CEML MER, kendini Yazar ve hocaym. Balca iim dnmek ve dndk
lerimi cemiyete sunmaktr" diye tanmlayan zgn bir fikir adamdr. 1916da Ha tay'da dodu. A ilesi Balkan Sava srasnda Yunanistan'dan gmt. Fransz idaresindeki Hatay'da Fransz eitim sistemi uygulayan Antakya Sultanisinde okudu. Tercme brosunda alt, ilkokul retmenlii ve nahiye mdrl yapt. s tanbul'a gidi gelilerinde Nazm Hikmet, Kerim Sadi gibi Trk sosyalistleriyle ilikiye girdi. Stalinin Teori ve Pratik' ini evirdi. Hatay hkmetini devirmeye alt sulamasyla yarglanp hapis yatt. 1940da stanbul niversitesine girip Fransz Dili ve Edebiyat renimi grd. Mkemmel dzeyde Franszca okuyup yazan Meri, ngilizceyi anlyor, Arapay -kendi ifadesiyle- skyordu. Elazda (1942-45) ve stanbulda (1952-54) Franszca retmenlii yapt. 1941'den bala yarak nsan, Ycel, On, Ayn Bibliyografyas dergilerinde yazmaya balad. l'de okutmanlk yapt (1946-74), Sosyoloji Blmnde ders verdi (1963-74). 1955de, gzlerindeki miyopinin artmas sonucu grmez oldu, ama olaanst alma ve retme temposu dmedi. 20. Asr, Dnem, Y apraklar, Yeni insan, Kubbealt, Trk Edebiyat dergilerinde yazlan yaymland. Hisar dergisinde Fildii Kuleden ba lyla srekli denemeler yazd. 1974de emekli oldu ve yllarn birikimini ardarda kitaplatrmaya giriti. 1984de nce beyin kanamas, ardndan fel geirdi, 13 Ha ziran 1987de vefat etti. lk telif eseri Balzac zerine kk bir incelemeydi. Hint Edebiyat (1964) daha sonra Bir Dnyann Eiinde balyla iki kez daha basld. Saint-Simon. tik Sosyolog lk Sosyalist, 1967de kt. 1974den sonra yaymlanan kitaplar unlardr: Bu lke (1974, 5 bask), mrandan Uygarla (1974, 2 bask). M adaradakiler (1978, 2 bask), Krk Ambar (1980), Bir Faciann Hikyesi (1981), h k Doudan Gelir (1984), Kltrden irfana (1985). Cemil Meriin kimisinin izini kendi de yitirdii ve kitapda kayboldu" diye and ok sayda evirisi arasnda Uriel Heyd'in Ziya Gkalp. Trk Milliyetiliinin Temelleri (1980), Thornton Wildcrin Kprden Denler (1981) ve Maxime Rodinsonun Baty Byleyen I slm (1983) adl eserleri sayabiliriz. letiim Yaynlar 237 Cemil M eri Btn Eserleri 4 ISBN 975-470-367-1 1. BASKI lletiim Yaynclk A. . Temmuz 1994 KAPAK mit Kvan DZG Maraton Dizgievi UYGULAMA Filiz Burhan DZELT A hmet Abbas KAPAK BASKISI Sena Ofset 1C BASKI ve C LT efik Matbaas letiim Yaynlar Klodfarer Cad. letiim Han No. 7 34400 Caalolu stanbul Tel. 516 22 60-61-62 Fax: 516 12 58 i n d ek i l er Gi ri .............................................................................................................................9 BRNC KTAP Hint ve Bat ........................................................................................................17 Bal arken.............................................................................................................19 nsz Y erine.....................................................................................................21 KTESASDAN VOLTAlRFH ....................................................................27 FAT HLER...........................................................................................................37 F.NDYANIZMN VATANINDA..............................................................51 HOCALAR .........................................................................................................59 ASYA AVRUPAYA NELER BORLU? ................................................73 Azgelimilik .............................................................................................73 Hindin Yamas........................................................................................75 Siyas Birlik ve Dirili........................................................................76 KNC KtTAP nanlar, Dncesi, Edebiyat ile H i nt...............................83 Bal arken.............................................................................................................85 nsz Y erine.....................................................................................................89 BtRlNCI BLM Sanskrit Edebiyat ve Orta Hint Dilleri K UTSA L K TA PLA R Brahmanizmin Kutsal Metinleri ........................................................99 VEDALARIN ALACA KARANLIINDA ........................................99 LAHLER CAI .................................................................................................99 BRAHMANAIAR (YORUMLAR) ....................................................................111 UPANSADLAR ................................................................................................113 SUTRALAR.......................................................................................................122 TRMURT: HNDN BYK TANRISI ...............................125 BRAHMA ..........................................................................................................127 VNU ..............................................................................................................127 1VA ..................................................................................................................131 KAHRAMANLAR AI ..........................................................................137 MAHABHARATA .............................................................................................138 BHAGAVAD-GTA ..........................................................................................142 RAMAYANA .....................................................................................................150 BR VARMI BR YOKMU....................................................................155 PURANALAR ........................................................................................................155 TANIRA LAK .........................................................................................................159 Cainizmit ve Budizmin Kutsal Meti nl eri ................................163 TANRISI OLMAYAN K DN ..............................................................163 CAINZM .........................................................................................................164 BUDZM ............................................................................................................167 KLASK EDEBYAT: R, TYATRO, MASAL iirin Ezel Kayna: Ak .......................................................................177 KALIDASA NCES LRK R.........................................................177 LEYLASI OLMAYAN EDEBYAT ...................................................................180 ALANKARA ASTRA ......................................................................................182 HNT LRZMNN HMALAYASI: KALDASA ........................184 KUMARA SAMBAVA .......................................................................................185 RAGHUVANSA ...............................................................................................186 RTU SAMHARA .............................................................................................189 MEGA DUTA....................................................................................................192 KALDASADAN SONRA LRK R ..............................................195 BHARTRIHAR ................................................................................................196 MAYURA ...........................................................................................................198 AMARU .............................................................................................................199 BILHANA .........................................................................................................201 CAYADEVA ......................................................................................................202 Trajedisi Olmayan Sahne .......................................................................204 KALDASADAN NCE ..........................................................................207 KLASK TYATRO ......................................................................................211 MALAV1KA LE AGNMITRA ........................................................................211 SAKUNTALA....................................................................................................213 V1KRAMORVAS1YA.........................................................................................218 KAI.l D ASADAN SONRAKLER.........................................................223 SUDRAKA ........................................................................................................223 VSAKHADATA ...............................................................................................226 HARSA ..............................................................................................................226 BHAVABUT ....................................................................................................226 Masal, Hikye, Roman.............................................................................228 PANA-TANTRA: DNYAYI FETHEDEN KTAP .................232 HKYE IRMAKLARI OKYANUSU .............................................236 ON EHZADENN MACERALARI ..............................................238 G URUBUN SON PA RI LTI LA RI Gnmzde Sanskrit Edebiyat..................................................240 KNC BLM teki Edebiyatlar......................................................................................243 YEN H N T D LLER ED EB YATI 243 HND EDEB YATI.....................................................................................245 ANDDAN TULSDASA ...............................................................................246 MODERN HND EDEBtYATl .......................................................................250 HNT VE SLAM ...........................................................................................251 PENCAP EDEBYATI ......................................................................................251 ORDU EDEBYATI ..........................................................................................256 KEMR EDEBtYATl .......................................................................................259 BATI HNT EDEBYATLARI.................................................................260 MARAT SARLER ........................................................................:..................260 C.CERAT EDEBYATI ..................................................................................262 DOU HNT EDEBYATLARI .............................................................267 KLASK BENGAL EDEBYATI .......................................................................267 MODERN BENGAL EDEBYATI ...................................................................272 DRAV T ED EB YA TI 283 TAMUL EDEBYATI...................................................................................284 KANNARA EDEBYATI ................................................................... ....295 TELUGU EDEB YATI................................................................................296 NC BLM Semeler..............................................................................................................301 Sanskrit Edebiyat ve Orta Hint Dilleri .....................................301 KUTSA L K TA PLA R 301 VEDALARDAN BR DEMET ....................................................301 BRAHMANALARDAN BRKA RNEK .............................. 316 UPANADI .ARDAN BRKA DAMLA ............................... 319 SUTRALARDAN BRKA PARILTI ........................................323 MAHABHARATADAN ...............................................................328 BHAGAVAD-GTADAN ............................................................362 RAMAYANADAN .......................................................................365 PUR AN Al ARDAN .......................................................................375 KLA S K EDEB YA T 378 KALDASADAN ...........................................................................378 BIARTRHAR DEN ................................................................... 385 CAYADEVADAN.........................................................................391 teki Edebiyatlar..........................................................................401 YEN HNT D LLER 401 HND EDEBYATI: KEBRDEN .............................................401 MARAT ARLER: TUKARAMDAN ......................................403 DRAVT EDEB YA TI 405 TAMUL EDEBYATI.................................................................... 405 Trivalluvardan .......................................................................405 M anikkavaagadat................. .............................................406 KANNARA EDEBYATINDAN .................................................408 TELUGU EDEBYATINDAN .....................................................409 Temel T ari hl er............................................................................. 411 Harita ...............................................................................................415 Szl k...............................................................................................417 Bibliyografya................................................................................ 429 Gr Mihi canto et musis Kendim iin ark sylyorum, kendim ve ilham perileri iin. Cemil Meri, btn birikimi, btn almas, btn anlama cehdi, aylarca sren okumalar, yllar boyu ekillenen d nceler sonucu vard hkmleri, cruflarndan temiz ledikten, elmas kmrden ayrp yonttuktan, iledikten sonra, kadife bir mahfaza iinde okuyucusuna sunan bir kuyumcu, bir sanatkr. retmek endiesinden ok rendiini, zmsediini, biraz da gururla, bazen kibirle adalarnn suratna frlatan marur bir yazar. Karmzda, rperten, coturan, tedirgin eden nefis bir slup, imbikten geiril- micesine damtlm bilgi damlalar, inci taneleri gibi, prl prl. Bazen bir kolye oluturuyor bu inciler, bazen de taneler darmadan, bu darmadanlk iinde akn ve biraz da a resiz, her bir inciyi hayranlkla seyrederken btn gre- meyebiliyorsunuz. Okuyucuya bir kefin zevkini tattrmak, gerek dostlara, yani layk olanlara seslenmek; bezirgnlar mabede, baka 9 bir tabirle, avam Fildii Kuleme sokmamak arzusu. Dou, irfan hisarlarla kuatr, emanetleri ehline tevdi etmek, imann iardr. Bu duyguda gururla tevazu, edeple istina kucak kucaadr... Dou byle de Bat baka m? Marx, Kapit-alin nsznde, dncenin doruklarna ancak patikalardan klr, der, ilme ehrahlardan gidilmez (Cemil Meri, Jurnal 2, s. 167 v.d. letiim Yaynlar 1993). Cemil Meriin yazlarnda da, yazlarndaki slupta da insan gebe brakan, doum sanclan iinde kvrandran ama doumu pek kolaylatrmayan bir zellik var: Ruh yaznn icadndan beri lmsz, kaya homurdanr, mermer glmser, konuan yalnz kitap. Logos spermaticos diyor bir yazar: gebe brakan sz. Kimi? (Cemil Meri, Bu lke, 6. bask, s. 261, letiim Yaynlar 1992). Meri okuyucusunda her zaman belli bir seviye olduunu kabul eder, stelik kendi vard seviyeye yakn bir seviyedir bu. Oysa onun her yazs uzun aratrmalarn sonucudur, bazen yllardr kafasnda oluturduu plann bir aamas, bazen hayat tecrbesinin bir paras. Ama okuyucu ne bu aratrmalar onunla birlikte srdrmtr, ne herhangi bir btn ku caklayan plann farkndadr, ne de okuyucunun Cemil Meriin hayat tecrbesini, birikimini, bilgisini kendinde bulmas mmkndr. Kald ki, yazarn gerekten deeri varsa, d ncesini bir hamlede kavrayamazsmz, sylemek istediklerini btnyle sylemez yazar, sylemek de istemez, gizler, is tiarelere bavurur. Gzel sabahlar kucaklayan sis gibi, gzel eserleri saran bu sis de tabii (a.g.e., s. 107-108). Ancak okuyucu, Cemil Merii daha iyi anlamak, yani ondan daha iyi yararlanmak ihtiyacndadr, onun cmertce serptii kark tohumlardan fkracak baaklar o zaman daha uurlu biimde devirebilecek, dncesini, u veya bu ekilde devam ettirebilecektir. Derin bir dnceyi anlamak, o dnceyi kavradmz anda derin bir dnceye sahip olmaktr, kendi 10 iine, kendi kalbine inmektir. Nesneleri bulutlar arkasndan grrz. Dnmek bu sisleri yrtarak aydnla varmaktr (a.g.e., s. 108). Baslacak btn dier eserleri iin yapmak istediimiz gibi, bu eserinde de, Cemil Meriin daha anlalabilir, daha iyi faydalanlabilir bir yazar olmasn salamak amacyla baz dzenlemeler yapmak ihtiyacn hissettik. Bu amala yazarn bavurduu kaynaklar yeniden gzden geirip dip notlarn arttrmak, zellikle Hint edebiyat gibi olduka yabancs olduumuz bir konuda, okuyucunun daha kolay ve daha abuk fikir sahibi olabilmesi iin baz takdim tehirlere bavurmak zorunda kaldk. Daha nceki basklarda kitabn arkasndaki Notlar blmne hapsedilmi birtakm tamamlayc bilgileri metinle kaynatrdk, konular arasndaki geileri ve sreklilii salamak dncesiyle bir atflar a kurduk, baz balklar deitirdik veya yenilerini ekledik. Bunu yaparken balca endiemiz, hint edebiyat vesilesiyle Cemil Meriin byk bir rahatlk ve kvraklk iinde iirleen slubunu, dizelerde, satrlarda dile gelen edebiyat anlayn rencide etmemek, gen air Cemil Meriten sonra olgun bir air olarak karmza kan Cemil Meriin kendine mal ettii Hint edebiyat ve dncesinin iirsel boyutlarna bir zarar vermemekti. k k * Cemil Meriin bu eseri meydana getirmek iin giritii almann nasl bir birikim, ne byk bir gayret, ne denli bir sabr gerektirdiini belirtmeye gerek yok sanrz. Yllardr ayaklarmda demir ark, elimde demir asa, dncenin cangllarnda dolayorum, dncenin ve iirin. Gerekten de en az drt yln Hinde ayrr Cemil Meri, drt yl Hindi yaar, Hindi grr ryalarnda. Gzlerini kaybetmi bir in sann yaama nedeni olabilmelidir Hint, yazd eser, hayatna 11 yepyeni bir anlam kazandrabilmelidir. 48 ylm gmdm bu sayfalara. Ben bu sayfalarm, heyecanlarmla, ryalarmla, vehimlerimle ben! Bir kitaba bir ktay sdrmak. Neden olmasn, bir damla suda btn deniz yok mu? Hint bir kitabn ilk cmlesi, onu sizler iin yazdm, okursanz birka cmle daha yazarm, okursanz, yani severseniz (Cemil Meri, Jurnal 1, letiim Yaynlar 1992). Bir dnya edebiyat yazma projesinin ilk almalarna 1958lerde balamtr Cemil Meri, nce ran edebiyatn ele alr, sonra Hint edebiyatnda karar klar: Olempi ararken Himalaya kt karma ve ak sal riilerden ilahiler dinledim. Bu bir kitap deil, bir vecittir... (a.g.e., s. 371). Evet, Hindin ilahileri, destanlar, iiri, Hintteki simge, imge ve metaforlarn sonsuz zenginlii, Hintteki felsefe ve misti sizm, Hint dncesinin derin metafizik boyutu Cemil Merii sanvermitir. Kafan aydnlksa, gerekten aydnlksa her lke aydnlktr senin iin, yoksa kendi karanlndan kamak bouna. Hint... Evet Hindin kazandrd huzur ok ferd (a.g.e., s. 165). Yine de aclarn ve sevinlerini, bunalm ve mitlerini, i huzurunu, en nemlisi de yaama sevincini, bu zengin, bu hogrl, bu hr dnyada bulduuna inanr Cemil Meri, inanr ve bulur da. Yllardr Himalaya eteklerinde sabahladm. Hint her inanca sz hakk tanyan bir lke olduu iin ikinci vatanm oldu... (a.g.e., s. 371). Cemil Meri hem bir orkestra efi, hem bir besteci. Or kestrasndaki her algy ok iyi tanyan, byk bir ustalkla da kullanabilen bir zek. alglar kitaplar Meriin, algla rndan kan sesler, o kitaplar kendisine okuyan insanlarn sesleri. Gzleri grmeyen bu bestecinin, eserlerini hazrlarken yambanda ona devaml okuyacak, sylediklerini yazacak, tekrar tekrar okuyacak, yine yazacak, onun doum ncesi sanclarnn hrnln sineye ekebilecek sabrl alma arkadalarna ihtiyac var. Bunlar kh hayatnn arka planm 12 oluturan ei ve ocuklardr, kh dostlan, kh rencileri. ou dnce dnyasnn adsz kahramanlar. Ama Hint edebiyatnn hazrlanmas ve meydana gelmesindeki gayret ve yardmlar iin rencisi ve dostu zzet Tanjuyu anmay da bir vefa borcu bilir Cemil Meri: izzet olmasa ne Hint yazlabilirdi, ne Jurnal. Her ibda saylamayacak kadar ok millerin eseri, bunlarn bazs tayin edici, bu tayin edici millerin banda zzet var (Jurnal 2, s. 313). ie ie * Bir eserin hangi artlar altnda kaleme alndnn bilinmesi, yazarnn zellikleri, kiiliinin tasviri ve tahlili, evresinin rol muhakkak ki ok nemli. Ama o eserin okuyucu tara fndan benimsenmesi, allame bir Fransz edebiyat tarihisi olan Gustave Lansonun belirttii gibi, yazarnn kolektif hayatn temsilcisi veya simgesi olmasna da baldr byk lde. Gerekten de Lansona gre, byk edebi ahsiyetler, belli bir anda toplumdan gelen nlan bir merkezde toplayan, sonra da trl bileimlerden geirerek topluma yollayan odaklardr... Yeni eser, eskilerine sk skya balanmazsa, okuyucu yeteri kadar hazrlanmamsa, aheser artr, te dirgin eder, reddedilir, ok defa kabule mazhar olmadan uzun bir staj geirir. Baar ile talanan byk yazarlarn ou bahtiyar birer varistirler... Dehalan kendini kabul ettirir nk herkesin bekleyiini, zleyiini cevaplandrmaktadrlar. Bu itibarla, saatini yakalamak dehann yars, almet-i frikasdr (Cemil Meri, mrandan Uygarla, Edebiyat ve Sosyoloji, 2. bask, s. 333 ve 335. tken Yaynlar, 1977). Cemil Meri, yazar olarak, bu eref saati yakalayamam olmaktan hep tedirgin, okuyucusunu bulamamaktan, anla lamamaktan hep ikyeti. Son olarak, onun Hint Edebiyat ile ilgili, eitli vesilelerle dile getirmi olduu dnce, endie ve hayal krklklarna 13 yer veriyor, ancak bu satrlardaki karamsarln da geerliliini oktan yitirmi olduunu hatrlatmak istiyoruz. Bu Hint belki bir kitabn ilk yapra idi, bir vahyin ilk heceleri... Belki tamamlanrd belki tamamlanmazd. Her kitap yarmdr. Kitab insanlk yazar, ne mutlu ona bir hece ekle- yebilene! Homer bir msra, Viyasa bir msra, Firdevsi bir msra. adan aa akseden bu ulu, bu layemut ilahiye senden bir msra karm, karabilmi ne bahtiyarlk!... Ama adalarn boazna sarlyor, istemiyorlar, ryalarm dile getirmeni, kalbini konuturman, kelimelerden bir fecir yaratman is temiyorlar. Konuamyorsun, konuamayacaksn..." Jurnal l ,s.249). Bir tarih hocasnn Hintle uratm iin beni nasl aypladn ok g unutabileceim. Eskiden Bat afaroz edilirdi, imdi Dou afaroz ediliyor. Daima afaroz, daima duvar, daima husumet. Bu lanet emberini nasl kracaz bilmiyorum. Kitabm baslrsa ok az kimse okuyacak ve belki hi kimse anlamayacak. Gericiler toptan mahkm edecek, ilericiler toptan mahkm edecekler... (a.g.e., s. 164-165). O lke dnce hrriyetinin vatandr... Hintten tesamuhu rendim, dncenin gkkuan btn renkleriyle sevmeyi rendim, pein hkmlerin mahpesinden kamay, hakikatin eitli ynlerine eilmeyi, hayatn her tecellisine sayg bes lemeyi rendim. Hint bir ardr, gzele, sonsuza, hogrye ar (Krk Ambar, s. 451, tken Yaynlar, stanbul 1980). Her kitap bir davettir. Kimi, nereye davet ediyorsun, ka kii okudu bu davetiyeyi, ka kii okuyacak? (Jurnal 1, s. 369) ... Dnce dnyasn fethe koanlarm urayaca ilk lke Hint olmal. Hint btn inanlara sz hakk tanr. ada 14 Avrupa en aydnlk taraflaryla Hindin bir devamdr... Hint belki btn hakikat deil ama hakikat. Bu kitap adalarn papaanlktan kurtarmak iin yazld, bir ka deil bir aray (a.g.e., s. 374). "... Zavall kitabm, belki mstehcene kaan bir iki iir tercmesi iin okunacak, kald ki baslaca da belli deil. Ve bu kubbenin altnda hibir akis yaratmadan resurrectionu bekleyecek. Galiba samsara yalnz insanlar iin deil, kitaplar iin de var (a.g.e., s. 165-166). 64te Hint Edebiyatn yaymladm. Okuyucusunu bu lamayan bedbaht bir kitap. rreel bir Hint ve ryada grlen bir edebiyat! (a.g.e., s. 190). Hernaniye ka ylm gmdm, kim farkna vard? Emilin nsz ile en az bir ay uratm kime anlatabilirim?... Ve sonra Hint. Kusurlaryla, darmadamkl ile, inii k ile bir kta (a.g.e., s. 314). O kitaba harf harf hayatm iledim, drt ylm sayfa oldu. Hint, ryalarmla, hicranlarmla benim. Benim trbem, bugn ziyaretisi yok bu trbenin, yarn olacak m? (a.g.e., s. 369). MA HMUT AL MER stanbul Dalyan, Nisan 19Q4 15 BRNC KTAP HNT VE BATI Ayn lkede domu, ayn ninnilerle bym, ayn Tanrlara inanmlard. Biri Douda kald, teki Batya gt. ki bin yl birbirlerinden habersiz yaadlar. Karde olduklarn unutmulard. Gururun rd duvarlar vard aralarnda. Yzyllar, yzyllar kovalad. ehzadeler ihtiyarladlar. Bat illerinde saltanat sren hkmdar, Douda kalan aabeyini hatrlad. Az gitti uz gitti... dalar, deryalar at... ve Avrupa ile Asya iki bin yl sonra Himalaya eteklerinde kucaklatlar. Batl hkmdar lkesine dnd. Bu defa heybesinde kanl kelleler deil, kl kitaplar vard. 17 Balarken1 Musa, mihrap iin bir heykeltra ar yordu. Tanr, iki heykeltra lazm, dedi. Oliabla Beliseeli mabede yollad. Biri ideali yontacakt, teki reeli . Victor Hugo Zaferden zafere koan homo faber karsnda, ne yapacan aran bir homo moralis, devle cce. ada insan, kkleri kopmu bir aa. Hem kendine yabanc, hem tabiata. lim, maziyle ilgimizi keserken bizi kutsala balayan btn kp rleri uurdu. Kalplam inanlarn setleri yklnca azgn itihalarla, hayvan igdler uura saldrd. Maddeye ba- edirirken, biz de maddeletik. Kimine gre, ryen sadece iktisad bir dzendir, kimine gre btn bir medeniyet. n sandan mit kesmeyenlerin baklar zaman zaman Hima- layalara evriliyor. Kinat, kinle ak arasnda gidip gelen bir rakkas Hinde gre. alar da, mevsimler gibi..,hakikat a, devrim a, kurulu a, ykl a. Ykl ann son- larndayz. Yeni bir henk yaratmann zaman gelmitir. Kasrgalar, yaknda kopacak byk devrimin mjdecileri. 1 nceki basklarda Allahasmarladk Hint bal altnda, nanlar, Dncesi ve Edebiyat ile Hint kitabnn sonunda yeralan bu yazy, Hint ve Bat nn balang yazs olarak kullanmay uygun grdk. 19 Avrupa, ferd bencillikten zarar grd iin itimaletirmi bencilliini. atafatl adlar takm egoizmine: aile demi, parti demi, snf demi. pek eldivenler geirmi penesine ve kutsal kavramlarn glgesinde her cinayeti ilemi. kiye blm ahlk. Bakalarn ezmek iin etrafndakilerle birlemi. Engizisyon, hal seferleri, smrgecilik bu medeniyetin kanl meyveleri. Oysa Hintliyi zetleyen kelime: feragat. Hindin aleyhinde atp tutanlarn balca dayana kastlar. Ama Britanya smrgelerinde ngilizle yerliyi birbirinden ayran duvar ok daha sarp deil miydi? Amerikan zencisinin durumu paryanmkinden daha m imrendirici? Batl nasl uzun veya ksa boylu, sarn veya esmer, DanimarkalI veya spanyol olarak doarsa; Hintli de dokumac veya balk, Brahman veya Katriya olarak doar. Kast bir ana kucadr Hintli iin. Leylein yuvadan att yavru yok bu lkede. Hangi kastta domusanz o kastta lrsnz. Baarnz etrafnzdakileri sevindirir, baarszlklarnz zer. Ama hep beraber ykselir, hep beraber dersiniz. nsan insandan ayran duvarlar y klmadka, ferdin bir snftan tekine atlamas neye yarar? hanete benzeyen bir ykseli deil mi bu? Avrupa, Prometeyi temsil ediyor. Homo faber yldrm a evirdi. Tabiatn btn canavarlar bu yavuz hayvan terbiyecisi karsnda el pene divan. Dnyay cennete evirmek iin bir iaret bekleyen bu yaman orduyu hedefe ulatracak kurmaylar nerede? Hindi gklere karmz Baty yermek iin deildir. Himalayanm kefi Olempe kar beslediimiz sevgiyi azaltmad. Ama Eski Yunan yalnz kitaplarda yayor, Hindin dehasn dile getiren byk fikir adamlar adamz. Teblileri yaanm ve yaanan bir ders. Bunun iin daha scak, daha canl. Kafayla gnl bartracak yeni bir terkip iin Hindin klavuzluuna ihtiya var. Hayatn manasn aydnlatan byk srlarn anahtar hl onun ellerindedir. 20 ns z Yer in e Hint dncesi birok aydnlar iin hl Mavi Sakaln krknc odas. 18. asrda Anquetil-Duperronla, Williamjones, Hinde niin gitmilerdi, kamzn bundan haberi var? Halbuki bu gidi, btn Avrupa dncesini altst etmi, yeni ufuklar am iire. Ama edebiyat ve fikir tarihileri bu konuyu ar kiyatlara brakm, arkiyatlar edebiyatlara. Bir kelimeyle Bat srtn evirmi Douya ve yalnz Olempi grebilmi, Olempi, yani kendini. Neredeyse tabiatn kr kuvvetlerini de Eski Yunana balayacaklar. Dnyada ne varsa oradan geliyormu. Oysa dnyann yans helenizmle ilgisi olmayan temellere dayanyor. inin, Japonyann, Tibetin, Siyamn, Birmanyann, Seylann manev vatan: Hint. nsanolunun elli asrlk hayat ve ruh tecrbesini mayalandran bir medeniyet bu diyor Radhak- rinan. Avrupann en byk evltlarndan biri Avrupalya yle sesleniyor: ... Avrupaya yeni bir sonbaharn meyvesini, ruhun yeni bir mesajn, Hindin senfonisini getiriyorum. Ezelnin nabz 21 atlarn duyurmak istiyorum Batya. Aydnlarmzn ou kendi katlarna ekilmi. Sanyorlar ki evin teki ksmlar bo. stlerinde dolaanlarn ayak seslerini duymuyorlar. Bu sesler geen asrlarn. Kinatn konserine katlmayan a yok. Ama her a yalnz orkestra efinin deneini, yalnz kendi nndeki notay gryor. Kulak verdii sadece kendi algs. Biz btn dinleyelim. Dnle yarnn zlemleri, ryalar bugnle kaynam. Btn rklar, btn zamanlar kucaklayan bir musiki. Duymasn bilen iin, her saniye, ilk doandan son can verene kadar btn var lklarn arklaryla rl. alarn arkn yaseminler gibi kucaklayan birer neide bunlar. nsan dncesinin getii yollan izlemek iin papirslerin esrarn zmeye lzum yok. bin yl nceki dnceler yambamzda. Adeta onlarla evriliyiz. Ademolunun hayat dn grmeye balad gnden bu yana, canllarn btn ryalarn barna basan bir lke, Hint. Tanrlar douran bir rahim. bin yldan beri bu scak topraktan hayalin binbir dall aac ykselmede. Her dalda binlerce filiz, binlerce meyve... en yaban inanlardan en saflarna, ekilsiz, adlandmlamayan, snrsz Tannya kadar... Aa, hep o aa. Bu sarma dola dallarda ayn usare dolayor. Dnya denen byk geminin sereni bu aa. Dallannda binbir inan, binbir ses uulduyor. Ama bu uultu bir senfoni. O gizli ahengin zevkine varanlar iin, Bat zeksnn harabeler zerine kurduu dzen ne kadar kaba, ne kadar yapmack. Drtte n kir lettiin, kleletirdiin, yakp yktn bir dnyaya hkmetmek marifet mi? Hayatla kaynamak, onun btn tecellilerini sevmek, onun her cilvesine sayg gstermek... Hint bilgelerinden rendiimiz en byk ders bu.2 2 Rolland (Roraain), La Vie de Ramakrishna (Ramakrinann Hayat), Stock, Paris, 1930, s. 22, s. 30 v.d. 22 Edgar Quinet, Dou Rnesansn vecitle selmlayan ilk tarihi. Asyann ruhu daha ok felsefenin zne ilemi. Dnce alkanlklarmz deitiren bu ruh. ada Alman metafizii ile Hint metafiziini karlatrn... birbirlerine o kadar ok benzerler ki adeta ayrt edemezsiniz. Btn bu benzerlikleri tek kelime ile ifade edebiliriz: vahdet-i vcut... Asya, Batnn yalnz iirine, yalnz politikasna deil, inanlarna da giriyor. ki dnyann kaynamasn metafizik de mhrlemekte... Yunan ve Roma Rnesansn, Descartesn tadil ettii Eflatun idealizmi talandrmt. Dou Rnesasn, Almanyann temessl ettii Asya panteizmi talandryor: felsefe alannda ahidi olduumuz en byk hadise bu.3 Bir edebiyat tarihisi de yle konuuyor: 19. asrda Sanskrite metinlerin Avrupaya gelii Batnn ruh iklimini deitirmi; Bat bu byk hadiseyi, 15. yzylda Yunan yazmalaryla Bizans erhlerinin Avrupaya gelii sonunda gerekleen fikr kalknla ayn ayarda saym ve kinci Rnesans adn vermi ona.4 imdi de ada bir etnograf, Claude Levi-Straussu din leyelim: Dounun en eski kltr, nds boyundaki ehirlerde, sadan bin yl nce kurulan Mohenco-Daro ile Harappada yayor. Asrlarn, kumlarn, su basknlarnn, gherilenin, Arya istillarnn yokedemedii bu kadim enkaz arasnda dolaalm. Akla durgunluk verecek bir manzara. Pergelle izilen ve dik alarla kesien sokaklar; birrnek evleriyle ii mahalleleri; un ten, maden ileyen, kap-kacak yapan atlyeler. Blok blok belediye ambarlar; hamamlar, kanali zasyonlar, lamlar. ktidardaki bir aznlktan ok, mreffeh } Quinct (Edgar), Le Genic des Religions (Dinlerin lUlu), PagncrTc. laris, 18'i7, s. 73-74. 4 Schwab (Raymond), La Renaissance Orientalc (Dou Rnesans), Payot, Paris, 1950, s. 18 23 bir topluluk iin ina edilmie benzeyen zerafetsiz, fakat salam ve rahat evler. Ziyareti, btn bunlara bakp kendini ada bir sitenin ihtiam ve aksaklklar karsnda sanr. Avrupadan ok Birleik Amerikay hatrlatan bir medeniyet. nsana yle geliyor ki; drt be bin yl nce gelien bir uygarlk son szn sylemi; bir devrenin kapan bu. nds boyundaki ehirlerde ilk rneklerini bulduumuz bu kk burjuva medeniyeti, Avrupa kozasnn iinde uzun mddet gelitikten sonra, Atlantiin br kysnda btn kemaliyle gerekleen medeniyetten ok farkl deil. lham ayn. Dnyalarn en eskisi, genliinde Yeni Dnyaya benziyordu. Tek rnek bir n-tarih fecri bu. Ayr ayr tarihler doacaktr bu fecirden. Ama bu ayrlklarn hibiri srekli olmayacaktr. Avrupa ile Asya tarih ncesinden modern aa kadar hep birlik peinde komu; farkl gelimeler tehlikeye drm bu birlii. Fakat ayrlk sadece grnte. Gelitirdikleri tezatlarn dzenli karakteri, en arkaik sahneyle en yenisini, Hintle Amerikay krenin iki ucuna yerletirmi: btndeki ahengi gsteren bir baka delil. Avrupa bu iki kutbun arasndadr: yar Asya, yar Amerika. Ona sorarsanz Amerikada madd deerlere ar bir ilgi gsterilmektedir, Asyada manev deerlere. Bir yanda bolluk, tede sefalet. Ve bu tezad devam ettirmek iin semav birer hakikat gibi kabul ettirilmek istenen ktisad naslar. Asyayla Avrupa hi deilse medeniyetlerinin madd ynleri bakmndan birbirinin tersi: biri kazandka teki kaybetmi. Avrupay ehir hayat yaratm. Oysa Douda, kentlerin inanlmayacak bir hzla gelimesi, bu talihsiz blgeleri facia ve sefaletlerin merkezi haline getirmi sadece. Avrupa kendini Amerikayla kyaslaynca, tabi zenginlikler, nfus younluu, ferd prodktivite, ortalama istihlk seviyesi bakmndan hi de parlak bir durumda olmadn grr. Avrupann Amerika zerinde haklar varsa, Asyann Avrupa 24 zerinde ok daha byk haklar var. Asya alacakl. Alacakl ama, Avrupann da ondan almas gereken nice dersler var. Bat dncesi, bilginlerin btn himmetlerine ramen, Asyann mesajn kavrayamad. Bu mesaj baka tecrbelerin ifadesiydi. Avrupa yaamamt bu tecrbeleri. Bat, vcudun faaliyetleriyle ruhunkileri birbirinden ayrmaya almt. Daha dorusu birbirine kapal iki dnya olarak dnmt onlar. Felsef, ahlk, din dncelerinin temelinde bu inan yatyor. Tekniklerine, pratik hayatna istikamet veren bu davran. Bat, madd dnyayla manev dnya arasndaki srekliliin farkna daha dn varabildi. Psikiyatrinin, psikanalizin, psikosomatik tbbn gelimesini bekledi bunun iin. Bu anahtar yeni sanyor, kullanmasn beceremiyor pek. Asya asrlardan beri ustaca kullanm onu, ne var ki baka amalar iin kullanm. yz yldan beri mekanik aralarn gelitirmi Bat, vcut teknikleriyle u ramam. nsann emrindeki en tabi let: vcut. Batl bu aleti pek az tanyor. nsan vcudunun yeniden kefi, insan ruhunun da yeniden kefi olacaktr. Batnn bu konuda rehberi: Dou. Asyann siyas ve tima dncesi de, ayn inantan, vcutla ruhun birlii inancndan ilham alyor. Bunun ilk rnei din. Budizmden Islmiyete kadar Gney Asyann dinleri her eit inanla badaabilmi. Tarih boyunca, Hindin btn bykleri insaniyeti. Asya, rklar arasnda da, inanlar arasnda da eitlik idealini asrlar boyu gerekletirmi. Binlerce yl beyazla siyah yanyana ve kardee yaam. Kastlar tima zmrelerin birbirine tecavz etmemeleri iin d nlen bir sistem. Temerkz kamplarndan ok daha insanca bir zm yolu.5 5 Levi-Strauss (Claude), Psyche dergisi, Hint zel Says, Paris, 1952. 25 Ktesiasdan Voltairee "Hint, altnn yollar bize, Kzldeniz, sedefini. Erguvan, Sur dan gelir Ronaya... Gzel kokularn kayna: Arabistan. Bu hazineler hangi kadnda iffet brakr? Nazenine bak: srtnda btn bir ailenin serveti, ilerliyor. Ka n aln teri incilenmi gerdannda. Bu prl prl mcevherler ka oca sndrm. Ne mutlu pembe afaklar lkesine... Ne kadar bahtiyarsn Asyal erkek! Son ra kocalarnn lm yatana frlatlr frlatlmaz, karlan glerek koar atee. Veyl bu ereften mahrum edilenlere, veyl! Dudaklar einin dudaklarnda, onunla birlikte alevleen, onunla birlikte kl oian ark kadn! Propertius Elejiler, 111-13 HNT VE ANTK DNYA Dou, btn vahiylerin kayna, diyor bir tarihi. Pey gamberler Asyann ocuu, yorumcular Avrupann. O iki dnya ayn Szn yanksdr. Bazan tek ruhlar vardr, bir birlerini arar, birbirlerini tamamlar, hatrlarlar ayn soydan geldiklerini. Bazan iki tarikat gibi yabancdrlar, kylar uzaklar zaman zaman, sonra tekrar buluur, tekrar kaynar. Ve bu vuslattan yeni bir iman doar; yeni bir iman, yeni bir Tanr. yle ki, bu buluup ayrlmalarn tarihi, din hayatn da tarihidir.6 Israiloullarnn ufku Mezopotamya snrlarn amaz, Tevratta Eski Asya yok gibi. branilerle Hintliler birbirlerinden habersiz yaamlar. Musann kavmi, Yehovamn ocuu olduuna inanr, ezelnin lkesinde yaamaktadr. Neden daha eski kaynaklaryla ilgilensin? 6 Quinet, a.g.e., s. 47. 27 Oysa Yunan Tanrlar Douyla Batnn ilk izdivacndan dodu. Beklenirdi ki, Yunanl, ecdadnn hatrasn baka uluslardan daha iyi korusun. yle olmad, Yunanl, nereden geldiklerini bilmeden Asya inanlarn benimsedi. Kavme kiiliini veren bu unutkanlk. ok gemeden dnyada her eyi kendisinin bulduuna, kendisinin yarattna inanacaktr Yunanl. Herodotos, yurttalarnn bu yersiz gururunu ilk fark edenlerden biri. Ama helenlere, Hindin kutsal dalarm gstererek, ite Tanrlarmzn kayna diye haykran Byk skender oldu. 19. yzyl Avrupasna gre, Yunan mucizesi btn ihtiamn Asyaya borlu: Pythagoraslar, Demokritoslar, Lykurgoslar... mealelerini ya Ganj kylarnda tututurmular, ya Nil boylarnda. ada yazarlar ncelik konusunda daha ihtiyat l... htimallerin alacakaranlndan tarihin kl dnyasna geelim.7 Bat, Hinde dair ilk masallar Ksenophonun ada Kte- siasdan (l.. 5. yzyl) dinler. Pers hkmdarnn saraynda yllarca hekimlik yapan bu zat, ran ve Hint hakknda toplad bilgileri Yunanistana dnnce yaymlam, okuduklarn, grdklerini, duyduklarn eserlerine aktarm. Ama bu ko nudaki eitli eserlerinden sadece Hinde ait baz tasvirler kalm. Ktesiasa gre, Hint usuz bucaksz bir lkedir. Nfus derseniz, Hint bir yana, dnyann teki memleketleri bir yana. Halk hastalk nedir bilmez, iki yz yl yaayanlar oktur... Sonra masalla gerei birbirine kartrr Ktesias, o an btn tarihileri gibi: kuyruklu, kpek bal insanlar, kulaklar dir seklerine kadar uzayan hilkat garibeleri, sakal topra spren 7 Doftuyu Can Kulesinden Seyreden Devire kadar olan bu blmde, nceki basklarda Notlarda yeralan skender ve Kalaos ile Megasten vc Ktesias balkl notlar ana metinle birletirilerek kullanlmtr. 28 iki ayak boyunda cceler... ene, kalbindeki btn srlar syleten byl su... Asyay hayalin vatan sayanlar bu Yunan hekiminin Douya ait rivayetlerini ibretle okusunlar. Sonra skender seferleri. MakedonyalI fatih Kuzey Hintten geerken (l.. 326), bu diyarn aydnlaryla tanmak ister, Taksila racas da skenderi memnun etmek iin ona sara yndaki bilgelerden birini yollar. Etrafndakileri kalyana hitabyla selmlad iin, tarihilerin Kalyanos diye bah settikleri bu Hintli, skenderin iltifatna mazhar olur, ama grd itibar gzlerini kamatrmaz, dnya nimetlerini kmsemeye devam eder ve., hi beklenmedik bir anda lmeye karar verdiini bildirir. Parlak bir tren tertip edilir, Kalyanos, varn younu etrafndakilere armaan ettikten sonra, dne gider gibi kar odun ynlarnn zerine, dudaklarnda tebessm, alevler arasnda kaybolur. Make donyalI babuun lmle defalarca kucaklaan savalar, bu Asyal bilgenin etin iradesi karsnda duyduklar hayret ve hayranl yllarca unutmayacaklardr. Ve Hint, Yunanlnn hafzasnda alevden bir ereve iinde ebedileir. skenderin lmnden sonra, fethettii imparatorluk, iplii kopan bir kolye gibi dalr. Batlamyus Msr, Kbrs, Fe nikeyi ele geirir, Asyadaki lkelerin ou Seleukos Nikatora nasip olur. Seleukos l.. 212de Babil tahtna kurulur, Ganj kylarnda muazzam bir lke olduunu duymutur, Patali- putra ehrinde oturan hkmdara bir eli yollamaya karar verir: Megasthenes. Megasthenesin eserini Arrianos ve Strabonun kitaplarndan tanyoruz. Megasthenes Ganj gren ilk Yunanl. Bu rman Hima- ' layalardan fkrdn, nce gneye aktn, sonra douya kvrlarak Pataliputraya ulatn yazar, ehri ve ve biti remez. Seleukosun elisine gre, bu geni lkede adalet hkm srmektedir, yollar mkemmel, vergiler dzenlidir. 29 Hkmdarn drt yz bin yaya, otuz bin atl, on dokuz bin filden kurulu koca bir ordusu vardr. Muhafz alayn kadnlar tekil etmektedir. Megasthenes Hint corafyasyla da ok ilgilenir, sonra da fillere sayfalar ayrr ve ilk defa olarak bir gergedan tasvir eder. pein bir aa kabuundan karldn sanr. ittiklerini de hibir tenkit szgecinden geirmez. Hintte klelikten eser olmayna ok aar Megasthenes, Hintteki kastlarn en zavalls udralar bile Yunanistandaki klelerden kat kal hr, kat kat bahtiyardrlar. Savalar, sava olmad zamanlar, istedikleri gibi yaarlar. iftiler, sava zamanlarnda bile, ileri gleriyle uraabilirler. Filozoflarsa iki snfa ayrlr: inanlar Pythagorasnkini andran Brahmanlar ve dnyadan el etek ekip ormanlara snan Gurmonlar. Hint bilgelerinin gznde lm daha mutlu bir hayata doutur. Onlar da Dyonysosa (iva), He- raklese (Krina) inanrlar. lmszlk hakkndaki dn celeri Eflatununkine benzer. Ortaaa gelinceye kadar Avrupann Hindi bir masallar lkesi saynda Ktesiaslarn tesiri byk, ama birok ma ceraperesti Ganj kylarna srkleyen de bu masallar. Hint inanlarna kar beslenen bu ilgi, Roma mparator luunda bir kat daha artar. Augustusun sarayna Zarma- noegas adnda bir Hint bilgesi gelir ve diri diri yaktrr kendini, Kalanos gibi. air Propertius (I.. 47-15) Hint ka dnnn vefakrln gklere karr. Brahmanlarn hreti birok filozofu Himalaya eleklerine eker. Ama bu seyrek temaslar iki ktay kaynatramaz. Hini dncesinin ilk uurlu yanklar skenderiye mektebinden yaylr Avrupaya (l.. 1. ve 2. yzyllar). Roma mparatorluu ktkten sonra Hintle Bat arasndaki balar gever, Hristiyanlk iin Dou, Tanrnn hidayetinden yoksun bir dnyadr. .50 DOUYU AN KULELERNDEN SEYREDEN DEVR Ortaa... Kuzeyin sisleriyle kefenlenen gotik katedraller, buhur ve ile. Saadeti nefse ezada arayan keileri, Hindin ne hzineleri ilgilendirirdi, ne felsefesi. 12. asrn inleyen, kamlanan, armha gerilen Isas ve ehvet cinlerinin kol gezdii Yksek Asya... Hal seferlerinin amac Suriye l lerinde bir mezard. Avrupa plak bir toprak paras istiyordu Asyadan. Bununla beraber Hint masallar o ada yaylr Avrupaya. Pana-Tantra dnyann belli bal btn dillerine evrilir. Naslarn basksndan bunalan ehir burjuvazisi, zledii hayat felsefesini Kelile ve Dinine tercmelerinde bulduu iindir ki, bu eski Asya masallarm benimseyiverir. Hint hikyeleri Bat folklorunu zenginletirir, kalptan kalba girer, dilden dile aktarlr, ama iki dnya arasnda uurlu bir temas sala maz. Avrupa, hayal hzinesine karan bu malzemenin kaynan aratrmaz. Hindistana kadar uzanan Marco Polonun (1254-1323) anlattklarna dudak bklr ve at yol ok gemeden unutulr, gider. BR DESTANDA KUCAKLAAN K KITA mit Burnunun kefi Asyay btn ihtiamyla Batya tantt gn, Ortaa sona erer. Portekizin tek byk airi var: Camoens (1525-1580). iire arkn kaplarn aan Camoens tek eser yaratm: Os Lu- ciades. Batyla Dou, dnya edebiyatnda ilk defa bu kitapta kucaklar. Msralar bazan portakal iei kokar, bazan tarn... Avrupann ilham perisi bir an iin Akdenizden uzaklap, Asya okyanuslarna dalar. Grek Rnesansyla Dou Rne- .3/ sansm kaynatrr Camoens. Her msrada insanlk gemisinin uzun zamandr hasretini ektii kylara yaklatn sezersiniz. iirin yelkenleri yeni meltemlerle kabarr ve Asya gkleri Taj Irmann sularna akseder. airin kalbi de okyanus kadar derin ve geni. Ve okyanus gibi iki ktay birletirir.8 Dou bu destanla edebiyat sahnesinde boy gsterdikten sonra, yeniden karanla gmlr. Hint, 18. yzyln sonlarna kadar ya bezirgnlarn kazan hrslarn kamlayan bir s mrge, yahut da hayalperest keilerin hidayete kavuturmak emeliyle kotuklar bir lkedir. BNBR GECE, BNBR GN Oryantalizmin ilk byk eseri, Herbelotun Dou Ktp hanesi (1697). slam dnyasn eitli ynleriyle gznne seren bu kitap, birok aratrclara klavuzluk edecek, nice airlere ilham kayna olacaktr. Yazk ki, o zengin Ktp hane de Hint, in ve Eski ran raflar hemen hemen bo. Yazarn slamdan nceki alar hakknda verdii bilgiler, ya klasik eserlere, yahut dostu Bernierin anlattklarna dayanmakta dr.9 Bernier (1620-1688) felsefeyi Gassendiden renmiti: Chapelle, Moliere gibi. Ninon de Lanclosnun salonunda cici filozofdu ad. Montpellier niversitesinden hekim diplomas aldktan sonra, yola revan oldu. Suriye, Msr, nihayet Hint. Evrengzibin saray. Gassendinin akirdi on iki yl hekimlik yapacaktr bu sarayda. Hindin dinini ve detlerini merak edecek, rendiklerini XIV Louis devrinin aydnlarna aktaracaktr. Vezir Daniment Han, frenk bilginini memnun etmek iin saraya, 8 Bkz. Cemil Meri, Bu lke, Camoens", 6. bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 231. 9 Bkz. Cemil Meri, I k Dogudan Gelir, Muhteem bir Abide: Dogu Ktphanesi, Pnar Yaynlar, stanbul, 1984, s. 82 v.d. 32 Dara kuhun Upaniadlar evirtmek zere Delhiye ard Panditlerden birini davet etmitir. Sk sk toplanlp sohbet edilmektedir. Ne gariptir ki, Batl filozof, Asyal bilgeden ok daha anlaysz ve banaz. Pandit her milletin kendisine has bir dini olduunu, cennete birok yollardan gidilebileceini, Hristiyanln da hak dini olduunu kabul eder. Bernier ise, Hint inanlarn sama bulur. 1669da Fransaya dnen filo- zof-seyyah, az sonra seyahatnamesini yaymlar: Hindistan ve Byk Mool Devletlerinin Tasvirini de ieren Berniernin Yolculuu (Voyage de Bernier, contenant la Description des Etats du Grand Mool, de lIndoustan etc.). 17. asrn edebiyatlarna yeni bir dnyadan haberler getiren Bernier, Herbelotnun Hint konusunda balca maviridir. La Fontainein dehasna yeni ufuklar aar. Anquetil sk sk onun seyahatnamesine bavurur. Hint tarihilerinin bugn de faydalandklar bir eser bu.10 Dou Ktphanesi aydnlara hitap ediyordu. Halifeler diyar, muhayyileler zerindeki saltanatn, o deerli, fakat kuru esere deil, iki masala borlu: Binbir Gece (1704), Binbir Gn (1707). Yeni bir dnyann kaplarn ayordu bu iki tercme. On binlerce merakl Asya bahelerinde unutulmaz geceler yaad. Atina ve Roma sokaklarnda do lamaktan bkan muhayyileler, adrvanlar lkesine kanatland. Binbir Gece yetmiyordu onlara, yeni Binbir Geceler istiyorlard. Tercmeler, taklitler birbirini kovalad. Dou, kalabalklar iin bir smak, yazarlar iin her trl hayszl merulatran bir dekordu. Kucanda yaadklar cemiyeti yermek isteyen 10 zerinde bir hayli tartlan Asya tipi retim tarzna Marxin dikkatini eken de, Bernier olmutu. Marx, 1853'te Engelse yazd bir mektupta yle der: Doudaki ehirlerin kuruluu hakknda ihtiyar Franois Bernierninkinden daha parlak, daha canl, daha dikkati ekici bir eser bulamazsn. Bernier asker tekilt da pek gzel anlatr. Mektubun tamamn okumak isteyenler, nsaniyet Ktphanesi tarafndan yaymlanan Muhammet ve slamiyet adl brordeki tercmemize bavurabilirler (Cemil Meri). 33 filozoflar Trkleri, Iranllar konuturdular. ark, talyan tiyatrosundaki maskeler gibi kalplat... Ve Batnn uur-altna bir realiteden ok, bir masal dnyas olarak yerleti. Avrupa halifeler diyarn uzun zaman, Binbir Gecenin mavi kristali arkasndan seyredecektir. Vasco da Gamann 1498de at yoldan Asyay Hristi- yanlatrmaya koan keiler de, bitmez tkenmez tart malaryla, dikkati Uzakdouya ektiler. Bir in hayranldr balad. Montesquieunun ran Mektuplarn, Marquis dArgensonun in Mektuplar takip etti. Fakat mandarenler diyar edebiyatlardan ok, filozoflar coturdu. Aydnlar ynetiyordu o bahtiyar lkeyi... Konfyusun dini tesamuhu kkletirdi Batda. in, intelijansiyann tima ufkunu ge niletti. Ansiklopedinin etrafnda kmelenen yazarlar, kili senin saltanatn ykmak iin Doudan faydalandlar. Nihayet Hint belirdi ufukta: mphem, lo, acayip bir Hint. Keilerin uyandrd merak, seyyahlarn anlatt hikyelerle bir kat daha alevlendi. Fransa ile ngiltere arasndaki s mrgecilik yar Hindi n plana getirdi. HIRSTYAN AKUNTALA 18. asr vrupasnm hayalini Douya kanatlandran ki taplardan biri de Paul ile Virginie (1787). Anquetil-Duperrondan be yl sonra, hemen hemen ayn kylarda bir ikinci seyyah dolayordu, edebiyatta Anque- tilinkine benzer bir devrim yaratacak olan bu yolcunun ad Bernardin de Saint-Pierredi (1737-1814). Yeni doan or yantalizmi yorumlamak istiyordu sanki ve 18. yzyla yeni bir ruh szyordu onunla.11 11 Bkz. Cemil M ei, Krk Ambar, Aydnlklar Asrnda bir Hayalperest", tken Yaynlan, 1980,. 146 v.d. 34 Camoensin denizlerde yapt yolculuktan, yabanc bir gkaltmda domu iki kahraman getirdi Bernardin de Sa- int-Pierre: Paul ve Virginie. Tanr tanmaz anlyorsunuz ki, ocukluklarndan beri baka bir hava koklam, baka yldzlan seyretmiler. Hurma aalannn meyvesinden daha tatl dnceleri, ehirlerin kucanda gelimemi belli ki. Dilleri bile baka, gemiler gemeyen bir ummann barndan yeni fkrm bir adann ieklerine benziyor bu dil. Ko numalarn hatrlayn. Fazilet sanki ektikleri ieklerle boy atyor. Okumay Batnn ktphanelerinden renmemiler. nsan aya basmam dalar, kefedilmemi gkler, maceralan bilinmeyen yldzlar, bakir bir ummana akseden bakir or manlar... ite heceledikleri kitabt ilk sayfalar. Virginie, akuntalaya, Damayantiye ne kadar benzer! Ayn toprak, ayn gzellikler, Batlnm da Doulunun da kafasnda ayn airane tipleri yaratm. Bernardin de Saint-Pierre de bir Hristiyan Brahman andrr.12 VOLTAREN HND Asya tacn branilere kaptrmak istemeyen Voltaire (1694-1778) yakndan ilgilenir Douyla. stada gre, Avrupa her eyini Hinde borludur, Yunanllar, isyan eden Titan Efsanesini, braniler Enokun kitabn ondan almlar... H ristiyanlk da bu kitaptan domu... limlerin Hintte ne kadar ileri olduuna, Jimnofistlerin akirdi Pythagoras parlak bir delil. Kh barbarlktan uzak dinlerin sadece Hint ve indeki dinler olduunu dnr Voltaire, kh Brahman trenlerinin komik batl inanlardan geldiini. Bir bakarsnz Hintte Hristiyanlk Hindistann derinliklerinde sakldr ve Av 12 Quinet, a.g.e., s. 59-60. 35 rupaya kesinlikle Brahmanlardan gelmektedir. Ama Hint gelenek ve treleri de skc bir karmakarklktan ibarettir. Oysa Azur Vedam adl eser gerek bir bilgenin eseridir ve papazlarn budalalklarna bir tepki olarak kaleme alnm tr. Voltaire, dine ve ruhban takmna kar saldrlarnda drt elle sarld Azur Vedam kendi grlerini salamlatrmak dncesiyle istedii gibi yorumlayp tahrif etmekten hi ekinmez. Uzak Douyu ilk defa olarak tarihin ba kesine oturtan Voltaire, bilgisiyle deil, sezileri ve tecesssleriyle byk. Brahma ile brahimi birbirine kartrr, misyonerlerin, byk ihtimalle 17. yzylda, Hintlileri Hristiyanla ekebilmek amacyla yazdklar Azur Vedam, binlerce yl nce yazlm, Dounun en deerli, en eski kitab olarak kabul eder. Glmeyelim, aldanan Voltaire deil, btn bir adr. Asya ise hep susmaktadr. Bu ktann dudaklarna vurulan mhr kim kracak? 36 Fatihler ok gemeden, yllar damarlarmdaki kan donduracak, fakat mezara u teselli ile gideceim: Hintle Avrupa bir birine kafas ve gnlyle balanmtr, imdiye kadar olduu gibi iren menfaatlerle deil. Anquetil-Duperron FECRN LK PIRILTISI: ANQUETIL-DUPERRON Champollion (1790-1832) binlerce yldan beri konumayan kitabeleri dile getirir, Firavunlar dnyasn kuatan sis onun himmetiyle dalr. Ama Asya ile Avrupay ktan bir kpryle birbirine balayan Anquetil-Duperrondur (1731-1805). Batya Avestay Anquetil tantr,13Hint dncesinin ilk byk fatihi o, Dou Rnesansn i dnyasnda gerekletiren ilk Avrupal. Hayatna eilelim: yirmi yalarnda idi henz, Hollandada branice, Arapa, Farsa rendikten sonra Parise dnmt. Kader karsna drt sayfa kard, Zente yazlm drt sayfa. Hibir bilgin skememiti bu yazlar. Hinde gitmeye karar verdi. O esrarl lke fatihini bekliyordu. Yoksuldu, btn Havariler gibi. Nasl gidecekti Hinde? Byklere bavurdu, savsakladlar. Muradna ermek iin asker 13 Anquetil 1771de yaymlad Avesta ile ilk kez bir Dou dilini, Zenteyi, William J ones de 1785de Sanskriteyi zer. 1822de sra Champollion'dadr. Oryantalizmin bu fetihleri sayesinde dnya, artk, Dou-Bat ayrlnn tesinde tek bir dnya haline gelir. Batya zg saylan klasik hmanizma1, Zente ve Sanskrite metinler sayesinde evrenselleir, Avrupa dnda da bir zek ve ruh olduu anlalr. 37 yazld, ipten kazktan kopmu sekiz on maceraperestle gemiye bindi (2 Kasm 1754). antasnda bir ift mendil ve iki kitap vard: Incille Montaigne. 10 Austos 1755de Pondieriye ktlar, Anquetil kuzeye gitmek istiyordu, ona, nereye ey garip yolcu, buras tehlikeler diyar dediler, gld ve yoluna devam etti. Klavuzlar korktu, o korkmad, tek bana dald ormanlara, kaplanlar nnden ekildi, filler sayg ile yol verdi ona. Yrd yrd. Hastalklar kaplanlardan daha zalim ktlar. Gen Anquetil lm yendi nihayet. Bu defa kadnlar yolunu kesti: Tanralardan davetiyeler yayor, delikanl grmemek iin gzlerini kapyordu. zlemeyen yazlard onun sevgilileri. Binbir hayal krklndan sonra Surata vard (2 Nisan 1758). yl muhitlerin kahrn ekti, eitli metinler zerinde urat. Nihayet Parise dnd (14 Mart 1762), yannda yz seksen yazma vard. 1771de Avestanm Franszca tercmesini yaymlad. 1787de tamamlad elli Upaniad tercmesini 1801de ya ymlayarak, Bat ktphanesini yeni bir aheserle zengin letirdi: Upaniadlar.14 lm Anquetili yaz masas banda buldu. Kendisini dinleyelim: Anquetilden Hint bilgelerine selm! Eserimi hor grmeyin ey ulular! Ben de sizin soyunuzdanm. Btn gdam: ekmek, st ve su. Hibir k evimde ate yanmad, yatak yorgan nedir bilmem. Ne gelirim var, ne maam. Ya landm, ama dincim, alnmn teriyle kazanyorum hayatm, dnyann hibir nimetinde gzm yok, yalnzm ve hrm, gnlm insan sevgisi ile dolu. 14 Dara kuh'un Farsaya kazandrd metni esas alarak, Farsadan Latinceye evirdii Upaniadlar Anquetil 1787de tamamlad, eser 1801de Oupnekhat adyla basld, okunmas olduka g olan kitap, 1804le 1832 yllar arasnda drt defa baslan Lanjunaisnin Tahlilleri sayesinde sevildi. Bkz. lahiler a: 3) Upaniadlar, s. 113 v.d. 38 Unutulmasn ki bu satrlar, Marquis de Sadelann itibar grd bir devirde yazlyordu, maceraperest dilberlerin prlanta yzklerle ssl ayaklarn politika talihlilerine p trd, vicdanlarn ak arttrmayla satld bir devirde. Evet, Batda ilk defa duyulan bir sesti bu, bir Hristiyan bilgenin sesi: ok gemeden yllar damarlarmdaki kan donduracak, fakat mezara u teselli ile gireceim: Hintle Avrupa birbirine kafas ve gnlyle balanmtr, imdiye kadar olduu gibi iren menfaatlerle deil. ENDYANZMN DRT STUNU nce bir prltdr Dou, bir zleyitir. Efsaneyle iir ka natldrlar. lim ar ar ilerler. XIV Louis Fransasna Bemier tantr ark; Miltonla Dryden ngilteresine Sir Thomas Roe. Drt yl (1615-1619 aras) Mool hkmdarnn saraynda kalmtr Roe. Seyahatnameler birbirini kovalar, Roenunki 1665de ya ymlanr. ran ve'Hindin byl dnyasn ele alan zengin bir edebiyat gelimektedir Londrada. Miltonun Kaybolan Cenneti, Roenun Seyahatname- sinden iki yl sonra baslr (1667). Milton daha nce Royu okumu, hatta belki onunla biraraya gelip sohbet bile etmitir. airin hayal dnyas bilinmeyen isimlerin uzak melodisi, corafyas da yeni, mphem, sembolik manzaralarn eitlilii ile zenginlemitir. pekler lkesinin ad artk muhteem Doudur airin dilinde. Ademle Havva da kendilerini yer yznde bulduklarnda, plaklklarn rtmek iin asma yaprana deil, Dounun o sarho edici ikliminde yetien byk bir banyan yaprana brnrler. ngiliz airlerinin baklar Dou Kapsna evrilmitir, ama o kapnn ardndaki dnya onlar iin sadece bir ilham kaynadr henz. 39 Yine bu atmosfer iinde, Dryden Aurengzebeyi kaleme alr. Yl 1675. Halk ok sever bu dram, sahnede seyyahlarla, Binbir Gece Masallarnn ilham ettii bir ark vardr. Drydenin bu konudaki ncleri arasnda en nls Sha kespeare. Filhakika Venedik Tacirinin dayand iki hikyenin de kayna budizmdir. Ama bunlar, iki dnyann uzaktan selmlamas. ngiltereye Hindi tantan Kalktadaki aratrclar, ngiltereye ve btn Avrupaya. Evet Anquetil bir kahraman, bir kif, bir mjdecidir. Bat, Asyann dnce bahesine onun at kapdan girdi. Fakat Hindin manev hzinelerini insanln mterek mal haline getirenler, 1780 yllar civarnda Kalktada toplanan ngiliz aydnlar olmutur. Geri Byk Britanyay Ganj kylarna eken ilim ak deil, kazan hrsyd. Fakat bu lkeyi rahata smrebilmek iin, dilini ve inanlarn renmek gerekiyordu. Hastingsin (Warren, 1732-1818) etrafnda kmelenen bir avu bilgin Hindin manev fethini, onun byk anlay sa yesinde baarabildiler. ngiliz gemileri ana vatana yalnz ba harat, yalnz mcevher tamad; Brahmanlar diyarnn fikir ve heyecan hzinelerini de gtrd. ngiltere Hindi fethe derken, Hint dncesi de Baty fethediyordu. Endiyanizm saray drt byk stun zerinde ykselir: William Jones, Colebrook, Wilkins, Wilson. Jones, Colebrook ve Wilkins on yl iinde Sanskritenin belli bal aheserlerini, ierdikleri destan boyutu, metafizik derinlik, klasik zerafet, saf ahlk anlayyla Hint dehasnn mkemmel bir ekilde yansd en nemli eserler olan15Bhagavad-Gitay (1784), Hitopadesay (1787), akuntalay (1789), Gita- Govenday (1792), Bat ktphanesine kazandrrlar. 19. yzyl Hint hakkmdaki temel bilgilerini de, yine onlarn 15 Schwab, a.g.e., s. 57. 40 himmetiyle 1788de Kalktada kurulan Asya Aratrmalar veya alma Raporlar (Asiatic Researches or Transactions) dergisine borludur. Hindin iir ve fikir hzinelerini Avrupaya aktaran bu ngiliz fatihlerinden William Jones (1745-1794), bir matematik hocasnn olu idi. Hint Yksek Mahkemesine tayin edilmeden nce de tannm bir air ve bilgindi.16 William on be yanda Yunanca iirler yaymlamt, on altsnda Londradaki bir Iranldan Farsa renmi, Hafz manzum olarak ngilizceye evirmiti. Yirmi be yanda, deerini hl muhafaza eden, bir Fars dili grameri kaleme ald, hem de Franszca olarak! Jones, on dili btn incelikleriyle biliyor, yirmi sekiz dili anlyordu. Zarifti, hassast, ne teces ssne hudut vard, ne gayretine. Asl aratrma konusu Hint hukuku idi, Justinianusu olmak istiyordu bu hukukun. Ama Hindin tarihi ile, musikisi ile, zoolojisi ile de ilgilendi. 1783de Kalktaya ayak basan Jones, Sanskriteyi, 1770den beri Hint irketinde alan Wilkins sayesinde rendi. Bu arada da Hint iir ve dncesinin en deerli kaynaklarn kefetti. Bat edebiyatnda devrim yaratan akuntalay medeniyet dnyasna tantt (1789). 1790la 1807 arasnda eserin be basks yapld.17 Mistik bir ak iiri olan, Goethe ve Alman romantikleri zerinde byk etki brakan Gita-Govenday da 1792de ngilizceye evirdi.18 1794de yaymlad son eseri (Institutes of Hindu Law), 16 nceki basklarda Notlar ve Szlk blmlerinde yeralan Jories, Colebrooke, Wilkins ve Wilsonla ilgili bilgileri buraya aktarp metinle kaynatrdk. 17 Sakuntala, Hint lirizminin en byk yazan Kalidasann bir tiyatro eseridir. Bkz. Klasik Tiyatro, akuntala, s. 213 v.d. 18 Gita-Govenda, Krina ile Radhamn aklar zerine Cayadeva'nn yazm olduu bir iirdir. Bkz. Kalidasadan Sonra Lirik iir, Cayadeva, s. 202 v.d. 41 Hint kozmogonisini dnyaya tantacak, eser Manu Kanunlar adyla n salarak, 1797de Almancaya, 1833de Franszcaya evrilecektir. Jones, 48 yanda Kalktada ld ve buraya gmld. Btn yapm olduklarna ramen bir metot kurucusu olamamtr Jones, serptii bereketli tohumlar lmnden sonra olgunlam, hasat bakasna nasip olmutur. Colebrooke (Henri-Thomas, 1765-1837) matematiki idi, nceleri Hindin yalnz cebri, yalnz astrolojisi ile ilgilendi, ok gemeden Sanskritenin cazibesine kapld. O da, Jones gibi, eitli dillerle uramt, Franszcas mkemmeldi. 1783de Kalktada mtevazi bir sekreterdi, 1801de Fort William Kolejinde Sanskrite ve Hint hukuku hocas, 1805de Kalkta Yksek Mahkemesinde reis oldu, 1807de de Hin distan Konseyine ye seildi. Vedalar zerine Deneme ya da Hindularm Kutsal Metinleri (1805) adl eseri bugn de deerini kaybetmemitir.19 Colebrooke lm aratrmalarnda olduu gibi, siyas inanlarnda da ngiliz smrgeciliini tenkit edecek kadar drstt. Wilkins (Charles, 1749-1836), dnya metafizik edebiyatnn en byk aheseri olan Bhagavad-Gitay 1784de Batya tantan byk bir ngiliz endiyanisti idi. Sanskriteden yapt tercme 1785de Londrada yaymland, 1787de Franszcaya, 1823de de Almancaya evrildi.20 Wilkins Hitopadesay da ngilizceye evirmitir (1787). Bu eser Batda en ok tannan, en ok sevilen eserlerden biri.21 19 Bkz. lahiler a, son ksm, s. 109. 20 Bhagavad-Gita, Hindin ilk destan sayjlan Mahabharatanm iine sktrlan felsef poem. Bkz. Kahramanlar a. Bhagavad-Gita, s. 142 v.d. 21 Hitopadesa (Faydal Bilgi), Pana-Tantra rnek alnarak yazlm bir baka Hint masallar kitab, yazar Narayana. Bkz. Masal, Hikye, Roman, Pana-Tantra: Dnyay Fetheden Kitap, s. 232 v.d. 42 Sanskritenin ilk gramerini de Wilkins hazrlamtr. Wilson (Horace-Hayman, 1789-1860), Max Mllere kadar ngilterenin yetitirdii en byk endiyanisttir. Avrupa Rig-Vedann ilk tercmesini (1850) ona borludur.22 1808de Colebrookee iltihak eden Wilson, 1813de Me- ga-Dutay ngilizceye evirdi.23 1819da uzun zaman bu konuda tek kaynak saylan Sanskriteden ngilizceye Szlk adl eserini yaymlad. Hint tiyatrosundan yapt semeler (1827, 3 cilt), hem La martine ve Michelet gibi edebiyatlarda Hint hayranln arttracak, hem de endiyanistlerin takdirini kazanacaktr. GL ARLER Gl airlerinin hepsi de Asyaya k, Quinetye gre. Ve bu lkede hepsinin klavuzu: Jones. Southey (1774-1843) Kehamann Bedduasnda (1810), Hint kaynaklarndan geni lde faydalanr: Bhagavad-Gita, Gita-Govenda, Vedalar, Manu Kanunlar. Eserine Rama- yanadan24on be sayfa alr. Hugoya benzetirler Southeyi: getirdii yenilikler ylesine byk, nszleri ylesine kavgac, tecesss ylesine muhteem. iirlerinin dekoru btn bir dnya, konusu btn bir tarih: Keltlerin, Meksikallarn gelenekleri, Araplarn, Hintlilerin efsaneleri, imdi Katoliktir, imdi Mslman, bir de bakarsnz Brahman olmu. Tennysonun (1809-1852) ilk iirlerinde de (mesel The Lotus Eaters) karmza kar Hint. Byk aacn dallar 22 Rig-Veda, Vedalar dininin en eski, en deerli belgesi, bir ilahiler kitab. Bkz. lahiler a, Rig-Veda, s. 107 v.d. 23 Mega-Duta (Haberci Bulut), Kalidasanm bir eseri, bulutlarla yollanan ilk ak mektubu. Bkz. Hint Lirizminin Himalayas: Kalidasa Mega-Duta, s. 192 v.d. 24 Ramayana Hindin ikinci byk destan. Bkz. Kahramanlar a, Ramayana, s. 150 v.d. 43 vard ellerinde, meyvelerle, ieklerle ykl dallar. Birbirlerine sunuyorlard meyveleri, ama her tadan bakalayordu, birden uzaklayordu dalgalar, uzaklarda inliyordu. Mezarlarn tesinden geliyordu yanbamdakilerin sesi. Altn kumlara oturdular. Kucak kucaayd gnele ay kyda. Ne gzel eydi dnmek yurdu! Yalnz dnmek: karsn, ocuunu, klesini. Deniz ylesine yorucuydu ki, dalgalar ylesine yorucu. lerinden biri, bir daha dnmeyiz dedi ve hep bir azdan tekrarladlar: yeter dolatmz, mutluluk skndadr, frlat kalbini dalgalara. Btn varlklar lr, brakn bizi uyuyalm. Shelley (1792-1822) kh Vedalara dalar, kh Binbir Gece Masallanna. Adonais (1821) yeni bir ruh ikliminde kendini araydr airin: yalnz Tek ebeddir, suretler gelip geer. Kesret deiir, Tekle Tabiat ayn. Alman metafiziiyle kaynaan Hint felsefesi. Wordsworthde de (1770-1850) ayn byk ilhamn yan klan: Douumuz bir uykudan baka ne? Bir uyku, bir unutu. Bizimle doan ruh, hayatmzn yldz, uzaktan ge liyor. Ezel ruh sanki sende yeni bir libasa brnm, etten ve kandan daha saf bir libasa ve stn bir haz sunmu sana (Dere iirinden). lskoyal Thomas Moore (1779-1852), 1817de dnya l snde hret kazanan bir poem yazar: Lalla-Rookh. yl sonra Franszcaya evrilen bu poem, bir Saint-Simoncu tarafndan operalatrlr: sahnede Bernierin Hindini ve Evrengzib'in ehresini grr gibi oluruz. Byrondan Poeya kadar birok airi etkileyen Coleridgede de, Alman romantiklerinin harekete geirdii mistisizmlerden, Boehme ve Schellingten, yeni doan endiyanizmden prltlar var. Thackereyi, Arnoldu, Thompsonu ise, Hint iirinden ok Binbir Gece Masallar byler. 44 Byron da (1788-1824) selviler diyarna ktr, Asya ile Avrupay birletiren birer altn halkadr iirleri. Glnar, Zheyla, Leyla Asyaldrlar, ama o mermer gslerin altnda arpan kalpler Avrupal. Hristiyan derebeyi ile Osmanl paasn kaynatrr Byron, Alp dalarnda ran Tanrlarm dolatrr. Bir Hint kolejinde mdrlk yapan Edwin Arnold (1832-1904) Sanskrit iiri ile yakndan ilgilenir, geni kala balklara tantr bu iiri, ama btn ycelii, btn derinlii ile kucklayamaz. 1861de Hitopadesadan ilham alarak tler Kitabn yaymlar, 1876da Gita-Govendadan esinlenerek Hindin Neideler Neidesini kaleme alr, 1879da yaymlad Asyann I (The Light of Asia) budizmle ilgili naslar ve efsaneleri biraraya toplar, ngilizce konuulan lkelerde esiz bir ilgi uyandrr kitap. EMERSONDAN WHlTMANA ada Amerikan dncesinde Hindin de byk pay var. Brahmanlar diyarn Yeni Dnyaya sevdirenlerin banda Emersonu (1803-1882) gryoruz. stadn 1838de Harvard niversitesindeki nutku bir hayli grlt koparmt. Bu konumasnda Emerson, Atman-Brahman inancn hatrlatan bir gr ileri sryordu: Gnlnde ne kadar doruluk varsa, o kadar Tanrdr insan. Btn varlklar ayn ruhun, ayn zn eseri. Her tecellisinde ayn bir ad tar bu ruh, her lkede baka bir isim alan deniz gibi. Bazen ak deriz ona, bazen doruluk, bazen bilgelik. Baty Hinde sndran ana kitaplardan biri de Emersonun Denemeleridir (Essays). Denemeler Hint panteizmini, laiklemi ncil ahlkyla kaynatrr. air Thoreau (1817-1862), Hindin, inin, rann, srailin, slmn kutsal kitaplarn birletirip btn insanla hitab 45 eden bir ncil yaratmak istiyordu. nanyordu ki her k Doudan gelir: Ex Oriente Lux. Emersona Hint sevgisini alayan da o, Denemeler yazar Bhagavad-Gitay ilk defa onunla okur ve bu kitabn ruhunda tututurduu vecdi, yllarca sonra, Brahman adl iirde msralatrr. 19. yzyln ikinci yarsnda sahneye kan Mind Curez ve Mary Baker Eddy hareketleri, Hint dncesiyle Emerson idealizmini garip bir ekilde badatrr. Amerikan iirinde Hindin en byk temsilcisi Whitmandir (1819-1892). Leaves of Grass (1855) airi, astralara da hayrandr Vedalara da. Btn varlklarn lmsz bir ruhu ol duuna inanr. Ben hem kadim Brahmaym, hem de Satrn diye grler, Tanrsal drtgeni tamamlayan ruh. Hinde gei, gerekte ilkel dnceye geitir, tomurcuk tomurcuk kutsal kitaplar lkesine. Ey beldem! Bu gelen, dillerin yuvas, bize iirler miras brakan kadimler kadimi soy, Brahmann soyu! Demokrasi gemisine Hinde giden yolcuyu bindirir Whit man: Yine yelken at Vasco da Gama, Batyla Dou kay naacak, anlald dnyann yuvarlak olduu, Asya sizinle ayn gemide, ak sal Asya. MACAULEY VE KPLNG Yeni Dnya Asyadan gelen sese hayranlkla kulak kabar trken, ngiltere Hinde korku ile, phe ile, kinle bakmaya balar. Kalktada tutuan meale Londrann sisleri iinde snmeye yz tutar. Endiyanizmin kahramanlk anda bile alacak bir anlayszlk gsteren aydnlar kmtr ngil terede. Mesel Dugald Stewarta gre (1753-1828), Sanskrit edebiyat bir masaldr, be kurnaz Brahman, Yunan eserlerini allayp pullayp Hint edebiyat diye yutturmaya kalkmakta dr. Viktorya ann idealleri peinde koan ngiliz grevliler 46 de, Hinde yeni bir dnya, yeni bir hayat ekli aramaya deil, lkelerinin itibarn srdrmeye ve meslek hayatlarnda hatrsaylr ilerlemeler salamaya giderler. 1830lardan sonra bir srgn gzyle baklr Hinde. Artk Hint, bir ngilizin yan vahi, yar meczup insanlar arasnda yllarca srgn hayat yaamak zorunda kald bir lkedir. ngilterenin Hindistanda uygulad eitim politikas sonucu, bu eitimle yetien Hintli aydnlar kendi edebiyatlarn bilmez hale gelirler. Ingilizlerse Macauleyin azgn Hint dmanl karsnda Hint dillerinden sourlar. Siyaset adam ve tarihi Macauley (1800-1859), 1834den itibaren Hindistan Yksek urasnda hukuk danmandr. Hint eitim sisteminin temelinde Bat edebiyatnn ve ilminin yeralmas gerektiini savunur, Hint aydn Bat dncesi ve ideallerini benimseyerek yetimelidir. Macauleyin bu grleri Hindistan umum! valisi Lord Bentickin (1774-1839) gayretleri sayesinde uygulanma imknna da kavuur. Macauleye gre, Sanskrite renmek bo bir klfettir, o dilde okunmaya layk tek bir eser yazlmamtr. Tp kitaplar bir ngiliz baytarnn yzn kzartacak kadar cahilnedir. ngiliz hkmetinin btesinden bu samalklar renmek iin bte ayrlamaz. Macauley, brahmanizmin yerine Hristiyanln geeceine inanmaktadr, oysa ngiliz kltrn benimseyen Hintliler bile dinlerinden vazgememektedirler.25 Lord Bentick de Tac Mahali yktrp mermerlerini ak arttrmayla satmay dnebilecek kadar Hint dmandr. Bu projesinden vazgeer, ama bunun sebebi daha nce yk trm olduu Agra saray mermerlerinin satndan umduu 25 Ingiliz dili ve kltrnn Hint edebiyat ve dncesi zerindeki deiik etkileri iin bkz. Bir Para Tarih, sv93-94, Ordu Edebiyat, s. 257-258 ve Modem Bengal Edebiyat, s. 272. 47 paray salayamam olmasdr. 1835de ngilizce resm dil olarak kabul edilir Hindistanda, yine de bir sre baz eyaletlerde yerel dilin kullanlmasna kar kamaz smrge hkmeti, karlkl anlamalara varlr. 1857de Byk Direnile beraber btn anlamalar yrtlr, ngiltereyle Hindistan dman kesilir birbirine. Bu smrge politikasnn yansra, bir de smrge edebiyat doar, Hindistanda yaayan memurlarn ya da memur aile lerinin gelitirdii ve son eklini Rudyard Kiplingin (1865- 1936) eserinde bulacak olan bir edebiyat.26 Bylece, oryantalizm dalgas Avrupa zeksn fethederken, ngiltere Dou Rnesansnn dnda bulur kendini. Tannm medeniyet tarihisi Bucklem da (1827-1862) Hinde byk bir muhabbet duyduu sylenemez. stat eserinin birinci cildinde Hint medeniyetine olduka geni bir yer ayrr (The History of Civilization in England). Bucklea gre, o lkede iklim ok scak olduundan gda maddelerinde oksijen karbondan daha boldur. Halk, hayvan gdalardan ok nebat olanlar arat. Kimsenin uzun boylu almaya takati yoktur. En eski alardan beri Hintlinin balca gdas pirin. Bire altm veren bir nebat bu. Servetin dalndaki byk farklar buradan geliyor. isi bol olan btn lkelerde durum ayn: yksek snflar alabildiine zengin, alt snflar alabildiine sefil. Servetin gerek yaratclar bir lokma bir hrka yaarlar; servet de zekdan sonra en devaml 26 Kipling 1856da Bombayda doar ve hayatnn bir blm Hindistan'da geer, bu lke, eserlerinin ouna damgasn vurur. Velut bir air ve velut bir hikye yazar olan Rudyard, Viktorya dnemi romantik yazarlarnn da sonuncusudur. 1907de Nobel dlne, 1926da da ngiltere Kraliyet Edebiyat Cemiyeti altn madalyasna lyk grlr. ki Cangl Kitab (Jungle Book, 1894 ve 95) dnya edebiyat tarihinde nemli bir yere sahiptir. Ne var ki edebiyat tarihinde Kiplingin yerini tayin edebilmek olduka zordur, nk o hem byk bir yazar, hem de ngiliz smrgeciliinin zaman zaman yaman bir savunucusudur. Kipling 1936da Londrada hayata gzlerini yumar. 48 kudret vastas olduundan, zengin snflar hkim-i mut laktrlar. Bir memlekette faiz ve kr hadleri ne kadar yksekse, ii cretleri o derece dk olur. Manu kanunlarnda en dk faiz yzde 15, en yksei ise yzde 60... Btn bunlar bol gdann neticesi. Servet ve iktidarn dalndaki adaletsizlik yznden aa kastlar uursuz bir sr halindedir, bu s rnn tek bir vazifesi vardr: itaat. Kafas ylesine hurafelerle dolmutur ki efendilerine isyan etmek hatrndan gemez. Hintte snf kavgas yoktur, hanedan savalar vardr. Hint edebiyatnn ayrc vasf, muhayyelenin saltanat. Bu edebiyatta nesre pek az rastlanr. Gramer ve tp kitaplar bile ok defa manzum! Tabiatn azameti karsnda mutlak bir aciz iindedir insan, akla itimad yoktur. Yunanistann iklimi ok daha salam, tabiat ok daha munis. Yer sarsntlar daha seyrek, kasrgalar daha az feci, yrtc hayvanlar daha nadir. Corafyadaki farkllklar elbetteki uura da aksedecekti. Tabiat, Hintliye korku telkin etmitir, Yunanlya gven. Hintli d dnyann korkun basks altnda ezildike tabiatst kuvvetlerden medet ummu. Hint mitolojisinin kayna dehet. Hintli bilinmeyen ve grlmeyenle uram, Yunanl bilinen ve faydal olanla... Birinde hayal gelimi, tekinde zek. i 49 Endiyanizmin vatannda Tevratn sa dini ile hibir ilgisi yok, Hristiyanln kayna Hinttedir. Buhtunnasr Yahudilere ok yumuak davranm, tek Tanrl dinler kana boyam dnyay. Brahmanizmde, budizmde taassuptan eser yoktur... Hint dncesiyle uzlamayan herhangi bir felsefe kabule ayan deildir. Schopenhauer NEDEN ALMANYA Hint dncesi ancak Ren kylarnda btn Avrupaya glge salan ulu bir nar heybeti kazanacaktr. Acaba neden? Hint dncesinin zellii bir ilkeyi sonuna kadar gt- rndedir. Dnyada metafizik dehya sahip iki millet var: Hintliler ve Almanlar. Kl krk yaran Yunanllar bile, onlara kyasla, ok ekingen, ok ll. Mbalaa etmeden diye biliriz ki, insan zeks yalnz Ganj ve Spree kylarnda d ncenin zne inebilmi diyor Taine.27 Almanyann Hint dncesine kar duyduu byk su suzluk ruh bir yaknlktan m douyor? Belki, ama yalnz o kadar deil. Latin zeksnn srekli zaferleri ile yaralanan Cermen gururu Asyada kendini bulduu iindir ki oryantalizm o lkede dinleti. Herderin Ortaa gklere kar, 18. yzyln aklc felsefesini batrmak, Fransann kltr hege monyasn sarsmak iindir. Antik dnyay ykanlar tarihte ilk defa olarak yaptklaryla vnmekte, bir talyan miti saydklar Rnesans kmsemektedirler. Hindin kefi, Cermen rkna 27 Taine (Hippolyte) Nouveaux Essais de Critique et dHistoire (Tarih ve Eletiri zerine Yeni Denemeler), Hachette, Paris, 1896, s. 301. 51 tarihini geniletmek, yeni bir mitoloji kurmak, klasik ede biyatn dar erevesini ykmak ve Latin zeksndan almak frsatn veriyordu. Alman milliyetilii srtn Himalayaya dayayarak ahland. Almanlarn ne Malabar krfezinde bir Camoensleri vard, ne Kalktada bir Jonesleri. airleri Hinde sefer etmediler, Hindi Avrupaya getirdiler. AKUNTALA, DOU RNESANSININ AFAI Herder, Goethe... Dou Rnesansnm bu iki byk mj decisini Hinde balayan ilk eser akuntaladr. Sanatlarn en gzeli dram, dramlarn en gzeli akuntala, Hint edebiyatlarna gre. Kalidasaya Hindin Shakespearei dedirten de bu aheser. Hindin ruhunu canlandracak tiyatro kahraman, ne uzun bir tarihin yk altnda ezilen bir Aga memnon olabilirdi, ne de Ortaan karanlk melankolisine gmlen bir Hamlet veya Faust. O lkeyi, balta grmemi bir ormann kucanda unutulan bir gen kz temsil edebilirdi ancak. Bir gen kz ki, beiine koku serpen ieklerle karde, bir gen kz ki eliyle besledii ceylanlar kadar uysal.28 Herder (1744-1803) nsanlk Tarihinin Felsefesinde Hinde ayrd blm yle bitiriyordu: Brahmanlar Hintlinin ruhunu ylesine inceltmi, ylesine saflatrmtr ki, Hintlilerle Avrupallar arasnda yaplacak bir karlatrma, ok defa kincilerin aleyhindedir. Dilleri de zariftir Hintlilerin, hareketleri de. Sakin, iyi kalpli, son derece temizdirler... Yaaylar sadedir. ocuklarn byk bir efkatle yetitirirler. Btn inanlara saygi gsterir, yabanclarn dinlerini hogrrler. Ne yazk ki, o lkenin ahane iklimi Hintliyi fazla uysallatrm, fazla insanlatrmtr. Huzur iinde yaarken macerac kavimlerin istilsna uram, barseverliini ok pahalya demitir. 28 Quinet, a.g.e., s. 197-198. 52 stadn sempatisini hayranla kalbeden: Forsterin ngi lizceden yapt akuntala tercmesi oldu (1791). Filozof, akuntalay okuduktan sonra Hindi ocuk-insann vatan olarak ebedletirecektir. Herdere gre iir: nsanln ana dilidir. En gzel iir, en saf iir, en eski alarnki. akuntala Goetheyi (1749-1832) de coturur: lkbaharn ieklerim, sonbahann meyvelerini ister misin? Yorgun musun, kendinden gemeye mi ihtiyacn var. Sana tek kelimede hem g, hem yeri sunuyorum: akuntala. Bununla beraber stadn Hinde sonsuz bir hayranlk besledii de sylenemez. Mslmanl benimseyen o putperestin -tbir F Schlegelindir- hayali, Himalaya eteklerinden ok, iraz bahelerine kanatlanr. Ne olursa olsun Dou Rnesansnn ana kaynaklarndan biri de Divandr. Birok Alman airini Douya eken, Asya bahelerinde alman bu rebabn byl nameleri oldu.29 VEDALARDAN UPANADLARA Tubingue seminerinde Hegelle birlikte felsefe ve teoloji okuyan Schellling (1775-1854) 1798de lena niversitesine hoca oldu. Schillerle Fichte de ayn niversitede idiler. Schelling mitoloji felsefesi okutuyordu. Schellinge gre, btn insanlk nceleri tek varlkt ve tek Tanrya inanyordu. Gerekte btn uluslarn mitolojisi aynyd. Filozofu bu inanca gtren, Vedalar zerine yapt incelemeler olmutur. En eski din, yldz yldz paralanm, ama: bu yldzlardan bir gne yaratabilmek... nsanln ocukluk anda iirden doan felsefe, geliip serpildikten sonra tekrar iire dnmelidir. Onu iir okyanusuna gtrecek klavuz: mitoloji. 19. yzyln balarnda en ok okunan kitaplardan biri de: 29 Bkz. Cemil Meri, Krk Ambar, Voltaire, Herder, Goethe, s. 20 v.d. 53 Gita-Govenda. Schelling iin bu mistik iirin tercmesi byk bir hadisedir: nsan ruhunun en derin srr bu kitapta. Bu sr Hintten Msra, Msrdan Eleusise, sonra da aziz Yuhanna ile Paulusun malumu olan ezoterik (gizli) bir Incile gemitir. Btn dnyaya seslenecek olan yeni bir din, unutulan esrar a kavuturmal ve ezoterik Hristiyanln mesajn herkese duyurmaldr. Hint dncesinin en byk hayranlarndan biri de Schopenhauer (1788-1860). Hibir eser ruhumuzu Upani- adlar kadar ykseltemez, stada gre: Hristiyanlk Hintte kk salamad, salamayacak da. Brunonun, Spinozann hakik vatan Ganj kylardr. Asya, Incilin sylediklerini ok es kiden, ok daha etrafl olarak biliyordu. Tevratn sa dini ile hibir ilgisi yok. Hristiyanln kayna Hinttedir. Buhtunnasr Yahudilere ok yumuak davranm. Tek Tanrl dinler kana boyam dnyay. Brahmanizmde, budizmde taassuptan eser yoktur... Hint dncesiyle uzlamayan herhangi bir felsefe kabule ayan deildir. Hint olmasa Schopenhauer olmazd. Zaten o byl p nardan imeyen tek Alman filozofu yok. Ya airler? Heine, Novalis, Hlderlin, Rckert... Hintliler antik an roman tikleri, Cermenler modern alarn diyor von Schroder. HEGEL VE MARX Hegel de (1770-1831) arkadalar Schelling, Fichte, Schlegel gibi, hocalk hayatna 18. yzyln sonlarnda balar. Tarih Felsefesinde uzunca bir yer ayrr Hinde: ... Hint de in gibi, hl yaayan bir topluluk. O da hep yerinde saym, o da kalplam. Ama deimeyen grn altnda boyuna olgunlam, boyuna olumu. Tarihin her anda bir dilekler lkesi olmu Hint. Bugn de bir harikalar diyar, bir byl dnya deil mi? inde her eyi dzenleyen: akl. Hint, hissin 54 ve hayalin vatan... Kadnlar nasl da gzelleiverir bazen. Tenlerinde tek prz yoktur. Tatl bir pembelik gelir yzlerine. Bu sadece shhatten, canllktan doan bir krmzlk deildir. Daha ince bir pembelik, adeta ierden gelen ruhan bir prlt. ehrenin btn izgileri, baklar, dudaklarn bkl batanbaa iirleir. Bu lh gzellik yeni douran kadnlarda belirir. Ar bir ykten henz kurtulmulardr. Gzlerinin ii gler yavrularna baktka... Hint dnyasnda bizi hayran brakan byle bir gzelliktir. Btn ahenksizlikleri, btn katlklar eriten, narin bir gzellik... Grdmz, ruhun ta kendisi. Ama serazat zeky bozan bir ruh. Evet, bir iek yaay... Zarif ve dilber. Nereye ynelseniz hep o gl kokusu... Dnya bir ak bahesi olup km. Ama o manzaraya beer haysiyeti ve hrriyet gzl ile baknca by kayboluverin.. Hintlinin panteizmi bir muhayyile panteizmidir, bir akl panteizmi deil. Nesneler bir sebep-netice a ile kuatl- mamtr. Kaypaktrlar. nsan da, nesneler gibi, kendi bama buyruk olmaktan uzaktr... Hintliler Hindin dnda hibir lkeyi fethetmemiler. Hint, boyuna fethedilmi... En eski alardan beri btn kavimler gzlerini oraya dikmi. Bu harikalar diyarnn hzineleri btn aknclarn ihtirasn kamlam: elmas, inci, gl suyu... gibi tabiat hzineleri. Ve, hikmet.. Bu hzinelerin Avrupaya aktarld yol, insanln kaderi zerinde byk bir rol oynam. Ama nemli olan stadn Hint hakknda syledikleri deil, Hindin stat zerindeki tesiri. Vedalar doktrinine en ok benzeyen, Vedalar doktrini gibi zddiyet prensibini inkr eden Bat entelektalizmi, Hegelin eseri... Oryantalizmin fetihleri olmasa, Hegel teolojiyi idealizme balayamazd. Evrenseli kavrayan insan ruhu, evrensel akln ta kendisidir diyen filozof bizi panteizme srklemiyor mu? Ruh (Geist) biricik realite olduuna gre, rasyonel olan her ey reel, reel olan her ey rasyoneldir, rasyonel olmasa mevcut olamaz. 55 Tarihin ak pek sk bir determinizme baldr. Hegelin felsefesi ezel ve evrensel bir btnlk (klliyet) grne dayanr. Btnn paralar zerindeki tayin edici etkisi, Marxin Hegelden alarak yepyeni bir ilmin orijinal temeli haline getirdii metodun zdr. Lukacsa gre, Marksizmi burjuva ilminden kesin olarak ayran zellik, tarihin izahnda ktisad amillere verdii nem deil, felsefesine hkim olan btnc grtr.30 DOU RNESANSININ BEYANNAMES Endiyanizmin yaylnda Wilhelm von Schlegelin (1767-1845) himmeti byk. Bhagavad-Gitay aslndan okumak iin Sanskrite-renen stat, Hint edebiyatnn birok eserlerini Almancaya kazandrm, Bonn niversitesinde Sanskrite hocal yapm. Ne var ki Dou Rnesansnn gerek kurucusu Wilhelm deil, onun kk kardei Friedrich von Schlegeldir (1772-1828). 1790da akuntalay kefeden, 1800de Hindi en yksek romantizmin vatan olarak vasf landran Friedrich, 1808de yaymlad Hint Dili ve Bilgelii zerine Deneme adl eseri ile endiyanizmin tarihinde yeni bir devir aar.31Bu kitapta aydnlkla karanlk, bilgiyle hayal kucak kucaa. Asyann Almanya ile akraba olduunu hay krarak endiyanizmi mill bir dava haline getiren F von Schlegele gre, btn inanlarn, btn dncelerin kk Hinttedir. Avrupann yaratt en yksek felsefe olan Yunan idealizmi bile Dou idealizmi yannda, her an snecee benzeyen, titrek ve zavall bir k. Yeni rnesansn beyannamesi saylan bu eserle endiyanizmin 30 Bkz. Ek: Siyas Birlik ve Dirili, s. 76 v.d. 33 Denemeyi, yaratt tesirler bakmndan Du Bellayin Defense ct Illust*ationuna benzetirler. Deneme, Defense gibi orijinal eserler dourmam, ama hayatn derinliklerine daha ok ilemitir (Cemil Meri). 56 tarihindeki emekleme a sona erer, Avrupa Sanskrite renir. Baron Humbolt 1818de Bonn ve Berlin niversitelerinde Sanskrite krsleri atrr. Schelling, Mnihte bir Dou Akademisi kurmaya kalkar, akademinin bana Cermenlerin Dou ihtiyacn billrlatran E von Schlegel getirilecektir. lahiyatn tahakkm altnda bocalayan dilbilim, ilm! bir hviyet kazanr. Dinler tarihi salam temeller zerinde ykselmeye balar. 57 Hocalar "Franszn zellii gzel syleme hnerinde. Yksek te fekkr, kl krk yaran mahede, dnya apnda dnceler yaratmak kudreti ile kk olaylar koleksiyonculuu arasnda gidip gelen bir deha bu. ki kutup arasnda raks eden, onlar birbirine yaklatran bu deha, aklamasn, aydnlatmasn, geniletmesini bilir... En derin dnceyi en basit zeklara anlatabilen, alabildiine evrensel bir kafa. Fransz, insanln hocas, beer zeksnn sekreteridir. Taine PANTEZMN ZAFER 19. yzyln balarnda Fransz aydnlarna klavuzluk eden iki byk yazar var: Chateaubriand ve Madam d Stael. Chateaubriand aklcln setlerini ykmasa, Dou dncesi Fransaya bu kadar abuk yaylamazd. Kalktadaki ara trmalara gen airlerin dikkatini eken, romantizmle birlikte Hint dncesinin de zaferini hazrlayan: htilller zerine Deneme (1797). Ama btn bir nesle panteizm sevgisi alayan, klasisizmden boalan tahta sonsuzu, mphemi, beklenmeyeni oturtan: Madam d Stael. Madem ki gzele hayran olmak, Tanrya hayran olmaktr, madem ki her byk dnce bizi Rabbe kanatlandrr... Neden iman mabedinin stunlar ak, iir, felsefe olmasn diyen Madam d Stael. Gen romantiklerin -1830a kadar- en ok okuduklar, en ok beendikleri kitap: Almanyaya Dair. Madam d Staelin Cermen dncesine kar uyandrd merak Charles Nodier ihtiraslatrr, Ruhlarn G temi romantik edebiyata onunla girer. 59 Hint dncesi ok gemeden teozofiyi de damgalar. Btn dinlerin zamanla gelien bir tek din olduu, Hristiyanlktan nce baka Hristiyanlklar bulunduu inanc yerleir. Sain- te-Beuven amzn Hazreti Sleyman diye adlandrd Saint-Martine gre, meyveler olgunlatka Batya dkld. Aacn kk Asyadadr. Doudan fkran kaynak, btn varlklar susuzluklarn gidersin diye rmak rmak Batya boand. S ANT-SMON CULAR Saint-Simonculuu mistisizmle haleleyen Ballanche, ma ratonda Batnm muzaffer oluuna zlecek kadar Asyal, mekteplerde Latince yerine Sanskrite okutacak kadar Hintlidir. Baka bir Saint-Simoncu (Michel Chevalier), ruhla vcut arasndaki ikilii ortadan kaldracak bir politika plan izer. Ruh Doudur, vcut Bat... Douyu Othello, Baty Don Juan temsil eder: birincisi vakur ve vefakr, kincisi herca ve kaypak. Saint-Simonun akirtleri iin: Akdeniz, Dou ile Batnm zifaf yatadr, Doulu dnmez, grr, sefil manta ve pespaye akla iltifat etmez. Asyada ilim uar, yrmez. Pierre Lerouxya gre oryantalizm, insanlk iin, fizik ve kimyann keiflerinden daha az ehemmiyetli deildir. H ristiyanln kutsal kitaplarm incelemek yetmez, Dounun da kutsal kitaplarn incelemek lazm. Ancak Vedalar, Avestay... tandktan sonra Avrupa iin yeni bir a alacak, Batnm ufku genileyecek ve Hristiyanlk tarihe kararak yerini daha anlayl bir dine brakacaktr. 60 YEN BR PEYGAMBER: ROMMOHAN ROY Doudan ilham alan nsan ve cihanumul bir din fikri, Fransz aydnlarnn zihnini kurcalarken, Rammohan Roy Avrupaya gelir. Vedalarla Incili kaynatrmak isteyen Roy (1772-1833), Londrada ilahiyatlarla, bilginlerle temasa geer, Pariste Saint-Simoncularla tanr. Avrupa, gen Hintlinin grlerini yar hayret, yar sem patiyle karlar. Geri uzlatrma teebbs Dou iin pek yeni deildir. 1656da bir Trk ehzadesi ahcihanolu Dara kuh (1627-1658) mutlak hakikate ermek iin btn kutsal kitaplar karlatrmak istemi, aradn Tevrat ve Incilde bulamaynca, Vedalar merak ederek Benaresli bilginleri Delhiye artm ve Upaniadlar Farsaya evirtmiti. Anquetilin Bat ktphanesine kazandrd Upaniadlar, bu Farsa nshann tercmesidir. Ne yazk ki gen ehzade balad byk terkibi baaramadan kardei tarafndan l- drtlr. Dara kuhtan bir buuk asr sonra doan Roy, onun yarda kalan eserini tamamlyordu. Putperestlik btn dinlere szmt Roya gre. Teslis ne Tevratta vard, ne Incilde. Byle bir inan politeizm demekti. Ahlk, naslann dnda mstakil olarak mevcuttu. Mminlerinden ibadet olarak yalnz temiz ahlk isteyen tek-Tanrl bir din kurmutu Roy.32 Saint-Simoncularm mdafaa ettikleri gre Hintten gelen bir cevapt bu. Pothier de: Yeni din mavera ile ilgisini kesmeli demiyor muydu? DMANLAR VE DOSTLAR Saint-Simonculara yeni bir insanlk dini ilham eden en- diyanizm, Auguste Comte ile akirtlerinden hibir alka 32 Roy iin bkz. Modern Bengal Edebiyat, s. 272 v.d. 61 grmez. Hindi teolojik an karanlk dehlizlerine tkar pozitivizm. Panteist dncenin zaferi yobazlar telaa drr. Kimi Hinde felsefenin asrlardan beri gevi getiren inei damgasn vurur, kimi brahmanizmi Hristiyanla kar giriilen h cumlara kalkan yapar. Artk 19. yzyln uuraltna ilemitir Hint. Her tartmada sahneye karlr, her doktrin, zafere ulamak iin, ondan medet umar. Hint allar milletleraras sergilerde Paris kadnlarn bylerken, Merynin hikyeleri de binlerce okuyucunun ryalarn yldzlar. Operaya, Comedie-Franaisee kendini kabul ettiren Hint, Binbir Gece Masallarn hatrlatan bir ahenk cmb ile roman da damgalar. Moolla nebab, esrar dolu saraylarnn altn kaplarn Bat okuyucularna aarlar artk. DOU RNESANSININ ZANGOCU: ECKSTEN Peki ama bu mucize nasl gerekleti? Bilginler Kalktadaki almalar adalarna aktardlar. Dounun dnce h zineleri Paris ktphanelerini zenginletirdi. Ama be aratrcnn byk emei Dou Rnesansm izaha yetmez. Oryantalizmin zaferi iin kalabalklar mabede aracak bir zango lzmd. Dou Rnesansnn zangocu Ecksteindir (1789-1861). Genlii Almanyada geen bu yar bilgin, yar edebiyat baron, orada rendiklerini btn Parise yayar. S olsa da ok geni bir kltr, korkun bir hafzas vardr. 18. yzyln dar ve aalk felsefesini ykp Ortaa Hinde, Fransz romantizmini Alman teozofisine balamak isteyen Eckstein, Schlegellerin Paris bykelisidir sanki. Lamartinee Vedalar tantan, Ozanama Dou sevgisini alayan, endi- yanizmi salonlara sokan hep o. Hugo dram yazmaya onun tavsiyesiyle balar. 62 BYK ROMANTK Les Orientalesin nsznde (1829) Dou Rnesansn sempati ile selmlayan ve Asyann maden ocaklarndan bir avu mcevher getirdiini syleyen Hugo, zaman zaman ayn hzinelere dnm ve iirlerini Asya gneinin prlts ile sslemitir. Fakat Asya, onun iin, bir ahikadan ok, esrar dolu bir uurumdur. O da ilhamn, Goethe gibi, Hintten ok Mslman Doudan alr.33 Alfred de Vigny de Hindin hayrandr. Daphneyi Hindin tesiri ile kaleme alr. Bhagavata-Puranay harikulade bir iir ve his kayna olarak vasflandrr. Hint felsefesi btn felsefeleri glgede brakr, Lamartinee gre. O bir denizdir, biz sadece bulutlaryz diyen air, Hint destanlaryla boy lebilecek bir rmak-iir yazmaya zenmi, ama bu ryay gerekletirmek ancak La Leende des Siecles yaratcsna nasip olabilmiti. Mslman Douda dolaan Lamartine, arad hayal lkesini ancak Ganj ky larnda bulabildi. Avrupaya Hindi sevdiren eserler arasnda onun yz sayfalk etdn de sayabiliriz (Cours familier de litterature, cilt 1). BALZACDAN FLAUBERTE Asya akn kanat aabilecei tek lke. Altn Gzl Kzn kahraman sevgilisine yle seslenir: Hinde gidelim. Ebed bir bahar yaanr orada, topraktan yalnz iek fkrr, kular ak terennm eder. an btn ryalaryla dile getiren romanc iin Binbir Gecenin ark zaman zaman uranlan bir vaha, ama nsanln 33 Bkz. Cemil Meri, Krfc Ambar, Dou Karsnda Hugo, s. 26 v.d. 63 Komedyasnda Hint yalnz bir hayaller lkesi deildir. Balzaca ikiz karde kadar benzeyen Louis Lamberte gre, Tevrat, tufandan nceki kavimlerin geleneklerini aksettiren bir belge. Yunan mitolojisinin kayna bazen Tevrat, bazen Hindin kutsal kitaplar... nsanlk kovanndan boalan srler, Himalayayla Kafkas dalarnn arasna konmu. Evrendeki byk deiikliklerin ilk ahidi Hintliler olmu. Gne btn hametiyle onlara glmsemi ilkin. Bunun iin gnee tapmlar. Ak tanrlatrmalar da bundan, lbranilerin kitabnda byle parlak imajlar yok. Ne olursa olsun, insanln bir tek dini var. Hint, in, sa, Muhammet ve nihayet Swe- denburg, hep ayn zincirin halkalar. Theophile Gauthiernin Hindi, peyzajlarnn aldatclna ramen, Avrupadr. Bununla beraber Douyu sevdiren ya zarlar arasnda onun da erefli bir yeri var. Bu belki bir kartpostal Dousu, ama cazip ve sevimli. Gerard de Nervali de Dou Rnesansnm yaratclar arasnda saymak lzm. udrakann Toprak Arabackm Mery ile birlikte Franszcaya adapte ederek Hint tiyatrosunu geni bir okuyucu kitlesine tantan odur. Flaubert iin Dou: birbirimize anlattmz bir masaldr. Ne var ki Salambo yazar bu masal zaman zaman yaamtr da. lk yazlarnda: Dou, kucanda kendimi buldum bir lkedir der, varlm eitli ynleriyle Hindin hudutsuz ormanlarna benziyordu, her zerresinden hayat fkran bir orman. Garip ve esrarl Tanrlar maara oyuklarnda, altn kmeleri arasnda gizlenmitiler. Gitmek, nereye olursa olsun. Yeter ki memleketimden uzak bir iklime, dnmemek zere gitmek. En ok hasretini ektiim de: Hint, pagotlarla bezenen masmavi dalar. 64 DOU RNESANSININ K HAVARS Fakat Dou Rnesansmn en cokulu temsilcisi bir tarihi. Ecksteiriin uyandrd merak uura kalbeden Quinet (1803- 1875) de ilk feyzini Almanyadan ald. Paris salonlar, Heidel- bergden dnen gen bilgini sevgi ile barlarna bastlar. 1833de yaymlad Ahasverus romantik nesil iin yeni bir destan rnei oldu. Hem Lamartinee klavuzluk etti, hem Hugoya. Le Genie des Religionsda iirle tarih kucak kucaadr. Michelet (1798-1874), Latin airi Vergiliusu: Tabiata kar duyduu sevgi ile Hintli, insanla kar besledii muhabbetle Hristiyan olarak vasflandrr... Heineye sorarsanz, asl Hintli Micheletdir. Evrensel hayata gmlen bir Hintli... Avrupann bu en byk air-tarihisi, 19. Asrn Tarihi adl eserinde Williamjonesu derin bir sevgi ile anar. Gerekten de onu Hinde balayan ilk eser ngiliz bilgininin yaymlad Manu Ka nunlar olmutur. Sonra Sanskrit edebiyatnn byk kay naklarndan imi ve Asyaya kar duyduu hayranl her vesile ile tekrarlamtr. Ramayana hakkndaki yetmi be sayfalk yazs (Bible de LHumanite), batanbaa vecit, batanbaa heyecan.34 La Femme da akn hazlarn tadan gen kadna akuntalay tavsiye eder, sevgilisi iekten bir beikte akuntala diye selamlamal onu. 35 Micheletye gre, Hindin btn srr, Vedalann Vedas u birka cmlede: nsanolu Tanrlarn ilki. Dnyay kelm yaratt. Evet insanln blnmez bir btn olduunu Hint retti Micheletye. Buhranlar iinde kvranan gen tarihi o sonsuzlukta rahat nefes alabildi. Quinet, 19. asnn ideal susuzluunu u szlerle belirtmiti: 34 Michelet (J ules), Bible de l'Humanite (nsanln Kitab- Mukaddesi), E Chamerot, Paris, 1864, s. 1-76. 35 Michelet (J ules), La Femme (Kadm), C. Levy, Paris, 1889. 65 Avrupa yorgun bugn. ngiltereyi, Almanyay, Fransay dolan. Soluk solua insanlar greceksiniz. Hibirinin yaad anla ilgisi yok. Hepsi de ad bilinmeyen bir hayal peinde. Homeros, Dante, Shakespeare... bu mark zeklar doyu ramyor artk. Bize yeni kaynaklar lzm diyorlar, manev lmzde kana kana ieceimiz kaynaklar. Ve kayalklardan taptze bir ilham pnar fkryor: Hint iiri.36 Ayn hasreti daha byk bir cokunlukla haykrr Michelet: Ruhumuzu ykayacamz rmaklar nerede? Soyumuzun beiinde elbet! Bir yamacndan ndusla Ganjn, bir yama cndan ran sellerinin boand kutsal tepelerde. Bat dar, Yunanistan minnack, srail orak... bouluyorum. Brakn da Asyaya evrilsin baklarm, usuz bucaksz Douyu kucaklasn. zlediim byk iir orada. Btn canllar karde bu iirde. Her msranda lah bir musiki. Bir okyanus ki batanbaa ak, merhamet, huzur. Aradm buydu benim: gnln Kitab- Mukaddesi.37 Lamartine, Quinet, Michelet... Hint, bu byk zek iin, ktphanelere eklenen yeni bir raf deil, kefedilen btn bir ktadr.38 YA NVERSTE? Dilbilimden biyolojiye kadar ilmin eitli dallarm feyiz- lendiren oryantalizmin zaferi, elbetteki yalnz edebiyatlarn eseri deildir. niversite endiyanizmin mihrak olmu; Sacy, Burnouf, Chezy... gibi filologlar Dou Rnesansn Fransaya, hatta btn bir medeniyet dnyasna yaymlardr. 36 Quinet, a.g:c., s. 133. 37 Michelet (Jules), Bible de l'Ilumanitc (nsanln Kitab- Mukaddesi), T; Chamerot, Paris. 1864, s. 2-3. 38 Michelet ve Quinzt iin bkz. Cemil Meri, k Dogudan Gelir, Ex Oriente Lux, s. 144 v.d. 66 1814de Pariste ilk Sanskrit dili krss kurulduunda, krsnn bana Silvestre de Sacy getirilir. Sac^ye gre Fransz hkmetinin dikkatini Hint dili ve edebiyatna eken, din, siyas ya da ticar bir menfaat deil, sadece ilm tecessstr. niversiteyi oryantalizmin kalesi yapan Sacy (1755-1838) yarm asr Avrupaya hocalk etmi, ktphane raflarn kertecek kadar eser vermitir. Chezy (1774-1832) kudret ve kabiliyetini daha ok hocalkta gstermi, byk eserler brakmtr. Balca miras a kuntala tercmesi. Onu Sanskrite renmeye srkleyen de akuntalanm ngilizcesi olmutur. Sacynin fkesinden korktuu iin, stadna haber vermeden, gizlice ve kendi bana renmi Sanskriteyi. 1832de College de Francen Sanskrite krssne hoca seilen Burnouf (1801-1852), ayn yl Zentenin esrann zer. Sonra budizmi aydnlatr. Sacy ok alkan, ok verimli, fakat dar grl bir bilgindi. Burnouf ise hem bir mtefekkir, hem de bir kiftir. Onda Anquetilin feragatkr ruhu vard. Yajules Mohl (1800-1876)? Parise Dou dillerini renmek iin gelen gen Alman, Franszcaya ehnameyi kazandrd. Salonu milletleraras bir dnce panayr idi Mohlun. stat yalnz College de Francedaki dersleri, yalnz eserleriyle deil, sohbetleriyle de Dou Rnesansn kkletirdi. 1850-1870 arasnda Alman endiyanizmi byk hamleler kaydederken, Fransada bir duraklama grlr. Filoloji al- malan 1870 malubiyetinden sonra hzlanr. Senart (1874-1928) Katyayanann pali gramerini evirir, Barth (1834-1888) krk yl endiyanizm aratrmalarna klavuzluk eder. Bergaignein (1834-1916) Veda dini hakkndaki byk eseri de 1880de yaymlanr. Foucher, Finot, Sylvain Levi ile Fransada nc endiyanist nesil sahneye kar. Masson- Oursel Hint dncesinin tarihini aydnlatr ve Dou felse fesine lyk olduu yeri veren ilk mukayeseli felsefe aratr 67 malarnn temelini atar. Max Mller (1823-1900), Leipzig ve Berlin niversitelerinde okuduktan sonra, Pariste Burnoufun derslerini takip eder. 1846da ngiltereye geen Mller ark Hint Kumpanyasnm tevikiyle 1849la 1875 arasnda, alt ciltlik Rig Veday yaymlar, ayrca Hitopadesay (1844) ve Haberci Bulutu (1847) da ngilizceye evirir. Oxforda yerleen Mller, 1850de Modern Diller ve Edebiyatlar krssnde hocadr, 1876dan itibaren de Dounun Kutsal Kitaplarn yayna balar, elli ciltlik klliyatn biti tarihi: 1910. Klliyatta Mllerin ngi lizceye kazandrd Felsef Upaniadlar, Veda lahileri v.b. gibi metinler de yeralmaktadr. Sanskrit Edebiyatlar Tarihi, Sanskrite Gramer ya da asl adyla Hintten Neler renebiliriz? en nemli eserlerindendir. Daha ok mukayeseli gramer ve mitoloji yazan olan Mllere gre, mitler birer mecazdr. Hazretin Veda llahilerine dayanan bu grn daha sonraki Hindiyatlar, bilhassa Bergaigne, rtmeye kalkmlardr.39 PARNAS VE SEMBOLZM Klasik sanat iin tarih bir mstear isimler koleksiyonundan ibaret. 17. yzyln trajedi kahramanlar, Gne Kraln isim ve kostm deitiren markileri. Tarih, Dou Rnesans ile edebiyata iner. Romantik mektep tarihi iirletirmiti, Parnas iiri tarih- letirir. Makine grltlerinden kurtulmak isteyen sanat, kendine, zamann kaln duvarlar ile evrili bir has bahe yaratr. Flauberte Salamboyu yazdran arkeoloji, Lecomte de Lillein de ilham perisidir, Les Poemes Antiquesde eski alarn mitolojileri dile gelir... Ama bu iirlerde ruhtan ok 39 Bkz. lahiler a, son blm, s. 110 ve 111. 68 kalp var, kamaan sadece gzlerimiz ok defa. Evet, birok sembolist iin Dounun cazibesi uzaklnda ve hayal oluunda. Rimbaudya gre Asya, hikmetin ezel vatandr, Mallarme Nala ile Damayanti gibi daha nce Franszcaya evrilen Hint masallarn yeni batan yazar. airane bir Hint Edebiyat Tarihinin de yazar olan Jean Lahor, Hint karamsarln byk bir belagatle dile getirir. HNT VE POLTKA Endiyanizm yalnz iiri, yalnz tarihi, yalnz din inanlar damgalamakla kalmad, ar rklk cereyanlarnn yalanc ahidi olarak da sahneye karld. Douyu siyas emellerinin bayra olarak kullanmaya alanlar, Schopenhauer ile Gobineauya dayanrlar. Gobineauya gre (1816-1880), btn Avrupa dncesinin kayna Asyadadr. Romantizm, Yunan ve Roma kltrnn miras olan akla ve uurlu dnceye kar uuraltnn ayaklandr. Tarihte btn byk fetihler, stn rkn, Aryalarn eseridir, Cermenler insanl medeniyete kavuturan o sarn beylerin soyundandr.. v.s. Fransz htilli milletlerin eitliini haykrmt, Gobine- aunun uydurduu stn rk efsanesi Cermen gururunu okamakla kalmyor, Cermenlerin en kanl emellerini de merulatryordu. Ne gariptir ki, Michelet ve Quinet gibi Fransz tarihileri Hindi metafizik hrriyetin vatan olarak selmlar ve Upani- adlar nsan Haklar Beyannamesine balarken, Alman na- zariyecileri, Gobineaudan da faydalanarak, Hintten milletleri boyunduruk altna alma fetvas koparmaya alyorlard. Almanyada Gobineaunun en byk takdirkr Wagner (1813-1883), Latin geleneine dman olduu iin Hint ve Cermen mitolojisi ile ilgilenir. Katolikliin soysuzlatrd 69 tiyatroyu yeni bir hayata kavuturmak iin, Cermen paganizmine dndn syleyen byk sanatya gre, asl Avrupa, eski Asyann hakiki miraslar olan Cermenlerindir. Uzun zaman Buday operada yaatmak iin rpman Wagner, hayatnn sonuna kadar Hint bysnden kurtulamamtr. Persifalin muhteem mimarisinde Hint mabetlerinden devirilmi mermerler var. HNT VE RUSYA Endiyanizmin 19. yzyl Rusyasndaki tesirleri zerinde durmayacaz. Fakat Tolstoyun (1828-1910) fikr tek mlnde Hindin oynad rol nasl unutabiliriz? O da Rammohan Roy gibi, sa ile Upaniadlar mecze kalkar. Byk romancy Hinde balayan edeb bir tecesss deil, ahlk ve din kayglard. Romain Rolland Tolstoya hayran olmasa, belki de Hintle bu kadar yakndan ilgilenmeyecekti. ankaranm (788-820) Vedantasna dayanarak Batnm btn bilgilerini kmseyen Tolstoy budizmin tesiri altnda, her trl iddeti mahkm eder. Gen Gandinin Tolstoya yazd hayranlkla dolu bir mektubu akirdiniz diye bi tirmesi dikkate ayan deil midir?40 TAGOR VE ROMAN ROLLAND Zamanmzn zerinde en ok durulan airlerinden biri de Rabindranat Tagor (1861-1941). Tagor da iki kltr kay natran adam, Roy gibi. ki kltr ve iki medeniyeti.41 Andre Gide Gitancali tercmesine yazd nszde: Tagor bu iirlerinden bazlarn yazarken, hi phesiz benim onlar 40 Gandi iin bkz. Gcerat! Edebiyat, s. 264 v.d. 41 Tagor iin bkz. Modern Bengal Edebiyat, s. 276 v.d. 70 evirmek iin verdiim zamandan daha azn harcamtr. Gnmzn hibir dncesi Tagorunki kadar saygya, perestie diyecektim, lyk deildir. O, Tanry terennm ederken, nasl gururundan syrlmsa, ben de onun karsnda silinmekten yle zevk alyorum der. Romain Rolland (1866-1944), Hinde kar duyduu byk sevgi ile Quinet ve Micheletyi hatrlatr. 20. yzyl Fransasna Gandiyi, Ramakrinay, Vivekananday tantan stadn slubu da onlarnki kadar muhteem. Ik ve heyecan dolu o kitap,42 Dou ile Batnn birbirini nasl tamamladn esiz bir belagatle haykryor. 42 Rolland (Romain), La Vie de Mahatma Gandhi (Mahatma Gandinin Mayal), Stock, Paris, 1924; La Vie de Ramakrislna (Ramakrinanm Hayat), Stock, Paris, 1930; La Vie de Vivekaanda et lEvangile niversel (Vivekanandan Hayat ve Evrensel I ncil), Stock, Paris, 1930, 2 cilt. 7J Ek: Asya Avrupaya Neler Borlu? AZGELMLK Bat Avrupada doan sna kapitalizm, bir asr iinde btn dnyaya yayld. Ama bu genileyi ok zel bir biimde oldu. Dnyann btn lkeleri ya pazardr artk, ya hammadde kayna. Daha dar bir lde de, sermaye iin yatrm alan. Fakat kapitalist istihsal tarz, her eyden nce kapitalist byk fabrika, ancak ktann ktisad periferisinde kald. Bugn azgelime gibi nazikne bir tabirle belirtilen hadisenin sebebi bu. Kapitalizm btn dnyaya tat. Dnyann byk ksm onun medeniletirici nimetlerinden faydalanmak yle dursun, paralayc tesirlerine maruz kald. Hatta Bat dnyasnn snrsz sna hamlesi ancak azgelimi denilen lkeler zararna, onlar hareketsizlie ve sefalete mahkm etmek suretiyle geliebildi. Emperyalist a balayal eyrek asr oluyor. Yine de Birlemi Milletler, azgelimi memleketler iin ha zrlanan btn yardm tasarlarna ramen, zengin memle ketlerin gittike zenginletiklerini, fakirlerin ise daha ok 73 yoksullatklarn teslim etmek zorunda kalmlardr. Bugn dnyann, sanayilemi milletler, azgelimi mil letler diye ikiye ayrl, tabiatn bir kaprisi deildir. Yani tabiat kaynaklarnn farkl olarak dalndan domuyor. Yahut nfusun az veya ok younluu ile izah edilemez. Geri kapitalist endstri balangta nemli kmr madenleri civarnda kurulmutur. 19. asrn balarnda hzla sanayileen ngilterede, Belikada, Ruhrda, Fransann kuzeyinde ve dousunda bol kmr olduu bir hakikat. Ama Donetzde, Uralda, Manuride, Hintte, Gney Afrikada da kolayca iletilebilir bol kmr madenleri vardr. Oysa bu blgelerde endstri ya bir asr ge balamtr yahut da daha balaya caktr. Petrol kaynaklarnn bulunuu Amerika Birleik Dev- letlerinin ktisad tarihini deitirmitir, ama daha o za manlarda Ortadouda, Sahrada veya Lbnanda bir o kadar nemli kaynaklar vard. Bu kaynaklarn iletilmesine ok ge balanlm ve nisbeten, mtevazi bir l iinde kal- nlmtr. Sanayilemeyi nfus kesafetine balayanlarn nasl bir demagoji yaptklarn anlamak iin ise, u noktalar hatrlamak kfi. Almanya, Hollanda veya Belika gibi sanayilemi bl geler, bugn de, 19. asrn balarnda da, spanya, Portekiz, Trkiye ve Brezilyadan ok daha fazla nfus kesafetine sa hiptiler. 1850de Hint de azgelimi bir lkeydi, Japonya da. Japonya ok daha hzla sanayileti, oysa Japonyada nfus kesafeti daha fazlayd. Dnyann fakir milletler, zengin milletler diye ikiye b ln ancak tarih ve tima sebeplerle, geni lde de, kapitalizmin tarihi ile izah edilebilir. Elbette ki, kapitalizmin tarih-ncesi, ticar sermaye biri kiminin bolluu, ziraate para ekonomisinin giri nisbeti, istihsalde ilm tekniklerin kullanln kolaylatran veya 74 gletiren sosyo-ekonomik artlarn btn, sna kapita lizmin Bat Avrupada douunu geni lde tayin etmitir Ernest Mandele gre.43 HNDN YAMASI ...Kapitalizm ktay smrerek geliir. Tannm bir Amerikan gazetecisi, Brook Adams, endstri devrimini, dorudan doruya Hindin East India Company tarafndan yama ediliine balar. Kendisini dinleyelim: Btn yazarlar, 19. asr dier asr lardan ayran endstri devriminin 1760da baladn kabul ederler. Bu tarihten nce Lancashiredeki pamuk dokuma tezghlar Hinttekiler kadar basitti. 1750lerde Ingiliz demir endstrisi tam bir k halindeydi. Ormanlar yakt ihtiyacn karlamak iin tahrip ediliyordu. Demirin bete drdn sveten alyordu ngiltere. Plassey sava 1757de oldu ve ksa bir zaman sonra Bengal hzineleri Londraya gelmeye balad, inanlmayacak bir hzla geliti her ey. 1760da uan mekik bulundu, madenler odun yerine kmrle eritilmeye baland yava yava. 1768de James Watt buhar makinesini mkemmelletirdi. Watt, elli yl nce dnyaya gelse, bu keif hibir tatbik sahas bulmadan unutulup gider, Boultonun Birminghamdaki atlyeleri olmasa buhar makinesi gelitirilemezdi. 1760dan nce bu gibi atlyelerin kurulmas imknszd. Manfaktr sistemi endstri devriminden dodu. Demek ki buhar makinesinin gndelik hayata karmas, mucitten ok kapitalizmin eseri. Ziraat, 1760dan 1770e kadar, yz ylda yapamad bir ilerleyi kaydetti. 43 Mandel (Ernest), Traite d'Economie Marxiste (Marksist ktisat Elkitab), 2 cilt, J ulliard, Paris, 1962, cilt 2, s. 68 v.d. 75 Dnya kurulal beri hibir yatrm Hindistann yamasndan elde edilen kazanc salayamamtr ve ngiltere elli yldan fazla bir zaman herhangi bir rakiple karlamamtr.44 SYAS BRLK VE DRL45 New York Daily Tribune gazetesine yazd makalelerde (1853) ve ayn yl Engelse yollad bir mektupta Marx ilk defa olarak, Dou Despotizmi hakkmdaki dncelerini gelitirir. Ayrca Asya Tipi retim Tarz hakkmdaki grn de, bir yandan Berniernin eserine, te yandan da Hindis tandaki ky ortaklklarnn yaplaryla ilgili belgelere daya narak, ortaya atar. Bu konuda bilhassa Sir Stefan Raffles (1781-1826)n Cava Tarihinden faydalanr. Aadaki yaz, Marxin 10 Haziran ve 22 Temmuz 1853 tarihlerinde yazd iki makaleden alnmtr. Ayrca Engelse yazd mektuptan (14 Haziran) bir para da metin arasna ilave edilmitir. Hindistan iin bir altn adan szederler. Ben bu d nceye katlmyorum. Ama urasn da kabul etmek gerek: Hindin lngilizler yznden maruz kald sefalet, Hindistann daha nce urad sefaletlerden hem ok daha baka, hem ok daha ar. Hindistan zerindeki neticeleri ne kadar karmak, ne mertebe abuk ve ykc olursa olsun, btn i savalar, istilalar, ihtilller, fetihler, alklar bu olaya kyasla yzeyde kalm lardr. ngiltere Hint toplumunun btn kadrolarn param para etmitir. Hem de hibir yeniden kurulu emaresi g rlmemitir imdiye kadar. Eski dnyasn kaybetmitir Hint, 44 Mandel (Ernest), a.g.e., cilt 2, s. 73. 45 Bu metin nceki basklarda, kitabn arkasndaki Notlar blmnde yeral- maktayd. 76 yeni bir dnya kazanmamtr. Hindistann bugnk sefaletini bir kat daha ackl hale getirmitir bu kayp. ngiliz hkimiyeti altndaki Hintle mazideki Hint arasnda byk fark buradan geliyor... Tarihin en eski alarndan beri Asyada devletin grevi vardr: 1- Maliye yahut i yama, 2- Sava yahut d yama, 3- Bayndrlk. Douda ziraatn temeli kanallarla sulama tekilatdr. Suyun ekonomik ve mterek olarak kullanlmas zorunluluu Batda, Flandr ve talyada olduu gibi, ferd teebbs irad bir ortak kullanma gtrmtr. Douda ise medeniyet ok aa seviyede, arazi ise ok geni olduundan, suyun kul lanlmas hkmet mdahalesini gerektirmitir. lngilizler Hindistandaki nclerinden iki grev devralrlar: maliye ve sava. Bayndrlk ilerini ise tamamen yzst brakrlar. Serbest rekabetle, brak yapsn - brak gesin gibi ngiliz prensipleriyle yrmesine imkn olmayan ziraat, bu yzden harap olmutur. Geri Asya lkelerinde ziraat bir hkmet zamannda bozulur, baka bir hkmet zamannda dzelir. Yani ziraatin yzst braklmas ne kadar zararl olursa olsun, ngiliz istilacnn Hindistana vurduu ldrc darbe olarak vasflandrlamaz. Ama buna eklenen ok nemli bir keyfiyet daha var ki, Asya toplumu iin yepyeni bir haldir. Hint tarihinin vehesi ne byk deiiklikler arzetmi grnrse grnsn, Hindin sosyal artlan en eski alardan 19. asrn balarna kadar hibir deiiklik arzetmemitir. Binlerce eirici ve dokuyucu yaratan tezgh ve krk, o toplumun sosyal yapsnn mihveriydi. Avrupa kaalubeladan beri Hintlilerin dokuduu nefis ku malar alyor, ona mukabil kymetli madenler veriyordu. Hint tezghlarn ykan, kr tahrip eden ngiliz istilacs 77 oldu. ngiltere Hint pamuklarn Avrupa pazarndan dehle mekle ie balad. Sonra Hindistana iplii soktu. Nihayet pamuklu vatanm pamuklulara bodu. Demek ki Hint, ziraat ve ticaretinin temeli olan bayndrlk ilerini, merkez hkmete brakyor, nfus lkenin btn topraklarna dalm bulunuyordu. Bu iki art en eski a lardan beri ky sistemi adm vereceimiz tima bir sistem vcuda getirmi bulunuyordu. Bu sistem kk ortaklklardan her birine bamsz bir tekilat ve kendi bana bir yaay salyordu. Bu stereotip ilkel ekiller bozulmadka Avrupallama gerekleemezdi. Ama bir yandan ngiliz tahsildarlarnn ve askerlerinin mdahalesi, daha da ok ngiliz buhar makinalarnm ve serbest mbadelesinin tesiri altnda bu stereotip biimler geni lde ortadan kalkmtr. Bu aile ortaklklar kk el sanatlarna dayanyordu, el sanatlar da, dokumacl, iplikilii ve ziraati meczediyordu. ngiliz mdahalesi, eiriciyi Lancashiree, dokumacy Bengale yerletirmek veya Hint eiricisini de dokumacsn da s prmek suretiyle, bu yar barbar, yar meden ortaklklar yoketti, onlarn ekonomik temellerini attrd. Bylece As yann bugne kadar tand en byk, daha dorusu biricik sosyal ihtilli gerekletirdi. nsan bakmdan znt duyulsa da, iyi olmutur. nk bu ortaklklar Asya despotizminin temeliydi: insan zeksn en dar snrlara hapsediyor, zeky batl inanlarn ciz aleti ve ananev kaidelerin esiri haline getiriyor, her trl ycelikten ve tarih enerjiden mahrum brakyordu. Sefil bir toprak parasna drt elle sanlarak imparatorluklarn kn, tarif edilmez zulmlerin irtikbn, byk ehirlerdeki halkn boazlamn, herhangi bir tabiat hadisesi karsndaym asna, kaytszca seyreden, kendisi de ilk tecavzn zebunu olmaya mahkm barbar egoizmi unutmamalyz. Unutma 78 malyz ki bu erefsiz, bu durgun, bu nebat hayat, bu pasif yaay dier taraftan kendi tezadn da yaratyordu: vahi, disiplinsiz, hudutsuz tahrip kuvvetleri, cana kymay bile Hintte bir din ayin haline getiriyordu. Unutmamalyz ki, bu minnack ortaklklar kast ayrlklar ile ve klelikle malld. Bylece insan, artlarn yaratcs deil, mahkmu haline geliyordu. Spontane olarak gelien tima bir yaay tarzn deimez bir kader yapyor, insan klten bir tabiat dini yaratyordu. yle ki, tabiatn efendisi olan insan, maymun Hanumana ve inek Sabbalaya peresti iin secdeye kapan yordu. uras muhakkak: ngiltere Hindistanda tima bir ihtill yaparken en pespaye menfaatlerle hareket ediyordu, ama mesele o deil. Mesele u: tima hayatnda kkl bir dei iklik yaplmadan Asyann kaderi gerekleebilir miydi? Gerekleemezse ngiltere, iledii sular ne kadar byk olursa olsun, bu ihtilli baarmak suretiyle tarihin uursuz aleti olmutur. ngilterenin Hintte iki grevi vardr: biri tahrip grevi, teki yeniden kurma grevi. Eski Asya cemiyetini yoketmek ve Asyada Bat cemiyetinin madd temellerini atmak. Hindi birbiri ardndan istila eden Araplar, Trkler, Tatarlar, Moollar abucak Hintlilemilerdir. Tarihin ezel bir kanunu mucibince, barbar fatihler tebalarnm stn medeniyeti tarafndan fet hediliyorlar. lk stn fatihler Ingilizlerdi, Hint medeniyetinin tesiri altnda da kalmadlar. Yerli ortaklklar tahrip ederek, yerli sanayiin kkn kurutarak, Hint toplumunda byk ve yksek ne varsa yerle bir ederek, bu medeniyeti yoket- milerdir. Hintte ngiliz hkimiyetini anlatan tarih sayfala rnda, bu tahripten baka bir eye rastlanmaz. Bir harabeler silsilesi ve belli belirsiz bir yarat hamlesi. Bununla beraber belli bir hareket balamtr. Mool hkmdarlar devrindekinden daha geni ve daha 79 salam bir siyas birlik Hint diriliinin ilk artyd. ngiliz klcnn zoruyla gerekletirilen bu birlik, Hindin kendi kendini kurtar iin vazgeilmez bir artt. Byle bir birlik kurulmadka Hint tekrar yabanc mstevlilerin kurban olmaya mahkmdur. Asya cemiyetine ilk defa olarak sokulan ve bilhassa Hintlilerle Avrupallarn melezleri tarafndan ynetilen hr basn, yeni ve gl bir ina milidir. Zemindari ve Ryotwari sistemleri dahi btn ktlklerine ramen birbirinden ayr iki zel toprak mlkiyeti demektir, Asya cemiyetinin byk hasreti. Kalktada istemeyerek ve s tnkr yerletirilen kimseler yeni bir snf tekil etmekte dirler: hkmet icra edecek kabiliyetlerle mcehhez ve Avrupa ilmine sahip yeni bir snf. Buharl gemiler Hintle Avrupay birbirine balad ve Hindi durgunluunun balca sebebi olan infirattan kurtard... Hindistan yakn bir tarihte Avrupann paras olacak. ... Ne var ki, ngiliz burjuvazisinin himmeti Hint halkn btn olarak sefaletten kurtaramayacak, tima hayat da gzle grlr ekilde dzeltemeyecektir. Bunun iin iktisat kuvvetlerinin gelimesi ve alanlar tarafndan ele geirilmesi lzmdr. Burjuvazinin eylemi bu iki unsurun madd temel lerini atacaktr. Hintliler bu faaliyetlerinin semeresini, In gilterede ii snf iktidara getikten sonra yahut ngiliz boyunduruundan kurtulduktan sonra alacaklardr. Burjuvazi ne zaman bundan fazlasn yapm? Fertleri ve halklar amur ve kan iinde sefalet ve tereddiye srklemeden hangi terakkiyi gerekletirmi? Hintliler, ngiliz burjuvazisi tarafndan atlan tohumlarn meyvelerini, Byk Britanyada bugnk hkim snflar sna proletarya tarafndan istihlaf edildikten veya Hintliler ngiliz boyunduruunu topyekun krdktan sonra toplayacaklardr. Ne olursa olsun az veya ok uzak bir devirde, bu byk ve enteresan lkenin kalknmasn mitle bekleyebiliriz. Prens 80 Saltykofa gre bu lkenin halim selim insanlar en aa snflardakiler bile, Italyanlardan daha ince, daha zekidir, uysallklar bile sakin bir asalet gizler. Tabi! rehavetlerine ramen, ngiliz zabitlerini cesaretlerine hayran brakmlardr. lkeleri dillerimizin, dinlerimizin kaynadr. Hint gibi Avrupa kadar geni bir lkede incelenince, ngiliz sanayiinin tahripkr neticeleri apak grlr. Ama unut mamak lzm ki, bunlar bugnk istihsal tarznn organik neticeleridir. Tarihin burjuva a yeni dnyann madd te melini yaratacaktr: Bir taraftan insanln karlkl bamll esasna dayanan dnya lsnde mbadeleler ve mbadele vastalar; te yandan insann istihsal gcnn gelimesi ve tabiat kuvvetlerini ilmin hkimiyeti altna veren madd istihsal. Byk bir Sosyal Devrim, burjuva ann sonularn, dnya pazar ile modem istihsal glerini dzene soktuktan ve onlar en ileri milletlerin mterek kontrolne tb kldktan sonradr ki, beer terakkisi o iren puta benzemez olacaktr: nektar ancak llerin kafatasndan imek isteyen puta.46 46 Marxisme et lAsie (1853-1964). Textes traduits et presents par Schram (Stuart) et Carrere dEncausse (Helene). (Marksizm ve Asya). Metinleri eviren ve sunan Sclram ve Carrere dEncausse. A. Colin, Paris, 1965. 81 KNC KTAP NANLARI, DNCES, EDEBYATI LE HNT Ne kadar ge tanyabildim seni, ey kadimler kadimi, ey tazeler tazesi gzellik, ne kadar ge sevdim. Yazk senden ayr geen yllarma, yazk. A zi z A ugustinus 83 Bal ar ken Hint dncesinin ilk fatihi, Harzemli bir Trk. slm dnyas ile Brahmanlar diyar arasnda atlan ilk kpr onun eseri. El Biruniden bahsediyorum, bin yl nce yaayan El Biru- niden... Yeni bir din gtrmz Hinde, yeni bir dil sunmuuz. Babr biziz, Ekber biziz, Dara kuh biz. Bat bizden renmi Hint masallarn. Hmayunname Avrupann btn dillerine evrilmi. Ama biz tanmamz Hindi. Kelile ve Dimnenin, Heft Peykerin, Tutinamenin vatann tanmamz. lkeler de kitaplara benzer. Onlarda aradmz buluruz. Abdlhak Hamit Bombaya giderken en ok hindistan cevizi aalarn merak ediyordu, air-i Azamm mektuplarnda Hint iirinden, Hint dncesinden tek prlt yok. Aydn larmzn tecesss hibir zaman Himalaya zirvelerine ykselemedi. Rza Tevfikin tasavvuf bilgisi ran snrlarn amaz. Sleyman Nazife gre, bir miskinler tekkesidir Hint. 85 Tanmyoruz Hindi. Hikmet Bayurun byk ciltlik Tarihine ramen(!) tanmyoruz. Yllardan beri Ankara niversitesinin agu-u efkat ve sknunda itikafa ekilmi pek muhterem hindiyatlarmz var. Ama biz yine de tan myoruz Hindi. Neden tanmyoruz? Osmanl tefekkrde monogamd. Kuran yetiyordu ona. mannn yaln duvarlar arkasnda dnyadan habersiz yaad. Cenk meydanlarnda grd kffar ve kmsedi. Frenk aklszd, Yahudi inat, Mecusi uursuz... Mecusi ve btn kitapsz kavimler. Uzak ve putperest Hinde ihtiyac yoktu Osmanlnn, ran emrindeydi: Sadinin, Hafzn, Saibin ran. Sonra Tanzimat... Batya doru aralanan pencereler. Frengistanda yalnz beldeler, yalnz kaneler gren Osmanl airi. Yeni bir ak, yeni bir sarholuk. Ve Douyu toptan inkr eden bir kklk ukdesi. Ve bsbtn uzaklaan Hint. Halbuki Anquetil-Duperron Ganj kylarn El Biruniden sekiz asr sonra dolat. Biz Harzemli bilginin kitabn, bir daha amamak zere, ktphanemizin tozlu raflarna atmtk. Avrupa bu yeni El Biruninin yazdklarn vecitle okudu ve anlad ki kendisinin daha dn heceledii hakikatlar ihtiyar Hint binlerce yl nce haykrm. Hzinelerini bezgin bir gururla seyreden Baty yeni fetihlere kanatlandran ilk kitap Anquetilin Upaniadlar tercmesi. Bir Trk ehzadesi -ah Cihan olu Dara kuh- Kuranda ad geen gizli kitaplar olarak kabul ettii o byk eseri Farsaya evirtmi olmasayd Anquetil Avrupaya byle bir hazine kazandramayacakt. nsanlk daha ge tanyacakt Hindi. Ne yazk ki Upaniadlardan haberi olmayan tek millet biziz. Upaniadlar, akuntala, Bhagavad-Gita: bir a byleyen kitap. Upaniadlar zeky fethetti, akuntala gnl. 86 Anquetil tercmesini okuyan Schopenhauer hibir kitap ruhumuzu Upaniadlar kadar ykseltemez diye haykrmt. akuntala u msralar ilham etti Goetheye: lkbaharn i eklerini, sonbaharn meyvelerini ister misin? Yorgun musun, kendinden gemeye mi ihtiyacn var? Sana tek kelimede hem g, hem yeri sunuyorum: akuntala. Bhagavad-Gita hem zeky, hem gnl fetheden kitap. Dnyann en kl, en derin, en byk felsef poemi. Bha- gavadn yannda Lucretiusun: De Rerum Naturas ne kadar s, ne kadar nesir. Roma ve Hint... Birinde gk kubbeden tanrlar silip spren isyan, tekinde insann ak iinde eriyip tanrlamas. El Biruni bin yl nce hayranlkla bahseder Gitadan. Avrupa 1785den beri Gitaya aina. Gitay tanmayan tek millet biziz. Yalnz Gitay m? Avrupa srtn Olempe dayadktan sonra Avrupalat. Ama ada Baty yeni fetihlere kanatlandran kinci bir Rnesans daha var. Hristiyan dnya tarihte baka Avrupalar da ol duunu 18. yzyln sonlarnda rendi. Anlad ki dnce yalnz Akdeniz kylarnda yetien bir iek deildir. Zeknn kabuundan ok zn deitiren bu devrim, mutlak tahtndan indirdi. Felsefe, Himalayadan esen rzgrla ka natland. Romantizmin altn meyvelerini olgunlatran: Asya gnei. Hint tannncaya kadar, mitoloji iinden klmaz bir masal ynyd. Dilbilim Sanskritenin kefiyle yal. Birinci Rnesansn Homerosuna, Vergiliusuna karlk, kincinin Viyasas Valmikisi var. Kafaya ve gnle seslenen bir devrim bu, mermerde deil, kitapta tecelli ettii iin farkna varan az. amzn nice nl filozoflar kurtuluu Douda aryor, hikmetin ezel vatan Douda. Avrupa artk Asyadan ipek ve baharat deil, iir, inan, felsefe istemektedir. Biliyor ki edebiyat sarayna Dou revakndan girilir. Biliyor ki Douyu kucaklamayan bir hmanizma anadan doma sakat. Ve Asya 87 Avrupallarken, Avrupa Asyalayor. Yunan-Roma kltr bir avu mutlunun has bahesiydi; Hint dncesi btn bir insanln susuzluunu giderebilecek bir Ganj. Batnn iki yz yldan beri dudaklarn ayrmad o byl rmaktan biz ne zaman ieceiz? Bat, Bat... fakat zavall dostum, Batyla Dou insan beyninin iki yarm kresi. Vehimlerinden syrlan ruh iin ne Dou var, ne Bat. Douyu incelemeyenler Baty nasl anlar? 20. yzyln her yeni fikir abidesinde Hint mabetlerinden getirilmi stunlar var. Egzistansiyalizm Upaniadlar okuyanlarn oktandr ins olduklar bir lem. Olempin huzurunda biz de sayg ile eiliyoruz. Ama ondan daha yksek zirveler de var. Gne nce Himalayadan domu ve btn Asyay aydnlatm. imdi de Avrupay aydnlat- 47 Bkz. Cemil Meri, J urnal Cilt 1, Tanmyoruz Hindi, letiim Yaynlan, stanbul, 1992, s. 147 v.d. 88 ns z Yer in e TOPRAK VE NSAN Himalayann ezel! karlarndan Seylann boucu scana kadar uzanan ryalar diyar: Hindistan. Kuzeyde dalarn, gneyde okyanusun sonsuzluu; ve gklerden boanrcasna cokun rmaklar. Hinde adn veren Indus, her sabah btn bir canllar dnyasn susuzluktan ve milyonlarca Hintliyi gnahlarndan kurtaran Ganj... Bu lkede toprak bir masal sultan kadar cmert. Kralardan altn baaklar fkrtr bir saanak. Tek kkten koca bir orman doar. llerden iek bahelerine geilir. Yaz yamurlar hem tabiatn yzn gldrr, hem insann. Ama klar kurak, baharlar boucudur ve yamur her blgeyi ayn cmertlikle baaklandrmaz. Kuzeyi Himalayann kasrgalar tarar, gneyi Asya gneinin alevi. Musonlar kesilince alk balar. Scak, damarlardaki kan erimi kuruna evirir; toprak bakrlar, lm arzular insan. Hintlinin ruhunu youran bu corafya... 89 Pencap vadilerine yerleen aknclar anayurtlarn unutu verdiler. Arkalarnda Himalayalar vard, nlerinde umman... Dnyadan ayrydlar ve bu almaz snrlarn tesinde ci hangirlik arzularn kamlayacak lkeler yoktu. Tabiata ferman dinletemeyince, kendi ihtiraslarna dizgin vurdular. Unsurlarn hmndan riyazet kalesine sndlar. Hindin dnce rgsnde koyu renkler ar basar. Hint, hayat kmseyenlerin vatandr. Ama bu geni lkeyi bir derviler tekkesi sanmayalm. Firavunlar diyar muhteem bir ta yn, Frat boylarnda ykselen mamureler toprak, altnda, Atina bir hayal, Roma bir efsane... Hint be bin yldan beri var. Hintli elini kolunu balayp hayaller leminde ya asayd, o byk medeniyet nasl doar, nasl geliir, nasl ayakta durabilirdi? Hintlinin ruhu da, Hindin tabiat gibi, bir tezatlar maheri. htiraslardan soyunup skna ermek ve denize karan r maklar gibi, Tanrnm varl iinde erimek bu ruhun en byk kaygusu. Fakat akn hazlarm tatmayan insan da mrn heba etmitir, Hintliye gre. Hayat okyanusunda frtnaya tutulduktan sonra, tevekkl limanna snan bir ruh bu. Hint dncesinin en byk zaferi, deimeyeni kavra yabilmesinde. mparatorluklar devrilmi, aknlar aknlar kovalam, Hintli btn bu canl komedyalara seyirci kalm, baklarn ezel cevherin esrarndan ayrmamtr. Avrupann madde zerindeki fetihleri, Hintli iin birer ocuk oyunca. Batda teknik, Hintte huzur. Batda mspet ilim, Hintte rya, din, felsefe... Bu lkede mevsimler de, alar da, inanlar da sarma dola. iirle dua, felsefe ile din, inkrla iman kucak kucaa. Bu Babil Kulesinde iki yz yirmi dil konuulur. Bir yanda ta devrini yaayan siyah derililer, kaba bir putperestlik; tede beyaz rkn en saf rnekleri. iir, felsefe ve o uurumla bu zirve arasnda inanlarn btn dereceleri, medeniyetlerin btn basamaklar, 90 rklarn btn alaca bulacal. Ama bu maher bir kaos deil. alarn rengrenk mozayiinden tlsml bir btn yaratm zaman. Evet, Hindin dnce rgsnde Hint allarndaki esrarl ahenk var. Felsefesi ormanlarndan girift, edebiyat rmak larndan gr. Ha dalarn seyretmisiniz, ha mimarisini... kisinde de ayn heybet. Hint edebiyatnn ayrc vasf muhayyilenin saltanat. Bu edebiyatta nesre pek az rastlanr. Gramer ve tp kitaplar bile ok defa manzum. Toprakla insan hibir edebiyatta bylesine ili dl deildir. Her iek konuur, her patikann gsnde bir kalp arpar, her aa canldr. Hint topra buram buram ak tter. Hint iiri sonsuz bir ak neidesi. Bu edebiyatn ba kahraman Tanrlar, yani kinat. Sahne bazen gktr, bazen toprak. Kh lmszlerin altn saraylarnda gezinir, kh cehennemin derinliklerine inersiniz. Ve Hint btn cazibesi, btn esrar ile yaprak yaprak alr nnzde. BR PARA TARH48 Usuz bucaksz bir gle benzer Hintte zaman, kylar sisler iinde kaybolan bir gle. Mohenco-Daro be bin yldan beri konumuyor, Aryalar ne zaman gelmi Hinde, Vedalar hangi tarihte yazlm, bilen yok. Buda sadan nce 480 yllarnda lm... Sonra? Sonras da aydnlk deil. Zamann dnda yaam Hintli, deieni umursamam... Budanm lmnden sonra Hintte byk devletler ku- rulmu. ran ve Yunan istilalar gelip gemi, skender Hint 48 Bir Para Tarih ve Babil Kulesi" nceki basklarda teki Edebiyatlar blmnde yeralmaktayd, ancak her iki metin de, hem Sanskrit Edebiyat ve teki Hint Dillerini hem de teki Edebiyatlar kucaklayan genel bir giri mahiyetinde olduu iin, bu metinleri kinci Kitapm nsznde kullanmay uygun grdk. 91 geleneinde en kk bir iz brakmam. andarguptanm (l.. 322-298) ihtiam, MakedonyalI babuunkini glgede brakm. Daha sonra tahta kan Aoka (l.. 272-232) bu- dizmin Konstantinosu. Aoka ldkten az sonra Morya hanedannn yldz snm. Baka hanedanlar gemi yerine, gl devletler kurulmu. airler, bilginler yeni hkm darlardan iltifat grm. sadan nceki son be yz yln edebiyat da, daha nceki alarnki gibi din! bir edebiyat. Yanyana yaayan byk din, edebiyat biteviyelikten kurtarm ve gelitirmi. sadan sonraki ilk asrlarda byk destanlar son ekillerini alm. Veda Tanrlar gzden dm. Vinu ululam, iva ululam. Aryalarla Dravitler daha ok kaynamlar. Bu kaynama inanlann da damgalam. Rakip dinler inanlarn yaymak ve kalabalklarn gnln fethetmek iin yeni masallar, yeni efsaneler uydurmu. Zengin bir hikye edebiyat domu bylece. Miladn ilk asrlarndaki istilalar da kltr hayatn dam- galayamam. Yabanclar erimi adeta. 4. yzylda Kuzey Hint yerli bir hanedann idaresi altnda birlemi: Guptalar. Saray, airlerin buluma yeri olmu. 480de Akhunlar alm Kuzey Hindi, 528de pskrtlmler. 606-647 yllar arasnda yaayan Hara yeniden byk bir devlet kurmu. Edebiyata gn domu yeniden, dine gn domu. Bu devirde hem Sanskrite kullanlm, hem Orta Hint dilleri. Yeni kutsal metinler yazlm: Purana ve Upa- puranalar. Cainistler de Budistler de, Sanskriteyi daha ok kullanmaya balamlar. Her din de felsef grlerini bu devirde billrlatrm, muhteem mabetler kurmu. Bu devrin iki byk airi var: Bhasa ve Kalidasa, birincisi budist, kincisi Brahman. iir sanat bu devirde kalplam. Roman ve hikyenin ana kaynaklar bu devrin armaan. Harann lmnden Hindin Mslmanlar eline geiine 92 kadar hibir byk devlet kurulamam. Kuzey Hindin hkimi: Raput airetleri. Beyler edebiyata byk bir ilgi gstermi. Orta ve Gney Hintte bir sr hanedan. Bu arada brah- manizm gelitike gelimi. Cainistlerle Budistler, Brah- manlarm Puranalarm rnek almlar. Tantrizmle aktizm, her dini de damgalam. Mahayana inanc birok eserlere ilham kayna olmu. iir 500 ile 1000 yllar arasnda Kali- dasann at rdan gitmi. sa ile balayan Dravit edebiyatlar bu devirde parlam. nceleri yalnz Cainist airler kullanm Draviteyi. Kannada edebiyat 12. yzyla kadar bir Cainist edebiyat olarak kalm. 7. yzyldan itibaren Tamul edebiyatnda cainizme kar iddetli bir tepki bagstermi. Birok din adam, Vinucu ve ivac birok air bu tepkiyi bayraklatrmlar. 1000 yllarnda Hindin manev hayatna yeni bir unsur karr: slmiyet. Kuzey Hindin byk bir ksm slm hkimiyeti altna girer. Gcerat, Dekkan ve Bengalde Mslman devletleri doar. 16. yzylda, Ekber Hindin en byk devletlerinden birini kurar ve Islm dncesi ile brahmanizmi kaynatrmaya alr. Kebir, bu iki dini daha insanca ve daha stn bir terkip iinde iirletirir. slm hkimiyeti devrinde brahmanizm, Hindin dier iki dinini bsbtn sahneden uzaklatrr. Edebiyatta ar basan din konulardr. 15. yzyln sonlarna kadar Sanskrite n plandadr, Prakrite ise 1000 yllarndan sonra pek kullanlmaz. Buna mukabil, Hint-Arya dilleri edeb bir kiilik kazanr. Bilhassa Hindce, Bengalee, Maratca, Gceratca. Bu edebiyatlarn altn a 1400 yllarnda balar, en byk temsilcileri Candidas, Vidyapati, Surdas ve Tulsidas. Portekizlilerin 1498de Hinde k Hindin kltr ha 93 yatnda en kk bir deiiklik yapmaz. Yabanclar Hinde eken kazan hrsyd, fikir alverii deil. Bununla beraber misyonerlerin almalar Hint dncesi iin faydasz ol mam, Tevrat ve Incilin tercmesi modern Hint nesrinin douunu hazrlamtr. Baz lehelerde yazya geen biricik eser hl ncil tercmeleridir. Hintlinin ngilizce renmesi Hindin dnce tarihinde yeni bir a aar. Ingilizler 19. asrn bandan itibaren kendi dillerini retmeye balarlar Hintlilere, Macauley ngilizcenin yerlemesinde byk bir rol oynar. 1835den itibaren Britanya hkmeti, Hindistanda ngiliz dili ve kltrn kkletirmek iin elinden geleni yapar. Yksek retim dili olarak ngilizcenin kabulyle st snflar Bat dncesini kolayca benimserler, eitli eyaletlerdeki aydnlar, ortak bir dile.kavuur. Ama biroklarn da kk- szletirir ngiliz terbiyesi, sahneye Miltonu, Shakespearei tanyan, ama kendi byk airlerini okuyamayan nesiller kar. Dncelerini yaymak iin ngilizce yazan ilk Hintli fikir adam Rammohan Roy (1772-1833). ngilizce yazan ilk Hint airi Vivian Derozio (1809-1831). Bengalin en byk airlerinden Matsudan Dattann (1824-1873) Captive Ladysi gerek bir edeb deer. air Orobindonun (1870-1950) da birok ngilizce eseri var. Tagor (1861-1941) hem ngilizce iir ve denemeler yazar, hem de Bengalee eserlerinin birounu bizzat ngilizceye evirir. ngilizce yazan en mehur kadn air Sarocini Naidu. Gandi (1869-1948), Radharinan (1888-1975), Nehru (1889-1964) ngilizce eserleriyle Hindi dnya efkrna tantan deerli imzalar.49 49 ngiltere, dilinin ve edebiyatnn yansra, Batfnm ilim ve tekniini de beraberinde getirir Hinde... lkenin ktisad, siyas ve sosyal bayatnda birok deiiklikler 94 BABL KULES Hint, ilk bakta bir Babil Kulesi. Her blgede ayn bir dil. Ufak tefek leheler bir yana yirmi yedi dil konuulur bu lkede. Kuzeydekilerin en eskisi bin yalarndadr, gneydekilerin iki bin. ki byk aileye ayrlr bu diller: Hint-Avrupa ailesi ve Dravit ailesi. Hint-Avrupa dillerinin en eskisi Sanskrite. Hint gra mercilerine gre, Sanskrite Tanrlarn dili, btn teki diller ondan tremi. Hakikatte Sanskrite hibir zaman halkn dili olmam. Sanskrite edebiyat dili, felsefe dili, Brahmanlarm kulland yapma bir dil, bilginlerin, airlerin dili. Panini sadan 400 yl kadar nce Sanskritenin kurallarn billrlatrm. Ondan sonra gelen yazarlar kendilerini hep bu modele balamlar, onun iin Sanskrite gelimemi, ama bozul mam da. l bir dil deil Sanskrite, hem en eski, hem en yeni dil. Sanskriteden sonra Prakrite, Palice ve Apabramaca geliyor. Bunlara Orta Hint dilleri deniyor, de Sanskrit eden tremi. Prakritenin en eski belgesi Aoka yaztlar (l.. 250-230). ki byk kola ayrlr bu dil: Gainistlerin Prakritesi, edeb Prakrite. Pali demek, metin demek. Gney Budistleri inanlarn bagsteir. Edebiyat sahasnda da lirik iir, destan, dram.. Bat modellerinin etkisi altnda kalarak mill ve sosyal konulara eilir, vatan sevgisine dayanan bir lirizm, tarihi ve toplum gereklerini ele alan bir roman, siyas bir tiyatro doar. Sonra Bat etkisi giderek silinir, bamszlk savann Hintliye kazandrd uur, mit ve milliyeti duygular, Hint edebiyatnn byk bir blmnde kendini hissettirmeye balar. 95 yaymak iin kurmular bu dili. Budizmle ilgili birok eser yakn zamanlara kadar bu dille yazlm. Ne var ki Hint yarmadasndan abuk sklm Palice, kltr dili olarak, Seylandan Gneydou Asya lkelerine yaylm. Apabramaca Prakritenin bozulmuu. 10. asrla 12. asr arasnda bu lehede birok eser yazlm, iirler, hikyeler, din destanlar. Orta Hint dilleri iinde en nemlileri Hindce ve Orduca, kuzeybatda Gceratca ve Maratca, kuzeydouda ise Bengalee. Bu dillerden hibiri 10. asrdan nce dikkate deer bir eser vermemitir. Hindin ikinci byk dil ailesi olan Dravit dillerinin nereden geldii ise bilinmiyor, Hint yarmadasnn gney yarsnda yaygn olan Dravit- enin drt byk lehesi var: Tamul, Malayalam, Kannada, Telugu. * * * Avrupa 18. yzyln sonlarndan beri Sanskritenin, Sanskrit edebiyatnn hayran. Onun iin Hint edebiyat demek, Sanskrit edebiyat demek. Hindin teki edebiyatlar bu muhteem bestenin bazen gr, bazen bouk yanklar. bin yl kucaklayan bir edebiyat bu, zengin, olgun, ilenmi. Ulu bir nar gibi kk salm topraa, glgesinde yeeren dillerin boy atp iek amasn asrlarca nle mi. Tanrlarn dili Tanrlarla beraber gecek, son Brahman tarihe karncaya kadar yaayacak Sanskrite. Hint, btn alarn, btn inanlarn kucak kucaa yaad bir lke, Sanskrite hl milyonlarca insann konutuu dil. 96 Ama Sanskrit edebiyat daha ok tarihte ve hafzalarda yayor. Ufuktaki prlt batan bir gnein prlts, mjde deil, veda. stikbal halk edebiyatlarnn.50 50 Cemil Merie gre, Hint edebiyatnn eitli safhalarn tarih bir perspektif iinde ele almak imknsz, Hindin gemiiyle ilgili salam bilgilere sahip deiliz, elimizdeki eserlerin birounun hangi ada yazld mehul. Kronoloji Hintli bilginler ile Batllar arasnda byk bir anlamazlk konusu. Edebiyat eserleri ancak birka yzyl iine alan dnemlere yerletirilebiliyor". Bu lkeyi tanmaya ve tantmaya alrken Cemil Meri daha ok Avrupal klavuzlardan faydalanyor. Hint edebiyat tarihi ile ilgili bu kitapta, daha nce ayn konuya eilmi Batl yazarlarn takip ettikleri yoldan pek ayrlmamaya gayret ediyor Meri, llit edebiyatm, konularna gre ele alp, edebiyat tarihini, Hint dnce tarihinin btnyle ve Hindin manevi hayatyla kaynatrarak inceliyor. lk blmde Hint inanlarndaki gelime takip edilerek brahmanizmin, cainizmin ve budizi Kutsal Kitaplar zerinde duruluyor, lhlerden destanlara, felsef poemlerden dsturlara kanat aan bir din edebiyat. Sonra iiri, tiyatrosu, masal, hikye ve romanyla din d edebiyata yer veriliyor. Bu dnem, Hint edebiyatnn klasik a. Buraya kadar sahne hep kuzey Hindistan. Sanskritenin ve orta Hint dillerinin kullanld bu edebiyat, yeni Hint dillerinin ve Dravitenin kullanld teki Edebiyatlar" blm izliyor. Artk gney Hindistandayz. Yine din iirle ak neideleri, komediyle hiciv, dramla roman ili dl. Yeni Hint dilleri ve Dravit dilleri zerinde ykselen halk edebiyatlar ayn zamanda, sosyal problemlere eilen, milliyeti duygulan ele alan, vatan sevgisini dile getiren, bamszlk savan destanlatran bir edebiyat. Kitap her edebiyattan, yai Sanskrite, ve orta Hint dilleri, yeni Hint dilleri ve Dravit dilleri edebiyatlarndan seme metinlerin yerald bir blmle son buluyor. 97 SANSKRT EDEBYATI VE ORTA HNT DLLER KUTSAL KTAPLAR Brahmatizmin kutsal metinleri Vedalarn Alaca Karanlnda Selam ey eski Hint! Soyumuzun beii! tmann, akn, bilginin vatan. Kadim mabetlerinin kemerleri altnda ak sal Brahmanlarnla konutum. Yaamak dnmektir, diyorlard. Alt bin yldr sayg ile okuduunuz bu kitap nedir diye sordum bilgelerine. Glmseyerek cevap verdiler: yaamak, kendine ve bakalarna faydal olmaktr, faziletli olmaktr. Biz, faydal ve faziletli olmay bu kitaptan, Vedalardan renmekteyiz. J acolliot LAHLER AI nde beyaz atl aknclar yryordu, arkada srler... Hazer kylarndan gmlerdi. Hindi Asyadan koparp gklere balayan o yaln dalarn gediklerinden zmrt vadilere szldler. Her kayna bir ilahi ile selaml yorlard. lahilerin aydnlatt patikalardan Indus boylarna yak laalm: bin yl nceki Indus boylanna... Bin bal bir ejder gibi uluyan gece; kulbede dualar mrldanan Arya beyi: Korku, su ien bir ceylana saldran kurt gibi, zerime ul land... Nerdesin sevgili Ate!, iki kuru tahtadan fkran kvlcm. Ocaa eilen bir kadn ba ve kutsal ikiyle bir anda ahlanan alevler... Sonra birer birer snen yldzlar... Sabah rzgryla rperen toprak ve sedef arabasndan bin nazla inen 99 afak... Btn mitleri, btn kayglaryla yeniden balayan hayat. nsann iki dostu vard o alarda; sevdiklerini yrtc hay vanlarn penesinden koruyan Ate ve etrafndaki kbuslarla birlikte uurundaki sisleri de datan k: Agni ve lndra. Agni, sevgilinin baklarndaki prlt; Agni gnllerdeki heyecan. klar iinde doarsn Agni Dnyaya klar saarsn. Gklerde, sularda, toprakta Sen varsn. Sana kanatlanr dualarmz Sen dostumuz, sen kardeimiz, sen babamz. nceleri yavuz bir cengverdi lndra. Arya aknclar onda kendilerini Tanrlatrmlard. Gne gibi gzler kamatrr bakm, Ben lndra, her savatan zaferle kmm! Ne by kr ediyordu ona, ne ifritler kar koyabiliyordu. -Dmann yedi kalesini bir saldrta deviriyor, iiyor iiyordu. Drt nala koan atlar Nasl srklerse arabay, Soma da yle srklyor beni. Hah, hah, haa... amma da ekmiim kafay! Metelik verir mi kiioluna Bencileyin bir kabaday! Hah, hah, haa... amma da ekmiim kafay! Dnya dediin ne? Gk dediin ne? Kim takar ar- ly? Hah, hah, haa... amma da ekmiim kafay! 100 Top gibi frlatrm kzarsam, Da tayla dnyay Hah, hah, haa... amma da ekmiim kafay! Efsane bu delimen Tanry ululatrd. Kinat apnda bir g oldu ndra. Dnya bir cepken, geni omuzlarnda, Gkkubbe banda ta. Ufuklar kucaklam kollar. Vedalar kla ilenen bir al: en rkek belirtilerinden en muhteem tecellilerine kadar k. Zaten Tanr (deva) aydnlk demek. Gkkubbe Aryalarm ilk Tanrs. Vedalar dininin en byk Tanrlarndan biri Agni. Ba langta, eitli belirtileriyle Tanrlatrlan Ate. teki Tanrlar insandan gizlenir, Agni yambandadr onun, dostu, konuu, yoldadr. Agni airlerin de ilkidir, mihrapta a trdar, bulutlarda grler. Byk ermi ailelerinin ceddi saylr, insanlarn Tanrlar katnda elisidir stelik, adaklar ve dualar ara o iletir. Rig-Vedanm her kitab- onu ven bir ilahi ile balar. Btn gnahlarn bin bir gzl ahidi O, ama acyan bir ahit. Resimlerde bacakl, yedi kollu olarak gsterilir. Agninin iki kz var: biri beyaz, biri siyah. Gndzleri Mitra dinler ilahilerimizi, geceleri Varuna... Mitra, sabahn aydnl nceleri, Varuna akamn prlts. Sonra Mitra k oldu, btn ihtiam ile k. Varuna da ay, yldzlar ile gece. Vedalarda Mitra ile Varuna hep beraber anlr. Mitraya hitap eden bir tek ilahi var. Adeta Mitra ile Varuna tek Tanr. G aydnlatan, yamur yadran, karanl ve yalan kovan bu ikiz Tanr: k ve adalet Tanrlar. Zamanla ulular Varuna. Gne: gz, gk: kaftan, frtna: 101 soluu. ndradan servet ve zafer istenir, Varunadan mafi ret. Uan kularn izini bilir, Bilir gemilerin getii yolu. Onun buyruu ile akar rmaklar denize Gnein klavuzu o. Bir debba nasl gererse deriyi, Topra ylesine germi Varuna. eviklik vermi kheylana, inee st vermi. Gnlmzde arzu, Varuna, Sularda: ate, Gkkubbede: gne, Doruklarda: soma. Bir kemer gibi z gnahlarmz, Varuna, Varuna. Atalarn ruhu siyah bir kheylan elmasla ssler gibi, gkkubbeyi yldzlarla donatm... Bizim ol gzel Gece! Yu vasna dnen kular gibi evlerimize ekildik, seni seyrediyoruz, dalarda sen, uurumlarda sen. Kurdu kuu uzaklatr biz- lerden, hrsz, uursuzu uzaklatr... Kys olmayan bir deniz Gece, varlklar onun kucanda dinlenir. Annemiz Gece, afaa ulatr bizi! afak, Vedalar panteonunun en sevimli Tanras. Kh gecenin siyah rgsn skp, altn tellerle gndz ileyen, gergef banda bir gen kz. Kh na koan bir yosma, klar srnm, koku yerine. Ya Gne... Her tecellisi baka bir adla kutlanan Tanrlar Tanrs. Kinat vareden o. Hem iirin, hem uurun kayna. Dalar onunla heybetli, iekler onunla gzel. Bir post gibi drer karanlklar... Varlklar, brnd al. Ummanlar onun 102 barndan boalr, rzgrlar onun barndan... Altn bir salncaa benzer Gne, bir altn turnaya benzer. Vedalar panteonu o alardaki Hindin sisli bir aynas... Bir yanda name name ykselen ruh; tede kayglar, aclar, sefaletleriyle gndelik hayat: Herkesin dilei baka, tresi baka... Ah araba bozulsa, der tamirci. Hekim hastalarn oalmasn ister. Brahmann derdi somay hazrlamak. ndrann derdi: Soma... Ben trk sylerim, babam hastaya bakar, annem deirmen evirir. Bir deil dncelerimiz, ama kaygmz tek: yaamak. neklerin ardndan koar gibi para peinde kouyoruz, lndranm derdi: Soma... Koum at hafif araba ister, apkn tebessm delisi, kurbaa su. ndranm derdi: Soma. Somaya baylan yalnz o mu? Kutsal ikinin Tanrlar da sevdals, kullar da. Savaya yiitlik verir soma, ozana iirler fsldar, ieni lmszletirir. Byk trenlerde okunan nl ilahiler yannda daha g nlden, daha olduu gibi ilahiler var. Gn dnm bayra mnda, omuzlarnda su testileri, atein etrafnda rakseden gen kzlar u trky sylermi: Nerdesiniz gzel kokulu inekler! Bal getirdik! Bidelyon kokulu inekler! Bal getirdik. Koun, gelin sr sr! Bal getirdik. Ganjn sularndan itiniz mi! Bal getirdik! Nerdesiniz Mankiva inekleri? Bal getirdik. Saravasti rmann sularndan itiniz mi? Bal getirdik! imdi de bir evlenme trenindeyiz: gvey gelini eve g trrken rahibin okuduu ilahiye kulak verelim: Btn arzularn iek asn hu yuvada, Meyveler versin. 10.3 Salarn bu yuvada aarsn, Bir yastkta kocayn. Gelin kocasnn evine gelince: Bu kadn canl bir tarla, ona tohum ekeceksin. ocuklar verecek sana. Sabahleyin gvey karsna yle seslenir: Ben besteyim, sen gfte. Ben gm, sen toprak. Denizde nasl kaynamsa tuzla su, biz de yle kaynasak. Sonra birbirinin salarn tarayan iftlerin duas: Bal gibi ldasn gzlerimiz, Kalbine koy beni Ak olsun tek dncemiz. u hazin ilahi de bir lye son selam: Bir daha grmeyeceksin gkteki gnei. Yavrusunu kucaklayan bir anne gibi, Barna bas onu toprak! Bir kadn nasl rterse kocasn Sen de onu yle rt. Bilginler, Vedalardaki ksa konumalar Hint tiyatrosunun kaynaklar arasnda sayarlar. te bir ilekele karsnn dertlemesi: Kadn: Nice baharlar geldi geti, Ta bastm barma. afaklar kocatr bizi, unutma. Ne genlik, ne gzellik ebed, Ah! Erkeklerin bu zalim gafleti. Sonu gelmez ilelerin, kocacm. Brak artk ibadeti! 104 Sevgine am, ah! Kadnda olmalyd erkein kudreti! Erkek: Bouna ile ekmedik, Tanrlar memnun bizden. stn kmalyz rakiplerimizden, ile yarn biz kazanmalyz. Ve konuma, pek tabi olarak, kadnn zaferi ile sona erer. Eskilerin hikemiyat dedii gnomik nevin ilk rneklerini de Vedalarda bulmaktayz. Erkek evlat zerine: Toprakta haz, atete haz, suda haz... Olun babaya verdii haz yannda hi bunlar. Koyu karanlklar oluyla aar baba. Hazdan doar ocuk, haz verir... ocuk bir gemidir. Geyik derisine brnmsn, toza bulanmsn, ile ek misin... Neye yarar? Baba olmaya bakn ey Brahmanlar. Soluk: gda, libas: snak, altn: gzellik, evlilik: sr, kadn: dost, kz: bela, oul: gn en yce katnda yldz. Nihayet tarihin alaca karanlnda kanat rpan Minervann kuu: felsefe... Yaratt Tanrlardan ilk defa olarak phe eden insan zeks: Henz ne Varlk vard, ne Yokluk. Ne gkkubbe vard, ne yeryz. Neydi o kprdayan? Nerde kprdyordu? Deniz var myd? Ne lm vard, ne lmszlk. Gn geceden ayrlmamt henz. Soluksuz soluk alyordu: Tek. Yalnz O vard. Ka ranlklar karanlklar kucaklyordu. Bolukta s gcyle dodu: Tek. nce Dilek (Kama) dodu, dncenin ilk to 105 humu. Bilgeler aradlar taradlar: Varln kayna yokluktu. Aada: G, yukarda: Ba. Kinat nereden kt ortaya? Bilen yok. Yaratld m? Bilen yok. Kendiliinden mi var? Bilen yok. Bilse bilse Tanrlar Tanrs bilir bu sorularn cevabn... Acaba o da bilir mi? Sonr tek Tanrya ykseli: lmszlk glgesi, lm glgesi... Tm tanrlar, huzurunda elpene divan... Kim bu Tanr? O yaratm karl dalan, onun eseri umman, rmaklar o yaratm... Kollar: asuman... Kim bu Tanr? Btn Tanrlar tek Tanrnn trl grnleri olmasn? Belki de tek varla binbir isim takt bilgeler: Agni dediler, Mitra dediler, Varuna dediler. Bu tek varln en ihtiaml tecellesi: Ik. Gnein vatan, Dounun ilk ilham kayna o. Btn doruklar bir anda aydnlatr, kutsallatrr. Vadiler karanlktr daha. Topra ahikalaryla, toplumu Tanrlarla aydnlatan bir fecir bu... Hrmzn, Ozirisin, Apollonun barndan fkran hep ayn fecir deil mi? Toprak her lkede, gkkubbenin ilk baklarn ilahiden jalelerle karlar. Kaide semas altnda Israiloullarnn neideleriyle, Hintlilerin, Iranllarm dualar sarma dola... Ve uzakta, gnein batt lkede, Yunan obanlarnn kaval, Homerosun arklarnda, kurt ulu malarna, aslan kkreyilerine cevap verir. Asyann ebed afaklarndan ykselen hep ayn vahiy. Vedalarda gne: Mitrann gz, Avestada Hrmzn, Orfiklerde Zeusun... Tanrlar beiklerinde kardetir. Daha dorusu, doruklarda btn kavimlere grnen ayn Tanr. Ik: libas bu Tanrnn, elisi, sz, hatta varl... Vedalarda, dalarn kasvetli geitlerinden kurtulup, kuzey batnn zmrt vadilerine szlen gen bir kavmin cokunluu akyor. Tagora gre bu ilahiler, hayatn btn kayglar ve sonsuz gzellikleri karsnda airane bir vasiyetname: Medeniyetin 106 afanda, hayatn kucaklad esrara doru kanatlanan geni hayalli bir ulus ve tabiatn her kuvvetine Tanr dedirten bir inan. Saf, yiit ve neeli... Kiiyi inkisarlarn yk altnda ezmeyen, ycelten, airletiren bir esrar duygusu. Hint dinini ilkel saflna kavuturmak isteyen, Arya- Samam kurucusu Dayananda Sarasvati, Hindin kurtulu savanda Vedalar bayraklatrr. lahilerde kastlar me rulatracak hibir dayanak yok. Tarikatlar, karlarna gre yorumlam Vedalar. iri Orobindoya gre Vedalarm esrar psikolojiktir.. Aydnlkla karanlk arasndaki sava kendi ruhumuzda. Adak bir gnl ii. Tabiattan alman mecazlarn altnda a doru kanatlanan insan ruhu var. Rig-Veda, amac ykselmek olan insanln arks. Veda Tanrlar, tek Tanrnn eitli ynlerini belirten isimler. Hepsi birden, Kosmos. Ikla sonsuzluun ocuu bu Tanrlar. nsan ruhu da onlarn kardei ve dostu. Karanla kar savata insanlarla Tanrlar elele. stadn bu konuda son sz u: Kiinin tek bana kurtuluu amacn gden Upaniadlardan vazgeip Vedalara dnmeliyiz. Kurtulu: gn ve yerin fethi, byk ve ci hanmul bir zafer. * * * Veda Kutsal Bilgi demek.51Bin yl kucaklayan bu edebiyatn btn rnleri ilh! bir kaynaktan gelmez. Kuaktan kuaa aktarlan eitli gelenekleri de Vedalarm drt kutsal kitabna eklerler. Derleme mahiyetindeki bu kitaplara Sanhitalar denir. Sanhitalarn ilki Rig-Veda, kincisi Yacur-Veda, ncs Sa- ma-Veda, drdncs Atharva-Veda. Rig-Veda Vedalar dininin en eski, en deerli belgesi. Asur veya Msrdan kalma yaztlar belki Rig-Vedadan daha yal, 51 nceki basklarda Notlarda yeralan Upaniadlara kadarki bu blm, yani Vedalar ile "Brahmanalar, metne dahil edilerek burada kullanld. 107 ama Hint-Avrupa edebiyatnn en eski rnei bu ilahiler. Dil, arkaik bir Sanskrite. Hint-Avrupa dil ailesinin bir kolu olan Sanskrite, elimizde tek bir rnei bile bulunmayan Hint-lran dilinin Hindistanda ald ekildir, eski ran dili ile atba gelimitir. Rig-Vedada 1028 ilahi var. Eser on blme ayrlm, her blmde 1-58 kta var, ktalar 3-4, bazen daha fazla msralk. Her msra (pada) 8-12 hece. Kimler yazm bu ilahileri, kimler sylemi, bilmiyoruz. Geri her ilahinin altnda bir ad var, ama bu bir air ad m, bir ktibin ad m belli deil. Zaten iirlerde kuvvetli bir kiilik de yok. Btn kitapta ortak konularla karlalr, ilahilerin ou Tanrlara vg: sava Tanrs ndraya, ate Tanrs Agniye, ulu Tanr Varunaya vs. air Tanrnm zaferlerini ver, onu adaa buyur eder, uzun mr, mutluluk, erkek evlat ve semiz davarlar ister ondan. Rig-Vedada neler yok! By, muamma, konumalar, felsef ve kozmogonik dnceler. Arada bir efsane ile tllenen tarih hatralar: Aryalarla yerli halk arasndaki sava... Bu ilahiler nce azdan aza yaylm, Vedalarm aktarlmasnda yaznn nemli rol olmam. Rig-Vedada her ilahi bir btn ok defa. nce bir balang: Tanrlara vg, sonra: kran, nakarat, szl ayinin bittiini, asl trenin baladm bildiren baz formller. Bu ilahilerde mantk bir dzen aramak bouna. Benzetmeler gndelik hayattan alnma: rzgr allar arasnda avn arayan vahi hayvan gibi solur, rmaklar denize dklrken buzalarn yalayan inekler gibi yalar, kzgn bir gneten kap glgeye snan yolcular gibi Tannya snlr, afak gzellii ile caka satan bir kadna benzer... Sonra bol bol istiare: gne altn bir salncak, adak ya bir rg ya da gerilen bir ip, bulut bir umman veya bir inek, rmaklar gen ve oynak birer kadn... Yacur-Vedada adak trenlerinde okunacak dualarla Hint 108 nesrinin ilk rnekleri saylan yorumlar var. Kara Yacurda dualarla yorumlar yanyana, Ak Yacurda yalnz dualar var. Sama-Veda, melodi bilgisi, hepsi de Rig-Vedadan alnma 1500 kadar ilahi. Bu bakmdan edebiyaty ilgilendirmez, ama musiki tarihisi iin de paha biilmez bir hazinedir Sa- ma-Veda. Atharva-Veda da Rig gibi ilahiler mecmuas: 20 kitap ve 731 ilahi. Atharvan, ate rahibi, aman demek. Atharva-Vedann ana konusu by. Bylerin on te biri ak stne. Nesirle nazm kank. Evlenme, lm gibi trenlerle ilgili iirler Atharva-Vedaya ayn bir deer kazandrr. Atharva Rigden ok sonra yazlm, kuaktan kuaa geerken dei ikliklere uram, bunun iin kutsall tartmalara yolam, fakat Topraa lahi gibi baz paralar, Louis Renouya gre, eski a edebiyatlarnn byk eserleri arasnda saylyor. (Bkz. Semeler, Kutsal Kitaplar, Vedalardan bir Demet, s. 301.) * * * Vedalar ok ge tanr Avrupa. Bu konuda ilk ciddi aratrma Colebrookun: On the Vedas or Sacred Writings of the Hindus (Vedalar zerine Deneme ya da Hindularm Kutsal Metinleri), 1805. ngiliz bilgini Kalktada yaymlad bu incelemeyi u satrlarla bitiriyordu: Vedalar batanbaa tercme edile meyecek kadar hacimli. indekilerin hepsi evirenin emeini karlayacak deerde deil. Avrupada ilk Veda okulu College de Franceda Burnouf tarafndan kurulmu (1838); Rig-Veda ayn tarihlerde, Kal ktada yaymlanm. Wilson 14. yzylda yaayan Dekkanl bir bilginin (Sayana) yorumlarna dayanarak 1850de Rig- Veday ngilizceye evirir. Alman R. Roth, Hintteki gelenekten ayrlarak, Vedalar mukayeseli filolojinin yardm ile inceler: 109 Zur litteratur und Geschichte des Vedas, 1847 (Vedalarn Edebiyat ve Tarihi zerine). stada gre, bu ilahiler din! cokunluun en eski rnekleridir. Rig-Veday btn olarak bir Bat diline eviren ilk aratrc Langloisdir. Geri 1848- 1851 arasnda yaplan bu tercmenin pek sadk olmad, yapmackl bir lirizme kat sylenir. Ama bugne kadar Franszcada mevcut tek tam tercmedir. Avrupada byk heyecan uyandrr Vedalar. Bilhassa Alman bilginleri bu eski ilahileri Aryalarn kutsal kitab olarak va sflandrrlar. Veda medeniyeti dnya tarihinin kemer ta saylr. Aryalar tabiata tapan, afaa, gnee, sulara ilahiler okuyan bir kavim olarak canlandrlr. Bir ocuk-insan miti itibar kazanr. Bu inanc kkletirenlerin banda Max Mlleri grmekteyiz. stat 1894te verdii bir konferansta yle di yordu: Bu ilahilerde Tanr dncesinin ilk belirtileri, ilk aknlk ve phe Var. nsan ilk defa olarak, grnen ve yokolabilen lemin arkasnda grnmeyen, yokolmayan bir dnya bulunmas gerektiini sezmektedir. Rig-Veday okuyan, Aryalarn ilkel din ve mitolojisinin kayna hakknda kesin bir hkme varr. Vedann belli bal btn Tanrlar byk tabiat olaylarn canlandrr. Adlar da gsterir bunu. Tanr fikrinin gelimesini Vedalarda aka izlemekteyiz. Gn ve topran byk kuvvetleri Deva adn alyor, Tanrlayor. Zamanla tapma ihtiyacm, karlayamaz oluyor bu bir sr Tanr... lkel panteonun eitli Tanrlar arkasnda bir tek Tanrnn varl sezilmeye balanyor. Bergaigne La Religion Vedique dapres les Hymnes du Rig-Veda (Rig-Veda lahilerinde Veda Dini, 1878-1883) adl kitabnda bu gr iddetle sarsar. stada gre, o karanlk metinlerden rasyonel bir mana karlamaz. ok defa, anlamak kabil deildir Vedalar. Ayn paray herkes kendine gre yorumlar. Hintliler de birbirine zt yorumlarda bulunmular. Demek onlar da yzyllardan beri iinden kamyor Vedalarn. 110 Dil, be bahtiyarn skebilecei bir jargon. Atalarmzn cokunluu ile ilgisi yok Vedalarn. Bir rahip zmresinin eseri bunlar. Bergaignein kitab Fransada da, darda da layk olduu itibar grmemi. Bu konuda en ok okuyucu bulan eser Oldenbergin: Die Religion des Veda, 1894 (Vedalarn Dini). Gerek u ki, hem Hint geleneine, hem de mukayeseli filoloji ile dinler tarihinin keiflerine dayanan ideal bir Rig- Veda tercmesi henz yoktur (Gaston Courtillier). Rig- Vedann herhangi bir ilahisini niha olarak evirmek, hatta byle bir mit besleyebilmek iin, daha nce amamz gereken nice merhaleler var (Louis Renou). Vedalarm ya Hint tarihi ile uraanlar uzun tartmalara srklemi. Upaniadlarm en eskileri Budadan nce yara tlm. Ama ne zaman? Bilinmiyor. ada Hint bilginlerine gre Rig-Veda en az alt bin yanda (Tilak). Astronomiye dayanan bu gr bir Avrupal bilgin de destekliyor (Jacobi). Max Mllere gre kesin olarak bilinen tek tarih Budann lm: l.. 480. Brahmanalarla Upaniadlarm yayl l.. 800-600 arasnda, Rig-Vedanm gelimesi 1200-1000 yllarna rastlyor... Ama hibir delile dayanmayan bir faraziye bu. BRAHMANALAR (YORUMLAR) Asrlar geer... tima ehramn zirvesine fatihler kurulur. Dravitler udra ismini alrlar. Aryalara baemeyen yerliler kanund iln edilir. Bu an gerek hkmdar rahiptir. Savann tek vazifesi vardr: onu korumak. Rahip kafadr, raca kol... Birincisi Mitray temsil eder, kincisi Varunay. Mitra: tasavvur, Varuna: amel. Mitranm Varunaya iltifat bir kerem... Saltanatn sarslmaz temellere dayamak isteyen rahip, kastlar surlatrr, yeni Tanrlar kanr sahneye, llahinin yerini 111 > tefsir, duann yerini vaiz alr. Dnk inanlarla yenilerini badatrmak iin etimoloji icat edilir, kelimelerin manas zorlanr. Bu an insan iin hayat, bir len deildir artk. Heyecan pnarlar kurumutur. airin susuu bundan. imdi tabiatla insan arasnda Tecritin byk uurumu var. Vedalarm ilham kayna Gkt, Gk, yani Ik. Yeni Tanrlar Okyanusun barndan fkrdlar. Okyanusun, yani snrsz ve ekilsiz mehuln. Belli ki Aryalar denizle ilk defa olarak kar karyaydlar. Susan, dalgalanan, kpren, uyuyan deniz. Hem gk, hem toprak. Yar uykuda, yar uyank. Daima eski, daima taze. Hilkat, ezel dalgalann uultusu iinde sonsuzun ryas. Yokluu, varl ile doldurur Atman. Yalnz kalmamak iin kinat yaratr. Brahmanalar hale deil, bulut. Ama bulut imeklerle ykl. Bu imeklerin serptii aydnlk olmasa Hint dn cesinin byk bir ksm, karanlklarda kalacakt. Vedalar yorumlayan rahipler, ilerine geleni sylemiler: Brahmanalar bir iek bahesinden ok bir sarmak orman, tefsir kh uurun ayana vurulan bir zincir, kh zeky bakir ufuklara ykselten bir kanat. Brahmanalar, Vedalar yorumlayan ve onlarn eki saylan kitaplar. Rig-Vedann iki, Samann on, Atharvamn bir, Yacurun iki Brahmanas var. Birok Brahmanalar da kay bolmu. Adak doktrini btn sertlii, btn incelikleriyle bu me tinlerde billrlar. Etimolojiye baylr Brahmanalar. Bir deti, bir ayini kelimenin kk ile aklarlar. lndra Indden gelirmi: Yakmak. Tanrlar gizlilii sevdii iin bu ad ndraya evir miler. Kadn erkek mnasebetleri de Brahmanalardaki aklamalarda geni yeralr. Adak bir eit evlenme, evlenme bir eit adaktr. Bu adan mihrab: Kadn. Brahmanalara balanan iki trl eser var. 1) Aranyakalar 112 (ormanda okunan kitaplar). 2) Upaniadlar (gizli dersler). Vedalar dininin edebiyatla ilgili rnleri bunlar. Ama bu btn kavramak isteyenler Sutralar da incelemeli. Sutralar anlalmas g vecizelerle rl. (Bkz. Semeler: Brahmanalardan Birka rnek, s. 316) UPANADLAR (MANDAN NKRA) Kh istiareden bir ala brnen, kh bir vecizede billrlaan trl grler... Hangileri uydurma, hangileri sahici bilen yok. Upaniadlar btn inanlara sz hakk tanyan tek kutsal kitap... Kemerleri her admda kecee benzeyen bu kpr, bin yldan beri milyonlarca Hintliyi huzura ulatrm. Vedalar gelecee mitle bakan gen bir kavmin sevin lklaryla rlyd. Upaniadlar zlmeye yz tutan bir dzenin karamsar felsefesi. stibdadn glgesi vurmu o sayfalara, ilk a istibdadnn. Boyuna tazelenen bir haile. Kii her an yeni bir tehlikenin korkusu iinde. Ortal kasp kavuran hkmdarlar... ve cehennem! bir tedhi makinas. Hintliyi metafizik ryalara srkleyen bu sosyal gerek. Ormanlar hl esrarl bir uultu ile rpermede. Belli ki rzgrn arabas geeli ok olmam. Ama her kede bir tekke, bir zaviye. Aa kovuklarnda, henz tandklar bu dnyadan el etek eken zahitler. Neden dnyaya geldik? lm ne? Aclardan nasl kurtulabiliriz? te ormanlarda okunan bu Gizli Derslerin cevap vermeye alt sorular. Artk Hint dncesi adak doktrininden syrlarak metafizik dnceye ulamtr. Adak trenlerinin geleneksel rol inkr edilemez ama nemli olan, insanla kinat arasndaki m nasebeti n plana karan bilgidir. nsann kaderi ve hayatn manas ili ilgili yeni mefhumlara dayanan bu felsef anlay, Upaniadlarda devaml olarak kendini hissettirir. 113 Hindin kitab- mukaddesidir Upaniadlar. Ama kalabala seslenen bir kitap deil. Sayfalarnda imanla inkr kucaklar. Vedalarn sonuncusudurlar gya, yine de en aziz inanlarla alay etmekten ekinmezler: Birbirinin kuyruunu tutan bir alay ite benzer rahipler, dindarca bir eda ile haykrrlar: yemek istiyoruz, imek istiyoruz. Bir baka Upaniada gre: Ne Tanr var, ne cennet, ne cehennem. Vedalar da, Upaniadlar da kendini beenmi deliler uydurmu. Gerekte Vinu ile kpek arasnda hibir fark yok. Upaniadlarda ad geen bilgelerden biri, otuz yl byk Tanr Pracapati ile beraber yaam, benliin lmszlkten nasl kurtulacan, nasl aclardan syrlacam renmi. Ama dnyaya dnnce, ileden, ibadetten szedeceine, tam tersini tlemeye balam: yaarken mutlulua eren, bann aresine bakan, her iki dnyada bahtiyar olur. Bu kadar cesur, bylesine inkrc dnceleri kucaklayan bir kitap, nasl mukaddes saylm? Birok aratrclara gre, Upaniadlar, Katriyalarn (sava kast), Brahman yobazlna kar duyduu isyan bayraklatrr. Ama saltanatnn sarsldm gren medrese, bu devrimci grleri benimsemekte tereddt etmemi. Zaten Vedalarm muhatab baka, Upaniadlarnki baka. br dinlerde grlmeyen bir zellik var Hint dininde. Ye tikin insanla ocuun dini birbirinden farkl. Aydnla sokaktaki adamn inanlar ayn olabilir mi? teki dinlerin byk hatas, bu gerei anlayamamalarnda diyor Max Mller. Evet hi kimse toplum iindeki grevlerini yerine getirip ormana ekilmeden Upaniadlar okuyamaz. Bunun iin mutlaka bir hocaya ihtiya var. Kyle ilgisi kalmayacak insann, ihtiraslarndan syrlm olacak. Frtna dinmeli ki, deniz, gnein m btn ihtiamyla aksettirebilsin. Fethedilecek tek lke var: kendin. Baklarn i dnyaya evir, vehimle rinden soyun. 114 Upaniadlar tasavvufun ana kaynaklarndan biri. Dara kuha gre, Kuranda ad geen gizli kitaplardr bunlar. Ekber ahn torunu, Kuran kadar kutsal sayd o byk eseri Farsaya evirtmeseydi, Avrupa, Asya irfann ok daha ge tanyacakt. Gerekten de Anquetil-Duperronun Bat k tphanesine armaan ettii Upaniadlar, bu Farsa nshann tercmesidir. Schopenhauer gibi, iltifatlarnda pek de cmert olmayan bir filozof, hibir kitap ruhumuzu Upaniadlar kadar yk- seltemez. Hayatmn aclarn onlarla avuttum, lrken de onlar beni teselli edecek diyor. William Jonesa gre, Fisagorla Eflatun, en yce dn celerini Hint bilgelerinden, Upaniadlardan almlar. Muhakkak olan u ki Hintle Yunan felsefeleri arasndaki benzerlik, insan hayretten donduracak kadar byk (Max Mller). Felsefe tarihisi Victor Cousine, Dou felsefesi karsnda boyunemek ve soyumuzun beii olan Asyay en yksek dncenin vatan saymak zorundayz dedirten de Upaniadlar. * * * En eski Upaniadlar Brahmanalar dnemine, yani l.. 1000le 500 yllar arasna kadar kyor. Budizmden eser yok henz. Hem kullandklar dil, hem adak trenlerini ele alan blmleri dolaysyla, dnemin Upaniadlaryla Brahmanalar arasnda bir yaknlk var. Bu en eski Upaniadlar arasnda Brihadaranyaka-Upaniad ile Kena-Upaniad sayabiliriz. Daha sonraki dnemlere ait ikinci bir grup Upaniadlar var ki, artk bunlarn Brahmanalarla bir ilgisi yok, ne ekil olarak, ne muhteva olarak. ou Budadan sonra yazlm. Mesela Kathaka-Upaniad, budizmi eletiriyor. Bu ikinci grupta yeralan en dikkate deer Upaniadlardan biri de 115 Svetavatara-Upaniad. Upaniadlar deiik dnrlerin deiik dnemlerde yazm olduklar metinler. Eserin btnnde bir devamllk yok, birbiriyle ilgisiz konular ou zaman arka arkaya sralan m. Hintliler Upaniadlara Vedanta da derler, yani Vedalarn sonu; zira Upaniadlar Vedalarm arkasna ilve edilmi metinlerdir. Sonralar Vedanta Upaniadlara balanan metafizik d ncelerin yorumunda Vedalarm niha gayesi manasna da kullanlr. Samsara Upaniadlarda karmza kan ilk yenilik Ruhlarn G. Samsara ok eski halk geleneklerinden szm Upaniadlara, sonra Hindin temel inanlarndan biri olmu, Yunan d ncesini damgalam, oradan eitli lkelere atlam. Aman bir vcudu partal bir libas gibi terk edip, yeni bir tenle kaynaan ruh... Bize tuhaf gelen bir inan bu. Ama Galyal khinlerden zamanmzn birok kavimlerine kadar milyonlarca insan iin tabinin tabisi: Hibir felsef dnce zaman ve meknda bu kadar yaylamam. Spino- zann, Lessingin sempati ile karlad, adeta benimsedii bir inan. Sar, akmak. Samsara, ezel ak... Bat dncesi iin, insan mr ile sona eren olu, Hintli iin snrsz. Samsara sonsuza uzanan bir zincir. Her halkadan yalnz bir defa geilir. Her halka tekilerden farkl. Yaadmz hayat, hayatn sonsuz ekillerinden bir tanesi. Ne lm var, ne lmszlk. Ruh, ezel. Demek ki hayat facias mezarmza atlan birka krek toprakla sona ermiyor. Bitip tkenmeyen bir ile, mrmz. Keke ezel varlk kalptan kalba girmese, kiilemese, uur olmasayd. Aclarn kayna: canlarn canandan ayrl, 116 oal, bln. Zerre btnle kaynamcaya kadar, aclarmz sona ermeyecek. Her gn yeni bir vcutta mekn tutacaz. Kh bir mabetten bir kulbeye, kh bir kulbeden bir mabede; kh bir veli olacaz, kh bir kpek. Bu sonsuz gte ura yacamz duraklar tayin eden kim? Ne? insan lnce sesi atee, soluu rzgra, akl aya, atman (z) etere (esire), sa otlara karr. Peki insann kendisi nerde? Elini ver dostum, bu srr ancak sana aklayabilirim. Yacnavalkiya ile arkada bir keye ekilip konutular. Amelden szediyorlard. nce Amel Demek ektiimiz aclarn tek sorumlusu: biziz. Huzur bir tesadf deil, bir mkfat. Benlik dediimiz heykeli, daha nceki doularda kendimiz yonttuk. Rastgelelik yok kinatta. Yaptmz her hareket, gelecek hayatlarmzn kaderini izmekte. insana bu kadar geni bir sorumluluk ykleyen baka bir inan tanmyoruz. Batnn soyaekim nazariyesinden ok daha kucaklayc, ok daha sert bir determinizm bu. nce Amel, sonra Varlk. Ortaa skolastiinin iddia ettii gibi, nce Varlk, sonra Amel deil. Zek kendi kendini yaratan bir aba. Karman: Cihanmul adalet. Bu inan yalnz Vedanta ahlknn deil, Budizmin de kemer ta. Hindin er meselesine getirdii zm aydnlk... ve insanca. Tanry ktlemeden, dnyadaki ktlkleri izah etmek ancak Karman ile mmkn. Madem ki felaketlerimizin kayna daha nceki doular mzda ilenen gnahlar; niin ve kime isyan edeceiz? Ac ekmek: eski bir borcu demek ve mutlu bir gelecei hazr lamak. Bugn yapan: dn. Ama yarma kar tamamen hrz. Yarn, bizim dokuduumuz bir kuma. Ne var ki insanlk bir btn. Soyumuzun iledii gnah 117 lardan da sorumluyuz bu anlaya gre. Hepimiz Tekin trl tecellileri deil miyiz? Amel, bir gergef; iplii arzu (Kama). Mutluluk iin fazilet yetmez, arzulardan da syrlmalyz. Bu aclar gayyasndan kurtulmadka hkmdar olmuuz, parya olmuuz, ne fark var? Hayr da, er de zincir. Biri hafif, teki ar. Ama: btn zincirleri krmak. Susuz bir kuyuya den kurbaa gibi kvranmak istemiyorsak, yeniden dou zincirlerini krmalyz. Korkun olan lm deil, srekli doularmz. Zerre btne karmal ki hasret dinsin. Bizi hayat denen ezel cehennemden yalnz Bilgi (cnana) kurtarabilir. Birlik srrndan habersiz olanlar, yerini bilmedikleri bir hzineyi arayan krlere ben zerler. Atman-Brahman srrna erenlerse her trl kaygdan, her trl kukudan azat olur. Atmanla kaynaan, ryasz bir uykunun huzuruna kavumu, okluktan Teklike ykselmi, dertlerden kurtulmutur. Nedir bu Atman-Brahman? Vahdet-i Vcut telerin tesidir, Brahman, ycelerin ycesi. Tanrlar yaratan O. Balangta yalnz O vard. Her yerde O, her eyde O. Adlar deiik, kalplar ayr, cevher tek: Brahman. Gre meyiz, duyamayz, kavrayamayz Brahman. Beyin snrl, Brahman usuz bucaksz. Btn sar m Paraya? Brahman ne O dur, ne Bu. Ama Brahmann dnda baka bir Kinat da var: medleri, cezirleri, frtnalaryla benliimiz: Atman. Atman zerreden kk, Atman evrenden yce. Vcut bir araba, sahibi: Atman. Akl: arabac. Koumlar: idrak. Duyumlar: at. drak du yumlardan, akl idrakten, Atman akldan stn. Ayn aata iki ku... Tyleri prl prl ikisinin de. Biri meyvesini yer aacn, teki hareketsiz huzur iinde. Bu aa kiiliimiz. Kularn ilki vehimler leminde bocalayan Ben... kincisi zamann ve meknn tesinde, deimeyen Ben: Atman. 118 Gerekte ku tek. Atman iin ne doum var, ne lm. Hem kprdar, hem kprdamaz. Hem uzak, hem yakn. Hem her eyin iinde, hem de her eyin dnda. Btn varlklarda Onu, Onda btn varlklar gren pheden azat olur. Tabiat: bir vehim. Bu vehmi yaratan ulu Tanr. Onun zerreleri uuur dnyada, zaman zaman. D dnya, ldeki serap gibi... Gzle g rrsn ama, gerekte yok. Susuzluunu arttrr sadece, gi dermez. Karanlkta ylan sandn, aydnlkta bir ip. Korkun da, kaygn da bir vehim: Maya. Testi toprak, dalga su, bilezik, altn, kinat Ben... Tanrlar yokolduktan sonra Ben varolacam. Dnen kavrayamaz Atman, dnmeyen kavrar. Anlayan anlayamaz, anlamayan anlar. Bilgeye Atman nedir diye sorarlar. Cevap vermez. Israr edilince, syledim ama, anlayamadm, Atman skuttur, der. Gne onun buyruu ile doar, rzgr onun buyruu ile eser. Agni de, Indra da, Yama da onun buyruu ile dolar. D dnya, i dnya... Bu ikilik bilgisizliimizden doan bir kuruntu. Varlk tek: Atman-Brahman. Hegeli hatrlatan bir diyalektik. Atman, tez. Brahman, antitez. Atman-Brahman, yani tek varlk, mutlak varlk, sentez. Gkte bir tek ay var. Ama sularda aksi sonsuz. Her testinin suyunda baka bir ay. O testilerden biri de sensin. Ateten fkran kvlcmlar gibi, tek cevherden fkrm btn var lklar, Atman: bir rmcek, dnya: rd a. Her meyvede tohum, her canlda Atman var. Sevgilide bizi eken o. ocuumuz ondan bir zerre diye aziz. Onu, beni, onlar deil, btn varlklar kucaklamal sevgin. Btn varlklar, yani Tanny. Brahman Atmann dnda arayan terk eder Brahman. Tanrlar Atmanm dnda arayan terk eder Tanrlar. Btn Atmann dnda arayan terk eder Btn. Atman Brahmandr, dnyalardr. Tanrlardr, ki 119 nattr. Atman-Brahmana snm kinat, yuvalarna snan kular gibi. Yacnavalkiyaya ka Tanr var diye sordular. Vedalarda ad geen ka Tanr varsa, dedi, ben diyeyim bin, siz deyin yz . -Ama tam say ne? -Otuz . -Doru, ama tam says? Alt. -Doru, ama ka Tanr var? -ki. phesiz, ama ka Tanr var? -Bir buuk. -Doru, ama tam says ne? -Bir tek. Kitaplar bilgelikte ilk basamak. Adak, ibadet, dua... birer kayk. Kar yakaya geer gemez, kay brak. Gerek bil geliin yolu : marifet (cnana), riyazet, vuslat. Kurtulu (Moksa) kesretten vahdete dn. rmaklar nasl denize koar, nasl adlarndan, kalplarndan syrlp denize karrsa, bilge de adndan, kalbndan kurtulup Tanrya komal, erimeli onun iinde. Tanr nedir? diye soruyorsun. Tanr ensin: Tat Tvamasi. Marifetler marifeti, bu incelii kavramak. Canla canan ayran perde bu marifet sayesinde ortadan kalkar, insan btn arzulardan soyunur, kinatn ezel ahengine karr, ryasz bir uykunun sonsuz huzuruna erer. Artk ne Samsara kalr, ne Karman. Upaniadlar anda Moksa ile alay eden dnrler de km. Ruh, kaderin oyuncadr, Kayapaya gre... yilik yapmsn, ktlk yapmsn deeri yok. Kasakambaline sorarsanz, insan dediin toprak, su, ate, hava. Deliler de, bilgeler de bir avu toprak olur lmden sonra. (Bkz. Semeler: Upaniadlardan Birka Damla, s. 319) * it * Hindi yalnz mistisizmin, yalnz sisli dncelerin vatan sananlar Will Durant dinlesinler: Budann delikanllk alarnda sokaklar, evler ve orman tartmalarla nlyordu: ateizmin, maddeciliin muzaffer olduu felsef tartmalar. Son Upaniadlarla budizmin en eski metinlerinde bu tartmalarn yanklar ile sk sk kar 120 larz. mez bulmak veya karlarna kacak hasmlarla cebellemek iin ehir ehir dolaan gezici bir sofistler snf bile var. Paribacaka (yolcu) deniyor bunlara. Kimi mantk retiyor, mantk, yani dilediimizi ispatlama sanat, kimi Tanrnn yokluunu, faziletin boluunu iln ediyor. Bu klkrk yaran konumaclar byk bir dinleyici kalabal da buluyorlar. Hkmdarlar tartmalar ilgi ile dinliyor, armaanlar datyor. Her dncenin alayp tat, trl felsefe sistemlerinin ortaya kt artc bir a. Bu pheci dnrlerin eserleri kaybolmu. Onlar ra kiplerinin yazd hicivlerden tanyoruz. Ad bize kadar gelen en eski pheci: Brihaspati. te elimizdeki tek iiri: Ne cennet var, ne lmden sonra kurtulu... Ruh yok, ahret yok, kastlar palavra... Veda, bilgeliin yolu, tvbe, is tifar... hepsi de tek ie yarar bunlarn: eblehlerin, idilerin karnn doyurmaya... Toprak olan vcut nasl dnyaya gelir tekrar? Bir glge mi br dnyaya giden? Neler de uydurmu rahipler: trenler yapacakmz ller iin, kurbanlar kese cekmiiz! Ne yapsnlar onlar da geinecek! Keyfine bak! Kendini hibir zevkten mahrum etme. Brihaspatinin bu talamalarndan btn bir felsefe mektebi domu. Kurucularndan birinin adn tayan arvakas, materyalist bir mektep: Gerei ancak duyularmzla tan yabiliriz. Tabiat olaylarn Tanrlarla, eytanlarla aklayanlar aptal. Vcut bir atomlar yn, beyin dnen bir madde. Gren, iiten, duyan: vcut. Ruh, kuruntu; Atman, hayal. Din ya bir sapt, ya bir dalavere. Onsuz yapamazmz! Kt bir alkanlk bu sadece. Ahlkn kayna tabiat ve toplumdaki anlamalar. Ne iyilik umurunda tabiatn, ne ktlk.. Gne, evliyalar da, ekiyalar da aydnlatr... arvakaslarn bu devrimci grleri ile Vedalar ve Upa niadlar a sona eriyordu. Brahmanlarn nfuzu sarslmt artk. Yeni bir dine ihtiya vard. Ama maddeci akmlar o kadar yaylm, ylesine benimsenmiti ki vedalara olan inancn yerini tutacak dinlerin ikisi de ister istemez Tanrsz inanlar olacak, ikisi de adak trenlerine ve mevcut teolojiye bir tepki olarak doacaktr. Nitekim cainizm ve budizm hint tarihinin yepyeni bir dnemini balatrlar.52 SUTRALAR (AHLAK VE HUKUK) Upaniadlar, gelenein duvarlarnda alan ilk gedik. phe, inkr... ve sonra iki Tanrsz din: Budizm ve Cainizm. Sutralar bu yeni devrenin Brahmanalar. Ama: kalabal bir alkanlk a ile kuatmak, adak savunmak ve yeni inanlarla savamak. Trenleri kalplatran bu el kitaplarnn slubu mermere yazlacak gibi veciz. Ezberlenmeleri kolay, okunmalar skc. Umumiyetle fiilsiz cmleler, yalnz isim / ve sfat. Cmleden bir heceyi karabilmek, yazar erkek evlad olmuasna sevindirir. Sutralar Vedalara dayanr, onlarn bir parasdr. Ayrca, dilbilgisini, fonetii, etimolojiyi, astronomiyi ele alan, Vedalara bal baka metinler de var, bunlara Vedanga deniyor. Sutralar Vedanganm en nemli kolu, dilbilgisi de. O da, teki dallar gibi, dinin emrinde gelimi. Vedalar anlamak ve hatasz uygulamak iin Vedalar dilini ok iyi bilmek art, ufak bir yurgu hatas, duann sonucunu aleyhe evirebilir. ok titiz, ok dikkatli olmak gerek. Bunun iin rahipler nce fonetii kurarlar. iksann Pratiakiyas bu ilmin en eski aheseri. Vedalarda geen kelimeleri, anlamlarna gre sralayan Nigantular da, dilbilgisinin bir baka blm. Bu eserlerde, g kelimelerin yanma eanlamlar yazlr. Mesel topran 52 Durant (Will), Histoire de la Civilisation, Notre Heritage Oriental I I (Medeniyet Tarihi, Doudan Gelen Miras), Editions Rencontre, Lausanne, 1962, Cilt 2, s. 179-182. 122 yirmi bir, yrmek fiilinin yz yirmi iki eanlam var. Dili ilk defa olarak felsef bir incelemeye tbi tutma erefi ise Paniniye ait. Eski Hintenin, yani Sanskritenin, bize kadar gelen ilk ve en kusursuz grameri bu zatn. l.. 5. veya 4. yzylda yaam olan Paniniden sonra iki byk gramerci daha yetimi. Biri l.. 3. yzylda yaam, dieri 2.: Kat- yayana ile Palancali. Hintliler dilbilgisine o kadar nem vermiler ki, Panininin sutralarm, stada Tanr ivann yazdrdna inanmlar ve bu gramercinin eserlerini Vedangaya dahil etmiler. Hint, dilbilgisi alannda Eski Yunandan ok daha ileri, hatta 18. yzyln sonlarna kadarki Avrupadan bile stn. Evet, Sutralar Vedalara dayanr, ama onlar gibi Tanrsal deildirler. lk Sutralarla sonuncular arasnda bin yllk bir zaman var: l.. 500-l.S. 500. Bu edeb trn en ok gelitii a, Budanm lm ile (l.. 484) Morya hanedannn tahta k (l.. 322) arasnda geen yz altm iki yl. Kastlar bu devirde dondurulur. Aryallarla yerliler kaynam, eitli devletler kurulmu, Hintli, hli ile olduu kadar mazisi ile de ilgi lenmeye balamtr. rota-Sutralarn konusu byk adaklar. Grihya- Sutralarn ev ibadetleri. Ortodoks Hintlinin hayatn Grihyalardan reniyoruz; doumdan lme kadar, eitli dualar, eitli trenlerle evrelenen bir hayat bu. Hint hukukunun ilk belgeleri olan Darma Sutralar Vedalar ann yar hukuk, yar din metinleridir. Darma eriat, kanun, kural demek, Darmalar hukuk ve din bakmndan Hintlilerin bal bulunduklar kaideler. Darma-Sutralar, daha sonra Darma-astra eklini alr. Bunlar da Sutralara balarlar. En eskileri Manu Kanunlar. Bazen bir muaeret bilgisi kitabn andrr Darmalar. Btn kurallarnda din kayglar sezilir. 123 Kiinin her hareketi nceden dzenlenmi, deerlendiril mitir. Darmalar, evlenme treni ile balar ok defa... sonra doum, stten kesme vs. Darmalarn ileri srd ahlak btn ve cihanmul deil, bir kast ahlak. Hintte herkes kastnn damgasn tar. Her kastn kendine gre bir haram-helal dnyas var. Hayat tehlikelerle dolu, klavuzsuz dolamaya gelmez. Bu klavuz Darma-astra. Kendimizi bulmak iin kendimizden uzaklamal, toplum iinde erimeliyiz. Kastn faziletleri kendi faziletlerimiz. ahsiyetimizin bir paras kast, daha nceki hayatlarmzn bir sonucu. An bir halka. Bu oyun biz domadan nce balam, rolmz semek elimizde deil. Hner bize den rol baar ile oynamak. Herkesin Darmas baka. Evli kadn mcessem namus olmal, fahie tepeden trnaa fahie. Annenin devi ocuk yapmak ve kocasna hizmet etmek. Koca Tanrlarn temsilcisi. Onun da devi atalarna ve kastnn Tanrlarna hizmet. Her meslein bir Tanrs var. Mesela aydnlarn Tanrs: Sarasvati Vak (Irmaklar gibi akan sz). Kama, fahielerin Tanrs. Domak, Tanr tarafndan hizmete arlmak. Herkes kendi Darmasm yaayacak. Gne iekleri kurutur, ay ebnemle canlandrr onlar. Varlklar da birbiri ile atr grnr ama, her varlk baka bir varln yaptn tamamlar. Gece, gndz bir tezat deil, bir ahenk. Kastlarla meslekler kinattaki bu dzenin beer planndaki akisleri. Darma destek demek. Kiiyi de, toplumu da ayakta tutan o. Kinat devam ettike Darma da varolacak. Darma: beer cevherin zaman iinde tecellisi, cihanmul adalet. Upaniadlar dnyay anlamak isteyen insan zeksnn uurlu hamleleri idi. Bu mecellelerin gayesi ise atmalar nlemek, hayatn akna dizgin vurmak, dzeni ebedletirmek. (Bkz. Semeler: Sutralardan Birka Parlt, s. 323) 124 Trimurti: Hindin Byk Tanrs53 Destanlarla Hindin dnce tarihinde yepyeni bir sayfa alr: enduizm. Eski Tanrlar ihtiamlarn kaybederler. ndramn tahtna Brahma kurulur, sonra o da silikleir yava yava. Altn dada bir lots var, barnda Tanrsal gen. Var lklarn balangc ve kayna O. Bu genden lingam ykselir: ezel Tanr ve ezel Tanrinm orta lingam, lingam: hayat aac. Bu aacn kabuu vardr: ilki Brahma, ortadaki kabuk Vinu, iteki iva. Tanrlar aatan ayrldlar, gende yalnz ivann bekilik yapt sap kald. BRAHMA Vedalardaki lmszlerin belli bir kiilikleri yok. Hepsi de ryadaki ekiller gibi kaypak. Bir bakarsnz Varuna lndra olur, lndra Agni. En byk Tanr o anda kendisine yalvarlan Tanrdr. 53 nceki basklarda Notlarda yeralan bu blm metinle kaynatrarak buraya yerletirdik. 125 Hintlinin geni muhayyelesi, ok gemeden, grnen g nein arkasnda manev bir yaratc sezer: balangta yalnz Saf Varlk vard, belirsiz ve ekilsiz, dnyay Onun dncesi yaratt. Bu varlk kimdi? Rahipler yzyllar sonra ona bir ad bulabildiler, Veda Tanrlarnn en soyutu, kurban srasnda okunan dua, Brahman idi. Brahman en byk Tanr yaptlar. Onlar iin dua, herhangi bir Tanrya yalvarp yakartan ok, tabiata ferman dinleten kutsal bir kuvvetti. Brahmann zaferi, ruhun madde zerindeki zaferidir. Dua rahipler kastnn bir imtiyaz idi, onu tanrlatrmak, kastn kendi kendini Tanrlatrmas demekti. Brahma ile ilk defa Manu Kanunlarnda karlarz: nce karanla gmlyd evren, grnmyordu, sezilmiyordu, kavranmyordu, uyuyordu sanki. Kendinden varolan Rab evreni aydnlatt. Varlndan varlklar fkrtmay dnd Brahma. Brahma henz tek gerek. Gizli ad: Om. Filozoflar dilinde: Tat. Brahma uyuyunca varlklar yokolur, uyannca, yeni varlklarla donanr evren. Brahma drt yzl olarak gsterilir. Ya bir kuuya biner, ya bir tavusa ya da bir lots yapranda dinlenir. Kars Sa- rasvati, sakin bir minerva: mzik, iir, felsefe Tannas. Sanskrit yazsn O icat etmi. Bir eliyle kocasna iek uzatr, teki elinde palmiye yapraklarndan bir kitap. Bazen bir lotse kurulup vina alar. J ean Lahoru54 dinleyelim: 54 J ean Lahor takma adm kullanan Fransz hekim ve air. Asl ad Henry Cazalis (1840-1909). Dou dncesi ve karamsarl etkisinde, ok ssl bir tarzda, her eyin hiliini anlatt I llusions" (Hayal) adl en dikkate deer iir der lemesini J ean Lahor takma adyla yaymlad (Meydan Larousse, Cazalis maddesi). Buradaki iirler bu eserden alnmadr. Dier iir kitaplarnn yansra Lahor, Hindistann en byk dini ve felsefi eserlerini inceledii Histoire de la Litttrature Hindoue (Hint Edebiyat Tarihi, 1888) adl bir edebiyat tarihi kitab da kaleme almtr. 126 BRAHMA Ben her eyin barndan fkrd Kaynak, Ben her eyin barnda kaybolduu Umman... Ben Erkek, ben Dii, ben Kadim, Ben binbir ehreli Tanr: Brahma, Ben Kinat oynatan Vehim. Sonsuz ruhum, varlklarn ota, Atalarn ataym, atam yok, Tanrlar barmda doar, barmda lr. Kanmda ilk afaklar kzllatran, Ne geceler vard henz, ne afaklar. Gemi benim, imdiki An ben, Gelecek ben, Her ey bende doar, bana dner, Ben btn canllarm, ben btn ller. Size Varlk gibi grnr ama, Ryamn yaratt o saysz dnyalar, Gecelerimi aydnlatan birer imek, Geici birer parlt, kaybolan birer hayalet. Neden bu kadar yalan, diye soracaksnz. Ruhum ryalara muhtat, birer yldzd bu ryalar, , Gaml sonsuzluumu ieklendiren, lmszln dehetini gideren birer yldz. Henz Vinu ile ivadan eser yoktur, ama onlar sahneye ktktan sonra Brahma gzden der. Artk O, sadece var lklarn anas, dl yata, ilk bakire, ilk kadndr. Evren ya ratlm, Brahmann rol sona ermitir, tahtna byk olu Vinu kurulur. VNU Vedalar ann Vinusu btn kinata ileyen Ikt (Vi), admda dolayordu evreni. 127 Enduizm kiilii bir hayli silik olan bu gne Tanrsn ululatrd, Hindin en sevilen Tanrs oldu Vinu. Mritleri lacivert olarak tasarlar onu. Elbisesi sandr. Kartal Carudaya biner. Onun da, Brahma gibi, drt kolu var. Biriyle grz tutar, tekileriyle kurs, sedef boru, lots. Saltanat srd gk altndandr, saray mcevherlerden. Taht beyaz lotslerdir, Vinunun. Sanda kars Lakmi yeralr. Gzellik, ak, mutluluk, servet Tanras Lakmi, denizin alkanmasndan domu. Bir ad da Sri. Douuyla Vens hatrlatr, adyla Seresi. Vinunun eitli sfatlar var: Savayambu (kendiliinden varolan), Ananta (sonsuz), Hari (kendine balayan, eken), Mukunta (kurtarc), Madhava (baldan), Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn kayna ve barna). Kinat yokolur, yeniden yaratlr, yeniden yokolur. Vinu dinlenir arada. Sulara uzanr, Ejder eanm yelpaze biiminde yedi ba, Vinunun stnde bir ardak. Vinu lmemitir, yeni evrenler yaratacak. Vinu kh dinlenir, kh alr. Her devre milyonlarca yl srebilir, ama byk bir dzenle kovalar birbirini. Hint, Tanrmn soluk alp verii sayar bu devreleri. Kinatn her yaratlnda Vinu yeniden topraa iner. Avatar: ini. Vinunun belli bal on avatar var: Balk avatar, eski bir tufan geleneini aksettirir. Manunun gemisine klavuzluk eden balk Vinudur, altn pullu ve tek boynuzlu, alamet bir balk. Ejder Vasukiyi halat gibi kullanan Manu, gemisini baln boynuzuna balar. nsanlar, hayvanlar, bitkiler bylece yokolmaktan kurtulur. Yaban domuzu vatannda, sular altnda kalan topra ifritler ele geirmi. Vinu yaban domuzu olup sulara dalar, ifriti ldrr ve topra boynuzu ile su yzne karr. Kaplumbaa avatanda, lmszlk iksirine kavumak iin Tanrlarla Asuralar elele verip st denizini alkalarlar. 128 omak diye kullanlan Mandara da topran derinliklerine kadar inmesin diye Vinu kaplumbaa heyetinde belirir ve daa dayanaklk eder. Hazretin btn avatarlarm saymaya lzum yok: Cce, aslan vs. Ama Vinunun en sevimli, en insanca avatar Krina. Krina, Mathurada dnyaya gelir. Annesi, Devaki; days, hkmdar Kamsa. Bir khin, yeeni tarafndan ldrleceini haber vermi Kamsaya... Krina daysnn errinden bir hileyle kurtarlr. Yavruyu bir oban kzyla deitirirler. Krinann ocukluu obanlar arasnda geer. Arabalar devirir, aalar kknden sker, ejderlerle greir. ndraya bile oyun oynar. Aman efendim, der obanlara, ndraya neden adaklar su nuyorsunuz? Yamur onun deil, dan armaan. Srlerinizi besleyen: da. Ve daa karak da benim diye barr, armaanlarnz bana sunun. ndra kprr, alayanlar boaltr gkten. Krina koca da yedi gn yedi gece emsiye gibi havada tutar, dostlarn boulmaktan kurtarr. Yllar geer Krina delikanl olur... Bir gn kahkahalar duyar. Yamuna Irmana yaklanca bir de ne grsn? rlplak oban kzlar sularda oynap ykanmyor mu! Elbiselerini yklendii gibi yakndaki bir aaca trmanr. Kyda entarilerini bulamayan kzcazlar neye uradklarn arrlar. Gzleri aaca taklnca telalar bir kat daha artar. Tekrar suya dalar, uzaktan yalvarrlar Krinaya. Hazret, yama yok, der, teker teker gelip karmda elpene divan durmadka elbiselerinizi vermem. Daha ne maceralar var Krinann. Orman kaval ile nlar nlamaz, oban kzlar ilerini glerini brakp Krinann peine derler. Delikanl arada bir kr onlara, yuvanza dnn der. Ama kurtulu bendedir demeyi de ihmal et mez. Hindin Neideler Neidesi Gita-Govenda da onun. So nunda oban kzlarndan ayrlr Krina, Mathuraya dner. i 29 Days Kamsann errinden kurtarr insanlar. Milyonlarca mridi olan bu apkn, bu uar Tanr Bhagavad-Gitada Tannlar Tanns olarak kar karmza, beklenmedik bir ululuk kazanr. Baz yazarlar, Krinay sann ilk rnei sayar. Onlara gre, Tevratla ncil bu eski Dravit Tanrsn genletirmi sadece. Onu yeni bir din kurucusu, bir peygamber olarak gsterenler de var: tima ehramn zirvesiyle alt tabaka arasnda derin bir uurum vard diyor Schure, bir yanda Brahmanlarm yksek kltr, tede en kaba inanlara bal halk. Kuzeyle Gney iki ayr dnya. Himalayann barnda Brahma ile vuslat halinde yaayan marur ermiler; gneyde ivaya bel balayan kalabalk. Uurum nasl doldurulacak, Brahma ile iva nasl uzlaabilecekti? Bu muammay zrtek Himalayal bir ermie, Krinaya nasip oldu. Kendisinden sonra gelenler, ermiin adn, kurduu mezhebin Tanrsyla kaynatrdlar. Hintliyi sonsuzlua balayan, kalbini rikkatle, sevgiyle, ryayla dolduran Krinadr. Hayat btn ynleriyle sevilmeye deer, bu yeni dine gre... Artk tima snflardan her birinin kendi ihtiyalarn karlayan bir Tanrs vard. Boynunda insan kellelerinden bir gerdanlk tayan o korkun iva ile yce Brahma arasnda bir kpr atlm oluyordu. Milyonlarn acsn dindirdi Krina. Onlara byk mjdeler getirdi. Kartal Carudanm srtnda, gkten topraa inen, kh ermi, kh bilge klna brnen Vinu, ivann yapt ktlkleri dzeltecekti. Krinann getirdii byk bir yenilik de kadn Tanrla- trmasdr. byk Tanr birer arkadaa kavutular. Ak Himalaya doruklarndan, alev alev yanan ovalara byl bir rayiha gibi indi.55 55 Schurc (Edouard), devolution Divine (Tannlar Geidi), Pcrri, Paris, 1012, s. 119 v.d. 1.30 Vinunun bir avatar da Rama avatar. Rama avatarnda Valmikinin yaratt kahraman, ada Hintli iin de en mkemmel insan rneidir. Ramanm daima iyiliin emrindeki bar yiitlii, vazifelerine candan ball, incelii, ililii, anlay, baba sevgisi, eine gsterdii efkat, btn tabiatla hemhal oluu... zamann silemeyecei, glgeleyemeyecei kadar gzel vasflardr (Sylvian Levi). mitsizlie kaplmayalm. Vnunun son avatan deil Rama. Tanr, Kalkin ad ile yaknda bir daha tecelli edecek, hainler cezalarn bulacaklar. At bal bir dev olarak zuhur edecek Vinu. O belirdikten sonra her ey dzelecek. VA Btn tezatlar ahenkletiren bir Tanr, hem zaman gibi ykc, hem anne kadar mfik. Mutluluk da o kaynaktan fkrr, aclar da. iva, hazlara aldr etmeyen ezel! bir ileke, ama, mritlerinin gznde zrriyet Tanrs. iva hortlaklarn, ifritlerin piri. Geceleri mezarlklarda hora teper, ama hayat feragatlerle rl. amayalm. lm hayata, hayat lme alan birer kap. Tann kinat raksederek yaratm, raksederek ykm. Tekrar yaratm raksederek. ivaclk bizi ne karamsarla srkler, ne aylakla. Coun, Evrenle kaynan, varlklarn bitip tkenmeyen raksna ayak uydurun diyen bir felsefe. Evet ivamn bir ad da Nata Raca (Dans Racas). Hint sanats onu alev saakl bir hale ile evreler. Bu hale: Kosmos. Gnn birinde, doru yoldan ayrlan on bin riiyi ziyarete gitmi hazret. Riiler onu lanetlerle karlam. Beddua kr etmeyince, korkun bir kaplan saldrtmlar Tanrya. iva kaplann derisini kk parmayla yzp ipek bir al gibi atm omuzlarna. Riiler korkun bir ylan halketmiler. iva elenk gibi boynuna asm ejderi. Sonra elinde grz, bir kara 131 cce belirmi. iva ccenin srtna basp raksa balam. Birden gk alm, Tanrlar bu harikulade raksa alk tutmular. Riiler de kendinden geip ivanm kutsal ayaklarna kapanm. Tanrnn srtndaki post, bu maceradan kalma. lmszlk iksirini karmak iin, Tanrlarla Asuralar elele vermi. Mandara da omak, ejder Vasuki bu oma dn drecek halat. Ama ok gemeden seller gibi zehir boanm ejderin azndan. Bir zehir ki nereye, neye dokunsa kl ediyor. iva, evren yokolmasn diye o zehir rman bir solukta imi. Grtla yanm. ivaya mor hanereli (Nilanakta) denii bundan. Gkten topraa boanrken, kinat tuzla buz etmesin diye, iva salarna hapsetmi Ganj; yedi rmaa ayrdktan sonra usulca topraa boaltm. Parvati ivaya k olmu. Ama hazret ylesine dalm ki ileye, karsnda diz ken gen kzn farknda bile deil. Tanrlar acm, Kamay yollamlar. Ak Tanrs yayn gerip okunu ataca srada ivanm gznden alevler fkrm. Yakp kl etmi Ak. Parvati ne yapsn? O da ileye ekilmi. Gnler, aylar gemi. Bir gn gen bir zahit belirmi karsnda Senin kadar gzel bir kz dnyadan el etek ekmemeli demi. Parvati keii paylamaya hazrlanrken bir de ne grsn? Karsndaki iva deil mi? Tannnm evlenme teklifini bir artla kabul etmi: nce Kama hayata kavuacak. ivann kars Himalayanm kz Parvati. Binbir ad var bu Tanranm: Uma (nazl), Beravi (korkun), Sati (vefakr e), Gori (parlak), Kali (siyah), Durga (yaman)... Parvati gzeller gzeli. Kocasnn yanndan ayrlmaz. Kh aktan konuurlar, kh felsefeden. Ama bu nazl, bu ince, bu uysal kadn ifritleri yoketmek iin korkunlaverir. Durga olur, Tanrlar tahtndan indiren bir ifriti tek bana yok eder. Kali olur, kasp kavurur ortal. Kali, Hindin en ok saylan Tanrlarndan biri. Mritleri 13 2 siyah anaderler ona. ilekeler Tannsnm vefakr ei, ifritler ordusunun babuu Raktavicayla bu isim altnda arpr. Kali ifriti yaralar, ama, dklen her damla kandan bin ifrit doar. Kali ifriti haklamak iin onun btn kann ier. Ve bu parlak zaferin sarholuu ile raksa balar. Yer gk sarslr. Tanrlar ivaya koar, aman, derler, dnya yklacak nerdeyse. iva bouna yalvarr karsna. Kali ylesine comutur ki ivay grmez bile, onu da ller arasna devirir ve iner. Teni koyu esmer Kalinin, uzun salar dank. Bir elinde kl, tekinde devin kesik ba. Kpeleri, insan iskeleti. Gerdanl kellelerden. Belinde kesik kollardan bir kemer, gzleri sarholuktan kan ana. , iva da banda mrakabeye dalm, Uma da yle. Ama kadn bu. Muziplik olsun diye yava yava efendisine yaklam ve nermin elleriyle gzlerini kapam ivann. Evren ka ranlklara gmlm bir anda. Gne solmu sararm. Btn varlklar titremeye balam zangr zangr. Bereket yeni bir gz belirmi Tarirnn alnnda, karanlklar dalvermi. Bu gzden fkran alevler yakp kl etmi Himalayay. Dalarn kz Uma, alam, yalvarm. Da yeniden btn canllna, gzelliine kavumu. Parvati ile ivann aklarndan Ganea domu. Bu fil bal Tanr, aydnlarn koruyucusu. Ganeaya tacirlerin de saygs byk. Hindin her bankasnda heykelcikleri var. ivann iki olu daha olmu. Sava Tanrs Skanda ile, servet Tanrs Kubera. * * * iva, Kali... Hindin bu iki byk Tanrsm bir de Jean Lahordan dinleyelim:56 56 Bu iir, nceki basklarda Bir Varm Bir Yokmu, Tantralarm sonunda yeralmaktayd. 133 VAYA Brahma yaratt onlar, Vinu kurtard. Ama hepsinden yce bir Tanr vard: iva, Dilber lm Tanrs... Kh bak, kh zehir, kh ate. Sana yalvaracak Tanrlar, Sana alacak insanlarn eli. Sen Tanrlarn en dayanlmaz, en korkuncu, en gzeli Hepsini yokedeceksin. Sakin baklarn szecek lleri. Yzbinlerce Brahma gelip geecek, Yzbinlerce Vinu... Sen, kinatn akamnda tek bana, dizlerinde kan O sonsuz gecenin kucanda dimdik kalan. Kesik, balar sarkacak Tanrlarn Dizi dizi, gerdanndan. Siyah hakan! Dudaklarnda bir garip trk, Sevdiimiz kadnlarn soluklarndan Daha gzel, daha doyulmaz. Sonsuz uykusuna dalan ruhlara Bundan muhteem ninni olamaz. VANIN AZABI lm Tanrs iva bir kadn kadar dilber, Tanrlar birer birer gecek ve bir akam, Mor gsnde onlarn kesik balar, iva Mukaddes azabn haykracak bolua, Baklarnda adem glmseyecek: Kinatn ruhuydum eskiden, Gndzdm, geceydim, afaktm... 134 Bahar da bendim, yaz da ben, k da ben... Vareden hayattm, yokeden aktm ... Sahte ihtiamma Kaplan ruhlar birer birer dt ama Yldzlar gsmde sndrdm birer birer. Kana kana uyuyun, gecem sizin ller! Belki bir gn yeniden doarsnz, bekleyin. Belki bir gn canm ses ister, aydnlk ister, Uurumlar doldurmak iin. im ylesine sklyor ki Yalnzm, korkuncum, karanlm... Eskiden de gsmde tayordum gkleri Ama o zaman da botu kucam. KALYE Sen, melikesi lgn ak gecelerinin, Kanl akamlarn mehtab, Sen! Bakn daha korkun ylanlarn zehrinden! Mor bedenli ehvet ilahesi... Her yerde hazrsn, her anda varsn, Barta, savata, tufanda varsn... Umman kamnla ulur, geceleri... Ormanda lklar atarsn. Bir taze iek olursun, bir serin pnar olursun, Ne kadar tatlsn istediin zaman, Dayanlmaz bir ivekr olursun, lgnca koarz ardndan. Sen ey dehetler Melikesi! Kh altndan bir aysn, muhteem Kh daha muzlimsin, karanlklardan.- Sen ey tr, sen ey nme, sen ey adem! Sen ey gecelerin cazibesi! Sen ey okamasn bilen ylan Vzgelir sana gzyalarmz, Azgn buselerinle morarttn her beden Kurtlarla sineklere sunduun birer len! * "k -k Hintli en az iki bin yldan beri Vinuyla ivaya tapyor. Brahma soyut bir varlk. Vinunun gbeinden bir lots fkrm. Brahma km lotsten, evreni yaratm. ivayla kavgaya tutumular. Brahma ben daha eskiyim demi, iva ben. Brahma yenilmi. Ve o gnden beri eski itibarn bu lamam. Hint panteonundaki mabutlar saymakla bitmez. Tanrlarn, cinlerin, ifritlerin, kahramanlarn, aalarn, hayvanlarn ateli mritleri var. yz milyon Tanrya -bir o kadar da cine- inanr halk. Brahman dehas bu kemeketen bir dzen yaratmak istemi. Tanrlar ehramnn zirvesine eknum yerletirmi: yaralan, ayakta tutan, yokeden yce teslis: Brahma, Vinu, iva. Misyonerleri cazip karlatrmalara srkleyen bu zllk ok eski inanlarn hnerli bir dzenlenii. Gerekte byle bir teslis yok. Trimurtinin ilki Brahma, bugn bir isimden ibaret. tekiler de boyuna birbiriyle atmada ve Tanrlar Tanrs rolne zenmede. 136 Kahramanlar a Avrupa yorgun bugn... ngiltereyi, Almanyay, Fransay dolan. Soluk solua insanlar greceksiniz. Hibirinin yaad anla ilgisi yok. Hepsi de ad bilinmeyen bir hayal peinde. Vergilius, Homeros, Dante, Shakespeare bu mark zeklar doyuramyor artk. Bize yeni kaynaklar lzm, diyorlar, manev lmzde kana kana ieceimiz kaynaklar. Ve kayalklardan taptaze bir ilham pnar f kryor: Hint iiri. Yunan Homerosunun arkasndan bir Hint Homerosu. Ganj kylarnda doan bir llyada ile Odysseiann bize mjdeledikleri istikbal ne? X. Leon ve XI V Louis asrlar biraz da Vergilius'la Homerosun eseri. Golkond krfezinin Homerosu, ilham ile nasl bir a yaratacak bakalm? Quinet Uluslar ilahi sylemi nceleri, Tanrlar vm. Sonra savalar olmu, kahramanlar km ortaya. Her kuak trkler yakm onlara, zaferleri dilden dile dolam. Ni hayet bir Viyasa, bir Homeros gelmi. Her biri bir umman yaratm binbir dereden. Sayfalarnda btn bir milletin nabz arpmayan destan, yarnlara seslenemez. Destann gerek yaratcs millet, air bir tercman. Gnln dilegelii lirizm, aydnlk bir bahar sabah gklere ykselen tarla kuunun saf arks. Lirik iirde yaratcnn kendisi var; destanda insanln kaderini deitiren bir Tanr veya kahraman. Trajedi, ihtiraslarn insan kalbindeki atmalarn te rennm eder. Zaman ve meknla snrldr. Destan, kinat btn iriftlii ile canlandrr. Kh ruhun derinliklerine iner, kh d dnyaya evirir baklarn. Trajedi para, destan btn. Destanc, heykeltra... ikisi de insanlar deil, tipler yaratr. 13? Destan kahramanlarm birbirinden ayran, kucanda yaadklar corafya. Rama ile Ail ayn insan, ama vatanlar ayr. Btn Arya destanlarnn ana izgileri bir. Hint-Avrupa milletlerinin tek soydan geldiklerini gsteren bir delil bu. sadan iki bin yl nce Baltk denizi ile Karadeniz arasnda yaayan kabileler drt bir yana dalm. Atlar, arabalar varm. Rastladklar lkeyi fethetmiler. Atlantike, Asyaya, Akdenize dehet samlar. Ayn dili konuuyormu hepsi de, uygarlklar birmi, inanlar bir. D, mcadele, yeniden ykseli... btn Arya dinlerinin temel inanc. Kadn yznden bouulur. Ykseli, bir kahramann eseri. Btn destanlarda artc bir tpklkla ayn temay gryoruz. Destann eitleri var Hintte: tihasa, Kavya, Mahakavya. Bir ana konu etrafnda kmelenen yzlerce hikye: tihasa. Her hikye balbana bir btn. Kozmogoni, teoloji, felsefe... ne ararsanz var tihasada. rnek: Mahabharata. Kavyada her para btne bal; daha dzenli, daha sanatl bir tr bu. rnek: Ramayana. Mahakavya (byk kavya) ismine ramen pek uzun olmayan bir iir. Umumiyetle mehur bir efsanenin tek kahramann terennm eder. airin amac hner gstermek. rnek: Kalidasann Raghuvanas. MAHABHARATA Adak, dua, tefsir, felsefe... Vedalar edebiyatnda insandan ok Tanr var. Bir avu aydna seslenen bu edebiyatn heyecan yaratmaya ihtiyac yok. Evet, Rig-Vedanm ilahilerinde hayal olan alarn yanklar uuldar; Brahmanalar efsane ile rl... Ama destan domamtr henz. Menkbeler ya lirizm iinde erir, ya tefsir sarmaklar arasnda kaybolur. Upaniadlar, dekoru kafatas olan bir savan hikyesi. Onlarda ne tarih var, ne d dnya. 138 Hindin ilk destan Mahabharata. Kaynaklan alarn ka ranlnda kaybolan bu ulu destan nesillerin heyecan um- manlatrm. airler vecitlerini rmak rmak o ummana dkmler. Balangta bir cenk trksym Mahabharata. Aryao- ullarnm zaferini vyormu. O birka yz msra zamanla dnyann en byk destan olmu. Kulbeler yzyllarca o trklerle enlenmi, saraylar o trklerle rpermi. llyada bir iek bahesi, Mahabharata bir orman... birinde ahenk ve hendese, tekinde heybet ve ihtiam... Olemp ve Himalaya. nl bir aac var Hindin: banyan. Dallar topraa deer demez kk salar, filiz verir; tek banyandan koca bir orman doar. Sonsuzlua uzanan bu aacn kk nerede, ana gvde hangisi bilemezsiniz. Mahabharata da yle. Yzlerce hikye, yzlerce iir, yzlerce serven... hepsi de ayr ayr gzel. te Schlegeli deli eden: Nala ile Damayanti, Dnya edebiyatnda, duygulan bylesine dile getiren, bu kadar ili, bu kadar ince, bu kadar heyecan verici baka bir aheser daha yok. te Avrupay batanbaa byleyen Bhagavad-Gita: Btn alarn en byk felsef iiri (Humbolt). te Savitri ile Satyavan. Ve sonra tarih, efsane, felsefe, bilhassa hukuk... Zmrt vahalar kuatan ller. Yaban otlardan syrlan bir Mahabharatann allandan, yavandan, yapmacktan tiksinen ada okuyucuya unuta mayaca heyecan saatleri yaataca muhakkak. MAHABHARATANIN YARATILII Bir gn insan olmak geldi iinden, air suretinde belirdi Vinu. Ryalar grrd tanryken, Yldzlarla dolu. 139 imdi de ryalar gryordu Bir rakkaseye benziyordu toprak, Tlden libasm aralayarak plak vcudunu gsteriyordu. Gzleri kamayordu Vinunun, Gnl sevgi ile dolup tayordu. Bir iir yaratt ki ryalarndan Umman kadar derin, gkler kadar geni. Bir iir ki iitilmemi, Kucak kucak beste, kucak kucak k. Her msra bir buse. Uurumlar bile aydnlk lm de ak kadar lk. Bir iir deil, bir rmak Berrak sularndan bilgeler ier, Uzaklarda prl prl gelecek zaman, mide kavuur dertliler. (Jean Lahor) Bu ulu destan Viyasa derleyip toplam. Kim bu Viyasa? Efsaneye gre, Tanr Vinunun ta kendisi. sadan bin iki yz yl nce Korovalarla Pandvalarn dedesi olarak tecelli etmi. Torunlarnn savalarn grm, kahramanlklarn ebedi letirmi. Tarihiye gre, 4. yzylda yaayan bir Brahman, Viyasa. Halk geleneklerim, kastnn karlarna uygun olarak ilemi. Ahlk kaygsndan uzak Pandava savalar, kl krk yaran birer rahip klna sokulmu. Ama Viyasa, btn gayretlerine ramen, destann ilk ekillerindeki hain izgileri sikmemi. Kahramanlar hem drst, hem kalle. Karakterlerindeki ikilik destandaki ikilikten douyor. Mahabharata Hint edebiyatnn Ganj. Hint iirini besleyen 140 de o, hint masaln da. Kalidasa, Hint sahnesinin incisi a- kuntalay o ummann derinliklerinden kard. fe ic * Sahne: Pankala. Dvenler, karde ocuklar: Korovalarla Pandavalar. Birinci arkda kahramanlarn soyunu reniyoruz. Has- tinapura hkmdar Avda lm. Kr kardei gemi yerine. len hkmdarn be, yenisinin yz olu var. Ayn sarayda yaayan Pandavalarla Korovalarm ok gemeden aras alr. ehzadeler Pandavalarm sarayn atee verirler. Canlarn zor kurtaran be karde soluu lde alr. Pandavalar gizli yaar bir zaman. Sonra duyarlar ki Pankala han bir savayambara tertiplemi, kzn everecek. Kalkp ol diyara revan olurlar. lerinden Arcuna kimsenin geremedii yay gerip oku hedefe atar. Ve esmer Dropadi onun olur. Olur ama gnl ferman dinler mi? Kardeleri de tutulmutur Dropadiye. Hann kz be kardein de kars olur. Arcuna az sonra haklarndan vazgeip ormana ekilir. kinci arkda ihtiyar hkmdar, lkesini ocuklar ile yeenleri arasnda paylatrr. Pandavalar Yamuna vadisinde hkm srer. Korovalar Hastinapurada. Pandavalardan Yudistira yz be ehzadenin en yals. Hint tresine gre, hkmranlk onun hakk. Bu stnlk Korovalar deli eder. Yudistiray kumara srkler ve -hileli zar kullanarak- varm younu elinden alr Duryodana (Korovalarm aabeyi). htiyar hkmdarn efaati sayesinde Pandavalarm ormanda yaa malarna izin verilir. nc arknn konusu: Ormandaki hayat ve Nala ile Damayanti hikyesi. Drdnc arkda, Pandavalar hkmdar Virhatann saraynda gryoruz. On iki yllk srgn sona ermitir. Virhata lkelerini geri almalar iin onlara yardm eder. Byk bir 141 ordu hazrlanr. Tanr Krina Pandavalara katlr, Arcunann araba srcs olur. Her kahramann babuluk ettii sava ayr bir arknn konusu. On sekiz gn sren savata Korova babular birer birer lr. Onuncu arkda, uykuya dalan Pandava taraftarlarn sa kalan bir Korova krar geirir. Yalnz be karde kurtulur boazlanmaktan. On birinci ark, belki de, arklarn en gzeli. Cenk meydanna gelen kadnlarn feryatlar ve gzyalar. On iki ve on nc arkda, hkmdarlarn vazifeleri, cmertliin faydalar, kurtulu yollar anlatlr. On drdnc ark bir at kurban treni. On beincide, yeenleri ile baran ve tahtn onlara brakan ihtiyar hkmdarn ormana ekilii. On yedide, Yudistira vazgeer tahttan. Kars ve kardeleri ile yola revan olur. Himalayann eteklerinde nce Dropadi lr, sonra kardeleri. Dorua Yudistira ile kpei varr. ndra kahraman cennete buyur eder. Yudistira kpei de alnncaya kadar ieri girmez. On sekizinci arkda cennet... Yudistira Korovalarla kar lar orada. Kars ile kardeleri cehennemdedir. (Bkz. Semeler: Mahabharatadan, s. 328) BHAGAVAD-GTA Kimi kzl grr yalnz, kimi yeili. Yobazlk, manev bir daltonizmdir. Bilge, dncenin gkkuan btn renkleriyle seven adam. Bilge, pencerelerini her a aan, hakikati blmeyen, gerei tezatlar ile kabul eden. Anlamadmz inkr etmek kolay, bunu yzyllardan beri yapyoruz. Yazara Hindi sevdiren Batnn en aydnlk kafalarndan biri: Romain Rolland. Tasavvuf, Ramakrinay okuyuncaya kadar mavi sakaln krknc odasyd yazar iin. Anlad ki: 142 phe bir nura doru komaktr. Bilgimizden phe, d ncemizden phe. Descartesm phesi. Jean Herberti dinleyelim:57 Mistik tecrbe gvenilir bir bilgi kayna mdr? Bat hayr diyor buna. Dinler mutasavvf pheyle karlyor. Felsefeye gre bu kaynaktan gelen su bulank. Mantk-d: mistik tecrbenin alnna yaptrlan yafta. Ne mant? Akl vaz geilmez bir yol arkada, ama onun sokulamayaca blgeler var. Vergilius gibi yar yolda brakr bizi... Her ahika ba dndrr. Kydakiler engin denizlere alanlarn hikyelerini pheyle karlar. Hem bu hikyeler anlatlabilir mi? Veliler tabiat-st glerini neden kullanmazlarm. Neden kul lansnlar? ocuka bir hayret. Yavru da byklerin neden gc yettii halde unu veya bunu yapmadn bir trl anlayamaz. Tecrbe bllebilir belki, ama sze sktr- lamaz. Her tasvir ikileme: syleyenle sylenilen ey, syleyenle dinleyen arasnda. Para para kavrayamayz mutlak. Hibir madd veya manev bilgi toptan boyun emez manta (matematikte irrasyoneller, fizikte boluk problemleri var). Kavranan gerekle kelime sembolleri tpatp uyamaz birbirine. Zaten mantn vazifesi mmkn mertebe tehlikeye dmeden, grnrler dnyasnda yaamamz salamak. *** Bhagavad-Gita, Mahabharatamn iine sktrlm byk bir felsef poem. Hindin ve btn zamanlarn kutsal me tinlerinin en kutsal. Bu destan iinde destanda, Hindin btn weltanscha- ungu drt yz beyite sdrlm. Bhagavad-Gita hakikatin btn ufuklarn kucaklayan kitap, 57 Siri Orobinclonun clcrlui olduu Bhagavad-Gitann franszca evirisini ya panlardan Jean I lerbert'in esere yazd nsz: Shri Aurobindo, La Bhagavad- Gita, Albin Michel, Paris, 1942. H 3 gsteriyor, blmyor. Dnceye-ve tecrbeye alan bir kap Gita. Vedalarm kaygs da tezatlar ahenkletirmek deil miydi? Vedalar, insann psikolojik varl ile Tanrlarn kozmik varln kucaklayan bir sentez. Upaniadlar ihtiyar riilerin tecrbelerini yeni bir terkibe temel yaptlar. Bhagavad-Gita, ite, bu sentezlerin brakt yerden balad. byk yolu, byk gc ahenkletirdi: amel, bilgi, ak. Bhagavad-Gita, Upaniadlarm dank n tek merkezde toplayan bir adese. Dier kutsal kitaplara benzemez Gita, bir destan paras dr. Buhran iinde rpnan insana felsefenin verdii cevap, felsefenin ve ahlkn. Kavgadan kamak veya onu btn neticeleriyle kabul etmek. Deceksin, diyor Gita ve hayat olduu gibi alyor El Biruni (962-1048) bin yl kadar nce hayranlkla bahseder Bhagavad-Gitadan. Farsaya ilk defa 16. yzylda evrilmi (Ebul Fazl, 1551-1602), Avrupa 1785ten beri (Wilkinsin ngilizce tercmesi) Gitaya aina. Herder, Hegel, Schopenhauer... Almanyann btn fikir adamlar bu kaynaktan kana kana imi. Wilhelm von Schlegel, Gitay aslndan okumak iin Sanskrite renmi ve bu esiz poemi Latinceye kazandrm. Wilhelm von Humbolta gre dnyann hibir dilinde bu kadar gzel, bylesine derin bir iir yazlmam, yazlamaz da, msralar olgun meyveler gibi, hakikat dolu. Avrupa, szde Hristiyan. Bencillikten baka kanun ta nmyor. ada insan nne katan hrs: menfaat. Tek kay gmz, hayatn tadn karmak, bahtszlar mutlulua ka vuturmak kimsenin umurunda deil. Birtakm fedakrlklara 144 katlanr grnmz, ayaklanmalan nlemek iin. Devrimler bencillii ortadan kaldracakt gya, imtiyazllarn saysn arttrd, ihtiraslar krkledi, yeni bir ahlk anlay getirmedi. Fedakrla yanaan yok, her ey bizim olsun istiyoruz. Toplumlar bu yzden uuruma srkleniyor. Bizi ne ilim kurtarabilir, ne teknik... Eski cemiyetleri kurtarabildiler mi? Bu kitab dikkatle okuyalm... Greceiz ki bizden daha iyi dnen, kurtulu yolunu bulan insanlar varm (E. Burno uf). Koestlere gre de amzn byk zdrab, komiserle yogi arasndaki atma. Komiserin manivelas: devrim, dava alt yapy deitirmek, st yap kendiliinden dzelir. Yogi iin ise kurtulu: iimizde, aksiyon bir tuzak. Komiserle yogi uzlaamaz, diyor Koestler. Mnakaa etmezler ki uzlasnlar, birinin dikkati d dnyaya takl, teki ryalarnn fildii kulesinde mahpus. Koestler Hindi tanmyor, Hindi ve Bhagavad-Gitay. Kadim Hint Gitadan ne anlyordu? Bilmiyoruz. Boyuna yaanan, boyuna tazelenen ve iindeki hakikat cevheri, gelime yolundaki insanln kafasnda ve gnlnde yeni kalplara dklebilen yazlar, dinler, felsefeler... her ada deerlidir (iri Orobindo). Bhagavad-Gita Hindin kutup yldz, Hindin ve belki de btn insanln. nsan eseri, ama Tanr kelm kadar kut sal. Ne zaman yazlm? htimal sadan drt yzyl nce. Kim yazm? Bilen yok. i t i t it Korkun bir boazlama arifesindeyiz. Bir cenk arabas, ve konuan iki kii. Birincisi bir Kahraman. kincisi Tanr. Tanr, kahramann arabacs. Arcuna hakszlklar klc ile 145 yoketmeye alm. Ama bu kavga baka. Karsndakiler dostlar, akrabalar. Onlar nasl ldrsn? Neden dvecek? Taht iin, lke iin... deer mi? Zafer neye yarar onlarla blemeyeceksek, ganimet neye yarar? Adalet, hangi adalet? Adalet, kardelerini boazlamak m? Saldranlar tekilermi, olsun! Onlar ne yaptklarn bilmiyorlar. Arcuna byle bir savan cinayet olduunu biliyor. Varsn barma saplansn oklar. Ben onlara kl ekemem. dnya senin olacak deseler, ldremem kardelerimi. Arcuna alamaktadr. Krinanm sesi bulutlar datan bir frtna rzgr. Bu bir nutuk deil, bir amar. Neden korkuyorsun Arcuna? Neden tehlike annda kolun kanadn krlverdi? uurunu karartan ne? Niin bayalayorsun! Bu yol Tanrya gtrmez insan. Ve, bir Aryaya yakmaz. Arcunann kavgadan ka insanla acdndan m? Hayr. Onun kollarn balayan bencil bir merhamet: sevdiklerine kymyor, onlarsz bir dnyada ya amaktan korkuyor. Gitann mahkm ettii byle bir merhamet. Gita, bir in- san-stne seslenmiyor, bir sava ncili deil. Arcuna ne bilge, ne peygamber. Sava o. Bir babu iin buhranlarn en korkuncu: tereddt. Bir lkenin kaderi ona bal, ve o ne yapacan bilemiyor. Krinaya sn bundan. Belki de asl kavga Arya ile insan arasnda. Yani bir yanda vazifesi ldrmek olan bir snf... tede bu darmaya isyan eden beer. Tanr, nce gururundan yakalyor Arcunay. Sonra topraktan koparp dncenin en yce doruklarna kanatlandryor. Arya dvmeli: dnyaya onun iin arlm. Alnnda zafer elenkleri ve elinde kanl bir kl... Tannya byle ykselecek. Oyunu btn artlaryla kabul edeceksin. Yaamak fetihten fethe komaktr. Tecelliler leminin kanunu kavga, skn yok. Katriya demek sava demek, yiitlik demek, g demek. Hakk korumak, ve bu uurda irkilmeden kan dkmek. Rahat d einde lmek yakmaz ona. Bir davann adam o. nsanl 146 ahsnda kltmek, htrasna lanet okutmak ve halkn gvenini sarsmak... Katriya iin bundan byk yzkaras olur mu? lrse gklere ykselecek, kalrsa dnyaya hk medecek. Tecelliler leminden kanatlandka, ufuk geniler. Seni kavgaya srklemek iin insanlarn kanunlar yetmiyorsa, Tanny dinle. Soyun benliinden! Ne hazz dn, ne kederi! Yalnz davana ver kendini! Yalnz Tanrya balan; gnahtan korkma! ldrmek... kimi ldreceksin. Hayat yokedilebilir mi? lm, gnein bat. lm, bir sis. lm, bir arky er eveleyen skt. Bitmeyen bir arky, bitmeyecek bir arky. Beden, glgesi hayatn. Gerek olan o deil. Kinata bulut lardan baknca, lm yok. Sen vazifeni yapacaksn. Sevinmeden, zlmeden, fke lenmeden. Amel bir zincir deil, bir kanat. Bu oyun ezelden balam Arcuna. Roller ezelden datlm. Sahnedesin ve btn gzler zerinde. Tabiat gibi sakin olacaksn, tabiat gibi yaln. Tabiattan farkn: zekn. lk iin zekn klandrmak olmal. Bilen ve gren bir irade insan. Patikalara sapmayan, yalpa vurmayan, ve yryen bir irade. Ama bu, tecelliler leminin kanunu. Gerek bilge tecelliler leminden hakikat lemine szlebilendir. Tanryla kaynaan iin ne hayr var, ne er. Hakikata eritin mi kitaplara ihtiyacn kalmaz. Aradn k kendi iindedir. Bilgeliin almeti ne istirak, ne cezbe. Bilge, arzulardan soyunan erdir. Hedef dnya nimetlerinden vazgemek deil, ihtiraslarn kkn kurutmak, kendini Tanrya vermek, onunla kaynamak. Arzular denize karan rmaklar gibi dolacak ruhuna, onu bulandrmayacak, dal galandrmayacak. Huzur vahdet srrna erenindir. Bilgi amelden stn. Upaniadlar da byle sylyordu. yleyse amele ne lzum var? Ormana ekilip kendimizi Tannya vermek dururken, niin dvelim? Arcuna yine karanlklar iindedir. Amel kutsal, adak kutsal, feragat kutsal. 147 Hangi yoldan kurtulua varacak? Zeknn aydnlatt amel yolundan. Bilgiyle amel kaynaacak. Amelden kim kaabilir? Yaamak, hareket etmek demek. Bilgi amelden stn. Ama atalet amelden stn deil. Dava, ihtiraslardan soyunmakta. htiras, yolumuzu karartan sis. Arzular nasl susturabiliriz? Kendimizi bir ideale ba layarak. Amel, bir adak olmal. Esaret bencillikte. Amac haz olan, bocalar, yrmez. Kurtulu karlk dnmeden di dinenindir. Kendinden kopacak, varlklarn iinde eriyeceksin. Tanrnm kendisi de amel. Tanrlamak istiyorsan onun yo lundan gideceksin. Dnyada kemal yok. Kii madde kalbndan kurtulup ruhlamadka pir pak olamai. Ama daha nce almas gereken duraklar var. nce gndelik iler, sonra kurtulu. Bykler kalabala rnek olmal. Krina bunun iin hep hayat sahnesindedir: tecelliler leminin sevin ve aclarna ortak olmak iin insan klna girii bundan. Kazanaca yeni bir zafer mi var? Hayr. O, bir orkestra efi gibi, hayat denen ezel! musikiyi dzenleyecek. Hristiyanlarm Tanrs dnyaya bir kere iner. Bu bir fedakrlktr onun iin. Hindin Tanrs yeryzndeki savaa sk sk katlr. Dnyay karanlklar basnca tarih sahnesinde boy gsterir ve yeni bir devir aar. Kzmadan, heyecanlanmadan baarr iini. Tanrmn zaman zaman insan klnda tecellisi, kinatn bitip tkenmeyen operasnda bir nevi leitmotiv. Bu yedi yz msralk kitap on sekiz blme ayrlm. Yazann tek klavuzu: ilham. Bununla beraber konuyu balk et rafnda toplamak mmkn. I-VII. blmler Ahlk, VII-X1I. blmler Tanrnn Vasflar, XI1-XVII1. blmler Metafizik zerine. Gitada iki inan kaynar. Samkiya, Yoga. Samkiya, tahlil demek. Samkiyaya gre varln cevheri, iki: skn ve hareket. Sknu purua temsil eder, hareketi praktiri. Purua, ruh. 148 i Saf, uurlu, deimeyen varlk: mutlak nur. Prakriti, hayat ve hareket. Prakriti kuvvetin kayna: zek, enerji, atalet ve uursuzluk. Bu kuvvet dengede ise, hareket yoktur, yarat yoktur, uur yoktur. Denge bozuldu mu kavga balar. Kavga, yani kalptan kalba giri, dou, byy, silini. Kosmos bu cidalin eseri. Prakriti, hem madde, hem irade. Madde nasl uur oluyor? Puruaya aksetmek suretiyle. uurun mekanik enerjinin ileyiinden douyor. Yani bir vehim: maya. lk durak bu vehimden kurtulu. Bir purua yok, bin purua var. Tecelliler lemini kendi gz ile grr her uur. Samkiya yle diyor. Ama Gitann puruas tek. Sonsuz olan bu Tanrnn te cellileri. Kimi iinde bulur Tanny, kimi gelenein izdii yoldan varr ona. Btn inanlar gzel, btn vehimler meru. Anlaylar ne olursa olsun, varlklarn hepsi Tanrnn par alan. Neyi seversen Tann odur. Prakriti puruay elendirmek iin sahnede. Purua sessiz ve seyirci. Ama sadede seyirci deil, kinatn efendisi de. radenin faaliyetini dzenleyen: tabiat. Ne var ki iradenin de, uurun da kayna ezel! ruh, ezel uur. Purua, bilen, hkmeden. Kosmosun nedeni, purua. Prakriti onun tecellisi adeta. Upaniadlar iki purua var diyorlard: ayn aata iki ku... Gitaya gre kular tek. Purua hem hareket, hem skn. Hem tek, hem sonsuz. Bhagavad ileyi, istirak, uzleti kmsemez. Ama her ibadetten nce vazife. Tecelliler lemine bunun iin arl mz. yi ama doru yolu nasl seeceiz? Yol nceden seilmi: kastmzn darmas. Her snf iin ayr bir ahlk. Brahman sabrl olacak, drst olacak, yol gsterecek kalabala. Katriya hak urunda dvecek. Vaiya topra ekecek, srleri gdecek. Eserin kalbi Tannya ayrlan blmler. Krina daha nceki sistemlerin Tanrs gibi kaypak, ekilsiz, silik deil. Yaayan, didinen, seven ve kullanndan sevgi isteyen bir Tanr. Dnyay 149 yaratan da o, ykan da o. Zerreden kk, sonsuzdan byk; her yerde hazr ve nazr. eitli mabetlerde peresti edilen onun u veya bu tecellisi. Bu binbir renkli iir de hayat gibi tezatlarla dolu. efkat ve sevgi tanns Krina kullarna kan dkmeyi emrediyor. Bartan daha kutsal amalar var, Bhagavada gre. Will Durant: bu mkemmel bir dersti diyor, Hint bu dersi can kula ile dinlemi olsa, bamszln belki de hi kaybetmezdi. (Bkz. Semeler: Bhagavad-Gitadan, s. 362) RAMAYANA Mahabharata ile yar barbar bir a kapanr. Ramayana, yeni bir dnyann, daha ince, daha zarif, daha gelimi bir dnyann mjdecisi. Birincisi adeta bir hukuk kitab. Bitmez tkenmez karde kavgalar, yalan, hile ve hyanet... Sonra o hudutsuz lde, gzn ve gnln dinlenebilecei be vaha. kincisi batanbaa gzel, iinde ada okuyucuyu isyana srkleyecek tek ahlkszlk yok. nce tarih bir z: Gney Hindin Aryalatrlmas. Ramay Tanrlatran paralar belli ki sonradan eklenmi. Sita, Aryalardan nceki Hintlilerin bir Tanras olacak, Hanuman da yle. Ganj kylarndan ykselen bu kutsal rklar, amzn makine grltleri arasnda nasl duyuluyor, Ramayanada Avrupaly byleyen ne? Aln gnahlarla damgal ihtiyar, aim bir fildii kadar izgisiz delikanl karsnda nasl olur da hayranlk duymayabilirdi? oktandr kaybettii cenneti, o eski arklarda buldu Avrupa. Ramayanann her msra, Hindin ormanlarndan uup gelen bir gvercin, kanatlarnda Asya gneinin prlts, baklarnda susuzluk. Gklerden boanan bir iek yamurudur Rama yana... fritleri bile gzeldir o destann. 150 Hint allarna benzetirler Ramayanay... O dillere destan rglerde, nesillerin heyecan ebedileir. nceleri minnack bir ald Ramayana, Hindin dehas bu ah genilettike ge niletti. Yldzlar prltlarn ipekletirdi. Orman ieklerini, meyvelerini dkt bu ala. Byl bir hah oldu Ramayana, Himalaya doruklarna gerilen, ndustan Bengale, Benaresten Seylana kadar btn Hindi kucaklayan bir hal, bir adr, bir bayrak, hatta bir sema...58 n veren, mr uzatan, hakanlar muzaffer klan bu uurlu destan Valmiki yazm evvel zamanda. Btn gnahlarndan arnr onu can kula ile dinleyen, her bir muradna kavuur. Evlt isteyene evlt kazandrr bu kitap, servet isteyene ha zineler, gen kzlar koca bulur onu dinleyince, gurbettekiler yuvaya dner.59 Hindin en byk iki destanndan biri olan Ramayana, Hintlilere gre, Mahabharatadan ok daha yal. Ne var ki bu hkm ancak Mahabharatamn elimizdeki ekli iin doru. Valmiki ne zaman yaam, Ramayanann tek yaratcs O mu? Bilmiyoruz. arklar ile alan byleyen o byk air de, Homeros gibi, bir muamma. Ramayana, llyada gibi biten bir Odysseia. Arada Ovidiusun metamorfozlar. Tabiat tasvirindeki ihtiamn btn Yunan edebiyatnda bir rnei daha yok. Mesela, birinci kitapta Ganjn topraa inii. Sonra ada edebiyatlarn aamad, hatta yaklaamad bir olduugibilik, bir ifade zenginlii ile canlandrlan ili sahneler, insan ruhunun en scak duygular... Rama ile Sitann srgne giderken syledikleri szler, Hektorla Andromakm vedalamalarndan ok daha gzel, ok daha dokunakl (Burnouf). 58 Michelet, a.g.e., s. 55-56. 59 Quinet, a.g.e., s. 140. 151 Asl lahi Komedya: Ramayanadr diyor Quinet. Ne kadar doru! Homer destanlarnda Tanrlar ota Olemple, kah ramanlar yurdu dnya, birbirinden ayr lkeler. Tanrlar insan klna girseler de Tann kalrlar. Vergiliusda Tannlar silikleir, n plana insan geer. Dantenin aheseri destandan ok hiciv abidesi. Ramayanada, btn canllar, vcut deitiren birer Tann olabilir. Rama, Vinunun ta kendisi. Ama Tann olduunu bilmez, herkes gibi ac eker, yaralanr, ileye girer, insanlar Ravananm errinden kurtarp vazifesini baardktan sonra Tanr olduunu hatrlar.60 ... Evet koca Valmiki... Biz de inanyoruz ki: Btn canllan sarho etti arklarn... Brahma bile hayran kald onlara. Ne mutlu kitabn bir batan bir baa okuyana. Yansn bile okuyana ne mutlu. Asilleir onu dinleyen kle... Okuyan gnahlanndan arnr. htiyar Homerosun o dilber Helenas, senin Sitan yannda bir kaldrm yosmas. O Sita ki Tannlar kadar gzel Ravananm ne iltifatlanna aldr eder, ne tehditlerine... Ramasma kavumak iin bile bir erkek maymunun srtna binmeyi kabul etmez. Ve sevgilisinin en kk bir phesi karsnda atee atar kendini. Homerosun erkek kahramanlan da, Ramaya kyasla ne kadar kk, ne kadar baya. Hintli ehzade ihtiyar babasnn hilekr bir vey anaya verdii sz yerine getirmek iin her ileye katlanr, her acya gs gerer. Yunan destanlar btn sefaletiyle, btn irenlii ile gndelik hayat, Ramayana bir ak ryas. Sz Micheletye brakalm: Akamlar gne, Ganjn sularnda gz kamatran klarn sndrp hayatn uultusu dinince, ormann kenarndan btn bir canllar dnyasn seyredebilirsiniz. En tatl renklerin esrarl prlts iinde, birbirine hi benzemeyen canllar kaynar, seviir, ark sylerler. Ormann barndan muhteem bir melodi ykselir: Ramayana bu melodidir ite.61 60 Quinet, a.g.e., s. 147 v.d. 61 Michelet, a.g.e., s. 5. 152 it ieit Rakasalar azttka aztm... ifritler kral Ravanamn Tanrlar takt yok. Ast astk, kestii kestik. Brahma sz vermi vaktiyle ona, korkma demi, ne Tanrlar ldrebilir seni, ne ifritler. Ama ylesine marm ki hazret, Tanrlar yalvarmlar Brahmaya. Vinu insanlar Ravanann errinden kurtarmak iin insan klna girmeye karar vermi. Ayahodya hkmdar Daaratann kars var, ama hi ocuu yok. Vinunun sunduu byl ikiden karlarna iirir hkmdar ve on bir ay sonra drt olu olur. Birinci karsndan Rama doar. kincisinden Bharata. Lakmana ile atrugna nc bir kralienin ocuklardr. Aslan yeleli, lots bakl bir ehzade bu Rama. Topraktan bir k pnar gibi fkran gen bir kz var, Videha diyarnda, bir kz ki ad bile tebessm kadar gzel... Sita. Kimsenin geremedii tlsml yay Ramamn elinde oyuncak gibi par alanr, dilber Sita onun olur bylece. htiyar Daarata, olu Bharatanm tahta kmasn isteyen ikinci karsna verdii bir sz yerine getirmek zorunda kalr, Ramay ormanlara srer. Sita kocasndan ayrlmaz, Lakmana da onlara katlr. Daarata hayata gzlerini yumunca, Ramay armak iin ormana gider Bharata. Ama ehzade daveti kabul etmez. Sz: szdr. Ba basnn dedii olacak. Rama ileye gle gle katlanmaktadr. Sita da hayatndan memnun. Gelgelelim urpanaka Ramay batan karmak ister. Yz bulamaynca Rakasalar kkrtr. Rama, stne yryen ifrit ordularn perian eder. Ama urpanaka vazgemez almaktan. fritler padiah Ravanaya varp Sitay yle ver, yle ver ki on bal ifritin gnlne sevda drr. Ravana bir yolunu bulup Sitaya yaklar, diller dker. Sita aldrmaz. Hazret kzar, gen kadn byl arabas ile bakenti Lankaya karr. Nihayet o korkun cenkler balar. Maymunlar Ramanm 153 safndadr, cinlerle ifritler Ravanann. Gkkubbe atlan ok lardan grnmez olur. Dalan grz gibi kullanr maymunlar. Nihayet fazilet erri yener. Yiit Rama Sitasna kavuur, gen iftler Ayahodyaya dnerler. Rama ecdadnn tahtna kurulur. Toprak baaklarla donanr drt mevsim, aalardan hevenk hevenk meyveler sarkar. Ne hrsz kalr, ne uursuz. nsanlar yz yl yaar. Yamurlar tam zamannda yaar. Rzgr buse gibi okaycdr. Raca saraylarnda okunan o arklardan elbette ki cenk lklar ykselecekti. Ama Ramayana bir ak arksdr, kinat kucaklayan bir akn arks. ki sava arasnda, cenk meydan rakseden kadnlarla dolar. arklar sylenir hep bir azdan. iekler serpilir topraa kucak kucak, grnmez olur kan. Batnn varln daha dn fark ettii tabiat, Valmikinin gznne serdii dnya yannda, bir tiyatro dekoru kadar cansz. O destanda ak bile tabiat sevgisi iinde erir. htiraslarn, partal elbiseler gibi karp atan o nl ehzade, tesadflerin nne serdii Asya tahtn reddeden Hintlinin ta kendisi. Hint, Ramayanada kendini bulduu iindir ki, Ramayanay kutsallatrd. Ramann ad, yalnz gnllerde deil, ma betlerde de yayor. Hintli o destan hem hafzasna, hem de kayalara ilemi. Rama ile Sitann yaad orman, bugn de kutsal bir ziyaret yeri. Vinu tapnaklarnn kapsnda, may munlar padiah Hanumann koca bir heykeli var, eski Ayahodya ehrinin bulunduu yerde de bir mabedi... (Bkz. Semeler: Ramayanadan, s. 365) 154 Bir Varm Bir Yokmu Kinat, kendi kendine k bir Tannmn neesi, bir o cuun oyunu, iindeki sonsuz yaratma gc ile ba dnen ve kendinden geen bir airin boyuna oalmas... Varlk uuru ile varlk sevinci. lk atalar... Varolmak sevinci zamanla snrl deil, balangc da yok bu sevincin, sonu da. Tanr kalptan kalba geer. Zaten Tanr nedir ki, ezel bahesinde ezel bir ocuk. 5iri Orobindo PURANALAR Puranalar, mitolojiye ve tarihe kk salm geleneklerin iirle ilendii kutsal metinler btn. Tarihi efsaneletiren o dzensiz sayfalar Hint orta ann btn bilgisini kucakla makta. lk Puranalarn Mahabharata ile yat olduu syle niyor, sonuncular sadan bin yl gen. Kimi byk, kimi kk. Kiminde bir tarikatn inanlar billurlar, kimi bir vukuat cetveli. Mzikten, gramerden, tptan, iirden sza- anlar var. f Puranalar tam bir krkambar, baka bir deyimle dzensiz bir ansiklopedi. Gerek bir Puranann u konular ilemesi gerekirmi, 8. yzylda yaayan bir Hint bilginine gre: dnyann yaratl, belli alarda yklp yeniden kurulmas, Tanrlarla ermilerin soyu sopu... Her kyametten sonra dnya sahnesine kp soyumuzu yeni batan reten yeni bir dem: Manu. Ve hkmdar slaleleri. Ama bu lye uyan Puranalar pek az. Drt bin yl sonsuz bir mutluluk iinde yaayan drt bin ift... Erkek kskanlktan habersiz, kadn doum sancla 155 rndan. Her ey saf, her ey temiz. Mevsim ebed bir bahar. Ne rzgr var, ne yamur var. Ve gnein klan efkat busesi kadar lk... Ne fke, ne kahkaha, ne hkrk. nsan kafasyla, gnlyle yaamakta. Sonra drt bin yl sren ikinci a... Topraktan aalar fkrtan yamur. Yapraklar, grnmeyen arlarn yapt ballarla dolu birer yakut kse. rmaklardan st akyor. Dallann yeil fskiyesi altnda, her trl geim kaygsndan uzak... sevien iftler... lk yalan, ilk gzya... Gnllerde yaban bir ot gibi bymeye balayan vesvese... Yava yava kuruyan aalar. Frtna, bora, ve kzgn gne... Ve bir nc a. Dman bir tabiatn kucanda bocalayan drt bjn ift. Kylerin, kentlerin, kalelerin kuruluu. Topran bann yrtan saban. nsann barn deen kl. Bu benimdir, bu senin davas. Savalar... Ve kastlarn almaz duvarlar. Ve kucanda kvrandmz hain, insafsz, aclarla dolu drdnc a... Soyumuzun servenini byle anlatyor Puranalar. On sekiz byk Purana tanyoruz. Garip garip adlar var bunlarn: balk, yaban domuzu, aslan, cce, gne, ay... En nlleri tanr Vinunun maceralarn destanlatran Vinu- Purana ile Krinanm menkbelerini terennm eden Bhagava- ta-Purana. kincisi ok daha yeni ve ok daha gzel. Puranalarda sk sk ad geen bir Tann da akti, Puranalarda ve Tantralarda. Btn erkek Tanrlar glerini ondan alrlar, onlar harekete geiren bu byk Tanradr, Onu can-u gnlden ven, her trl beladan uzaklar. Bu basz sonsuz tomarda insan olarak gsmz kabartan gzel paralar var. Muhakkak ki dnyann hibir edebiyat Hindinki kadar insanca deil. * * * Hayat bir fazilet destan olan hkmdar Vipasit, bilmeyerek iledii bir hata yznden cehennemde kalmaya mahkm. 15 6 Izdraplar gayyasnn ebed misafirleri Vipasitin yanlarnda oluundan byk bir huzur duymaktadrlar. Saatler geer, hkmdar cehennemden ayrlmak istemez, Tannlar srarn dinlemez. Burada ac ekenler varken, ben cennete gidemem. Ancak btn gnahkrlann affolmas art ile oradan aynlmay kabul eder. lmszlk iksirinin nasl hazrlandn merak ediyor sanz, Vinu-Puranadan u satrlar okuyun: Asuralarla anlamaya varan Tannlar, lmszlk iksirini bulmak istediler. Sular sonbahar bulutlar kadar berrak st denizine otlar, yapraklar, iekler attlar. Derya yayk oldu. Kutsal da omak. Baladlar st denizini alkalamaya. nce Surapi kt de nizden. Surapi, mukaddes inek. Sonra arap Tanras Varuni, gzleri sarholuktan imek imek. Sonra cenneti gzel kokular ile dolduran aa: Paricata. Sonra Apsaralar kt st denizinden. Nihayet Tanrlarn hekimi Davantari grnd. Beyazlar giymiti, elinde iksir dolu bir kadeh vard. Tanrlar, ifritler, cinler keyiflendiler. En sonunda Lakmi arz- endam etti. Lakmi ki gzellik, Lakmi ki cazibe... Elinde bir nilfer vard. Gandarvalar bir ark tutturdu; raksa balad Apsaralar sevinten. Irmaklar gm tenine dokunmak iin cotular. Altn ibriklerden kutsal su boaltt salarna gkteki filler. Solmaz lotslerden bir gerdanlk armaan etti ona st denizi. Lakmi, Hariye kotu. Cinler, ifritler mthi fkelendiler. fritlerden biri iksir kadehini kapt. Ama Vinu bir kadn klna girip elinden ald iksiri. Puranalar bir rya aac, dallarnda hevenk hevenk yaban iek. Cenk arabalarnn geit resmi. ndrann sanca. Neler de neler. Birounun zevkine varamadmz eit eit tren. Ama ak Tanrs Kamamn bayramnda biz de bulunmak is terdik: Mevsim bahar. Lotslerle ssl bir havuz kenar. Bir mabet avlusundayz. Altn zincirlerle asl bir salncak, tllerle rtl. Tllerde salkm salkm yakut ve inci. Salncan et 157 rafnda periler. Salncan i duvarlar ayna. pek bir emsiye ve yelpazeler. Salncak ak Tanns Kamann tahtdr. Neeli bir kalabalk ortasnda ilahiler mrldanan bir Brahman. Rebap sesleri, arklar, iek ve buhur. Sonra raksa balayan yosmalar. Balarda iekten talar ve altn fskiyelerle serpilen su. * * * Altn a: nsanln ezel! ryas. Btn kavimler soyumuzun o mutlu gnlerini tarihten nceki devirlerde aram. sadan be yz yl nce yaayan Yunan komedi yazarlarna gre, Kronosun saltanat srd devirlerde insanlar zevk iinde yaamaktaydlar. Ne efendi vard, ne kle. Derelerden arap akyordu, balklar kendi kendine kzaryordu. Hesiodos da altn a Kronosa balar. Faniler de, Tanrlar gibi her kaygdan uzaktlar. Her ey herkesindi, hastalk bilinmiyordu. Pindaros mutlularn yaad o-byl lkeyi yle tasvir eder: Mel temlerin okad bir ada. Zmrt aalarda altn meyveler, ve ieklerden elenkler rmekle oyalanan atalarmz. Empedoklese sorarsanz, altn alarda, bir Tanra (Kypride) dnyaya hkmetmekteydi. Eflatun, tufandan kurtulan bir avu insann bir adada toplanp mesut bir cemiyet kurduklarn tasavvur eder: sava yok, kskanlk mehul, toprak cmert, yiyecek bol, tam bir eitlik hkm srmede. Disearka gre btn felaketlerin kayna atalarmzn et yemeye balam olmalar. Bu yzden pastoral hayat domu, srler, otlaklar... Mlkiyetin ve snflarn ortaya k. Avclk: savan ilk rnei, tahrip insiyaknn uyan. Btn Yunan yazarlarnda karlatmz altn a masal larnn ortak vasf u: insanlar huzur ve bolluk iinde, didinip yorulmadan yaamaktadrlar. Ama Puranalarn izdii altn a tablosu ok daha ih tiaml. Puranalar zaman zaman Upaniadlar kadar ktmser: Ruh 158 bir mezarlktan farksz olan bu hayat ormannda binbir glkle ilerler... Nedir bu murdar vcut? Erge le, kurt ve toprak... Bizi sarho eden u kadn da yarn nasl irenle ecek. Zaten Upaniadlarla Puranalar arasndaki balca fark, birincilerinin be bahtiyara, kincilerin geni halk taba kalarna seslenmesi. (Bkz. Semeler: Puranalardan, s. 375) TANTRALAR Puranalar kalabala seslenir, Tantralar belli bir tarikatn mritlerine. Tantralar yeni din inanlarn yer ald kutsal metinler, bunlara agamalar da denir. Yazar bilinmeyen dzensiz bir efsaneler, inanlar, trenler mecmuas. Daha ok Atherva-Veda ile baz Upaniadlar hatrlatrlar. Tantra aslnda kanavie demekmi, sonra sihir, gizli doktrin anlamna gelmi. Kelimelerin ok defa ham ervahlar iin ayn, mritler iin ayr, mritler iin ayr manalar var, her hece balbana bir kuvvet. sadan sonraki bin yl iinde edebiyat alannda da ifadesini bulan ve yeni bir inanla kaynaan Tantralar, ayn konular ileyen Vedalarm yerine geer. Tantralarda karmza kan yeni inan: aktizm. Tantralarla adeta btnleen akti inanc Hindin byk dini olan brahminizmi, cainizmi ve budizmi, deiik llerde de olsa, etkiler. Tantristler kitaplarna Beinci Veda derler. Vedalar altn an kutsal kitab, insanlar klm o adan beri, zaval- llam, Vedalarn izdii yoldan gidecek yiit nerede? Tantralar, amzn, Demir an Vedalar, onlara kulak ver ki her iki cihanda mutlulua eresin. Dnya Tanrnn sonsuz ehrelerinden biri, kucanda ac ekiyoruz diye hor grmemeliyiz onu, vmeliyiz, ycelt- 15 9 meliyiz, o kasvetli zindan bir glistandr, uurun n yak! Dnyadan el etek ekmeye kalkmak byk gaflet. ocuk annesinden kaar m? Dvse de, svse de annesi. Gerek mmin ac ekmez ki Samsaradan kurtulmaya alsn. O, kendini Tanrsal akn cezbesine kaptrm ne yermelere aldrr, ne vmelere. Scak olmu, souk olmu ona ne? Ermi iin dost da bir, dman da bir. Yasla sevin farksz. Kayg lardan syrlmtr ermi, sonsuz bir memnunluk iindedir. Vcudu baka yerdedir, ruhu baka yerde. Halka yasak edilenler, ermie helal. Herkesin hor grd yce, herkesin yce grd hor. Ahlkszlk: fazilet... G nahlar, vazife... Yalan saylan, gerein ta kendisi. Haram edileni imek, haram edileni yemek, haram edilene yakla mak... te Kula mritlerinin tutaca yol. lm, bizim iin hekim; virane: cennet; kadn: helaller helali... Hikmet bizdedir, meczuplar gibi konuuruz. Aclar elencedir bizim iin. ehvete tenezzl ediimiz, insanla yardm iin. Gne gibi her eyi kurutur, lgn gibi her eyi yutarz. Hibir ktlk kirletemez bizi. Rzgr gibi dokunuruz her eye, esir gibi varlklara ileriz. Ama her zaman safz, her zaman temiz. Ne sosyal duvar, ne biyolojik imtiyaz: Tantristler iin kast yok. Mritte aranan soy, sop deil; kafa ve gnl. Kadnlar da guru (mrit) olabilir. Ama bu devrimci grne aldanmayalm. Tantrizm bir isyan deil, bir kabul. mtiyaz yalnz ruhan hayattan ko vulmu. Kastnn darmas Kula mridini geree balayan bir altn zincir. Direni darmaya deil, riyaya kar. Hrriyet amelden ok dncede. Dnya olduu gibi gzel. Sevgilinin kusurlarn grmek yakmaz ka, ltuflarma sevinmesi gerek. Hayatn tadn karmaya bakalm. Ama babo bir haz avcl yok. Yasaklar disiplin iinde mbah. nce erkn ve edep. Ar riyazet sama. Tanrdan neden af dileyelim? 160 Bizi harekete geiren O. Gnah yok, su yok. Evet, btn bu tecelliler aktinin eseri (Maya-akti). Btn varlklar yaatan veya yutan Siyah Ana. Halk inanlarnda Devi, Durga, Kali, Parvati, Uma, Padma, Kandi gibi binbir isimle anlan Ana Tanray batac eder tantrizm. Cilal Ta devrinin bu en byk tanras yerini, bin yl kadar, Arya panteonunun erkek Tanrlarna braktktan sonra, yeniden sahneye kar. Kinat yaratan ilk cevher hem erkektir, hem dii. akti, Tannmn deta maddeleen ve kendi dnda bir varlk kazanan yaratc gcdr. Zamanla Tanr silikleir, akti n plana geer. Tanr ezel uykusundadr, harekete geiren, yaratan ise akti. Onun iin de Tannya deil aktiye yalvarlr. aktiyi bir kat daha cazipletiren, insann kadna kar duyduu sonsuz hayranlktr. Erotik masallarla haleleen Vinu mezhebinin aktiyi batac edecei akla gelir, ama akti inanc Vinu mezhebinin dnda geliip serpilir. akti, iva... Hindin bu esrarl Tanrs, Tantralarn re mizlerle rl dokusunda bir kat daha kaypaklar. Sen btn Tantralarn sultansn iva. Ben iine ileyince sultanlars. Hibir kadn bensiz anne olamaz. Sen, btn doanlarn babas... Benim de babam. Kh hocasn, kh mrit. Her yerde sen varsn. Her eyde ben varm. Sen, Tannlarm efendisi; sen btn, sen lmsz. Ama benimle birlikte... diyor akti. lkel g oynayarak yaratr varlklar, korur, ykar. Bu enerjinin ad akti. akti ile Brahma ayn. Brahma dinlenen akti. Harekete geince ona akti diyoruz, Kali diyoruz. Gerek tek, deien adla kalp (Ramakrina). Hayat byk bir rmak. Canllar, canszlar, tecrbeler o rmakta birer dalga, rmak tek. Seyrettiimiz binbir tecelli Maya-aktinirvoyunu. Bu oyundan zevk almaya bakmal. Tantrizm bir ka deil, bir benimseyi. Hayat btn ile barna basmak. Mrit gzlerini kapamaz gzelliklere, teh 161 likeden kamaz. gdlerini felce uratmaz. Yaar, ama bayalamadan. Tabi! olan tanrsaldr. Yuvarlandmz yer toprak, ama topraa dayanarak ayaa kalkarz. Ama: bedenin ruh uruna feda edilmesi deil, ruhun haz yolu ile olgun lamas. nsiyaklar nasl mahkm edebiliriz ki? Mritte yiyen, ien, seven hep Tanr. Her faaliyet bir akti, bir ibadet. ilen arap da Tanr, ien de. Tantrizm anlay yolu ile mutlulua varmak. Mrit yemek yer veya seviirken bilir ki yiyen de, sevien de ivadr. Kalplara smayan gzelliin, karanlklarda kvlcmlar Anne Zahidin maaralara kouu bundan. Yce nirvanamn dalgalarna dayanm zulmetler, sonsuz zulmetler. Ve zulmetlerin stnde dalgalanan huzur, sonsuz huzur. Boluklam, karanlktan libasa brnm, Samadhi mabedine bada kurmusun tek bana, Kimsin sen Anne? (Ramakrina) 162 Cainizmin Ve Budizmin Kutsal Metinleri Tanrs Olmayan ki Din insanln karanlk gecesini aydnlatan ulularn ou sadan nce 800 ile 200. yl arasnda dnyaya gelmi. Yunanistanda Homeros, filozoflar, trajedi airleri, Thukydides, Arimet... Peygamberler fkrm Filistinden. randa Zerdt alara kk salan dncesini yaym. Konfiys ile Lao Tseu in felsefesini kurmular. Hintte Upaniadlar, Cina ve Buda. sadan nce 6. asr, tarihin mihver a, dncenin ana kavramlar o ada fethedilmi, byk dinler o ada ku rulmu, bugnn insan o adan beri yayor. Tarihi ikiye blyor 6. yzyl... Dnce mabedini asrlarca aa kastlara kapam Brahman Hintte, sahnede hep kendi boy gstermi. Bunun iin Hint edebiyat bir bakma Sanskrit edebiyat demek. Ama brah- manizm o lkenin btn inanlarn ereveleyememi, iki byk din daha domu: cainizm ve budizm. ki byk din, 163 yani iki byk edebiyat, ikisini de Biharl prensler kurmu, bir ayaklan belirtiyor ikisi de, ikisi de Brahmanlarn imtiyazl bir snf oluturmalarna kar. Bir avu mutluya deil, btn insanla seslendikleri iin rahiplerin diline iltifat etmemiler, Vedalarm yerine gemesini istedikleri kutsal yazlarnda Cainistler Prakriteyi kullanm, Budistler Paliceyi.62 CANZM sadan nce 6. yzyldayz. Bihar, brahmanizmin kk sa- lamad bir lke. Kurtarclara inanan bir halk ve hayat fe laketlerin en by sayan bir aristokrasi. Mahaviray yaratan byle bir evre. Efsane Biharl asilzadenin otuz bir yanda dervi olup yollara dtn sylyor. On yl ile ekiyor gen adam, on yl hakikati aryor. mezleri ona Mahavira adn takyorlar, mahavira byk kahraman demek. Cina adn takyorlar, cina dnyay alteden demek. Cainizme gre, Samsaradan kurtulmann aresi: lmeden nce lmek. Mritlere sorarsanz, bu inan evrenle ada. Her devirde yeni bir peygamber km ortaya. Mahavira bunlarn yirmi drdncs. Cainistlerde, mutlak hakikat yok. Bir adan bakarsan 62 Bylece cainizm Prakrit edebiyatn, budizm de Pali edebiyatn dourmu. Cemil Meri cainizmin Prakrite kaleme alnm kutsal metinleriyle, budizmin Sanskrite dnda kalan kutsal metinlerini ve bu iki inanca balanan iki edebiyat Orta Hint Dilleri blmnde ele alm, bu blmde ise Tanrs Olmayan Bir Din bal altnda sadece Sanskrit edebiyatnda ifadesini bulan budizme yer vermi. Biz, konunun btnln salamak amacyla, hangi edebiyatta ifadesini bulursa bulsun, cainizmin ve budizmin kutsal metinlerinin birlikte ele alnmas gerektiini dndk ve bu metinleri Tanrs Olmayan ki Din bal altnda biraaya getirdik, nceki basklarda Orta Hint Dilleri bal altndaki ksm da btnyle buraya aktarlm oldu. Tarih olarak az daha nce domu olduu iin cainizmi budizmden nceye yerletirdik. Btn bu dzenlemeleri yaparken de tannm bir Alman hindiyats olan Profesr Glesanappn Hint Edebiyatlar adl ki tabndaki sralamay takip ettik (Glasenapp Helmuth von, Les Litteratures de llnde, Payot, Paris, 1963). 164 hakikat, bir baka adan bakarsan yalan. Alt krle fil hikyesi hkmlerimizdeki isabetsizliin en gzel rnei: fil, kulan yakalayan kr iin kalbur, bacan yakalayan iin stun. Mutlak hakikati yalnz Cinann mritleri kavrayabilir. Cainizmin Kutsal Kitaplar ve Prakrit Edebiyat Cainistler Cinamn grlerini Prakrite yazdklar eserlerde gelitirirler. Vedalarm Tanr kelam olduuna inanmaz Cainist. Tanrya inanmaz ki vahye inansn. Evreni Tanr yaratm, peki ama Tanry yaratan kim? Dnya ezelden beri mevcut... Hindin iklimi ile uyumas g bir inan. Cainistler gk- kubbeden Tanry kovdular, onun tahtna evliyalar kuruldu, len, dirilen, ruhlar kalptan kalba geen evliyalar. Cainistler ikicidirler, hem ruha, hem maddeye inanrlar, talarn, ma denlerin bile can vardr. Gnaha girmeden dnyadaki mrn tamamlayan ruh, bir paramatman olur ve bir zaman iin Samsaradan kurtulur. Samsara zincirini krmak en yce ruhlarn imtiyaz. Kurtulua gtren yol: ahimsa. iftilikle uramaz Cainist, topra paralamak, kurtlar ldrmek gnah, suyu szerek ier. Yokedebilecei tek hayat kendi hayat, intihar, kr bir yaamak arzusuna kar ruhun zaferi. Cainistlerin kendi Dsturlar var. Mahaviradan nce gelen 23 hazrlaycnn (Tirtankara) mritlerine anlattklar ezel hakikat bu Dsturda. Zamann dnda bu Dstur. Ama asl geerli olan Dstur Mahaviranm syledii, sonra da mrit lerinin yazd Dstur, ne var ki bu kutsal kitap sadan 400 yl nce kaybolmu... Biharda andragupta devrinde bir ktlk olmu, Cainist keilerin bir ksm baka blgeye gm, genler daha sert uygulam cainizmi, bunlara plaklar (Digambara) de nilmi. Kalanlar daha yumuak davranmlar, onlara da Beyaz 165 Elbiseliler (ivetambara) deniyor. ivetambaralarn Dsturunda 45 eser var, kimi sade bir dille yazlm, kimi zentili. En eskileri l.. 3. yzylda kaleme alnm. Her nesil yeni sayfalar eklemi kutsal kitaba, ama Cina dinini hayatn eitli alanlarna uygulamak. ivetam- baralarm Dsturu, dili ve tarihi bakmndan, ok nemli ama byk bir edebi deeri yok. Bu Dstura dahil edilen kutsal metinleri Cinanm akirtler) kda geirmi, Dsturun metinleri olan Anga ve Uvengalar Sudarman kaleme alm, dier metinler ise ok daha sonra yaam Cainist rahipler tarafndan yazlm. Dsturda kullanlan dil yar-magadca. Birok dili bnyesinde eriten bu dile sonralar Cainistlerin Prakritesi denilmi. Bu dilin ekillenmesinde Dstur sonras din! edebiyatn da rol byk. lhamn cainizmden alan edebiyat kuru ve tatsz, dnyadan el etek ekenlerin edebiyat. Ama cainizm Hindin dnce tarihini damgalayan bir inan. Bu inanta dnyadan ve dnya nimetlerinden tamamen kopuyor mrit. Bu kopuu dile getiren cainistlerin kutsal metinlerinden bazlar manzum. Cainist rahip kadnlarla iliki konusunda yle uyarlyor mesela: Topal da olsa kr de olsa, Yz yanda da olsa Yzne bakmayacaksn kadnn. Dstur Sonras Edebiyat ivetambara Dsturundaki kutsal metinleri aklamak ve tamamlamak gayesiyle birok eser yazlm, bunlarn bir ksmnda Prakrite, bir ksmnda da Sanskrite kullanlm. Yorumcularn ilki Badrabahu, takipileri gnmze kadar geliyor. Bu arada plaklar da bo durmam, Digambaralarm Dsturlar kayp ve inanlarn ebediletirecek kutsal metinlere ihtiyalan var, bu amala ortaya kan eser gzlerinde o kadar 16 6 byk bir nem kazanm ki, onu da ikinci bir Dstur olarak kabul etmiler. Aslnda Beyaz Elbiselilerle plaklarn inanlar birbirinden ok da farkl deil. Dsturlarda efsaneye byk yer verilir, nazm da, nesir de kullanlr, dil bazen Prakrite, bazen Sanskrite, bazen de Apabramaca. Konularn ou Hint geleneinden alnma. Tirtankaralar ven mersiyeler, kran neideleri... Cainist edebiyatta nemli bir yer tutar. Cainizmi yorumlamak iin yazlan kitaplarda 24 pey gamberle, 39 ulunun servenini anlatan manzum, mensur birok hikye de var. Bu edebiyatta ilahiler de byk yer tutar: imi sevgiyle doldur Tanrm! Gnlm btn varlklar kucaklasn. Cainistler, bugn de Hindistann eitli blgelerinde yayor ve inanlarn yaymaya alyorlar, edebiyatlar da hl canl, ama Sanskrit edebiyat karsnda ok silik. BUDZM Brahmanizm, Brahmanlarm ekillendirdii Vedalar doktrini. Budizm de, cainizm gibi, bu doktrine kar bir tepki. Ama bir kopu deil, bir reform. Brahmanlar kalabalkla konumazlard. mez karlarnda diz kerdi, srlarn gderdi yllarca. Brahmanizmin keileri maaralara ekilen birer mnzevi. Brahmanlar birer yar Tanr. Oysa Buda iin doutan Brahman yoktur, kii yaptklaryla Brahman olmaya hak kazanr ancak. Buda, hem gnlnn, hem de mabedinin kaplarn btn insanla at, dostlarn biraraya toplad. Gemisine yalnz karsn bindiren Nuh, gemisine btn insanlar aran Buda... srail ve Hint. 167 Bu davete btn ac ekenler kotu, btn ezilenler kotu. Kadn ilk defa olarak kutsal lende yerini alyor, cariyelikten rahibelie ykseliyordu. Buda iin kast yoktu, insan vard. lk bir rzgr esti Benaresten, efkatin okayan rzgr... Okyanuslar gidermez susuzluu, arzular doyurulduka azar. Gnahlarn an paralasn bilginin yldrm. htiraslarn mahpesini kamtan bir kulbe gibi yk. ile artmaz ruhu, ibadet antmaz, ak antr, feragat artr... Bir bahar yamuruydu szleri, bir ay idi. Budizm bir nihilizm deil, idealizmlerin en ycesi. Cennet yok, cehennem yok. Cenneti de, cehennemi de biz yaratyoruz. Bu zindandan kurtulmak elimizde. Aclarn kayna: hayat, itihalar, sefaletleri, bayalklaryla hayat. Huzur, benliin ak iinde yanp nur olmas. Huzur, kinatn konserine ka rmak, k olmak, koku olmak, name olmak ve bir daha domamak. Huzur: nirvana. Nirvanaya Doru Milyonlarca defa gelmi dnyaya ileyle, efkatle, feragatle Tanrlam. Milyonlarca defa ykselmi ge. Ve son defa btn canTlar kurtarmak iin bir kadnn sinesinde tecelli etmi. Efsane byle sylyor. Hazlarn kucanda binbir gece masal yaayan gen bir ehzade. Rebap sesleri ve lgn kahkahalarla rperen saray.. Darda zdrabn karanlk gecesi. Ve o karanl aydnlatmak iin yanp tutuan Sidarta. nce alev olmu, sonra afak. Bir akam saraydan kam Sidarta, uyuyan ocuunu pememi, salarn okayamam karsnn. Btn ilelere katlanm, btn kukularn zehirini tatm. ylesine yanm, ylesine yanm ki ate olmu, nur olmu. Huzura kavumu Sidarta. Mermer heykellerindeki te bessm, o sonsuz huzurun soluk bir prlts. 168 Sidarta Benarese dnm, Sidarta ehir ehir dolamaya balam. ki bin be yz yldan beri dolayor. Tanr dncesi paralam insanlar, birbirine drm. Buda Tanrya inanmaz. lk nedenlerle uramamas, kimseyi yaralamamak iin. Hayat, zaferi olmayan bir kavga. Hepimiz mezbahaya s rklenen koyunlarz. Kurbanlar da, cellatlar da zavall. Kocamaya grelim, kuruyan bir dereden uzaklaan ceylanlar gibi, gzellik de, shhat de terkeder bizi. Sonbahar bulutlarna benzer hayat, bir toplanr, bir dalr. Sebep sebebi dourur... Birer kpz hepimiz, birer kpk, yani birer vehim. Gerek olan yalnz zdrap. Okyanuslar dolusu gzya dkm insan ve dkyor... Yaamak, ac ekmektir. Aclarn kayna dou. Evlenmesek yeni nesiller gelmezdi dnyaya. Sevmesek evlenmezdik. Aclarn kayna: arzu, arzununki duyular. Duyular aldatyor bizi. Gzellik yalan, biimler bo. Tanr varolmu, yokolmu... kime ne? Bilinmeyene, bilinmeyecek olana dualar mrldanmak niye? Kendimiz yazyoruz alnyazmz. Kader gergefini ileyen biziz. Fazilet bizi huzura gtren yol. Yalnz bizi mi? Beden topraa karyor. Amel kalyor. Mezarmza atlan birka krek toprakla sona ermiyor hayat. Dncelerimiz yayor, kinlerimiz yayor, ryalarmz yayor. Ruhun lmezlii: Amelin lmezlii, amelin, yani arzunun, inancn. Sularmz ebed. Feragatlerimiz ebed. Miraslarmz yalnz kendi ocuklarmz deil. Btn gelecek mirasmz. Her nesil balayan bir arky syler, eski bir arky. Yanklar srp gider her sesin. Her fazilet meyve verir: ya sefalet tohumlar ekeriz, ya mutluluk tohumlan. Yarnn zaferlerinden de, bozgunlarndan da biz sorumluyuz. o cuklarmzda yeniden domuyor muyuz? ocuklarmzda, btn ocuklarda. Samsara, nesillerin elele verii. lmszz, gnahlarmzla, feragatlerimizle lmszz. 169 Budizmin Dsturu xe Pali Edebiyat Buda Magadi dili konuurmu, Magadice bir blgenin lehesi. Mritler Onun vazlarm Paliceye evirmiler. Palice yapma bir dil. Palice yazlan en eski, en deerli eser, budizmin Dsturu kabul edilen Tipitaka ya da Sepet. Budizmin kutsal metinlerinin derlenmesi konusunda baz tartmalar olmu. Niha metin, gelenee gre, sadan az nce Seylanda kaleme alnm. Dstur blm, blmlerden her birine sepet deniyor: doktrinal kavramlar sepeti. 1- Vinaya-Pitaka, sepetlerin ilki. Konusu manastr hayatyla ilgili kurallar. 2- Sutta-Pitaka, sepetlerin kincisi. Buda ile mezlerinin nutuklar, konumalar, Budann dnceleri. Sutta-Pitaka be tomara blnm. Bunlardan birincisi (Dig- ha-nikaya), Dsturun incilerinden. Budann son gnlerini anlatan bu paray zlmeden, rpermeden okuyamazsnz. Beinci tomar (Khuddaka-nikaya), en nemlisi ve dier lerinden deiik bir yapda, iinde on be eser var. Bunlardan biri, gnomik edebiyatn en baarl rneklerinden olan ve btn Avrupa dillerine evrilen Dhammapada. Yaplan ktlk st gibi kesilmez, peine der sahibinin, kller altndaki kor gibi yakar onu.... Bilgeyi vsen de bir, yersen de bir. Frtna kayalar sarsar m? Beinci tomarn bir baka eserinde, budizmden ilham alan iirin en gzel rneklerini Rahip neideleri (Theragatha) ile Rahibe neidelerini (Therigatha) buluyoruz. Rahip neideleri daha buruk, daha kasvetli. Rahibe nei- delerinde belli ki bir kadn kalbi arpyor. Bazen gerek bir balad bunlar. Baklar gnllerde yangnlar tututuran Supha erkeklerin ban derde sokmamak iin, gzlerini oyuyor eliyle. Rahibelerin ou yavrularn kaybeden kadnlar, ama 170 aralarnda fahieler de, gen kzlar da var. Bu neidderden mizah da kovulmam. Bir rahibe manastra gelmek sanki byk bir fedakrlk diyor el etek ektiim dnya deil, bir havan eli, bir de gudubet koca, sabahtan akama kadar pirin dver, kocamn kfrlerini dinlerdim... Yine beinci tomardaki Jatakalar, Budann eitli zamanlarda dnyaya gelilerini anlatan be yz hikyeyi kucaklyor. Ja- takalardan bazlar Budadan asrlarca yal: mezler inanlarm yaymak iin halk arasnda dolaan birok masallar, birok efsaneleri biraraya getirmiler. Sonra bu hikyeler, bir hayli deiikliklere urayarak, Asyaya, Avrupaya yaylm, dnyann masal hzinesini zenginletirmi. Jatakalarda, Bodisatvay, kh maymun, kh ku, kh haydut, kh ehzade, kh Tanr olarak gryoruz. 3- Abhidamma-Pitaka, Dsturun nc sepeti. Yedi eser var bu sepette de ve doktrine ait en nemli mefhumlar. Dstur Sonras Pali Edebiyat Dstur saysz yorumlara konu olmu. Yorumcularn en dikkate deeri Budagea. sadan sonra 5. yzylda yaam, yorumlar bugn bile birer klasik olarak revata. Ayrca Visuddhimagga adl eserinde, budizmin Pali di lindeki en sistematik aklamasna yer vermi, destanlara bavurmu bunun iin, iire bavurmu ve eser, edebiyat asndan da nemli bir deere kavumu. Milindapandha, Budist doktrinin tartld, gzel bir felsef roman. Kimin yazd bilinmeyen bu orijinal eserde Yunan dncesiyle Hint dncesinin karlatrldn gryoruz. Menandros Hindin benimsedii tek yabanc hkmdar. (l.. 2. asr.) Bir bahar gecesi gzne uyku gir miyor. Tartmak istiyor bilgelerle. Nedimler nl bir keie gtryorlar onu. Kei hkmdarn sorularn cevaplan- dramyor. Baka bilgelere gidiyorlar, hepsini susturuyor 171 Menandros, hepsini yeniyor. Ve hayal krklna uruyor: demek Hint bombomu diyor, Hintlinin tek bildii geve zelikmi. Hkmdara bir de Nagasenay gr diyorlar. Budist rahiple Yunan asll hkmdarn konumas bir sava, tarihin en merakl, en ilgi ekici fikir sava belki de. Budagoa, Milindapandhaya Dstur kadar nem verir. Sanskrit Edebiyatnda Budizm Zamanla Budistler de Sanskrite yazmaya balar. Sanskrite yazlan kutsal metinlerin en eskilerine Hinayana (Kk Gemi) deniyor. Hayat bir sel, insan bu seli, bir kaykla, bir gemiyle geebilir. Budizmin bir ad da Gemi. Hinayanaclara gre, kurtulua tek bana gidilir. Hinayanaclar Budaya taparlar, bu inantan ilham alan geni bir edebiyat var. vlmeye layk tek kahraman vard Hinayanaclar iin: Buda. Nasl vaktiyle, halk arasnda dolaan btn masallar, fkralar Pandavalarm maceralarna balanmsa, sadan sonraki ilk asrlarda da btn destan paracklar Budann hayat hikyesine balanyordu. Bu yar manzum, yar mensur eserlere Avadana denir. Avadanalarda, Buda, ya gemiteki servenlerini anlatr, ya gelecee ait haberler verir. Byk Gemi Buda yalnz kendi kurtuluunu dnse lde kalrd. Buda, insanl kurtarmak iin ehre dnd. Budizm btn canllar kurtulua gtrecek Mahayanadr (Byk Gemi). Mahayana Hristiyanlkla yat. Filistinde doan Hristiyanlk nasl Avrupay fethedecekse, Hindistanda doan bu yeni kurtulu doktrini de ok uzak lkelere kadar yaylacaktr. Mahayanaya bal olanlar Bodisatvalara inanr. Bodisatva kalabal kurtarmak iin ebed huzurunu feda eden ulu. 172 Bodisatva: ak, merhamet. Faziletle geen bir mr sonunda her insan Bodisatva olabilir. Bu inan, budizmin en eski alarndan itibaren gelimeye balar. Benimsedii birok fikirlere Hinayanada da rastlarz. Bodisatva ideali Jatakalarda da, Avadanalarda da var. Mahayana, Hinayanann kurtulu doktrinini kabul eder, ama dar bulur onu. Ve tamamlar. Zamanla btn halk inanlar szar Budizme. Mahayana, sutra ad verilen retici eserlerde bulur ifadesini. Sutralar vaktiyle Buda sylemi, uzun zaman gizli kaldktan sonra ifa edilmiler. Mahayananm sutralar da Dsturunkiler gibi balar: Buda ravastide mola verdi... Binlerce Bodisatva dinler Buday. On binlerce Tanr, yar-Tanr, cin dinler. O konuurken btn evren aydnlanr. Sutralarda nesir, nazm kark. En nemli sutra eriat Lots (Saddharma-Pundarika). Buda Tannlar Tanrsdr Saddharmada, ezeldir, sonsuzdur, ama insanln zdraplarma acyan bir sonsuz, ona kurtulu yolunu gsteren bir klavuz. Saddharmay dinleyen her kadn, kadn olarak domaz bir daha, Saddharmay okuyan erkek mr boyu lots kokar... Saddharma Budistlerin Bhagavad-Gitas. inli seyyah Hiuen-Tsangn budizm tarihi bakmndan son derece nemli eserinden rendiimize gre, sadan sonraki ilk asrlarda Hintte drt bilge yayormu, bunlara dnyay aydnlatan drt gne deniyormu: Avagoa, Deva, Na- garcuna ve Kumaralata. Avagoa sa ile ada, Buday terennm eden en byk air: Bir kap ki kanatlan aknlk ve karanlk, kilidi ehvet. Bu zindan kapsn imann ko ba ile ykp, varlklar a kavuturan O. Avagoa hem lirizmde ahika, hem dramda. Kulland dil Sanskrite. 17.3 Galiba Ayahodyal olan annesinin ad Altn Gzl. Brahman olarak domu, Brahman olarak yetitirilmi, ama budizme vermi gnln. Buday ven lirik iirleri kaybolmu. Tibetli bir keiin yazdna gre, Avagoa elinde saz, ky ky dolaan bir ozanm, arklarn dinleyenler hidayete eriyormu hemen. Bilinen u ki hayatnn sonunu Kanikanm saraynda geirmi. Kanika bilginlere byk sayg gsteren, Budistleri koruyan bir hkmdar. Dramlar yeni ortaya km Avagoamn. Buddhacaritay Avrupaya Sylvain Levi tantm (1892), konu Budann hayat. Bu bir Mahakavya, bir uzun iir, mahakavyalarm aheseri, Avagoada geni bir muhayyile ile gerek duygusu henk halinde. Eserde, gen ehzadenin ihtiyarla, hastayla, lyle kar lamas ok gzel anlatlm, Bodisatvann hzn iimize iliyor. Bir baka yerde ehzade maiyetiyle bir ehirden ge erken kadnlar pencerelere kouyor, Kalidasa Raghuvan- anm bir sahnesini yazarken, bu tasvirden ilham alm. Avagoa geni bir kltre dayanan byk bir air, Mahab- haratay, Ramayanay, Kama-Sutray ok iyi tanyor, Kalidasadan nce, Valmikiden sonra yaayan en byk destan airi. Hiuen-Tsangm szn ettii bilgelerden biri de Nagarcuna, o da budizmi sonradan kabul eden gneyli bir Brahman. O zamana kadar bilinmeyen kutsal metinlerden bahsederek bir sr destan ve hikyenin yaratcs olmu. Nagarcunann felsefesi olmakla olmamak, Samsara ile Nirvana aras bir yerde. Hazretin birok eseri ve baz ilahileri de var. Ary a ura Avagoann birok taklitisinden en nls. Galiba 4. yzylda yaam, balca eseri: Catakamala. O da akya- muninin hayatna ait masallar destanlatrm. Buda, Buda 174 olmadan nce de binlerce defa gelmi dnyaya, Aryaurann konusu bu gelilerden bazlar. Kh vcudunu a bir kaplana sunar Bodisatva, kh kr bir Brahmana armaan etmek zere gzlerini kartr. Aryaura inanan bir adam, slup olgun ve airane, ama yapmackl deil, arada bir santimantalizme dyor yazar. Catakamaladaki 32 mcevherden hemen hepsi Palice yazlm halk masallarndan alma, avadanalar da ayn se rvenleri tekrarlar. 175 KLASK EDEBYAT: R, TYATRO, MASAL iirin Ezel Kayna: Ak Kama-Deva Kama-Deva! iire smaz zaferlerin. Oklarn iekten ama Atklar yara derin, Tannlar bile esiri. Ahu gzl dilberlerin Bhartrihari KALDASA NCES LRK R63 Vedalar bir ulusun eseriydi, bir Tanrnn diyecektim, destanlar ise nesiller yaratm. Puranalar mimarlar bilin meyen birer abide. airin eserini turalamas Klasik am yeniliklerinden biri. Kalidasa, Bhartrihari, Amaru... efsanelerin sisi arkasnda glmseyen veya alayan birer ehre, ama bir kimlikleri, bir kiilikleri var. lahilerin dili zengin ve ilenmi bir dil, peki ama sanatl iir neden Vedalar anda geliemedi? Sanskritenin sadece din amalar iin kullanl byle bir gelimeyi nlemi olsa gerek. nsanolu nce gkkubbeye evirmi baklarn, sonra kendi iine. Hintliler Ramayanay, ilenmi iirin, kavyanm, ilk rnei sayarlar, onlara gre Valmiki ilk gerek airdir, iirde kullanlan 63 Bu blm, ierdii malzeme aynen kullanlarak, nceki basklardan biraz farkl biimde dzenlendi, aynca nceki basklarda Orta Hint Dilleri edebiyatnda ele alman Dind Prakrit Edebiyat da Kalidasa ncesi Lirik iir bahsine dahil edildi. 177 loka kalbn yaratan da o. Ama destan ok defa bir sel suyu gibi kpkl ve bulank, airin ba kaygs olay anlatmak, kuyumculuk yapmak deil. Ma- habharatanm yazarlar da usta birer sanat, ama bir Kalida- sanm berrakl, duruluu ve byleyicilii hibirinde yok. Destanlarla Klasik a arasnda karanlk bir dnem var. Gerek u ki lirik iirin ilk ciddi rneklerine budizmden sonra rastlyoruz, Budist airler kavyann ilk aheserlerini yaratrken, belki de kaybolan birtakm rneklerden faydalanmlar. A vagoa kavya slubunu devaml gelitirmi. Ama Kalidasa ncesi lirik iir hakknda tam bir fikir edinmek zor, Klasik am o dnemlerinden bugne pek az eser kalm. Bu yeni edebiyatta, muhteva ou zaman ekle feda edilmi. air yeni konular yaratmaz, geleneksel bir hikyeye zengin bir iir slubu kazandrmay, ak hayatnda veya tabiatta her gn karlatmz gnlk olaylar byk bir zvk inceliiyle yazmay amalar. Lirik bir saray iirinin domas iin gereken artlar ancak Guptalar devrinde (l.S. 4. yzyl) gerekleir. Vedalar dili de yava yava arkaizmlerinden syrlr ve Panininin gramerindeki klasik Sanskrite seviyesine eriir. k k k Sanskrite aristokratlarn dili, Palice budizmi yaymak iin kullanlm. Kalidasa ncesi dind edebiyat ise, Sanskritenin yansra Prakritede ebedlemi. Ama kalabalklarn zevkini youran, hkim snf. ki bin yl nce gelimeye balayan Prakrit iirinin rnei de Sanskrit iiri. Prakrit edebiyatnn aheseri bir antoloji: Sattasai. Yazar Dekkanm kuzey dousunda hkm sren bir hkmdar: Hala. Gelenee gre bu yedi yz ktay Hala yazmam. Bir gn ilham Tanrs gelmi ordugha, tm komutanlar blbl kesilmi. Hkmdar sylenenleri toplam sadece. Halk 178 arklarna benzeyen bu iirler, belki de raks iin yazlm. Ak balca konu. nsan glmseten sahnecikler de var an tolojide: Sust yakalanan bir koca, karsnn ayaklarna kapanyor. Kadn kprm, lakrd dinledii yok. Frsattan faydalanan kk olan, babasnn srtna trmanveriyor, anneyi gldryor, bir yaramazlk ve dargnlk sona eriyor. ok apkn ktalar da var: Bir gen kadnn kocas sefere km, bo evde korkuyor zavall. Ne yapsn? Hrszlar gel mesin diye kn aryor. Kimi de ok karamsar iirlerin: Kr olmak, sar olmak gerek mutlu olmak iin. Krler ktlkleri, irkinlikleri grmez; kt szleri iitmez sarlar. Antolojide tabiat tasvirleri byk yer tutar. Ktalar, zene bezene ilenmi birer minyatr. Dil, ahenkli, zengin, aydnlk. u drtlkler ne kadar ili: Avc, dii bir karaca grd ormanda, Gzleri arzudan alev, alevdi, Birden hatrna canan geldi, Avcnn oku dt elinden. Kalpleri birlikte arpan yllarca, Yllarca birlikte alayp glen, ki sevgiliden biri can verse, Hayatta kalandr gerekte len. Tal air hikmetten de vazgemez: nsan, nasl sevsin tanmyorsa, ltifat eder mi oban elmasa, Bir kozalak kadar deerin yoktur, Dostum, karndaki bir ham ervahsa. Sattasaiyi yalnz Prakrite yazanlar rnek almam, Sanskrit iirini de damgalam eser, 17. asrda Krina ile Radann 179 aklarn terennm eden Biharill bile Sattasainin taklitle rinden ilham alm. Birok hkmdarlar -belki de Sanskrite bilmedikleri iin- Prakrite yazanlar himaye etmiler. Brahmanizm Aokanm lmnden sonra Kuzey Douya pek sokulamam. Klasik am sanat deeri tayan destanlarndan biri de Prakrite. Konu, Rama. Yazld tarih galiba Kalidasann yaad devir. Ad Kprnn Kuruluu (Setu-Bandhu). u para sekizinci arkdan. Ramann ordusu, Lankaya nasl gidecek... yolunu deniz kesmi, maymunlar dalardan kpr kuruyor. imdi dolacak derdiniz, imdi dolacak, Ama bir trl dolmuyordu deniz, Maymunlar dalar koparyordu, Dalgalar bir sarmak gibi, amlar saryordu. Boalarn gzleri kan ana, Boalar bouluyordu. Kayalar kayboluyordu sularda, Maaralar kayboluyordu. Meramn elinden ne kurtulur, Kpr yava yava kuruluyordu. * * LEYLASI OLMAYAN EDEBYAT Hint lirizminin de iki kolu var, Ganj gibi... Birleen, ayrlan, sonra tekrar kaynaan iki kol. Birinde sevgilinin hayali yl dzlar, tekinde Tanrnm: ehvet ve iman. Ve bu lirizm de, Ganj gibi, Hindin btn tabiatn aksettirir. G, kular, iekleri ile yaayan bir tabiat bu. Seven ve acyan bir tabiat. Blutlar haber tar yre, kumrular vuslat 180 davetisi, aalar konuur. Sonsuzluun aynasnda canan seyreden air, Tann ile sevgiliyi kartrr. Hintli gemi, ak okyanus, din liman. Ama Hint lirizminin ne bir Leylas var, ne bir Mecnunu. Ak eriilmez bir ideal deil, yaanan bir gerek. air bir kadna deil, kadna k, kadna, yani tabiatn btn g zelliklerine. Tanr bir de bakt ki btn harc tkenmi, kadm nasl yaratsn... Ayn yuvarlakln, sarman kvrln, asma filizlerinin yapkanln, imenlerin titreyiini, sazlarn bkln, ieklerin kadifesini, yapraklarn hafifliini, fil hortumunun zarif biimini, ceylann bakn, petein hen desesini, gn nn neesini, bulutlarn gzyalarn, rzgrn kaprisini, tavann rkekliini, tavusun kibrini, papaann gsndeki yumuakl, elmasn sertliini, baln tatlln, kaplann zalimliini, atein yakcln, karn serinliini, ala kargann gevezeliini, kumrunun tn, turnann ri yakrln, akravakann sadakatini biraraya getirerek kadm yaratm ve onu erkee sunmu. Hindin ak Tanrs Kama. Kamamn klavuzu, bahar. air: te bahar geldi, sevgilim diyor, mavi sularda lotsler glmsyor, baklarda ak, da ta, arzu rpertisi iinde. Santal ile ovulu gslerde sarho inciler. Oynak kalalara sarlan ipek kemerler istekle kvranr gibi... Bir kars efkat, Kamanm, teki ehvet., ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu, Gnllerde Doan, Sarho Eden, ldren... Evreni o yaratm, n ebedye balayan altn zincir... Tanrlar katnda: yaratc irade. lmller arasnda: cins cazibe. ehvet bir mezhep olmu Hintte. Atharva-Vedann ana konularndan biri ak... Kandinin memelerine destanlar yazlm. Kama-Sutra, bugn de ak sanatnn en gzel kitab. 181 ALANKARA ASTRA Klasik Hint iiri, saraylarda doar. Periklesin Atinasm, Medicilerin Floransasm, III. Ahmetin Istanbulunu hatrlatan masal ehirleri. Ve hayatn tadn karan aylak bir genlik: Nagarakalar. Kk bir kkte yaar Nagaraka. Resim yapar, rebap alar, iir syler. Dudu kularna konuma retir. Horoz d- trr, ko dtrr. Geceleri ya bir ak randevusuna koar, ya bir iek bahesi kadar ssl odasnda sevgilisini bekler. Hem ten, hem ruh. Ama daha ok ten. Hindin ak kadn bir Aspasia. Kendine saygs olan her yosma altm drt sanat bilecek: giyim kuam, raks, musiki... ve iir. Btn mehur eserleri tanyacak. Hayat da, msralar kadar dzenlidir saray airinin. Kendini kibar okuyucularna beendirebilmek iin ok almak zo rundadr. Erkenden kalkar, Sarasvatiye neideler syler. Ktphaneye gider, okur, ilhamn msralara dker orda. Evine dner, ykanr, yemek yer. leden sonra iirlerini dostlarna okur, tenkitleri dinler. Akam duasndan sonra onlar yeniden kaleme alr. Hindin eitli lehelerini renmek iin her sevgilisini ayr bir lkeden seer stat. Muhteem msralar avlamaktan baka kaygs olmayan bu sevimli parazitlerin yaayabilmesi iin Mesenlere ihtiya vardr. Klasik ada sanatn en byk koruyucusu: hkmdar. air efendisinin zaferlerini ebediletiren bir destancdr ok de fa. iir perisi, Bilgi Tanrasmn (Sarasvati) ocuu. Kars: Belagat. Demek klasik iir bilgiye ve hnere dayanyor. Ssleme sanat (Alankara astra), her airin ilhamn besleyen tlsml kaynak. air nce gramer renecek, vezin renecek. Sz lklerden kaldrmayacak ban. Ak sanatn btn derinlii 182 ile inceleyecek. Siyaset bilecek, felsefe bilecek. rnekler ezberinde olacak. Gzel bir kadna benzer iir. Vcudu: ke limeler. Libas: ssleme (Alankara). Ne var ki bu iir ok defa ruhsuz. Yalnz biim, yalnz renk, yalnz musiki. Yeni mitler yaratmaz saray airi. nsan ruhu denen ummann derinliklerinden yeni inciler karmaz. arklar yapar duygularndan. Masal bahesinin ieklerinden yeni elenkler rer. Usta bir kuyumcudur o. Ann hazlarm prlantalatrr, kelimelerin kadife mahfazasnda asrlara sunar. yi yontulmu bir elmas, eri gzel iekten daha zariftir ona gre. iek solar. Bu an airi iin sanatla zenti ayn ey. Kalidasadan sonra zenti ar basar. Sanat bir grnr, bir kaybolur. Gita- Govenda kuunun son arks. 183 Hint Lirizminin Himalayasi: Kalidasa iki yzyl saltanat srm Guptalar, lkelerini geniletmi, airleri korumu, kendileri de iirle uram. Devirleri Hint tarihinin altn a. 4. yzyln sonlarnda tahta kan II. andragupta bu hanedann en nl hkmdar, lakab: Yiitlik Gnei (Vikramaditya). 5. yzyln balarnda Hindi dolaan nl in seyyah Fa-Hien halkn mutluluk iinde yaadn syler, ama Guptalar ebediletiren ne cenk meydanlarnda kazandklar zaferler, ne saraylarndaki ihtiam. O devre Hindin Perikles Devri dedirten Kalidasa. Kalidasa Hint lirizminin Himalayasi... dehas ylesine yce, hayat ylesine esrarl. Nerede domu bilmiyoruz. Ne zaman yaam? Galiba 4. yzylda... Bir srtma bytm onu, gzellii ile bir prensesin kalbini, iirleri ile ebediyeti fet hetmi. Asyann gnei ne kadar aydnlksa tarihi o derece sisli. Kimine gre sadan nce yaam Kalidasa, Vergiliusla, Horatiusla ada. Kimine gre 10. yzylda! Zamanla bir 184 eref nvani olmu Kalidasa ad, byk airleri vmek iin kullanlm. Kalidasa Kalinin klesi demek. Kalidasa hakknda en gvenilir kaynak kendi eserleri. Zarif, ili, ince bir Brahman bu Kalidasa, Ucayini ehrini ok seviyor, Himalaya eteklerini kar kar dolam... Bir ak iiri, iki lirik destan, dram ve bir pastoral... ite Kalidasann insanla miras. Kalidasann destanlar da ok beenilir, onlarn da en kuvvetli taraflar lirizmleri. KUMARASAMBAVA64 Kumarasambava airin uzun iirlerinden ilki. Asuralarla cenk eden Tanrlar bir trl zafere ulaamamakta. Ordulara kumanda edecek bir kahraman lzm. Byle bir yiidin babas ancak iva olabilir. Ama hazretin dnyaya aldr ettii yok. Tanrlar ivaya Himalayann kz Umay gnde riyorlar. Byk ileke bu ahane lotse yzn evirip bakmyor. Son mit ak Tanrs Kamada. Bahar bouna tomurcuklarla donatyor mangiye dallarn. Kumrular bouna tyor. iva gller gibi durgun. Kamann iekten oku kalbine saplanr saplanmaz, gazaba geliyor i leke, baklarndan fkran alev Kamay kl ediyor. iva Umayla evlenmedike hayata kavuamayacak ak Tanrs. Himalayann kz, srtna aa kabuklarndan bir libas geirip, ivanm yaknlarnda ileye girer. Sonunda ivann kalbi yumuar. Altn ngrakl boaya binip dalar padiahnn bakentine revan olur. Kadnlar pencerelere koarlar, ehirde bir bayram havas eser. Byk Brahman, iva ile Umay kutsal atein etrafnda defa dolatrr. Yeni evliler bir ardak altna oturup tebrikleri kabul ederler. Gkten Apsaralar iner, cenk 64 Kalidasanm eserlerini mejtn iine yerletirdiimiz balklarla birbirinden ayr dk. i 85 ve ak oyunlar oynar. Akam olunca Mandara dana ekilir gelinle gvey. Aalar rperir, dereler coar. air, Kumarasambavay yarda brakm. Cenk Tanrsmn douunu anlatmam. RAGHUVANA Raghuvana Kalidasann olgunluk anda yazd bir eser. Raghular Ramann atalar. Avnivarna bir yana, hepsi yiit, hepsi faziletli. Kalidasanm bu zarif ehnamesi yle balar: ... airler gnein ocuklar, tanrsal, yce... Ben kk bir salla ummanlar amaya kalkan garip yolcu. Ben devlerin uzanabilecei dallara yetimeye alan cce. Bilgelerin at kapdan iir sarayna giriyorum. lhamm, ilenmi incilere geirilen bir iplik..." Sonra nmzde geit resmi yapan Gne-oullar... Kutsal inek Nandiniyi kurtarmak iin kendini aslana sunan Dilipa: Palmiye ormanlarnn siyah bir pelerin gibi rtt dou illerine varan Raghu... Heybet klavuzluk ediyordu ordu suna... Cenk arabalarnn kopard toz, dman hkm darlarn talarn karartyordu. Raghunun da bir olu oldu. Ayn on drd kadar gzel, lndra kadar yiit. Adn Aca koydular. Aca Vedalar ezberledi, n kazand savalarda... Yuva kurmak zaman geldi. Ulu bir hkmdarn dnya gzeli bir kz kardei vard... Gen kz kendine bir koca seecekti. Yiitler geldi Hindin drt bucandan. ... Tahtlarna kurulmutu hkmdarlar, ellerinde yelpa zeleri vard, arkalarnda hizmetkrlar... Sazlar almyor, has bahede tavuslar oynayordu... Nihayet gen prensesin tahtrevan grnd. Kalpler hzla arpmaya balad. Kimi tacn okuyordu, kimi yzklerini... Sad kadn, tahtrevan Maghada Hamnn nnde durdurup sze balad: Parantapa 186 ulu bir bey... Nice zaferler kazanm. Ulusu taparcasna sever onu. Dnyada binlerce bey var, doru. Ama onlar yldz, Parantapa ay... Gzel ndumati, Parantapay bayla selamlayp yoluna devam etti. Sad kadn baka bir hkmdarn nnde durdu: te Agna beyi. Tanralar bile tutkundur ona. lkesi dnya cenneti, gzellik onda, zerafet onda... Tahtrevan tekrar yola dzld. Bambulu kadn yeni bir hkmdarn nnde szald: Karnda Avanti beyi! Sipra rma ykar has bahesini. Mehtapta sabahlara kadar seviilir... Tahtrevan tekrar hareket etti. Tekrar szald sad kadn, ama bouna... Gen kz denize akan bir rmak gibi tahtlarn nnden geti. Ne Ravanay zincire vuran cihangirlerin ocuklarna iltifat etti, ne uyku larndan denizin uultusu ile uyanan ve filleri canl dalar gibi dehet salan bahadrlara... iekli bir mangiye dal gren ar, nasl baka aalardan uzaklarsa, marur ndumati de Acay grr grmez tahtrevan durdurdu. Bambulu kadn: te, dedi senin gibi bir inci byle muhteem bir yze yarar. ndumati tad elengi Acanm boynuna takt ve gece lots ile-ay birletiler... Yiit ehzade ile dilber prenses ana caddeden geerken ehrin kadnlar onlar seyretmek iin evlerinden frlyorlard. Kiminin kemerinden iekler dklyor, kimi tuvaletini yarda brakyordu. Pencereye gecelikle koanlar bile vard. Btn ruhlar baklarnda toplanmt. Sonra, ndumatinin ellerinden kan gururlarna yediremeyen beylerle Aca arasndaki cenk. Oklarn bitii kelleler olgun meyveler gibi salmt topraa. Muhteem kadehlere ben ziyordu miferler. Sanki kan deil de arapt akan. Sanki cenk meydan lmn meyhanesiydi... Sava Acanm zaferi ile sona erer, sevgililer bakente dnerler. htiyar Raghu ormana ekilir, Aca tahta geer... Ay batar, gne doar... Daarata dnyaya gelir. ndumati gkten den bir elenkle hayata gzlerini kapar. Acanm yanp yakl yrekler acs: iekler bile ldryor bizi. Kaderle nasl baa klr? 187 Neden konumuyorsun benimle karcm?.. Rzgr salarn dalgalandryor, birden mide kaplyorum. Ama dudaklarn kprdamyor. Heyhat! Kumrular konuuyor senin yerine: sesin ark olmu. Senin gibi salmyor telli turnalar. Ceylanlarn bak senin bakn. Sarmak tpk kollarn, demek gzelliin tabiata dalvermi. Ama senin canlln, senin btnln yok onlarda... Bu aokaya ayaklarn dokunmutu, imdi yaprak yaprak alyor arkandan... Mutluluk gneim batt... Aca da sevgili ei ile birlikte yaklmaya canatar. Ama kendini bir kadn iin atee att demelerinden ekinir. Bilgeler teselli ederler Acay: hkmdarlarn tek sevgilisi olmal; lkeleri. Rzgr aalar kknden sker, dalara vzgelir frtna... Hkmdar dalara benzemeli. lm ebed hayata alan bir kap... Sonra Daarata tahta geer, Hint tarihinde yeni bir yaprak alr. ... Dman ordular yalnz zaferlerini alklamak iin karsnda boy gsterir. Gkler, grleyen deniz, ann haykrr drt buca... lndra dalarn kanatlarn bimiti yldrm ile. Bu lots yzl hkmdar da sanak sanak ok fkrtan yay ile nne kan her engeli yokeder. Nihayet Ramanm dnyaya gelii. Ve Ramayanann birok sayfalarn, Valmikiyi kskandracak bir renk zenginlii ile yeniden yaratan Kalidasa... Kuann tahta geii... Siyahlar iinde gen hkmdarn karsna dikilen Kuavati beldesinin ruhu: Sevgililerin dolat sokaklanm le arayan akallarla dolu. Derelerim alamyor, alyor. Yangndan kaan tavuslar raksetmeyi unuttu. Mermer merdivenlerimi fidan boylu gen kzlarn knal ayacklar okamyor artk, kaplanlarn ceylan kanma bulanm peneleri kirletiyor... Lots bahelerine inen postu cilal filleri, azgn aslanlar paralamakta... Has baheleri yaban otlar brd. Saray pencerelerinde rmcek alar... Atalarnn yurduna dn Ramamn olu... Tekrar Ayahodyaya 188 yerleen gne oullan... Ve yepyeni bir hayata kavuan tarih belde... Yaz geldi... Beyaz gslerde inci gerdanlklar, ve bir i ekile uacak kadar hafif entariler... adrvanlarn serinlettii bahelerde sabaha kadar sevime. Hepsi birbirinden yiit, hepsi birbirinden faziletli h kmdarlar. Nihayet bu zarif ehnamenin son kahraman Agnivarna. Vezirlere braklan devlet idaresi, tambur sesleri ile nlayan divanhaneler, gnlerce sren lemler.. Agni- varnann gsnde ya bir rebap rperirdi, ya ahane bir kacln ba... Hayat ehvet saralar iinde geen bu Hintli Don J uann lm ile Raghuvana sona erer. Raghuvana da Kumarasambava gibi yarda kalm. Kavak kabuklarna yazlan bu iki destan, Hindin tahripkr iklimi kemirmitir diyenler var. Kalidasanm torunlar, Raghuvan- ann son ksmlarnn kendilerinde olduunu iddia edi yorlarm. RTU-SAMHARA Bu Hintli Ovidin ok genken yazd uzunca bir iir daha var: Ritu-Samhara (Mevsimler). Zarif bir kartpostal albm bu. Eseri Franszcaya eviren Oberlin, yle sayfalar var ki, diyor, Kiplingden, La Fontaineden sanrsnz... Ama ok daha scak, ok daha parlak bir gk altnda yaayan bir La Fontaine. Tavuslar, filler, aslanlar... bir ark minyatrnn gzalc renkleriyle boyanm. yle sayfalar var ki 18. yzyln es tamplarndan frlam gibi. te bir gen kadn ki, teni sev gilisinin ateli buseleriyle yer yer morarm. plak olmann utanc iinde yatak odasnda unuttuu entariyi istiyor... te frtnal bir gecede imeklerin aydnlatt patikalardan kalpleri korku ile arparak, klar ile bulumaya koan gen kzlar. Hepsi de birbirinden irin daha ne tablolar... Ayn sihirli altnda lotslere brnm Tanra. Kri, bir kuunun 189 srtnda uykuya dalm. Ve kuu elmas ve zmrt sularda yzyor... tede iekler arasnda... Bu gzel albm bizimle kartrmak istemez misiniz: te yaz geldi sevgilim... Mehtapla hareli, esmer geceler. Ve rzgrlara birer kucak gibi alan geni pencereler. a drvanlarda ark syleyen su... Gsnde glmseyen m cevherler... Santal kokusu.. Yaz istiyordun sevgilim. te geldi... Haremde dalga dalga tr. Sevgilinin dudaklarna yaklat iin rperen arap... Ve arklar ki ak alevlendiren birer by... Kimin ban dndrmez u nazenin: memeleri santalle ovulu, salarnda yasemin, boynunda inci, belinde altn ke mer... Mevsim yaz. Gen gslere dokunan yelpazelerin rzgrnda i gcklayan bir koku... Bu uh saray airi iin tek felaket sevgililerin birbirinden ayrldr. Gnn her saatinde ive, gnn her saatinde ak. Adeta mevsimler uyuan kam alevlendirmek, biteviyelii gidermek, canana yeni bir cazibe kazandrmak iin geit resmi yapar. Bununla beraber, Kalidasa tabiat tabiat olarak da can landrr: Bir bulut grnce gkkubbede, sevinle rperir ahular., bir damla suya hasret hepsi de... Ylan soluk solua srnr susuzluktan; bir tavusun glgesine snr. Tavus dokunmaz ezel dmanna, ylesine mecalsizdir... Dili sarkm aslann, yelesi sarkm. Susuzluktan kvranan btn bir canllar lemi: gller bir amur yn... balklar lm... nilferler kurumu... kular uup gitmi. Nihayet orman yangn, ve yazn oku yucuya sevgililer getirmesini dileyen air. Sonra yamur mevsimi. Kzgn fillere benzeyen bulutlar: ... Kh bir lotsn lacivert ta yapraklarn grr gibi olursunuz, kh bir stannenin ikin memelerini... Sonra aylardr beklenen yamur. Ve serin damlacklar 190 topraa dmeden ien atlaklar. Gkgrltsnden korkup nereye snacam aran yolcu. Sanki imek bulutlarn yaydr, dolu: oklar... Ve akn davetine koan tavuslar; kuyruklar birer iek demeti. Irmaklar, azgn birer yosma... Mcevherlerini takan orman: Ve lots gzl ahular... Gk grledike yavuklularna sarlan nazeninler. Ve Haberci Bulutdaki tema: hasretle rpman gen bir kadn... Bir anda ejderleen dere. Gk ldrm gibi... filler de ylesine azgn. Kayalar bulutlarn busesiyle slak. Toprakla insan kaynar; dereler alar, hlyaya dalar sevgililer, tavuslar rakseder, filler haykrr... imekle ebem kua gkkubbenin mcevherleri... Orman ieklenen kadambalarla haykrr neesini; dallar trk syler rzgrla. Zrhlarn yrtan tomurcuklar birer kahkaha. Aka hazrlanan kadnlara, yamurlar mevsimi yaseminler sunar, mimozalar sunar. Sonbahar bir geline benzer. Alm bir lots gibi ehresi, bin nazla ilerler. Ellerinde yar olgun pirin demetleri, ku ularn ak arks: halhallarnm krts. Toprak kaa i ekleriyle nak nak; gece, ebnemle; rmaklar, kuularla; gl, nilferlerle... Baheler bembeyaz yaseminlerden... Dereler iveyle salnr; balklar, kemerlerinin pullar. Kylarndaki beyaz kular, gerdanlklarnda birer inci... Gen bir kza benziyor gece, ay yzn rten buluttan tl atyor. Binlerce yldz karyor atlas mahfazasndan. Entarisi mehtaptan rlm. Derelerde kzl lotslerin prlts... Beyaz nilfer lerden toplad souk i damlalarn gm bir yamur gibi serpeleyen seher yeli ve rperen gen kz. Sonbahar, beyaz lotsten tebessm, kzl lotsten dudaklar, mavi lotsten gzleri ile saysz hazlar getirsin sana, canm benim. Sonra k. Lotsler can vermitir artk. Ama lodralar iek am, pirinler olgunlamtr. Daha dn sevgililerine meydan okuyan nazeninler, utanm gibi, gslerini saklamaktadrlar. Tenlerini safranla ovmuyorlar artk. Yasemin takmyorlar 191 salarna. Oynak kalalarda mcevherden kemerler yok. Kzl turnalar gibi akyan halhallar nerde? imdi gsler kali- gakayla ovuluyor. Salar siyah aguruyla. Cmert bir sareyle kabaran pirinler arasnda dii ceylanlar dolayor... Ve kanda arzular imekleniyor yeniden. Ak ilk defa tadan gen kzlar yorgun. Beyaz dilerini gstermeden glmsyorlar. Du daklarn ylesine kanatm ki sevgililerinin dileri, doya doya glemiyorlar. afak skerken elinde ayna, gen bir kadn dudaklarndan ruhunu ien knn di izlerini sayyor. Bir bakas hl uykudadr. Bir frtna bulutuna benzeyen siyah salarna beyaz bir kurdele takmaktadr bir bakas. Sonra ebnemler mevsimi ve ilkbahar... Her arknn ilk on-yirmi beyti ayn vezinde yazlm. kinci blmde bir baka vezin. Biterken tekrar vezin deimede. arklar, te., mevsimi geldi gibilerden bir msra ile balar ve bir dilekle sona erer. Ritu Samhara, bir aka davet. Tabiat her mevsim deiir, yeniden hazrlanr aka. Deimeyen: gnller. iekten oklaryla Kama her an tetikte... Kadnlar hep uh. Erkekler hep ateli. Gsler her mevsim baka kokularla ovulur, baka iekler taklr salara. Ama oynak kalalardaki kemerler her mevsim ehvetle mest. Arzular her mevsim ayn. Kadife tenlerde her mevsim di izleri, trnak izleri... Eserde erotik ton hkim. Mevsim tasvirlerinin amac ehvet zevki yaratmak. MEGA-DUTA Kalidasada mahakavyalar bir gerdanlk gibidir. ncilerden her biri, ayr ayr gzel. Paralar Herediann soneleri gibi, balbama bir btn. 'Mega-Dutayla destanlar arasndaki fark, kincilerin daha hareketli olmas. Mega-Duta (Haberci Bulut) bulutlarla yollanan ilk ak 192 mektubu: Altn lotslerle tal bir gl... Bu kutsal gl bekleyen bir Yaksa... Gece... Rzgrlarn dudanda ak trkleri. Damarlarda alevleen kan ve kutsal gl brakp sevgilisine koan Yaksa... Altn lotsleri ineyen filler ve kirlenen kutsal gl... Gazaba gelen Tanr Yaksay srgne yollar... Ramagiri manastr: sularnda Sitanm ykand dere... Yamur mevsimi balamak zeredir. Bir tepeden ar ar szlen bulut, Yaksaya yurdunu hatrlatr, aylardr sevgilisinden uzak, ona nasl haber salsn? Ku umaz, kervan gemez bir da banda. Bulut dediin duman, imek, su ve yel. Ama k bunu dnr m, daa da dker derdini, taa da. Yaksa bir dost karsnda imi gibi heyecanlanr, yalvarr, yakarr buluta: Seninle dner slaya Gurbettekiler, Gnllerde mit tomurcuklar Hasretler diner, Toprak iek iek gler, yamurlarnda. Sevgilim uzaklarda haber bekler, Onun da gnlne sular serp Bulut... nsann iine ileyen bir yumuaklk, hoa giden bir me* lankoli. Haberci Bulut, tasvir sanatnn bir ahikas, lirizmin doruk noktas. Tabiat gzelliklerinin dile getirilii, muhteem ehirler ve efsanelerle rl bir tarih... Her msrada o me lankolik akn yanklanmalar... Hint ok sevmi bu aheseri, binlerce kere taklit edilmi, haberci bulut, haberci rzgr olmu, haberci papaan, haberci ar, haberci kuu... olmu. Avrupada Haberci Bulutun ilk hayranlarndan biri de Goethe. Eser 1813te ngilizceye evrilmi, tercmeyi yapan, enduizmin drt byk stunundan biri, Wilson. (Bkz. Semeler Klasik Edebiyat: Kalidasadan, s. 378) 19.3 Kahramanlk, ak ve din... ite airimizin ilham kaynaklar. Kalidasa, ilk alarn buruk, hain edebiyatyla, daha sonraki devirlerin yapma ieklerine benzeyen ssl edebiyat arasnda harikulade bir denge noktas. Dil, cinaslarla, imalarla rl. Msralar yle tertiplenmi ki heyecan ve merak son heceye kadar srp gidiyor. Her kelime binbir faetal bir elmas, her faetada ayr bir prlt. 194 Kalidasadan Sonra Lirik iir Gzleri mavi lotse benzer canann, boyu fidana... Kali- dasann iirlerinde taptaze olan bu benzetiler zamanla ka lplaacak; tabiat, bir mecaz ve istiare katalogu haline gelecek; antolojiler bir yapma iek sergisine dnecektir. Divan ede biyatnda olduu gibi. Ne var ki Hindin edebiyat da, topra kadar zengin. 9. yzylda, Kemirli edebiyatlarn -Kalidisa ve daha sonraki byk airlere dayanarak- kurduklar saf iir teorisi amzdakini hatrlatr... Gerek iir: sylenilmeyen, sez dirilen. Estetik zevk: bir kefin, bir fethin mkfat. Yolda cansz yatan bir adam u msralar ilham eder aire: Yarasndan kan akard, vurulsa... Zayflard hasta olsa. Belli ki ylan da srmam, salyas akmyor. Acaba neden lm?.. Neden olacak, Arlarn trksne kulak kabartm, Mangiye tomurcuklarna taklm baklar. Zavall yolcu! 195 Anlyoruz ki sevgilisinden uzak bir k bu. Baharla lgna dnm, dayanamam hasrete, lm. Baka bir iirde gen kz sevgilisine: Bak, diyor, kurli kuu rpermeden, kprdamadan duruyor, lots yapranda. Sanki zmrt zerinde sedef bir boru. Yorumcuya gre, kurlinin kprdamadan duruu gveninden. Demek etrafta kimsecikler yok. O halde tam seviilecek yer. Kerava tomurcuklan satm bahvann kz, yz akm. imdi yzn etei ile kapayp alm lotsler satyor. Burada bahvandan murat: ay. O doarken lotsler aar, batarken lotsler kapanr. BHARTRHAR65 Avrupann tand ilk Hint airi: Bhartrihari. Abraham Roger 165 l de iirlerinin te ikisini Latinceye evirmi. Ama bunlar airin tvbekr cephesini aksettiriyor. Karmzda, msralar, Hindin yosma toplantlarnda arlar gibi uuan zarif bir hovarda deil, dnyadan el etek ekmi bir bilge var... Gelenek, stadn sadan nce yaadm sylyor. Bilginler hayr diyorlar, sadan sonra 7. yzylda yaam olmal. Ama hayat hakknda hibir ey bilmiyoruz. ehvet okyanusunda frtnaya tutulduka riyazet limanna snm Bhartrihari. Yedi defa el etek ekmi dnyadan, yedi defa tvbesini bozmu. Amaru ressam, Bhartrihari psikolog. Kadn kalbi, aynadaki bir hayale benzer. Yakalayamazsn. Ruhu kei yollar gibi iri br. Nereye gtrecei bilinmez. 65 nceki basklarda Cemil Meriin Amaru, Bhartrihari, Mayura, Bilhana ve Cayadeva sralamas ile ele ald bu airleri, kronolojik bir sra iinde sunmak dncesiyle, 7. yzylda yaad kabul edilen Bhartrihari ve Mayura, 9. yzylda yaayan Amaru, 11. yzylda yaayan Bilhana ve nihayet 12. yzylda yaayan Cayadeva sralamas ile verdik. 196 Hikmet mealesini bir fleyite sndrr kadn, karan lklarda brakr bizi: Kutsal mealesi bilgeliin, dorularn yolunu aydnlatr. Bir ceylan bakl grdn m, ne meale, ne bilgelik kalr. O titrek soldurur, gzlerinin alevi. Peki ama o olmadka grmek neye yarar? Sesini duyma yacaksak kulak neye? Bouna kokluyorsun iekleri Onun soluundaki tatllk yok bahar rzgrlarnda. Kular dinlemeyin bouna, rebaplar sussun. Namelerin hibirinde yok, arklarndaki fsun. Ne sularda bulursun dudaklarndaki tad, ne meyvelerde. Ne yazk ki kadiri vahadan ok serap: Bir yosma kmasn karlarna, Gzleri parlar bilgilerin. Sevgilim derler, canm derler, verler de verler. Salar ipektir, gzleri yldz. Nasl ldrtr insan ak. Canm dedikleri pasakl bir kz. Dnr efkrlannz. Grnce kalbimiz arpar, kopacak gibi. Dokununca lgna dneriz. Sonra da sevgilim deriz. Bunun nesi sevgili? Ak Tanrsna da hi gven olmaz: Sevdiim bir bakasna tutkun. O bahtiyar rakip de baka bir dilberin esiri. Bana da sevmediim bir kadn k. Sevdiime de, sevdiimin sevdiine de, beni sevene de, ak Tanrsna da, kendime de yuhhh! air fkesine aldanmayn. Bhartriharinin znts bir mevsim bile srmez. Zaten o bir kadna deil, Kadna k. Siz Ganj kylarnda ota kurun. Dalgalar antsn gnahla rnz. Onun gsdr benim tapnam. Gerdanl, gece lerimin yldz. (Bkz. Semeler: Bhartrihariden, s. 385) 197 MAYURA 7. yzylda, yaad sanlan bir baka air de Mayura. Eserinin ad: Astaka. Yani sekiz kta. Konu gen bir kadnn yavuklusuna gidii ve dn. Mayura bu clz konuyu i ledike ilemi. Belli ki ak sanatnda stne yok. Gya airin canlandrd yosma kendi z kz imi. fkelenmi yavrucak, haysz babasna beddua etmi, czzama yakalanm Mayura. Ama Gnee ark balkl iiri Tanrlar ylesine coturmu ki, suunu balamlar. air iyilemi. te Ak Dn iirinden en az dekolte msralar: Om! Yce Hari, dilber Hara! Saygyla selmlyorum sizleri. Bu baygn bakl kz da kim? Neden titriyor dizleri Niin sabah sabah dm yollara? iee ne kadar da merakl. Kemerinde rebap. Gzleri kor kor. Belli ki ak gecesinden dnyor. Entarisi terden slanm, Salar dank, Galiba hrpalanm. Hangi ar emmi dudaklarn? Hangi srden kam bu ceylan? Gsleri dimdik, baklar fettan. Sol eli ile salarn dzeltir, Sa eli kemerinde. Tokasn kaybetmi belli ki Sevda bahelerinde. Gz kapaklar imi uykusuzluktan. Alt duda olgun bir bemba gibi. Kkllerinin altnda di izleri, trnak izleri. 198 fritlerle mi dp kalkm, Bir kaplanla m sevimi yoksa? AMARU Ak iirlerinin en zarif rneklerini Amaru (9. yzyl) vermi. Ermi ankara, bu isimle tecelli etmi, efsaneye gre. Yzlerce kadn tanm ve tecrbelerini ataka bal altnda ebediletirmi. Amaru, Fuzuliden ok Nedime yakn. Ayrlk, bu apkn saray airinin kalbini yaralayan en byk ac. Gurbet olmasa klar frtnasz bir hayat yaayacak: Siyah bir nehir gibi akyordu yollar Gurbete. Gen kadn ufka bakyordu. Gn batt, sular karard. Evine dnmeliydi artk, Beklenen gelmiyordu. Birka adm atabildi ancak, Ya geliyorsa? diye mrldand. Tekrar evirdi hzla ban, Ufuklar yeniden tarand. Hangi air bir kadn ruhundaki teslimiyeti Amaru kadar gzel dile getirebilmi? kimiz tek vcuttuk bir zamanlar. Evlendik, imdi karnm senin. Artk sevilmiyormuum, ne kar? Su, kaderin. imdi de uh bir kadnn apkn bir sevgili karsnda duyduu fke: Kollar canl bir sarmakt, Alev sayordu gzleri fkeden... 199 kt.. Sesi okayc idi bir buse kadar Kalar atkt. Bir daha yapacak msn dedi erkee. Yalar boand gzlerinden. Erkek glyordu boyuna. li bir ahta kanatlanan arzu ve kskanlk: Alnnda allk lekeleri vard, Boynunda gerdanlk izi.. Benek benekti dudaklar, srmeden. Ceylan bakl kz fkeyle bakt olana: Bu ne tuvaletti sabah sabah! Elindeki nilferleri koklar gibi yaparak, Derin derin iini ekti. Randevuya koan u gen kza bakn. Kendinden ne kadar da emin: - Nereye gzelim? Yollar karanlk. - Gnl sultanmn bekledii yere. - Yalnzsn yavrucuum, korkmuyor musun? Yollar uzun, yollar tehlikeli.. - Yolda ak olan korkar m, deli! Bu da bir baka sevdal: Gsnde krdayan bir gerdanlk, Cvldayan bir kemer kalalarnda. Ayaklarnda n n halhallar. insan davul alarak m koar, k ile bulumaya? Neden baklarn ufka evrildi anszn. Neden telalandn? Niin kararszsn? 200 te Nedime yakan bir drtlk: Geceler daha gzel diyorsun Gndzler daha muhteem bence. Geceye de, gndze de lanet olsun, Vuslat ile halelenmeyince. BLHANA Hayat efsane ile tllenen bir baka air de Bilhana. Kamirli. 11. yzylda yaam. Genliinde bir padiahn kzna k olmu, bu yzden daraacna gtrlm. Aslaca srada coup syledii iirler padiaha ylesine dokunmu ki hem cam balanm, hem de sevgilisine kavumu. te airi mutlulua kavuturduu sylenen msralardan bir demet: u anda yine tek dncem O. Gerdanl altn iekli ampakadan. Teni yldz yldz. O bir padiah kz, ben hrsz. Uyurken kvl kvl, uyankken fettan. arklar vardr unutulan Birden hatrlarsnz Sesi, kulaklarmda byle bir ark. u anda yifie tek dncem O. Kalar yayd, Kirpikleri ok.. Daha dn kollarmdayd, Gzel omuzlarnda salar, Lots ormannda bir turnayd. u anda yine tek dncem O. Aslacakmm vzgelir. 201 Onsuz yaamann acsn Ancak lm dindirebilir. Nerdesin cellat? Nerdesin? Yalvarrm sana uur kellemi Aclarm sona ersin. CAYADEVA 12. yzyldayz. Klasik a uzakta kalmtr artk. Sanskrite yalnz bilginlerin kulland l bir dil. air bir avu sekin okuyucuya kendini beendirmek iin byk hnerler gs termek zorundayd. Gita-Govendadaki yapmacklar bu endieden douyor. Ne var ki skolastiin boamad bir deha karsndayz. Lirizm, Kalidasada yeni aan bir tomurcuk, Cayadevada bir sonbahar gl. Bengal, gnein ehvetli okaylarn ak arklar ile karlayan toprak. Kurtuluu, Tannmn ana efkatine benzeyen sevgisinde aramaz Bengalli, kne bir vuslat olarak dnr. O lkenin airleri, Tanr sevgisini de insan sevgisi gibi can landrr. Bengalin en eski halk trklerinde akyan hep o ehvetperest muhayyile. Bengalli ivaya iltifat etmez, gklerin o korkun ilekei yerine Krina saltanat srer gnllerde. Ahrda doar, obanlar arasnda byr Tanr, oban kzlar sevgisini paylaamaz. Delikanl kh binlerce kzla halay eker, kh kuytu bir keye ekilip kaval alar... sevdallar bucak bucak ararlar onu, inlerler, yalvarrlar, ama bu apkn Tanrnn gnl sultan Radhadr. Radha, eski Sanskrit edebiyatnn tanmad bir kadn kahraman. Cayadeva bu masallar dinleyerek byd. Gita-Govenda da bir oban trks. Krina, Baracal dilberlerle oynarken, Radha kskanlktan lgna dnmtr. Vefasz kocasna kzgn, ormann tenha bir kesinde aclarn bir dost kalbine dkmekte, ondan yardm dilemektedir. Ama Krina btn 202 hovardalklarna ramen Radhadan vazgeemez. Bu lirik dram iki sevgilinin bulumas ile sona erer. Belli ki Gita-Govendadaki trkler raks iin yazlm. Msralar ok oynak, ok ahenkli. Her arknn banda o blmn konusu zetlenir. air kendini ver, sonra Tanry gklere karr. Ak tasvirleri, klasik gelenee ok uygun. Radhanm srda Kama-Sutranm haberci kadnda arad btn hnerleri kendinde toplamtr. Radha, Vatsayayanadan ders alm gibi. Theokritosun, Vergiliusun, Racanm klasik erevesi, ama ne byk bir ilham fark! Avrupa Hindin yannda ok soluk. Gita-Govendann benzerini bulmak iin gzel Adonisin ardndan yz yllarca gzya dken Asya kylarna uzanmak gerek (SylvainLevi). Gita-Govenday da, Neideler Neidesi gibi, mistik bir iir sayanlar var. Radha, Tanrsndan uzaklaan ruhun aclarn, bocalaylarn dile getiriyormu. Ak aktr. Konusu ister Tanr olsun, ister insan. (Bkz. Semeler: Cayadevadan, s. 391) 203 Trajedisi Olmayan Sahne Hindin ruhunu canlandracak tiyatro kahraman ne uzun bir tarihin yk altnda ezilen bir Agamemnon olabilirdi, ne de Ortaam karanlk hznne gmlen bir Hamlet veya Faust. O lkeyi, balta grmemi bir ormann kuca nda unutulan bir gen kz temsil edebilirdi ancak. Bir gen kz ki beiine koku serpen ieklerle karde ve eliyle besledii ceylanlar kadar uysal". Quinet Dram phe ile iman arasndaki bocalaytan doar, Quinetye gre. Trajedi milletlerin hem kalbinde oynar, hem kafasnda. Sophokles Sokratesle, Shakespeare Baconla ada... Hintte trajedi yok. Topran barndan iyan lklar deil, neideler ykselir. Geri, sanatla felsefe rahibin saltanatn ykmak iin elele vermi gibi, geri Hint dramnda Brahmana den rol ok defa soytarlk, ama bu atma sadece grn te. Tarih ezel bir monolog: konuan da Tanr, dinleyen de. Kinat bir tiyatro dekoru, Tanr onu kendi elencesi iin yaratm. Mevsimler, k, hayat... hepsi vehim. Byle bir dinle badaabilecek tek trajedi kahraman, bu hayalleri gznne serip tekrar yokeden tabiat. Hint sahnesini aydnlatan bu panteizm. Byle bir tiyatroda birlie ne lzum var? Kahramanlar istedikleri yerde do larlar. Sahne boyuna deiir. Yerde balayan macerann gkte sona erdii, iki perde arasnda yllar getii olur. Umumiyetle tek macera ve s bir psikoloji. Kahramanlar kanl canl birer varlktan ok bir hayal, bir iir. Byle bir sahnede kan d- klemez. Tropik ormanlarn doruklarndan esen Himalaya 204 rzgr, ama ne yrtc hayvanlarn kkreyileri duyulur, ne alayc kularn keskin lklar. mitsizlik yok Hint tiyatrosunda. Dnyaya bir defa gel miyoruz ki. Biz de bir gn mutlulua ereceiz. Hakszlk nasl olsa cezalandrlacak, fazilet mkfatsz kalmayacak. Sahne de hayatn, daha dorusu hayatlarn bir zeti. Hint, dnyay kmseyenlerin vatan. Doru, ama tiyatroya elenmek iin gidilir. air eserini alklayacak kibar seyircileri dnmek zorunda. Korku, uzun srmemek art ile, gzeldir. Bunun iindir ki durum sarpa sannca Tanrnm arabas imdada yetiip kahramanlar acdan ve realiteden kurtarverir. Av- rupalmn mucize diye adlandrd mdahaleler, Hintli iin gerein ta kendisi, yani tabi. Yunan trajedisine hi benzemez Hint tiyatrosu. Onda ciddi ile komik kucak kucaadr. Hkmdarlar eski destanlarn dilini, yani Sanskrite konuurlar. Yiittirler, airdirler, ha yalperesttirler. arkn mbalaac ve l tanmaz zihniyeti ile modern bir Batl gibi alay eden soytar, saduyunun temsilcisi, nesrin hkmdardr. Vecitle akln, iirle nesrin ezel diyalogu: Don Kiot ve seyisi... Aristophanesin tanrlatrd, modernlerin biz bulduk sandklar alay, Dounun yabancs deildir. Byl bir i ekten yaylan badndrc koku: Hint iiri. Ama yeil yapraklarn ve i taneciklerinin altnda bir diken gizli. Hint tiyatrosunda lirizm, Yunanda olduu gibi, koroya ykletilmemitir, btn eseri kaplar. Ama daha ok mono loglarda younlar, birer neide olur. akuntalann dr dnc perdesinde gen bir rahip sahneyi bir ark gecesinin ihtiamn anlatarak aar: Sevgilisinden ayrlan bir gen kz gibi boynu bkk ayn. Solgun bir nilfere benziyor. Nerdeyse afak skecek. Ay batt. O nilferin prlts hatralat benim iin. nnap yapraklarnda incileen jaleler, gnein altn klar ile kvlcm kvlcm. Manastrn damndan mavi bir 205 tavus utu, gzleri uykulu. Bu tiyatro batanbaa bir ak neidesi. Asya toprandan fkran tek ihtiras o. Yunan tiyatrosunda byle bir duygu yok. Bu bakmdan Hint, Yunandan daha yakn bize. Geri pan teizmle halelenen bir ak bu. Her yerde canan, her eyde canan... Acdan kvranan bir gen iini yle dker: Bu to murcuklarda sevgilimin cemalini grmekteyim. Ahunun baknda onun nigh. Rzgrn okad sarmak onun gibi salnyor. len sevgilim koku olmu, renk olmu, dalm btn tabiata (Malati ile Madhava). Bylece ak dinleiyor Hintte, sevgili sonsuzla kaynayor. Canan tanrlayor, Tanr cananlayor. Tabiat klar iin mfik bir dost. Bulutlar haberci. Sevdallarn zerine iek yamuru boanr, Apsaralar korur klar. Hint dramnn baka bir zellii de tabiat sevgisi... a kuntala kucanda "byd ormandan ayrlp kocasnn sarayna gidecek. Yeni geline elenkler ryor orman perileri. Ve tabiat dile geliyor. Toprakla insan ili dldr bu edebiyatta. Yunan iirinde tabiat yok gibi. nsann toprakla bylesine kaynaabilmesi iin doduu yere kk salmas lzm. Hintli doduu yerde lr, aile deimez, cemiyet hep ayn, fert bir aatr adeta, topraktan sklnce feryat eder. 206 Kalidasadan nce Raksla ibadet, Hint tiyatrosunun iki kayna. Mabetlerde raks retilirmi bakirelere. Pagotun revakndan ihtiamla szlen gen kzlar kh bir elenk gibi kaynar, kh inci bir gerdanlk gibi dalrlarm. Admlan birer msra, baklan birer duaym. Bahar bayramlarnda natalar (oyuncular) ark syler, efsa neleri yz hareketleri ile dillendirir, Krinanm aklarn, Arcunanm zaferlerini canlandrrlarm. Tiyatro ne zaman balam, bilmiyoruz. Kurban trenlerini Hint tiyatrosunun ilk emekleyii sayanlar var. Vedalardaki konumalara birer dram tasla diyebiliriz. Bugne kadar gelmi ve ou 1911de bulunmu en eski Hint dramlarnda budizm ar basyor. Elimizdeki en eski dram Avagoann. Budamn hayatn anlatan ok gzel iirlerinin yansra, tiyatroyu da dinin emrine vermi Avagoa. Dramlar nazm ve nesir kar, yar Sanskrite, yar Prakrite. Kalidasadan nce yaad sylenen bir de Bhasa var. Cayadeva hayli mltefittir bu zata kar: Kalidasa iirin ze- 207 rafeti, Bhasa neesidir der. Eserleri 1910da bulunmu. Hakknda bilinen tek ey Vinu tarikatndan bir Brahman olduu. Konularn Mahabharatadan, Krina ve Rama efsa nelerinden alm. En tannm dram: Vasavadatta. Yoksul arudatta adl piyesi udraka tarafndan Toprak Arabackta ilenmi. Aokann sadan yz yl nce kayalara kazdrd fer manlardan biri, raks da ayplar, musikiyi de. Ama bu yermeler, Budist yazarlar tiyatro ile uramaktan alkoyamam. Tiyatro teknii sadan yz yl nce son eklini bulmu Hintte, Bu- dizmle birlikte civar lkelere szm, Tibet, Birmanya, in tiyatrolarnn kuruluunda byk rol oynam. TYATRO SANATI (NATYA) sadan sonra ikinci veya nc yzylda kaleme alnan Natya-astra bir eit tiyatro ansiklopedisi. Yazar Bharata hakknda hibir bilgimiz yok. Eserin byk bir ksm manzum. slup Puranalar hatrlatmada. eitli kitaplardan toplanm gibi bir havas var Natya-astrann. air bizi gklere karr nce. ndranm arzusu zerine, Tanr Brahma, natyay (tiyatro sanat) beinci Veda olarak yaratr. iva raks retir aktrlere. Parvati aktrislere hocalk eder. Tanrlarm Asuralar yen iini anlatan bir piyes oynanr. Seyirciler arasnda Asuralar da var, fkelenir, by yapp oyuncularn dilini dolatrrlar. Tiyatro mdr g durumdadr. Brahma Asuralar yattrr: kz mayn, der, tiyatro bundan sonra hayat olduu gibi aksetti recek, iyiyi de canlandracak, kty de; kh fazilet duygusu alayacak, kh elendirecek. Natya-astra, tiyatronun nasl kurulacam, canlandra caklar duyguya gre aktrlerin taknacaklar tavr ve edalar, her rol iin gerekli makyaj, mcevherleri, yazarn kullanac slubu... anlatr. Krallar, Brahmanlar, nazrlar Sanskrite, teki 208 kahramanlar Prakrite konuacaktr. Her tima tabakay kendi ivesi ile konuturmaldr yazar. Natya-astra, kalburst sahne eserlerini, Rupakalar 10a ayrr. Bunlarn hepsinde hkim olan: iir. En asilleri: Nataka. Konu, tarihten veya mitolojiden alnacak. Kahra manlar Tanr, hkmdar vs. Natakalar 5 il 10 perdelik. Prakaranann kahraman: nazrlar, tacirler, Brahmanlar. Yosmalar, hovardalar, aa tabakadan kimseler de boy gsterir sahnede. Bir eit macera roman. Bhanada ise aktr tek. Sesinin tonu, mimikleri, jestleri ile birok oyuncular can landran bir nevi meddah. Sonra farslar, komediler, feeriler... Bir eit opera bile var. Rupakalarda aranan ilk vasf: tat (raza). Oyun heyecan landrmak seyirciyi, onda srekli duygular yaratmal. Natya-astra sekiz raza sayar. nce Ak, Bir Desdemona veya bir Juliettein ak gibi saf ve ili. Sonra yiitlik, ama Yunan, Roma, Cermen kahramanlarnn azgn, nobran, hain yiitlii ile ilgisi olmayan bir yiitlik... sakin, civanmert (Lamartine). Perdenin rengi konuya gre deimeli. Beyaz akn, kzl fkenin, siyah hznn sembol. Tiyatro mdr tam bir allame olmal. Aktrn yakkl, gen, arbal, zarif olmas gerek. Seyirci de gzelden anla yacak, kltrce geri kalmayacak aktrden. Hint iin ger eklemesi kolay bir art bu. Orada seyirci imtiyazl bir zmre: beyler, Brahmanlar, saray halk. Kast gururu elenceleri bile ayrm. Dramlarn mutlu bir sonla bitii de bundan. Kibar tabaka romantiktir, tabiat byler onu, dervi iin bir srgn, bir ile yeri olan orman, bey iin heyecan dolu bir lemdir. Hintte, Yunanda olduu gibi, geni anfitiyatrolar yok. Sahne ok defa avlu veya sarayn geni divanhanesi. pek bir ardak altnda oymal tahtadan tribnler ve etraflarnda fillerden, arabalardan, uaklardan canl bir duvar. imdi dramlarn 209 oynand Sangita Salaya girelim: Ucayini saraynda iva ile Kalinin yortusu kutlanyor. Akam olmak zere. Hintlinin uyuukluktan kurtulduu saat. Mozayik deli avlu bir ar dakla evrelenmi. Gm buhurdanlardan gzel kokular ttyor. Santal duman mavi helezonlar izerek ykseliyor. Havay serinleten fskiyeler, tavuslarn kanatlarn slattklar mermer havuz... Avlunun ortasnda bir taht. Hkmdar amaralarla yelpazeleyen cariyeler, solda harem kadnlar, sada vezirler. Ve arkada airler, mneccimler, hekimler... Bir mangiye bahesinde grnmeyen ellerin ald rebap.. Se yircileri sahneden ayran perde, hkmdarn bir iareti ile alr. ok basit bir sahneye koyu. Taht, silah, ar gibi aksesuvarlar bulunmasa da olur. Ama elenklerle dier ssler art. Dekor yok. Kahramann yapt tasvirler dekor yerine geer. Mimik son derece nemli. Her jestin bir manas var. Bir gen kzn iek topladn parmaklarnn bklnden anla yacaz. Korkuyorsa dudaklar belli bir biim alacak. Evli bir kadn bir ak macerasnn kahraman olamaz. Zaten kadnlar sahneye kmazm nceleri, onlarn roln erkekler yapar m. Klasik tiyatroda aktrislerle karlamaya balyoruz. Belli ki rollerden bazlar srf onlar iin kaleme alnm. 210 Klasik Tiyatro: Kalidasa MALAVKA LE AGNMTRA Kalidasa, Hint iirinin himalayas. Destan, lirik iir, tiyatro bu himalayanm everestleri. Malavika ile Agnimitra stadn genlik eseri. Bunu prologdan anlyoruz. Tiyatro mdr, nl yazarlar brakp tannmam bir yazarn dramn sunduu iin seyirciden zr diliyor. Oyun bahar bayram iin yazlm. Realist bir tablo: eitli entrikalara sahne olan bir ark saraymdayz. Hassas ve yakkl bir ark hkmdar, Agnimitra, kralie Dharininin cariyelerinden bir rakkaseye tutkun. Gen kz da ona k. Solgun bir yasemin gibi boynu bklm, sevdadan. H kmdarn iki kars, rakibelerine kar birlik oluyor. Oyunun dm noktas klarn bulumas. lk perde-dans retmenlerinin kavgasyla balar. Bunlar kralielerin nedimelerine raks reten, kendini beenmi adamlar. Biri benim rencim stn, br benimki diye tutturur. Tartmay duyan kral, kralie Dharininin gzdesi 211 bir Budist rahibeyi (Kosiki) hakem seer. Kosiki grm geirmi bir kadm. Nazlandktan sonra hakemlii kabul eder., renciler yar plak raksedecekler. Dharini holanmaz bu iten. Ama raz olmak zorunda kalr. Birincilii kendi nedimesi Malavika kazanr. Agnimitra daha nce kzn resmini grm, gzelliine hayran kalmtr. Bu sefer ak bsbtn alevlenir. Kralie Dharini salncaktan dm, aya incinmi. Hintlilere gre, bir dilberin aya dokunmadka aokalar iek amaz. Malavika has baheye, aokay ieklendirmeye iner. Srda, krmz lakeyle knalar ayaklarn, halhallarn geirir bacaklarna. Bir sarmak arkasna gizlenen k kral, bu sahneyi kendinden geerek seyreder. Malavika akn anlatr arkadana. Belki lecek derdinden. Ne yapsn, ifa bulmak da istemiyor. Kral dayanamaz, iki gen kzn nne kar, arkasndan da Brahman. Ne yazk ki ikinci kralie sevgilileri rahat brakmaz. O da "baka bir sarmak arkasndan sahneye kar, kprr, kocasn da, arabac Brahman da bir gzel paylar. Agnimitra her eyi inkr eder, ama kralie inanmaz, nce kemerini zp kral dvmeye kalkar, sonra alar ve cn Malavikadan alr. Drdnc perdede kral, Brahmandan sevgilisini sor maktadr. Kedinin yakalad bir alkuu gibi der Brahman. Kzcaz zindana atlm, Dharininin yz gsterilmedike braklmayacak. Brahman efendisini memnun etmek iin bir oyun dnr. Gya kralieye iek toplarken elini ylan sokmu. Zehirlenmi gibi tir tir titrer hazret, lecek nerdeyse kralielerle hellleip ayrlr. Az sonra bir adam gelip kra lieden yzn ister: Hekim sylemi, yaraya sarmak iin zerinde ylan resmi bulunan bir yze ihtiya var. yi kalpli kralie yz verir. Az sonra en atr, krala gelir Brahman. Malavika serbesttir, taraada kendisini bekliyor. Kral ran devuya koar, ikinci kralie yine bastrr klar. Harem isyan halindedir. 212 Beinci perdede iler bsbtn kanr. Meer Malavika bir kral kz imi. Bir zpkt babasnn tahtna oturmu. M- rebbiyesi Kosiki gen kz dmanlarndan korumak iin cariye olarak kralie Dhariniye sunmu. Durumdan kimsenin haberi yok. Kralieler kskanlk iinde kvranrken cepheden zafer haberleri geliyor. Dharininin olu komu hkmdarlardan birini bozguna uratm. Birinci kralie sevinten uuyor. Tesadfe bakn ki, bu hkmdar Malavikann babasn tahtndan eden zpkt imi. Tutsaklar, ld sanlan ha nmlarn tanyorlar. Kzn prenses olduu meydana knca kralieler yaptklarndan utanyorlar. Dharini Malavikay kendi eliyle krala sunuyor. Irmaklar denize akarken nasl baka rmaklar da srklerlerse, vefakr zevceler de kocalarn mesut etmek iin ona rakiplerini sunmakta tereddt etmezler diyor Kosiki. AKUNTALA Sanatlarn en gzeli dram, dramlann en gzeli akuntala, Hint edebiyatlarna gre. Gerekten de Kalidasaya Hindin Shakespearei dedirten, bu aheser. Hintte eit eit piyes var: siyas, felsef, satirik... Ama akuntala bu tiyatronun zelliklerini dile getiren en gzel rnek. Konu Mahabharatadan alnm. Malini rma kylarri- dayz. Hibir haritada ad gemeyen bu su, Tanrsal Ganjn ta kendisi.. Filler beldesi (Hastinapura) hkmdar Duyanta ceylan avnda. Orman., ve uar gibi koan av. Atlar drt nala kaldran arabac.. Duyanta nian alr. Tam ok yaydan frla yacakken iki kei belirir, hkmdar onlann ricasn dinleyerek hayvann cann balar. Vazgeer avdan. Manastrdaki za hitleri ziyaret etmek ister. Yolda unutamayaca bir manzara ile karlar: bir yasemin bahesinde aalar sulayan gen kz. Duyanta bir sarmak arkasna gizlenir. Ve gen kzlarn 213 cvltlarn dinler: Canndan ok seviyorsun galiba, ma nastrn ieklerini. Sen ki bir nergis tomurcuundan daha narinsin akuntalam. Topran susuzluu dinsin diye l dryorsun kendini Bu aalar benim kardeim... Bu kabuktan entari de ylesine skyor ki gsm, soluk ala myorum Anasuya - Su genliinde akuntala, gsn kabartan o. Bir ar musallat oluyor akuntalaya. Kral hayran hayran syleniyor: Sen ardan daha eviksin gzel ocuk! Daha oynaksn. Baklarn nasl da alev alev? Bir kat daha gzellemi korkudan. Seni ne kadar kskanyorum, bilsen ar!.. lgm bir k gibi kulaklarna bir sr m fsldyorsun? Dostlarm koruyun beni diye haykryor akuntala. Arkadalar, Duyantay ar da seni kurtarsn diye taklyorlar. Hkmdar ortaya kyor, Duyanta'nn elisi olarak tantyor kendini. Anasuya ile Priyamvada gler yzle karlyorlar onu, a kuntala konumuyor, akn oklar saplanm kalbine. H kmdar da kendinden gemi. Arkadalar akuntalamn doumunu anlatyorlar. Kosika adnda nl bir hkmdar varm. ileye ekilmi. ylesine ibadetler etmi, nefsini ylesine dizginlemi ki, Tanrlar telaa dmler, ya Kosika ululukta bizi geerse? Mevsim baharm, Apsaralarm en gzeli Menakay yollamlar ilekee... Ve akuntala dnyaya gelmi. Onu, ermi Kanva bytm, bu manastrda... Kzlar susu yorlar. Kular cvldamaz oluyor, dere alamaz. Sevda kanat rpyor sessizlikte. Adamlar Duyantay aramaya kyorlar. Hkmdar kzlardan ayrlyor. kinci perde ok neeli bir monologla balar. Soytar Madhavya kralnn av merakndan ikyetidir. Sabahtan akama kadar hep ayn lklar. Aman ceylan geliyor, aman domuz kat... Gece atlarn kstek akrtsndan gzlerini kapayabilirsen kapa. Tam uykuya dalacan srada, haydi yola. Madhavya efendisine atar: Vazifelerine aldrdn yok. 214 Muhteem bir sarayn var, yabaniler gibi ormandasn. Burda m toplayacaksn vezirlerini? Benim gibi bir Brahman it gibi ardndan koturmak reva m? Duyanta merak etme der soytarya. Sonra kendi kendine sylenir: Oklarmdan korkmayn artk rkek ceylanlar. Baklarnzdaki tatll onun gzlerinden almsnz. Nasl kyabilirim sizlere? Yaban kzleri yan gelsin batakla.. Geyikler sedirlerin glgesinde uyusun. Bugn hkmdar dinleniyor. Sonra akn itiraf eder soytarya: Bir tomurcuk ki dalndan koparlmam. Bir iek ki hibir fani koklamam henz. El dememi inci. len memi elmas. Tadlmam bal. Acaba hangi bahtiyara nasip olacak? Elbisesi dikenlere taklmamt, ama taklm gibi yapt. Uzun uzun bakt bana... Madhavya taklr efendisine: Hurma arabndan bktn belli. Tamaren aacnn eki meyvesini arzuluyorsun. Yalnz elini abuk tut. O cennet taamn kafas engudi ya ile cilal bir keie kaptrma. Hkmdarn bakente dnmesi gerek. Nasl ayrlacak akuntaladan? Ak Tanrs imdadna yetiir. Kanva gideli beri orman cinler sarm, Duyanta, keilerin ricas zerine manastra yerleir. nc perdede cinler bozguna uramtr. Manastr huzur iinde. Ama birinci perdede cvltlarn dinlediimiz gen kz sessiz ve dnceli. Yine Malini kylarndalar. akuntala imenlere uzanm, alev alev yanyor teni, gzleri szgn. Gne mi arpm Kosikann kzn? Acaba ne derdi var? Sorular sorular. Nihayet konuuyor akuntala: Beni sev miyorsa lrm, diyor. Yangn ne abuk da bacay sarm? akuntala iekleri severdi; ceylanlard yolda, aalard. Bir sarmak arkasndan konuulanlar dinleyen Duyanta dayanamaz artk, ortaya kar. Akn anlatr akuntalaya: Kama yaralam seni, fidan boylum: Beni yakp kl etti. Gne lots soldurur, doru! Ama ay yokeder. ki gen kz yolunu aran bir ceylan yavrusunu manastra gtrmek 215 bahanesiyle uzaklarlar. Duyanta pmek ister sevgilisini. Gotami beliriverir nnde. akuntalay akam duasna arr. Az nce imenlere uzanmt. Kopard lots ne abuk solmu! u iekten bilezik onun kolundan dt.. Drdnc perde perdelerin en gzeli. Anasuya ile Priyam- vadann konumasndan anlyoruz ki, sevgililer birbirine ka vumu, Gandarva usul ile evlenmiler. akuntala gebe. Hkmdar lkesine gitmi, adamlarn gnderip karsn al dracak. Mhrn tayan bir yzk brakm gen kadna. Gnler geer, verilen sz bir trl tutulmaz. Zavall akuntala unutulmutur. Buna sebep de Durvasa adl bir keiin bedduas: Duyanta akuntalaya verdii yz grmedike aklarm hatrlayamayacak... Kanva tam bir ermi. Sezi yolu ile olup bitenlerin hepsinden haberdar. Manastra dner dnmez gen kadn, Filler Beldesine yolluyor.. Gen kadn vedalayor ar kadalaryla: ceylanla, kokilayla... htiyar Kanva dertli: a kuntala bugn gidiyor. Ayrlmak ne kadar da zormu. Konu urken sesim titriyor, baklarm nemli. Ben ki mr boyu ormanlarda yaamm, ileler kalbimi sertletirmi, neredeyse alayacam... Kutsal ormann Tanrlar, akuntalay tanrsnz, aalarnz elleriyle sulamadan, yanan dudaklarna dokun- durmazd barda. ylesine severdi ki sizi aalar, tek tomurcuk koparmazd dallarnzdan. Oysa ki baylrd sse. iekleriniz ald m, sevinten coard. Birinizden uzaklard akuntala, birinize koard. En sevdii mevsim bahard. Sanki o da iek aard sizinle. Kocasnn sarayna gidiyor akuntala, aalar! size veda ediyor. akuntala yava sesle Priyamvadaya: Kocam ok greceim geldi. Ama manastrdan ayrlrken ylesine zlyorum ki, yryemiyorum adeta. Priyamvada: zlen yalnz sen misin? Bak orman nasl kederli! Ceylanlar dalgn, tavuslar oynamyor, sarmak solmu. Yapraklar dklyor aalardan, her biri bir damla gzya. akuntala: Ormann , derdim bu sarmaa. Biz onunla iki karde gibiydik. 216 Vedalamayalm m?.. Kucaklasn beni dallarn, sarmak! Kardee, dosta. Ayrlyoruz artk. Bir zaman onunla iki karde gibiydik. Vedalamayalm m?.. Kucaklasn beni, iyi bakn ona ne olur. Kanva: zlme yavrum, onu sevgilisi Mangiye ile evlendiririm. akuntala: Entarime basan kim? Kanva: Senin yavru ceylann. Onu elinle beslemedin mi? Dudaklar dikenlerle kanaynca, merhem srmedin mi? Senden ayrlamyor. a kuntala yavru ceylana: Doduun gn anneni kaybetmitin. imdi de benden ayrlyorsun. Ayrlk ac. Ama zlme, babam sana bakar. Anasuya: Gidiinle yasa brnd orman. Kulann baklar sana dikili. akuntala: Malaya dandan sklen santal fidan baka bir iklimde yeerebilir mi, ben nasl sizden ayr yaayabilirim? Bir Asya hkmdarnn saraymdayz. Kralie Hansapadika yank bir ark sylyor efendisine. Duyanta dalgn. Kaybettii bir saadeti hatrlar gibi. Kanvann elileri dald ryadan uyandnyor hkmdar. akuntalann yz rtl. Hkmdar dinlemiyor gen kadn. Aksilie bakn ki yzk de kaybolmu. Bouna maziyi anyor gen kadn: Hatrlamyor musun? Gllerden bir ardak altnda idik. Bir lotsn ta yaprandaki suyu avucuna boaltarak nce sen i demitin ceylanma. Ama o seni tanmyordu ki. Ben avucumu uzatnca sokuldu, iti. O zaman glmsemi ikiniz de ayn ormann ocuk larsnz, elbet sana gvenecek demitin. Hkmdar laf anlamyor. ieklerle rtl kr bir kuyuya benziyor kalbi. Durvasanm bedduas tutuyor. Herkes terk ediyor akuntalay. Gen kadn gzyalar iinde uzaklarken, kadn eklinde bir alev onu barna basp gklere ykseliyor. Az sonra bir yzk getiriyorlar Duyantaya. Balklar bir baln kamnda bulmu. Birden her eyi hatrlyor hkmdar. Vicdan azab iinde kvranyor. Bahar bouna glmsyor. Kularn t bouna. ieklerin kokusunu duymuyorum ki. Kulaklarmda hep akuntalann yanp yakl. Yalnz onun 217 kokusunu duyuyorum. Haylimde yalnz onun gzyalar ile slanan ehresi. Baklar bir lktan daha acyd. Gzlerine uyku girmiyor Duyantann. Karlarna akuntala diye ses leniyor. Tek elencesi, has baheye eilip akuntalann res miyle uramak. te Malini rma, ite akuntalann arka dalar ve ar. Yapt resmi hakikat sanyor k. Ar ile ko numaya balyor. Tanrlar Asuralarla savaa tutumu. ndrann arabacs Ma tali, Duyantay yardma arr. Yedinci perdede ndranm arabas muzaffer hkmdar gklerden topraa indirmektedir. Duyanta, Hemakuta danda mola verip ermileri selamlamak istiyor. Aslan yavrusuyla oynayan drt yanda bir ocuk grnyor manastrn bahesinde. lgileniyor yavrucakla. Bir de ne grsn, ocuun parmaklar ilk bouma kadar perdeli deil mi? Purulardan baksmda yok bu zellik. Duyanta olunu barna basyor. Kar ile koca uzun bir ayrlktan sonra tekrar kavuuyorlar. Williamjonesin 1789da ngilizceye kazandrd akuntala, Baty bir hamlede fethetti. Goethenin 1791de yazd mehur drtlk, o byk hayranln ilk yanks: lkbaharn kokular, sonbaharn meyveleri.. Dinlendiren, byleyen, sarho eden ne varsa hepsi tek kelimede. Tek kelimede btn gk, btn toprak: akuntala. Eser Fransada sahneye konmu, ama pek tutulmam. Tiyatronun ocukluu, ocuklarn tiyatrosu diye bir nkte savurmu Sarcey. Tenkitiler Durvasann bedduasna taklmlar. VKRAMORVAYA Vikramorvaiya Kalidasann son dram. air Rig-Vedadan alm ilhamn. Urvai ile Pururava arasndaki birka ktalk konumay be perdelik bir oyun haline getirmi. 218 Urvai, hayat Veda okumakla geen yaman bir ilekein kz. Herkes gibi domam o. Kendini duaya veren bilge Narayana, ululukta Tanrlar geecek, lndra telaa dm, en gzel Apsaralar yollam ilekee. Narayana bunlarn en dilberine bir iekle dokunmu ve Urvai gelmi dn yaya... Vikramorvaiya, bu lmsz yosma ile bir fani arasnda geen akn hikyesi. Dramdan ok, peri masal. Pururava, Urvaiyi bir cinin elinden kurtarr, ama gnln kaptrr ona. Urvai de gen hkmdara tutulur. Yazk ki peri kz ge, Pururava kskan bir kralieye dnmek zorunda. lk frsatta arabasna kurulup has baheye iner peri kz. Hkmdar srdana iini dkmektedir. Urvai bu konumay zevkle dinler ve sevgilisinin nnde arz endam eder. Bu mutluluk uzun srmez. ndrann saraynda bir temsil verilecek. Peri kz Lakmi rolne kacak bu oyunda. Haberciler onu ge arr. Felakete bakn ki Apsarann bir lots yaprana yazd ak mektubu kralienin eline geer. Kralie fena halde kr krala. Ne inkr kr eder, ne rica... Ama uzun srmez bu krgnlk, mehtap kralieyi yumuatr. ncili Sarayn kristal merdi venlerine yan gelen hkmdar, karsna candan teekkr eder. Tanrlarn huzurunda sevgilin kim? sorusuna yanllkla Pururava cevabn veren Urvaiye, Bharata ar bir ceza vermi: Apsara, Tanrlara has bilgisini yitirecek. Indra acm haline, bu hkm hafifletmi, dnyaya dnmesine izin vermi. Urvai ile Pururava bylece birbirine kavumu. Ama yersiz bir kskanlk pahalya mal olmu sevgililere. Dnyay gz grmeyen peri kz kadnlarn girmesi yasak olan bir baheye dalnca, sarmak oluvermi. Drdnc perde batanbaa mzik. Yank trkler syler hkmdar, kurda yalvarr, kua yalvarr. Nihayet vuslat mcevherini bulur, bu sayede tekrar insan olur Urvai. Yeniden 219 mesut bir hayat balar. Heyhat, bir akbaba vuslat mcevherini karr. Hkmdar yayma sarlr, ama bouna. Uzaklaan akbabay bir delikanlnn att ok yere serer. Bu delikanl Pururava ile Irvainin ocuudur, lndra Tanray sevgilisine yollarken bir art komu: Pururava olunu grr grmez Apsara ge dnecek. Urvainin ayrl ile kalbinden yara lanan Pururava cn ifritlerden alr. Bu zafere ok sevinen lndra, ona sevgilisini yollar. Ve oyun kran neidesi ile sona erer. Batl yazarlar, Pururavann yanp yaklm fazla lirik bulurlar. Ama bu taknlk Kalidasadan sonraki airlerin ok houna gitmi olacak ki, boyuna taklit etmiler stad. a kuntala iffeti, utanc; Urvai ehveti temsil eder. O ne Virgi- nieye benzer, ne Juliettee. Ak oyunlarn btn incelikleri ile bilir. KALDASA VE SHAKESPEARE akuntalay Avrupaya tantan, Shakespearein bir vatanda: William Jones. Kalidasaya Hindin Shakespearei adn veren de o. Bir ngilizin azndan ne byk iltifat. Shakespeare henz ok uzaklardayd diyor Mary Summer... Britanya Sezarlarn boyunduruu altnda inler, keltler kuytu ormanlarda barnrken, medeniyetin tadn karyordu Hint. Sekin bir seyirci kalabal Kalidasa adyla n salan bir dram yazarn lgnca alklyordu... Shakespeare ve Kalidasa, iki hayat deil, iki tezat. Hint airi, yamur tayan bir bulutun rahmet sayld yakc bir lkede dodu. Shakespeare, gnein aydnlatmakta bile hassas davrand sisli bir adada... akuntala yazar, zeki ve uyuuk bir toplumun ocuu; Hamlet yaratcs, Ortaa barbarlndan henz kurtulan bir milletin... Kalidasa bir Asya hkmdarnn dalkavuu idi. Shakespeare reformun vaazlar ile yetiti. Bununla beraber ok benzeirler. kisi de 220 ak canlandrmakta emsalsiz.66 Hint airi kahramanlarn Hint mitolojisinden, Shakespeare ngiltere tarihinden alm. Ne kar? ister Puruvalarm ak hikyesini dinleyelim, ister Glocesterin cinayetlerini... btn bu dramlarda, tasvir edilen devrin canl bir tablosu var.. Euripides eski kahramanlarn hareketlerini anlatan Atina halkn rikkate getiriyordu. Aristophanes ann lgnlklarn anlatarak elendiriyordu seyircilerini. Shakespeare ile Kali- dasada ise trajediyle komedi kucak kucaa. Hem gzya, hem kahkaha. Yani hayat, btn hayat. Bir yanda gzmz yaartan akuntala, tede gln Madhavya. Lear ve soytars... Frtnadaki Miranda ile akuntala birbirine ne kadar benzer, ikisi de yalnzlk iinde bym, ikisi de kral ailesinden. akuntala yalnz ormandaki ilekeleri grm, Miranda havada uuan perileri. akuntalann balca zevki karde gibi sevdii aalar sulamak, arkadalar ile koup oynamak.. Mirandaya gre en gzel ey kumsaldaki istiridye kabuklar, dalgalar. Piyes balarken, akuntala koruda arkadalar ile oynar; Miranda, kumsalda, frtnay seyretmektedir, ikisi de akn yambalarnda dolatndan habersiz. Birden Duyanta ile Ferdinand kar ortaya. Ayn hayret, ayn hayranlk, ayn lgn ak. Miranda daha cesur, nk Hristiyan. akuntala daha ekingen, nk Hintli... Menaka ile Urvai, Mabla Titaniann ablas deil mi? Urvainin gklere ykselen arabas kralie Mabnkinden daha m hzl? Juliette, Jessica, Urvai, Malavika... gller nasl aar, kular nasl cvldarsa yle se verler. Gen kzlar ilerini dkmezler klarna: Romeo balkonun altnda Juliettei seyreder. Kz uyandrd hay ranlktan habersiz geceye itiraf eder akn. Sevgilisini aya, yldzlara benzetir. Agnimitra da Malavikamn ak itiraflarn 66 Summer (Mary), Les Heroines de Kalidasa et les Heroines de Shakespeare (Shakespearede ve Kalidasa'da Kadn Kahramanlar), Paris, 1879, s. 20. 221 grnmeden dinler. akuntalann kaybedip Duyantann bulduu yzk, zaman zaman Shakespeare kahramanlarnn parmaklarnda da grlr. phe yok ki Kalidasa Shakes- pearee, bir Corneilleden ok daha yakn.67 67 Summer, M. a.g.e., s. 108 v.d. 222 Kalidasadan Sonrakiler UDRAKA Toprak Arabackn prologuna baklrsa, nl bir hkmdar bu udraka. Fildili, akr gzl, ay yzl... ivanm ltf ile bilgi ufkunu geniletmi. Yz yl muammer olmu, sonra yaktrm kendini. Ne zaman yaam? Galiba Kalidasadan sonra. akuntala yazan kendinden ncekilerden bahsederken, onun adn anmaz. Gerekten hkmdar mym acaba? Sanmyoruz. udraka, udra kastndan bir adam demek. Toprak Araback (Mahavira Karita) arudatta cmertlikten yoksul dm bir Brahman. Va- santasena adnda bir yosmay seviyor. Hkmdarn kayn biraderi balta olmu yosmaya. Birinci perdede bu kstah ktan kurtulmak isteyen gen kadnn arudattanm evine sndn gryoruz. Vakit gecedir. Yosma mcevherlerini araduttaya emanet ederek konana dnyor. arvilaka fakir bir Brahman, Madanika, Vasantasenann cariyesi. Seviiyorlar. 223 arvilaka ne yapsn, Madanika ile evlenebilmesi iin paraya ihtiyac var. Ak yznden hrszlk yapyor ve yosmann araduttaya brakt mcevher ekmecesini aryor. Ha nmnn elmaslarn tanyan Madanika, bu armaan kabul etmiyor. arvilaka bunlar, aradutta yollam gibi, Vasan- tasenaya veriyor. Yosma, iki sevgili arasndaki konumay dinlemitir. Madanikann drstln mkfatlandrmak iin, onu azat ediyor. Ertesi sabah hrszln farkna varan aradutta karsnn son inci gerdanln yolluyor yosmaya. Vasantasena gerdanl araduttaya iade iin evine gidiyor, korkun bir frtna. Gece bastryor. klar babaa tabiatn konserini dinliyorlar. Sabah oluyor. araduttanm kk olu hayatndan memnun deil, toprak bir arabac var, ama altn bir araback istiyor alayarak. Bunu duyan yosma, mcevher ekmecesini ocuun toprak arabacma brakyor. Sonra da yanllkla hkmdann kaynbiraderinin tahtrevanna biniyor. Onunkine de hkmdara kar suikast tertipleyen bir oban gizleniyor. Kaynbirader ummad bir anda karsna kan yosmaya tekrar satayor., yz bulamaynca bomaya kalkyor onu ve ld sanarak mahkemeye kouyor, araduttaya yklyor cinayeti. araduttanm kellesi kesilecek. Cellat satn indirecei srada, Vasantasena kyor ortaya. Bu srada ihtill de baarlm, oban tahta gemitir. Sarayly celladn elinden yine aradutta kurtaryor. Yeni hkmdarn ferman ile Va santasena fahielikten kurtuluyor ve sevgililer gerdee giri yorlar. Yirmi yedi kahraman var eserde, hepsi de canl, hepsi de gerek hayattan alnm. Sarayl, ylk ve kstah bir zpkt., boyuna bilgilie zenip am devirir. aradutta dallan fazilet meyveleriyle ykl bir dilek aac. Bir havuz ki susuzlar ie ie kurutmu. Vasantasena zengin, zarif, terbiyeli, ama nihayet vcudu para ile satlan bir mal. Anadan doma fahie. Dalkavuun dedii gibi, Bu havuzda hem Brahman ykanr, 224 hem udra. Tavusun edii iekli dallar karga da eer. Bir gemiye her kasttan insan biner. Yosma da bir havuz, bir iek, bir gemi. Ne var ki Vasantasena kalbi olan bir yosma, bir Manon, bir Marion. Saraylnn parlak tekliflerine aldr etmiyor da, aradutta gibi iekleri dklm bir mango aacna konmaya kalkyor. Ak sayesinde asilleen, ycelcn, gnahlarndan syrlan sevimli bir kadn. Sonra bir ev Brahman: obur, a gzl, korkak ve maskara. Saraylya orospu dl diye hitap etmekten zevk duyan garip bir dalkavuk. Yosmay kovalayan efendisine: fil zincirle balanr, at gemle; kadn ise ancak gnlnden yakalayabilirsin di yecek kadar bilge. araduttann kars kocasnn hretini korumak iin son inci gerdanln mahbubeye yollayacak kadar fedakr. Hizmeti, fil seyisi, kumarbaz, tellak, babasz ocuklar. Hibir Hint dramnda bu kadar ok ahs, bylesine eitli karakterler yok. Gerek hayattan alnm canl ve hareketli sahneler. Bir mahpusun ka, arabalarla tkanan sokak, kumarhane kavgalar. araduttann heyecanla tasvir ettii konser, frtna, klarn bulumas, yosmalarn deb debeli hayat... Kurallara aldr etmeyen piyes, sahneye konmu bir romana benziyor. Derin olmaktan ok, sevimli. iir gerei bozmuyor, hleliyor. Kalidasadan nce yaad kabul edilen Bhasann Yoksul araduttas ile udrakanm Toprak Araback arasnda nasl bir ilgi kurulabilir? Hangisi nce? Kestirmek imknsz. lk drt perde, ikisinde de aa yukar ayn. Zaten aradutta ile sevgilisi o frtnal gecede bulutuktan sonra komedi bitmi gibidir. udraka esere politika kartrmak suretiyle onu dramlatrm. Toprak Arbacn balca zellii halklnda ve realizmindedir diyor Walter Ruben ve eserdeki bu de mokratik havay ehir burjuvazisinin gelimesi ile izah edi yor. 2 25 VAKHADATA Viakhadata galiba 5. yzylda yaam. Tek eseri Mud- rarakasa (Rakasann Mhr), kadnsz, aksz bir dram. Konu: Politika. Viakhadata, Hindin Corneilleidir. HARA Hara Kano hkmdar (l.S. 606-647). Otuz yedi yl fe tihten fethe koan bu fazilet gnei, eserlerini tahtn huzuru iinde kaleme alm. ahane bir cesaretle yama etmi ken dinden ncekileri. Bununla beraber sevimli komediler yazm. En gzeli Ratnavali, bir nevi opera komik. BHAVABUTt Lamartine Aiskhylosa (Eile) benzetir Bhavabutiyi... Eserleri, beiini glgeleyen Gondvane orman kadar heybetli.. Michelangelonun muhayyilesinden fkran Musa gibi tabiatn barndan kopmu... htiraslar kasrgalar ve diner iirinde. 8. yzyln balarnda Kano hkmdarnn saraynda yaam. Bhavabutiden insanla kalan miras iki dramla bir komedi. Dramlar Ramayanadan alnm, komedi bir hikyeden. Ramayanadan alnanlar yanyana getirilmi tablolar gibi. Sanki oynanmak iin deil, okunmak iin yazlmlar. Uttararamakarita, Ramayanann zeyli adeta... Komedide yeni olan beinci perde. air bizi bir Tantra mabedine gtrr. Durganm badndrc raksn sey rederiz. Bhavabutide yaratclk yok. slup harikulade, z clz. Tezatlarla oynamaktan ok holanan bu tanrsal haereli 226 airin tadna varabilmek iin Sanskrite bilmek gerek. Eserlerinde hareket yok. Ama Hintli iin bir kusur deil bu. Zaten daha sonraki Hint tiyatrosu canlln btn btn kaybedecek ve basmakalplaacakt. Bir kelime ile byk dramlar ann son temsilcisidir Bhavabuti. 227 Masal, Hikye, Roman Hindin ocuklar Avrupann btn rmaklarndan i miler. Bykanne her yerde masal sylemi torunlarna. Hep ayn kahramanlar, hep ayn macera, deien yalnz gn prlts, kucanda yaanan topran renkleri. Anlatan lm, ama hikyeler kelebekler gibi lkeden lkeye umu. Anatole France Neden Hintte boyatm masal aac? Masal insanla ada$, ama en ok boyatp kk sald lke: Dou. Kssa, masal, hikye... Asyadan ykselen hayal aacnn iekleri. ada Avrupa iin masalda nemli olan, hikyenin kendisi. Kssadan hisse ikinci planda. Hikye, gl; ders, kokusu. Douda masal, kh gerein plak omuzlarna atlan bir tl, kh bir kavga silah. Hibir zaman, yalnz nkte, yalnz oyun, yalnz elence deil. Kelile ve Dimne, bazlarna gre, kahraman iki akal olan bir eit felsef roman. Eski Yunan da ciddiye alm masal. Aisopos (Ezop) gnl istedike hikyeler yazan bir Yunan La Fontainei deil, bir halk hatibi. Homerosu, ideal sitesinden kovan Eflatun, Frikyal kleyi batac eder. Yunana Doudan geliyor kssa. Son durak Kk-Asya. Eski uygarlklarn bu en bahtiyar mirass hem Msrn masallarn benimsemi, hem Suriyenin. Masallarn kayna ve yayl hakknda ilk deerli inceleme Grimm kardelerin (1785-1863 ve 1786-1859). Max Mllerin benimseyip tamamlad bu nazariye akla uygun olduu kadar 228 da cazip. Yarm asr mutlak bir gerek saylmas bundan. Mitolojik ve meteorolojik denen bu izah tarzna gre, peri ve cin masallarnn da, ahlak mesellerin de yaratcs: Aryalar. Btn bt hikyeler eski mitlerin, eski ataszlerinin zamanla deien ekilleri. Baktriyan hepsinin ana vatan. Hintliler, Iranllar, Yunanllar, Romallar o yksek yayladan dalmlar dnyaya. Ve g ettikleri lkelere bu ecdat yadigr hatralan yaymlar. Mllere gre, masallarn ekirdei Aryalarn gnden nce olumu bulunuyordu. lk diller mecazd batanbaa, btn varlklar canlandryor, eyay insanla tryordu: afak gnein kzyd, her sabah otlaa gtryordu bulutlar; bulutlar gn inekleriydi, yamur da ineklerin st... Mitler kendiliinden douyordu bylece ve zamanla masallayordu. Yani her ikisinin de tohumlar Aryalarn eski dillerinde, eski dncelerinde. Bu masallar deitike deiti, birer mecaz olduklar unutuldu. Grimm onlardaki mit un surunu, krlp da ieklerin, imenlerin arasna serpilen ta paracklarna benzetir. Mecazlarn saklad tabiat olaylarn kefetmek erefi bilginlerin. Mavi Sakal, ndranm ta kendisi. Ormanda uyuyan gzel: yaz. Onu uyandran gen ehzade: bahar gnei... ok airane bir izah. Dayand lengvistik temeller de salam. Yazk ki birok noktalan aydnlatamyor. Ayn unsurlar Tatarlarn, Zulularn.. masallarnda da var. Dnyann btn milletleri Baktriyandan inmedi ya! Pana-Tantray Almancaya eviren (2 cilt, 1859) ve mu kayeseli edebiyat ilmini kuran byk Alman arkiyats Benfey (1809-1881) ile arkadalarnn (Koehler, Cosquin) ortaya attklar izah tarz daha aydnlk, daha inandrc: Avrupann tand btn halk masallar Hintten geliyor, dorudan doruya Hintten. Mitlerle ilgisi yok bunlarn. Atalarmz elenmek iin uydurmu onlar. Benfey mektebi bu sonuca varabilmek iin her hikyeyi alar boyunca izlemi, ulustan 229 ulusa hangi yollardan getiini incelemi. Ve btn aratr malar ayn kaynaa gtrm: Hint, efsaneler ann Hindi deil, tarih ann Hindi. Nasl olmu da yaylm Hint masallar? Avrupa onlar kh Acem bezirganlarndan dinlemi, kh Arap savalarndan. Msr ve Romann Hintle yapt ticaret kolaylatrm bu yayl. Budizmi, Mool aknclarn, ingeneleri de unutmamak gerek. Peki ama, baz hikyeler de Avrupadan Hinde gitmi olamaz m? Gerek u ki her iki izah tarznn da kuvvetli ve zayf taraflar var. Renana gre, yazs olmayan devirlerin tarihi olan mit, nasl olur da halk masallarn damgalayabilir? Masallarn ou Hintten gelmi, bu bir vaka. Ama btn masallar Hinde balamak yanl olur. Ayn tabiat, ayn corafya toplumlar benzer yorumlara gtrm. Galiba Anatole France hakl: Ayn manzaralar btn ilkel kafalarda ayn intibalar uyandrm. Ackan, seven, korkan insanlar balarn kaldrnca gkkubbeyi grmler. Hepsi de tabiat ve kaderi izah iin ayn kk dramlar hayallemi.. Kabileler birbirinden ayrlm. Kimi beyaz sahillere gm, kimi kuzeyin sislerine gmlm. Bozkrlarda adr kuranlar olmu. Kimi, bann stnde elmas gibi bir gk, talaan karlara uzanm. Granit bir topraktan altn iekler toplamaya gitmi bir kabile. Hindin ocuklar Avrupann btn rmaklarndan imiler. Bykanne her yerde masal sylemi torunlarna. Hep ayn kahramanlar, hep ayn macera. Deien yalnz gn prlts, kucanda yaanan topran renkleri. Anlatan lm, ama hikyeler kelebekler gibi lkeden lkeye umu.68 Hindin zellii ne? Yan aylak bir hayat, hayali enginletiren bir iklim. Kyden kye dolap hikyeler anlatan dervilerin, dilencilerin grd byk rabet... Sonra ruhlarn g 68 Bkz. France Anatole, Le Livre de mon Ami (Dostumun K itab), Calman-Lcvy, Paris, tarihsiz, s. 296-297. 230 inanc; hayvan dn bir insand, yarm Tanrlaacak, neden dile gelmesin, neden tecrbeleri ile yolumuzu aydnlatmasn? Bu inan, masal kanatlandrm ve hayal felsefelemi. Hintliler dnceyi birok blmlere ayrp incelemiler. nsan hayatnn drt amac var, onlara gre: Btn bilgiler bu drt ama etrafnda toplanabilir. lk ama servet (arta), kincisi ak (kama), ncs fazilet (darma), drdncs de ruhun kurtuluu (moksa). Bu drt amaca uygun olarak hayatmz da drt devreye (aram) ayrlr: nce rencilik devresi, sonra evlilik, dnya nimetlerinden km alnr, oluk ocuk sahibi olunur, sosyal grevler yerine getirilir. htiraslar dinip salar aardktan sonra yeni bir devre balar, ie kapan. Ve yllarca ormanda yaanr. Sonra da yollara dlr. Hayatmzn son devresi ise dervilik adr. Hayatmzn ilk amac olan arta, dirlik dzenlik iinde yaamak. Artanm gereklemesini salayan bilgiler: iktisat, idare, politika... Hint ok ilgilenmi politika ile. Onun da Hobbeslar, Machiavelleri var. Ama politika sanatn btn ynleri ile reten, ilmi eserlerden ok, masallar. Hayvanlarn insana yaama dersi verdii bu hikyelerde heyecann, has sasiyetin, ahlkn yeri yok. Her an, yavuz bir kendini koruma igds, azgn bir baar hrsyla karlamaktayz. Kavga teknii, ahretle, dinle ilgisiz. Hayvanlar dnyasndaki insafsz boazlamay insan planna aksettiren bir teknik bu. Birbirini paralayan, birbirini yiyerek yaayan mahlklar... Sanki okyanusun derinliklerindeyiz. Zaten bu edebiyat trnn ad Matsya-nyaya (balklarn kanunu). Yani byk balklarn kkleri yuttuu bir dnya. Hintli bilge Ppayn hikyelerini yzyllardan beri zevkle okuyan Avrupa, onlardaki derin ve gereki hayat felsefesini anlayabilmi midir? Zimmer, hayr diyor bu soruya... Ve milletleraras politikann birok girift problemlerini Hint masallarnn altnda kavrayabileceimizi ileri sryor. 231 PANA-TANTRA: DNYAYI FETHEDEN KTAP Bugn tandmz masallarn ana kayna, Pana-Tantra (Politika ve dare Sanat zerine Be Kitap). Eserin ilk ekli kayp. sadan sonraki yzyllarda yazlm olmal. Elimizdeki kk hikyeler, Guptalar devrinde (4. yzyl) Kemirde yazlma benziyor. Yazar (byk ihtimalle Vinuarman) belli ki usta bir air. ledii malzeme eski, ksmen halkn mal. Ama onlar kiilii ile damgalayabilmi. Hikyeler, Binbir Gecede olduu gibi, iie. Konuanlardan biri ortaya bir lakrd atar: byle yaparsan arpa tarlasndaki eee dnersin. Nasl diye sorarlar. Hikye anlatlr. Derken bir bakas karr lafa, o da konuyla ilgili bir hikye syler., yava yava ilk hikyeye dnlr. Pana-Tantra, be blm, bir giri. Her blmde bir ereve hikye, onun iinde de hikyecikler, manzum hikmetler var. nszden rendiimiz u: Mehapur hkmdarnn ehzadesi tembel mi, tembel. Mavirlerden biri, ancak Vi- nu-Sarma onlar adam edebilir, diyor. Huzura arlan bilge, ehzadelere alt ayda Niti-astray (Hkmet daresi ve Ahlk) reteceini sylyor. Onlar iin yazyor Pana-Tantray. Birinci blmn ad Mitra-Bheda (Dostluun Bozuluu). Hkmdarlar nifaklarn errinden kurtarmak iin yazlm. Kahramanlar: Kral arslan, maviri boa ve nedimleri iki akal: Karataka ve Damanaka. Dou dillerine evrilirken, esere akallarn ad verilmi: Kelile ve Dimne. kinci blm Nasl Dost Kazanlaca Hakknda (Mitra- Brapti). (Arapa tercmede yedinci, Farsa tercme ile H- mayunnamede nc mephaslar). La Fontaine, Karga, Geyik, Kaplumbaa ve Fare masaln buradan alm. kinci blm birinciden ok daha ksa. ereve hikyenin sekiz masal var. Son masal Farenin Kurtard Fil, Aisoposun 232 Aslanla Fare hikyesini ok hatrlatr. nc blmn ad: Harp ve Sulh, Kokolukika (Kargalarla Baykularn Dmanl) (Kelile ve Dimnenin sekizinci, Hmayunnameni drdnc mephas.) Drdnc blm: Kazandklarmzn Kayb (Labdhapra- nasana). (Kelile ve Dimnenin dokuzunca mephas; Arapa metinde, orijinalin on iki hikyesine mukabil iki hikye.) Bu masallardan birinde, Hintte kadnlarn nasl batac edildiini gryoruz. Hkmdar Nanda karsn memnun etmek iin, kendi azna gem taktryor, atlar gibi kiniyor ve srtna bindirip dolatryor nzenini. Baka bir masal Aslan Postuna Brnen Eekin tpks. Daha sonraki masal Ai- soposun Avla Glgesini hatrlatyor. Beinci blmn bal: Tedbirsizlik (Apariksita-Karitva). (Kelile ve Dimnenin onuncu mephas. Orijinalde on iki masal, Kelilede iki.) Blmn sonunda Vinu-Sarma rencilerinden, memnun olup olmadklarm sorar, onlar da hkmdarlk makamnn btn vazifelerini anladklarn sylerler. Kral hocay ihsana garkeder. Hindin btn dillerine, btn lehelerine evrilmi Pan- a-Tantra. Taklitleri, zetleri km. Bunlarn en tannm: Hitopadesa (Faydal Bilgi). Pana-Tantrann kuzeybat yazmalarna dayanan bu kitap da didaktik gayelerle kaleme alnm. Yazar: Narayana. ereve Pana-Tantrannkinin ayn. Kitap drt blm: dost kazanmak, dostlarn bozumas, sava ve bar. Yazar, Hkmdarlar iin Ahlk Kitab (Kamandakiya) adl bir kaynaktan da faydalanm. * * * Edebiyat yazya ge iltifat eder Hintte. aheserler asrlarca azdan aza dolatktan sonra (1.0. 200 sralarnda) ki- taplarlar. Ve ok gemeden Hint dncesi btn n-Asyay fetheder. Trkistana, Tibete, ine kolayca yaylan buclizm, 2.3.3 ran ve Avrupaya yaylamaz. Mani ile sann kurduklar din budizme ihtiya brakmaz. 6. yzyl, Orta ran kltrnn en parlak devri. Bizansn yoketmeye alt Yunan dncesi ehinahlar lkesinde batac edilir. Grek bilginlerine saraynn kaplarn aan Hsrev Nuirivan (531-579), Hint felsefesi ile de ilgilenir. Zerdtn dini, Sasani rann ahlk ihtiyacn karlaya mamaktadr. Barzuyehin Ganj kylarna yollan, yeni bir hayat felsefesine kar duyulan ihtiyac belirtmektedir. n sanlk, Pana-Tantray, Hindin bu harikulade kitabn, hekim Barzuyehin tercmesinden Kelile ve Dinme adyla tan yacaktr. ran Mslmanlar tarafndan fethedilinceye kadar h kmdarn hzinesinde saklanm Kelile ve Dinine. kinci Abbasi halifesi El Mansur kitabn methini duymu, uzun aratrmalardan sonra bir nsha bulunabilmi. Arapaya bn El Mukaffa kazandrm eseri. Ve Barzuyehin tercmesi kaybolmu. Pana-Tantra Dou dillerine geerken eitli deiikliklere uram. Kelile ve Dimnenin banda, Behnudun yazd sylenen bir giri var ki, sonradan eklendii sanlyor (Sacy). Giriten sonra Barzuyehin Hinde gidiini anlatan mephasla nc mephas bn El Mukaffann ilavesi (Eserin amac). Barzuyehin hayat drdnc mehpas oluturur. Bu ksmlar Pana-Tantrada yok tabi. Birinci blm de orijinalden farklca. Ama deiiklii yapan Pehlevi mtercim mi, bn El Mukaffa m anlamaya imkn yok. Asldaki birok hikyeler atlanm, bazlar deitirilmi. lave edilenler de var. bn El Mukaffa tercmesi yeniden tercme edilmi Farsaya. 12. yzylda yaplan bu tercme Nasrullahn eseri. Gazne- lilerden Behram ahn emriyle yaplm. 15. yzyln son larnda Nasrullahm dilini eskimi bulan Hseyin bin Ali Vaiz, 2.34 Kelile ve Dimneyi genletirmi. Baz yeni masallar eklemi esere, bir nsz yazm ve Envar- Sheyli adyla yaymlam. Ekber ah beenmemi bu tercmeyi; ok ssl, ok tantanal bulmu. Ebul Fazl yeniden kaleme alm Envar- Sheyliyi; 1590cla tamamlad esere Eyyar-i Dani adm vermi. Edirneli Ali elebi, Hseyin bin Ali Vazm tercmesi zerinde yirmi yl uram ve Hmayunnamesini Kanuni Sleymana ithaf etmi. bn El Mukaffa tercmesi 11. yzyln sonlarna doru Yunancaya evrilmi. lk branice tercmenin tarihi mehul, kendisi de kayp. Yahudi Hanna, 1262-1278 arasnda Latinceye evirmi bu branice tercmeyi. Kelile ve Dinme Avrupann birok dillerine (spanyolca, Almanca, talyanca, Franszca) bu Latince tercmeden gemi. Kelile ve Dimnenin Dou dillerinden yaplan ilk Franszca tercmesi 1644te yaymlanmtr. David Sahid imzasn tayan bu tercme Envar- Sheylinin ilk drt kitabdr ve La Fontainein belli bal kaynaklarndandr. 1700de Gallandn balad Hmayunname tercmesini Cardonne tamamlar. Arapadan yaplan ilk Franszca tercme Sacynindir (1816), ilk ngilizce tercme 1819da yaymlanr. Kitap 18. yzyln sonlarna kadar altm dile evrilir; z landadan Moolistana ve avaya kadar yaylr. Bir kitabn bu kadar uzaklara yaylabilmesi tesadfi deildir. Ortaa Avrupasnn Kelile ve Dimneye kar gsterdii byk ilgiyi ehir burjuvazisinin gelimesi ile aklayanlar var. Daha yeni, daha hr bir hayat felsefesine susayan bur juvazi, kiliseye kar at savata arad mttefiki Hindin masal kitabnda bulur. Hristiyan akidelerinden usanan Bat Hindistann serbest fikirlerini eken kuru bir snger gibidir (Walter Ruben). Reineke Fuchs, Gesta Romanarum ve Fabliaulardan, La Fontainein, Grimmin, Anderseni ma sallarna kadar birok mehur eser bu Sanskrite kaynaktan 235 geni lde faydalanm (L. Renou). Eserin Trke tercmelerine gelince... Hmayunname dnya lsnde hret kazanan bir aheser. Galland Franszcaya (1724); Rubens sveeye (1762) evirmi bu eseri. 1654-59da spanyolcaya, 1903te Almancaya kazandrlm Hma yunname. Gallandn tercmesi Grek, Alman, Felemenk, Macar ve Malay dillerine aktarlm. Divan nesrinin en parlak rneklerinden biri saylan H mayunname eyhlislm Yahya Efendi tarafndan ksaltlm: Mulahhas- Hmayun. Eser defalarca nazma da ekilmi. Nihayet II. Abdlhamidin ferman ile yeniden yorumlanm ve zetlenmi (Ahmet Mithat Efendi, 1888). Kelile ve Dim- nein Trkede en az on bir tercmesi daha var. lki 1260da yaplm (Horasanl Ahmet). Sonuncusu mer Rza Dorulun (1945). HKYE IRMAKLARI OKYANUSU Eski Hintte edeb hikyelerin tek kayna: Brihatkata (Byk Roman). Gunadya yazm eseri, asl asrlardr kayp. Ne zaman yazlm, Gunadya kim? Bilen yok. Ama eitli yazmalar karlatrarak Brihatkata hakknda aydnla va rlabiliyor. Somadeva ok faydalanm bu kitaptan. Eserinin ad: Hikye Irmaklar Okyanusu (Kathasaritsagara), sadan sonra 1063le 1081 arasnda kaleme alnm. Kocaman bir kitap bu. stelik batanbaa manzum. Bu yzden baka hibir dile evrilememi. Bir peri masal dekoru iinde geen bir ak maceras ve bu hikyeye balanan yz elli hikye. Hint cemiyetinin detleri, folkloru bakmndan esiz bir maden damar. Denizcilerin, hrszlarn, haydutlarn maceralar, cinler, periler. Tam bir pikaresk roman havas. slup harikulade. Halk edebiyatnn ilenmemi talarndan, nee prltlar 236 saan birer mcevher yapmasn bilmi Somadeva (Gra- bovska). En ho fkralar kadnn sadakatsizlii zerine. Bir padiahn fili yaralanm, gkten bir ses gelmi: gnahsz bir kadn dokunmadka iyileemez bu fil. Seksen bin kadn gemi nnden, fil iyileememi. Nihayet irkin, pasakl bir hizmeti kz bulmular da fil kurtulmu. Umumiyetle kadnla zahit birer hiciv konusu. Somadeva, ivaya tapmakta belli ki. Kitapta Durga iin yaplan kanl ayinler anlatlr. Yar vahi Bhiller avladklar insanlar Tanralarna kurban ederler. Kanla yaplan byler, falls mabedinde duaya varan gen kzlar grrz. Yirmi be Hortlak Hikyesi de Kathasaritsagaraya s ktrlm. Bir Hint hkmdar, bir yogiyi memnun etmek iin gece mezarla gidip srtna bir ceset yklenir. Cesedin iinde bir hortlan ruhu var. Hortlak hkmdar elendirmek iin hikye anlatr, her hikyenin sonunda bir bilmece sorar. Hkmdar zer bilmeceleri. Keyiflenen hortlak cinlere hkmetmek gcn verir hkmdara. Otuz iki Taht Hikyesi de ho: Hkmdar Boca, zerinde otuz iki resim bulunan tahtna oturacak. Gelgelelim her defasnda, resimlerden biri canlanp hikye anlatyor. Hepsinin kahraman tahtn ilk sahibi Vikrama. Papaann Yetmi Hikyesi Douda en ok okunan ki taplardan biri (Tutiname). Kocas sefere kan bir gen kadn na koacak, ama bir kere de papaanma danaym diyor. Papaan balyor hikye anlatmaya. Hikyeler ylesine merakl ki nazenin bir trl ayrlamyor evinden, yetmi gece onlar dinliyor. Nihayet kocas da dnyor yuvaya. Binbir Gece Masallarnm byl dnyasmdayz. Belli ki o harikulade kitabn ilk vatan da Hint. Sindbad Kitab, Yedi Vezirler... hep Hikye Irmaklar Okyanusundan alnm. Purusapariksa da ho bir hikye: lme mahkm edilen 237 bir hrsz, altn eker bierim, diyor. Bunu duyan hkmdar artyor hrsz. Tarla srlyor. Altn zerreleri topraa salacak. Ama bu ii yapacak adamn hi hrszlk etmemi olmas art. Ne yazk ki byle bir fani bulmak nasip olmaz. Hkmdar bile gnahsz deildir... hrsz affedilir. ON EHZADENN MACERALARI Hikye alabildiine bol Hintte, roman pek yok. Daha dorusu roman dedikleri iirilmi hikye. Kavyalardan tek fark mensur olmas. Hnerli, yapmackl, secili bir nesir. En eski roman On ehzadenin Maceralar. Hindin Gil Blas bu kitap. Yazarn ad Danden. Galiba 7. yzyln son larnda yaam. Bu roman da ekmeceli hikye nevinden. On ehzade Dou lkelerini fethe kar, sonunda buluup balarndan geeni anlatrlar birbirlerine. Hicve yaklaan bir realizmle hayal kucak kucaa-. Pikaresk ar basar. Romanc bizi kh hkmdar saraylarnda dolatrr, kh kenar ma hallelerde. Hrszlarla, yankesicilerle birlikte yaarz. Mra ilikten hi holanmaz Danden. Kahramanlar olduka hayszdrlar. ehzadelerden biri, bir ehri yama ettirecek: htiyar cimrilerle dolu bu ehir, der, hepsi altn canls, dnya malnn ebed olmadn onlara retmek gerek. stelik kazanaca ganimet sayesinde, bir orospunun soyup soana evirdii talihsiz bir vatanda da ihya eder. Baka bir kahraman zinay gklere karr. Ak sahnelerine baylr Danden, ballandrdka ballandrr. Eser soluk ad verilen blmlere ayrlm. Romann tamamlamak nasip olmam yazara. Subandu (7. yzyl) imzasn tayan roman (Vasavadatta), daha yapmackl. Fecrin aslan gecenin filini paralad, gne onun iin kan renginde... gibi acaip tasvirlerle dolu. 238 Dandenden sonra anlmaya deer tek romanc Bana. Harann saraynda yaam. Hara 7. yzylda Gney Hintte saltanat sren son byk hkmdar. Banann mehur eseri Hara Karita (Haranm Hayat). Roman eklinde yazlm bir biyografi bu. Din trenlere byk yer verilmi. Bana, zaman zaman kendinden de bahsediyor, 7. yzylda, bir saray airinin nasl yaadn bu sayede renebiliyoruz. Kadambari adl eseri de Hint edebiyatnn aheserlerinden saylr. Ama kitap yabanclarn zevkine varamayaca kelime cambazlklaryla rl. Bir buuk sayfa sren cmleler... Balta grmemi bir orman bu Kadambari. Anlalmaz kelimeler, okuyucuya pusu kuran birer canavar (A. Veber). 11. yzylda yazlmaya balanan sampular da nazm nesir karm romanlar. 2.39 Gurubun Son Prltlar Gnmzde Sanskrit Edebiyat69 Yaklak dokuz yz yldan beri , yeni Hint dilleri giderek praktrite ve apabramacann yerine gemeye ve Sanskritenin yan sra edebiyat alannda kullanlmaya balar. Tabi bu, Sanskritenin sadece adak trenlerinde kullanlan ve ra hiplerden baka kimsenin anlamad l bir dil haline d nt anlamna gelmez. Modern Avrupa dillerinin yannda Latincenin durumu neyse, yeni Hint dilleri yannda da Sanskritenin durumu biraz odur. Evet, bu kutsal dili anlayanlarn ve kullananlarn saysnda nemli bir azalma olur, ama Sanskrite hl yksek tabakann dili olarak itibarn muhafaza etmekte, ulema bugn de Sanskrite konumakta ve ancak o dilde yazlan eserleri ciddiye almaktadr. Onun iin, mesela Tulsidasn Hind dilinde yazm olduu Ramayana veya ada Avrupa eserleri bugn hl Sans- kriteye evrilmektedir. 69 Bu blm, Glasenappm kitabndan yararlanlarak hazrlanp buraya eklenmitir. Glasenapp, a.g.e., s. 193 v.d. 240 Hind edebiyat airleri, mesela bir Vidyapati, piyeslerini Sanskrite kaleme almakta, sadece iindeki arklar Hinclcc yazmaktadrlar. Ne var ki gnmz edebiyat tarihlerinin son dnem Sanskrit edebiyatna pek nem verdikleri sylenemez. Oysa hem Sanskrite, hem de yeni Hint dillerinden biriyle yazlan, hatta bu iki dili yanyana kullanan eserlerin (nci ile Mercan deniyor bunlara) meydana getirdii, olduka zengin bir edebiyat var. Ayrca, Sanskrite, teolojik ve felsef tartmalara imkn salayan ve yeni hint dillerinde bulamadmz bir zellie sahip olduundan, bu konudaki incelemelerin ve yaynlarn da tercih ettikleri bir dil. Sanskrite bir sann Hayat yazlm, Kurandan birok blm Sanskriteye evrilmi. Baz Avrupal dnrlerin kitaplar da bu dile kazandrlm: Baconun Novum.Orga- numu, Lockeun Essay Concerning Human Understanding^ Berkeleyin Treatise Concerning the Principles of Human Knowledgei gibi. Hint edebiyatnn hibir zaman terk edemeyecei bir dil Sanskrite, din iirler, Vinu ve ivay konu alan ilahiler, byk Hint bilgelerinin hayat hikyeleri Sanskrit edebiyatnn bir paras. Dind eserler arasnda da, ngiliz smrgeciliini, mill kurtulu savam ele alan Sanskrite birok tarih alma var. Gandinin doktrinleri bu dilde baslm, tarihteki olaylardan esinlenen tiyatro oyunlar bu dilde yazlm. Shakespearein birok eseri, Lessingden Emilia Galolti, Goetheden Faust... Sanskriteye evirileri yaplm dnya klasikleri arasnda. Tabiat gzelliklerini, kadn ve ak temalarn, yaama se vincini ileyen ok sayda eski usul lirik iirin yansra, ada konular ele alan iirlerde, yk, deneme ve seyahatnamelerde de Sanskrite kullanlyor. Sanskritenin sunduu bu imkn 24/ ve yeni kelimeler tretmeye elverili olmas, bu dilin l bir dil kabul edilemeyeceini aka ortaya koyuyor. Tabi Sanskriteye eski itibarn kazandrmak, onu bugnn Hindistamna st dzeyde bir kltr dili olarak kabul ettirmek midi bir hayal. Bir temel Sanskrite eitimi bile, insanlarn birbirini anlamasn salayacak gndelik bir konuma dili yaratmaya kfi deil. Sanskrite kapal bir evrenin anlayabilecei bir dil olarak kalmaya mahkm, yine de unutulmamas, tersine yaygnla abilmesi iin bugn, bu dilde elliden fazla dergi kmakta. Hindistan bamszlna kavutuundan beri Hint h kmetleri de Sanskritenin renilmesi ve incelenmesi iin gayret harcyor. Bu amala 1951de bir Sanskrite Dernei kurulmu, hem birok Hint aliminin, hem de dnyadaki eitli aratrclarn ye olduu bir dernek. Ama, Sanskrit edebiyat daha ok tarihte ve hafzalarda yayor. Ufuktaki prlt, batan bir gnein prlts. Mjde deil, veda. stikbal halk edebiyatlarnn. 242 KNC BLM TEK EDEBYATLAR "Hint boazna kadar dnya tarihine gmlmemi. Kltrndeki btnlk bu nisbi uzaklktan geliyor. Himalayan karlarndan alev alev yanan cangllara, Terayi veya Assamn bataklklarndan Sid'in llerine kadar binbir renk gsterir corafyas. Uzun kafal Dravidler'den Mongolumsulara, sarn Hint-Aryalar'da ilkel Avustralyalmslara kadar nice rklarn, nice dillerin vatan buras. Her ada yeni bir anlamazlk paralam bu lkeyi: Siyas an lamazlk, din anlamazlk. Oysa Hint bir btn ve bu btnln farknda. Ne var ki, Hint kapal bir dnya da deil, hem alm, hem vermi: Akatlar ve Smerler Mezopotamyasndan alm, klasik Yuandan, Roadan, Yunanlam Doudan, sonra slmdan, nihayet modern Avrupadan alm. Ama Hint ylesine geni ki, d tesirler I ndus adl byk dehlizden geinceye kadar tannmaz hale gelir adeta, gerek Hinde, musonlar ve pirin lkesi Hind'e, Ganj ve Dekkan H indine ulamadan nce Hintlileir. J ean Namlou YEN HNT DLLER EDEBYATI Gen bir edebiyat bu, dokuz asr kucaklayan bir genlik, Sanskrit edebiyatna gre gen. Halk dillerine deer kazandran, kelimelerdeki musiki. Nazm 19. yzyla kadar Hint edebiyatnn rakipsiz tacidardr. Aruz, Hint-Arya dillerinin ortak vezni. Kafiye, Apabramaca ile balar, halk dilleriyle geliir. Yeni Hint dilleri edebiyat, aa tabakalarn yksek snflara armaan. Yeni Hint-Arya dilleri yirmi yedi tane, hepsi de Sanskrit- eden tremi. Gramerleri daha sade, daha tahlilci. Bu dilleri gelitiren Islm aknlar, paralanan Hint, kendini korumak iin konutuu dili bayraklatrm. Bu yirmi yedi dilin hepsi de byk bir edebiyat yaratmam. n planda u be heybetli btn zikretmeliyiz: Hindice, 24. i Bengalee, Maratca, Pencapca ve Gcaratca.70 Yeni Hint-Arya edebiyatlar ne zaman balam, nerede balam? Tesadfler cevaplandryor bu sorular. Nepal ktphanesindeki eski Bengalee yazmalar 1907de bulunmu, en eskileri 1101 tarihini tayor. lham kaynaklar budizm. Terennm iin yazlmlar. Bir ksm da Apabraamca kaleme alnm. Sanskrite de etkilemi Hint dillerini, bu edebiyatlara, kendi iledii konular, az ok suni bir kelime haznesini kabul et tirmi, iiri hkim klm. 19. yzyln bandan itibaren n gilizceyle temasa geen blgelerde ise bu durum hzla deimi, diller eski yaz tarzlarn terk etmemiler, ama edebiyatlar modernlemi, diller de sadelemi. Artk dnce yeni bir kalba girmektedir, ngilizceyle nesir gelmitir yeni edebiyatlara ve Bengalli bir airin dedii gibi kafiyenin yerine akl ge mitir.71 iire, aka balanan bir lke Hint. ki msra yazan herkes Hintlinin kadirinas hafzasnda lmszlemi. Hindin edebiyat tarihi, yazs silik mezar talaryla dolu, mezar ta bir hatra olarak kutsal, ama biz trbelerde dolamak zo rundayz.72 70 Glasenapp Hindistan, Pakistan, Nepal ve Seylanda bu dilleri konuan insanlarn, 1951 yl itibariyle yaklak saysnn dkmn yapyor. Bu rakamlara gre, Hindice ve Orduca yz elli milyon, Bengalee altm yedi milyon, Maratca yirmi yedi milyon, Pencapca yirmi milyon, Gceratca on alt buuk milyon Hintli tarafndan konuuluyor. 1951den bu yana, hele Hindistan'daki hzl nfus art gznne alndnda, bu rakamlarn bugn ok daha artm olduu ortada, yine de bu bilgiler sz edilen yeni Hint dillerini konuan insanlarn says ve bu dillerin kendi aralarnda sralan hakknda bir fikir vermeye yetiyor (Glasenapp, a.g.e., s. 11). 71 Renou (Louis), Les Litteratures de l Inde (Hint Edebiyatlar), PUF, Paris, 1951, s. 86. 72 Glasenappa gre yeni Hint edebiyatlar yeterince incelenmi deil henz. Bat dillerinde bu konuyla ilgili alna az, eviriler yeterli olmaktan uzak. Glasenapp bu edebiyatlara eilirken, konuya biraz daha aydnlk getirebilmek amacyla, 244 HND EDEBYATI Hindistan deyince, batda Gcerat, Sind ve Pencap, kuzeyde Himalayalar, douda Bengal, gneyde de Orissa ve Marat blgeleriyle evrilmi olan Hint yarmadasnn kuzeyi gelir akla. Bu geni blgede Hint nfusunun yars yaar ve balca drt dil konuulur: Racastanca, Bat Hindce, Dou Hindice ve Biharca. Hintlilerin bu drt dilde yazd eserler birok bakmdan birbirine benzer ve hepsi de Hind edebiyatna dahil edilir. Bu dillerden herhangi birinde yazan air, tekilerini her edebiyat, doduu blgeye ve kltr temeline yerletirerek ele alm, bunu yaparken de sadece her edebiyat damgalam olan en nemli kiilere ve olaylara deinmekle yetinmi. Cemil Meri gibi. Meri de, eksik olma pahasna da olsa, sadece nemli bulduu olay ve kiilerin ekillendirdii edebiyatlar alm eserine, kendi deyimiyle, mezar talarna deil, trbelere am sayfalarn. Bazen bu edebiyatlarn doduu corafi blgeden hareket etmi, bazen baka mlaha zalardan. Mesela Pencap edebiyat ile Ordu edebiyatna Hint ve slam bal altnda yer vermi, Bengal edebiyatn Cayadevann Vatannda bal altnda zetlerken, Bengal nesrinin yaratcs olarak vasflandrd Royu, yine Bengalli Tagor, Bengalli Vivekananday Roydan Gandiye bal ile ayr bir blmde tantm okuyucusuna, eserlerinin ounu Gceratca yazd iin Gcerat edebiyatnda yeralmas dnlebilecek olan Gandiyi de bu blme dahil etmi. Biz, zaman ve mekn iinde byk bir eitlilik arzeden yeni Hint edebiyatlarn biraz daha sistemli bir biimde okuyucuya sunabilmek dncesiyle Glasenappn benimsedii aty esas alarak, Cemil Meriin zerinde durduu edebiyat ve kiileri bu snflamann iine yerletirdik. Glasenappa gre, bu edebiyatlar be ana blge etrafnda kmelenebilir: 1) Hindistan, Hind ve Ordu edebiyatlarnn, 2) Kuzey Hindistan, Sind, Pencap, Kemir ve Pahari edebiyatlarnn, 3) Bat Hindistan Gcerati ve Marat edebiyatlarnn, 4) Dou Hindistan Orissa, Bengal ve Assam edebiyatlarnn, 5) Seylan Singal edebiyatnn geliip yayld blgeler. Grlecei gibi Cemil Meri bu tabloda yeralan Sind, Pahari, Gceat, Orissa, Assam ve Singal edebiyatlarn eserine almam, Pencap edebiyatnn da son dnemine yer vermemi. Biz Pencap edebiyatnn son dnemini ve Ordu ede biyatn, Meriin fasl bal kl arn Glasenapptaki bilgilerle btnletirerek sunduk. Gandinin de yerald Gcerat! edebiyatm Glasenapptan zetleyerek metne dahil ettik. Gandi ile ilgili blm Cemil Meriin baka almalaryla tamamladk, Bengal edebiyatna ve Royla ilgili blme baz ilaveler yaptk, Bengal edebiyatnn temsilcilerinden Tagorla ilgili ksm Meriin ayn konudaki baka almalaryla birletirdik. 24.5 konuanlar tarafndan kolayca anlalr. Zaten airler de kh bir leheyi, kh tekini kullanmlar. anddan Tulsidasa Hind edebiyatnda kiilii olan ilk air and Bardai. Kanc asrda yaam belli deil. 12. yzyln sonlarnda geen bir cengi destanlatrm. Eserinin ad, Pritira. and Racastanl. Racastan Hindin racalar blgesi, bu blgede yaayanlarn balca megalesi cenk. Kh yama ihtiyac, kh kan gtme, kh stnlk davas, kh kz karma yznden Raput beyleri boyuna dvmler. slm istilasna kar da en ok direnen onlar olmu. Raput beyleri andn iirlerinde ecdatlarnn zafer ve maceralarn bulduklar iin o eski destan bugn de zevkle okurlar. Emir Hsrev de Hind! edebiyatnn kurucular arasnda. 1300 yllarnda yaayan bu deerli air, kh Farsa yazm, kh Hindice. Dervi Gorahmat ise bir tarikat kurucusu, Kebirin ada. nanlarn halka yaymak isteyen byk din adamlar i irlerini halk diliyle yazmlar, vaazlann halk diliyle vermiler. Bu airlerin hepsi iin Vinu, Tannlar Tanrs, yalnz kimi Krina tecellisine k, kimi Rama tecellisine. Umapati de Krina klarndan, iirlerinin konusu Kri- nann karlar arasndaki kskanlk. Krina, karlarndan Satyabhamay teskin etmek iin ona: Yzn lotse benzer, gzlerin lotse, ahane bir meyve dudaklarn, Vcudun taze bir iek... Kalbin neden tatan der. 246 Krina sevgisi Bat Hintte ok gelimi, Codpurlu prenses Mirabai (15. yzyl), kocas ldkten sonra kaynbiraderinden kt muamele grm, ibadete vermi kendini, o kadar sevmi ki Krinay, Krinann heykeli ikiye blnp kucaklam prensesi! Valabha 15. yzyln sonlarnda yeni bir tarikat kurmu, mezlerinden sekizine sekiz mhr denmi. Surdas bu sekiz mhrden biri, 1483le 1563 arasnda Agrada yaam. Krm. En gzel iirleri Krina-Radann aklarn terennm eden lirik paralar. Haberci kadn, Raclay Krinay ho- grmeye tevik ediyor: Artk naz etmenin zaman deil, Topra serinleten u bulut Sevgilinin de kalbine su serpiyor. Sarmaklar nasl kucaklam aac bak, Aktan balar dnen sular denize kouyor, Mutluluk gnleri geldi, akln bana topla. Ramanand, Vinuyu, Rama olarak kutsallatran bir ermi. Kurduu tarikat hl yayor. Ramanand lmszletiren eserleri deil, akirtleri. Kebir onlarn en by. 15. yzyln ortalarndayz. Benares, Sofilerle Brahmanlarm serbeste tarttklar mutlu bir lke. Ramanand, kastlara aldr etmeyen bir Vinu rahibi. Derslerine hem Hindular kouyor, hem Mslmanlar: gerek bakti, Tanr sevgisidir, diyor Ramanand... Tanr klarnn hepsi kardetir. Benaresli bir dokumacnn on be on alt yalarndaki ocuu da stadn vaazlarna koanlar arasndadr. iirlerinde iki byk inanc kaynatracak olan bu delikanly lakabyla tanyoruz: Kebir (1440-1518). irazl gemicilerin Hinde getirdikleri ilk tarikat: Kazeruniye. Kazeruniyenin piri Kebir adl bir evliya. Kebir Tanrnn da adlarndan. Benaresli do kumac, mritlerinin kendisine layk grdkleri bu ad btn 247 Hinde tantacaktr. Halkla kucak kucaa yaayan, hayatn alnnn teri ile kazanan bir mritti o. Aziz Paulos adrc idi. Bhme kker, Kebir dokumac. Keilerle dervilerin mantar gibi fkrd bir lkede Tanr ne kilisededir, ne mescitte, Onun tek mihrab sevenlerin gnl diyen adam elbetteki saysz dmanlar kazanacakt. Kebirin hayat efsanelerle rl. Brahmanlar bu yavuz Tanr kn doru yoldan karmak iin bir yosma yollamlar. Yosma niin geldiini unutmu, dizlerine kapanm Kebirin, mridi olmu. Mslmanlarla Hindular tabutu banda kavgaya tutumu. Birinciler cenazeyi gmmek, kinciler yakmak istemi: Tabutu anca bir de ne grsnler, naa yerine bir kucak gl. ster Hindu olun, ister Mslman, ikinizin de Tanrs bir. Ramadr ad kimine gre, kimine gre Rahimdir diyen air be yz yldan beri Hindin en ok sevdii ermilerden. (Bkz. Semeler, Yeni Hint Dilleri, Hindi Edebiyat: Kebirden, s. 401). Beyazd- Bistami, ylan derisini nasl atarsa, ben de yle syrldm benliimden, sonra kendime baktm, ben, o ol muum diyordu. Kebir de Sen, Sen diye haykrrken, bir de ne greyim, Sen olmuum, Ben kaybolmuum aradan, Sen varsn nereye baksam diyor. Baba Nanak (1469-1538), Kebirin en byk akirdi. Lahor civarnda bir kyde domu. Babas zengince bir Hindu. yi bir tahsil grm, sonra el etek ekmi dnyadan, dervi olmu. Arkada Mardana ile ky ky dolap yazd iirleri okumu; Tanr tektir, ne Hindu var, ne Mslman. Tanr ile kul arasnda bir mride ihtiya var, bu mrit: guru. Gemi ol madka denize alnmaz, gemi gurudur. Nanak ah, sihizmin kurucusu ve bu tarikatn on byk gurusundan ilki. Sihizm, Mslmanlkla baz Hint inanlarn kaynatrr. Tanrya kh Allah diye hitap eder, kh Hari... 248 Nanak ile akirtlerinin yazlar Sihlerin kutsal kitabnda biraraya toplanm. Bu kitabn ad Adi-Granth (Temel Kitap). Kitap Pencapta Pencap alfabesi ile yazlm, ama ksa bir blm dnda, kullanlan dil Pencapca deil, Hindce. 16. yzyl Hind! edebiyatnn en byk eserlerinden biri Padumavati. Padumavati hem bir destan, hem bir ak hikyesi, hem de din hikmetlerle dolu bir kitap. Yazan bir Mslman: Caizli Malik Muhammet. Padumavati Hint geleneine uygun olarak kaleme alnm. Fonda 16. yzyldaki bir sava: Alaatin Hilcinin itoru zaptedii. Konu ise yle: Padumavati Seylanl bir prenses, papaan, itor hkmdan Ratnasenann eline geiyor, hanmn yle vyor yle vyor ki papaan, hkmdar k oluyor Padumavatiye, yollara dp Seylana varyor. Padumavati de krala k. Muhteem bir trenle evleniyor iki sevgili, bir sre sonra da itora dnyorlar. Bu arada Ratnasenann saraydan kovduu bir dalkavuk efendisinden intikam almak iin Delhi imparatoru Alaattini itoru istila etmesi konusunda kandmyor: bylece hem gzel Padumavati hem de itor hzineleri Alla- attinin olacaktr. 8 yl sren bir kuatmadan sonra Alaattin Ratnasenay ele geirip hapsediyor. Ratnasena zindandayken bir raca Padumavatiye musallat oluyor, bunu duyan Ratnasena hapisten kaarak racay ldryor, ama ar yaralanp hayatn kaybediyor. Padumavati de kocasyla birlikte kendini atee atyor. Bu arada Alaattin itoru zaptetmektedir, erkekler ldrlrken kadnlar da dmana teslim olmamak iin kendilerini yakarlar. Cizli aire gre bu uzun hikye bir mecazlar btnnden ibaret. Hkmdar: ruh, itor: beden, Seylan: gnl, Padu mavati: hikmet, papaan: guru, Alaattin: hayal. Tulsidas (1532-1623) modern Hindnin yaratcs. Benareste yaam, Benareste lm. Arada ehir ehir dolam Hindi. Vinu inancn yaym. Hintliyi Rama sevgisi etrafnda top lamak istemi. 249 Rama, Vinunun en insan avatar. Valmikinin destan asrlarca coturmu Hindi. Ramayana, 14. yzyln sonlarnda Bengalceye aktarlm. Tulsidasm yeniden yaratt Ramayana, yz milyon insann kutsal kitab: 10.000 msra, 7 blm (Ramkaritmanas). Tulsi bir sanat olduu kadar, belki ondan da fazla veli. Valmikinin destannda, Rama zaaflar ve heyecanlaryla insan, Tulsidas da Tanrnn ta kendisi. Tulsi hem kahramanlar, hem kalabalklar byk bir ustalkla canlandrr. O da Kalidasa gibi derin bir psikolog. Ve ondan daha byk bir dram airi. Tulsidas bir tarikat kurmam. Mritleri yok. Daha dorusu btn Hint mridi. yz yldan beri Kuzey Hintte her gn Ramayan okunur. Birok kulbelere tek kitap girmitir: Ramayan. Bihari Lal (1603-1663) usta bir saray airi. aheseri: Sat Tasai. Konu, yine Rada ile Krinann aklar. Devdatla (1673-1745) Hind edebiyatnn byk klasikleri sona erer. Modem Hind Edebiyat Bu edebiyatn modern a 18. yzyln ikinci yars ile balar. Din iir yine n saftadr, ama konular da, kalplar da deiir. Lallu Lal, modern Hindcenin kurucusu. 19. asrn balarnda yaam, Gceratl bir Brahman. Usta bir nesirle Sanskritenin belli bal eserlerini taklit etmi. Eseri Premsagar (Ak Umman) ok okunan bir kitap. Siyas ve ahlk vecizeler de yazm Lallu Dal. 1875de Arya-Sama73 kuran Dayananda Sarasvati (1824-1883) ile akirtleri de usta birer nair. 7.3 Arya-Sama bir Aryallar Topluluu, Avrupa kltrnn ve Hristiyanln Hint clnccsi zerindeki yozlatrc etkisini reddederek, Vedala'a dn savunan Hintlilcri bir araya toplar bu hareket. Bir Brahman olan Dayanada Sarasvati brahmanizmde reform aray iindedir: kastlarn alnazlma, ocuklar aras evliliklere kar kar, alt tabaka insanlarnn sosyal seviyesini ykseltmeye, halkn eitimini dzeltmeye, kz ocuklarnn da okula gitmesine, kadm-erkek 250 Premand (1880-1936) ada Hint edebiyatnn rakipsiz stad. En tannm roman Rangabhumi. Premand, romana ky hayatn sokan adam, son roman Godanda da ehirle ky karlatrr. Premand Hindin Gorkisi, ama idealist bir Gorki. 1935ten sonra Hind! edebiyatnda yeni eilimler belirir. Kendilerine ilerici (pragativada) adn veren Marksistler ve deneyciler (prayogavada) kar ortaya. Pant ile Nirala birinci akmdan yanadrlar, deneyciler Be nedetto Croceden, Freudla J ungun psikanalizinden, eg zistansiyalizmden, Japon iirinden ilham alan yeni bir edebiyat yaratrlar. Ceynandrann psikolojik romanlar, yeni kuaklan Premanclnkilerden daha fazla etkilemektedir. Yaafal Marksist hikayeciler arasnda yeralr. Birok modern dilde olduu gibi Hindcede de dram ok ge gelimitir. lk dram Nahu-Natak (1857), yazar: Gi- ridhardas. Filozof-air olarak tannan Cayasankar Prasad tarih dramlar da yazm. Hint bamszlna kavual beri, Hindce btn Hindin mill dili olarak kabul edilir. Devletin tevik ve yardm ile byk bir kltr dili olmak zere olan Hindcede birok da ilim kitab yaymlanmaktadr. H NT VE SLAM Pencap Edebiyat Kuzey Hint edebiyatlar iinde en nemlisi Pencapta kullanlan dillerin slm unsuruyla kaynaarak ekillendirdii geni edebiyat. eitliini salamaya alr. Arya-Sama, hem Bahma-Sama anlayna bir tepki, hem de reformcu yanyla bu hareketin bir devamdr. (Bkz. dipnotu 81) 251 Hintliler slm dnyas hakkmdaki ilk bilgilerini 8. yzylda Malabar kylarna kadar uzanan Arap bezirgnlarma borlu. Muhammet bn Kasm, 712de Sindi ele geirir. Fakat slmn bu zaferi Hindistann dier blgelerinde yank uyandrmaz. Mslmanlar da Hinde dair pek az ey bilmektedirler. Bununla beraber, 8. yzyldan 13. yzyla kadar randa gelien slm tasavvufunun, Hint dncesiyle Yeni-Eflatunculuktan ilham ald su gtrmez bir hakikat. Ynden entarileriyle bir Buda tarikatnn mritlerini andran sofiler de, yogin gibi benlik lerinden syrlp Fenaya komuyorlar myd? slmn Anquetili Araplar 9. yzylda Hinde vizler gnderirler, Halla G- cerata, Malik bin Dinarn mritleri Maldive gider. Ama iki dnyay birbirine tantan Gazneli Mahmutun ftuhatdr. Sebk Tekinin olu Ganj vadisini ele geirirken, El Biruni de Hint dncesini fetheder. Tahkik ma lil Hind, Hint hakknda yazlan en deerli eserlerden biridir. Biruni kitabnda, slm mutasavvflaryla Hint bilgelerini karlatrr, ben zerliklere dikkati eker, Sofilerin Hvesiyle Hindularm Atman ve Puruasn mukayese eder. Ama stat bu kadarla da ye tinmez, Gita ve Patancali doktrinleriyle Hristiyan ve Yunan akideleri arasndaki yaknlklar gsterir. Hindularm moksas stada gre, marifet yolu ile hlasm ta kendisi. Hareketsizlik bir atlet deil, ruhun hibir mkfat beklemeden mutlak varla yneliidir. Vasudeva: nsanlarn en iyisi bilgedir, Tanr onun sevgilisidir, o Tanrnn diyor. Kuran da Allah onlar sever, onlar da Allah buyurmuyor mu? Hintte Mslmanlk Sofilerin belgati sayesinde kk sa labilmi, Dermenghem yle diyor. 13. yzyldan itibaren Kuzey Hintte trbeler, zviyeler oalmaya balar. Kast rejiminin ezdii aa tabakalar kurtuluu Nakibendlik, attarlik, istlik, Kdirlik gibi tarikatlarda ararlar. 14. yzylda, air 252 Nizamettin Evliy, Emir Hsreve Hint musikisini incelemesini ve halkn konutuu dille yazmasn tavsiye eder. 16. yzylda byk Trk hkmdar Ekberin kurmak istedii dini ist! mezhebine balayanlar var. rnek bir Hkmdar: Ekber Ebul Feth Celalettin Ekber ah (1542-1605), Hint-Trk devletinin nc hkmdar, Hmayunun olu, Babtrn torunu, 13 yanda imparator. Madd ve manev fetihlerle geen elli saltanat yl. Nehru, Babr ahm torununu Hint milli yetiliinin babas sayar. ann en geni ufuklu tacidardr Ekber, slmiyetle Hint inanlarn meczeden bir mezhep kurmak, lkesinin iman kemekeini ortadan kaldrmak emelindedir. Hindin snn bir Mslman terbiyesi gren bu yavuz hkmdar, lke sindeki btn dinlere eit haklar tanr, her inanla yakndan ilgilenir, Brahmanlar, Persileri, Cizvit papazlarn sarayna artp mnazaralar tertipler. Bu tartmalardan u sonuca varr: btn inanlar ayn saygya layktr. Ve zt inanlar ahenkletiren cihanml bir din kurar. Ne yazk ki o byk Trk hkmdarnn yaratt din, hayat ile birlikte sona erer, din-i hak veya din-i lh adn tayan bu garip terkip, semav olmayan btn inanlar gibi unutulup gider.74 Ama o gzel rya Fevzinin kaleminde ebedileir. Ekber ah tarafndan airler ah nvan verilmi olan ve Fevzi Hind diye anlan Fevzi eyh, asl adyla Ebul Feyz (1547- 1595), vezir ve vakanvis Ebul Fazln kardeidir. Sanskrit klasiklerinin Farsaya aktarlmasnda bu iki kardein byk himmeti var. Fevzi, Ekberin ikinci olu Murata hocalk eder, 74 Ekber'le ilgili olarak bkz. Cemil Meri, Jurnal Cilt 1, Grousselye Devam (30.3.1963), 5. 154 v.d. 25.3 Ekbername de onun. Yzbir eser yazd rivayet edilir. Vcuda getirdii zengin ktphane Ekbere kalmtr. Ben btn mezheplerdenim diyen Fevzi yar Hindu, yar Mslmandr: Kabe'yi ykma ey ak, oras yorgun yolcularn bir an dinlendikleri yer. Grnmeyen lemden dnen dost yok, ses vermiyor adem kervan, gk konumuyor bizimle. Orucunu arapla bozan air lah mafiretten midini kesmemitir: Ellerin bo Fevzi, ak yolu arkanda kald, tek hzinen iirlerin. Sonra lah neveyi terennm eder: Hem arabm, hem kpk, cennet de benim, cehennem de ben. Ben hem umman, hem inci, hem kuyumcu... Kaderin elinde yaln bir klcm ben, Hdr lmszlk pnarndan imi, ama Fevzinin kadehindeki lah arap bin kat daha sarho edici, mutlulua eritirici. Ona gre, insan gkten yce, top raktan aadr: Kendini yoklua balamsan Topraksn, Gnlnde lah nur prldyorsa Ar. Pencap dili Mslmanlar sayesinde ebedileir. Adi Granthda, Nanak ahn ada eyh brahim Faridin (Baba Ferit) Pencapca iirlerine rastlyoruz.75 Mukbilin 1871de yazd ilk Cenknameden sonra, H seyinle Yezitin savalarn konu alan birok Cenkname yazlyor Pencap dilinde, birok da Miraname kaleme alnm, en sevileni Kadir Yasnki (1869). Pencap yazarlarnn en tannm Bulha ah (lm hicr 1171), Lahorda yaam olan nayet ahn akirdi. Bulha ah mutasavvflarn ak- ilahsini Hint geleneine uydurur: Zahid, Rada gibi kadndr; Tanr, Krina gibi, erkek. 75 Pccap edebiyatnn izleyen satrlarda yeralan bu son dnemi, Glasenaptan zetlenmitir, a.g.e., s. 229 v.d. 254 Sofilerden biri de hicri 1191de lm olan, bugn de iirleri ok aranan, ok okunan Ali Haydar. Eserinin ad Siharfi. Pencap dilini kullanan yazarlar arasnda Sihlerin de nemli bir yeri var. Adi Granth Pencap edebiyatnn en eski ant, bir ksm Pencap dilinde, byk blm ise Hindice yazlm kolektif bir eser, Mslman yazarlara da yer vermi. Gurdas daha ok Hindice yazm, ama Pencap dilinde de iirleri var, ahlk konular ileyen ksa iirleri, Adi Granthdakilerle byk benzerlikler arzeder. Sih yazarlar Nanak ahn ve gurularm eitli hayat hikyelerini (canamsakhi) Pencap dilinde ilemiler. Sihizmin el kitab diyebileceimiz Kalsa Daram astar* (1900 civan) Lahor ve evresinde kullanlan Mahi lehesinde yazlm. Sihlerle Mslmanlar arasndaki atmalar konu alan Jodh Singhin 1916da ve Kartar Singhin 1917de yaymlanan eserleri de Pencap edebiyatnn Mahi lehesinde yazlm rnleri arasnda. Pencap edebiyat dind konulan ele alan airler de ye titirmi. Bunlar arasnda sihizmi savunan Vir Singh ile 20. yzyln ortalarna kadar yaam olan Puran Singh ve Dan i Ram Catrikin isimlerini sayabiliriz. Nesir ge kullanlm Pencapta, Vir Singh Pencap tarihiyle ilgili romanlar yazm. Hikye Sant Singh Sekhonla girmi bu edebiyata. Nanak Singh sermaye ile emek, st kast ile alt kast ilikilerini ele alm. Tiyatro pek fazla gelimemi, buna karlk, Pencap birok efsanenin kayna. Nazm olarak halk airleri tarafndan yazlan bu efsaneler edebiyatn yzak. Hemen hemen btn efsanelerde Hir ile Rancann maceralar ilenmi. Yalnz Pencap efsanelerinde deil, btn Kuzey Hint iirinde en gzde konu bu iki gencin aresiz ak ve birbirlerine kavuabilmek 255 iin balarndan geen olaylar. 16. yzylda Damodarn, 18de Vari ahn yazd efsaneler Pencap dilinin en saf rnekleri arasnda. Sonraki dnemlerde yaklak yirmi be defa daha kaleme alnm bu efsaneler, ama hibiri, kendilerine model tekil eden, Vari ahmkinin deerini aamam. Ordu Edebiyat slm Hinde yalnz saraylar, yalnz camiler sunmam, yeni bir dil, yeni bir edebiyat da kazandrmtr. Bu dil, Avrupada uzun zaman Hindustan! diye adlandrlan Orclucadr. Bizi ok yakndan ilgilendiren Ordu edebiyatn bir iki sayfaya sktrmaya gnlmz raz olmuyor. Aadaki satrlar o edebiyatn fasl balklar bile deil.76 Kulland kelime ve harflerden, gazel, kaside, rbai, mesnevi gibi iir kalplarna kadar Farsaya ok ey borlu Ordu edebiyat. Bu edebiyatn terennm ettii kahramanlar, Rstem, Leyla ile Mecnun, Yusufla Zleyha. Nehir denince Fratla Dicle gelir akla, en yce da Kafkaslardr. Lotsten, kokila kuundan bahsedilmez, gl, selvi ve blbl ssler i irleri. nceleri, Dekkanda oturan slm hkmdarlar nayak olur Ordu dilinin kullanlmasna. Nusrati (lm 1683) Alinamesinde efendisi Ali Adil ahn kahramanlklarn ver, Ak Bahesi ili bir ak hikyesidir. Ama Orducann ilk byk airi, gelecek nesillere de rnek olan Velidir. Veli (1668-1744) Ahmedabad ve Orengabadda yaam. Dekkana skan Orducay Delhiye kabul ettirmek erefi 76 Bat Hint Edebiyatlarna kadar olan blmde Cemil Meriin Ordu ve Kemir edebiyatlaryla ilgili yazdklarn, Glasenappn eserinden aldmz bilgilerle btnletirerek sunuyoruz, a.g.e., s. 220 v.d., s. 232 v.d. 256 Onun. Ordu dilinde bir Divan, mersiyeleri var. Lirizm dolu bir akla tasavvuf iie iirlerinde. Velinin Delhiye gelmesiyle Ordu edebiyatnda yeni bir dnem balar. Orducann drt byk stunu kabul edilen Delhili Mazhar (1699-1781), Delhili Sauda (1713-1780), Delhi Nakibend tarikatnn piri Dard (1719-1785), Agral Mir Taki (1793-1810) bu dilin klasikleri saylr. Sauda ile Taki cokun birer air ve deerli birer hicivci. Delhi okuluna bal bir air de Delhi hanedannn son Mool hkmdar II. Bahadr (1775-1862X Zafer mahlasyla ok ince, ok zarif iirler yazm. Bahadrn himayesinde yaam bir baka air de Galip (1796-1869). Dili mkemmel. iirlerinin ve mensur eserlerinin bir blm Farsa. Galip ayn zamanda bir ermi, mistik bir filozof. 19. yzyln ilk yarsnda Delhi byk karklklara sahne olur. Ordu edebiyat da merkezini Laknp ehrine nakleder. airler yine ok revatadr, hkmdarlarn himayesinde ve rirler eserlerini. air hkmdarlara da rastlanr, Vacid Ali ah Yldz mahlasyla iirler yazar, Ordu edebiyatnn Bengalde tannmas ve benimsenmesi iin elinden geleni yapar. Lakno, air Emanetin (1816-1858) de vatan. lk Orduca dramn yaratcs Emanetin eserlerinde Hindu felsefesi ile slmiyet iie. 1857 ayaklanmasndan sonra yazarlar dalm, irfan merkezi Haydarabad olmu. Mali, Galibin akirdi ve mill air. Azad, tabiatn, Sarur his dnyasnn airi. Ordu nesri ile yazlm nemli bir eser yok balangta. Ama Dou Hint Kumpanyas, altrd ngiliz memurlarn Ordu dilini renip anlayabilmesi iin bu nesre ilgi duyunca, dilde de, edebiyatta da yeni bir gelimeye ahit oluruz. Mir Amman Binbir Geceden basit Orducaya hikyeler evirir. Ba ve Bahar (Bagh o Bahar) 1801de yaymland 257 tarihten itibaren, nesiller boyu ngiliz subay ve memurlarnn baucu kitab olur. Kusursuz slubuyla klasik bir eserdir Ba ve Bahar. ' Kumpanyada alan Hintli memurlarn Avrupa ilimlerini renebilmeleri iin de Batnm temel eserlerinin Orducaya evrilmesi, nesrin gelimesine bir baka adan yardmc olur. Matbaa ile beraber Orduca gazete ve dergiler kmaya balar. Mslmanlarm reformcu hareketleri, siyas kprdanmalar... Ordu diline yeni boyutlar kazandrr. Orducann en byk kalemi, phe yok ki, Muhammet ikbal (1873-1938). kbal, Ingilterede felsefe okumu, tasavvufla ilgili doktorasn Mnihte vermi, avukat olarak Lahora yerlemi bir aydn. slmn Bat dncesinden faydalanarak ok daha dinamik bir din olabileceine inanr. Genliinde Hindu ve Mslmanlarn sulh iinde birarada yaamalarn savunurken, 1930lardan itibaren tersini dnmeye balar. Hindular ve Mslmanlar bamsz ayr birer millet tekil etmelidirler. Pencap, Sind ve Bulucistan iine alan bir slm devletinin kurulmas, byle bir gayenin gereklemesine hizmet edebilir kbale gre. 1947 ylnda Pakistanda bir slm devletinin ortaya kmas kbalin dncelerini dorular, kbal Pakistanda mill kahraman ilan edilir. Muhammet kbal, iirlerinde hem Farsay kullanm, hem Orducay. Eserlerinde ele ald balca konu slmiyet. ikbal, Hindu ve Mslmanlarm ayrlmasn arzu ederken, karsnda tersini savunan Hindu yazarlar bulur. Bunlardan en nemlisi Ebul Kalam Azad, 1889 Mekke doumlu, mehur bir Kuran yorumu var. Mslmanlarm Hint Meclisinde yeralmalar iin savar Azad, alt yl hapis yatar, Gandinin ateli taraftarlarndan biridir, nemli siyas grevler stlenir, din hogry savunan Hindistan Eitim Bakanlnda bakan olur. 2 58 Gubare Hatr isimli bir kitapta toplanm olan Mektuplar, Ordu dilinin en mkemmel, en kusursuz rneklerinden biri dir. Kemir Edebiyat 14. yzylda Mslmanlarn eline geer Kemir. Yalnz topra deil, gnl de slmn olur. Kemirli Mslmanlarn kullandklar yaz Arapa ve Farsa alfabeyi esas alr. Edebiyatlar ok verimli deil. Bu dildeki en eski eser Mahanaya Prakaa (Byk Ik). Yazar itikanta 13. yzylda yaam. 14. yzylda, sofiliin etkisini gstermeye balad bir dnemde, Ll Ded kyor karmza. Ll Ded, atalarnn inancn terennm eden tek deerli air. Ll Ded kadn. Ll Ded, ivaya k bir meczub-u ilah!. ryanln tan edenlere, kimden utanaym dermi, insan kalmad ki, insan, Tanrdan korkandr. Canla canan ayn Ll Dede gre. Tanr iimizde. Buz da su, kar da su. Grne bakma sen. Erenler indinde Tanr, evrenin ta kendisi: Gk de sensin, yer de sensin! Hem alansn, hem verensin. Hem ieksin, hem derensin! Ne ben var, ne sen var, ne o. Ll Ded okyanusta yzen bir sandal. ryan, yollara d m: Bir taze amur testinin inde bulank suyum diyor. Piri, iine dn demi ona, Ll Ded comu, raks ediyor. Ortaa Kemir airleri, slm hkmdarlarnn tevikiyle 259 Farsa eserleri dillerine evirmiler, eitli hayat hikyeleri kaleme almlar. Sonraki dnemlerde yine kadn airlere rastlyoruz. Habba Hatun, 16. yzylda yaam, kocas Yusuf ahn Ekberle Hinde gidip geri dnmemesi zerine, lirik iirin Kemir di lindeki en gzel rneklerini kda dkm. 18. yzylda yaayan Aranimal de kendisini terk eden kocasnn hasretini ok duygulu iirlerde dile getirmi. Kemirin en nemli airi Mahmut Gami (1885te lm). Daha ok ran edebiyatnda rastlanan konular ele alm: Yusuf ile Zleyha gibi, Leyla ile Mecnun gibi, irin ve Hsrev gibi. Ahmet Mahcur (1885-1952), hkmetin Kemirde sr drmek istedii feodal dzene kar kan ada bir yazar. Milliyeti duygularn tercmani ve savunucusu. Kemir edebiyatnda halk hikyeleri ile ataszleri de ok sevilir. BATI H NT EDEBYATLARI Marat airleri Maratca, Maharastra blgesinde konuulan dil. Maharastra, Bombay ve gneyi, yani Hindin bats. Maratca Prakriteden tremi. Cnandev, Maratcay edebiyat dili yapan adam. lhamndaki derinlik, dilindeki hain gzellikle Maratlar diyarnn Dantesi. En tannm eseri Cnanevari, Bhagavad-Gitann tefsiri (1290). Bhagavad yedi yz beyit, tefsiri on bin drtlk. Cnandev kalabalklara seslenen bir air. Eserindeki tebih bolluu, dncenin sisli zirvelerini aydnlatmak ihtiya cndan. Bhagavad-Gitann, amellere bal deilim, seyircisiyim 260 olup bitenlerin, kaytsz bir seyirci msran yle yorumlar Cnandev: Kudurmu denizin dalgalarn bir avu tuz durdurabilir mi? Kafes, uuldayan rzgra kar durabilir mi? Karanlk, gne klarn boabilir mi? I rmaklar delebilir mi da? Hem dostunu aydnlatr bilge, hem dmann, Karanlk bir odadaki lambaya benzer bilgeler... air bir baka eserinde akti inancn ele alm. ivayla akti evrenin bir btn tekil eden iki kozmik maddesidir, ivann kendisi de aktiden bakas deildir. Namdev (1270-1350) terzi. Kimine gre 13. yzylda ya am, yani Cnandevin ada, kimine gre 15.de. Pandarpur tapnandaki Vinuya k. Nice mezler yetitirmi, ai lesinin birok ferdi de katlm kendisine. Hizmetisi bile abhanglar yazm. Abhang, Vithobay ven neideler, Vithona Pandarpur tapnandaki Vinu. Maratcanm mezamiri bu abhanglar. Banudas (1448-1513) da abhanglarmda Pandarpurdaki Tanry terennm edenlerden. Tukaram (1607-1649), Marat airlerinin en by. Zahire alm satm ile geinen bir udra. Hayat gldrmemi yzn, ilk kars alktan lm, kincisi... Ama bu aclar yaratm airi. Binlerce abhang yazm. Tukaram, Bat Hintte Bakti inancnn en yce zirvesi: Ta hem Tanr, hem basamak. man, ta Tanr yapan. Ganj kutsalm. Neden kutsal? Suyu mu ekerli? Hayr. man, Ganj kutsal yapan. 26! Tukaram, halkn dilini konuan bir halk ocuu. iirlerinde zenti yok, yaralarn saklamyor. ektii aclar buldurmu Tanry ona. Mezelletlere kredii bundan: Tan ettiler, ar etmedim Sndm hak-i payine! Zaten yz glen var m bu dnyada? Zevk pazarna gidenler Bakarlar kimsecikler yok. Her gn yeni bir hayal krkl: Yz akken kara olur Yiit kocamaya grsn, Ellere maskara olur... Eli titrer, gz akar. Gzeller yanndan kaar, Kars, ah lse diye Dua eder biteviye. Tukaramn abhanglan: kuyularn dibindeki hakikat su larn karan iple kova, mritleri yle diyor. Krk iki yl kalm bu misafirhanede Tukaram, rmak k ysnda neideler okurken, mritlerinin gzleri nnde sr olmu. (Bkz. Semeler: Marat airleri: Tukaramdan, s. 403). Gcerat Edebiyat77 Gcarlar Hinde yabanc bir kavim. Hunlarla beraber 6. yzylda gelmiler bu lkeye, o kadar kuvvetlenmiler ki, 77 Gcerat edebiyatnn en nemli temsilcisi Gandiye gemeden nce, Cemil Meriin eserinde yer vermedii Gcerati edebiyat ile ilgili ksa bir bilgiyi, yine Glasenapptan zetledik, a.g.e., s. 237 v.d. 262 birok blgenin adm dahi onlar koymu, Gcerat, Gcraval, Pencap gibi. Gcarlar, Hindin dilini, dinini, geleneklerini benimsemiler. lerinden Brahmanlar, Katriyalar yetimi, bunlar sosyal hayatn en st snflarnda yeralmlar. Ama asl Gcarlar, obanlk ve hayvanclk olan ilk megalelerine bugne kadar bal kalm olanlar. Gcerat! dilinde ilk eserler, bu blgede yaayan Cainistler tarafndan kaleme alnm. Cainistler, Praktritenin, Sans kritenin, Apabramacann yansra, bu dili de kullanmlar. Eserlerinin byk ounluu din mahiyette. Bu din metinlerden baka rasalar yazm Cainistler. Rasa, yazld dnemin sosyal hayatn yanstan, retici ilgin hikye. 14. yzyldan itibaren, nesirle nazmn yanyana kullanld rasalara rastlamak mmkn. Gcerat dilinde Cainistlerin gelitirdii edebiyat, bugn de bir kopukluk olmakszn ve btn parlakln koruyarak devam ediyor. Klasik iirde Gceratcay kullanan ilk air Maheta (1415-1481), iirlerinde Krinay terennm ediyor. Bu edebiyatn en parlak devri 17. yzyldan sonra balyor. Premanand (1636-1734) eserlerinde destan konularn ilemi, birok da dram yazm, on bir kadar tiyatro eseri var. amal (1640-1730) Premananda rakip bir air, romantik iirlerde usta. Hikyeleri hem elendirici, hem eitici. Kimi iirlerinde Kaderle nsan arasnda bir diyaloga ahit olursunuz, kiminde kymetli talardan yaplm bir zincirin halkalar gibi s ralanm zdeyiler bulursunuz. 18. yzyln sonlaryla 19un balarndaki en nemli isim Dayaram (1767-1852). Bir Brah^an olan Dayaram, Prema- nanddan sonra rastladmz Gcerat edebiyatnn en byk stad. Velut bir yazar, iirlerinin byk bir ksm din konulan iliyor, dierlerinde ise lirizm hkim. Kulland dilin ve i 263 irinin ritmik zellikleri sayesinde eserlerinin ou bugn hl ark olarak dudaktan dudaa dolayor. Gnmz Gcerat edebiyatnda dram, roman ve hikye de revata. Tarih ve sosyal konular ileyen birok romann iinde en sevileni, Tripathinin (1855-1907) Sarasvatikandras. Eser Maratca, Hindice ve Bengalceye de evrilmi. Romann kahraman modern tarzda yetimi bir delikanl, btn gayesi, sosyal artlarn dzelmesi. Bu arada felsef konulara da geni lde yer verilmi kitapta. Eser bir bakma modern bir Mahabharata. Gcerat dili siyas bir edebiyat da yaratr, Hindistann do usunda, zellikle Kalktadaki demokratik ve milliyeti ha reketin bir benzeri, Bat Hindistanda, zellikle Avrupa dn- t cesiyle temas halinde olan Bombayda da ortaya kar. Bu hareketin ncleri Naoaji ve Meheta, asl temsilcisi ise Gandi. Gandi nce Gney Afrikadayken, sonra da Hindistanda Gcerat dilinde saysz makaleler yaymlar. Bunlarn bir ksm sonradan biraraya getirilerek baslr. Siyas yazlarnn yansra, bir de kendi hayat hikyesini kaleme almtr Gandi. slu bundaki sadelik ve yazlarndaki ahlk ideal Gcerat ede biyatn da, Hint dncesini de damgalar. Mahatma Gandi Mohandas Karamcand Gandi (1869-1948) kuzey dou Hindin Umman Denizi kysndaki bir ehrinde dnyaya gelir. Zengin ve mnevver bir ailenin ocuu, ama Brahman kas tndan deil. Babas Cainist mezhebinden. Cainistler iin, Tanrya zekdan ok gnlle varlr. Cainizmin ana pren siplerinden biri: ahimsa. Hindistanda, sonra da ngilterede hukuk tahsili yapar Gandi, 1893le 1914 arasnda Gney Afrikada avukat olarak alr. Buraya g etmi bulunan 150.000 Hintli, feci mua 264 melelere uramaktadr, Gandi de otellere kabul edilmez, tartaklanr, tekmelenir... Ve kendine hkim olmay renir. I mukavelesi bittikten sonra avukatlktan vazgeer, fakirlerin yaay tarzn benimser. 1904te Tolstoydan ilham alarak Durban yaknlarnda bir ziraat kolonisi kurar, Hintlileri toplar, onlara toprak datr. ehirlerden ekilen kyller, bu zira kolonilerde hkmete kafa tutarlar, memleketin sna hayat felce urar. Din bir grevdir bu, hibir zor kr etmez. Kavga yirmi yl srer. Btn Asyallar meden direni (satya-graha) bayra etrafnda birleirler. Gandinin sebat sayesinde, kuvvet, kahramanca yumuaklk karsnda diz ker. Gandi, muzaffer bir lider olarak lkesine dner. Asrn ba larndan beri orada da bamszlk hareketleri balamtr. Mahatma henz Hindi tanmamaktadr. Geri, Gney Afrikada byk bir tecrbeden gemi, Hint ruhunu tanm, ahimsa silahnn zaferine ahit olmu. Ama ne de olsa memleketinden yirmi yl uzakta kalmtr. mparatorluk aleyhinde herhangi bir ayaklanma aklndan bile gememektedir. 1914de sava patlak verdii zaman, Hindistan ngilterenin tuzana dm, hakl bir sava sand bu boazlamaya bir milyona yakn evladn yollamakta tereddt etmemitir. Szde ngiltere, sava sonunda Hindistana bamszln verecektir. Tehlike geince vaat unutulur, sava ncesi hr riyetler dahi kslr. Ayaklanma balar, Gandi bu hareketi rgtler ve Hint milleti ile ilk temasta anlar. Ama Gandi, tercih etmek zorunda kalsam, hrriyeti ha kikate feda ederim, diyen adam. nanc, vatanndan daha azizdir, inancnn coraf snrlar yok. Bunun iindir ki Mahatmann mcadelesi hepimizin kavgasdr diyor Romain Rolland. Mahatma miza itibariyle din adam, hadiselerin zoru ile politikac. Ama gelenekleri vicdannn ve aklnn daimi 265 kontrolnden geiren bir dindar. man onun iin bir put deil. Kuran da, ncil de, Avesta da, Vedalar kadar tanrsal. Gandi, Tolstoyun ve Incilin hayrandr. Ruskinle Eflatunu tercme etmitir. Yazlarnda Thoreauya dayanr. Bir kelimeyle Avrupa ve Amerikan dncesine indr. Gandi, insan okyanuslarnn orkestra efi. En g i, halk tezahratn zapt rapt altna almak. Gandiye gre, Bhaga- vad-Gita sava emretmez, vazife urunda hayatn tehlikeye atmay emreder. Yaratma gcne sahip olmayan, ykma hakkna da sahip deildir. Fenalk yapan bile sevecek, ama fenal hogrmeyeeksin: General Dyer hasta ise ona bakarm, ama olum haysz bir mr sryorsa yardm edemem ona, bu yzden lse bile yardm edemem. Kty zorlamaya hakkmz yok, ama suuna itirak etmemek, ne pahasna olursa olsun ona kafa tutmak, hakkmzdr. Dman pimanlk gsterince, ona kucamz amalyz. Mukavemetin pasifi olmaz, dorudan doruya harekete geeceksin. sa ile Budanm gerekletirdii en byk sentez, tatllkla kuvveti birletirmeleri. Buda, dman kampla mcadele etmi, kstah bir rahibeye diz ktrm. Isa, bezirgnlar mabetten kovmu. kisi de hem yumuak, hem kuvvetli. Gandi iddet taraftarlann hogrmez, onlarn hata ettiine knidir. iddete inananlar silah kullanmasn renmelidirler, ama iddet, sadece iddet olduu iin deil, hedefe gtrmedii iin de terk edilmelidir. Jerikonun duvarlarn, fledii boru ile deviren Gandi, eski riilerin tecrbesini yenilemektedir: onlar da silaha bavur mulard, ama faydaszlm anladlar silahn.. Yaman birer sava olan riiler ahimsay kefettiler ve dnyaya yayldlar.78 78 Mahatma Gandi balndan itibaren bu blm, Cemil Meriin Romain Rollanddan yapm olduu ve Gandi Dosyasnda yeralan evirilerden zet lenmitir (Rolland Romain, Gandhi, Paris, 1924 ve Gandhi, La Jeune nde, Rollandn nsz, Paris, 1924). 266 Hint, zulmn sngsn kannn alevinde eriten millet, Gandi, ona benliindeki azameti kefettiren yol gsterici, llyada, ehname, Mahabharata... Gandinin yaratt dasitan yannda ne kadar zavall! simlerin gkten indiini sylerler, Mahatma da bir milletin gkler kadar yce gnlnden fkrd, Mahatma, yani byk ruh, ak yoluyla, marifet yoluyla Tanrya erien. Tagor gzel sylyor: nihayet Gandi grnd, binlerce bedbahtn kulbesi nnde durdu, onlar gibi giyinmiti, onlarn dilini konuuyordu. Sylediklerini kitaplardan renmemiti, hakikat dile geliyordu dudaklarnda. Gandiye bunun iin Mahatma dediler, Mahatma, Gandinin gerek ad, Hindin btn insanlar o byk ruhun birer paras... Gerek ak Hintlininkapsn alar almaz, o kap ardna kadar ald. Bu son mcahidin silah feragat. Hayat lmden doar, diyor, tohum atlayacak ki baak fkrsn. Hrriyet bir ba deil, bir mkfat, fedakrln mkfat. Zafer acya katlananndr, zora bavurann deil, iddet uuruma alan bir yol, sabr hakikate.79 DOU H NT EDEBYATLARI Klasik Bengal Edebiyat80 Bengal akn vatan. Kurtulu canla canann vuslatnda. Canan: Tanr. Yanacaksn ona kavumak iin. Rada: Tanrya adanan ruh, sonsuza hasret eken insan. Krina: mutlak gzellik. Cisman! ak, bulank ve amurlu bir su. Cisman ak, sisli bir k. 79 Bkz. Cemil Meri, Kltrden irfana, Gandhiyi Dinlerken, insan Yaynlar, stanbul, 1986, s. 333 v.d. 80 Cemil Meri nceki basklarda Klasik Bengal Edebiyatn Cayadevann Vatan" bal altnda ele alyor. 267 Cayadeva Bengalli bir saray airiydi. Beikte dinledii ef sanelerden bir neideler neidesi yaratt. ll ve saltanatl bir air. lhamnn mahfazas: Sanskrite. Rada ile Krinanm aklarn halkn diliyle ebediletirecek yeni bir Cayadevaya ihtiya vard. Halk Dillerinin lk Byk airi 15. yzyldayz. Bengal saraylarnda slmn rayeti dalga lanyor. Sanskrit kltrnn son sna: Mitila. Vidyapati orada dodu. nce Sanskrite yazd iirlerini, okundu, be enildi. Ama stad lmszletiren halkn diliyle, yani Bengalee yazdklar. Vidyapati daha ok ak sahneleri terennm etmi: Bir gn sevgiliyi grdm hamamda Gzel salarndan,su damlyordu Birer inci gibi, birer ebnem gibi... Altn bir aynaya benziyordu yz, Birden memelerine kayd baklar, Saf altndan iki testiye benziyorlard, Kemeri dt belinden... Bu yeni Cayadevanm iledii bir konu da Rada ile Krinann ak. ' Krina Maduraya gm, gklere dnm Gokula. Ku kafesinde alyor, ineklerin boynu bkk. Tm baklar Maduraya evrili, Yamuna kylarnda sevgililer dolamyor artk... Canann ak lm kadar zalim, Hazlar ummannda yzmeyi kurdum. Zehirliymi suyu, itim bouldum. ad olurum diye bir ocak kurdum Ate, yakp kl eyledi oca. 268 Canan kn hayal krklklarndan holanyor sanki: Birden uurumda buldum kendimi, Doruklarken hayalimin ota. Vidyapati, Radanm aclarn btn derinlii ile duyuyor: Zambak k mehtabnn souk busesiyle donmu bir kere, bahar gelecekmi... bahardan ona ne? Tohumu kavurmu yazn gnei, yamur yaacakm ona ne? Susuzdum, denize kotum; denizler kurudu dostum. Dedim: mehtap serinletir tenimi, mehtap benliimi kavurdu dostum. Rada haykryordu sultanna: Yine aalarn ba dumanl, yaknda dereler taacak yine. Arlar mitten sarho, ieklerin kadehi balla dolacak diye. Rzgr gnlm dile getiriyor, gne gnlm. Nerdesin canm benim, neideler tayor dudak larmdan, nerdesin? Aadaki msralar Amaruyu ne kadar hatrlatyor: Karanlkta yapayalnz Gidi nereye gzel kz? Ak olmusun yle mi? Bu yollar ok tehlikeli! Ne umurunda tehlike, Karanlk ne umurunda? i alev alev k, Ak hem kl, hem meale Yoldan korkulur mu artk? andidas ve Sonrakiler Candidas, Vidyapati ile ada. Kast d edilen bir Brahman. Ailesinden ayrlp bir bulak kadnla yollara dm. O da Krinay terennm etmi mr boyu. Raday terennm etmi. Halka, hem hayat, hem de eserleriyle Vidyapatiden daha yakn. Vidyapatide mecaz bolluu, slup 269 incelii... andidasta duygu derinlii ve ahenk. Kendini canann ayaklar dibine seren bir teslimiyet. Rsval takdis eden bir balan: Hem bedenim senin, hem canm senin. Urunda rsva olmuum, ne gzel! Gnahm da sensin, faziletim de Dvlmm, kovulmuum, ne gzel! Gneimsin, gmsn, denizimsin O denizde boulmuum, ne gzel! air ak iin yayor: Ak lkesinde oturmak isterim, Saraym aktan kurmak isterim. Ak, kalbimin kafesinde, Blbllerin en gzeli. Ak ateiyle yananlar andidasn can yolda. Tenin dnda bir ak bu, saf ve lah. nsiyaklarn karanlk gecesini yanarak aydnlatan bir ak. eytanya (1485-1533) tek msra yazmam. Ama Bengal edebiyatna nice eserler armaan etmi. Karsn ylan sokmu eytanyanm. Yirmi yanda dervi olup yollara dm hazret. mezler toplam etrafna. Hep beraber raksedip Krinaya ilahiler sylemiler. Bu meczub-i lahye gre din demek, ak demek... Ak nce meyi, sonra naz, ballk, ihtiras, tek varlk olu... Ak demek, cezbe demek. Ak halk gznde delidir. Ak rsvlktr. eytanyann biyografisi akirtlerinin Sanskrite eserlerinde ele alnm. 1575te hakknda, bu defa Bengalee, drt eser yazlm. Bunlardan Krishnadasann kitabnda stadn felsef ve din grlerine de geni yer verilmi. Vinucularn Bengal edebiyatna en byk armaan: 270 Antolojiler. 18. yzyldan beri toplanmaya balayan bu eserlerde Krinaya ait ilahiler yeralr. Ama ak ve tabiat tasvirleriyle, bir halk edebiyat hzinesi bu antolojiler. Narottam Dasn ilahileri (16. yzyl), bugn bile dini btn Vinucularn her akam okuduklar birer dua. Mukundaram, airlerin mcevheri. aheseri: Kandi- kavya (1589). Kandi: Tanra Durga, ivann kars ve gc. Azgn ve demonyak, ama koruyucu da. Kandikavya kh gldren, kh dndren bir roman. ada okuyucuyu ilgilendiren, gndelik hayattan alnm sahneler. akti inanc daha birok airlere ilham kayna olmu. Bunlardan biri Bharata-andra (1712-1760). Balca eseri: Anndamagala. andra kuvvetli bir air. Ama zaman zaman dekolte. Ramprasad Sen (1718-1775), Kali tarikatnn tannm airi: Kendini gurura kaptrma ey can! Bu tren, bu yin, bu ibadet bo! Tenhada dua et, kutsal Anneye... Gsteri, debdebe, binbir ziynet bo. Evren batanbaa onun aynas, Yalvardn put, kotuun mabet bo. Neden bu mumlar yakmsn, deli? Hidayetin nuru, iinde dosun! Dnyay nimete garkeden, Kali... Sen tutmu, Kaliye buday sunmusun! Ramanidhi Gupta (1738-1825), ilhamn dinden almayan tek air. Tanrya kar deil, insanlara kar besledii duygular dile getirmi arklarnda. lsvaracandra Gupta (1809-1825), klasik iirle modern iir arasndaki geii temsil eder. 271 Modern Bengal Edebiyat81 Britanya mparatorlunun Hindistana yerlemesi, o l kenin dnce hayatnda yepyeni bir sayfa aar, Bat ile Dou, birbirinden ok farkl bu iki medeniyet, ilk defa olarak Kal- ktada kar karya gelirler, devaml bir temastr bu, dorudan doruya bir temas. Memurlar, idarecileri, misyonerleri, hocalaryla btn bir Bat dnyas, en byk temsilcileriyle bu ehirde toplanr. Mekteplerde ngilizce okutulur, ngiliz edebiyat renilir, Avrupann btn aheserleriyle temasa geilir. Ingilizler de Bengalceyi renmeye gayret ederler, Sanskrit edebiyatnn aheserlerini kendi dillerine evirirler. ngilterenin ilk yerletii eyalet olan Bengal, bugn de dier eyaletlerden ilerde, en nemli fikir hareketleri orada sahneye km, Bengalli yazarlar dierlerine rnek olmular. Onun iin de yeni Hint edebiyatlar arasnda modern Bengal ede biyatnn nemli bir yeri var. Dier yeni Hint dillerinde olduu gibi, Bengalcede de nesir pek revata deildir nceleri, ama okul kitaplarnda ve Bat dillerinden yaplan evirilerde giderek kullanlmaya balanr, Fort Williamn Hintli hocalar, Bengalcenin renilmesinde faydal olur dncesiyle, eitli mensur eserler kaleme alrlar. Rammohan Roy Anavatana Hindin hzinelerini tayan ngiliz gemileri Hinde Avrupay getirirler. Kalkta, 1784den beri bir para Avrupadr, Kalkta iki ktann kucaklat belde, Roy iki kltr kaynatran adam, dnyaya Hintten seslenen ilk insan. Her konuya eilmi Roy, her kitab okumu, her insan sevmi, 81 Modem Bengal Edebiyat'nm en nl temsilcileri olan Roy, Tagor ve Viveka- nandaya gemeden nce, bu edebiyatn son dnem gelimeleriyle ilgili ksa bir bilgi vermek iin konuyu Glasenapptan zetledik, a.g.e., s. 263 v.d. 272 Hristiyanlktan ahlk alm, slmdan vahdaniyeti, yarasalar kovmu mabetten... Rammohan Royun adn anmadan 19. asr Hindistanndaki herhangi bir fikir hareketinden bah setmek imknsz. Bengalin asil bir ailesinden Roy (1774-1833). Mool sa raynda yetiir, Farsa, Arapa renir, slm kltr ile beslenir. Hindin din kaynaklarn ise ancak on drt yandan sonra, Sanskrite renirken kefedecektir. Royu tek Tanrya balayan Vedentadan ok, ald slm terbiye. Gen bir sava at gibi ahlanan kavgac ruhu, on alt ya ndan itibaren etin bir mcadeleye srkler onu. Yirmi drt yanda ngilizceye balar, braniceyi, Grekeyi, Latinceyi de renir. Bat hukukunu inceler. Hindin kalknmas iin Avrupaya dayanmas gerektiine inand iin, ngilizlerle dost olur, onlarn reform hamlelerini destekler: dullarn ya klmasn nleyen, yeniden evlenmelerini salayan, kadnlara miras hakk tanyan, poligamiyi yasaklayan reformlardr bunlar. Yksek tahsilin ngilizce olmasn, Hintlilerin mahkemelerde daha fazla hak sahibi olmalarn talep eder. Putperestlie, batl inanlara, barbarca geleneklere sava aar. Roy, btn taarruzlarnda kibar ve mtevazi, Gandi gibi, drst ve ok kuvvetli bir mant var. Vedalar Bengalceye ve ngilizceye evirir. Upaniadlar, Sutralar, Tevrat, Incili okur, Hristiyanl dikkatle inceleyen ilk Hint asilzadesi olduu sylenir. 1820de Incile dayanarak Saadet ve Huzur Klavuzunu yazar. Hristiyanlktan ald yalnz ahlk, sann Tanrln kabul etmez, tenasuha inanmaz. Hem Brahmanlar aleyhindedir Royun, hem misyonerler. Bu yavuz iman ihtillcisinin karsnda btn mabetler kaplarn kaparlar, Roy btn inanlar, btn insanlar, btn mabetleri barna basan bir mabet aar 1828de: 27.3 Brahma-Sama. Bu bir mabet deil, mcahitler yetitiren bir mektep. Dede, baba, oul Tagorlar, andra-Sen, Viveka- nanda o kutsal ocaktan yetiirler.82 Royun kurmak istedii cihanml dinin aments: her inanca sayg, her insana sevgi... Vedentann, bir bakma Mslmanln, Tanrs ile 18. yzyln rasyonalizmini kay natran bir teizm, 19. yzyln romantik Hristiyanln andran bir terkip.83 Hindin dnce tarihinde yepyeni bir sayfa aan Roy, Bengal nesrinin de yaratcs, ama air deil, kavga adam. * Rammohan Royun buruk ve kat nesrini kendisinden sonrakiler kanatlandrdlar. Bengal nesri 19. yzyln ikinci yarsnda Sanskritenin basksndan kurtuldu. Ingiliz edebiyat ile temasa geen yerli yazarlar nce tiyatroyu gelitirdiler, dram, cemiyetin dertlerine eildi. ndigonun Aynas (1860) byk yanklar uyandran tezli bir sahne eseri, yazar Dinabundu Mitra (1829-1873). Bu realist ahesere Bengalin Tom Am- canm Kulbesi adn verirler. Ayn yl edebiyat gklerinde yeni bir yldz prldar: Ma- 82 Brahma-Sama, Rammohan Royun kurduu slahat mektep. Tanrya ina nanlarn birlii", renk, kast, millet fark gzetmeksizin herkese ak. Roydan sonra hareketin bana Rabindranat Tagorun bykbabas, arkasndan da babas geer. Dede Dvarkanat 1846da lr, baba Dvendranat (1817-1905) Brahma- Sama yeni bir din haline getirir, bir teoloji okulu kurar, 1862de Birlie and- ra-Seni davet eder, ama andra-Sen Hristiyanln etkisi altndadr, Hint ge leneklerine ok daha fazla bal olan Dvendranatla anlaamaz ve ayrlr, Brah ma-Sama da ikiye blnr. Brahmanizmi yenilemek isteyen, reformcu, aklc, kltr dzeyi yksek, ama az sayda insandan oluan bu toplulua, Hristiyanlkla kaynatrd kiisel dnya gryle Rabindranat Tagor da, Ramakrinann manevi rehberliini kabul eden Vivekananda da bir sre dahil olurlar. Ama topluluk giderek zayflar, 1921de dernein 6.400 yesi vardr, oysa ayn tarihte Arya-Saman ye says 468.000dir. 83 Rolland (Romain), La Vie de Ramakrishna, s. 108 v.d. 274 dusudan Datta (1824-1873). nce komediler yazar Datta, hem yenicileri ineler, hem gericileri. Krina Kumari ilk Bengalee trajedi. 1843de Hristiyan olan bu Hindunun Captive Lady adl ngilizce iiri byk bir ilgi toplar. Meghanada-Badha kafiyesiz yazlan epik bir iir, konu Ramann Seylan seferi. Bengal epik iirinin stad kabul edilen Madusudan hem Valmikiden faydalanr, hem Home- rostan. Madusudan Dattadan sonraki epik ve lirik airlerin eser lerinde, yava yava Bengal edebiyatnda giderek nem ka zanacak, yeni bir unsur belirir: vatan ak, hrriyet hasreti, siyas bir reform aray. Bengal edebiyatnda da milliyeti fikirler n plandadr. Bankim andra aterci (1838-1894), Bengalin Walter Scottu, Bengal romannn babas, milliyeti hareketleri ok etkilemi bir yazar. lk kitab Kale Kumandannn Kz (1864), Mutluluk Manastr (Anndadamat) en tannm roman, Bengal vatanseverlerinin mill mar Anavatana Selam (Bande Mataram), bu romandan alnm bir ilahi. Hemaandra Banerci (1838-1938) daha geni tabakalara seslenen bir romanc, romanlarnn konusu kk burjuvazi. Kh bir talebenin hayatn anlatr, kh bir fahienin. Bununla beraber natralist olmaktan ok, romantik. Sarat, Bengalin Dickensi. Nabina andra Sen (1846-1909) bazen Byronu hatrlatr, bazen Hugoyu. 1875 bozgununu bahtiyar bir an afa olarak selmlar, felket Hindularla Mslmanlar kayna tracaktr. Krina lemesi Hint rnesansmn destan. Krina Arcun, der, sava her zaman bir cinayet deildir, ihtiras brmeyecek gzlerini, karn dnmeyeceksin, byle olunca, sava faziletlerin en by olur. imekler gkleri aydnlatr, saanak ykar, ate temizler dikenleri, baaklar fkrr kllerden. 275 Sen, lirik iirlerinin yamsra, birok destan yazm, hepsi de brahmanizmin manev ve ahlk adan douunu iliyor.. Senin hikyeleri de var, Bhanumatisi bu alanda bir aheser olarak kabul ediliyor. 20. yzyln balarnda Civandralal Ray (1864-1913) b rokrasinin zayf noktalarn, I ngilizlemi Hintlilerle yobaz Hintlileri ele alan alayc iirler ve tiyatro eserleri yazar. Hindin en tannm ve en sevilen yazarlanndan biri olmasn ise, tarih ve sosyal dramlar ile kusursuz bir ekil mkem meliyeti arzeden ve vatan akn dile getirdii arklarma borlu. Rabindranat Tagor (Takur) 20. yzyln ilk yarsnda yaayan en nl Bengalli air Tagor (1861-1941). Nobel dl sahibi. iirlerini Bengal dilinde yazm, sonra da ounu ngilizceye evirmi, ama Bengal dilindeki ritmlerin ve kafiyelerin tad yok bu tercmelerde. lk iirleri on yandayken yaymlanyor: Orman i ekleri. O ana kadar en ok Shelley ve Bengal airlerinin etkisi altnda. On yedi yanda ngiltere, hukuk tahsili, baarszlk. ngiliz edebiyatna merak. ahsiyetinin ilk mjdesi, Hinde dnnce yazd: Akam arklar". Krk yanda kendini bakalarna vakfetmek istiyor, Santineketana ekiliyor. Politikayla uramas da o yalarda, ama Hint milliyetilii ile pek uyuamyor. Tagor, Dou ile Batnm kaynamasna taraftar, btn milletler elele vermeli. Vatan akm iirleriyle, arklaryla, eserleriyle kklendiriyor, o, Victor Hugonun dehasna sahip Beranger Challeyee gre. Tagorun Avrupa karsndaki ilk isyan 1905te. Lord Curzon Bengali ikiye blm, Hindin kafasyla gnln birbirinden ayrmt. Bengal ayakland. Etrafndakileri fazla ekingen buluyordu Tagor, siyas muhtariyet istiyor, her tarafta nutuklar veriyor, Hindi uyandrmaya alyordu. iirleri azdan aza 276 dolayordu. Varn younu harcyordu bu uurda. Ama ufukta tehlike belirdi: yanl bir parola, ahlanan kalabalklar kanl maceralara srkleyebilirdi. air korktu ve Huzur Evine, Santiniketana ekildi, Santiniketan, Tagorun Aiyandr. Etrafndakiler iin kaybedilmi bir dost, ama insanlk iin kazanlm. Tagor, Vigny ve Shelley gibi bir filozof-air. Tagorda felsefe, her eyden nce varlk zerine eilen, sokaktaki adamn akimdan geenlere cevap vermeye alan bir dnce. Bu dnce, Gitancalide, nsann Dininde, Sadhanada hep kar karmza. O da, birok Hint bilgeleri gibi okluun arkasnda birlii, bitenin sonunda sonsuzu grr. Upani- adlarn bu konudaki dsturunu benimser ve sk sk tekrar lar. Upaniadlar, btn kinat sevinten dodu, sevinle beslendi, sevince doru yryor ve sevin iinde eriyor demiyor mu? Olu kemalden mahrum, ama varlk, kmil. Her yanda sevin, sonu olanda sonsuzu bulmann sevinci. Tagorun btn yazlarna hkim olan tema bu. Bu kadar geni bir hayat ve lm anlay yannda, a dalarnn milliyetilik ideali aire ok dar geliyordu. nsann ruhu tek, tecellisi binbir. Gzellik biteviyelikte deil, ahenkte. Kiiliimizi kaybetmeyelim, ama her millete de sayg gste relim. Dar bir milliyetilik yerine btn rklarn elele verdii bir ibirlii istemektedir Tagor. Dnyann btn kltrleri kaynamal, birbirlerinden feyz almal. Hepimizin ba kaygs, milletlerin kltr al verii ve gnl birlii yapaca meydan hazrlamak. Dnyann problemi bizim problemimiz artk. Kendi medeniyetimizle dnyann btn mill tarihleri arasnda bir ahenk kurmak zaman gelmitir. Tagor btn kltrlere dost, kltrn yabancs olmaz. Dou ile Batnm yakn lamas en byk emeli. 277 Ama mevcut artlar iinde bu yaknlamann Asya iin ve zellikle Hint iin zararl olmasndan korkuyor. Vatandalarn, btn Asyallar, bu arada Japonlar Bat medeniyetinin baz gelimelerine bal tehlikelere kar uyank olmaya davet edii bundan. nsan ruhu maddenin karanlk zindanna mahpus. Onu zincirlerinden Batmn ilmi kurtaracak. Sefaleti ve hastalklar yokedecek olan, Avrupann ilimci zeks. Dou, sonsuzu kucaklayan dncesini armaan edecek insanla. Hindin misyonu, insan ruhu ile kinat kaynatrmak. Harbin kayna, baz milletlerin siyas ve ticar egoizmi. Ancak, insanl birlie kavuturabilirsek bar ryas ger ekleebilir. ki medeniyetin kucaklamas, kaynamas muhteem bir mit 84 Tagor da iki kltr kaynatran adam, Rammohan Roy gibi, iki kltr ve iki medeniyeti. Binlerce yln tesinden gelen bir ses bu, binlerce yanks olan bir ses, Hindin sesi, iirin sesi, ezelnin sesi, gklerden boanyor bu ses, Himalayalardan boanyor, Ganj gibi, kh cokun ve bulank, kh durgun ve berrak, ama daima dilber, daima heybetli. Avrupa hmanist Tagorun vatandr, air Tagor ilhamn Ve- dalardan alr, mistik Tagor Upaniadlardan. Andre Gide doru sylyor: Gitancalinin , ihtiyar riilerin roda sipram ag- nimi. Gitancali Tagorun Bengal dilinde yazd lirik poem. Bir sabah verandadan bakyordum, gne aalarn yap raktan talar zerinde ykseliyordu, gnlmn kaps ald birden, iine dnyalar doldu, itien, kucaklaan dnyalar. Sevin, her yanda sevin. Vuslat, sonluda sonsuzu bulmann sevinci. Dnya denen bu bayrama beni de ardlar, rebabm 84 Rabindranat Tagor (Takur) balndan itibaren bu blm, Cemil Meriin Challeyeden yapm olduu ve Tagor Dosyasnda yeralan bir evirisinden zetlenmitir. Challeye FSlicien, Les Philosophes de lI nde, Paris, PUF, 1956, s. 230 v.d. 278 alp kotum diyor Tagor, Aclarn anahtar ile amalyz sevincin kaplarn, kendimizi bakalarna adamalyz, bir iir yaratmalyz hayatmzdan, bu iir sonsuzu dile getirmeli, sonsuzu, yani ruhumuzu. Bir neye benzesin mrn, onu namelerle doldur. Adem kaygs yok Tagorun dininde. Sevgililer kendisinden ark bekliyor. br dnyay neden dnsn? Biliyor ki arklar ebed, biliyor ki ezel kylarnda ne bir mit kaybolur, ne de bir mutluluk. Varlklarn son dura buras. Sen de kan dalgalara ve sonsuzlukta kaybol. Din bir susuzluk, aire gre, sonsuza kar duyulan bir susuzluk. Bilgi deil, ak. Ak retilebilir mi? Eski Hint bilgeleri ormanda ota kurmulard, kinatn ruhuyla insan gnl sessizlikte kaynayordu, kularla, ieklerle kardetiler, duayla balyordu gnleri, duayla sona eriyordu. air de insanla tabiat kaynatrmak iin Huzur Evini kurdu. Ka psnda u cmleler okunuyordu Huzur Evinin: Burada hibir puta taplmaz, her inanca sayg gsterilir. Dnyann bu en dindar airi batl inanlarn kkn ka zmak iin maddecilie el uzatacak kadar anlayldr: bir ateizm dalgas Hint iin ok hayrl olurdu, diyor, bu dalga ormana zarar veren allar siler sprr, byk aalara dokunmaz. Tagor bir filozof. Ama bu filozof evvela air. iir melodiye benzer. Neyi anlayacaksnz? iir sestir. ocuun ilk l ne ifade eder? Benim iirim de byle bir lk ite.85 Vivekananda Ramakrina (1836-1886) tek satr brakmam bir pey gamber, mridi Vivekananda, asl ad Narendranat Datt 85 Bkz. Cemil Meri, Bu lke, 6. bask Tagor, s. 241 v.d. ve Cemil Meri, Jurnal Cilt 1, Zamana Dair, Tagor 8.5.1963, s. 170-171. 279 (1862-1902), ikisi de Bengalli. Vivekananda daha ok ngilizce yazm. ada Hindi uyuukluun vatan sananlar Vivekananday okusun: Varln bakalarna adayabiliyor musun? Tanrya inanmam, secdeye kapanmam, mr boyu felsefeyle il gilenmemi de olsan, mminin ibadet, filozofun bilgi yoluyla eriebildii kemale varmsn diyen adam, elbette ki amzn ve btn alarn en byk mritlerinden biri. Vivekanandann ilk ncili: Karma yoga, alma yolu. Kleletiren vazifeden ka, iinden gelmeyen ii yapma... almann tek amac: almak. bir sevin olmal bizim iin, baka mkfat beklememeliyiz. Evren usuz bucaksz bir alma yeri. Deerimizin gerek ls: her gnkji hayatmz. Her sersem mrnde birka defa kahraman olabilir. Her gn kahraman olabiliyor musun? Byk hretler gzlerimizi kamatr- mamal. nsanlarn en yceleri tannmadan gmler. On lardan yzlercesi yaam her lkede. Sessiz alm, sessiz yaam, sessiz lmler. Sonra dnceleri bir sada, bir Budada dile gelmi. Biz tercmanlar tammz.86 Hakikata gtren ikinci bir yol Bakti yoga, gnl yolu. Kldan ince, kltan keskin bir yol bu. Tanry seviyorum demek kolay Nasl ve niin seviyorum? Bu akn kayna korku mu, teslimiyet mi? Vahiy diyorsun, vahiy aklla atamaz. Keif yolu akldan geer. Raca yoga nc yol; Yogalarn racas, ah. Ama: d nceyi datmamak, tek fikre balanmak, hep onu dnmek, hep onu yaamak. Bu etin yolculukta ilk durak: nefse hkimiyet. Cnana yoga, tenkit ve tecrbe yolu. Din de bir ilim, Vive- kanandaya gre. O da dier ilimlerin aratrma metotlarm 86 Rolland (Romain), La Vie de Vivakananda, cilt 2, s. 41-42. 280 kullanmal. lmin tenkidine dayanmayan her inan batldr... Tanrnm en byk nimeti: akl... Dnmemek, kfrdr. Her bilgi dinin bir parasdr, din, bilgilerimizin btn. Gezegenleri tanmak zeknn parlak bir zaferi. Ama asl zafer i dnyamz tanmak, tutkular dizginlemek, ruhun hoyrat glerini ahenkletirmek. Cnana yoga bir eit ruh kimyas Rollanda gre. lmin nereye gittiini grmyor musunuz? Hint ruhla urat imdiye kadar. Mantktan, metafizikten hareket etti. Avrupann k noktas, d dnyann ma- hadesi. Ama vardklar neticeler birbirlerine ok benziyor. Biz ruhular aratrmalarmz sonunda Birliki kefettik. Birlii, yani Teki, gerei. Madde ilmi de karsnda ayn birlii buldu. Btn ilimlerin amac Bire var.87 Din de alarla geliir, insan gibi. Tek dman vardr, yobazlk. Yarnn dini her gzeli, her iyiyi barna basan bir ideal olmal, yaayan bir ideal... Din lyor diyenler var, bence yeni yeni geliiyor... Dinle ilim tarla yznden kavgaya tutuan iki karde. Tarlann ekilip biilmesi elele vermelerine bal. Baty ancak aklc bir din kurtarabilir. Aydnlarn benim seyebilecei tek inan: Advaita (vahdet-i vcut). Budamn ak dolu gnlyle ankranm zeks neden kaynamasn?.. Deiiklik olmayan yerde hayat yoktur. Keke dnceler de insanlar kadar oalabilseler... Her din byk hakikatin bir paras. Zavall bizler, kinat elimizdeki kafese hapsetmeye alan birer lgnz. Hakikata binbir yoldan varlr. Her yol hak. Hepimiz de kalka hakikati arayan birer yolcuyuz, hogrmek ne kelime, kim kimi hogrecek? Hindin son peygamberi Ramakrina, sefil bir paryann kulbesini salaryla sprecek kadar insand. Mslman oldu, Hristiyan oldu, nihayet anlad ki Tanr ne camidedir, ne kilisede, Tanr kalbimizdedir. 87 Rolland (Romain), a.g.e., cilt 2, s. 82-83. 281 Mazinin btn dinlerini kabul ediyorum, Tanrlarnz benim de Tanrlarm, gnlm gelecein btn inanlarna ayorum. Her kutsal kitap ezel! vahyin birka sayfas, daha evrilecek saysz yapraklar var diyor Vivekananda.88 * "k Muhammet Gorinin komutanlarndan Bahtiyarn 1193de Bihar fethetmesi sonucu, Bengalin byk bir ksm Ms lmanlarn eline geer ve Hindularn ou Mslmanl kabul eder. Bu olay Bengalin edebiyatna da yansr. airler, hem Arap-Fars edebiyatnn gzde konularn, hem de Hint mitolojisini ilerler iirlerinde, Tanr Krinaya ilahi yazanlar bile kar. 17. yzyln en tannm Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nair Mahmut,.Seyit Sultan ve Ali Raca saylabilir. 18. yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut. I. Dnya Sava sonrasnda Kaz Nasrul slm, yazd kahramanlk menkbeleriyle ve syankr (Vidroki) adl iiriyle dindalarn peinden srkler. 88 Rolland (Romain), a.g.e., cilt I, s. 101 v.d.: La Science, Religion niverselle (Evrensel Din: Bilim). 282 Dravit Edebiyat Dravit dillerini konuanlarn says yetmi milyonu aar. Dekkann byk bir ksmnda bu diller konuulur. Seylana da taar Dravit dilleri, izlerine Bulucistanda bile rastlanr. Belli ki Aryalar Hindi istila etmeden nce bu diller ok daha geni bir blgede kullanlmaktaym, gerilememiler, altlarda kalmlar. Hint-Arya dilleri gelitike Dravit tipine yakla mlar. Hindcede, zellikle Maratada, Hint-Avrupa k knden gelme kelimeler, Dravit dillerinde dnlen cm lelere giydirilen birer elbise. Gramer bakmndan Trkeye benzer Dravit dilleri, fonetik bakmdan daha ok Malgaay, Malezyacay andrrlar. Kelime hzinesinin baka herhangi bir dille ilgisi yok. Hlasa Dravit dillerini dnyann hibir dil ailesine balayamayz. Bir Dravit rkndan szedilebilir mi? Hayr. Bununla beraber Dravit dillerini konuanlarn ortak birtakm vasflar da vardr. Gereki ve iyimserdirler. Plastik kabiliyetleri, l zevkleri, alayclklar ile eski Atmallar hatrlatrlar. Dravit edebiyat balta grmemi bir orman. Eserlerden pek az Avrupa dillerine evrilmi. Bazlar baslmam bile, ba 283 slanlarn da ounun hangi asrda basld bile mehul.89 Dravit dilleri iinde edebiyat bakmndan en zengin olan Tamulca, sonra Kannara ve Telugu dilleri. Malayalam edebiyat Tamul edebiyatnn bir kolu adeta. TAMUL EDEBYATI Yirmi milyon insan konuur Tamulcay, edebiyat aa yukar yirmi asr kucaklar. Tamulcaclara sorarsanz dilleri Sanskriteden bile eski. Agastya kurmu edebiyatlarn, ad Rig-Vedada geen bilge Agastya. Tamulca ilk grameri de o yazm. Ne var ki tarih 7. yzyla kadar gtryor bizi sadece, daha eski alar iin gelenein klavuzluuna terk ediyor. Sangam Edebiyat Anlatldna gre gneyli hkmdarlar Tamul edebiyatn gelitirmek iin akademi (sangam) kurmular. Birincisi 4.400 yl yaam, 4.400 aire, 4.400 dl datm. Madura ehrindeymi bu akademi, Comorin burnunun gneyinde yeralan bu ehri de, akademiyi de dalgalar alp gtrm. kincisi 3.700 yl yaam, 3.700 aire armaanlar sunmu. Kurulduu ehir: Kapadapuram, bu ehir de sular altnda kalm. ncs bugnk Madurada kurulmu akademi lerin, 1.850 yl muammer olmu, 449 airi talandrm. Elimizde yalnz nc akademiden kalma eserler var. Bu eserlerin hepsi de dinle ilgisiz. Hindin o alardaki baka hibir 89 Glascnapp, kitabnda Sanskrite, orta hint dilleri ve yeni hint dillerine ve bu dillere bal edebiyatlara yaklak 280 sayfa ayrrken, dravit edebiyatlarna 59 sayfa ayryor. Cemil Meriin eserinde bu oran yaklak onda bir. Glascnapp dravit edebiyatlarnn yazlmasn bir meslektana, Schomerusa brakm. Schomerusa gre dravit edebiyatlaryla ilgili ok az bilimsel aratrma yaplm, bat dillerine evrilen eser says az. Ayrca bu edebiyatlarn incelenmesinde kronolojik bir sra izleyebilmek de pek mmkn deil (Glascnapp, a.g.e., s. 283 v.d.). 284 edebiyatnda rastlanmayan bir zellik bu: ne ilahi, ne mistik lirizm, ne Tanr isimleri. Ahiret endiesi de yok Sangam a irlerinde, nemli olan dnyadaki hayat. Mersiye yalnz Tamul edebiyatnda karmza kyor. Tamulcanm en eski abidesi bir gramer: Tolkappiyam. Akademiler ann airi ne bir kei, ne bir dervi, kentten kente, saraydan saraya dolaan bir ozan, rint ve elebi. Caizeyle yaar bu air, sk sk tertiplenen yarmalara katlr. Elimizdeki metinler de bu msabakalarda derece alan airlerin. Hepsi de -ok eski alardan kalma rnekleri taklit ederler, klieler dilden dile dolar: iekler i gcklaycdr, yarin aim kktr, kollarnda parlak bilezikler vardr. Ama bu darack ereve iinde bile has airler, istedikleri gibi kanat aabilmektedirler, kurallar ilham zincirleyememektedir. iirlerin ou kvrak, zarif. Hint edebiyatnda baka bir benzeri yok bu iirlerin. Tamul edebiyatna ait en eski iirler sekiz antolojide top lanm: Edduttogai. Ne zaman yazlmlar, bilen yok. Kimler yazm, mehul. Konulan ya ak, ya sava. Daha dorusu akla sava kaynar ok defa. Gen evliler sonsuz bir mutluluk iinde seviirken, gveyin savaa gitmesi gerekir. Gn getike hasret yakar gelini, nihayet kocas yuvaya dner. Gen kadn nazlanr ve yeniden sevime sahneleri balar. Ahlk, zaman ve zemine uygundur. Sava iirleriyle ak iirleri arasnda yaknlklar vardr. kisi de ayn coraf ereve iindedir, tebihler de hemen hemen ayn: kuatlan ehir, kendini, iffetine dkn bir gen kz gibi korur. Sanskrit edebiyatndaki Haberci Bulut temas burada da sk sk karmza kar. ehir tasvirleri byk yer tutar bu iirlerde: yedi katl evler, geni caddeler... Ve feodal bir dzen. Corafyaya ve o an medeniyet tarihine ait ok deerli bilgiler de var iirlerde. Kalittogaiyi tek air yazm. inde yz elli trk var. Kahramanlar gen bir kadn, ak aracl yapan bir nedime, 285 ve sevgilisi. orak bir lkede ayrlan, da banda kavuan, ovada bozuan, ormanda baran, sahilde yeniden ayrlan sevgililer. Eserin amac gen evlilere mutluluk yollarn gstermek. Gen kadn akam u msralarla selmlar: In sulara saklad gne, Tepelerin arkasnda kayboldu. Baka dnyalar aydnlatacak. Karanlk bast, Vinu gibi siyah, Karanlk koyularken, Muhteem bir ay belirdi, en. Nasl yumulursa kendiliinden, Yorgun gen kzlarn gz kapaklar, yle kapanyor mahmur lotslerin, Ta yapraklar. Aalar uyuyor sanki vlen bilgeler gibi balar nlerinde. Fundalar glyor gibi kahkahayla, Beyaz tomurcuklar, dileri. Bambudan neyleri var sanki arlarn, arklar ylesine cana yakn. Kularn derdi yuvalar, Kular yuvaya dnyor, inekler kye, Onlar da zlemi buzalarn. Bulumaya kouyor eleriyle Yaban! hayvanlar bile. Lambalar yand birer birer, Benim iin mi geliyorsun akam? Sevgilim neden gelmedi, Yaayamam ben onsuz, biliyorsun ki. Daha ne kadar kanayacak yaram? Beni ldrmek mi istiyorsun akam, Yaram demek mi istiyorsun? 286 Eddutogaideki trklerin her birini baka bir air yazm, Kalittogaidekileri tek bir air. Oysa Pattupadudaki on uzun iirin hepsinin on ayr airi var, Pattupadu da on trk demek. Bunlar birer romans. Baz uzun iirler tek konuyu iler, yedi yz seksen iki msra ha kikatte tek cmledir, mecazlar, tebihler, istiareler hep onun etrafnda kmelenir. Konu belirli kurallara gre geliir, dal budak salar. Uzun iirlerde nce gkten, dnyadan bahsedilir, sonra bitkilere, hayvanlara gelir sra, nihayet insanda karar klnr. Vecizeler (Gnomik iir) Tamulca konuanlar btn hayat tecrbelerini birka satrlk vecizelerde billrlatrmlar, o vecizeler hem biim, hem z bakmndan birer aheser. On sekiz byk vecize kitab var, en nemlilerinden biri Tirukkural. Kutsal bir kitap bu ve btn kutsal kitaplar gibi douu efsane ile haleli. Tirikkural yazann annesi parya imi, Sangam eseri talandrmak iste memi, iva karm ie, Akademinin daln bu anlay szla balayanlar bile var. Kitabn konusu Hint geleneinin insan hayatna izdii ama: fazilet, para, ak. Tirukkural Hindin byk kitaplarndan biri, alad ahlk pratik ve laik, eser, dinler arasnda taraf tutmaz. Dokumac Tiruvalluarm dilden dile dolaan bu eserinden birka rnek verelim: Uyurken kucamdadr, uyannca gnlmde. Naz tuza benzer, ou zarar, az karar. Hanmn hanmsa neyin eksik, deilse neyin eksik de il. Bakasnn kusuru kadar kendimizinkini de grsek, dnyada kusur kalr myd? Gz bilginde olur, cahilinki budak delii. 287 (Bkz. Semeler, Dravit Dilleri, Tamul Edebiyat, Trivallu- ardan, s. 405) Bir baka vecize kitab da Vilambiyakanarnki. Eseri ho vecizelerle dolu. Yz doksan bir drtlk, her drtlkte drt ayr eyden bahsedilir, her drtlk kymetli bir ta, kitabn adna bunun iin Kymetli Talar denmi: Tatl hurma arabnn acsn ayya bilir, Martya sor denizdeki frtnay. Yokluun ne olduunu, ok kars olan bilir, aldn saklamann zorluunu, hrsz. On sekiz byk vecize kitabnn dnda da vecize kitaplar yazlm. Mesela Kapilarnki. Kapilar devrimci bir air, kastlarn ba dman, felsef problemlere de aina. Yamur birka mutlu iin mi yaar, Yalnz birka mutluyu mu serinletir rzgr? Hangi evladna seni tamak istemem der toprak, < Gne hangimizi stmaz? Tek kast var dnyada, tek aile var. lm tek, doum tek, Tanr tek. Kapilar Trivalluarn kardei imi, gelenek byle diyor. Tirukkural yazarnn bir de kz kardei var: Ovaiyar, vecizeleri ilk mekteplerde ezberletilen bir air bu: Bilge sefalete dse de bilge. Sefalet nadan sefilletirir. Altn bir vazo krlsa da altn. Toprak saks krlnca ne kalr? Romanesk Edebiyat Bu balk etrafnda toplanan be byk, be kk manzum roman var. Gelenek bunlar da Sangam edebiyatna balar. Ama hem dilleri yukarda ad geen eserlerinkinden ok daha 288 yenidir, hem de cainizm ve budizm gibi din! inanlar yaymaya alrlar. Bu bakmdan Sangama balanamazlar. Silappatigaram be byk romann kincisi. Yani Ma- nimekhaleden sonra yazlm. Ama Manimekhale konu bakmndan onun devam. Cainist bir kei olduunu syleyen air, Kola kralnn ikinci olu, ad lan Kovadigal. Mani- mekhaleyi dinleyince ylesine comu, ylesine comu ki, kaleme sarlp Silappatigaram yazm. slup zarif ve konuya uygun. Ak arklarnda baka vezin kullanyor air, din ilahilerde baka vezin. Kahramanlar canl... Eserin zeti yle: Kovalan zengin bir tccar, kans Kannage hem gzel, hem kibar. Ama gnl bu, Kovalan gen bir rak kaseye tutuluyor. Onun urunda varn younu harcadktan sonra, karsna dnyor. Baka bir ehre gp hayata yeniden balamak istiyorlar. Kannagenin tek mcevheri kalm. Kovalan bu deerli bilezii Maduradaki bir kuyumcuya satmak istiyor. Kuyumcu birka gn nce saraydan bir bilezik alm. Bu bileziin tpks. Suu Kovalana yklyor. Bezirgn zindana attryorlar, sonra da ldryorlar. Kannage, zntden lgna dnyor. Lanetler okuyor Maduraya. Kovalanm masum ol duunu anlayan hkmdar vicdan azab ile dp lyor. Kannage btn ehri yakp kl etmesi iin yalvaryor Agniye. ehir alevler iindedir. Madura kentinin Tanras grnyor dertli kadna: ektiin kendi ilediin sularn cezas. Dnyaya ilk defa gelmiyorsun. Ama merak etme on be gn sonra kocana kavuacaksn diyor. Tanra oluyor Kannage de. Manimekhalenin yazar Sattanar, Madura Akademisinden, geni ufuklu bir tenkiti. Kitap 30 blm. Manimekhale, Kovalan ile sevgilisi dansz Matavinin kz. Kovalan ile kars ldkten sonra Matavi bir manastra ekiliyor. Hayranlan bunu iitince kplere biniyorlar. Demek lndra enliklerinde dilber rakkaseyi de, kzn da seyredemeyecekler. Manimekhaleyi hayranlanmn elinden kurtarmak iin ehir dndaki bir baheye 289 yolluyor rahibeler. Bu defa da ehzade dyor kzn peine. Rakkasenin yanndaki rahibe gen a tler veriyor: vcut bir libas, alt le. Btn gnahlarn, btn hastalklarn, btn irkinliklerin barna. Kafan oraya takld m kaygdan kur tulamazsn. Vcut btn dertlerin kayna. Sonra macera zerine macera. Ba sonu olmayan bir binbir gece masal, ve bol bol budizm propagandas. nc ve drdnc romann asllan kaybolmu. Elde yalnz zetler var. Onlar da birbirini tutmuyor. Beinci byk romann ad: Civakaintamani. Yazar: Ti- ruttakkdevar. Hem Tamullar, hem de birok Batklar iin Dravit edebiyatnn aheserlerinden biri. Kazand hret konusundan gelmiyor. Eserin nn yapan: dildeki ahenk, nefis tasvirler, iyi ilenmi detaylar, kahramanlarn canll... Katledilen bir hkmdar, ormana kovulan bir kralie ve tabiatn bannda doan bir ehzade: Civaka. Zengin bir tccar bytyor Civakay. Delikanlnn bandan birok servenler geiyor. Bir, iki, ... boyuna evleniyor. Sonunda ecdadnn tahtna kuru luyor. Ama dnyann boluunu anlad iin dervi oluyor. Hanmlar da onunla beraber el etek ekiyor dnyadan. Din Edebiyat Sangam edebiyatnda ne cainizmin izine rastlyoruz, ne budizmin. Din ancak uzaktan uzaa ve bir dekor olarak kendini belli ediyor. Dravitlerin sava Tanrs Murugan ile korkun Tanra Korrave arada bir boy gsterip kayboluyorlar. Ro mantizm ar basyor bu edebiyatta, erotizmle halelenen bir saray ve valye edebiyat. Vecize kitaplarnda ve manzum romanlarda ise nce cai nizmin, sonralar budizmin sesini ykseltmeye baladn gryoruz. imdi 7. yzyln balarndayz, kuzeyde hkmdar Hara saltanat srmektedir, gneyde Pallava hanedan. Budizm gurub etmektedir Hintte, cainizm cazibesini kaybetmitir. 290 Gney yeni bir cokunluun iindedir, gnllerde ya iva yayor, ya Vinu. Bu yeni inanlar zafere ulatran: airler. Nayanar deniyor ivac airlere, Vinucularn lkb: alvar (derin). ivac airler Nayanarlar eserlerini Tamul Vedas da denilen, Tru- murai isimli kutsal bir kitapta toplamlar. 7. yzylla 11. yzyl arasnda yazlm ilahiler bunlar. Tamul lkesinin btn iva tapmaklarnda ilahileri istirakla okunan birer veli nayanarlar. Edebiyat tarihisi iin nemli: Appar, Sambandamurti, Sundaramurti. Appar ateli bir air, btn varl ile k ivaya: Ne arzunun penesinden kurtulabildim, Ne hazzn zincirlerinden, Yar uykudaym, yar uyank, Sen atn gzlerimi, Balarm krld artk. Sambandamurti de iva mritlerinden, Appardan daha usta bir air: Hem gnahsn, hem sevapsn, Sen Alavay tacidar. Akrabamsn, Tende cansn, Sen, ey hi snmeyen k, Varlksn, neesin. Sundaramurti daha sonra yaam. Bu nl airin ilahileri Trimurainin ilk yedi kitabnda yer alyor, bu blme Devaram ad verilmi. Trimurainin sekizinci kitabnda Manikkavaagann iki eseri var. Manikkavaaga 8. yzylda yaam, tekilerden daha 291 olgun, daha derli toplu. aheseri Tiruvaaga. ngilizcede, Almancada birok tercmeleri var bu kitabn: Ayaklarna kapanmak ne haddime, Benim gibi bir kpee bir taht sundun. Bedenime girdin, soluuma kartn, Ruhumla kaynatn. Ben kimim bilmiyorum artk, Gndz mym, gece mi, bilmiyorum. / iva inanc bir ak, bir cezbe: rperen bir tomurcuk, vcudum, Gzel kokulu ayaklarnn karsnda, akaklarm avularmda, Alyorum, Bam yanyor. Tecelliler leminden el etek ektim, Cai, cai. Beni vuslatndan mahrum etme! afak skmek zeredir.. Mminler Tanry selamlamaya geliyorlar. Ellerinde iek demetleri, dudaklarnda Tiruva agadan dualar: Selam, ey canmn can efendim! Gece uzaklat, afak skyor. Ve kutsal ehrenden gne douyor, iekler ayor gzlerinde.. Ey ulu iva Ey inayet hzinelerini datan nee da! Frtnal umman! Kalk artk yatandan, Parlak tyl kular cvldad, Horozlar tt, 292 Borular nlad.. Snd yldzlarn prlts, Douda k, Kalk artk. (Bkz. Semeler, 1) Tamul Edebiyat, b- Manikkavaa- gadan). Tanr ivaya ilahilerin yerald Trimurainin dnda, baka ilahi derlemeleri de var, 1700 yllar civarnda yaam Ta- yumanavarmkiler zikre deer. Vinucu airler Tamul lirizminin ikinci ilham kayna: Vinu. Vinuya balanan o devir airlerinin ilahileri drt bin ktalk bir kitapta toplanm, ilahiler on iki airin eseri, bu airlere alvar deniyor, hepsi de 7. ile 8. yzyl arasnda yaamlar. Alvarlar ak i irlerindeki mecazlar ilah! akn tasvirinde kullanrlar: ruh, gzel bir oban kzdr, kulara aar derdini, bulutlara dker. Alvarlar iinde bir de kadn air var, ismi Andal. O da Krinanm . Gryoruz ki bu yeni devir airleri iin ibadet bir vecittir, gaye, Tanr ile vuslat, yani Bakti. *** ivac ve Ynucu airlerden sonra Tamul edebiyat parlakln kaybediyor ve giderek Sanskrit edebiyatnn tesiri altnda kalmaya balyor. Kamban 12. yzylda Ramayanay eviriyor Ta- mulcaya, 24.000 beyitlik destan, bugn de halkn en ok sevdii kitaplardan biri.90 Kambann Ramayanas tam bir tercme deil, yazar baz blmleri geniletmi, bazlarn ksaltm, esere ahlak ve cizeler serpitirmi. 90 Kambann Ramayanasndan Kannara Edebiyatna kadarki bilgiler Glasenappm kitabndan zetlenerek buraya eklenmitir, a.g.e., s. 312. 293 Mahabharatanm da ayr manzum versiyonu var ta- mulcada. Baz yazarlarsa sadece Nala ve Damayantiyi ilemiler eserlerinde. Sanskkrit edebiyatndaki Puranalar Tamul Edebiyatnda manzum olarak karmza kyor. Tamulca Puranalarda Hin distann gneyindeki Tanrlar, evliyalar, kutsal yerler, mabetler ele alnyor. ivac airlerin en nllerine yer veriliyor. Bu dnemde dravit dncesinin nasl brahmanizmin etkisi altnda kaldn, tamulca Puranalarn meydana getirdii zengin edebiyatta grmek mmkn. Tamul edebiyatnda felsef yazlara da raslanyor. Ne var ki bunlarn byk bir ksm Sanskrite yazlm. iva inancna bal baz yazarlar tamulcay, bazlar da Kannara dilini kul lanmlar. Vinucularn felsef eserleri ise hep Sanskrite. 1850lerden itibaren Tamul edebiyatna sahne olan gney dou Hint yarmadasnn Batyla temas artyor, yeni bir nesil kyor sahneye, bir aratrc nesli, Tamul edebiyatnn tarihi inceleniyor, eski yazmalar baslyor, antolojiler tertipleniyor, gramerler yaymlanyor. Arumuga Navalar bu alkan neslin ,Pierre Larousseu. aminadiyar ise bu edebiyatn Erasmusu. Bharati Baty tanyan bir air, ama mazisiyle vnen bir milliyeti de, onun iin ok seviliyor. Modern Tamul romanclar Avrupaya btn dier Hint romanclarndan daha yakn, kadn kahramanlar daha gerek, daha canl. Tamul tiyatrosundan lirik bir sinema domu. Henz byk bir temsilci yaratamayan devrimci bir edebiyat dev admlaryla gelimekte. Bat kylarnda, Malabarda konuulan Malayalam, Ta- mulcann bir kolu, 10. yzylda ayrlm Tamulcadan. Ma layalam lehesi Sanskriteden bol bol kelime alm, orijinal bir edebiyat yok. Tiyatrosu da dikkate deer, mzii ve kostm ile Batnn operasn hatrlatan bir tiyatro. tesi taklit ve tercme... 294 KANNARA EDEBYATI Zengin bir edebiyat bu. Bize kadar gelen en eski eser 9. yzylda yazlm, ad: iir Sanat (Kaviracamarja), yazar: irivicaya. Yaztlar ok daha yal, ilki on be asrlk. nceleri daha ok cainizmden ilham alyor bu edebiyat, Mahabharata cai nizmin amalarna uyduruluyor Pampa tarafndan. 10. yzylda yaayan Pampa, Kannara edebiyatnn en byk airi saylr. kinci byk air, Ponna. Ayn alarda yaayan bu iki airin balca konusu: Cainizmin peygamberleri. nc byk air, Ranna. Baka bir Pampa da, 12. yzyln banda Ramayanadan paralar evirmi. Bu dilin gramerleri, szlkleri yazlm. 12. yzyldan itibaren Kannara Cainist edebiyatnn yansra, ivacln da ar bastn gryoruz. Basava sade bir dille iva evliyalarnn hayatn anlatyor, Bassavanm mezleri de yazlarnda ayn inanlar alyorlar, Purana stne Purana yaymlanyor. Kannara edebiyatnn Vinucular eserlerini Sanskrite yazyorlar. Kannara dili 16. yzylda onlarn da ifade vastas oluyor. Tercmeler, taklitler birbirini kovalyor. teki Dravit edebiyatlarnn zevale yz tuttuu 17. yzyl Kannara edebiyatnn parlak devirlerinden biri. Lakmia, Krina hakkndaki uzun iirini bu devirde yazyor. Cikkadevaraya (1672-1704) Bhagavatanm ve Mahabhara- tanm bir blmnn Kannara dilinde tefsirlerini yapyor, Krinaya ilahiler yazyor.91Bu Vinucu kraln vezirlerinden biri de birok Sanskrite eseri, bu arada Vinu-Puranay kendi diline kazandryor, Tamulcadan, on iki alvarm hayatlaryla ilgili tercmeler yapyor. 91 Cikkadevarayadan Telugu Edebiyatna kadarki blm Glasenappm kitabndan zetlenerek buraya eklenmitir, a.g.e., s. 324 v.d. 295 Kannara edebiyatnda Dasa iin yazlan ilahiler de nemli yer tutar. Dasa, Tanr Vinunun hizmetkr demek. Binlercesi yazlm bu ilahilerin asrlar boyu. Dasaya ilahi yazan en tannm airlerden biri, 1550 yl civarnda yaam olan Purandara Dasa. (Bkz. Semeler: Kannara Edebiyatndan, s. 407) Kannara edebiyat yaayan ve gelien bir edebiyat. Madhura enne Kannara lkesinin William Blakei. Kailasam Ibsene benzetirler. Kannara edebiyatnn Batyla temas yine Ingilizler arac lyla olur, modern problemler bu edebiyatn da ehresini deitirir, nesir birden nem kazanr. Lirik iirde, hikye ve tiyatroda da ifadesini bulan eitli dnceler, bazen de, gemiin din deerlerine arlk verir. Bu deerler, kh Orobindo gibi reformcu bilgelerin etkisiyle deiikliklere tbi tutulur, kh pheci ve Marksist bir yak lamla sigaya ekilir. Efsaneleri konu edinen eserlerden trajik operaya, komedi lerden bir sahnelik hicivlere kadar dram da n plana kar. TELUGU EDEBYATI Teluguce konuanlarn says yirmi alt milyon. Teluguce, kelime hzinesi bakmndan, Tamulcaya en uzak, Hint-Arya dillerine en yakn olan Dravit lehesi. lk yazt 633 tarihli. Telugu edebiyatnn Sanskritedeki ad Andra Edebiyat. Bu edebiyat 11. yzylda parlamaya balar, ivaclk byk bir itibar kazanr, cainizmin yldz sner. lk nemli eser, en byk Telugu yazar Nannaya Battanm (1022-1063) kaleme ald ksaltlm Mahabharata. Telugucenin ilk grameri de ayn yazarn. Nannaya hem bu edebiyatn kurucusu, hem de Teluguce yazm en byk air, ama bir yandan Kannara modelini taklit etmi, bir yandan da ok sayda Sanskrite 296 kelime kullanm eserinde. Mahabharata tercmesini tamamlamak, 13. yzyln or talarnda yaayan, Tikkanaya nasip olmu. Tikkana Rama yanadan da eviriler yapm Teluguceye. Yerrapragada bir sonraki asrn en tannm airi. Batta, Tikkana ve Yerrapragada Telugu iirinin kurucular. 13. yzylda Tanr Vinu bu edebiyatn da ilham kaynak larndan biri oluyor. Dind edebiyatn douu dal3. asrda: romanlar, gramerler, szlkler... Sanskritenin ana metinleri mill zevke uyduruluyor. Potana 15. asrda Bhagavatanm ok sevilen bir tercmesini yapm: Bhagavatam. Telugu edebiyatnn en byk stad Vemana. 15. yzyln ikinci yarsnda yaam olmas muhtemel. Aa kastlardan gelen Vemana yeni bir ses getirmi iire. Bu devrimci air iin gerek din, bir gnl iidir, putlarla alay eder air: Bu cansz heykellerde mi ota kuracak Tanr? Adam artyor gafletin bu kadar. Bir ekile yontulan bu kr, bu sar talar Sorarm size sonsuzluu nasl kucaklar? Topra yourdun mu put oldu, putlar dik mabede, Sonra karsna ge, dualar et, Tanrm de! Kendi yapt puta secde eder mi insan? indeki Tanry takdis et, akllysan, Trbe trbe dolamak neye yarar? Kpek Konkana gitmi Aslan olur mu syle. Kaiyi grd diye Fil mi olacak domuz? Vamena halka seslenen bir air, dili onun iin sade, tok, klfetsiz. (Bkz. Semeler: Telugu Edebiyatndan, s. 409) 297 Halkm ok sevdii bir baka devrimci air de Virabhadrakavi (1450 civar). Sanskrit edebiyat onun da ilham kayna, ama bu ballk airin yeni dnce iklimlerini fethe komasna engel olmuyor. Krinaraya (1509-1525) tal bir air, hem klcyla, hem kalemiyle fatih. Saray Hint kltrnn mihrak oluyor, Sanskrit airlerinin de koruyucusu, Kannara ve Telugu a irlerinin de. O aa eref veren sekiz Telugu airi var, hepsi de ya Vinuyu terennm etmi, ya ivay, yani eserleri birer yank, Sanskrit edebiyatnn yanks, balarnda Allasani Peddana var, eseri Manukaritram, konu Markandeya- Puranadan alnma. O an airleri arasnda en nl hikyeci Pingali urana. Kahramanlar Tanrlar, periler ve insanlar olan garip bir eseri var: Kalapurnodaya. lea denen bir nevi nazmn da stad urana, kelimeleri ayr ayr okursanz baka mana kyor, birletirerek okursanz baka mana. Yani ayn para hem Ramamn servenini anlatyor, hem Arcunann. 1565de, bir Hindu krall olan Vicayanagara Msl manlarm eline geiyor ve Telugu edebiyatnn ihtiam tarihe karyor, airler erotik konulara iltifat ediyorlar, edebiyat da oyun oluyor. Telugu ok henkli, Dravit dilleri iinde en melodik olan, bunun iin de gney Hint bestecilerinin en sevdikleri dil. Halk trkleri hep Teluguce. Bir alay da melodram yazlm bu dilde. Tiyagaraca, me lodram airlerinin en tannm. 17. yzyln sonlarna doru nesir kyor sahneye, Hris tiyanlktan ilham alan, kiilii olmayan ama airane bir dille yazlm eserler. 19. yzyln ikinci yars Telugu edebiyatnn ahlan devri. Bat dncesinin de etkisi altnda kalan Viresalingam, ku canda yaad topluma yeni bir dzen vermek iin btn 298 kabiliyetlerini seferber eden fikir adamlarnn ilki, romanc, air, dram yazar. Ve sonra, onun at rdan istikbale doru ilerleyen kafile kafile air. Kk mzide olan bir istikbal, hem Dou, hem Bat. Mil liyetilik de, sosyalizm de yeni edebiyatn ilham perileri arasnda. 299 a NC BLM SEMELER Sanskrit Edebiyat ve Orta Hint Dilleri KUTSAL KTAPLAR VEDALARDAN BR DEMET AFAKA LAH 1 Tan yeri aaryor bak, I klarn en gzeli, En gnl aan: afak. Gne ufku terk edince Tahtna kurulur Gece, Sonra saltanat afan... Il l beyaz kadn, Yannda parlak danas, Siyah kadn uzaklar, Yaklanca arabas... Durma dinlenme bilmezler, Yollarn yitirmezler, Beyaz siler karanl, Gece balaynca erir Karanlklar. Renklerine bakmayn siz Bunlar iki hemiredir, Kalpleri bir, yollar bir. Biri gider, biri gelir Senelerdir, senelerdir.. Yol gstericimiz selm! Bin bir kap atn bize, Canllar uyandrdn. Beyazlar giyinen kadn, Hazineler satn bize. Kimi iine koacak, Didinecek alacak, Kiminin amac hret, Kimi zafer kazanacak, Kiminin derdi dnyalk, Kiminin ii zorbalk. Ktler uyuyakalsn. Sen, geen afaklarn sonuncusu Sen ilki gelecek afaklarn Bizi aydnlatmalsn. Eski afaklar seyredenler Toprak oldu birer birer, imdi bize glmsyorlar. Bizler de kocayacaz, Bizim de sonumuz toprak, O hep byle gen kalacak, Gklerin dilber kzn Torunlarmz selamlayacak. Tanra elinde fener, Syrd siyah aln, Tm doruklar nur iinde. Dnyalar huzur iinde. oban davarn salar vadiye, afak n, Canllar uyansn diye. Sonu geldi karanlklarn, Uyann dostlarm! Uyann! Yeniden douyoruz hayata, Tanrlara adak sunalm. 2 Karanlklardan doar Uas, Tle brnr. I klar srnr Koku yerine. Saatini hi armaz, Koar buluma yerine. Bir nazl gelin gibisin. Almlsn, cilvelisin. Seni ne kadar zlemi kn, Grnmelisin, aln at omuzundan Karanlklar sona ersin. Yolunu gzleyen Tanr Memelerini seyretsin. Biz de hayrannz Uas. Hayat verir buselerin. Ey klar Tanras, Mutluluumuz eserin. RZGRA LAH Rzgrn arabas heybetli mi heybetli! Uluyor, grlyor, slk alyor. 303 Rzgrn arabas heybetli mi heybetli... Alevler fkrr tekerleklerinden Gkkubbeye yle bir dokunsa. Tozu dumana katar Topraa deecek olsa. Bir gn bile dinlenmez Vata,* Nereden gelir, nereye gider bilinmez, Uultusu duyulur sadece, Kendi grnmez. Rig-Veda FIRTINAYA LAH Parcanya:** bren bir boa, Tohum sayor topraa, Gzleri kor kor.. Kams rzgr Parcanyanm, Arabas sular. fritleri nne katar Parcanya... Br, grle, tohumunu serp, Ufuklardan ufuklara kanatlan, Vadiler dalasm, dalar vadilesin, Boan! Rig-Veda ATEE LAH Bazan sularda dinlenir Agni, Kuular gibi slk alar. Onunla kanatlanr ara, dualar. (*) Vata: Rzgr Tanrs (**) Parcanya: Frtna Tanrs 304 Bazan ota kurar fundalklara, Baylr kuru dallara... Gkler gibi grler Agni. Rzgrla kabarr yeleleri. Yayldka yaylr ormanda.. Kiner, horuldar, kkrer. Yutar aalar, alevden dili birer birer. Azgn bir boa gibi saldrmaya grsn Ormana. Duman aleve karr, alev dumana. Kular uzaklar lk la... Rig-Veda SZE LAH DEN Bilgeler buday eler gibi elediler szleri.. Dost o zaman rendi dostluun ne olduunu Varlklar sisteydiler, Bilen yoktu gzelliklerini Adlar konuncaya kadar. Herkese vermez kendini Sz, Bir kadn gibi nazldr, air ister, bilge ister. Dostlar havuza benzer, Kiminin suyu ok, kiminin az. Kiminde ruhunuz ykanr boydan boya, Kiminde elleriniz slanr. Kimi paavra dokur kelimelerle Kimi al. Kiminin dudaklarnda zehirdir sz, Kiminin dudaklarnda bal. Rig-Veda 305 SOMAYA LAH 1 Soma imiiz bu akam lm yok bize artk, nsanlar dostumuz olmu, Dmanmz olmu ne gam. Tanrlatk. lmsz hey! Canmza can kat Soma! Sen babasn bizler evlat. Kusurumuza aldrma. Hem bilgesin, hem babacan Sen ey sesi uzaklardan Duyulan dost, iksirinle Uzat mrmz, uzat! Dualarmz dinle lmsz hey! ensin benim kurtarcm, Seninle diner her acm Sen kaysn, ben araba, Drme beni traba. lmsz hey! Damarmda kvlcmla, Aydnlat karanlklar. Seni iince olurum dnyann hkmdar, Dostlarn en vefakr! lmsz hey! Bizler senin kullarnz, Sen hepimizin sultan. 306 Hileyi, erri, yalan Uzaklatr bizden Soma, Sana candan yalvaran Zalimler eline koma, lmsz hey! 2 Snmeyen klarn yand lkelere, Gtr beni, Yamann* hkm srd yere Gtr, lndra iin ak, boan, ala ey iksir! Ezel rmaklarnn akt lkelere Gtr beni, Yamann hkm srd yere Gtr, lndra iin ak, boan, ala ey iksir! nsann rzgr kadar hr olduu gklere Gtr beni, insann tanrlat yere Gtr, lndra iin ak, boan, ala ey iksir! Ryalarn gerekletii o lkelere Gtr beni, lmszletir, tanrlatr, Hazlarn iek at yere Gtr. lndra iin ak, boan, ala ey iksir! BTN TANRILARA Agninin iki kz var: biri beyaz, biri siyah. Beyazn ss gne, siyahnki yldzlar. Gndzleri Mitra dinler ilahile rimizi, geceleri Varuna. Mitra, Varuna... muzaffer svariler! Dnce kadar hzl atlar eker arabanz. I a kavuturun beni. Siz de, cmert bulutlar! Sularnzla serinletin. Saf soluklaryla varlklar canlandran rzgrlar! Esin de uyuukluktan kurtulaym! (*) Yama: llerin Tanns 307 Dnyay e blen Vinu! Koru bizi. Nerdesin altn parmakl Savitri? Evreni gzelletiren, sensin. Bizi ka ranlkta brakma! Tanrlar, yce Tanrlar! imenleri sizin iin dzenledim! ieklerin arasna tereya tabaklar, soma testileri koydum. Gzel kokulu ateler yaktm. Yiyin, iin, elenin! Siz de ar maanlarnz esirgemeyin benden. Rig-Veda INDUSA LAH Gkte ve yerde akan yedi kutsal rmaktan en heybetlisi Indus... imek akt, yldrm gkleri atrdatt.. Bu gelen ndustur. Rzgrn srkledii yamurlar nasl korkun bir gmbrtyle gkten topraa boanr, vadide boalar nasl brrse, I ndus da dalardan yle boanr, ovalarda yle brr. Yavrularna st veren inekler gibi, sularn sana boaltr teki rmaklar. ahlanan dalgalarn ortasnda, ordusu ile cenge kan bir racaya benziyorsun. Yedi kutsal rma peinden srklyor, boyuna geniliyorsun. Cokun I ndus! Dizgin tanmayan bir kheylansn. Kylarnda rzgr yeleli atlar, ipek ynl srler otlar. Akamn alaca karanlnda yaldz yal dzdr sularn. Rig-Veda DNCE Uyannca kanatlanr, Ummanlar boyunca, gkler boyunca. Der yaral bir ku gibi Topraa, Uyuyunca. 308 I klarn en parla dnce.. Bilgi o, irade o, uur o. Gzlerimizdeki nur o. nsanlar araba, o arabac... Btn zamanlar kucaklar. Yacur-Veda TOPRAKA LAHDEN Ulu gerek, Yce kanun, Adak, ile, ak, ibadet Stunlardr acunun. Dnleri oydu yaratan, Yarnlar ondan doacak, Bizi de kucakla Toprak! Sular var: I rmak rmak.. Sular var: deniz deniz.. Barnda lmszleti Tanrsal riilerimiz. Soluk alan, kprdayan, Btn yaratklara can Veren sensin. Sularndan lkin biz ielim Toprak. Drt bir ufku kucaklam iek, bayr, aa, baak Onun barnda boyatar. Soluk alan, kprdayan Onun kucanda yaar. Bize davarlar sun Toprak. Bize bolluk, bereket ver. Varlklar tayan o, Gs hzineyle dolu, Ate onun armaan. Yaldz yaldz kaburgas. ndra onun boas. Bize an kazandr Toprak. Uyumayan bekilerin Tannlar. Ucun bucan Yok. St dolu memelerin, Onlar saalm Toprak. nceleri dalgaydn Ummanlarn kucanda, Bilgeler by yaptlar, Aradlar, taradlar Kalbin hakikatle dolu Gn yedinci katnda Bizlere ebediyyet ver! Atharva-Veda KURBAALARA LAH Btn yl yuvada kald brahmanlar - ey... kurbaalar diyecektim -. Yamurlar dnce topraa, Kuru bir barsaa benzeyen kurbaa Balad barmaya, Bir curcuna, bir kyamet, bir vakvaka Akhakhaya, Akhakhaya! Btn kurbaalar kar ortaya, Zplar, koklar, hayknrlar Bir hengmedir balar. Baylrlar saanaa, Yeil kurbaa, san kurbaa, kara kurbaa. - Batakln brahman bunlar...- 310 Biri syler teki tekrarlar, Uslu renciler gibi. Biri inekler gibi brr, Biri barr keiler gibi... Kimi meler gibi, kimi iler gibi. Soma m itiniz, ey brahmanlar, Nasl da comusunuz. Belli ki yamurlar mevsimini kutlamak iin Gle komusunuz. Bu her ylki treniniz. Bize uzun mrler veriniz kurbaa amcalar, Bize semiz davarlar veriniz! Atharva-Veda KUMARBAZIN SEREN CAMI Byk aacn cevizleri* lgna dndrr beni, lgna... Ezelden beri Nasl da yan gelirler masaya, Ne kadar cilvelidirler! Mujarattan gelir Soma, Batan karr elleri... Beni rsva eden dosta dmana, Viphidakanm cevizleri. Hakikatliydi, uysald karcm, fke bilmezdi, azar bilmezdi, Ah bu kr olas zar! Onu da elimden ald. (*) Zarlar kastediliyor. Kaynanas dman, kars dargn... Acyan yok ona, acyan yok, Ha eski bir kumarbaz, ha kocam bir at... kisinin hali birbirinden berbat Kancalar vardr zarlarn. Gnl yakar, cier deler, ev ykar. Masaya atlan o bir ift kmr, Buzdan souk ama, cel terleri dktrr adama ORMAN PERSNE LAH Uzakta kaybolan u glge Belli ki orman perisi. Neden kylere hi uramazsn, syle? Sen hi korkmaz msn orman perisi? ekirge sesleri, crcr sesleri Zilleri orman perisinin. nekler mi otluyor hatur hutur. Uzaktaki bir kulbe mi? Grnmeyen bir arabann tekerlekleri Gcrdyor galiba. Hayr, dolaan orman perisi. neini aryor biri, Bir bakas odun kesiyor.. Bu inleyen de kim acaba? Deniz olmasn uuldayan... Byle garip sesler duyar geceleri, Orman perisinin lkesinde kalan. Orman perisine satamazsanz, Size ktl dokunmaz. Bahesinde salkm salkm meyve, Tadlarna doyum olmaz. 312 Yan gelin imenlere yorgunsanz. Ne tatl kokular srnm orman perisi Tarla srmez, ekin ekmez. Ama ambarlar dolusu yiyecek var bahesinde Canm orman perisi! Atharva-Veda AK N BY Sarmak nasl kucaklarsa aac, Sen de yle sarl bana. Uzaklama benden, uzaklama Cananm ol... Nasl kanat rparsa toprakta, Gklere szlmeden nce kartal, Ben de yle kanat rpyorum kalbinde. Uzaklama benden, uzaklama! Yanmda kal! Gne nasl kucaklarsa ufuklar Kalbini yle kuatt varlm. Uzaklama benden, uzaklama! Cananm ol. Atharva-Veda BR KADININ GNLN ELMEK N Vcudum gznde ttsn! Gznde ttsn kollarm bacaklarm. Dudaklarm gznde ttsn. Salann tutusun arzudan, Gzlerinde ehvet kvlcmlasm, Yan. Koluma astrdm seni Kalbime bastrdm seni, Arzuma ram ol, Gayre haram ol! Atharva-Veda SEVDA BYS vendireci vendirelesin seni! Rahat yz grmeyesin yatakta! Akn okuyla deliyorum sineni... Azap yelei, arzu inesi, hayal mzra elimde.. Geliyorum, kalbini delmeye geliyorum. Dudaklarn atlayacak arzudan, Susayacaksn bana, susayacaksn. Kapm alacaksn, bir akam, yalvararak... rakk, rakk... rakk... Seni kamlyorum, Kar durmak ne haddine! Ne babana gven, ne de annene. Krlsn iraden dal gibi, Benim ol u ipek al gibi. Atharva-Veda HOVARDANIN BYS Benekli kpek, benekli kpek! Dilerin mzrak, dilerin mzrak! Uursuza havla, hrsza havla! Beni rahat brak, beni rahat brak! Benekli kpek, benekli kpek! Uyuman gerek, uyuman gerek! 314 Babas da uyusun, anas da. nei de uyusun, danas da. Uaklar uyusun, itler uyusun! Korkaklar uyusun, yiitler uyusun! Oturan uyusun, yryen uyusun! Grmeyen uyusun, gren uyusun! Gznz kapadk, uyuyun artk. Atharva-Veda ERR DEF N k ol, git, Duman ol, u. Sis ol, dal. Pus ol, dal. rmak boylarnda kpkle kaybol. BEDDUAYA KARI BY Binbir gzl beddua, Cenk arabasna kurulmu, lerliyor, bana doru ilerliyor. Nasl drt dnerse bir kurt, - Allarn etrafnda, Drt dnyor yaknlarmda beddua. Drt dnyor... Ate nasl dokunamazsa gle, Sen de bana iliemezsin. Bir aac arpan yldrm gibi, Dmanlarm kl etmelisin. Biz onlara beddua etmemitik, Onlar bize beddua etti. Kpeklere atlan bir kemik gibi, lme atyorum onlar, Kemlik dnenlere, kemlik. Atharva-Veda BRAHMANALARDAN BRKA RNEK TUFAN Bir sabah Manuya ykanmas iin su getirdiler. imdi de elimizi ykayalm diye su getirmiyorlar m? Sudan kk bir balk srad avucuna. Ve insanlarn ilkine Beni koru, dedi, bir gn ben de seni kurtarrm. -Neden kurtaracaksn beni? -Tufandan... Btn varlklar bir tufan silip sprecek. -Seni nasl koruyabilirim? Balk: Biz kkler, dedi, binbir tehlike iindeyiz. Malum ya: byk balk kk bal yutar. nce beni bir kavanoza koy. Kavanoza smayacak kadar bydm zaman bir havuz yaptr. Daha da byynce denize brak. O zaman tehlike kalmaz benim iin. Gn getike balk bym, bir chasa olmu, chasa, yani en byk balk. Seslenmi Manuya: Falan yl tufan kopacak, byk bir gemi yaptr ve beni bekle. Baln syledikleri bir bir km. Bardaktan boanrcasna yamurlar yam, dnya sular altnda kalm. Yalnz baln yedeine ald gemi kurtulmu. Kuzey danda karaya km Manu. Koca dnyada ondan baka canl kalmam. lahiler sylemi Manu. Dvnm. Zrriyet istemi Tanrdan. Ate yakm, tereya serpmi atee, st, yourt, 316 kaymak serpmi. Aradan bir yl geince bir kadn km ateten. lkin Mitra ile Varuna grm onu, sen kimsin? demiler. Ben Manunun kzym, demi. Ve onlarn ilti fatlarna aldr etmeden Manuya komu. lahiler sylemiler birlikte, ileye girmiler ve biz insanlar dnyaya gelmiiz. atapata-Brahmanadan DNYANIN YARATILII nceleri kinat suydu. Su, nasl oalabilirim? dedi. Ve ileye girdi. Altn bir yumurta kt ortaya. Altn yumurta bir yl sularda alkand. Sonra bir olan geldi dnyaya. Bu Pra- capatiydi: varlklarn efendisi. Pracapati bir ylda doduu iin kadnlar, inekler ve ksraklar bir ylda dourur. Bir yl sonra Pracapati konumak istedi: buh dedi, dnya oldu, buvar dedi, hava oldu, suvar dedi gk oldu.. ocuklarn bir yama girdikten sonra konumalar bundandr. Pracapati bir yanda iken ya tek heceli kelimeler sylyordu, ya ift. ocuklarn bir yanda iken tek veya ift heceli kelimeler sylemesi bun dandr. Pracapatinin azndan Agni dodu. Agni azdan doduu iindir ki ada yutar. Ama neyi yutacakt Agni? Pracapati yutulmamak iin bitkileri, st, tereyan yaratt. Ve Ada emretti. Demek ki adak tanrsaldr. atapata-Brahmanadan TANRILARIN SIINAI Tannlar yaratldktan sonra, Atmana: bize bir smak bul da barnalm dediler. Atman onlara bir boa getirdi. Bu bize gre deil dediler. At getirdi, yaramaz dediler. Atman onlara bir insan getirdi.. te bu tam bize gre dediler. Ate sz oldu, aza yerleti. Rzgr nefes oldu, buruna yerleti. Gne 317 bak oldu, gzlerde ota kurdu. Ay dnce oldu, gnle yerleti. ERKEKLE KADIN Balangta kinat Atmand. insana benziyordu Atman. Etrafna baknd, kendinden baka bir ey gremedi. Syledii ilk sz u oldu: Yalnz Ben varm. Bylece Ben kelimesi dodu. Bunun iindir ki birine kim o? diye seslendiimiz zaman Benim der, sonra adn syler. Atman korktu, yalnz kalnca korkmamz bundandr. Atman: madem ki yalnz Ben varm, kimden, neden korkacam? diye dnd. yle ya! niin korkacakt. Ama keyifli deildi Atman. Bunun iindir ki yalnzlktan holanmayz. Atman ikilemek istedi., hem kadnd, hem erkek. kiye blnd. lk kar-koca kt meydana. Kendimizi yarm hissetmemiz, erkein kadna, kadnn erkee ihtiya duymas bundandr. Erkek Atmanla dii Atmann birlemesinden biz insanlar dnyaya geldik. Sonra binbir kalba girdi Atman: hayvan oldu, bitki oldu. Agni de ondan fkrd, Soma da. KADIN VE MUSK Gandarvalar Tanrlarn Somasm armlar. Vur patlasn al oynasn yayorlarm. Tanrlar o yar at, yan insan mahlklarn ne kadar hovarda olduklarn bildikleri iin, Gandarvalara uh bir kadn yollamlar. Nazenin Somay ele geirdii gibi srra kadem basm. Gandarvalar mthi ier lemi buna. Bu kadar olmaz, demiler. Somay aldnz, bari kadn bize verin. Tannlar ikyeti hakl bulmular, demiler ki: Siz ne marifetiniz varsa gsterin, biz de hnerlerimizi ortaya dkelim. Kadn hangimizi beenirse, onun olsun. Gandarvalar bilgilik satmaya kalkm. Balamlar kadncaza 318 Veda okumaya: Bak, demiler, biz ne bilge, ne derin kiileriz. Tanrlarsa rbap almlar, ark sylemiler., yosma ken dinden gemi ve onlarn yannda kalm. DALARIN KANADI Eskiden kanatlyd dalar. stedikleri zaman uar, diledikleri yere konarlard. Toprak, onlarn gidi gelilerinden ylesine sarslyor, ylesine inliyordu ki, Tann Sudra onun haline acd ve dalarn kanatlarn kesti; kanatlar bulut oldu. Bulutlarn dalara komas bundandr. GECELER NEDEN YARATILDI? Sevgilisinin lm Yamiyi pek zm. Tanrlar bile avu- tamam kzcaz. Nihayet ona dertlerini unutturmak iin geceyi yaratmlar. Karanlklar iine su serpmi, ertesi sabah neeyle uyanm. UPANADLARDAN B RKA DAMLA YACNAVALKYANIN KARISINA RETTKLER Yacnavalkya Maitreyi, dedi, yolcu yolunda gerek. Ben gidiyorum, ama nce seninle Katyani arasnda varm youmu pay etmeliyim. Maitreyi sordu: Btn bu topraklar benim olunca lm szle kavuacak mym? Yacnavalkya, Hayr, dedi, yalnz varlk iinde yaar, sknt ekmezsin, zenginlik insan lmszletirmez. Beni lmszletirmedikten sonra servet neye yarar? 319 Seni ok severim Maitreyi, otur da syleyeceklerimi cankulayla dinle. nsan kocasn kocas olduu iin sevmez, Onu Atman iin sever. nsan karsn kars olduu iin sevmez, Onun iin sever. nsan serveti servet olduu iin sevmez, Onun iin sever. nsan Brahman Brahman olduu iin sevmez, Onun iin sever. nsan iktidar iktidar olduu iin sevmez, Onun iin sever. nsan dnyay dnya olduu iin sevmez, Onun iin sever. nsan Tanrlar Tanr olduu iin sevmez, Onun iin sever. nsan unu veya bunu u veya bu olduu iin sevmez, Onun iin sever. Gzlerimizi Ondan ayrmamalyz. Ondan bakasn dinlememeliyiz, tek dncemiz O olmal. Ona dikkat kesilen, Onu cankula ile dinleyen, Onu dnen, Onu gerek letiren kii btn srlara agh olur. Brahman Onun dnda gren, Brahmann inayetinden mahrum kalr. Ululuu Onun dnda gren, ululuktan yoksun kalmtr. Dnyalar Onun dnda greni dnyalar terk et mitir. Varlklar Onun dnda greni varlklar terk etmitir. unu veya bunu Onun dnda greni her ey terk etmitir. Brahman da, Ululuk da, Dnyalar da, Tanrlar da, Varlklar da Sensin, ne varsa Sensin. Davuldan kan sesi yakalayabilir misin? Davulun tokmam veya davulu yakalarsan, sesi de yakalam olursun. Zurnadan kan sesi yakalayamazsn, zurnay veya zurnacy yakalarsan zurnann sesini de yakalam olursun. Udu veya ud alan yakalayamazsan udun sesini nasl yakalayabilirsin? Ya odundan duman kar ya, o byk varlktan da bir soluk ykselir. Bu soluun ad Rig-Vedadr, efsanedir, tarihtir, ilimdir, tarikattr, ayettir, hikmettir, tefsirdir. Btn rmaklar denize dklr, btn Vedalar Kelma. Tuz nasl denizin suyuna karmsa btn bilgeler de o byk, o sonsuz varln iinde ylece erimitir. Akas lmden sonra uur yoktur, Maitreyi. 320 Beni korkutuyorsunuz efendim, demek lmden sonra uur yok? Bunda korkacak ne var, Maitreyi, iki varlk olacak ki biri tekini fark etsin, grsn, iitsin, seslensin ona, onu idrak etsin. Can ile canan kaynanca ikilik kalkar ortadan. Kim neyi hissedecek, kim kimi grecek, kim kime seslenecek, btn varlklar sayesinde idrak ettiini nasl idrak edecek? Iclrak edeni idrak etmek mmkn m? Brihadarankaya-Upaniaddan BRAHMAN Zeky kanatlandran kim? Soluk kimin armaan? Fsl dadmz cmleleri syleyen kim? Gzlerimizle gren, ku laklarmzla duyan hangi Tanr? O bakn bak, dncenin dncesi, szn sz, so luun soluu. Bu srra eren bilgeler lmszle kavuur, dnyadan ayrlnca.. Bak eriemez Ona, sz eriemez, dnce eriemez. Anlatmaktan aciziz. Onu, tasavvur edebilmekten aciziz. O: ne bilinen, ne bilinmeyen. Malumun ola ki szn syledii O deil, sz syleten O. Onu dnemeyiz, ama, bizi dndren O... Onu g remeyiz, ama onun sayesinde gzmz grr. Brahman biliyor muyum? Bilmem... Kavramayan kavra mtr, Onu, kavradn sanan kavramamtr. Ancak gnlnle eriebilirsin Ona... lmszleirsin. Kena-Upaniaddan VARLIIN KAYNAI Brahman kim yaratt? Biz nereden geldik? Nasl yayoruz? Nerdeyiz? Her birimizin kaygs ayr, ii gc ayr.. Syleyin .32 J Brahman tanyanlar, Rabbimiz kim? Zaman m, tabiat m, zaruret mi, tesadf m, ana rahmi mi, ruh mu? Yoksa hepsinin biraraya gelmesi mi bunlarn: Atman m? Hayr, hazz ve acy yaratan Atman deil. Fanilerin yaratcs da Rab, lmszlerin yaratcs da. Tecelli eden de O, etmeyen de. Rabbini tanyan ruh, btn engelleri aar. Madde fani. iva lmsz. Rab hem Atmanm efendisi, hem varlklarn... Tanny idrak edince zincirler krlr. Kayglar dalnca ne lm kalr, ne yeniden dou.. Btn varlklar kucaklayan O... Karanlklarn tesinde. Onu tanyan lm szleir. O ycelerin ycesi, yaknlarn yakn, iyiliklerin iyisi. Gklerde tek bana. Ve bir aa gibi dimdik. vetavatara-Upaniaddan LM LE GEN BRAHMANIN KONUMASI Nasiketas: Kimi lm yokluktur diyor... ldkten sonra da yayoruz kimine gre. Senden renmek istediim bu sr! Yama: En eski alardan beri Tanrlar bile phe iinde. Dile kolay bunu sormak. Baka ne muradn varsa syle Nasiketas.. Nasiketas: Ya! Demek Tanrlar bile aydnla varmam. Demek bu sorunun cevab pek zor. Ama, ey lm! beni senden baka kim aydnlatabilir? Hayr, hayr, senden tek dileim bu! Yama: Yz yllk mr iste, oul iste, torun iste. Semiz davarlar, filler, atlar iste. Altn iste. Ka bahar yaamak istiyorsan syle. Sana lkeler balayaym. stersen han ol, istersen hakan. Altn arabalarda rebap alan dilberler senin olsun! Ama lm hakknda sual sorma. Nasiketas: 322 Arabalar, arklar, rakslar senin olsun Yama. Onlarn hepsi geici. Hayat ksa. nsan seni grdkten sonra dnr m serveti? Muradm syledim Yama, bana lm anlat. Yama: Kimi zevk peinde insanlarn, kimi kurtulu. Boa harcar hayatn fani hazlara gnl veren. Sen doru yoldasn Nasi- ketas. Bilge hou deil, iyiyi ser. Hazlar delilerin oyunca. Refah geer, debdebe geer. Sen doru yoldasn Nasiketas. Bilgiyle cehalet taban tabana zt birbirine. Sen bilgi peindesin, arzularn penesinde deil. Krler klavuzluk eder krlere. Sanrlar ki sonu yok dnyann. Metin olan iin ne keder var, ne haz. Sen kaplar Brahmaya ak bir evsin. Btn Vedalarn vd, btn zahitlerin zikrettii kutsal kelime, Om. Bu hece Brahmann ta kendisi. Yceler ycesi bu hece. Ermi ne doar, ne lr. Balangc yok ki sonu olsun. Aman bedeni ldrdn sanan da aldanr, ldn vehmeden de. Ne ldren var ortada, ne len. Atman inceden ince, Atman uludan ulu. Atman varlklarn znde. Arzulardan syrlnca ona erilir... nerdedir, bilinmez. Brahman tanyanlar hem k, hem glge derler ona. Atman arabann sahibi, vcut araba, akl arabac. Atlar, duyularmz. Gzle grlen eya: yol. Atman sezilir, grlmez. Katha-Upaniad SUTRALARDAN BRKA PARILTI EVRENN YARATILII Karanlklar vard yalnz: Seilemeyen, snrlandrlmayan, kavranamayan, bilinemeyen.. Dnya derin bir uykuya dalm gibiydi. 32 3 Kendinden varolan varlk, karanlklar datarak tecelli etti: vcut vermek istedi mevcudata, suyu halketti. Sonra tohum brakt suya. Altn bir yumurta oldu tohum, binbir prlt saan bir gne gibi muhteem... Ve bu yumurtadan Kendisi dodu. Kendisi: Brahma, btn Kinatn atas. Suya narah dendi: Naranm ocuu olduundan. Ve sular varln beii olduundan Narayana denildi varla. Bir yl yumurtada kald Brahma.. Sonra onu ikiye bld, dncenin gc ile. Kabuun yansndan G yaratt, yarsndan Topra. Araya uzay yerletirdi. Ufuklar, okyanusu yerletirdi. Varlndan zeky kard: hem gerek, hem deil. Zekdan Beni. Nesneleri kavrayan be duyuyu halketti, be duyu ile zekdan btn cevherleri retti. Ve lmszden lmller dodu. Brahma, adn koydu nesnelerin, faaliyet snrlarn izdi. Tanrlar yaratt, Ada yaratt. Ateten, rzgrdan, gneten Brahmay kard. Brahmay, yani Veday. Zaman yaratt sonra. Yldzlan, rmaklar, denizleri, dalar, vadileri yaratt. yi ile kty ayrd birbirinden. Azndan Brahman, kollarndan Katriyay, bacaklarndan Vaiyay, ayaklanndan udray.. yaratt. kiye bld vcudunu. Yars kadnd imdi, yars erkek. Kadndan Virac, yani parlak, uzaktan hkm sreni yaratt. Ey Brahmanlarm en ulular! Malumunuz ola ki dnyay yaratan Benim. Ben insanlarn ilki: Manu. Ne ilelere katlandm, on byk bilgeyi yaratmcaya kadar. Onlar da yedi Manuyu halkettiler. Tanrlar, Tanrlarn 324 Kudreti snrsz olan Varlk, kinat ve beni yarattktan sonra ekildi. Brahma uyankken kinat ayaktadr. Brahma uyuyunca, dnya uykuya dalar. Brahmann bir gn bizim drt milyar ylmz. Brahmann bir gn on drt devir. Bu devirlerden her birinde yedi Ma- nudan biri hkm srer. Her devir sonunda bir tufan kopar, dnyann sonu gelir. Brahmann gn biter, gecesi balar. Her ey yeniden karanlklara gmlr. Bir Brahma gn ile bir Brahma gecesi bir kalpa eder. 360 kalpa Tanrnn bir yl. Her yz ylda kinat yklr. Mutlak Varln yokluu iinde erir Brahma. Sonra Mutlak Varlk yeniden bir Brahma yaratr ve hilkat yeniden balar. Birbirini kovalayan bu ykl ve yeniden yaratllar, tufanlar... adeta bir soluktan uup giden milyarlarca yl Hint mabetlerini hatrlatyor insana. Yerin altnda elele vermi gibi uzanan odalar ve yllarn akn kaytsz baklaryla seyreden tatan Tanrlar. Dharma ast- rann ilk amac kastlar perinlemek, her birinin vazifelerini izmek: Brahman Veda okuyacak, adakla uraacak; Katriya halk koruyacak; Vaiya topra srecek, hayvan yetitirecek; udranm vazifesi: hizmet. Manu CEZA Ceza handr, hakandr, hkmrandr., kanunun dayand kaledir O. O ferman dinletir insanlara. Hepimizin koruyucusu odur. Btn varlklar uyurken ayaktadr o. Ceza, adaletin bir baka ad. Hakls bahtiyar eder halk, haksz perian. Ceza korkusu olmasa kuvvetliler zayflar zgarada kzartrd, barnaklarn halkettiler, bilgeler halkettiler. .325 balklar gibi. Kpek yalard kurbanlar, adaklar karga yutard. Malna sahip olamazd kimse. Dnya batard. Yaz ehreli, kzl gzl Cezanm dolat yollarda ne er kalr, ne erir. DORULUK Ruhumuzu temizlemenin tek yolu: doruluk. Doruluk: gklere uzanan merdiven... Doruluk: necata gtren ka yk. Tanrlara her gn bir at kurban etsen, doruluk kadar makbule gemez. Bir havuz yz kuyuya bedel, bir adak yz havuza... Erkek evlat yz havuzdan daha muteber. Bit doru sz, yz evlattan daha hayrl. Dnyay ayakta tutan doruluk... Gne doruluk sayesinde doar; rzgr estiren: doruluk; sular onun yz suyu hrmetine akar. Doru sz en yce fazilet, bilesin., ibadetler ibadeti: doru sz. Doruluk karsnda eilesin. Doru sz: eriat. Tanrlar: hakikat, insanlar: yalan.. Tanrlar doru szden amayan. Yalan, bir buka; doru sz: kanat... Kr zincirlerini ara yksel. Erilik insan Tamuya srkler. Naradasmirti KADIN Kolay sylenmeli bir kadnn ad, anlalr olmal, tatl olmal; uzun hecelerle bitmeli bu ad ve bir duaya benzemeli. ocuk dourmak, ocuk yetitirmek, ev ilerine bakmak., ite kadnn vazifeleri. 326 Kendi bana buyruk olmamal kadn: kkken babasnn sznden kmamal, evlenince kocasnn. Dul kalnca oluna itaat etmeli. Hep gler yzl olmal kadn. Evini akllca idare etmeli. Hem ok az para harcamal, hem kocasn rahat ettirebilmeli. Erkek bu, aya srebilir, bakalarna kaptrabilir gnln. Kadn anlayl olmal. Kocasnn hibir meziyeti olmasa bile, Tanrlar gibi saymal onu. Manu KUTSAL KTAPLAR Gece rzgr esiyorsa, kutsal kitaplar okunmaz. Gndz toz ykseliyorsa, kutsal kitaplar okunmaz. imek akar, gk grler, yamur yaarken kutsal kitaplar okunmaz. Brahman yataa uzanmamal okurken, sandalyeye otur mamal. Bada kurmamal. lenlerden sonra kutsal kitaplar ele alnmamal. Siste, savata okunmamal, Rebap alnrken okunmamal. Gn batarken, gn doarken okunmamal. Mrit kutsal heceyle balamal Vedalar okumaya, kutsal heceyle tamamlamal son ilahiyi: Aum (Om); msralar kafa mzdan silinir Omla balamamsak okumaya, okumay Omla bitirmemisek. A, U, M. Brahma bu harfi kutsal kitaptan alm. Rig-Veday bir batan bir baa bilen Brahman dnyann ahalisini ldrse gnah saylmaz, namerde avu asa gnah saylmaz. Manu .327 SON DURAK (Salarn aarp yzn krt m, karn ocuklarna emanet edip ormana ekileceksin). Kurtulua yaklaan Brahmann tek kab vardr: topraktan. Barna aa kovuklardr, libas aa kabuklarndan. Ne lm arzular, ne hayat. Suyu bir tlbentle szer i meden, hayvancklar lmesin diye. Szlerini hakikat sz gecinden geirir. Skunetle karlar hakareti. Tek arkada kendisidir. Mutlak Varl dnmek: tek saadeti... Brahmann asas vilva veya plasa aacndan olmal. Bir ucu yere demeli, bir uu salarn amal... Katriyann asas alnna kadar gelmeli... Vaiyannki azna kadar. Asalar dz olmal, gzel olmal, kabuu soyulmam olmal. Manu MAHABHARATADAN KUMAR SAHNES (Duryodhana, Pandavalar mahvetmek iin hileye ba vurmaya karar vermitir. Yaman bir kumarbazdr days akuni. Yudhisthira ile zar atacaklardr. Yudhisthira varn younu kaybedecektir bu oyunda. Mahabharatanm en eski paralarndan biri ile kar kar- yayz.) Ald hikyeci: Oyun balayacakt. nde hkmdar Dhirtarastra, beyler divanhaneye girdiler. Aslan postu serili tahtlara yan geleli. .328 birer ikier, aslan yeleli, aslan yrekli beyler. Tannlar ota ge dnmt divanhane. ylesine prl prld, ylesine ahane. Hepsi de yiitti beylerin, hepsi de bilgili. Oyun dosta balad. Ald Yudhisthira: te bir inci gerdanlk ki ummandan dodu, alkalanan ummandan: muhteem ve emsalsiz. Siz ne koyuyorsunuz buna karlk? Duryodhana: Ne mcevherlerim var ona karlk, been beendiini. At zarlar. Hikyeciyi dinleyelim: Kumarda stne yoktu akuninin. Zarlar yle bir frlatp Yudhisthiraya: kazandk, dedi. Ald Yudhisthira: Zar tuttun akuni, sallayp atacaz zarlar. Mcevher dolu ekmecelerimi koyuyorum oyuna. Var msn? Hikyeciyi dinleyelim: akuni zarlar att ve: kazandk, dedi. Ald Yudhisthira: te saltanat arabam! Bin hkmdar arabasna bedel. Kaplan postlar ile ssl, cana can katan bir kucak. Nice zaferler ka zanm. Frtna gibi grler, okyanus gibi uuldar. Kumara basyorum onu, rzgr yeleli sekiz atyla beraber. Var msn? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Yz bin cariyem var. Hepsi de tertaze. Kollarnda dizi dizi altn bilezikler hepsinin, boyunlarnda mcevher gerdanlklar. Altm drt hneri var her birinin. Dans onlarda, ark onlarda. Kumara basyorum onlar. Var msn? Hikyeciyi dinleyelim: .329 Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Bir o kadar da klem var. Hepsi de becerikli, sz dinler, gz ak, tedbirli. pekler iinde hepsi de. Terbiyelerine sz yok. Sabahtan akama kadar ellerinde tabak misafirlerimi arlarlar. Kumara basyorum onlar. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Binlerce yavuz filim var. Kolanlar yaldzl, iklilleri altndan. Cenge alkndrlar, hkmdarlara layk hepsi de. Dingil kadar uzundur hortumlar, kaleler dayanamaz nlerinde, bulut gibi heybetlidirler, her birinin sekiz diisi var. Kumara basyorum onlar. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Binlerce arabam var, sancak direkleri altm. Sancaklar ipek. Atlaryla savalaryla kumara basyorum onlar. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hain akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Altn sandklarda drt yz mcevher, her biri bir hazine deer. Kumara basyorum onlar. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald akuni: Pandavalarn varn younu kaybettin. Neyin kald syle, 330 ey Kuntinin olu! Ald Yudhisthira: Denizde kum bizde servet akuni. Yz bin, bir milyon, on milyon, bir milyar, on milyar, bir trilyon hepsini kumara basyorum. Var msn? Hikayeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hain akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Parnasadan ndusun dousuna kadar btn otlaklarm, samal ineklerle, atlarla, keilerle, koyunlar la dolu. Onlar basyorum kumara. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Kentlerim ve kylerim kald. Brahmanlar bir yana, btn ahalisi ile onlar basyorum kumara. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: Kazandk. Ald Yudhisthira: Mcevherler var: kardelerimin mcevherleri.. Kpeler, gerdanlklar, madalyonlar, onlar basyorum kumara. Kabul m? Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmemiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: Gzlerinden alev salan, arslanlar kadar gl; yiit ve yaz kardeim Nakula iin tek zar atacaz. Hikyeciyi dinleyelim: akuni zarlar att ve kazandk, dedi. 33 i Ald akuni: Hkmdar Yudhisthira! Kymetli ehzaden bizim oldu, imdi kimi basacaksn kumara? Ald Yudhisthira: te doruluk reten kardeim Sahadeva! Bilgi onda, erdem onda. Onu canm kadar severim ama, yine de kumara bas yorum. Hikyeciyi dinleyelim: Szn henz bitirmiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald Yudhisthira: te yiitler yiidi Arcuna. Sava bir rmak, Arcuna bir gemi, onunla karz zafer kylarna. Kaderi ok daha parlak ol malyd ama, neylersin. Onu basyorum kumara. Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald akuni: Pandavalarm okunu tayan yiit Arcuna da bizim oldu. Ortada tek kardein Bima kald. Hadi onu da bas! Ald Yudhisthira: te ehzade Bimasena. lndra kadar gl, lndra kadar yiit. Ne insan dayanr karsnda, ne ifrit. Kaderi ok daha parlak olmalyd ama, neylersin. Onu basyorum kumara. Hikyeciyi dinleyelim: Henz szn bitirmiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Akl akuni: Koca bir servet yitirdin Yudhisthira, kardelerin de gitti elden. Ne atlarn kald, ne arabalarn. imdi ne basacaksn kumara? Ald Yudhisthira: Kendimi. .332 Hikyeciyi dinleyelim: Szn henz bitirmiti ki, hilebaz akuni tek kelime ile cevap verdi: kazandk. Ald akuni: Doru yapmadn Yudhisthira. Kumara basacak bir bakas varken, neden kendini tehlikeye atmak. Pankala hkmdarnn kz, sevgilin Dropadi iin bir zar atalm. Kazanrsan kurtarm olursun kendini. Ald Yudhisthira: Fidan boylu bir dilberdir Dropadi. Salar bklm bklm. Sonbahar lotsnn yapraklarna benzer kirpikleri, teni sonbahar lots kokar. Tanrsaldr Dropadinin gzellii, sonbahar lotslerinin sevgilisi Tanra Lakmininki kadar. Her erkein, ryasn grd kadndr o. Cana can katar sohbeti. Btn muratlarmz onda gerekleir. Zevk kayna, an kayna, servet kayna. En ge yatan odur, en erken kalkan o. Elinden gelmeyecek i yoktur. sterse srtmatk yapar, isterse koyun gder. Terler incileir gl ehresinde. Mihraba benzer endam. Salar topuklarn dver, kalalar ahane. Onu basyorum kumara. Hikyeciyi dinleyelim: Bilge Yudhisthiranm bu szlerini duyan ihtiyar beyler: Yazk! Yazk! diye bardlar. Divanhane alkand. Beylerin surat asld; Pandavalarm alnndan terler boand. Korova- larm akl hocas Vidura ba elleri arasnda, lgn gibi yere kapand. Ylan gibi soluyordu. Dhirtarastra kabna samyor, kazandk m? diye soruyor, sevincini saklamyordu. Koro vali babularn payan yoktu keyfine ama, onlardan baka herkes alyordu. Subalann olu akuni, zafer sarholuu iinde, zarlar frlatp l bast: kazandk! Ald Duryodhana: Saki hey! Git bize Pandavalarin sevgili kars Dropadiyi getir. Ortal temizlesin, sonra da hizmetilerle beraber ekilip gitsin. 333 Hikyeciyi dinleyelim: Saki yerinden kprdamyordu. Duryodhana ona lanetler okuyarak, mnadiye dnd. Ald Duryodhana: avu, git Dropadiyi getir. Pandavalardan ekinme. Korkudan ne halt ettiini bilmeyen yalnz Saki. Zaten o holanmaz zaferimizden. Hikyeciyi dinleyelim: avu divanhaneden ayrld, arslanlarn yuvasna bir it gibi sokulup Pandavalar kraliesine yaklat. Ald avu: Kumar hrs deliye dndrd Yudhisthiray. Seni Dur yodhana kazand. Benimle gel Yajnasenanm kz, seni Dhirtarastralara gtreceim. Ald Dropadi: Bu ne biim lakrd? Bir hkmdar hi karsn kumara basar m? Sahiden ldrm olmal ki, bunu yapabilsin. Ald avu: Seni oynad zaman, nesi var nesi yoksa kaybetmiti. nce kardelerini kumara bast, sonra kendini, nihayet sra sana geldi. Ald Dropadi: Varlklar dzenleyen byle ferman etmi, saadet de bizim iin, felaket de. eriatn kestii parmak acmaz. Ona boyu- neersek dirlik dzenlik salanr. Dilerim ki Korovalar eriat dna kmasnlar. Hikyeciyi dinleyelim: Divanhane kapsna vardlar. Duryodhana gelenleri grnce, dar frlad. Dropadiyi salarndan yakalayp srklemeye balad. Dalgalar gibiydi bu salar, kutsal sularla ykanmlard. Divanhaneye girdiler. Rzgr bir muz aacn nasl sarsarsa, Duryodhana da uzun sal Dropadiyi yle tartaklyordu. Vcudu kam gibi bklm, salar zlm, elbisesi yar 334 kaymt Dropadinin. Baklar yreini dalyordu Panda- valarn, kaybettikleri saltanat bile onlar, bu utan ve fke dolu baklar kadar zmemiti. Dropadinin bedbaht kocasna baktn gren Duryodhana, onu ylesine itip kakt ki, kendini kaybetti zavall kadm. Sonra kahkahalarla glerek; cariye! diye bard. Koroval babular pek keyiflendiler bu sze. Ama keyiflenen yalnz onlard. Duryodhana Dropadinin elbiselerini yrtmaya balad. Dropadi Vinuyu imdadna ard. dnyann hkimi Krina, el biseler yrtldka, yeni elbiselerle rtyordu vcudunu. Bu mucizeyi gren beyler Dropadiyi takdis ettiler. Divanhane uuldamaya balad. fkeden dudaklar titreyen Bima par maklar birbirine kenetli, beylerin nnde yle ant iti: Baratal babularn en murdar, en aal! Savata ellerimle barn yarp kann imezsem lanet olsun bana! TANRININ ZULM (Mahabharata nutuklarla, tartmalarla dolu. Aadaki parada Dropadi, Yudhisthira ve Bima balarna gelen felaketin sebeplerini aratrmakta ve bundan kendilerine gre birer ibret dersi karmaya almaktadrlar..) Dropadi dedi ki: lkeni, varn younu, ordularn, kardelerini, beni kay bettin. Sen ki drst, barsever, civanmert, alakgnll, z sz doru bir insandn. Nasl oldu da kendini kumara kap trdn. Bana gelenleri dndke lgna dnyorum. n sanlar gden Tanrdr, irade laf demi atalar. Daha nceki hayatlarmzda ne yapmsak onu buluyoruz. Yaratklar, ipleri ekildike kolu baca oynayan tahta bebeklere benzer. Hayr da Tanrdan, er de. Bal bir ku gibidir insan, kendi bana buyruk deildir. Rabbin emir kuludur. Ne kendine hkm geer, ne bakalarna. plie dizilmi inciler gibi, burunlarna 335 halka geirilmi boalar gibi, kydan yuvarlanp akntya kaplan aalar gibidir insan, hrriyeti yoktur. Tanr srkler onu. Cahildir, ne saadeti kendi elindedir, ne felaketi. Onu cennete gtren de Tanr, cehenneme yuvarlayan da. Rzgr nasl baaklar eip bkerse, Tanr da yle eip bker bizleri. i mizde o var ama, farknda deiliz. Adna tarla dediimiz bu vcut, Tanrnn elinde deersiz bir alet. Aleti kran da o, kullanan da. Vehim iinde bocalayp dururuz. nsan insana krdran: Tanr. Gerein srrna eren bilgeler, fark eder bu incelikleri. Dnya Tanrya gre bakadr, bize gre baka. Nasl tahta tahtayla, ta tala, demir demirle paralanrsa, nasl o cansz ve hareketsiz eyay birbirine arparak kran bizsek, Tanr da kendini gizleyerek birbirimize krdrtr bizi. Birletirir, ayrr. Birer oyuncaz onun elinde, ok hor kulland birer oyuncak. Babaya, anaya benzemez Tanr. Kabadr, haindir, kzar, kprr. yiler bedbaht, ktler haz iinde.. Havsalama smyor bu. Dnyann dzenleyicisi bu hakszlklara nasl katlanyor. Sen felaket iinde yzyorsun, Duryodhanann keyfi yerinde. Btn ruhum isyan ediyor buna. Kutsal ka nunlar ayak altna alan bu edepsizi zenginlie gark etmenin Tanrya ne faydas var? Ktln sorumlusu kim? leyen mi?,O halde btn ktlklerden sorumlu olan Tanrnm kendisi. u var ki, ona hibir zarar geldii yok. Acy eken, insan. Demek dnyaya hkmeden kuvvet, sadece kuvvet. Veyl kuvveti olmayanlara. FAZLETE VG Yudhisthira dedi ki: Yacnasenann kz! Sylediklerin gzel, slubun ssl, li- kirlerin ince. Cankula ile dinledik ama, pheciler gibi ko nutun. Ben hibir ii, karlnda mkfat umarak yapmam. 336 Vermek gerektii iin veririm. Adak adamak gerek diye adak adanm. devlerimi gcm yettii kadar yerine getiririm. Mkfat falan dnmem, gzel kalal kadn! Erdeme balanm sevap kazanmak iin deildir, esmer gzeli! Vedalarn izdii yoldan ayrlmamak iindir. yiler ne yapmsa, ben de onu yapmak is terim. Ruhum kendiliinden ynelir iyilie. Fazileti samal bir inek sanan sefil, bir fazilet bezirgn. Yapt iten hayr gelmez. yilik yaparken, imanszlndan tr pheye den de fazi letten hayr grmez. Atalar sylemi: mann salam tutacaksn. phe hayvandan aadr. Erdemden, bilgelerin sznden phe eden iman zayf kii cennete giremez. Erdem biricik gemi. Cennete ancak onunla varlr. Eer ilenen hayr mkfatsz kalacak olsayd, dnya karanla gmlrd ey gzel kadn! Hayvan gibi yaard herkes. Kimse kendini bilgiye vermez, servete bile aldr etmezdi. ile, perhiz, adak, Vedalar okuma, ba, doruluk mkfatsz olsayd, ne bizden ncekiler hayr ilerdi, ne onlardan n cekiler. Bilgeler ve Tanrlar, Gandarvalar, Asuralar, Rakasalar, hep kendi balarna buyruk ama, yine de hayr ilemekten geri kalmazlar. Neden? Tanrnn mkfatndan emindirler de ondan. yilik yaptka, daha iyi olurlar. Daha iyi: ezel kanundur, esmer gzeli! Ne ktlk cezasz kalr, ne iyilik mkfatsz. Kt binlerce defa dnyaya gelse, yine muradna eremez, yine eriemez mutlulua. Yaptn iyiliin karln hemen bekleme. phen bir sis gibi dalsn. Tanry ktleme! Tanr ina nanlar lmszle ulatrr. KUVVETE VG Bimasena dedi ki: yiler erdem yolundan ayrlmaz. Yolun ak olsun Yud- histhirata. Biz varmz youmuzu yitirdik, ilekelik neyimize? .3.37 Ormanda mesken tutacaz da ne olacak? Duryodhana fazileti, drstl, yiitlii sayesinde mi lkemize kondu? Yooo. Kumarda hile yapmasa ne kazanrd? Hi! Aslanlarn avn aran clz bir akal bu Duryodhana. Sen tut da fazilet libasna brn! Varn younu terk et! Dert iinde eri: odsuz ocaksz adamn fazileti olur mu? Koca lke gz gre gre elimizden gitti. Senin kaytszln olmasa lndra bile bir kar toprak alamazd bizden: Arcunann ok larndan korkard. Ktrm bir obann ineklerini alp gtrr gibi, bir olan bahesinden meyve alarcasna elimizden aldlar saltanatmz. Bu felakete srf senin iin katlandk. Senin emirlerine boyun emek iin dostlarmzn kalbini paraladk, dmanlarmz kahkaha ile gldrdk kendimize. Trene sayg gsterdik de Duryodhanay sa braktk. Dndke hafakanlar basyor beni. Ancak azizler senin gibi davranr. Yaptn beendik mi sanyorsun. Bir fazilettir tutturmusun. Nedir bu fazilet? Anlayamadk. Harem aalar gibi yaamak m fazilet? Te vekklden zevk alanlar, kaybettikleri saadeti ele geirmekten ciz korkaklardr. Gzn var, kafan var, bizim ne yiit kiiler olduumuzu bilirsin. Kimsenin burnu kanamamal diyorsun, ama bizim iimiz kan alyor. Duryodhanaya rezil olduk. Edepsizliine ses karmadk diye dlek, tabansz sanyor bizi. ektiimiz ac yannda lm nedir ki? Erkeke dvsek ya ehit olup cennete gider, ya lkemizi ele geirirdik. Biz sa vayz, savaya yakan n kazanmak ve almaktr. Bu uurda kan dkmek grevimiz, zafere ulaamasak da admz dillerde dolar. Kendini de, dostlarn da kahredeceksin, bunun ad fazilet yle mi? Hayr, hayr! Bu dpedz lgnlk. Daima fazilet, ne olursa olsun fazilet, herkese kar fazilet! Olmaz yle ey! nsan felce uratr byle bir davran. Fazilet iin lazilet sevdasna denin ba dertten kurtulmaz. Amasz lazilet 338 ne demek? Sava iin en byk fazilet: kuvvet ve cesaret. Unutma ki sen de bir savasn. Treye uy., dmanlarn yoket. Arcuna ile ben, senden bir iaret beklemekteyiz. Fazilet: ykselmektir, bilgelere gre. Sen de ykselmelisin Yudhisthirata. Alaklk yakmaz sana. Uyan ey hkmdarlarn hkmdar. Sen, cenk etmek, dehet samak iin dodun. Dnyay dzenleyen byle buyurmu. Ezel kanunlara yan izersen gln olursun. Sava doan savata lmeli, or manda deil. Silkin ey Kurunun olu! Erkekle! Hkmdara fazilet deil, yavuzluk yarar. Faziletle ne lke fethedilir, ne an kazanlr. Avc nasl kulara yem serperse, hkmdar da ele geirmek istedii lkenin ayak takmna davarlar da tmal. Asuralar, Tanrlardan daha az gl deildiler. Ama Tanrlara yenildiler. Neden? Tanrlar hile yapt da ondan. Hak kuvvetlinindir. Bu gerek kafana dank etsin, ey h kmdarlarn boas! Her eit hileye bavurup dmanlarn mahvetmeye bak. Dmanlarmz kalabalkm, ne kar bundan? Yiit, yiit olduu iin cenk eder, sayya aldrmaz. tesi lakrd. Servet kazanmak istiyorsan servet harcayacaksn, tohum serpmeden rn alnmaz. Faziletten fedakrlk edeceksin ki, daha byk fazilet kazanasn. Bilgelik budur ite! Gne varlklara can verir ama, onlar yakar da. Sen de gne gibi olmalsn Yudhisthirata! Sava, ile ile cennete'gitmez, ya zafer ka zanmal, yahut lmeli. Duryodhana kim, hkmdarlk kim? t barsanda st, udramn dilinde Veda, hrszda doru szllk, kadnda g, Duryodhananm elinde hkmdar asas. Dnya lem byle sylyor. Gne nasl karanla gmlr diyorlar. Atla arabana, cenge kalm. Brahmanlara bata bulunalm. Bu gnden tezi yok bize dua etsinler. 339 CENKTEN BR SAHNE Ne korkun bir velveleydi o... Cenk lklar ykseliyordu ge, davullar gmbrdyor, borular tyordu... Nasl da uulduyordu arabalar.. Atlar durmadan kiniyordu, fillerin kkreyiinden rperiyordu da ta. Tanyeri aarrken uyanmt ordular. Koumlar, zrhlar, oklar, mzraklar ak yordu. imek saan bulutlara benziyordu altn koumlaryla filler. Saysz cenk arabalar birer kk ehir gibiydiler. Aym on drd derdiniz babulara. Altn direkli sancaklar dal galanyordu havada, ktan alev alevdiler... ki deniz gibi dalgalyd ordular.. Ay batm, yldzlar snmt birer birer.. Prl prl ykseliyordu gne, birden karaya boyand dou.. Uzakta akallar uluyordu, ceset isti yordu akbabalar, lk lk. Yiitler ge baktlar. Kanl bir kefene benziyordu gk- kubbe... Toprak titredi, tozu dumana katt rzgr, gz gz gremiyordu. Sancaklar bir palmiye orman gibi uulduyordu rzgrn kamsyla. Atalar seyre gelmiti boazlamay, Tannlar da oradaydlar.. Yz binlerce piyade haykrarak saldrd birbirine, ne oul babasn tanyordu artk, ne baba olunu. Yanaklarndan kan boanyordu fillerin, bir ok yamuru altndaydlar. Grzler kesiyordu yollann, kllar kesiyordu. Bir da gibi devriliyordu filler, evrelerinde ne varsa eziliyordu. Oklar yayordu drt bir yandan, ylanlar gibi slk alan oklar. Havada imek imek kl prlts, toprakta dereler gibi kan. Atllar dolu dizgindi, birbirine arpyordu zrhlar. Kelleler uuyordu cenk arabalarndan. Fillerin gz dnmt kandan, bir lm mengenesiydi hortumlar, filler atllar havaya frlatyordu. Ne oklara al drdklar vard, ne mzraklara. Boyuna insan eziyor, at i^ 340 niyorlard. Arabalar deviriyordu filler, azdka azmlard. Yarallardan kimi babasn aryordu, kimi olunu. Kimi dilerini gcrdatyordu, kfrler, beddualar ykseliyordu ge. Marur bir skt iindeydi kimi. CENKTEN SONRA ... Cesetlerin etrafnda fildii kabzal kllar vard; altn yaldzl kalkanlar, parlak zrhlar, grzler, yelpazeler vard. Ceset, nereye baksanz ceset.. Paralanan kafataslar, kopuk bacaklar, ezilen kollar ve bu kanl ynlarn stnde pa rampara cenk arabalar. Fil hortumlarna benziyordu bile ziklerle ssl kollar. Kesik kellelerde sorgular ldyordu. Altn zrhlar kana bulanmt, alevleri snm bir ocaa benziyordu toprak. Dilleri dar frlamt atlarn, baklar donmutu, kan iinde yatyorlard. En ssl elbiselerini gi yinmi bir kadna benziyordu toprak. Yrtc hayvanlar koup geldiler. Keyiflerine pyan yoktu. tler kendilerinden ge milerdi, akallar dn ediyordu. Gagalar kpkzld ak babalarn. Maymunlar da komutu lene, srkledikleri cesetlerin derilerini yzyor, kanlarn iiyor, kemiklerini krp iliklerini emiyorlard. Fil dalarnn arasndan bir rmak akyordu ki korkun; suyu kan, kay paralanm arabalar, lots insan kelleleriydi bu rman, amuru cesetler... Ay dodu, beyaz, souk bir ay... Kadnlar geldi cenk meydanna. Eleri vurulan ceylanlar maaralarndan nasl frlarlarsa, onlar da evlerinden yle frlamlard. Bir iftliin avlusundaki yabani ksraklar gibi kouyorlard drt bir yana. Kyamet kopmutu sanki, ne yapacaklarn bilemiyorlard. Kiminin kocas yatyordu kanlar iinde, kiminin evld... Btn ocuklarn kaybeden kralie Gandhari feryada balad: Daha dn kuty iltelerde yatyorlard, imdi kuru 341 I topraktalar. akallar didikliyor elbiselerini, akbabalar di dikliyor. Salar darmadank kadnlarn, ehreleri tun rengi balam. Frtnalarn devirdii bir aa gibi ylyor kimi.. Kimi lklar kopanp dnyor. Kiminin gzleri ya iinde, kiminin gzleri kor kor... Bedensiz balar, basz bedenler... nleyenler, dvnenler, hkra hkra alarken katla katla glenler... te Duryodhanann kars, kocasnn cesedine kapanm... Kimi akallar kovalyor, kimi akbabalar, ama hayvanlar geri dnyor... Beyazlar giymi bir taze, tatan bir heykele benziyor. Elinde kanl bir ba, nnde basz bir cenaze. te Duhasena. te Vikarnas. Kara bulutlarla evrili aya benziyorlar, fil leleri arasnda. Durmukhann akallar paralam ehresini... Kadnlarn hkrklar, hayvanlarn l iinde eriyor. SAVAILAR UYURKEN (Byk savan sonunda Koraval babulardan yalnz sa kalmtr. Onlar da can ekien Duryodhana ile helllap cenk meydanndan uzaklarlar). ... Korkuntu orman, boy boy aalarla, cins cins sarma klarla doluydu. Asil atlann sulamak iin mola verdiler, sonra usuz bucaksz ormana daldlar. Gne batyordu. Soy soy hayvanlar vard orda: kimi dost, kimi dman. Rengrenk kular vard: kimi yrtc, kimi uysal. Dereler, gller vard: kimi cokun, kimi durgun. ieklerle bezenmiti toprak: kimi al, kimi mavi. Yzlerce havuz vard, lotslerle donanm. Binbir dall bir banyan kt karlarna. Yiitler banyana yaklatlar. Onlar Aryalarn en gzeliydi; banyan, aalarn. Atlar ayra salnd, beyler abdest alp duaya durdular. Dalar, erguvan erguvand. Gkler perde perde karard. Ve gece bir deniz gibi kaplad orman. Muhteem bir srmaya benziyordu gkyz. Yldzlar prl prldlar. 342 Keyifli keyifli dolamaya balad gece hayvanlar. Gndz gezinenler uykuya daldlar. Meum bir uultu ykseldi or mandan, gece korkunlat. Yiitler topraa ktler. Pandavalar da mahvolmutu. Kurular da. Yiitler keder iindeydiler, konumuyorlard. Aladlar, uzun uzun aladlar. Gnlerden beri cenk etmilerdi. Binlerce ok arpmt zrhlarna. Yiitler uykuya dayana madlar. Onlar ki saraylarda yaamaya alktlar, imdi kuru topraa uzanmlard. Felek oyun etmiti onlara, yiitlerden ikisi uyuyakald. Hntan deliye dnmt nc yiit, gzlerine uyku girmiyordu. Souk bir ter boanyordu a kaklarndan, ylanlar gibi soluyordu. Gittike korkunlayordu orman; gece uulduyor, uul- duyordu. Banyanm dallarnda kuzgunlar uyuyordu. Yiit kskand kuzgunlar, nasl da huzur iindeydiler. Birden kanat sesleri duydu. Bir bayku yaklayordu banyana: korkun ve tehditkr. Sar gzbebekleri imek imek, gvdesi geni ve gagas uzundu. Srnerek banyann dalma kondu. Peneleri eliktendi baykuun, tyleri koyu kzl. Bir kartal kadar atikti bayku. Kuzgunlar hl uyuyordu. Bir ylan gibi srnen bayku bir anda ahlanverdi. Saldrd kuzgunlara: kiminin kanatlarn koparyor, kiminin kafasn eziyordu. Kuzgun penelerini biiyordu peneleri. Gz ap kapayncaya kadar parampara olmutu, huzur iinde uyuyan kuzgunlar. Ban yanm drt bir yan kuzgun leleriyle doldu. Bayku kabna samyordu keyfinden. Dmanlann gnlnce haklamt. Dnmeye balad nc yiit. Nasl sinsice yaklamt bayku, dmanlarn nasl gafil avlamt, mitle mrldand: Bu ku ders veriyor bana, ben de onun gibi ullanmalym karanlkta uyuyan dmanlarma. .343 CEHENNEM Korkun bir yuvarlant bu... Karanlklar karanlklar kovalyordu. Kan ve ceset kokuyordu her taraf. Drt bir yanda insan kemikleri, sa kmeleri vard. Bcekler mt cesetlere, kahramanmzn tyleri diken diken oldu. zerine canavarlar saldrd. Yorgunluktan ve korkudan yere yld yiit... Kulaklarna iniltiler geliyordu: Ne olur bizimle kal, varln aclarmz dindiriyor. (Yiit yalvarlara dayanamad, kalbinden bir parayd ordakiler. Cennet onlarsz neye yarard? Kardelerinin, ka rsnn yannda kald Yudhisthira). ... Tanrlar ziyarete geldiler yiidi. Balarnda ndra vard. lmszlerden fkran k, karanlklar bir anda datt ve gnahkr ruhlarn ilesi sona erdi. Artk o dehetler girdabnda ateten rmaklar akmyordu. Keskin kllar sarkmyordu o karanlk ormann aalarndan... Alev alev yanan gller kaybolmutu, ne ceset kalmt, ne bcek... Bir bahar rzgr esiyordu Tanrlarn getii yollarda... Pandular cennete dndler, her biri bir Tanr oldu. Dnyaya gelmeden nce de yleydiler. HNT SFENKSl Sordu Yaksa: Kimin buyruu ile doar gne? Yoldalar kimler? Gne kimin buyruu ile batar? Yudhisthira cevap verdi: Brahmann buyruu ile doar gne. Yolda: Tanrlar. Dzenin buyruu ile batar. Sordu Yaksa: Uyurken gzlerini yummayan ne?.. Nedir dounca kpr- 344 damaz olan? Kalbi olmadan yaayan kim?.. Kendiliinden kabaran ne? Yudhisthira cevap verdi: Balk, gzlerini yummaz uyurken. Yumurta kprdamaz doduktan sonra. Ta, kalbi olmadan yaar. I rmak kendili inden kabarr. Sordu Yaksa: Topraktan daha deerli ne? Gkten daha yce olan ne? Rzgrdan daha hzl olan ne? Nedir imenden daha bol olan? Yudhisthira cevap verdi: Topraktan daha deerli: anne. Gkten daha yce: baba, rzgrdan daha hzl olan: zek. imenden daha bol olan: dnce. Sordu Yaksa: Yolcunun dostu kim? Kimdir yuvada kalann dostu? Hastann dostu kim? lenin dostu kim? Yudhisthira cevap verdi: Yolcunun dostu : kervan. Yuvada kalann dostu: kars. Hastann dostu: hekim. lenin dostu: ba. Sordu Yaksa: Btn varlklarn konuu kim? Ezel kanun ne? iksir nedir? Kinat dediin ne? Yudhisthira cevap verdi: Btn varlklarn konuu Agni. Ezel kanun: Tanr. ksir: inek st. Kinat dediin: yel. Sordu Yaksa: Tek bana dolaan kim? Tekrar tekrar doan ne? Yudhisthira cevap verdi: Tek bana dolaan: gne. Tekrar tekrar doan: ay. Sordu Yaksa: Vazifenin z ne? n nasl kazanlr? Saadelin srrn syle. .545 Yudhisthira cevap verdi: Vazifenin z: cmertlik. n, bala kazanlr. Saadetin srr: fazilet. Sordu Yaksa: Neden vazgeersek sevimli oluruz? Neden vazgeersek zlmeyiz? Neden vazgeersek zenginleiriz? Neden vaz geersek mesut oluruz? Yudhisthira cevap verdi: Kibirden vazgeersek sevimli oluruz. fkeden vazgeersek zlmeyiz. Arzudan vazgeersek zenginleiriz. Cimrilikten vazgeersek mesut oluruz. Sordu Yaksa: Bilgi dediimiz ne? Bar bar diye vndmz ne? Gerek merhamet ne? Yudhisthira cevap verdi: Bilgi gerei anlamaktr. Bar, ruhun skna ermesi. Gerek merhamet bakalarn mesut etmeye almaktr. Sordu Yaksa: nsanlarn amansz dman ne? ifas olmayan hastalk hangisi? Kime doru deriz? Yudhisthira cevap verdi: Yenilmez dman: fke. ifas olmayan hastalk: hrs. Herkese kar iyi olan: doru. Sordu Yaksa: Bilgelik nedir? En iyi temizlik hangisi? znt ne? efkat ne? Yudhisthira cevap verdi: Bilgelik: hislerine hkim olmak. En iyi temizlik: ruh te mizlii. znt: cehalet. efkat: btn varlklara kanat germek. Sordu Yaksa: Hayatn gayesi var: fazilet, kazan, haz. Ama bunlar birbirinin zdd. Nasl birleebilirler? 346 Yudhisthira cevap verdi: Kadnla fazilet kaynat m; her gaye de birleiverir. Sordu Yaksa: Kimler gider cehenneme? Yudhisthira cevap verdi: Fakir bir Brahman bata bulunacaz vaadiyle oyalayp da eli bo dndren; Vedalara, Brahmanlara, Tanrlara inan mayan; paras pulu varken yoksulmu gibi davranp kendine de, bakasna da hayr dokunmayan cehenneme gider. Sordu Yaksa: Brahman Brahman yapan ne? Soy mu, bilgi mi, ahlk m? Yudhisthira cevap verdi: Ne soy, ne sop, ne bilgi. Brahman Brahman yapan ahlk. Gnaha bulandktan sonra Vedalar ezbere bilmisin ka para eder. Bilge: devini yapan adamdr. TALHSZ BRAHMAN (Brahmann oturduu lke zalim bir babuun izmesi altndadr. Bahas adndaki bu canavar her yl bir aileden kurban istemektedir. Esirler efendilerinin, ocuklar babalarnn yerine kendilerini feda edebilmektedirler. imdi sra Brahmann ailesindedir. Konumalarna kulak verelim). Brahman: Ah bu hayat! Btn aclarn kayna o. Sana ka defa bu ellerden gelim dedim. Burada doduunu, burada bydn syleyerek beni dinlemek istemedin. Ne ricalarm kr etti, ne srarlarm. Bamza geleni beeniyor musun? Canavara kurban edileceim. Canm kurtarmak iin hibi rinizi feda edemem. lmne nasl katlanrm can yoldam. Anan seni benim iin dourmu, bir tanem. ocuklarmdan m vazgeeyim? Olum yeni yryor, kzm gelinlik anda, arslanlar gibi dller douracak, onu nasl lme gndere bilirim? Ama benim de gzlerim arkada kalacak. Ben olmazsam .347 onlar nasl yaarlar? Acdan ldracan. Nereye kasak, nereye snsak? Kars: Yanp yaknmak sana yakmyor. Nasl olsa bir gn lecek deil miyiz? Bouna feryat etmenin ne manas var? Fedakrlk kadnn vazifesi, lm bana yarar. Adm dillerde dolar; kendim cennete giderim, siz huzur iinde yaarsnz. Dnyada ne vazifem varsa yaptm. Sana nee verdim, ocuklar verdim. Sen gidersen, bizler nice oluruz. Sen yokluumu duyurmaz, ocuklarma bakarsn. (Kocas onu barna bast, gzyalar gzyalarna kart, alad, aladlar...) Sz kzlar ald: Ben varken siz niin lesiniz. Byklerine destek olmak evlatlarn vazifesi deil mi? Kardeim henz kck, annesini kaybederse hali nice olur. Bir iek gibi donar, kurur yavrucak. Zamansz br dnyaya gerse, atalarmza kim adak adayacak, soyumuzu kim devam etti recek? Ben yaamm yaamamm ne kar? zin verin de sizin iin ben leyim. Dn babacm, seni kaybedersek el kaplarna der, perian oluruz. ( birden alamaya baladlar. Kk olan zlerek bakyordu onlara. Peltek peltek konumaya balad). Kk olan: Alama babacm, alama anneciim, alama ablacm. (Az nce kopard incecik dal sallayarak haykrd). ldreceim o canavar! nsanlar paralayan o canavar bu sopa ile ldreceim. ORMANIN YANII Agni, orman yakacam, dedi. Yedi alevle kuatt Kanda- vayi- Kasrga gibi uulduyordu yce Agni. Orman kucak lamt epevre. Btn canllar titriyordu dehetten. Dalar padiah Meru, gn nda nasl prl prl yanarsa, Kandava yle yanyordu. 348 Her biri ormann bir banda, cenk arabasna kurulmu iki yiit, Kandavadan kaanlar haklyordu. Sanki orman yoktu aralarnda. Alevler iinde kvranrken orman, kovuklardan, inlerden, yuvalardan yaratklar boanyordu. lk lktlar. Kimi kl oluyordu tutuup, kiminin gzbebekleri patlyordu scaktan. Kiminin kucanda yavrusu vard, kiminin kardei... Dudak larm srp ileri atlanlar alevlerin arasnda kayboluyordu... Gller kaynamaya balamt... Korkun bir kazand gller, balklar halanyordu, kaplumbaalar halanyordu. Sanki ate ceset klna girmiti, ylesine alev alevdi v cutlar. Arcunann oklar ku uurtmuyordu ormandan. Alevler ykseliyordu drt bir yandan. Alev ve lk. Tannlar telalandlar. Tanrlar yalvardlar ndaya: Agni neden varlklar yoketmek istiyor. Kyamet mi var? lndra acd Kandavaya. Bulutlarla kapand gkyz. Yamurlar boand topraa, bardaktan dklrcesine. Ama yere inmeden, saanak buhar oluyordu. Orman yanyor, yanyordu. lndra kzd Agniye. Seller boandrd bulutlardan. Gk, grlyordu biteviye. Kucaklayordu imekle duman. Orman atrdyordu. Bir ok yamuru fkrd ge Arcuann ya yndan. Yamur durdu. Arcunanm att oklardan gk kubbe grnmyordu, orman grnmyordu. Rzgrlar uuldad, ummanlar kucaklayp birer birer Kandavaya dktler. Bulutlar yldrm kusuyordu. Arcunaya kr eder mi yldrm? Bir ok att gk kubbeye, frtna dindi. Mavileti gk. Agni sevindi. Kimse kar koyamamt ona. KUYUDAK ADAM (Mahabharata hikye ile, masalla, meselle dolu. Kuyudaki adam bir mecaz, ama sanld gibi budizmden alnma deil. J 49 Btn Hindin tand bir mesel bu, dnyann edebiyatlarna Hintten gemi). Koca ormanda tek bana idi Brahman. nnde aalardan bir duvar vard. Bulutlarla pen aalar, tlerleyemiyordu artk. Canavarlar kuatmt drt bir yann... uluyan, lk atan, kkreyen canavarlar. Yama bile grse korkard onlar, lm Tanr Yama. Souk terler boand vcudundan Brahmancm; belki bir snak bulurum diye saa sola kotu. Bir lm emberi iindeydi Brahman. Orman tuzaklarla doluydu. Korkun bir acuze onu kucaklamaya alyor, be bal ylanlar etrafnda aha kalkyordu. Kr bir kuyu vard ormanda, sarmaklarla epevre. Hazretin aya takld sarmaklara, kapakland. Dalndan sarkan olgun bir meyve gibi baaa asl kald. Zavall Brahman bir de ne grsn: kuyunun dibinde bir ejder yok mu? Felaket tek bana gelmez ki. Beyazl siyahl koca bir fil kuyuyu glgeleyen aac kucaklyordu. Alt yzl, 011 iki ayakl idi fil. Aacn dallarnda bir kovan. Arlar rengrenk, arlar korkun. Uuan, vzldayan, bal yapan. Dallarda szlen ballar itahla yalamaya balad Brahman. Gzleri ne fili g ryordu artk, ne ejderi. Aac beyaz ve siyah fareler kemiriyordu. Keyfi yerinde idi Brahmann. Ne kocakary dnyordu, ne canavarlar. Aa stne devrilecekmi... umurunda deildi. Kurtulu srrna erenlerin anlatt bir mesel bu. Cangl: bizi kuatan yeniden-doular. Almaz duvar: hayat. Ca navarlar: hastalk. Kocakar: ihtiyarlk. Kuyu: bedenimiz. Dipteki ejder: varlklar yutan zaman. Sarmak: mit. Alt yzl, on iki ayakl fil: sene, yzleri: mevsimler, ayaklar: aylar. Aac kemiren beyaz fareler: gnler, siyah fareler: geceler. Arlar: arzularmz. Bal: hayattan aldmz haz. te yaama emberini kramayanlarn hali. .350 SAVTR ile SATYAVAN * Taht kuru yapraklard Satyavann, Tac: yldzlar. Savitri bir padiah kzyd Ve dilberdi Tanrlar kadar... -Ne ahlar beendi Savitri, Ne ehzadeleri. Bouna dil dktler... Savitri Satyavana gnl verdi. Satyavan bir yl sonra lecek, dediler. Savitri khinleri dinlemedi. Padiahn saray kocamand, Satyavann kulbesi dar. Savitrinin gznde bu kulbe htiamlyd gkler kadar. Cvl cvl geiyordu gnler... Zaman aacnn dallarndan Haz yayordu. Ne yazk ki gller O alarda bile Dikenliydiler. Savitrinin kalbi kanyordu, Ne adaklar kr ediyordu Tanrlara, Ne dualar. Satyavann lecei gn yaklayordu... Satyavan lecekti o bahar. Orman prl prld o gn, Savitrinin ii kapkaranlk. Gen evliler ormana ktlar. Dallardan iekler boanyordu. Tavuslar dolayordu yollarda. Dereler kpk kpkt, kular sarho... iekler bouna glmsyordu, bouna ark sy lyordu dereler. Savitri ne kular gryordu, ne iekleri. 351 Kulaklarnda khinin sesi uulduyordu: Satyavan bir yl sonra lecek. Meyveler devirdi sevgilisine, iekler toplad. Sanki uy kudayd, Savitri. Adak iin dallar kesti Satyavan. Ama birden akaklar zonklad: Yorgunum sevgilim, dedi... pek mecalsizim. Ban Savitrinin dizlerine dayad, dald. Yalar incileli Savitrinin gzlerinde. Birarada yaadklar gnleri sayd. Evet, dedi, bir yl gemi aradan. O anda bir heyula belirdi karsnda; banda ta vard, srtnda kaftan. Ve kzl gzleri alev alevdi. Satyavana dikmiti baklarn. Savitri titredi. Belli ki bir Tanrsn, dedi, adama. Kimsin? Nedir bizden dilein? - Benim adm Yama, gzel kadn! Kocann mr sona erdi. Onun cann almaya geldim. Ald Savitri, bakalm ne syledi: - Yalvarrm yce Tanr! Benim canm al da, sevgilime dokunma. Kalar atld Yamann, gk gibi grledi. Ald Yama, bakalm ne syledi: - Tanr buyruudur bu, kar gelmek olur mu? - Ben kimim ki sana kar geleyim? Niyazm var, kerem et, syleyeyim. Satyavana dokunma, ben leyim. Yama, olmaz dedi. Gen kadn alad, inledi... Yama, acd: - Gzyalarn kurut Savitri, dedi, bilirsin ki kader deimez. Baka bir muradn varsa syle! - Satyavan ellerinden alrsan, nice olur annesi ile babas. Gzleri kr, Satyavan tek klar... Kurda kua yem olmasn zavalllar. - Sen zlme gzel hatun, dilediin gibi olsun! kisi de aydnla kavuacak. Haydi, artk beni brak. - Bir manastra snm kaynatam. Odsuz, ocaksz.. lkesinde eller hkm sryor. Bu hakszlk Tanrlara yakmaz. .352 - Yaknda tahtna kavuacak, zlme! Neredeyse gn ba tacak, evine dn. - Senin gibi bir Tanr ile sohbet etmek, tek tesellim. Var lklarn gemisi senin elinde. Kimseyi incitmez, dorular. Mrvvettir eriatn temeli. Yaknlarmz ho tutmak yetmez. nsan, dmann memnun etmeli. Kendisine snan red detmez Tanr. - Gzel konuursun! Szlerin hikmet dolu. Baka ne mu radn varsa syle! - Padiah babamn erkek dl yok! Asil soyu kurumasn, kerem et! - Yz erkek kardein olacak. Hadi, orman karanlklar basyor, yuvana dn. - Benim yuvam kocamn yanba. Onun baklar m. Sen Tanrlarn en zorlusu. Sen eriatn sultan... yilerle grmeye doyulmaz, varlklar su serper gnlmze. Ken dimizden ok gveniriz onlara. steriz ki beensinler bizi. Sen Vivasvann olusun. Ulu ve bilge. Neden gveniriz bil gelere? Btn varlklara kar fedakrdrlar. - Dinledike dinleyesim geliyor. Ne kadar tatl konuu yorsun. Ne muradn varsa syle. Ama artk sonuncusu ol sun... - Kuru bir dal gibiyim, Yama! Meyvem yok. Ne kadar is terdim Satyavandan ocuklarm olsun. Tanrlara adaklar adasnlar, fazilet yolundan ayrlmasnlar. - Yz yiit douracaksn! Hepsi birbirinden gzel! Hadi bilge hatun! Yuvana dn, yolun uzun. - yiler doru yoldan amaz. Bir ktlk gelmez onlardan. Saadet saarlar drt bir yanlarna. Gne onlarn yz suyu hrmetine doar. Dnya onlarn yz suyu hrmetine var. Karlk beklemez iyiler, teekkr beklemez. - eriata uygun sylediklerin. Kalbin temiz, dinin btn, bilgin derin. Muradn kabul etmek bir zevk senin gibilerin. 35.3 Dile benden ne dilersen! - Satyavandan baka bir dileim yok. Onsuz gzellii neyleyim. Cenneti bile istemem Satyavansz. Tannlar sz lerinden dnmez. Nasl yz ocuum olur kocamsz? Seven kadn lm yenmiti. - Peki Savitri, dedi Yama. Ve glmseyerek gneye yol land. Satyavan bir kbustan uyanr gibi silkindi az sonra. Yava yava gzkapaklar araland. Yar korku, yar aknlk iinde etrafna baknd. Savitri yambanda idi hep. Ormann ba rndan uultular ykselmeye balamt. - Ne kadar da ok uyumuum, dedi. Yardm et de kalkaym. Annemle babam meraka dmlerdir. Savilrinin elinde meyve sepeti, Satyavann kuru dallar... yola koyuldular. Uzakta akallar uluyordu. Orman d- manlamt, ama, Savitrinin iinde kular cvldyordu. Satyavan yeni bir mutluluk bekliyordu evde. Babas ile annesi yiit ocuklar ile vefakr gelinlerini, yllardan sonra, ilk defa baklar ile kucakladlar. Yllar zaman aacnn dallarnda iek oldu, meyve oldu, dkld. Tam drt yz yl yaadlar. Ve yz ocuklar oldu. NALA LE DAMAYANTDEN Himalaya eteklerinde, neft amlarla tal bir belde.. Yz yanda bir ah, on dokuzunda bir ehzade. Niada, beldenin ad. ehzadeninki: Nala. Altn yeleli, lols baklyd ehza demiz.. Altnda kheylanlar kanatlanld. Oklarna c zrh dayanrd, ne kalkan. Gzellikte ei yoktu Nala'nn. Zarifli, kibard, dilnuvazd. Sohbetine doyum olmazd. Meftunuydu Niadal dilberler, Nala aka aldrmazd. Ya cenkle geerdi gnleri, ya avla. Dem olur kitaplardan ba kaldrmazd. .354 Himalaya eteklerinde, neft amlarla tal bir belde. Yz yanda bir ah ve bir gzleri ahu ki henz on yedisinde. Beldenin ad: Vidarba, kznki Damayanti. yle rivayet ve byle hikyet ederler ki: nci dili, ceylan bakl, fidan boyluymu Damayanti. Apsaralar su dkemezmi eline. yle bir fet-i rzigr imi. Dilbermi, sadkm, vefakr imi. Ya gergef ilermi, ya ud alarm. Yeni am bir nilfer kadar temizmi, Vidarba hannn kz aktan habersizmi. Bir akam sarayn has bahesinde, ozanlarla konuurken ehzade, gzellerden szalm. yle vmler ki Dama- yantiyi... Nalamn gnlnde korlan bu ad. Dinlemez grnm, ama dinlemi. Sylenenler yreine ilemi. Mevsim baharm, dallarda kular cvldatm. O akam gzne uyku girmemi. Yemekten imekten kesilmi Nala... Elveda cenk, elveda av, elveda. Bir akam sarayn has bahesinde arklar sylenmi, sazlar alnm, yiitlerden szalm bir ara. Btn dudaklarda tek isim: Nala. Damayanti uyumam o gece. Gn doarken Nala dm yollara. Az gitmi, uz gitmi, bir gle varm. Gzleri hlyayla dalm ufuklara. Alam. Nasl haber salsn sevgilisine? Derdini kimlere anlatsn Nala. Rzgr dilsiz, gkler sar, gl souk. Az gitmi, uz gitmi, kuular grm. Koup yakalam bir tanesini. Meer bu kuu bir periymi. Kucanda dile gelmi. Beni azad eyle, demi, sana byk iyiliim dokunur. Vidarbalar lkesine uarm, sevgiline akndan szaarm. yle diller dkerim ki, bylenir Damayanti. Vidarbalar saraynn has bahesi.. adrvanlar, havuzlar... Geceleri yldzlar ykanr sularnda, seher vakti gen kzlar. Has bahede nilferler, lotsler, vecd iinde selamlyor Uas. Damayanti pencereden bakyor, dalarn ardnda yiit Nalas... Kanatlar yok ki dalar asn, Niadalar sarayna ulasn. .355 Damayanti has baheye iniyor, dudaklarnda bir sabah duas.. Etrafn nedimeler alm.. Damayanti has bahenin en ahane goncas. Sularda seherin altn telleri, alev tenli, srma sal gen kzlar. Sanki Damayanti ayn on drd, nedimeleri: yldzlar. Billur kahkahalar ykseldi ge, adrvanlar cotu. Derin bir ehvetle rperdi rzgr. Yalnz Damayanti konu muyordu. Bouna alad dereler. akrak kahkahalar, lgn rakslar Damayantiyi elendirmiyordu. Bouna hikye anlatt kzlar... Damayanti dinlemiyordu. Oyunlar, arklar neylesin? Nalas yok, nasl gnl elesin? Bulut olup karl dalar asa, Turna olup usa uzak ellere. Damayanti kanat sesleri duydu, kuular szld imenlere. Kuular ki kanatlarnda huzur, kuular ki, bulutlar kadar temiz. Canl bir iekti her kuu, birer kelebekti nedimelerimiz... Kuularn arkasndan kotular. Damayanti de onlara uydu. Has baheden uzaklatlar. Bir su kenarnda durdu Damayantinin kuusu. Kuu kucaklad Damayanti, oturdu. Sanki gs bir kafesti, kalbi gvercin, heyecanla rpnyor, rpnyordu. Nazl kuu dile gelip dedi ki: Vidarbal, Vidarbal... Has bahelerin merali... Nala adl bir yiit var, Sana gnlden sevdal. Tanr desem deil, kul desem yalan... Nala gibi yiit grmemi devran. Onun zaferleri efsane olmu, Senin gzelliin dillere destan. O ahin bakl, arslan yeleli, Seni ryasnda grd greli, Yreinden yaralanm bir ceylan. Vidarbal, Vidarbal... Sen dilberler sultansn, 356 O, cengverler kral. Sen kzlarn incisisin, Nala erkeklerin tac. Ne olursun ona ac! Vidarbal, Vidarbal... Nala ile Damayanti, Bir yastkta kocamal. Ve bir rya gibi kayboldu kuu. Nedimeler su banda buldular hanmlarn, azn bak amyordu. Gnein soldurduu bir gece lotsne benziyordu Da mayanti. Gn getike eriyordu. Hekimler are bulamadlar derdine. Bemba meyvesine benzeyen dudaklar hl kpkzld, hl yldzl geceler gibi aydnlkt gzleri. Ama Bimann kz uyumuyor, yemiyor, imiyordu. Bilgeler Damayanti evlenmeli dediler. Drt bucaa haberler uuruldu. Hanlar sevinle titrediler: Damayantinin gzelliini duymayan yoktu. Eini seecekti Bimann kz. Kular bu haberi birbirine tekrarlyordu. O sabah Uas, Nalay yolda buldu. Drt beyaz fil komutu arabasna, bir Tanrya benziyordu. lndrann misafirleri vard o akam. Irmaklar gibi soma imitiler. Neden Damayanti bizim olmasn buyurdu, Tanrlar Tanrs. Sanda Varuna, solunda Agni cenk arabasna ku ruldular. Arabay Yama sryordu. Tanrlar yanndan geerken Nala filleri durdurdu. lmszler de arabalarn durdurdular, lndra: Nala, diye seslendi delikanlya, senden bir dileimiz var... Niadal Ferman sizin diye baedi. -Biz de Swa- yamvaraya gidiyoruz. Biz de tutkunuz Damayantiye. Sen elimiz olacaksn. Bimann kz birimizden birini beensin. Ama diye, kekeleyecek olmu Nala. lndra kalarn atm. Ve grlemi gk gibi: Tanrlara verilen sz tutulur. Ve Nala gzn ap kapayncaya kadar kendini Bimamn saraynda, .357 Damayantinin odasnda bulmu. Nedimelerin ellerinde yelpazeler, lambalar yaklmam. Ak pencerelerden szlen ay gen kzn siyah salarn okuyor. iek kokularyla dolu ince bir rzgr. Damayanti bir sonbahar yamurundan sonraki bulutlara benziyor. Solgun bir lotsn tveycinde uyuyan bir ift ar gibi gzleri. Ve kuu tylerini andran yatakta nar iei dudaklarnn alevi. akaklarnda incileen terler. Gelecek gnlerin ryas ile inip kalkan gs. Nala istemeyerek bir gnah ilemi gibi rperdi. Koklanmam bir iek vard karsnda, tad bilinmeyen bir meyveydi bu. Ryalar hep onunla doluydu, gecelerdir. Nedimeler yanlarnda bir erkek grnce l bastlar. Bir anda btn lambalar yakld. Bir hayranlk uultusu ykseldi hepsinin dudaklarndan. Damayanti gzlerini at. Bir an rya devam ediyor sand. Sonra haykrd telala: Nasl geldin buraya? Seni grmediler mi? Ne istiyorsun? Nala, sultanm, diye kekeledi, beni Tanrlar yollad sana. Onun iin sarayna grnmeden girebildim, aralarndan birini e semeliymisin. Damayanti Nalann szn kesti. Tannlara saygm byk, efendim, ama ben eimi oktan setim, hanlar, beyleri amm hep senin iindi. Kuunun szleri bir alev gibi yakt beni. - Ben lmszlerin yannda kimim? Indra yerin gn efendisi. Agni yldzlar kadar parlak. Varuna, Tanrlar Tanrs; Yama... Bimanm kz onu dinlemiyordu bile. -Seni seviyorum Nala, diye inledi, senin olamazsam, ya zehir ierim, ya atee atarm kendimi. - Aylardr aksini gryorum sularda. Yldzlarda seni sey rediyorum. Ceylanlar sana benziyor diye seviyorum, Da mayanti. Ama sz verdim Tanrlara, lmszleri kzdrmaya gelmez. Hmlarna urarz sonra. Bimann kz: Sen vazifeni yaptn, dedi. Yarn Swayamvaraya gel. Sevmek bir gnahsa Tanrlar beni cezalandrsn. Hadi, 358 canm! Burada grmesinler seni. Sarayn geni bahesindeyiz.. Altn stunlar stnde ykselen peykelere Hindin drt bucandan gelen yiitler kurulmu. Kiminin eli klcnda, kimi yz ile oynuyor. plak kollan balyoz gibi. Gzleri kpelerinden daha ltl. Akam serinlii... Ay, gm bir glde yzen kuu. Sarayn revakndan ihtiamla szlen rakkaseler eski bir destan heykelletiriyorlar. Admlar birer msra, baklar birer dua. pek bir tle brnmler. Balarnda ta. Ama beyler kh bir elenk gibi kaynaan, kh inci bir gerdanlk gibi dalan bu dilber rakkaselere bakmyor bile. Hepsinin bekledii: Damayanti. Birden rakkaseler durdu. Davullar bir fatihi karlar gibi hzla alnmaya balad. Damayanti merdivenlerden iniyordu. Arkasnda, beyaz entarileriyle ayn on drdn kuatan bahar bulutlar gibi nedimeler. Altn stunlar zerinde ykselen tahtna kuruldu, Padiahn kz. Hanlar nnden getiler. htiyar bir ozan bu yiitlerin soyunu sopunu vyor, men kbelerini anlatyordu. Tanrlar, Nala ile birlikte getiler tahtn nnden. Drd de Nalann tpksyd. Ama ak aldanmaz. Gen kz biliyordu ki Tannlarn aya topraa dokunmaz, terler incilemez alnlarmda. Damayanti elindeki elengi Nalann omuzlarna att. Bir alk tufandr koptu. Krk gn krk gece dn yapld. Adaklar sunuldu Tan- rlara. Nihayet gen evliler Niadaya dndler. Gnler has bahede geiyordu, geceler has bahede. Sevilen bir ark kadar gzeldi hayat. Ama her ark abuk biter. Gk bulutsuz, deniz dalgasz, insan kaygsz olmaz. Bir busede bir asr yaamak, bir kucaklamada lmszlemek... Tanrlar o alarda da insafszdlar. Kali gen iftin mutluluunu ekemedi. Kl ilemeyen zrh olur mu? Fazilet, zrh idi Nalann. Kali bu zrhn kl ileyen yerini buldu. Ah bu kr olas zar! Veyl sevginin dnda saadet arayanlara... .359 Zarlar masaya yuvarlandka bir uurum alyordu Nalann nnde, bir mezar alyordu. lkesi ylesine geni, serveti ylesine hudutsuzdu ki, gn gece dayand bu yangna. Karsnn son yzn, son entarisini de kumara bast. nsann aya kaymaya grsn. Uurumun dibinde bulur kendini. Kumar arkada Puala suratna tkrr gibi ho murdand: Damayantiye bir zar atalm. Uas gzlerini outurdu, rya gryordu belli ki. Nala olamazd bu.. Orman henz uyanyordu. Uas bir daha dikkatle bakt. Heyhat bu ba nnde, bu sendeleyerek yryen adam Niada hkmdarnn ta kendisiydi. Ama ne banda ta vard, ne srtnda kaftan. Ve glge gibi arkasndan, Damayanti ge liyordu. Nereye gidiyorlard? Mehule. Yrdler, yrdler. Yol ikiye ayrlyordu. Nala, Damayantiye yalvard: - Beni yalnz brak, sevgilim. Sen u kuzeye kvrlan yola sap, babann sarayna dn. - Olur, Nala, ama seninle beraber. Babam bizi grnce ne kadar sevinir. - Hayr, hkmdar olarak gittiim Vidarbaya dilenci gibi smamam. Baban bir yabanc benim iin. - O halde ormanda kalrz. Ban her zamanki gibi gsmde dinlenir, dudaklarm aclarn unutturur sana. Beraber gler, beraber alarz, kocam benim. Nala cevap vermedi. Yeniden yrmeye baladlar. Yollarn kh yldzlar aydnlatt, kh gne. Nihayet bir kulbe kt karlarna. Yorgunluktan bitkin, topraa serildiler. Nala uyuyamad. Sandallar bile topraa basmayan dilber, kuru topraa uzanm, senin yznden. Salar toz iinde, entarisi parampara. Sen karsna kmasan Tannlar otanda saltanat srecekti... Gzlerinden yalar boanyordu Nalanm. Ku lbede bir aa bir yukar dolayordu: Hayr, diye mrldand, bu byle devam edemez. Onu kendi kaderine terk etmeliyim. 360 Hayatn benimle birletirdi de ne oldu... Evet, evet. Yarn uyanp da beni yannda grmeyince mutlaka baba ocana dner. Ve Nala karanlklara kart. Gnein lk busesi ile uyanan Damayanti, yar rya iinde, Nala, diye seslendi, uyuyor musun? Cevap alamaynca gzlerini at. Saz tavannda rmceklerin yuva kurduu viran bir kulbede idi. Nala yoktu yannda. Korkarak yerinden frlad: Nala, Nala... Kocas uzaklarda olamazd. Belli, meyve dev irmeye gitmiti... Dakikalar yllar gibi yava geiyor, Nala bir trl grnmyordu. Gen kacln hakikate inanmak iste miyordu: Nala beni nasl brakabilir! Dikenler ayaklarm yrtt, ona gstermedim bile. Dudaklarm atlad susuzluktan, su istemedim. Nala beni nasl brakabilir! O benim snam, evim, efendim. Sonra yollara dt. Her aatan sevgilisini soru yordu. oktan unutmutu tehlikeleri. Yalnz Nalay d nyordu. Damayanti onsuz nasl yaayacakt ormanda? Gzyalarn kim kurutacakt? Kimin gsne dayayacakt yanan ban? Etrafta yaprak kprdamyordu. Garip bir sarmak grd gen kadn. Sarmak sallanyordu, ucunda da donuk bir mcevher prldyordu. Korkun bir yland bu, Damayantiyi sokmaya hazrlanan bir ylan; Ayyy, lna bir avc kotu, bir ok cansz yere serdi boay. Ama avcnn baklar boann- kinden daha korkuntu. Entarisinin yrtklarndan teni g lmsyordu gen kadnn. Avc sessizce ilerliyordu. Birden silkindi Damayanti. Gzlerinde iffet imeklendi, avc yldrm arpm bir aa gibi yuvarland yere. Gen kadm tekrar yollara dt. Kh kaplanlar kt kar sna, kh panterler. Ama o, hayvanlardan korkmuyordu. Cinler daha tehlikeli idiler, hele erkekler... Damayanti lmden deil, erkeklerden kayordu. Ka defa maaralara snd, ka defa yolunu kaybetti. Sellerin kprd kaya lklardan trmand, girdaplaan alayanlara bakt. Bataklklar dolat, dereler at. Bambular kanatt gzel yzn, ellerini 361 dikenler paralad, ayaklarn dikenler. At, yorgundu, ama rahatt. Hibir erkek eli dokunmamt salarna... Aalara yalvard, dalara yalvard, rzgrlara dkt derdini. Bulut lardan haber sordu, bouna. Nihayet bir kervana katld. Kervan bir gl kenarnda ko naklad, altn lotslerle hareli bir gl. Hayvanlar otlaklara saldlar, meyveler topland, yemekler yendi, arklar sylendi bir azdan. Sonra uykuya daldlar. BHAGAVAD-GTADAN lmszlk zerine: Yokolmak diyorsun... kim yokolacak? Her canl ezelden ebede akan bir rmak. mrmz zaman kadar uzun. ocuktuk bir vakitler, gen olduk... yarn ihtiyarlayacaz. Partal bir libas gibi atacaz aman bedeni, yeni bir bedenle doacaz. Mevsimler gelip geer Bharata, renkler, kalplar deiir. Beyaz bir perdeye vuran glgeler gibi, sevinle keder. Yokluktan varla geilemez Bharata, varlktan yoklua geilemez. Almaz bir duvar var vcutla adem arasnda. Evrenin dokusu lmsz. lmsz kim yokedebilir? Ruh kalptan kalba girer, anmaz. Balangc yok ki hayatn sonu olsun. Ne ezelle balayan yo- kolur, ne ezelde olmayan var. ldreceim diyorsun., kimi? Ruha vzgelir frtnalar, seller vzgelir. Ne kl yaralayabilir onu, ne ate yakabilir. Yakalayamazsn ruhu duyularnla, hayalinde kavrayanazsm. O, btn deimelerin dnda. .362 lm bir gerek de olsa: Ho, lm bir gerek de olsa, acmak neye yarar? Madem ki her doan gecek, madem ki b bir almyazs... alamakla ne deiecek? Varlklar nereden geliyor, biliyor musun? Nereye gittik lerinden haberin var m? Neden zlyorsun? Sen vazifeni dn Bharata! Katriya dvr, ah etmez. Kan dkmeni haykryor gelenek. Kavga savann kutsal vazifesi. Dmana srtm eviren yiit, kendine gldrr herkesi. Ad lanetle anlr. Gnahtan kurtulmann yolu tek: btn varl ile komak vazifeye, tesini dnmemek... Vedalar kapa demiyorum: Vedalar kapa demiyorum. Sarnca drt yandan su gelmeli. Bilge her ktan faydalanr. Tek kaygn olmal: yapaca n. Yoga, btn kayglardan soyunu. Ve kopmak d dnyadan. Tanr ile kaynaan iin ne utan var, ne an. Bilge btn arzulardan soyunan: Bilge, btn arzulardan soyunan. Zafere dudak bken, bozguna glen: bilge. Sevmeyen, korkmayan, kzmayan, kendine yeten: bilge. Gzele kaymamak bakn. Beni dnmelisin yalnz. inde arzular kanatlanmamak. Azgn bir ihtiras olur arzu. ki yol: ki yol var nnde Arcuna!.. ya Bilgiye vereceksin kendini, ya amele. Ka yok bu kanundan, nafile. Ne yapsan iindesin oyunun. Amelsiz yaayamazsn. Hner arzulara dizgin vurmak, elini kolunu balamak deil. Herkesin bir ii var, evren buna gre kurulmu. Yaamak sonu gelmeyen bir aba. Skn bir vehim. 36.3 Btn gnahlarn kayna: arzu. Cenini nasl kucaklarsa dl yata, varlklar yle kuatr ihtiras a. Azgn bir aleve benzer Kama, kalptan kalba girer. Duyular: kemendi. Kopar bu balar. Kalbin arzu ile alkalanmyorsa, mkfat ummuyorsan yaptn iten, kskanmyor, imrenmiyorsan skn iindesin. rpnan yalnz beden. Bilgi: Bilgi, btn gnahlar artan su. Bilgi, btn gnahlar yokeden ate. Bilgi, huzur limanna gtren kayk. Bilgiyi gnlnde bulur, vahdet srrna eren, btn phe lerden kurtulur. phe, bilgisizliin ocuu. Bakalar iin sevinle ac. Bilge iin ikbal de, idbar da batac. Vatan benim bilgenin, dostu ben. Lots yaprana benzer bilge, dalgalar akp geer zerinden. Rzgrdan uzak bir lambann na benzer. Btn fani varlklarda ezelyi grr o. Binbir ekil altnda Teki grr. Ve Tanrlar. Sudaki tat benim: Varlklar iplie dizili inciler gibi asl bana. Sudaki tat benim Arcuna. Aydaki gm ben. Gne bir prlt alevimden. Tohumdaki bereketin kayna benim. Nemli topraktan ykselen koku: ben. Yogide imsakim, limde bilgi. Yiitte cesaret, uluda fazilet ben. Canllarn benden gelir bys. htiras benim, karanlk benim, hakikat ben. Ben zafer, ben bozgun. Balangcm yok, zm deimez. Btn varlklarn Rab- biyim. Maddeye brnrm zaman zaman. Ve faniyim. Azgnlamaya grsn insanlar. Skndan soyunurum. Ben de karrm kavgaya. Sizler gibi insan olurum. Bana ister bir iek sun, ister bir yaprak. Yeter ki gnlnden kopsun bu adak. Kendini bana brak Arcuna. .364 Katil beni seviyorsa, gnahszlar. udra: beni tanmayan. Seven, varlmla kaynar. RAMAYANADAN RAMA SRGNE GDERKEN STA - Ormana gideceksin demek... Usuz bucaksz ormana. Ben de seninle geleceim. Kua dikenlerini ineyerek, yol aa cam sana. Bir duman gibi dalsn fken. Kuku: bardan dibinde kalan su, dk gitsin. Bana gvenebilirsin sevgilim, bana g venebilirsin. Yalnz sarayda m efendimsin? Yalnz cenge giderken mi? Koca her yerde koca... her zaman efendisi kadnn. Yabani hayvanlar varm ormanda, kaplan srleri dola rm... hasret kalnrm insan yzne... Umurumda m? Saraym sensin, barnam sen. Orman has bahem olur, sen varken. Meyvelerle, kklerle beslenirim... Sana yk olmam. Baylrm rmaklara, gllere. Kimbilir ne kadar gzeldir orman. Yaban rdekleri yzer havuzlarnda, turnalar uuur, iekler yaar aalardan... Kimbilir ne kadar gzeldir orman. Gllerde ykanrz sabahlar, dua ederiz. Sensiz yaayamam kaplanm benim... sensiz cenneti bile istemem... Dakikalar gibi geer yannda yllar. Neden korkacakmm ormandan? Klavuzum ak. Cey lanlar, filler, arslanlar seni grmemiler ki. Hepsi kaacak yer arar karlarna ksan. 365 CEYLAN ... Bunun zerine Ceylan oldu Rakasa, tekkenin kaps nnde dolamaya balad. Bir iim suydu bu ceylan, boynuzlar altndan. Benek benekti ba. Kh kzl bir lotse benziyordu az, kh mavi bir lotse. Kulaklar lacivert bir nilferi andryordu. Br Madhuka gibi prl prld. Zmrttendi trnaklar. Fidan bacaklyd. Sarsnda gkkuann btn renkleri vard. Orman aydnlanyordu o dolatka, tekke aydnlanyordu. Nazl nazl dolayordu iekler arasnda, arada bir otluyordu. Bir muz aalarna kouyordu, bir kamikalara. Arada imenlere uzanyordu. Ceylanlar sard etrafn, aldrmad. Murad, Sitay batan karmakt. iek topluyordu, Sita. Birden ceylan grd, bylenmi gibi bakt ona. Baktlar. Ceylan Sitaya hayrand. Sita ceylana... YACNADATANIN LM (Hkmdar Daaratha olunun srgne gidiinden z gndr. Birden hatrlar: genliinde istemeyerek bir su i lemitir, ektii ac belki de onun cezas. Hikyeyi Kosalyaya yle anlatr...) Sen gelinlik anda bir kzdn kraliem, ben henz bir veliaht. Yamurlar mevsimi balamt. imde arzular tu tuturan bir mevsim. Topra yakp kavuran gne uzaklara gmt, ok uzaklara. Bulutlar yamurla yklydler. Gn domutu kurbaalara. Tavuslar sevinliydiler... Seller bo anyordu kayalardan. Sanki dalar eriyordu. Seller ki kr mzmtrak, sar, berrak... dklyordu vadiye ylanlar gibi kvrlarak. 366 Tam ava klacak zamand. Bir elimde ok, bir elimde yay arabama atladm. Sarayu rmana filler gelirdi geceleri, mandalar gelirdi. Kan dkmek arzusuyla tutuuyordum. Ka ranlklardan bir ses geldi kulama... homurdanan bir fil sesi. Fili gremiyordum. Ylan zehiri kadar ldrcyd oklarm, ylan zehiri kadar amansz. Sesin geldii tarafa yneldim. Ve okum slk ald karanlklarda. Suya bir cisim yuvarland. Bir insan iniltisi duydum. Yandm, diyordu inilti, benim gibi bir ilekee ok atlr m? Su doldurmak iin gelmitim rmaa. mr boyu kan bulamad ellerime. Aa kabuundand el biselerim. Kim vurdu beni, kim? Ben ki hi kimseyi incitmedim? lmme alamyorum, yaamm yaamamm ne kar? Anam ihtiyar, bfibam ihtiyar. Eli brnde kalacak zavalllarn. mzn birden kalbine sapland bu ok. Yay elimden dt. Dizlerim titreyerek rmaa yaklatm. ileke can ekiiyordu. Testi yuvarlanmt. Snen baklarn bana dikti. Bir bak gibi sapland beynime syledikleri: Sana ne ktlm dokundu ki! Anamla babama su gtrecektim. Boazlar kuruyacak zavalllarn... Gzleri kr, bacaklar dermansz... Demek ile de bir ie yaramyor, artk... Demek fazilet mkfatsz... Babama ko, Raghunun olu. Seni bir alev gibi, yakmasn fkesi... Ama nce oku kar yaramdan... Beni ldrdn diye zlme. - Testiyi doldurup manastra yollandm. Kanad krlm kulara benziyordu ihtiyarlar. Konumalarna kulak verdim. ocuklarn merak ediyorlard... Bir daha dnmeyecek olan ocuklarn. Ayak sesimi duyan baba: neden geciktin olum, dedi. ok merak ettik. Annen haraboldu zntden. Sen elimiz ayamz, sen gzmzn nuru. Sayende nefes alyoruz. Neden konumuyorsun bizimle. Ne syleyeceimi ar mm... Ben sava Daarathaym, dedim, olunuz deilim. Elimden bir kaza kt. Fil sanarak vurdum olunuzu. htiyar ilekein yz kart. Yalar boand gzlerinden: Olmu bir kere diye inledi. Bilmeyerek ilemisin bu cinayeti. .367 Yoksa kafan bir cam gibi paralanrd. htiyarlar cenazenin bulunduu yere gtrdm. ocuk larnn zerine kapandlar. Baba: Artk bana selam vermi yorsun, dedi, bizimle konumuyorsun. Dargn msn? Geceleri kim Veda okuyacak bize? Sabahlar kim ate yakacak? Kim kk toplayacak, meyve devirecek. Anacna babacna kim bakacak? Birlikte gitmeliydik Yamanm lkesine. Sonra bana dnerek: Sen de benim gibi evlat acs eke ceksin. Senin de yrein yanacak, dedi. KADER Tm saraylar kecek Bharata, Her ykseliin sonu yuvarlan. Ayrlk vuslatn glgesi, baharn k. Hepimiz topraa karacaz, Dallardan dklen meyveler gibi. Ve zaman, mermeri kemiren az. Neden bakalar iin yas tutmak... Talihine ala alayacaksan. Hayat bir su gibi akp gidecek Korkuyla yumulan avularndan. Gne doar sevinirsin, Sevinirsin gne batt diye akn! Doan gne deil, aclar. Batan gne deil, hayatn. Kar yaar, iine su serpilir. Kannda ak tomurcuklar her bahar. Her yaz mitle rperir iin. Senden bir paradr her geen mevsim. Dnmezsin... Dallar gibiyiz, 368 Okyanusta yzen dallar gibi. Dalgalar kaynatrr bizi, dalgalar ayrr. Alamak neye yarar Bharata? Dalgalar kr, dalgalar sar... Hayat bir rmaa benzer kardeim, Mehul lkelere akan bir rmaa. Nerede kahramanlar, nerede bilginler. Btn kervanlarn getii yol tek. Biz de ayn yolun yolcularyz. Neden babam ld diye dvnmek? RAVANANIN AKI Fil hortumuna benziyor bacaklarn, Tam gnlmce. Neden bu kadar rkyorsun beni grnce Gzel kadn! Gsn yle bir kapayn var ki, Gzden nihan olmak istiyorsun sanki. Seni seviyorum ahu gzl dilber. yle muhteem ki vcudun, aheser. Evliymisin ne kar? Biz Rakasayz gzelim. Rakasa ezelden beri Bakasnn karlar ile yatar Para etmez direnmek. Ama ben soyumun tresine uymayacam. Tenin arzu ile rperinceye kadar, Dokunmayacam sana. Kyma kendine kraliem! Sen ak iin yaratlmsn. ileyi brak. Gsnde mcevherler prldamal, Salarnda santal... Atlas yataklarda yatmalsn. Hayat senin iin bir dn olmal. ark sylemelisin, raksetmelisin, saz almalsn. Saraymda hazineler bekliyor seni, pekler, inciler bekliyor. Gzelsin, gensin ama Gzellik de, genlik de geici. Hayat rmaklar gibi akar. Nasl yorulmutur kimbilir Brahma, Seni yaratmcaya kadar. Sonra nasl doyasya seyretmitir. Karlarm var, saysz... Her birini bir lkeden karmm. Her biri bir iim su.:. Hepsi atlaslar iinde. Senin entarin soluk. Ama ylesine parlak ki gzlerin Yalnz sen yayorsun kalbimde. Sarayma gel siyah sal dilber! Dnya gzeli karlarm Sana hizmet etsinler, Lakmiyi elendiren Apsaralar gibi. Kimse kar koyamaz bana. Ben! Rakasalar hakan Ravana. Ne kentler almm, ne kaleler ykmm! Ka kez altetmiim Asuralar! Tanrlarla giritiim cenklerden, Ka kez zaferle kmm. pekler yarar gzel tenine. Brak da sslesin seni cariyelerim, Kyma kendine. 370 Dudaklarn glmsemek iin yaratlm, Somurtmak yakmyor sana hi. Gl, elen, oyna. Hzinelerim, lkelerim emrinde. Fermann ferman. Karnda binlerce bende elpene divan. Tanrlar imrendirir debdeben, Hametin gzler kamatrr. Ne kadar sevinecek babanla annen. Ranann nesi var bilmem? Zengin mi? Hayr. Kuvvetli mi? Hayr. Libas aa kabuklar, meskeni toprak. Ne taht kalm, ne tac. Btn kaygs ile. Benim olacaksn, benim. Raman ne yapsa nafile. Seni bir daha gremeyecek. Sen bir yldzsn kraliem, Rama bir bulut. Unut, o bedbaht unut! Sana btn dnyay oyuncak diye sunuyorum. Tahtlarla oyna, talarla oyna. Elenmene bak. Annenle baban da sarayma gelsin. Ne bahelerim var, bir grmelisin. Deniz kenarnda. Kumrular tr, arlar uar. Nereye baksan iek.. Boynunda inci gerdanlklarn, Oynarz sabahlara kadar. RAVANANIN EHR Lankann drt kaps var, Geni, yksek, Kaplarn stnde lm saan mancnklar. Surlar altndadr Lankann. Duvarlarn ii mcevher kakmal, Mercan kakmal, inci kakmal. Hendeklerle evrili drt bir yan. Hendekler geni, hendekler derin.. Timsahlar yzer sularnda hendeklerin. Kulelerinde nbetiler bekler. Stunlar altndandr saraylarnn. Lankaya yaklalmaz, Yaklalsa da, surlar yalndr, Almaz. Tanrlarn kalesidir Lanka, Bir da stne kurulmu.. Belinde katl bir kemer: Ormanlar, surlar, nehirler. Derya ortasnda dimdik ve korkun. HAKANIN EHR Ayodya ismini duymayan var m? Bir ehir ki kadim ve muhteem. Mbarek elleriyle Manu kurmu onu, Ayodya ehirlerin ilki. Eni yocana, boyu on iki. Hallar dokur yollarna, Neft! glgeleriyle aalar. Sokaklarnda dereler akar. 37 2 Kemerli revaklar var Ayodyann, Kapal arlar var. Kimi kuma satar, kimi silah. Ozanlar saz alar, tellallar barr, Yzlerce sancak dalgalanr kulelerinde. Mancnklar surlarnda bekilik eder. Oyuncu kzlar dolar sokaklarnda, Havas burcu burcu kokar. Fil desen orada, at desen orada. Otlaklarnda inekten geilmez. Hanlar armaan tar hakann sarayna. Sokaklar bezirganlarla dolup taar. Dalara benzer konaklar. Kadnlar dilber mi, dilber! Nereye baksan iek, nereye baksan mcevher. Ambarlar azna kadar pirin dolu. Derelerinden eker akar. Bahelerinde sazlar alnr Sabahlara kadar. Evleri saray, insanlar melek.. Ayodya btn dnyada tek. GANJIN TOPRAA N Ganga Himavatn kz, Himavat dalarn ah: Gangay bamda tayacam dedi ilekeler ilah iva. Beni tamak kimin haddine? Dalga dalga bir boanaym da grsn. Nasl srklerim onu Cehennemin derinliklerine. ivann arna gitti bu meydan okuyu. Gangay hapsetti gr salarna. Yllarca bouna rpnd Ganga Topraa akmak iin. Zorlu bir ileketi Bhagirata, Yce bir hand. Yalvard gzl Tannya, Topraa kapand. Adaklar adad sonsuz.. ivann gnl yumuad. Bindusara glne boaltt Gangay. Yedi rmak fkrd bu glden, douya akt, batya. Hana yolda oldu yedinci rmak. Han nden gidiyordu, Cenk arabasna kurulmu. Ganga couyor, kpryordu. Sevin lklar atyor gh, Gh grlyordu. Timsahlar oynayordu sularnda, Balklar yzyordu. Tanrlar seyrediyordu Gangay, Ermiler, gandarvalar seyrediyordu. Nasl da ahlanyordu rmaklar rma. Beyaz kanatl turnalar gibiydi dalgalar. Gh grl grl akyordu Ganga, Gh dinlenir gibi yavalyordu. STANIN ANDI Sarlar giymiti Sita. Ba avularnn arasndayd, baklar yerde... Dikkat kesildi kalabalk. Sita and iti: Yalnz Rama yayorsa gnlmde, Tanra toprak alsn nmde... 374 Yalnz Ramay sevmi, yalnz Ramann olmu, yalnz Ra- may dnmsem, Tanra toprak alsn nmde... Gen kadn szlerini henz bitirmiti ki, toprak alverdi. Muhteem bir taht kt barndan. Nagalar tayordu taht. Taht kutsald. Taht tayanlar tanrsald, tahtn mcevherleri tanrsal. Tanra toprak Sitay kollarna ald, ona hogeldin dedi. Sita tahta kuruldu... Sonra taht arzn derinliklerine dald. Gkten bir iek yamuru yayordu Sitamn stne. Sitay Tanrlar alklyordu. Gklerde bir tarraka koptu: Ne kadar faziletlisin Sita! Tanrlar sevin iinde ge dndler. Racalar hayran hayran Sitaya bakyorlard. Rama alyordu, yalnz. Topraktan bir k gibi fkran Sita, annesi topraa dnmt yine. Snr yoktu Ramann matemine. Birden lgn gibi grledi: Beni de kucana al toprak. Yahut Sitam ver!.. Tuzla buz ederim yoksa dalarn. Ne ormanlarn kalr, ne vadilerin. Bir avu toprak brakmam, karalar deniz ederim. PURANALARDAN VA KAMAYI KL EDYOR (iva ileye girmi. ndra Ak Tanrs Kamay yolluyor hazrete. stiyor ki Parvatinin sevgisi Tannmn kalbinde yanklar uyandrsn. Heyhat...) iva, ivayla babaayd Amaravatide. Gz grmyordu Parvatiyi. Kama yayn gerdi, bir ok att ivanm kalbine: iekten. ivay yaralamad ok, fkelendirdi. Bir yaprak gibi titremeye balad Kama. Tanrlar imdadna ard. Tannlar ivaya yalvardlar. Hazret duymuyordu sylenenleri. Gznden alevler fkryordu. 375 G taryordu bu alev sorgular, sonra topra yalyordu. Nihayet kl etti Ak, ivanm atei. Rati kocasnn ba ucunda hkryordu. Tanrlar periandlar. Parvati ban emiti, utantan. Brahma vaivarta-Pu rana KRNANIN DOUU (Bhagavata, Puranann onuncu kitab, eserin en ok sevilen blm, Krinann biyografisi. oban kzlaryla oynamas... bu blmdedir. Daha sonra geliecek olan Krina mitinin kayna bu kitap.) Gkkubbe saysz yldzlarla donanmt, saysz ve g rlmemi. ehirler glyordu, kyler glyordu. Ne kadar da berrakt rmaklarn suyu. Havuzlar muhteemdi lotsle- riyle... Ormanda kular cvldyordu. iekten iee ko nuyordu arlar, uuldayarak. Saf bir rzgr esiyordu, buhur kokularyla ykl bir rzgr, snen ocaklar alevlendiriyordu. Huzur doluyordu gnllere. Krina doacak diye davullar alnyordu gkte. Kimnaralar ark sylyordu, Gandarvalar ark sylyordu. Mnacat okuyordu Siddhalar. Karanalar ilahi okuyordu. Apsaralar raksediyordu. iek serpiyordu topraa, Tanrlarla ermiler. Umman uulduyordu derinden, bulutlar uulduyordu... Bhagavata-Purana BRAHMA LE VNUNUN KAVGASI VE LNGA Sonsuz karanlklarda Narayana belirdi. Binbir gzl Na- rayana, evrenin ruhu, varlk ve yokluk. Sulara eilmiti. Sonsuzluun bin bal ejderine dayanyordu sular. Gzlerim kamat heybetinden. Sordum: kimsin diye. Gzlerinden uyku akyordu henz. Ban kaldrd, glmseyerek cevap 376 verdi: Hogeldin yavrum. Bu hitaba ok ierledim. Bana nasl yavrum diyebilirsin? Ben dnyay yaratp ykan Brah man... Ben: binbir dnyann yoktan varedicisi... Vinu cevap verdi: Bilmiyor musun? Ben Narayanaym. Dnyalarn yaratcs, koruyucusu ve ykcs; ezel erkek, lmsz kaynak. Sen de benim varlmdan fkrmadn m? Tartmaya baladk. Birden bir Linga belirdi nmzde, prl prl bir Linga. Bir stun ki ne balangc var, ne sonu. Bir deil, bin gne domucasma a bouldu evren. Neye urad mz armtk. Vinu: Bu ate nereden geliyor, dedi, ben aa ineyim, sen yukar k. Vinu yaban domuzu olup derinlere dald, bin yl geti, Lingann kkn bulamad. Ben de kuu olup ge szldm, rzgrdan, dnceden daha hzlyd uuum, bin yl geti stunun doruuna varamadm... Dnerken Vinuyla karlatk. O da hayretler iindeydi... Birden ivay grdk. Baedik azameti nnde. Her taraftan bir uultu ykseldi: Om... Tanrlar Tanrs, dedim, tart mamz tecellin sayesinde sona erdi. iva cevap verdi: Sen gerekte dnyann yaratcs, koruyucusu, ykcssn. Hareket de senin eserin, hareketsizlik de. Ben hem Brahmaym, hem Vinu, hem iva. Ben blnmeyen, Ben: Hepiniz. Linga-Purana .377 KLASK EDEBYAT KALDASADAN (Haberci Bulut (Mega-Duta), bulutlarla yollanan ilk ak mektubu) Altn lotslerle tal bir gl... Bu kutsal gl bekleyen bir Yaksa... Gece... Rzgrlarn dudanda ak trkleri. Da marlarda alevleen kan ve kutsal gl brakp sevgilisine koan Yaksa. Altn lotsleri ineyen filler. Ve kirlenen kutsal gl... Gazaba gelen Tanr, Yaksay srgne yollar... Ramagiri manastn: sularnda Sitanm ykand dere... Yamur mevsimi balamak zeredir. Bir tepeden ar ar szlen bulut Yaksaya yurdunu hatrlatr... Aylardr sevgilisinden uzak, ona nasl haber salsn?.. Ku umaz, kervan gemez bir da banda. Bulut dediin duman, imek, su ve yel. Ama k bunu d- ' nr m! Daa da dker derdini, taa da. Yaksa bir dost karsnda imi gibi heyecanlanr, yalvarr yakarr buluta. Seninle dner slaya Gurbettekiler, 378 Gnllerde mit tomurcuklar Hasretler diner, Toprak iek iek gler yamurlarnla. Sevgilim uzaklarda haber bekler. Onun da gnlne sular serp bulut. Telli turnalarn sesinde nee, Gzlerinde umut. Sen de kanatlsn turnalar gibi, Dereler aarsn, dalar aarsn. iee benzer kadnlarn kalbi Kocalar uzaklanca kurur, Yalvarrm sana Alakaya git! Ahu gzlm o beldede oturur. te rzgr da kt bak! Bir buhurdan gibi ttyor toprak. Mala ovasnda gen kzlar Seni trklerle karlayacak. Yanan ormanlardan kaan ahular Klavuzun olsun Sidaya kadar. Yan gel, Nikai doruklarna ehvetle rpersin Kadambalar. Turnalar Bambu dallarnda dinlensin. Maaralardan ak lklar ykseldike Grlersin. Dalgacklar ile oynaan kular Belinde bir kemer Nirvindiyann. Aylar var ki hasret sana. Nirvindiya uhtur bir yosma kadar. Nasl szlm baksana. Gs yamurlarnla kabarsn Kucakla onu, kucakla. vesine ne bakarsn Naz bir davettir anlayana. Yeni am lotslerle oynaan rzgr Scaktan geveyen gen kadnlara Ak arklar fsldar, Bir buse gibi kamlar arzularm. Yeni am lotslerle oynaan rzgr Yoldan olsun Ucayiniye kadar. O beldenin cameknlarna boaltm umman Btn incilerini. Mada akar fillerin akaklarndan, ayrlarnda yeil kheylanlar dolar, On bal ejderle dvm yiitleri... Saray pencerelerinden kokular ykselir. Kadn kokusu, iek kokusu... Ucayini kzlar bir iim su. Gn batarken Mahalakaya ura Rakstan yorulan kutsal fahieler Serinlesin yamurlarnla. Gvercinlerin uyuduu taraalarda dinlen, Sonra afakla yola k. Gsnde telli turnalar Siyah inciden bir gerdanlk, Srtnda in glleri kadar kzl elbisen... Batya szl Uzun sal amlar tutumularsa Sanak ol dkl. Gambira bir irin rmak, Balklar gm gm, Sular saf bir gnl kadar berrak Sisten entarisini syr Gambirann, Kucaklan. Bambu dallarnda trk syleyen rzgr Klavuzun olsun Kailasaya kadar. O dan fildii omuzlarna 380 Siyah bir pelerin gibi sarl. Aada Yaksalar diyar Alaka Prl prl... Kailasanm gsne dayam ban... Mehtapta rlplak, Bembeyaz bir duvak gibi ayaklarnn ucunda Ganj... Sana benzer o beldenin saraylar, Senin grleyiin tok ve henkli. Sen ycesin, onlar yce... Dmbelek sesleri ile uuldar divanhaneleri, her gece, Mavi lotslerle oynar gzelleri Kkllerinde taze yaseminler Kulaklarnda akasya. Aalar yaz k iekli... nsanlarn tek kaygs: Ak. Divanhanelerde dmbeleklerin aheste namesi, Kristal taraalarda iek iek yldz, Altn testilerde kalpa usaresi Her Yaksann kucanda bir gen kz... Dudaklar bemba kadar kzl hepsinin de pek kemerler zlm... Aklarn sabrsz elleri Dmelerinde. Elmas lambalardan szlen k, Tenlerinde alevden bir sarmak. Utangatr Alakal gzeller, Sevmezler aydnlkta sevimeyi. Lambalar allar ile rterler. Alakadan seher vakti geersen Mandara iekleri greceksin yollarda Dalm gerdanlklar greceksin. iekler salarndan dklm nciler gslerinden, Gece, aka koan nazeninlerin. Kalpa yalnz Alakada yetiir. O rengrenk entariler kalpa lifinden. Baklar szgnletiren iksir Kalpadan karlr, Boyas ayaklarn knalar, iekleri salarn ssler yosmalarn. te Servet Tanrsnn saray. Onun kuzeyinde benim evim var... Zmrt basamaklardan bir havuza inilir. Havuzun karsnda bir hyk, Doruu gk yakuttan, Muz aalan ile evrili drt bir yan. Buras da iek bahem, Tomurcuklar amamsa anla ki oktan uramam kraliem... Kesaralar da hasret dudaklarna. Benim gibi. Bir yavru fil gibi yan gel hyye, Baklarn imek olup szlsn Pencerelerimden ieriye. Karm greceksin Olgun bembalar gibi kzl dudaklar, Fidan boylu, inci dili, ahu bakl... Lotse benzer ayaklar. Onun da belini bkmtr ayrlk, ki gz iki eme... imdi ne yapyor dersin: Adaklar m adyor Tanrlara 382 Kavumamz iin? Hayalden resmimi mi iziyor? Kanarya ile mi dertleiyor yoksa? Sevdiim bir arky sylyorsa, Gzyalar ile slanmtr Rebabmn telleri... Rebap inler, o inler... Unutur besteledii arky... Gndzleri oyalanmak daha kolay iek toplar, has bahede dolar. Geceleri, Ateten bir gmlek gibi giyer Kederi. Serin bir rzgr eser uzaklardan, Bouna... Uzadka uzar zaman. Hatralar gzya olup dklr Yanaklarndan. Gz kapaklar, Bulutlu gnlerdeki lotsler gibi Yar kapal. Yz hill gibi szgn... Salarn ayrldmz gn balamt, Kavuur kavumaz ben zeceim. Alayacaksn onu grnce. Uyuyorsa, bekle! Ryasnda beni gryordur belki de, Seher yeli salarn okasn, Yaseminler gibi alsn gzleri. Sonra konu: Ben, hasret kavuturan Bulut... Haberler getirdim sana kocandan. O imdi Ramagiride... Kalbinde yalnz sen varsn inan. Ben bir yankym bil ki, Konuan o: - Priyangu sarmam grnce Senin kollarn hatrlyorum. Ceylan senin gibi bakyor. Ayda prldayan senin gzelliin. Senin salarna benzedii iin gzel Tavusun tyleri. Dereler kalarn gibi dalgal. Ama sen hepsinden gzelsin onlarn Hepsinden manal. Kayalara izdim resmini geen gn, Gzlerin imek imekti arzudan Kendi resmimi de izmek istedim yanma Ne mmkn? Gzyalarn dinmiyordu bir trl. Bizi birletirmedi Felek Resimde bile... Himalayalardan esen rzgr Hasretle kucaklyorum Salarn okamtr diye. Gnler gemiyor bir trl Geceler gemiyor. Ayrlk lmden zor, Ama neylersin? Bir tekerlee benzer hayat, Dner dner... Mutluluk yldzmz, Bir parlar, bir sner. Drt aymz kald urackta Gz ap kapayncaya kadar geer. Sonbahar mehtaplarnda .384 Hayatn tadn karrz. Yine ban gsme dayar Uyursun. Hkrarak uyanrsn arada bir, Yar gler, yar alarsn. Nen var? diye sorunca, Paylarsn: Seni bir baka kadnn kollarnda grdm apkn! inanma dedikodulara, canm benim! Ayrlk ak sndrrm, Yalan, alevlendirir... BHARTRHARDEN AK ZERNE Kh ekingenlii houmuza gider, kh ivesi. Cvldar' biteriz, susar mesut oluruz. Kadnda sevdiimiz nedir? Her eysi... Kirpikleri ayr fsunkr, gzleri ayr. Gamzeleri, utanga glmseyileri, nazlar, olmaz deyileri, bklleri, salnarak yryleri... Gzyalar, i ekileri, ahlar... te kadnn silahlar. Kime baksanz gzelim, kalbinden yaralanyor. Belli ki Ak Tanrs emrinizde, baktnz yere nian alyor. Bouna yakmayn mealeleri, mehtap olsa da bir, olmasa da bir. Ceylan baklmdan uzakta, ne afak vardr, ne fecir. nce bir dn tan, sonra cevap ver. Sen bir dan ya malarna tapyorsun, biz bir dilbere, hangisi akla yakn? O ne ihtiamd gkteki, her zamankinden daha marurdu 385 kamer. aln syrd dilber, orman prldad. Gkte tek ay vard, gsnde iki. Uzaktalar m ah deriz, gelseler de cemallerini grsek. Gelirler, sarlmak isteriz. Mesut muyuzdur, hayr... Tekrar ayrlacaz diye, vuslat da kendimize dert ederiz. Utangatrlar, ekingendirler: kibar hanmlarla sevimenin tad baka. Olmaz derler nce, direnirler. Sonra arzu im eklenir gzlerinde, ama nazdan da vazgemezler. Ses karmaz olurlar okaylara yava yava. Coarlar nihayet, sen onlar o zaman seyret. Salar dank, gzleri szgn, akaklarnda inci inci ter. Sevimekten yorgun. Ve sen dudaklarnn baln emmektesin uzun uzun. Mutluluk budur, bilesin. ki vcutta tek ruh, tek dnce. Sevginin mihrabnda kalpler birlemedike, ne can kalr, ne canan. iftleen ce setlerdir, sadece. Ah o bahar akamlan, rzgr iek iek kokar. Tomurcuklar glmser dallarda. Arlar sarho, kumrular sarho, gen kzlar oynar kumsallarda, gl yzlerinde terden inciler... Ah o bahar akamlar! Bahar, mevsimlerin en gzeli. Malaya dalarndan ince bir rzgr eser. Yank arklar syler bir dii kumru. Bahar mev simlerin en gzeli, doru. Ama yardan ayr den, bir kat daha garipleir baharda. Rzgr alatr onu, kumrunun arks alatr. nsan dertli olmayagrsn, itii kevser aular. Scaktan sana ne fani? Bahendeki gller serin. Serin, yel pazenin getirdii rzgr. Geceleri balkonun var. Kollarndaki nazenin baharn ta kendisi. Scaktan sana ne fani! Yannda buz gibi arap testisi. Aklarn dostudur k. Nasl ksnlar dar? Yollan seller basm. Alev sarmaklar izer, imek. Sevgiliniz kucanza koar, rpererek. Gk grler, seviilir... Uyuan kan bir anda coturur kuzey rzgr. 386 u rzgr ne kadar da apkn! apkn da sz m? Azgn. Boyuna gzellerin salarnda. Dudaklar ehvetle rperir gibi, kucaklad yosmalarn gzleri baygn, gsleri dimdik. u rzgr ne kadar apkn! Kh bir buse, kh bir imdik. Dnyada iki din var: ya ormana ekilip ile dolduracaksn lnceye kadar, ya bir kadn nnde diz keceksin, sevmekle geecek gnlerin, gecelerin. Dnyada iki din var: birini se eceksin. Zahit kadnlar ktler. Elini eteini ekmitir dnya zevklerinden. Bir an nce cennete kavumak diler. Neden? Cennette ne var? Alev tenli, ipek sal Apsaralar. Uyuz bir kpek grdm: salyas akyordu. Hastayd, der mansz yatyordu. Birden ayaklanverdi, donuk baklar kor kor. Balad komaya bir diinin ardndan... Yamandr Ak Tanrs, yaman, can ekienleri bile kaldrr yatandan. Ne ermiler grdk ki, bir ceylan baklnn gamzeleri nnde secdeye kapandlar. Havayla, suyla, yaprakla ya yorlard... Pilavla, yala, etle beslenenler ne yapsn? Himalaya, okyanusu yzerek geer de, sen o lots bakllarn cilvesine dayanamazsn. Btn aclarn kayna o, akn tapma o. O bahede boy atar her delilik. Her zehirli iek orda yetiir. Ah genlik! Delikanllk, ak aacn sulayan yamur, gzellik hzinesini saklayan mahfaza. Yanmzdayken bal, uzaklanca zehir. Kadn yledir. Bizi dnyaya o zincir balar. O kapdan girilir cehenneme. O sepet yalan dolu azna kadar. O kevser: zehir... Hayszlk tter mihrabnda, o tapman dehlizlerinde kaybolunur. Sen annemiz, sen sevgilimiz: kadn. Irmaa benzer gen kzlar, rmaa. Gzleri lots lots, salar dalga dalga. Bir ift kuu oynar gslerinde. Tenleri nilfer kadar beyaz. Bu rmak kolay almaz, ummanlara srkler bizi, ummanlara. 387 Biri ile cvldar, tekine gz szer. Dnd bakas... Acaba kimi sever? Azlarnda bal. Kalplerinde zehir. Onun iin emeriz du daklarn, gslerini hrpalamamz bunun iindir. Kadn ylanlarn en tehlikelisi. Zehrinin ilac bulunmaz. Ak Tanrs bir balk. Oltas: kadn. Cazibesine kapldn m, yakalandn. htiras ateinde kavurur seni ak. Ey avare gnl! Bir dilberin vcudu karanlk bir ormandr. Gs: esrarl bir geit. O geitte pusu kuran bir harami, ak. AHLAK ZERNE Makara balnn azndaki inciyi bileinizin zoru ile skp almsnzdr. Frtnal bir denizi yzerek getiinize ina nrm. Banzda elenk yerine azgn bir ylan tayabilirsiniz, amenna. Fakat bir budalay inatlktan vazgeirdim derseniz, glerim size. Ha azgn bir fili krpe lots saplaryla balamaya, elmas bir akasya yapra ile yontmaya, deniz suyunun tuzluluunu bir damla balla gidermeye kalkmsnz; ha ktleri tatl dille yola getirmeye. Bilginler meclisinde skt, bilgisizlerin en gzel ss. ndrann saraynda salaklarla dp kalkacanza, yrtc hayvanlarn dolat da balarnda yaamak daha iyi. Bilginin nnde tal balar bile sayg ile eilmeli. Bilgi, blldke artan hazine. Kudret salar, mutluluk salar, n salar sahibine. Ne alnabilir, ne yokedilir. Saltanatlar fani, bilgi ebeddir. Ay gibi parlak u inci gerdanlk. u altn bilezikler ahane. Ama onlardan sana ne? Salarndaki gzel kokular senin deil, srma elbiselerin ireti. Senin tek ssn var ki ebed: Sz. Sabr bir zrh, fke, dmanlarn en azls. 388 iee benzer bilgeler... Bazen saraylarda batacdrlar, bazen solarlar ormanda. Testiyi ister kuyuya sallandr, ister denize: alaca su ayn. Kt, bilgili de olsa ka. Ylann bana bir mcevher ta oturtmusun, zehiri azalr m? Baa klmaz ktlerle; her meziyete kulp takarlar... Utanga msnz, snepe derler. Dindarlk, yobazlktr onlara gre. Faziletiniz, bir gsteritir. Adnz duygusuza kar, kahramansanz. Beenmezler ne yapsanz. Sabrnz miskin liktir. Belagatnz gevezelik. Fecrin soldurduu ay, a geen sevgili, lotssz gl, konumasn bilmeyen gzel dudaklar, para canls hkmdar, gn grmeyen iyi, ikbal iinde yzen kt... kalbime saplanan yedi zehirli ok. Balarn kimse duymayacak; gler yzle arlayacaksn her konuu; iyilik yapnca susacaksn; toplantlarda baka sndan grdn ltuflar sayp dkeceksin; ikbal seni martmayacak, herkesi sayg ile anacaksn... Faziletli olmak, keskin bir klca oturmak kadar g. Kzgn bir demire dklen damla, iz brakmaz, buhar olur. Incileir bir lots yapranda. stiridye gerek bir inci yapar ayn damlay. Bize biim veren bakalar. Ayn insan kimine yar olur, kimine bar olur. Altn meyvelerle ykl dallar topraa doru eilir. Alalr rahmet dolu bulutlar. kbal martmaz bilgeleri, ykseldike alakgnll olurlar. Bilge kendini dnmez. Tek kaygs, bakalarnn mut luluu. Hem kendini, hem bakalarn dnene iyi adam diyebiliriz. Kendi kar iin herkesin canna okuyan, iblisin biri. Gzel ama, kar olmadan ona buna ktlk edene ne isim vermeli? Gne ortal kavuruyordu. Nereye kaacan bilemiyordu kel. Kader klavuz oldu, snd bir vilbann glgesine, yan 3.S9 geldi gzel gzel... yamurdan kaarken doluya tutuldu: koca bir vilba dt plak kellesine, kel sizlere mr. Felaket dmeye grsn insann peine. UZLET ZERNE Bilginler hasetten atlayacak. Beylerin burnu kaf danda. Hamakat srtna binmi halkn. Kime bel balasak? Hazine hazine diye topran bann detin; eritmedik maden brakmadn dalarda. Ummanlar atn. Yllarca hulus aktn saraylarda. llerin ruhunu armak iin mezarlklarda geceledin. By, efsun, tlsm... eline ne geti? Hi. Ne zaman bu hrstan kurtulacaksn? Hayat bir lots yaprandaki damlacklar gibi uucu. Ama onun urunda nelere katlanmadk! Alay ettiler, sineye ektik. Budalalar nnde el pene divan durduk. Elenmedik, bizimle elendiler. Biz ileye ekilmedik, ama devran bize ile ektirdi. Zaman gemedi, biz kocadk. Salarmz aard. Alnmz kr kr. Dizimizde derman kalmad. Hl bamzda kavak yelleri esiyor. mit bir rmak. Sular arzular. Hrsla dalgalanr bu sular. Tutkularmz timsah, dnceler birer k. Ve rman ya macnda yaln kaygu dalar. Ne yapsan hazlar terk edecek seni. Ac gzyalar dkeceksin arkalarndan. Ruhun huzura kavuur, isteyerek onlardan uzaklarsan. Pervane bilmeden atee atar kendini. Balk oltay fark etmedii iin yeme koar. Biz arzularn felaketle rl bir a olduunu biliriz, ama uzaklaamayz onlardan. Ne korkun gaflet! Mide: haysiyet sarman kesen balta. Neden bir tredinin kapsnda yz suyu dkyorsun? Maaralarda kk m kalmad? Dalardaki alayanlar kurudu mu? Aa meyve vermiyor mu artk? 390 Hazlarn kucanda hastalanrsam diye iin burkulur. Hkmdarsan dmanlardan korkarsn. Beysen, hkm dardan. lkbaldekileri idbar korkutur. Bilginler hatadan, dorular irilerden korkar. Yalnz dnyadan el etek ekenler korkudan kurtulur. Ana rahminde de rahat deildik. Genliimiz canan hasreti ekmekle geti.. Kocadk, ceylan gzl dilberler bizimle alaya balad. Syleyin bana ne zaman gn greceiz? Hayat, atlak bir testiden szan su. Bo bir evde yanan lamba gibi kimseye hayr dokunmadan geti mrmz. Yanbanda gneyin nl ozanlar; arkanda bileziklerini ahenkle akrdatan dilberler. Rebap sesleriyle nlayan bir saray odasndasm... szm yok. Dakikalarn mest edici baln doya doya i! Yoksa, yoksa istiraka dal, ey gnl! Dnyadan el etek ek. Dmanlarnn hepsini, hepsini tepeledin, sonra? Alay alay dalkavuk besledin, sonra? Her istediin oldu, sonra? O kimseye hr derim ki yata toprak, libas aa kabuklar, dostu ceylanlar, gdas meyve, ikisi kaynak suyu, sevgilisi ilimdir. Ve hibir faninin karsnda el pene divan durmaz. Uzlet bir saraydr ileke iin... Yata imen, yast sar maklar, adr gkkubbe, lambas ay, yelpazesi rzgr. CAYADEVADAN GTA-GOVENDA Tamalalarla lolaan orman. Bulutlar zift, bulutlar katran... Yolunu arm belki de. Belki korkar ocukcaz. Onu yuvaya arsan. .39! Konuan zengin bir oban. Kz dnya gzeli Radha. Or manda dolaan delikanl Hari (yani Krina). Yamuna kylarnda hangi aa var ki, glgesinde sevimi olmasnlar. emenlerden her beik onlarn ak yata. Cayadeva ozanlarn ah... Kader tanras yle buyurmu. Dncelerini binbir ilhamla yourmu iir tanras. Hari iir zevki vermise sana, ak oyunlarna merakn varsa, Cayadevay dinlemelisin. Her sznde ayr bir gzellik, her msranda baka bir prlt. Ozanlk nasl olur grmelisin. (Bu balangtan sonra trk gelir. lk para Vinuyu ver. Tanrnn eitli avatarlarm sayp dker. kinci para Hariye vg): Kulaklarnda elmas kpeler, ban Kamalann gsnde. elenkler rmekdesin orman ieklerinden. Yaa Hari! Gne banda ta. Ey btn varlklarn kurtarcs! Btn ilekelerin gnlndeki turna! Yaa! El dememi lots yapraklar gzlerin. Ravanann on ban birden koparan sen! Bir sonbahar bulutuna benzer glgen; Mehtap keklikleri byler, Kamala seni. (Sonra air konuya yle geer): Bir papatyaya benzeyen Radha Krinay aramakta, Fundalklar lo, Mevsim bahar. lgna dnm kskanlktan. 392 Bouna konuuyor nedimesi, Bir gnl gibi arpyor lavanga dal. Malayadan esen rzgr Ona dokunduu iin sevdal. Kumrular sarho... Vakula bahelerinde arlar iekten iee konmakta. Baharn tadn karyor Hari Senden uzakta. Ak, ormann kraliesi. Kesara iekleri deil prldayan, Onun altn emsiyesi. Patali demetlerinde glmseyen dikenler, Oklar... Bir arzu rpertisi her yaprakta... Baharn tadm karyor Hari, Senden uzakta. Can m dayanr madhavikalarn kokusuna, Yaseminler kucak kucak... Ermiler bile batan kar, Ne yapsn delikanllar? Btn canllar ayakta. Baharn keyfini sryor Hari, Senden uzakta. Mangiyeyi nasl da kucaklam Atimukta sarma... Sarmak mest, mangiye mest. Bahelerde yldz yldz iek tozu. Ketakalarla kucaklaan rzgr, yakc Akn soluu kadar. (Uzakta Hariyi fark eden srda yeni bir trk sylemeye balar Radhaya): Dudaklarnda lgn bir ak trks, Memelerini Hariye dayam Gz szyor bir oban kz. u yosmaya bak Radhacm, Nasl kendinden gemi! Kulana bir eyler fsldyor Harinin Bir baka yosnaa. Baka biri Salarndan yakalyor Hariyi, Tenhaya srklyor. lgnca raks ediyor drdnc dilber, Harinin kavalnda alev alev nameler, imdi bir yosmay kucaklyor Hari, imdi tekini. Kimini elleriyle okuyor, Kimini baklaryla. Peinden kouyor kiminin. Esmer teni bir sevda ehrayini, Harinin, Bir lots bahesi. Bracal gzellerin dudaklar Birer ar. Hari onlarn bahar. Mangiye dallarnda tomurcuklar alm. Kumrular dem ekiyor sevinle: kuku... Keman kal nazeninler rakstan yorgun... (Radhay kudurtuyor bu lgn ak sahnesi. Gururundan yaralanan gen kadn sarmaktan bir haymeye atyor kendini. Srdana diyor ki): 394 Gzlerimden gitmiyor hayali, Bensiz nasl elenebiliyor? Srtnda ebem kuandan harmani, Halay ekiyor. Banduiva ieine benziyor Bir tomurcuk gibi alan dudaklar. imde alev alev ak, Hari hercai. Karlanca yzm kzarr, utanrm. Ama o ekingenliimi datr, Baka bir dnyadaym sanrm. nce blbller gibi akr, Sonra kuam zer. Yatamz taze dallardandr, Yanma uzanrm. O dudaklarm ier, Ben zevkten kvranrm. Yorulunca gzlerim kapanr, Hari bir anda canlanr, Ustadr ak oyununda. Trnaklar gsm didikler, Onun gzleri de kapanr sonunda, Ama bu dinleni uzun srmez. (Bracal dilberler kandramyor Hariyi. Onu dnyaya balayan altn zincir Radha, uzaklarda. Kalbine ak oklar saplanyor, piman oluyor ihanetlerine. Yamuna kysndaki kulbeye ekiliyor): Etrafm kadnlar kuatmt, Onu nasl arabilirdim'. Utantan yerin dibine girdim, Kat. Kzl bir lotse benzemitir yz fkeden. 395 Hzinelerim var, sevgililerim var, Ama onsuz hayat neye yarar. Neden kollarmda deilsin, fidan boylum? Affet beni Radhacm, affet! iekten oklarn brak, Ben zaten yaralym Ak! (Radhann habercisi Hariyi, Yamuna rman glgelendiren barara aalar altnda alarken buldu. Ald sz, bakalm ne syledi): Santal kokusundan ireniyor, Mehtaptan holanmyor artk. Ylan yuvalarndan esiyor Malaya rzgr, Kumru sesleri bir hkrk, Yanyor Radhack yanyor. Yz bir su zamba, Gzyalar jale. Gzleri hilale benziyor, Szgn hilale. Glyor, i ekiyor, kvranyor, Yanyor zavall Radham, yanyor. Ne sevinci belli, ne kederi. Ac ona Hari! O bir dii karaca, Ak bir kaplan. Ar geliyor ona artk, Gsnde uyuyan inci gerdanlk. ylesine zayflad, sensiz, Salarn zyor, balyor Alyor Radhack, alyor. 396 (Hari, hemen gidip Radhay getirmesini sylyor haberci kadna. Kadn Radhaya varp diyor ki): Yamuna kylarnda seni bekliyor, Salarnda orman iekleri. Bir yaprak dse: oh, diyor, Acaba gelen o mu? Ayaklarndan halhallarm kar, Lacivert aln at omuzuna Ko ona. Bir bahar bulutunun stnde uan Siyah turnalara benziyor incilerin. Kanatlan Radhacm, kanatlan! Geceler abuk geer, Harinin gsne yaslan. (Radhann yryecek hali bile kalmam, de kalka yola kyor. Onun yrekler paralayan feryatlarn tekrara ne lzum var? Ancak ertesi akam buluabiliyorlar. Radha yar kzgn, yar mesut... Hari af diliyor): Konu canm benim! Korkularmn gecesini datsn, Dilerinin mehtab. Susuz bir keklik gibi titreyen dudaklarm Hasret, dudaklarnn iksirine. Beklettimse affet. fkeyi brak, brak sevielim... im alev alev ehvet... Neden konumuyorsun? Bana dudaklarnn lots arabndan sun! Madem ki kzmsn bana, Cilal trnaklarn kalbime saplasana! 397 Kollarnn zincirine vur beni, Memelerinle ez, Dilerinle parala. Hazlara gmlelim. Bana dudaklarnn lots arabndan sun! Kzl zambaklara dnm fkeden, Mavi lotsleri andran gzlerin. Akn oklarna benziyor gamzen. Geni kalalarnda kemerin krdasn! Bana dudaklarnn lots arabndan sun! (Ceylan bakl dilberi yalvarlar ile yumuatr Hari. Az tedeki kulbeye gidip Radhann gelmesini bekler. Gen kadn sslenir, nedimelerinden biri u trky syler ona): Yryemiyorsun memelerinin arlndan Kalalarnn arlndan yryemiyorsun. Napuralarmda mcevherler n n ter. Turnalar gibi yakla Hariye. Bir el gibi imenlerle oynuyor rzgr. Muz fidanna benziyor kalalarn, Gecikme gzel kadn. Sanki akn dalgasna kaplm Yalpa vuruyor memelerin, Harinin hasretiyle sarho. Karanlk, gzlerde srme, Mavi lotslerden birka karanlk, pek bir gecelik gibi, Yumuak ve serin. 398 Gsnde nasl titriyor gerdanln, Gzlerinde akn cokunluu. Krpe aokalardan yatan... Eylen gzel kadn, eylen. Akn sellerine brak kendini. Neden korkacaksn Hariden? O imdi klen. Eylen gzel kadn, eylen. (Radha sevgilisine kouyor, nedimeleri yalnz brakyor bu gzel ifti...): Gller at Radhann dudaklarnda, Utantan, arzudan gller. Nedimeler ekildiler, Utan utand kat, Babaa kalnca Sevgililer. Yeni am bir lots, ayacklarn. Uzat onlar yapraklara, uzat. Fidanlar utandrsn gzellikleri, Konu nolursun! Szlerin bir deniz, bir haz denizi. Bana o ummandan birka damla bal sun. Geen gnleri unutalm, Sevdalm. Gsn hapseden u kskan ah Grmesin gzlerim, grmesin. Sen de rperti iindesin, Senin ban da hummal. lgn memelerin gsmde dinlensin. Neden gzlerin yar kapal? Utanyor musun? 399 Yalvarrm, Bana dudaklarnn arabndan sun. Kumrular ne kadar hazin dem ekiyorlard Sen uzaktayken. Baklarn neden hl szgn? (ki kol, sarmak gibi kucaklad Hariyi, memeler ezdi gsn, trnaklar paralad...) 400 teki Edebiyatlar YEN HNT DLLER HND EDEBYATI: KEBRDEN Beni nerede aryorsun? Mescit tehi, kilise bo, Ne Hintteyim, ne indeyim. Kulum, senin iindeyim. Gne de gnlnde, ay da gnlnde, Gzlerin kr dostum, gremiyorsun. lerinde ezel neyi alyor, Kulaklarn sar, duyamyorsun. Bu benim, bu senin kavline dtn. yi ne, kt ne, bilemiyorsun. Benlik davasndan syrlmadka Ne yapsan bo, Hakka eremiyorsun. Amel bir iektir, bilgi bir meyve Neden o meyveyi deremiyorsun. Misk ceylanda, ceylan miskten habersiz, Cevher sende, akl edemiyorsun. O diyar, mevsimler ah baharn, Gklerinden nur boanr o diyarn, Nameler kanatlanr toprandan Binlerce Krina el pene divan Milyonla Vinu secdeye kapanm. Veda okur sra sra Brahman. stirak iinde binlerce iva. Her kede rebap alan bir Sarasvati. Efendim tecelli eder o diyarda, Santal, tr dalgalanr rzgrda. Ka mutlu varabilir o diyara. Hangi kylara yolculuk, ey dost, Yolcu yok, yol yok nnde, rehber yok. Deniz nerde, gemi nerde, gemici nerde? O lkelere sefer yok, gnl hey! Ne sandal var, ne sandalc, ne halat, Zaman yok, zemin yok, asuman yok. Nehir yok, gl yok, umman yok. Nerden ieceksin, gnl hey. Evren serap, vaha sensin Susuzluktan yanyorsan, Kendi emenden iersin. Akam hem gklerde, hem gnllerde, Glgeler, kys olmayan deniz. Alsn guruba pencereleriniz, Kaybolun ak denizinde. Gnl lotsnn tveylerinden Szlen bal iiniz. Dalgalara brakn kendinizi, inize dolsun umman. arklar geliyor uzaklardan, arklar, ilahiler, an sesleri, 402 Cokun, muhteem ve rkek. Kebir der: kardeim benim, Bir saksdr bu bedenim. Tanr, iindeki iek. Ak arklaryla nlyor gece, Gndz ak arklaryla. Toprak kulak kesilmi, Sen de dinle. lm kendisinden gemi, raks ediyor. Hayat raks ediyor, kendinden gemi. Toprak sarho, dalar sarho, ummanlar sarho. Kahkahalar geliyor uzaklardan, Hkrklar geliyor. Alayarak raks ediyor insanlar. Glerek raks ediyor. Cbbeni frlat rzgra Sen de kar insanlara. Zemin sarho, zaman sarho Bu arklarla sen de co. MARAT ARLER: TUKARAMDAN iirler yazyormuum, Szckleri benim deil. Vecd iinde dinlediin Bu trkler benim deil. Ben Tanrnn nadan kulu Bilemezken sa solu Bu yol ulularn yolu. Bu cevherler benim deil. Konuan O, syleyen ben, yle duydum efendimden. Tuka der ki bu inleyen Ses benim, sz benim deil. Erenler kynde iin ak dolar, Ne bir kaygn kalr, ne zdrabn. Ben o kyde gezer bir garip geda, Dilendiim ltuf ayak trabn. 404 DRAVT EDEBtYATl TAMUL EDEBYATI Tri\ alluardan VECZELER Yavuz fillerin alnnda allar, Dilberlerin gslerinde. Ona mcevherler sunsam, Gerek mcevher o. Canla canan yle kaynaacak ki, Meltem geemeyecek aralarndan. Eller bakp geer kaytsz, Benim kalbim arpar grnce, iekler gzlerine benzer de. Sen de canan kadar gzel olsaydn, . Sana da taparlard Ay! Bir umman var, frtnal, ismi: ak. Ne salla alr, ne de gemiyle. Kollarmdan parmaklarma kayan bileziklerim, Efendin seni terk etti, diyor. Canann sevgi ile nemli bak, orak bir topraa boalan yamur. Gururumun kapsn utanla srglemitim, Akn baltas ne kap brakt, ne srg. Aya amura saplanmayagrsn, Koca bir orduya kar koyan fili Uyuz bir akal ldrr. Am dkt gzyalar, Tokun servetini kemiren ee. Karanlk bir mahzende boynuna sarlan le, Haysz bir kahpenin yalanc nvazii... Manikkavaagadan VUSLAT Kh bir fil karnnda ota kurmuum, Kh hakir bir karncadan domuum. Bir gn baktm ben de insan olmuum. Birbirine benziyordu sabahlar, Her gn leleri ackyordum. Gecelerim uykuyla geiyordu. 406 Bir sabah ufkumda beliriverdin, Gnah kadar cazip bir aheserdin. Siyah kehrbardand gzkapaklarm, Dudaklarn erguvan. Sen ak, sen rya, sen gerek, sen yalan Gsnde gneler prldyordu. Sen kys olmayan umman. Anladm ki deli dnya bir pazar, O pazarda nice mecnunlar gezer, Kapldm onlara, ben de kul oldum. Mihman oldum salk denen zindanda. Yokluk denen cehennemde yaadm. Vahada yaadm, lde yaadm. Nazlar yalancyd, zdraplar bo, Krld kolum kanadm. Nihayet Tanry buldum iimde, Sonsuz ve tek. Dostlar Tanr yok dediler, Dost deil, davar srs. Kurtulu ilede, dedi Brahman, Kendini Tanrya ver dedi, kimi. Bir akam Vedalar ald kapm, Bir kasrga gibi uuldayarak. Ylan itizalin zehrini sundu Islk alarak. Hatalar kuatt drt bir yanm, Raks ettim, yalvardm, aladm, Tanr Glmsyordu. Dediler ki filin dii yamandr, Dediler ki gven olmaz kadna. Rzgr gibi doldun damarlarma Gnlmde binlerce iek ald. KANNARA EDEBYATINDAN PAPAAN Papaan kafesinde yok, Kafes bo, Hari, ah Hari. Dinle beni bacm, dinle. Bir papaancm vard, Evde yokken kedi kapm, Kapm da karm bacm. Bir kuum vard dnyada, zenmi, yetitirmitim, Boynunda inci gerdanlk, Kuum yok artk, yok artk. Yeil bir papaand o, Yemyeildi yemyeildi. irin bir papaand o. Minicikti minnackt. Evimi bama ykt, Ram ram diyordu boyuna Diyecek yoktu huyuna, Ve tyleri ipektendi. Dokuz kapl saraydan Duvarlar delip kat. Gklerde imdi papaan. Ah bacm, vah bacm. Verdiim st ierdi, Ne ikram edersem yerdi. Yamn drtte n Ona ayrrdm her gn Yine de utu avucumdan. Papaan kafesinde yok, Kafes bo, Hari, ah Hari. Purandharadasa 408 TELUGU EDEBYATINDAN YOGY TALAMA t dalamaktan holanr, Turna kuu dikilmekten. Eeksen anr ha anr, Kurbaa dalmaktan holanr. Binbir arzu kanatlanr Gnlmzden... Yaamak ho. Yogi bunlardan habersiz. Efendiyi dinlerseniz: Hazlar yalan, emeller bo. Vemana BRAHMANI TALAMA oluktan ocuktan ayrl, Demir kuak sar beline. Hayvanlar gibi srn dur, Ne geerse ye eline, Sonsuz mutluluun yolu Sorarm size bu mudur? Kle bular suratn Ama burnu kpkrmz Belli ki kafay ekmi. Aznda dua sakz. Bak yine kendinden gemi. Boynuna kolye taknca, Yokolacak her saknca Ver elini doru cennet. Ay postu ykanmakla Aarr m a Brahman. Tanr daha m sevecek Seni, putlar yalarsan... Vemana 410 TEMEL TARHLER SADAN NCE 9000: Tamul Sangam edebiyatnn faraz! balang tarihi 4000: Mezorda neoljtik medeniyet 3000-2500: Mohenco Daro medeniyeti 2000: Rig-Vedann yazlmaya baland tahmint tarih 1400: Atharva-Vedann kaleme alnd tahmin tarih 1375: lk Aryallarn lndusa girmesi 1300: Yacnavalkiya. Yacur-Veda. 1000: En eski Upaniadlar 700-400: Bellibal Upaniadlar 545: Keyhsrevin (Kyros) Hinde girii 527: Cainizmin kurucusu Mahavirann yaklak lm tarihi - Daranm (Darius) Hinde girii 500: il k Sutralar 478 (480 ?): Budanm yaklak lm tarihi - Panininin Sanskrite grameri tespiti 327-325: tskenderin Hint seferi 322-298 (veya 313-291): Morya hanedan ve Moryal I. andraguptann iktidar yllan - Mahabharatann yazlmaya baland tahmin tarih 302-298: Megasthenes Pataliputrada 272-232 (veya 261-226): Morya hkmdar Aoka - Aoka yaztlar 200 civan: Patancali, yogann kurucusu - Ramayananm yazlmaya baland tahmin tarih 190: Demetriosun Kuzey Hindi ve Afganistan ele geirmesi 185 veya 176: Moryallarn sonu 175: Budizmin Palice Dsturunun yazlmas 166-145: Menandrosun Pencaptaki hkimiyeti 100: Manu Kanunlan SADAN SONRA 60: lk felsef Sutralarm yazl 100: lk Puranalarn yazld tahmin tarih - Mahabharatann yazlnn sonu 144: Kuan hkmdar Kanikanm baa gemesi 200: Bharatamn Natya-$astra"s ile klasik Sanskrit tiyatrosunun balamas - Ramayana'nm yazlnn sonu 300-350: Pana-Tantra 320: Gupta slalesi 335:1. andraguptanm lm 375-414: II. andragupta 411 375 civar: Kalidasanm yaad dnem 380-413: Vikramaditya - Kalidasa 450: Kannara edebiyatndan ilk rnekler 500: Sonuncu Sutralar 510: Guptalarn sonu 600 civar: Sivaclk ve Vinuculugun Gney Hindistanda gelimesi 606-647: Kano hkmdar Haramn saltanat ve Kuzey Hindistan'n birliinin salanmas 629-642: Hiuen-tsangm Hint yolculuklar / 633: Teluguce ilk eserler 671-695: Yi-tsigin Hint yolculuu 711: Araplar n Sint blgesine yerlemeye balamalar 788-820: ankara, brahuanizmin en nemli filozoflarndan, Vedanta'nm temsilcisi. 800-1350: Kamboun altn a 800-1400: Raputanamn altn a 850-1330: Kannara edebiyatnda cainist dnem 973-1048: El Birui 986-987: Gazneli hkmdar Sevktekiin Hinde yapt ilk Trk-lslm akn 993: Delhinin kuruluu 1001-1027: Gazneli Mahmutun Hinde dzenledii on alt seferin balang ve biti tarihleri 1101: Bilinen en eski Bengalee el yazmalar 1114: Matematiki Baskara 1175: Gurlu Muhammetin Hind'e dzenledii ilk aknlar 1185: Klasik Bengal edebiyat airi Cayadeva 1185-1186: Gurlu Muhammetin Lahor seferi ve Lahoru ele geinilesi 1192: Gurlu Muhammet Delhiyi de alr ve slm hkimiyeti Hintte yaygnlar 1206-1451: Delhi Trk sultanlklar 1275 civar: Ramayanann Tamulcaya uyarlan - Maratcamn nl airi Cnadev 1292-1293: Marco Polo Gney Hindistanda 1296-1316: Delhi Trk sultanlarndan Sultan Alaattin dnemi 1303: Alaattiin itoru zapt 1306-1310: Gney Hindistan'n Mslanlar tarafndan istilas 1325-1351: Sultan Muhammet bin Tuluk 1336: Vicaayagarn kuruluu 1336-1405: Timurlenk'in hayat 1398: Timurlenkin Delhiyi kuatmas 1351-1388: Sultan III. Fiuz al 1410 civar: Kannara ve Telugu edebiyatlarnn ykselii 1440-1518: Hindi air Kebirin hayat 1469-1538: Sih mezhebinin kurucusu Nanak ah, Kebir in akirdi 1483-1530: Babrl mparatorluu nun kurucusu Babr Sal 1498: Vasco da Gama nn Hind'e var 1510: Portekizlilerin Goa'y igali 412 1525: Babr'n Delhi seferi ve Mool mparatorlugu'nu balangc 1526: Babrn Delhiyi ele geirip kendini Delhi sultan ilan etmesi 1526-1856: Hint yarmadasndaki en nemli Trk-tslm devletlerinden labrl mparatorluu dnemi 1530-1556: Babrn olu Hmayuun iktidar 1532-1624: Tulsidas, noden Hindni yaratcs 1556-1605: Hmayunun olu Ekber ah'n dnemi 1574: Tulsidasn Ramayanay Hindice yazmaya balad tarih 1600: ark! Hint Kumpanyasnm lngilizler tarafndan kurulmas 1605-1627: Ekber alm olu Cihangir ah'n dnemi 1607-1649: Tukaram, en byk Marat airi 1615: ngiliz Thomas Roenu eli olarak Delhiye gelmesi 1622: H ollandalI larn Bat Hint Kumpanyas n kurmalar 1628-1659: Cihangirin olu ah Cihan dnemi 1631: ah Cihann len kars Mmtaz Mahal ii Agra ehri civarnda yaptrtt mozolenin (Tac Mahal) al. 1639: lngilizlerin Madras ele geirerek St. George kalesini yapmalar 1641: H ollandalI larn Malakay zapt 1657-1658: ah Cihan n olu Dara kuh dnemi 1658-1707: ah Cihan n olu ve Dara kuhu kk kardei Evrengzibi im paratorluk dnemi 1663: Cochin i igal eden HollandalIlarn Malabar sahilindeki stnlklerinin balangc - Bengalde ilk ngiliz kolonisinin kuruluu 1664: Franszlarn 14. Louis dneminde Hint Kumpanyasn kurmalar 1674: Franszlarm Podieriyi kurmalar. Podieri, yzyl kadar, Fransann Hindistan'daki kalesi olacaktr 1690: lngilizler in Kalktay kurmalar 1716: Kalktadaki William kalesinin yapm 1746-1748: ngilizlerle Fraszlar arasndaki egemenlik savalar 1756: lngiliz-Frasz savalarnn devam 1757: Plassey sava ve lngilizlerin Bengal ordusu karsnda kazand zafer. Bu zafer, Hindistandaki lngiliz-llit mparatorluu nun da balangcdr 1758-1767: Robert Clive, Bengal valisi 1761: Pondieri'nin Franszlarn elinden karak lgilizlere gemesi 1763: Paris antlamas 1772-1774: Warren Hastings, Bengal valisi 1772-1833: Rammohan Roy 1775-1782: ngilizlerle Marallar arasnda sava 1784: lngilizlerin Kalkitada Bengal Asya Cemiyetini (Asiatic Society of Bengal) kurmalar. Bakan: William J ones 1786-1793: Lord Cornwallis, Bengal valisi 1786-1820: lngiliz-l lit Imparatorluunun ilk dnemi 1788: Asya Aratrmalar veya alma Raporlar" (Asiatic Rescherches or Tran sactions) adl derginin Kalkmada yaymlanmaya balamas 1795: Paris'te Yasayan Dou Dilleri Okulunun (Ecole des l.agues Orientates 4 / .? Vivantes) kurulu yl 1803: lngilizlerin Delhiyi igali. kinci lngiliz-Marat sava 1804: Bombayda Bengal Asya Cemiyetinin (Bombay Branch of the Asiatic Society) bir ubesinin kurulmas 1817-1819: ngilizlerle Maratlar arasnda nc sava 1820-1856: lngiliz-Hint mparatorluunun egemenlik dnemi 1821: Paris Asya Cemiyetinin (Society Asiatique de Paris) kuruluu. Bakan: Silvestre de Sacy 1823: "Asya Dcrgisinin (J ournal Asiatique) yayma balamas - Londradaki "Byk Britanya ve rlanda Asya Kraliyet Cemiyetinin (Royal As Society of Great Britain and Ireland) kurulmas 1814-1823: Lord W. C. Hastings, Hindistan umumt valisi 1823-1835: Lord Bentick Hindistan umum valisi 1829: Satinin kaldrlmas 1836-1886: iri Ramakrina 1839: Asiatic Rescherches or Transactions dergisinin son says ve onun yerine "J ournal of the Asiatic Society of Bengalin kmaya balamas 1839-1842: Birinci lngiltere-Afganistan sava 1845-1849: ngilizlerle Sihler arasnda sava 1857: Sipahilerin isyan ve ngiliz egemenliinin sarslmas 1858: lngilizlerin yeniden idareyi ele geirmeleri 1858-1898: lngilizler iin bar ve ykselme dnemi veya Pax Britannica 1861-1941: Rabindranat Tagor 1863-1902: Svami Vivekananda 1868: Pariste "Yksek retim Okulunu (Ecole des Hautes Etudes) kurulmas ve Sanskrite krssne Bergaignein bakan seilmesi 1869-1948: Mahatma Gandi 1870-1950: iri Orobindo 1873-1938: Orducann byk airi kbal 1877: Viktoryamn Hint kraliesi ilan edilmesi 1878-1880: kinci lngiltere-Afganistan sava 1885: Hint Mill Kongrcsiin kuruluu 1889-1905: Lord Curzon, Hindistan hidivi 1916-1921: Lord Chelmsfordun hidivlii ve Hindistann bamszln ngren yeni bir anayasann kabul ile tngiliz Hindistannda deiiklik 1913: Tagorun Nobel bar dln kazanmas 1919: Gandinin Hindistan bamszlk savana katlmas - Amristar facias 1920: Hint Milli Kongresinin bana Gandinin gemesi 1921-1926: Lord Readingin hidivlii 1926-1931: Lord I rwinin hidivlii 1929: Mill Kongrein bana Nehrunun gemesi 1931: Lord Willingtonun hidivlii 1947: Hindistann bamszl ve Pakistan devletinin kuruluu 1948: Gandinin ldrl 1950: Hindistanda cumhuriyetin ilan 414 SZLK A Advaita: Vahdet-i vcut. Ruhla madde ikiliini kabul et meyen gr. Aama: Tanr ilham olan kutsal kitaplar. Bilhassa Tanr iva ile aktiyi ven tantra nevinden eserler. Budistlerin kutsal kitaplarndan drd. Agni: Vedalar dininin en byk Tanrlarndan biri. Ate Tanrs. Ahimsa: Hint ahlknn ana ilkelerinden biri: ktle sevgi ile mukabele etmek. Zor-yok anlay. Alamkara astra: iir sanat. Apsara: Gkle toprak arasnda bir eit arac, su perileri. Candarvann kars. Aranyakalar: Ormanda verilen gizli dersler, Upaniadlar. Arcuna: Mahabharatann kahraman, Krinann mridi be Pandava kardeten biri. Arta: Zenginlik. Arta astra: Kr ilmi. Arya-Sama: Dayananda Sarvatinin 1875de kurduu s lahat bir dernek. Aoka: sadan 272 yl nce tahta kan filozof-hkmdar. Morya hanedannn en tannm temsilcilerinden. Buclizmin Konstantinosu. Ahimsanm kurucularndan biri. Asuralar: nceleri tanrsal anlamna kullanlm. Varuna ile Mitrann sfat. Sonra tamamen ters bir anlam kazanm: kfir. Asura, ifritlerin sfat olmu. Asuralarn en bykle rinden biri Raghu, Gnein azl dman. 4/ 7 Aram: mrn drt a: rencilik, evlilik, ormanda ie kapan, dervilik. Avameda: At kurban etme. Averenler: Sabahla akam canlandran ikiz Tanrlar. Atharva: Vedalarn drdncs ve sonuncusu. Atman: Gerek ben, z, O. Ruh. Avadana: Budann yar mensur yar manzum hayat hikyeleri. Avatar: Tanrnn yeryzne inii. Avesta: Irann en eski din! yazlarnn btn. B Bakti: Ak. Ak yolu ile Tanrya varmak. Bodisatva ola bilmenin yolu. Bakti-Yoga: Ak yolu ile Tanrya varmay salayan Yoga dal. Bhagavad-Gita: Mahabharatanm iinde yeralan byk felsef destan. Bhagavan: Mutlu. Krinamn adlarndan. Bhagavata-Purana: Puranalarn en nemlisi. Konusu, Krinamn menkbeleri. Bharata: Hintli, Hint rkndan. Bodisatva: Budizmin Mahayana inancnda, bakalarna yardm iin, kendi kurtuluundan vazgeen. Brahma: Brahmann kiilemesi sonucu ortaya kan Tann, Vinu ve ivayla beraber Hindin yaratc Tanrsndan biri (Bkz. Trimurti). Brahman: Balangta byl forml, dua. Sonra kutsal bilgi, Vedalar. Nihayet dnyann z, evrensel ruh, mutlak. Brahmanlar: Rahipler. En st kastn mensuplan. Brahmanizm: Bkz. Enduizm. Brahma-Sama: Rammohan Royun 1828cle kurduu s lahat bir mektep. Buda: akya ailesinden kral udodana ile kralie Maha Mayann ocuklar. Ad Sidarta, ama budizmin eitli me tinlerinde Gotama, akyamuni gibi deiik adlar da var. sadan nce 560 civarnda doup, seksen yllk bir hayattan sonra 480de ld kabul edilir. Budizmin kurucusu. Budizm: Vedalardaki temel kavramlar inkr eden, brah- manizme kar kan felsef gr, Tanrs olmayan bir din. C Cainizm: Budann ada olan Mahavira tarafndan kurulan din. Mahaviramn bir ad da Cina (muzaffer), bu inancn ismi olan cainizm de Cinadan geliyor. Budizmden az nce, brahmanizmin katlna kar kan bir dnce ve inan sistemi. Ahimsa kavramn ilk defa Cainistler gelitirir. Cataka: Budann eitli zamanlarda dnyaya geliini anlatan hikyeler. Cina: Cainizmin kurucusu. Cnana: Tam bilgi, marifet. D Darma: Hukuk ve din bakmndan insanlarn bal bu lunduklar kaideler. eriat, yasa, kanun. Darma-Sutra: Vedalar ann yar hukuk, yar din me tinleri. Darma-astra: Darma Sutralarn zaman iinde aldklar son ekil. En eskileri Manu Mecellesi. Daarata: Ramann babas olan Ayahodya hkmdar. Darana: Hintte ortodoks saylan alt felsefe sistemi. Deva: Gkyzndeki ikinci derecede nemli Tanrlar. Byk peygamberlerin isminin arkasna eklenen bir sfat. Dropadi: Pandaval kardelerin kars. Dravit: Gney Hindin Aryal olmayan yerlileri. Durga: Ana Tanrann isimlerinden biri. 419 Enduizm (veya Hinduizm): Hint edebiyatnn ilk rnekleri olan Vedalar, adna kh brahmanizm, kh enduizm denilen dinin de en eski belgeleri. Brahmanizmle enduizmi birbirinden ayrmak iin yle bir tarif yaplabilir: Brahmanizm, ksmen veya tamamen Vedalar diniyle kaynaan, eski alarn dini. Enduizm ise, daha ok Hintteki din! gelimelerin btn. Enduizmi Vedalarla balatanlar da var, Vedalar ann bi timinden sonra balatanlar da (L. Renou). G Gandarvalar: Yar at, yar insan yaratklar Vedalara eski halk inanlarndan szm. Somaya bekilik ederler, Gnee arabaclk. Gita-Govenda: Krina ile Radhann aklar zerine lirik iir, 12. yzylda Cayadeva tarafndan yazlm. Gitancali: Tagorun Bengalee lirik poemi. Guptalar: Moryallardan sonraki ilk Hintli hkmdar slalesi. Hakimiyetinin balang tarihi 320. En tannm temsilcisi II. andragupta (375 yllar civarnda). ' Guru: Mrit, stat, pr. Govinda: Krinann sfatlarndan. H Hanuman: Ramayanada ok nemli bir rol oynayan maymunun ad, kendisini Ramaya adar. Hanuman Tanrnn hizmetkr kabul edilir. Hari: Kiilemi Tanrnm isimlerinden biri, Vinuyla bir tutulur. Din ark ve dualarda en ok kullanlan Tanr is mi. Harivama: Mahabharatanm eki saylan destan. Hara: 7. yzylda (606-647) yaayan Hint hkmdar. E 420 Birok dramn yazan. Hatha-Yoga: Bir yoga okulu. Gayret yogas. Hinayana: Budizmin ilk ekli. Kk gemi. 1 lndra: Sava Tanrs. J Jamuna: Krinann ocukluunun getii blgeyi de sulayan kutsal nehir, Ganjn bir kolu. K Kala: Zaman, kader. Kali: Ana Tanrann bir baka ismi. Mkemmel olmayan her eyi yokedici enerji, g. Karma-Yoga: Menfaat dnmeden, bir karlk beklen meden yaplan yoga. Karman: Brahmanizmin temel kavramlarndan biri. Eylem. Kiinin gemiteki eylemleri sonucu hayvan veya insan eklinde yeniden douu. nsann eylemlerini ynlendirerek kaderini tayin edebileceini savunan gr. Samsara dokt rininin ayrlmaz paras. Korava: Mahabharatada Pandavalarm dmanlar. Kotilya: andraguptanm veziri, Hindin Makyaveli. Krina: Baktinin Tanrs, manev ak. Vinunun bir avatar. Btn Hintte Hint mitolojisinin en tannm kahraman, iki ekilde tecelli eder. Ya Jamuna nehri kylarnda oynarken birok mucizeler yaratan bir ocuk. Ya da Mahabharatada, Pandava kardelere yardm eden, zellikle de Arcunaya tler veren ve Bhagavad-Gitay aklayan bir prens (Bkz. Trimurti). Katriya: Sava, asil. Brahmanlardan sonra gelen kast. Kundalini: Tantrik yogann kadn gc. Vcudun alt 421 ksmnda ota kuran ylan biiminde bir Tanra. Kafaya kmas iin uyandrlmas gerek. Cins! g. L Lakmi: Bolluk ve gzellik Tanras. Lakmana: Ramayana kahraman Ramann kk karde i Lanka: Seylan. Linga: Ayrc iaret. Fals. M Mahabharata: Hindin ve dnyann en uzun destan. Pandava kardelerle Koravalarn engini anlatr. Mahadeva: Byk Tanr. ivanm sfat. Mahavira: Byk kahraman anlamna, cainizmin kuru cusunun bir ismi. Mahayana: Byk gemi. Kuzeyde gelien Budist okullarn genel ad. Mantra: By adab. Kutsal forml. Manu: nsan soyunun yaratcs. Brahmanizmin ideal ahlk kurallarn ele alan Manusmritinin yazar. Maya: Byl g. Gerei rten bir nevi tl. Gerei anlama vehmi, bu vehmi salayan tanrsal g. Mitra: Vedalardaki nemli Tannlardan biri, daha ok Tanr Varunayla birlikte anlr. Mohenco-Daro: Hintte en eski medeniyetin gelitii e hir. Moksa: Tenasuhtan (metampsikozdan, yani Samsaradan) kurtulu. Bkz. Samsara ve Yoga. Morya: sadan nce 4 ila 2. asrlar arasnda hkm sren bir Hint hanedan. En byk temsilcisi Aoka. 422 Narayana: Sularn stnde hareket eden evrensel ruh. Vinunun sfatlarndan biri. Natya astra: Bharatann yazd sylenen tiyatro sanatna dair kitap. Nirvana: Karman ve Samsaradan kurtulu. Niha gayeyi elde etme. Bazen de her eyin sona ermesi. O Om: A.U.M. harfleriyle belirtilen kutsal isim, Tanrnn is mi. P Pada: Msra. Pandava: Mahabharatada yz yeenin karsnda dven be karde, hepsi de Pandunun olu: Yudistra, Bima, Arcuna, Nakula ve Sahadeva. Pandit: Hoca, allame. Paramatman: Byk ruh, Tanr. Parvati: Tanr ivann kars. Evrenin annesi Ana Tanr a. Pracapati: Brahmanalar ann en byk Tanrs. Prakriti: Dii Tanrnn kiilii. Samkhya-Yogada dnyay yaratan aktif madde, enerji. Puranalar: Hintte ok yaygn kutsal metinlere verilen ad, mitolojik halk hikyeleri. Purua: Erkek Tanrnn kiilii. Yogada hareketsiz manev cevher. Prakritinin zdd. R Radha: Krinann tercih ettii Tanra. Rama: Vinunun yedinci tecellisi. Hint mitolojisinin Krinadan sonra en tannm kahraman. Ramayananm N 423 konusu kendi hikyesi. Ramayana: Valmikinin yazd kabul edilen ve Ramamn maceralarn anlatan, Hindin en byk iki destanndan bi ri. Ravana: eytanlarn kral, Ramayanada Ramanm ba dman. Raza: Tat, bir sanat eserinin dinleyici zerindeki tesiri. iir sanatnn temellerinden biri. Rig-Veda: eitli ilahilerden oluan Vedalarm. en eski blm. Rii: Mutlak hakikati gren. Byk bilge. Vedaladaki ilahileri yazanlar. Rita: Kozmosla kii arasndaki uyarlk. l, kanun, d zen. Ritu: Mevsim. S Sabha: Toplant, toplant yeri. zellikle iir okumak iin yaplan toplantlar. Sadhana: Manev bakmdan ykselmek, Samsarann dna kabilmek, kurtulmak iin izlenmesi gereken her trl disiplin. Sama-Veda: Vedalarn ncs. Samadhi: Vecit, cezbe, istirak, lm. Samkiya: Daranalardan (en eski felsef sistemler) biri. Bilge Kapilaya atfedilen, prakriti ile purua ayrmna dayanan ve daha sonraki felsef sistemler tarafndan da benimsenen dalist (ikici) doktrin. Varln iki cevheri var, biri prakriti, hareket; dieri purua, skn; ruh, deimeyen varlk. Samsara: Ruhlarn g. Hintlinin uuraltna yerlemi ve Karman inancyla btnleen bir inan. Upaniadlarla balayan bu inan Asyadan Yunanistana szm. Samsara, sonsuza uzanan bir zincir, her halkadan yalnz bir defa geilir, 424 her halka tekilerden farkl. Yaadmz hayat, hayatn sonsuz ekillerinden bir tanesi. Ne lm var, ne lmszlk, ruh ezel. lm ve doumlarn bu sonsuz arkndan Kurtulu, sadhana ile mmkn olabilir. Sarasvati: Hitabet, bilim ve bilgelik Ana Tanras. Sati: Vefakr zevce. Kendisini len kocasyla beraber yaktran kadn. Sati, esasnda bir Tanra, Dakann kz, ivann kars. Babasyla kocas arasnda kavga knca zntsnden intihar eder. Kocalaryla beraber atee atlan kadnlara sati denilii bundan. Sita: Canakann kz, Ramann kars. Ramayanann kadn bakahraman. Sadk ve afif e timsali. Soma: Vedalarda ad geen kutsal iki. Sutralar: Vedalar geleneine bal eserleri aklayan me tinler.
akti: Tanrmn adeta maddeleen ve kendi dnda bir varlk
kazanan yaratc gc. Kalptan kalba geen bir Tanra, herkesin tapt ayr bir Ana Tanra var. Tanrlarn karlar: Durga ivann aktisi, Lakmi Vinunun, Radha Kri- nann... akuntala: Kalidasann aheseri. astra: lim veya tekniin herhangi bir koluna ait didaktik kutsal eser. ataka: Lirik veya gnomik eserler, umumiyetle bir ataka (yani yz beyit) tekil ederler. iva: Brahma, Vinu, iva lsndeki Tanrlardan biri. Tahrip edici yan n planda, ama aktisiyle birletiinde yapc ve yaratc yan n plana kar ve o zaman da simgesi lingadr (Bkz. Trimurti). ruti: Vahiy. Vahiy mahsul eser. udra: Kastlarn en aas. 425 T Tantra: iva ile akti arasndaki konumalar eklinde ak tarlm kutsal yazlar. Tanrsal olan gerek, tek gerektir. Tantralarda aktiye ibadet edilir. Tantrizm: Bir yoga okulu. Tat Tvam Asi: Sen Busun. Ferd ruhla evrensel varlk arasndaki ayniyeti haykran dstur. Trimurti: Hindin byk Tanrs: Brahma, Vinu ve i va. U Upaniadlar: Adak, Tanr, ruh gibi konularla ilgili haki katleri kuaktan kuaa aktaran ve Hint felsefesinin temelini oluturan mistik eserler. Upaniad, ad fiilinden geliyor: oturmak. Upa ise yannda demek. Mrit bu gizli dersleri yalnz en yakn mritlerine lyk gryordu. Upaniadlara Vedanta da denir. V Vaiya: nc kast. Brahmanlar ve Katriyalardan sonra gelen ve zanaatkrlar, iftiler, obanlarn tekil ettii snf. Varna: Renk, kast. Varuna: Akamn prlts, ay ve yldzlar ile gece. Vedalarda Tanr Varuna ile Tanr Mitra hep beraber anlr. Varuna ile Mitra deta tek Tanr. Vasanta: Bahar. Vayu: Vedalarda rzgr Tanrs. Vedalar: Hint Aryallarn en eski eserleri olan ilahiler btn. Bilgi, bilgelik. Vedanga: Sutralar, dilbilgisi ve astronomi ile ilgili eitli metinleriyle, Vedangay tekil eder. Vedanga, yani Vedalara bal ilim. 426 Vedanta: Vedalarm sonu. Upaniadlarm sonunda yeralan din! ve felsef metinler. Upaniadlara bal metafizik d nceler. Vedizm: Vedalar dini. Hintteki dinlerin en eski ekli. Vedalarda beliren bu din anlayna brahmanizm ve zamanla enduizm de denir. Vinu: Brahma, Vinu, iva lsnden Tanr. Evrenin koruyucusu. Dnyay tehdit eden her tehlikede onun bir avatar kar ortaya ve dnyay kurtarr. Vinuya, Rama ve Krinaya ynelik bakti-yoga ile eriilebilir. Vibiana: Ravananm kardei. Ramayanada Ramanm zaferi sonucu Ravanann yerine Lanka tahta kar. Y Yacnavalkiya: Upaniadlarda ad sk geen bir filozof. Yacur-Veda: Vedalarn trenlerden bahseden blm. Yama: lk fani. ldkten sonra, lm Tanrs olmu. Yoga: Kontrol, birleme. nsann madd ve manev egzer sizlerle Samsaraclan kurtulma yollar. Mistik hayata gee bilmek iin bavurulan her trl vasta. Yoga, alt Dara- nadan biri, ana metin Patancalinin Yoga-Sutras. Yazl tarihi bilinmiyor. Yoganm temel unsurlar: yaratlmzdaki byk giriftliin uuruna varmak, varlmz ynetici bilginin kontrolnde vazetmek. Yoganm son aamas samadhi, vcutla ruhun, zne ile nesnenin kaynamas. Bat ile Dou arasndaki fark u: Hintli iin ruh zihinden ibaret deil, dnce ile amel bir. Bilmek, ayn zamanda is temek ve yapabilmektir. Bu itibarla yoga hem marifetler marifeti, hem bir kendi kendini yarat. Psikolojinin, dou mundan beri bir zm yolu bekleyen nice problemleri, yoganm nda halledilebilecektir. 427 BBLYOGRAFYA / Tarih Durant (Will), Histoire de la Civilisation, 32. cilt, Editions Rencontres, Lozan, 1962. Mohl (J ulil), Vingt septs ans d' Histoire des Etudes Orientales, 2 cilt, Reinwald, Paris, 1879 ve 1880. Grousset (Rene), Histoire de IExtreme-Orient, 2 cilt, Geutner, Paris, 1929 ve 1930. Grousset (Rene), Bilan de I Histoire, Le Monde en 10/ 18, Paris, 1962. Guenon (Rene), La Crise du Monde M odeme, Gallimard, Paris, 1964. Ruben (Walter), Eski Hint Tarihi, Almancadan eviren C. Z. ahbey, DTCF yayn larndan, Ankara, 1944. Vincent (Smith), History of I ndia, Oxford Press, 1955. Din, Felsefe, Kltr Arvon (Henri), Le Boudhisme, PUF, Paris, 1951. Boulier-Fraissinet (J ean), La Philosophic I ndienne, PUF, Paris, 1961. Challaye (Felicien), Les Philosophes de Ilnde, PUF, Paris, 1956. Coomaraswamy (Anandak), Hindouisme et Boudhisme, Gallimard, Paris, 1972. Courtillier (Gaston), Les Anciennes Civilisations de Ilnde, A. Colin, Paris, 1945. Gauthier (Emile), La Pensie Hindoue, Seuil, Paris, 1960. Glasenapp (Helmuth von), Brahma et Boudha, Payot, Paris, 1937. Glasenapp (Helmuth von), La Philosophic I ndienne, Payot, Paris, 1951. Glasenapp (Helmuth von), Les Cinq Grandes Religions du Monde, Payot, Paris. J acolliot (Louis), La Bible dans I lnde, Flammarion, Paris, 1868. J acolliot (Louis), Les Traditions I ndo-asiatiques, Lacroix, Paris, 1876. J acolliot (Louis), Fetichisme, Lacroix, Paris, 1876. J acolliot (Louis), Rois, Pretres et Castes, Lacroix, Paris, 1877. J acolliot (Louis), La Mythologie de Manou, Lacroix, Paris, 1881. La Vallee-Poussin (Louis de), I ndo-europeens et I ndo-iraniens. VI ndeJ usque vers 300 avcmf J esus-Christ, Boccard, Paris, 1936. Masson-Oursel (Paul), La Philosophic Comparee, Felix A lcan, Paris, 1923. 429 Masson-Oursel (Paul) / Wilman-Grobowska / Stern, ilinde Antique et la Civilisation Indienne, A. Michel, Paris' 1933. Masson-Oursel (Paul), La Philosophie en Orient, PUF, Paris, 1957. Masson-Oursel (Paul), Le Yoga, PUF, Paris, 1961. Michelet (J ules), La Bible de VHumanite, Chamerot, Paris, 1864. Milloue (L. de), Le Brahmanisme, Dujarric, Paris, 1905. Miiller (Max), Uorigine et le Developpement de la Religion, Reinwald, Paris, 1879. Muller (Max), NouvcIIes Efudes de M ythologie, F Alcan, Paris, 1898. Mller (Max), Introduction la Philosophie Vedanta, Leroux, Paris, 1899. Quinet (Edgar), Le Genie des Religions, Pagnerre, Paris, 1857. Renou (Louis), Sanskrit et Culture, Apport de Vlnde l a Civilisation humaine, Payot, Paris, 1950. Renou (Louis), Llndouisme, PUF, Paris, 1961. Rolland (Romain), M ahatma Gandhi, Stock, Paris, 1924. Rolland (Romain), La Vie de Ramahrishna, Stock, Paris, 1930. Rolland (Romain), La Vie de Vivehananda, 2 cilt, Stock, Paris, 1930. Schure (Edouard), Levolution Divine, Perrin, Paris, 1912. Schure (Edouard), Les Grand Initios, Perrin, Paris, 1913. Schwab (Raymond), La Renaissance Orientale, Payot, Paris, 1950. Schweitzer (A lbert), Les Grands Penseurs de Vlnde, Payot, Paris, 1936. Sen (Kshiti Mohan), Lindouisme, Payot, Paris, 1961. Vath (Rev. Pere), Histoire de Vlnde et de sa Culture, Payot, Paris, 1937. Zimmer (H .), Les PhiJ osophes de Vlnde, Payot, Paris. Edebiyat Bloch (J ules), Litteratures neo-indiennes du Norcl in Encyclopedic de la Pleiade, Histoire des Litteratures I, Gallimard, Paris, 1955. Dasgouta (S. N.X'and De (S. K .), A History of Sanskrit L itterature., Calcutta, 1947. Glasenapp (Helmuth von), Les Litteratures de Vlnde, Payot, Paris, 1963. Henry (Victor), Les Literatures de Vlnde, Paris, 1904. Keith (A. B.), A Hisfory of Sanskrit Litterature, Oxford, 1928. Lahor (J ean), Histoire de la Litterature Hindoue, Charpentier, Paris, 1888. Lamartine (Alphonse de), Cours Familiers de Litterature, cilt I , Paris, 1856. Levi (Sylvain), Le Theatre Indien, Paris, 1890. Levi (Sylvain), Linde ct le Monde, in Memorial Sylvain Levi, Paris, 1937. Martino, LOrient dans la Litterature Franaise au 17 eme et au 18 me Sicles, Pa ris. Meile (Pierre), Litteratures Dravidiennes, in Encyclopedic de la Pleiadc, Histoire des Civilisations 1, Gallimard, Paris, 1955. Renou (Louis), La poisi c Rtrligieuse de Vlnde Antique, PUF, Paris, 1942. Renou (Louis), Les Litteratures de Vlnde, PUF, Paris, 1951. Renou (Louis), Litterature Sanskrite ve Litteratures en Langues moyen-indiennes, pali, pracrit, apabhrama in Encyclopedie de la Pleiade, Histoire des Litteratures 1, Gallimard. Paris, 1955. Sacy (Silvestre de), Melanges de Litterature Orientale, E. Ducrocq, Paris, 1833. Summer (Mary), Les Heroines de Kalidasa et les Heroines de Shakespeare, E. Leroux, 430 Paris, 1879. Winternitz, Gesclihte der I ndischen Literatr, 3 ci ll (1. ve 2. ciltler ngilizceye evrilmitir), Leipzig, 1905-1920. A ntolojiler Caillois (Roger) / Lambert (J ean-Clarence), Trisor de la Poesie niverselle, Gallimard, Paris, 1958. Guyon (Rene), Anthologe Boudhique, 2 cilt, Cres, Paris, 1924. Renou (Louis), Anthologie Sanskrit, Payot, Paris, 1947. 431