan sonra m? Engels'e gre, byk adam sosyal bir ihtiyacn kanlmaz cevabdr. O halde her zaman mevcuttur. Tarih bugn de bir iktisad zaruret alandr. Ama bu zarureti dile getiren byk adamlar olacaktr. Engels, byk adamlar nadiren tarih sahnesine karlar di yor. Cariyi en kahramann tarihteki rol konusundaki' an iddialar, tepki uyandrmakta gecikemezdi. Evet, tarihte kahramana ihtiya vard. Ama kahramann en etkili olmasn tyin eden; tarih kanunlar, yahut kahramann ortaya kt dnemdeki ihtiyalar. Her filozof bu ihtiyalar baka baka yorumluyordu: metafizik, ideal, kltrel, siyas, iktisad ihtiyalar. Hepsini birden ifade etmek iin sosyal diyeceiz. Bu sosyal kuvvetler nm. tarih icaplarn yerine getirecek bir kahramann ortaya kmasna sebep oluyordu. Baz filozoflar iin ise kahramana ihtiyacn kitle ve snflar karlar. ihtiya yoktur. Anm

Hegel iin de, onu takip eden Spengler iin olduu gibi, byk adam, madd (sosyal veya biyolojik) artlarn rn deildir. Yaad zamann ruhunu veya belli bir kltrn zn ifade eden bir varlktr. Hegel iin bu varlk hrriyete kavuturacaktr insanl. Tarihin diyalektik akna uygundur. Sosyal ve ekonomik olaylarla herhangi bir ilgisi yoktur. Spengler iin de, her kltrn kendine gre byk adamlar vardr. Byk adamn hviyetini o sahneye ktktan sonra fark edebiliriz. Her kltr gerekletirecei ideali, byk adam vastasyla gerekletirir. Her iki anlay da hadiselere deil metafizie dayanr. Byk adam ya katledilir (Sezar gibi) yahut srgne yollanr (Napolyon gibi). Hayat dadaa iinde geer nk vazifesi yarn kurmak ve tarihin akna yardmc olmaktr.

Spengler der ki: 1) Hibir fert tarihi yeni batan ina edemez. Zamanyla, kltryle hudutludur. Esiz bir zeks, esiz bir gc olabilir. Ama istediklerinin de, yapmak istediklerinin de kkleri Objektif zihniyet dedir f bugnk antropologlarn tabiriyle ferdin kltr ne, dil, aile, din, hukuk, sanat ve ilim gibi fert-st messeselere baldr. Bu mnda byk adamn faaliyeti, ferdin evreye kar faaliyeti olarak deil, kltrn bir ynyle teki yn arasnda karlkl bir etkileme olarak ele alnmaldr. Byk adam ancak kltrnn imkn verdii eyleri yapar. ok mhim bir nokta: Kltr ancak bir ynde gelimeyi mmkn klar. Gerek bir alternatif yoktur. Spencer, byk adam hakkndaki nazariyesine tarihi tetkik ederek varm deildir. Bu, itima tekml hakkndaki teorisinden karlmtr. Bu teoriye gre her toplum ayn ekilde, tedric olarak ve ileriye doru geliir. Herhangi bir dhi veya maceraperest, toplumun yolunu deitirebilse toplumlarn gelimesinde biteviyelikten szedilemezdi; daha da kts tedricilik kalmazd. Devrim, tekmln birikimlerini etkisiz brakabilirdi. timai tekml anlamak iin byk adamlarn haltercmesini okuma hibir ie yaramaz. Spencer, Buckie kadar ileri gitmez. Buckle'a gre hkmdarlar, kumandanlar, devlet adamlar... kltrn gelimesini engellemilerdir. Hibir tarih deeri olmayan birer kukla drlar. u veya bu olay falan veya filan insan yapm olabilir. Ama bu sadece aldatc bir grntr. Tarih olaylarn arkasn-da bu insan yaratan artlan, onu bu harekete iten saikleri aratrmak lzmdr. Spencer'e gre de Byk adam toplumu yeni batan kurmaz. Onu ina eden toplumun kendisidir. Acaba yle mi? Evet.. Sosyal evre ve terbiye ahsiyetini yourmadan nce, her fert biyolojik bir varlktr. Ama ayn sosyal evrede yetimi insanlar arasndaki farkll nasl izah edeceiz? Btn insanlar yapan toplumdur ama baz insanlar toplumun ehresini deitirebiliyorlar 4. 4. Ferdin Roln Belirleyen, Toplumun Yaps Plekanov (18561918), geen asrn Rus intelijansiyas iinde Bat felsefesini en yakndan tanyan bir marksist. statlarnn dncesini geni kltryle destekleyen bir ilim adam. Ferdin Tarihte Rol hrriyetle zaruret mnasebetlerini aydnlatan bir yaz. stat, tarih felsefesiyle ilgili grlerini bir bir anlattktan sonra konunun can alc noktasna gelir. nce Rusya'daki muarzlarn eletirir. Unutmayalm ki stat, ciddi bir dnce adam olduu kadar da etin bir polemikidir. 1870lerde Kablitz (1848-1893), lerleme faktr olarak zek ve duygu balkl bir makale yazm. Spencer'e dayanarak, insanln ilerlemesinde duygunun esas rol oynadn zeknn ise ikinci planda kaldn ispata alyor. Mihaylovski,

zeky arka plana iten bu anlay alayla karlam. Hatas u: sosyal hayatta u veya bu faktrn mutlak bir rol olacan iddia etmek yanl. Faktrler nazariyesi sosyal hayatn eitli ynlerini birbirinden ayrmakta yani btn grememekte, bir takm tecritlere bavurmaktadr. Mihaylovski, Kablitzln meseleyi ortaya atmasn eletirmeliydi. yle yapmam. nk kendisi de eklektizmden kurtulamam. Kablitz'den farkl (4) Hook Sydney, The Hero in History, Secker and Warburg, 1945. olarak, sosyal hayatta btn faktrlerin' eit derecede rol olduu grndedir Mihaylovski. Diyalektik maddecilii tenkit ederken de bu noktadan hareket eder: ekonomik faktr btn dier faktrlerden nemli tutulmu ve kiinin tarihteki rol sfra indirilmitir, ona gre. Ekonomik zaruretten sz edilen yerde de kii hrriyetinden bahsedilemez. Plekhanov aksi kanaattedir. Kald ki, der, maddeci gr savunanlar, uzun zamandan beri benzer tenkitlere maruz kalmlardr. Nitekim nl ngiliz limi Priestley'in teorisini tahlil eden Price, maddeciliin hrriyet kavramna ters dtn ve her trl kiisel teebbs yok ettiini ileri srer. Plekhanov'a gre, kesin olan, maddeci grte, insan idaresinin en enerjik insan faaliyetleriyle badatdr. Lanson'a gre; insan iradesinden en fazlasn isteyen btn doktrinler, prensip olarak iradenin aczini kabul ettiler, ihtiyari hareketi yok sayp, dnyay kadercilie teslim ettiler. An bir iddia. raclei cziyeyi inkr etmek mutlaka kadercilie gtnnez insan. Kald ki Lanson da ok nemli bir tarih olaym aydnla karm; fatalizmin kendisi de eylemi ksteklemek yle dursun, bazan eylemin kanlmaz psikolojik temeli olmutur. Hatrlatalm: onyedinci yzylda pritenler enerji bakmndan btn teki partileri glgede brakmlardr. Hz. Muhammed'in sahabeleri de yle: ksa bir zaman iinde Hindistan'dan spanyaya kadar ok geni topraklar hkimiyetleri altna almlardr. Bir olaylar dizisinin kanlmaz olduuna inanmak baka, onlarn gereklemesine almak veya gereklemeleri iin emek harcamak yine -baka. Harcayacam aba, zorunlu olaylar zincirinde bir halka mdr deil midir? Mesele bu. Lzumlu bir halka ise tereddt mahal yok. Hemen karar verip eyleme geelim. Zorunlu bir olaylar zincirinde falan adamn davran, zorunlu bir halka ise, adam da buna inammsa, bu uuruma, baka trl hareket edemem, inanc eklinde intikal eder. Luther ne demi: Buradaym, nk baka trl yapamam. insanlar bu sayede inanlmayacak zaferler baarrlar. Hamlet bu ruh. haletinin yabancsdr. Onun iin sadece yaknr, dnceleri iinde kaybolur. Hrriyetin, bir zaruretin uuruna vararak hareket etmek

eklinde yorumland bir felsefeyi Hamlet'in kabul etmesi hibir zaman sz konusu deildir tabi ki. Fichte'nin de hakl olarak dedii gibi: nsanna gre felsefe. Stemler'e gre, Bat'nn birok doktrinleri elikilerle dolu imi. rnek olarak ay tutulmas hdisesini gsterir. Sama sapan bir rnek. nk ay tutulmas iin insan mdahalesine ihtiya yoktur. Ay tutulmasn salamak iin bir parti kurmak fikri ancak tmar haneler de belirebilir. Diyelim ki, ay tutulmas'nn artlarndan biri de insan abas. Biz olmadan ay tutulmas olamaz inancnda olanlar srf bir ay tutulmas temaa etmek iin byle bir partiye girerler miydi? Hayr. Byle yapacaklarn kiyetizm'i (dingincilik) lzumsuz, bu itibarla faydasz bir hareketten saknmak olacaktr. Bildiimiz kiyetizm'den ok farkl bir davran. Bir adam dnn. Yapt, yapmakta olduu ve yapaca hareketlerin hepsi de kanlmaz geliyor ona. Byle olunca, Allah'n Besl Hz. Muhammed veya kendini kar konmaz bir kaderin setii insan sayan bir Napolyon veya ondokuzuncu asrn baz siyasileri gibi kendini kar konmaz bir tarih hareketin szcs sayan kimseler, Hamlet'lerin nlerine yd btn engelleri, iskambilden atolar gibi devirirler. radem hr deildir, byle bir ura varmak, yaptmdan baka trl hareket edemeyeceime inanmaktr. Eer hareketlerim yaplmas mmkn olan hareketler arasnda en ok houma gidenler ise, benim iin zaruretle hrriyet ayn ey olur. u mnda hr deilim: hrriyetle zaruretin ayn ey olmadklarn iddia edemem, zaruretin karsna hrriyeti kartamam; zaruret benim iin sknt deildir. Ama bu hrriyetsizlik ayn zamanda hrriyetin en kmil belirtisi deil midir? Simmel yle demi: Hrriyet daima baka bir eye nisbetle mevcuttur, hrriyet bir engelin zdd olarak dnlrse mn tar. Doru ama bu harc- lem hakikat, insan zeksnn en byk keiflerinden biri olan hrriyet, uuruna varlan zarurettir tezini rtmez kil Hegele gre hrriyet, kendini kantlamaktan ibarettir. Bir olayn kanlmaz olduunu anlamak, bu olayn gereklemesini isteyen ve kendini bu gereklemeyi tyin eden glerden biri olarak gren kimsenin gayretini arttrr, O kimse ad geen olayn kanlmazln anlam da gereklemesi iin en kk bir aba harcamyorsa, hesap bilmiyor demektir. A olay ister istemez gerekleecek, amenna, yalnz bunun iin lzumlu artlar toplamnn (buna S diyelim) Dr araya gelmesi lzm. Bana gsteriyorsunuz ki, gerekli artlardan bir ksm imdiden mevcut; gerisi de ilerde (T annda) var olacak. O zaman A nm olma-sndan yanaym. Ala diyorum. Hadisenin gerekleecei mutlu gn bekleyerek srt st yatyorum. Netice: S toplam biraraya gelmedii iin (bu toplamda benim eylemim de hesaba katlmt) durum

deiiyor. Benim yerime bir .bakas harekete gese, gerekli artlar biraraya gelmi olabilirdi. Byle biri yoksa, arzu edilen sonu da gereklemiyebilir. yi ama, kanlmaz olann gereklemesini istemiyen biri nasl davranacak? Direnme gc krlabilir mi? belki... Olayn kamlmalm gsteren alametler tartlmaz ise byle bir sonu ortaya kar. Ne var ki, olayn kanlmazl, aleyhindekilerin hepsinde ayn tevekkl uyandrmayabilir. Hatta, bazlar kanlmazl dnerek gayretlerini hzlandrabilirier; mitsizliin verdii bir gayret. Tarih bunun rnekleriyle dolu. Sbjektivistler tarihte ferdin oynad rol, lzumund.au fazla bytrler. Hasmlar da tarihte kanunlarn ar bastn ileri srerek fertlerin etkisini inkra, kalkrlar. Her iki davran da ciddiyetten uzak. Tez de yanl, anti-tez de. Mhim olan: Her iki iddiam^ doru yanlarn bir sentezde verebilmek. Son zamanlarda tarihte byk adamn rol meselesi Alman tarihilerini ok uratrd. Kari Lamprecht byk adamlarn (bilhassa Bismarckn) ahadetine dayanarak, byk adamn tarihte nemli bir rol oynamadn ispata alm. Bismarck 16 Nisan 869*da unlar sylemi parlamentoda: Ne mazinin tarihini grmezlikten gelebiliriz, ne gelecei ina ^tnaek elimizdedir. Bazlar saatin yelkovan ile oynyarak zamann akm hzladracaklarm sanyorlar. Yanl. Umumiyetle benim olaylar zerinde byk etkim olduu syleniyor. Oysa ben sadece olaylara dayandm. Tarih in ettiim kimin aklna gelebilir?! Geri sizlerle el ele vererek btn dnyaya kar koyabiliri^ ama tarihi in etmek haddimiz deildir. Yapacamz ey: tarihin oluumunu izlemekten ibaret. Lambann altna koyarak meyveyi olgunlatrmaynz. Han meyveyi koparmak neye yarar? Olgunlamasn nlemee ve rtmee deil mi? Bismarck, baka yerlerde de ayn inanc dile getirmi: Byk siyaset olaylarn biz iml edemeyiz, hadiselerin tabi akn izlemek zorundayz. Yapabileceimiz; olgunlaan hadiseleri tesbit etmek. Laanprecht'e gre, derin bir hakikat bu, hakikatin btn, tarihi gr ufkunu ksa bir zaman erevesi iine hapsetmemeli. Genel tarih artlar, en byk insanlardan ok daha gldr. Lamprecht, kendi anlayn cihanumul olarak vasflanOir^ Lamprecht'in zayf yn nerede? Bismarck'tan aktard hkmler psikolojik bir belge olarakok dikkate lyik phesiz. Ama Bismarck' tevekklle sulamak kimsenin aklndan gemez.

rtican savunucusu hi de bir lafebesi deildir. Lamprecht de, Monod gibi, kiilerden ok, messeseleri ele almak gerektiini syler. Ve iktisad artlara dikkati eker. Ne var ki, bu yeni bir gr deildir. 1820lere doru tarih iHmleinde meydana kmtr. Temsilcileri ise: Guizot, Mignet, Augustin Thierry ve daha sonra Tocqueville'dir. Yalnz btn bu tarihiler de ferdin tarihte oynad role kesin ve aydnlk bir cevap getirememitir. Restorasyon devri tarihilerinin grleri onsekizinci yzyl grlerinin bir eit antitezidir. O asrn tarihileri btn hadiseleri kiilerin uurlu aksiyonu ile aklyorlard. Fransz devriminden sonra, tarihin bir takm fertler tarafndan in edildii inanc srp gidemezdi. Kald ki, bu tarih felsefesi, burjuvasinin halk temayllerine ters dyordu. Chateaubriand, yeni tarih grlerini kaderci olarak tanmlar. Ona gre bu mektebin aratrclardan bekledii grev u idi: Kl bile kprdamadan en byk zulmleri hikye etmek, en byk faziletleri dile getirirken de en kk bir sevgiye yer vermemek. Toplum kr konmaz bir takm yasalarn etkisindeydi, her ey kaderin emrine uyarak cereyan ediyordu ve edecekti, kzmak da bounayd sevinmek de, phesiz ki, yanl bir hkm.. Yeni mektep tarihiden hissiz kalmasn istemiyordu. Thierry diyor du ki, siyas tutkular aratrcnn zeksn biler ve hakikati ortaya karmasna yardmc olur. Guizot'un, Thiers'in, Mignet'nin eserlerine bir gzatn, hepsi de aristokrasiyle savaan burjuvaziden yanadrlar. Kesin olan u: Yeni tarih mektebi 1820 ile 30 arasnda ortaya karken burjuvazi aristokrasiyi yenmi bulunuyordu. Snflar zafer kazanmt ve tarihiler bunun gururu iindeydiler. Yenilenlere kar efkat beslememeleri, mensup olduklar snfn kat kalpliliinden ileri geliyordu. Guizot, En gl zayf yutar, bu onun hakkdr diyecekti. Yeni mektep, tarihi kanunlarn ynettiini belirtmek istiyordu, bu itibarla byk ahsiyetlerle uramak gibi bir amac yoktu. Onsekizinci asrn tarih gr ile yetienlere abes geliyordu bu. Tartmann hl da sonu gelmemitir. Sainte-Beuve, Mignet'nin htill Tarihi ni tenkit eder, ona gre genel kanunlarn yannda, hadiselerin akn deitiren ferd hususiyetler de dikkate alnmaldr. Yerinde bir tenkit ama ferd hususiyetlerin etkin olmas iin yine sosyal kanunlarn ilemesi lzm gelmez mi? Kii ancak itima mnasebetlerin elverililii lsnde tarih bir faktr durumuna ykselebilir. Kabiliyetleri de szt konusu deil midir? Sz konusudur tabi ama toplumdaki yeri, bu kabiliyetleri gstermesine uygun olduu lde. Yani hep sosyal yap n plandadr. Ferdin roln tayin eden toplumun yaps. Sosyal gelime kanunlara

uyar; ferdin rol bu kanunlarla eliebilir mi? Hayr. Sadece mevcut olan imknlardan birinin gereklemesi zerine etki yapabilir. Tarihte tesadflerin de rol vardr, fakat tesadfler toplumun btn akm deitirmez. lmin konusu bitendir, her bitende tesadfn pay vardr.. Olaylar ilm olarak kavrayabilir miyiz? Evet. Tesadf nisbfdir, kanlmaz srelerin kesitii yerde karmza kar. Avrupallarn Amerika'da boy gsterii Perulu ve Meksikallar iin tesadfi olmutur. u mndaki, lkelerindeki gelimeyle bir ilgisi yoktu bu olayn. Ama Ortaa sonlarnda batllarn denizlere almas bir tesadf deildi. Yerlilerin direniini kolayca yok etmeleri de tesadf eseri olmamtr. Amerika'nn fet-hinin amillerini iki sebebe balayabiliriz: fethedilen lkelerin iktisad durumuyla fatihlerin iktisad durumu, bu da ilm bir aratrmaya pekl konu olabilir. Sonu olarak, tesadf unsuru, olaylarn incelenmesine bir engel tekil etmez. ilmi olarak

Evet, kiilerin bir toplumun kaderi zerinde etkileri olduunu kabul ediyoruz ama bu etkinin, o toplumun i yapsna ve dier toplumlar karsndaki durumuna bal olduunu da biliyoruz. Yine de, kiinin tarihteki rol problemini tamamiyle halletmi saylmayz. Meseleye baka bir adan da yaklamak gerekecek. Sosyal mnasebetleri ekillendiren, son tahlilde, retim glerinin iinde bulunduu durumdur. Kiiler, retim glerini ve bu glerin ortaya kard sosyal , mnasebetleri dorudan doruya etkileyemezler. Ama, kii, bir takm zellikleriyle, mevcut iktisad mnasebetlerden doan sosyal ihtiyalar kolayca karlayabilir veya onlar kabul etmiyebilir. Kii, zeksnn stnl ve dier baz zellikleri sayesinde, olaylarn bir .-blmn ve sonularn, ksm olarak, deitirebilir ama olaylarn akn etkileyemez, bu ak belirleyen bambaka kuvvetler vardr. Ayrca, byk adamlarn tarihteki rol zerinde dnrken, hemen daima u hataya dyoruz; bir byk adamn ortaya kmas, ortaya kabilecek dier byk adamlarn ortaya kmamasna yol aar, bunu unutmamak gerekir. Mesela, Napolyon yerine tarih sahnesine kabilecek ne kadar ok general vard Fransa'da ve onlar da ayn rol, onun kadar iyi olmasa bile, benzer ekilde oynayabilirlerdi. Ama toplum, ihtiyac olan gl bir asker diktatr bulunca, btn dier yetenekli askerlerin hi bir ans kalmyordu artk. te olaylara bak asndaki hata burada: ortaya akan kahramann kiisel kudreti hakknda ok mbalaal bir sonuca varmamz. Kahramana arka kan btn sosyal itici gc de onun kiiliine balyoruz. Oysa onun bize istisna bir kahraman gibi gzkmesi, kendisine benzer kiiliklerin hayat hakk bulamamalarndan da kaynaklanyor.

Byk adamn ortaya kmas ve olaylar PtkilP mesi iin iki art lzm. Birincisi, kahramann kabi liyetleri sayesinde, zamann sosyal ihtiyalarna di gederinden daha iyi zmler bulabilmesi. Eibetteki Napolyon askeri bir dha yerin Beethoven'in mzik ustalna sahip olsayd, Fransa'ya imparator olamazd. kinci olarak da. mevcut SOsyal d2enin( belirli bir anda, gerekli ve faydal kabiliyetlere sahip kiiye engel olmamas. Fransa'da ihtilf yklan eski rejim yetmibe sene daha srseyd, Napolyon ld zaman, kimsenin pek tanmad temen Bonapart olarak kalmaa mahkm olacakt. Kabiliyetli kiiler, hemen daima, kabiliyetlerinin gelimesine uygun bir sosyal ortamda grlrler Bu da, ortaya akan, yani sosyal bir kuvvet haline ge_ len her kabiliyetin, sosyal mnasebetlerin bir meyvas olduunu kantlar. Yukarda sylediimiz gibi> kabm yet sahibi kiiler olaylarn bir yzn deitirebilirler ama genel akm etkileyemezler, onlar bu akn iinde ve sayesinde vardrlar, onsuz olamazlar zetlersek: byk adamlarn zelikleri," tarih olaylarn bir cephesini etkiler Ve ekillendirir, tesadf unsuru da bunda rol oynar, ama tarih olaylarn akn asl ekillendiren genel sebeplerdir. Bu genel sebepler de, retimin ekonomik Ve sosyal srecinin insanlar arasnda dourduu kiler btndr retim glerinin gelimesidir. Byk adam, zamannn ihtiyalarna btn dier adalalldan daha iyi ce, verecek zelliklere sahip olduu iin bayktr> Mi. lii tarihin akna yn verdii i|n de|;ilj> Plekhanov bu konudaki grlerini, btn insanlarn byk adam, kahraman ya da yol gsterici ola. bileceine olan inancm belirten iyilser dnceler. le noktalyor. Okuyalm: Carlyfe, nl kitabmda b. yk adamlara 'yol gstericiler' diyor (initiateurs/beginners). ok yerinde bir kelime. Evet, byk adam bir yol gstericidir, ileriyi grr, dierlerinden ok daha fazlasn dnr ve ister. Toplumun entelektel gelimesinin ilerde ortaya karaca meseleleri ngrr ve zer. Ayrca toplumun sosyal gelimesinin de dourabilecei meselelerin ilk farkna varan ve zmeye alan odur. O bir kahramandr ama, olaylarn tabi akn durdurabilecei veya deitirebilecei iin deil, bu olaylarn uuruna vararak hareket ettii, toplumun psikolojisini kavrayabildii iin. Toplumun psikolojisini bilmek ve etkilemek de, bir anlamda, tarih olaylar etkilemek demektir. Bu geni hareket ve etkileme imkan, sadece 'yol gstericiler'e ve byk adamlara da mahsus deil Grmek iin gzleri, duymak iin kulaklar ve gelecek nesilleri sevecek bir yrei olan herkese ak bir imkn. Byk adam deyimindeki byk kavram nisb bir kavram. Ahlka byk olan, ncil'in de dedii gibi, hayatm bir sonraki nesil iin feda edebilendir5.

II Carlyle' Tanyor muyuz? Reat Nuri, Kahramanlar! elli ksur yl nce evirmi Trkeye. Dalkavuklua yatkn aydnlarmz iin mukaddes bir kitap olmu eser, Carlyle' okumadan Carlyle'c kesilmi, intelijansiyamz. Tarihiler, caize koparmak iin onun ahadetine snm. Cumhuriyet dneminin bir ok mitoslar Iskoyal airin ruhaniyetinden yararlanlarak ina edilmi. stadn Batl aklar da Kahramanlar yazarna ryada sevdalanmlar. (5) Plekhanov C.V. Les Questions Fondamentales du Maraisme (Marksizmin Ana Meseleleri! Edition Sociales, Paris 1947. Taine, uzun zaman ngiliz niversitelerinde okutulan ngiliz Edebiyat Tarihi nin beinci cildinde Cariyle' Franszlara yle tantr: ingilizlere, dnce adamlarnz kimdir? diye sordunuz mu verecekleri ilk isim: Cariyle'dr. Ama sakn okumaya kalkmayn, bir ey anlamazsnz, diye de eklerler. Dinlemezsiniz tabi, Carlyle'nin yirmi cildine saldrrsnz, garip heyecanlar duyarsnz okuduka ve her sabah bir nceki fikrinizi deitirirsiniz. Nihayet anlarsnz ki harikulade bir varlk karsmdasmz, kk kurumu bir soyun enkaz, yabanc bir dnyada bir nevi mastodont6. Carlyle'da her ey yeni; dnceler, slup, cmlelerin biimi, hatta kelime hazinesi. Paradokslar birer prensip olarak: karr karmza, saduyuyu abes gibi gsterir. Mehul bir dnyaya ayak basmsnzdr. Bu dnyann insanlar ba aa yrrler, palyao libaslar iinde beyefendiler ve manyaklar grrsnz; kvranr, zplar ve lk atarlar. Afallarsnz, tkamak istersiniz kulaklarnz. Yepyeni bir dili skmek zorundasnz. Onyedinci asrn tahlilci yazarlar mantk kasapar dr ve ona gre, modern bilginlerin katalog ve tasnifleri iin mnasip grd ad: kastorlarn ilmi. Cariyle bir cermen,kendi de itiraf ormanlarna dalm yaban bir boa. eder: Cermanya

1795 de skoyann Dumfrishire blgesinde dnyaya gelmi. lk eitimini doduu ehirde tamamladktan sonra Edinburg niversitesinde okumu. Hoca-larnn derslerinden ok kendi i dnyasnn ifalarna ak bir miza. niversiteyi bitirdikten sonra bir lisede matematik hocas. nce rahip olmas isteniyormu, din hakkndaki grleri byk bir sarsnt geirdiinden ken (6) Taine H. Histoire de la Litterature Anglaise, be cilt, Paris 1863. dini yaz hayatna vermi. O srada yaymlanan bir ansiklopediye makaleler yazarak balam meslee (bilhassa Montesquieu, Montaigne, Nelson ve iki Pitt zerine) Schiiler'in Hal Tercmesini kaleme alm (1823-1825). Eser,

az sonra Goethe'nin nszyle Almancaya evrilmi, 1824'de Goethe'nin Wilhelm Meister'in raklk Yllarn ngilizceye kazandrm. 1825 de evlenmi ve iftliine ekilip bir ka yl edebiyat ve felsefeyle uram, 1827 de Edinburg Reviewnun yaz ailesine katlyor; ilk yazs: Jean Paul Richter. eitli dergilerde kan makaleleri Mteferrik Yazlar bal altnda kitaplatnlm. ngiltere'ye adn tantan ilk eser 1837'de yaymlanan Fransz htilli. Sartor Resartusu 1830 da yazm ama hi bir tbi basmaya yanamam, 1838 de baslnca Cariyle Modern Avrupann en nl yazarlarndan biri oluvermi. 1839'da Chartism adl eseri baslm. nzivasndan ayrlp Londra'ya yerleen Cariyle, 1837'de Alman edebiyat ve umumiyetle edebiyat zerinde konferanslar vermee balam. Bu dersler byk bir ilgi ile karlanm. 1837lerde Modern Avrupa'd aki Devrimler zerine dersler vermi. Derslerin gM ilgi, daha sonra kitap halinde neredilecek olan Kahramanlar zerine konferanslar vermesine sebep olmu. 1844'de Dn ve Bugn, 1845'te Cromwell'in Mektuplar ve Nutuklar, 1858 de II. Frederik'le ilgili byk eseri. Cariyle'in Alman edebiyat zerine denemeleri, tenkit tarihinde yeni bir dnem aar, ingiltere, Alman edebiyatnn gzelliklerini ilk defa Carlyle'den renir. Denemelerinden birinin sonunda tenkitilere u tleri verir: tenkit edilecek eseri tanmak iin onu derinden derine inceleyin, mhim olan mhim olmayandan ayrn. Tarihi, bitip tkenmeyen bir biyografiler hazinesi olarak tarif eder Cariyle. Siyas veya ahlak tecritlerden hi holanmaz, daima ferd'yi, mahhas ve muayyen'i arar. Baka yazarlar, tarih aratrmalarna biyografiler serpitirmiler. Cariyle tarihi, monografilere teksif eder. Bu sistemin en mkemmel ifdesi siyas bir destana benzeyen Fransz Devrimi d ir. Cromwellle ilgili eseri, Cromwell aleyhinde yerlemi hkmleri Cromwell'in hatralarna ve mektuplarna dayanarak alt st etmi. II. Frederik de hl benzeri yazlmam ve daha yllarca canlln koruyacak bir biyografi aheseri. slup ise okuyucuyu byleyecek kadar canl. Mekteplerdeki belagat kaidelerine hi aldrmaz Cariyle, bir dnceden dierine zplar, okuyucuyu dehann beklenmedik imekleriyle aydnlatr, elektrik okuna benzeyen bir etki. slubuyla o anki dncesi ylesine kaynamtr ki ayn cildin iindeki yazlar baka insanlar tarafndan yazlm sanlr. Ama ynelmen hedef tektir. Bu hedefe varmak iin seilen yollar bakaiarmmkine benzemez. Ssl ibarelere de, allm istidlallere de bo verir. Ksa, canl, kesik ve arpc cmlelerle baylr, hep kanatl szler peindedir. . yazar. Tekrarlara

Bu deha'nn en ele avuca smayan, en seyyal yn: homour, Cervantes'deki kadar ince, Swift'inkinden ok daha insanca, Richter'inki kadar cokun bir humour. Kahkaha ile gzyan kaynatran bir slup, gnmzn eliki ve akld'lklanna k tutan mahrem bir kavray, bir nevi ifte bak, baklardan biri varlklarn hznl ve ac ynn grr, teki gln ynn. Cariyle, Sokrat'n istihzasna sk sk bavurur, ustaca x yneltilen birok sorularla hasm kendi kendini rtmee zorlar. Alaydan rikkate geer. Ahlkszlklar ve safsatalar szkonusu olunca ykc bir 'istihza, aclar karsnda balayan bir efkat. Kahraman Tenfelsdrockh da yledir, kinle sevginin inanlmaz bir bileimi olan bu esrarengiz ahsn kahkahalar bir hkrk iinde sona erer. yi ama Carlyle'n bir filozof, bir dnr olarak deeri nedir acaba? Cariyle iin de, btn mistikler iin olduu gibi hereyin ift anlam vardr. Metinler de nesneler de iki tarzda yorumlanabilir. Biri herkesin yapabilecei maddi yorum, teki biroklarna kapal olan, yce yorum. Birincisi gndelik hayat iin geerlidir. kincisi ideal hayat iin. Sartor Resartusu okuyalm: Sokaktaki adam iin insan nedir? Pantolon giyen iki ayakl bir hayvan. Akla sorarsanz bir ruh, bir zek, ilah bir tecelli. Bu tenden libas altnda esrarl bir ben gizlidir. Carlyle'a gre dil, iir, sanatlar, kilise, devlet hep birer remiz. Btn bu deersiz grnler altnda ne var? Bize ifa ettikleri tanr nasl bir tanr? Carlylen cevab u: bilen yok, tabiat gzlerimizin nnde uzanan aal bir gkkua... Ama bu kua yaratan gne arkamzda kalyor hep, onu gremiyoruz. Var diyoruz sadece ama mahiyetini bilemiyoruz. Hissediyoruz ki, kainat gzel ve korkun ama zne bir isim bile veremiyoruz. Nereden geliyoruz, nereye gidiyoruz? Duyularmz cevap vermiyor. Yalnz seziyoruz ki, bir muammadan baka bir muam-maya gitmedeyiz. Geli de Tanrdan, gidi de Tannya. imizde mutlulua kar duyduumuz sevgiden daha yce bir duygu var. Onun sayesinde eriyoruz hakikate; Tanr bu duygudadr. Byle bir duygu olmasa, ilh, sonuna kadar mehulmz kalrd. Onun sayesinde mehul ve ulv bir dnyay seziyoruz. Bu yce kabiliyet sayesinde ruh hodgmlktan syrlyor, hazdan vazgeiyor, kendine boveriyor, peresti ediyor zdaraba, velileri anlyabiliyor. Duyularn hibir zaman eriemiyecei, akln tarif edemiyecei, hayalin bir hkmdar, bir kii olarak tasarlad bu karanlk mavera, velilerin dnyasdr, ledn'dr. Kahraman orada yaar. Varlklarn i dnyasnda, hakkn, ilah'nin, ezeli'nin dnyasnda; bu dnya her zaman vardr, dnyev'nin bayann altndaki bu alemi yn gremez. Fazilet bir vahiydir, kahramanlk bir nur, vicdan bir felsefe. Carlylen ahlak mistisizmini yle belirtebiliriz: Tanr bir srdr, bu muammann adi; idea. Cariyle'da hristiy anlk ok serazad bir anlay, onun iin

panteist olduu sylenilir. Ona gre hristiyanlk bir mitos'dur, z zdraba tap olan bir mitos. Btn dinleri kabul eder Cariyle... Nefret ettii tek din vardr.gnln sesine kulaklarm tkayan, ezberletilmi ayinlerle, dualaran mihaniki tekraryla, manas anla-lmayan dsturlar mrldanmakla yetinen din (ngiltere'nin din riyakarlna saldr). Saint-Edmondun kemikleri nnde diz dkn onikinci asrda yaam bir kei'in huu'u, bugnn protestanlmdakd souk ve beylik ibadetten ok daha saygya lyktr. badet btn deerini duygudan alr, bu duygu ahlk duygusudur. Btn dinlerin ortak amac zaten aa yukar bildiimiz bir hakikati hatrlatmakdr: Salih bir insanla, kt bir insan arasnda sonsuz, bir fark var. Birini btn gnlnle sevip sayacaksn, tekinden ise fersah fersah kaacaksn. Vazifen, birincisine benzemek, teki olmamaa btn gcnde almaktr. Carlylen karanlk ve girift kiilii bir ynyle aydnland m acaba? Hi bilmediimiz bir dnya bu. Zaman zaman slm velilerini hatrlatan bir dnce irtifa. Profesr Watt, Bat'nn Hz. Muhammed'e kar beslemeye balad hayranhkta kahramanlar yazarnn byk pay olduunu belirtir, Carlylen o konudaki konferansn ka mslman lyk olduu dikkatle okumutur acaba? Bu ok ksa hatrlatmalardan sonra stadn nasl bir ada yaadn da anlatalm. ngiliz edebiyatnn dnyaca tannm tarihilerinden Cazamian, Carlyle'a ayrd blm dealist Tepki bal altnda sergilemektedir.nsiyakn havarisi, tahlilin dman. Kavgasn mpheme kamadan tyin edecek kadar uurlu, Kitap ve bilgi sevgisi iinde geen yllar. Sonra genliinin putlarna isyan. Buhran ve kesin olarak teekkl eden kiilii. evresindekilerin ou berrak dnce peinde, Cariyle byle bir tutkudan uzak. Yaad adan irenir o. Kendi zn kefeden Cariyle, bu mizac gittike gelitirecektir. skoyaldr, sko ruhunun iki yn var: faydaclk veya mantka dayanan zalim bir incelikle bulank sessiz bir mistisizm. Cariyle, ilhamn, henz ifadesini bulamayan bu mistik pritanizm'den alacaktr. Kanndan ve ilk terbiyesinden gelen zellikler Alman idealizmini glendirecektir. Onsekizinci yzyln en parlak rneini sunduu Fransz entellektalizmiyie savamak iin kar kanatta yer alacaktr. Latinlerin berrak dnceye ak temayllerine kar Cermanizml dncesine vatan yapacaktr. Dnya grnde Almanya'nn etkisi byk. Herer'den, Fichte'den, Schelling'den, Novalis'den, JeanPaul Richter'den ve Goethe'den ok eyler alm. Sartor Resartus dnce ve imajlarla dolup taan bir kitap, ounun kayna Almanya, Eseri kanatlandran Carlylen ruhu. Kitab- Mukaddesteki prof et izm, bir filozof air tarafndan yeniden yaanan priten

cokunluk, EzechieFin alev alev imnna eklenen -metafizik bir idealizm. Sartor'da btn dnceler, btn tohumlar var. Kahramann muammal kiilii arkasnda yazarn biyografisi gizli. Ruhunun tarihesi: hodgm bir endieden, maraz bir benlik kaygsndan, ezel inkrdan' kesinlie ve tasvibe gei. Atlatt buhrann merkezinde ferdiyeti bir ahlk; fakat bu ferdiyeti ahlk sosyal bir ahlka brakyor yerini. Modern toplum hastadr; bu i bozuluun alametleri ise romantizm afeti, phe ve ocuka bir kasvet. Byron a yerini Goethe ana brakmaldr. Wilhelm Meister dnyaya sunulan bir ifa incili. Psikolojik shhatin kanunlar : kendini unutmak, feragat ve aksiyon. Kiilie gcn veren bu vasflar; onlar olmadan baar kazanlamaz hayatta. Toplum da onlar sayesinde dirilecek, canlanacaktr. nklaplarn kayna insann i dnyasidir. Messeselerin fornd birer libas olan amel faaliyetler, rfler, ruh bir genleme sayesinde yenilenecektir. Carlylen eseri bu ana dnceler etrafnda geliir. Gndelik hayata ileyen ve ona destek olan bu mistik unsurilah tecelli-stn bir sezi halinde bir takm imtiyazl varlklarda younlar: Mritlerde, srnn obanlarnda. Onlar nasl tanyacaz? Halaslarndan, glerini yapan o anlatlmaz itimad- nefisden, btn engelleri aan irade glerinden, btn dnyann emellerine cevap verilerinden. Kahramanlklar, tabiat st bir bilgi ve aksiyon mihrak ile aralksz temaslardan gelir. nsanolunun gemii bu byk ilham sahiplerinin sat kla aydnlanr; birbirini takip eden medeniyetlere kendi damgalarm vurmutur bu insanlar; yeni doan medeniyetin kanun koyucular da, rahip ve hkmdarlarn bugnk varisleri olan, dnce adamlardr. Baka tarih felsefesi olamaz. Fransz devrimi, ruhu lm bir toplumun sonu, ii kof bir vcudun yerle bir oluudur. Zarur olan bu tahripten hi bir hayat prensibi domamtr. Hakszl yokedip yeni bir adalet koyacak kadar gl bir kahraman kmamtr ortaya. Zincirden boanan tutkularn mant icab Fransa anariden kaosa srklenmi, nihayet mitsiz dzen ihtiyac zalim bir kurtarcy, Napolyon'u, i bana getirmitir. Oysa bir II. Frederik savatan, bir Cromwell din, ayaklanmalarndan domutu ve kavgalarn menfi zaruretlerine ramen yaadlar, kurucu dehalarn sosyal bir inzibatn tesisine harcadlar. Ezelden beri ilhama mazhar aksiyon, erle mcadele halindedir. Kinatn ilah plan hergn tehlikeye der ve lergn yeniden kurulur. Makina asrnn da kendine gre etin problemleri var. Bugn muvazenesizlik itimalemitir. Sanayi tal bir kuvvet. Ama kr olduu iin toplum bnyesini ezip yaralyor. Sefil halk ynlarn ekiyor kendine ve darmadan ediyor. ktisat hocalar iin tek kurtulup yolu: iktisad arklarn daha

hzl, daha hr ilemesi. Bilimsel bir brak-yapsnclk toplumu kurtaramaz. artizm, ac eken bir halkn bulank bir mddcezr. Bu mddcezir, kozmik bir ritme tbi; meruiyeti kendi iinde. Kof bir rasyonel dogma ile durdurulamaz. Ayaklanma dalgasn zaptrapt altna almak iin, onu tahrik eden hakl tutkuyu yattrmak lzm, almay bir dzene sokmak art. Mutlak bir zaruret bu. Otorite olmadan dzen olamaz. Bu kerim ve babaca otorite, servetin canl aralarm insan olarak ele almaldr. ktisad akitlerin yerine beer anlamalar gemeli. rnek mi istiyorsunuz? Kilise. Orta-ada uyank bir rahip, dnyev bir hkmdar deil miydi? Sanayi efleri arasnda da yeni bir aristokrasi kurulmaktadr. Grevlerine lyk olsunlar. Gelecek onlarn elindedir7. Edmond Barthelemy'nin Cariyle ve humouru ile ilgili yazdklar da, zetle yle Goethe iin, mu him olan gzellik. nsan hayatna istikamet veren kutup yldz, o. yilik gzelliin iindedir. Klasik bir davran. Cariyle iin ahlk ve vazife, btn mefhumlarn stnde. Bu bakmdan, Almanlar arasnda en ok Jean-Paul Richter e yakn. Cariyle klasik edebiyatla pek uramam ve Yunana byk bir hayranlk duy-mamtr. Daha ok ann insandr. Sevdii yazarlarn banda Jean-Paul Richter gelir ve Jean-Paul Richter'e gre de Yunanllar ocuktur. Hlasa edersek Carlylen dnce dnyasn yoran, nce Spinoza sonra Goethe nihayet Jean-Paul Richter. Tabi Fichte'yi de unutmamalyz. Carlylen slubunda ar basan humour. Bu vasfn gelimesinde Richter'in de etkisi olmu. Sartorda karmza kan hep bu yan. Emorson'un tabiriyle skoyal bir halk ocuu stelik tesadfen byk bir lim ve gl bir (7) Cazamian L. Cariyle, Paris 1913. yazar, skoyal bir bahvan dnn-, bo zamanlarnda Eflatunla, Shakespeare'i, Saint Augustin ile Calvin'i okuyor ama yine bir bahevan gibi ukalala kamadan konuuyor. Humour gndelik hayatn adiliklerine kar, bu hassas mizacn bir eit zrh. Sartor, Swiftli f hikyesine benzeyen bir hiciv ve mizah aheseri. nsan yapan elbisedir. an, mevki, vakar hep elbiseden gelir. Belli lde hermin veya herhangi bir krk paras belli bir insann stne yerletirilmi ise aln size bir yarg. Cariyle en ok hor grd nesnelere byk bir itibar gsterir gibidir. Kl krka yaran bir ciddiyet. Zalim ve insafsz bir alayclk. Toplum batan baa kuma zerine kurulmutur. Dnce birlii falan palavra. Kuma olmasa ba uzvumuzu, ruhun mer-kezini, itima vcudun gerek beyinciini yani kesemizi nereye koyardk. Otorite nedir? En liyakatlinin kazand bir nfuz mu, hakl gcn kabul ettiren kimsenin bir vasf m? Hayr efendim. Kuman rengine bal bir fark meselesi. Karmzda Cariyle.

iki insan var: biri parlak bir krmz kuma giymi, teki kaba saba bir elbise. Krmz kuma hrpaniye yle der: asl ve paralan. Hrpani titremeye balar ve garip bir mucize zuhur eder, hrpani kuzu kuzu daraacmn yolunu tutar. Boazna bir dm takarlar. Bir saat sallanr. Sonra cerrah gelir, uzuvlarn paralar zavallnn ve iskeletini tp rencilerine armaan eder. Bunun hikmeti nedir? Krmz elbisenin hrpani libas zerinde hibir madd gc yoktur. Hikmeti, krmz elbisenin banda hermin krknden bir takke olmas. Herkes bilir ki bu takke hkimlerin banda bulunur. Elbetteki bu dnyann kahraman dandylerdir. Elbise her ey olduuna gre, iindeki insana ne lzum var? badetlerimizi terzihanelerde yapmalyzs. (8) Sartor Resartus n Franszca mtercimi Barthelemy'nin tercmeye yazd nsz. Ayrca Barthelemy'_ nin Cariyle zerine bir de biyografi kitab var: Thomas Cariyle, Essai Biographique et Critique, Paris. Tarih Byk Adamlarn Yaptklarndan ibarettir. Kahramanlk zerine Konferanslarda (1840) byk adam doktrini, insanlk tarihine tatbik edilir. Carlylen felsefesi gittike aksiyona ynelir. Balca konu ferdi ve sosyal hayatn ahlk kurallardr. 3artor*da metafizik zirvelerde dolaan dnce, Kahramanlarda mahhas salam zemine iner. ngiliz zihniyetinin yeni bir zaferidir bu. Almanya'nn dncesine zerk ettii entelektel hmma, sknet bulmutur artk. Bununla beraber ahlk enerjinin kayna hep bu idealizmdir. lhama mazhar kiiler doktrini, Fichte'den alnmtr. Edebiyat Olarak Kahraman konferansnda, borcunu aka ifade eder Cariyle. Fichte'ye gre, dnyada grdmz veya vasta olarak kullandmz her ey biz de dahil btn insanlar bir nevi libas veya grntdr. Hepsinin de derummda bir z vardr: Dnyann ilh idesi. Ym kinatta byle bir zn olduunu farketmez, Dnyann kabuunda yaar, iindeki ilah z grmez. Edebiyat, bu ilh ideyi grmek ve bize gstermek iin yollanmtr dnyaya. Her yeni nesilde baka bir dille konuur ilahide. Edebiyatnn grevi bu dili anlamak ve anlatmaktr. Carlylen kahraman nazariyesi, bu dncelerin kendi mizacndan szlen ifadesidir. nsann en nemli vasf iradedir. rade ilham mefhumuna yeni bir renk katar. Mistik vahiy tarzlar arasnda saf en iyi (yani amel), bata gelir. Fichte'nin ektii otorite tohumlarn gelitirir Cariyle. Ona gre, yaratc veya ykc g, ilhi idenin idraki ile eittir. lk konferansndan itibaren inancn keskin izgilerle belirtir: tarih, ferd amillerle izah edilir ve b-, yk adamlarn yaptklarndan ibarettir. Topluluk ne baarm, ne yapmsa hepsinin de klavuzu, mimar, rnei byk adam

olmutur hep. Tezini izah iin blgelerinden, alt snf kah ,376

zaman

ve

meknn

en

uzak

raman seer. D grnleri ile birbirinden kahramanlar. Bu farklar grnrdedir sadece. ayndr.

ok farkl Temel, hep

nsan hayatnn en nemli unsuru: din. Varlm vasflarm tyin eden inan. Kahraman da, nee, bir ilahi ilham kayna olarak ele alnr, Kahramanlar^ paganizmin tetkikiyle balar; paganizmde kahramann ilahi bir prestiji vardr, peygamberlerle peygamberletirilmi tanr birdir: Odin. Bir hata olan paganizmin ruhu hakikattir; tabiatta ve insanda ilahyi sezidir paganizm. Tanrya yaplmas gereken ibadeti, tabiata yapar ama tabiatn en asil ferdine. Filhakika insan tanrnn timsali ve barna deil midir? skandinav mazisinin gecesinde bir hakikat kvlcm parldar. Btn dinlerde karmza kan: bu kvlcm. Gerekten byk olana teslimiyet. Her insan topluluu bu ilkeye dayanr. Yaayacak olan btn topluluklarn, kahramanlk llerine gre kurulmu bir deerler dizisi vardr. Yoksa devrimler skn eder, demokrasi kar ortaya. Demokrasi yalana kar zarur bir ayaklanma; kendisi de tanrnn kurduu mertebeler dizisini unutunca yalan olur. Akln bu deerler dizisini ykmaya almas bouna. lim de demokrasi gibi, milletlerin tarihinde ferdin stnln inkr etmitir. Bugn, a byk adamla deil, byk adam ayla izah etmeye alyorlar. Bu abayla alay eder Cariyle. Hadiseler, artlar bir malze-medir sadece, tutumaya hazr olan bu malzemeyi, ilah bir ate olan kahraman tututurur. Kahramana, kar duyulan sevgi bu lgn gayretlere ramen srp gidecektir. Hi bir asr, hi bir millet bu sevgiden vazgeememitir. Daha byk olana sayg ve itaat, 'her insann kalbine kk salan ezel bir insiyak. mann sarsld bir adayz, toplumlar ve ruhlar alkalanyor. nsanln istikbaline inananlar iin bu hayranlk ve itaat duygusu, mit verici bir temel. Cariyle, Odin'in yaadndan emin deildir; Alman aratrclarn bu konudaki menfi bkmlerini biliyor ama yine de dogmatik inancnda srarl: bir zamanlar Odin diye biri vard. Vahye mazhar olmu, stn ve yiit bir insan, Anglosakson ruhunun en asil yn onda tecelli etmi: samimiyet. Valkirlere inanta da skandinavlarm bir baka meziyetini buluyor: cesaret. Bu ezel olmayana sayg, kurtulu yolunda bir durak. Sonra Muhammed ve slmiyet. Sonra airde kahramanlk: Dante ve Shakespeare, Rahip: Luther ve Knoks. Reform ve pritanizm. Edebiyat adam: John-son, Rousseau ve Burns. Hkmdar: Cromvvell, Napolyon. stikbalin kahraman ve khini dnce

adam olacak; ama daha acil, daha yeni bir kahramana ihtiya var: yklan dzeni kuracak olan, aksiyon adam. Aadaki sayfalar, eseri Franszcaya eviren Izoulet'nin Kahramanlar a yazd nszden alnmtr: Gne tutulunca yabaniler k ld diye dvnr! ermi. deal kararnca da biz medenler, lerimizi ge kaldrarak l basyoruz: Tanr ld. Biz, yabaninin afallayma nasl glmsyorsak, gelecek nesiller de bize glecek. Evet doru.. Gnein tutulmas bir ka dakika srer, ideninki ise yzyllarca srebilir. stelik astronomideki inklaplarn kanunu, toplumdaki inklaplarn kanununa kyasla ok daha kolay kavranabilir. Zamanmzdaki bir ok Batlnn kapld endieye hadi mitsizlie demiyelim amyoruz. Bu itibarla, imann bedahatini ve kendinde mit dolu szler sylemek hakkn bulan herkesi heyecanla karlyoruz. ada ngiltere'nin dnce kahraman Cariyle da bunlardan biri ite. Asrnn byk censeur' demiler ona. Yanl anlamaya yol aan bir sfat. Censeur denince ask ehreli karamsar bir insan gelir akla. Oysa Cariyle gl bir iyimserdir. yimser ama zamann gidiatndan hi de memnun deil. Gn kabul edyorsa gelecek bir bayrn mjdecisi olduu iindir. Arz- mevud uruna ala, susuzlua le katlanan srailoullar gibi. Mahzun bir iyimserlik, muzdarip bir mit, acl bir sevin; acl fakat kahramanca. Kitaptaki ana fikirlerden ikisi u: toplum, iinde ve bu deiimin mimari: kahramanlar. ezel deiim

Carlyle'a gre Bat medeniyet merhalesinden gemi*. Antikite ve paganizm, Orta-a ve Hristiyanlk, Modern zamanlar ve.. 1 Antikite ve Paganizm. Avrupa'nn ilk tarihi: paganizm. Paganizmi ayrmak lzm a-Gney Dou paganizmi/Helen paganizmi, b Kuzey-Bat paganizmi/ skandinav paganizmi, Carlyle'-in inceledii, ikinci paganizm, nk rknn inanc bu, onbirinci asra kadar yaam. Norveliler hl Odin'e inanyorlard. Ne zaman balam bu inan bilmiyoruz. Son biimini Eddada buluyoruz. Edday bir hristiyan papaz kaleme alm: Saemund Edda, ata demek. Bu eski Edda. Yenisinin Saemund'un torunu Snorro Stuleoon'a borluyuz. Ne oyun, ne yalan. Paganizm, hakikatin kendisi. Dinler bir metafizik, bir e tik ihtiva ederler. skandinav dininde iki sembol: Biri hayat aac: drasil, teki bakire Savalar: Valkir'ler. Hayat aacnn kkleri: Hela (lm). Gvdesi gklere uzanr, dallan btn kainata. lm lkesinde norm: Mazi, Hal, stikbal. Mistik kayn aac, drasil. Valkir'ler kurbanlar seerler. lecekleri O elin'in sarayna yollamak onlarn ii. htiyar hkmdarlar lmn yaklatn anlaynca bir gemiye biner ve sefineyi tututurarak sonsuz denizlere ahrlarm.

Sonra hristiyanlm zaferi. 2 Orta-a ve hristiyanlk. Cariyle sa konusundan son derece saygl. Ama dinini meskt geer. ledii: Vatikan. Hristiyan orta-am anlatmak iin kaynak: Dante'nin lh Komedya s. Dante, Ortaan szcs. On asr ilah musiki halinde ifade eder. Duyular dnyas, bir grnt, bir duman, uurumu gizleyen bir kpk, bir duvara vuran oynak glge. Grnmeyen dnya blm. Cehennem, Araf, Cennet, En mhim blge: Araf. jhristiy anln ba fazileti: Nedamet. Nedamet, mafiret sayesinde affa mazhar olur. Metafizik sembol, blml bir katedral. Fizik sembol, Mafiret da. Cariyle, katoliklie de hayrandr, feodaliteye de. Avrupa'nn en byk eseri feodalite. Ama o da lm. nk gurura kaplm insan. Papalar, cenneti parsel-lemi ve satm. htiya kalmam tvbeye. Dnyevnin ruhu manevdir. Hakikat fazilettir. Shhati de gc de yaratan o, bozulunca btn medeniyet bozulur. Hata ile gnah, hastalk ve hamakat kaynadr. Katoliklii papalar ldrd. Avrupa'nn tarihi iyz yldan beri oynanan perdelik bir dram. Reform, pritanizm, ihtill. U perde daha dorusu ihtilal. Onaltmc asrda Luther, onyedinci asrda Cronrvvell, onyedinci asrda Mirabeau, Danton, Bonaparte, Almanya, ngiltere, Fransa. amz ihtilaller a. Reformla balam 1789'da sona ermi. Hep hayaletlerle sava. Protestanlk ruhan sultaya kar bir ayaklamtr. ngiliz piiritanizmi dnyev sultaya kar bir ayaklam. Fransz ihtilali manev ve madd sultalarnsona erdiini veya ereceini ispat eden bir isyan. Avrupa tarihinin kk Protestanlkta. Modern insann kurtulu kavgas bitmedi henz. Worms diyeti Lutherln erkeke cevab. 3 _ Modern zamanlar ve... Avrupa ruhani sultadan kurtuldu, katoliklik yaamyor artk. Geri yer yer bir canlanma gryoruz ama, bu sahte dirilie aklanmayalm: Protestanlk ayaktadr, ite Goethe, ite Alman Edebiyat, ite Fransz devrimi. Papahk bsbtn ld m? Bir inan hi kimseyi bahtiyar etmiyorsa tarihten silinmeye mahkumdur,yoksa tkeninceye kadar yaar! Protestanlk tabii mecrasndan uzaklaan hristiyanl eski saffetine kavuturmutur. Protestanlk nihai hakikattir. Avrupa, yolunu bulmutur artk: ikinci yol. Fakat protestanlk Almanya'da abucak yozlat. Ya ngiltere'deki presbiterianizm? O da hain ve sakat. Protestanlar da ikiye ayrlmal hudutlu, hudut-suz. Birinciler sadece ismen protestan, ikinciler, gerek protestan yani Libre-penseur, hr dnceliler. Hakikatleri de anlamak ve manev mirasna katmak lazm. Kalabalk yeni hakikatten

holanmaz, hakikatin bir ksm insanlar tarafndan grlp kabul edilmesi do yetmez, nsanlk iki dman kampa ayrlm olur sadece. Oysa dnk hakikatle bugnkn kaynatrmak kabildir, yeter ki hatalardan temizlensinler. Bir halita deil, bir terkip sz konusu. Demek ki tez'de antitez de var. Mesele bir sentez kurmak. Hakikat tektir, sadece zaman ve mekanda paralara ayrlmtr. z cruf'dan ayrmak ve paralan birletirmek lazm. Mesel paganizm dnemi medeniyetlerinin temel fazileti cesaretti, hristiyan medeniyetinin: merhamet. Zt mefhumlar diyeceksiniz, grnte yle. Merhamet hakikatse, cesaret de hakikat. Terkip bir gnde olmaz. Alacakaranlklar, doacak fecirlerin mjdecisidir. stikbalin cihan kilisesi Avruyann byk ve ilhama mazhar dnce adamlar tarafndan kurulacaktr, Carlyle'e gre. Terakki paralara blnm bir ylan, paralar birletirmek iin byk aba gerek, uzun zaman gerek. Shakespeareler, Milton'lar, Goethe'ler kurulacak kilisenin velileri rahipleri, kahramanlar. Kahramanlar, Avrupa'nn dnce tarihi, dn, bugn, yarn, paganizm, hristiyanlk gibi konular ele alp Epilogla son buluyor. Kitaptan alnacak iki ders var. Cariyle iki Avrupa'ya birden hitap ediyor, iki Avrupa'ya ve iki Fransa'ya: 1 Antikatolik Fransa'ya (Proteston ve Librepenseur) diyor ki dnyevnin ruhu manevdir. Her siyas yeniliin temelinde din bir yenilik yatar. Eski krallk dzeninden daha adisi ve daha salam bir dzen kurmak istiyorsak eski inantan daha derin bir inanca dayanan inan kurmamz lzm. 2 Katolik Fransa'ya. Dinde devrim mukadderdir, hakikatler zamanla yozlar, onlara eski saflklarm kazandrmak lzm. Yeni hakikatler akar ortaya, onlar da eski hakikatlere katmak gerek. Bir kelimeyle zorundadr. din, yaad iin canl kalmak ve deimek

Tarih demek ruh ve zeka demek. Dinler, messeseler, felsefeler mutlak peindeki ruh sayesinde geliirler. Mutlak, ideal, Allah peindeki ruh. Yldzlarn hareketsiz, dalarn ebed olduuna inanld mddete, medeniyetlerin, toplumlarn ve nasslarm da deimez olduuna inanlabilirdi. nsan zekas hibir eyin ebed olmadn kefetti, hi bir ey asl halinde kalmaz, tufanlar ve ihtilaller bile bir ekil deitirmeden ibarettir. len vcuttur, ruh deil. Her tahrip daha geni bir lde bir yaratn mjdecisidir9.

(9) Jean Izoulet'nin -Kahramanlar yazd giri (Paris 1922),

tercmesinin

bana

sekizinci blm
BATININ YENERLER : GEN OSMANLILAR
Osmanl, akndan akma koan bir mcahitler ordusu. Dankl iinde yekpare, alacal iinde mtecanis. Medeniyetin yalnz yaratcs deil, taycs da. Kahramanlarn szle kaybedecek zamanlar yok. Fatihler iin tek mukaddes kelm vardr; Kelm- Kadim tesi: elence, satran gibi, cirit gibi; tesi yani edebiyat. Milletler de ihtiyarladka gevezeleir. Hamlenin yerini belagat alr, hayatn yerini sz. Gen bir toplulukta, yaayan bir toplulukta, tezatlarn kh kl, kh imanla halleden bir toplulukta laf ebeliine ne lzum var? Ykseli anda kffan irat ederdik, kfrle istiare deil. Politika kulislerinde kazanlacak zafer, uaklarn zaferi. Tanzimat, uuruma alan bir tereddiler dehlizi. Gafil bir intelijansiya, sirenlerin arklarm dinleyerek diyar- kfre yelken aar. Peri-i ilha. mm narin omuzlarnda, bir tarike-i dnya libas deil, plak gerdannda gz kamatrc mcevherler var. Avular memnu meyvelerle dolu, dudaklar vaitlerle. Aydnlarmz, bu tehlikeli nazeninin kollarnda maziyi unuturlar, maziyi, gazalarn, zaferlerini, yiitliklerini. Osmanl, ydelleri kanyla vatanlatrmt, kanyla ve adaletiyle. Kfir ocuklarna kucan am, onlara kendi ruhunu nefhetmiti. Maluplarn evlatlar birer cihan pehlivan oldular: Ruy-u zemine emir gibi saldmz demir kuakl birer cihan pehlivan. Yenieri, hidayete eren kfr, dost olan dmandr. Damarlarnda yabanc kan tayan yzbinlerce insan, kfr yok etmek iin kanlarn sebil ederler. Yenieri, Osmanlnn en byk mucizesi. Avrupa'y Avrupa'ya, kfiri kfire krdrmak. Evet ama, zulmeti nura kalbetmek iin.. O zafer ahinleri, birer sulh gverciniydiler. lkelere sefalet deil, hakikat ve medeniyet gtryorlard. Bir davetiler, kardelie, adalete, saadete davet. ' Avrupa, bize kar ayn silah kullanmak ister. Ayn silh m? Osmanl, aydnlatarak dost yapmt dman. O en gzide evltlarmz ayartarak koyulur ie. Edebiyat bir aldatmaca olarak kullanr. Ve kelimelerle byler intelijansiyamz, kelimelerle yani yalanla. Edebiyat, irfan kalemize sokulan tahta at; Gen Osmanllar, Avrupa'nn yenierileri. Bat, bir kleler topluluuydu asrlarca: kleler, ekiyalar ve keiler topluluu. Tiers etatnn klc: sz. Nass'a kar dnce. Burjuvazi, idrakine vurulan zinciri krarken

balyozlatrr sz. Matbaa, szn lmszlemesidir. Kozasn yrtan dnce, lkeden lkeye, adan aa kanatlanr, saraylara girer, kiliselere kurulur. Btn kaleleri zorlar, btn basklan alteder. Osmanl iin bir oyuncakt matbaa, Avrupa'dan gelen her oyuncak gibi tehlikeli. Aydnn kalabala ifa edecei bir hakikat yoktu. Aydn kalabalkt, kalabalk aydn. Ve Kelam- Kadim her mminin hafzasnda veya elindeydi. Avrupa'nn en gzide limleri, Osmanlnn arif-i mmileri yannda birer tfl- ebcedhandr. Tekrar ediyoruz: Osmanl medeniyeti, bir kelime medeniyeti deildir. Avrupa medeniyeti, batan sona tecrit. Liberalizm kelime, sosyalizm kelime... Birka ibh-i hakikat etrafnda kmelenen namtenahi kelime. nanan iin felsefe, hasta bir tecessstr Yunandan mant alr, mant yani metodu. sadece. slm,

Avrupa kiliseyi felsefeyle devirir. Abese kar btl. Ama: atoyu ykmak, kilisenin payandalad atoyu. Politaka tehlikeli blge, bu itibarla hesap mcerrette grlr, mcerrette yani metafizikte. En samimi evltlarnn itirafyla sabit: Filozof denen hayvan, bir oban kpeidir Bat'da. Kurulu dzenin emrinde, kh uyuz, kh kuduz bir oban kpei. Bizde ne kilise var, ne iman imtiyaz haline getiren itima bir zmre. Snflarn kurulmad ve kurulamayaca bir dzende mmin kiminle kavga edecekti? Avrupa'nn mabdt tabiyesi (metafizii) neyi halletmi? Felsefe, btn ifalarn eski Yunan'dan beri tketmi bulunmuyor mu? Hakikatta incir ekirdei doldurmayan ifalar. Osmanlnn selim akl, bu gevezeliklere elbette ki iltifat etmeyecekti. slm'n Devlet-i Aliyye'y miras laf cambazl deil, adalet ye imandr. Ne yazk ki, kelimelerin kurban olduk sonunda, hrriyetin deil lfzlarn esir~i hsn olduk. Birer tlsm sandk, sloganlar. Baz heceleri telaffuz etmek, cinleri hddamatrmaa, topraktan hazineler fkrtmaa, bir kelimeyle mucizeler yaratmaya kfi idi. Pahalya mal olan bir gaflet. unu anlayamadk ki, Dou ile Bat iki ayr dnya, meseleleri baka baka. Biri zenginletike teki fakirlemee mahkm. Bat, btn zaferlerini yamyamlna borlu. Eski Yunan, demokrasi adn verdii bir avu insann hrriyet ve hakimiyetini, klelik sayesinde gerekletirdi, ada Avrupa, smrgecilik sayesinde. Ama bunlar maziye ait tahliller. Bugn bir tek dnya var. Kffarn hkmran olduu bir dnya. Bir kelimeyle hepimiz Avrupalyz. Onun dilini konumaa, onun silahlarn kullanmaa mecburuz. Avrupa, edebiyat nce bir snf silah, sonra bir istil vastas yapt. Ail'in at yaray, Ail'in klc tedavi eder. Biz de edebiyat bir mill mdafaa silah olarak kullanmaa mecburuz. Edebiyat derken,

Avrupa'nn uydurduu btn izm'leri kastediyorum. Topyekn bir kavga bu. Ama yaamann, dayanmann, direnmenin ilk art: uur. slm dnyasnn eski Yunan karsndaki tavr, tesamuh idi, eski Yunan ve ada olan Avrupa Ecdadmz, Avrupa'nn din akaidi bahis konusu derece ihtiyatlyd. Misyonerler, balarn yaln arptlar: slmiyet.. , marur bir karsnda. olunca son bir kayaya

Devir deiti. Batnn din btllar karsnda gsterdiimiz drendilii, siyas yalanlar karsnda gsteremedik. Misyonerin muhatab millet, uyank, uurlu, tecrbeli bir millet. Siyas misyoner muhatabn iyi seti: mann kaybeden, kksz ve zavall bir mahlk, yani aydn. nkiraz devri intelij ansiyasnm bedbaht ve serseri tecesssn avlamak iin bir avu yaldzl sz yetti de artt bile. Hepimiz birer Gen Osmanl yz. Kendi elleriyle gzlerini karan birer idrk hastasyz hepimiz. Hayaletlerin korkusu iinde arpmyoruz, eserimiz olan hayaletlerin. are? Zindanmz ykmak, mimar ve iisi cehaletimiz olan zindan. nce, kendimizi tanmalyz. Maziden koparlmz. Cami avlusunda bulunmu bir ocuk uursuzluu iinde rpmyoruz. Nasl bir tarihin ocuklaryz?
Ne soran var, ne bilen.

Vesikalara eilmek, yerli ve yabanc tahriflerin, yerli ve yabanc tahriplerin, yerli ve yabanc cehaletlerin kark bir yumak haline getirdii tarihi btn ihtiam ile tanmak fetihlerin en by, cihatlarn en mukaddesi. ehremi, benliimi kim tantacak ba-na? Bu isli, bu srlar dklm ayna m tarih? Heyhat atlacak her adm, bir uuruma srkliyebilir insan, uuruma yani yasak blgelere. Kimse boay boynuzlarndan yakalamaa cesaret edemiyor. Boann boynuzlan: kanunlar. Dnce bir serdengetilik. Dman: kendimiz. Bu hadm edilmi idrakle, bu izinli hrriyetle kalknmak mmkn m? Zehi tasavvur-u btl, zehi hayal-i muhal. Kimden korkuyoruz? Kendi boluumuzdan, kendi aczimizden, kendi ser-semliimizden. Bir medeniyet, bu apta bir gafleti ancak tarihden silinerek diybilir. anlar duymuyormusunuz? Kulaklarnz tkal m? Yalnzz. Ve dman topraklarmza girmek zeredir. Birlemek ve dnmek zorundayz. Bu zincirleri ne zaman kracaz? Kendi kendimize vurduumuz zincirleri.. stikbalimizin zerinde ykselecei tek salam zemin: Tabu tanmayan gerek bir hrriyet. Anarizm, yalanlara hapsedilen idrakin isyan, uursuz ve tehlikeli bir isyan. Bir yalandan baka bir yalana, bir abesden baka bir abese ka. Her beeri dzen kusurludur. Aydm, bu kusurlar gremez, yani men edilirse, ya kr krne saldrya geer yahut kleleir.

Aydm, toplumun vicdandr. Susmaya mahkm edilirse, srr veya boulur. Tenkit hakknn mutlak olmad her lkede, alk bir yalandr, klten, sefilletirilen bir yalan. Bu yalanlarn devamnda kimin menfaati var? Kimsenin. zerimize l topra serpilmi. Zilletten gurur duyuyoruz. stikblimizi kendimize kar kazanmak zorundayz nce. En byk tehlike: Bu tefekkr ataleti, bu zillete rza, bu gururundan soyunu, nsann tek izzeti: tefekkr. nsan, hayvan- na,tk olduu iin, ahsen-i takvim dir. Beni hayvan- natk olmaktan men ediyorsunuz, ne haddiniz diyemiyorum size. Esaretimden memnunum demek. Ama ben vicdanmzirn, vicdannz ve uurunuz. Uuruma kouyorsunuz, durun diyemiyorum. Bu teslimiyet bir idrakin ihtihardr, bir idrakin yani bir milletin. Korkunuz.. Bu cihatta zafer, kurtuluun ilk merhalesi: Sonra Batyla hesaplaacaz. Kzmadan, ayn haklara sahip, ayn arlkta iki muhatap olarak. Trk insan byk bir medeniyetin varisidir. Kendisine sonsuz dmanlklar kazandran bir mazi. Ve bugn tam bir malubiyet iindedir. Zaferin biricik art: Fedakarlk. Kavgalarn en etini karsndayz: Kendimizle kavga. Haysiyet ve namus kavgas. Hakikat urunda bu kadarck bir tehlikeyi gze alamayanlarn yaamaya haklar var m?

DV, BUGN DNE BALAMAKTIR

Soru Kendinizi tantr msnz? Cevap Yazar ve hocaym. Yarm asr aan hayatm okumak ve okutmakla geti. Sekizi tercme, drd telif bir dzine kitabm ve yzlerce makalem var. Hisar, Kubbealt, Trk Edebiyat adl dergi ve haftalk gazetelerde tetkik ve tenkitlerim yaymlanmaktadr. Franszca bilirim. ngilizceyi anlar ve Arapay skerim. Balca iim dnmek ve dndklerimi cemiyete .sunmaktr. Soru Trkiyemiz bugn iddetli buhranlar iinde yzyor. Byk Gazete bu buhranlarn ana sebebi olarak Tanzimat'tan beri devam eden slm'dan uzaklama cereyann grmektedir. Siz bu mevzuda ne dnyorsunuz? Cevap > Buhran cihanumuldr. Derebeylik nizamm devirmek isteyen Avrupa burjuvazisi, nce kiliseyle hesaplar. Kiliseyi ykarken nasslar da devirir Maoddecilik bu ykselen itimai snfn kavga silahdr. Derebeylik messesesi de, rahiplerin saltanat da sona erer. Fakat bu zafer Avrupa'ya ok pahalya mal olur. Btllarla beraber hakikatler de imha zedilir. Bat dnyas, yalnz muharref hristiyani deil, Tann inancn da yok eder. Madde zerindeki fetihleri, Bat insann doyuramyor artk, fakat istismar hmmasmdan da vaz geemiyor. Allahsz bir dnyann kanma bilmeyen ihtiras insanla ok pahalya mal oldu.

Biz de dnyann bir parasyz. Eskiden yekpare bir topluluktuk. Ayn iman etrafnda kmelenen, beraber glp beraber alayan bir mninler topluluu... Avrupa'nn taarruzlar, halktan kopan aydnlar zmresini kolayca byledi. nce Avrupa'da okuyan, Tercme Odas'nda yetien, bir kelimeyle yeni bir dnyann ivalarma herkesten ok mruz bulunan entelijansiya halktan koptu. Sonra basz kalan kitle, ihtiaml mazisinden uzaklatrlmaya alld. Devlet-i Aliyye, temel direklerinden biri olan Yenierileri imha etmek suretiyle kendi lmn hazrlam oldu. Yenieri, ulemann biricik destei idi. El ele veren bu iki zmre, saltanatn her trl keyf hareketini nleyen almaz bir setti. Ulem eriatin temsilcisiydi. eriatn, yani ezel hakikatlerin... Kanunme-i Sleyman! sonsuz bir selhiyet veriyordu ulemya. Hat eden hkmdar ikaz etmek, onun vazifesiydi. Hatada srar edilirse, vkelayla bilistire ikazlarn tekrarlayacak, cidd bir netice alamazsa orduya dayanarak hkmdar tahttan indirecekti. Yenieri ortadan kalknca ulem tabi mttefikini kaybetmi oluyordu. Bu itibarla kinci Mahmut'un ve Abdlmecit'in istibdad karsnda hi bir engel kalmamt artk. Ulema ister istemez sahneden ekilecekti. Batllama, sarayla etrafndaki bir avu yabanclam havasn, yani brokrasinin eseridir. Hulsa olarak diyebiliriz ki, slm'n mukavemet kaleleri Yenieri ile beraber yklmt. Ulema sahneden ekilmi yerine hibir fikir ilesi, yerine hi bir hazrl olmayan yeni bir zmre, yani entliansiya gemiti. Bugnk buhran uzun bir tarihin eseridir. Bunu yalnz Avrupa'nn taarruzlaryle izah edemeyiz. Kaynaklarndan uzaklaan ihtiyar bir medeniyet, gen bir medeniyet karsnda malp olmaya mahkmdu. Bu zl hzla ilerledi. Bugnn akn/ zavall ve parampara topluluu haline geldik. Soru Tanzimat'tan bu yana srarla yrtlen Batllama hareketi millet, devlet ve lkemizi ilerletmee muvaffak oldu mu? Yoksa geriletti mi?. Cevap Bir medeniyetin baka bir medeniyete istihale etmesi ham bir hayaldir. Bu hayali ok pahalya dedik. Batllamann, batmak olduunu idrak ettiimiz zaman i iten gemiti. Bir medeniyet baka bir medeniyetten ancak malzeme alr. Bu malzeme btn insanln ortak mldr. Her messese her iklimde gelimez. Hangi messeselerin hangi iklimlerde geliecei ancak uzun bir tefekkr ve sabrl bir tetkik ile anlalr. Kendi tarihimizi, kendi itima bnyemizi bilmeden, tarihine yabanc olduumuz, temellerine eilmediimiz tezatlarndan habersiz bulundu-umuz bir dnyann siyas messeselerini aynen benimsemek hatlarn hats idi. Soru - Harf devrimi faydal m, zararl m olmutur? Cevap nce atalm. slm bu devrimin-mazideki mrevvilerine bir gz harflerinin terakkimize mani olduunu ileri

srenler, Avrupa'nn bizi yok etmeye karar vermi yazarlaryd. Bir Volney, bir Baron de Tott v.s. islmiyet'e dmandlar. Balca hedefleri bizi tarihimizden, irfanmzdan, bir kelimeyle slmiyetten koparmakt. Bu bedbaht telkinler nce birok drst Trk mnevverini de byler gibi oldu. Sonra meselenin vehametini kavramakta gecikmediler. Yakn alarda Abdullah Cevdet gibi Avrupa irfaniyle sermest mnevverler, elbise deitirir gibi harf deitirmemizi teklife yeltendiler. Batllam entelijansiyamz bu teklifi can kula ile dinledi. Harf devrimin fayda ve zararlar ortadadr. Ziya Paa gibi: Eyvah bu bziede bizler yine yandk/Zira ki'ziyan ortada bilmem ne kazandk! demek budalaca bir ikyet olur. Ltin harfleri kabul edilmi, bu harflerle aa yukar elli yldan beri kitaplar baslm, dergiler karlm yaynlanmtr. Dava bir kar devrimle yeniden eski harflerimize dnmek deildir. Nesillerin hafzas ile oynamann ne vahim neticeler dourduunu biliyoruz. Dava, irfanmz yeniden fethetmek... Dva, ecdadn tefekkr hazinelerini bugnk nesillerin tecesssne amak, bir kelimeyle bugn dne balamaktr. Dva, latin harflerinin yannda slm harflerine de hayat hakk tannmas, Osmanlca'nn mekteplerimize girmesi, ilmin ve ihtisasn sesine kulak verilmesi; inkrazn eiine srklenen zavall lkemizin kaderi zerinde hi bir pein hkme saplanmadan dnlmesidir. Soru Trkiye niin Ortadou'nun Japonya's olamad? Cevap Niin olsun? Ben Japonya'nn maddi fetihlerini, refahn, bir kelimeyle evket ve ikbalini gptaya ayan bulmuyorum. ktaya hkim olmu bir medeniyetin, dnyaya adalet ve kardelik datm bir lkenin hi bir zpkt uygarl taklide ih-tiyac yoktur. Trkiye'nin kendisi kalmas; insanln btn keiflerinden, btn fetihlerinden faydalanarak ihtiaml mzisine lyk bir istikbal ina etmesi balca muradm... Soru Batnn faydal taraflarn uramamzn sebebi sizce nedir? taklitte baarszla

Cevap Batnn faydal taraf diye bir ey yok... nsanlk bir btndr. Tekml mealesi elden ele dolar. Bat ile Dou, insan beyninin ilk yarm kresidir. Hikmet slm'n kaybedilmi maldr, nerede bulursa almal emr-i cehlini unutmamalyz. yle diyelim: Kkl bir medeniyetin iktibaslar uurlu olmak, akln ve tecrbenin szgecinden gemek ve itima bnyeye uymak artiyle faydaldr. Biz Batnn, bize teklif ettii messeseleri deil, kendi ihtiyacmz olan unsurlar iktibas etmeliydik.

Tekrar ediyorum: Bat'y Bat yapan fikri temeller, insanln ve slm'n ortak hazinesinden alnmtr. Bizim iin sz konusu olan "bir istirdattr yani kaybettiimiz hazinelere sahip kmaktan ibarettir. Soru Son yllarda plaklk, seks, mstehcen basn ve sinema cemiyetimizi sard. Bu hal, sosyal bir hastaln belirtisi midir? Cevap Elbette yledir. Bir hrmet ve muhabbet buhran iindeyiz. Radyomuz sabahtan akama kadar uursuz lnetlemelerin yer ald bir cehennem makinesi halini ald. lkemizde ferman dinleten tefrikadr. Maer uurda on kiinin zerinde birletii bir dnya grne rastlamak imknsz. Bu mefhum, ve mukaddes hercmerci iinde hayvanln ve biyolojinin haysz zevklerine teslim olmak mukadder deil mi? Soru Sa cephe eitli hizip, grup, frka ve cereyanlara blnm grnyor. Bu paralanma mevzuunda gr ve temennileriniz nelerdir? Cevap Evet. Dost bi perva, felek bi-rahm, devran skn/Derd ok, hemderd yok, dman kav,, tli zebun. bi-

Sol perian, sa parampara... Ka insan varsa, o kadar dnce, o kadar ideoloji, o kadar slahat reetesi. Evvel dillerimiz ayr, kelimeler herkes iin baka mnlar tayor. Tarih bir kfrler kitab. Bu facia dnyann baka hi bir lkesinde grlmemitir. ttihat ve Terakki, zaferini padiahlara hakaretle salamak zavallla dt. Sonra ttihad ve Terakki de yerin dibine geirildi. Her yeni iktidar eski iktidar horlamay marifet sayd. Zavall genler baklarn maziye evirince, yz kzartc bir facialar yn ile karlatlar. Kime gvenecek, neye dayanacaklard? Bykleri bir tahrip hummas iinde idiler. hretleri, faziletleri, ahsiyetleri tahrip... Onlar da birbirlerini tahribe baladlar. Hem de szle deil kurunla, bombayla. Memleket bir intihar salgn iindedir. Tek kar yol, bu korkun tefrikaya bir son vermek, lgnlklarmz dizginlemek, bakalarna hrmet etmek ve kinin yerine sevgiyi ikme etmektir. Kanaatimce sag ve sol tasnifi Avrupa'dan ithal edilen bir bid'attir. Hepimiz ayn tarihin ocuklaryz. Dman bir dnyann kucanda yayoruz. Birbirimize kenetlenmez, ahmaka sloganlarn esiri olarak birbirimizi hanerlemekten vazgemez, slm'n birletirici bayra altnda toplamaz, slm'n iar olan m-samaha, adalet ve sevgiye kulaklarmz tkamakta srar edersek, dnyann en byk medeniyetini gerekletirmi olan bu zavall milletin mezarcs oluruz. Soru Sadece siyas faaliyetlerle kurtulabilir, miyiz? Cevap Hayr! yalnz siyas Zira mill bnyemize musallat olan tehlike deildir. Siyaset bir zarftan ibaret...

Tanzimattan beri bu hakikati anlayamadk. dareyi belli bir isimle damgalamak ve kurtuluu rejim deiikliinde aramak kendi kendini aldatmaktr. Ayn insanlar her rejimde ayn insanlardr. nce insan... Yani, kim olduunu bilen, dnya iindeki yerini tayin eden, mazinin byk ve ar mirasn tayacak ehliyette uurlu insanlara ihtiyacmz var. Bir odadan tekine geer gibi bir ideolojiden tekine atlamak ocuka bir oyundur. Dikkati zarfa deil mazrufa evirmeliyiz. Soru Genlere, yetimeleri iin ne tavsiye edersiniz? Cevap Hadis-i erif, kendini tanyan Rabbini de tanr, buyuruyor. nce kendilerini tanmallar; kendilerini yani ikbal ve idbarlariyle tarihlerinin btnn, kendi dillerini, kendi dinlerini, kendi irfanlarn. Sonra insanln tarihine eilmek, Asya ve Avrupa'nn her dncesini hi bir pein hkme saplanmadan incelemek. Bu etin yolculukta iki etin yardmcya ihtiya var D Milli irfan hazinelerini taramaya yetecek zengin ve kkl bir Trke (slm harf,394 ilerini renmeden byle bir fethe klabileceini sanmyorum.) 2) Bir Bat dili Avrupa'y, imtiyazl birka zppenin vesayetine ihtiya duymadan bizzat tetkik etmek iin bir bat dili bilmekten baka are yoktur. Sonra ikr emr-i celiline uymak,.1 (1) 2 Haziran 1976'da Byk Gazete'de yaymlanm bir ' sylei. ,

NANMI AYDININ PROBLEMLER

Soru Hangi tarihte balad tartmal da olsa, genellikle, Gazali'den sonra slm dncesinde bir durgunluk ve ie kapanmann ortaya kt, nitekim daha sonraki devirlerde mesel Gazali vs. apnda byk mtefekkirlerin grlmedii biliniyor. Sizce bu durgunluk ve ie kapanmann sebepleri nelerdir? Cevap Cevab ciltler isteyen ok etin bir soru. Bizce Gazali, d kaynaklarla mnasebetini kesen ve kendi iine kapanan bir dncenin son byk hamlesidir. hvan- Safa risalelerinin at r kapanmam, slm dncesi insan dncesinin btnyle olan mnasebetlerini kesmemi bulunsayd, ok daha cihanmul bir inkiafa mazhar olabilirdi. Bununla beraber Gazali'yi bu dncenin son ve biricik hatimesi sanmak da yanl. Gazali btn azametine ramen rasyonel den irrasyonelce snmtr. Baka bir deyile, ok zengin ve tefekkrn btn cephelerini kucaklayan vahyin belli bir istikamette gelitirilmesidir. bn Rd, bn Sina, bn Haldun, El Biruni; Safa Risalelerinin am olduu

n genileten byk dnce fatihleridir. Bir kelimeyle, Gazali, slm dncesinin son sz deildir. Durgunluk ve ie kapanmann sebepleri slm'n ruhuna tamamen yabanc olan taassup, yani insan zekasn belli hudutlar ierisine hapsetmek gayretkeliidir. Her an kendi apma gre mtefekkirleri vardr. Elbette ki zamanmzn dnce adamlarndan bir Gazali olmalar istenemez ama, bu slmi dncenin durduu mnsna gelmez. Mazinin ihtiam gzlerimizi kamatrmamak, bizi daha byk bir cehde, daha hr bir tecessse ve insan dncesini btnyle fethe yneltmelidir. Akif gzel sylemi; Asrn idrkine syletmeliyiz Kur'an'. Soru O zamandan gnmze kadar ilim, felsefe ve 'sahasnda nemli gelime ve deimeler kaydedilmi, ilim zihniyeti bile deitii gibi, kelm felsefe ile felsefenin konular bile deimitir. slm dncesi inkr etmeden bu mesafeyi nasl kapatabilir? dnce mesel bugnk kendini

Cevap Tohumlar slm dnyasnda atlm olan ilm dnce, en muhteem meyvelerini Bat'da vermi, bu itibarla, hikmet mminin kaybettii bir hazinedir diyerek bu hazineyi nerede bulursak istirdat etmek, hem din, hem dnyev bir vazifedir. Bat'nn dnce alanndaki btn baarlarn temessl edecek, insanln ortak mirasm kendi irfan hazinemize katacaz. Bir EKBiruni, bir bn Haldun, bir bn Sina ve bir bn Rd, dikkatle izlememiz gereken byk klavuzlardr. Hatamz u: Mazi eriilmez bir ihtiam arzediyor. Biz bu ihtiam karsnda gzleri kamam, amzdaki dnce adamlarn da yok farzediyoruz. Hi birimiz Gazali'yi okuyacak ve anlayacak seviyede deiliz. Ama yolumuzu aydnlatmak iin bir mr boyu alan muasr kymetlerden de haberimiz yok. Bir Said-i Nursi'yi, ehbenderzade'yi, Kenan Rfai'yi, bir Samiha Ayverdi'yi hatta bir Erol Gngr' kata kamz tanyoruz? Hayranlk, mazinin fetihleri karsnda, halin, mtevazi de olsa, aray ve bulularn kmsemek hakkm vermez kimseye. lk vazifemiz, amz ve amzn inanm mcahitlerini tanmak ve deerlendirmektir. slm lncesi durmamtr; yaayan temsilcilerini lzumu kadar okumal. Gemiteki bykler, yaayanlardan habersiz olmamz gerektirmez. Soru Bugnk baz mslman dnrler slm'n zn ve bunun amza ynelen mesajn tam kavrayabilmek iin tarih olanla din olann tefrik edilmesini, zira bir ok tarih ekil veya normun din zannedilmesinin zihn ve sosyal gelimeyi nlediini iddia ediyorlar. Siz ne. dersiniz? Cevap Bu hkme btn gnlmle katlyorum.. Soru Bugn, slm toplumlar ve slm kltr, sosyalist ve kapitalist dnyalarn basklarndan ikyetidirler. Genellikle az gelimi lke durumunda bulunan slm

toplumlarnn zihn olduu kadar iktisad ve sosyal gelimesini salamak iin slm dncesinin fonksiyonlar ne olabilir veya olmaldr? Cevap Cevdet Paa ile Tunuslu Hayrettin'den balayarak, Samiha Ayverdi ve Erol Gngr'e kadar uzanan dnrler zincirinin zerine eildii son derece nemli sorular... Denilebilir ki, Tanzimat'tan bugne kadar Trk-slm dnce tarihi, bu meseleler etrafnda dmleniyor. Bence yaplmas gereken bizden nce verilen cevaplara eilmek ve lzumsuz; tekrarlarla konuyu bsbtn iinden klmaz hale getirmemektir. Cedi erimiz bizden daha aydnlk dnebiliyorlard. Uzaa gitmeye ne hacet Sorularnzn cevabn bir Mehmet Akif'te bulabilirsiniz. Kald ki, Sait Halim Paa'dan Ziya Gkalp'e kadar bir ok aydn, bu suallere para para da olsa aydnlk getirmitir. rnek diye Akif'e sarlm undan: Akif ann hibir problemini gzden kanmam, uyank ve ilerici bir mslmandr. Kucamda yaad toplumun btn kepazeliklerini grm ve kurtuluun gerek slm'a dnte olduunu idrk etmitir. airdir, yani samimi xve drsttr. Bazlarnn sand gibi mistisizmden eser yoktur Akif'te. Gereki ve aklc bir sanat adamdr. Tekrar ediyorum. Hayrettin'leri, Sait Halimleri dikkatle okursak, irfan hayatmzn krdmlerini daha rahat zebiliriz. Bize daha yakn olduu ve bizim dilimizi konutuu iin Akif'i anlamaya almanz teklif ediyorum. Hi kimse bu aprak sualleri bir hamlede cevaplandramaz. Elbette ki Akif, souk kanl bir dnce adam deildir. Yklan bir dnyada, tufana yakalanm adalarn imann gemisine aran bir nevi Nuh Peygamber. Hi kimse hata ilememekle nemez. Bugnn insan, Akif'in yazlarnda bir ok tenakuzlar bulabilir. Mesele, airi devri iinde ele almak ve tazatlarn ok defa grnte olduunu idrk etmektir. Unutmayalm ki, tezat, hayatn kanunudur. Akif, bize tezat gibi grnen bu tutarszlklarn stnde srarla takip edilmesi gereken yolu iaret eden bir klavuzdur. Yanl analmasn. Cevdet Paa' .dan, Ahmet Mithat'tan, Sait Halimden veya Samiha Ay verdi ile Erol Gngr'den vazgeelim demiyorum. 'Ne var ki milletimiz mizaha airdir. Hakikatleri bir airden dinlerse daha iyi anlar. En byk tehlike, uzun zamandr mptela olduumuz yobazlk. Bize den, dertlerimizi mr boyu gnllerinde tayan insanlara sevgiyle eilmek ve hdk idrkimize hata gibi gelen kusurlar cmbzla ayklamaya kalkmamak. Trk insan, irfandan nce seviye ve anlaya muhtatr. Fikret'i de, Akif'i de muhabbetle barmza basarsak, ikisi de bize byk dersler verebilir. Ben Akif'i daha ok severim. Ama bu sevgi inhisarc deildir. iir bahesinde eit eit iek var, en iyisi btn bu iekleri zevkle okamak, kokularndan ve gzelliklerinden faydalanmaktr. Akif de, Fikret de, Yahya

Kemal de bu topran mmtaz evlatlar. Akif'i sevmek, Necip Fazl' beenmemek mnsna gelmez. Btn bu dnce adamlar, lkemizin barndrd milyonlarca ecsad arasnda pk ve parlak birer nasiyedir. Onlar sevelim ve tekrar tekrar okuyarak, yakndan tanmaa alalm. Ksaca, Trk aydnnn balca -derdi, bir dnce geleneinden mahrum olmaktr. Sevgi, dnmenin ilk ve vazgeilmez artdr. Bat -tarihindeki her kepa-zelii yceltirken, kendi gemiimizde karmza kan minnack kusurlara taklp kalyoruz. Bu ne uursuzluk! slmiyet bir yerde insaftr. nsafn kaybedenler hi bir hakikati btnyle kavrayamazlar. Ksaca, sorularnz byle bir anketin erevesi iinde cevaplandnlamaz. Orta an afaroz hacaletini bir yana brakmak ve reetecilikten vazgeerek, adalarmzn kitaplarna eilmek zorundayz. En azndan bir Erol Gngr, bir Samiha Ayverdi ibret ve dikkatle okunmal. Hakikat hi kimsenin inhisarnda deildir. Fikret'le Akif, kinci Merutiyet dneminde, ayn byk hakikate eilmi ve her biri bu hakikati, kendi miza ve idrakinin msaadesi nisbetinde anlamaya ve anlatmaya alm iki airimizdir. kisi de, bu lkenin ili ve drst birer mnevveridir. Said-i Nursi ile Kenan Bfai de ayn ilhi kaynaktan feyz alan birer byk dnce adam... Bugnn aydn, her ikisini de tanmak ve getirdikleri aydnlktan faydalanmak zorundadr. Hakikat btndedir bize gre. Dou ile Bat, insan beyninin iki yarm kresi. Elbette ki balca kaynamz Kur'an ve Hadisler. Ama bu iki ilh klavuzun kstaslarna ters dmeyen her dnceyi benimseyecek ve gzlerimizi her yandan gelecek klara ak tutacaz. nce kendi irfanmz, sonra beer irfann btn... Unutmayalm ki, slm bykleri, bir Sokrat'a, bir Pisagor'a, bir Eflatu'a tannmam peygamberler gzyle bakm ve Kur'an' anlamakta onlarn getirdii aydnlktan da faydalanmak istemilerdir. Dinimizde kinin de, taassubun da yeri yoktur. nanm aydndan beklediimiz, Mevlnalara, Yunuslara, Hac Bekta Velilere yakan bir anlay ycelii ve btn kucaklayan bir sevgidir. Kendi iimizdeki gzeli, ilahyi srf kendimizindr diye kmsemeyelim. lh nur her yerde ve herkeste' takdir ve takdis edilmeli. Bilgiyi beikten mezara kadar aramak, her mslmanin ha.lc vazifesi deil midir? Tekrar edelim: Bu anketiniz ok yerinde bir teebbs. Bu teebbsn en yararl taraf, baz hakikatleri tekrar etmeye vesile oluudur. B hakikatlerin ilki, yaplm almalar deerlendirmek olmaldr1. Cl) Hamle, haftalk aktateJhaber-yorum tarihli saysnda yaymlanan Mlakat. KLTRN TEK TAIYICISI dergisi 9.7.1983

Mavera Dergisi/ aydnlar arasnda bir anket tertip etmiti. Konu: Batllama ile TV arasndaki ilikilerdi1. Tekrarlana tekrarlarla temcit pilavna dnen bu tatsz suallere istemiyerek cevap verdim. Soru Televizyon kltr ile Tanzimatla balayan Batllama hareketi arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr? Cevap Tanzimat intelijansiyas iin Bat, fethedilecek bir dnya idi. Bir eit, krk haramilerin maaras. Dava en gzel ifadesini inasi'de bulmutur: Avrupa'nn bikr-i fikri ile Asya'nn akl~ piranesini evlendirmek. Byle bir rya gerekleemezdi, gereklemedi de. Fakat o nesil, her eye ramen, mill iffet ve haysiyetini koruyabilmitir. Koruyabilmitir-nk maziyi yayordu. Ne dilinden kopmutu, ne dininden. Kald ki, Tanzimat iin Batllama diye bir ama da yoktu. Bat, dncesiyle, edebiyat ile mill ktphaneye eklenecek bir raft sadece. Trkn henz yklmam olan zevki, Avrupa'nn fuhiyatn titizce hudut d brakmaa almtr. u noktann da altn izeyim: Tanzimat derken ok hatal bir genelleme yapyoruz. Tanzimatn temsilcileri kimler? Tunuslu Hayrettin mi, Ahmet Mithat m, Cevdet Paa m, yoksa Namk Kemal mi, Ali Suavi mi, Beir Fuat m? Her zmrenin sevdii yazarlar baka bakayd. Baka bir deyile Tanzimat m-onolitik bir dnce deildir. Bir avu yazarn telkinleri ne kadar zararl olursa olsun kitlelerin inanlarn zedeyem ez. Bugn kutsal' saydmz btn mefhumlar tarih birer hatra. Tanzimatta kltr yoktu, irfan vard. Aydnn ad edip idi. . Hmanizma ihtiyacn edebiyatla'karlyorduk. Byk bir ounluu okuma yazma bilmeyen bu topluluk nasl Batllaacakt? Soru 7* Televizyon kltrnn, kltr hzlandrmas karsnda neler nerirsiniz? deiimini

Cevap Televizyon kltr diye bir mefhum tanmyorum. Televizyon, aylak, uuru idi edilmi, hibir zaman okumak ve dnmek alkanl kazanmam sokaktaki adam iin icat edilmi bir nevi afyondur. . Televizyon, uurdaki son prltlar da yokeden bir cehennem makinesidir. Kiiyi gerek hayattan koparan ve bir hayl dnyasnda yaatan hissi bir istimna... Tam bir katr televizyon. Yoklua, bolua, uursuzlua alan bir kap... Bu korkun tiryakilik, kurbanlarn batllatrmaz batrr. Kltrn dn de; bugn de, yarn aa tek taycs vardr: Kitap. Hibir dnce emeksiz fethedilemez. ahikalara ancak dikenli patikalardan trmamlabilir. Tefekkr, srekli bir cehdin hak edilmi mkfatdr. Ksaca televizyon kltr, kltrle mnasebetlerini kesmeye karar verenlerin uydurduu

bir yalandr. Batnn btn fuhiyatm haremimize tayan bu kanalizasyonun hayrl bir ie yarayacan ummak byk iyimserlik olur. Sirenlerin arks ok masum bir hayal. Televizyonu dinlerken uurumuz yar uykudadr. Bu itibarla seslerin ve renklerin cmb ile bir kat daha sarholar ve kendimizden geeriz. Eskiler me denilemek frenglemekdir (La civilisation sypMlisation>>) demi. Televizyonun cmerte medeniyet de ibu eit bir medeniyet. , f (i) Mavera, aylk edebiyat yaymlanan bir Soruturma. dergisi. Ekim 1882 c'est la datt saysnda