C. W.

MILLS

TOPLUmBiLimSEL Dn
eviren

nsal OSKAY

D 0 R
vnvnl nr r
STANBUL - 2007

DER YAYINEV

M olla Fenari Sokak, Der Han 4 0-4 2 , 34410 Caalolu - STANBUL. Tel: (0212) 527 01 65 - 511 51 90 Belgegeer: (0 21 2) 511 47 76 w w w . deryayi n e vi. com e-posta:d er@ d eryayin evi.c o m .tr / in fo @ d ery ay in e v i.c o m .tr YAYIN NO: 278

Basm: Eren O fset. Topkap-STANBUL. ISBN 9 7 8 -9 7 5 -3 5 3 -1 9 5 -5

DER YAYINLARI - Kasm 2007 Copyright Bu k ita b n , T rk iy e de yayn haklan D e r Y a y n e v i ne a ittir . H er hakk sakldr. Yaynevim izden y azl izni alnm adan ksmen veya tam am en a ln t y ap lam az. H ibir ekilde kopya e d ile m ez; foto ko p i, faksim ile veya baka bir ekilde o a ltlam az ve yaynlanam az. Bu eviri, ilk kez 1959 ylnda Oxford University Press, New York; ve 1970 ylnda Pelican B ooksda yaynlanan, C. Wright M ills'in The Sociological Im agination adl yaptnn ngilizce orjinalinden yaplmtr.

ikinci Bask in evirenin Sunusu:

Toplum bilim sel D n evcilletirm ek isteyenlere kar, bugnk toplum sal sistem lerdeki varoluumuzun ussalla aykr yanlarn kavramak, aklam ak ve bizlere anlatm ak iin edebiyatn ve sosyal bilim lerin m uhayyele zenginliini savunan C. W right M illsi n aziz ansna sevgi ve saygyla.
. O.

H a rv e y v e B e tte iin... M ills

Harvey ve Bette iin... M ills

NDEKLER

1. Tem el: Y a da Toplum bilim den B e k le n e n le r.......................... 11 2. G rand T e o ri ...................................................................................... 49 3. S oyutlanm D eneyim cilik............................................................ 87 4. Pratikilik T ip le ri............................................................................. 129 5. Brokrat G re n e k ......................................................................... 167 6. Bilim F e ls e fe le ri............................................................................. 197 7. nsanlarn eitlilii.......................................................................2 1 9 8. Tarihin K u lla n m ............................................................................2 3 5 9. Akl ve zg rl k z e rin e ........................................................... 271 10. S iyaset z e r in e ............................................................................ 291 E K : Dn Ustal z e rin e .............................................................321 A n a rk e n .......................................................................................... 3 7 3

GR

TEMEL YA DA TOPLUMBLMDEN BEKLENENLER

Gnm z insan iin yaad zel hayat bile iin den klmas g bilinmezliklerle doludur. Gndelik hayatnda karlat glklerle ba edemediini g ren sradan insan, bu duygusunda hakldr da: Sradan insann bilebildikleri, kavray, g ve iktidar iinin, ailesinin ve komuluk ilikilerinin dar kalplaryla snrl dr; toplumdaki dier hayat kesimlerinde ise, sradan insann alk olmad, yaam ad bir hayat yaan maktadr. Toplumsal hayatn bu kesiminde sradan in san olan bitenlerin seyircisi durumundadr. Toplumsal hayatn bu kesiminde geerli olan ihtiraslar ve sorunlar, sradan insann toplumsal hayat kesimine doru yayl dka, bireyin toplumsal yaam karsndaki aknl ve gszl de artmaktadr. ada insann bu gszlk ve aknlk duygu larnn temelinde kiisel nitelikte olmayan, gnmzde kta geniliine varm toplumlarn sosyal yaplarnda oluan deiimler bulunmaktadr. ada tarih ve bu tarihin olgular, bir bakma, birey" dediimiz varlklarn baarlarn ve baarszlklarn da yanstm aktadr. Top lum sanayilemi bir toplum biimine geince, kyl bireyden ii birey olmakta; feodal bey ise ya silinip ortadan kalkmakta, ya da iadam olmaktadr. Bir top lumsal snfn durumunun iyiye ya da ktye gidii, bire yin i bulup alabilmesini ya da alam am asn belir leyebilmektedir. Toplum bir savala kar karya kald

nda, o gne dek sigorta memurluu yapan bir birey roket bataryasnda grev almakta; tezghtarken radarc olmakta; kadnlar kocalarndan yoksun yaam aya, o cuklar babasz bir aile ortamnda bymeye balam ak tadrlar. Grlyor ki, toplumu ve bireyi birlikte ele al madka, ne bireyin hayatn, ne de toplumun tarihini tam kavrayabiliriz. Ne var ki, genellikle, insanlar karlatklar sorun lar, glkleri, felaketleri tarihsel deim eler ya da kurumsal elikiler ve atklar asndan dnp de erlendirmemektedirler. Esenlik ve mutluluk iinde ya adklarnda, bunun toplumun o gnk durumu sayesin de olduunu fark etmemektedirler. Srdrdkleri yaam biimi ile dnya tarihinin geliim izgisi arasnda ne denli youn ve karmak bir bant olduunu kavrayamamaktadrlar. Birey olarak yaadklar tarih dnemin de oluturacaklar insan trnn belirlenmesinde, oluumunda yer aldklar tarihin biimlendirilmesinde bu iki deiken arasndaki ilikilerin ne denli nem tadn kavrayam am aktadrlar. Gnm z toplumunda sradan insanlar bireyle toplum, biyografi ile tarih bireyin kendisi ile dndaki dnya arasndaki bu karlkl etkileimleri sezecek, anlayacak dnsel yetenei kazanabilmi deillerdir. Bu nedenle de, birey olarak kar karya kaldklar sorunlar, glkleri, felaketleri temellerindeki yapsal biim-deiimleri asndan ele alp deerlendirememektedirler. Aslnda bunlarn alacak, anlalmas g bir yan yoktur. Tarihin hangi dneminde bu denli kapsaml ve yldrm hzyla gereklem ekte olan deiimlerle karlalmtr? Hele Amerikan toplumunda yaayanlar, dier toplumlarda yaayanlarn bugn hzla tarih ol

mu olgular sayd olgulara benzeyen bylesine katastrof nitelii tayan olgularla hi karlam am lar dr. G nm zde, nerede olursa olsun, insanolunu etki leyen tarih artk dpedz dnyann da tarihi olma niteli ini kazanm bulunmaktadr. Gnm zn bu ortamn da, yaadnz u dnem de tek bir kuan yaam sresi iinde insanln altda biri feodal ve geri bir top lumsal yaantdan koparak modern, ileri, am a rknt verici yepyeni bir yaant izgisine gemitir. Smrge lere siyasal bam szlk tannm; em peryalizm yeni ve daha a z gze batan bir biim almtr. Bu dnemde devrimler olmu ve olmaktadr; insanlarn yeni yeni otoritelerce evrilip kuatldklarn grmektedirler. Ortaya totaliteryan toplum lar kmakta; bazlar yklp paralan makta, bazlar ise dev byklkleri ile varlklarn sr drmektedir. iki yzyllk bir gem ie dayanan kapita lizmin, toplumlar sanayilemi toplum yapsna eritir mekte tek yol olmad; kapitalizmin bu konuda izlenebi lecek yollardan sadece birini oluturduu anlalm bulunmaktadr. Um ut dolu iki yzyllk bir dnemden sonra, biimsel demokrasi bile insanln ancak ok kk bir blm iinde snrl kalmtr. Geri kalm lkelerde ise, eski ve khne yaam biimi meydan terk etmeye; kitleler, ne olduu tam olarak akla kavu turulam am yeni yeni istemler ve umutlar peinde komaya balam lardr. Geri kalm lkelerin hepsinde de otorite ve iddet kullanmnn ara ve kurumlan kap samlar ynnden total, biimleri ynnden ise brokra tik bir nitelik kazanm lardr. nsanln geleceini etki leyecek nitelikteki kararlarn alnd gnmzde, iki uta yer alan iki sper-devlet tm glerini egdmleerek, ellerindeki akl alm az gce gvenerek yeni bir dnya savann hazrlklar ile uramaktadrlar.

Tarihin gnmzde biimlenme hznn ok artma s nedeniyle, insann kendince stn tuttuu deerlere gre kendini deitirmesine; bu yeni deerlere denk bir kiilik kazanm asna olanak kalmam bulunmaktadr. Ayrca, bu hzl deiim sreci iinde, bireyin ne gibi de erleri stn tutacan ve ne gibi deerlere balanmas gerektiini anlamas da glemektedir. Bireyler, bu du rumda, panik lsnde bir aknlkla karlamasalar bile, eski duygularn, eski dncelerin kp gittiini her an duyup yaamakta; hibir zaman normal bir durgunluk ve dinlenginlik kazanmamaktadrlar. Bu nedenle, ada insann birden bire nne kan bu yeni dnya karsn da kendini gsz hissetmesine amamak gerekm ek tedir. Gnmz insan, yaad tarih dneminin kendi hayat asndan tad anlam kavrayamamaktadr. Kendi zdenliini korumak iin moral duyarln yitirmek te; kendi zel yaamnn dndakiler ile, kendinden ba kalar ile ilgilenmemeyi tek kar yol saymaktadrlar. Bu durumda da, kendini yalnzlk iinde hissetmekte; iine dt bu kapan karsnda ylgnla, umutsuzlua srklenmektedir. ada insann bu durumdan kurtulmasna eitli yerlerden edindii bilgiler de yetmemektedir. Yaadm z Gerekler anda, bireylere yneltilen bilgiler, ou kez, bireyin canl tutabilecei dikkati zerinde de baat duru ma gemekte; bireyin zmseyemeyecei bir hacme ulamaktadrlar. Dier yandan, gene ada insann d nce yeteneklerini gelitirmesi de buna yetmemektedir. Bu alandaki abalar, kiinin snrl moral enerjisinin t kenmesinden baka bir sonu vermemektedir. Gnmz insannn gereksindii ey, kendisinin dndaki dnyada ve kendi benliinde olup bitenleri an

lamasn salayacak dnsel bir nitelik kazanmak; bylece, nnde bulduu bilgilerden bu am ala yararlana bilmek iin gelikin bir dnce dzeyince kabilecek duruma gelebilmektedir. Bu dnsel nitelii ise, gazete ciler, bilim adam lar, sanatlar, okuyucular, yaynevi sahipleri, daha iyi anlasnlar diye toplumbilimsel dn (imgelem, muhayyele, imagination) yetenei olarak ta nmlamak istiyorum.
1

Toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar tarihsel dnem lere ve bu dnemlerin olgularna, bunla rn deiik ve ok saydaki insann i yaam ve dsal kariyerleri asndan tad anlam lar ynnden baka bilme yetenei kazanm lardr. Toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar, insanlarn yaadklar gnde lik hayatn kem ekei iinde kendi toplumsal konumlar (pozisyon) hakknda nasl yanl ve yanltc bir bilin sizlik iinde bulunduklarn gz nnde tutmak gerekti ini bilirler. Modern toplumun erevesi ve iskeleti ite bu kem eke iinde olumakta; eit eit bireylerin psikolojileri gene bu kem eke iinde deerlendirilmek te, formle edilmektedir. Bireylerin kiisel huzursuzluk larnn toplumda aka grlen sorunlar olarak deer lendirilmesinde, kamunun iinde bulunduu ilgisizlik ve kaytszln kaldrlp, kamusal sorunlara kar ilgi duy m asn salam akta da gene bunlardan yararlanlm akta dr. Toplumbilimsel dn yeteneine sahip olan bir kimsenin bu yetenei aracl ile varaca ilk sonu bu, ayn zam anda, toplumbilimsel dncenin temelini olutu ran toplum biliminden alnacak ilk ders olmaktadr insann

kendi yaamnn anlamn kavrayabilmesi ve geleceini grebilmesi iin, bizzat kendisini de yaad tarih dnemi iinde ele almas; ve hayatta yararlanabilecei olanaklarn farkna varabilmesi iin, farkl toplumsal koul ve konumda yaayan dier insanlarn durumlarn da grebilmesi, bil mesi gerektiidir. Bu, baz bakmdan ibret verici nitelikte, baz bakmlardan da ok aydnlatc bir ders olmaktadr, insann ycelme ya da dmlk umutluluk ya da umut suzluk konusunda, zulmden zevk duyma sapklnda, ya da akln gzel llnde nerelere kadar gidebilece ini, neler yapabileceini tam olarak bilmiyoruz. Fakat bugn iin bildiimiz bir ey varsa o da udur ki, insan doas denen ey rknt verecek kadar geni; iinde her eye yer verecek kadar byk bir eydir. Bugn biliyo ruz ki, kuaktan kuaa, insanolu u ya da bu tr bir toplumda yaamakta; her insan belirli bir biyografi olu turmakta, bu biyografisini tarihin belli bir diliminde yazp noktalamaktadr, ite bu kk mrc iledir ki, nedenli kk ller iinde olursa olsun, toplumunun ve tarihsel durumunun rn olan insanolu, ayn anda yaad toplumun biimleniine de katkda bulunmu olmaktadr. Tarihle biyografiyi kavramak, bu ikisi arasndaki ilikileri anlayabilm ek iin de toplumbilimsel dnceye sahip olm am z gerekmektedir. Bu kitaptaki uram z ve temel sorunumuz da budur. Byle bir uray yk lenmek, byle bir sorunu temel sorun olarak benimse mek klasik toplumsal irdelemeciliin ii saylabilir. Herbert Spencer gibi tam bir dnce zenginlii rnei olan dnrlerin; E.A. Ross gibi hakszla kafa tutm a y seven, dorucunun dorucusu toplumbilimcilerin; August Com te ve Emile Durkheim n; karm ak ve ge likin Kari Mannheim n zelliidir bu. Bylesi konularla

uramak Karl M arxin dnsel yetkinliinde, Thorstein Veblenin alayc am a ok zekice yazlm eserlerinde; Joseph Schumpeter'in ok ynl gereklik kurgulamalarnda; W .E .H . Leckynin psikolojik ynden yeniliklerle dolu eserlerinde; Marx W eber'in ak ve g l anlatm nda da temel tutum olmaktadr. nsan ve top lum zerine yaplm deerli ada aratrm a ve ince lemelerin hepsinde bu tutum grlmektedir: nsan ve toplumu birlikte ele almak; bunlar birlikte deerlendir mek tutumu hepsinde vardr. Biyografi ve tarih sorunlarn ele almayan; toplum iinde bunlarn kendi aralarndaki balantya nem vermeyen bir toplumsal inceleme ya da aratrm a ente lektel ynden yklenmesi gereken grevi yerine getir mi saylam az. Toplumsal sorunlar klasik toplumbilim anlayyla ele alan aratrmaclarn, incelem ek istedik leri toplumsal gerekliin snrlar ne denli dar ya da geni olursa olsun, yaptklar ii bir tem ele dayandrabilmek iin srekli olarak u tr soruya cevap aram a lar gerekmektedir; (1) inceledikleri toplum, bir btn olarak, nasl bir yapya sahiptir? Toplumun eleri nelerdir ve bunlar kendi aralarnda birbiriyle nasl bir balant iine konumianmlardr? inceleme yaptklar toplum ile dier top lumsal dzenler arasnda ne gibi farkllklar vardr? in celem e yaptklar toplumda, toplumun devam ve top lumun deiimi asndan, belirli herhangi bir e ne gibi bir anlam tamaktadr? (2) insanlk tarihinde, inceledikleri bu toplumun yeri nedir? nceledikleri toplumun deiimi nasl bir m e kanie sahiptir? Bir tm olarak insanln gelimesi a

s n d a n , inceledikleri toplum nasl bir yere ve anlam a

sahiptir? nceledikleri toplumun herhangi bir yan ya da esi, olutuu tarih dnemine ne gibi etkilerde bulun mu, bu dnemin ne gibi etkileri altnda kalmtr? Ara trmac olarak kendisinin yaad tarih dnemi ile, tari hin dier dnemleri arasnda ne gibi farkllklar vardr? Yaad dnemin insanlk tarihini oluturmakta izledii yolun temel zellikleri nelerdir?

(3) Yaanlan tarih dneminde, iinde yaanlan toplumda baat insan tipleri nedir? Hangi yeni insan tipleri baat duruma gemek zeredir? Bu insanlarn seimleri, biimlendirilmeleri, zgr klnmalar ya da bask altnda tutulmalar, duyarl ya da duygusuz kln malar hangi yollarla gerekletirilmektedir? Yaanan tarih dneminde, yaanan toplumda incelenen edimler den ve karakterlerden ne tr insan doalar ortaya kmaktadr? ncelenen her bir toplumsal e, bu insan doas asndan ne anlam tamaktadr? Ele alnan sorunun, ilgilenilen konunun bir byk devlet, bir aile, bir hapishane, bir dinsel inan sistemi, ya da bir edebiyat akm olmasnn nemi yoktur; nice toplum bilimciler bu gibi sorunlar ele almlardr. Top lumdaki insan ele alan klasik almalarn entelektel ynden en yce rneklerinde hep bunlara benzer so runlar zerinde durulmutur. Toplumbilimsel dn ye tenei olan her dnen kafann zerinde durmadan yapam ayaca sorunlardr bunlar. Bu tr dn yetene i sayesinde ayn soruna deiik perspektiflerden baklabilmekte; siyasal adan olduu gibi, psikolojik a dan da soruna bakmak gerektii anlalabilmekte; tek bir ailenin incelenmesiyle yola kldktan sonra, dnya daki eitli devletlerin ulusal bteleri arasnda kar latrmalar yaplmakta; dinsel eitim yapan okullardan

askeri kurululara ve orduya kadar eitli kurumlar ze rinde durulabilmekte; petrol sanayiinden tutun da a da iire kadar her konu da incelemeler yaplabilm ekte dir. Toplumbilimsel dn yetenei sayesinde, kiisellik le ilgisiz en uzak, en soyut sorunlardan, en kiisel, in sann benlii ile en yakndan ilgili sorunlara kadar ok deiik konular ve bunlar arasndaki ilikiler zerine eilinmektedir. Byle bir anlayn tem elinde ise, kiinin iinde kendi benliini ve niteliini kazand toplumu ve kendi tarihsel dnemi iindeki toplumsal ve tarihsel an lam kavram ak tutkusu bulunmaktadr. nsanolu bugn dnyada olup bitenlerin anlam na varmak; toplum iinde biyografi ile tarihin karlkl etkileimi olan kendi iyapsndaki olgular kavram ak iin istekli ve umutlu ise, bunun da tem elinde, gene toplumbilimsel dn yetenei vardr. ada insann kendisi hakknda, kendisinin dnda biriymi gibi so ukkanl bir bilinci varsa, bunun, toplumsal greceliin ve tarihin her eyi deitirme gcnn tannm as ile bunlarn olumlu etkileri sayesinde gerekletirildii unutulmamaldr. Toplumbilimsel dn yetenei, insa nolunun bilirliinin en verimli ifadesidir. Kafalarnda, dncelerinde dar ufuklar amay denememi; kendi lerinin alk olduklar kapal kaplarn ardnda olup bi tenleri grmeye, anlam aya alm am kimseler bile, toplumbilimsel dn yeteneine kavutuktan sonra, dncelerinde birden bire aydnla ktklarn; her eyi ile bildiklerini sandklar d dnyann kendileri iin henz yepyeni bir dnya olduunu grmektedirler. Kimi zam an yerinde, kimi zam an yerinde saylm asa da, top lumbilimsel dn yetenei kazananlar, kendilerinin geni bir anlay, doru deerlendirme ve iin zn yakalam a gcne sahip olduklarn hissetm eye balamaktalar. Bir zam anlar kendilerine doru gzken eski

kararlar ve eski yarglar, toplumbilimsel dn yetene ini kazandktan sonra, tem elden yanl ve sakat bir dnce biiminin rnleri olarak grlmeye balam ak tadr. Bylece, grdklerine sandklarna aarak baka bilme, yeni deerlendirm eler yapabilme canll kaza nabilmi olmaktadrlar. Yeni bir dnce biimi kazan makta, deerlerini yeniden yeniden deerlendirmi ol makta; ksacas, dnm eye ve duyarllk kazanm aya baladklar anda, sosyal bilimlerin kltrel anlam n da kazanm olmaktadrlar.
2

Toplumbilimsel dnce yeteneinin varln gs teren en nemli belirtken, karlalan sorunlar bireyin dar yaam ortamnn sorunlar olarak gren anlay ile, bu sorunlar toplumsal yapnn kamusal sorunlar olarak ele alan anlay arasndaki farkllktr. Toplumbilimsel dn yeteneinin ve sosyal bilimlerde verilmi tm klasik eserlerin en sekin zellii de bu farkllklardr. Kiisel glkler ve sorunlar bireyin kendi karak teri ve dier insanlarla olan ilikilerinin ufku iinde orta ya karlar; bireyin kendi benlii ve bireyin dolaysz ili kiler kurduu dar toplumsal hayatyla snrldrlar. Bu nedenle de, kiisel glklerin ve sorunlarn anlatlm as, yazlm as, zmlenmesi biyografik bir varlk olan birey le, bireyin yakn toplumsal ortamyla, bireyin dolaysz yaam deneyimlerine konu olan toplumsal dzenlenimlerle ve bir noktaya kadar da bireyin kendi iradesine bal olan faaliyetleriyle snrl kalm ak duru mundadr. Kiisel glkler ve sorunlar kiisel ve zel dir; Bu durumlarda birey, kendisinin kymet verdii de erlerin tehlike ve tehditler karsnda kaldn dn m eye balar.

Toplumsal glkler ve toplumsal sorunlar ise bi reyin yrel ortamn ve isel yaam n aan sorunlardr. Bu sorunlar, birok bireysel yakn ortam birbirine ba layan; bylece, tarihin belirli bir dneminin rn olan belirli bir toplumun kurumlarn oluturan rgtlenmeyle; birbiriyle akan, birbiriyle i ie gemi bulunan top lumsal ve tarihsel yaamn geni alanl yapsnn mey dana getirili biimleriyle ilgili sorunlardr. Bu tr sorun lar kamusal sorunlardr: Bu sorunlar ortaya ktnda kamunun nem verdii baz deerler tehdit ve tehlike lerle karlam demektir. Bu durumlarda sz konusu deerin hangisi olduu, bu deere yneltilmi tehdidin ne olduu, nereden ynetildii zerinde durulur. Fakat, en geni apl bir kiisel sorun bile olaan ve sradan bir insann dar yaam erevesi ve toplumsal ortam asndan anlamlandriabilirken, toplumsal sorunlar bu adan anlam landrm a olana bulunmad iin konu zerinde belirli bir aydnla kmak g olmaktadr. Toplumsal sorunlar, gerekten, kiisel ereveleri aan; toplumdaki kurumsal dzenlenimde bunalmlar, hatta, ou kez, Marxistlerin deyimiyle elikiler ya da gide rilmesi olanaksz elikiler" yaratan sorunlardr. Bu adan, szgelii, isizlik sorununu ele alalm. rnein, 100.000 nfuslu bir kentte adam n biri isizse ve baka hi istihdam d nfus yoksa, bu kiisel bir sorundur. zm iin, sz konusu adam n karakteri, becerileri, yararlanabilecei mevcut olanaklar zerinde durmak gerekir. Fakat alabilir nfusu 50 milyonu bulan bir ulus iinde alabilir nfusunun 15 milyonluk bir ksm istihdam d kalmsa bu toplumsal bir so rundur ve zm iin tek tek bireylerin olanaklar, be cerileri, karakterleri zerinde durm am z yetm ez. nk

bu olanaklar oluturacak toplumsal yap i grecek durumda deildir; kmtr. Bu nedenle, toplumsal nitelikteki sorunlar doru deerlendirebilmek, doru zm yollar bulabilmek iin birbirinden ayr ve kopuk kopuk bireylerin kiisel ortamlar, karakterleri zerinde deil, toplumun ekonomik ve siyasal kurumlan zerinde durm am z gerekir. Bir baka rnek olarak sava ele alalm. Sava du rumunda kiisel sorun hayatta kalabilmek ya da bazlar iin onuruyla lmektir. Ama bazlar iin bu sorun savata kiisel sorunlar ne alarak para kazanmak; bazlar iin, ordu st kademelerine kp daha gvenlik verici yerlere gelmek; bazlar iin de savan biran nce sona erdiril mesine katkda bulunmaktadr. Ksacas buradaki sorun bireylerin kendi deerlerine gre, belirli ve dar yaam ortamlar bulmak ve hayatta kalmak; ya da, kiinin l mn anlaml klmak sorunudur. Fakat sava yapsal bir sorun olarak incelemek istediinizde, savan nedenleri zerinde durmanz; sava durumunda hangi tip insanlarn komuta yerlerine kartldn; ulus-devleti erevesini kapsayan bir rgtl sorumsuzluk sistemi iinde savan aile kurumu, dinsel kurumlar, ekonomik ve siyasal kurum lar zerinde ne gibi etkilerde bulunduunu aratrmanz, dnmeniz gerekecektir. Evliiik sorununu ele alalm. Evlilikte erkek olsun, kadn olsun birok insan kiisel sorunlarla kar karya kalabilir. Am a her 1000 evlilikten 2 5 0 si, evliliin ilk drt yl iinde boanmayla sonulanyorsa, ortada, aile ve evlilik kurumlaryla, hatta bunlar oluturan temeldeki dier toplumsal kurumlarla ilgili yapsal bir sorun var demektir.

Ya da metropolis dediimiz byk kentleri ele ala lm; gzel, irkin, korkun, grkemli byk kentleri. st snftan pek oklar iin byk kent sorunuyla" ilgili kii sel zm, kentin merkezi yerinde, altnda zel garaj olan bir apartm an dairesiyle, kentin krk mil dnda bahesi Garrett Eckbo tipi dzenlenmi, 10 dnmlk bir topraa yaylm ve Henry Hill tipi yaplm bir villaya sahip olmaktan ibarettir. Kentteki ve banliydeki bu iki konutta yeter sayda hizmetkr besleyebilenler, ikisi arasnda bir de helikopter balants kurduktan sonra, byk kent yaam nn kiisel sorunlarn zm olmak tadrlar. Fakat btn bunlar ne denli gzel ve gz ka matrc nitelikte olursa olsunlar, byk kent yaam nn yapsal zelliklerinden oluan kamusal sorunlar z meye yetmemektedirler. Parlak grnl, am a anla lmaz bir ucubeye dnen bu byk kentlerin yarattk lar kamusal sorunlar zmek iin ne yapm ak gerekir? Byk kent yerleimi yerine kk kk blmlere ayrlm kentlere gem ek bir zm olabilir mi? iyerleri ile konutlar yaknlatrmak bir kentsel koullandrma m? Gittii kadar gitsin, deyip bugn varolan bylesi bir kentlemeyi srdrmek mi? Ya da tem elden dinamitle yip, yerlerine yeni anlaya gre yeni yeni yerlerde, yeni kentler kurmak m? Byle yaplacaksa, bu yeni plnlar nasl olmal? Bu konudaki tercihleri kimler, neye gre yapacaklardr? Btn bunlar yapsal, sorunlardr; zmlenmeleri iin, saysz denecek kadar ok zel or tamlar etkilem ekte olan siyasal ve ekonomik sorunlarn da ele alnm as gerekmektedir. Ekonominin, yoksulluu ve yoksullarn oturduu kenar mahallelerin oluumunu zorunlu klacak olan yap s varln srdrdke, istihdam d kalma sorununun

da kiisel bir sorun olarak ele alnp zmlenmesi ola naksz kalacaktr. Bunlar, Sava ulus-devletinin ve bu gnk sanayilemenin zorunlu sonucu olarak kald srece, kendi yaamnn dar erevesi iindeki bireyler bu sistemin ya da sistemsizliin yaratt kiisel sorunla rn zmekte bile gsz kalacaklardr. Evlilik kurumu, kadn sevgili kk klecik 2, erkei de "evin ekmeini getiren ve efendi durumunda tuttuu srece, taraflar mutlu klacak bir evlilik kurumunun kiisel bir sorun ola rak zme balanmas olanaksz kalacaktr. Ar ge limi topluma ynelmi bugnk gelimeye ar geli kin otomobiller ve ar byk kentler her etmenden daha ok biim verdii srece, kentsel yaamla ilgili sorunlar ne kiisel deha ile, ne de kiisel zenginlikle zmlenebilecektir. Bireyler kendi yaam evrelerinde iliki kurmak durumunda bulunduklar eitli kk kk toplumsal ortamlarda da, ou kez, yapsal deiimlerin yol at sorunlarla karlarlar. Bu nedenle, kiisel ortamlardaki deiimleri anlam ak iin de, bunlarn ardndaki toplum yapsndaki deiimlere bakm am z gerekir. inde ya adm z kurumlar nedenli karmak bir yapya geer, bu kurumlar arasndaki balantlar ne denli artarsa, bu tr yapsal deiimlerin says da, trleri de o denli ar tar. Toplumsal yapnn nemini kavram olmak, top lumsal yapya gerektii lde nem verme alkanl n kazanm olmak, ok sayda ve ok eitli ortamlar arasndaki balantlar doru anlamlandrabilmemizi salar. Bu duruma gelebilmem iz iin de, toplumbilimsel dn yeteneini kazanm olm am z gerekir.

24

Gnmzde nedir en nemli toplumsal sorunlar, en nemli kiisel sorunlar? Gnmzdeki en nemli toplum sal ve kiisel sorunlar saptayabilmek iin, yaadmz dnemin karakteristik geliim ynleri yznden nem verilip de, tehdit ve tehlike ile kar karya bulunan de erlerin neler olduunu; hangi deerlerin hem nemli bu lunup, hem de desteklenmekte olduunu saptamamz gerekmektedir. Toplumda geerli tutulan deerlerin des teklenmelerinde olsun, tehditle karlamalarnda olsun, dikkat etmemiz gereken, bu durumlarn toplumsal yap daki hangi elikilerle ilintili olabileceidir. Kiiler baz deerleri stn tutarlar ve bunlarn herhangi bir tehdit ile kar karya olm adn grdkle rinde bundan mutluluk ve esenlik duyarlar. stn tuttuk lar deerlerin baz tehditlerle kar karya olduklarn grdkleri zam an ise, kendilerini bir bunalm iinde bu lurlar; bu durum kiisel sorun grnm tayabilecei gibi, toplumsal grnm de tayabilir. Kiiler stn tut tuklar deerlerin - deer sistemlerinin - tmnn birden tehdit edildiini grdklerinde ise total bir panie kaplr lar. Fakat diyelim ki, toplumdaki kiilerin ne stn tuttuklar deerler var, ne de bu tre girebilecek deer lere ynelen tehditlerin varlnn farkndalar. Biz buna, bu durum toplumdaki deerlerin sadece bir ksmn kapsadnda ilgisizlik (indifference), toplumdaki de erlerin tmn birden kapsadnda ise lgnlk (apathy) diyoruz. Son olarak, diyelim ki, toplumdaki kiilerin stn tuttuklar deerler diye bir ey hi kal mam olsun, am a kendilerinin bir tehditle kar karya

25

olduklarnn bilincine varm bulunsunlar? Bu duruma ise, huzursuzluk (uneasiness), endie iinde olma (anxiety); total bir grnme varnca da, lmcl bir ylgnlk (m alaise) diyoruz. Gnm z iin sz konusu olan, huzursuzluk (uneasiness) ve ilgisizlik (indifference) durumudur. n san aklnn, insan duyarlnn bu sorunlar tam olarak kavrayam ad sylenebilirse de, durum, daha ak, daha grlgen olan daha u aam alara varmamtr. Gnm zde - deerler ve deerlere ynelen tehditler asndan ifade olunmayan - bulank grnml bir hu zursuzlukla kar karyayz. Bu nedenle, toplumdaki sorunlara aka grlen sorunlar olarak rastlamyoruz. Bu sorunlarn, daha ok, bir usanmlk iinde anlatld n, da vurulduunu grmekteyiz. Bir dier deyile, ne durumlar tehdit edilen deerlerin neler olduu ve ne de bu deerlerin kimler tarafndan tehdit edildii aka syienebilmektedir. Bu konuda karar alma durumunda kalmaktan kanlmakta; bu tr sorunlarn toplumbilim sorunu olarak ele alndn ise pek seyrek grmekteyiz. 19 3 0 larda - kendi dar mminlikleri iinde yaa makta direnen baz belirli i evreleri dnda - herkes toplumun ekonomik bir bunalmla kar karya olduu nu; bunun bireyler iin de birok kiisel sorunlara yol atn gryordu. O sralarda kapitalizmin bunalm" konusunda M arxin grleri, bu grlerin daha az tannan kimselerce ifade edilen biimleri pek oklar iin durumun akla kavuturulmasnda gerekli anahtar dnceleri salyordu. Baz kiiler, karlatklar kii sel sorunlarn (Marxist aklam alarn) bu asndan anlamlandryordu. Tehditlerle kar karya kalan de erler, varlklar kolaylkla hissedilen ve herkese stn

tutulan deerlerjj; bu deerleri tehdit altnda tutan yap sal ve elikiler jSe kolayca grlebilecek nitelikteydi. Tehditle kar karya kalm bulunan deerler de, bun lar tehdit altda tutan yapsal elikinlikler de genilii ne ve derinliin hissedilmi, yaanm bulunuyordu. O gnler, bir bakna, siyasal bir dnemdi. Fakat II. Cnya Savandan sonraki dnemde teh ditle kar karna kalan deerler, ou kez, ne fazla bi lincinde olunan deerlerdir, ne de bir tehditle kar kar ya bulunduklar yeterince bilinmekte, hissedilmektedir. Kiisel sorunlarn ou belirli bir biime, anlatma, deer lendirmeye kavturulmamtr; kamusal aptaki hasta lklarn ve ok inemli yapsal sonulara yol aabilecek nitelikteki kararrn pek ou kamusal sorunlar olarak ele alnp deelendirilmemektedir. nsan akl ve zgr ln en yce deerler olarak benimsemi kimseler iin bu durum huzursuzluk lsnde kiisel bir sorun olmu; toplumsal yndrn de kaytszlk grnmnde bir sorun nitelii kazanmtr. Gnmzde bu sorunlar, belirgin biimde huzurszluk ve kaytszlk grnm kazanm a ya balamtr. Bu durumylesine nem kazanmtr ki ou kez, gnmzde gdemciler bunlar, formle edilmeleri gere ken sorunlarn lendi trleri iinde bir deiim geirmeleri olarak saymakfidr. Yaadmz yllar iin en nemli sorunun artk elonomik nitelikte bir sorun olmaktan kp, bireysel yaam) nitelii ile ilgili bir sorun olduu her gn biraz daha sk i&ri srlmekte; yaknda, bireyler iin zel hayat diye bir $y kalmayaca sylenmektedir. oklar na gre gnnz iin nem tayan sorunlar, kk yataki ocuklain altrlmalar deil, serbest zamann kt kullanlmazdr. Birok zel ya da kamusal gr

nml sorunlar psikiyatrik sorunlar olarak nitelendiril mekte; modern toplumun en nemli sorunlar bile, bylece, gzlerden saklanmak istenmektedir. Bu tr grleri savunanlar, dier yandan, ele aldklar sorunlar Batl toplumlara, hatta daha dar bir anlayla, sadece Birleik Devletlere ait sorunlar olarak deerlendirmektedir; bylece, blgecilie varan bir dar grllnn etkisinde kalm olmaktadrlar. Oysa, bu dnrlerin grmezlikten geldii insanln geri kalan 'te ikisi de, bireysel yaam dan kopmu denecek kadar uzaklam, byk kurumlarla erevelenmi bir yaam srdrmekte; ocukluktaki itenlikli yaam ortam, sonraki yllarda insann iinde bir zlem olarak kalmaktadr. Bo zam anlarn deerlendirilmesi sorunu bile, a lma hayat ile birlikte ele alnm adka, doru deer lendirilemez. ocuk yaynlaryla ilgili olarak ailelerin bugn karlatklar sorunlar da, ailenin toplumsal ya pnn oluturduu yeni kurumlarla ilikileri asndan ele alnmadklar srece, doru deerlendirilem ezler. Bu gnk Amerikan toplumunda kiisel ve toplumsal ya am etkileyen kaytszlk ve lgnlk havas hesaba katlmadka, bo zam anlarn deerlendirilmesi sorunu nun aklanmas da, zmlenmesi de olanakszdr. Amerikan toplumundaki bu hava" iinde kiisel yaam ile ilgili hibir sorun, irketler topluluu biiminde yeni bir rgtlenmeye gemi bulunan ekonomik hayatn yaratt taleplerin kkrtlmas bunalm hesaba katl madka aklanam az. Bu bunalm irketleme ats altnda dzenlenen modern toplumda bireylerin meslek hayatnn ayrlm az bir esi durumuna gelmitir. Birey lerin, ilerinde kesinlikle tanm layam adklar birtakm glerin etkisiyle bir yerlere srklenmekten ikyet ettiklerini syleyen psikanalizciler hakldrlar. Am a iin doru olmayan yan, Ernest Jonesun savladnn ter

sine, kiinin ba dmannn ve karsndaki en byk gln kendi zndeki anlalm az nitelikler ve iinde ki karanlk gler olmaddr. Bugn, bireyin karsn daki byk tehlike, ada toplumun kendi yapsndaki kavranmas zor glerdir. Yabanclam aya yol aan retim yntemleridir; siyasal grevlere gelebilmenin belirli evrelere kapal tutulmasdr. Uluslararas hayatta bunun yaratt anaridir - tek kelimeyle, bireyin doa sm, yaam koullarn ve amalarn alt-st eden varo lan bu toplumun yapsal gleridir. Gnm zde, toplumdaki huzursuzluun ve kayt szln elerini ortaya koymak - ikisi bu noktada at t iin - hem siyasal hem de entelektel adan sosyal bilimcilere den ok nemli bir grev olmaktadr. Fizik bilimciler, sanatlar, ksacas tm entelektel topluluk sosyal-bilimcilerden bugn bu grevin yerine getirilme sini beklemektedir. Sosyal bilimcilerin yklendikleri ve kendilerinden tm entelektel evrelerce beklenen bu grev nedeniyledir ki, kanmzca, sosyal bilimciler klt rel yaantm zda byk bir nem kazanm ; toplumbi limsel dn yetenei byk bir gereksinim durumuna gelmitir.
4

Her entelektel ada kltrel hayatn gstergesi saylabilecek bir dnme slbu (style of reflection) ortaya kar. Gnmzde, bir yllk sreler iinde bile birtakm entelektel alanlarn topluma yayld, sonra bunlarn gzden dt ve yerlerini benzerleri olan ye nilerine brakt dorudur. Bu hzllk, bu acelecilik top lumun kltrel hayatnn renklendirilmesinde bir neden dir, am a bunun entelektel hayatta kalc izler brakma d da aktr. Bunlarn Newton fizii ya da Darwinci

biyoloji gibi cidd dnce okullar olmad da aktr. Bu tr dnce okullar kiilerin ya da dar zmrelerin dnsel ya da tasarmsal (imagery) ufuklarn aan bir ufka sahiptirler. nsz, am a ciddi bilim adamlar olsun, ad - san drt iklime yaylm yorumcular olsun btn sosyal bilimciler yaptklar gzlemleri ve ilgi duyduklar konularda ileri srecekleri grleri bu tr dncelerin ya da bunlardan karsanm dncelerin nda ye niden lye vurmak zorundadrlar. Modern ada Bat toplumlarnda fiziksel ve biyo lojik bilimler, hem ciddi evrelerin dncelerinde, hem de avam arasnda yaygnlam metafizik" nitelikte saylabilecek grlerde en nemli temeli oluturmak tadrlar. Laboratuvar teknii entelektel gvenlik ve dnme biimi olarak tek seenek durumuna gelmitir. Gnm z entelektel hayatnn, insann en isel, en temel yanlarnn bile bu yolla tanmlanabilecei akla kavuturulabilecei; bu yolun dndakilerin ise bir ka ve bulankla snma olduu eklinde sav da gene buradan kmaktadr. Toplumda, bu gibi konularda, byle baat bir an layn olmas, baka tr dnce biimlerinin, duyarlk anlaynn olmad anlam na gelmez. Olsa olsa, ente lektel evrelerin byk kesiminde baat anlayn bu nitelikte olduunu; en belirgin biimde bu ekilde form le olunduunu; byle formle edilince, belirli bir zme ulalmasa bile, ona yakn bir duruma gelindiine ina nldn gsterir. Fakat bence, gnmzde bu konuda bir dnm noktasna gelinmi; toplumbilimsel dnce kltrel hayatm zn en nemli gstergesi olma durumuna gel

meye balamtr. Toplumbilimsel dn, toplumbilimsel ve psikolojik almalarda grlen bir dnce biimidir. Gnm zde psikoloji ve toplumbilim dndaki alanlarda yaplan alm alarda da bu toplumbilimsel dn yay gnlamaktadr. Fakat tek tek bireylerin, ya da genel anlamda kltrel topluluun (aydnlarn) bu dnce biimini benimseyip kazanm alar yava olm akta ve o u kez yetersiz kalmakta; hatta birok sosyal bilimci hl sorunun nemini kavram am bulunmaktadr. Kendi konularndaki almalar iin toplumbilimsel d nn ne denli nem tadn; kendilerine ne denli yarar salayacan kavrayam ayan nice sosyal bilimci, kendi bilim disiplinlerinin bu dnsel nitelikteki klasik geleneinden yararlanam adklar iin, bugn onlardan beklenen sz konusu kltrel grevi de yerine getire memektedirler. Am a buna ramen moral adan, gndelik iler asndan, siyasal olgular daha derinden kavram ak iin yaplan alm alar asndan konuyla ilgilenenler top lumbilimsel dn yeteneine deer verm eye bala mlardr. Birok ynlerden, birok eserlerde toplumbi limsel dn yetenei entelektel abalarn, kltrel duyarlln varln gsteren bir simge saylm aya ba lamtr. Bu konularda yaplan alm alarla ilgilenen deerli eletirmenler ve ciddi gazeteciler bile - her ikisi de bu adan deerlendirilip yarglanm aktadr - incele dikleri, hakknda deerlendirme yaptklar eserlerde toplumbilimsel dn yeteneini grmek, bulmak iste mektedirler. Bu gibi konularda yazan yazarlar ve her dzeydeki eletirmenler, gnmzde, estetik adan olduu kadar, toplumbilimsel adan da dnmektedir ler. insan gereinin kimi kez en saygdeer biimde

anlatld romanlarn yazarlarnda da bu zellik grl mekte; romanclar bu konuda zerlerine deni yapm a ya almaktadrlar. Rom anclar iin toplumbilimsel d n yeteneine sahip olabilmek, yaanan gnn bir tarih olarak ele alnp anlamlandrlmas iin yararl bir ara yerine gemektedir. nsan doas gitgide daha karmak ve problematik bir grnm kazandka, top lumsal kargaalklar ve ideolojik atm alarla dolu g nmzde hem insan doasn biimlendiren, hem de insan doasnn kendini da vurup ifade etmesini etki leyen toplumsal katastroflar ve toplumsal rutinler gitgide daha byk bir nem kazanm aktadr. Kimi zam an, b tn bu alanlarda toplumbilimsel dn biiminden yarar lanma abalar bir moda gibi gzkyorsa da, toplumbi limsel dn yetenei kazanm ak iin gsterilen aba larn sadece bir modann sonucu olduu doru deildir. Toplumbilimsel dn yetenei, kendi benliimizdeki, kendi isel yapm zdaki olgular toplumsal gereklikler (realities) asndan ve ok daha doru bir ekilde de erlendirebilmemize yarayan belirli bir anlay ve deer lendirme biimidir. stelik, sadece ada kltrel du yarllk ve anlamllkla ilgili bir dnce ve deerlendir me tarz olmayp - daha geni bir kullanma kavutuu anda, btn bu kltrel duyarllk ve anlamllk alanla rnda - insan usunun insann edimleri zerinde daha byk bir etkinlik kazanabileceini de gsteren nemli bir nitelik durumuna gelmi bulunmaktadr. Fizik bilimlerin kltrel anlam - eskinin en nemli kltrel gstergesi - ise bugn gitgide daha byk l de itibarn yitirmektedir. Entelektel bir anlay biimi olarak fizik bilimler, bir bakma, biroklarna yetersiz grnmeye balamtr. Dnce, duyu, tasarm ve

duyarln bilimsel niteliktekilerine duyulan kukular nceleri dinsel evrelerce ve teoloji dnrlerince ba latlm tartlmtr. Fakat, ayn kukular toplumbilim sel adan duyan bizlerin ncleri olanlar fizik bilimlerin mutlak geerliine kar eletirilerine baladklarnda dinsel ya da teolojik noktalardan yola km deildiler. Gnm zde bu bilimlere kar duyulan kukular laik humanistic - ve ou kez yeter aklktan yoksun nitelik tedir. Fizik bilimlerde gerekletirilen son gelim eler Hidrojen bombas yapmnda ve bombann dnyann istenen yerine kondurulmasnda grlen teknolojik ge limelerle birlikte - aydnlar topluluunun ve kltrl kamuoyunun bugn byk nem verdii sorunlara her hangi bir zm getirebilmi deildir. Bu gelimeler, hakl olarak, olaanst uzmanlam bir dnce dal nn rn saylmaktadr. Fakat bu alandaki gelimelerin olaanst ve sihirli eyler olduunu sananlar yanl maktadr. Bu gelimeler, kltrel ve moral - sorunlar zmek yle dursun, ortaya pek ok yeni sorunlar karm bulunmaktadr. Bu yeni sorunlar, fiziksel bilimle rin alan dnda kalan, tam amen sosyal bilimlerin ala nna giren sorunlardr. Doann insan tarafndan fethi, yoksulluun yenilmesi ar gelimi lkelerde yaayan insanlarn tam am lanm bir ii saylmaktadr. Bugn bu toplumlarda sz konusu fetihlerin ba arac olan bilim, bilinsiz, am asz, ne yaptn bilmez bir durumdaym gibi grlmekte; yeniden dzenlenmesi gerektii d nlmektedir. Fizik bilimlere kar duyulan saygnn, eski gnler den beri srd dorudur; fakat gnmzde teknolojinin yaratt ethos ve fizik bilimlere elik eden mhendislik dncesi umut verici ve gelimeci olmaktan ok, gven

sizlik ve rknt yaratc bir nitelik kazanm bulunmakta dr. Elbette ki, fizik bilimlerde gerekletirilen bu gelime lerin olumlu yanlar da vardr, ama olumsuz yanlarnn istenemeyecek denli nem kazanmakta olmasndan kor kulmaktadr. Bu, fizik bilimlere yeni bir grnm, yeni bir nitelik kazandrma konusunda duyulan gereksinimi yan stmaktadr. Bu konunun gnmzde tam bir akla kavumamasnn ve nasl bir yeniden deerlendirme yapmak gerektiinin belirtilemeyiinin nedeni de, bilimin toplumsal rolnn, askeri ve tecimsel sorun olan yanlar nn, tad siyasal neminin yeterince kavranamam olmasdr. Silahlarla ilgili bilimsel gelimeler dnyada yeni bir siyasal dzenlenmeyi gerektirmekte; fakat yeni gerekirliin sadece fizik bilimlere yerine getirilemeyecei anla lmaktadr. Uzun dnemlerden beri bilim saylan eylerin gereklii olmayan bir felsefeden; gerek bilim saylan eylerin ise insann yaad gereklerin sadece bulank ve ilintisiz paracklarn yanstan eylerden ibaret oldu u aka grlp kavranmaya balamtr. Gnm z de, bilim adam larnn gereklii bir tm olarak anlata mayacaklar yaygn bir inan durumuna gelmektedir. Asl nemlisi, bilim bugn pek oklar iin yaratc bir ethos ya da belirli bir yetitirme biiminin rn olmak tan kmtr. Bilimi, bir elhos ya da yetime biimi r n olarak anlam ayan teknisyenlerin ilettii ve ekono mik ve askeri evrelerce denetlenen bir makinalam bilim grnmne indirgenmitir. Beri yandan, bilimi savunuyorum diye konuan birok felsefeci de, ou kez, bilimcilikten" baka bir ey yapm olmamakta; savunduklar trden bilimle insan yaam nn zde ey ler olduunu sylemekte ve eitli yaam sorunlar

nn ancak kendi anladklar bilimcilik yntemleri ile zlebileceini ileri srmektedir. Btn bunlar ise, bir ok dnrn bilimi bir eit Mehdi, ya da en azn dan modern uygarln en g anlalr elerinden biri sanmasna yol amaktadr. Oysa ortada, C. P. Snow'un szleriyle iki ayr kltr vardr: Bilimsel ve hmanist ister tarih isterse edebiyat, ister biyografi isterse iir ya da roman olsun, btn hmanist kltrn z edebiyat olmutur. Ayrca, saygn ve olumlu nitelikte bir edebiyatn, birok bakm lardan bilimi andran bir yan da olduu sylenebilir. Bunun byle olmasnn nedeni, sadece kitle toplumunun, kitle iletiimi aralarnn ortaya k deildir. Bu alanlardaki gelimeler ciddi edebiyata yardmc olmu larsa da, gerek neden, yaadm z dnemin tarihsel nitelii ve bu nitelii sezip anlayabilm e duyarlna sa hip yeni insanlara gereksinme duyulmasdr. Gnmzn tarihsel gerekliine ve siyasal olgu larna ne tr bir gazetecilik, ne tr bir yazarlk ve ne tr bir sanat anlay denk decektir? Ne tr olursa olsun, hangi cehennem resmi, hangi cehennem tasviri a da sava tablolarnn ieriini kapsayp yanstabilir? Salt kendisi iin durmadan bir eyler kazanm ak, kazan dn arttrmaktan baka bir ey bilmeyen insanlarn moral duyarszlnn ahlki ynden savunulabilecek yan olabilir mi? Gnmz insan bu tr sorulara cevap aramakta; yaad toplumsal ve tarihsel gereklii bil mek istemekte, fakat ada edebiyat kendisine bu konuda yeterince yardmc olm amaktadr. Gnmz insan olgulara bakmakta, bu olgularn anlamlarn ka > ramaya almakta; inanabilecei, kendisini anlamakta yararlanabilecei bir byk tablo grmek istemektedir.

Ayn ekilde, deerlerini yeni bir dzenlenm eye kavu turmak; yeni yaanan gne daha uygun duygular, gd ler, itkiler kazanm ak istemektedir. A m a gnmz edebi yatndan bu konuda da bir yardm grmemektedir. Kald ki, nemli olan, btn bunlara yarar dokunacak nitelik lerin ada edebiyatta bulunup bulunmad deildir. nemli olan, gnm z insannn bunlar bulup bula mamas, bunlara eriip eriem em esidir(1). Eskiden edebiyatlar eletirmen ve tarihi olarak ngiltere zerine yazlar yazarlar, Am erika'ya geziye kp Amerika'y irdeleyen eserler yaynlard. Eski gn lerin edebiyatlar toplumu anlatrken onu bir btn olarak ele alrlar ve moral ynden de deerlendirm eye alrlard. Tocqueville ya da T ain ein, bugn yaasa lard edebiyat deil de toplumbilimci olm ayacaklar sylenebilir mi? Tainele ilgili olarak bu sorun zerinde duran bir yazar ve incelemeci Tim es Edebiyat Ekinde (Literary Supplem ent) u gr ileri s ryor; Tainenin sosyal bilimciden ok bir edebiyat olarak kalmas, on dokuzuncu yzyl sosyal bilim anla1> T a in e , insan d aim a toplum sal bir canl ve toplum u da gruplar koleksiyonu olarak grm tr. En kk eyleri sabrla inceleyip gzleyen, usan m ak nedir bilm eyen bir saha aratrm acs (field w orker) olarak, zellikle sosyal olgular arasndaki ilikileri alglam ak ve anlam akta ok ya rarl bir nitelie; bilgililie sahipti. Y a a d dn em le, ayn dnem in daha sonralar en iyi tarihilerinden biri saylacak kadar ilgilenir; rom anc olarak y a za rk e n bir teori kurucusu kadar dnceler gelitirir; edeb iyatn bir an, bir dn e min, bir toplum un en iyi belgesi olm as gerektiine ve ola bileceine inanrd... Ingiliz edebiyat zerine yazdklar ngiliz edeb iyatn dan ok, Ingiliz toplum unun m oral a n la y n, m oral niteliklerini, ngiliz halknn pozitivizm ini an latr d. H e r eyden nce, toplum la ilgili konularda bir teorisyendi.

ynn, doal bilimlerde (natural sciences) bulunaca sanlan yasalara benzer yasalar aram a tutkusunun sonucudur. Sosyal bilimin yetersiz kald yerlerde ve dnemlerde, eletiri yazarlar, romanclar, tiyatro yazar lar ve airler kp kiisel sorunlar, hatta kamusal nite likteki sorunlar anlatp aklam aya alrlar; bu grevi bir bana onlar yklenirler. Sanat bu konulardaki duy gular anlatabilir; dikkatleri bu konular zerine ekebilir bu ii dramatik bir arpclkla da yapabilir - fakat bu tr sorunlar tam olarak anlamak, anlatmak, zm yolu gstermek iin gerekli entelektel aklk ve aydnlktan yoksundur. Sanat, bu duygular, insann kar karya kald ve duyduu huzursuzluklar, lgnl ve bunla rn yol at dizginlenmesi g yklml dengelem ek, hafifletmek iin, zmlenmesi gereken bireysel ve top lumsal sofunlar olarak ifade edem ez; zaten bu kadar sanata dm ez. Gerekten, sanat ou kez bu tr ie komaz kendini. Kald ki, iini ciddiye alan sanatnn zaten bandan akn dertleri vardr. Sanatya bu ko nularda yardm etm e grevi, toplumbilimsel dnce den g alan bir sosyal bilime der. Bu nitelikte bir sosyal bilim kltrel ve entelektel ynden sanatya yardmc olmak zorundadr.
5

Benim bu kitab yazm aktan am acm , sosyal bilim lerin kltrel adan am zda ne gibi grevler yklen mesi gerektiini akla kavuturmaktr. stediim top lumbilimsel dncenin gelimesinde ne gibi abalar gsterildiini ana izgileriyle belirtmek; toplumbilimsel dncenin siyasal ve kltrel yaam zerindeki etkile rine dikkati ekmek; belki, toplumbilimsel dncenin ne aibi niteliklere sahD o lm a s aerektii k o n u s u n d a Ha

baz nerilerde bulunmaktr. Bylece, gnmzde sos yal bilimlerin doasn ve kullanmlarn aydnlatmak; bir de, Birleik Devletlerde toplumbilimsel dncenin bu gnk durumunu zetlem ek umudundaym.

2)

unu belirtmek istiyorum: burada sosyal bilimler" yerine, Sosyal incelemeler" diyebilmeyi isterdim - terimi, fizik bilimci ler gibi sevdiim iin deil (tersine, sosyal bilimlere b ilim de meyi ok seviyorum), fakat "bilim terimini, ok byk bir prestije sahip olmasna ramen, anlamca ak - seik bir ey ifade edem eyecek duruma geldii iin kullanamyorum. T e rimi, bir m e ta p h o r (m ecaz) olarak kullanarak daha byk an lam bulanklna yol amak, ayrca, terimin kazanm olduu prestije sahip kmak da istemiyorum. Fakat dier yandan, sosyal incelemeler" dediim zam an da okuyucunun ortaokul ve liselerdeki yurttalk bilgisi gibi eyleri anm sayacandan ekiniyor, insann bilebilecei tm bilgi dallarn ifade etmi olmak istemiyorum. Davransal Bilimler" terimini kullanmam ise olacak i deil; bence bu terim Sosyal Bilim" terimi ile Sosyalizm"i bile birbirinden ayrt edem eyen Kongre yeleri ile Vakf yneticilerinden eitli sosyal aratrmalar iin para szdrmaya yarayan bir propaganda arac olarak uydurulmu a benziyor. Aslnda, burada kullanlabilecek en uygun terim (insan sorunu ile ilgilendii oranda psikolojiye de dayanan) "tarih" olabilirdi. Burada bu terimler stnde tartmak iin deil, bir eyleri ifade etmekte kullanmak iin arayp sapta maya altm z iin fazla tartmaya yol am ayacak bir terminoloji zerinde anlam ak yararl olacaktr. Bu ii "beeri disiplinler" terimi de grebilirdi. Fakat her ne ise. Fazla yanl anlalm ayacam umuduyla, ben gene de grenee uyup allm bir terim olan sosyal bilimler terimini kullanacam. Bir baka nokta: Umarm meslektalarm toplumbilimsel d n" terimini kabul edeceklerdir. Kitabmn taslan okuyan si yasal bilimci dostlarm siyasal dn," antropolog dostlarm ise antropolojik dn" teriminin kullanlmasn nermilerdir. Ama nemi olan, terimden ok, kitapta anlatmak istediim dncemdir; bunun ise anlalacan sanyorum. 'Toplumbilim sel dn" terimi ile, hemen belirteyim ki, dz anlamda ve sa dece akademik bir disiplin olan "toplumbilim" ile snrl kalm olmuyorum. Bu terimi kullanrken ifade etmek istediim ey dz anlamdaki "toplumbilim" teriminin ieriini amaktadr. Ni tekim, bugn Ingilterede akademik bir disiplin olan toplumbilim henz yeterince gelimi bir alan olmad halde, Ingiliz roman geleneinde, gazetecilik anlaynda ve zellikle Ingiliz tarihi lik geleneinde ok gelikin bir toplumbilimsel dnn var ol-

Bazen, belirli bir anda, "sosyal bilim toplumbilim cilerin yapmakta olduklar eylerden ibaret bir ey gibi grnebilir, oysa btn toplumbilimciler ayn eyi yap madklar gibi, yaptklar arasnda trsel nitelikte farkl lklar da bulunmaktadr. Sosyal bilim, dier yandan, biraz da gemi dnemlerin sosyal bilimcilerinin yapm olduklar eylerden oluur. Oysa bu alanda da, eitli sosyal bilimcilerin kendi disiplinleriyle ilgili olarak eitli gelenekleri, deiik dnrleri ele aldklar; bunlara deiik derecelerde nem verdikleri grlmektedir. Ben de "sosyal bilimin temelleri dedim. Um arm , bu szle rim benim sylemek istediim eyleri ifade etmi olsun. Gnmzde, sosyal bilimciler arasnda, kendi a lma dallarnn aldklar ynle ilgili olarak gerek ente lektel ve gerekse moral adan bir huzursuzluk grl mektedir. Bu huzursuzluk ve buna neden saylabilecek baz talihsiz eilimler, sanrm, biraz da ada entelek tel hayatta genel olarak grlen ylgnln sonucudur. Fakat, kendi alanlarnda daha nceki dnemlerde veri len eserlerde daha byk umutlarla yola kld, ilgi konularnn deiiklii ve kendi disiplinlerinde bugn iyi eserlere byk bir gereksinme duyulduu iin olsa

duu grlmektedir. Ayn durum Fransa iin de geeiidir: kin ci Dnya Savandan bugne kadarki Fransz dncesinin bulanklnn yan sra, cretkrl da Franszlarn insann ge lecei sorusuna toplumbilimsel adan bakma abalarnn so nucudur. Fakat bunu, profesyonel toplumbilimcilerden ok, edebiyatlar ve yazarlar yapmaktadr. Btn bunlara karn, gene de 'toplumbilimsel dn" diyorum. nk; (1) herkes kendi uran her iin temeli sayar ve iyi - kt ben de bir "top lumbilimciyim;'' (2) tarihsel ynden baktmzda da "toplumbi limsel dn"n en ok ve en iyi, gene, klasik toplumbilimciler de bulunduunu grmekteyiz; (3) kitapta, daha ok, toplumbi limsel okullar zerinde duracam iin temel olarak bu terimi alm am gerektiini dnyorum.

gerek sosyal bilimciler arasndaki bu huzursuzluk bugn daha da grlgen bir duruma gelmitir. Bir noktay belirtmek gerekir: Bu huzursuzluktan habersiz sosyal bilimciler de vardr. Fakat sosyal bilimci lerin arasnda bylelerinin de varolmas, ilerine, ilerinin gemiten gelen geleneklerine sayg duyan sosyal bilim ciler iin ayr bir znt kayna olmakta; bu tr sosyal bilimciler drst olduklar iin, son yllarn almalarnn itenlikten yoksun olduunu kabullenmektedirler. Ak yreklilikle sylemem gerekirse, benim btn istediim de bu huzursuzluu arttrabilmek, bu huzursuzluun baz kaynaklarn aklamak, bu huzursuzlua sosyal bilimlerin kendilerinden beklenen ileri yapabilmeleri iin bir bask esi nitelii kazandrmak, yeniye yer amak iin eskileri skp ayklamak; ksacas, bugn nmzde bizi bekle yen ileri gstermek, gnmzde yerine getirmemiz ge reken bu ileri yapmamz iin yararlanabileceimiz ola naklar iaret etmektir. Benim sosyal bilim anlaym son gnlere kadar fazla itibarda olan bir sosyal bilim anlay olmamtr. Benim sosyal bilim anlaym, kamusal nitelikteki byk sorunlarla ilgili olmayan kk sorunlar zerinde duran ve ilerilere uzanmak" istemeyen ya da ii anlalm az ve bulank bir yn kavramlarla doldurulmu grn ciddi kitaplar yazanlarn; toplumsal sorunlar zerinde duruyor gibi grnp de metodolojik" bir rt altnda brokratik tekniklerden ibaret bir sosyal bilimcilikten baka bir ey yapmayanlarn anlayndan btnyle farkldr. Bu sahtekrlklar, bu rtl oyunlar, bu rkek likler gnmz sosyal bilimlerinde bir bunalma, bir k m aza yol amakta; hibir zm de getirmemektedir.

Baz sosyal bilimciler teknisyenlerden kurulu aratrma takm lar ile almak gerektiini savunm ak ta, bazlar ise bilim adamnn bireysel almasnn daha saygdeer bir yol olduunu sylemektedirler. Bazlar aratrm a ve inceleme yntemlerini daha du yarl klmak iin byk em ekler sarf etmekte; dier baz lar ise entelektel hayatn greneklerinin terk edildiini dnerek, bu greneklerin, bu geleneklerin canland rlmasna almaktadrlar. Baz sosyal bilimciler kat mekanik usullerle almakta ve bununla yetinmekte; bazlar ise toplumbilimsel dne varm ak, toplumbi limsel dn yeteneini kazanm ak am acyla alm ak tadrlar. ok st dzeyde bir teori" biimselciliine ka plm birtakm sosyal bilimciler bazlarna ok ciddi bir i gibi grnen bir yolla, birtakm kavramlar evirip evirip cilt cilt kitaplar yazmakta; birtakm sosyal bilimci ler ise, duyarll ve dnce yeteneini arttrabildii srece bu tr almalar doru bulmakta, bunun dn da ise, kavram lar zerinde bu denli durmay doru grmektedirler. Baz dar ereveli aratrm a ve incele melerde dar ve kk bir toplumsal ortam ele alnm ak ta; byk toplumsal yaplara bu dar ereveli aratrm a lara dayanarak gelitirilen kavram larla varm ak isten mektedir. Bazlar ise, toplumsal yapy, birok dar top lumsal ortam yerletirebilecekleri bir ara olarak ka bullenmektedirler. Bazlar, karlatrmal almalar btn btne bir yana brakarak, sadece belirli bir top lumda, belirli bir zam anda, belirli kk bir topluluk ze rinde incelem eler yapmakta; dier bazlar ise btn btne karlatrmal inceleme esasna gre eitli ulusal toplumiarn sosyal yaplar zerinde alm akta drlar. Baz sosyal bilimciler ok ksa zam an dilimleri iinde grlebilen toplumsal olgular zerinde; bazlar

ise, ancak ok uzun bir tarihsel perspektif iinde gz lemlenebilecek olgular zerinde durmaktadrlar. Bazlar almalarnda kendi akademik dallarna gre bir uz manlamaya gitmekte; bazlar ise, birok dallardan yararlanarak, almalarnda kat bir akadem ik snrllk tanmadan, inceledikleri konuya ya da nlerindeki soru na gre deiebilen bir yol izlemektedirler. Bazlar ta rih, biyografi ve toplumun her tr ile ilgilenmekte; baz lar ise bu yola hi girmemektedirler. Bu ve buna benzer ztlklar, devlet adam larnn yaptklar tartmalarda ya da uzmanlamann kazan drd tem belce gvenlik iinde yle gzkseler bile, gerek seenekler saylmamaldr. imdilik bunlarn henz kesin biimlerini almam gelimeler olduunu sylemekle yetineceim. Bu konuya, ilerde kitabn son larnda tekrar deineceim. Nerede, hangi konularda yan tuttuumu da ak ak gstermeye alacam. Bence, kiinin vard yarglar ak olmaldr. Fakat di er yandan, kendi yarglarm ne olursa olsun, sosyal bilimlerin kltrel ve siyasal ynden tadklar anlam aklamaya alacam. Benim yanllklarm da (biases), inceleyeceim yanllklardan geri kalan eyler deil. Umarm, benim yarglarmda yanllklarn etkisi altnda kaldm syleyecek olanlar kendi yanllklarn benim gibi, gene ak ak syleyebilsinler! Bunu yapa bilirlerse sosyal bilimlerin moral sorunlar kabul edilmi; sosyal bilimlerin kamusal bir sorun olduu saptanm olacak ve gerek bir tartmaya girebilme olanana kavumu olacaz. Bir tm olarak sosyal bilimlerin objektif kalabilmesi iin n - koul olan bylesi bilinlilik kazanabilmemiz, ne olduumuzu ve ne yaptm z bilebilmemiz iin bu gerekli grnmektedir.

Ksacas, benim inanma gre, klasik sosyal bi lim, tanm lanm a olanana sahip yararl bir gelenekler dzenlenimine dayanmakta; her eyden ok, tarihsel toplumsal yaplarla ilgilenmekte; klasik sosyal irdeleme nin temel sorunlar ile gnmzde zmlenmesi gere ken sorunlar ve tarih boyunca pek deimeyen insanal sorunlar arasnda balantlar bulunmaktadr. Amerikan sosyal bilimcilerinin birou, bana yle geliyor ki, kendilerinden beklenenleri yapmak istememek te, bu konuda rkeklik gstermektedirler. Birou, sosyal bilimlerin yklenmesi gereken entelektel ve siyasal g revleri grmezlikten gelmekte; dier bazlar ise, byle bir grevi yklenecek niteliklerden zaten peinen yoksun bulunmaktadr. ou zaman, neredeyse gnll denecek bir tutumla, eskinin bilinen oyunlarnn oynanmasna yol amakta; bu bilim adamlarnda yeni yeni ekingenlikler, rkeklikler de grlmektedir. Fakat btn bu rkekliklere ve ekingenliklere karn, kamuoyu ve entelektel evre lerin toplumsal sorunlara kar byk bir ilgi duymaya balad u gnlerde, btn sosyal bilimler iin gelime ye elverili bir ortam olumaktadr. Bu ortam iinde sosyal bilimler entelektel ynden kendilerinden beklenenleri yerine getirebilir, sosyal bilimlerin kltrel etkinlikleri artt rlabilir, insan ve toplumun siyasal ynden tad anlam k altna alnabilir.
6

Bir toplumbilimci iin sonraki blmlerde ele ala cak olduklarm bir yana, btn bu talihsiz eilimlerin, toplumbilim konusu iinde yer aldnn sanlm as zc olmaktadr. Bunlarn kltrel ve siyasal sorunlar dan uzak kalmak istemeleri bile, dier sosyal bilim atan rn d a k i eserlerde, almalarda da grlen genel bir zellik durumundadr. Siyasal bilim, ekonomi, tarih

ve antropolojide durum ne olursa olsun, rnein Birleik Devletlerde bugn sosyal bilim denince akla toplumbi lim gelmekte; sosyal bilimler toplumbilim asndan de erlendirilmektedir. Yntemler konusuna gsterilen ilgi nin odanda toplumbilim yer alm bulunmaktadr. Genel teori kurma konusunda gsterilen ilgilerin de odanda toplumbilim bulunmaktadr. Toplumbilimsel gelenein gelimesinde pek ok baarl entelektel almalarn katkda bulunmaya balad grlmekte dir. Bu eitlilie bakp bunun bir toplumbilimsel gele nek nitelii kazandn sanmak arlk olacaktr. Bu nunla beraber, gnmzde toplumbilimsel eser sayla bilecek almalarn ana izgi izledikleri zerinde belirli bir gr birlii vardr. Bunlarn her de, ktk lar kkene ynelmi bir eilim gstermektedir. Eilim I: Birinci ynelim tarih kuramna dorudur. rnein, Marx, Spencer ve W eberde olduu gibi Comte' un grnce de toplumbilim, insann toplumsal hayatn tmyle deerlendirmeye alan ansiklopedik bir alma grnm tamaktadr. Bu dnrlerin elinde toplumbilim hem tarihsel hem de sistemaktiktir tarihseldir, nk gemie ait konular ve materyaller zerinde almakta ve gemie ait konularla ilgilen mektedir; sistematiktir, nk, tarihin akndaki aa malar birbirinden ayrt etm ek ve toplumsal hayatn dzenliliklerini (regularities) saptamak iin byle olmak zorundadr. Fakat unutmamak gerekir ki, insanlk tarihi hak knda (toplumbilimsel dnceden uzak bir eilimle kurulacak) teoriler kolaylkla yanlglara yol aabilir ve insanlk tarihiyle ilgili verilerin iine sktrlp doldurula bilir; sonra da, bulanklktan holanan birtakm keha netlere dayanak olmaya zorlanarak dzm ece bir kalp

durumuna sokulabilir. Arnold Toynbee ve Oswald Spengler gibileri bunun en beylik rnekleridir. Eilim II: kinci eilim insann ve toplumun do asna" ilikin sistematik bir teori gelitirme ynndedir. rnein, en bata Simmel ve Von W iese gibi biimselcilerin (formalistlerin) eserlerinde toplumbilim, sosyal ilikilerin snflandrlmasdr; kendi varsaymlar gerei toplumbilim bu ilikilerin onlara gre deim ez saylan zelliklerinin kavranlmasyla grevlendirilmi kavramsal bir alma alanna indirgenmi bulunmaktadr. Ksaca s, bu eilimdeki dnrlerde toplumbilim, ok yksek bir genellik dzeyinde toplumsal yapnn elerini ince leyen, fakat bunu daha ok statik ve soyut bir yaklam la yapmaya alan bir bilim olmakta, burada kalmakta dr. Birinci Eilimdeki sapmaya yant olarak, tarihin tamamen bir tarafa braklmas nerilebilir: nsann ve toplumun doasna ilikin sistematik bir teori gelitirme eiliminde ise, sonu gelm ez bir kavram lar ynna g mlmekten baka bir sonu verm eyecek ok gelikin, ok ince" am a kupkuru bir biimselcilie varmak da sz konusudur. Grand Teori kurucusu olmay yeleyenler diye adlandrdm dnrlerden bazlarndaki bu kav ram gelitirme tutkusu, sonunda, kendilerini onlara bile ok fazla gelen kavram yn karsnda brakmtr. ada Amerikan toplumbiliminde bunun en iyi rnei Talcott Parsons' m almalardr. Eilim III: ada olgular ve sorunlarn ampirik incelemelerle anlalp kavranmas ynnde bir eilim dir. 1914 ya da ona yakn yllardan beri Amerikan sos yal bilimlerinde Comte ve Spencerin byk yeri olmu ve teorik ynden Alman dnrlerinin etkisinde kaln

msa da, Amerikan sosyal bilimlerinde ampirik aratr malara ok eskilerden beri byk bir nem verilmitir. Bunun nedenlerinden biri de, Amerika'da ekonomi ve siyasal bilim retimi yapan kurulularn toplumbilim retimi yapan kurululardan daha nce kurulmu ol masdr. Bu nedenle, toplumbilim toplumun baz belirli alanlarn inceleyen bir disiplin olarak tanmland iin, (bu alanda - ) akadem ik bakmdan gecikilmi ve ara larnda tutarllk salanamayan aratrma ve incelem e lerle dolu bir bilim alan grnmne brnmtr. Bu gn Amerikan toplumbiliminde aile ve kent incelem ele rinden tutun da, rksal topluluklarla etnik topluluklar ara s ilikilere ve kk grup incelemelerine kadar her eit konuda incelemeler yaplmtr. lerde greceimiz gibi, bu tutarsz eitlilik, sonunda, kendine zg bir dnce biimine dnm bulunmaktadr. Bu dn ce biimini ilerde liberal pratikilii bal altnda ince leyeceim. Gerekten bugn ada olgular incelenirken, k k ereveler iinde snrl ortamlarla ilgili ve birbirieriyle ilikisiz olgular zerinde gereinden fazla durulmaktadr. Amerikada toplumbilim derslerinin durumu da bunu gs termekte; toplumsal zlme (social disorganization) so runuyla ilgili ders kitaplar bunun en ak rneini vermek tedir. Dier yandan, toplumbilimcilerin hemen nerdeyse her konuda birer aratrma teknisyeni olup ktklarn grmekteyiz. Bu tr toplumbilimciler eitli yntemleri ycelte ycelte bunlar bal bana bir Yntembilim (Metho dology) biimine sokmulardr. George Lundberg, Samuel Stouffer, Stuart Dodd ve Paul F. Lazarsfeld gibilerinin almalarnn ou ve bun larn yarattklar ethos gnmzde buna verilebilecek rneklerdir. Bu iki eilim; yani, sosyal bilimcinin dikkatinin

aralarnda tutarl bir iliki kurulmam eit eit konulara datlmasna yol aan eilimle, tapnma derecesine varm bir yntemcilik - ille de ikisinin birlikte grlmesi gerekm ez - aslnda, bir yerde, birbirini tamamlamaya yaramaktadr. Toplumbilimin, tuhaf grnebilecek bu zellikleri geleneksel eilimlerden birinin ya da birkann birden saptrlmas, bozulmas sonucu olumu saylabilir. Fa kat toplumbilimin yapabilecekleri, toplumbilimin ilevi ve toplumbilimden beklenen iler de gene bu eilimler a sndan deerlendirilmek durumundadr. G nm z A m e rikan toplumbiliminde bugn Hellenistik bir alam lama olgusu ile kar karyayz: Bat toplumlarndaki eitli toplumbilim geleneklerine ait eler, am alar durmadan harman edilmektedir. Bunun sakncas, tehlikeli yan u ki, toplumbilim geleneklerine ait eler alanndaki bu ar eitlilik, bolluk dier sosyal bilimcilerde sabrszl a yol aabilir; toplumbilimcileri kouurken bilim yap maya abalayan aratrmaclar" dzeyine indirgeyebi lir; bunlar yznden toplumbilim saygya deer varlk nedenlerinden yoksun da debilir. Fakat iinde bulun duumuz bu koullarn olumlu bir frsat saylm as gere ken bir yan da vardr: Tm olarak sosyal bilimlerin ve rebilecei ve daha bugnden vermi olduklar eylerin ou toplumbilimsel dn geleneinin rn olarak ortaya konulabilmitir. Toplumbilim zerine alanlarn eitli toplumbilimsel dn geleneklerinde saptayp grebilecekleri nanslar ve bunlardan varlabilecek yar glar burada hemen zetlenebilecek eyler deildir. Ama bu konu zerinde durup dnm ekten kanm aya cak, enm eyecek olan toplumbilimcilerin ok eyler kazanacaklar da aktr. Bu ie giriecek olan toplumbi limcilerin, eitli toplumbilimsel dnce gelenekleri

zerine derinlemesine bilgi sahibi olmalar, sosyal bilim ler alannda kendilerinin yapacaklar, giriecekleri ara trma, inceleme ve alm alarda yepyeni yetiimler (orientations) salayabilir. Ben de, toplumbilimsel dncenin en yaygn ola rak grlen saptrlm, bozulmu, arpklatrlm biim leri zerinde durduktan (kinci Blmden Altnc Blmn sonuna kadar) sonra, sosyal bilimin kendine den g revleri ve toplumbilimsel dnn salayabileceklerini belirtmeye (Yedinci Blmden Onuncu Blme kadar) alacam.

48

GRAND TEOR
Konumuza girerken, rnek olarak bu anlayn en nemli eseri saylan Talcott Parsons'un The Social System ni ele alalm. Belirli bir durumda igdsel olarak ak olan oryantasyon seenekleri arasnda yaplacak seimlemede bir lt ya da standart grevi grecek olan ortaklaa benimsenmi bir simgesel dizgenin her esine deer denmektedir... Fakat eylemin (action) totalitesinin gdsel oryantasyonu asndan, simgesel dizgenin rol bakmndan, bir deer - oryantasyon grnmnn ayrklatrlmas gerekir. Bu grnm (iin bu yan) ilerin aktrler iin, aktrlerin doygunluk yoksunluk dengeleri asndan umulan durumunun an lamyla deil, fakat seim lem ede (uygulanan) standart larn ierii ile ilgilidir. Bu bakm dan deer - oryantasyonlar anlay, kltrel geleneklerin eylem diz gelerine geitirilmesinin en nemli grnmlerinden bi rini formle etm ekte mantksal bir ara olmaktadr. Normatif oryantasyonun ve yukarda belirtildii gi bi, eylem iinde deerlerin rolnn karsanm olarak her deerin bir dizgesinde sosyal referansla ilgili olduu sonucuna varlm aktadr.... Bir eylem dizgesinde, dizge gerei, eylem , bir anlatmla, normatif olarak oryante edilmi bulunur. Gsterildii gibi, bu durum beklenti (umu) kavram nda ve eylem teorisindeki yerinden, zellikle aktrn am alarna erim eye alt a k tif evrede (phase) ortaya kar. Beklentiler o nedenle, kar lkl - eyleim (interaction) srecinin ifte zorunlu sonulandrcl (double contingency) ile birlikte, tam a men emredici (imperative) nitelikte bir dzen sorunu

yaratrlar. Tersinden bakldnda, bu dzen sorununun iki farkl grn (yan) olduu anlalmaktadr: Bildiriimi (communication) mmkn klan simgesel dizgelerdeki dzen ve Hobbesculara yarar bir dzen sorunu olan, beklentilerin normatif yanna olan gdsel oryantasyonun karlndaki dzen. Dzen, yani istikrarl toplumsal karlkl - eyleim dizgelerinin btnlk kazanmasnn doas; yani, toplum sal yap sorunu, grlyor ki, bizim anlaymz iinde ki iler aras esasa gre, eylem dizgesini btnletiren nor matif kltrel standartlarla aktrlerin itkilerinin (motivation) btnle kavuturulmasn kendine odak edinmitir. Bu standartlar, nceki blmde kullanldklar ierikleri a sndan deer - oryantasyonu kalplardr ve bu nitelikleri itibariyle de, toplumsal dizgenin kltrel geleneinin zel likle nemli bir ksmn meydana getirirler0 *. Okuyucunun sayfalar evirip bir sonraki blme gemesine yol aabilecek satrlar... Am a byle bir duy guya kaplm am ak gerekir. Grand Teori - ki, kavram lar arasnda balantlar ve balantszlklar salam aya da yanr - zerinde durulmaya deer. Gerekten, bir son raki blmde ele alnacak olan yntembilimsel snrla m alar kadar etkisi olmayan Grand Teori anlay bir alma tarz (slbu) olarak fazla yaylp tutulmamtr. Grand Teorinin kolay anlalr bir ey olmad aktr. Hatta, btn btne, anlaml olup olmad bile kuku vericidir. Bu zellii, bir bakma, Grand Teorinin ken dini savunup korumasna yarayacak bir stnlktr de. Am a temel bildirimi (pronunciamentos) sosyal bilimcile1) Talcott Parsons, The S o c ia l S yste m , G lencoe, Illinois, The F ree Press, 1 95 1 , ss. 12, 36 - 37.

rin alma alkanlklarn etkilem ek olduu dnlr se, bunun bir stnlk saylm amas gerekir. aka yap madm belirterek, iin gereini yanstacak olursak, Grand Teori"nin rnlerinin sosyal bilimciler tarafndan deerlendirilme biimleri yle sralanabilir: Grand Teoriyi ve rnlerini anladklarn ve be endiklerini syleyenlerden hi olm azsa bazlarna g re, "Grand Teori tm sosyal bilim tarihinde en nemli gelimelerden biridir. Anladklar, am a beenmediklerini syleyenlerin ouna gre, birbirleriyle ilgisiz ve anlalm as g saf sata ynndan ibaret bir laf cambazldr. (Beenm e dikleri, am a anlam ak iin gerekli ar sabr da gstere medikleri iin byle sert eletirilere girimek istemeyen ler ise daha da oktur.) Anlam adklarn, am a ok beendiklerini syle yenlere gre - ki, bunlarn says hepsinden fazladr Grand Teori ve rnleri gz kamatrc bir yndr ve ou yerde anlalabilir bir ey olm ad iin, zellikle byleyici, sihirli bir gzellii vardr. Anlam adn ve sevmediini syleyecek cesare te sahip olanlara gre ise, Grand Teori ve rnleri, kna don giymeyi akl edem eden sahneye km bir imparatordan baka bir ey deildir. Doal olarak, grlerini aklam ayp, sabrla ta rafszln srdren ve profesyonel" ynden bunun ne sonular vereceini bekleyenler de vardr. Son olarak, belki ar bir ktmserlik saylacak am a, sadece ku laktan dolma birka eyden baka bu konudan hi ha

beri olmayan sosyal bilimcilerin de bulunduunu syle mek gerek. Btn bunlar, sonunda, anlamllk sorununa gelip dayanmaktadr. Bu sorun, Grand Teori anlay ile snrl deildir*2*. Ama Grand Teoriciler anlamllk sorunuyla o denii ilgilenmilerdir ki, korkarm gene de u soruyu sor mamz gerekecek: Grand Teori" kark bir laf cambazl m, yoksa gerekten anlaml bir ey mi? Bence buna u cevap verilebilir: Arayp bulmak belki ok g, am a taa derinlerde bunun da bir anlam olduu sylenebilir. Bura da sorun u ekli alyor: Anlamnn kavranmasn gle tiren engelleri atk diyelim. Nedir karmza kan an lam? Grand Teori nerede, ne diyor?
1

Byle bir soruya cevap vermenin bir tek yolu var dr: Grand Teorinin zellikleri yanstacak bir blm nce bir eviri metni biimine sokmak, sonra da bu e viri metni zerinde deerlendirm ede bulunmak. evir mek zere setiim blm yukarda gstermi bulunu yorum. Fakat hemen belirteyim ki, burada Parsonsn almasn bir tm olarak deerlendiriyor deilim. Parsonsun dier yaz ve eserlerinden de sz edece im. Ama sadece bu tek ciltlik eserindeki baz noktalar biraz daha akla kavuturmak iin The Social Systemin ieriini bizim bildiimiz dile evirirken yapt m evirinin kusursuz olduunu syleyecek deilim. Ne var ki, anlamca bir ey yitirilmediini sylem ek iste rim. Ben, daha ok, kelimelerin ve aralarndaki szsel ilikilerin ortaya koyduu ifadeler zerinde duracam.
2* Bak. Ek, kesim 5.

Bu nedenle, evirimin anlamca aslnn ayn olacan sanyorum. Bu nokta nemlidir; nk, bu noktann gzden karlmas her eyin bir anda yklm asna; an lamca bir akla kavuam am asna yol aabilir. Yap may dndnz evirinin ve irdelemenin gerekli olduunu gsterebilmek iin, nce baz pasajlar evi receim; daha sonra da, tm olarak The Social System'in zet evirisi olarak iki metin nereceim. Bu blmn balangcnda alnt olarak verdiim ksmn evirisi udur: Kiiler ou kez ortak standartlara sahiptirler ve karsndaki kiilerin de bunlar benimse melerini, bunlara uymalarn isterler, beklerler. Bu byle olduu srece, yaadklar toplum da dzenli olur (evi rinin sonu.) Parsons yle yazyor: Bu karlkl balanmlk iki tem ele dayanm ak tadr. nce standartlarn bireyler arasnda benimseyip yaylmasyla (internalization) bunlara uyma (conformity) ego iin kiisel, ifadeci ve/veya arasal (instrumental) bir nitelik alr, ikinci olarak, yaptrm (meyyide / sanction) olarak, dtaki bakalarnn e g o nun eylem ine tepkilerinin yaplanm as kiinin standarda uymasnn trevi (function) olur. Bu nedenle, kiinin gereksinm ele riyle ilgili kazanlm gereksinmelerin (need dispositions) dolaysz gerei olarak ortaya kan uyma durumu, bakalarnn yararl tepkilerini kolaylatrmak, yararl olm ayan tepkilerine ise meydan verm em ek iin gerekli bir koul olmaktadr. ok sayda olan aktrlerin eylemleriyle greceli olarak deer - oryantasyonu stan dardna uyma hem bu kriterlere denk dmekte; yani, sistemdeki herhangi bir aktr bakmndan hem kiinin

kendi gereksinme - dispozisyonlarnn gereinin yerine getirilme biimi olmakta, hem de sistemdeki dier nemli aktrlerin tepkilerinin optimize edilmesi iin gerek li bir koul yerine gemekte; sz konusu standart ku rumlatrlm olmaktadr. Bu adan, bir deer kalb daima bir karlkl - et kileim ierii iinde kurumlam olmaktadr. Bu neden le deer kalbyla ilintili bir btnl olan beklenti dizge sinin daima ift yanl bir grnm vardr. Bir yanda, referans noktas alnan aktrn, ego'nun davranlar iin ksmen standartlar koyan ve bunlarla ilgili olan beklenti ler vardr: Aktrn kendi rol beklentileri (umular). Dier yandan, aktrn bak noktasndan, dierlerinin (yantsal nitelikte) olas tepkileriyle (reaction) greceli beklentiler destesi vardr. Bunlar yaptrmlarda (sanctions) ve birey de doygunluk - salayc, olumlu ve olumsuz (positive negative) iki alt - gruba ayrlrlar. Grlyor ki, rol beklen tisi ile yaptrmlar (zorunluklar) arasnda ak bir karlkl iliki vardr. Birey iin, ego iin yaptrm olan eyler, bire ye dieri olanlar iin rol - beklentisi (umulan rol) ya da tersi, saylrlar. Bu durumda, rol belirli bir karlkl - eyleim anla y iindeki bekleyi iin rgtlenmi bireysel aktrn total oryantasyon sisteminin bir kesimi; belirli bir kar lkl - eyleim anlay ile uygun tam am layc roller iin de bir ya da daha ok dierleri ile yaplan karlkl eylemleimleri yneten belirli bir deer - standartlar kmesi ile btnlemitir. Bu dierlerinin bireylerden ku rulu gruplar olmas gerekmez; bu, ortak deer - oryantasyonu standartlar ile ilgili beklentileri karikl gerektirecek ekilde ego ile tam amlayc karlkl - etki leim ilikisine giren herhangi bir dieri de olabilir.

Rol - beklentileri destesinin ve ilgili yaptrmlarn bireyler arasnda ortaklaa benimsenm esi (kurumla mas: institutionalization), aka, bir derece sorunudur. Bu derece, iki deste deikenin trevidir: Bir yandan da ilgili beklentilerin ifasn ya da itkisel oryantasyonu belir leyen deikenlerin. lerde greceimiz gibi, bu kurum lamann derecesini, bu kanallarn her biri aracl ile, birok etm enler belirlemektedir. Bununla beraber tam kurumlama durumunun kutupsal antitezi karlkl eyleim srecinde yapya kavumu bir tam am lanm ln yokluu, ya da ayn ey olan, her iki bakm dan nor matif dzenin tam am en kntye uramas olan anomie durumudur. Fakat bu durum, hibir zam an so mut bir sosyal sistemin tanmlaycs olm ayan snrl bir kavramdr. Nasl kurumlama durumu derece derece ise, anomie durumu da derece derecedir. Bunlar elm a nn iki yarsdr. Bir kurum, sz konusu sosyal dizge iinde strate jik bir yapsal nem e sahip ve btnl olan kurum lam roller kompleksidir. Kurumun, role oranla, sosyal yapnn daha st dzeyden bir birimi saylm as gerekir ve gerekten de, aralarnda birbirilerine baml ok sayda rol kalplarndan, ya da onlarn ierii olan e lerden m eydana gelm itir.(3) Ya da dier bir deyile : insanlar birbiriyle ve bir birlerine karlk olarak eylemde bulunur. Her insan kar sndakinin kendisinden ne beklemekte olduunu hesa ba katar. Bu karlkl beklentiler yeterince belirli ve kalc olduunda, standartlar diye adlandrlrlar. H er insan,
3> Talcott Parsons, The S o c ia l S y s te m , G lencoe, Illinois. T h e Free Press, 195 1 , ss. 8 8 -8 9 .

karsndakinin, kendisi ne yapmsa o yaptna yantta bulunacana inanr, bunu bekler. Bu umulan tepkilere (yantlara) saknm ya da yaptrm denir. Bunlarn bazlar kazandrcdr, bazlar deildir. nsanlar standartlar ve yaptrmlarca ynetiliyorsa, bu durumda birlikte rol oynu yorlar demektir. Bu uygun bir metaphor durumudur. Gerekten, kurum dediimiz ey de, en iyi, az - ok istik rarl bir roller destesi olarak tanmlanabilir. Bir kurumda ya da kurumlardan oluan toplumda standartlar ve saknmlar kiileri etkilemez olduunda, bu duruma, Durkheim'n dedii gibi, anomie deriz. Bir uta, dem ek ki, standartlar ve yaptrmlarla kurumlar; bir uta ise anomie durumu bulunmakta; Yeatsin dedii gibi, ortada bir du rumda kalmak sz konusu olmamakta; ya da, bence, normatif dzen sona ermektedir. (evirinin sonu.) tiraf edeyim ki, bu eviri de btnyle sadk bir eviri olmad. eviride, ok gzel fikirler ilendii iin, metne elimden geldii kadar aklk kazandrm aya a ltm. Gerekten, Grand Teoricilerin birok fikirlerinin, bunlar doru drst Ingiliz diline evrildiklerinde, top lumbilim ders kitaplarnda rastlanan harc lem ey lerden ibaret olduu grlmektedir. Fakat kurumlarla ilgili olarak yukarda verilen tanm tam deildir. eviri yaparken bizim belirtmemiz gereken bir nokta var: Bir kurumu meydana getiren rollerin her zam an ortaklaa benimsenmi beklentilere dayanm alar ve birbirilerini tam am lam a niteliine sahip olmalar gerekm ez. Ordu da askerlik yapanlar, fabrikalarda alanlar, ya da, evli olanlar ne dem ek istediimi anlayacaktr! Bunlar da kurumdur. Bu kurumlarda, baz kiilerin beklentileri, dierlerinin onlardan beklentilerine oranla daha nde gelmektedir. Bunun nedeni, bu kiilerin dierlerine o

ranla daha byk iktidara sahip olmalardr. Bu bakm dan, tam olm asa da, biraz daha toplumbilimsel bir ifade ile yle diyebiliriz: Kurum, otorite ynnden derecelen dirilmi bir roller destesidir. Baka bir yerde Parsons yle yazyor: tkisel adan dnlrse, ortak deerlere bal ln anlam aktrlerin deer kalplarna destek olan ortak "hissiyata" sahip olmaldr. Bu ise, negatif saknmlardan kanm a ile; bu tr bir uyumluluk (conformity) ile salanacak bir arasal avantajdan nispeten bam sz olarak, sz konusu beklentilere uy mann iyi sayld anlam na gelmektedir. stelik, or tak deerlere kar bu ballk, bir yandan aktrn anlk (acil) kazanm c gereksinmelerine denk derken, bir yandan da srekli olarak moral bir grnm tar; bu konudaki uyumluluk (conformity) bir dereceye kadar aktrn katld toplumsal eylem dizgesi iindeki so rumluluklar tanmlanr. Aktr ki, sorumluluun belirli oda, belirli ortak deer - oryantasyonlar ile oluan topluluktur (collectivity). Ve nihayet ok aktr ki, bu tr ortak deerlere destek olan hissiyat kendi belirli yaps iinde, orga nizmann kuruluundan gelen eilimlerin dzenli bir grgnleme (tezahr) saylmamaldr. Bunlar, genel likle, renilmi; ya da kazanlm eylerdir. stelik, eylemin oryantasyonunda grdkleri i, tanm a yoluyla ve adapte olunarak kazanlan kltrel objeler konu sunda deil, topluluka benimsenerek kazanlan ve aktrn kendisinin kiilik sisteminin yapsnn bir ksmn oluturan kltr kalplar alanndadr. Bu hissiyat ya da deer - tutumlar denen eyler bu nedenle, kiiliin

gerek gereksinme edingileridir (dispositions). Ancak kurumlam deerlerin topluluktaki bireylerce benim senmesi (internalization) iledir ki, sosyal yapdaki dav ranlar gerek anlam da bir itkisel btnlk kazanr; itkinin en derindeki kkkleri rol beklentilerinin yerine getirilmesi iine koulmu olur. Ancak bu iin tam olarak yerine getirilmesiyledir ki, bir toplumsal sistemin olduk a yksek bir derecede btnletii ve topluluun kar lar ile topluluu oluturan bireysel yelerin karlarn birbirine denk decek ekilde birbirilerine yaklatrd(X) sylenebilir. (Toplumu oluturan) kiiliklerin gereksinme edingeleri yapsnn (topluluk bireylerince) benim sen mesiyle ortak deer kalplarnn btnletirilmesi top lumsal dizgenin dinamii iin en can alc olgudur. En geici (evanescent) karlkl etkileim sreleri dnda, herhangi bir toplumsal dizgenin istikrarlln bu nitelik teki btnlemenin derecesine bal oluu, denebilir ki, toplumbilim iin en temel dinamik teoremdir. Bu, sosyal srecin dinamik bir analizi olma iddiasn tayacak (g rler iin) en byk izafet noktasdr(4). Bir baka deyile: Ayn deerleri paylaan in sanlar, birbirilerinin ne ekilde davranacaklarn bekli yorsa, bu beklentilerine uygun ekilde davranlarda
(x> T a m bir denk dm e durum u, srtnm esiz m akine tasav vurunda olduu gibi, ok snrl bir rnek saylm aldr. Am prik olarak, tam uyum (tutarllk) tayan kltrel kalp larla bir itkilem e ile toplum sal dizgenin m utlak bir btnlk kazand durum a rastlanm am sa da, bylesine btnlk k azan m bir toplum sal sistem kavram byk bir teorik nem ta m a kta d r (Parsons un dipnotu). 4) Talcott P arsons, The S o c ia l S y ste m , G lencoe, Illinois, T h e Free P ress, 1 95 1 , ss. 4 1 -4 2 .

58

bulunurlar. Ayrca, byle yapmay ou kez iyi bir ey sayarlar - hatta kendi anlk karlarna kar grnd zaman bile olumlu bulurlar. Bu paylalan deerlerin, Kaltmsaldan ok, renilerek kazanlan deerler olm a s bunlarn insann itkilenimindeki nemini azaltm az. Tersine, (bunlar) kiiliin bir ksm olurlar. Bu nitelikleriy le de, toplumsal ynden beklenen (davranlar) bireysel ynden gereksinim durumuna gelecekleri iin, toplumu birbirine balam olurlar. Bu zellik, herhangi bir sosyal sistemin istikrar iin o denli nemlidir ki, toplumu srek li oluum iinde bir sre olarak anlatabilm ek iin, bunu kendime k noktas olarak alm ak zorundaym (evi rinin sonu). Bu yolla, sanyorum ki; 555 sayfalk The Social Systemin yaklak olarak 150 sayfa iinde, hem de daha ak bir ngilizce ile yazlm a olana vardr. So nunda da, gene de fazla etkileyici bir eyle karlala can pek sanmyorum. Ne var ki, byle bir eviri ile minin sonunda kitaptaki kilit sorunlar ve bu sorunlar iin nerilen zmler ok daha aka, ok daha belirgin bir anlatm a kavumu olacaktr. Kukusuz, herhangi bir kitabn kapsayabilecei, sunabilecei herhangi bir fikir yirmi ciltlik bir kitap iinde de sunulabilir. Am a nemli olan,nemli sanlan eylerin gerekte ne nemde olduklarn doru kestirebilmek ve bu nemli fikirlerin ak bir anlatm la yanstlabilmesi iin ne uzunlukta ko numak gerektiini; ilenen konunun ya da sorunun kavranabilmesi iin ka rnekle yetinilebileceini; eldeki olanaklarmzn ka sorunu zm em ize, hatta ifade edebilmemize yeteceini sezebilmi olmaktr. Parsonsun kitabn iki cm lede zetlem ek de mmkndr; nce u soruluyor: Toplumsal dzen na-

sil olup da kurulmu bulunuyor? Buna u cevap verili yor: Ortaklaa kabul edilen deerler sayesinde. Hepsi bu deil, am a z bu. Bir kitap iin bu denli ksa zet leme olabilir mi? Olabilir. rnein benim kendi kitabmn z de yle ifade edilebilir: "Ksacas, Am erikay kim ler ynetiyor? Btnyle, sadece kendi bana yneten biri yok belki, am a bir ynetici grup varsa, o da iktidar sekinleri" denen topluluktur. Ya da, imdi okumakta olduunuz kitabm zetleyeyim: Sosyal bilimler neden sz eder? nsandan ve toplumdan sz etmesi gerekir; bazen bu byle olmaktadr. Sosyal bilimlerin am ac, eitli sosyal yaplarda biyografi ile tarihi ve ikisi arasn daki ilikileri aklamaktr." Parsons'un kitabn drt paragraf iinde daha ge ni olarak da evirebiliriz: inde bireylerin birbirileriyle bantl olarak ey lemde bulunduklar ve toplumsal dizge diye adland rabileceimiz bir ey tasarlayalm. Bu eylem ler,dizge iindeki bireyler ortaklaa deer standartlarna uygun ve pratik davran tarzlarna sahip olduklar iin, ou kez dzenlidirler. Bu standartlardan bazlarna normlar demekteyiz; bunlara uygun eylem de bulunanlar ayn durumlarda, ayn (benzer) biimde eylem de bulunma eilimi gstermektedirler. Bu byle olduu srece, gz lemleyebileceimiz ve ou kez kalc (deim ez: da yankl: durable) sosyal dzenlilikler oluur. Bu tr kalc ve istikrarl dzenliliklere yapsal denebilir. Sos yal sistem iindeki bu dzenliliklerin tmn byk ve karmak bir denge olarak kabul edebiliriz. Bu benim pek kullanmak istemediim bir m ecaz (metaphor); be nim kullanmak istediim kendi kavram m var: Sosyal kararl denge (social equilibrium).

Toplumsal kararl denge balca iki yolla salana bilir. Ayn ekilde dengesizlik durumu da gene bu iki yolda karlalacak baarszlklarla olur. Birincisi, yeni doan bireylerin toplumsal kiiler biimine sokulmasn da kullanlan sosyalizasyondur. Bu toplumsal kiilik yapmnn bir ksm, bakalarnn bekledikleri ya da ge rekli olan toplumsal eylemlere girime yolu ile kazanlan motiflerden oluur. kincisi ise, bireylerin gerekli dzen iinde tutulduklar, kendi kendilerini dzen iinde tuttuk lar eylerden oluan toplumsal denetlenim dir. Dzen iinde tutmaktan kastedilen anlam, toplumsal dizge tarafndan beklenen ya da onaylanan (doru saylan) eylemler iinde tutulmaktr. Toplumsal kararl dengenin srdrlmesi iin zm gereken ilk sorun kiileri, (toplumca) gerekeni ve kendilerinden bekleneni ister klmaktr. Bu yaplam ad nda, ikinci sorun olan, kiileri (dzen) izgisinde tut mak iin dier yollardan yararlanlr. Bu toplumsal denetlenimlerin snflandrlmas tanm lam asn en iyi Marx W e b er yapmtr. W ebere ve az sayda baz dier yazarlara benim katabileceim pek az ey vardr. Bir nokta var ki, bana biraz g gzkyor: Top lumda bu toplumsal kararl denge ile sosyalizasyon denetlenimi kurulduu zam an bile, nasl oluyor da bazlar kendilerine (toplumca) izilen snr ayor (uymuyor)? Bu noktay, toplumsal dizgenin Genel Teorisi ve Sistematii asndan pek aklayamyorum, istediim kadar akla kavuturmadm bir nokta daha var: Toplumsal deiim; yani, tarihin oluumu. Bu sorunlarda yapabileceim tavsi ye u: Bu sorunlarla kar karya kaldnzda amprik aratrmaya bavurun. (evirinin sonu).

Bu kadar yeter. Biraz daha uzun bir eviri yapa bilirdik, fakat biraz dahann her zam an daha yeterli anlamna gelm eyecei de aktr. Bu bakmdan, daha fazlas iin, okuyucunun The Social System'i okumas ve incelemesi daha iyi. Bizim burada yapm am z gere ken i var: Birincisi, Grand Teorinin temsil ettii dncenin mantk anlaynn karakterini gstermek; kincisi, bu tipik rnek iindeki bulankl gstermek; ncs, gnmzde ou sosyal bilimcinin Parsonsun dzen sorununu ne ekilde ortaya koydu unu ve zdn gstermektedir. Btn bunlar yapmaktan am acm , Grand Teori"cilere, gereksiz yere kartlp oturtulduklar ykseklerden inmelerinde yar dmc olmaktadr.
2

Sosyal bilimciler arasnda asl ciddiye alnmas gereken ayrlklar dnmeksizin gzlem yapanlarla, gzlem yapm akszn dnenler arasndaki farklar de il; deiik dnenler, deiik gzlem yapanlar ve bu ikisi arasnda deiik biimde iliki kuranlar arasndaki farklardr. Grand Teori nin en nemli yan, balangtaki tercihi sonunda ok yksek genellem eye dayanan bir dnce sistemi kurmas; bu nedenle, dnrlerinin mantksal bir yap iinde gzlem dzeyine inem em eleridir. Hepsi de byk teorici olduklar iin, bu st genel leme dzeyini brakp da yaadklar tarihsel ve yapsal ieriklerle ilgili sorunlar zerine eilem emektedirler. Gereklii olan, yaanan sorunlara kar gsterdikleri bu ilgisizlikleri, sonunda, yazdklarnn gereklikten uzak dmesine yol amaktadr. Bir baka sonu da, yapm a ckl ve sonu gelm ez bir eklide, konuyu anlam am z kolaylatracak ya da konuya anlamllk kazandracak

nitelikte olm ayan ayrntlar, ayrm alar zerinde uzun uzadya durmalar olmaktadr. Bu durum, insan davra nlar ve toplum hakknda ak seik konuam am alarndan da anlalmaktadr. Yaarken, konuurken bir kelimeyi kullanmak is tediimizde kelimenin semantik zelliine; ayn kelimeyi dier kelimelerle ilintili olarak kullanacam z zam an ise, kelimenin syntactic zelliklerine gre karar a lrz .(5) Bu terimleri kullanmaktan am acm , u noktay ksa ve zl bir biimde ortaya koymalardr; Grand Teori syntax sarholuu yznden, semantic konusunda kr olup kmtr. Grand Teori yandalar bir kelimeyi tanmlarken, bu kelimenin bizim kullanlmasn istedii miz biimde kullanlmas iin baka kelimeleri kullan mak zorunda olduumuzu yeterince anlamamlardr. Her tanm ileminin am acnn bir olguya ilikin sav ol guya balam ak olduunu; iyi bir tanm dan elde edilmesi gereken sonucun terimlere ilikin savlar olguya ilikin gr farkllklar biimine dntrp ortadaki savlara ilikin deerlendirmeyi ve aratrmay gelitirmek oldu unu kavramamlardr. Grand Teoriciler syntantic anlam la ylesine faz la ilgilenmekte, semantic referanslar alanndaki dn celerinde ylesine yaratclktan uzak kalmakta ve ok yksek dzeylerde soyutlamalara ylesine kaplm bulunmaktadr ki, yaptklar tipolojiler ve bunlar iin ger ekletirdikleri alm alar ortadaki sorunlar sistematik bir biimde; yani ak ve dzenli bir biimde tanm la
* Bir d e kelim enin kimin tarafndan kullanldna - pragm atik yanna b akarz. Burada bu bizim iin bir sorun deil. Bun lar C h arles M . Morris'in ok yararl alm as olan aret ler Teorisinin T e m e llerim d e anlatt boyuttur" In te rn a tio n a l E n c y c lo p a e d ia o f th e S o c ia l S c ie n c e , vol. 1, No. 2 U niversity o f C hicago Press, 1 43 8 .

makta ve bu sorunlar zme abalarm zda bize yol gsterici olmakta yetersizlemektedir. Bu nedenle Grand Theory kavram lar zerine oynanan kuru ve ve rimsiz bir oyun olarak kalmaktadr. Grand Teoricilerin almalarndaki sistematik nitelikteki bu noksanlktan alm am z gereken en nemli ders, kendini bilen her d nrn zerinde alt soyutlama dzeyinin daima farknda ve bilincinde olmas gerektiidir. Soyutlama dzeyi ile anlam akl ve kolay anlalrlk arasndaki izginin iyi izilmi olmas, yaratc ve sistematik bir dnr iin en nemli zelliktir. "Kapitalizm, orta s n f, ya da brokrasi, "iktidar sekinleri ve totaliteryan dem okrasi gibi terimlerin kullanlmalar srasnda, ou kez, yakn anlaml keli m eler akla gelmekte; yeterince kesin bir anlamsal ak lk salanam am aktadr. Bu nedenle, bu tr anlam bula nklklarna kar dikkatli olmak gerekm ektedir. Bu tr terimler, ou kez, "bileik nitelikte olgu ve iliki deste lerini akla getirdikleri gibi, eitli etm enlere ve gzlem le re gre yaplan tahminlere dayanan anlam tayormu gibi de grnebilmektedir. Oysa, bir tanm yaparken, bunlarn ayklanmas gerekmektedir. Kavram larn syntatic ve semantik boyutlarn akla kavutururken, her kavram n ardndaki belirlilik (specificity) hiyerarisine de dikkat etm em iz ve bu hiye rari sorununu her dzeyde gz nnde tutm am z ge rekir. rnein, yle sorm am z gerekir; Kapitalizm ile, buradaki kullanmzda olduu gibi, retim aralarnn zel mlkiyet konusu olduu toplum dzenini mi kaste diyoruz? Yoksa, bu terimi kullanrken fiyat, cret ve krlar belirleyen m ekanizm a olarak serbest piyasa m e kanizmasn m tem el alm oluyoruz.
64

B u gibi sorunlar sorma alkanl, sanrm , sis tem atik dnce iin byk bir nem tamaktadr. Bunsuz yaplan i, kavram fetiizm inden baka bir an lam tayam az. Bu noksanln bir sonucu, Parsonsun kitabnn en nem li anlam karlklarndan birini daha yakndan incelediim izde, belki daha da ak biimde grlecektir.
3

"G enel bir Sosyoloji Teorisi kurm a iddias tayan "Grand T e o riciler, gerekte, insan toplumunun, toplu mu an lam ak iin eskiden beri nem verilen pek ok yapsal zelliklerini betim lem ek iin gelitirilen pek ok kavram lar d ard a brakan, bir yn kavram a dayan m aktadrlar. A ka anlalyor ki, bu konudaki abalar nn am ac toplumbilimcileri iktisatlarn ve siyasal bi limcilerin uralarndan farkl ve ayr bir ura alannda tutm aktr. Toplum bilim in, Parsona gre, konusu: Top lumsal dizge teorisinin, toplumsal dizge iindeki deer oryantasyonu kalplarnn kurum lam as, bu tr kalpla ra uym ann ya da bunlardan sapm ann koullar ve b tn bunlarla ilgili itkisel srelerle ilgili yan lard r(6) evirirsek ve her tanm da olduu gibi, varsaymsal yanndan ayracak olursak, u syleniyor: Benim anlatt m trden toplumbilimcilerin insanlarn istedikleri ve deerli bulduklar eylerle ilgilenmeleri gerekir. Ayrca, bu deerlerin eit eit oluunun ve deimelerinin neden leri zerinde d e durm ak gerekir. A z - ok tek biimli bir deerler destesi ile karlatm zda ise, niin baz kim selerin bunlara uyduklarn, bazlarnn ise uymadn aratrm am z gerekir. (evirinin sonu.)

6) Talcott Parsons, The S o c ia l S yste m , G lencoe, Illinois, The F ree P ress, 1 95 1 , s. 5 52 .

David Lockwoodun belirttii gibi,(7) Parsonsun savunduu bu toplumbilim anlay, toplumbilimcilerin ekonomik ve siyasal kurumlarla, iktidar sorunuyla ilgi lenmelerine gerek grmemektedir. Ben daha da ar konuacam. Bu gibi szler ve doal olarak Parsonsun btn bir kitab toplumsal kurumlar zerinde durmaktan ok, eskiden beri bilinen hakllatrm alar zerinde durmaktadr. Sonuta, bence, tanm gerei, btn kurumsal yaplar bir eit moral alana, daha asl na sadk bir ifade ile, simge alanna" dntrlm olm aktadr^. Bu noktay akla kavuturmak iin, n ce bu alanda baz aklam alarda bulunmak; daha sonra konunun sz edilen zgnln ve balantszln tartmak; ve nc olarak da, Parsonsun kavram lar nn her hangi bir sosyal yap analizinde ele alnmas gereken en nemli soruniarn bile anlalmasn nasl gletirdiini gstermek istiyorum. Ellerinde otorite bulunduran kimseler kurumlar zerinde srdrdkleri ynetimlerini hakl klm ak iin, sanki zorunlu bir ilikiymi gibi, bu otoriteleriyle toplum da inanlan moral simgeler, kutsal tannan amblem ler, yasallna nanlan szler arasnda ilikiler kurmaya alrlar. Bu merkezi nitelikteki kavram lar tanrdan ya da tanrlardan, ounluk oyun dan, halkn irade sin den, bilgi yada servetin soyluluundan, hkmda rn hkmranlnn kutsallndan, ya da yneticinin kendince ileri srd olaanst yeteneklerinden sz ediyor olabilir. W eb erin izleyicisi olan sosyal bilimciler

71 Cf. Lockwood'un ok yararl m akalesinde, S o m a R em arks on The S o c ia l S y s te m ," The B ritis h J o u rn a l o f S o cio lo g y , Cilt. V II, 2 H aziran 1956. 8) H.H. Gerth ve C . W right Mills, C h a ra cte r a n d S o cia l S tructure, N ew York, Harcourt, Brace, 1953, ss. 2 7 4 - 7. Bu kesim de ve 5. kesimde bu kaynaktan yararlandm.

bu tr kavramlara hakllatrmalar ya da bazen "hakllatrma simgeleri derler. eitli dnrler bunlardan sz etm ek iin eitli terimler kullanrlar: Moscann siyasal formller" ya da byk hurafeler; Lockeun egemenlik ilkesi; Sorelin ynetici myht; Thurman Arnold'un folklor;" W eb erin hakllatrmalar; Durkheimn kolektif temsiller; Marxin baat idealar;" Rousseaunun genel irade; Lasswell'in kamusal hissiyat terimleri ve dier benzer leri sosyal analizde temel simgelerin ne denli nemli bir yere sahip olduunu gstermektedir. Benzeri biimde psikolojik irdelem elerde de, zelkiisel - olarak alndklarnda bu tem el simgelerin kiiyi rollerine ve bunlara ilikin saknmlara ynelten neden ler ya da itkiler olarak nem kazandklar grlmektedir. rnein, ekonomik kurumlar kamusal planda bu terim lerle hakllatrlmsa, bireysel edim ler iin kiisel ka ra atfta bulunmak kabul edilebilir bir hakllatrma ol maktadr. Fakat toplumda bu gibi kurumlan hakllatrmak iin Kamu hizmeti ve Kamunun gveni gibi ak lamalardan yararlanmak gerekli grlmse, eskiden kalma kiisel kar" gereklerine dayanan hakllatrmalar kapitalistlerin houna gitmemekte; bunlar, sulu luk duygusu yaratyormu gibi grnmektedirler. Kamu sal planda etkinlik gsteren hakllatrmalar, ou kez, gerektii biimde, kiisel etkiler olarak da etkinlik gs termektedirler. Burada da Parsons ve dier Grand Teoricilerin deer - oryantasyonlar ve normatif yap dedikleri eyler, esas itibariyle, hakllatrma iin de yararlanlabi lecek tem el simgeler niteliindedir. Bu nokta, gerekten nemli ve yararl bir noktadr. Bu tr simgelerle ku rumlarn yaplar arasndaki ilikiler sosyal bilimlerin en

nemli konularndandr. Bu tr simgeler, ne var ki, top lum iinde kendi bana egem en bir alan m eydana geti remezler; bunlarn tadklar toplumsal anlam , iktidar dzenlenmelerini ve bu dzenlem e iinde iktidar sahibi kimselerin konumunu hakllatrmak ya da bu duruma kar kmak iin kullanmalarna bal olarak belirlenir. Bu simgelerin psikolojik anlamlar, iktidar yapsna ba lanmada ya da kar koymada temel tekil etmelerinden kaynaklanr. Herhangi bir toplumsal yap paralanp dalm a d srece, bu tr deerler destesinin ya da hakllatrmalarn toplumda ille de bulunmas gerektiini, ya da herhangi bir toplumsal yapnn bu tr normatif yaplar aracl ile ille de tutarl ve birleik olmas gerektiini sylemek yanltr. Ayrca, bu tr herhangi bir normatif yapnn varl, onun otonom olduu anlam na da gelmez. Gerekten, modern-Bat toplumlarnda - ve zellikle Birleik Amerika'da - bugnk durum btn bu varsaymlarn tersinin yaanan gereklik olduunu Birleik Devletlerde ise, kinci Dnya Savandan beri durumun modern Bat toplumlarnn tersi olduunu gs termektedir. Bat toplumlarnda ynetici otarileri birer lah" durumundan alaa eden m uhalefet hareketleri hakllatrmaya yarayan iyi rgtlenmi simgeler olu mutur. Amerikan siyasal sisteminin srebilmi olmas ve tarihinde sadece bir kere i tehditle karlam ol mas ise, btnyle kendine zg bir durumdur. Deer oryantasyonunun normatif yaps konusunda Parsons'u yanlgya dren etmenlerden biri de bu olsa gerektir. Em ersonun dedii gibi, Devletin kkeninin ille de insann moral kiiliine" dayanm as gerekm ez. Bunun tersini savunmak devletin hakllatrlmas ile devletin varlk nedenlerini birbirine kartrmak; konu zerine bulanklk aetirmek olacaktr. ou kez, bu tr moral

bantlatrmalardan yararlananlarn, kendi stnlk sembollerini topluma zorla kabul ettirdikleri, bu konuda bir tekel kurduklar; bu yolla, kurumsal yneticiler duru muna geebildikleri grlmektedir. Yzyl kadar nce bu konu zerinde verimli tar tmalar yaplm; simgeler alannn kendi bana ege men bir alan olduuna ve bu tr "deerlerin tarihi yne ten baat etm enler olduuna inananlarn grleri ince den inceye ilenmi otoriteyi hakl gsterm ekte kullan lan simgeler otoriteyi ellerinde bulunduran kiilerden ya da tabakalardan ayr varlklar olduu grne varl mtr. Bu gr savunanlara gre, egem en ynetici olanlar bu simge ve fikirleri kullanan ynetici kiiler ve egemen zm reler deil; simgelerin ve fikirlerin kendileri oluyordu. Bu simgelere bir sreklilik kazandrabilm ek iin de, bu belirtilen simgeler aralarnda balantlym gibi bir grnm iinde sunuluyorlard. Bylece, simge ler kendi balarna egem en bir gm gibi grnr lerdi. Bu ilgin gsterime canllk kazandrm ak iin de, ou kez simgelere "kiilik kazandrlr, ya da "bilinli varlklar olarak sunulurlard. Bu tutum ise, simgelerin, tarihin, kavramlatrmalaryla, dnceleriyle kurumsal dinamikleri belirleyen filozoflarn ardllanm dnce leri gibi deerlendirilmesini gerektiriyordu. Ya da, bir baka deyile ifade edecek olursak, normatif dzenin dnce planndaki yansm grnm fetiletirilmi oluyordu. Bu szlerimin, Hegelden bahsederken Marx ve Engelsin sylediklerine yakn olduunu belirteyim{9). Toplumdaki deerler" eitli zel (kk dar) top luluk ortamlarnda ne denli nemli olursa olsunlar, top lumdaki kurumlan hakllatrmaya ve kiileri kurumsal
9)

Cf. Karl M arx ve Frederick Engels, The G e rm a n Id e o lo g y, N e w York International Publishers, 1 93 9 , ss. 4 2 ve ard.

rollerini icraya yneltmeye yaramadklar srece, tarihsel ve toplumbilimsel ynden bir nem tayamazlar. Hakllatrmakta yararlanlan simgeler, kurumsal otoriteler ve itaat etmeleri beklenen toplum kiileri arasnda karlk bir bantllk olduu aktr. Baz durumlarda stn (te mel) simgelere nedensel bir arlk atfetmemiz doru olabilir. Fakat bunlarn toplum dzeni, ya da toplumun birlik ve beraberlii konusunda bir teori saylmalar yanl olacaktr. Toplumda birliin kurulmas iin, az sonra greceimiz gibi, daha etkin yollar vardr. Bunlar nemli toplumsal yap sorunlarnn ortaya konmasnda daha kullanl olduklar gibi, gzlemlenebilir materyallere de daha yakndrlar. Ortak deerler zerinde inceleme yaparken, en iyisi, bunlar dzara kavrayp, anlam landrm aya al mak yerine, toplumsal yap iinde her kurumsal dzenin hakllatrmalarn inceleyerek anlamlandrmak ve bu nun altnda toplumun terkibini ve birliini akla maktr. (10) Bence, ortak deerler" diye bir eyden sz edilmesinin, bunlarn bulunduu kurumsal dzenin ye lerinin ounluunun itaat ya da boyun em e iin ge rekli hakllatrmalar benimsemeleri halinde mmkn dr. Ancak bundan sonradr ki, eitli roller iin karla lacak olan durumlar tanm lam ak ve nderler ile izle yicilerini deerlendirm ede birer l oluturmak iin bu tr simgelerden yararlanmaya balanmaktadr. Bu tr genel ve merkezi simgeleri kullanan toplumsal yaplar, doal olarak, en u ve ar (pure) toplum tipleridir. Kart utaki toplum tiplerinde ise, baat durumda bulunan baz yaptrm bildirimleri tm toplumu denetimi
10) rnein, A m erikan i adam larnn benim sedikleri d e e r ler" ile ilgili olarak yaplan am pirik ve ayrntl bir dkm iin, bak: S ultan, Harris, Kaysen ve Tubin, T h e A m e ric a n B u s in e s s C re e d, M ass., Harvard University Press, 1956.

altnda tutarlar ve iddet ya da iddet kullanma tehdidi ile kendi deerlerini topluma em poze ederler. Bu durum toplumsal yapda ykma yol am az: nsanlar biimsel disipline kolaylkla uyumlandrlabilmektedirler. Dier yandan, disiplin konusunda kendilerine ynelen kurum sal istemleri yerine getirmedike yaam larn srdrme olana bulamamalar da bunu kolaylatrmaktadr. rnein, ok iyi yetimi bir dizgici gerici bir gaze tede alyor olabilir. Ekmek paras iin iini kaybetme meye; iverenin koyduu kurallara, disipline uymaya zorunlu olan byle bir dizgici, iyerinin dndaki yaa mnda radikal bir isyanc olabilir. Alman sosyalistlerinin de ou kendi zel deerleri devrimci Marxizm e yakn olduu halde, Kayzerin sanca altnda son derece di siplinli asker olmulardr. Uyulan simgeler ile yaplan edimler arasnda olduka geni bir alan vardr ve tm bu btnleme yalnzca simgelere dayanan bir btnle meden ibaret deildir*11). Bu tr deer elikilerine vurguda bulunmak ras yonel tutadn gcn grmezlikten gelm ek deildir. Sylenen sz ile yaplan i (edim ) arasndaki tutarszlk ou kez karakteristik nitelikte olmakla beraber, temel olan, tutarllk salam aya ynsemedir. Herhangi bir top lumda tutarszln m, yoksa tutarlln m baat oldu u insan doas, toplumbilim ilkeleri, ya da Grand Teori yarglarna dayanarak kestirilemez. Ar tip" de nebilecek toplumlar tasarlayabiliriz; kusursuz bir disiplini olan toplumsal yaplar dnebiliriz. Am a bu tr toplum'arda bile, gdmlenen insanlar kendileri iin belirlemi rolleri aksatm adklar halde, gdc deerleri benimsemiyor; dolaysyla, dzenin hakllatrc inan-

11) H. H. G ertb ve C. W right Mills, C h a ra c te r a n d S o c ia l S tru c tu re , N e w York, Harcourt, B race, 1 9 5 3 , s. 3 00.

sal temellerine katlmyor olabilirler. Bu durum, tpk forsalarn ektikleri kreklerle yol alan; ancak forsalarn disipline uymalar nedeniyle krbann forsalara fazla eziyet etm ek zorunda kalmad gem ilere benzem ekte dir. Forsalar, ou kez, geminin nereye gittiini bile bil mezler. Krek ekenlerin krek ekm ede yapacaklar herhangi bir deiiklik ise gvertede durduu iin gemi nin nereye gittiini bilebilen gemi kaptannn fkesini uyandrmaktan baka bir ie yaram az. Fakat byle ta sarmlar yerine, dz bir anlatmla durumu aklamaya alaym. Bu iki tip arasnda ortaklaa benimsenen deer sistemi ile tepeden inme em poze disiplin arasnda ok sayda toplumsal btnleme" biimleri vardr. Bat toplumlarnn ounda birbirine ters decek deer sistemlerinin birlikte bulunduklar, toplumun bunlardan rldn; birliklerinin ise, eitli hakllatrma ve bas k karmamlaryla saland grlmektedir. Bu durum, sadece siyasal ya da ekonomik deil, fakat btn ku rumsal dzenler iin geerlidir. Bir baba, mirastan yok sun klma tehdidinde bulunmakla, aile yelerine kendi arzularn kabul ettirebilir, ya da bunu siyasal dzenin bu durumda kendisine tand kadaryla iddet kullana rak da yapabilir. Aile gibi yaknlk duygusuna dayanan kk gruplarda bile ortak deerlerin birlii ille de ge rekmeyebilir: Aile, gvensizlik ve nefrete ramen bera berliini srdrebilmektedir. Bir toplum da Grand Teori ilerin genel ve evrensel olduuna inandklar bu tr bir normatif yap olmakszn da kurulmu olabilir. Burada dzen sorununa bir zm getirme zo runda olan ben deilim; sadece, konuyu am ak ve baz sorulara k tutmak istiyorum. Bunu yapm azsak, aka yapay olduu belli olan bu tanmlar gerei, Parsonun
72

tasarlad normatif yapnn toplumsal sistemin kalbi olduunu" kabul etm ek zorunda kalrz.
4

Bugnk sosyal bilimlerde, genel kullanm iinde iktidar" terimi, insanlarn yaadklar ortamla ilgili olarak yaptklar dzenlenimler ile, kendi yaam dnemlerinde tarihi oluturan olgulara ilikin kararlarn alnabilmesi anlamn tamaktadr, insanlarca alnan bir karar orta da yokken de baz olgular olabilmekte; grlr, ak ve ortada baz kararlar olm akszn da toplumsal dzenlenimlerin deiim geirdikleri grlmektedir. Fa kat bu tr kararlarn alnd yerde ve alndklar (ya da alnabilecekleri halde alnm adklar) srece, bu kararla rn kimlerce alnd ( ya da alnm ad) nemli bir sorun grnmn tam aya devam edecektir. Gnmzde, iin derinine inildiinde, insanlarn kendi rzalarnca ynetildiini sylemek gtr. Bugn kul lanlan ve byk nem tayan iktidar aralarndan biri de insanlarn rzalarn biimlendirme ve gdmlemedir. Ya adm dnemde bu tr iktidarlarn snrlarn kesinlikle belirleyememekte olmamz - fakat hi deilse bunlarn s nrl olduklarn mit ediyoruz - gnmzde, uygulanmakta olan iktidarn byk blmnn bireyin aklyla ve zgr rzas ile hakllatrmaya gerek bile grlmeden uygulan makta olduu gereini ortadan kaldrmaz. Kukusuz, denebilir ki, iin gereinde, zor kullan ma iktidarn sonul" biimini oluturmaktadr. Ama bu bile iktidar sorununun derinlerdeki gereini yanstmamakta dr. Otorite (gnll olarak itaat edenlerin inanlaryla hakllatrlan iktidar) ve gdmlemenin (manipulation), (iktidarsz kitlelere kendini hissettirmeden uygulanan ikti dar biimi) de, zor kullanmann yan sra hesaba katl mas gerekmektedir. Gerekten, iktidarn doas sorunu

zerinde dururken, bu tip zerinde de durup, bunlar birbirinden ayrabilmek gerekmektedir. Modern dnyam zda, bence unutulmamas gere ken gerek, iktidarn Orta adaki gibi otoriteye da yanm akta olmamas; ynetici durumundakilerin ellerin deki iktidar uygulamak iin bir takm hakllatrmalara eskisi kadar muhta olmamalardr. Gnm zde alnan nemli kararlarn hi deilse byk ksmnda -zellikle uluslararas nitelikte olanlarnda - kitlelerin ikna olun m asna gerek duyulmamakta; iler oldu bittiye getiril mektedir. stelik, iktidar sahiplerinin istedikleri zam an kullanabilmeleri ve yararlanabilmeleri iin hazr bekle yen ideolojilerin, ou kez, kullanlmasna bile gerek kalm am aktadr, ideolojiler,genel olarak, iktidara kart olan ve toplumdaki iktidar yapsnn savunduu hakllatrma ve deerlerin bo olduunu etkili bir biimde gsterm eye balayan hareketlerin ortaya kmasndan sonra ve bu hareketlere cevap vermek gerektiinde kullanlmaktadr. Birleik Devletlerde, yeni bir ynetim ideolojisi aram a ihtiyac duyulmamaktadr; nk bu konuda ynetime kart ve etkin bir m uhalefet oluturu lam am tr. Gnm zde, bugne kadar srdrdkleri siyasal yaknlklarn sona erdiren birok kimse yeni siyasal yaknlklar, ilikiler kurmu; bu konuda tercihte bulun mu deildir. Bu tr kimseler siyasete kar, neredeyse, btnyle ilgisiz davranmaktadr. Bu tr kimseler ne radikallemilerdir, ne de tutuculamlardr; sadece, eylemsizlemilerdir. Eski Yunann budalalam kim seler iin verdii" salt kendinden ibaret adam tanmn hatrlayacak olursak, kabul etm ek gerekir ki, ada toplumlarn ounda, yurttalarn ou budalalatrlmtr. Bu ruhsal durum - bu konuda hi ulu orta konumuyorum; tersine, ne dediimi ok iyi bilerek ko

nuuyorum, bence ada siyasal entelekteller ara sndaki hastalklarn, bozukluklarn olduu kadar, mo dern toplumdaki akl alm az birok siyasal sorunlarn da balca nedenidir. Modern toplumdaki iktidar yapsnn olumas ve varln srdrmesi iin, gerek ynetenler asndan, gerekse ynetilenler asndan ne bilinli entelektel inanmla" ve ne de moral inanca gerek duyulmaktadr. deolojilere den rol konusunda bugn k Batl toplumlarda iki ana siyasal gerek grlmekte dir: iktidarn uygulanmasnda ou kez hakllatrmaya gerek bile duyulmamas ve kitlelerin siyasete kar so uk ve ilgisiz kalmalar. Ciddi bir aratrma yapmak istendiinde, benim nerdiim iktidar anlayna benzer anlay sahipleri bir ok sorunlarla karlaacaklardr. Fakat, tanmsal olarak her toplumda, kendisinin hayal ettii gibi bir deer hiye rarisinin bulunduunu ileri sren Parsonsun kiiyi kti dar sorunundan uzaklatran varsaymlarnn bu konuda bize bir yardm dokunaca sylenemez. Kald ki, Parsonsun varsaymlarnn ngrd yarglar en nemli problemlerin bile ak ve anlalr bir dille ifade olunabilmelerini sistematik bir biimde engellemektedir: Parsonsun grlerinin kabul edebilm ek iin, ikti dar sorununu ve zellikle ekonomik, siyasal ve askeri alandaki dier tm kurumsal yaplarla ilgili sorunlar bir tarafa ayrmamz; bunlar grmezlikten gelm em iz ge rekmektedir. Bu denli soyut bir genel teori" iinde, ba kalar zerinde egemenlik kurmakta yararlanlan bu tr yaplara yer verilmeyecei aktr. Parsonsun temel ald terimler iinde kurumlarn ne lde ve ne tarzda hakllatrldklarna ilikin amprik sorunlarn ele alnmas olanakszdr, ileri srlen normatif dzen fikri ve bu fikrin Byk Teori yandalarnca ele al-

ni biimi kiiyi, ister istemez, toplumdaki btn iktidarn hakllk tad sonucuna vardrmaktadr. Gerekten Grand Teori ilere gre sosyal sistemde, rol ve bekleyi lerin karlkl olarak birbirilerini tamamlayc duruma gel meleri salandktan sonra, bu durumun korunmas ve srdrlmesi sorun olmaktan kmaktadr.... Birbirini ta mamlayc nitelikteki karlkl etkileim oryantasyonunun srdrlmesi iin aklayc ze bir mekanizmaya gerek kalmamaktadr*12*. Bu anlay iinde, toplumdaki atmalarn d nsel planda ifade edilebilmeleri olanakszdr. Yapsal nitelikteki giderilm ez elikiler (antagonisms), byk apl ayaklanm a ve devrimler bu anlay iinde kavra np tanm lanam azlar. Parsonsa gre, toplumsal dizge bir kez oluturulduktan sonra sadece istikrarl olmakla kalm am akta, fakat isel bir uyumluluk kazanmakta; sy lediine baklrsa, toplumda uyumsuzluk ve atm ala rn, ancak, dardan ithal edilme halinde ortaya ka bilmeleri gerekm ektedir.*13* Normatif dzen anlay ise, her toplumda karlar arasnda bir uyum olduunu ve bu uyumun btn toplumlar iin genel bir zellik oldu unu ileri srmektedir. Bu anlayn, on sekizinci yzyl felsefecilerinin doal dzen anlaylarna ok benzeyen metafizik nitelikte bir eit k noktas olarak kabul edilmesi gerekir.*14* Toplum daki atmalar, elikileri sihirli bir biim de yok ediveren, toplumda hayranlk yaratacak nitelikte bir uyumluluk durumu yaratveren "sistematik" ve ge nel teori iin, bu nedenle, toplumsal deime ve tarih
12* Talcott P arsons, The S ocia l System , Glencoe, Illinois, The Free Press, 1 9 5 1 . s. 205. 13) Ibid., s. 2 6 2 . 14) C F. Cari B e c k e r, The H e a v e n ly C ity ve Lewis A. Coser. Conflict, G le n c o e , Illinois, T h e Free Press, 1956.

diye bir sorunla ilgilenmeye gerek kalmamaktadr. Grand Teori ilerin normatif olarak kurduklar bu top lumsal yap anlatm nda, terrize edilmi kitlelerin, he yecana kaplm gruhlarn, kalabalklarn ve hareketle rin yeri olm ayaca aktr. Fakat i bununla da kalm a maktadr. Tarihin nasl olutuu, tarihin nasl bir m eka nie sahip olduu, nasl ilediine dair sistematik d nceler de Grand Teori"nin yaknlk duym ad ve parsonsa gre sosyal bilimlerin de yaknlk gsterm e mesi gereken konulardr: Sosyal Bilimler bu yasalar iinde geerli bir teori kurabilecek dzeye geldiinde altn ana ulam olacaktr. Am a bu bizim am zda olacak bir ey deildir, belki de hibir zam an olm aya caktr. (15> Kukusuz, bu ok bulank ve bir n kestirim. Ayrca, Grand Teori nin bir baka zellii de, zsel nitelikte hangi nemli sorunlar ele alm ak zorunda kalmsa bunu ak - seik ortaya koyam am olmas dr. Daha kts: Grand Teorinin anlatmnn ou kez deer ykl olmas ve bir yn ne olduu anlalmaz, her yana ekilebilir kelimeleri kavram diye kullanmas dr. rnein, modern kapitalizmin doasndaki, ieriin deki ve biimindeki deiikliklerden hi sz etmeden Amerikan toplumunu genellemi baar kazanm a tut kusuna dayanan bir deer kalb ile aklam aya a lmak fazla ciddi bir tutum saylm am ak gerekir. Ayn ekilde, Am erika Birleik Devletlerindeki toplumsal ta bakalamay mlkiyet ve gelir dzeylerine dayanan yaam olanaklarn gsteren istatistiklere bile bakmak gerei duymadan, her tabakadaki baat deer sistemi

Parsons, alnd yer: Alvin W . Gouldner, Som e Observations on System atic Theory, 1945, 1955," S o cio g o ly in the U n ite d S ta te s o f A m e ric a , (ed.), H ans L.

asndan aklam ak da anlam sz ve bo bir aba sa ylm aldr.(16) Fakat urasn belirtelim ki, Grand Teoriciler ba z sorular ciddi ve gereki bir tutumla ele alm ak iste diklerinde, Grand Teorilerinin kullanmad, hatta ken di anlaylarna ters den grlerdeki terimleri kul lanmaya balamaktadrlar. Gerekten diyor Alvin Gouldner, Parsonsun, deiim sorununu teorik ve amprik bir adan ele alr alm az bir yn Marxist kavram ve varsa ymlardan yararlanmaya balamas artc olmaktadr.... Sanki, biri kararl denge iin, dieri de deiim sorununun incelenmesi iin ayr ayr iki deste kitap yazlm sanyorsunuz.(17) Gouldner, daha sonra, yenik den Alm anyaya ilikin olarak Parsonsun Junkerslere kar kendi sle rinde saldrya geilmesini tavsiye ediine ve Alman toplumundaki devlet memuriyetinin snf tem eline da yanan bir devirme ilemi ile yrtldn sylem e sine, Alman toplumunun belirgin snf ayrcalklarna dayandn ileri srmesine dikkati ekmektedir. Ksa cas, Almanya ile ilgili bu konularda yazdnda Parsonsun birdenbire - tam am en Marxist terimler olan ve Grand Teorinin ngrd normatif yap (toplum - .) ile hibir ilgisi bulunmayan - ekonomik ve mesleksel yapya nem ve ncelik verdii grlmektedir. Am a bu yazlarn iyi taraf da var: Grand Teoricilerin tarihsel gereklik ile btn btne ilikilerini kesemediklerini gsteriyor.

16> C F .Lockw ood, S o m e R em arks on The S o c ia l S yste m , " The B ritis h J o u rn a l o f S o cio lo g y, Cilt V II. 2 H aziran 1956, s. 138. 17) G ouldner, ap. clt., s.41.

imdi de, Hobbesn bir anlatm n andran ve Parsonsun kitabnda en nemli sorunlardan biri olarak ilenen dzen sorununa dnyorum. Bu sorunu ok ksa bir biimde ileme olana vardr: Sosyal bilimler deki gelimeler sayesinde dzen sorunu yeniden tanm lanmtr. Bugn en yararl olan, bu sorunu toplumsal btnleme sorunu olarak ele almaktr. Doaldr ki, gene de, toplumsal yap ve tarihsel deiim ler gibi so runlara ilikin olarak geerli bir kavram latrm a gerek mektedir. Grand Teoricilerin farkl olarak, yle sanyo rum ki, bu soruna ilikin olarak, sosyal bilimcilerin ou u yantlarda bulunacaklardr: H er eyden nce, bir toplumsal yapya neyin dirlik kazandrd gibi bir sorunun bir tek cevab olm asa ge rektir. Bir tek cevap olmamasnn nedeni, birlik derece sine ve trne gre toplumsal yaplar arasnda byk farkllklar grlmesidir. Gerekten de, toplumsal yap tipleri bile genellikle farkl btnleme modellerine gre tanmlanp belirlenmektedir. Grand Teorinin yksek lerdeki dzeyinden inip de tarihsel gereklikleri grebi lecek dzeylere geldiimizde, Grand Teorinin toplum sal yaplar arasndaki farkllklar hesaba katmayan tek i (monolithic) anlaynn geersiz olduunu grmekte yiz. Byle bir toplumsal yap anlay ile, 1936'larn Nazi Almanyasn, I.. yedinci yzyln sparta toplumunu, 1836'deki Birleik Am erikay. 1886da Japonyay, 1950deki Ingiltere'yi, Diocletion zam anndaki Rom ay aklayp anlatam ayz. Bu toplumlarn bunca farkl isim ler tamas bile, amprik yollarla, bu toplumlarn ne gibi ortak yanlar olduunun aratrlmasn gerektirmekte dir. Bo ve geersiz biimsel alm alarla toplumsal yapnn tarihsel trleri zerine sz sylem eye kal kmak, kiinin toplumbilimsel inceleme ve aratrma

79

anlayna smayan ilere girimesi; bu konuda ken dinden umulan yetenei gstermemesi demektir. Sosyal yap tipleri siyasal kurumsal dzenler akra balk ilikilerine dayanan kurumsal dzenler ya da askeri, ekonomik yahut dinsel kurumsal dzenler asndan ele alnabilir. Btn bu kurumsal dzenlerin belirli bir tarih dnemindeki belirli bir toplumdaki temel zelliklerinin birbirinden ayrt edebilecek biimde tanmlanabilmeleri iin, bunlarn her birinin dierlerine nasl eklendiini; k sacas, birlikte nasl olup da toplumsal yapy meydana getirdikleri zerinde durmak gerekir. Bu tr sorunlarn cevaplandrlabilmeleri iin de, belirli dnemlere zg belirli toplumlar ncelediimizde. Bu kurumsal dzenle rin birbirilerine eklenip btnlk kazanmalarn salayan ilintileri daha ak grmemizi salayacak "alma model leri" kurmamz gerekmektedir. Byle bir model rnei, bu kurumsal dzenlerin her birindeki benzer yapsal ilkenin ne olduunun ortaya karlmas yolu ile kurulabilir - Tocqueville'in A m erika-, sndaki gibi. Sz konusu klasik liberal toplumda her bir kurumsal dzenin otonom olduu, her kurumsal dze nin zgr kalabilmesinin dierlerinin e gdmlenmesine bal bulunmad tasarlanmtr. Onun Am erikada Demokrasi alm asnda ekonomik kurumlar dzeninde laissez faire anlay temeldi; dinsel kurumlar dzeninde insan ruhuna kurtulu kapsn gs teren eitli m ezhepler ve tarikatlar arasnda ak bir yarma vard; akrabalk kurumlan dzeninde ise, kiile rin birbirilerini setikleri bir evlilik dzeni vard. Stat elde etm ede temel ilke, ailesi sayesinde ykselmek deil, kiinin kendi kendini yetitirmesi, kendi yetenekle ri ile ykselmesiydi. Siyasal dzende bireylerin oylar iin partiler aras bir yarma vard. Askerlik alannda bile, eyalet milislerine alnm ada bugnk genel ykm

llk ilkesine oranla ok daha byk bir zgrlk vard ve - gerekten ok byk nem tayan bir durum sz konusuydu - her insan bir tfek saylyordu. Btnle mede ise tem el ilke ki, toplumun hakllatrlmasnda da temeldi, birbirileriyle zgr yarm ada bulunabilen zgr bireylerin serbest giriiminin (insiyatifinin) her kurumsal dzende geerli olmasyd. Klasik liberal toplumun birlik ve tecans kazanm asn, ite bu karlkl uyum luluklar asndan anlam landrm ak gerekm ekteydi. Fakat bu uyumluluklar, benzerleri iinde sadece tek bir trden; dzen sorunu iin verilebilecek cevap lardan sadece biridir. Baka tipten birlikler de vardr. rnein, Nazi Alm anyas e gdm lem e ile btnle tirilmiti. Alm anya iin yle bir genel model kuruluyor du: Ekonomik dzen iinde kurumlar olduka ileri d zeyde rgtlenmiti; byk birimlerden birka tanesi btn ilemleri kontrol edebilecek durumdayd. Siyasal dzende blntler daha oktu: Birok parti devlet ze rinde etkide bulunmak iin aralarnda yaryorlar, fakat belirli ellerde toplanm bulunan ekonomik g evrele rini denetleyecek iktidardan yoksundular. Bu ekonomik gcn en az sayda ellerde toplanmasyla oluan ve denetim altna alnam ayan sonulardan biri de kitlelerin yoksulluuydu. Nazi hareketi kitlelerin krgnln istis mar etmesini bilmi; zellikle, alt - orta snflarn bu kr gnlklarndan yararlanarak, onlar siyasal, askeri ve ekonomik dzenlerdeki sorunlarla kendi sorunlar ara snda balantlar olduuna inandrmt. Bir sre sonra, siyasal dzen bir partinin tekeli altna alnm, bu parti nin isteklerine gre siyasal dzene yeni bir biim veril mi, dier partiler bu tek partiye katlmlar ya da kapa tlmlard. Btn bunlar gerekletirebilmek iin de, Nazi paiisinin ekonomik dzendeki tekelci evreler ve askeri dzendeki belirli baz sekinlerle kar birliine 9irimesi gerekmiti. Btn bu temel dzenlerde her

eyden nce, bir iktidar ymlanmas (tem erkz) var d; daha sonra her nn de iktidara el koyma konu sunda ortak bir am aca sahip olduklar grlmekteydi. Bakan Hindenburgun ordusu W eim ar Cumhuriyetini korumay, savunmay kendine dert edinmi bir ordu olmaktan kmt. Sava ve kitlelerin srtn svazla may iar edinmi Nazi partisinin gsterilerini datm ak ta da isteksizdi. Byk sermaye Nazi partisini finanse etmekteydi. Nazi partisi ii hareketini skp kazm ak konusunda da i evrelerine sz vermi bulunuyordu. eit sekinler evresi, bylece, kendi aralarnda rzgardan nem kapacak kadar hassas bir koalisyon kurmulard. Bunlarn her biri kendi alannda iktidar elinde tutuyor; toplumun geri kalan ksmn ise birlikte ynetiyorlard. Rakip siyasal partiler yasaklanm , kapa tlm, ya da kendi kendilerini feshetmilerdi. Akrabalk kurumlarna ve dincel kurumlara, dier her eit kurumlardaki rgtlere ya szlm, ya bunlarn zerinde do layl yollardan etkin denetimler kurulmu, ya da bunlar en azndan ntralize edilmilerdir. Totaliterci parti devleti ise, toplumdaki baat d zenin st yelerinin kendi dzenlerini ve dier toplumsal, ekonomik ve siyasal dzenleri e gdmlemelerine yara yan bir ara durumundayd. Devlet, bir hukuk devleti ol mak yerine, btn bu dzenlere belirli amalarn empoze edilmesinde kullanlan bir st ereve" tekil ediyordu. Parti ise, yardmc ya da ye kurulular aracl ile toplumda yayldka yaylyordu. Bu yaylmada parti ya szma yoluyla, ya da szamad kurulular kapatma yo luyla, aile kurumu da dahil tm kurumlan kendi denetimi altna alm bulunuyordu. Tm kurumlarndaki simgeler alan da partinin denetimi altndayd. Dinsel dzene tannan ksmi bir serbestinin dnda, iktidarn hakl olup olmad konu

sunda sz syleyebilecek zgr hibir toplumsal evre braklmam t. Eitim kurumlan dahil, btn haberle me zerinde de parti tekeli kurulmutu. Toplumdaki simgeler bile yeni bir dzenlem eden geirilmiler ve bunlar yeni e gdmlenmi toplumu hakllatrmakla grevlendirilmilerdi. Mutlak ve karizm atik liderlie da yanan ynetim anlay kat bir hiyerarinin en st ilkesi durumuna getirilmi; etraf hissedilir derecede bir par maklkla evrilmi toplumsal yapya bu yolla bir btn lk grnm verilm iti(18). Buraya kadar yaptm zetleme, bu konuda sy lemek istediklerimi akla kavuturmaya yetecektir sa nrm: berhaupt denen ve ok eski bir sorun olan sosyal dzen sorununu, sosyal yapnn birlik ve beraberlii so rununu aklayabilecek evrensel bir ema; yani, tek B yk Teori yoktur, olamaz. Bu tr sorunlar aydnlatabil mek iin, burada zetlediime benzeyen eitli toplumsal yaplarla bu modeller arasnda ne gibi amprik ilikiler bulunduunu incelemek gerekmektedir. Burada bir baka nemli nokta da bu btnleme tarzlarnn tarihsel deiim iin de birer tasarm modeli yerine geebilm eleridir. rnein, Tocqueville zam annn Amerikan toplumu ile yirminci yzyl ortalarndaki Am e rikan toplum una bakp, bu ikisi arasnda bir karlatr ma yaptm zda, on dokuzuncu yzyl toplum yapsnn dokusunun" bugnk btnleme tarzndan ok farkl olduunu grrz. Bu durumda u soruyu sormam z gerekecektir: Btn bu kurumsal dzenlerin her biri
Ifll

F ran z N e u m a n n , B e h e m o th ,N e w Y ork, 1 94 2 . Bu aratr m a, tarihin belirli bir dnem indeki belirli bir toplum un yap sal analizinin nasl olm as gerektii konusunda baarl bir rnektir. Y u k a rd a k i satrlarda an latlan lar iin , bak: H .H . G erth v e C . W rig h t Mills, C h a ra c te r a n d S o c ia l S tru c tu re , N e w Y ork, H arco urt, B race, 1 9 5 3 , ss. 3 6 3 v e ard.

nasl deimi olabilir? Bu yapsal deiimlerin oluum hz, deiik tempolar ne olmutur? Her bir deiimde, deiimin gerekli ve yeterli nedenleri neler olmutur? Doal olarak, bu yeterli nedenleri aratrm aya kalk mak hi deilse bir miktar tarihsel ve karlatrmal aratrma yapmay gerektirmektedir. ok genel bir er eve iinden bakldnda, bu tr bir sosyal deiim analizi yaplabilir, zetlenebilir, sosyal bir deiim bir btnleme tarzndan bir dierine gei olarak tanm lanabilir. rnein, Amerikan tarihinin son yzyl geni ve gevek dokulu bir toplumsal yapdan, daha youn biimde e gdmlenmi bir toplumsal yapya geii gstermektedir. Tarih kuram alanndaki genel sorun ile toplumsal yap kuram alanndaki genel sorunlar birbirlerinden ay rlmas olanaksz sorunlardr. Sanrm toplumsal bilimci ler, yaptklar almalarda bu iki sorunun birleik bir bi imde ele alnmas gerektiini anlamakta glk ekmek tedirler. Tek bir Behemothun, sosyal bilim iin The Social Systemden yirmi tanesine bedel oluu belki de bu yz dendir. Bu szlerimle, doaldr ki, dzen ve deiim ko nusunda; yani toplumsal yap ve tarih konusunda ta nmlayc ve kesin bir gr ileri srm deilim. S ade ce, bu tr sorunlar genel bir ereve iinde belirtmek, bunlar zerinde yaplacak alm alara iaret etm ek isti yorum. Bylece, sosyal bilimin salayabilecei eyler konusunda da bir aklk getirmek, buna yardmc olmak istiyorum. Ve doal olarak bir baka am acm da Grand Teoricilerin sosyal bilimin nemli bir sorunu ile ilgili alanda nasl yetersiz kaldklarn gstermektir. The Social System'de Parsons, kendi kurduu toplumsal dzen modelinin bir bakma evrensel bir model olduu inancna sapland; kendi kavramlarn feti olarak be

nimsedii iin bir sosyal bilimci gibi davranmam tr. Parsonsun Grand Teori"sinde sistematik bir yan var sa, o da belirli ve amprik bir sorunu ele alm aktan siste matik bir biimde kanm olmasdr. Bu byk kuram, u ya da bu derecede anlam ve nemi olan yeni bir sorunu ak ve yeterli bir biimde ele almam aktadr. Parsonsun genel kuram, toplumsal dzeni daha ak bir biimde grmek; insanlarn ve kurumlarn kendi so mut varlklarn bulacaklar, grecekleri tarihsel gerek likler olarak ifade edilebilecek sorunlar zm e kavu turmak aba ve isteinin rn deildir. Tersine, Grand Teori" bu sorunlara ok ykseklerden bakmaktadr. Grand Teorinin temel ald sorun, ileni biimi, bulup nerdii zmler temelden kuramsal niteliktedir. Sistematik, am a sadece kavramsal alanda sistema tik bir alma yapmak; bundan ileriye gitmemekte srar etmek sosyal bilim almalar iinde sadece biimsel ve merasim dkn bir tutumun sonucu saylmaldr. Bu tr biimsel almalarn bolluunun, ok gemeden, an siklopedik ve tarihsel bir kullanma kavutuunu anmsa mak yararl olacaktr. Max W eber anlaynn ban ekti i bu yaptlar, klasik Alman geleneinin topluma ilikin genel kavramlarnn tarihsel verilerle de sk bir ilinti iinde bulunmalarnn byk bir pay olmutur. Klasik Marxism modem toplumbilimin gelimesinde bal bana bir odak rol oynamtr. Max Weber, dier birok toplumbilimci gibi, yaptlarnn ve almalarnn pek ounu Kari Marx'la yapt diyaloglar sayesinde gelitirebilmitir. Amerikan sosyal bilimcisi ise, aka grlecek derecede, bir bellek yetersizlii iindedir. Grand T e o de bir baka biimselci saknm ile karlamaktayz. Anlk bir durala madan, bir tereddtten ok, Grand Teori de srekli ve kalc bir bulamama eilimi grlmektedir. spanyollarn 0 gzel deyiinde sylendii gibi: iskambilde niceleri ' ar

dr ki, ktlar karmasn ok gzel bilir, ama oyun habberi yoktur." <19>

19> Parsons'un eserlerinde savunulan trden bir toplum gr ve anlatmnn rahatlkla ideolojik bir kullanm tad; bu trr g rlerin geleneksel olarak tutucu dnceyi yanstt alktr. Grand Teori" yanllar, ou kez, siyasal arenada grnrm ekten kanmakta; sorunlarn modem toplumun siyasal ie rii asndan ele almamaktadrlar. Ama btn bunlar, "Grrand Teori"cilerin almalarnn, yazdklar eserlerin belli bir iddeolojik anlam tam asna engel olmamaktadr. P a rs o n s '' un yazdklarn bence, bu adan zel irdelemeye bile gerek yyok. The S o cia l S yste m 'in siyasal anlam ylesine ak ve yzzeydedir ki, yeterince "evirisi" yaplabildikten sonra, fazlas ge reksiz oluyor. "Grand Teori" bugn dolaysz bir brokratikk rol oynamamakta; ve belirttiim gibi, anlalabilirlikten yokksun oluu, kamusal bir ilgi ve destek bulmasn nlem ekted ir.. Fa kat bu da nemli bir zellik saylmaldr: Bulankl, kesirinlikten ve aklktan yoksun oluu byk bir ideolojik potanssiyel kazanm asn salamaktadr. Grand Teori"nin ideolojik anlam, istikrarl egem enlik biinmlerini hakllatrmasndan, bunlar yasal gsterme eilimi tdamasndan ileri gelmektedir. Tutucu gruplarn e g em e n lik le rin e ilikin daha ince ilenmi, daha rafine hakllatrmalara k^ar daha byk bir gereksinme duymalar halinde, Grand TTeorinin bu siyasal zelliinin daha da byk nem kazanm nas beklenebilir. Ben bu blmde ie The S ocia l S ys te m 'd e > sa vunulduu biimiyle "Grand Teori"nin bir laf kalabal m. yoksa anlaml bir gr m olduu sorusuyla baladm . . Bu soruya benim verebileceim cevap u: Yzde 50 laf kalaabal; yzde 40 nl bir toplumbilim kitab; yzde 10 oranrinda da, belki Parsons'un da kabul edecei gibi, okuyucunun kkendi takdirine, "kendi amprik irdelemesine kalm bir ey. AAma bana gre yzde 10 da, ok bulank bir grnm iindes de olsa, - ideolojik nitelikte bir yapt ayn za m a n d a .

SOYUTLANMI DENEYMCLK
Grand Teori gibi, Soyutlanm Deneyimcilik de zerinde uzun uzun durulmu, allm bir dnce rndr. N e var ki, her ikisi de, sosyal bilimlerden asl beklenen grevleri yklenmekten bile bile kanm akta drlar. Toplumsal konularda yazlan eserler iin yntem ve kuram sorunlar elbette ki uzun uzadya durulmas gereken konulardr. Ama, Grand Teori ve Soyutlanm Deneyimcilik iin yntem kuram kstlanml, rkeklii bilimsel bir engel haline gelmekte; yntembilimsel kst lanm! k kavram fetiizmine kout bir izgi boyunca artmaktadr.
1

Burada, soyutlanm deneyimciliin tm alm a larnn, eserlerinin sonularn zetlem eye kalkacak deilim. Sadece, alma ve aratrm a slplarnn ve varsaymlarnn genel zellikleri zerinde duracam. Bu slbun temsilcisi saylan yaptlar, gnmzde az ok kalplam bir grnm kazanm aya balamlardr. Pratikte bu yeni okul, data" kayna olarak, rnekle sreci ile seilmi birey serileriyle yaplan mlakatlar temel almaktadr. Bu bireylerin verdikleri yantlar snf landrlmakta, daha sonra, Pollerith kartlarna delikler alarak ilenmekte, incelenen ilikiler bu kartlardan elde edilen istatistiklere dayanarak aranm aya bala maktadr. in bu kolayl, orta zekl birinin bile bu ilemleri renebilmesi yntemin byk bir ilgi grmesi ne yol amaktadr. Bu yntemde, bulunan sonular normal olarak istatistiksel bildirimler eklinde ifade olunmakta; en basit dzeyde, bu belirli sonular oransal

ifadeler biimine sokulabilmekte; daha karmak dzey de ise, eitli sorulara verilen yantlar apraz - snflan drmalardan geirilmekte; bunlardan da, en sonunda, lekler (scale) yaplmaktadr. Bu yntemin, bu tr dataTar biimlendirip ilerken kulland pek ok teknikler vardr. Fakat bizim iin, bazlar kolay, bazlar daha zor olan bu teknikler zerinde durm ak gereksizdir. Bizim iin nemli olan, belirtilen trden materyalin ilenmesin de bu tekniklerden yararlanlmakta olmasdr. Reklam clk ve kitle iletiimi aratrm alar bir yana, kamuoyu" diye bilinen dal - kamuoyu ve Kitle Iletiiminin fazla bilimsel bir aratrma alan olduu sylen miyorsa da bu tr aratrma ve alm alar iin bata gelen konular olmaktadr. Bu tr almalardaki genel ereve sorularn u basit snflandrlmasndan olumaktadr: Kim, kime, hangi iletiim arac ile bildiri imde bulunuyor ve ne sonu elde ediliyor? Balca terimlerin tanmlanmas ise yle yaplyor: . . . Kamu" terimi ile zel olm ayan, bireysel olm a yan, ok sayda bireylerin hissiyat ve yantlarn; vsati ifade ediyorum. Kamuoyunun bu zellikleri rnekleri aratrmalarn gerektirmektedir. Kanaat terimi ile, kamusal, belirli ve tipik siyasal sorunlara ilikin kanaat leri deil, fakat ayn zam anda, tutumlar, duygu ve his siyat, deerleri, enformasyonu ve ilikin eylemleri de ifade etmi oluyorum. Bunlar yakalam ak iin de, sade ce soru ktlar ve mlakatlar yetm em ekte, lekleme (scaling) ve projektif yntemler de gerekm ektedir.{1)

1) Bernard Berelson, The S tu d y o f P u b lic O p in io n ; The S ta te o f th e S o c ia l S cie n ce s, D ev.), Leonard D. W hite, Chicago, Illinois, U nivers'' of C hicago P ress, 195 6 , s. 2 2 9 .

Bu szlerin anlam, kamuoyu denen dalda kulla nlmas gerektii sylenen tm yntem lerle incelenebi lecek konularn karmak bir biimde bir araya getiril mek istenmi olduudur. Sylenen szlerin asl u olsa gerekir: Kamu kelimesi, burada kullandm anlamyla, hangi vs atle" olursa olsun, llebilir, istatistiksel olarak rnekleri ileminden geirilebilir, bir toplamlar tmln (aggregate) ifade etm ekte; kanaat iin, kanaatlar yakalamak; saptam ak iin de bireylerle ko numak gerekmektedir. Kimi kez, bununla beraber, mlkatta bulunduumuz kiiler sizin aradnz size syleyemez, ya da syleyemezler; o zam an da projektif ve lekleme (derecelendirm e) tekniklerinden yararlanmamz gerekmektedir. Kamuoyu konusundaki alm alar, ok byk l de, sadece tek bir Amerika Birleik Devletlerinin ulu sal toplum yaps iinde ve gene sadece son birka on yllk bir dnem iinde yaplmlardr. Kam uoyu terimi nin anlamnn daha gelikin (rafine) bir duruma getiril memesi, bu alandaki temel sorunlarn yeniden formlle edilmemesi de belki bu yzdendir. Kendi kendilerine tarihsel ve yapsal bakmdan belirli bir ortam semi olduklar; bylece kendi kendilerini snrlandrm olduk lar iin, en yetingen (m tevazi) ller iinde bile olsa, bu konuyla uraanlar bu ii baaramam lardr. Bat toplumlarnda kamu sorununun ortaya k nn nedeni, geleneksel ve allm toplumsal rzaya dayanan Orta a toplumunun deiim geirmesidir. Orta a toplumundan, gnmzde, kitle toplumu anla yna geilmi bulunmaktadr. On sekizinci ve on do kuzuncu yzyldaki kamu yerine, yirminci yzylla bir likte kitleler toplumu olumutur. stelik, kamu yapsal

ynden de deiiklik geirdii iin, bireyler kitle iindeki insanlar durumuna gelmi; her biri kendisini gsz ve zayf hissettii bir ortam iinde bulmutur. Kamu, ka muoyu ve kitle iletiimi alanlarnda yaplan aratrm a ve almalarn konu seiminde de esas bu gibi eyler oluturmaktadr. Demokratik totalitercilik ya da totaliterci demokrasi" bata olmak zere, demokratik toplumlarn gnmzdeki grnmlerini ve tarihsel aam alar n anlam ak iin de deerlendirmelerin bu ereve iinde yaplmas gerekmektedir. Ksacas, bu konularda sosyal bilimin sorunlarnn, bugnk soyutlanm deneyimciliin bak as ve anlay ile ele alnmas olanaksz ve geersizdir. Soyutlanm deneyimcilikten yana olanlarn ele aldklar bir ok sorun - rnein, kitle iletiiminin etkileri baz yapsal dzenlem eler olmakszn yeterince ortaya konulamaz. Bir kuaklk bir mre yakn sredir kitle ile tiiminin etkileri altnda kalm ve bu konuda doygunluk noktasna oktan varm bir lkede, sadece byle tek bir lkedeki nfusun zerinde yaplan aratrm a ve almalarla, kitle iletiimi aralarnn - hele hele, kitle iletiimi aralarnn kitle toplumunun oluumu zerindeki etkilerinin anlalmas, aklanmas beklenebilir mi? Kitle iletiimi aralarndan unun ya da bunun uzun sre ve ok etkisinde kalanlarla kalmayanlarn birbirin den ayrlmas reklamclkla uraanlar iin anlaml ve geerli bir yol saylabilir. Fakat bu, kitle iletiimi arala rnn toplumsal ilevi, rol, nemine ilikin bir kuramn gelitirilmesi iin yeterli olamamaktadr. Soyutlanm deneyimci okul iin siyasal yaamla il gili incelemelerde en ilgin konu oy verme davran olmaktadr. Bence bunun nedeni, oy vermenin, kolayca,

istatistiksel ynden saylara dklebilecek bir davran olmasdr. Kullanlan yntemler, teknikler duyarl ve dik katli bir biimde uygulannca sonulara da duyarllk ka zandrabilm ektedir. Siyasal bilimciler iin, oy ayarlamada etkisi olan parti mekanizmasndan, siyasal kurumlardan hi sz etmeyen bu tr oy verme aratrmalar zerinde durmak ilgi ekicidir. rnein, 1940da Ohioya bal Erie county deki seimlerle ilgili olarak yaplan nl Halk Seiyor (The Peoples Choice) bu tr aratrmalar iin verilebilecek en iyi rnektir. Bu aratrmadan rendii mize gre zenginler, krsal yerlerde oturanlar ve Protestanlar Cumhuriyeti Partiye oy vermekte; bunun tersi zellikleri olanlar da Demokratlara oy vermektedir. Ayn aratrma, Amerikan siyasal hayatnn dinamikleri hak knda ise fazla bir ey sylememektedir. Hakllatrm a (merulatrma: legitimation) idea's siyasal bilimin en merkezi kavramlarndandr. Bu du rum, kanaat ve ideoloji konularyla ilgilenen siyasal bilim disiplinleri iin zellikle geerlidir. Siyasal kanaatlarla ilgili olarak yaplan aratrmalar, Am erikan seim politi kasnn kanaatlar temel alan bir konusunda kuku ya ratmaktadr. Kanaat" kavram ve siyasal anlam" deyi mi ciddi bir kavram, ya da deyim olarak ele alnrsa; Amerikadaki seim ileri politikasnn psikolojik derinli i olmayan ve siyasal anlamllka yoksul bir oy verme ilemi ile yetindiini kabul etm ek gerekecektir. Soyut lanm deneyimcilerin yaptklar aratrm a ve inceleme lerde ise bu tr sorunlar zerinde durulmas bekle nemez. Nasl beklenebilir ki? Bu tr sorunlar zerinde durabilmek iin sorunlara tarihsel bir adan bakabil mek; soyutlanm deneyimcilerde bulunmayan ya da

bunlarn kazanam adklar bir psikolojik tutuma sahip olmak gerekmektedir. Son on yllarn belki en nemli olgusu kinci Dn ya Savadr; son on yllarda incelediimiz, ele ald m z konularn belirlenmesinde bu savan tarihsel ve psikolojik sonular ereve rol oynamtr. Am a ilgin tir ki, belli bir dereceye kadar baarl bir biimde tarih sel ynden belirli bir sava biimi olarak karakterize ettiimiz ve am zn en nemli olgusu olarak gster diimiz ikinci Dnya Savann nedenleri konusunda bile geerli bir aratrma yaplm deildir. Savaa ili kin resmi tarihler bir yana braklacak olursa, bu konuda yaplan aratrmalarn en iyisi Sam uel Stoufferin yne timinde Amerikan Ordusu zerinde yaplan ve birka yllk bir dnemi kapsayan bir aratrm a dizisidir. Bu aratrmalar, bana yle geliyor ki, sosyal aratrmalarn sosyal bilimlerin nem vermesi gereken sorunlar bir yana braklp, siyasal ynetimin yararlanaca alanlar da yaplmaya baladn gstermitir. Bu aratrm alar dan kan sonular, sava iindeki Am erikan askerinin durumunu anlam ak isteyenler iin umut krcdr. zellikle, bunca muharebenin, moralleri bu denli dk bu askerlerle nasl olup ta kazanlabildiini aratrmak, renmek isteyenler iin. Bu tr sorulara cevap aramak, saygdeer bulunan soyutlanm deneyimcilik okuluna gre, doru deildir. Bu okul, bu tr alm alara giri meyi speklasyonculuk saymaktadr. Alpred Vagtsn M ilita riz m in T a r ih i ( H is to r y o f M ilita ris m ) isimli tek ciltlik eseri, ya da S.L.A. M arshalln A te A ltn d a k ile r ( M e n U n d e r F ir e ) isimli eserindeki ola anst anlatm teknii Stoufferin drt ciltlik aratrm a

sndan, konunun canalc yanlar asndan, ok daha geerli ve deerlidir. Tabakalam a konusundaki aratrm a ve alm a lara gelince, bu alanda yaplanlar da ortaya yeni bir anlay, yeni bir deerlendirm e getirebilmi deildir. Dier anlaylarndaki alm alardan alnabilecek en temel kavram lar henz tercm e edilmemi bulunmak ta; genellikle olduka belirsiz nitelikteki sosyo - ekono mik stat indislerinden yararlanlm aktadr. Snf bilin ci, ve yanl snf bilinci," snf kavram na kar stat kavram ve W e b e rin istatistiksel tabana dayanan sos yal s n r kavram gibi sorunlarda bile bir ilerleme kaydedememilerdir. stelik, bu okul yeleri yaptklar aratrmalarda; rneklem alan olarak inatla ve srarla kk kentleri sem ekte; bu tr aratrm alar, bunlar hep birlikte bir araya getirilse bile, lke apndaki toplumsal hayatta snf, stat ve iktidar sorununa k tutam aya caklar ak bir gerek olduu halde, bu tutumlarn de itirmemektedir. st ste konulacak olursa bu farklklar (bugnk durumla 25 yl nceki durum arasndaki) kamuoyu konu sundaki aratrma ve almalar alanndaki devrim niteli inde bir deiiklik olduunu gstermektedir; Kamuoyu alanndaki aratrmalar teknik, kantitatif, a-teorik ksmn, zelci, kurumsalc, modern, grupsal olmu - ksacas, karakteristik bir davransal bilim olarak Amerikanlam tr. Yirmi be yl ve daha da nceleri, bu alandaki nde gelen yazarlar, toplumun ileyii ve doasna kar duyu lan genel ilginin bir sonucu olarak, kamuoyunu "kamuo yu olarak deil, fakat geni bir ereve iinde tarihsel, teorik ve filozofk bir adan ele almlar ve bu niteliklerde eserler vermilerdir. Gnmzde ise, belirli konularda

aratrma yapan aratrma takmlar ile allmakta; ya ptlar deil, bulgu raporlar yaynlamakla yetinilmektedir. Yirmi yl nce kamuoyu ile ilgilenenler bilgince alp yazyorlard. Bugn ise, kamuoyu bir eit (msbet) bilim nitelii kazanm tr/21 Kamuoyu konusunda yaplan aratrmalardaki deiiklikleri tartrken, bence soyutlanm deneyimciliin en parlak szcs olan Bernard Berelson yle demitir: Soyutlanm deneyimcilerin yaptklar aratrm a ve alm alarn genel zelliklerini anlatm ak iin yapt m bu ksa zetlem ede, Bu kimseler benim ok nem verdiim esas nitelikteki sorunlar zerinde dur muyorlar ya da ou sosyal bilimcinin nemli sayd sorunlar zerinde durm am lardr dem ek istemiyo rum. Sylem ek istediim undan ibaret: Bu kim seler soyutlanm deneyimciliin sorunlar zerinde; fakat sadece, bizzat kendi kendilerine dzenledikleri sorular ve aldklar yantlar zerinde ve kendi epistemolojilerini dahi bile bile snrlayarak durmulardr. V e, kelim ele rimi dikkatle seerek unu da belirtmek istiyorum ki, soyutlanm deneyim ciler yntembilimsel nitelikli bir snrlanmtk iinde kalm lardr. Btn bu szlerim, sonular ynnden, u anlam a gelmektedir: Bu kim selerin yaptklar alm alarda ayrntlar zerinde yle sine uzun uzadya durulmutur ki, zdeki form gzden uzak kalm; ou kere, daktilo ilerine bakanlarla, basm evindeki dizgici ve mrettiplerinkinden baka bir
2) T h e S tudy of Public O pinion, "T h e S ta te o f th e S o c ia l S c ie n c e s , (D e v .), Leonard D . W h ite, C hicago, Illinois, University of C h icago Press. 195 6 , ss. 3 0 4 - 5.

lerinkinden baka bir form bile oluturulamamtr. Ayrnt niteliindeki eler ise, ne denli ok olurlarsa olsunlar, bu alm alara z (esas) niteliinde bir zen ginlik, bir deerlilik k a za n d rm a m a k ta d r.
2

Bir sosyal bilim anlay olarak, soyutlanm deneyimciliin, zsel (esasi) nitelikte belirli kurumlan, belirli nermeleri de yoktur. nsann ya da toplumun doasna ilikin yeni bir anlay, yeni bir kavram getirmedii gibi, insan ya da toplumla ilgili olgular da kendine temel alm deildir. Soyutlanm deneyimciliin nitelikleri, bu anlay taki kimselerin inceleme konusu diye setikleri konularn dan ve bu konular incelemekte izledikleri kendilerine z g tarzdan olumaktadr. Kukusuz, bu tr almalar, bazlarnn bu yndeki kabullenmiliklerine ve inanmlklarna ramen, fazla bir deer de tamaktadr. Fakat, gene hemen belirtmek gerekir ki, bu oku lun bulgularna bakarak kesin bir deerlendirm e yap mak, yargda bulunmak olana yoktur. Okul olarak yeni olan soyutlanm deneyimci anlay, yntem olarak uzun zam an alan bir yntemdir. Bir aratrm a ve al ma slbu olarak da ancak imdilerde geni bir problem alanna yaylmaktadr. Soyutlanm deneyimci okulun - en nemli olma sa bile - en dikkat ekici zellii, ald, eitip olutur duu entelektel emeki tipleriyle ynetim organlarna yararl olma isteinde kendini gstermektedir. Okulun yararl olm aya alt ynetim kurulular gnmzde gitgide daha geni ve etkin kurulular grnm ka zanm akta ve bu deiim kesiksiz srmektedir. Okulun

altrd entelektel yneticiler ve aratrma teknis yenleri ise - bunlarn ikisi de yepyeni profesyonel tipler dir - altmz profesr ve bilim adam tipleri ile yar m a iindedirler. Fakat, gelecein niversitesinin karakteri asn dan,zgr bilimsel anlayn, am erikan akadem ik haya tndaki geleneklemi dnce anlaynn gelecei asndan byk nem tayan btn bu gelimelere karn,sosyal aratrma alannda grlen soyutlanm deneyimcilik okulu hakknda bugn tam bir deerlen dirme yapma olana yoktur; bu tr gelim eler byle bir deerlendirme iin yeterli temeli tekil etm ekten uzaktr lar. Bugnk gelimeler, okul yelerinin ounun kabul etm ek istemeyecei llere varmtr. rnein, ok sayda yar - yetenekli teknisyenlerin bugne dek g rlmedik lde ve grlmedik koullar altnda istihda mna, bu tr kimselerin geleneksel, akadem ik meslek gvenceleri kazanm alarna bu kimselerin dier temel nitelikteki akademisyen zelliklerine sahip olup olm adk larna bakmakszn - yol amtr. Bu okulun almalar ve aratrmalar, ksacas, ynetim (idare) asndan aceleci bir tutumun izlerini tam akta; bu nitelii ile, ge lecekteki sosyal bilim aratrm alarn etkileyebilecek, sosyal sorunlarda yaplacak bilimsel aratrmalarn brokratiklemesine yol aabilecek gibi grnmektedir. Soyutlanm deneyimcilerin bilim felsefelerini, bu felsefeye olan ballklarn, bu felsefeyi ne ekilde kul landklarn anlam ak iin, her eyden nce, soyutlanm deneyimciliin entelektel karakteristiklerine bakmak gerekmektedir. Yaplan en nemli aratrm alarn tipleri ni, bu aratrmalardaki ynetim ve personelle ilgili zel likleri belirleyen de soyutlanm deneyimciliin sz ko
4

nusu bilim felsefesi olmaktadr. Soyutlanm deneyimciliin kendine zg bilim felsefesinin entelektel ynden haslatrlm asnda da, bugn bunlarn fiilen yaptklar aratrmalarn z ynnden yaln oluundan ve uygu lamada eitli ara ve olanaklar gerektirmesinden ya rarlanlmaktadr. ok byk bir hrsla (M spet) Bilim olma iddias tayan bir okulun deerlendirilmesinde, bu okul yele rinin felsefi inanlarnn nem tam ayaca dnlebi lecei iin, bu noktaya arlk verm ek gerekmektedir. Ayrca, soyutlanm deneyimcilerin ounun, byle yapmakla belli bir felsefeyi kendilerine tem el ve daya nak alm olduklarnn farknda olm am alar ise, bu ge reklii daha da arttrmaktadr. Soyutlanm deneyimci okul yelerini tanyanlar, bunlarn ounun kendi bilim sel statlerine nem veren; kendilerine am a olarak doal bilimci durumuna gelmeyi edinmi bulunan ve buna byk nem veren kimseler olduklarn bilir. Sos yal bilimin felsefi sorunlar ile ilgili olarak grleri so rulduunda ya kendilerinin doal bilimci olduklarn sy lerler, ya da en azndan doal bilim grn temsil ettiklerini" ileri srerler. Daha akll, daha bilgili bilim adamlarnn, ya da bu tr iddialarn tebessm le dinle yeceklerini bildikleri fizik bilimcilerin karsnda ise, ayn soyutlanm deneyimciler kendilerin ksaca msbet bilimci olarak tanm larlar/35
2

Bu konuda hem en verilebilecek rnekler var. U ssal olgu ve bu olgunun epistem oloji asndan yol at sorunlara ilikin grlerini aklarken, ya da eitli felsefi sorunlar tartrken G eorge A. Lundberg yle demitir: Buradaki ekol" kavram nn belirlenip tanm lan m asn n gl ve "pozitivizm" terim inin ok deiik kim selerce kullanlm akta olm as nedeniyle, kendi grlerim i, bak tarzm , en

Pratikle ilgili bir sorun olarak, soyutlanm deneyimcilerin sosyal bilim almalarndan ok, bilim felse fesi ile ilgilenmekte olduklar grlmektedir. Yaptklar ise, kendilerince Bilimsel Yntem saylan belirli bir bilim felsefesini benimsemek eklinde zetlenebilir. Bu ara trma modeli byk lde epistemolojik bir kurgu nite liindedir; sosyal bilimler iinde ise, yaratt sonular ynnden en belirgin zellii, vara vara, yntem ynn den bir kstlamaya varmasdr. Bununla, anlatm ak iste diim soyutlanm deneyimci yntemin taraftarlarnn kafalarndaki Bilimsel Yntem le ele alnabilecek ve ile nebilecek sorunlarn ok snrl konular oluudur. Daha yaln bir anlatmla, bu kimseler iin yntembilim, ele alnacak sorunlar zaten peinen belirlemi olmaktadr. Bu ise, bu konuda yaplabilecek en hafif eletiridir. T a sarlayp benimsedikleri Bilimsel Yntem bile, genellikle ve hakl olarak klasik sosyal bilim anlaynn rn olmad gibi, bu anlaytan da karsanm deildir. Soyutlanm deneyimciliin benimsedii Bilimsel Yn tem, baz uyarlama ve deitirgelerle, belirli bir doal bilim felsefesinden karsanmtr.

azndan C o m te dan beri pozitivizmin de iinde yer ald geleneksel ekol trlerinden biriyle zdeletirm ek yerine, gr ve anlam n d o a l b ilim (natural selence) gr ve anlay olduunu belirtm eyi yeliyorum . V e bir baka yerde de yle demitir: Dodd ve ben, birlikte, inanyoruz ki, dier tm doal bilimcilerle birlikte, deneyim ci bilimin verilerinin (data), insan duyularnn iletici aralar kanalyla ortaya kan sim gelem i duyu organlarm znkiler de" dahil olm ak zere, tm tepkilerim izden olutuu v ars ay m ndan yola km aktayz." V e bir de u cm le var: Tm doal bilimcilerle birlikte anlayn kesinlikle redd edi yoruz..." T h e N atural S elence Tren d in Sociology, The A m e ric a n J o u rn a l o f S o cio lo g y, C . L. X I, No. 3, Kasm 1955, ss.191 ve 192.

Sosyal bilime ilikin felsefeler, kabaca, iki tr abaya dayanmaktadrlar: (1) Baz Sosyal bilim felsefelerinde dnrler sosyal inceleme sreci iinde fiilen ne olup bittiini incelemeye, daha sonra da en yararl, en verimli grnen aratrma srelerini genelletirmeye ve bunlara kendi ilerinde tutarllk kazandrmaya alrlar. Bu i zor bir itir dikkat edilmezse, kolaylkla bir samala varabilir. Fakat btn sosyal bilimciler bu ii baarmaya nem verir lerse bu zorluk giderilebilir, hafifletilebilir. Ayrca, bunun kendini sosyal bilimci sayacak olan herkes iin bir zorunlu luk olduunu da belirtmek gerekir. Bugn iin bu i belirli yntemlerle ilgili uygulama alanlarnda olabilmitir.(2) Soyutlanm deneyimcilik dediim sosyal bilim okulu, doal bilim felsefelerini adapte ederek sosyal bilim iin yeni bir program, yeni bir kurallar btncesi (canon: kural) oluturmak abas iindedir. Yntem denen eyler, bir eyi anlam ak ya da aklamak isteyen kimselerin izleyebilecei, kullanabile cei ilemlerden, srelerden oluurlar. Yntembilim ise yntemleri inceleyen bir disiplindir; kendi konusunda aratrma yapan, alan kimselerin nasl altklarna, neler yaptklarna ilikin kuramlar gelitirmek amacn gtmektedir. Ortada ok eitli yntemler olduu iin, yntembilimin de genel nitelikte olmas gerekmekte; bu alanda almakta olanlara - bazen gsterebildii olu yorsa da - ou kez, belirli sreler gsterem em ekte, salayamamaktadr. Bugn bile, bu ile uraanlar bil ginin ncelikle temelleri ve snrllklar ile, ksacas, karakteri ile ilgilendikleri iin, epistemoloji yntembilime oranla ok daha yaygn ve geneldir. ada ePistemolojistler, bu alanda kendilerine rehber olarak,

Modern fizie yakan yntem saydklar yntemleri benimsemektedirler. Kendilerine zg bu bilim anlay asndan bilgi sorunun ele aldklar ve sorular hep bu adan sorup gene bu adan cevaplandrdklar iin, gerekte, fizik felsefesi yapm olmaktadrlar. Bu tr almalar baz doal bilimcilerin ilgisini ekmekte, bazlar ise bu a lmalar ciddiye alm am akta; bazlar Felsefecilerin o unluunun kabullendii gnn geerli modelini benim senmekte, bazlar benim sem em ekte - ve hatta u da unutulmamal ki, pek ok bilim adam bu tr sorunlar dan btn btne habersiz bulunmaktadr. Fizik, sylendiine gre, bugn yle bir aamaya gelmitir ki, kesin ve matematiksel kuramdan karsanm tam ve kesin deneyim sorunlar ile uramaktadr. Fiziin bugn bu aamaya gelii, epistemolojistlerin buna elverili bir model kurup bu model iinde ilikiler gelitire bilmi olmalarndan deildir. Bu iki alandaki gelime aamalarnn, daha ok, tersine bir zam anlam a ile gerek lemekte olduu bile sylenebilir: Bilim epistemolojisi, ister kuramsal ister deneysel fizikilerin kullana geldikleri yntemlerden bir asalak gibi yararlanarak gelimesini gerekletirebilmitir. Nobel armaan kazanm fizikilerden Polykarp Kusch bilimsel yntem diye bir ey bulunmadn; bu ekilde isimlendirilecek yntemlerle ancak ok basit so runlarn incelenebilecei bildirmitir. Nobel armaan ka zanan bir baka fiziki, Percy Bridgman ise daha da ileri gitmekte ve yle demektedir: Bilimsel yntem diye bir ey yoktur, sadece bilimsel almann dayand bir esas vardr, her dncede bir gerek yatar.," Bulularn me-

kanizmas, diyor Wiliam S. Beck, bilinmemektedir... Bence yaratc almalarla bireyin hiss yaps arasnda ylesine gl bir yaknlk vardr ki... Bu konuda fazla bir genelleme yapmak g grnmektedir...(4)
3

Yntem konusunda uzmanlam kimseler, ou kez, sosyal felsefenin u ya da bu trnde de uzm an lam kimselerdir. Toplumbilim alannda bu gibi kimse lerle ilgili olarak belirtilmesi gereken nemli nokta, bun larn uzm anlam kimseler olmalar deil, fakat uzm an lam olm alarnn bir sonucu olarak, tm sosyal bilim lerde grlen uzm anlam a srecini daha da ileri ulara itmekte olmalardr. stelik, yntembilimsel kstlam ala r, yan sra bu kstlamay oluturan aratrm a kurumlarnn anlaylar da bu tr kimselerin sz konusu dn celerini etkilemektedir. Bu kimselerin yapt, alma alanlarna gre konusal bir uzm anlam a, ya da toplum sal yap sorunlarna ilikin anlaylara gre bir uzm an lama saylmaz. Bu kimselerin benimsedikleri, savun duklar uzlam a, daha ok, ierikle, sorunlarla, konusal alanla ilgili olmayan; yani, yntemin kullanma dayanan bir uzm anlam a olmaktadr. Bu szlerim sadece bir izlenimin sonucu olmayp, kolaylkla belgelenebilecek nitelikte szleror. Bilimsel alm a biimi olarak soyutlanm deneyimciliin ne olduu, sosyal bilimde soyutlanm deneyimcilerin oynam alar gereken roln ne olduu, en iyi,

4) W illiam S . B eck, M o d e rn S c ie n c e a n d th e N a tu re o f Life, M acm illan, 1 9 5 8 (P enguin Books, 1 9 6 1 ).

bu okulun bata gelen szcklerinden Lazarsfeld tarafndan ifade edilmitir/51

Paul

F.

Lazarsfeld toplumbilimi, kendine zg yntem le ri asndan uzm anlam bir disiplin olarak deil de, yntembilimsel bir zel disiplin olarak tanm lam am aktadr. Bu adan bakldnda, toplumbilimciler tm sosyal bilimlerin yntembilimcileri olmaktadr. Bu nedenle, aka ortaya koyabileceimiz gibi, toplumbilimcinin ilk grevi bu olmaktadr. Toplumbilimci, insann edimlerinin yeni bir blmnn deneyimci bilim sel aratrma ve inceleme konusu olduu u gnlerde, ilerlemeye, durmadan ilerlemeye alan sosyal bilimci ler ordusunun ncs yol acs olmak durumundadr. En nde yryen odur. Sosyal felsefeci, bireysel gz lemci ve yorumlayclar ile, rgt deneyimci aratrm a clar ve analizcilerin kurulu aratrma gruplar arasnda kpr kurma grevini yklenen de toplumbilimcidir... Tarihsel ynden bakacak olursak sosyal konularn ba lca eklide ele alndklar anlalmaktadr: Bireysel gzlemcilerce yaplan toplumsal irdelemeler; rgt ve tam amen deneyimsel bilimler dnemi; ve toplumsal davrann herhangi bir belli blm ile ilgili olan ve toplumbilim dediimiz geici dnem... Bu noktada sos yal felsefeden deneyimsel toplumbilime gei aam a
51 W h a t is Socilogy? Universitet Studentkontor, S krivem askinstua., Oslo, Eyll 1 9 4 8 (m im eo). Bu pap er bir a ra trm a enstits kurm akta olan ve bu ile ilgili olarak bilgi edinm ek isteyen isteyen bir gruba sunulm ak zere h azr lanm tr. Ak, ksa ve geerli olduu iin, benim burada belirtm ek istediim nokta iin en iyi rnek. D a h a gelikin, daha ayrntl belgeler de vardr. rnein, The L a n g u a g e o f S o c ia l R e s e a rc h , (D e v .), Lazarsfeld ve Rosenberg, G lencoe, Illinois, T h e Press, 1955.

sndaki olup bitenlere ilikin baz yorumlarda bulunmak yararl olacaktr.(6) Bireysel gzlem ci, ltfen dikkat edilsin, ciddi ciddi, "sosyal felsefeci" ile e tutulmaktadr. Ve gene dikkat edilsin, bu szler sadece entelektel bir program la ilgili olarak deil, fakat ayn zam anda ynetim asn dan da sylenmi bulunmaktadr: nsan davranlarnn belirli baz alanlar, ayr ismi, kurumlan, bteleri, per soneli, datalar, vb., olan rgtl sosyal bilimlerin ko nusu olmaktadr. nsan davranlaryla ilgili dier alanlar ise, bu adan gelimemi alanlar olarak bir yana bra klmtr. nsan davranlarna ilikin her alan geliebilir, ya da toplumbilim" nitelii kazanabilir. rnein: Gerekten, halkn mutluluunu konu edinmi bir sosyal bilim ad yoktur. Ama byle bir bilimin oluumunu olanaksz klacak bir ey de yoktur. Gelir dzeyi, tasar ruflar ve fiyatlarla ilgili olarak toplanan bilgiler gibi, halkn mutluluk dzeyini gsteren konularla ilgili bilgilerin top lanmas da ne daha g, ne de daha pahal bir ilem olacaktr. Bu anlaya gre, bir seri uzm anlam sosyal bi limlerin" ebesi olan toplumbilime, kala kala, henz bu Yntemcilerin el atmadklar tam am en gelimi sosyal bilimlere, ait olmayan konular kalmaktadr. N e var ki, tam amen gelimi sosyal bilimlerin anlam aklanm a m bulunmakta; bunun sadece ekonomi ile demografiyi kapsad izlenimi verilmektedir; Bugn artk kimsenin

8)

W nat is Sociology?, Universitet Skrivem askinstua, O slo 1 9 4 8 , ss. 4 -5 .

Studentkontor

kukusu olmasn; insan ve insann edimleriyle bilimsel bir biimde ilgilenmek gereklidir ve olanakldr. Yzyla yakn bir sredir insan davranlarnn eitli kesimleriy le ilgilenen ekonomi ve demografi gibi gelimesini ta mamlam bilimlerimiz vardr." Bu ksa blmde, ta mamen gelimi sosyal bilimler" anlay zerinde daha fazla durmam z gereksiz. Toplumbilim, felsefeyi bilime dntrme grevini yklendiinde, yntemin yceliine ylesine inanlm bulunuyordu ki, bu alandaki allm bilgince bilginin de bir dnm geirmesi gerekm eyecek sanlyordu. El bette ki, bu tr bilgiler, bu kimselerin sylediklerindekinden biraz daha fazla zam an gerektirecek dzeydeydi: Durum, siyasal bilimle ilgili u szlerden sonra daha bir aydnla kavuuyor: Greklerde siyaset bilimi, Alnan larda Staatslehr, ve Anglo - Saxons toplumunda da bilim var. Am a bugne dek kimse kp da, btn bu alanlardaki kitaplarn neden sz ettiini ortaya koyan iyi bir muhteva analizi yapm deil..."<7) Bu anlaya gre, bir yandan tam bir rgtlenme iinde aratrm ac topluluklar eklinde alan sosyal bilimciler; bir yanda ise, rgtlenmemi, bireysel olarak alan toplum felsefecileri bulunmaktadr. Yntem bilimci olarak, toplumbilimciler kincileri de kendileri gibi yapmak am acndadr. Bu anlaytaki bir toplumbilimci
7> Ibid., s. 5. M u h te va tahlili bir deste m ateryal zerinde y a plr ve a p rio ri o larak saptanm kategorilere gre (k elim e ler, cm leler, konucuklar gibi) kk belge birim lerinin s nflan drlm asn a dayanr." P eter H. Rossi. M ethods of Social R e s ea rch , 1 94 5 -5 5 ," S o c io lo g y in th e U n ite d S ta te s o f A m e ric a , (D e v .), H ans L. Z etterberg, Paris, U nesco. 1956. s. 33.

ise, hem entelektel hem Bilimsel (Scientific) ve hem de idari ynden bilim-yapc saylmaktadr. Bu geiin (sosyal felsefe"den ve bireysel gzlemciden rgtl, tam am en deneyimci bilime) sosyal bilimlerle ilgilenenlerin alm alarnda drt tem el dei iklikle kendini ortaya koyduu sylenmektedir.

( 1) H er eyden nce, felsefe, kurumlar ve idealar tarihi yerine, insanlarn somut davranlarna nem verilmeye balamtr." Bu, ilk bakta sanld kadar basit deildir; soyutlanm deneyimcilik, Altnc Blmde greceimiz gibi, gndelik deneyimcilik dem ek deildir. Soyutlanm deneyimcilik inceleme birimi ola rak insanlarn somut davranlarm ele alm am aktadr. Burada imdilik unu belirteyim ki, soyutlanm dene yimcilik, insanlarn somut davranlarn ele alm ak yeri ne, psikolojicilik" diyebileceimiz bir eilim tamakta; stelik, kiileri kendi kk ve dar ortamlar iinde de erlendirerek, toplumsal yapya ilikin sorunlardan s rarla uzak tutmaya almaktadr.
(2) ikinci olarak, diye devam ediyor Lazarsfeld, insan edimlerinin sadece tek bir kesimi yerine, her ke simine ilikin dier kesimlerle birlikte ele alm ak eilimi belirmitir." Ben bunun doruluuna inanmyorum; do ru olm adn anlam ak iin M arxin, Spencer'in, ya da Weber'in yaptlar ile soyutlanm deneyimcilerden biri nin yaptlar arasnda bir karlatrma yapm ak yeter. Bu szler, ancak, ilikin kelimesi sadece istatistiksel bir bantllk anlam na sylenmise, doru saylabilir. (3) ncs, tek bir kez oluan olgulardan ok, durmadan kendini tekrarlayan, birden daha ok kez

oluan olgular inceleme eilimidir." Bu eilim, ilk bak ta, toplumsal hayatta tekrarlanmalar ve dzenlilikler" kurulu toplumsal yapyla ilgili eyler olduklar iin, yap sal bir yaklamn iaretleri olarak grlebilir. Nitekim, gene bu adan bakldnda, Amerikan seim kam pan yalarn tam olarak deerlendirebilmek iin siyasal parti lerin yaplarnn, ekonomik hayat iinde bu partilerin oynadklar rollerin de kavranmas, bilinmesi gerektii ortaya kmaktadr. Oysa Lazarsfeldin izledii yol kiiyi (bilimsel alma yapacak - .) bu baktan yoksun kl yor; seimlerin birok insann katld, ayn ekilde edimde bulunduu ve sadece bir kez deil, defalarca olan bir olgu olduklar; bu nedenle de bireylerin oy ver me davranlarnn istatistiksel olarak incelenebilecei, bu incelemelerin tekrar ve tekrar yaplabilecei dn meye srklyor.

(4 ) "Lazarsfeld gibi dnenlerin yntembilimsel anlaylarnn son bir zellii de tarihsel nitelikteki sos yal olgulardan ok, gnlk, ada olgularla ilgilenme eilimi tamalardr..." Bu "Tarihsel-olmayana" eilim epistemolojik bir tercihin sonucudur: .... Bu nedenle, toplumbilimcilerin, daha ok, hakknda hemen veri ve bilgi toplayabilecekleri kendi zam anlarna ait olay ve olgularla ilgilenmeleri gerekm ektedir... Bu tr epistem o lojik bir yanllk (bias), sosyal bilimlerde incelenecek sorunlar ele alrken balang noktas olarak kabul edilmesi gereken iin zne ilikin sorunlarn formle edilmesi ilkesine de ters dmektedir(8).

8) Yukardaki paragraftaki alntlarn tm iin, bk: Lazarsfeld, W h a t is Sociology?", Universitets Studentkontor, Skrivem askinstus Oslo, 1 94 8 , ss. 5-6.

Bu belirtilen noktalan tek tek ele alm adan nce, Lazarsfeldin, bunlardan da ayr olarak iki grev daha yklettii toplumbilimsel anlayna biraz daha dein mek istiyorum: Toplumbilimsel aratrma bilimsel srelerin uygu lanmasnn yeni yeni alanlara yaylmasn salamtr. Bu bilimsel aratrma sreleri (Lazarsfeldin gzlemleri), sosyal felsefeden amprik sosyal aratrmacla gei dneminde grlen atmosferi karakterize etm ek iin plan lanmtr... Toplumbilimci olarak insan edimlerinin yeni yeni kesimlerini incelemeye balayaca iin, kendi iste dii konuda veri toplamakla ie balamas gerekmektedir. Bu durumla ilikili olarak burada toplumbilimcinin temel grevlerinden kincisi ortaya kyor. Bu bakmdan top lumbilimci dier sosyal bilimler iin alet - edevat imal eden biridir. Burada, sosyal bilimcinin kendi konusunda veri ve bilgi toplarken karlat birok sorundan sadece bazlarn hatrlatmak istiyorum. Sosyal bilimci, ou kez, insanlara ne yaptklarn, ne grdklerini, ne istediklerini sorar. Oysa, bu sorularn ynetildii insanlar bazen tam olarak hatrlayamadan cevap verir, bazen sorular cevap landrmaktan kanr; bazen de kendilerine ne sorulduu nu, ne renilmek istendiini hi anlayamaz. Bu sorunlar la karlaa karlaa nemli ve g bir i olan mlakat yntemi gelitirilmitir... ... Fakat toplumbilimci tarihsel ynden, yorumcu olarak nc bir grev daha yklenmitir... Toplumsal ilikilerin aklanm as ve yorumlanmasnda yardmclk grevidir bu. Yorumlayclk dzeyinde, gndelik yaan tm zda niin" sorusu ile karlanabilecek birok eyleri sorabiliriz: Niin gnmzn insanlar eskiler kadar ok ocuk yapmyor? Niin gnmzn insan krsal yerler-

den kentlere gyor? Seimi kazanan taraf niin ka zanyor, kaybeden niin kaybediyor? Bu tr aklam alara varmakta yararlanlan temel teknikler istatistiksel niteliktedir. ok ocuklu ailelerle az ocuklu aileler arasnda karlatrma; i yerinde ciddi alan iilerle iini ciddiye alm ayan iiler arasnda karlatrma yapabiliriz. Fakat bu karlatrmalarda sorun, karlatrmalarn neye gre yaplacadr*91. Buradan anlalyor ki, toplumbilimciler birden bire ansiklopedistlere yaraacak bir tutum taknmaktadrlar: Sosyal bilimin her kesiminde yorumlama ve kuram bu lunduu halde, yukardaki satrlara gre yorumlama ve kuram oluturma toplumbilimcilere ait bir i saylmak ge rekmektedir. Bu szlerle gerekte ne denmek istendiini daha iyi anlamak iin, dier yorumlarn henz bilimsel saylmadn grmek yetmektedir. Bu satrlarda toplum bilimcilerin, felsefelerden bilimlere gei iin almalarn da dayanmalar gereken trden yorumlar istatistiksel incelemelere yararl yorumlayc deikenleri olarak n grlmektedir. Ayrca, yukardaki alntnn hemen deva mnda grlen, toplumbilimsel gereklii psikolojik dei kenlere indirgeme eilimi de ilgi ekicidir. Dardan bakldnda benzer sanlan durumlar da insanlarn deiik deiik davranm alarna yol aan kiilik, kiisel yaam dnemleri ve tutumlarn bu nitelik lerini de hesaba katmak gerekmektedir. Burada gerek sinen ey, amprik aratrmalarla snanabilecek aklay c kavram ve dnceler olmaktadr...

108

9J ibid., ss. 7-8, 1 2-1 3 .

Sosyal Teoride, tm olarak, istatistiksel bulgula r yorumlamaya yarayan deikenlere ilikin kavram ve dnceler yn olmaktadr. Bu kavramlara, sosyal davrann birok trlerine uygulanabildikleri iin sosyolojik kavram lar dem ekte yiz... Sosyologlar da bizce, fiyat analizleri, intiharlar, sular, oy verm e gibi belirli konularda elde edilen amprik sonularn yorumlanmasna yarayacak bu nite likteki kavram ve dnceleri toplamak, analiz etmek durumundadrlar. Bu kavramlarn ve aralarndaki ilikile rin sistematik bir biimde sunumuna, baz kereler sos yal teori ad verilmektedir00*. Bununla birlikte, hemen belirteyim, btn bu top lumbilimcilerin bugn fiilen oynadklar tarihsel role ilikin bir kuram olarak m ele almak gerektii; bunu belirli bir durumda kesinlikle yetersiz saymak gerekip gerekmedii; ya da bu szleri toplumbilimcilere sadece teknisyen ola rak kalmalar iin yaplm bir ar olarak m kabullen mek gerektii, yahut da, u ya da bu durumda herhangi bir toplumbilimcinin kendi nndeki sorunlarla ilgilenebil mek iin bu arya uyup uymamakta serbest braklp braklmad belirlie kavuturulmam bulunmaktadr. Bir gerei mi yanstmakta, bir ngr niteliinde mi kal makta, belirli bir program m yanstmaktadr? Belki de bu, bir eit teknik felsefesi uruna yapl m bir propaganda, ynetsel enerjiye kar duyulan bir hayranlk, doal bilim tarihinin belirsiz bir yansmasdr.

101 "What is Sociology?", s. 17.

Aratrm a enstitlerinde gittike g kazanan bu bilim-yapan, ara-yapan ve yorumlar gelitiren toplum bilimci anlay ve bu anlaya uygun nitelikteki alm a slubu, imdi biraz daha sistemli olarak ele alm ak iste im birtakm sorunlara yol amaktadr.
4

Soyutlanm amprizm yandalar gnm zde iki zr ileri srmekte; bulabildii sonularn nemli eyler olmayn benimsedikleri yntemin isel zelliklerine deil, geici nitelikteki para ve zam an yetersizliklerine balamaktadr. Bunlara gre, bu tr aratrm alar genellikle ok pahal aratrm alar olduu iin, bunlara kar ilgi gste rebilecek evrelerin istek ve arzu duyulacaklar konu larda yaplmaktadrlar. Yaplacak aratrmalarn hangi konularda yaplaca, bu tercihlerin dankl nedeniy le, aratrmaclar tarafndan seilip belirlenem em ekte dir. Yaplan aratrm alar ayn konuda belli saylara va ramad iin incelenen konu hakknda belirli sonulara da varlam am aktadr. Bu durumun sonucu olarak, ara trmaclar ellerinden geleni yaptklar halde, nemli te mel sorunlar zerinde duram am akta, bu gibi verimli konulara eilemedikleri iin, kullanabilecekleri yntem bilim anlayna ilikin gelimelere nem veren alm a lar yapmaktadrlar. Ksacas, gerei bulma ilemlerinin ekonom ik yan olan yaplacak aratrmalarn maliyeti ile, gerein siyasal yan olan bu aratrmalarn nemli konular ele almas ve siyasal tartmalarn geree yaklatrlmas

arasnda bir eliki belirmektedir. Bu bakm dan, top lumsal konularda alan aratrm a kurumlarnn top lumbilimsel aratrm alar iin harcanan paralarn drtte piri kadar bir olanaa kavumas ve bu olana serbest
e

kullanabilmesi durumunda bile sorunun byk l

de zmlenmi olaca ileri srlmektedir. Ben bunun ne derece doru kabileceini bilemiyorum. stelik, bulunduklar yerlerden daha ykseke yerlere getirilebi leceklerini anladklar anda bilimsel aratrm alarla u ramay bir tarafa brakm aya dnden hazr brokratlam aydnlarn dnda pek oklar da bu konuda benim gibi dnmektedir. Fakat sorunu bu adan ele almak entelektel eletiriciliin gereini yapm am ak ola caktr. Ak ve kesin olan udur: Yntemin pahall nedeniyle, bu yntemle alanlar yaptklar aratrm a larn brokrasi ve i evreleri asndan tayaca de ere ncelik vermekte, bu ise, almalarn alaca e kil, yn ve nitelii belirlemektedir. kinci olarak, soyutlanm deneyimcilii eletiren lerin sabrsz olduklar ileri srlmekte; bilimin gerekti recei bilimsellik niteliklerinin on yllk, yirmi yllk deil, yzlerce yllk dnemlerin sralam a ve dzenlenmesinin rn olabilecei sylenmektedir. Bu adan sorunu ele alan soyutlanm deneyimciler, belirli bir dnem geil dikten sonra, kendi anlaylarnca yaplan aratrm a ve almalarn da toplum hakknda genellem eler yapm aya elverili duruma geleceini savunmaktadrlar. Bu tr bir bilim anlay, bana kalrsa, bir binay eitli ve belirli sayda duvarlarn yan yana gelmesinden ibaret saymak 9ibi bir eydir. Bu grn temelinde, yaplan aratr

malarn, belirli bir dnem sonunda, ya da bilinmez bir gelecekte bir araya getirilip bir btnlk kazanabilecek nitelikte birer birim nitelii tadklar inanc bulunmak tadr. Bu gr, salt bir varsaymdan da teye, ak ak savunulan bir grtr. Deneyimse! bilimler, diyor Lazarsfeld; Belirli sorunlar zerinde durmak ve geni ere veli bilgilere ok sayda, kk ereveler iinde ele alnan ve sabr isteyen uzun alm alarla varlabilecei ni unutmam ak zorundadr. Sosyal bilimlerle uraanla rn sayca artmalar, kukusuz, istenen bir eydir. Am a bunun istenir bir ey olmasnn nedeni, sosyal bilimlerin akam dan sabaha dnyay dertlerinden kurtaracak ol mas deil, bu yolla, sonunda, btnlkl ve toplumsal sorunlar anlayp zm lem em ize yardmc olabilecek bir sosyal bilimin oluturulmas iinin daha bir ciddiye alnmasnn salanabileceinin umulmasdr*11*. Bir an iin siyasal bulankln bir yana brakacak olursak, nerilen bu programn alm a alann bulgula rnn bir araya getirilebilecei varsaym ile dar alanl inceleme ve aratrm alara indirgedii; bu bir araya geti rilecek olan bulgulardan, sonunda, btnletirilmi bir sosyal bilim" oluaca grnde olduunu gryoruz. Bu grn yetersizliinin nedenini aklam ak iin, bu anlaytaki aratrmaclarn yaptklar aratrmalarn bulduklar sonular kapsamadaki anlamszl ap, bu

11)

W hat is Sociology?, Universitet Skrivemaskinstua, Oslo 1948, s. 20.

Studentkontor

kimselerin slp ve programlarna bal olarak ortaya kan nedenler zerinde durm am z gerekmektedir. lk olarak, teori ile aratrma arasndaki ve sosyal bilimcilerin daha byk kavramsallatrma ve ayrntl irdeleme alanlarndaki ncelik sorununda benim seye cekleri siyasa (hatt hareket tarz, policy) arasndaki ilikiye deinm em iz iyi olacaktr. Sosyal bilimlerde eitli okullardan birok kimse teorisiz amprik aratrmann krlnden, verilere da yanmayan teorilerin ise boluundan bol bol sz etm ek tedir. Fakat, felsefi szler etm ektense, burada yapmaya altmz gibi, iin pratiini ve sonularn incelem e miz daha yerinde olacaktr. ok daha kestirmeden ko nuacak olursak, Lazarsfeldin dedii gibi, teori ve amprik veri szlerinden kastedilen aka ortadadr: Teori istatistiksel bulgular yorumlamakta yararl de ikenleri ifade etmekte: amprik veri ise, hem syle nenlerden hem de pratikten anlald gibi, saylabilen, tekrarlanabilen, llebilen, istatistiksel olarak belirle nebilen olgular ve ilikilerle snrlandrlmaktadr. Teoriyi de, veriyi de bylesine snrl biimde ele aldktan son ra, teori ile veri arasndaki karlkl etkileim hakknda yaplan yorumlarn bolluu btn btne kaybolmakta; gerekten de, teori ile veri arasndaki ilikinin nemi hi tannmam, kabul edilmemi olmaktadr. Belirttiim gibi, teori ve veri terimlerini bylesine dar bir erevede ele almann felsefi ynden bir tem ele dayandrlm as zorlamakta, sosyal bilim asndan ise terimlerin bu denli kstlanmasnn hakl grlmesi btnyle olanak szlamaktadr.

Bir genel anlay (conception) snamak ve yeni den biimlendirmek iin elde, ayrntl sunumlara daya nan verilerin bir araya getirilmesiyle her zam an iin genel ve kapsaml bir kavramlatrmaya ulalmas beklenme melidir. Ayrntl bir sunum (exposition) iin neyin seil mesi gerekmektedir? Byle bir semede lt ne olacak tr? Bir araya getirme ne anlama gelmektedir? Bu i, szle anlatld kadar kolay, mekanik bir i deildir. G e nel bir kavramlatrma ile ayrntl bilgi yani, teori ve ara trma arasnda karlkl eyleimden (interplay) sz etti imiz kadar, sorunlardan da sz etmemiz gerekmektedir. Sosyal bilimlerin sorunlar genellikle toplumda tarihsel yaplarla ilikili terimlerle ifade edilmektedir. Bu tr sorun larn bir gereklie sahip olduklarna inanyorsak, sonu lar ne olursa olsun, yapsal adan nem tayan sorun lar zmlemekte ya da akla kavuturmakta yararl olabilecek bulgular salayabileceine inanmamz hakl klacak nedenler olmadka, dar kapsaml alanlar zerin de ayrntl incelemeler yapmamzn anlamsz kalacan bilmemiz gerekecektir. Eldeki sorunlara dank dank bireyler ve onlarn dar kapsaml yaam ortamlar hakkn da istatistiksel ya da baka nitelikte blk - prk (scattered) bilgilere dayanan bir perspektiften baktmz bile bile, bu tr sorunlar yle dzara anlam, anlata bilmi bile olamayz. Aratrmadan varlacak dncelere gelince, en geni anlamyla ayrntl bir aratrmadan bile kar sa nabilecek dnceler (ideas), aratrmaya balamadan nce, aratrmay dnrken kafanzda tamakta ol duklarnzdan fazla farkl eyler olmamaktadr. Amprik

aratrmadan elinize birtakm bilgi (information) gem ek te; bunlara dayanarak yapabileceiniz eyler ise, geni lde, alm anz srasnda, sizin belirli amprik incele melerinizi daha byk dnsel yaplar iin denetim nok talar olarak semi olup olm amanza bal bulunmakta dr. Bilim - yapclar sosyal felsefelerden amprik bilimlere yneldike, bu bilim dallar iin aratrma enstitleri kur mular; bu ise, ortaya birok incelemelerin kmasna yol amtr. Gerekte ise, bu tr incelemelerde konu olarak neyin ele alnacan belirleyen hibir ilke ya da teori bulunmamaktadr. Mutluluk bylesi incelemelerde ara trma konusu olabildii gibi, "satn alma davranlarfda konu olabilmektedir. Bu tr incelemelere bel balayanla rn dayandklar dnce, yntem uygun biimde uygu lanrsa - Elmiradan Zagrepe, oradan da angay'a kadar yaplacak olan bu nitelikteki incelemeler sayesinde - in san ve toplum hakknda drt ba mamur ve rgtlen mi" bir bilimin oluturulmasnn gereklemi olacadr. Uygulamada bugn iin varlan sonu ise yaplan bu nitelikteki her aratrmadan sonra, umulan bilimin ger ekletirilmesi ini bir sonraki ve bir sonraki aratrmala ra ertelemek olmaktadr. Bu tr aratrmalarn birbirine katlabilecek st ste konulup daha anlaml sonulara varlmasn sala yabilecek nitelikte olmadn ileri srerken, soyutlanm deneyimciliin fiilen ynelim gsterdii toplum kuramna dayanmaktaym. Hangi biimi olursa olsun, deneyimcilik bir metafizik yelemeyi - en doru gzken bir tercih olarak yaplsa bile - gerektirmektedir. Burada biz de belirli bir deneyimciliin yelenii ile karlam aktayz.

Bence, bu tr aratrmalarn, ou kez, psikolojizm02* diye bilinen anlaya rnek tekil ettiini sylem ek daha doru olacaktr. nk, her eyden nce u ileri srle bilir ki, bu anlaytaki aratrmaclar enformasyon sa lamakta temel olarak bireylerden alnan rneklemlere dayanmaktadr. G ene ayn aratrmalarda sorulan soru lar da, bireylerin psikolojik reaksiyonlar erevesinde cevaplandrlabilecek metinler halinde hazrlanmaktadr. Btn bunlarn sonucu olarak da, toplumun kurumsal yaps bu anlaya dayanan aratrmalarla incelediin de, ancak, bireyler hakkndaki kiisel bilgilerle (data) incelenmi olmaktadr. Toplumsal yap sorunlarn ve bu sorunlarn bi reysel davranlar aklam a asndan bile tadklar nemi kavrayabilmek iin ok daha geni bir bak a sna dayanan gelikin bir deneyimcilik gerekmektedir. rnein apak ortada duran sosyal ve psikolojik pek ok gstergelerden anlalmaktadr ki, bu tr inceleme lerde sosyal bilimcilerin kesinlikle hesaba katmalar gereken eit eit davranlarn ve edimlerin sadece bir Amerikan toplumu - veya daha da ilginci, sk sk
12> Psikolojizm" Sosyal olgular bireyin oluum una ilikin olgular ve teoriler asndan aklam a abasndadr. Tarih ynnden, bu Okul, sosyal yap realitesinin m etafizik bir inkrndan ibarettir. D ier alardan - tarihteki rol a sn dan baklrsa, bu anlayn sosyal yap kavram n kk kk, aralarnda ilintiler bulunm ayan yaam ortam larna indirgem e hevesi tad grlm ektedir. D a h a genel ola rak, bizim imdi burada y ap t m z gibi, gnm zdeki sosyal aratrm a politikalar a sndan baklacak olursa, ayn anlayn, sosyal yap hakkndaki bilgilere an ca k ve ancak bir seri birey ve yaam ortam lar zerinde yaplacak aratrm alar ve bunlarn sonular aracl ile varlabile cei dncesine dayand grlm ektedir.

"rneklem alan olarak seile gelen belirli bir anda be lirli bir Am erikan kasabas -erevesi iinde incelenm e sine olanak bulunmamaktadr, incelenecek davran ve edimlerin tm eitliliklerine uygun olarak incelenebil mesi, sorunlarn bu gereklilie gre formle edilebilme si, ancak ve ancak, toplumsal yap sorununa karlat rlmal ve tarihsel bir adan bakm am zla mmkn ola bilmektedir. Ne var ki, kendilerine tem el aldklar bilgi bilimsel (epistemological) dogma nedeniyle, soyutlan m deneyimciler sistemli bir biimde tarihselcilik - kar t ve karlatrmaclk - kart bir tutum iinde olup, kk kk konu - alanlarn ele alm akla yetinmekte ve psikolojizm eilimlerini srdrmekteler. Bu tr aratr maclar ne sorunlarn tanmlamakta, ne de kendi mik roskobik bulgularn aklamakta tarihsel toplumsal yap dncesinden ya da kavrayndan yararlanmaktalar. Bunlarn yaptklar kk ortamlarla (erevelerle) ilgili aratrmalarn bile fazla bir perspektif tamalarn beklemek olanakszdr. Tanm gerei olduu kadar, yaplan nice aratrmalardan da biliyoruz ki, kk or tamlardaki birok deiimlerin nedenleri o ortamlardaki bireylerin (m lakata tabi tutulan deneklerin) bilgileri d nda kalmakta, bu tr deiimlerin nedenlerini anlaya bilmek iin, incelenen soruna yapsal biim deiimleri (transformation) asndan bakm ak gerekm ektedir. Bylesi genel bir bak, doaldr ki, psikolojizmin tam kart kutbunda yer almaktadr. Bylesi bir anlayn yntem ynnden neyi gerektirecei de aktr: ayrntl bir inceleme iin ele alnacak bir sosyal ortamn seimi yapsal anlamlarnn getirecei sorunlarla da uyum iin de olmaldr. Bu ortam iinde tecrit edilmesi ve gz lemlenmesi gereken deikenler, yapya ilikin ince

lememiz asndan nem tayacak niteliklere sahip trden deikenler olmaldr. Elbette ki, ortam incelem e leri ile yap incelemeleri arasnda ift -ynl bir karlkl -etkileim (two-way interaction) olmas gerekmektedir. Sosyal bilimin gelimesinde, her biri bir byk topluluu oluturan belirli saydaki tek tek bireyler zerinde yap lacak incelemeler temel alnam az. nk ne denli iyi tanmlanrsa tanmlansn, btnn kk kk para cklar sadece mekanik ve dsal bir balant ile bir ara ya getirilemez. Oysa, soyutlanm deneyimciliin bugn oun lukla izledii yol, yar - yetimi analizcilerin kulland ve az ok hepsi standartlam istatistiksel yntemlerle aranan datay elde edip bir araya getirmekten ibaret tir. Daha sonra bir ya da bir seri toplumbilimci bulunup belli bir cret karl iler bunlara braklmaktadr. in bu noktasna ileride deineceim. Soyutlanm deneyimciler arasnda bazlar eser lerinde sorunla ilgili edebiyat zetleyen bir giri yaz ma eilimi gstermektedirler. Bu, iyi karlanmas gere ken bir durumdur ve ksmen, kendilerine belirli bir yer yapm bulunan sosyal bilimlerden ynelen eletirilere kar gsterilen bir tepki niteliindedir. Fakat ne var ki, iin pratiine baklacak olursa, bu giri" ksmlar "data toplandktan ve sonular kalem e alndktan" sonra ya zlmaktadr. stelik, iten ban alam ayacak kadar s kk ve tempolu bir alma dzeni iindeki aratrm a clar byk bir sabr ve em ek isteyen sz konusu giri ksmlarn gene eitli iler yklenmi bulunan yardm clarna terk etmektedir. Yazlp ortaya konan bu anlak lar"; daha sonra, deneyimsel aratrmay teorik bir g rnme ve anlamlla kavuturmak - ya da ou kez

sylendii gibi, aratrmadan daha iyi bir hikye kara bilmek iin kullanlm olmaktadr. Fakat bu bile, hi yoktan iyidir. Am a bu yaplan, ou kez, okuyucuyu yanlgya srklemek; okuyucuyu elindeki aratrmay sanki geni ve kapsaml bir takm kavramlar ve varsa ymlar deneyimsel olarak snam ak iin yaplm bir aratrma sanm aya itmek iin yaplmaktadr. Oysa, bence btn bu aratrmalarn iinde byle bir niyetle yaplm olanlar pek azdr. Bylesi aratrm a lar, sosyal bilim edebiyatm yeterli derecede izleyebi len, izlemek gerektiine inanan; sosyal bilimlerdeki kav ramlarn, teorilerin ve dier ilikin sorunlarn nemini fark edebilecek dzeye gelmi olanlar yapabilmektedir. Ancak bu nitelikteki kimselerin aratrmalar, sosyal bilimlerin tem el sorunlar ve kavram larndan uzakla makszn belirli bir anlam tayabilmekte: dierlerininki ise, kk sorunlar zerinde durulan ve salt yntem uruna giriilmi ieriksiz abalar olmaktan teye gidememektedir. Zaten gerek sosyal bilimciler de alm a larnda bu yolu izlemekte, fakat amprik" terimini belli sayda bireyler hakknda toplanm istatistiksel enfor masyon; teori terimini ise bir seri yorumsal deiken ler biiminde ele almakta; bylece, kendilerini snrlan drmam olmaktadrlar. Bu konuda giriilen tartmalarda ilgin hileciklere, aldatm acalara da bavurulmaktadr. Benim inceleyip deerlendirmeye altm bu tip aratrm a ve alm a lara mantksal adan bakldnda, elde edilen datann yorumlanmasnda ve aklanm asnda kullanlan ilgin kavram larn nemli iki temel zellik tad g rlmektedir: (1) Mlakatn yapsal ve tarihsel etm enleri kendisi ile mlakat yaplan bireylerin etkilene

bilecei bir dzeye indirgenmektedir. Ayrca, aratrm a nn formle edilmesinde ve datann toplanm asnda ne yapsal ne de psikolojik kavramlara nem verilmektedir. Bu terimlere u ya da bu ynde ve ok kaba bir ekil de deinilmekte ise de kendilerine belirgin ve nde gelen deikenler gzyle baklmamaktadr. Bunun temel nedeni aka grlmektedir, pratik te ana enformasyon kayna olan mlakatlar - toplum sal davranla dayanm ay gerektirmektedir. Bu tr bir aratrmaya giriildiinde, iin ynetimsel ve akasal gerekleri toplumsal davranl temel alm ay ka nlmaz klmaktadr. nk, diyelim ki aratrm am zda, ou aratrmalarda kullanlan yar - yetenekli mlakatlar deil de en yeteneklilerini kullansak bile, yirmi dakikalk bir mlakatla, hatta btn bir gn srecek bir mlakatla fazla derin enformasyon elde edebilm em iz gtr03*. Ayn ekilde, bildiimiz rneklem survey lerinden hangisini kullanrsak kullanalm, bu tr bir ara trmayla tarihsel bir anlayla yaplan aratrmalardaki gibi yap ile ilgili enformasyonun elde edilem eyecei de aktr. Am a btn bunlardan sonra da, soyutlanm deneyimcilerin yaptklar aratrm alarda yapya ilikin kavramlarla derinlemesine psikolojinin kavramlar
13) V e gene una da deineyim ki, bu tr kl-krk yarc form aliteciliin ve rakam a boulm u aratrm acln boluu nun bir nedeni de bu tr aratrm alarda, aratrm ay ya pan kim senin ayr, fiilen gzlem ve m lakatlar yapanlarn da ayr ayr kim seler olm asdr. Am prik olgular" brokratik usullerle ynetilen, altrlan bir grup yar-yetenekli kim seler m arifetiyle saptanp toplanm aktadr. Sosyal g zle min ok st dzeyde ve ok youn bir gzlem duyarl tam as gerektii; sosyal bilim lerdeki bulgularn sosyal gereklerin bulunduu gndelik hayat d zeyin e inebilen gelikin kafalarn eseri olduu unutulm aktadr.

birbirine kartrlmakta; bu iki ayr yaklam birlikte kul lanlmaktadr. Belirli ve zel alanlarda yaplan gzlem ler, bunlardan apayr tutulmas gereken genel kavram lara bavurularak aklanmaktadr. Soyutlanm deneyimciler alm alarn kalem e alrken, sra, iin derlenip toparlanmasna geldiinde, yapsal ya da psikolojik so runlar genel kavramlarla aklamaktadrlar. Baz aratrma imalathanelerinde" iyi sat yapa cak parlak aratrma dendi mi.ayrntl olgularn ya da ilikilerin daha genel ve kapsaml varsaymlarla tanmla nabildii aratrmalar anlalmaktadr. Kymk kadar cs sesi olmayan birtakm deikenler, dank ve ilintisiz ama anlamlar kapsaml sorunlar aklamakta kullanld m "irin bir sonuca ulalaca kabul edilmektedir. Bu sz, yukarda belirttiim bilimsel aratrma imalathanele rinin anlattm sreci tanmlamak iin yeni yeni piyasaya srdkleri bir sz olduu iin, kullanyorum. Burada yaplan i, nemli noktalar aydnlatmak iin istatistii kullanmak, istatistii aydnlatm ak iin de nemli noktalar kullanmak olmaktadr. Bu nemli nok talar ne snanm, ne de bunlara bir belirlilik kazandrl mtr. Kullanlacak olan figrler, figrler bu nemli nok talara uyacak ekilde nasl seilip dzlmlerse, yle sine dzlmlerdir. Genel noktalar ve aklam alar, baka figrlerin de, baka genel noktalar ve aklam alar iin kullanlabilecek nitelikte olular gibi. Bu tr dzm e ce mantk kurgulamalar, iin en banda kullanlan so yutlama biimi nedeniyle anlamlln yitirmi aratr malara grnte bir yapsallk (structural), tarihsel ve psikolojik anlamllk kazandrm ak istemektedir. Belir tilen bu yollarla, ya da daha baka yollarla hem

yntem rtkanl yaplm, hem de sonularn y zeysellii, anlamszl rt bas edilmi olmaktadr. Bu ilemlere, sz konusu aratrmalara yerleti rilmi bulunan Genel G irilerde, ya da deerlendir m e blm ya da kesimlerinde bol bol rnek gsterilebi lir. Benim buradaki am acm belirli birtakm aratrm ala rn ayrntlarna girmek deil; okuyucuyu okuyaca bu tr almalara kar daha dikkatli bir gzle eilmeye armaktadr. nemli olan nokta u oluyor: Sosyal bilimlerdeki aratrmalar idea'laria yrtlmekte, olgularla disipline olunmaktadr. Niin halk kendi oy verme anlayna uy gun biimde oy veriyor konulu amprik surveyier iin bu sz ne denli geerliyse, on dokuzuncu yzyl Rusyasndaki aydnlarn durumu ve dnce biimi gibi bir konuda yazan baz tarihilerin almalar iin de o denli geerlidir. Bunlardan ilkinin bilimsel trenlemeleri (ritual) ounlukla daha gelikin ve her zaman iin ok daha gsterilidir. Son olarak, soyutlanm deneyimciliin ortaya ko yabildii sonularn genellikle nemsiz eyler oluu yle bir soru ile tanmlanabilir: Gerek, fakat nemsiz olanla; nemli, fakat gerek olmas ille de gerekm eyen arasnda bir gerilimin olmas m gerekiyor? Soruyu y le sormak daha iyi olacak: Sosyal bilimlerde alan bir kimse, hangi dzeyde bir (sorunun ya da olgunun - .) gerekliini gereklem e (verification) abasna hazr olmaldr? Bu konuda isteklerimizde ok ar olup da, vara vara, ok ayrntl bir sunuma (exposition) varm olabiliriz; ya da, ok isteksiz olup sadece byk kav ramlar ve tasarm larm zla ba baa kalm da olabiliriz.

Yntembilimsel kstlanmlk tutkunu kim seler is tatistiksel Tapnm larn kl krk yarc tapnandan gemedike modern toplum hakknda tek kelime bile sylemekten kanmaktadr. Genellikle ileri srlen, bu kimselerin ortaya koyduklar almalarn, nem siz ol salar da, bir gereklik tamakta olulardr. Ben bu g re katlmyorum ve gitgide bu tr alm alarn tadk lar gerekliin ne gibi bir ey olabileceini daha ok merak ediyorum. Bu tr aratrmalarda gereklik de nen eyle, ayrntlarda kl krk yarcln, ya da hatta szde - gelikinliin (pseudo - precision) ne denli birbir lerine kartrlm olabilecei de ayr bir sorun olarak grnyor bana. Bir yl, ya da iki yl sreyle, binlerce saat sren, her biri dikkatli bir ekilde kodlanan, maki nelerde delinip ilenen mlakatlar yakndan inceleye rek olursanz, olgu (fact) ya da veri denen eyin, isten diinde, ne denli kt etkilenmelere ak olduunu g rrsnz. Bunun yan sra, yaplanlar iin nemliliine gelince, aram zdaki en enerjik ve en aklllarn bazlar nn dogmatik bir biimde bal olduklar bu yntemin onlarn baka eyleri incelemelerine izin verm em esi ve sadece ayrntlar incelemekte srar etmeleri sayesinde, belirli derecede bir nemlilik de salanm olmaktadr. Gitgide inanyorum ki, bu tr almalarn ou, dpe dz bir ritelin icra edilmesinden baka bir ey deildir szclerinden birinin dediinin aksine, "bilimin kesin istemine ballksan ok, ticari ve vakflardan akasal yardm grmeyi salam a alm aya ynelik bir ritel ol maktadr bu. Duyarllk ve gelikinlik (percision) yntem sei minde tek kriter deildir; elbette ki, aklk, ou kez yapld gibi, amprik ya da gerek" (true) anlam nda-

kiyle kartrlmamaldr. Bizi ilgilendiren sorunlar ze rinde durabilmemiz kadar, sorunlar kendi gereklikleri ne sadk bir biimde inceleyebilmem iz de gerekm ekte dir. Am a, en ilgin ve en g sorunlarn gelitirilmi tek niklerin henz uygulanmad alanlarda yer almakta oluu gibi bir nedenle, bizi, inceleyebileceim iz sorunla r ele almakta kstlayan bir yntem olam az; hibir yn tem bu am a iin kullanlamaz. Tarih iinde alacak olduklar yerlerden anlala ca zere, hangi sorunlarn gerek sorunlar olduklarn grebiliyorsak, gerek sorunu ve nemlilik sorunu da kendi yantn kendisi getirecektir: Gerekten nem ta yan sorunlara eilmek ve btn gcmzle dikkatli ve sorunun gerekliine bal kalarak alm ak. Sosyal bilimlerde nemli eserler eskiden beri olduu gibi, bu gn de, dikkatli bir biimde gelitirilmi ve kilit noktalar da daha ayrntl bilgilerlerle (information) belgelendiril mi olan hipotezler olmutur. ou kimsenin nemli dedii sorunlar ve konular ele alm akta ve incelemekte, hi olm azsa bugn iin, bir baka yol bulunmamaktadr. Aratrm alarm zda ynelm em iz gerektii syle nen nemlilik, ya da daha yaygn bir deyile, anlaml (significant) sorunlar ne gibi eylerdir? Ne iin nemli, anlaml? Burada, hemen belirteyim ki, aratrm alarm zn sadece siyasal, pratiksel ya da moral bir nemi ol sun dem ek istemiyorum. Bu terimlerin anlam n nasl dnm olursak olalm, bu deil sylem ek istediim. Birinci durumda sylemi olm am z gereken, bu tr aratrmalarn dncemizde toplumsal yap ve bu yap iinde nelerin olmakta olduu konusundaki tasarmlarla bantl olabilmeleri gerektiidir. zsel bir bantllk sz ile belirtmek istediim ey ise, aratrm alarm zn

ve alm alarm zn bu nitelikteki tasarm larm zla ilintili olabilmeleridir. Mantksal bir bantllk szyle de, almalarmzda (aratrm am zda), gerek problem aamasnda, gerekse aklam a aam asnda (explanatory phase) geni ereveli sunum ile ayrntl bilgiler arasnda ak ve gl bir ortak doku olmas gerektiini sylyorum, nemli sznn siyasal anla mn ise, daha sonra ele alacam. Bu arada, soyutlan m deneyimcilik kadar kl krk yarc ve kat bir deneyimciliin, gnmzn nemli toplumsal sorunlarn ve insana ilikin temel konular aratrm ada bunlar konu d tutmay am alad apak. Bu sorunlar anlam ak isteyenlerin, bu sorunlar zerine eilmek isteyenlerin, bu nedenle, inanlar formle etm ek iin, gelitirilmi dier yollara bavurarak aydnlanm aya alm alar ge rekmektedir.

Deneyimciliin belirli - felsefeden ayrlm olan yntemleri birok sorun zerine yaplacak inceleme ve aratrmalara uygundur ve elverilidir. V e bu yntem le rin sz konusu am ala kullanlmasna niin ve nasl kar kldn anlayamyorum. Uygun bir soyutlama yaptktan sonra, elbette ki, herhangi bir konuda sorunu kendi gerekliine uygun ve eksiksiz inceleyebiliriz. llmeye, kendi isel nedenlerinden dolay elverili olmayan hibir ey yoktur. Kiinin zerinde alt sorunlar istatistiksel i lemlerle ifade edilmeye yatknsa, daim a bu yola gidil meli ve bunlardan yararlanlmaldr. rnein, bir sekin ler teorisi gelitirmeye alyorsak, bir generaller gru bunun toplumsal kkenlerini bilmemiz gerekecek ve

doa' olarak, eitli toplumsal tabakalardan gelenlerin oranlarn bulmaya alacaz. Eer 1900'lerden bu yana beyaz - yakallarn gerek gelirlerinin artm m, yoksa azalm m olduunu inceliyorsak, belirli baz fiyat endekslerine gre denetlenebilen bir gelir / zam an - serisi yapp bunu uygulam am z gerekecektir. Fakat, bu ilemlerin, bu konularda bavurulabilecek tek ve biricik yol ve yntem olduunu syleyecek bir genelle meye gidilmemeli; kimseden byle bir gr kabul etmesi beklenmemelidir. Kukusuz, hi kimse eldeki btn yol ve yntemin bu modelden ibaret olduunu kabule mecbur deildir. Deneyimcilik konusunda tek anlay bu kiilerinki deildir. Yapsal btnn kendisine ilikin sorunlar zm leyebilmek iin fazla ayrntlara inmeyen bir anlayla alrken, setiimiz baz belirli ve yeterince dar (minute) grnmler zerinde derin ve ayrntlara inecek kadar durabiliriz. Bu tr bir tutum, bilgibilimsel (epistemological) bir dogmann sonucu olmayp, incele diimiz sorunlarn gereklerine uygun olarak yaplm bir tercih sonucu olacaktr. Dar ereveli sorunlar zerinde ayrntl incele meler yaplmasna itiraz etm ek, sanmam ki, bir hak ola rak ileri srlebilsin. Bu tr almalarda soruna dar bir ereve iinde bakm ak belirlilik ve duyarlk (precision) tayan bir alma yapabilmenin gerei olabilecei gibi, hi kimsenin itiraz hakkna sahip olamayaca entelek tel bir iblmnn, bir uzmanlamann gerei de ola bilir. Fakat, bugn yaplan bu tr almalar sosyal bi limlerin amac olan bir iblm anlaynn rnleri deildir. Btnn teki blmne ilikin aratrmalarn yokluunun fark edilmeyii bunu gsteriyor.

Soyutlanm deneyimcilerin hem en hepsi, belir tilmelidir ki, ayn ve benzer sloganlar kullanma eili mindeler. Ev d alm aya (bu eski aka, aslnda, hi de aka deildir) nem verenler bu anlaylarnn kav ramsal gerekirliklerini bugn pek iyi bilecek durumda olup; farkllklar zerinde alanlar (ou sadece bunu yapm aktadr) deneyim sel gereklem e (verification) modelini" bilmektedir. Genellikle herkes kabul etm ekte dir ki, her anlam a giriimi am prik ierik ile teorik zm seme arasnda bir eit alternasyonu gerektirmekte; olgusal incelem elerde kavram ve idea'larn rehberlik etmesi, ayrntl incelem e ve soruturmalarn da idea'larn yeniden ve yeniden biimlendirilmesine katk da bulunmas gerekm ektedir. Yntem bilim sel ekingenlik ve kstlanm ada kar lalan, kiilerin deneyim ci ieriklerde deil de, znde bilgibilimsel olan sorunlarda eletirilere kapal kimseler durumuna gelm eleri olmaktadr. Bu kimselerin ou, zellikle gen olanlar, bilgibilim konusunda pek bilgi sahibi olm adklar iin, kendilerine egem en olan bir des te kutsanm ilkenin (canon) dogmatic mmini olup kyorlar. Kavram fetiizmi alannda karlalan ise, bu kimselerin, genellikle nahve benzer nitelikte (syntactical) ok yksek dzeyde genellem eler yapma tutkusuna kaplm alar ve ayaklarnn yeryznden ke silmi oluudur. Sosyal bilimin ileyi srecinde birer duraksam a olm as gereken bu iki okulun ve eilimin ciddi eylermi gibi ortada boy gstermesi artc. Aslnda, ikisi de verimsizlie srklenmekte.
127

Entelektel ynden bu okullar klasik sosyal bilimin sona erdirilmesini (hallini: abdication) temsil etmektedir ler. Klasik sosyal bilimi ortadan kaldrma ileminde kul landklar aralar ise, yntem ya da dier yandaki teori zerine kl krk yarc tek yanl almalardr; her ikisinin de bu tutumlarnn en byk nedeni, nemli te mel sorunlarla gerekten ilgilenmekten kanmalardr. Doktrinlere ve yntemlere ilikin yanda grlerin yk selme ve gerilemeleri dpedz, sadece bu ikisi arasn da bir entelektel yarm adan ibaret kalm olsayd (ki bu onlar iin en byk kazan, dardakiler iin de en verimsiz, en yetersiz yol olacakt) Grand Theori" ve soyutlanm deneyimcilik bylesine stnlk kazana mazd. Bu durumda, Grand Theory" felsefeciler arasnda rastlanan nem siz - belki baz gen akade misyenlerin kaplabilecei - bir eilim olarak; soyutlan m deneyimcilik de bilim felsefecileri arasnda grlen teorilerden biri olacak, toplumsal aratrm a ve incele melerde kullanlan yntemler arasnda da yararl bir aksesuar olarak kalacakt. Bu ikisinden baka anlaylar olm asayd, yceler deki yerlerinde yan yana sadece bu ikisi olsayd, iinde bulunduumuz konumumuz gerekten pek ackl olur du. Her ikisinin de getirecek olduu, insan ve toplum hakknda pek bir eyler renem eyeceim izi kantla mak olacakt. Birincisi biimsel ve bulank adalama dmanl nedeniyle; kincisi ise biimsel ve bombo aklszl nedeniyle bu noktaya varacakt.

128

PRATKLK TPLER
Sosyal bilimlerde an lam azlklar bilimsel olduu kadar moral, entelektel olduu k a d a r da siyasal nitelik ler tamaktadr. Anlamazlklarn, b u lan k l n nedenle rinden biri de, bu olguyu g rm e k istememek, grmezlikten gelmektir. eitli s o s y a l bilim ekollerinin sorun ve yntemlerini yarglayp deerlendirebilm ek iin, hangi problem olursa olsun, h e rh a n g i bir problemi onun kimin problemi olduunu b ilm ediim iz srece ye terince ifade edip ortaya koyabilm em izin olanakszl nedeniyle, nce, birok entelektel soruna ve siyasal deerlere ilikin konularda dncelerim ize yeni batan bir eki - dzen verm em iz gerekm ektedir. Bir kimse iin problem nitelii tayan bir konu, b ir b akas iin sorun olmayabilir; i, her birinin sz k o n u s u sorunla ne gibi ilgisi ve kar ball bulunduuna v e bu karnn da ne denli bilincinde olduuna baldr. stelik, iin bir de talihsiz saylabilecek ethic yan v a rd r: insanlar, kendi gerek karlar asndan ilgilenm eleri gerekenlerle ilgilenmiyor her zam an. Sosyal bilim cilerin yle oldukla rna inanmalarna ramen, insanlarn hepsi de pek yle rasyonel deildir. Btn bunlarn a n la m , insan ve top lum zerinde bilimsel almalar y a p a n kimselerin bir takm moral (ahlaki) ve siyasal k a ra rla ra varm kimse ler olarak almakta olulardr.
1

Sosyal bilim alannda alanlar, yan balarnda heP deerlendirme sorunlar olmak z e re , onlarla birlikte atmlardr. Bu bilimlerin gelenekleri, ou henz he defi tutturmak iin ata devam eden, kimisi akla dayanr

grnen dogmatik zmlerin ardlanm biimleriyle doludur. ou kez sorun dolaysz bir biimde ele alnp incelenmemekte, belirli bir cretle istihdam olunmak iin hazr bekleyen aratrma teknisyenlerinin uygulamal toplumbilimlerinde olduu gibi, birtakm serpitirilmi ce vaplar farz edilmekle - ya da uyarlanmakla - yenilmekte dir. Byle bir uygulamac (practitioner), tekniklerinin fara zi" tarafszlndan sz ederek kendini bu problemden uzak tutamaz. Gerekte onun yapt, sz konusu prob lemin zmlenmesini dier tipten kimselere brakmak olmaktadr. Fakat kukusuz, entelektel meslek erbab nn nndeki iini yaparken varsaymlarnn ve gerekirliklerinin bilincinde olmas; iinde alt toplum iin ve bu toplumdaki rol iin tad moral ve siyasal anlam an lam olmas gerekmektedir. Gnmzde, olgular ifade ediine ya da kavram ve dncelerini tanmlayna bakarak kiinin deer yarglarnn karsanamayaca genellikle kabul edilmek tedir. Fakat bu, sz konusu bildirimlerin ve tanmlamala rn yarglarla balantl olmad anlamna gelmez. Birok toplumsal sorunun, olgulara ilikin yanlglarn ve aklk tan uzak kavraylarn olduu kadar, deerlendirmedeki yan tutmann bir sonucu olduu da kolaylkla grlebile cek bir eydir. Sorunlarn gerekten bir deerler at masyla ilgili olup olmadn grebilmek, ancak, bunlarn mantk ynnden karklktan kurtarlmasna bal bu lunmaktadr. Byle bir atmann olup olmadna karar ver mek, eer byle bir atma varsa, olgu ile deerleri birbirinden ayklayp ayrmak, doaldr ki, ou kez sosyal bilimcinin yklendii balca grevlerden biridir. Byle bir anlarla kavuturma, bazen, sorunu

zmlenebilir klacak biimde yeni batan ifade etm ek olmakta; ayn ilgilenme asndan bir deerler tutarszl iinde bulunulduu gsterilmektedir: Yeni yeni oluan bir deerin gereklemesi, bir eskisi feda edilmedike salanamamakta, bu nedenle de, bir edim de buluna bilmek iin, en deerli olan neyse, ilgi o ynde biim lenmektedir. Fakat m antk irdelemeleri ve olgulara dayanan in celemelerle zm lenem eyecek derecede gerekten elikin karlarca gl ve tutarl bir biimde benim senmekte olan deerler sz konusu olduunda, insan larn ilerinde ve edimlerinde aktn oynayaca bir rol kalmamaktadr. Deerlerin anlam ve sonularn aydn latp akla kavuturabiliriz, birbirleri ile tutarl klabili riz ve fiilin nceliklerinin ne olduunu ortaya koyabilir, etraflarn olgular ve gereklerle kuatabiliriz - fakat sonunda sadece bir sav ya da kar - savda bulunmu olma dzeyine inmi oluruz. Eer iin sonuna varabilir sek, vardm z bu son noktada moral sorunlar, iktidar sorunlar olur; en sonunda, eer bu en son noktaya varabilirsek, g ve iktidarn sonul biimi de zor gcne (coersion) varm olur. Hum en gzel deyiiyle, inandmz eylere baka rak nasl hareket edeceimizi karsayabilmemizin ola na yoktur. Ayn ekilde, bizim ne ekilde hareket etm e miz gerekirdi diye dnp de, bir bakasnn ne ekilde hareket etmi olabileceini karsamamz da olanaksz dr. Sonunda, eer bu sona varncaya kadar gidilebilmi olursa, bizimle gr birliinde olmayanlarn kafalarn krmamz gerekecektir. Dileyelim, bylesi sonlara pek nder varlsn. Bu arada, imdilik, olabildiimiz kadar

makul olmamz; her konu zerinde durup tartabilme miz gerekmektedir. Deerler, incelediimiz sorunlarn seiminde iin iindedirler; deerler, bu sorunlar formle etm ekte kul landm z kilit kavramlarda iin iindedirler; ve deer ler, bu sorunlar zm lem em izde de iin iindedirler. Kavram lar konusunda am acn, olanak lsnde, de erce yansz kavram lar kullanmak ve geri kalan deer lerle ilgili etkilenmeleri aka grlr durumda tutmak gerekmektedir. Sorunlar konusunda am a, sorunlarn seimine ilikin koullarda deerler ynnden ak se ik kalabilmek; sorunlarn zm kiiyi nereye ynel tirse yneltsin, moral ve siyasal sonular ne olursa olsun, kendimizi yan tutma eilimlerinden uzak tutmak olmaldr. Baz tip eletiriciler, ne var ki, sosyal bilimlerdeki almalar sonularnn aydnlk ve ferahlatc olup ol madna, olumsuz ya da yapc grnp grnmedikle rine gre deerlendirmektedirler. Bu aydnlk ve ferahlk dkn moralist 1er aratrmalarn sonunda lirik bir final olmasn istemekte; bu sonla tazelenm i ve neeli bir balangca temel alnabilecek umut verici bir iyimserlik kvlcmn grmekten mutluluk duymaktadrlar. Fakat anlamaya altm z dnya siyasal ynden umutlu olm amz, moral ynden ise, grdmzle yetinmemizi her zam an mmkn klmamakta; bu nedenle de, sosyal bilimcilerin kk mutlu budalalar roln oynamas olanakszlam aktadr. Kiisel olarak her zam an iin iyimser biriyimdir, am a itiraf edeyim ki, herhangi bir e yin iyi mi, kt m olduunu beni mutlu edip etm eyece ine gre kararlatrmam. Bir kere, insan grdn yeterince ifade edebilm ek iin onu kendi gereklii iin

de ve doru grmek istiyor - grlen zc ise ok k t; fakat umutlandrc ise, ok iyi. Bu arada, yapc program" ve umutlandrc bir kayt" diye rpnanlarn yapt, olgular ve gerekler apak bir ekilde mutluluk verici nitelikte olmadklar zam an bile olgularla, gerek lerle yz yze gelmekten kararl bir biimde kanmak olmaktadr. Bu ise, sosyal bilimlerdeki alm alar iin gerekli olan gerekilie, yarg ve deerlendirmelerde yansz kalmaya aykr dmektedir. Entelektel gcn kk ereveli ortamlar (milieu) iindeki ayrntlar zerinde younlatran sosyal bilimciler de zam ann iktidar evrelerinden ve siyasal atmalarndan uzak kalam amaktadrlar. Bu tr sosyal bilimciler, hi deilse dolayl olarak ve fiilen toplumun kurulu dzeniyle erevelenmi bulunuyor. Sosyal ente lektel grevlerini tam olarak benimsemi birisi toplum yapsn aynen benimsemek zorunda deildir. Gerek ten, ona den grev, toplum yapsn grlr ve anla lr klmak, bir btn olarak incelemektir. En byk yar gda da, bu ii gereince yerine getirmekle bulunmu olmaktadr. V e Amerikan toplumu hakknda ylesine yanltmalar yaplm tr ki, Amerikan toplumunu yan tut madan inceleyip anlatm ak bile ou kez vahi bir naturalizm" olarak adlandrlmaktadr. Doaldr ki, sos yal bilimcilerin inandklar, benimsedikleri, ya da (yaz dklar ile. .) gerekli kldklar deerleri saklam ak zor deildir. Hepimizin yakndan bildii gibi, bu am ala kul lanlan bir ara elimizde hazr beklemektedir: Sosyal bilimlerin, zellikle, toplumbilimin zel deyiler ve terim lerinin (jargon) ou. Tarafsz kalma, sorumlu olmama konusundaki srar sonucundaki" usulne uygun ifade etme yani m aniyerizm.

stesin ya da istemesin, bilerek ya da bilmeyerek yapm olsun, mrn toplumu incelemeye harcayan ve almalarnn sonularn yaynlayan herkes her zam an iin ahlki ve ou zam an iin de siyasal bir edim de bulunmu olmaktadr. Sorun kiinin almalarn bu koullar bilerek mi srdrd, bilmezlikten gelerek ve bu durumu bakalarndan da gizleyerek mi alt; ahlaki ynden sorumluluktan kanp kanmaddr. Birok, hatta aka sylem em gerekirse, ou Am eri kan sosyal bilimcisi i rahatl iinde, ya da bundan yoksun olarak, liberaldirler. Bunlar, bugn yaygn olan bir ykmllk altna girmem e endiesiyle yaam akta drlar. Bu baylarn deer yargsnda bulunuyor diyerek onu bunu sulamalarnn nedeni, bilimsel objektiflik dknlklerinden ok, iinde bulunduklar bu durumla rnn sonucudur. Bu arada hemen belirteyim ki, retim konusun daki dncelerim yaz yazm a konusundakilerden b tnyle farkldr. Kii bir kitap yazdnda yazlan kitap kamunun mal olmaktadr, yazarn, eer varsa, duyu yorsa, okuyucusuna kar tek sorumluluu kitabn gc yettiince iyi bir kitap yapm aktan ibarettir ve tek yarg ls budur. retmenlik yapann sorumluluu daha da ardr. Bir noktaya kadar, denebilir ki, renci tutsak klnm bir dinleyicidir, bir noktaya kadar, retmenin anlatacaklarna bamldr; retmen renciler iin bir model olma durumundadr. Onun grevi, kendini yeti tirmi dzenli bir kafann nasl dndn ve deer lendirdiini elinden geldiince canl bir biimde gster mektir. retmenlik sanat, ok byk oranda, yksek sesle, am a anlalr, akla uygun biimde dnme sa natdr. Kitapta kii kendi dncelerinin vard so-

nulara okuyucularn inandrmaya ve ikna etm eye al r, derslikte ise retmen olarak, insann nasl dn mesi gerektiini, doru ve gzel dnebilmenin insana ne denli yce bir mutluluk vereceini gsterebilm ekle grevlidir. Bu nedenle, bence, retmenin varsaym la rn, soruna ilikin olgular, yntemleri ve yarglar ak a ortaya koyup bunlar grlr klmas gerekir. ret men olarak hibir eyi desteklememesi gerekir, kendi tercihini ortaya koymadan nce, sorunla ilgili tm moral seenekleri btn akl ile ortaya koymas; kendi tercihini belirttii her seferinde bunu da yapm aktan ka nmamas gerekir. Bu anlayla, bu slupla yazm ak ise, ok skc ve kuru olmaktadr. Ders verm ekte ger ekten baarl olan kimselerin yaynlarnn pek baarl olmaynn bir nedeni de budur. "Positivistlerimizin, insana ilikin bilimleri insancllk tan uzaklatrma giriimlerine ramen, bilimin moral bir yan her zam an olmutur diyen Kenneth Boulding kadar iyimser olm amz g. Ama, Gnmzde uygarlk iin en byk tehlike, doal bilimlerle yetitirilmi kafalarn eko nomi ile teknik bilimler arasndaki farkll alglayabilecek yetenekten yoksun olulardr diyen Lisnel Robbins'in bu grne katlmamak daha da g grnmektedir*1J .
2

Btn bunlarda ilk bakta aacak bir ey yok; bunlar, eletirilmedii, uyarlmad zam an bile herkesin dorulayaca eylerdir. Gnm zde ise, sosyal bilim aratrmalar generallerin, sosyal alm aclarn, byk
11 Bu iki alnty, Jacques Barzun ve H enry G raff. The M o d e rn R e s e a c h e r, N e w York, Harcourt, Brace, 1 95 7 , s. 2 1 7 den yapyorum .

irketlerdeki yneticilerin ve hapishane yneticilerinin hizmetine koulmu bulunmaktadr. Bu tr brokratik kullanm gitgide artmakta, kukusuz artm aya devam edecee benzem ektedir. alm alar, incelem eler sos yal bilimciler ve dier kim seler tarafndan ideolojik bi imde de kullanlmaktadrlar. Gerekten, sosyal bilimle rin ideolojik yan, bunun bir toplumsal olgu oluu nede niyle kendiliinden ortaya kmakta (olum akta) dr. Her toplum kendi doas hakknda baz imajlara sahiptir. zellikle, toplumun iktidar dizgesini ve iktidar sahipleri nin yararlandklar yol ve aralar hakllatrm aya yara yan imajlar ve sloganlardr bunlar. Sosyal bilimcilerin rettikleri imajlar ve idea'lar toplumda varolan bu imaj larla tutarl eyler olabilecei gibi, tersi de olabilir. Ama her iki durumda da, toplumun var olan imajlar asn dan zorunlu baz sonulara yol am aktan geri kalmaz. Yol aaca bu sonular ve etkiler fark edildiinde bun lar zerinde durulmaya, tartlmaya; u am alar iin kullanlmaya balamaktadr; ktidarn toplumdaki dzenleni eklini ve iktidar sahibi olanlarn kalcln hakl ve yasal gsterm ek iin kullanldklarnda imajlar ve idea'lar iktidarn otorite nite lii kazanm asna yaramaktadrlar. Toplumda varolan iktidar dzenlenimlerini ve top luma hkmedenleri eletirmede kullanldklarnda ise, onlar otorite (yasallam iktidar - .) olma niteliklerin den soyutlamaktadrlar. Toplumdaki iktidar ve otoriteye ilikin sorunlar dikkatlerden uzak tutmak iin kullandklarnda, toplu mun yapsal gerekliklerini gzlerden saklam aya yara maktadrlar.

Bu tr kullanmlarn sosyal bilimcilerin bilgisi iin de yaplm olmas gerekm ez. Byle olabilecei gibi, sosyal bilimcilerin eserlerinin siyasal bakm ndan yara taca etkilerden ou kez habersiz olularna ramen de bu durumla karlalabilmektedir. inde yaad mz ideoloji anda, bunlardan biriyle olm azsa dieriyle kar karya kalmak sosyal bilimcinin kanam ayaca bir durumdur. ok byk iktidarlara sahip yeni yeni kurumlarn olutuu, fakat bu iktidarlarn (toplumun gznde - .) yasallatramad; eski iktidar kurumlarnn ise, eski den beri kullandklar iktidarlarna bal yaptrm lar bu gn de ilerlik iinde tutmalar nedeniyle de olsa, her gn biraz daha artarak, artk apak ideolojik hakllatrmalar, yasallatrmalar istenmektedir sosyal bilimci lerden. rnein, amzdaki dev irketlerin ellerinde bulundurduklar iktidar, Birleik Devletlerdeki yasal otoritenin temel dayana olan on sekizinci yzyldan kalma liberal doktrinlerle otomatik olarak yasallatrmalar olanakszdr. H er kar ve iktidar, her tutku ve yan dalk, her nefret ve umut, dierlerinin sloganlar, sem bolleri, doktrinleri ve arlar ile mcadele edebilm ek iin ideolojik aralarla kendini donatmak istemektedir. Kamusal bildiriim yaygnlap geniledike, hzlandk a bu aralarn anmalar tekrarlanm alar nedeniyle tezlemekte; yani yeni slogan, inan ve ideolojilere ge reksinme duyulmaktadr. Kitle iletiiminin ve younlaan halkla ilikilerin bugnk durumunda sosyal bilim lerdeki almalarn bunlarn birer ideolojik cephane" olmasn isteyenlerin karsnda dokunulmazlklarn koruyabilmeleri gerekten tuhaf olacaktr. Sosyal bilim
137

aratrmaclarnn bu tr istekleri karlamaktan uzak kalabilmeleri gerekten zor saylmaktadr. Sosyal bilimcinin, bu durumun bilincinde olsa da olmasa da srf bir sosyal bilimci olarak alm akta ol masyla bile, bir dereceye kadar, brokratik ya da ideo lojik bir rol oynamakta olduu aktr. Brokratik rol ile ideolojik rol kolaylkla bir dierine dnebilmektedir. En biimsel aratrm a tekniklerinin bile brokratik am a lar iin kullanlmas, kolayca, bu aratrm alara dayana rak alnacak olan kararlarn hakllatrlmalarna yara maktadr. Sonuta, sosyal bilimlerin bulgularnn ideolo jik am ala kullanlmalar kolayca brokratik ilemlerin bir blm oluvermitir: Gnm zde iktidara yasallk grnm kazandrm ak ve belirli siyasalar gzel gs termek, rnein personel ynetiminin ve kamusal iliki lerin" nemli bir ierii, blm olmutur. Tarihsel bakmdan, sosyal bilimler brokratik ynde deil de, daha ok, ideolojik ynde kullanlmtr. Denge tersine dnyor gibi grnyorsa da, bunun bugn de byle olduu sylenebilir. deolojik kullanmlar, ksmen, modem sosyal bilimlerdeki almalarn ok byk bir blmnn Marx'in eserlerine kar alm birer tartma olularnn, ya da sosyalist hareketlerle komnist partile rin ortaya koyduklar savlara kar bir tepki olularnn sonucudur. Klasik iktisat bir iktidar sistemi olarak kapitalizmin ana ideolojisi olmutur. Bu alanda, Sovyet yaynclarnn ve tantclarnn gnmzde Marx'in eserlerini kullanr ken yaptklar gibi, klasik iktisat da verimli bir biimde yanl anlalm bulunmaktadr. Klasik iktisatlarn Doal Hukuk ve faydac ahlak felsefesinin metafiziinden

yararland, tarihi ve kurumsalc iktisat okullarnn ge litirdii klasik ve neo - klasik doktrinlerin eletirileri ise, a n c a k , tutucu, liberal ya da radikal sosyal felsefeler asndan anlalabilir. zellikle 1930lardan bu yana hkmetlere ve irketlere danmanlk yapan iktisatlar, izlenen politikalar etkileyecek ve ayrntl ekonomik d kmlerin rutinlerini kuracak nitelikte ynetsel teknikler oluturmulardr. Btn bunlar, her zam an aka olma sa da, brokratik olduu kadar ideolojik kullanmlar da saylabilecek eylerdir. ktisatta bugn kar karya bulunulan kargaa ve bulanklk, yntemlerle ve grlerle olduu kadar, izlenen siyasayla da ilgilidir. Birbirlerinden hi geri kalmayan en parlak iktisatlar bile tamamen elikili grler ileri sr mektedirler. rnein, Gardiner C. Means meslektalarn, on sekizinci yzyln atomistik iletmeler imajn yansttk larn ileri srerek eletirmekte ve fiyatlar belirleyecek ve denetleyecek dev irketlerin bulunaca bir ekonomi mode lini savunmaktadr. Dier yandan, Wassily Leontief ise meslektalarnn salt (pure) kuramclar ve veri toplayclar olarak ikiye ayrlmalarn eletirmekte, herkesi karmak girdi - kt (input - output) emalarna ynelmeye ar maktadr. Fakat Colin Clark bu tr emalar anlamsz de recede ayrntc ve bouna zaman harcatan analizler say makta, iktisatlar insanln maddi esenliini gelitirmenin areleri zerinde dnmeye armakta, vergilerin azal tlmasn istemektedir. Dier yandan John K. Galbraith ikti satlarn maddi zenginlii arttrma sorunuyla ilgilenmeleri ne son vermelerini istemekte; Amerikann daha bugnden hile gereinden fazla zenginlemi bulunduunu, retimi daha da arttrmann budalaca bir i olacan ileri srmekte, meslektalarna kamu hizmetlerinin arttrlmasn, vergilerin

de (gerek ve sattan alnan vergilerin) arttrlmasn iste, meleri iin arda bulunmaktadr*2*. Btnyle istatistiksel bir uzm anlam a olan n(j. fusbilim bile, ilk kez Thom as Malthus'n balatt siyasa atmalarndan ve olgulara ilikin tartmalardan uzak kalamamtr. Bu tartma ve atm alardaki konularn pek ou eskiden smrge olan lkelerde yeniden orta ya ktn; kltr antropolojisinin smrgecilie ait olgular ve ethos ile i ie girmi bulunduunu grmek teyiz. Liberal ya da radikal bak alarndan bu lkele rin ekonomik ve siyasal sorunlar genellikle, hzl eko nomik ilerleme; zellikle, sanayileme gereksinimine balanarak tanmlanmaktadr. Eski gnlerdeki smr geci devletler gibi, bu sorunlara ilikin tartmalara ka tlmakta; bugn az gelimi lkelerdeki deiime ka nlm az bir biimde elik eden gerilimlere ve dirili aba larna olanak brakm am aya zen gstermektedirler. Kltrel antropolojinin ieriini ve tarihesini, smrge cilie ilikin gereklerle kltrel antropoloji arasnda bir bant olmad sylenem ezse de, smrgecilik olgu sundan ibaret saym ak da elbette doru deildir. Klt rel antropoloji, istenirse, zellikle bizimki kadar karma k yapda olmayan toplumlarda yaayan halkalarn itenliini ve drstln, insan karakterinin toplumsal ynden greceliini vurgulamakta oluu ve batllar ara sndaki dar kafalla kar srdrd ura nedeniyle, liberal ve hatta radikal am alara da hizm et edebilir. Baz tarihiler, ancak ve ancak, bugnn ideolojik amalar iin yaplm denebilecek ekilde, gemii
2) ktisatlara ilikin olarak B u s in e s s W e e k , 2 A ugust 1 9 5 8 , p .48 deki yazyla karlatrn.

jgniden yazm ak eilimindedirler. Bunun gncel bir rjjei, Sava sonrasnn irketler topluluu biiminde, da dier biimleri iindeki i hayatnn yeniden de erlendirilmesi olmaktadr. Son birka on yln Am eri kan tarihinin byke bir blmn dikkatli bir biimde incelediimizde, tarihin ne olduuna ya da ne olmas igerektiine bakarak ulusal ya da snf efsanelerinin ,(myth) neler olduunu anlayabileceimizi grmekteyiz. Sosyal bilimlerden brokratik biimde yararlanm aya balayal beri, zellikle de ikinci Dnya Savandan bu yana, Am erikann tarihsel anlam diye bir konunun ilenmeye balad; bunun baz tarihiler tarafndan tarih biliminden tutucu anlay iin, bu tutucu anlaytan ise, manevi ve maddi karlar salayanlar iin yarar lanma grnm ald izlenmektedir. - Siyasal bilimciler, zellikle ikinci Dnya S ava ndan beri uluslararas ilikiler konusunda alanlar, Amerikan siyasetini karta (muhalif) eilimler asn dan incelenmitir denilemez. Profesr Neal Houghton daha da ileri gitmekte ve siyasal bilim alannda al anlarn ilgilendii olaylarn ou, bu siyasalarn dip notlarla desteklenmi bir hakllatrlmasndan ve sata hazrlanmasndan baka bir ey olmamtr*3* dem ekte dir. Bu szleriyle deindii olguyu kabul etm em ek de ok zor grnmektedir. Profesr Arnold Rogowun B yk Sorunlara Ne Oldu? sorusuna da,(4) son zam anlar da siyasal bilim adna yaplanlarn ounun nemli ger ekleri anlam aktan ok, nemli resmi siyasalarn ve

1 Western Political Science Association'da 12 Nisan 1958 konumas. American Political Science Review, Eyll 1957.

kusurlarn bilim tarafndan aklandrlmas olduu gz nnde tutulmadka yant bulmak zor grnmektedir. Bu kullanm rneklerine iarette bulunmamn ne deni bir eletiride bulunmak, ya da bir yanllk kantlama sna girimek deildir. Tek amacm, okuyucuya sosyal bilimin kanlmaz bir biimde brokratik rutinlere ve ide olojik sorunlara bulamak zorunda kalm olduunu; bu durumun, gnmzde sosyal bilim eitlerinde ve iinde bulunulan bilimsel kargaa ortamnda belirli bir pay ol duunu; bu durumun siyasal anlamn sakl tutmaktansa, herkese bilinmesini salamann daha iyi olacan iaret etmektedir.
3

On dokuzuncu yzyln son yarsnda, Birleik Am erikada sosyal bilim dorudan doruya reform ha reketleri ve slahat almalar ile balantl olmutur. 1865 ylnda American Social Science Association iinde rgtlendirilen sosyal bilim hareketi" diye bilinen hareket, aslnda, aka siyasal nitelikte taktikler ver meksizin toplumsal sorunlara "bilimin uygulanm asn ngren ve on dokuzuncu yzyl sonunun bir giriimiy di. Hareketin yeleri, zetle ifade edilecek olursa, alt snflarn felaketlerini orta snfn sorunlar haline dn trmeye almlardr. Yirminci yzyln ilk on yllarn dan itibaren, bu hareket gerektirdii yn almtr. H a reket, kktenci (radikal) bir orta snf reform hareketi olma yoluna girmekten kanm; toplumun esenliin den sz eden uyarlar, sonunda, yardm derneklerinin kurulmas, ocuk bakm ve slah kurulularnn alm a s, hapishanelerin slah edilmesi ve sosyal yardm kuru lularnn kurulmas gibi snrl faaliyetlerle noktalan-

fi tir. Fakat bir sre sonra "Amerikan Sosyal Bilim Dernei"nden eitli meslek kurulular, eitli akade mik disiplinler olumu, ortaya kmtr. Bylece, balangtaki orta snf reform toplumbi liminin sonular, bir yanda akadem ik uzm anlk dallar nn sayca, art, bir yandan da daha da uzm anlam ve kurumsallam toplumsal esenlik faaliyetlerinin ba latlmas ile iki ana ynde ortaya kmtr. Bu ikili ay rm, bununla beraber, akademik uzm anlk dallarnn moral ynden yansz ve bilimsel alanda da antiseptik olduklar anlam na gelmemektedir. Birleik Devletlerde liberalizm hem btn toplum sal incelemelerin ortak siyasal alam eti olmu, hem de btn grlen kamusal rhetoric'\n ve ideolojinin kayna n oluturmutur. Bunun byle olmas herkesin ok iyi bildii tarihsel koullarn; belki de her eyden ok feo dalizmin, bu nedenle de, anti-kapitalist sekinler ve en telekteller iin gerekli olan aristokratik tem elin bulun may nedeniyle olmutur, i evrelerindeki sekinlerin nemli kesimlerinin dnya grn bugn de biim lendirmeye devam eden klasik iktisadn liberalizmi eski den beri siyasal am alarla kullanlm ve kullanlmakta; en bilimsel ekonomik anlatmlarda bile denge ya da kararl - denge (equilibrium) idea's hl tm gcn ve nemini korumaktadr. Daha dalgan bir yolla, liberalizm, toplumbilimi ve siyasal bilimi de enforme etmitir. AvrupalI kurucu atalarnn tersine, Amerikan toplumbilimcileri, sorunlar belirli bir zam anda, belirli tek bir deneyimsel ayrnt ve belirli bir kk ortam (milieu) sorunu olarak inceleme e9ilimi gstermilerdir. Bir dier deyile, dikkatlerini

dank tutmulardr. Demokratik bilgi kuram na uygun olarak bu kimseler tm gereklerin eit yaratldn farz etmilerdir. stelik, bu bilginler her sosyal grng (phenom enon) iin ok sayda kk kk nedenlerin olmas gerektiinde srar etmilerdir. Adlandrld ze re, bir oulcu nedenlem e blk prk reformlara tutkun liberal siyasete ok denk dmtr. Gerekten, toplumsal olaylarn nedenlerinin ok sayda dank, kk kk olduu dncesi, ok gem eden liberal pratikilii(5) denilen anlaya varm; bu anlayn ba k asn oluturmutur. Amerikan sosyal biliminde tarihinden gelme bir r tl eilim (orientation) varsa bu, kukusuz, kk kk ve dank konularda, sadece olgusal verileri aratrarak ve almalarda oulcu nedenleme dogma sna olan saplantdan ayrlmakszn inceleme yapm a eilimidir. Btn bunlar, toplumsal konular incelemekteki slubu bakmndan liberal pratikiliinin temel zellikleridir. n k, eer her ey saysz denecek kadar ok sayda et menler" tarafndan nedenlendiriliyorsa, o zaman, izleme miz gereken en iyi siyasal hareket tarz, girieceimiz uygulama eylemlerimizde ok dikkatli davranmak olmak tadr. Birok ayrntlarla uramamz gerekli grld iin, nce baz kk kk konularda reformlar yapm a m z ve bunlarn ne sonular douracan beklememiz; dier u ya da bu konudaki reformlara ise, daha sonra el atm am z salklanm olmaktadr. Ayrca, dogmatik dav ranmamamz, ok kapsaml bir eylem program dzen lemeye kalkmamamz da salklanmaktadr: Karlkl etkileme ve etkilenme ilikileri iinde yer alan nedenleri,
51 Cf. Mills, T h e Professional Ideology of Social Pathologits, A m erican Journal of Sociology, Eyll 1 9 4 3 .

t)U nedenleri bilmemizin zor, hatta btnyle olanaksz olabileceini de gz nnde tutarak, hogrl olmamz gerektii anmsatlm olmaktadr. Sosyal bilimciler olarak bizlere den ise, kk toplumsal ortamlar zerinde almak; pratik insanlar olarak akllca davranmak, kk ortamlarn erevesini amayan blk prk ve biri u rada dieri bir baka yerde yaplacak reformlarla ura mak olmaktadr. Sylenen - birinin byle syledii ak - ilerin pek yle basit olm addr. Toplum, bu anlaya uygun ola rak, saysz denecek kadar ok sayda ufak ufak "et menler biiminde tasarlanmaya balaynca, doal ola rak, herhangi bir eyi inceleyip deerlendirm ekte pek azna gereksinmemiz olacak, ilgili tm etmenleri ele aldmzdan hibir zam an emin olam ayacaz. Salt biimsel bir zde organik btn vurgulamas, yeterli sayda nedenleri ele alm am a - ki bunun nedeni genel olarak yapsaldr - sadece tek bir durumu incelemeye zorunlanma gibi dnceler toplumdaki status guonun yapsn anlamay gletirmi olacaktr. Bir denge sa lamak iin, dier grleri de anm sam am z gerekm ek tedir: Her eyden nce, ilkeletirilmi oulculuun kendisinin de "ilkeletirilmi monismin kendisi kadar dogmatik olabilecei ak deil mi? kincisi, nedenleri incelemek, anbele olmadan, ille de, btnyle olanak d m? Gerekte, sosyal bilimcilerin toplumsal yapy incelerken yapmalar gereken de bu deil midir? Bu tr almalar ve incelemelerle, kukusuz, bir eyin yeterli nedenlerini bulmaya; bylelikle, siyasal ve ynetimsel eylemin objeleri olan stratejik etmenleri ortaya koyarak

insanlara toplumsal ilerinde insan aklnn yardmlarn dan yararlanabilme olana salam ak istiyoruz. Fakat liberal pratikiliin organik metafiziinde kararl denge eilimi olan her ey vurgulanmaktadr. Her eye srekli bir sre olarak bakld iin, olgula rn ani hzlanmalar ve devrimsel zlm eler - ki bunlar am zn en belirgin olgulardr - grmezlikten gelin mekte; grmezlikten gelinmezse, o zam an, sadece bir patolojik olgu ya da uygunsuz uyarlanma saylm ak tadr. Allm yaam ve greneksel deerler (m ores) ve toplum gibi ibarelerin biimselcilii ve farazi" birliklii (unity), modern bir toplumsal yapnn bir btn olarak ne olduunu grme olanam z azaltm aktadr. Liberal pratikiliinin paraclk (fragmentary) ka rakterinin sebepleri neler olabilir? Niin bu dank da nk sosyal ortamcklar toplumbilimine gelip dayanlmtr? Akademik blmlerin srarla artmakta oluu sosyal bilim cilerin sorunlar blmlere ayrmalarn kolaylatrm olabilir. zellikle toplumbilimciler, ou kez, eski sosyal bilimlerin temsilcilerinin toplumbilim diye bir eyin ayr bir yeri olduuna inanmadklarn sanmaktadr. Belki de, August Comte gibi - ve Talcott Parsons benzeri byk kuramclar gibi - toplumbilimciler kendilerine iktisattan ve siyasal bilimden apayr, btnyle kendilerinin olan bir alan istemi olabilirler. Fakat ben, akademik ura ve savamdaki blm (department) snrlamalarnn - ya da genel yetersizliin - liberal pratikiliinin dk soyutlama dzeyini ve yanda olan kimselerin toplumsal yap so runlarn ele almaktaki baarszlklarn aklamakta ye terli olacaklarna inanmyorum.
146

Kendisi iin bunca toplumbilim kitab yazdm z kamuyu dnelim: Bu disiplinde yazlan "dizgeseler ya da "kuramsal eserlerin ou, dershane am alar iin hazrlanm ders kitaplarnda retm enler tarafndan ortaya konulmutur. A z ok yukarda belirtilen, toplum bilimin dier akadem ik dallarn kar koymasna ramen kendine bir yer aabilecei olgusu bu ders kitaplarna olan gereksinimi arttrm olabilir. Bugnk ders kitapla r verilerini (facts) genlerin hemen bulup renebilece i biimde dzenlemekte; aratrmalarn ve bulgularn (discovery) ortaya koyduu noktalar etrafnda dzen lenmeyi dnmemektedir. Bunun sonucu olarak da, ders kitaplar az ok bir zme ulam kavram ve anlaylar aklayacak nitelikteki verileri mekanik bir biimde derleyip toplamak gibi snrl bir am ala hazr lanm adadr. Yeni /ofealara ilikin yeni yeni aratrm alar yaplmas olana, belirli bir ders kitab dzenlenimi iinde biriktirilmi, erlenmi ayrntlarn sunulmas ka dar nemli bulunmamaktadr. Eski idealar ve yeni veri ler, ou kez, yeni idea'lardan daha nemli saylm akta dershanelerde kullanlmak zere hazrlanan ders kitap larnn uyarlam alarm snrlandrmak sakncal sayl maktadr. Bir ders kitabnn kabul edip etm em ekle pro fesrler o kitab yarglamakta ve kitabn baarl olup olmamasn belirlemi olmaktadrlar. N e de olsa, unut mayalm ki, yeni ders notlar yazm ak vakit alc bir itir. Fakat kendileri iin bu kitaplarn yazld renci ler kimdir? ouncas, orta snftan genler; byk b lm - zellikle Orta - Bat okullarndakilerin - ifti ya da kk iletme sahiplerinin ocuklardr bunlar. Kendi leri iin serbest meslek sahibi ve gen ynetici perso nel olma yolunu semi kimselerdir. Bu kim seler iin

kitap yazmak, belirli bir okuyucu kilesi, bir orta snf kamusu iin yazm ak demektir. Yaza" ve okuyucu, retmen ve renci hep ayn yaan deneyimlerinden gemi kimseler olmaktadr. Geldikeri yer, toplumsal yaam da erimek istedikleri yer, yolar zerinde kar laacak olduklar eyler iki yandan da hep ayndr. Daha nceki eski pratiki kk ortam toplumbili mi pek ender olarak siyasal sorunlar kktenci bir bi imde ele almtr. Liberal pratikilii a - politik olma eilimi gstermi, ya da demokratik bir "eyyamclktan yana olmutur. Bu grn yandalar siyasa nitelikte bir eyle karlatklarnda, bunu pathological /anlar, anti - sos yal yanlar olan bir ey; ya da bozulma (ifsd: Corruption) olarak ifade etmilerdir. Dier durumda ise, siyasal nitelikte olan eyler siyasal status quonun ge rektii biimde ileyii saylm ve bular hemen kolayca hukuk ve ynetim olarak adlandrlmlar; siyasal dze nin kendisi pek ender olarak incelenmi; gerekte ise, siyasal dzen sabit ve konu d bir sreve olarak kabul edilmitir. Liberal pratikilii, toplumsal konumlar (positions) nedeniyle, bir seri bireysel durumlar ou defa belli bir yetkinlikle inceleyebilen kimselerin kendilerine yakn say dklar bir eilimdir. Yarglar, sosyal almaclar, akl salklar (mental hygienists), retmenler ve yrel re formcular sorunlarn durum asndan dnme eili mindedirler. Bu kimselerin bak as varolan standartlar la belirlenmekte; meslek almalar nedeniyle, bir seri "rnekler" karabilme yeteneklerini yitirmektedirler. Her birinin yaam - deneyimi ve toplumu incelemedeki bak

alar birbirinin ok benzeri, ok homojendir; btn oluturma giriiminde bulunmalarna yol aacak yarma ya ak dncelerle karlama olana brakmayacak niteliktedir. Liberal pratikilii, ahlakiletirmeyi ama edinmi ve kk toplumsal ortamlar incelemeyi amak istemeyen bir toplumbilimdir. Kltrel gecikme kavram da bu topyac ve ilerlemeci dnce biiminin zorunlu bir parasdr. Bu dnce, toplumda geri kalan bir eyi ilerlemeci teknolo jiye uyacak biimde varlan izgiye koyup yerletirme gereini savunmaktadr. Geciktii dnlen ey her ne olursa olsun, yaanan anda vardr; fakat o eyin ya anan andaki varolma nedeni geilmi bulunan andaki yerini srdrmektedir. Yarglar, bylece, bir zam an sra lamas olarak gzden saklanm olmaktadr. Eit olma yan bir ilerleme" deerlendirmesi olarak kltrel gecik me liberal ve dilemci (optavite) eilimindeki kiiler iin ok yararl olmakta; ne gibi deiimlerin beklenir duru ma geldiine, ne gibi deiimlerin ise olmas gerektii halde hl oluamadna bu anlayla karar verilmek tedir. Bu kesimler, nerelerde ilerleme salandna, nere lerde bunu baaramadklarna gene bu anlayla karar vermektedirler. Patolojik bir gecikmenin ortaya konula bilmesi, elbette ki, bir bakma, bunlarn sunulduu tarih sel bulanklk ve szde tarafsz bir ifade olan beklenir olma szyle yceltilmek istenen kk programlar y znden anlalmas g duruma gelmektedir. Sorunlar kltrel gecikme olarak ifade etmek bir deerlendirme yapmak, ancak bunu biim deitirerek (gzden saklayarak) yapmak demektir. Am a daha ca nemli olan sorun udur: Liberal pratikilii tarafndan hemen kolayca kullanlan deerlendirmeler ne gibi de

erlendirmelerdir? Bunlardan en yaygn olan "kurumlarn, genellikle teknoloji ve bilimin gerisinde kalddr. Bu dncede Bilim konusunda ve dzenli srayla yap lan ileriye ynelik deiim konusunda olumlu bir deer lendirme yer almakta; ksacas Aydnlanma a dn cesinin liberal bir devam olarak ortaya kmakta; onun tm rasyonalizmini, dnce ve eylem modeli olarak fizik bilimlere kar duyduu eski messianic, imdi ise siyaseten ocuksu hayranln ayrca zam an ilerlemeci bir e sayan anlay ile birlikte benimsemi bulunmak tadr. Bu ilerleme anlay ve inanc bir zam anlar yaygn olan sko ahlak felsefesi ile Amerikan kolejlerine de girmitir, i Sava sonrasndan balayp birka kuak ncesine gelinceye dek Am erikadaki kentsel orta snf, ksmen, gelimekte olan i hayatndan gelme kimseler den olumaktayd. Bu kimseler retim aralarn ellerinde bulunduruyor ve sosyal prestij ve siyasal iktidar kazan m bulunuyorlard. Eski kuaktan akademisyenlerin birou ya bu ykselen tabakadan devirilmi kimselerdi, ya da aktif bir biimde onlarla kaynam bulunuyorlard. rencileri - kendi dncelerinin kamusu olanlar - bu tabakann rnleriydi. Bilindii gibi, gelirleri ve toplumsal konumlar bakmndan ykselmekte olanlar iin, ilerleme anlaynn, yaknlk duyulacak bir anlay olduuna sk sk deinilmitir. Kltrel gecikme kavramn kullananlar kar gruplarnn ve karar alclarn (decision - m akers) tutum ve konumlarn genellikle incelememekte; toplumun deiik alanlarnda deiik deiim hzlarnn bulun duunu grememektedirler. Denebilir ki, deiim hz ynnden kltrn hzl deiim geirebildii kesimler de, teknoloji ou kez gecikmektedir. 1930lardaki

durumun bu olduu kesindir. Bugn de ev ii yaam n da kullanlan teknoloji ile kiisel ulam ve tam aclk kesiminde kullanlan teknoloji bu durumdadr. Birok toplumbilimcinin gecikme terimini kullan masna ters decek ekilde gecikme, sznt (leak), ve uyumama (friction) terimlerini kullanan Thorstein Veblen, terimlerinin verdii ynseme ile, i evrelerine kar sanayi evreleri analizi gibi yapsal bir analize ynelmitir. unu soruyor Veblen: G ecikm e nereden itibaren bir sknt kayna olmaya balyor? V e daha sonra, iadamlarnn zel yetiimleriyle kazandklar, i hayatnn giriimcilik yasalarna uygun hareket etmeyi lerinin, fiilen, giderek retim ve verimlilik alannda nasl etkin bir sabotaj yerine gemeye baladn gsterm e ye almtr. Veblen, zel mlkiyet sistemi iinde kr elde etmenin bu sorunda oynad roln ksmen farkna varm, ama alanlarn niteliklerini kazanam am ann sonulan dedii eyler zerinde yeterince durm am tr.* Fakat gerekten nemli olan yan, gecikm enin yapsal mekaniini aydnla kavuturmas olmutur. Bununla beraber, birok sosyal bilimci kltrel gecik me kavramn siyasetten ykanp arnm bir ierikle; byle belirli ve yapsal bir k (ya da balam a) noktas (anchorage) olmakszn kullanmakta; bu kavram ya da dnceyi inceleyecek olduklar sorunlar
V eb len in A y la k S n f K u ra m 'ndaki grlerini a n m sa m a k la Millsin bu dediini daha rahat anlayabiliriz. V e b le n 'e gre, egem en snfn bugnk kuaktan yeleri u z a k a ta la r gibi vurucu krc, ya da i bilen, becerikli kiiler olm ayp, dou tan edindikleri bugnk egem enlik konum larn ve iktidarla rn ar harcam alarda bulunarak ynetilenlerin gzlerini yldrm akta; ynetilenlere alt - konum dakiler olarak kalm ay kabul ettirm ektedirler.-.n.

zellikle blk prk ele alacak bir biimde her eye uygulamak zere genelletirmektedirler.
4

Pratikle ilgili sorunlar meydana karm ak deer lendirme yapm ak demektir. Liberal pratikilerin sorun" saydklar eyler ou kez, (1) orta snftan olanlarn, kk kasaba sakinlerinin yaam biiminden sapm olan eyler, (2) krsal yaamdaki istikrar ve dzen ilke lerine ters den eyler (3) iyimser ve gelimeci klt rel gecikme" anlayna ters den eyler, (4) uygun sosyal ilerleme" anlayna ters den eyler olm akta dr. Liberal pratikiliin z (5) uyarlanm a ve bunun tersi olan kt uyarlanma" kavram ve anlaylar arac l ile aka anlalmaktadr. Bu kavram ve anlay ou kez belirli bir ierikten yosun braklmakta: fakat bir yandan da, ou kez, k k kent orta snfna uygun normlara ve edimlere uyumlanmay (conformity) am a edinen bir propagan daya yarayacak ierik tamaktadr. N e var ki, bu sosyal ve moral eler biyolojiden alnm a bir benzetmeyle uyumlanma (adaptation) terimi ile maskelenmekte; oysa bu terim varlk ve bek gibi sosyal bakmdan hibir anlam olmayan terimlerle yan yana kullanlmak tadr. Biyolojik benzetm eyle uyarlanm ak (adjustment) kavram, biimsel ve evrensel bir duruma getirilmitir. Fakat terimin fiili kullanm, ou kez, kk toplum or tamlarnn am a ve aralarnn benimsendiini aka gstermektedir. Birok yazar, ortaya konulan bu am a lara erimek iin baz zora dayanan ayrmc terimlere gerek kalmamas iin yararl olacana inandklar tek nikler nermekte; ayrcalksz durumda yakalanan

baz belirli grup ya da bireylerin, kurumsal erevede tm olarak bir deiiklik yaplm adka bu am alara eri ip eriemeyeceklerini ok kez dnmemektedirler. Uyarlanma (adjustment) fikri, bir yanda toplumun ve dier yanda da bireysel gmenin bulunduu top lumsal durumlar iin ok daha rahat uygulanabilecek niteliktedir. Gmenin elbette ki topluma kendisini uyar lamas gerekmektedir. Gmen sorunu toplumbilimci lerinin oktandr zerinde durmaya baladklar sorun lardan biri olmu, bunu ifade etm ek iin kullanlan kav ram ve anlaylar tm sorunlarn ifade edilmesinde izlenen genel modelin bir kesimi haline gelmitir. Kt uyarlanma (ya da uyarlanamama: Malad justment)- rnekleri ayrntl olarak incelendiinde, ideal olarak uyarlanm kiinin tipi daha kolay anlalacaktr. Eski kuak toplumbilimciler ve liberal pratikilerin ideal kii dedikleri insan sosyalize olmu kiidir. ou kez bu bencilin ethic anlamda tersi bir durumdur. Sosyalize olduu iin, byle biri dierlerini de dnr ve onlara kar anlayldr; kendini beenm i ya da kskn deil; tersine, iinde yaad topluluun (community) rahata uyarlanabilecek bir hzla gelime sine" yardm etm eye, gndelik yaam nn rutinine katl maya isteklidir. Byle biri birok toplum kurulularna girmi bulunan ya da bunlar destekleyen biridir. Byle kurululara yardmc olan; saygn kurumlarn tedrici gelimesine mutluluk duyarak katlan biridir. Annesi ve babas hi boanm am kimselerdir; ailesinde ciddi hi bir sorun kmamtr. lllk iinde de olsa, ihtirasla rnda ok ll olduu iin hayatta baarl saylan ve eriem eyecei eylere uzanmay dnmeyen,

fantazyalar iinde yzm eyen biridir, ideal bir sradan adam olduu iin byk para peinde komaz. Baz dier faziletleri ise, aklayam ayacam z kadar genel nitelikte eylerdir. Bunlardan bazlar ise ok belirli nite liktedir ve dpedz Am erikann kk kentlerinde protestan normlarna gre yaayan, kk orta snf ortamna uyarlanm kiilerin beylik zellikleridir. Liberal pratikiliin bu mutlu kk dnyas - ka bul etm eye ben de hazrm ki - bir yerlerde gerekten varolmu bulunmas gereken bir dnyadr. Yoksa, bu nun hepten uydurulmu bir dnya olmas gerekiyor. Uydurulmu bir ey diyecek olursak, byle bir iin en ok son kuaktan Amerikan toplumbilimcilerine yakt n ve bu gibi dncelerin en ok liberal pratikiliinin am alarna denk dtn sylememiz gerekecektir.
5

Son birka on yldr, eskinin bilinen liberal pratiki liinin yan sra yeni bir tr - hatta birka eit - daha olumutur. Liberalizm bir reform hareketi olmaktan da karak, refah devleti iinde toplumsal hizmetlerin ida resine ynelmi; toplumbilim de eski reformcu etkisini de yitirmi; para para sorunlara ve dank nedenlere olan eilimi tutucu bir yne saparak, bu anlay, kendi n i irketlerin, ordunun ve devletin kullanmna atka amtr. Bu tr brokrasiler ekonomik, siyasal ve askeri dzenlerde gitgide daha baat duruma getike pratik i olma nitelii de yn deitirmitir: imdi artk bu gibi

154

byk kurumlann am alarna hizmet edebilm ek pratik ilik saylm aktadr03. Belki sanayide beeri mnasebetler okulu bu yeni liberal pratikiliinin ksa bir rnei olarak yararl olacaktr*7. Bu okulun yazl kaynaklarn incelediimiz de, gryoruz ki, yneticiler ok sk bir biimde akll aklsz, rasyonel - irrasyonel, bilgililik - bilgisizlik iki lendirmeleri ile deerlendirilmekte; buna karlk iiler sk sk mutlu - mutsuz, "verimli - verimsiz, morali iyi morali kt ikilendirmeleri ile deerlendirilmektedir. Bu kiilerin ileri srd - ak ve kapal - tavsiye lerin ou, tam bir sadakatle, u basit formle indirge nebilir: iiyi mutlu, verimli, ibirliki yapm ak iin, yne ticileri akll, rasyonel ve bilgili yneticiler yapm ak yete cektir. Sanayide "beeri mnasebetlerin siyasal nerisi bu mudur? Bu deilse, nedir, ne olabilir? Eer bu ise, byle bir neri, pratik olarak konumak gerekirse, snai ilikiler sorunlarn psikolojikletirmi olmuyor mu? Byle bir anlatm karlar arasnda doal bir uyum oldu unu syleyen klasik liberal anlatma dayanm yor mu? Yneticilerin yeterince akll olamaylarndan ve
ev

Liberal pratikiliin balca akadem ik ota olan sosyal sorunlarn zel eitlilii bile bu eski pratikilikten yenisi ne geii ortaya koym aktadr. Sosyal zlm e" (Social disorganization) dersleri de eski anlam yla kalm am tr. 1 9 5 8 den, bunun pratiini yapanlar, ilgi konularnn deer lerine kar daha bir uyanm lardr. Siyasal bakm d an bu dal, bir lde, refah devletinin ynetsel eklerinin ve nemli bask gruplarnn genel ideolojisinin bir blm haliy ne gelmitir. "M ayo Ekolnn" ayrntl bir deerlendirilm esi iin, bak: C. W right Mills, T h e Contributions of Sociology to Studies of Industrial Relations" P ro c e e d in g s o f F irs t A n n u a l M e e tin g o f In d u s tria l R e la tio n s A s s o c ia tio n , C leveland, Ohio 1 94 8 .

iilerin de mutsuz irrasyonelliklerinden anlalan insan ilikilerindeki manevi seviyesizlik bunu aka ortaya koymuyor mu? Btn bu okulun yazdklar, aslnda, yneticilere otoriter yneticiler olma eilimlerini biraz hafifleterek, iilerin ve alanlarn durumlarn anlam a larn; daha gvenlikli ve salim bir ynetim etkinlii sa layabilmek iin personelin ynetime kar informal dayanmasn karlayp dengeleyecek gdmleyici yetki kullanmn yelemelerini salklamaktan baka nedir ki? Btn bunlar, ahlk kavram ve anlay a sndan dikkatle deerlendirilmesi gereken eyler olmu yor mu? Modern sanayideki alma hayat bir hiyerari iinde gemektedir: Belirli bir otorite zinciri olduu iin, bu zincirin dndakiler iin de belirli bir itaat zinciri bu lunmaktadr. alm ann (iin) byk bir ksm yar rutinlemitir - yani, daha yksek bir retim dzeyi iin her iinin ii ve almas dzletirilmi, basmakalp edimler haline getirilmitir. Bu iki olguyu - snai yapnn hiyerarik doas ile iin byk ksmnm yar - rutin nite liini - bir araya getirecek olursak, modern fabrikann belirli bir disipline dayandn aka grrz: Otorite nin karsnda duralam asz uyan ve basm akalp hale getirilmi bir itaattir aranan. ktidar faktr; yani, beeri mnasebetler uzman olanlarn nem verm ez grn dkleri, hesaba katmadklar bu etm en anlalyor ki, iin moral yann ve ahlk sorunlar da yeterince anla yabilmek iin temel nemdedir. Fabrikalar, ne olursa olsun, sosyal ilikilerin biimlendirildii yerler olduu kadar, iin yapld alma yerleri de olduklar iin, bunlarn moral durumunu ta nmlayabilmek iin nesnel ve znel kriterleri birlikte de

erlendirmemiz gerekir. znel adan morla, nndeki i yapmaya istekli olmak, yaparken mutluluk duymak, honutlukla yapm ak diye tanmlanabilir. Nesnel adan ise, moral, iin verimli bir biimde yaplmas; yani, iin en ksa srede, en iyi ekilde, en belasz ve en dk maliyetle yaplm as olarak tanmlanabilir. Bunun sonucu olarak da, modern bir Amerikan fabrikasnda moral; ynetimin gzyle, iilerin tarafnda mutlu bir itaat ve iin etkinlikle yerine getirilebilmesi olmaktadr. Moral konusunda tam ve ak bir anlaya sahip olabilmek kriter olarak kullanlan deerlerin de ifade olunmasn gerektirir. Burada, sorunla ilgili iki deer grlmektedir: iinin mutluluk ya da tatmin duygusu tamas ve kendi alma hayatnn akn belirleme yetki ve gcnn derecesi. Bu konuda biraz daha derin lemesine dnecek olursa, kendi ii hakkndaki karar kendisi alan ve kendi kendini yneten zanaatkrlarn daha deiik bir morale sahip olduklarn ve bunlarn byle yapm aktan mutluluk duyduklarn anm sarz. Bu, Adam Smith ve Jeffersonun dncesindeki yabanc lamam insandr; ya da, W alt W hitm anin deyiiyle ak hava insandr. Dier yandan, hem en hatrlatmak durumundayz ki, byle bir insann gnm zde de varo labilecein! sylemek, alma hayatndaki byk l lere varan hiyerarik rgtlenme nedeniyle sama ola caktr. Klasik sosyalizm, olgusal olarak ve mantk gere i, klasik liberalizmden bu tek faktrn katlm olmas ile karsanabilir. Bu bakmdan, ikinci tipten moral" klasik ii kontrol" fikri asndan deerlendirilip d nlebilir. Bu tip moral byk lde, kolektifletirilmi alma dzeninin nesnelletirilmi koullar iinde i gren yabanclam am insann moralidir.

Bu iki ayr moral" tipine eliki tekil edercesine, beeri mnasebetler uzm an olan kimselerin moral anlay, gsz fakat mutlu bir iinin moralidir. Kuku suz birok insan bu kategori iinde yer alm aktadr. Fa kat nemli olan, iktidarn yapsn deitirmedike, ne kollektif almann (zanaatkrln) ne de kiinin kendi iinde kendi bana buyruk olmasnn gerekleebilece idir. Beeri mnasebetler" uzman olan kiilerin n grdkleri moral, bylece, yabanclam, fakat gdmlenen ya da uyumlandrlm m orale uyabilen insanlarn morali olmaktadr. Sanayiinin bugn varolan yapsnn deitirilemez olduuna ve sanayii ynetenle rin amalarnn kamunun am alarna zde olduuna inanan beeri mnasebetler" uzman kiiler modern sanayiin otoriteryan yapsn ve iinin bu sanayideki yerini incelememektedirler. Moral sorununu ok snrl olarak tanmlamakta, ortaya koyduklar tekniklerle ken dilerinin mterileri olan sanayideki st yneticilere, istihdam ettikleri insanlarn morallerini kurulu iktidar yaps iinde nasl gelitirebileceklerini aklam ay ilev edinmi bulunmaktadrlar. Bu tutumlar ise gdmleyicidir. alanlara, iinde alma hayatn geirdikleri yapy deitirmemeleri kouluyla, kazan daki fazla buhar koyuverme olana tanmaktadrlar. Kefettikleri eyler ise unlar olmutur: (1) Modern sanayiin otoriteryan yaps (formal organizasyonlar") iinde stat formasyonlar (informal organizasyonlar) yer alm bulunmaktadr; (2) bunlar otoritelere kar sk sk direnmekte ve iileri otorite uygulanmna kar korumaktadrlar; (3) bu nedenle, verimlilik salam ak ve ibirliki - olm ayan eilimleri (sendika ve ii daya nmasn) gidermek iin yneticiler bu formasyonlar yok etm eye almak yerine, bunlar kendi am alan

ynnde kullanmaya bakmaldrlar; (4) btn bunlarn yaplabilmesi iin ise, bu ilere katlan ii ve personel zerinde, otoriter ve emir verici bir tutum yerine, onlar renerek ve durumlarn kabul ederek gdmleyici bir otorite kurulmas gerekir. Bir dier deyile, beeri m nasebetler uzman olan kimseler modern toplumdan yana olma eilimleri gereince, toplumun akllca ve ynetimdeki sekinlerin yararna olacak bir biimde rasyonalize edilmesini savunmu olmaktadrlar*8.

8 Sosyal bilimcilerin bu incelem e alannda s an ayid e beeri m nasebetler ekolnn yaptklarndan dah a iyilerini yap m adklar sanlm asn. G erekten, bunlardan ok daha iyi leri yaplm tr ve yaplm aktadr. rnein, C h arles E. Lindbolm, John T . Dunlap, W illian Form , D elb ert Miller, W ilbert M oore, V . L. Allen, S eym our Lipset, Ross S tagner, Arthur Kornhauser, W illiam H. W hyte, R obert Dubin, Arthur M. Ross ilk elde hatrlanacak olanlar. On dokuzuncu yzyl sosyal biliminin en byk tezlerinden birine gre, de, m odern kapitalizm in evrim inde insanlar yapsal deiiklikler nedeniyle gszle v e yoksullua srklenm iler ve ksa zam a n d a isyan duygusuna kapl mlar, psikolojik areler aram lardr. B una bal olarak, tarihsel gelim enin a n a izgisi kestirilebilmitir: R asyonel uyarm ann etkisiyle ve bilginin yaylm as ile birlikte iiler, yeni bir kollektif sen te z iinde, yab an clam ad an kurtula caklar ve m uzaffer proleteryann m oraline sahip olacak lard. Kari M arx yapsal deiim konusunda byk lde doru ve haklyd, deiim in psikolojik sonular konusun da ise yanl ve yetersiz kalm tr. S anayi sosyolojisinin, m oral kavram yznden en telekt el ve siyasal a lan d a beliren teorik problem i, iktidar yaps ve bunun birey olarak iinin hayat a sndan an lam ze rinde sistemli bir ekilde durduum uz z a m a n karlat m z eitli y ab an clam a ve m oral tiplerini bulup ortaya karm aktr. Bu da psikolojik deiikliin yapsal deiiklik ile ne d ereceye kadar birlikte olutuu; ve her defasn da, bunun niin olutuunu incelem em izi gerekli klm aktadr. M odern alm a hayatna ilikin bir sosyal bilim bu yolla kurulup gelitirilebilecee benzem ektedir.

Yeni pratikselcilik yeni bir sosyal bilim ve sosyal bilimci imajnn ortaya km asna yol amtr. Bu yeni illiberal pratikselciliin oluumunu yeni kurumlarn olu umu salamtr: Sanayi ilikileri merkezleri, niversite aratrma brolar, irketlerdeki yeni aratrma ubeleri, hava kuvvetlerinde ya da hkmet kurulularndaki aratrma daireleri. Bu yeni illiberal pratikselcilik toplu mun en altnda yaayan hrpalanm ve horlanmlarla yoldan km ocuklarla, yitik kadnlarla, gmen ii lerle Am erika'ya uyumlanam ayan gmenlerle ilgilen memektedir. Tersine, gerekte de fantazya dzeyinde de toplumun en st kesimiyle, i hayatndaki st yneti cilerin en aydnlaryla, byk byk btelerin bandaki generallerle ilikiler iindedirler. Bilim dallarnn tarihe sinde ilk kez sosyal bilimciler toplumsal yardm kurulu larndan ok, toplum yapsnn st dzeyindeki zel ve kamu kurulularnn iktidar sahipleriyle mesleksel alan da ilikiler iine girmi bulunmaktadrlar. Bu sosyal bilimcilerin konumlar da deimi; aka demik nitelikte iken brokratik olmutur; vaktiyle reform hareketlerinin iinde iken, imdi karar alclarn saflarna gemilerdir; eskiden kendi bilimsel inceleme konularn kendileri seerlerken imdi konularn yeni mterilerinin yelemeleri belirlemektedir. Bilginler olarak entelektel ynden gitgide daha az dik kafal olmakta, her gn biraz daha ynetimsel ynden pratik grl olmaktadrlar. Genel olarak status quoyu kabul edip benimsedikleri iin, yneticilerin karlatklar sorunlar ve glkleri kendile rine konu edinmektedirler. Daha nce grdmz gibi, huzursuz ve i moralinden yoksun iiler ve insan iliiklerini idare etme sanatndan anlamayan yneticiler

160

(manager) zerinde almaktadrlar. Ayrca, haberleme ve reklamclk sanayilerinin ticarete ve irketler topluluu na ilikin amalarna da byk bir gayretle hizmet etmeye zen gstermektedirler. Yeni pratikselcilik beeri mnasebetler" bilen y netim teknisyenlerine olan ar ihtiyacn ve bir iktidar sistemi olan byk irketler topluluunun duyduu ken dini hakllatrma gereksinimlerinin akadem ik alanda ortaya km bir yant olmutur. Bu yeni gereksinimler, ynetme ve ideolojik ynlendirme iindeki bu talepler Amerikan toplumundaki rakip ballk odaklar olarak sendikalarn gelimesi isizlik ve yoksulluk dnemlerin de kamuoyunun i evrelerine kar husumet duymaya balamas gibi deiimlerden; modern irketlerin dev boyutlara varmas ve iktidarn bunlarn elinde toplan masndan; refah devletinin yaygnlam asndan ve ka muoyunca benimsenip gitgide daha ok alanlara kar maya balam asndan dolay ortaya kmtr. Bu yeni gelimeler, st dzeydeki i aleminde ekonom ik ynden pratik olma eilimleri yerine siyasal ynden daha akll ca ve daha gelikin bir tutuculua geilmesine neden olmutur. Pratiksel tutucular, topik kapitalizmin alad lais - faire'ci anlaylar nedeniyle, sendikalar ekonomi politiin gerekli ve yararl eleri olarak gerekte hibir zaman benimseyememilerdir. Olanak bulduklar her an, sendikalarn kapatlmasn, yok edilmesini, olm azsa kstlandrlmasn! buyruklamlardr. Pratiksel tutucula rn toplumsal erekleri hemen ve imdi tez elden kr elde etmek olmutur. Bu ak kalpli grler orta ve kk apl i evrelerinin birounda - zellikle perakendeci lik yapanlarda - ve byke iletmelerin oluturduu

evrelerde bugn bile baat durumdadr. En bykler den olan General Motors ve U. S. Steel, savunduklar tutucu grlerinin bu tr pratikselcilii yznden i evrelerinde bile zam an zam an tu h a f bulunmaktadr. Tarihsel bakmdan, pratikselci tutuculuk, iadamlarnn yeni km ya da daha gelikin duruma getirilmi ideo lojilere gereksinme duymalar olgusuna dayanmaktadr: iadamlarnn ideolojisinin ierii ile yaygn ve kar klm az nitelikteki harclem avam kanaatler arasnda ok yakn benzerlikler bulunmaktadr. Hakllatrc yeni ideolojilere gereksinme duyul mas, yeni ve kendine henz meruiyet" kazandra mam, toplumun kurulu otorite simgelerinin alna brnememi yeni iktidar merkezlerinin ortaya kt d nemlerde olmaktadr. Akllanm ve gelikinlemi tutu cularn en byk zellikleri liberal simgeleri tutucu amalar iin kullanmay akl edebilmi olm alardr ortaya k en azndan bu yzyln balangcna; i evrelerinin kl krk yarc mfettilerin ve bunlara kar cihat am gazetecilerin saldrsna uradklar gnlere dek gerilere gitmektedir. Byk durgunluk havas iinde W agner Yasasnn kmas ile birlikte tekrar eski yerle rine ykselmiler; ikinci Dnya Sava gnlerinde ve sonrasnda gene baat duruma gemilerdir. San pratikselci olarak hareket eden sradan yelerinin tersine, okumu ve gelikin tutucular, alan genilemi liberal bir devletin ynetsel erevesi iinde gl i evreleri ile gl sendikalarn kar karya bulunduu bir ekonomide kr faaliyetinin devam iin gerekli siyasal koullar konusunda son derece duyarldr. ii sendikalar ile devlet, yurtta ve iilerin bal lklar konulunda birbirleri ile yarrlarken, bu evreler,

kendilerinin de artk yeni yeni hakllama simgelerine gereksinme duyduklarn anlamakta, grmektedir. Bu yeni pratikselcilikte iadamlarnn ne gibi karlar bulunduu genellikle aktr. Fakat profesrlerin bulduklar nedir ki? Bunlarn, bu ite ne karlar var? evrelerinin szcs durumunda olanlarn tersine, pro fesrlerin temel nitelikteki ilgi konular pratikselciliin parasal (pencuiary), ynetimsel, ya da siyasal anlam olmamaktadr. Onlar iin bu gibi sonular, benim inan cma gre, kendi kariyerlerinde odaklanp baka amalara erim eye yarayan aralar durumundadr. Yeni yeni aratrm a almalar ve danm anlk hizmetleri sayesinde cretlerde kk kk artlar salanmas, kukusuz, profesrlerce de ho karlanmaktadr. st dzeydeki yneticilere daha verimli, krl ve daha prob lemsiz bir iyeri ortam salamaktan mutluluk duyabile cekleri dnlebilir, am a duymayabilirler de. Kurulu dzendeki i evrelerinin iktidarlar iin, benimsemesi daha kolay ve yeni saylacak bir ideoloji oluturmaktan dolay balar ge ermi olabilecekleri dnlebilir. Ama, byle olmayabilir de. Fakat bilim adamlar olarak kaldklar srece, entelektel am alarnn yan sra or taya kan bu gibi amalarnn bylesi tatminlere y nelmi olmas yakk almamaktadr. Bu tr ilere katlmalarnn, ksmen, i alemi ve devlet kurulularnn llerinin ve brokratik karakterle rinin artmas nedeniyle oluan yeni i olanaklarndan; irketler, devlet ve sendikalar arasndaki daha da yeni olan kurumsal ilikilerden kaynakland da sylenebilir. Bu gelimeler uzm anlara duyulan talebin artmas, do layl olarak da, kendileri iin niversitelerin iinde oldu u kadar niversite dnda da yeni kariyerlerin almas anlamna gelmektedir. niversite dndaki bu yeni is

temlere karlk olarak, yksek renim kurumlan gitgi de a - politik teknisyenler yetitirme eilimi gstermeye balamtr. Akademik niteliini koruyanlar iin, eski tip profe srlkten farkl olarak yeni bir kariyer eidi ortaya k mtr: Buna yeni iletmecilik ya da yeni giriimcilik" denebilir. Bu ihtirasl danmanlar, niversite dnda kazandklar prestijleri ve kk aptaki iktidarlar saye sinde niversitedeki kariyerlerinde de ykselme sala maktadr. Her eyden nce, bu tr kimseler niversite binalarndan birinde zengince kaynaklara sahip bir ara trma ve retim kurumunun bana gemekte, buras aracl ile de, akademik topluluun iadamlar ile iliki kurmasnda araclk yapmaktadrlar. D evrelerle iliki leri olmayan meslektalar arasnda, bu tr yeni giriimci tipler ok gemeden niversite ilerinde lider durumuna gelmektedir. Bence kabul etm em iz gerekir ki, Am erikada aka demik meslek, hrsl kiilerin sadece akadem ik kariyerle yetinmelerine yetecek nitelikte bulunmamaktadr. M es lein prestiji ou kez bu meslek uruna katlanlan fe dakarlkla oranl olmaktan uzaktr; cretler ve salana bilen yaay biimi yoksulluk dzeyindedir ve birok akademisyenin duyduu honutsuzluk bu kimselerin kendilerinden hi de daha parlak olmayan kimselerin baka alanlarda daha yksek iktidar ve prestije sahip olabildiklerini grp fark ettike daha da artmaktadr. Bu tr mutsuz profesrler iin, sosyal bilimlerin ynetim asndan kullanldndaki bu yeni gelimeler, rnein, Dekan olmadan, Ynetici (Executives) olma olana salamaktadr.
164

Ayrca, buna ramen, baz belirtilerden, bu yeni kariyerlerin bir yandan profesrlerin akademik ortamdan ayr dmelerine yol aarken, bir yandan da daha tez canl ve sabrsz gen akademisyenlerde krgnlklar ya ratt anlalmaktadr. Btn bunlar, derecesi ne olursa olsun, belirli bir endie yaratmakta; yeni akadem ik ilet meciler nasl bir amacn peinde olduklarndan habersiz grnmekte; gerekten, ou kez, bu puslu amalara erimede baar kazanmann ne gibi koullara bal ol duunu pek fazla dnmez grnmektedirler. Srekli huzursuzluk ve fkelerinin yol at hrnlklar da bun dan olam az m? Am erikadaki akadem ik evreler, bir tm olarak yakndan bulatklar bu yeni pratikselcilie ahlk y nnden de kendilerini btn btne am bulunuyor. retim kurumlarnn eitli dzeylerindeki bilim adam lar, niversitenin iinde ve dnda kurulmu bulunan ynetim m ekanizmalarnn iinde uzm anlk grevlerine getirilmi bulunmaktadrlar. Bu durum, kukusuz, var olabildii ldeki siyasal dncelerinin ufkunu ve bu konulardaki duyarlklarn zayflatmaktadr. Bir grup ola rak Amerikan sosyal bilimcileri siyasete belirli bir l nn dnda ender karmakta; teknisyenlik rollerinin nem kazanm as bu evrelerin gitgide daha da a - poli tik olm alarna yol am akta, (olabildii ldeki) siyasal ilgilenmelerini azaltm akta, ou kez. siyasal sorunlar anlamalarn bile gletirmektedir. Toplumbilimcilere, iktisatlara ve ok zlerek sylyorum, siyasal bilimci lere oranla, siyasal konulara kar ok daha duyarl ve bilgili olan gazetecilerle karlamakta olm am zn bir ne deni de bu olsa gerektir. Amerikan niversite sistemin de siyasal eitim hi yoktur denm ese bile, ok yetersiz dir; toplumda iktidar mcadelesi alannda neler olup

bittiini kavram aya, anlamaya yarayacak bir eitim g rlmemektedir. Sosyal bilimcilerin ounun, topluluun kurulu dzene kartl olan kesimleriyle ya hi, ya da ok az ilikisi bulunmakta; olaan bir siyasal bilimcinin yetime dneminde akadem ik kariyeri boyunca toplum sal yaam nda karlkl olarak eitici etkileimler bulu naca sol bir basn da yoktur, i olana salamas yle dursun, siyasal entelektellere bir destek sala yacak, prestij kazandracak bir siyasal hareket de kal mamtr. Akadem ik topluluk yelerinin toplumdaki a lanlar kesimiyle ilikileri de varla yok aras dzeye inmitir. Btn bunlarn anlam Amerikan bilim adam lar nn bu durum ve konumlar sayesinde, hibir ideolojik ynelim olmakszn pratikselcilikten yana sap tutmu bulunmalardr. Bu bakmdan, ilerinden herhangi biri nin satlmlkia sulanmas yerinde bir sulama olm a yaca gibi, byle bir ey fazla ocuksu bir sulama olarak kalacaktr. Kukusuz, byle ar bir kelimeyi ye rinde ve hakl olarak kullanabilmek iin ortada, satn alnabilecek, satn alnmas gerekecek bir eylerin ol mas da gerekmektedir.

166

* BROKRATK ANLAYI VE GRENEK

Bir yzyln eyrei kadar sre iinde, sosyal bi limin toplum ynetiminde kullanmnda ve siyasal anla mnda byk deiim olmutur. nceki dnemden kalma toplumsal sorunlar liberal pratikilerce deer lendirilme biimleri bugn de devam etm ekte, fakat bu gnk yneticilerin ve gdmleyicilerin yeni tutuculukla r (ve sosyal bilimleri kullan biimleri, .) eskisini gl gelemi bulunmaktadr. Bu yeni ve liberal olm ayan pra tikilik eitli biimlerde uygulanmakta; fakat genel ei lim olarak btn insan bilimlerini etkisi altna alm bu lunmaktadr. Bu anlayn dayand ethosu anlatm aya, onun bata gelen rasyonalize edicilerinden olan Paul Lazarsfeld'den bir rnek vererek balam am uygun ola caktr. "Toplumbilimci olacak bir rencinin dikkat et mesi gereken son bir nokta var, diye yazyor Paul Lazarsfeld: Dnyann durumu hakknda endieleri, zntleri olabilecektir. Yeni bir sava tehlikesi, toplumsal dizgeler arasnda bir atm a, lkesinde grmekte olduu hzl toplumsal deiimlerin etkisiyle bir an evvel ve sratle bu sorunlar zerine eilmek gerektii dncesine kap labilir. Tehlikeli olan, eer henz bir ka yldr toplum bilim zerinde alan biriyse, btn gncel sorunlar zmleyebilecei dncesine kaplacak olmasdr. Fakat ne yazk ki, bu gerekleebilecek bir umut deil dir. Uzun zam an evrede ve toplumda neler olup bittii ni renmesi gerekecektir. Zam an zam an baarl top* Ethos" olarak geiyor - .

lumsal eylem ler iin giriilmi edimlere olanak bulacak tr. Fakat toplumbilim bugn hl sosyal mhendislik iin gvenilir bir temel olabilecek duruma gelem em i tir... Doal bilimlerin ortaya kt Galile ile, bu bilimle rin dnya tarihi zerinde nemli etkilerde bulunabildii sanayi devriminin balamas arasnda 250 yl gemesi gerekmitir. Deneyimci sosyal aratrma ise otuz ya da krk yllk bir tariheye sahiptir. Dnyann en byk so runlarna tez elden zm ler getirmesini, acil pratik so nular yaratmasn isteyecek olursak, {sosyal bilimlerin ) doal gelime seyrini bozmu oluru Son yllarda Yeni Sosyal Bilim" diye adlandrlan ey sadece soyutlanm deneyimcilik deil, fakat ayn zam anda bu yeni ve liberal olmayan pratikselcilik anla ydr. Bu ibare, hem yntemi, hem de kullanmn ifade etm ek zere ve ok yerinde olarak seilmitir: nk soyutlanm deneyimciliin teknii ile, brokratik amal kullanm dzenli olarak birletirilmi bulunmaktadr. Benim savmca, bu birlemenin sonucunda ortaya yeni ve brokratik bir sosyal bilim km bulunmaktadr. Varlnn ve etkilerinin zelliklerinin tm ynn den, gnmzdeki uygulamasna bal olarak, soyut lanm deneyimcilik brokratik bir gelime gsterm ek tedir. (1) Sosyal aratrmann her aam asn rasyonalize ve standardize etmekle, soyutlanm dene yimcilik tr entelektel ilemlerin kendileri de brokra tik" birer ilem olmaktadr. (2) Bu ilemler, insana ilikin incelemelerin, genellikle kolektif ve sistemli bir biimde, aratrma kurumlan, aratrma kurulular soyutlanm
1) Paul Lazarsfeld, W h a t is Sociology?, Universits Student kontur, Skrivmeskinstua, Oslo, 1948, ss. 19-20. talikler benim.

deneyimciliin ok iyi uyumlad brokratik rgtler iinde yaplm asna yol am; baka hibir am ac olm a sa bile, srf etkinlik ve verimlilik am acyla aratrm a i lemlerini, ancak byk bir irketin m uhasebe servisle rinde grlebilecek derecede rutinletirmi bulunmakta drlar. (3) Bu gelime, sonu olarak, niversitelerdeki personelin entelektel ve siyasal niteliklerinde, dn celerinin biimlendirilmesinde ve seilmesinde de etkide bulunmaktadr. (4) hayatnda - zellikle reklamclkla ilgili kitle haberlemesinde - silahl kuvvetlerde ve gitgi de artan biimde niversitelerde kullanlnda yeni sosyal bilim brokratik mterilerinin dncelerindeki amalarna uygun hizmetler grmeye balamtr. Bu tarz aratrm alara balayan ve bunlardan yararlanan kimseler, kolayca, brokratik mterilerinin siyasal ba k alarn benimsemektedir. Bu benim sem e, ou kez, kabul etm e anlamnda bir benimseme olmaktadr. (5) Bu tr aratrmalar, aklanan pratiksel am alarna erimekte baarl olduklar lde, toplumdaki brokra tik egemenlik biimlerinin etkinlik ve benimsenirliklerini arttrmalarna, hatta bir lde de srp gitmelerine hizmet etmektedir. Fakat bu ak am alarna erimede baarl olsalar da, olmasalar da (bu ayr bir sorundur), brokrasiye zg grenekleri ve ahlak anlayn haya tn dier entelektel kltrel ve moral kesimlerine de yayp bulatrm olmaktadr.
1

Ac, am a gln bir durumdur ki, moral ynden antiseptik yntem ler gelitirme iine byk nem veren lerin ou, uygulamal sosyal bilim ve beeri mhen dislik" ilerine kendilerini en youn ekilde vermi kimseler arasnda yer almaktadr. Soyutlanm dene-

yimcilik alanndaki aratrm alar pahal olduu iin, bun lar ancak byk kurum ve kurulular yapabilmekte ve ya destekleyebilmektedir. Bunlar irketler, ordu ve dev let kurulular ile, bunlarla balantl dier reklamclk, tantma (promotion) ve halkla ilikiler gibi alanlardaki kurululardr. Bu tr aratrmalar destekleyenler ara snda vakflar da bulunmakta; fakat bunlarn ynetimini elinde tutan personel, ou kez, pratiksel, yeni brokra tik kurallara uygun am alar gzetmektedir. Sonu ola rak, bu nitelikteki aratrm alar belirli kurumsal m erkez lerde odaklanm bulunmaktadr: 1920lerden beri rek lam ve pazarlam a iletmelerinde; 1930lardan beri ir ketlerde ve ortaklk halinde alan kamuoyu aratrm a lar kurulularnda; 1940'lardan beri, birok aratrma brolarnn kurulmasyla akademik hayatta; kinci Dn ya Sava dneminden beri de federal devletin eitli kurulularnda, bu alm alarda gitgide yaygnlamakta, fakat belirtilen bu alanlar hl en nemlilerini olutur maktadr. Bu pahal tekniklerin biimcilii bu tekniklerin, bunlar finanse edebilecek durumda olanlarn kendileri iin gerekli grdkleri enformasyonun elde edilmesi iine koulmasna yol amaktadr. Yeni uygulamal aratrmalar tipik bir biimde pratiksel; yani para kazan ma ve ynetim ile ilgili eylemlere nem ve arlk ver mektedir. Genel ilkeler ortaya karldka, sosyal bi limlerin pratik iin doru ve yerinde rehberlik edecei pek de olas ve doru grnmemektedir. ou kez, yneticiler baz ayrntlara ve bu nitelikteki ilikilere dair bilgiler edinmek istemekte, bundan bakasna ne ge reksinim, ne de istek duymaktadr. Soyutlanm deneyimcilerin inceledikleri konular kendi bilimsel teces

sslerine gre ve kendi balarna kararlatrmak gibi bir eilimleri ender rastlanr bir ey olduu iin, bu gibi bi limsel konularda yapmalar gereken tercihleri bakala rna devretm eye zaten yeterince isteklidirler. Uygulam a l sosyal aratrmalardan yana olan bu toplumbilimciler, genellikle, kam uya seslenmemekte; yani, karlar, belirli ilgi konular olan dar ve belirli evrelerdeki mte rilerine almaktadrlar. Kamu yerine, bu, belirli mte rilere ynelme bilimsel almadaki objektiflik dnce sini zayflatm akta - dank, belirsiz ve ok saydaki kk kk bask odaklarna kar bir yant olarak d nlmesi gereken bu almalarn - aratrmaclarn bi reysel ilgi konularna gre aratrm alar yapmas ve bu nedenle dardan gdmlenmemesi gibi ana ilkeler zayflam bulunmaktadr. Her dnce okulu akadem ik kiilere kariyerleri asndan belirli bir anlam ifade etmektedir, iyi bir al ma yapm saylabilmek belirli bir okulun anlay a sndan iyi bulunabilmeye baldr. Bu nedenle de aka demik baar baat bir ekoln llerini benim sem eye bal bulunmaktadr. Birok, ya da en azndan ok sa yda okul" olduka ve zellikle genileyen bir profesyo nel piyasa etkinliini srdrdke bunun byle olmas kimseyi zm eyecee benziyor. Sosyal bilimlerde bireysel gc ve yetenei ile a lanlar ile, daha gelikin ve karmak bir planda al anlar arasnda, kiisel snrlamalar dnda, pek az en gel vardr. Fakat bu tr kendi bana alan kimselerin, uygun llerde soyutlanm deneyimci aratrmalar yapabilmeleri bu aratrmalarn yaplmas iin gerekli trden malzemeyi ancak belirli byklkte aratrma kurumlan salayabilecei iin; hatta sylemek gerekir ki,

byle bir aratrmann eitli ilemleri ancak byle bir kurulu iinde gerekletirilebilecei iin, olanaksz lam bulunmaktadr. Soyutlanm deneyimci aratrma larn uygulanmas bir aratrma kurumunun, biraz aka demik dille konuacak olursak, byk fonlar bulmasn gerektirmektedir. Aratrmann maliyeti arttka; aratr ma bir takm almasn gerektirdike bu almann tr bile pahallk esi olmakta, yaplan iblmnn zerinde irketler topluluunun kurumlam denetimi sz konusu olmaya balamaktadr. Bylece, meslekta lar topluluu olarak dnmeye altmz niversiteler de, gitgide, her birinde ok gelikin ve ileri bir iblm nn bulunduu bir seri aratrma brokrasisine, dolay syla entelektel teknisyenlie geilmi olmaktadr. Ba ka hibir nedeni olmasa da, bu teknisyenlerin etkin bir biimde istihdam olunmalar iin bile, kolay renilmele rini salamak amacyla aratrma sre ve ilemlerinin kalifiye edilmesi yoluna gitmek gerekmitir. Aratrma kurumu, ayn zam anda, bir yetitirme merkezidir. Dier kurumlar gibi, belirli tipte kafalar se mekte; bunlarda, sunup salad arm aanlar aracl ile belirli mental niteliklerin gelimesine ncelik vermi olmaktadr. Eski tip bilim adamlarnn ve aratrm acla rn yan sra, akadem ik ortam iin yeni saylabilecek iki tip insan da bu durumun etkisiyle ortaya km bulun maktadr. Bunlar, ilk olarak, entelektel yneticiler ile ara trmalardaki yardmc (destek) grevdeki kimselerdir bunlar hakknda, akadem ik evrelerin bilmedii yeni bir ey syleyemeyeceim . Bu baylarn akadem ik nleri, akadem ik ve toplumsal yerlerine, glerine dayanm ak

tadr. Bu kimseler Komisyon yesidirler; Mdrler Kuru luna yedirler; sizi ie almak, size gezi olanaklar ya da aratrma burslar salam ak bunlarn yetkisi iindedir. Yeni ve tuhaf bir brokrat trdrler. Bunlar akl yneticisidirler". Dier yandan vakflardan para bulma ile rinde de uzmanlam; adeta, birer halkla ilikiler uzm a n olup km kimselerdir, i hayatnda dier yerlerde olduu gibi, bu baylar iin de kitabn yerini memoran dumlar almtr, istedikleri aratrma projesine yaam olana balayabilirler; kurumlatrp etkinlikle gerek lemesini salayabilirler; kitap imal ettirebilirler. al tklarn syledikleri zam an dilimi, milyarlar bulan tek nik i gn saati" olarak ifade edilmesi gerekecek nite liktedir. Bu arada, zce zengin bilgiler hi beklem em e miz gerekmektedir: nce - yntemlere ve aratrm aya ilikin - birok yntem bilimsel incelemelerin yaplmas, daha sonra da birok pilot alm alarn yaplm as ge rekmektedir. V akf yneticilerinin birou ok sayda kk kk bireysel aratrm alar yerine, byk lekli (largescale) ve bu nedenle de ynetimi kolay ve - ou kez, sorunlar siyasal ynden grlr klmak istemedik leri iin, gvenlikli (safe) anlamna da gelen - byk B harfi ile yazlan Bilimsel balkl projelere para vermeyi yelemektedirler. Buna uygun olarak, sonuta, byk vakflar gerekte kk sorunlara eilen, grnmleri ynnden byk, brokratik yaplanma iinde yaplacak aratrmalar desteklemekte, bu i iin de entelektel idareciler istihdam etmeyi yelemektedir. kinci olarak, sosyal bilimciden ok aratrm a tek nisyeni diyebileceimiz gen devirmeler gelmektedir. Bu olduka cesaret isteyen bir nitelendirme, am a bunu

bilerek yapyorum. Bir dnme tarznn (style) sosyal anlamn kavrayabilmek iin, her zam an iin, o dn cenin nderleri ile mritlerini, yeni yanda olanlar ile rutin iilerini; kurucusu olan ilk kua ile, uygulaycs olan ikinci ve nc kuaktaki kimseleri birbirinden ayrt etm em iz gerekmektedir. Baarl olabildikten son ra, her okuldan bunlarn her ikisi de bulunmakta; bunun byle olmas okulun baarl oluunun bir ltn m eydana getirmektedir. Baarnn entelektel sonular iin de, bu durum, bir belirtken yerine gemektedir. Dnen deirmenin izleyicisi olanlarn dnsel ve ussal nitelikleri ile, yenilii yaratan, sz konusu okulu kuranlarnkiler arasnda daima bir fark olmutur. Bu nokta da, dnce okullar arasndaki fark daha da artmaktadr. Bu farkllklar, belirli bir lde her okulun alma tarznn elverdii ya da yeledii toplumsal rgtlenimden kaynak almaktadr, incelediimiz dnce tarznn kurucula rndan ve yneticilerden en azndan birkann ok iyi ye timi kafalar" olduu sylenebilir. Bu kimseler genlik lerinde Bat toplumunun nde gelen dnce modellerini benimsemiler; kltrel ve entelektel alanda uzun yllar alp- abalayp yetimi kimseler nitelii kazanmlar dr. Gerekten ok iyi eitim grm, kltrl kiilerdi: Kendi duyarlklarnn yaratc bir biimde farkndaydlar ve kendilerini kltr hayatnda durmadan yenileyip canl tuta biliyorlard. Fakat ikinci kuak iin; herkesin gr birliine va rabilecei gibi, entelektel yoksunluk iindeki Amerikan High Sc/ 700/larndan mezun bu kimseler iin ayn eyleri sylememiz olanakszdr. Hatta ou yeterli bir kolej rencilii bile geilmemitir; en azndan - nedenini bilmiyo-

bilmiyorum am a - aratrma kurumlan iin aralarndan en parlak olanlarnn alnmakta olduunu bile sanmyorum. Bu gen baylarla, zaman zaman, ben de karla yorum: ou kez, gerekten entelektel bir sorunla ba lar derde girdii zamanlarda oluyordu. Am a hibirini, byk ve nemli bir soruna kar tecesss duyarken; insan akln, aradn bulmak iin kendine eki dzen vermeye mecbur klacak nitelikteki sorunlarla ilgilenirken grmedim. Bu gen baylar, szcn tm tarihsel ve teolojik anlamyla yntembilimsellikleri kadar bile huzura sahip olmayan, tasarm yeteneinden ok, sabretme alkanlklar ile alan; her eyden nce de, dogmatik kafal kimselerdir. Bu zelliklerinin bazlar, bir lye kadar gnmz Amerikan kolej ve niversitelerindeki rencilerin ou iin sz konusu olabilecek entelektel koullarn zc sonucudur. Fakat, bu zelliklerin, so yutlanm deneyimciliin teknisyenleri arasnda daha da yaygn olduuna inanyorum. Bu baylar sosyal aratrma alann kariyer olarak benimsemi; ok erken alarnda ar derecede uz manlam; kendi deyileriyle, bir yn kitap okuyup, bunlardan yararlanarak yenisini yazm ak, ya da, sade ce speklasyonda bulunmak saydklar toplumsal felsefeye kar bir ilgi duymamay renmi; bunlar aa lama alkanl kazanm kimselerdir, insan bu bay larn konumalarn dinlerken; hakknda tecesss duy duklar konularn ve sorunlarn neler olabileceini anla maya alrken donmu denecek kadar snrlanm, donuklam kafalarla kar karya kalm olduunu grp sklyor. Birok bilim adam nn, henz yeterince bilgi edinecek dzeye varam ad sosyal dnyam zn sorunlar onlar hi de heyecanlandrmyor.

Brokratik sosyal bilimin propaganda gcnn byk bir ksm, felsefi planda, kendisinin Bilimsel Yn teme sahip olduu iddiasndan ileri gelmekte; kendisine byle kolayca yanda devirmekte oluu ise, kiilerin bu alanda kolayca yetiip, gelecei parlak grnen ilere girebilmeleri nedeniyledir. Her iki durum iin de, teknis yenlerin kolaylkla hazr bulabildikleri ak bir biimde kodlanm yntemlerin varl baarnn temel nedenini oluturmaktadr. Kurucularn bazlarnda deneyimsel teknikler, bile bile bastrlm, am a varl daim a hisse dilen bir tasarm lam a yetisine hizmet etmilerdir. Kuru cu durumundakilerden biriyle konutuunuz zam an dnen, dnlebilen bir kafa ile konutuunuzu hissediyorsunuz. Fakat bu tr alm alara mrnden henz drt yl vermi yeni yetme biriyle konutuu nuzda, modern toplumun incelenmesiyle ilgili sorunlar zerine konuup derdinizi anlatm anz bile olanaksz kalmaktadr. Bylelerinin konumu, kariyeri, ihtiras ve kendine atfettii deer, ok byk lde, benimsedii bir tek perspektife, bir tek szle, bir tek teknikler destesine" dayanmaktadr. Gerekte ise bunlarn dn da bir eyler bilmedii grlmektedir. Bu rencilerin bazlarnda dnce yetenei ile kiilik birbirinden kopmutur. Bunlar iin aklllk, bece rikli bir biimde ortaya konulmu bir hner iidir ve bunu da en iyisinden yaptklarna inanmaktadrlar. Humanist baktan yoksunlam kiiler olduklar iin, insan aklna sayg duyulmasn ngren deerlerden uzak kalm lardr. Eitici olmayan bir eitsel rutin ve hizmetine koulduklar ifsad edici piyasa" nedeniyle toplumbilimsel dnce ve tasarm yetenei kazanm ay unutmu, hrsl ve alkan teknisyenler olarak kalmlardr. Bunlar

hakknda beslenebilecek tek umut, bu gen baylarn gnn birinde kariyerlerinde doentlik dzeyine eritik lerinde, o zam ana kadar bir miktar entelektel evrim geirebilirlerse, bugn inanp gvendikleri dnrlerin aslnda k plak imparatorlar olduunu belki fark ede cek olulardr. Diyelim, aralarndan bu evrim dzeyine kabilenler oka olsun. Soyutlanm deneyimcilik an lay, iindeki yntem bilimsel dar kafallk, benimsedii pratikiliinin ynelimi, bunu benimseyen kurumlarn seip eittii "kafalarn nitelii yznden, gnmzde, sosyal bilimlerin toplum karsnda nasl bir siyasa izle mesi gerektii sorununun ele alnmasn adiletirm ek tedir. Bu brokratik anlayn kurumsal ierii, modern sosyal yapnn baat gelime eilimlerine ve onun ka rakteristik dnce biimlerine denk dmektedir. Bu nokta gz nnde tutulmadan sorunun aklanabi leceine, hatta anlalabileceine inanmyorum. Bu ayn toplumsal ynsem eler (trends), gerekte, sadece top lumsal bilimleri etkilem ekle kalm am akta Birleik Devlet lerdeki tm entelektel hayat ve gnmzn insanla ilgili sorunlarnda akln yklenebilecei rol de etkisi altnda bulundurmaktadr. Burada sorunun znn ne olduu ak. Eer sosyal bilim adam nn zgr tecesssne gre yapla myorsa, kamusal hayatta sorumluluk yklenmi bir kurum nitelii de kazanam ayacaktr. Aratrm a ara ve yntemleri gitgide daha geni ereveli ve gitgide daha pahal eyler olduka sosyal bilim adeta bu evrelerce istimlak edilme" durumuyla karlamakta; sosyal bi limin bamszln korumas, ancak, sosyal bilimcilerin kolektif bir biimde aratrma ara ve olanaklar ze rinde tam bir denetim kurmaya ynelik abalarna ba

lanm olmaktadr. Birey olarak sosyal bilimciler al malarnda brokratik kurululara baml kaldka kii sel bamszlklarn koruyamazlar; sosyal bilim, brok ratik almalarla oluan bir bilim olmaya balaynca da, bilim olarak sosyal ve siyasal bamszln koruya maz. Burada kaldka ve balaynca diye artl ko nutuumu vurgulamak istiyorum. Aktr ki, ben bir eilimden sz ediyorum; nemli, arl olan bir eilim bu. Am a her ey daha imdiden btnyle bitmi deil.
2

Kltrel ve entelektel aratrmalar arasnda her hangi bir yerde neler olup bittiini anlam ak istiyorsak, yaplanlarn en yakn (acil) toplumsal ieriine bakm a mz gerekir. Bu bakmdan, imdi de, ksaca, akademik kliklere deinmek istiyorum. Doal olarak, bir dnce nedenli srekli, nemli ve salamsa, herhangi bir kii ya da klik de bu dncenin o denli geici bir sembol ol maktadr. Ne var ki, kliklerin," kiilerin ve okullarn ileri bu kadar basit deildir, daha karmaktr; sosyal bilimin gelimesinin biimlenmesi ynnden tadklar nem, bizim kendileriyle daha yakndan ilgilenmemizi gerektirmektedir. Baka hibir nedenimiz olm asa bile, her kltrel faaliyet u ya da bu eitten belirli bir mali destei ve eletiri dzeyinde kendisine yardmc olacak belirli bir kamuyu gerektirdii iin, bu klikler zerinde durmak zorundayz. Ne bunlara verilen paralar, ne de bunlar zerine yaplan eletiriler sadece deerlilikleriyle ilgili objektif yarglara gre olmaktadr. Ayrca, deerlilik derken kastedilen ile objektiflik konusunda da eitli savlar ileri srlmektedir. Akadem ik kliklerin ilevi sadece rekabeti dzen lemekten ibaret olmayp; rekabetin koullarn, bu ko

ullara uygun olarak yaplan alma ve aratrmalara verilecek arm aanlandrm alar saptam ak da kliklerin grevleri arasndadr. Kliklerin en nemli zellii, kiile rin yargland ve almalarn eletirildii kurallar ve dsturlar destesidir. Brokratik sosyal bilimin, teknis yenlerinin benimsedikleri meslek ahlk ve anlayn anlatrken deindii noktaya - dnce biimlerinin sos yal bilimlerde n kazanlmasndaki etkilerine, baat d nce biimlerinin oluum ve glenmeleri zerindeki etkilerine, geerli deerlendirme kriterlerinin belirlenme sindeki etkilerine - ek olarak, burada, bu akadem ik klik topluluklarnn isel ilevlerini yerine getirmekte kullan dklar ara ve yollardan da sz etm ek zorundaym: Gen yatakilere yaplan dosta tavsiyeler; i teklifleri ve kitaplarndaki blmlere ilikin uzunluk - ksalk hak knda grler; pein pein hayran kesilen eletiricilere kitap ithaf etmeler; makale ve kitap yaynnda basm kolaylklar; meslek kurulularnda onursal yerler sun malar; mesleksel yayn organlarnda yaz kurulu yelik lerine getirilmeler gibi. Akadem ik kariyerin geliiminde ok etkin belirleyiciler olabilen prestij kazandrc bu gibi mevki ve ilevlerin verilmesi, kii olarak bilim adam lar nn ekonomik beklentilerini ve mesleklerindeki nlerini etkilemektedir. Bir zam anlar akadem ik n, genel olarak, kiinin yazp yaynlad kitaplarla, almalarla, monografilerle - ksacas fikir ve dnce retimiyle ve bilimsel eserler le; meslek yelerinin ve akll, bilgili okuyucularn bu almalar hakknda varacaklar yarglarla llr ve oluurdu. Sosyal bilimlerde ve dier humanities denen disiplinlerde bunun bir zam anlar byle olm asnn bir nedeni de, eskinin akadem ik dnyasnda ayrcalkl uzmanlk konumlarnn bulunmay; yeterliliin ya da

yetersizliin herkesin katlabilecei bir yarm ayla, s nama ile ortaya konulabilmesi olsa gerektir. Oysa ki, bir irket bakannn (president) herkese kendisine atfedi len beceri ve yeteneklerinin kendi kiisel yeteneklerinin mi, yoksa bulunduu mevkiin kendisine salad ola nak ve yetkilerin sonucumu olduunu kestirmek ok zor, hatta olanakszdr. Am a, eski gnlerin profesrleri gibi, mesleinin zanaatkr" olarak alm aya devam eden bilim adamlar iin byle bir kukuya kaplmak hl bugn de. Bununla beraber, yeni akademik yneticiler, irket yneticileri ya da askeri komutanlar gibi, ellerinde bulun durduklar prestij aracl ile, kendi kiiliklerinden gelen yetenekleriyle hi ilgisi olmayan baz yeteneklenme ola naklar kazanmakta; ancak bunlar, onun rnnn kendi ierii saylmaktadr. Devaml bir profesyonel sekreter, kitaplk ilerine bakan bir memur, elektrikli bir daktilo, dikte cihazlar, mimeoraf makinas, kitap ve dergi almak iin yllk drt bin dolarlk kk bir bteden m eyda na gelen bro aralar ve yardmclar bile herhangi bir bilim adamnn yetenekli biri gibi grnmesine ok byk katklarda bulunabilmektedir. irketlerde alan ynetici ler bu gibi m asum ane eyleri ciddiye bile almayabilirler; fakat profesrlerin durumunda bunlar ciddiye alnmaya cak eyler deildir. En verimli olanlar bile, birka bir ya na, bu gibi basit ihtiyalarn dahi karlayamamaktadr. Oysa ki, bu aralar yeteneklenmek ve kariyer yapmak iin gerekten etkilidirler. Bir yerlere kaplanmam bilim adamlarna oranla bu kliklerin yesi olmu kimselerin bylesi olanaklara kavumas ok daha olasdr. Girilen kliin prestiji, bu olanaklara kavuma ansn artt makta; bu ise, sonuta, kiinin sahasnda hzla n kazanm asna yardmc olmaktadr.

Bu durum, gerekte fazla yaratc olmayan, ortaya fazla bir ey de koymaya birtakm kimselerin nasl olup da nemi boyutlara erimi birer n haline gelebildiklerini aklamaktadr. Bu tr nlenmenin ve parlak grnmenin dnda hibir eyle ilgilenmeyen biri hakknda bir mes lekta yle demitir: Hayatta kald srece sahasnn en nde gelen ve etkin kiisi olmaya devam edecektir; ama lmnden iki hafta sonra kimsenin onu hatrlayabi leceim sanmyorum." Bu szler belki biraz haince sy lenmi szler; am a bunlarn, akademik klikler iinde ya ayanlar da sk sk penesine alan bir endieyi dile ge tirdii de ak. eitli klikler arasnda bir yarma ve rekabet sz konusu olduunda, ayn bilim dalndaki rakip bilim adam larnn greceli konumlar (position) kliklerin stratejilerini belirleyen etmenler olmaktadr. Kk ve nemsiz gr len klikler, zam an gelince, nde gelen kliker tarafndan saf d edilebilmektedir. Bu gibi kliklerin yeleri grmezlikten gelinerek, saf deitirmeye zorlanarak, reddedilerek kliin ikinci kuan yetitirmesine nlen mekte, kliin snp gitmesi salanm olmaktadr. Unu tulmamaldr ki, kliklerin en nemli grevlerinden biri bir sonraki akademik kuan yetitirmektir. Bir kliin nemsiz olduunu sylemek, bu konuda kliin zayf kald n sylemek demektir. Eer ortada byk iki klik; geli kin ve etkin iki ekol varsa ve her birinde olduka gl, olduka prestijli liderler bulunuyorsa bu ikisi arasndaki ilikiler bir almaklama sonucuna varmakta; ikisinin birlemesiyle bir kartel kurma yoluna gidilmektedir. Ve doal olarak, bir ekol kendisi dndakiler ya da dier klikler tarafndan etkin bir saldrya uramsa savunma nn ilk stratejilerinden biri gerekte byle bir ekoln ya da kliin varolmadn sylemek olmakta; ekoln szcleri ite bu andan itibaren ortaya kmaktadr.

Kliklere atfedilen nemli iler ile, bir ekoln ger ekten nemli alm alar yapp yapmamas birbiriyle kartrlmaktadr. Gen yeler arasnda bu durum kari yer anslarn etkilemekte; yalca yeler arasnda ise kliklemeler idari yerlere gelmek, ykselmek, siyasal ilikiler kurmak ve dost kazanm a frsat edinm ek gibi eylere dayanm aktadr. zellikle bu yalca kiiler ara snda kazanlan nlerin grnm ok belirsizdir. Bu kimselerin byk ne sahip olmalar - diye sorabilir biri yaptklar almalarn entelektel nem ve kymetinden mi, yoksa klikleri iindeki konumlarndan m? Klikler aras ilikiler sorununu ele aldmzda, der hal, tek bir kliin szcs olmayp da tm bir alann" szcs durumunda olan kimselerle karlamaktayz. Bu kimseler sadece tek bir firmann yneticisi olmayp, bir sanayiin szcs durumundadrlar. Btn bir alan iin temsilcilik rol oynamak isteyenler, fiilen, sz konusu alanda, sz konusu iki ana kliin varln; bunlar arasn da gerekten bir fark olduunu reddetmi olmaktadr. Gerekten de, bu kiiler, her iki kliin ortak szcs ola rak, her eyden nce, bu kliklerin ayn am aca erimek iin altklarm etrafa gstermekle grevlidir. Bu ko numlar bakmndan da, her kliin kendisine ait biri olarak benimsemek istedii; her iki klik arasnda fiili ya da zo runlu birliin sembol gibi grnebilen kimseler olmak tadr. Her iki klikten de prestijini arttrma olanaklar elde eden bu kiiler, bu prestijleri sayesinde her iki kliin de stnde yer almlardr. Bunlar, neredeyse, taraflarn her ikisinin de kiisel prestijlerine sayg duyduklar birer ha kem durumundadr. Diyelim, belirli bir disiplinin belirli bir dalnda, biri Kurama, dieri Aratrmaya ncelik veren iki nemli

ekol var. Baarl bir szc sk sk bunlar arasnda yer deitirir; her ikisinden de grnr, her ikisinin de dn da ve stnde biri gibi grnmesini iyi bilir. Prestiji ile, bu ikisinin, kuram ile Aratrmann birbiriyle uzlar ol duklarn gsterm ekle de kalmaz; bu iki ekoln sosyal bilimlerde btnlemi bir alma modeli meydana getirdiklerini de gstermi olur. Bunun, umut verici bir simgesi durumuna gelir. Bir umut simgesi olmas, yap t gerek bir aratrmadan, yaynlad bir alm adan dolay deildir. Bu konuda olanlar yledir: Kutlanmas gereken herhangi bir Aratrma alm asndan szc nn bir kuram bulup karmas, bunu kutlamas bekle nir; o da, tam am en kendi l ve htiyarna gre bun lar sz konusu alm ada bulup gsterir. Herhangi bir kuramsal alma yaynland zam an ise, kendisinden, bu alm ada Aratrma niteliklerinin bulunduunu gs termesi beklenir; o da, gene kendi l ve ihtiyarna gre bunlar bulup gsterir. Bu bulular uzun kitap tantma ve inceleme yazlaryla ortaya konulmu olduu iin, geni okuyucu kitlesine de duyurulmu; bu incele melerde yer alan kiilere de bylece, prestij kazandrl m olur. Kuram ile Aratrmann gerekten kaynat, bir ve tek bir btn haline gelebildii alm alar ise, belirttiim gibi,henz bir umut, bir simge olarak kalmaya devam eder. Bu dnem iinde, szc durumundaki ki inin prestiji hibir zam an byle bir alm adan kaynaklanmaz; hatta ou zam an ortada, byle bir a lmaya pek rastlanmayabilmektedir de. Bu tr szclk grevindekiler iin, oynadklar roln iinde yer alan trajik bir gerek, bir olgu bulunmaktadr. Bu role kanlar ou kez birinci snf kafalardr - gerekten sradan kafalarn tm yknmelerine karn bunu da ya

pamadklar grlmektedir. Szclk durumundaki kimse lerin oynadklar rol, fiilen kendi almalarna engel ol maktadr. Gerekte kendilerinin yapabilmi olduklarna oranla ylesine haksz bir prestije kavumular; kendile rinden ylesine olmayacak iler beklenir olmutur ki, bu durum, ou kez bu kiilerin kendilerini aratrma ilerine vermelerini engellemektedir. nemli bir almada, ya da kitap hazrlnda kendilerine yer verildiinde, bakalar bitmi saysa bile, kendi blmlerinin bittiine, yaynlanabi lir duruma geldiine karar vermekte ok ekingen dav ranmaktadrlar. Bu gibi durumlarda, yklenmi olduklar komisyon grevlerinden ve benzeri angaryalardan, (a lmamaktan - .) szlanp dert yanmakta; fakat, gerekte, yeni yeni grevler yklenmekten de geri kalmamakta; bazen bizzat kendileri bu gibi angaryalar arayp bulmakta; bylece, yklendikleri bu tr ileri, kendilerini bilimsel a lmalara verememi olmalarnn hem nedeni, hem de zr olarak ileri srmektedirler. Sk sk syledikleri gibi, bir kapana skmlardr - ama gerekte, kapandan kma may isteyen de gene kendileri olmaktadr. Byle yapmazlarsa, yklendikleri bu szclk grevinin bakala rnn gznde de, kendi gzlerinde de uzun yllardan beri sren verimsizliklerin zr durumuna indirgenmi olduu nun anlalacan baya hissetmektedirler. Akadem ik lem sadece kliklerden ibaret de deil dir. Gerekten ok sayda eitlilik gsteren, yaptklar ve almalar da ok zengin eitlilik gsteren bantszlar (kliklerden hibirine girmeyenler - .) da vardr. Baa green kliklerden birinin yelerinin bak asn dan bakldnda bu gibi bantsz kiiler dost olarak, ya da hi deilse, o kliin ekolne kar tarafsz, yahut da sosyal eilim"den yoksun kimseler olarak grn

mektedirler. Yaptklar almalar olumlu sayldka, deerli bulunduka, yararl ya da saygdeer bulunduk a klik yeleri bu kimseleri aydnlatmak, onlara yol gs termek sonunda kendi aralarna alm ak isterler. Karlkl birbirini beenm e, kutsama, sayg duyma ile yetinem ez ler. Bantszlar arasnda oyuna hi katlmayan, prestij iddiasna ban evirip ilgi bile gstermeyen kimseler de vardr. Bunlarn bazlar, dpedz, ilgisiz ve kendini nndeki iine vermi; bazlar ise, aka, (klik lere - .) kart kimselerdir. Ekol alm asn ho bul mazlar. Olanak bulduklar srece, klikler bu iki tre gi renlerin ikisini de yok saymakta, grmezlikten gelm ek tedir. Fakat bu basit ve gvenlikli strateji, sadece, klik gerekten st dzeyde bir prestije sahipse geerli ola bilmektedir. Klik, kendi alannda, o alann tm nde tek bir denetim kurduu ve bunu srdrd srece bunu o alann egem eni edas iinde (lordly) yapm aktadr. Fakat gerek durum byle deildir; ayn sahada, genellikle birok tarafsz kimse vardr; birok kimse ecletic al malar yapmakta; ayrca birok baka klik de bulunmak tadr. stelik, yardmc bilim dallar ve bunlarda yaplan eitli alm alar da vardr; bunun dnda, akadem ik olmayan birok okuyucu ve izleyici bulunmakta; bunla rn ilgileri ve karlarnn eit eit olmas tek bir kliin sahada prestij, n ve kariyer ynnden tekel kurmasn engellemektedir. Buna uygun olarak, klii eletirenler grmezlikten elinemedii zam an klike uygulanan baka stratejiler de bulunmaktadr. Ekoln yelerini ynetm ekte kullan lan btn ara ve usuller, doal oiarak, klie kart olan dardakilerle ilikileri yrtrken de kullanlmaktadr.

Bunlardan sadece birine ve ksaca deinm emiz yete cektir: Prestij kazandrm ada en ok uygulanan, yararla nlan kitap tantma yazlar. Diyelim, bantsz bir bilim adam kitap yazm ve yaynlam ve bunun grmezlikten gelinmesi iin elden gelen her ey yapl m olsun. Bu durumda yaplacak i, kaba bir pskrt me" hareketidir: Kitapla ilgili deerlendirme yazsna yazm a ii, kliin nde gelen yelerinden birine, yazarla rekabet iinde olan, ya da dorudan doruya hasm olan birine, hi deilse, kart grlerle ilikili olan biri ne verilir. Daha esnek bir yol ise, bu grevi, henz fazla bir yayn olmayan, bu nedenle de, grleri pek tann mayan nemsiz, fakat kendini gstermeye alan biri ne vermektir. Bunun birok stnlkleri, yararlar vardr. G en kii iin, bu, hem klie olan sadakatini gsterme ye yarayan bir frsattr; hem de, kendinden yal ve da ha nl birinin eseri hakknda yapaca eletiri sayesin de n kazanm a frsatdr. Dier yandan, byle birine deil de, daha st dzeyde birine yaptrlm olsayd kitap daha bir nemsenmi olaca halde, bu durumda, ypratlmak istenen kitap nem siz bir kitap olarak gste rilmi olmaktadr. G en iin de, bu, tehlikesiz bir roldr: Kendisinden daha nl olan yazar snobluk dnemin den kurtulmu biri olduu iin, kitab hakknda yaynla nan eletiriyi cevaplam ak istemeyecektir; zaten, kitab eletirilen bir yazarn profesyonel eletiriciye cevap ver mesi .allmam bir eydir. Akll yayn organlar bu gibi eyleri desteklem em ekte, ya da kesinlikle izin verme mektedir. Fakat yaplan eletiriye cevap verilmi bile olsa, bunun fazla nemi yoktur. mr sadece kitap eletirmekle gemeyip de kitap da yazm olan herkes bilir ki, entelektel iler arasnda yaplmas en kolay olan - hangi kitap olursa olsun - herhangi bir kitab bir

ka stunluk bir tantma yazs ile yerin dibine batr maktr. Byle bir yazya ayn uzunlukta bir yazyla ce vap vermek" ise olanaksdr. Tartm aya katlan her okuyucu kitab btnyle okuyabilmi olsa, eletiri ya zarnn o an iin haksz, am a etkin bir stnlk kazan mas zor olacaktr. Eer yaynlanan kitap, kendi alan iinde ve dnda dikkat ekmi ve byk bir ilgi uyandrmsa, o zaman, yaplacak tek ey, ii klik yelerinin nde gelenlerinden birine vermek; tercihen, kliin baszcs durumundaki kimseye, kitabn ieriine deinmeden kitab gklere karttrmak; kitabn, o alandaki egemen eilimlere kout dtn; bu ynde nemli katklarda bulunduunu yazdrtmaktr. Ciddi ve iini iyi beceren bir kliin meydan vermemesi gereken tek ey, kitapla ilgili tantma yazsn yazma iini, baka bir bantsz bilim adamnn yapmaya kalkmasna frsat vermemektir. Byle bir eletirici, nce, eletirdii kitabn neleri ele aldn, neler sylediini ger eine uygun biimde zetleyip verecek; daha sonra da, harclem ekollerden, kliklerden ve dnce biimlerin den ayr ve bamsz olarak bu grlerin eletirisini, de erlendirmesini yapacaktr.
3

Sosyal bilimlerdeki eitli ekoller tarafndan kulla nlan sloganlar arasnda hibiri, sosyal bilimin amac insan davrannn nceden kestirilebilmesi ve denetlenebilmesidir" slogan kadar sk kullanlmamaktadr. Y a admz u gnlerde ise, baz evrelerde, sk sk, apak ve belirli bir amac ifade ettii kolaylkla anlala bilecek bir ibare olan beeri mhendislik sznn kul lanldn gryoruz. Bu szn belirtilen anlam nn

ak ve kesin olduuna inanlmasnn nedeni doa ze rinde egemenlik kurmak" ile toplum zerinde egem en lik kurmak arasndaki benzerlikten yola klmasdr. Bu ibareleri kullanmay alkanlk haline getirenler, byk ounlukla, sosyal inceleme ve alm alar gerek bir bilim durumuna getirmek grnn en ateli savunu cular ile, kendi almalarn siyasal ynden yansz, moral ynden ise bantsz sayan kimselerdir. ok sk olarak, temel dnce, sosyal bilimlerin fizik bilimlerin ardndan ve belirli bir gecikm e ile gelim ekte olular biimde ifade edilmekte; bunun sonucunda da, bu ikisi arasndaki boluun kapatlmas gereinden sz edil mektedir. Bu teknokratik sloganlar, kendileri hakknda bu satrlar yazdm Bilimcilerin ounluu iin belirli bir siyasal felsefenin yerine gemektedir. Bu kimseler, syledikleri buna benzer szlerle, fizikilerle doa ara snda nasl bir iliki varsa, kendileri ile toplum arasnda da buna benzer bir iliki olduunu sylem ek istemekte dir. Siyasal felsefeleri ok basit bir gre dayanm akta dr: imdi insann atom zerinde kontrol kurmasn sa lam bulunan bilimin yntemleri toplumsal davran kontrol iin kullanld takdirde insanln sorunlar ksa zam anda zmlenecek; herkes iin bar ve bol luk gelecektir. Bu szlerin ardnda iktidar, akl ve tarih kavram la rnn bulank bir ierikle kullanld; tmnn kesinlikten uzak ve tam bir anlam karkl iinde bulunduu an lalmaktadr. Bu kavramlarn bu biimde kullanlmas, akln insann ilerinde eitli ynlerde roller yklenebi leceini; iktidarn doasn ve iktidar ile bilgi arasndaki ilikileri; moral eylem ve edimlerin anlam n ve bilginin bu konuda sahip olduu yeri; tarihin ne olduunu; insa

nn tarihin sadece bir rn olmayp, tarihin, iinde yer alm bulunan bir yaratcs, hatta dpedz tarih yarat cs olabileceini bilmemenin sonucudur. Btn bu so runlara deinm eden, sosyal bilimlerin siyasal anlamna etkisi olan bu sorunlar ele alm adan nce, teknokratik felsefecilerin kilit sloganlarndan birine, n kestirim ve kontrol sloganna, ksaca da olsa, deinmek istiyorum. oklarnn yapt gibi nkestirim ve kontrol konu sunda bu denli ak ve tereddtsz konuabilmek iin, bir zam anlar M arxin iaret ettii gibi, dnyay manple edilebilecek bir obje olarak tasavvur eden brokratlarn perspektifini benimsemek gerekmektedir. Konuyu daha iyi akla kavuturmak iin, u bir rnek alalm: Bir kimse, hi dman bulunmayan bir adada bir askeri birlik zerinde gl ve etkin kontrol kurabilecek ara ve gerelere sahipse, byle bir kontrole gerekten sahip olduunu kabul etm ek gerekir. Byle biri iktidarnn ve yetkilerinin tmn kullanr ve ak ve kesin planlar ya parsa, belirli bir yln belirli bir gn ve belirli bir saatin de emrindeki herkesin ne yapacan, ne yaptn bile bilecek durumdadr. Hatta, elinde birok isel denetim ve gdlem e aralar da olaca iin, her birinin nasl bir ruhsal durumda olduunu bile bilecek; onlara, eitli planlarna uygun hareketler yaptrabilecek; bazen ken disini tam bir despot gibi grebilecektir. Kontrol tam olarak elinde ise, her olayn ne ynde gelieceini n ceden kestirebilecektir. Kurallara komuta etm ek de bu kimsenin elinde olacaktr. Fakat biz sosyal bilimciler elimizin altnda bu de rece gdmlenebilir objeler olduunu ve kendimizin de insanlarn hepsinden daha aydn bir despot olduumu zu dnemez; byle bir tasarmda bulunamayz. En

azndan, bu tasarmlardan herhangi birini yapm ak de mek, profesr olmu kimseler iin, tuhaf karlanmas gereken bir siyasal* tutum sahibi olmak demektir. Tarih sel hibir toplum, benim farazi bir rnek olarak verdiim askeri birlik gibi kapal ve tecrit olmu bir durumda de ildir ve olamaz. Sosyal bilimciler de - olm adna da kretmek gerekir - tarihi komutas altnda tutan gene raller deildir. Ama buna ramen, biroklarnn savun duu gibi yukardaki anlam da n kestirim ve kontrolden sz edebilm ek iin, benim konuyu am a am a cyla iktidarn biraz abarttm hayali generaliminki ka dar tek yanl bir kontroln salanabileceini kabul et mek gerekmektedir. Brokratik anlayn siyasal anlamn akla ka vuturabilmek iin konu zerinde biraz durmak istiyorum. Brokratik anlayn daha ok - askeri kurulular, irket ler, reklamclk kurulular, devlet kurulular gibi - toplu mun hiyerarik yapdaki kesimlerinde uygulanm ve uygulanmakta olduu grlmektedir. Birok sosyal bilim ci de bu tr brokratik kurulularca birtakm ilerde a lmaya davet olunmakta; buralarda ilgilendikleri sorunlar ise, sz konusu ynetsel kurulularn en etkin yetkilileri nin ilgi ve ihtiya duyduklar sorunlar olmaktadr. Bence, kim olursa olsun, insann Profesr Robert S. Lyndin Amerikan Askeri (The American Soldier) kita bnda yapt deerlendirmeye katlmamas olanaksz: Bu ciltler (dolusu eser - .), insanlar, kendi iradele rinin dndaki amalar iin snamak ve kontrol altna al mak iin bilimin nasl byk bir ustalkla kullanlm oldu unu gstermektedir. Bu durum kendi sosyal bilimlerini dorudan doruya demokrasinin kendine zg sorunla-

nnda deil de yan sorunlarda ve dolayl olarak kullanan liberal demokrasinin gszln ve yetersizliini gs termekte; sosyal bilim, nafakasn karabilmek iin, zel sektrdeki i evrelerinden, sentetik radyo programlan ile filmler arasnda birlik oluturabilmek iin dinleyici ve se yirci tepkilerini nceden kestirebilme amal projeler, ya da ordudan yukardaki rnekte olduu gibi, askere aln maktan korkan kurallar anlamn bile anlayamadklar bir sava iin yiite dvecek askerler haline sokmann gereklerini ortaya koymak gibi sorunlarla ilgili aratrma projeleri almaktadr. Bu gibi, sosyal ynden ana izginin dnda kalan ve sosyal bilimlerin kullanmn denetim altna alm bulunan amalar geerli olduka, sosyal bi limlerin kullanmndaki her ilerleme bu bilimleri kitleler zerinde denetim kurmaya yarayan bir ara olmaya; bylece de, demokrasi iin biraz daha etkin bir tehdit duru muna gelmeye itmektedir^. Beeri mhendislik" yandalarnn sloganlar b rokratik anlayn, bu dnce biiminin ve bu aratrma inceleme ynteminin fiilen kullanlmakta olduu alanla rn da dna tam asna hizmet etmektedir. Bu sloganla r kiinin ne olduunu gsteren bir biimde kullanmak; insann,fiilen yapm asa ve uygulamasa bile, brokratik bir rol benimsemesi demektir. Bu rol, ksacas, ou kez sanki koulu ile kabullenilmektedir. Teknoratik g r ynnde dnm eye ve buna uygun olarak hareket etm eye alan bir sosyal bilimci olmak kiinin sanki gerekten "beeri mhendis olmas demektir. Gn mzde sosyal bilimcinin kamusal rol byle brokratik bir perspektif iinde dnlmekte ve tasarlanmaktadr.
2) "The S cience of Inhum an Relations," The New Republic 2 7 Austos, 1 94 9 .

Diyelim ben bir beeri mhendis oldum diyerek birta km hareketlerde bulunmak, insan aklnn etkinliinin (toplum yaam nn her yann etkileyebilecek ekilde .) yaygn ve demokratik bir biimde yerlemi bulunduu bir toplumda salt bir elence olarak ilgi ekici olabilir. Am a Birleik Am erikann byle bir topluma hi benze mediini unutmayalm. Baka zellikleri yle de olsa, byle de olsa, bir zellii var ki, kesindir: Fonksiyonel ynden rasyonel brokrasilerin "beeri i ve sorunlar da, stelik tarihi belirleyecek nitelikteki kararlarn aln masnda, gitgide daha ok kullanld bir toplum olma zellii. Tarihsel deiimlerin, insan iradesine bal de netimlerin dnda ya da altnda olma dereceleri bak mndan, her dnemin durumu baka bakadr. Bizim dnemimizin zellii, yle grnyor ki, brokratik bi imde kurumlam sekinlerin aldklar ya da almaktan kandklar kilit nemdeki kararlarn tarihsel dei imlerin gitgide daha etkin bir biimde kaynan olu turduklar bir dnemdir. Ayrca, denetim ve iktidar ara ve mekanizmalarnn alanca yaygnlam asnn ve mer kezilemesinin yan sra, sosyal bilimlerin, bu ara ve mekanizmalarn denetimlerini ellerinde tutan kimselerin saptayacaklar am alar ynnde ve geni bir ekilde kullanld bir dnem ve toplumda yayoruz. Bu gibi gelimelerin yol at sorunlar gslemedike n kestirim ve kontrolden sz etmek, kiinin sahip olmas gereken moral ve siyasal bamszlndan vazgemesi anlamna gelecektir. Kontrol'den brokratik perspektifin dnda baka bir perspektiften yola karak sz edebilir miyiz? Evet, doaldr ki, bu mmkndr. eitli trde kolektif z de netimler dnlebilmektedir. Byle bir dncenin ye

terlilik kazanabilmesi fikirleri ve deerlere olduu kadar, zgrlk ve ussalla ilikin tm sorunlar da iermekte olmasn gerektirir. Ayrca, ieriinde, bir sosyal yap tipi ve siyasal beklentiler destesi olarak demokrasi ideasnn da yer alm olmas gerekmektedir. Demokra si, zerinde rza birliine (consensus) varlm kurallara uygun olarak yasalar ve hatta bu kurallar da deitire bilme konusunda hukukun denetimi altnda bulunan kim selerin yetkisi ve zgrl anlamna gelmekte; fakat, bununla da kalmayp, tarihin yapsal mekanii zerinde bir eit kolektif denetim anlamna da gelmektedir. Bu dnce, daha sonra, daha ayrntl olarak deineceim gibi, karmak ve tasarmlanmas g bir dncedir. Ben burada, sadece, demokrasiye inananlarn bulundu u bir toplumda "n kestirim ve kontrolden ciddi bir tu tumla sz etm ek isteyecek sosyal bilimcilerin bu gibi so runlar zerinde de bir miktar durmalar gerektiini iaret etmek istiyorum. Brokratik anlayn dnda bir anlayla nkestirim den sz etm ek mmkn m? Elbette, mmkndr. nkestirim komuta verir gibi saptanm (prescriptive) dzenliliklerle deil de, bir erek gtmeyen dzenliliklerle yaplabilir. Denetime sahip olm asak da, toplumsal hayatn baka bir kimsenin de denetim kura mad, gnll ve rutin - d toplumsal faaliyetlerinin minimum dzeyde olduu alanlarda nkestirimde bulunabiliriz. rnein, konuulan dildeki team ller insanlarn istekleri dnda deiir, ya da varlklarn srdrr. Belki bu gibi dzenlilikler (regularities) de tari hin yapsal mekaniiyle bantl olarak olumaktadrlar. Eer John Stuart Millin principia m edia kavram nn ne

olduunu anlayabilir, bunun ana eilimlerini kavrayabi lirsek; ksacas, am zn geirdii yapsal transfor masyonu anlayabilirsek; nkestirim iin gerekli bir te mel elde edebilmi oluruz. Kald ki, belirli ve dar bir ortam iinde insanlarn na sl davranacaklarn ou kez denetleyebildiklerini; byle hareket edebilmelerinin derecesinin ise, bizim bilimsel almalarmzn amalar arasnda bulunduunu unut mamam z gerekir. Gene unutmamamz gerekir ki, yuka rdaki varsaymsal generallerimiz gibi, gerek generaller irket topluluklarnn bandaki yneticiler ve devlet bakanlar da vardr. Ayrca, hep sylendii gibi, insanlar aresiz ve zavall nesneler olmadklar iin kendi eylem ve edimleri hakknda yaplan nkestirimlerden kendileri de haberdar olabilir, buna uygun olarak, kendilerini yeni den - ynlendirebilir; ksacas doru da kabilir, yanl da. insanlarn ne ekilde bir edimde bulunacak olduklar konusunda ise, henz yeterince nkestirim yapma ola na bulunmamaktadr. nsanlar bir miktar bile zgrle sahip olduklar srece, ne yapacaklar tam olarak nce den kestirilemez. Fakat, sosyal bilimin" ya da beeri mhendisliin gerek ve sonul am ac' nkestirim yapmaktr demek, aslnda dnlerek yaplm bir eydir ve moral bir ye lemenin yerine teknoratik bir slogann ikame edilmesi demektir. Bu ise - bir kez benimsendi mi - aksine bir mo ral tercihte bulunmaya olanak bile brakmayacak bir bi imde brokratik bak asn kabul etmek demektir. Sosyal incelemelerin brokratikletirilmekte olm a s, zam anla, brokratik rutinlerin snrsz byklklere ulat dier toplumlarda grlecek olan epeyce yaygn

bir ynsemedir. Elbette ki, yan sra saca ve ok ycel tici grlen, ynetsel aratrmalarda ise, bu zelliklerin den yoksunlaan bir kuram da bulunmaktadr. D ar er evelerde ve belirli konularda yaplan, genellikle istatis tiksel olan, bu nedenle de ynetim am alar iin kullan labilme durumunda kalan aratrmalar temel kavram la rn deerlendirilmelerini etkilemekte; sonunda, bu tr deerlendirmeler ile sz konusu aratrm alar arasnda bir bant kurulamamakta; bunlar, sadece, rejimin ve rejimin deien yanlarnn hakllatrlmasna hizmet etmi olmaktadr. Brokratlar iin dnya, belirli ve kesin kurallara uygun olarak ele alnmas ve davranlmas gereken bir dnyadr. Kuramclar iin dnya, dikkat edilmesi gereken hibir kural olmakszn biimlendirilebilecek, gdmlendirilebilecek bir kavram lar (conceptions) dnyasdr. Kuram ok eitli yollarla, otoritenin ideolojik hakllatrlmasna hizm et etmi ol maktadr. Brokratik am alar iin yaplan aratrmalar, otorite oluturucu planlamaclarca kullanlmak zere bilgiler salayarak otoritenin daha etkin klnmasna hizmet etmektedir. Soyutlanm deneyimcilik, ak ve tem iz ideolojik anlamlar olsa bile, bazen bu nitelikte kullanlsa da, b rokratik bir erevede uygulanmaktadr. Daha nce belirttiim gibi, Grand Teorihin dolaysz bir brokratik kullanll bulunmamakta; bu am ala kullanlmakta olmas, siyasal anlam nn ideolojik bir nitelik tam asn dan ileri gelmektedir. Bu iki alma slbu - soyutlan m deneyimcilik ve Grand Teori - entelektel bir dopol" m eydana getirebilecek bir biimde bir araya gelecek, ya da sosyal bilimlerde baat alm a tarz durumuna ykselecek olurlarsa, sosyal bilimden ente

lektel planda beklenenler ve - Bat uygarlnda klasik lemi anlaya uygun biimde - insan aklnn toplum yaamnda oynamas beklenen rol iin ciddi bir tehlike ve tehdit meydana getirecektir.

196

BLM FELSEFELER
Sosyal bilimlerdeki karklk ve belirsizlik ki, artk aka grlmekte olmas gerekiyor - uzun sredir de vam eden, Bilimin doasna ilikin tartmalardan kay naklanmaktadr. Toplumla ilgili bilim dalnda alanlarn ounun kukusuz bir biimde gr birlii iinde olm a lar gerekm ektedir ki, honutlukla Bilirrfi benimsemi olmalar, ou kez, tad anlam bakm ndan hem biimseldir, hem de belirlilikten uzaktr. Bilimsel deneyimcilik birok anlamlara gelmekte; bunun ne sistema tik kullanma kavumu bir biimi (version), ne de be nimsenmi bir biimi bulunmaktadr. Bu konudaki pro fesyonel beklentiler son derece kark ve bulanktr; meslekte ustalam olmak duygusu ok deiik ince leme ve aratrm a modellerinin ieriksel koullarna bal bulunmaktadr. Doal bilim felsefecilerinin bilgibilimsel modellerinin bu denli ekici olular da bu durum yzndendir*1). Sosyal bilimlerde eitli alma slplarnn bu lunduunu gren birok sosyal bilim rencisi byk bir istekle bunlarn hepsini bir araya getirmek gerektii grne varmaktadr. Bazen bu program ikna etmeyi amalayan bir dille ifade olunmaktadr: G elecek on yl da yaplmas gerekenin On dokuzuncu yzylda zellik le Almalarn yapt geni kapsaml sorunlar zerindeki almalar ve kuramsal teorik almalarla, yzylm z da, zellikle Amerikallarn yapt ve bugn baat du ruma gelmi bulunan aratrma tekniklerini birletirmek olduu sylenmektedir. Bu byk diyalektik iinde,
1) Blm 3, kesim 1.

daha gelikin kavraylara ve daha inceletirilmi i lemlere sahip olunabilecei umulmaktadr. Bir felsefe sorunu olarak ele alndnda bir ara ya getirme fazla g grnmemektedir(2). Fakat ortada yle bir sorun kalmaktadr: Diyelim ki, bunlar u, ya da bu byk aratrm a ve inceleme modellerinden biri iin de bir araya getirdik" - sosyal bilimlerdeki alm alar iin, sosyal bilimlerin tem el grecelerini ve ykmllk lerini yerine getirm ek iin, byle bir modelin ne gibi ya rar olacaktr? Byle felsefi bir alma, benim inancm a gre, kendi sahasnda alan sosyal bilimcilerin iine yara yacaktr. Byle bir eyin varlndan haberdar olmamz, kavramlarmz ve kullandm z aratrma ve dnme sre ve usullerimizi yeniden incelememizi, daha bir akla kavuturmamz salayacaktr. Bu ileri yap makta gerek duyduumuz dili de gene bu yolla olutu rabiliriz. Fakat salayabilecei btn yararlar genel nite likte kalmak zorundadr; sahasnda alm akta olan hibir sosyal bilimcinin byle bir modeli ciddiye alm as na gerek yoktur. V e hepsinden nemlisi, byle bir a lmay sorunlarm z zerine konmu bir snrlama ola rak deil de, tasarm lam a yeteneim iz iin bir kurtulu; kullandmz ve izlediimiz sre ve usuller iin ise, bir neriler kayna olarak kabul etm em iz gerekir. Doal bilim adna, alm akta olduumuz, incelediimiz so runlar zerine bir snrlam a koym am z bana ciddi bir rkeklik gibi grnmektedir. Elbette ki, yar - becerili ve
2)
Cf. rnein, ze k ic e bir alm a; T w o Styles o f R e s e a rc h in Current Social Studies, P h ilo s o p h y o f S c ie n c e , Cilt 20, No. 4, Ekim 1 9 5 3 ss. 2 6 6 -7 5 .

yar - yetenekli aratrm aclar kendilerini bu tr sorunlar la snrlamak isteyebilirler, byle bir eyi akllca yapl m bir z - kstlama sayabilirler. Fakat, byle bir ey, bunun tesinde bir anlam tayam az.
1

Klasik sosyal analizciler hibir "kat sre ya da usulden yana olmak istememiler; yaptklar alm a larda toplumbilimsel imgelemi gelitirmeye ve uygula maya aba gstermilerdir. Klasikler kavram lardan ya na olmaktan da, olmamaktan da fazla holanmadklar iin ancak, duyarllklarn arttrabileceine, referansla rna kesinlik ve doruluk getireceine, dncelerine bir derinlik kazandracana inandklar zam an fazla ince elenmi sk dokunmu terimler kullanmtr. Yntem ve teknik, onlar iin bir kstlama nedeni olmam; klasikle rin izledii yol entelektel ustalara zg bir yol olmutur. Uygulanm aya balam ve ilerlem ekte olan a lmalarda, ya da uygulamaya balam ak zere olan almalarda ynteme ve kurama ilikin yararl birer tartma sunulmakta, bunlara marjinal notlar olarak yer verilmektedir. Yntem , her eyden nce, sorunlarn yantlarnn az ok srengin (durable) olmasn gven ceye kavuturacak nitelikte sorulmalarn ve yantland rlmalarn salam ak durumundadr. Kuram ise, her eyden nce, kiinin kulland kelimelere, zellikle o u kere derecelerine ve mantksal ilikilerine nem vermek durumundadr. Her ikisinin de ana am ac, d nceleri berraklatrmak ve srete ekonomi sala maktr. zellikle ve nemle u gnlerde ise, toplumbi limsel imgelemi kstlamaktan ok, onu zgrletirmek.

"Yntem ve Kuram ynnden ustalamak de mek, kendi bilincinden ve vicdanndan bakasna bal olmayan bir dnr olmak; neyle urayorsa onun var saymlarn ve zorunlu sonularn bilerek kendini al masna verebilmek, almak demektir. Salt "Yntem" ve Kuram ynnden ustalatrlm biri olmak ise, dnya mzda olan-bitenler zerinde almaktan, bunlara ilikin bir eyler aramaktan ve bulmaya almaktan uzak kal mak demektir. in yapl yol ve usulne" nem verm e dike, inceleme ya da almann sonular yararsz ve hastalkl kalacak; aratrmann nemli sonular verebi lecek bir aratrma olarak yaplmas konusunda kararllk gsterilmedike, kullanlan btn yntemler anlam sz bir heves olmaktan ileri gidemeyecektir. Klasik sosyal bilimci iin yntem de, teori de ba m sz bir hner gsterm e alan olmam; yntemler, belirli bir boyuttaki sorun iin yararl sayldklar iin ka bul edilmi; kuramlara da, belirli boyuttaki grngler (phenom ena) iin geerli kuramlar olarak baklmtr. Klasikler iin yntem de, kuram da kiinin yaad l kesinde konuulan dil gibiydi: Kendi dilini konutu diye kimse sevinmezdi, am a konuamam ak hayat gleti rici ve zc bir eksiklik saylrd. Kendi kiiliini koruyarak alan bir sosyal bilim cinin, ele ald sorunun her ynn bilmesi gerektiin unutmamas zorunludur. Bunun anlam apak bir ekil de (bilim adamnn - .) ilgiledii ve inceledii sorunla ilgili alandaki tm bilgileri son durumuyla ve tam olarak biliyor olmas demektir. Bir baka anlam ise, aklana bileceini ve belirlenebileceini sanm adm bir dere cede, byle bir aratrmann benzer aratrm a ve al ma alanlarndaki eitli incelemelerin de gzden gei

rilmesi ile yaplabileceidir. Son olarak, gene baka bir anlam da, byle bir aratrmann tek bir kiinin uzm an l ile, hele hele, gerekte ya hi, ya da pek az al mas olan, yahut da, u ya da bu anlayla yaplm aratrmalarda yer almaktan baka marifeti olmayan yeni yetme birinin uzmanl ile snrl, tek kiilik bir a tma olarak yaplmasnn doru olmayacadr. nceleme ve aratrmalarmzda kuram ve yntemle ilgili olarak durup dnmemizin en byk yarar, bunun sorunlarmzn yeniden ifade olunmamasna yol amas dr. Fiili uygulamada her sosyal bilimcinin kendi yntem bilimcisi ve kuramcsnn kendisi olmas gereinin; ancak bu yolla entelektel bir usta olabilmesinin gerei ve ne den belki de budur. Her zanaat erbabnn yntem konu sunda yaplacak genel bir derlemeden (kodifikasyondan) bir eyler kazanmas elbette ki olanakldr. Fakat bu yolla ou kez genel bir farkndalktan baka bir ey kazanlamaz. Yntembilim konusunda yaplan nice deb debeli programn sosyal bilimlerin gelimesine katkda bulunmaylarnn nedeni de bu olsa gerektir. Gerekten de, sosyal konulardaki aratrma ve dier almalarla yakn ve kkl bir balant iinde olmadka yararl yn temler gelitirilemez; sosyal bilim almas yapan kimse lerin dncelerinde, kafalarnda sorunlardan hangilerinin nemli sorun olduunu ayrtrabilecek bir kavrama yete nei ve ilerinde bu tr sorunlar zme ulatrma tutku su oluturulamaz. Bu nedenle, yntemlere ilikin gelimelerin fiilen yaplan aratrm a ve incelemelerden elde edilen alak gnll genellem elerle gerekleebilmesi ok daha olas grnmektedir. Bu geree uygun olarak, ayrca, kendi kiisel pratiimizde ve kendi disiplinimizin organi

zasyonunda yntem ile, yaplan alma arasnda yakn bir karlkl etkileme salam am z gerekmektedir. Yntembilim konusunda yaplan genel tartmalara, ancak, bunlar fiili almayla dolaysz bir balant (reference) iinde olmalar durumunda byk bir nem verm ek ge rekmektedir. Bu tr yntem tartmalar sosyal bilimciler arasnda hep yaplmaktadr. Daha ilerde, bir ekte bu tr tartmalarn yaplm asna ilikin olarak bir yol nerece im. Yntem ve ynteme ilikin savlara ait grler, bir teorinin dierlerinden farkl yanlarna ilikin aklamalar - bunlar ne denli canlandrc, hatta honutluk verici olursa olsun - sadece yararl olabilecek birer umut kay nadr. Yntem e ilikin grler bir ey zerinde a lmaktayken bizim daha iyi yollar ve usuller bulmam za yarayabilir; sorun ne olursa olsun, bu konuda bize genel bir yol gsterebilirler. Sistemli ve sistemsiz kuram ele tirmeleri ve deerlendirmeleri ise, bu konuda yorumlara giritiimiz de ne grdmz ile ne grmem iz gerektii arasndaki farkllklar konusunda uyanklk kazanm am z salar. Fakat tek bana ne Yntem ne de Kuram fiilen yaplmakta olan sosyal aratrma ve dier al malarn bir blm (part) olarak kabul edilebilirler. Byle bir tutum, bunlardan hangisini yelerse yelesin, bunun tam tersi bir sonuca varacak; sosyal bilimin sorunlarn dan bile bile bir ka ve bunun ak bir ifadesi olacaktr. Genellikle, grdmz gibi, bunlar, kendinden baka larn hor gren baz byk inceleme modellerine da yanmaktadr. Bu tr byk modellerin henz yaygn bir kullanm alanna kavuma yeteneinden yoksun olula r, bunlar hl dinsel ve tapnm gibi kullanlmakta ol malar nedeniyle nem siz saylmamaldr. Daha nce

aklamaya altm gibi, Grand Model" bir tr doal bilim felsefesinden meydana getirilmi; ou kez de, birok ynlerden zam an gemi bir felsefi fizik haiye leri (gloos) diyebileceimiz vr - zvrdan oluturulmu tur. Bu kk oyun ve kurallar ile, buna benzeyen dier oyunlar, alm alarm zn Marx Horkheim ern. Prem atr sonular ve bulank genellem elere ili kin olarak yaplan srekli uyarlar, snrlar kesinlikle i zilmemi olduka, her trl dnme abasna kar birer tabu yerine gemektedir. H er dnce, tam ve btnyle gelitirilmedike ele alnam az sayld iin, nemli hibir yeni yaklama izin verilm emekte; bu du rum ise bizi salt tezahrler (symptoms) dzeyinde tut mu ve kstlam olmaktadr*31. Dem ekle bilimsel bilinemezcilikten baka bir so nuca varm am asn am a edinmitir. Genlerin batan karlmaya istekli olduklarn sk sk gryoruz; fakat sosyal bilimlerde alan adam larnn da aram zda filozoflar gibi dolam aya zenmesi ok daha tuhaf kamyor mu? Bir svireli iktisat ile bir Ingiliz iktisatnn klasik yntem anlayn dile getiren szleri, baz Amerikan toplumbilimcilerinin ak ak syledikleri dncelerini yorum lam am z da anlaml ve aydnlatc bir deerlendirm e yerine geecek niteliktedir: Birok yazar igdsel bir biimde bu sorunlar doru ynde ele alm aya uramtr. Fakat yntembilim konusunda alm alara balaynca kendilerini saysz

3) T e n s io n s th a t C a u s e W ars, (D ev.), H a d ley Cantril, Urbana, Illinois U niversty Press, 195 0 , s. 2 9 7 .

tuzaklarn ve dier tehlikelerin beklediini grmlerdir. Sonucunda, balangtaki doru ve sapm az tutumlarn yitirmiler; ya batan kmlar ya da yararsz ynlere sapmlardr. Bu tip bilim adamlar yntembilimden artk nasiplerini hi alam ayacak durum dadrlar^. Bu durumda haykrm am z gereken sloganlar, hi kukusuz unlar olmaktadr: Herkes kendisinin yntembilimcisi! Yntem bilimciler! bana! Bu tr sloganlar byle rahata haykrm am z tuhaf kaacak ve sosyal bilimciler olarak kendimizi savun m am z gerekecekse de, baz m eslektalarm zn hepten tuhaf ve bilim adam lna hepten ters den banazlk derecesindeki gayretkelikleri karsnda bizim yapt mz bu tr arlklarn ok daha ho grlebilir eyler olduunu hatrlatalm.
2

Saduyuya dayanan gndelik yaam daki deneyimcilik u ya da bu belirli bir toplumla bantl varsa ymlara ve stereotiplere dayanr; nk, saduyu, gr len ne ise ve nasl aklanp grlyorsa bununla belir lenir. Bu gerei bir yana brakacak olursanz; soyut lanm deneyimcilik aracl ile bu kouldan kurtulmaya
4) W . A. John ve H. W . Singer, The R o le o f th e E c o n o m is t a s O ffic a l A d v is e r, Allen and Unvin, 1955, ss. 3 /4 . Bu arada belirtelim ki, bu kitap sosyal bilim de yap lan yntem tar tm alarnda takn lm as gereken doru tutum un ne o lm a s gerektiini gsterm ektedir. Bir zellii de, tecrbeli iki sosyal bilim za n aa tk a rn n karlkl konum alar eklinde kalem e alnm olm asdr.

kalkrsanz, sonunda, mikroskobik ya da tarihsel d zeyin altnda kalan soyutlanm ayrntlarla uramaya balarsnz. Saduyuyu temel alan deneyimcilikten, Grand Teoriye dayanarak kendinizi kurtarm aya kalk tnzda ise, incelemekte olduunuz kavram ve dn celeri (conception) belirli ve ak deneyim sel referans lardan yoksun klarsnz, sonunda kendi kurduunuz tarih - ar" bir dnyada tek banza yapayalnz kalverirsiniz. Bir kavram ve dnce (conception) deneyimsel ierii olan bir fikir ve dnce (idea)dir. idea, ierikten daha byk (geni) ise, Grand Teorinin ksesine tutu luyorsunuz demektir; erik idea) / 1 yutacak kadar byk olduunda ise, soyutlanm deneyimciliin tuzana dyorsunuz demektir. Burada sz konusu olan genel sorun ou kez, indislere olan gereksinm e olarak ifa de edilmekte ve gnmz sosyal biliminde yaplan fiili aratrmalarn en nemli teknik gln meydana getirmektedir. Hangi ekolden olursa olsun, herkesin bildii bir sorundur bu. Soyutlanm deneyim ciler ndis ler sorununu, ou kez, indekse girdii farzedilenlerin vsat (scope) ve anlamlarn elemine ederek zmle mektedir. Grand Teori ise sorunu ele alp yararl bir zm aram am akta, soyut olan concept1 , kendisiyle e derecede soyut olan baka terimlerle aklam aya kal kmaktadr. Soyutlanm deneyimcilerin deneyimsel veriler (data) dedii ey, bildiimiz gndelik yaam m zn ok soyutlanmam grnmlerinden ibarettir. rnein, orta - byklkte kentlerde yaayan, belirli gelir gruplarnda yer alan, cinsiyet gruplarna ayrlan kiileri ya gruplar iinde incelem ek gibi bir yol izlerler. Btn bunlar ise,

incelenen konunun drt deikene gre incelenmesi demektir. Soyutlanm deneyimcilerin birou, bu yolla, yaanan dnyann almint" bir resmini ekm ekle yeti nirler. Oysa ki, hesaba katlmayan baka bir deiken daha vardr: incelenen kiilerin Birleik Am erikada ya amakta olmalar. Am a bu deiken, soyutlanm de neyimcilerin soyutlanm dnyalarn oluturan ok du yarl, ok gelikin, ok soyut deikenlerini karsnda hesaba katlmaya deer bulunmayan bir vericik olarak bir kenarda unutuluvermektedir. Birleik Am erikada yaama" deikenini hesaba katmak demek, bir yandan sosyal yap dncesine sahip olmay, bir yandan da, daha az kat bir soyutlanm deneyimcilikle yetinmeyi gerektirmektedir. Klasik almalardan birou soyutlanm deneyimcilik ile, Grand Teori arasnda yer almakta (bu nite likleri bakmndan da bazen makro - scopic saylmakta drlar). Bu tr almalar da, gndelik yaamn dar er eveli ortamlarndan yola klarak yaplan soyutlamalar gerektirmekte; fakat yapt soyutlama sosyal ve tarihsel yaplara ynelmi bulunmaktadr. Bu tr almalar tarih sel gereklik (reality) dzeyindedirler. Bu ise, bunlarn sosyal bilimin klasik sorunlarnn ifade olunduu ve zmlerinin nerildii belirli bir sosyal ve tarihsel yapnn koullar iinde kalabilmi olduklar demektir. Bu tr almalarn deneyimcilik nitelikleri soyut lanm deneyimciliin deneyimciliinden hi de geri deildir: gerekten, ou kez, daha bile deneyimci ol mulardr; ou kez, gndelik yaam deneyimlerine ve yaam dan kan anlam lara ok daha yakn dmler dir. Sorun ok basit, ok aktr: Franz Neum annn Nazi Sosyal yaps zerine yapt inceleme Sam uel

Stoufferin 10079 numaral askeri birliin morali zerine yapt inceleme kadar deneyimci ve sistematiktir"; Max W eber'in inli mandarinlere, Eugene Staleyin az gelimi lkelere, ya da Barrington M ooreun Sovyet Rusya'ya ilikin incelemeleri Paul Lazarsfeld'in Erie Countyde ya da Elmira kasabasndaki kamuoyu zeri ne yapt aratrm alar kadar deneyimci niteliktedir. stelik, tarihsellik - alt ve tarih - ar alma d zeylerinde yaplan bu gibi inceleme ve aratrmalarda ileri srlen dncelerin (idea) ou klasik aratrma ve incelemelerden aktarlp alnmaktadr. Soyutlanm deneyimciliin ya da Grand Teorinin" ortaya koyabilmi olduu, insanla, toplumla ve insanla toplum arasndaki balant ile ilgili ne gibi bir zgn dncesi, kavray, deerlendirmesi olabilmitir? Dnce ve kavray a sndan durumlarna baklacak olursa, her iki ekoln de klasik sosyal bilim gelenei sayesinde geimini srdren asalaklar olduunu kabul etmek gerekecektir.
3

Deneyimsel dorulama (verification) sorunu veri ler iinde kaybolmadan verilerin sonuna kadar inebil mek, idealar iinde boulmadan idealar verilere bantlamak (anchor) sorunudur. Sorun, nce neyin dorulanacak olmas; ikinci olarak da, nasl dorulana cak olmas sorunudur. Grand Teoride dorulama umutlulua dayanan bir karsam aclkla yaplmakta; ne neyin dorulanacak olduu, ne de nasl dorulanacak olduu sorunu belir gin bir sorun kabul edilmektedir. Soyutlanm deneyimcilikte neyin dorulanacak olduu ou kez, ciddi bir sorun kabul edilmemektedir.

Nasl dorulanacak olduu ise, hemen nerdeyse oto matik bir biimde, incelenen sorunun ifade olunuuyla biimlendirilmi olmaktadr: Bu ise korelasyonlara ve istatistiksel srelere dayanan bir yol olmaktadr. Ger ekten de, bu tr bir dorulamann dogmatik bir zorun luluk oluundan baka bir eyle ou kez hi ilgilenilmemekte; bu ise, sz konusu mikroskobik inceleme slbunu benimsemi bulunanlar tarafndan ele alnan sorunlar ve kullanlan kavramlar (concepts) snrlan drmakta, hatta belirlemektedir. Klasik uygulam ada neyin dorulanacak oluu, nasl dorulanacak oluu kadar, hatta ondan da fazla bir nem tamtr, idea 1ar birtakm zsel (substantive) sorunlar destesi ile bantl olarak ilenmi; neyin do rulanacak oluuna ilikin yelem e una benzer bir kural tarafndan belirlene gelmitir: ncelenen idea hin ylesi yanlarn dorulamaya allmal ki, inceleme asn dan en ilgili olan karsam alara (inferences) varlabilmi olsun. Eksen ya da m erkez deerde (pivotal) saylan ve yanlar (zellikler) eer gerekten bu nitelikte iseler, bu nun ardnda, u, u ve u zelliklerin de ayn nitelikte olduuna varlabilmektedir. Eer byle olmad anla lmsa - baka karsama serileri izlenmektedir. Byle bir srecin ilenmesinin bir nedeni alm alarda belirli bir ekonomiye gitme gereksimidir: Deneyim sel doru lama, kantlar, belgeleme, geree olan ballk son derece zam an alc, sabr isteyen ilerdir. Bunun gerei olarak da, kii, zerinde almakta olduu idealar ve teorileri (kendi sorunu asndan onu ilgilendirmeyecek idea'larve teorilerden - .) en yksek oranda farkllat rabilecek bir sre izlemek zorundadr. Klasik ustalar, genellikle, tek bir deneyimsel ince leme iin tek bir byk kurgu (design) ile yola k

mazlard. Klasik bir ustann izledii yol, makro bakl kavram ve dnceler ile ayrntl gsterimler (expositions) arasnda kesiksiz bir m ekiklem e eklinde olurdu. Bunu kurgulamak iin de bir seri kk - ere veli deneyimsel incelemeler (bunlar mikro - bakl ve istatistiksel incelemeleri de kapsam aktayd) yapar; bun larn her biri arad gelitirmeye alt zmn u ya da bu blm iin eksensel nem de olurlard. Ara nan ve snanan sonular bu deneyimsel incelemeler uygun olarak dorulanm, deitirimlerden geirilmi, ya da reddedilmi olabilirdi. nerm elerin cmlelerin, farzedilen olgularn nasl dorulanaca klasik uygulamaclara, mikro bakl aratrmalar yapanlarn tersine, hi de zor gelmezdi. Kla sik uygulam aclar bir tmceyi ilgili saylan deneyimsel materyallerin ayrntl gsterimi ile dorulamakta; ve doal olarak, yineleyelim ki, kavram ve dncelerimizi inceledii sorunlarla bantl olarak sem ek ve deer lendirmek kararna varmsa, ou kez, ayrntl gste rim almalarnda soyutlanm, daha dorusu, istatis tiksel aratrma yntemlerinden de yararlanmaktayd. Dier sorunlar ve kavram lam alar iin yaplan doruluma ise, tarihilerin yaptklar dorulama gibi olmakta ve bir belge ve kant sorunu nitelii tamaktayd. Doal ola rak (bu klasik gelenekte - .) gerekten, hibir zam an tam emin olam am akta ve tahminlerde bulunmak du rumunda kalmaktayz. Tahminlerimizin hepsi, doru kma olasl ynnden, eit ansta olamam aktadr. Klasik sosyal bilim, belirtmek gerekir ki, birok baka zelliklerinin yan sra, nemli konulara ilikin olarak yaplan tahminlerin doru olabilme ansn arttrma giri imi nitelii de tamaktadr. Dorulama, kendimiz olduu kadar, bizden ba kalarn da rasyonel olarak, inandrmak anlam na gel

mektedir. Fakat bunu yapmak iin herkese kabul edil mi kurallara uymam z, her eyden nce de, yaplan almann, her aam ada bakalarnca denetlenebile cei ekilde sunulmas kuralna uym am z gerekm ekte dir. Bu ii yapm ak iin ille de Tek Yol izlem ek gerek memekte; fakat ayrntlarda dikkatli olmak, aklktan uzaklam am ak, olgulara kar uyank olmak, bunlarn olas anlamlarna ve dier olgu ve nosyonlar asndan tayabilecekleri anlam lara kar kesiksiz bir tecesss duyabilmek gerekmektedir. Dzenlem eler ve sistemler gerektirmektedir. Tek kelime ile, bilim adam lna yak r bir i ahlakn ve bu ahlaka sadakati gerektirmekte dir. Bunlar olmadktan sonra, hibir tekniin, hibir yn temin, hibir azmin yarar olmaz.
4

Sosyal konular zerinde yaplacak her alma, seilecek her inceleme konusu, bunlar zerinde alr ken kullanlacak olan yntemlere ilikin her tercih bir bilimsel ilerleme kuram gerektirmektedir. Herkes kabul eder ki, bilimsel ilerleme bir birikimin rn olarak olu ur: Yani tek bir kiinin rn olmayp, birbirlerinin a lmalarn yeniden inceleme ilemlerinden geiren, eletiren, bir eyler katan ya da baz yanlarnn geersiz olduunu gsteren birok kiinin rndr. nk, tek bir kiinin almasn ortaya koyabilmesi iin, kendi almas ile daha nce yaplm olan ve yaplm akta olan alm alar arasnda balantlar kurmas gerekm ek tedir. Bunun byle olmas bir bildiriimde bulunabilmek ve objektif olabilmek iin gereklidir. Kiinin yaptn, bakalarnn deerlendirebilecei, eletirebilecei bir biimde aklamas, anlatmas gerekir. Soyutlanm deneyimcilerin bilimsel gelime siya salar kendilerine zg ve bir umudun sonucudur: Yava

ve kk kk almalarla mikro - bakl bir yn ince leme ve aratrmalar yaparak, kk kk kum tanecik leri toplayp tepeler yapan karncalar gibi bilimi ina ede lim. Grand Teoricilerin" siyasas ise yledir: Gnn birinde ve bir yerde nasl olsa deneyimsel materyallerle canl bir iliki kurabilecek duruma geleceiz; o gn ge lene kadar bunlar sistematik bir biimde" ele alm aya hazrlanalm; bu yolla, mantksal olarak deneyimci do rulama usul ve snayabileceimiz sistemli bir teorinin nasl gelitirilebileceini de renmi olacaz. Klasik sosyal bilim anlayna bal olanlarn bi limsel ilerleme teorisi ise, bir seri mikro - bakl al malarla ille de tam gelikin bir sosyal bilime varabile ceimize inanmaktan uzaktr. Klasik anlaytan yana olanlar, bu tr materyalin o anki am alarn dnda ba ka am alara da yaram asnn ille de gerekli olmad grndedirler. Ksacas, tulacklardan ille de ev ola can sylem eye (ya da, krpntlar toplayp dek yapan yal kadnlarn iine) benzeyen bir yolla sosyal bilimin geliebileceine inanmamaktadrlar. Bylesi almalarla bir Newton ya da Darwinin, kp, gn mzdeki mikro - bakl sosyal bilimin derleyip toplad mikro - bakl olgular bir dzene sokacan sanm a maktadrlar. Klasik sosyal bilim, bilim geleneine bal olanlar, dier yandan, Grand Teoriciler gibi kavramlar zerinde belirli ve gerekli bir sre iin yaplacak kl krk yarc almalarn deneyimsel m ateryaller zerinde yaplacak olan dizgelemeci sistematik, bir alma yeri ne geeceine de inanmamaktadrlar. Onlarn inancna gre, bu tr kavramsal almalar, ne denli uzun s

reyle yaplrlarsa yaplsnlar, bugn olduklar yerden farkl bir yere varamayacaklardr. Klasik sosyal bilim, ksacas, ne mikro - bakl aratrmalarla ina edilebilir bir eydir, ne de salt kav ramsal almalarla varlabilecek olan bir ey. Klasik sosyal bilimciler inayfda, karsamay da birlikte ve ayn anda; yan inceleme ya da alma srece yeterli oluncaya kadar yeniden ve yeniden formle ederek yr trler. Byle bir yolu izlemek - bir kez daha tekrarladm iin ben de zgnm, am a, bence buras ok nemlidir incelemelerimizde, gerekliin tarihsel dzeyinde temel nemdeki sorunlara eilmekle; bu sorunlar, kendilerine uygun decek bir biimde ifade etmekle; daha sonra da, ne denli gz yukarlarda bir kuram olursa olsun, ayrntlar zerindeki almalar ne denli uzun ve yorucu olursa olsun, yaplan her alma bittiinde, varlan zm soruna makro bir bakla bakarak ifade etmekle olur. Kullanlacak olan yntemleri ve kavramlar, bunlarn nasl kullanlacan incelenecek sorunlarn karakteri snrlar ve nerir. Yntembilim ve Teori konusundaki deiik grlerle ilgili tartmalar, byk bir olaslkla, nelerin temel sorunlar saylmakta oluu ile de yakn ve kesiksiz bir iliki iindedir.
5

Kii ister biliyor olsun, ister bilmiyor, kiinin ele alaca sorular - bunlar nasl ifade edecei ve her birine nasl bir ncelik tanyaca - yntemlere, kuramlara ve deerlere baldr. Oysa, kabul etm ek gerekir ki, sosyal bilimlerde alan baz kimseler sorunlarn nasl kararlatracakla-

n konusunda kendi balarna hibir cevap verem em ek tedirler. Ayrca, byle bir gereksinim de duym am akta ve gerekten de, alacaklar, inceleyecekleri sorunlar kendileri belirlememektedir. Bazlar, herkesin gndelik yaam da kendi kk ortamlarnda bildii, karlat sorunlar seer ve bun lar zerinde alrlar; bazlar ise yetimelerinin sonucu olarak, otoritelerin ya da ilgililerin resmi ya da resmi olmayan biimlerde tanmlad sorunlar seer ve bun lar zerinde alrlar. Bu sonuncusunu, Dou Avrupa ve Rusyadaki m eslektalarm z bizden daha iyi bilirler; nk, hibirimiz entelektel ve kltrel alann resmen bir siyasal rgtn denetimi altnda olduu ortamlarda yaam deiliz. Am a bu olgunun Batda da olmad, hele hele Am erikada, bulunmad da sylenemez. Sosyal bilimcilerin ele aldklar sorunlarn siyasal, fakat zellikle ekonomik nitelikte ve belirli bir adan seil mekte olmas kendi iradeleriyle olmakta; bu kimseler ibirliine dnden istekli" hazr, beklemektedir. Eski pratiki liberal toplumbilimciler arasnda da bu sorunlarla karlam; bunlarn sorunlarnn ince lenmesinde kullandklar lt niteliindeki deerler akla kavuturulamam; gerekletirilebilecek olduk lar yapsal koullar ne ilerlie kavuturulabilmi ve ne de bu koullara kar klabilmitir. alm alar, deerli yanlar ayklanm am ynla bilgilerle doldurulmu, bunlar alm alara ayak ba olmu; bilim adam lar bu olgu ve verileri zm seyecek ve dzenleyecek entelek tel tekniklerden yoksun kalm; bu ise, nedenlere ili kin romantik bir oulculua (pluralism) yol amtr. Ne olursa olsun, liberal pratiki sosyal bilimcilerin varsa ymlarnda kullandklar deerler - bunlar benimsenmi olsalar da olm asalar da - bugnk dnyam zda

refah devletinin ynetsel liberalizmi ile sk skya kay nam bulunmaktadr. Brokratik sosyal bilimde - soyutlanm deneyimcilik bunlarn en uygun arac, Grand Teori ise, gerek te teorisizlikleridir - sosyal bilim adna yaplan tm a lmalar toplumdaki otoritelere hizmet etm e durumuna indirgenmi bulunmaktadr. Ne eski liberal pratikilik, ne de bugnk brokratik sosyal bilim toplumsal sorunlar ya da kiisel felaket ve glkleri, bu ikisini sosyal bili min sorunlar iinde bir araya getirebilecek biimde, ele alp incelemektedir. Bu okullarn entelektel karakteri ve siyasal kullanmlar (bu bakmdan her sosyal bilim okulu ayr durumdadr) hemen kolayca birbirinden ayrlam az lar: Bunlarn gnmz sosyal bilimindeki yerlerine eri meleri siyasal kullanmlar ve entelektel karakterleri (ve akadem ik rgtlenme biimleri) sayesinde olmutur. Klasik sosyal bilim geleneinde, problemler yle sine ifade olunurlar ki, yalnzca (bizatihi) ifade edilme biimleri bile eitli bireylerin kar karya bulunduu, ok saydaki kiisel sorunlar bu kiilerin iinde bulun duklar belirli ortamcklar bir araya getirmi olur; bu ortamcklar ise, bilimsel almalarda, daha geni tarih sel ve sosyal yaplara yerletirilir. Kendileriyle balantl deerler ve onlara ynelir grlen tehditler ifade olunmadka, hibir problem ye terince formle edilem ez. Bu deerler ve bu deerler iin tehlike tekil eden eyler problemin ele aln koul larm (hangi adan ele alnacaklarm ) da belirler. Klasik sosyal analizin dokusunu meydana getiren deerler, bence zgrlk ve akl olmu; gnmzde bunlara y nelen tehditler ise, ada dnemin karakterize edici yanlarn m eydana getiren zellikler saylmasa

bile, ounlukla, ada toplumdaki temel ynsemelerle (trends) birlikte varolan olgular saylmtr. Bugn de sosyal aratrm a ve almalarn nde gelen sorunla rnda genel olarak bu zellik grlmektedir: Gnm z deki sosyal bilimlerin de nde gelen sorunlar bu iki temel deeri tehdit eden koullar ve eilimlerle; bu teh didin insann doas ve tarihin oluturulmas asndan getirecei sonularla ilgili sorunlardr. Fakat benim iin nemli olan, kendi tercihlerim de dahil olmak zere, belirli bir sorunlar alanndan ok, sosyal bilimcilerin yaptklar alm alarda ve bu al malarn planlarnda ele aldklar sorunlar ile, yaanan (actual) sorunlar zerinde bir deerlendirm ede bulunma ihtiyacnda olulardr. Ancak byle bir deerlendirme iledir ki, sosyal bilimciler kendi sorunlarn ve bunlar iin olas seenekleri aka ve dikkatli bir biimde ele alm olabilirler. Yaptklar alm alarda objektif kalarak ilerleyebilmeleri de ancak bu sayede mmkn olabilir. n k, sosyal bilim almalarnda objektiflik incelenen so runla ilgili olabilecek her eyi hesaba katmak, her ey den haberdar olmak konusunda kesiksiz bir aba iinde olmay; bu tr abalarda geni ve eletirel bir al veri te bulunmay gerektirir. Sosyal bilimcilerin kendi disip linlerinde verimli bir gelime salayabilmeleri ne Bilim sel Yntemin dogmatik modelleriyle, ne de Sosyal Bili min Sorunlar adna yaplan zentili rtkanlklarla gerekletirilebilir. Bu nedenle, sorunlarn formle edilmesinde bir seri kamusal sorunlara ve kiisel glk ve meselelere de ak bir dikkat atfedilmesi; ortam (ya da yaanan sosyal ereve - .) ile sosyal yap arasndaki nedensellik ba lantlarn da eletirilere ak klnacak derecede gzler nne serilebilmesi gerekmektedir. Sorunlar formle

etmemiz de, sz konusu sorunlar ve glkler de tehdit altnda kalm bulunan deerleri akla kavuturmamz; bunlar kimlerce deer kabul edildiini, kimlerin ya da nelerin bu deerleri tehdit etmekte olduklarn ortaya koymamz gerekmektedir. Bu tr eyleri ifade edebilmek, tehlikeyle kar karya braklm saylan deerlerin baka kiilerce ya da kamuca tehdit altnda saylmayabilecekleri ya da tehdit altnda saylan deerlerin sadece bizimkilerden ibaret olmayabilecekleri gerei nedeniyle ou kez glemektedir. Bunun gerei olarak u sorula ra benzeyen sorular da sormamz gerekmektedir: lgilile rin (actors) kar karya brakldklarna inandklar tehli keler nelerdir? Bu tehlikelerin kimlerden ya da nelerden ileri geldiine inanmaktadrlar? Bu deerlerin neminin gerekten farkndalar m, bu deerler zarara uradkla rnda gerekten zlyorlar ve krlyorlar m? Bu deer lerin, duygularn (hissiyatn), savlarn ve korkularn da sorunu formle ediimiz srasnda hesaba katlmalar gerekir; nk, bu gibi inanlar ve beklentiler, ne derece yetersiz ve yanlgl olursa olsun (incelemek istediimiz .) sorunlarn ve glklerin zn meydana getirmekte dirler. Kald ki, soruna bir cevap verilebiliyorsa, bu ceva bn bir dereceye kadar, incelemek istenen sorunlar ve glkleri, bunlar yaanrken, aklamakta yararl olup olmamas ile snanmas gerekir. "Temel sorun ve yant, bu arada belirtelim ki, ge rek biyografinin derinliinden ortaya kan gerginlie, gerekse bir tarihsel toplumun kendi yapsnn olutura bilecei kaytszla kar dikkatli olmay art kouyor. Sorunlar sem em iz ve ifade etmi olm am zla, her ey den nce, kaytsz kalmak yerine sorunu nemsemeyi renmi oluruz. nmzdeki sorunu ifade ederken neleri sorun saydm z aka belirtmemiz gerekiyor.

Her iki aam ada da, ilgili olabilecek eitli deerleri ve bu deerlere ynelmi bulunan tehditleri gcmzn yettiince basit ve gerekliklerine sadk bir biimde ifa de etm eye ve bunlar arasnda balant kurmaya al mamz gerekiyor. Bir soruna yeterli saylabilecek bir yant bulabil mek de, buna bal olarak, stratejik m dahale noktala rn - yapnn varlnn srdrebilecei ya da deitire bilecei kaldra (m anivela) dayanak noktalarn ortaya koyabilmeyi; m dahale de bulunabilecek konumda olup da bunu yapmayanlarn durumlarn hesaba ve deer lendirmelere katmay gerektirmektedir. Sorunlarn for mle edilmesi konusunda anlatlmas gereken daha birok ey var. Am a ben burada bu konuya sadece ge nel izgileri iinde ve zet olarak deinm ek istedim.

217

NSANLARIN ETLL
Sosyal bilimde baat durum da olan baz ynsem eler zerinde durduktan sonra, artk, ok daha pozi tif hatta pragm atik bir nitelik tayan, sosyal bilimin gelecekte neler verebileceine ilikin dnceler ze rinde durm ak istiyorum. Sosyal bilimin doas konu sunda baz karklklar olabilm ekte, fakat bunlar zntyle karlanm aktan ok, kt am alar iin kulla nlm aktadr. Bu bir hastalktr belki, fakat durumun byle olduunu grebilm ek ve kabul etm ek hastaln tehisi ve tedavinin balam asn kolaylatracaktr.
1

Sosyal bilimin konusu, insann yaad, yaa makta olduu, ilerde yaayabilecei tm sosyal dnya lar kapsayan farkl farkl insan topluluklar, tm insan lktr. Bunlar arasnda, bildiimiz kadaryla, binlerce yldan beri ok az deiiklikler geirmi ilkel topluluklar yer ald gibi, bin anda denilecek kadar ksa srede ve iddet yolu ile ortaya km byk devletler de bulun maktadr. Bizans ve Avrupa, klasik in ve ancient Ro ma, Los Angeles kenti ve ancient Peru imparatorluu btn bunlar bizim ilgileneceimiz ve inceleyeceimiz insanln yaad dnyalar m eydana getirmektedirler. Bu dnyalar iinde lke - yzeyinde serpitirilmi yerleme birimleri, bask gruplar, ocuk eteleri, Navajo petrolcleri; yzlerce mil geniliindeki Metropolitan mntkalar yok etm eye hazr hava kuvvet leri; kedeki polisler; herhangi bir odadaki sohbet gru* T h e H u m an V ariety nin karl olarak - .

bu; su topluluklar; dnya kentlerinin meydanlarndaki kalabalklar; Hopi ocuklar ve Arabistandaki esir satc lar, Alman siyasal partileri, Polonyadaki sosyal snflar, Mennonitelerin okullar, Tibetteki akl saln yitirmi kimseler ve dnyann her yerine ulaan radyo yayn ebekeleri yer almaktadr. Irklar ayr olanlar ve farkl etnik gruplardan olanlar baz yerlerde ayn sinema sa lonlarna girebildikleri halde, baz yerlerde girem em ek te; evlenip mutlu olabilmekte, ya da sistemli biimde birbirlerinden nefret etm eye devam etmekte; endstride ve i hayatnda, devlet kurulularnda, mahalli idareler de ve kta denecek genilikteki lkelerde binlerce ve binlerce i eidi olumu bulunmaktadr. Her gn mil yonlarca pazarlk yaplm akta, anlam aya varlmakta; her yerde, saylam ayacak kadar ok, kk gruplar bulunmaktadr. nsanlarn farkl farkl olular, eitlilikleri tek tek insanlarda da aynen grlmekte; bunlar da toplumbilim sel dnn anlamas, kavramas gereken sorunlar ara snda yer almaktadr. Bu nitelikte bir toplumbilimsel d n iin, 1850lerin Hintli bir Brahman ile llinoisya ilk gelen iftiler; on sekizinci yzyldan bir ngiliz soylusu ile Avusturalyal bir yerli; yz yanda bir in kyls ile, gnmzdeki BolivyalI bir siyaset adam; Fransal bir valye ile 1914 teki alk grevine katlan biri; Hollywooddan bir yldzck ile ancient Romal bir patrician hep incelenmesi gereken konular olmaktadr, insan" zerine yaz yazm ak dem ek btn bu insanlar zerinde - Goethe zerine olduu kadar, bitiiimizdeki gen kzla ilgili olarak da - yazmak, yazabilmek demektir. Sosyal bilimci btn bu insan eitliliini dzenli bir biim iinde anlamak ister, fakat konunun geniliini ve

derinliini dndnde u soru ile kar karya bulur kendini: Bu gerekten mmkn mdr? Sosyal bilimler deki kargaalk ve anlam belirsizlii, sosyal bilimler ze rine alanlarn incelemeye altklar eylerin zorunlu bir yansmas deil midir? Benim yantm, bu eitliliin, sadece bir blm listelediimizde karm za kt gibi, hi de "dzensiz olmad; kolej ve niversitelerdeki dersler de dzensizmi gibi gstermek iin giriilen aba lara ramen, bunun byle olmaddr. Dzenlilik de, dzensizlik de bak asna gre deien greceli ey lerdir: nsan ve toplumu bir dzen iinde dnp anla yabilmek iin, bu nitelikte bir anlamay mmkn klacak basitlikte ve aklkta bir deste bak asna (gre) gerek vardr. Sosyal bilimin ilk ve bugn hl srmekte olan uralarndan biri de, bu nitelikteki bak alarnn edinilmesi olmutur. Doal olarak, herhangi bir bak as dem ek, bir seri soruna; (Blm 1de nerdiim) sosyal bilimlerin tm sorunlarna eilmeyi; sosyal bilimi biyografi ve tarih ile, bu ikisinin sosyal yap iindeki ortak konumlarna ilikin sorunlar zerinde yaplan alm alar biiminde ortaya km bir bilim dal olarak kabul etmeyi gerek tirmektedir. Bu tr sorunlar zerinde alm ak, insana ilikin eitli konular incelemek iin, alm alarm zn kesiksiz ve yakn bir biimde gereklikle - ve bu gerek liin erkek ve kadn bireyler iin ifade ettii anlaml balantl olmas gerekmektedir. Am acm z bu gerekli i betimlemek ve bu anlam akla kavuturabilmektir; klasik sosyal bilimin sorunlar bunlar aracl ile formle olunmu; bu sorunlarn ieriini meydana getiren top lumsal ve bireysel glkler ve m eseleler de bunlar aracl ile karlanmaya allmtr. Bu ise, dnya

tarihinde ortaya km bulunan ve bugn de varlm srdren sosyal yaplar kavram aya alm amz gerek tirmektedir. Bir baka gerei ise, dar ereveli ortamlar da seilip incelenen sorunlarn daha geni tarihsel yap lar erevesi iinde deerlendirilmesi gereidir. Dier yandan, yapay ve zoraki bir biimde ar akademik dallara paralanmaktan saknm amz; byle bir uzm an lama (specialization) yerine, alm alarm zda en uy gun perspektif ve idealar, materyalleri ve yntemleri aram am z gerektirmektedir. Tarihsel olarak, sosyal bilimciler daha ok siyasal ve ekonomik kurumlar zerinde durmular, fakat asker lik, akrabalk, din ve eitim kurumlan da eitli inceleme lerine konu olmutur. Kurumlarn nesnel (objektif) olarak yklendikleri ilere gre yaplan bu tr bir snflandrma yanltc derecede basit ise de, imdilik iimizi grecek niteliktedir. Eer bu kurumsal dzenlemelerin birbirleri ile nasl ilintili olduklarn anlarsak, bir toplumun sosyal ya psn da anlam oluruz. nk, toplumsal yap en yaygn kullan biimi olan bu anlam ynnden, bundan baka bir ey ifade etmemekte: Her biri yerine getirdii ilere gre snflandrlan kurumlarn bir kombinasyonu anlamna gelmektedir. Bu nitelii ile de, sosyal bilimcile rin zerinde altklar en kapsaml alma birimini meydana getirmektedir. En byk amalar da, buna uygun olarak, toplumsal yapnn her deiik yann, ie riklerini ve btnn anlamaktr. Toplumsal yap terimi nin kendisi bile ok deiik biimlerde betimlenmekte, bu kavram ifade etmek iin baka baka terimler de kulla nlmaktadr. Fakat incelemede ele alnan dar ereveli ortam ile yap arasndaki bant kurum nosyonu ile birlikte gz nnde tutulacak olursa, bu sorunla

ilgili almalara giriecek olan bir kimsenin toplumsal yap ideasn unutmamas salanm olacaktr.
2

Y aad m z dnem de, toplumsal yaplar genellik le bir siyasal devlet ats altnda rgtlendirilmektedir. ktidar sorunu asndan ve dier ilgin birok kavram asndan da, toplumsal yapnn en kapsaml birimi ulus-devletidir. Dnya tarihinde gnm zde baat biim olan ulus-devleti, bu nitelii bakmndan, her insann hayatnda tem el olgulardan biridir. Ulus-devleti, derece derece ve deiik biimlerde ktalar ve uygarlklar blmekte, yeniden-rgtlemektedir. Ulus-devletinin yaygnlama derecesi ve iinde bulunduu aam a mo dern tarih ve dnya tarihi iin en anlaml e durumuna gelmitir. Gnm zde askeri, siyasal, ekonomik ve kl trel karar-alm a mekanizmalar ulus-devleti ats altn da rgtlenmi; insanlarn ounun kamusal ve zel hayatlarn iinde yaadklar tm kurumlar ve belirli ortamlar u ya da bu ulus-devleti iinde rgtlenmi bulunmaktadr. Sosyal bilimciler, doal olarak, her zam an ve sa dece ulusal toplumsal yaplar incelemezler. Burada belirtilmesi gereken nokta, ulus-devletinin, sosyal bilim cilerin kk ve daha byke birimlere ilikin sorunlar ounlukla ulus-devletinin erevesi iinde ifade etmeyi istemekte olduklardr. Dier birimler hemen kolayca ve ou kez ya ulusallk-ncesi ya da ulusallk sonra s gelim eler olarak kabul edilmektedir. Ulusal birimler, uygarlklardan herhangi birine ait tirler; bu, doal olarak, dinsel kurumlarn u ya da bu dnya dinlerinden birine ait olduklar anlam na gel mektedir. Bu tr uygarlk ile ilgili olgular, ve dier bir ok benzerleri, bugnk ulus-devletleri arasnda kar-

(atrmalar yapm akta izlenebilecek yollar gstermekte dir. Fakat, bence, rnein Arnold Toynbee gibi yazarla rn kullandklar ekliyle (uygarlk - .) bir birim olarak kesinlikten ve belirlilikten uzaktr ve sosyal bilimler iin anlaml bir alm a alan" oluturamamaktadr. Genel alma birimi olarak ulusal toplumsal yapy semekle uygun bir dzeyde genellii de benimsemi olmaktayz: Bu dzeydeki genellik hem sorunlarmz incelemekten kanmak zorunda kalmamz nlemekte, hem gnmz insannn edimlerine ilikin pek ok ayrnt ve glklerle aka ilikili olan yapsal gleri hesaba katmamza olanak vermektedir. stelik, etkin iktidar me kanizmalar ve aralar, bundan dolay da, belirli bir l ye kadar tarih yapm, iyi ya da kt ulusal-devletlerin iinde ya da aralarnda rgtlenmi bulunduu iin, ulu sal toplumsal yaplar semi olm am z kamu asndan en nemli ve temel nitelikteki sorunlar zerine eilmemi ze de olanak hazrlam olmaktadr. Ulus-devletlerin hepsinin de tarih yapm akta eit g ve iktidara sahip olmadklar, elbette ki, bir gerek tir. Bazlar ylesine kk, ylesine baka devletlere bamldrlar ki, bu tr devletlerde olup-bitenler, ancak ve ancak, Bykler denen devletleri gn gnne ince lemekle anlalabilm ededir. Fakat bu durum, birilerimizi-uluslar-kullanl bir biimde snflandrm akta ve zo runlu olan karlatrmal incelemelerde sadece bir ba ka sorun grnm tamaktadr. Bir baka gerek ise, btn ulus devletlerinin birbirleriyle etkileim iinde bu lunduklar, bazlarnn da kendi aralarnda ortak gele neklere sahip olduklardr. Ayrca, zellikle Birinci Dn ya Savandan beri, gc yeten her ulus-devleti kendi ne yeterli bir duruma gelmi bulunmaktadr. Birok iktisat, birok siyasal bilimci, d ticaret" ve uluslararas ilikiler alanndaki alm alarnda bile,

temel inceleme birimlerinin ulus-devleti olduunu ak pir gerek olarak kabul etmekte; bu incelemelerinde eitli ve belirli tipteki ulus-devletleri asndan deer lendirmelerde bulunmaktadrlar. Antropologlarn durum lar gerei bugn de yapmakta olduklar alm alar da, doal olarak, toplumun ya da kltrn btn zerin de olmakta; modern toplumlar zerinde altklar za man, deiik baar dereceleriyle de olsa, uluslar birer tmlk (whole) olarak ele alm ak istemektedirler. Fakat toplumbilimciler - ya da daha dorusu, aratrm a tek nisyenleri - toplumsal yap kavram zerine yeterli bir fikre sahip olmadklar iin, uluslar birer birim olarak ou kez, l ynnden ok byk birimler saym akta dr. Aktr ki, bu anlaylar, kullandklar data toplam a tekniinin dar ereveli ortamlarda yaplan aratrm a larda daha az masrafl oluundan etkilenen bir yanllk (bias) tamaktadr. Bunun anlam, doaldr ki, birim konusundaki tercihlerinin setikleri sorunun gereine gre olmamas; tersine, gerek inceledikleri sorunlarn, gerekse incelemelerindeki birimlerin yntem konusun daki tercihlerince belirlenmekte oluudur. Bir bakm a, elinizdeki kitap bu tr bir yanlla kart bir sav olarak yazlm bulunmaktadr. Bence, sosyal bilimcilerin ou, herhangi bir sorun zerinde ciddi bir incelemeye baladklarnda, sorunu ulusdevletinden daha kk bir ereve iinde formle et mekte byk glklerle karlamaktadr. Toplumsal tabakalam a, ekonomik siyaset, kamuoyu, siyasal ikti darn doas, alma hayat ve serbest zam an faaliyet leri konularnda yaplacak incelemeler iin durum bu olduu gibi, belediye kurulular erevesindeki ynetim sorunlar bile, bu sorunlarn ulusal ereveyle ilikileri hesaba katlmadka, yeterince deerlendirilem emekte-

dir. Bu nedenle, sosyal bilim sorunlar zerinde alan herkes, birok deneyimsel kant aracl ile, ulus-devleti erevesinin tad nemi renmi bulunmaktadr.
3

Toplumsal yap ideas ve toplumsal yapnn sos yal bilimin (incelemelerinin - .) temeldeki ereveleyici birimi olduu inanc, tarihsel bakmdan toplumbilim ile yakndan ilgilidir ve toplumbilimciler bu grn klasik savunucular olmulardr. Gerek toplumbilimin, gerekse antropolojinin geleneksel inceleme konusu toplumun btn (total society); ya da, antropologlarn deyimiyle kltr olmutur. Toplumun btnnn belirli bir yan zerinde yaplan bir incelemenin zellikle toplumbilim sel olmas ise, toplumun inceleme konusu yaplan ya nnn, toplumun btn hakknda bir kavraya varabil mek iin, toplumun dier yanlarna bantlanmas ko nusundaki kesiksiz aba sayesinde ortaya kmaktadr. Toplumbilimsel dn, daha nce belirttiim gibi, bir dereceye kadar, bu tr abalara dayanan bir gemiinin olmas sayesinde kazanlabilmektedir. Fakat byle bir dn ve pratik yeteneinin, sadece toplumbilimcilere, sadece antropologlara zg bir nitelik olduu hibir e kilde savunulamaz. Bir zam anlar bu disiplinler aracl ile salanabilecei umulan bu zellikler, bugn genel olarak btn sosyal bilimlerde bir erek; hi deilse al ak sesle" kabul edilen bir erek durumuna gelmitir. Klasik gelenei ve gnmzdeki gelimeleri bak mndan kltrel antropoloji, bence, toplumbilimsel al malardan temel nitelikte bir farkllk gstermemektedir. ada toplumlar zerinde yaplan aratrmalarn az olduu, ya da hi yaplmad gnlerde antropologlar kenar ke yerlerde kalm okur-yazarlk ncesi toplu luklar zerine bilgiler toplamak durumundayd. Dier sosyalbilimler-tarih, demografi ve siyasal bilim bata ol-

jnak zere-ise, ilk gnlerinden itibaren, okur yazarlk dzeyindeki toplumlar zerinde belgesel materyaller derleyip toplamak durumunda kalmlardr. Bu olgu ise, sz konusu disiplinlerin birbirinden ayrlmalarna yol a mtr. Gnmzde ise eitli deneyimsel aratrmalar (surveys)" btn sosyal bilimlerde kullanlr olmutur. Gerekten de bu teknik, en ok, tarihsel toplumlara ilikin olarak psikologlar ve toplumbilimciler tarafndan geliti rilmitir. Son yllarda ise, antropologlarn, ounlukla biraz souk karlasalar da gelikin topluluklar ve ulusdevletler zerinde; buna karlk, toplumbilimciler ve ikti satlarn da, gelimemi topluluklar' zerinde alma yaptklar bir gerektir. Gnmzde, antropolojiyi iktisat tan ve toplumbilimden ayran ne bir yntem farkll, ne de bir konu snrlamas kalmtr. Btn bunlar yerinde ve doru eyler saylabilir. Fakat iktisat iin gereklemi bulunan siyasal bilim ve toplumbilim iin ise oluum dneminde bulunan iki ayr gelime, devlet ve ekonomiye ilikin biimsel modellerin ar ilenmi; yani, biime ve karlkl olarak birbirini darda brakan (exclusive) snrlar getirmesine yol amaktadr: (1) az gelimi denen alanlarn ekonomik ve siyasal gelimeleri (2) hem totaliteryan ve hem de biimsel bir demokratiklik zellii olan yirminci yzyla zg siyasal ekonomi biimlerini oluturma ynsemesi (trend). kinci Dnya Sava felaketinden sonraki gn ler, kula tetikte bekleyen iktisat teoricileri ve sosyal bilimci denm eye deer sosyal bilimciler iin hem and rc (erosive), hem de yapc gnler olmutur. Sadece ekonomik nitelikteki bir fiyat teorisi man tksal ynden iyi ilenmi olabilse bile, deneyimsel yn den yeterli saylamaz. Yeterli bir teori iin i hayatndaki kurumlarn ynetim sorunu zerinde, bu kurumlar iinde ve bu kurumlar arasndaki karar alclarn rol zerinde

durmak; maliyetler, zellikle cretler konusundaki beklen tilerin (expectations) psikolojisine dikkat etmek; nderleri ni anlam am z gereken i evrelerindeki kartellerin sapta yp durduu fiyatlar zerinde durmak, vb. gerekmektedir. Ayn ekilde, faiz haddini" anlayabilmek iin, ou kez, kiisel-olmayan ekonomik mekanizmalarla birlikte, ban kerlerle devlet memurlar arasndaki resmi ve kiisel trafik zerinde de durmak gerekmektedir. Bence, sosyal bilimci olan herkes iin tek yapla cak i sosyal bilime katlmak, bu bilimde, gnmzde nemli bir derecede ilgi ekmeye balayan karlatrma l alma yolundan ayrlmamaktr. Gnmzde, sosyal bilimin gelimesi asndan en umut verici grnen yol, gerek teorik ve gerekse deneyimsel nitelikteki karla trmal aratrmalardr. Byle bir yol, en iyi, birletirilmi (unified) bir sosyal bilim ats altnda izlenebilir.
4

H er sosyal bilim dalnda ilerlem eler kaydedildike, ilgili sosyal bilim ile dier sosyal bilimler arasndaki etki leim de younlamaktadr, iktisadn inceleme konusu, gnmzde, tekrardan, ilk gnlerdekine dnmekte; her gn biraz daha tmcl (total) bir toplumsal yap iinde ele alnr olan siyasal ik tis a fa dnlmektedir. John Galbraith gibi bir iktisat, artk, bir Robert Dahl ya da David Trum an kadar siyasal bilimci olmakta; gerek ten de, Amerikan kapitalizminin bugnk yaps zerine yapt almas Schum peterin kapitalizm ve demok rasi zerine gelitirdii toplumbilimsel bir siyasal eko nomi teorisi, ya da Earl Latham n grup siyasal hayatna ilikin teorisi kadar toplumbilimsel bir teori nitelii ta maktadr. Harold D. Lasswell ya da David Riesman, yahut da Gabriel Almond birer toplumbilimci olduklar

kadar, birer siyasal bilimci ve psikolog olmulardr. Bu kimseler sosyal bilimlerle uramaktadrlar ve ileri budur; sosyal bilim dallarndan, u ya da bu, birinde ye timek ve gelimek isteyen bir kimsenin, dier dallar da" da kendini yetitirmesi; yani, klasik gelenee ait olan tm alanlarda bilgili olmas gerekli grlmeye ba lamtr. Bu gibi kimseler, elbette ki, tek bir kurumsal dzen iinde uzmanlamlardr, fakat kendi dallar iin temel nitelikteki eyleri renip anlam aya alrken, kendi sorun ya da konularnn sosyal yapnn btn iindeki yerini; byle dier kurumsal alanlarla olan iliki lerini de anlam ak durumunda kalmaktadrlar. nk, olduka ak bir gerektir ki, incelenen bir olgunun ya da sorunun her gereklii (reality) bu ilikiler iinde var lk kazanm aktadr. Elbette ki, toplumsal hayatn eitli grnmleri ile kar karya bulunan sosyal bilimcilerin, nlerindeki bu ii rasyonel bir biimde kendi aralarnda blm ol duklar dnlmemelidir. H er eyden nce, sz konu su disiplinlerden her biri gelimesini kendi bana ve tam am en ayr ayr ve belirli koullara birer yant olarak gerekletirmitir. Hibiri, bir genel plann blm ola rak ortaya kmamtr. kincisi, bu eitli disiplinler ara sndaki ilikiler konusunda eitli gr ayrlklar bu lunmakta, ayrca, her birindeki uzm anlam a derecesinin en uygun olduu izginin nerede balad konusunda da gr birlii bulunmamaktadr. Fakat gnmzdeki en nemli olgu, bu gr farkllklarnn entelektel fark llklardan ok, akadem ik hayatn olgular olarak kabul edilmeleri ve akadem ik ynden, bence, gelimelerini srdrebilmek iin bu konuda bir zm e varm a eilimi gstermeleridir.

Entelektel ynden, gnmzdeki temel olgu, (di siplinler aras - .) snrlarn gitgide eriyip yok olmaskavram ve dncelerin bir disiplinden dierine kolayca aktarlmakta olmasdr. Birok rnekten anlyoruz ki, gnmzde, sadece belirli bir disipline ait szlk konu sundaki uzmanlk yeteneinin, bir baka disipline ait geleneksel alanda kullanlmasna dayanan kariyerler olumu bulunmaktadr. Uzm anlam aya dayanan dallar vardr ve olacaktr, am a bu iin, bildiimiz rasgele ku rulmu, bam sz disiplinler grnm alm bugnk disiplinlerin ortaya k gibi olmamas gerekirdi. Uz manlamann, zmlenebilmeleri geleneksel olarak sz konusu disiplinlere ait olan ve entelektel aygtlar (equipm ent) gerektiren sorunlara bal olarak saptanp belirlenmesi gerekirdi. Gn getike, benzer'kavram lar ve yntemlerin tm sosyal bilimciler tarafndan kullanl mas da artmaktadr. Her sosyal bilim belirli bir eit entelektel isel gelime tarafndan biimlendirilmi; her biri, ayrca, ku rumsal rastlantlar" tarafndan nemli derecede etki lenmi -bu gerek, (her disiplinin - .) her bir Batl ulus taki biimlenmelerinin farkl farkl oluuyla kendini da da vurmu bulunmaktadr. Oluumlarn daha nce ta mamlam bulunan felsefenin, tarihin ve dier beeri bilim lerin de aralarnda yer ald eitli disiplinlerin gsterdii hogr ya da ilgisizlik, toplumbilimin, iktisa dn, antropolojinin, siyasal bilimin ve psikolojinin kendi alanlarn ou kez etkilemitir. Gerekten de, baz yk sek renim kurumlarnda bu tr bir hogrnn bu lunmas ya da bulunmamas, sosyal bilimlerin birer akademik blm olup olmamalarn belirlemi bulunmak tadr. rnein, Oxford ve Cam bridgede toplumbilim blmleri bulunmamaktadr. Sosyal bilimi blmlere ayrma iini ar llere vardrma tehlikesi, ekonomik, siyasal ve dier sosyal

kurumlarn her birinin ayr ve bamsz sistemler olduu varsaymndan kaynaklanmaktadr. Elbette ki, daha nce iaret ettiim gibi, bu varsaym, ou kez gerekten ya rarl olan analitik modeller ina etm ek iin kullanlmtr ve bugn de kullanlmaktadr. Genelletirilmi ve bir okulun blmleri iinde dondurulmu haliyle, siyasa ve ekonominin" klasik modelleri on dokuzuncu yzyl bala rndaki ngilterenin ve zellikle Birleik Devletlerin yap sna uygun dmektedir. Gerekten de, tarih ynnden, birer ayr alan olarak iktisat ve siyasal bilimin, bir lye kadar, modern Batnn geirdii ve her kurumsal dze nin kendini bamsz bir alan sayd tarihsel safhalarn kendi koullarna gre yorumlanp deerlendirilmesi ge rekir. Fakat aktr ki, bamsz kurumsal dzenlerden bileiklenmi bir toplum modeli, sosyal bilimin yapaca almalarn koullarna gre yrtecei tek model de ildir, olam az da. Entelektel almalarmzn tm b lmleri iin byle tek bir tip uygun olamaz. Bu durumun farkna varlm olmas, gnmzde sosyal bilimlerin birletirilip bir araya getirilmesine yol aan itici glerden birini meydana getirmektedir. Siyasal bilimin ve ekono minin, kltrel antropolojinin ve tarihin, toplumbilim eitli disiplinleriyle ve psikolojinin hi deilse bir temel blm arasndaki aktif bir kaynam ve birlemeyle (fusion) akademik mfredatn planlanmasndan ve yaplan ince lemelerin kurgulanmasnda oktan beri grlen bir olgu nitelii kazanmtr. Sosyal bilimlerin birlemesine ilikin entelektel sorunlar her eyden ok, belirli bir toplumdaki ve belirli bir dnemdeki siyasal ve ekonomik, askeri ve dinsel, ailesel ve eitimsel alanlardaki kurumsal dzenlerle ilgilidir ve daha nce belirttiim gibi, nemli sorunlardr. eitli sosyal bilimler arasndaki pratikteki glklerin ou ise, ieriin snrlanmas (curricula) ve akademik

kariyerlerin saptanm as ile, her bir disiplinde yetien mezunlarn bugnk i bulabilme olanaklar ile ve dilsel (linguistic) bulanklk ile ilgili glklerdir. Sosyal bilim alannda birletirilmi almalar yaplm asnda karla lan nemli glklerden biri de, tek-dsipiine dayal ders kitaplardr. Sahalar arasndaki snrlarn oluumu ya da disiplinler aras birlemeler, ou kez, dier entelek tel rnlerle deil de, sz konusu ders kitaplar aracl ile ortaya kmaktadr. Bu iki oluum iin, ders kitap larndan daha olas bir neden bulmak gtr. Bununla beraber, ders kitab iine para yatran toptanclar da, kitap yazanlar ve okuyanlar da ksa sre iinde ortaya kmakta iseler de, bu ite nemli bir paylar olduu unutulmamaldr. Ders kitaplarnn salad btnle menin yan sra, sosyal bilimleri birletirip btnletirme abalar, sorunlara ve inceleme konularna gre olmak tan ok, yntemlere ve kavramlara (conceptions) gre olmaktadr. Buna uygun olarak da, ayr alanlar fikri (idea) kesin ve belirli bir sorun-alanlar ayrm na deil de, daha zayf olan kavram lar ayrm na dayanm aktadr. Bu kavramlar ayrm ise, kar konulmas g bir eydir. Bu konuda baar kazanlp kazanlm ayacandan kukuluyum. Fakat bence akademik disiplinler topluluu iindeki belirli baz yapsal gelimeler, zam anla, kendi uzmanlam dar alma alanlarnda kalmakta srarl alanlarn direnmelerini sona erdirebilme ansna sahip grnmektedirler. Bu arada, kukusuz, birok sosyal bilimci kendi disiplinlerinde" almalarn en iyi dzeyde yrtebil mek iin de, sosyal bilime den grevleri ortaklaa yerine getirmek zere hazrlanan alm alara katlmala rnn uygun olacan anlam aya balamlardr. Gn mzde, sosyal bilim alannda alan kiilerin rastlant"

sonucuda blm semelerinden; rastlantlara gre blmlr olumasndan ok, bilim adam larnn seimiyle iler beyle gitmektedir. Sosyal bilimciler hangi sorunla rn gerekten nemli olduklarn kavrayabilecek yete nekte bunlar zmlemek iin gerekli sabr ve sebat sahibi knseler durumuna geldike, ou kez, dier ilgili disiplinfcrde ortaya km bulunan fikirleri ve gelitiril mi yitemleri de renmek zorunda olduklarn anla maya talamaktadrlar. Bu durumda, artk, hangi sosyal bilim dili olursa olsun, hibir disiplinin kendi bana kapal <ir kutu gibi kalamayacan; bunun entelektel yndenanlaml bir ey olmayacan da grm eye balam aktdrlar. Ayrca, sosyal hayatn belirli alanlarndan hangisi zerinde alyor olurlarsa olsunlar, belirli bir sosyal ilim dal zerinde deil, btn bir sosyal bilim alanna alan kimseler olduklarn da anlam aya ba la m a k trla r. H kimsenin, tutkunlar gibi almadka, gerek anlam tam bir ansiklopedik kafaya sahip olamayaca sk sk leri srlen bir grtr. Bunun ne derece doru bir gr olduunu bilmiyorum, ama byle de olsa, ansiklopedikbir gr kazanm am z ille de olanaksz mdr? Btn >u sosyal bilim dallarndaki her dnceyi, her matery-ti, bu disiplinlerdeki her yntemi tam olarak renmenizin olanaksz olduu bellidir. stelik, dnsel evirilete (conceptual translation) ya da materyallerin ayrntl bir sunumu ile sosyal bilimleri btnletirme giriimki, ou kez, st cilal pakette ii kof eyler olmaktadr. Nitekim, genel sosyal bilim bal altnda toplana ders programlar bu dzeyde kalmaktadr. Buna ramer, bu tr bir ustalamayla bu tr bir sunumla, bu tr

bir ders program ile, sosyal bilimlerin birlii" denen eyin elde edilebilecei sanlmaktadr. Sosyal bilimlerin birlii dem ekle kastedilen u dur: yaadm z dnemin nemli sorunlarndan her hangi birin betimleyebilmek ve zmek iin sosyal bilim lerdeki disiplinlerden birinin deil, birkann materyalle ri, dnceleri ve yntemleri konusunda bir seimleme yapm ak gerekmektedir. Bir sosyal bilimcinin kendi ma teryalleri ve inceledii sorunlar akla kavuturmak iin kulland perspektifler konusunda yeterince bilgili olabilmesi iin sahasnn uzm an olm as gerekm ez. Uzm anlam ann, akadem ik snrlar iindeki alanlara gre deil, konu edinilen sorunlara gre olmas ge rekmektedir. Gnmzdeki oluum, bence, bu ynde seyretmelidir.

234

TARHN KULLaNIMI
Toplumsalbilim biyografi sorunlar, tarih strunlar ve bu sorunlarn toplumsal yaplar iindeki ksim eblmleri ile ilgilenmektedir. Bu - biyografi, brih ve toplum-insana ilikin bir alm ann deerli bir lm a olabilmesi iin gerekli koordinat noktalardr ve klasik gelenei terk edenlerin oluturduklar eitli toplmbilim okullarn eletirirken dayandm temel de budr. G nmzn sorunlar - insann kendi doas bu srunlar arasna alnm yor - toplumsal incelemelerin beliemiinin tarih olduunu kavram adan ve byle bir ka'raya denk decek bir uygulam a izgisi izlem eden; ayrca, toplumbilimsel bir tem ele dayanan ve tarih asdan da tutarl grlen yeni bir insan psikolojisi gelitirmelin bir gereksinim olduu kabullenm eden, ifade bile duram az lar. Sosyal bilimciler, gnm zde, tem el bak ylarn oluturmas gereken sorunlarn hangileri olduum ifade etmek iin tarihten yararlanmak; psikolojik scunlara bile, tarihsel bir gzle bakm ak zorundadr.
1

Tarih konusundaki almalarn bir sosyal tlim sa ylp saylmayacana ilikin srp giden tartm lar ne nemidir, ne de ilgin. Bu soruya verilecek cevap apak biimde, ne tr tarihilerden,, ne tr sosyal bilimilerden sz etmekte olmamza baldr. Baz tarihiler dipedz olgular zerinde durmakta ve yorumlama iimen ka nmakta; ou kez verimli olmakla beraber, tarilin baz blntleri ile ilgilenmekte; inceledikleri olgular dha ge ni ereveleri dolduracak olgularla birlikte ele almak istememektedirler. Bazlar tarihin snrlar drda kal

makta-ou kez verimli olmakla beraber - yaklaan y kmlarn ya da yaklaan ykselmelerin tarih - ar deer lendirmelerinin ya da yaklaan ykselmelerin tarih - ar deerlendirmelerinin iinde kendilerini yitirmektedirler. Bir disiplin olarak tarih ayrntlar zerinde inceden inceye almay gerektirmekte; fakat dier yandan, kiinin, belirli dnemler iin doruksal nem tayan olgular sosyal ya pnn geliimi iinde ele alp deerlendirmenin zorunlulu unu anlayacak kadar anlayl bir baka sahip olmas n da gerektirmektedir. Tarihilerin, belki de ou, sosyal kurumlarn ta rihsel transformasyonlarn anlayabilm ek iin olgular dan emin olm aya, ve bunun iin nakiller aracl ile bu olgular yorumlamaya nem vermektedir. Birok tarihi de, buna karlk, yaptklar alm alarda sosyal hayatn her kesimini, ya da hangisi olursa olsun, her hangi bir kesimini ele almaktan kanm am aktadr. Bu nedenle de, bu tr tarihilerin bak, bu kimseler de dier sosyal bilimciler gibi siyasal tarih, ekonomik tarih ya da dnceler tarihi alanlardan birinde uzmanlam olsalar bile, sosyal bilimin bak ile ayndr. Tarihiler kurumlarn tipleri zerinde inceleme yaptklarnda, im diye kadar, zam an iinde ortaya kan deiimleri vur gulama eilimi gstermiler ve karlatrmal olmayan bir biimde almlardr. Buna karlk, ou sosyal bilimci kurumlarn tipleri zerine yaptklar incelemeler de, tarihilere oranla, karlatrmal aratrm alar daha ok tercih etmilerdir. Fakat uras bir gerektir ki, bu farkllk sadece bir vurgulama farkdr ve ortak bir gre vin yerine getirilmesine ilikin bir eit uzmanlama grnmndedir. u yaadm z gnlerde bile, birok Amerikan ta rihisi eitli sosyal bilimlerin dncelerinden, sorunla-

nndan ve yntemlerinden etkilenmektedir. Barzun ve Graft yakn gnlerde yaptklar uyarlarla, sosyal bilim cilerin, tarihileri kullandklar teknikleri yenilem eye y nelttiklerini; nk, sosyal bilimcilerin ok youn bir biimde tarih okuduklarn ve kendi materyallerini bile, kendilerinin alkn olduklar biim (kalp) iinde sunul madklar zam an tanyp kavrayam adklarm belirtmi bulunmaktadrlar0 *. Herhangi bir tarih alm asnda, doaldr ki, bir ok tarihinin ryasnda bile grem eyecei kadar ok yntem sorunlar ile karlalmaktadr. Oysa bugnk durumda baz tarihiler ryalarnda yntem sorunlarn dan ok, bilgibilimsel nitelikte sorunlar grmekte ve -bu ryalar, sonuta, onlar tarihsel gereklikten garip bir biimde "ricat ettirecek bir nitelikte olmaktadr. Belirli baz sosyal bilimlerin baz tarihiler zerindeki etkileri ise, ou kez, zc olmaktadr. Fakat bu durum, bura da uzun boylu zerinde durm am z gerektirecek bir l ye varm deildir. Tarihinin ana grevi insanln yaptklarnn izle rinin doru bir biimde kaydn tutmaktr. Fakat bu, amacn yanlglara yol aabilecek kadar basit bir ifadesi olmaktadr. Tarihi insanln rgtl belleini temsil etmektedir ve bu bellek yazl tarih olarak, istenilen her biime sokulabilecek niteliktedir. ou kez de, tarihile rin bir kuandan dierine ok byk deiikliklere uramaktadr. Bu deiiklikler, sadece, daha ayrntl aratrmalarn yaplmas ile yeni gerekler, yeni belgeler ortaya kt iin olmamaktadr. Tarihin yazl kaytla-

1) Jasques B arzun v e Henry G raff, T h e M odern R esearcher, N e w Y ork, Harcourt, Brace, 195 7 , s. 2 2 1 .

rndaki bu deiiklikler, biraz da, ilgi duyulan noktalarn ve tarihinin kullanaca kaytlarn tutulduu toplumsal erevenin deimesi nedeni ile ortaya kmaktadr. Bunlar ise, ortada duran saysz olgu ve gereklerden hangilerinin seileceini belirleyen seim kriterleri ve ayn zam anda seilen olgularn anlamlarnn yorum lanmasnda ynlendirici yorumlamalar olmaktadr. Ta rihiler yorumlamalarnn elden geldiince az ve ll olduklarn ileri srseler bile, olgular konusunda yaptk larnn bir sem e ii olduunu saklayam azlar, bundan kanamazlar. Tarihin, devam eden yazm sreci iinde, kendi gerekliinden ne denli byk bir kolaylkla arptlabileceini bilmek iin, 1984 bu durumu ok anlalr bir grnm iinde sunmakta ise de, George Orwellin bu tasarmlayc n kestirimine gerek bile yoktur. mit edelim ki, baz tarihi meslektalarmz bu eser biraz irkiltmi olsun. Tarihilerin alma alannda karlatklar btn bu tehlikeler tarih biliminin beeri disiplinlerin en teorik olan haline gelmesine yol amakta; bu durum ise, ta rihilerin bu konudan habersiz olularna ayr bir nem kazandrmaktadr. Bu ilgisizlik, bu habersizlik etkileyici olduu kadar, karanlk ve bulanktr da. Sanrm , be nimsenen perspektiflerin rijit ve monolitik olduu dn meler grlm; tarihiler bu dnemlerde nlerindeki konular tartmasz benimsemi, baka eylerden ha bersiz kalabilmilerdir. Am a bugn iinde bulunduu muz dnem byle deildir; tarihiler teorisi" olmazsa, tarihin yazlm as iin gerekeli materyalleri salayabilseler bile, tarihi kendi balarna yazam azlar. Tarihin kaydn tutmaya katlabilirler; am a tarihin doru ve ol

mas gerektii biimde tutanaklandrlm asn salaya mazlar. Byle bir grevi yerine getirmek, iinde yaad mz dnemde, sadece olgular" zerinde deil, daha baka eyler zerinde de durmay gerektiriyor. Tarihilerin rnlerinin tm sosyal bilimler iin zo runlu eyler olduu ileri srlebilir - ben bunun doru ve yararl bir gr olduuna inanyorum. Bir disiplin olarak, bazen de, tarihin btn sosyal bilimleri ierdii de sy lenmekte - ancak, bu gr az sayda ve yollarn a rm baz hm anisfler savunmaktadr. Bu grlerin her ikisinden de daha salam temelleri olan bir baka gr ise, her sosyal bilimin - ya da daha iyisi, ciddi de nebilecek her toplumsal alma dalnn- dncelerinin tarihsel bir baka dayanm as ve tarihsel materyallerden tam olarak yararlanmas gerektiidir. Bu yaln anlay, benim savmdaki temel fikri de dile getirmektedir. Balangta, belki de, sosyal bilimcilerin tarihin m a teryallerini kullanmalarn kabul etmeyenlerin grlerini karlamamz gerekmekteydi: bu kimseler gre, bu tr materyaller, gnmzn daha kesin, daha iyi ilenmi materyalleri karsnda, kullanlmalar doru bulunama yacak derecede iyi ilenmemi, dorulanmam mater yallerdir. Bu itiraz elbette ki, sosyal aratrma ve incele menin en nemli sorununu iaret etmekte; fakat fiiliyatta bir ey ifade edebilmesi, kiinin kabul edilebilir enfor masyon trlerini snrlamas ile mmkn olmaktadr. D a ha nce bir sav olarak ileri srdm gibi, klasik sosyal analizci iin en nemli dnce, herhangi bir rijit ynte min snrlamalarndan ok, kiinin inceledii sorunun gerekirlikleri olmutur stelik bu itiraz sadece belirli baz sorunlar iin geerli olabilecek niteliktedir ve gerekten

de, ou kez, gerei tersine evirmektedir: birok sorun hakknda sadece gemile ilgili olarak yeterli bilgi edine bilmekteyiz. Gemie ve bugne ait bilgilerimizin gveni lirlik derecesini lmekte, resmi ve gayri resmi srlarn varl ve halkla ilikilerin her alanda ve her konuda kul lanlmakta oluu gibi ada olgular da hesaba katma mz gerekmektedir. Bu itiraz, tek kelime ile, yntembilimsel kstlanmann bir baka tr (version) olmakta ve ou kez siyasal ynden durgun bilinemezcilik" ideoloji sinin bir yansmas olmaktadr.
2

Tarihilerin sosyal bilimci olma ya da yle sayl malarnn derecesine, ya da nasl davranmalar gerekti ine oranla daha da nemli, daha da byk bir tartma konusu ise sosyal bilimlerin kendilerinin tarihsel disiplin olup olmad sorunudur. Sosyal bilimciler zerlerine den grevi yerine getirmek, hatta bu grevleri dile getirebilmek iin bile tarihin materyallerini kullanmak zorundadrlar. Tarihin doasna ilikin olarak tarihi-aan bir teoriyi benimsemi olmadka, ya da toplum iindeki insan tarihsel- olmayan bir varlk olarak tasarlamadka hibir sosyal bilim tarih bilimini grmezlikten gelip, onu aam az. Toplumbilim adn tayabilecek deerde olan bir toplumbilim tarihsel toplumbilim niteliini de ta mak durumundadr. Byle bir toplumbilim, Paul Sweezy'nin nefis deyii ile, yaanan gn, tarih olarak yazmak" demektir. Tarih ile toplumbilim arasnda bu denli yakn balantlarn bulunmasn hakl klan eitli nedenler vardr: (1) Aklanan eyin ne olduunu ifade etm ek iin bile, ancak, tarih iinde insana ve topluma ilikin eyler

konusundaki bilginin salayabilecei birok baka bilgi lere sahip olm am z gerekmektedir. Belirli herhangi bir sorun -rnein, militarizmin tipleri ile milliyetilik biimle ri arasndaki ilikiler gibi - incelediinde, soruna kendi iinde incelenen toplum ya da dnem deitike, dei ik cevaplar bulunabilmekte; bu ise, sorunun kendisinin bile (her durumda - .) yeniden ifade edilmesi gerektii anlam na gelmektedir. Toplumbilimsel sorunlar incele yip cevaplam ak iin deil; buna bile varm adan, birer soru eklinde ifade edebilmek iin bile tarihin bize sa layabilecei eitliliklere (variety) gerek vardr. V erece imiz yantlar ya da aklamalar, her zam an olmasa da, ou zam an, karlatrmalar yoluyla olmaktadr. Anla maya altm z her ne olursa olsun; ister klelik bi imleri, ister suun belirli anlamlar, ister aile tipleri, ister ky topluluu, isterse de kolektif iftlikler nmzdeki sorunun temel nitelikteki koullarn anlam am z iin bile karlatrmalar yapm am z gerekiyor. lgilendiimiz so runu deiik ortamsal ve evresel koullar altnda gz lem ek de gerekiyor. Byle yapm azsak sadece kuru bir betimlemede bulunmu oluruz. Bu noktay aabilmek iin, tarihsel olduu kadar ada olanlar da kapsayacak ekilde bilgi sahibi ola bileceimiz tm sosyal yap trlerini incelem em iz ge rekmektedir. Tm rneklerini olmasa da, yaygn olarak ilgili bulunabilecek ok saydaki trleri zerinde incele meler yapm azsak ortaya koyacam z bildirimler (statem ents) deneyimsel ynden yeterli olam az. Top lumun eitli grnmleri arasnda ortaya koyabilece imiz bu gibi dzenlilikleri ve ilikileri akla kavutur mak kolay deildir. Ksacas tarihsel tipler incelediimiz eylerin nemli bir ksmn meydana getirmekte; ayrca, incelediimiz konuyu aklam am z iin vazgeilm ez

olma nitelii tamaktadr. Bu tr materyalleri - insann yaptklar ve insann olduklar diyebiliriz bunlara - al m alarm zda ayklayp bir kenara brakmak, analk s recini grmezlikten gelerek doum srecini incelemeye kalkmak gibi bir eydir. Kendimizi tek bir ada toplumla (genellikle Bat l bir toplumla) ve tek bir ulusal birimle kstlarsak, insan topluluklar, tipleri ve sosyal kurumlan arasndaki temel nitelikteki farklar grp saptam a umudumuz olamaz. Bu nokta, genel nitelikteki gerek sosyal bilim alm a lar iin belirli ve zel nitelikte saylabilecek bir anlam kazanmtr: herhangi bir toplumun geliim srecinin bir belli annda ylesine ok sayda ortak inan, deer ve kurumsal biim grnmleri ile kar karya kalrz ki, yaptm z alma ne denli dikkatli ve derinlemesine olursa olsun, incelediimiz tek bir toplumda, toplumun belirli bir annda bile kiiler ve kurumlar arasndaki nemli farklar tam olarak ortaya koyam ayz. Gerekten de, belirli bir zam an ve belirli bir yer ile snrl alm alar ou kez bir homojenlie dayanm akta, ya da bunu n grmekte; bu ise, kendi bana bile bir sorun olarak ele alnmay gerektirmektedir. Gnmzde Sosyal Bilim aratrmaclnda ou kez yapld gibi, bu sorunu sadece basit bir rneklem alma srecine indirgememiz verimli olamaz. Bu sorun, tek bir yerin ve tek bir ann zellik ve koullar asndan belirlenmi bir problem olarak formle edilem ez. Toplumlar hem kendi ilerindeki belirli grngle rin (phenom ena) eitliliinin zenginliine gre, hem de, ok daha genel bir biimde, bunlarn toplumsal homo jenlik derecelerine gre kendi aralarnda farkllklar gstermektedir. Morris Ginsbergin iaret ettii gibi, in

celem ekte olduumuz ey ayn toplum, ya da ayn za man periyodu iinde yeterince bireysel eitlenme gstermekteyse, sz konusu toplumun ya da dnemin dna km akszn gerek (reel) balantlarn (connections) kurulmas olasdr*2*. Bu, ou kez do rudur, fakat her zam an byle bir varsaym da bulunma mz hakl klacak kadar kesinlik ve belirlilik tam am ak ta; ne zam an doru olduunu, ne zam an doru olmad n anlam ak iin, ou kez, alm alarm z toplumsal yaplar arasnda yaplacak karlatrmalar biiminde kurgulamam z gerekmektedir. Bunu yeterince yapabil mek, ou kez, tarihin bize salam akta olduu (tarihten bulabileceimiz - .) eitliliklerden de yararlanm am z gerektirmektedir. ada toplumlarn ve tarihteki toplumlarn trleri konusunda karlatrmal bir baka sahip olmadka, -modern kitle toplumundaki biimiyle, ya da, tersine, geleneksel toplumdaki biimiyle - top lumsal homojenlik sorununu bir zme balam ak y le dursun, bu sorunu gerektiince ifade bile edemeyiz. rnein, siyasal bilimin kamu ve kamuoyu gibi kilit nemdeki konular byle bir alma olmakszn ak la kavuturulamaz. Yapacam z almada ilgili tiplere geni bir ekilde yer vermezsek kendimizi yanltc so nulara ve karanla mahkum etmi oluruz. rnein, siyasal ilgisizlik olgusunun ada Batl toplumlarn si yasal hayatndaki en nemli gereklerden biri olduu grne kar kan olacan sanmyorum. Am a se menlerin siyasal psikolojisi" konusunda yaplan karla trmal - olmayan ve tarihsel de olmayan aratrmalarda

2* M orris G insberg, E s s a y s in S o c io lo g y P h ilo s o p h y C: II, 39, H einem ann, 1956.

and

S o c ia l

bu ilgisizlii gsteren semenlerin ya da siyasal insan larn kimler olduunu ortaya koyan bir snflama bile yaplm deildir. Gerekten de, tarihsel ynden belirli olan byle bir siyasal ilgisizlik ve kaytszlk, hele hele bunun tamakta olduu anlam, bu tr oy verme aratr malarnn llerine gre formle edilemez. Sanayileme ncesindeki bir dnyann kylleri nin siyasal ilgisizliinin modern kitle toplumundaki insa nn siyasal ilgisizlii ile ayn anlam tad sylenemez. Her eyden nce, siyasal kurumlarn top lumdaki yaam biimi ve koullar iin tad nem iki ayr toplum iin apayrdr. Dier yandan, bu iki toplumda siyasal katlma alanndaki biimsel olanaklar da farkl dr. Ayrca, modern Bat daki burjuva demokrasilerinin gelimesi srecinde ortaya kan siyasal katlma bek lentisi sanayileme ncesi toplumlarda her zam an orta ya kmayabilmektedir. Siyasal ilgisizlik ve siyasal kaytszl modern toplumlar asndan anlam ak, ak lam ak iin siyasal ilgisizliin eitli koullar altndaki eitli tipleri zerinde karlatrmal alm alar yapm a mz; bunun iin de tarihsel ve karlatrmal m ateryalle ri toplayp incelememiz gerekmektedir. (2) Tarihsel - olmayan almalar ou kez durgun (static) ya da snrl bir ortama ilikin ksa dnemli al malar olmaktadr. Bunun baka trl olamayaca kesin dir. nk, byk lleri olan toplumsal yaplardan ha berdar olmamz, bu yaplardaki deimelerle kolayla makta; bu tr deimelerden haberdar olabilmemiz ise, ancak ve ancak, uygun llere kavuabilmi bir tarih dnemini kapsayacak genilikte bir bak asna sahip olmamzla kolaylaabilmektedir. Dar ereveli ortamcklar ile geni llerdeki yaplar arasndaki karlkl -etkileimi

anlayabilme ansmz da, incelediimiz dar ereveli bir ortam zerinde etkin olan byk kapsaml nedenleri g rebilme ansmz da tarihsel materyaller zerinde ciddi anlamalara varm olmamza bal. Toplumsal yaplarn, bu kilit terimin btn anlamyla, nemini kavrayabilmi olmamz ve dar ereveli ortama ilikin glkleri ve so runlar ifade edebilmemiz sosyal bilimleri tarihsel disiplin ler olarak benimsememizi ve bu anlayla almamz gerektirmektedir. Tarihsel almalara nem vermekle sadece top lumsal yaplarn nemini kavrayabilme ansm z arttr m olmakla da kalmayz; tek bir toplumu bile, tek bir toplumun tek bir sorununu, stelik sorunu durgun halin de bile anlayp aklayabilmemiz tarihsel materyalleri kullanmamz gerektirir. Herhangi bir toplumun grnt lenmesi (im age) tarihsel anlamda zgllk ve belirlilik tayan bir (grnm alglam aktr - .) grntdr. Marxin tarihsel zgllemilik ve belirlenmilik ilkesi bir (principle of historical specificity) dedii ey, her eyden nce, bir mdir ilkeye atfta bulunmaktadr: Herhangi bir toplumun var olduu kendi belirli dnemi nin koullar asndan anlamlandrlmas gerektii ilkesi belirli bir dnemin betimlenmesinde, sz konusu d nemdeki kurumlar, ideolojiler, baat insan tipleri hep birlikte kendine zg (unique: nevi ahsna mnhasr) bir kalp (pattern) meydana getirirler. Bunun byle ol mas, bir belli tarihsel tipin dier tarihsel tiplerle kar latrma yaplam ayaca anlamna gelmedii gibi, sz konusu kalbn sadece sezgi yolu ile kavranabilecei anlam na da gelm ez. Fakat bu u dem ektir ki - ilkeye ilikin ikinci referans oluyor imdiki - eitli deiim m e kanizmalarnn belirli ortak yanlarnn grlp anla.labilmesi bu tarihsel tip iinde mmkn olabilmektedir. John Stuart Millsi izleyen Kari Mannheim 'n deyiiyle

bu principia media, sosyal yap zerinde alan sosyal bilimciler iin, kavranmas gereken m ekanizm ann tam tam na kendisini ifade etmektedir. Eski sosyal teoriciler topluma ilikin deim ez (farkl toplumlarda farkllk gstermeleri gerektiini d nmeksizin - .) yasalara erimek istemiler - bu yasa larla, tpk doann niteliksel zenginliini heder eden fizik bilimlerdeki soyutlanm sreler gibi, tm toplumlar kapsam aya kalkmlardr. Ben inanyorum ki, hangi sosyal bilimci olursa olsun, bir sosyal bilimcinin ortaya koyduu yasalardan hibiri tarihten-akn de ildir; yani belirli bir dnemin, belirli bir yapsna bal olmay aan bir anlamllk tayan hibir yasa olamaz. Bu llerin dnda kendine yasa adn takan yasalar, dpedz, ya bo soyutlamalardr ya da bulank laf cambazl. Toplumsal Yasalarn ya da hatta" toplum sal dzenliliklerin tayabilecei tek anlam, grebilirse niz, yukar ki principia media iindeki anlamdr; ya da, kurabilirseniz, tarihsel olarak belirliliini ortaya koyabil diiniz bir belli dnem iinde toplumsal yap iindeki anlamdr. Tarihsel deiime ilikin (her deiim ve her dnem iin aynen geerli - .) genel (universal) ilkeler yoktur; deiimin m ekanizm alarnn, incelediimiz top lumsal yap ile barntl olarak, farkl farkl olduunu biliyoruz. nk, tarihsel deiim toplumsal yaplarn deiimidir; sosyal yaplar meydana getiren ieriksel eler (component) arasndaki ilikilerin deiimidir. Sosyal yaplar nasl eit eitse, tarihsel deiim ilke leri de o denli eit eittir. (3) Bir toplumu anlam ak iin o toplumun tarihini bilme gerei, iktisatlarn, siyasal bilimcilerin ya da toplumbilimcilerin gelimi sanayi toplumlarndan kp

da farkl sosyal yaplar iindeki - Orta Douda, Asyada, ya da Afrikada - kurumlar zerinde alm aya balam a lar ile birlikte, apak bir gereksinme olarak kendini duyurmaktadr. Aratrmaclar olarak bu kimseler kendi lkelerinde" alrken farknda bile olm akszn, tarihle i ie almakta; tarihlerine ilikin kendi bilgileri, kul landklar dncelerin ve kavramlarn zaten znde ieriklenmi bulunmaktadr. Daha geni trllemelerle karlatklarnda, bunlar arasnda karlatrmal almaya baladklarnda ise, hakknda genel bilgiler edinmekle yetinmeyip, gerekten anlam ak istedikleri bir konunun tarihsel ieriini de kavram alar gerektiini kabul etmek zorunda kalmaktadrlar. Zam anm zda Bat toplumlarnn sorunlar, hemen hemen kanlm az bir ekilde, dnyann da sorunlar olmaktadr. Bu durum bizim dnemimizi belirleyen ve betimleyen bir zellik nitelii kazanm bulunmakta; dnyamzdaki eit eit toplumsal dnyalar belki de ilk kez bylesine ciddi, hzl ve ak bir etkileim iine gir mi bulunmaktadr. Yaadm z dnemi incelemek, bu dnyalar ve karlkl etkileimleri zerinde yaplacak mukayeseli aratrm a ve incelemeleri zorunlu klmakta dr. Belki de, bir zam anlar sadece antropologlarn ilgi lendikleri exotic yerlerin, gnmzde siyasal bilimcilerin, toplumbilimcilerin ve onlardan hi de geri kalm ayacak derecede iktisatlarn ilgilendikleri ve dzenli olarak kendilerine konu edindikleri dnyann a z gelimi lke leri durumuna geliinin nedeni de bu olsa gerektir. G nmzdeki en iyi toplumbilim alm alarndan bazlar nn dnyann eitli blgelerini ve mntkalarn kapsa yacak ller iinde yaplm olmasnn nedeni de bu olsa gerek.

Karlatrmal alma ile tarihsel alm a ara snda ok derin balant vardr. Gnmzdeki az geli mi, Komnist, kapitalist siyasal ekonomileri yzeysel ve zam andan yoksun karlatrmalarla anlayam azs nz. Yapacanz irdelemenizde (analysis) anlk ve ge ici kavraylarnz am anz gerekm ektedir. Yaad mz gnde nnzde duran ada olgular anlayabil meniz ve anlatabilmeniz iin, deiik oran ve yndeki gelimilik ya da gelimemilik olgularn oluturmu bulunan tarihsel evreleri (phases) ve tarihsel nedenleri bilmek zorundasnz. rnein, Kuzey Am erika ve Avust ralyada on altnc ve on yedinci yzyllarda kurulan kolonilerin belirli bir sre iinde snai ynden gelikin kapitalist toplumlar durumuna gelebilmelerine karlk, Hindistan, Latin Am erika ve Afrikadakilerin yirminci yzyla kadar niin yoksul, geri ve kyl toplumlar ola rak kalm olduklarn bilmek, renm ek zorundasnz. Grlyor ki, tarihsel bir bak as tam ak top lumlar zerinde karlatrmal alm alar yapm anza yol amaktadr: herhangi bir Batl toplumun geirdii nemli bir tarihsel safhay, ya da bugn sahip olduu temel zelliklerinden herhangi birini sadece ilgili toplu mun kendi tarihi asndan anlam anz ve aklam anz da olanakszdr. Bunlar sylemekle, sadece, sz konu su toplumun tarihsel gereklik (reality) iinde dier toplumlarn gelimesi ile karlkl etkileim iinde bulun mu olduunu sylemek istemiyor; tek bir toplumsal yapnn tarihsel ve toplumbilimsel sorunlarn, dier toplumlarnkilerle olan ztlklarn ve karlatrmalarn g rp renmedike, ifade bile edem eyeceinizi, dn sel yeteneinizin buna yetmeyeceini de vurgulamak istiyorum.

(4) Yaptm z alma aka karlatrmal nite likte olm asa bile - tek bir ulusal sosyal yap ile snrl bir alan zerinde alyor olsak bile - tarihsel materyallere sahip olm am z gerekmektedir. Zam an bir bakla keser gibi durdurmaya kalkmamz, sosyal realiteyi gereksiz yere ihlal etm ekten baka bir ey olam az. Elbetteki baz durgun grnmler ya da hatta panoram alar izebiliriz. Ama bu tr yaplanmalarla (constructions) alm amz sonulandranlayz. zerinde alm akta olduumuz eyin deiiklik geirmeye ak bir ey olduunu bildi imiz iin, en basit betimleyici (descriptive) dzeyde bile, u soruyu sorm am z gerekmektedir: En belirgin geliim ynsemesi hangisidir? Byle bir soruya cevap bulmak iin, hi deilse neden, neden ve niye soru larna da cevap bulmamz gerekmektedir. Bu ynsem e konusunda bulacam z cevap bildi rim ok ksa sreli ya da dnemsel uzunlukta olabilir; ve doal olarak bizim am acm za gre belirlenir. Fakat, zam anca ne uzunlukta olursa olsun, genellikle yeterli saylabilecek uzunlukta bir ynsem eye gereksinme duyduumuz aka ortaya kmaktadr. Uzun dnemli ynsemeler ise, ou kez, tarihsel yreselcilikten (pro vincialism); yani, yaanan dnemin bir tr bamsz yaratk olduu varsaymndan kurtulmamz gerektiin de, aka bir ihtiya olarak grnmektedir. ada bir toplumsal yapda dinamik deiimi anlamak istiyorsak, sz konusu deiimin uzun sre iindeki geliimlerini de ortaya koym am z ve bu adan u soruyu sorm am z gerekmektedir: Bu deiim ynsemelerini oluturan, sz konusu toplumun yapsn deitiren m ekanizm a nedir? Geliim ynsemeleri ze rinde durm am z bu trden sorularla anlam kazanabilir.

Bu sorun, bir dnemden dierine tarihsel geii; yani, belli dnemin yaps diyebileceimiz olguyu anlam am z iin temel sorundur. Sosyal bilimci yaanan dnemin doasn anla mak, yapsn ortaya koymak, iindeki etkin tem el gle ri gstermek ister. Her dnem, gerektiince betimlendi inde, anlalmaya ak bir bilimsel alm a alan ol makta; dnemin kendine zg tarih yapmnn m eka nizmasn aydnlatabilmektedir. rnein, tarih yapm n da iktidar sekinlerinin rol, karar almann kurumsal ara ve yollarnn m erkezilem e derecesine bal olarak deimektedir. Modern dnem dedikleri dnemin yaps ve di namikleri, bylesine nemli ve kendine zg (unique) zellikler. Bunlarn ou kez nemleri yeterince kavranam asa da, sosyal bilimler iin ok nemlidirler. Siya sal bilimciler modern devlet, iktisatlar ise modern kapitalizm zerinde alm aktadr. Toplumbilimciler ise, zellikle M arxla srdrdkleri diyalektik iinde, inceledikleri sorunlarn ounu modern zam anlarn karakteristikleri olarak sunmakta; antropologlar da, okur-yazarlk dzeyine gelm em i toplumlar incelerken modern dnyaya kar duyduklar duyarl tam akta dr. Modern sosyal bilimin-siyasal bilimin ve iktisatn durumu da bundan farkl deildir-klasik sorunlardan ou, gerekte, belirli tek bir tarihsel yoruma ilikin sorunlardr: Modern Batnn kentsel ve snai toplumlarnn genellikle Feodal ala olan kartlk iindeykselmeleri, ierikleri, biimleri zerine deerlendir meler, yorumlamalar.

Sosyal bilimlerde en sk kullanlan kavram larn ou feodal an krsal topluluklarndan modern an kentsel toplumuna tarihsel gei sorununa ilikindir. M ainen statler ve szlem e (contract); Tnniesin C em aat ve toplum, W eberin stat ve s n f, St. Simonun aam a Spencerin askeri ve snai"; Paretonun sekinlerin dolam; Cooleyin birincil ve ikincil gruplara; Durkheimn m ekaniksel ve organik; Redfieldin folk ve urban, Beckerin kutsal ve laik; Lasswellin pazarlk toplumu ve garnizon devleti gibi kavramlar, bunlarn kullanllar ne denli genellemi olursa olsun, hepsi de kkenini tarihten alm kavram lardr. alm alarnn tarihsel bir bak tam olabile ceine inanm ayanlar bile, bu gibi kavramlar kullanm ak la bir lde tarihsel ynsemeleri gz nnde tutmu; hatta bugnk sorunlarn bir belli dnem asndan dnm olmaktadr. Sosyal bilimcilerin ynsemeler"e kar duyduklar beylik ve allm ilgiye modern dnemin biiminin, dinamiklerinin ve bunalmlarnn doas konusundaki duyarllklar asndan bakmak gerekmektedir. Olaylarn ardndakileri grebilmek ve dzenli bir anlam a kavutur mak iin ynsemeler zerinde durm am z gerekmektedir. Bu tr almalarda, ou kez, her gelimeyi, bulunduu noktann az ncesinden ele almaya; asl nemlisi, btn gelime ynsemelerini dnemin total yapsnn hareket halindeki blmleri olarak birlikte ve topluca grmeye nem verilmektedir. Doaldr ki, belirli bir anda, sadece, belirli bir gelime ynsemesi zerinde durmak; her ynsemeyi gerekteki durumlarnda olduu gibi dierlerin den ayr ayr ele almak; daha sonra da, hepsini birden grmeye almak entellektel ynden daha kolay (ve

siyasal ynden daha uygun) olmaktadr. Dz anlamdaki sade deneyimcilere gre ise, nce biri sonra bir bakas zerine dengeli makaleler yazmak, daha sonra da konuyu bir btn olarak grmeye kalkmak ar ar clk olmaktadr. Bir tm olarak grmenin entelektel birok tehli keleri elbette ki vardr. Her eyden nce, birinin bir tm diye grdn, bir bakas sadece bir blm olarak grebilir. Bazen de, zetleyici (synoptic) bak noksan nedeniyle, betimleme ihtiyac her eyin nne geecek kadar ar basar. Giriim elbette ki belirli bir yandalk tayacaktr, fakat bence bir btne ilikin idea ile ba lantl olmakszn, doru drst incelenebilecek hibir ayrnty sem e olana bulunmamakta; nk, byle bir seme ister istemez yapay bir nitelik tam ak durumun da kalmaktadr. Tarihsel bir bak tayan herhangi bir alm ada, dier yandan, n kestirim (prediction) ile betimleme arasnda da yeterli bir ayrm yapam am a tehlikesi,ile kar karya olduumuz unutulmamaldr. Bununla beraber, bu ikisi arasnda kesin bir ayrm koy mak da zordur. Ayrca, gelim e ynsem elerine bakta tek yol bunlardan ibaret de deildir. Gelim e ynsemelerini nereye gidiyoruz? soru sunu cevaplam ak iin giriilmi bir aba olarak inceleyebiliriz-sosyal bilimciler de ou kez bunu yapm aya almaktadrlar. Byle yapm akla, tarihin gemi gnle rine dnmekle kalmayp tarihi incelemeye; sadece ga zeteci olarak kalmayp yaanan gnlerdeki ada gelimeleri dikkatle incelemeye; kehanette bulunmaya" kalkm olmakszn bu gelime ynsemelerinin gele-

ekteki durumlarn kestirmeye alm olmaktayz. Bunlar yapm ak zordur. Unutmayalm ki, zerinde dur duumuz, incelediimiz eyler tarih materyalleridir ve hzla deim ekte olan eylerdir. Bunlarn tersi olan ynsem eler de bulunmaktadr. Bir tm olarak dnemin kendine zg (belirli) geliim ynsemelerinin anlam lar n ortaya koyabilmek iin gerekli genellem eler ile, za man iinde incecik bir dilim olan yaanan gn arasn da daima bir denge kurmam z da gerekmektedir. Fakat her eyden nemlisi, sosyal bilimcinin birden ok say daki gelime ynsemesini birlikte - birbirinden ayr or tamlarda olumu yeni hibir ey getirmeyen, hibir katkda bulunmayacak gelimeler olarak deil de, yap sal olarak - grebilmesi gerekmektedir. Bir dnemi an lamakta gelim e ynsemesini incelem eye deer klan ve tarih materyallerini tam ve ustaca kullanmay zorunlu klan da bu temel amatr.
3

Gnm zde, sosyal bilimlerde yaygn olan tarih ten yararlanma", tarihten gerek anlamda yararlanm ak tan ok, bir eit ritel biiminde olmaktadr. Szn ettiim bu tarih kullanm herkese bilinen ada top lum zerine yaplan aratrma ve incelem elere nsz olarak konulan metinlerdeki tarihsel nbilgiler verm ek, ya da "tarihsel bir aklam a sunmak denen ad hoc bir sre niteliinde olmaktadr. Bu gibi aklam alarn, bun lar tek bir toplumun gemiine dayandklar iin, yeterli olabilenlerine pek ender rastlanmaktadr. Bu gibi ara trmalara ilikin olarak noktaya deinmek gerekm ek tedir:

Birincisi, kabul etm emiz gerek, almalarmzn ta rihle ilgili olan blmn ou kez batan savma yap maktayz. Bununla sylemek istediim, tarihsel aklama olarak yaptklarmzn, ou kez, aklanmas gereken sorunun bir baka trl ifade olunmakta oluudur. "Ge miten gnmze srp gelen bir ey olarak "aklamak yerine, (sorunumuzun bu tarihsel yann - .) niin srp gelebilmi bulunuyor? sorusuna cevap verebilecek bi imde ele alm am z gerekmektedir. Genel olarak, bu so ruya aradmz yantn, incelediimiz eyin geirdii ev reler neler ise, onlara gre deiik deiik olabileceini; nk bu evrelerden her birinin ne gibi bir rol oynam olabileceini, bir sonraki evreye nasl ve niin geilmi olabileceini ortaya koymaya alacamz iin, bulaca mz cevabn tek olmayacan greceiz. kincisi, ada bir toplum zerinde alrken, ie, toplumun ada zellikleri, ada ilevleri asndan aklamalarla balamak ou kez yararl bir kural olarak grnmektedir. Byle yapmak, toplumun ada zellik lerini ada btnlklerinin ksmlar olarak ele almak, deerlendirmek demektir. Eer am acm z sadece betim lemek ve aklk kazandracak biimde snrlandrmak, ieriklerini akla kavuturmak ise, toplumun ada zelliklerini az ya da ok dar tutulmu - fakat gene de tarihsel bir zaman dilimi saylabilecek - bir dnem iinde ele almak izlenebilecek en iyi yol olacaktr. Yetikin yataki bireyler zerinde alm alar ya pan Freudcular - belki de en belirgini Karen Horney bugn ayn yolu izliyormu gibi grnmektedirler. Bu almalarda genetik ve biyografik nedenlere, nce ada zellikler ve karakteri oluturan dier zellikler zerinde durulduktan sonra inilmektedir. Bu konuda

sorunun tmyle ilgili klasik bir tartma da fonksiyonel ekolle tarihsel ekol arasnda olmutur. Bunun bir nede ni, bence, tarihsel aklam alarn ok kez tutucu ideolo jiler haline gelebilmi olmalar; kurumlarn gelimesinin ok uzun bir zam an iinde gerekleebilmesi, bunun sonucunda da, bunlarn ksa bir sre iinde incelenemeyileridir. Bir dier nedeni, tarihsel bilinliliin ok kez bir tr radikal ideolojiye kk tekil etmesi; kurumlarn sadece geici eyler olarak, srengin ya da doal kurumlardan biri olarak deil de, her ey gibi deimek durumunda olan geici olgular olarak grlmesidir. Bu grlerin her ikisi de, ou kez, bir eit tarihsel determinism'e ya da kanlmazla dayanm akta; bunlar ise, hem durgunluk ve canszla, hem de tarihin nasl olmu olabilecei konusunda ve nasl olabilmekte oldu u konusunda yanltc grlere yol aabilmektedir. Kazanabilm ek iin gerekten byk abalar sarfettiim tarihsel adan dnebilme, deerlendirebilme alkan ln kmsemiyorum. Am a dier yandan da, kendi aklama biimim ile, tarihsel alnyazs grnn tutucularca ya da radikallerce kullanlnn ayn eyler olmadklarn da belirtmek istiyorum. lerde aklamaya alacam gibi, ben kader ya da "alnyazsn ev rensel bir tarihsel kategori olarak kabul etmiyorum. Benim sonul dayanam (grm) daha da tar tma gtrr nitelikte: Ama, gerekten ben haklysam, gerekten nem kazanacak niteliktedir: Benim inancma gre, dnemlerin ve toplumlarn durumu, kendilerini anlayabilmenin, tarihsel etmenlere" atfta bulunmay gerektirip gerektirmemesine gre deimektedir. Belirli bir dnemdeki belirli bir topumun tarihsel doas yle olabilir ki, toplumu anlamakla tarihsel gemii arasn da zorunlu bir bant bulunmayabilir.

Elbette ki, yzyllar boyunca yoksulluk, gelenekler, hastalklar ve cehalet iinde eitli devrelerden gemi yava deien bir toplumu anlamak iin, toplumun tarih sel durumunu ve bu tarihi iindeki mthi tutsaklna neden olan tarihsel mekanizmay ele alp incelememiz gerekmektedir. Byle bir toplumun geirdii devreleri (cycle), her devredeki mekanizmay aklayabilmek ok derinlemesine tarihsel irdelemeler yapmay gerektirmek tedir. Her eyden nce aklanmas gereken ise, eitli ini-klardan oluan devrenin tamamnn mekanizmas olmaktadr. Fakat bugnk durumlaryla, rnein Birleik Devletler, kuzey - bat Avrupa uluslar, ya da Avustralya tarihin demirden emberine baml kalmamlardr. bni Haldunun lden oluan dnyasndaki^ bu tr devresel dnemler bu toplumlarn tarihinde yaanmamtr. Bu toplumlar sz konusu koullar asndan anlam aya kalkmak, bana yle grnyor ki, baarsz kalm ve tarihsellik-d samalklar olmaktan teye gidememitir. Ksacas, tarihin (sorunumuz asndan - .) bize ilgilendiren bir ey olmas tarihsel belirliin bulunup bu lunmamasna baldr. Hi kukusuz, her eyin ge miten olutuu sylenebilir. Fakat asl sorun da ge miten olumak" ibaresinin anlamdr. Dnyada tam a men yeni eyler de olmakta; bu durum ise, tarihin ken dini hem tekrar ettii, hem de etmedii; bunun toplum-

31 Bak.: M uhsin M ahdi, Ib n K h a ld u n n 's P h ilo s o p h y o f H isto ry, Allen and Unwin, 1957; ve H is to r ic a l E s s a y s , M acm illan, 1957, H. R. T rev o r-R o p erin konuyla ilgili deerlendirm esi de bulunuyor.

sal yapya ve incelenen toplumun tarihinin ilgili dnemi ne bal bulunduu anlamna gelmektedir*4*. Yani bu toplumbilimsel ilke bugnn Birleik Devletleri iin de geerlidir. Dier dnemlere ve eitli dier toplumlara oranla bizim toplumumuzun iinde bulunduu dnem iin tarihsel aklam ann daha az geerli olabilecei, bence, Amerikan sosyal biliminin baz nemli zelliklerini ve yanlarn anlam am za yar dmc olabilecek bir noktadr. Bu zellikler unladr: (1) ou sosyal bilimcinin sadece ada Bat toplumlaryla hatta daha da dar olarak, Birleik Devletlerle ilgilen mekte oluu ve tarihsel inceleme yntemini kendi a lmalar iin yararsz bulmas ve bunun nedeni; (2) baz tarihilerin, bence hrn denecek bir slupla, Bi
4) Em ein tarihinin tipleri zerine deerli bir alm as olan W a lte r G alenson' un da bu gr d e steklem ekte olduu nu belirteyim: ... nem li yeni m ateryallerin olm am as halinde eski top raklarn ekilip dikilmesinin salayaca marjinal hasla k k olacaktr. Fakat son gelim eler zerinde birikim lenm eye hakllk kazandran tek neden bu deildir. ada ii hareketi otuz yl nceki ii hareketinden sade ce niceliksel olarak deil, niteliksel olarak da farkldr. 1930'lardan nceki dnem de, ii hareketi karakterce sekteryand; kararlar nemli ekonom ik sektrler arasnda yer alm yordu ve ulusal siyasetin ounlukla d a r ve isel sorunlaryla ilgilenmekteydi; (W alter G alenson, Reflections on the W riting of Labor History; industrial and Labor Relations R eview , Ekim 195 7 .) Antropoloji ile ilgili olarak; fonksiyonel ve tarihsel aklam alar arasndaki tartm alar doal olarak ok eskiden beri srm ektedir. Antropologlarn fonksiyonalist olm alar, antropologlarn fonksiyonalist olm a larnn zorunlu oluundan deil, inceledikleri kltrlerin ta rihi hakknda herhangi bir ey bulam am olm alarndandr. Antropologlar gerekten de, yaanan bugn bugnle ak lam ak; bir toplumun eitli ada yanlar arasndaki an laml karlkl-ilikilerden yararlanarak aklam alara varm ak zorundadrlar. Konu zerinde aydnlatc bir aratrm a iin, baknz: Ernest Gellner, T im e and T heory in Social Anthro pology, Mart, Nisan 1958.

limsel Tarihten sz etmesi ve olduka biimsel bir ekil de, hatta aka tarihsel olmayan teknikleri kullanmak istemesi ve bunun nedeni; (3) dier tarihilerin ise, sk sk, zellikle gazetelerin pazar ilavelerinde yazdklary la, tarihin bir palavra" olduunu, gerek liberal ve gerek se tutucu adan gnn idelolojik ihtiyalar iin bir myth retme arac olduunu savunmalar ve bunun nedeni. Mutlu tablolar karm ak iin Birleik Devletlerin gemii gerekten olaanst bir kaynaktr; ve-eer, gnm z de tarihi fazla yararl bulmayanlar hakkndaki dnce lerimde haklysam - bu durum, ideolojik am alar iin tarihten yararlanmay hepten kolaylatrmaktadr. Tarihsel alm ann sosyal bilimin gelimesi ve sosyal bilimlerin grevlerini yerine getirmesindeki yarar ll, elbette ki, bu bir tek Amerikan tipi toplumsal ya pya ilikintarihsel aklama" ile snrl kalmamaktadr. stelik, tarihsel aklamann yararllk ve geerliliinin deiik derecelerde olmas anlaynn kendisi bile, tarih asndan tartlmas ve snanmas gereken, tarihsel bir /cfeadr. Bu bir tek ada toplum asndan ileri srlen (tarihsel aklam ann - .) geersizlii ve yarar szl gr kolaylkla reddedilebilir. Bir toplumda, toplumun ada grnmn anlamak iin temel nem tayan belirli tarihsel evrelerin bulunmadn fark edebilm em iz de, ancak, karlatrmal almalarla olanakldr. Feodal an yaanmam olmas bugnk Amerikan toplumunun, toplumdaki sekinlerin karakteri, toplumsal statlerin ar geikenlii gibi, ou kez Amerikan toplumunda snf yapsnn ve snf bilinliliinin olmay gibi yanlglara yol aan birok zellikleri iin temel koul olmutur. Sosyal bilimciler kavram ve tekniklere arlk veren bir biimselcilik aracl ile ken dilerini tarihten uzak tutmaya alm olabilir - gerek

ten birou bugn bunu yapmaktadr. Fakat bu giriim leri nedeniyle, tarihin ve toplumun doas konusunda faraziyeler yapm ak zorunda kalmakta; bunlar ise, ne bir gereklik tam akta ne de bir yarar salam aktadr. T a rihten bylesine uzak kalmak, tarihsel bir yap olan ve toplumbilimsel bir ilke olan her toplumun tarihsel bir belirlilik tad ilkesini kendimize rehber almadka, bu, bir tek toplumun bile zelliklerinin geree uygun olarak anlalmasn olanakszlatrmaktadr.
4

Sosyal ve tarihsel psikolojinin sorunlar, birok bakmlardan, gnmzde inceleyebileceimiz en kar mak sorunlar meydana getirmektedirler. Zam anm zn, yeni Bat uygarlnn balca entelektel gelenek lerinin birbirlerini en ilgin etkilemeleri de bu alanda olmaktadr. nsan doasnn doas Aydnlanm a a ndan kaltmlanm insann jenerik grnmnntotaliter ynetimlerin etnografik grecelii, insann irrasyonelliinin tad byk potansiyelin ortaya karl mas kadn ve erkek insanln tarihsel ynden hzl bir deiim geirmekte oluu nedeniyle en nemli sorun durumuna gelii de, gene ite bu alanda olmaktadr. nsan biyografilerinin, bireylerin trl trl olabil melerinin, soruna insann gndelik hayat ortamnn iin de rgtlendirildii tarihsel yaplar asndan bakm adk a, anlalam ayaca grne varm bulunuyoruz. Tarihsel biim deiimleri (transformation), sadece bi reysel hayat biimi deil, fakat insann karakteriinsanolunun olanaklar ve snrllklar-asndan da anlam tamaktadr. Tarih-yapm nn birimi olan, dina mik ulus-devleti de, insan eitliliklerinin aykland ve biimlendii, zgrletirildii ve bask altnda tutulduu

birim; yani, insan ekillendiren birimdir. Uluslar ve ulus topluluklar arasndaki mcadelelerin, ayn zam anda gnmzde Orta Dou'da, Hindistanda, inde ve Bir leik Am erikada egem en duruma gelecek insan tipleri ne ilikin mcadele olmasnn; toplumbilimsel dnce ye bylesine bir gereksinim ve talep olmasnn da se bebi budur. nk, insan sadece soyutlanm biyolojik bir yaratk olarak, bir refleksler ya da igdler toplam olarak; anlalabilir bir alan ya da kendi iinde ve ken di bana bir sistem olarak ele alm akla onu anlayam a yz. nsanolu, her ne olursa olsun, ancak ve ancak, toplumsal ve tarihsel yap ile yakn ilikisi iinde anla labilecek toplumsal ve tarihsel bir aktrdr. Doaldr ki, psikoloji ve sosyal bilimler arasn daki ilikiler konusunda saysz savlar ileri srlmekte dir. Bu savlarn ou, birey ve grup" hakkndaki eitli idealar bir btnle kavuturma giriimleri olarak ileri srlmlerdir. u ya da bu bakm dan bunlarn baz kimselere yarar saladklar kukusuzdur: Fakat, sosyal bilimin bak as konusunda burada yapm aya alt m z aklam a asndan, zerinde uzun boylu durmak zorunda deiliz. Psikologlar sadece kendi inceleme alanlar saysalar bile, iktisatlar, toplumbilimciler, siya sal bilimciler, antropologlar ve tarihiler de yaptklar almalarda insann doas konusunda birtakm faraziyelerde bulunmak dozundadrlar. Bu faraziyeler gnmzde, ou kez, bir snr disiplin olan sosyal pikoloji kapsam na girmektedir. osyal psikolojiye kar gsterilen ilginin, tarihe kar duyulan ilgi gibi, bylesine artm olmas sosyal bilimler alanndaki alm alar iin ylesine tem el nitelik tedir ki, bu tr sorunlara kar psikologlarn ilgisizli1 srdke, sosyal bilimcilerin kendi sorunlar iin gere'

ken lde psikolog olmalar kanlm azlam aktadr. Sosyal bilimcilerin iinde en eskilerinden biri olan ikti satlar gnm zde, bir zam anlar iktisadi insan denen haz dkn ve tutumlu insannn ekonom ik kuramlar yeterince incelem ekte gvenilir bir kaynak olam ayaca n anlam bulunmaktadrlar. Antropolojide kiilik ve kltr" sorununa kar duyulan ilgi devam l olarak art makta; toplumbilimde ve psikolojide ise zerinde en youn allan disiplin sosyal psikoloji olmaktadr. Bu entelektel gelimelere tepki olarak baz psi kologlar sosyal psikoloji anlam nda eitli alm alar yapmlar; bazlar, eitli yollardan giderek, sosyal et menlerden arnm bir disiplin oluturacak biimde psi kolojiyi yeniden betimlemeye kalkmlar; alm ala rnda kendilerini insan fizyolojisiyle snrlandrmlardr. Ben burada-gnm zde eitli dallara ayrlm bulunanpsikoloji alanndaki akadem ik dallar incelemeyi, hele hele yarglamay hi istemiyorum. Akadem ik psikologlar tarafndan aka benim senmeyen, fakat bununla beraber kendilerinin de-ve tm entelektei yaam m zn da-etkilenm ekte olduu bir psikolojik dnce biimi (slubu) bulunmaktadr. Psi kanaliz de, zellikle Freudun kendi alm alarnda in san doasnn doas en geni ierikleriyle ifade olun mu bulunmaktadr. Son kuak iinde, ksacas, eskileri kadar rijit olm ayan psikanalizciler ve bunlarn etkisi al tnda kalan kimselerce ileriye doru iki nemli adm daha atlm bulunmaktadr: Birincisi, bireysel organizma fizyolojisi alm, kor kutucu melodramlarn kendi iinde olutuu kk aile ortamlar (milieu) zerinde almalara geilmitir. Dene bilir ki, hi beklenmedik bir bak asndan-tbbi-bakarak

Freud bireyin ana baba ailesi erevesi iinde incelen mesi gerektiini sezip ortaya koymutur. Elbette ki, aile sinin birey zerindeki etkisi teden beri bilinmekteydi; iin yeni olan yan, bir toplumsal kurum olarak, Freudun grnce, ailenin bireyin karakteri ve hayat iin birincil / temel nemde kabul edilmesi olmutur. kincisi, psikanalizin grnce sosyal enin nemli lde bymesi; zellikle sper-ego konu sundaki toplumbilimsel almalarda byk llere ulamas olmutur. Am erika'da ise, psikanalitik gele nekle, kayna apayr bir gelenek, George H. M eadin sosyal davranlndan gelen bir gelenek birleip kaynamtr. Fakat bunun ardndan bir snrlanma (k stlanm a) ya da ikircelik (tereddt) dnemine girilmi. "Kiileraras ilikilerin dar-ereveli dzenlenimleri aka ortaya konulmu; bu ilikilerin kendilerinin ve do al olarak da bireylerin konumlandrldklar daha geni ereveli balam (context) ise akla kavuturulama mtr. Elbette, bu alanda da kuraldlklar vardr. zel likle Erich Fromm ekonomik ve dinsel kurumlan da ilintilendirmi; birey tipleri iin bunlarn tad anlam ortaya koymaya almtr. Genel ikirceliin bir nedeni analizcinin snrl toplumsal rol olmutur. Analizcinin almas ve perspektifi, meslek gerei, bireysel hasta larla balantl olmu; uygulamalarnn koullar altnda, aslnda kolaylkla grp anlamlandrabilecei sorunlar bile snrl kalmtr. Ne yazk ki, psikanaliz akademik aratrmann kkl ve tmleyici bir blm durumuna gelememitir*5*.

5) Kiileraras ilikilere" Kutsallk kazandrm a eiliminin nemli bir dier nedeni, insann derinliindeki toplumsal yannn varlnn anlalp ifade olunduu kltr kelimesinin bir

Psikanalitik almalarda bundan sonra yaplmas gereken, Freudun seilmi baz akrabalk kurumlan zerinde byk bir baar ile balatt alm asn dier kurumsal alanlarda da en geni ekilde srdrmektir. Gerekli olan, her birini, Freudun baz akrabalk kurumlarn inceleyii gibi, inceleyeceimiz kurumsal dzen lerden oluan bir toplumsal yap fikridir. Kiileraras ilikilerin gerek tedavisi olan psikiyatride daha imdi den ok g bir noktayla ilgili sorunlar zerinde durul maya balamtr: Deerleri ve normlar, incelemek iin ele alnan bireylerin varsaylan gereksinmelerine da yandrma eilim. Fakat, bireyin doas bile sosyal gereklikle birlikte ele alnmadka anlalamayacana gre, sorunu byle bir iliki iinde ele almamak gerekecektir. Byle bir irde leme biyografik bir varlk olarak bireyin eitli kiileraras ortamlara konumlandrlmas ile deil; bu ortamlarn, kendilerinden oluan toplumsal yap iinde konumland rlmas ile incelenebilecektir.
s

Bir tm olarak sosyal psikolojide olduu gibi, psi kanalizdeki gelim elere dayanarak, artk, sosyal bilimle rin psikolojik ilgi alanlarn da ksaca belirtebiliriz. Bura da, ok ksa bir zet vererek sadece en verimli olan ya

snger gibi her biim e sokulabilm e ve snr olm a zelliidir. Toplum sal yapf'nn tersine, kltr" kavram sosyal bilim lerdeki her ynde en kolay biimlendirilen, belki de bu ne denle uzm annn elinde ok yararl bir terim haline gelebilen bir kavram dr. Uygulam ada, kltr" kavram yeterli bir top lumsal yap fikrinden ok, toplum sal ortam a ve onunla be raber gelenee", za y f bir atfta bulunm adr.

da bu konuda alan sosyal bilimciler iin en m eru saylabilecek olan baz varsaymlardan sz edeceim*6*. Bireyin hayat, bireyin biyografisinin iinde ger eklemi olduu kurumlar ele alnm adka, yeterince anlalam az. nk, bireyin rollerini renmesini, unutmasn, deitirmesini, daha yakn ilikiler iinde bir rolden dierlerine geebilmesini bu biyografi kaydeder. Birisi belli bir ailede kk bir ocuk olabilir, birisi belirli bir ocuk grubu iinde bir oyun arkada olabilir; bir bakas ise renci, ii, ustaba, general, ya da ana olabilir, insan hayatnn byk blm belirli kurumlar iinde bu tr rollerin oynanmasndan m eydana gelm ek tedir. Bir bireyin biyografisini anlam ak iin, oynad ve oynamakta olduu rollerin anlam ve nlemlerini anla mak; bunlar anlam ak iin de, bunlarn birer blmn oluturduklar kurumlan anlam ak gerekmektedir. Fakat insan toplumsal bir yaratk sayan gr sayesinde, toplumsal rollerin oluturduu dsal bir bi yografiye gre ok daha derine inebilmekteyiz. Byle bir gr insann ok daha isel ve psikolojik" yanlarn anlayabilmemizi gerektirmektedir; zellikle, bireyin ken disi hakknda tad z-grnty (self-im age) vicda nnn ve aklnn gelimesini. Belki de son yllarn psiko loji ve sosyal biliminde en radikal bulu, bireyin en isel saylan yanlarnn ounun bile ne denli sosyal bir biimlenmilik iinde bulunduunun; hatta bunlarn toplumca kazandrlm olduunun ortaya konulmas ol mutur. Salgsal ve sinirsel aygtlarn en genel snrlar iinde korku, sevgi ve nefret duygularnn her eidinin
6* ifade olunan bu noktaya ilikin daha ayrntl bir tartc~,'j iin, bak.: H. H. G erth ve C . W right Mills C h a ra c te r onu S o c ia l S tru ctu re, N e w York, Harcourth, Brace, 1953.

toplumsal biyografi ve bunun yaand ve ifade edildii toplumsal ierik asndan anlalmas gerekmektedir. Duyu organlarnn fizyolojisinin en geni snrlar iinde fizik dnyay alglam am z, renkleri fark etm emiz, koku lar alabilmemiz, aclarm z ve grltlerden rahatsz olm am z bile toplumsal bir kalplanmlk iindedir. Top lumsal koullar iinde biimlendirilmitir bunlar, insanla rn drtlerinin derecesinin de toplumdaki yaygn drt ler ve bu alandaki toplumsal deiimler ile, bunlar ifade eden szlkteki anlam karklklar asndan anlal mas gerekmektedir. Bireyin biyografisi ve karakteri sadece kk or tamna ve kukusuz ilk yaam ortam larna-bebeklik ve ocukluk dnemindeki ortamlarna bakm akla anlala maz. Bunlar yeterince anlayabilm ek iin, bu isel dzenlem eler arasndaki ilintilerin daha geni yapsal ereveler iinde ele alnmas; bu yapsal erevedeki deiimlerin ve bu deimelerin dar yaam ortamlar zerindeki etkilerinin de hesaba katlmas gerekir. Sosyal yaplar ve yapsal deiimleri daha isel yaam dnemleri asndan nem ve etkileri ynnden anladm z zam an belirli dar ortamlar iinde yaayan bireylerin edim ve duygularnn bireylerin kendilerinin bile farknda olmad nedenlerini anlayabilecek duruma gelmi oluruz. Herhangi bir kiilik tipinin snanm asnda, bu tipe giren kiilerin bu tipi kendilerine yaktrdklar z-grntye (self-im age) uygun grm olmalarna dayanm ak yeterli deildir. Bireyler snrl ve dar ortamcklarda yaadklar iin, kendi koullarnn ve benlikle rinin snrlarnn tm nedenlerini bilemezler; bilmeleri de beklenemez. Kendi benlikleri, kendi koullar, kendi toplumsal konumlar hakknda yeterli gr olan in

sanlar pek enderdir. Bunun tersini dnmek; ou kez baz sosyal bilimcilerin kullandklar eitli yntemlerde grlene benzer bir deerlendirm ede bulunmak; on sekizinci yzyl psikologlarnn bile kabul edem eyecek leri insann belirli bir derecede rasyonel bir zlk bilinci ne ve z-grnt izlenimine sahip olabileceini savun m ak olacaktr. Marx W eb erin, drtleri ve dinsel ve ekonomik kurumlan iindeki ilevleri ile birlikte Priten nsan kavram, bu tr kiileri, kendilerinin kendi benlik lerini anlamalarndan ok daha iyi anlam am z sala mtr. Yani, W eberin yap kavramn kullanm olmas bireyleri, onlarn kendilerini ve dar ortamlarn anlaya bilmelerinden ok daha iyi anlayabilmemizi salamtr. lk dnemdeki yaam dnemlerinin nemi, yeti kin karakterinde ocukluk psikolojisinin arl eitli toplumlara ve bu toplumlardaki ocukluk ve toplumsal biyografi tiplerine bal olarak deiebilir, greli eyler dir. rnein, artk biliyoruz ki, kiiliin kurulmasnda babann rol nn, belirli aile tipleriyle snrl olarak ve bu tip ailelerin, bu ailelerin birer esi olduu toplumsal yap iinde kaplad yere bal olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Toplumsal yap fikri de, sadece belirli birey serile rinden ve bu kiilerin kendi dar ortamlarna yantlarn dan elde edilecek olan verilere ve fikirlere dayanarak oluturulamaz. Birey" hakkndaki psikolojik teorilere dayanarak toplumsal ve tarihsel olgular aklam a giri imleri, ou kez, toplumun dank ve ok saydaki bireylerden ibaret olduu; bu atomlar ile ilgili her eyi bilebildiimizde bu bilgilerimizi birbirine katarak toplumu da renip anlayabileceimiz yolundaki dnceden kaynak almaktadr. Oysa bu hi de verimli bir varsaym

deildir. Gerekten de, bireyin en temel zellikleri hakknda bile bireyi toplumsal ynden tecritlenmi bir yaratk sayan psikolojik alm alar aracl ile bir eyler renm em iz olanakszdr. Soyut bir model oluturmak taki yarar bir yana, ne iktisatlarn ktisadi nsan kav ramn, ne de aile psikiyatrislerinin (ve bu bir tek top lumsal alan iinde uzm anlam eitli psikiyatrislerin) klasik Oedipal (dipal) nsan kavramlarn tam am en doru ve geerli sayabiliriz. Bireylerin ekonomik edim le rini anlam ak iin ekonomik ve siyasal rollerinin yapsal ilikileri nasl tem el derecede bir nem tayorsa, Victo ria ann babalk kurumundan bu yana modern toplumlardaki bir kurum olarak ailenin yerine ilevler ykle nen yeni kurumlan ve ailenin iindeki rollerin deiimle rini de hesaba katm ak gerekmektedir. Tarihsel belirlilik ilkesi sosyal bilimler kadar, psi koloji iin de geerlidir. Bireyin en kiisel, en isel zel liklerinin ifadesi bile, tarihsel ynden belirli bir ierikle snrl sorunlar olarak gerekletirilebilmektedir. Bu d ncenin akla uygun bir dnce olduunu anlamak iin, bir an insanln tarihinde gelmi-gemi insanlarn ne denli ok eitli olduklarn dnm ek bile yeter. Sosyal bilimciler gibi, psikologlarn da konusu insan olan tek bir cmlede bile, gerekten ok iyi dnmeleri gerekmektedir. nsanlarn eitlilii ylesine zengindir ki, hibir elemental psikoloji, hibir igdler teorisi, hibir in sann tem el doas ilkesi bu tipsel ve bireysel eitenmilii aklayabilm em ize yetmemektedir, insan ha yatnn toplumsal ve tarihsel gerekliklerinden kopmu bir biimde insana ilikin olarak ileri srlebilecek gr?ler, karlam akta olduumuz insan tiplerinin bir pa

noramasn oluturan insan trlerinin ok geni biyolojik olanaklarna ve kstlamalarna ilikin grler olarak kalacaktr, insan, ou kez, plkte grlen rasgele bir fare hakknda gelitirilmi birtakm teorilerden farkl olmayan, temel insan doas" teorisi asndan akla maya kalkmak, insanlk tarihini de insan doas hakkndaki verimsiz ve yararsz bir kavram lar yn iine itip gmmektir. Barzun ve Graff benzer bir soruna ilikin olarak yle diyorlar: Dr. Kinsey'in nl Erkein Cinsel Davra nlar kitabn rtl-ve burada ise yanl-bir faraziye iin verilecek ok ilgin bir m ek saymak gerekmektedir: Kitap, erkek tr hakknda deil, fakat yirminci yzyln ortalarnda ve Birleik Devletlerde yaayan erkekler hak kndadr... nsan doas idea's konusunu aydnlattn sylemek ise ortadaki sorunun sorun olan yann gr mezlikten gelmek demektir. Sorunun can alc yan, asl sorun olan yan ise, ok deiken bir sorun olan insan kltr" dr*7). nsanlarda, insan olduklar iin ortak bir insan doas" bulunabilecei dncesi, insana ilikin dikkatli almalarda bulunmas gereken toplumsal ve tarihsel zgllk ltnn ihlali; en azndan, sosyal bilim rencilerinin yapmaya haklar olmadklar bir soyutlama olacaktr. Kukusuz zam an zam an hatrlam am z gere ken bir gerektir ki, aslnda insan hakknda pek fazla bir bilgimiz bulunmamakta; insan hakkndaki bilgimiz, ne denli byk olursa olsun tarih ve biyografide ifadesini bulan insann eitliliinin srrn zebilmekten uzaktr.
7) Jacques Barzun ve Henry Graff, T h e M o d e m R e s e a r c h e r , N e w York, Harcourt, Brace, 1957, ss. 2 2 2 -2 3 .

Bazen bu srr zemeyeceimizi dnrken kendimi zin de bu srrn bir paras olduumuzu, ya da olm am z gerektiini dnm olmaktayz. Fakat Batl insanlar olduumuz iin, ister istemez insann eitlilii sorunu zerinde de durm am z gerekmekte; bu ise, insann e itliliini dayandrdm z srrn kafam zda igal ettii yere son verm em iz dem ek olmaktadr. Bunu yaparken de, zerinde altm z eyin ne olduunu; insan, ta rih, biyografi ve hem rn hem de yaratcs olduu muz toplumlar hakknda ne denli az ey bildiimizi, unutm am am z gerekmektedir.

269

AKIL VE ZGRLK ZERNE

Sosyal bilimcinin tarihe kar duyduu ilginin d m noktas yaad a hakknda tad /deadr. Biyografiye kar duyduu ilginin dm noktas ise insann temel doas ve tarihin ak iinde insann ge irebilecei deiimlere ilikin snrlam alar konusunda kafasnda tad ideadr. Tm klasik sosyal bilimciler kendi zam anlarnn temel zellikleri ile tarihin kendi zam anlar iinde nasl yaplmakta oluu ile; insan doasnn mahiyeti ile, kendi dnemlerinde yaygn olan eitli birey tipleri ile ilgilenmilerdir. Marx ve Sombart ile W eber; Com te ve Spencer; Durkheim ve Veblen; Mannheim, Schum peter ve Michelsin her biri kendine zg bir biimde bu so runlar zerinde durmulardr. imdi bizlerin yaam akta olduumuz u dnemde ise sosyal bilimcilerin birou bunlarla ilgilenmemektedir. Oysa asl imdi, asl bizim zam anm zda, yirminci yzyln u ikinci yarsndadr ki, btn bu sorunlar acil sorunlar, srp giden devaml sorunlar durumuna gelmi ve insana ilikin alm ala rmzda gerekli olan kltrel oryantasyonumuz iin ya amsal bir nem kazanmtr.
1

Gnm zde herkes ayan nereye bastn, ne reye gitmekte olduunu ve eer bir eyler yapabilecek durumda ise-tarih olarak bugn iin, sorumluluk olarak da gelecek iin neler yapabileceini bilmek istemekte dir. Bu gibi sorunlara kestirip atlabilecek tek bir vant bulunmamaktadr. Bu sorunlar iin her dnemin yant

kendine gre olmaktadr. Fakat bugn iin, bizler iin bir glk sz konusudur. Biz bir dnemin bitiminde ya yoruz ve kendi yantlarm z kendi bam za bulmak zorundayz. Bizler Modem a dediimiz an bitimini yayo ruz. Antik an ardndan, nasl, Batklarn kendi alarn dan Karanlk a dedikleri birka yzyllk bir Doulularn a (oriental ascendancy) gelmise, gnmzde de Modem a, Modern a sonras dnem izlemeye ba lamtr. Buna Drdnc Dnem de diyebiliriz. Kukusuz bir dnemin bitimi ve bir dierinin balam as bir tanm lama konusudur. Fakat toplumsal olan her ey gibi, tanmlar da tarihsel ynden kendilerine zg eylerdir. Bizim toplum ve bireyin zbenlii hakkndaki tem el ta nmlarmz yeni gereklikler karsnda yerlerini terk etmektedir. Belirtmek istediim, sadece, tek bir kuak iinde tarihin hibir dneminde bylesine hzl ve byk bir depremin olmad deildir. Belirtmek istediim, sa dece yeni bir dnem saylacak nitelikte bir gei sreci iinde bulunduumuz ve girdiimizi sandm z bu yeni dnemi kavram ak durumunda olduumuz da deildir. Belirtmek istediim, kendimizi yneylendirirken - eer byle bir abada bulunuyorsak-eski imajlarmzn ve beklentilerimizin birounun tarihsel ynden eskilerine bal kald; yani, standart dnce ve duygu kategori lerimizin birounun etrafm zda olup bitenleri akla makta ou kez bizi yanl yneylendirdii; yaptm z aklamalarn pek ounun Orta adan Modern aa byk tarihsel gei sreci dneminden kalm olduu; bunarn, bugnk sorunlar iin uygulanmak zere genelletirildiklerinde geerli, inandrc ve yeterli olama

dklardr. Dier yandan belirtmek istediim bir baka nokta da, bugnk balca yneylenmelerimizin-liberalizm ve sosyalizm-dnyay ve kendimizi aklam akta aka yetersiz kaldr. Bu iki ideoloji Aydnlanma ann rnleri olarak ortaya kmlardr ve her ikisinde de ortak pek ok var saymlar ve deerler bulunmaktadr. H er ikisinde de rasyonelliin artmas zgrln gelimesinin temel koulu saylmtr. Akla dayanan bir gelim e anlay, iyilii tartlm az saylan bir bilim inancas herkese ak bir genel eitime geilmesi ve bunun demokrasi iin tad siyasal anlam a olan inan gibi Aydnlanm a a nn btn bu ideallerinin temelinde, insan akl ile in sann zgrl arasnda zorunlu tjir balant olduu yolundaki mutlu varsaym" bulunmaktadr. Dncele rimizin biimlendirilmesinde byk paylar olan d nrler de fikirlerini bu varsayma uygun olarak gelitir milerdir. Her hareketin ve Freudun alm asndaki her nansn tem elinde bu varsaym bulunmaktadr: zgr olmak iin, bireyin rasyonel bir uyanklk ve bilgililik iin de olmas gerekmektedir. Tedavi, hastann aklnn oncazn kiisel yaam nda daha zgrce faaliyette bulu nabilme ansn arttrmak iin yaplm bir yardmdr. Ayn varsaym Marxist dncenih de tem elinde yer almaktadr: irrasyonel bir retim anarisi iinde yaa makta olan insan, toplum iindeki konumunun rasyonel olarak farkna varmak; snf bilincine erim ek zorun dadr. Bu terim ise, Bentham n kulland herhangi bir terim kadar rasyonalistik niteliktedir. Liberalizm, zgrlk ve akl zerinde, bunlar bireye ilikin en yce olgular sayarak durmu; Marxism ise, z grlk ve akl tarihin siyasal olarak inaasnda" insann

rolne ilikin yce olgular saymtr. Modern Dnemin li beralleri ve radikalleri, genel olarak, tarihin rasyonel yap mna ve insann kendi biyografisini kendi zgr iradesi ile yazabileceine inanan kimseler olmulardr. Fakat gnmz dnyasnda olup bitenler, bence, zgrlk ve aklla ilgili dncelerin gnmzdeki yeni kapitalist ve komnist lkelerde anlam sz ve bulank grnmelerinin nedenini aklamakta; ayrca, Marxismin niin bylesine sk bir biimde brokratik savunma ve kt kullanmlar iin ie koulan cansz bir rhetoric hali ne getirildiini ve liberalizmin ise, toplumsal gereklii saklamak iin savunulan, sosyal gereklikle ilgisiz bir maske durumuna geldiini de anlam am za yardmc olmaktadr. Zam anm zn en nemli gelimeleri, inan yorum ki, siyasetin ve kltrne sadece Marxist, ne de sadece liberal yorumlar aracl ile geree uygun olarak anlalabilir. Bu dnce biimleri, bugn var olmayan toplum biimleri hakkndaki dnceleri rehber alarak ortaya kmlardr. John Stuart Mill bugn kapi talist dnyada ortaya kan siyasal ekonomi trlerini hibir zam an incelememitir. Kari Marx ise bugn ko mnist blokta oluan toplum trlerine benzer toplumlar zerinde hibir irdelem ede bulunmamtr. V e ne Mili, ne de Marx, bugn iinde yaayan insanlarn onda ye disinin ancak gn gnne canl kalmaya alt az gelimi lkelerin sorunlar zerinde durmulardr. G nmzde: modern idealler asndan da, eskiden kal ma liberal anlaya gre de, sosyalist dnceye gre de yaplacak olan analizlere direnen yeni toplumsal yap trleri ile kar karya kalm bulunuyoruz. Drdnc Dnemin ideolojik alameti bunu Modern adan devralmtr-zgrlk ve akl idealarnn tartma

konusu edilebilmesi rasyonellikteki artnn zgrlkte de art anlamna gelmemeye balamasndandr.

2

nsana ilikin ilerde akln rol ve akln temelinde zgr bireylerin bulunduu dncesi yirminci yzyl sosyal bilimcilerinin Aydnlk a felsefecilerinden dev raldklar en nemli temalardandr. Sorunlarn belirlen mesinde ve ele alnmasnda bunlar tem el deerler ol maya devam edeceklerse, akl ve zgrlk ideallerinin gnmzde eski dnr ve aratrm aclarn zam anndakinden daha gelikin ve zmlenebilir biimlerde ortaya konulmas ve ifade olunmas gerekir. nk za m anm zda bu iki deer, akl ve zgrlk, herkesin s zn ettii, ancak kesin biimlerini alm aktan hl uzak deerlerdir. Temeldeki gelimeler herkese bilinmektedir. Byk ve rasyonel rgtler-ksacas, brokrasiler-gerekten o almlar, fakat bireyin zdeki aklnda bir art salana mamtr. Gndelik yaamlarnn snrl ortamcklarna hapsolmu sradan insanlar, yaadklar ortamlarnn da birer baml ksm olduklar rasyonel ya da irrasyonelbyk yaplar hakknda dnmekten ou kez uzak tutulmaktalar. Buna uygun olarak, sk sk, hizmet ettikleri amalar hakknda herhangi bir fikirleri olmakszn, hemen rasyonel olduu sanlan eylemlerde bulunmakta. En st dzeydekilerin de -Tolstoyun generalleri gibi sadece bilir gibi grnen" kimseler olduklar yolundaki kukular gittike artmakta. Gitgide artan bir iblm erevesi iinde, bu tr rgtlerin durmadan oalmas alma hayatnda ve alma d zamanlarda dnmenin zorlat, hatta olanakszlat kendi egemenlik alanlarnn genilemesine

neden olmaktadr. rnein, askerler sonul amacnn ya da btnn iindeki bir belli eylemin ilevinin ne olduuna ilikin en kk bir fikirleri bile olmakszn, ilevleri ynn den rasyonel btn bir seri oluturan eylemleri icra etmek tedirler^1 Hatta teknik bakmdan stn bir dn yetene ine sahip olan kimseler bile, kendilerine tayin edilmi bu lunan ilevleri, yapacaklar iin etkisinin bir atom bombasnnkinden geri kalmayabileceini kavramakszn yklen mekte ve bu ileri etkinlikle yerine getirmektedirler. Bilim artk anlalyor ki, teknolojik bir kinci Geli deildir. Bilimin tekniklerine ve rasyonelliine bir toplumda merkezi bir yer tannm olmas demek, toplumdaki in sanlarn akli ve efsanelerden uzak; korku ve doa-st varlklardan uzak yaamakta olduklar anlamna gelmiyor. Gnmzde genel eitim, bilgili ve bamsz dnme yetenei kazandrmas gerekirken, tekniklemi gr nml bir eblehletirmeden ve uluslar erevesinde ise bir dar kafallktan baka birey kazandrmamaktadr. Tarihsel kltrn kitlelere yaylmakta olmas ise kltrel duyarl gelitirecei yerde, bu konuda dpedz basitle tirici bir etkiye yol am-ve yaratc yenilikler iin tm kaplar kapatmtr. Brokratik rasyonelliin ve teknoloji nin yksek bir dzeye karlmas, bireysel ya da toplum sal dn yeteneinin dzeyinde de bir ykselme sala yamamaktadr. Bunlardan birinin dzeyine bakarak, top lumun ikinci alandaki dzeyinin ne olduunu kestirmek olanakszlamtr. Sosyal, teknolojik, ya da brokratik rasyonalite, bireysel iradelerin ve dnce yeteneklerinin dz anlamda bir toplam olmamaktadr.
1) Cf. M anheim , M a n a n d S o cie ty, N e w York. H arcourt, Brace, 1 9 4 0 . s. 54.

Bu nitelikte bir iradeye ve kapasiteye sahip olacak dzeye eriebilme ans, gerekte, sz konusu etkiler nedeniyle, giderek azalmaktadr. Rasyonel olarak rgt lendirilmi toplumsal dzenlenimlerin (arragem ents)birey ya da toplum erevesinde-zgrln genile mesini salayacak birer ara olabilmeleri gerekir. G er ekte, ou kez, bu rgtlenmeler tiranla ve gdmlemeye yarayan, akla alan kaplar inatla kapa tan, zgr insanlar olarak eylem ve edim de bulunma olanan ortadan kaldran aralar olup kmaktadr. Rasyonelletirilmi rgtlenmelerde iin btn iinde yer alan ve sradan kiilerin grebildikleri dar ortamcklar etkileri altnda tutan yapsal glerin grlebilmesi ve kavranabilmesi, ancak, toplumdaki komuta yerlerinden ya da gzetim konumlarndan mmkn olabilmektedir. Bu dar ereveli ortamcklar biimlendiren gler sz konusu ortamlarn kendi ilerinde oluturulamamakta;. bu ortamlara batm kimseler, ise bunlar denetle yememektedirler. stelik, bu ortamcklarn kendileri de gitgide daha rasyonalize edilmektedir. Fabrikalar kadar aileler, alma hayat kadar bo zam anlar, devlet kadar komu topluluklar da ilevsel ynden rasyonel totalitenin blmleri durumuna getirilmiler, ya da de netlenmeyen irrasyonel glere baml duruma indir genmilerdir. Toplumun artan rasyonalizasyonu, bu rasyonalizasyon ile insan akl arasndaki eliki, akl ile zgrlk arasnda olaca sanlan uyumun gereklemeyii; so nunda, rasyonellii olan fakat kiisel akl ve dnce yetenei olmayan, gitgide daha ok kendi kendini rasyonalize eden, fakat ayn anda gitgide daha ok hu-

zursuzlaan bir insan yaratmtr. am zn zgrlk sorunun da, en iyi biimde, bu insan tipinin zellikleri ve koullar asndan ifade edilebilecei aktr. Oysa bu gelimeler ve kukular ou kez birer sorun olarak orta ya hi konmamakta; ok kimse bunlar birer temel sorun bile saymamaktadr. Gerekten de, ada zgrlk ve akl sorununun en nemli yan bunun sorun olarak fark edilmekte olmaydr. Bir sorun olarak ifade edilip ofla ya konulmaydr.
3

Bireyler asndan ortaya kan sorunlarn ou manipulasyonun, ynetimin (sevk ve idarenin) ve kr krne itaate itilmiliin sonucudur; toplumda otorite ou kez aka grlem eyecek kadar kendini sakl tutmakta; yetki sahibi kim seler ou kez bu otoritelerini aa vurmaya ya da hakllatrmaya alm ay gerek siz grmektedirler. Sradan insanlarn bir glkle kar latklarnda, ya da birtakm sorunlarla kar karya olduklar duygusuna kapldklarnda dnce ve eylem alannda kendilerine ak ve seik bir erek (hedef) belirleyememelerinin, kendilerinin sandklar deerleri zara ra uratann ne olduunu sezem emelerinin bir nedeni de bu olmaktadr. Toplumu rasyonalize etm e eiliminin bu zorunlu etkileri nedeniyle birey elinden geleni yapmakla yetin mekten" baka bir are bulamamaktadr. Umutlarn, emellerini ve almalarn iinde bulunduu ortama gre biimlendirmekte, bu ortamdan kurtulmakta kullanabile cei hibir k yolu bulamamakta; dpedz, sonunda, kendisi bu koullara balanmaktadr. Birey, alma sa atlerinin dnda kendisine braklan zam an eitli oyun

larla, vakit geirmekle, elenmekle harcamakta. ste lik, harcanan bu zamann nasl harcayaca da rasyonalize edilmi bulunmaktadr. retimden, emein den yabanclat gibi, tketiminden ve gerek anlam daki bo zam an kullanmndan da yabanclam bulun maktadr. Bireyin bu uyumlanmas ve bunun bireyin k k yaam ortam ve kendisi zerindeki etkileri onun dnme ansn, dnme yeteneini ve iradesini yitir mi oluundan dolay ortaya kmakla da kalmamakta; bireyin bir zgr insan olarak edim ve eylem de bulunma ans ve yeteneini de etkilemi olmaktadr. Gerekten de, bu duruma uyumlanm bir birey zgrln ve insan aklnn nasl bir deer ifade edebileceinin bilincine var maktan bile yoksun braklm olmaktadr. Bu tr uyumlanm insanlarn, bu tr ortamlarda ok uzun sre bulunmalarna, alm alarna ve kendile rinden beklenenleri yerine getirmelerine ramen, ,dn yeteneinden ve akldan nasipsiz kimseler olduklar sylenemez. Karl Mannheim, bu noktay, byk rasyo nel rgtlerden birinde snrl bir para iinde yaayan bir bireyin kendi kiisel drtlerini, isteklerini, yaay biimini, dnce biimini rgtn kural ve dzenlem e lerine gre, sistematik bir biimde dzenlem esi anla mna gelen kendi kendini rasyonalize etm e terimi ile aka ifade etmi bulunmaktadr. Bu nedenle, rasyonel rgtler birer yabanclatrc rgt olmaktadr: Bunlarda kiinin edim ve dncelerine, hatta duygularna yn ve biim veren mdir ilkeler kaynan, Reformasyon a insannda olduu gibi insann bireysel vicdannda, ya da Kartesyen insandaki gibi insann birey olm a ba msz dnce g ve yeteneinde bulmu deildir. Bugnk bu mdir" ilkeleri, aslnda, tarihsel adan

bireysellii oluturan her eye yabanclam, her eye elikin ilkelerdir. Rasyonalite arttka ve oda ve de netimi bireylerden kp byk-lekli rgtlere getike ve bu ynde fazla bir ilerleme olmas durumunda, ou insann dnebilme ans ve olanann btn btne ortadan kalkacan ileri srmek abartm a saylm am al dr. Byle bir durumda akldan yoksunlam bir rasyo nellik noktasna varlm olacaktr. Byle bir rasyonellik (rationality) zgrle yaraan bir rasyonelleme deil, zgrl yok edici bir rasyonelleme saylmaldr. Bireyin ycelii"/'cfeasnn gnmzde ok su g trr bir duruma gelmi olmasnn alacak hibir yan kalmamtr: Yaadm z gnde kar karya bulundu umuz sorun insann doasnn, insann yeteneklerinin snrlarna ve olanaklarna ilikin dncemizdeki g rntnn ta kendisidir artk. Tarih, insan doas"nn snrlarn, olanaklarn ve anlamn tam olarak ortaya koymu; henz tam olarak yazp bitirmi deildir. nsa nn Modern adan yaadm z dnem e geile yaa d psikolojik deiimin ne denli byk bir deiim ol duunu belki de bilmiyor, anlamyoruz. Am a nmz deki sorunu, sorm am z gerektii biimiyle sormak zo rundayz: Gnm z insanlar arasnda, ykselecek ve hatta toplumda baat konuma geecek olanlar Mutlu Robot denen tipler mi olacaktr? nsann kimyasal ve psikiyatrik usul ve yollarla, srekli bask altnda yaam akla, srekli denetimlenen bir ortamda tutulmakla bir robot haline sokulabildiini bildiimiz gibi, serpitirilmi alanlarda uygulanan bask larla, belirli koullarn planlanmam gsterim ve uygu lamalar ile de bunun oluturulabildiini biliyoruz. Fakat insanlarn kendi istek ve iradeleriyle birer mutlu robot

haline gelmeyi istemesi gerekletirilebilir mi? Byle koullar altnda da insan mutlu olabilir mi? Byle bir mutluluun nasl bir anlam olabilir? nsann, salt insan olarak derininde bir yerde bir zgrlk ve akl tutkusu bulunmas gerektiini dnmek, artk, insan doasna ilikin sadece metafizik bir tasarm saylam ayacak du ruma gelmitir. Bugn unu sormak durumundayz: insan doasnda, gnmz insannn iinde bulunduu sosyal yaplarn her birinde ve koullarnda neler var ki insandan bu mutlu robot kabiliyor. nsan doasnda bunu nleyebilecek olan eyler yok mu? Varsa nedir bunlar? Yabanclam insann ortaya k ve bu oluu mun temelindeki btn ilgili sorunlar gnmzn d nsel yaam nn en ciddi yanlarn ve kar karya bulunduumuz dnsel problemlerin ve ktlklerin de temelini oluturmaktadr. Yaadm z ada insanln iinde bulunduu dnemin ve nemli saylabilecek b tn aratrma, inceleme ve almalarn ana sorunu da bu sorundur. Klasik dnsel gelenek iin bundan daha baarsz kalnan baka hibir ana sorun, hibir ana konu, hibir temel idea olabileceini sanmyorum. Karl Marx'in yabanclam a zerine yazd ilk dnem yazlarnda baarl bir biimde deindii ve a klad sorun bu olmu; hakl olarak n kazanm bu lunan Georg Simmel'in makalesi Metropolis bu sorunu ele alm; Byk Toplum (The Great Society) zerine almalarnda Graham Walls bu sorunu gz nnden hi ayrmamtr. From m un "automaton kavram ve dncesinin temelinde de bu sorun vardr. nsann bu yeni tip insana dnecei korkusu, stat ve szle me," komnite ve toplum" gibi klasik toplumbilim kav

ramlarnn son zam anlarda youn olarak kullanlmas nn da tem el nedeni olmaktadr. Riesm ann bakasnca-ynetilen ve W hitein sosyal ethik kavram larnda ki ac anlamlar da bunu dile getirmektedir. Ve, doal ola rak - sylemek yerinde ise - ok daha popler bir baar kazanan George Orwell'in 1984ndeki temel dnce de budur. Pozitif alanda ise - gnmz iin artk zlenen bir ey saymak daha doru olacaktr - geni anlamyla Freud'un id, Marx'in Freiheit, George M eadin Ben," Karen Hom eyin kendiliindenlik (spontaneity)., kavram lar da yabanclam insann baat duruma geiine kar konulmak iin kullanlm kavramlardr. Btn bu dnrler insann insan olarak yetileri olduuna; bunlar sayesinde insann-doaya, topluma ve kendisine - ya banclam bir yaratk olmaktan kanabileceine; buna dntrlemeyeceine inanmak istemilerdir. Bence yanltc nitelikte olan topluluk tutkunluu arlar da, bu tr bir insann oluumuna yol aabilecek koullar ortadan kaldrmak amacn tamaktadr. Birok hmanist d nr gnmz psikiyatrislerinin yaptklar iin, aslnda, ortama uyumlanmay kabullenemeyen kiileri yabanc lam kii saymak ve bunlar kendini rasyonalize edebi len kiilere dntrmek olduunu grmeye balam bulunmaktadr. Btn bu endielerin - ve insan sorunu zerinde almakta olan duyarl ve ciddi bilim adamlar nn dnce ve endielerinin de temelinde, yabancla m insann Bat uygarlnn zgr insan imajna bir anti tez oluturmasnn ortaya koyduu basit, am a ok nemli bu olgu bulunmaktadr. Bu insann, bu mutlu robotun iinde olutuu toplum zgr toplumun ya da sade ve ak anlamyla, demokratik toplumun-da antitezi olmakta dr. Bylesi bir insann olumas zgrlk iin nemli bir sorunun - ve mit edelim ki, sosyal bilimciler iin de

nemli olan bir problemin, varln gstermektedir. Birey asndan bir sorun-bireyin pek bilincinde olmad deer ler ve koullar asndan-bir sorun olarak ifade edilecek olursa, bu bir yabanclama" sorunudur. Toplum asn dan - ki toplumun ilgisiz kald - bir sorun olarak ifade edilecek olursa, hem bir olgu hem de bir ynelme olarak, demokratik toplumun varl yokluu sorunu saylmas gerekmektedir. Sorunun byk lde bilincine varlamam olma s sorunun ak ve grlgen bir sorun olarak duyulur hale gelmemi bulunmas nedeniyle bu konuda, gerek an lamca ve gerekse etkice ok kkl bir ilgisizliin olu masna ve durumun endie verici bir grnm almasna yol am bulunmaktadr. Sorun, siyasal ierii bakmn dan gnmzn zgrlk sorunun en nemli yan olduu kadar, zgrlk sorununun formle edilmesi asndan da sosyal bilimciler iin en nemli dnsel sorunu olu turmaktadr. zgrle ve akla verilen deerin derecesi ile, bu sorunlarn yabanclama ve benzeri rahatszlk duygularnn duyulmamakta oluu arasnda tersine bir balantnn olduunu ileri srmek paradoksal bir gr saylmamaldr. Benzer biimde, Modern ada zgrlk ve akla ynelik en nemli tehdit, her eyden ok, ortada ki sorunlarn ak ve grlgen sorunlar haline getirilme mi olmas - sorunlarn aka ifade edilip ortaya konma s yerine, sorunlarla ilgilenme konusunda yaygn bir is teksizliin oluturulmasdr. Sorunlarn ve kar karya bulunulan glklerin akla kavuturulam ayann nedeni, bunlar akla kavuturmak iin gerekli yeteneklerin ve niteliklerin, tehdit altnda braklan ve her gn biraz daha gsz klnan zgrlk ve akldan baka ve ayr bir ey olma ylardr. N e bu sorunlar ve ne de bu tr glkler be nim bu kitapta eletirmekte olduum trden sosyal bi

limler tarafndan ilgileniimesi gereken sorunlar saylp ele alnmaktadr. Bu grevi de, byk lde, yklene bilecek olan klasik sosyal bilim anlay olacaktr.
4

Akl ve zgrlk konusundaki bu sorun ve glk ler, tek bir byk sorun olarak ifade edilem ezler. Fakat her biri, kk lekli sorunlardan oluan bir sorunlar serisi, ya da birbiriyle balantsz ele alnan dank ve dar ortamlar zerine yaplan mikroskobik almalarla da ne deerlendirebilirler ve ne de zmlenebilirler. Bunlar yapsal sorunlardr ve ifade olunup ortaya konulabilmeleri iin klasik gelenek iinde ve insan biyografisi ve ilgili dnemin tarihi zerinde durularak yaplacak almalar gerektirmektedirler. Gnm zde bu deerle ri etkilemekte olan yap ile, ortamlar arasndaki bant lar anlayabilm ek ve nedensellik analizleri yapabilmek de gene bu nitelikte almalar gerektirmektedir. Sos yal bilimlerin ortaya koyabilecei en byk baar da bireye ilikin bunalmlar, tarih yapm na ilikin bunalm lar; zgr birey yaam nda ve tarih yapm nda akln yeri konularnda; bu sorunlarn yeni bir anlatm la ortaya ko nulup akla kavuturulmalarnda grlecektir. Sosyal bilimden moral ve entelektel alanda bek lenen ey zgrln ve akln kutsanan deerler olarak varlklarn srdrmekte olduklarn ortaya koyabilmesi, bu sorunlarn anlatlp ortaya konulmasnda zgrln ve akln ciddi, tutarl ve yaratc bir biimde kullanlmakta olduklarn gsterebilmesidir. Allm bir deyile Bat kltr denen eyden de, gerekte, siyasal ynde bekle nenin bu olmas gerekmektedir. Sosyal bilimlerin ats altnda, zam anm zn siyasal bunalmlar ve entelektel

bunalmlar birlikte ortaya kmakta; bunlardan birinde ciddi bir alma yapabilmek iin, dier alan zerinde de durmak gerekmektedir. Klasik liberalizmin ve klasik sos yalizmin siyasal gelenei bizim bugnk balca siyasal geleneklerimiz arasndan ekip gitmi bulunmaktadr. Bu geleneklerin ideolojiler anlamnda km ve son bul mu olmalar, zgr bireyin ve insana ilikin sorunlarda insan aklnn yerinin de sona ermi olmas anlamna gel mektedir. Liberal ve sosyalist amalarn gnmz iin si yasal ynden yeniden derlenip ifade olunmas yolunda giriilecek bir abann en odaksal yeri, iinde yaayan tm bireylerin zgr akl ve dn yeteneine sahip ol duklar, kendi zgr dnceleri ile toplumlarn, tarihleri ni ve sonu olarak kendi kaderlerini biimlendirebilecek yapsal etkilerde bulunabildikleri bir toplumun yaratlmas sorunu olmas gerekmektedir. Sosyal bilimcinin toplumsal yap ile ilgilenmesinin nedeni, gelecein yapsal olarak belirlenebileceini san mas deildir. nsann alaca kararlarn yapsal snrlar ile ilgilenmekte oluumuz, tarih yapmnda grlgen ka rarlarn roln geniletebilmekten yana ise, yapsal ola rak nelerin deiebileceini, deimesi gerektiini re nebilmek iindir. Tarihle ilgilenmemiz de gelecein zo runlu ve kanlmaz bir gelecek olduuna, gelecein gemiin zorunlu bir rn olmas gerektiine inanmad mz iindir. Gemite belirli trden toplumlar iinde yaam bulunan insanlar, gelecekte yaratm olacaklar toplum trlerinin tam ve mutlak snrlarn bugnden be lirlemi olamaz. Tarihle ilgilenmemizin nedeni, insan ak imn ve insan zgrlnn gnmzde tarihi hangi se enekler iinde kurabileceini aydnlatmay am a edin mi oluumuzdur. Tarihsel toplumsal yaplar inceleme mizin nedeni de, ksaca, toplumsal yaplarn ne oldukla

rn ve nasl denetim altna alnabileceklerini gsteren yollar bulabilmektir. Bunun nedeni, insan zgrlnn snrlarn ve zgrln anlamn renebilmemizin bundan baka bir yolunun bulunmaydr. zgrlk, sadece, insann dilediini yapabilmesi olana olmad gibi, kiinin nndeki seeneklerden birini seebilmesi olana da deildir. zgrlk her ey den nce, gerekleebilirlii olan seeneklerin ortaya konulmas, zerlerinde tartlabilmesi - ve bundan son radr ki, bir sem ede bulunma olanadr. Bireyin biyog rafisi iinde, bir toplumun tarihi iin de akln toplumsal ilevi bu seenekleri formle etmek; tarih yapm na ili kin olarak insann alaca kararlarn ufkunu genilet mektir. nsann gelecei insann kendi ileri ve edimleri ile oluturaca gelecei nkestirimle bilinebilecek bir deikenler destesinden ibaret bir ey deildir. nsann gelecei - kukusuz tarihsel olanaklarla snrl olarak insann kararlatrabilecei bir gelecek olmak durumun dadr. Bu olanak ise deim ez deildir; gnmzde bu olanan snrlarnn gerekten genilemekte olduu anlalmaktadr. zgrlk sorunu bunun da ardnda insana ilikin sorunlarn geleceine dair kararlarn nasl alnm akta ve kimin tarafndan alnmakta olduu sorunudur. rgtsel olarak, dpedz bir karar mekanizmas sorunudur; en telektel ynden, insann olas geleceklerinin neler ola bilecei sorunudur. Fakat daha geni boyutlar iinde ele alndnda, zgrlk sorunu, bugn iin, sadece tarihin ve yapsal deiimin bunlarn seyrinde bir farkllk ya ratabilmeye ynelik kararlar asndan tad anlam ve bunun doasn kapsamas yetmiyor, insan doas nn ne olduunu; zgrle tannan deerin insann temel doas anlayna dayandrlam ayacan da grmesi gerekiyor. zgrlk sorununun sonul durumu

mutlu robot sorunudur; bu sorun bugn bu biim iinde ortaya kmaktadr. Nedeni ise, gnm zde, herkesin doal olarak zgr olmayt istememekte oluudur. Her kesin zgrlk iin gerekli olan akla sahip olmakta is tekli ya da yetenekli olmay apak bir olgu olarak or tadadr ve grlr hale gelmitir. Hangi koullar altnda insanlar zgr olmay iste mekte ve zgrce edimlerde ve yapm larda bulunabil mek yetenei kazanabilmektedir? Hangi koullar altn da, zgrln kendileri iin getirecei ykmllklere katlanabilecek; bunlarn, seve seve benimsedikleri ken di benliklerini deitirerek dzene uyumlanma iinden daha doru, daha az ar olduklarn grebileceklerdir. Olumsuz ynden ise sorun yle ortaya konabilir: n sanlar, gerekten, birer mutlu robot haline gelmeyi iste yecek duruma getirilmiler mi? Bu mmkn m? Zam anm zda, bir toplumsal yaant olarak insan aklnn nitelik ve kltr dzeyi bakm ndan gerilem ekte olduunu, am a buna ramen, bir yn teknolojik beceri ve aralar sayesinde ou insann bunu fark edem edi ini grmem iz gereken gnde deil miyiz? Bu durum akldan yoksun, akldan uzak dm bir rasyonalite ile kar karya olduumuzu gstermiyor mu? nsann yaam nda ve insanla ilikin ilerde insan aklnn z grce rol oynayam adn gstermiyor mu? Teknolojik beceri ve aralarn yn yn ortaya k btn bunla r gzlerden saklamaktadr: Bu becerileri, bu aralar kullananlar bunlarn aslnda ne anlam a geldiini anla mamakta; bu beceri ve aralar bulanlarda yapanlar da bulduklar eyin, yaptklar eyin tayaca anlamn bilincine varm aktan uzak bulunmaktadr. Salt, teknolojik ara ve becerilerin artn, insann nitelike gelitiini,

kltrel ynden gelimekte olduunu gsteren bir endis olarak kabul etmemizin gerekten byk yanlglara yol amas bu yzdendir. Hangi sorun olursa olsun, herhangi bir sorunu ifa de edip ortaya koyabilmek, ilgili deerleri ve bu deerle re ynelik tehditleri de ifade edebilmi olmay gerektirir. nk sosyal aratrmann, sosyal bir konudaki incele menin, herhangi bir toplumsal ya da zel sorunun ta mas gereken moral z, yce ve tem el nitelikte saylan deerlere - insan akl ve insann zgrl gibi - kar yneltildii hissedilen tehditlerle ilgilenmekte olup olma y ile ortaya kar. Bireysellikle ilgili kltr sorununa ilikin deerlerin tm de Rnesans nsan idealinin anlamsal ieriinde yer alm bulunmaktadr. Rnesans insan ideali iin de, gnmzn Mutlu Robot diyebileceimiz insan tipi ciddi bir tehdit oluturmaktadr. Tarih yapm siyasal sorununa ilikin deerler ise, tarih yapmndaki rol ynnden, Prometuscu insan idealinin kapsam iindedir. Bu ideale ynelen tehdit ise iki ynden gelmektedir: bir yandan, tarih-yapmndan uzak kalnmakta, insan tarih- yapmndan kendi iradesi ile feragat etmi, yan izmi bulunmaktadr. Dier yan dan da, tarih-yapm srmekte; fakat bu i, kendilerinin aldklar ya da alamadklar kararlarn sonularna kat lanmak durumundaki dier insanlara kar etkin bir so rumluluk yklenmemi bulunan dar bir sekinler+ evre si tarafndan yaplmaktadr.

M illsteki bu sekinler kavram , kendisinin de tem el deer lerden yoksunlatrc yaps asndan eletirdii, bu g nn toplum larndaki erk'i dolaysz ya da dolayl olarak et kileyebilen sekinleri ifade etm ektedir. Siyasal bilim de ad

Zam anm zdaki siyasal sorumsuzluk sorunu, ya da Mutlu Robota ilikin kltrel ve siyasal sorun iin gsterebileceim bir zmm yok. Am a bylesi sorun lara zm bulabilmek iin gerekli ilk iin, bunlar birer sorun olarak grebilmek olduu ak deil mi? Bu tr sorunlar ele almak, bunlar zerine eilmek grevi dier kimseler gibi, am a onlardan da nce zengin toplumlarn sosyal bilimcilerine den bir grev deil midir? Bu kim selerin ounun bu ie sahip km am akta olular za manmzn ayrcalkl insanlar tarafndan yaplan ku kusuz en byk kabahat saylmak gerekir.

geen baz s e k in le r ii kuramlar savunanlarda olduu gibi bu durumu hakl ve doal bulmamakta; ounluun yabanclamann doruuna vard ada toplumlarda bu sekinlerin s o ru m s u z s o ru m lu la r durumuna gelmelerini salayan toplumsal rasyonalizasyon, tekniin eletirisiz ve toplumsal egemenlikten soyutlanarak yceltilmesi ve brokratiklemeci dzenlenimlerin z g r to p lu m 'a ve ra syo n e l insan'a varmamz olanakszlatrdn vurgulamaktadr. Bu konu Mills'in dilimize evirmi bulunduum ktid a r S e k ir'e ri adl ilgin ve rnek yaptnda drt ba mamur" bir biimde i lenmektedir. (Ankara, Bilgi Yaynevi, 1972)

SYASET ZERNE
Sosyal bilimcilerin yaptklar alm alarn siyasal anlamlarmn ortamn rastlantlar" tarafndan belirlen mesine, ya da kullanmlarnn bakalarnn am alarnca belirlenmesine izin vermelerinin gerei yoktur. alm a larnn anlamm tartmak, kullanmlarn kendi tutumla rna ve politikalarna gre kararlatrmak, btnyle, sosyal bilirmcilerin yetkisi iindedir. Byk lde s nanm olmakla beraber, bir belli lde denebilir ki, bu konudaki siiyasetleri kendileri etkileyebilirler, hatta belir leyebilirler (de. Am a bu iler iin kararl olmalar; teori, yntem ve olgular hakknda ak ve seik yargda bu lunmaktan ekinmemeleri gerekir. Bir politika sorunu olarak bu tir yarglar hem birey olarak, hem de sosyal bilimciler oharak ilgilenmeleri gereken konulardr. Moral ve siyasal yarglarn rtl ve sakl olanlarnn, kiisel ve m esleksel politikaya ilikin ak tartm alara oranla daha byk bir etkide bulunduu bilinen bir durum deil mi? Bu etki sorunlar, izlenecek politikaya ilikin ak tartmalarm kapsam na alnmadka insanlar bu sorun larn bilincine varam az; bu etki sorunlarnn sosyal bilim almalar ve bunlarn siyasal anlam lar zerindeki etkilerinin denetlenm esi gerektiini grem ezler. Sosyal bilimcinin yapt bir alm ada birtakm deerleri setiinde bunlarn almas zerine yapabi^cei etkilerden kanmasnn hibir yolu yoktur. Kar lalan bireysel ya da toplumsal glkler ve sorunlar 9ibi sorunlar da aratrmac tarafndan benimsenmi deerlere ynelm i tehditler demektir ve ilgili bu deer,er betimlenip ortaya konulmadka ak bir biimde 'fade olunam azlar. H er gn biraz daha artarak sosyal

aratrm alar da, sosyal bilimciler de brokratik ve ideo lojik am alar iin kullanlmaktadrlar. Durum byle olun ca, bireyler olarak ve insan ve toplum zerine alan sosyal bilimciler olarak u sorulara cevap verm e duru mundadrlar: Yaptklar almalarn nerelerde kullan labileceklerini ve buralardaki kullanm deerlerinin ne olduunu bilip bilmedikleri; bu kullanmlar kendi dene timleri altnda m, deil mi; bunlar kendi denetimleri altnda bulundurmak istiyorlar m, istemiyorlar m? Bu sorulara verecekleri ya da verem eyecekleri cevaplar; verecekleri cevaplara almalarnda ve m eslek yaam larnda uyup uymayacaklar u son soruya karsndaki durumlarn da belirlemi olacaktr: Sosyal bilimciler olarak, yaptklar alm alarnda (1) moral ynnden bam szlar m; yoksa (2) bakalarnn moral llerine mi bamllar; ya da (3 ) moral ynden ii oluruna m brakm bulunuyorlar? Bu sorulara ilikin byk byk laflar etmi olmak ou kez, bence, iyi niyetle de olsagnmzde artk yeterli saylam az. Sosyal bilimciler bugn kaderimizi belirleyecek kadar nemli bu sorular zerinde daha bir ciddiyetle durmak zorundalar. Bu blmde, yukardaki sorulara cevap verebilm ek ve son birka yldr bence akla yakn grnen bir cevaba vara bilmek iin, zerinde dnlmesi gereken baz nokta lara deineceim.
1

Sosyal bilimcinin baz deerleri seme sorunu ile kar karya olmas, yapaca almaya balarken bir den bire karlalan bir durum deildir. alm aya ba lad anda, zaten, belirli baz deerlere dayanarak al'" yor demektir. Sosyal bilimlerin kapsamnda yer alan deerler Bat toplumunda yaratlm deerler arasndan

seilmi deerlerdir. Baka yerlerde ise, sosyal bilimler, dardan ithal olunmu bilimlerdir. Elbette ki, bazlar, setikleri deerler sanki Batl ya da baka tipten toplumlar akn nitelikteymiler gibi; bazlar da kendi standartlar, yaanan o toplumda, sanki, gereklememi du rumda bir potansiyel olarak ireklemi bir eymi gibi konumaktacrlar. Fakat artk aka anlalmaktadr ki, sosyal bilimir geleneinde yer alm bulunan deerler ne akn deerlerdir, ne de ireklenmi (im m anent) deer ler. Bu deeler de, birok insann benimsedii, kk evrelerde belirli snrlar iinde uygulanmakta olan de erlerdir. Kinin moral yarg diye ileri srd herhangi bir ey, gerekte, kendisinin semi bulunduu deerleri genelletirme; bylece, bakalarna da bunlar tantma arzusundan barettir.

Sosyal bilim geleneklerinde, bence, balca si yasal ideal kklemi ve sosyal bilimin gelecei ile yakn balar kurmua benzemektedir. Bunlardan ilki, basit bir ifade ile, ge-ee, hakikate, olguya verilen deerdir. Sosyal bilimh kendi ileyii bile, gerei ve olguyu belir leyecei iin, siyasal bir anlam tamaktadr. Byk bo yutlar iinde samalklara dayanan bir bildiriim dnya sndan dolay, sosyal bilimcilerin tm, insanlarn aydn latlmas ile aldatlmas ve uyutulmas arasndaki mca delede belirli bir safta yer alm ak durumundalar. inde yaadmz gnmz dnyasnda, sosyal bilimle u ramak demek, her eyden nce, geree ilikin politika yapmak denektir. Fakat geree ilikin politika sz, yaptm z ie rehberlik eden deerlerin yeterli bir ifadesi saylam az. Bulgulanmzn gereklii, soruturma ve incelememizin Orunlarn gerekliklerine ball (accuracy) - kendi

ereve ve ortamlar iinde dnlecek olursa- insan ve toplum ileriyle ilgili olabilirler de, olam azlar da. tgiij saylp saylm am as, ne ynden ve nasl ilgili olduklar, ksaca insan ve topluma ilikin ilerde insan aklnn rol diyebileceimiz ikinci bir deeri meydana getirmektedir. Bu kinciyle yan yana bir nc deer daha ortaya km aktadr- anlam nn belirsiz ve kesinlikten uzak olu una karn, insann zgrl. G erek zgrlk ve ge rekse akl, daha nce de ileri srdm gibi, Bat dn yasnn uygarl iin odaksal deerlerdir ve her ikisi de birer ideal olarak benimsenmi bulunmaktadr. Fakat herhangi bir uygulamada, ltler olarak da, erekler olarak da birok gr ayrlna yol amaktalar. Sosyal bilimciler olarak bize den entelektel g revlerden birinin zgrlk ve akl ideallerini akla kavuturmak oluunun nedeni de budur. Tarih yapm nda eer insan akl bir belirli ve ak rol yklenecekse, bu ite kukusuz en bata sosyal bilimciler yer alm ak durumundadr. nk sosyal bilim ciler, yaptklar alm alaryla insana ilikin sorunlar ve ileri anlam akta insan aklndan ne eklide yararlanla bileceini gstermi olmakta; bu ii yklenmi bulun maktadrlar. Sosyal bilimciler bilinli olarak setikleri bir yolda alm ak ve ilerlemek istiyorlarsa, her eyden nce, yaadklar dnemin sosyal ve tarihsel yaps ve entelektel yaam iinde kendilerine belirli bir yer se m ek zorundalar. nsan aklnn ve dncesinin etkin ve balantl olduu sosyal alan iinde kendilerine bir yer bulmak; daha sonra da bu alanlar tarihsel toplumun yapsna bantlandrm ak durumundadrlar. Bunun nasl yaplacan anlatm ann yeri buras deil- Ben burada, sadece, sosyal bilimcinin bir dn adam ol3'

rak kendisi iin tasarlayabilecei ayr siyasal rol ze rinde durmak; ksaca, bunlar belirtmek istiyorum. Filozof-kral tem as ou sosyal bilimde, fakat bel ki de en ok toplumbilimde ilenmitir. August Com tedan Kari M annheim a kadar pek ok kiide, bil gili adam olan kiiye daha byk yetki ve iktidar tann mas gerektii yolunda grlere ve bunu hakl klma abalarna rastlanmaktadr. Daha belirli bir ifade ile, akla giydirilecek ta, doal olarak, akll adam dene cek kim selere giydirilmi olacaktr. nsan ve topluma ilikin ilerde akln rolne ait bu dnce sosyal bilimci lerin, akla ar bir toplumsal deer vermelerine yol a mtr. ktidar olgularyla kar karya deerlendirip dndklerinde ise, byle bir dncenin varaca aklszlktan uzak kalmaya almlardr. Gerekten byle bir dnce, soylulua ya da servete dayanan bir aristokrasiden ok, yetenee da yanan bir aristokrasi de olsa, sonuta bir aristokrasiyi ngrd iin eitli grnmlerdeki dem okrasilere de aykr dmektedir. Fakat sosyal bilimcinin bir filozof kral rol oynayabilecei biimindeki hepten budalaca saylabilecek bu dnce, sosyal bilimcinin yklenebile cei eitli toplumsal rollerden biridir. Bir politikann nitelii, ok byk lde, bu politi ka ile ilgili kimselerin entelektel niteliklerine baldr, "Filozof kral" olan bir lkede yaam am , krall terk eder giderim. A m a krallar hibir felsefeye sahip olam adkla-

Burada Mills, sadece, bir aznlk" oluu bakmndan aristok rasi diyor. Yoksa ktidar Sekinlerindeki en nemli savla rndan biri de, aydnlarn, onlarn bu tr hsn kuruntular na" karn, bir baml tabaka olduudur.

r zam an sorumlu bir ynetim oluturmakta bile yete neksiz kalacak olm alarna ne demeli? kincisi ve bugn en yaygn olan ise, sosyal bilim ciler olarak krala danman olmaktr. Burada anlatmaya altm brokratik kullanm ite bu durumun gn mzdeki grnmdr. Birey olarak sosyal bilimci, mo dern toplumun bireyi ilevsel olarak rasyonelletirilmi brokrasinin bir paras durumuna getiren etkilerine ken dini am; modern toplumun yapsyla ilgilenmeksizin, kendi uzmanlk alanna hapsolmu bulunmaktadr. Bu rol iinde, daha nce grdmz gibi, sosyal bilimin kendi si de, ou kez, ilevsel bakmdan rasyonelletirilmi bir mekanizma durumuna gelmekte; sosyal bilimci bir birey olarak moral bamszln ve zgn dncesini (rasyonalitesini) yitirmeye balamakta; insan aklnn in sana ve topluma ilikin ilerdeki rol ynetim ve gdmleme iin gerekli tekniklerin daha da gelikinleti rilmesi iine koulmaktadr. Fakat bu, krala danmanlk" rolnn sadece en berbat biimlerinden biridir. Byle bir rol, inancma gre, brokratik tarzn grnmne brnmek, anlamn be nim sem ek zorunda deildir. Bu tr bir rol, moral ve en telektel drstl ve onurluluu da korur grnmek; bylece, sosyal bilimlere den ileri yapar grnmek istendiinde yerine getirilmesi biraz daha g bir rol olmaktadr. Bu rol srasnda danm anlar iin, kendileri ni filozof kabul etsek bile, hizmetlerini, sunduklar efen dilerinin" aydnlanabilecek trden olmadklar gzden uzak tutulmamaldr. Aydnlktan yararlanacak yetenek ten yoksun efendilerine kar baz danm anlarn gs terdikleri bu sadakatin beni bylesine etkilem ekte olma snn bir nedeni de bu olgudur. Bunlardaki efendi sine sadakat ylesine bir sadakattir ki ne despotun

beceriksizlik ve yeteneksizliinin yarataca rahatszl duymaktadrlar, ne de dogmatik bir eblehlem e iinde olmalarnn yaratm as gereken rahatszl. Ben danm anlk rolnn, olmas gerektii biim de (normatif ynden-.) yerine getirilem eyecek bir ey olduunu sylemiyorum; gerekte bunun yaplabilir bir ey olduunu biliyorum ve zaten yapanlarn bulunduu nu gryorum. Bu tr siyasal ve entelektel alanda zerlerine aldklar ilevleri yerine getirmeleri bugnk kadar da zor olmayacaktr. Sosyal bilimcinin, insana ve topluma ilikin ilerde insan aklna gereken deeri verme abasn gsterdii nc yol da ok iyi bilinen, hatta bazen uygulanmakta da olan bir yoldur. Bu yol bam sz kalmak, kendi iste dii konu zerinde almak, kendi sorunlarn kendi bana seebilmek ve yaplan alm alar krallara oldu u kadar kamuya da sunmaktr. Sosyal bilime ve sosyal bilimci olm aya ilikin byle bir anlay, sosyal bilimi ka munun dnsel ynden aydnlanm asna ynelik; ka musal sorunlar, bireysel glkleri ve btn bunlarn temelinde yer alan zam anm zn yapsal ynsemelerini inceleyen bir ara ya da aygt; birey olarak sosyal bilim ciyi ise sosyal bilimler dediimiz kendi kendini denet leyen topluluun us sahibi (rasyonel) bir yesi olarak grmemizi gerektirir. A z sonra zerinde biraz daha aklkla duraca mz byle bu rol benimsemekle insan aklna gereken deeri vermek istemi; kendimizin btnyle etkisiz ol mad varsaymnda bulunmakla da, belirli bir tarihyeprn kuramn benimsemi; insann" zgr olduunu Ve kendi ussal edimleri aracl ile tarihin oluumunu dileyebileceini sylemi oluyoruz. Burada zgrlk ve

akln deeri zerine tartmada bulunmayacak; sadece her ikisinin de nasl bir tarih kuramnn erevesi iinde gerekletirilebilecei sorunu zerinde duracam.
2

Tarih yapmnda tm insanlar zgrdr, am a baz insanlar dierlerinden daha zgrdr. Byle bir zgrlk, gnmz tarih yapmnda karar alm iin kullanlan ara lara ve iktidara sahip olmay gerektirir. Tarih yapm her zaman ayn olmayabilir; aada tarih yapm konusun daki g ve iktidarn kulland ara ve yollarn bylesine genilik kazand ve merkezletii gnmzdeki du rumdan sz edeceim. Bizim bu dnemimiz asndan diyorum ki, insanlar tarih yapmn kendilerine den bir i saymazlarsa, tarih yapmn kendi ellerinde tutan dier kimselerin gitgide daha basit birer arac; tarih yapmnn sadece birer nesnesi duruma deceklerdir. Tarih yapm nda, alnan ak bir kararn hangi bo yutlar iinde rol oynayabilecek olduu sorununun biza tihi kendisi tarihsel bir sorundur. Bu rol ok byk l de, herhangi bir toplumda, herhangi bir dnem de bu ie koulabilecek iktidar ara ve yollarna baldr. Baz toplumlarda saysz denecek oklukta kiinin saysz oklukta eylemleridir (yaadklar toplumsal - .) ortam larn biimlendiren. Bylece, tedrici" bir yolla toplumsal yapnn kendisini de deiimlere uratan. Bu deiimler tarihin oluum akdr. Tarih, btn asndan insan yapm olmaktaysa da, bir yana braklm gibidir. r nein, saysz denecek oklukta giriimci ve saysz oklukta tketici, her saniye alnmakta olan on binlerce kararla serbest piyasa ekonomisine biim vermekte, yeniden ve yeniden biim deiikliklerinden geirm ek

tedir. Bu durum, byk bir olaslkla, M arxin 18nci Brumaire de insan kendi tarihini kendisi yapmakta, fakat bunu kendi istedii gibi yapmamakta; kendilerince seilmi koullar altnda yapm am aktadr derken ifade etm ek istedii balca kstlama trdr. Kader, ya da kanlmazlk" denen de, tarih olay larnn u zellie sahip evre ve kiilerin denetimi dnda olumu olmas gerekir: (1) Tannp bilinebile cek derecede bir araya gelmi olmak (2) yarataca sonular bile bile karar alacak denli iktidar sahibi ol mak, (3) aldklar kararlarn sonularn nceden kesti rebilecek ve bu nedenle de sorumlu tutulabilecek du rumda olmak. Bu anlaya gre, olaylar saysz oklukta kiilerin saysz kararlarnn am a gtm eyen sonucu ve z olmaktadr. Bu kimselerin kararlarnn her biri ok kk boyutludur ve bu tr dier kararlarn destek ve pekitirmesine gereksinirler. Saysz okluktaki kararla rn z olarak oluan sonular ile bu anlaya gre her hangi bir kiinin tam olabilecei bir am a arasnda hi bir balant bulunmamaktadr. O lay insanlarn aldk lar kararlara bal deildir: Tarih, ardnda insan dene timi olmakszn yaplm saylmaktadr. Bu ekilde tasarlanan bir yazg evrensel bir olgu olamaz; kader tarihin doasnda, ya da insann doasn da isellemi (mndemi deildir. Kader, tarihsel yn den bir belirli toplumsal yapnn rn ya da esidir. En son bavurulacak silahn tfek olduu; tipik ekonomik birimin aile-iftlii ve kk dkknlar olduu; ulus-devletinin henz ortaya kmad ya da ok uzak bir olgu olduu; haberleme ve bildiriimin yz yze konumalarla, el ilanlaryla, sylev krsleri ile yapld bir toplumda tarih gerekten de bir yazg saylabilir.

Fakat zam anm z, iinde bulunduumuz koullar dnelim: Tm iktidar ve karar ara ve olanaklarnnyani, tarih yapm olanak ve aralarnn - ar llere varacak kadar genileyip bymesi zam anm zn en belirgin zellii deil midir? ada sanayi toplumunda ekonomik retim aralar ve olanaklar - kyllerin ve zanaatkrlarn yerlerini zel firmalara ve devlet iletme lerine terk etmeleri gibi - gelimi ve merkezilemi bu lunmaktadr. Modern ulus devletinde iddet kullanm ve siyasal ynetim kurumu da benzer gelim eler geirmi tir - soylular denetimi altnda tutan krallar ve kendi do nanmn kendisi salayan valyelerin yerini muvaz z a f ordularn, daha sonralar da dehet verici askeri mekanizmalarn getirilmesi gibi. Modern a sonras dnemde olan bitenlerde bu gelimenin de en byk boyutlara ulat yerler Birleik Devletler ile Sovyetler Birlii olmutur. Zam anm zda tarih yapm nn ulusal olanak ve aralar kadar, uluslararas niteliktekileri de merkeziletirilmi bulunmaktadr. Tarih yapm nda bi linli insan esinin etkisinin sz konusu olabilmesinde de belirli bir eitsizlik olduu ak deil midir? Bu ola naklar ellerinde bulunduran iktidar sekinleri bugn fakat hi kukusuz kendilerince seilmemi koullar altnda - tarih yapmakta, fakat dier kiilere dier d nem lere oranla bugnk koullar hi de ar ve ezici grnmemektedir. Kukusuz iinde yaadmz gnn paradoksudur bu: Tarih yapmnda yeni olanak ve aralarn km ol mas aka gsteriyor ki, insan yazgnn boyunduruuna vurulmu deildir. Bugn insan kendi tarihini kendisi ya pabilecek durumdadr. Fakat bu gereklik, gnmzn bir baka gerei olan insana tarih yapmnda umut ve ren ideolojilerin Bat toplumlarnda gerilmesi ve kmesi karsnda gln duruma dmektedir. Bu k ayn

zamanda Aydnlanma Felsefesinin de; yani, insann tari hinde insan aklnn ve zgrln yenilm ez bir g du rumuna geleceini savunan felsefenin de k olmak tadr. Bunun ardndan ise, entelektel topluluun dn sel ve siyasal etkinlik yoksunluu ve beceriksizlii bu lunmaktadr. Hani nerede Bat dnyasnn byk dn tart malarn ekip srkleyen, almalar ile zam anm zn byk kararlarna ilikin olarak kamuoyunu ve siyasal partileri etkileyebilen aydnlar topluluu? Hani nerede bylesi bir aydnlar topluluunun kalem lerine ve sesle rine ak kitle iletiimi aralar? ki partili ve rknt ve recek gte bir askeri mekanizm as olan devletin iinde bilgi, dn ve duygu alannda olup bitenlere kar kim lerdir en yksek duyarl ve tecesss tayanlar? z gr dnce iktidarn ald kararlarn oluturulmasnda niin bu denli etkisiz ve uzak klnmtr? ktidar sahibi kimseler arasnda gnmzde bu denli youn ve so rumsuz bir cehaletin nedir sebebi? Gnm z Birleik Devletlerinde aydnlar, sanat lar, rahipler, bilginler ve bilim adam lar, hep birlikte, dev let grevlilerinin grlerini tekrarlayp durduklar bir souk sava iine girmi bulunmaktadrlar. Bugn b tn bu kim seler ne iktidar evrelerinden alternatif politi kalar istemekte ve ne de kamunun nne kp ona bu tr alternatifler sunmaktadr. Birleik Devletlerin politi kasna sorumlu bir ierik kazandrm aya alm adklar gibi, bu politikay siyasal ierikten iyice soyutlamak ve bo tutmak istemektedirler. Hristiyanln yenilgisi ve teslimiyeti diyebileceimiz din adam larnn bu alandaki baarszl da, gerekte, bilim adam larnn Bilim M a vnasna olan tutsaklklarnn bir benzeri durumundadr. Artk olaan saylan kitle iletiiminin yalann hizmetine koumlanm olmas da bunun bir blmdr. Sosyal

bilimdeki eitli zrlere dayanarak yaplan trl trl bayalklarn nedeni de ayndr.*
3

Burada ilemekte olduum grm (ya da ba tan beri savunm akta olduum savmn tm nn) btn sosyal bilimcilerce kabul edilmesini beklemiyorum. Bu rada en ok belirtmek istediim, akln ve zgrln deerliliini kabul ettikten sonra, bir sosyal bilimcinin bata gelen grevinin tarihte zgrln ve akln rol nn snrlarn saptam ak olduudur. Sosyal bilimci olarak nc rol benimsedikten sonra, kendimizi toplumun dnda bamsz bir varlk sayamayz. Bu durumdaki her sosyal bilimci, dier pek ok kimse gibi, bu dnemin tarih-yapmna ilikin kararla rnn dnda brakldn hissetmekte; ayn zam anda kendisinin de, alnan bu kararlarn sonularndan etkile necek olan kimseler arasnda yer alm bulunduunun bilincini tamaktadr. Byle bir sosyal bilimcinin yapmak ta olduu eyin ne olduunu bilmesi orannda, ak ve grlgen bir biimde siyasal bir kii olabilmesinin de

Mills'in bu eletirileri, 1914-1950 dnemindeki Wilson ve Rousevelt'in bakanlklarnda ekillenip oluan; 1950-1960 dnem inde kendi mant n ok ulara varncaya kadar toplumsal sisteme yayp benimsettii iin. toplumsal sistemde aksaklklar gsterecek toplamsal m uhalefet odaklarn, bireysellii ve zgrl onarlm az derecede tahrip eden top lumsal hegem onyann siyasal toplumdan sivil topluma doru kamusal brokrasiler aracl le uzatld evre iin geerlidir. 1960lardan bu ya na ise, sistemi retken olm aktan alkoyan bu zam an gem i yntem yerine, daha "dsal bir gdm lem eye ynelerek, bugn, sivil toplumda odaklanan ekonomik ve toplumsal hegem onya rgtlerinden siyasal top luma (devlete) ynelen bir dzenlem e ar basyor. Ancak, toplumsal sis temde aranan etkinlii salayacak ussaltaabilme, zgrleebilme, kendlliindenlik vb., gibi bireysel ve toplumsal zellikler 1960-ncesi d nemin ak baskc arasal dzenlem eleri ile tahrip edilmi olduu iin, toplumsal sistemin etkinlie kavuturulmasnn isel elikilerinin rtl tutulmasnn gitgide gletii sylenmektedir. Bak: Paul Piccone, The Crisis of One-Dim ensionality, TELOS, 3 (Spring) 1978. ss. 43-54: Tim Luke, Culture and Politics in the A ge of Artificial Negativity, TELO S, 3 (Spring) 1978, ss. 55-72, (.).

bata gelen nedeni budur. Hi kimse toplumun dnda deildir; sorun, herkesin toplum iinde durduu yerin ne olduudur. Sosyal bilimciler, ounlukla, snf, stat ve iktidar ynnden orta snf iinde yer alrlar. Byle bir yaam erevesi iinde giritikleri faaliyetleri ile, ou kez, ya psal sorunlarla kar karya bulunan dier sradan insanlardan ayrlam ayacak konumdadrlar. nk bu tr sorunlarn zm sadece entelektel, ya da sade ce zel zmlerle olamam aktadr. Bu tr sorunlarn doru ifade olunmalar sadece sosyal bilimcilerin irade lerine ak bir alan iinde mmkndr denem eyecei gibi, zmler iin de ayn ey sylenemez. Bu ise, bu tr sorunlarn hem sosyal, hem siyasal, hem de eko nomik iktidar sorunlar olulardr. Fakat unutulmamal dr ki, sosyal bilimci sadece sradan insan da deildir. Yaam ak zere iinde doduu toplumsal evreyi ve ortam am ak sosyal bilimcinin entelektel ilevinin de zn oluturmaktadr. Sosyal bilimci, on dokuzuncu yzyl ngilteresinin ekonomik dzenini, yirminci yzyl Amerikasnn stat hiyerarisini, imparatorluk Roma'snn askeri kurumlarn, ya da Sovyetler Birliinin siyasal yapsn incelemekle, ite, bu grevi yklenmi olmaktadr. zgrlk ve akl sosyal bilimci iin bir deer ifade ediyorsa, belirli bir tipten toplumsal yap iindeki belirli tipten insanlar iin, bireyler olarak zgr ve rasyonel ola bilmekte yararlanabilecekleri objektif deiimler zerinde de durmak ve almak zorundadr. Sosyal bilimcinin zerinde durmas gereken ikinci konu da, deiik tipten toplumlardaki deiik konumlardaki kimselerin, nce kendi akl ve yaam denemeleri sayesinde kendi gnde

lik yaam ortamlarn aabilme ansna ne derecede sahip olabildikleri; sonra da, iktidarlar sayesinde, toplumlarn yaps ve dnemleri iin yaratabilecekleri tm sonular ile diledikleri eylemde bulunabilme dereceleri dir. Bu sorunlar tarihte akln rolne ilikin sorunlardr. Bu sorunlar zerinde durulduunda, modern toplumlarda baz kimselerin yapsal nemi olan edimlerde bulunma iktidarna sahip olduklar; edim ve eylemlerinin sonularnn neler olacan bilebildikleri; dier bazlar nn bu tr bir iktidara sahip olduklar, fakat bu iktidarlar nn nereye kadar etkin olabileceinin bilincine varmam bulunduklar; biroklarnn ise yapnn bilincine varp gndelik ortamlarn aacak duruma gelemedii, yapsal deiimi etkileyecek bir eylemde bulunmak iin gerekli hibir olanaa sahip bulunmad kolayca grlecektir. Daha sonra, sosyal bilimciler olarak, kendimizi konum lam am z gerekecektir. Yaptm z iin, alma mzn doas gerei bizler toplumsal yapnn nemini ve bir dereceye kadar da bu yapnn hareketinin tarihsel mekaniini bilecek durumdayz. Fakat aktr ki, bugn varolan ve bu mekanii etkileyebilecek olan balca iktidar aralarna sahip bulunmaktan uzaz. Bununla beraber, ou kez gsz kalan baz iktidar ara ve olanaklarna sahip bulunmaktayz. Siyasal rolmz ve alm alarmzn siyasal anlamn ortaya koyan da bu olmaktadr. Bence, zgrlk ve akl ideallerini benimsemi bir sosyal bilimcinin grevi, yapt alm alarn, daha n ce iktidar ve bilgi durumlarna gre snflandrdm di er tipteki insanlarn hepsine de sunabilmektir. ktidar sahibi olan ve bunun bilincine varm bulu nan kimselerle ilgili olarak, sosyal bilimci ileviyle yapt

 almalarn sonucunda, bu kimselerin aldklar ya da almadklar kararlarla etkilemi olduklar (tarihsel-.) sonularn ortaya kndan tr yklendikleri sorum luluun derecesini saptam ve belirtmi olur. Eylemleri bu tr sonulara yol aan, ancak bunun bilincinde olm ayan kimselerle ilgili olarak ise, bu kim se lere yaptklarnn sonularnn neler olduunu bulup gstermek de sosyal bilimcinin grevidir. Byle yap makla onlar eitm eye alm ve gene, onlarla belirli bir sorumluluk yklenmi olmaktadr. Bylece bir iktidardan yoksun bulunan ve yaa dklar dar ortamn dndaki eylerin farknda olmayan kimselere kar ise sosyal bilimcinin grevi yapsal ynsemelerin ve kiilerin yaadklar ortamcklar etkileyen kararlarn anlamlarn aklamak, kiisel sorunlarn ka musal sorunlara nasl bal olduklarn gstermek; bun lar yaparken, st dzeyde iktidar sahibi olan kimselerin edim ve eylemleriyle ilgili olarak vard bulgular bu kiilere anlatm ak ve aklamaktr. Btn bunlar sosyal bilimcinin balca eitsel grevleri; geni kitlelere ses lendii zam an ise, yklenmi olduu tem el kamusal grevleri olmaktadr. Buradan itibaren, bu nc roln ortaya kard baz sorunlar ve getirdii baz grevler zerinde durmak istiyorum.
4

Bilincinde oluunun derecesi bir yana, sosyal bi limciler genellikle profesrlk yapan kimselerdir. Sosyal bilimcinin yapabileceini belirleyen de m esleine ilikin bu gerek, bu olgu olmaktadr. Profesr olarak ren cilere seslenebilmekte, zam an zam an da, yapt ko numalar ve yazlaryla daha stratejik konumdaki ka mulara seslenebilmektedir. Sosyal bilimcinin kamusal rolnn ne olabileceini tartrken iktidarla ilgili baz

temel olgulardan; baka bir deyile sosyal bilimcinin iktidarszlndan da sz etm em iz gerekmektedir. Sosyal bilimci liberal; yani, zgrletirici bir eitimi gerek edindii lde, iki am ala kamusal bir rol yklen mi olur: Bireyler iin yapmas gereken kiisel sorunlarn ve konularn, gerekte, akl aracl ile ele alnabilecek birer toplumsal sorun olduklarn bireye gstermek; birey lerin, dnen ve zgr insanlar olabilmeleri iin gereken kendini eitmi kiiler olmalarna yardmda bulunmak. Sosyal bilimcinin toplum iin yapmas gereken i, zgn (genuine) kamuyu yok eden bir kitle toplumu yaratan tm glerle mcadele etmek-ya da, pozitif bir ifade ile, ken dini zgnletirebilen kamularn oluumuna ve glen mesine yardmc olmaktr. Toplumun akl ve zgrlkten yoksun kalmamas, ancak, bu ilerin yaplmas ile olabi lecektir. Bunlar ok geni kapsaml aralardr ve biraz do layl bir yoldan aklam am gerekmektedir. Burada de indiimiz, beceriler ve deerler olmaktadr. Becerileriden bazlar, zgrletirme sorun ve am ac ile az, bazlar ise daha ok ilgilidir. Becerilerin ve deerlerin, ou kez varsaym ladm z ntr beceriler" ararken yaptm z gibi, kolayca birbirlerinden ayrlabileceini sanmyorum. Bu, bir uta becerilerin, bir uta da de erlerin yer ald bir derecelenm e sorunudur. Fakat lein ortalarnda bir yerde duyarllklar diyeceim eyler bulunmakta; en ok ilgilenmemiz gerekenler de bunlar olmaktadr. Bir kimseyi torna tezgahnda ala bilecek duruma getirmek, ya da okur-yazar yapmak byk lde bir beceri kazandrma yetitirimidir. Bir kimseye, gerekte nasl bir hayat yaam ay istedii ko nusunda alaca kararda yardmc olmak, ya da Stoic,

Hristiyan veyahut Hmanist yaam biimi zerine ken disiyle tartm ada bulunmak ise, bir deer alam aktr, ya da deerler alannda onu eitmektir. Beceri ve deerlerin yan sra zerinde durmam z gereken bir baka konu da duyarllktr. Duyarllk, bun lardan ikisini kapsad gibi, bunlardan fazlasn da kap samaktadr: Kiinin kendisine ilikin bilgisini aydnla ve arla kavuturmas diye anlalan ancient yorumu ile bir eit theraphy anlamna da gelmektedir. Kiinin kendisi ile yapt tartma dediimiz farkl gr ve deerlen dirmeler arasnda karlatrmalar yapmak da bu kap sam iinde yer almaktadr. Bir eitimcinin ie, ucuz ve kolay grnse bile, kiinin en ok ilgi gsterdii eyler den balamas gerekir. Eitimcinin yle bir yol izlemesi, ylesine malzemelerden yararlanmas gerekir ki, ren ciler ilgi duyduklar konuda gitgide daha rasyonel bir d nce yetenei kazanabilmi olsun. Eitimcinin, bir kez baladktan sonra kendi yolunda ilerleyebilecek yetenek teki kimselerin gelimesine yardmc olmas gerekir: z grletirici bir eitimin amac, akas, kendi kendini eitmesini, kendi kendini bilgi ve kltrce zenginletir mesini bilen insanlar; ksacas, zgr ve rasyonel insan lar yetitirmek olmak gerekir. inde bylesi bireylerin baat ounlukta olduu toplumlar, tek kelime ile, demokratik toplumlardr. Byle bir toplum, kitlelerden ok kamulardan oluan bir toplum olarak da betimlenebilir. Bununla belirtmek istediim u: Farknda olsalar da, olm asalar da, bir kitle toplu mu' nda yaayan insanlar kiisel glk ve sorunlarnn toplumsal sorunlar nitelii tadn gremezler; grseler de, birincisini kincisinin konumuna getirem ezler. Bu tr bir toplumda yaayan bireyler kendi dar ortamcklanndaki kiisel sorunlar ile, sosyal yapnn sorunlar

arasndaki karlkl etkileim ve bantll da grp anlayamam aktadrlar. zgn bir kamu iinde yaayan bilgili bir birey ise bunlar yapabilecek durumdadr. Bilir ki, ou kez, kiisel sorunlar ve glkler olarak yaa d eyler bakalarnn da paylat sorunlar ve g lklerdir. Daha da nemlisi, bunlarn zm iin her hangi bir bireyin getirebilecei bir zm yeterli olm a yacak; bireyin, iinde yaad gruplarn yapsnda, kimi zam an ise, toplumun btnnn yapsnda deiiklikler yapmak gerekecektir. Kitle toplumundaki insanlarn sorunlar, glkleri vardr; fakat ou kez bunlarn an lamn ve temeldeki nedenlerini grp anlayam am akta drlar. Kamu dzeyindeki tartmalarn yaplabildii toplumlarda yaayan bireyler ise, sorunlar grp anlaya bilmekte, bunlarn kamu asndan nemlerini, nedenle rini ileyilerini grp kavrayabilmektedirler. Liberal dnceli herhangi bir eitimciye den g rev gibi, sosyal bilimciye den grev de, srekli bir bi imde, kiisel sorunlarn gerekte kamu sorunu oldukla rn gsterebilmek; kamu sorunlarnn da deiik bireyler iin tadklar insansal anlam ortaya koymaktadr. Yap t aratrma, inceleme ve dier almalarnda - ve bir eitimci olarak yaad hayatn btnnde - bylesi bir toplumbilimsel dnceye (muhayyeleye) sahip olabil mek, buna uyumlu kalabilmek onun tem el grevi ve y kmlldr. Bu nitelie sahip bir dn yeteneini, kamusal planda kar karya gelme olana bulduu dier insanlara da kazandrabilmek ise, sosyal bilimcinin bata gelen amac olmak durumundadr. Bu grevlerinin yerine getirilmesi demek, akla ve bireyin zgn varlna yaama olana salamak; bunlarn demokratik toplu mun temel deerleri durumuna gelmelerini salamak demek olacaktr.

Burada u akla gelebilir ve denebilir ki, "Tamam, sorun da bu. Sosyal bilimci, denildii gibi, kendisine ylesine yksek bir ideal saptamtr ki, bu ideal asn dan bakldnda, dier her ey ok nem siz kalmakta dr. Byle yapyorsa sosyal bilimci, demokrasi kavra mn ciddiye almadn; biroklar gibi, bu kavram a kar iten bir ilgi duymadn ortaya koymu demektir. Demokrasi, doaldr ki, kendisine ilikin ok daha kolay lkla hakl grlebilecek gr ayrlklarnn bulunabile cei karmak bir /'cfead r. Fakat birlikte dnm ek iste yen kimselerin altndan kalkam ayacaklar kadar da karmak ve g bir kavram saylmamaldr. Demokrasi kavram ile ideal olarak neyi kastet mek istediimi daha nce belirtmeye almtm. z olarak, demokrasi, baz insanlarn aldklar birtakm kararlardan nemli derecede etkilenen kimselerin, bu kararlarn alnmasnda etkin biimde seslerini duyurabilmeleridir. Bunun sonucu ise, bu tr kararlar alabile cek iktidarn kamuca yasallatrlm, bu kararlar ala cak durumdaki kimselerin de kamuca "saylr duruma getirilmi olmalardr. Benim inancm odur ki, yukarda belirttiim trden kamular ve bireyler toplum iinde ba at durumda bulunmadka, bu nden hibiri toplum da varolamaz, varln srdremez. Bunun yan sra, gene gerekli sayabileceimiz baz dier koullar zerin de ise, ilerde yeri geldike duracaz. Birleik Devletlerin sosyal yapsnn, btnyle de mokratik bir toplumsal yap olduu sylenemez. Bunu zerinde gr birliine varabileceimiz bir asgari mte rek olarak gznnde tutalm. Btnyle demokratik sa ylabilecek bir toplum ise bilmiyorum. Byle bir toplum bir ideal olarak kalmaktadr. Sylemek zorundaym ki, gn

mz Birleik Devletlerinin demokratiklii daha ok biimde kalan ve beklentilere ilikin bir retoriin* dile getirdii tr dendir. zde ve uygulamada ou kez demokratikolmayan bir toplumsal yapdr bu. Kurumsal alanlarn bir ounda durum kesinlikle bu niteliktedir. irketler toplulu unun kendi iindeki bir ibirliine dayanan ekonominin ileyii ne kent ynetimleri gibidir, ne de aldklar kararlarla hayatlarn etkiledikleri insanlara kar sorumlu tutulabilen bir seri iktidar merkezleriyle oluan bir ileyitir. Askeri mekanizma ve her gn biraz daha artacak ekilde siyasal devlet kurumu da benzeri koul iinde bulunmaktadr. Sosyal bilimcilerin demokratik bir kamu rol ykleneceini, ya da yklenebileceini - birou byle bir ey yapabilmi olsa bile - bunu kamunun bugnk durumunu dzeltebile ceine inanacak kadar iyimser deilim, byle grnmek de istemem. Belirtmek istediim tek ey, nmzde bizler iin benimseyebileceimiz, bir oklarmzn ise benimse mi bulunduumuz bir belirli roln var olduudur. Bu rol, insan ve topluma ilikin ilerde akla tannabilecek yer ve arlk konusundaki gerek liberal ve gerekse sosyalist dnya grne de uygun dmektedir*1*. znden, doruluundan ok, syleni biiminin gzellii ne, etkinliine nem verilen konuma tarz-. 1 > Bu noktay gemeden nce, okuyucuya hatrlatmam gere kir ki bugnk brokratik ierik ve kullanm tamamen bir yana, soyutlanm deneyimciliin slubu (ve zorunlu kal d yntembilimsel kstlama) benim betimlemeye alt m demokratik siyasal rolle de badamamaktadr. a lmalarmda sadece bu slbun ve anlayn erevesi iinde hapsolmu bulunan, gerek sosyal bilim almas nn ancak bu anlayla yaplabileceine inanan, hayatn bu anlayn moral deerlerine uygun olarak yaayan bir kimsenin zgrletirici bir eiticilik yapabilmesi olanaksz dr. Byle bir roln yerine getirilebilmesi hem bireylerin, hem de kamularn kendi dnce yeteneklerine, eletirici dncelerine, kafalarnn yetenek ve vsatini gelitirme

Benim nem verdiim nokta, sosyal bilimin siya sal rolnn - bu rol ne olursa olsun - demokrasinin var ln srdrp srdrememesi ile yakndan balantl olduudur. Sosyal bilimciler olarak nc rol olan bam sz bir aklla dnmeyi ve almay benimseyeceksek, btnyle demokratik olmayan bir toplumda demokratik bir tutum ve anlayla almamz, yaam am z buna uygun klm am z gerekecektir. Oysa, edimlerimizde, alm alarm zda sanki btnyle demokratik bir top lum daymz gibi davranmakta ve byle yapmakla da aba ve olanaklarna gven duyabilmelerini gerektirir. Byle bir roln icras, George Orwell'in deyiiyle, kiinin kendisini akntnn dnda tutabilmesine" ya da gzel bir Amerikan deyimiyle kendinin adam" olmasna, bu ynde desteklenmesine baldr. Bireylere sosyal gereklii ger ekten bilebileceklerini fakat bunu ister istemez demokra tik nitelikte bir aratrmaya dayanarak yapabileceklerini sylemek, kiilerin bamsz bireyler ve zgn dnrler olabilme abalar yerine, Bilim alanna bir eit tabu koy mak demektir. Bireysel olarak sosyal bilimci olmaya al an kiinin gereklii bilebilme yeteneine olan gvenini kmsemek demektir. Byle bir tutum, fiilen, bireyleri toplumsal inanlarn kendilerine yabanc otoritelere gre belirlemeye, zamanmzdaki akln brokratiklemesi sre cine uyumlanmalarna ve bu srecin kendi inanlarn pe kitirmesini kabul etmeye ynlendirilmesi demektir. Aka demik hayatn snailetirilmesi ve sosyal bilimin sorunlar nn blntlere (fragmonlara) ayrlp ufalanmas, sosyal bilimcinin zgrletirici bir eitsel rol yklenmesi ve bunu yerine getirmesi sonucunu veremez. nk bu dnce ekolnn incelemek, anlamak istedii, sadece, belirli say d, renilebilir sayd dar bir alandr. Ne var ki, emin olabildikleri, gvenilir sayabildikleri konular soyutlanm fragmonlardr. Oysa ki, liberal eitimin yklendii grev, sosyal bilimin siyasal rol ve entelektel alanda sosyal bi limden beklenen insanlara bu gibi blntleri ve soyu.lanm ortamlar aabilme; tarihsel yaplarn ve bu yaplar iindeki yerlerinin nemini ve anlamn kavrayabilme ola nan ve yeteneini kazandrmak olmaldr.

iin Sankisini unutturmaya alm aktayz. Sosyal bi limciler olarak kendimize seebileceimiz, benimseyebi leceimiz tek rol bu olmamaldr. En azndan diyebilirim ki, demokratik bir siyasal yaam oluturabilmek iin bundan baka bir yol yoktur. Bu nedenle de, insana ve topluma ilikin alanlarda sosyal bilimlerin insan aklna etkinlik kazandrabilmenin tek arac olarak ortaya koy duklar sorun, gerekte, gnmz demokrasisinin de en temel sorununu oluturmaktadr.
5

Bu ite baar ans nedir? Bu gn iinde eylem de bulunacak olduumuz bu siyasal yap var olduka, sosyal bilimcilerin insan akln insan ve toplum sorunla rnda etkin klabilme grevlerini yerine getirebilecekleri ni olas grmyorum. Bylesi stratejik bir rol oynam a ya giriecek bilim adam durumundaki kimselerin belirli baz koullara kavumu olmalar gerekmektedir. nsanlarn kendi tarihlerini kendilerinin yapaca n, am a bunu kendi tercihlerine gre saptayacaklar koullar altnda yapam ayacak olduklarn Marx yazm bulunuyor. yleyse, bu tr bir rol yerine getirebilmemiz iin gerekli grdmz koullar nelerdir, neler olabilir? Gerekli grdmz koullar u iki zellie sahip taraf larn, hareketlerin (m ovem ent) ve kamularn bulunma sdr: (1) Btn bunlar, topluma ilikin her fikir seene inin alabildiine zgr bir biimde tartlabilmesine elverecek nitelikte olmaldr ve (2) btn bunlar yapsal sonular olabilecek kararlarn alnmasn ve uygulan masn etkileyebilme ansna sahip olmaldrlar. Ancak bu rgtlenmeler ve dzenlenimler gerekletirildikten sonradr ki, zetlem eye altm anlam da insan ve toplum ilerinde insan aklna etkinlik kazandrm ak iin de gereki ve umutlu olabiliriz. Hem en belirteyim ki,

bylesi bir toplumsal durum, gerekten demokratik bir toplum yaam na gei iin bence zorunlu bir temel kouldur. Byle bir siyasal dzenlenim iinde sosyal bilimci ler kendilerinin yklendikleri siyasal rollerini yerine geti rirlerken, byk bir olaslkla, artk sadece ne olduu belirsiz, bulank ve biimlenmemi bir kamuya seslen mek yerine, belirli siyasal hareketlerin, tabakalarn ve karlarn aka ve belirgin biimde yanda" ya da kart olabileceklerdir. Dnceleri ve fikirleri, ksaca s, bakalarnn fikir ve dnceleri ile karlam ak, on larla yarm ak zorunda kalacak; bylesi bir rekabet (hem bir sre olarak, hem de yol aaca sonular ynnden) siyasal bir anlam ve etkinlik kazanabilmi olacaktr. Demokrasi ideasim ciddiye alyorsak, insana ve topluma ilikin ilerde insan aklnn belirli bir yeri olmas gerektii inancn ciddiye alyorsak bylesi bir rekabet iine girmi olm amz bizim iin hibir ekilde sknt vermemelidir. Kukusuz, sosyal gerekliin her betimleniinin, hele hele, siyasal ara ve usuller ile amalara ilikin nerilerin betimlenilerinin tartma ol mazsa, tekbiimli bir doktrine indirgenebilecein! d nmem iz gerekmektedir*2). Bu nitelikteki partilerin, hareketlerin ve kamularn bulunmay nedeniyle, daha ok, yasal biimleri ve biimsel (formal) beklentileri bakmndan demokratik saylmas gereken bir toplumda yayoruz. Fakat iinde 2) Toplumsal idealar alannda byle bir tekel dncesi, akln yneticisi bilim yapclarnn "Yntem anlaylarnn temelinde yer almakta ve Grand Teoricilerin kutsal de erlerinin hi de saklayamad ieriini meydana getir mektedir. En ak ekilde grld yer ise 5. Blmde incelemi olduumuz teknokratik sloganlar" oluyor.

yaadmz bu koullarn da ok byk bir deer ta dklarn ve nemli olanaklar saladn km sem e miz gerekmektedir. Bunlarn deerini Sovyet dnyasn da var olmaylarndan, dnya aydnlarnn bunlar u runa giritikleri mcadelelerden anlayabiliriz. Anlam a m z gereken bir baka nokta ise, d lkelerde birok aydnn fiziksel anlam da zarar grmesine karlk, bura da da birok aydnn moral ynden kendi kendilerini tketip yok ettikleridir. Birleik Devletlerdeki demokrasi nin bu denli biimsel nitelikte olmas tarihin yapmnda akla zgr bir rol oynam a olana verilmesinde bata gelen grevlilerden birinin de sosyal bilimler olduu grmzden vazgemem izi hakl klacak bir neden saylamaz. Demokratik partilerin ve hareketlerin olm a y, demokratik z olan kamularn bulunmay, birer eitimci olarak sosyal bilimcilerin eitim kurumlarn byle zgr dnce yetenei kazandrlm kimselerin oluturduu bir kamunun hi deilse bir balang ola rak yaayabildii ve bu kiilerin tartp konuabildikleri bir ortam durumuna getirmek iin m cadelede bulun maktan geri kalmalarn gerektirmez. Bu denli akademik saylmayan toplumsal rollerinde de gene ayn nitelikte kamular yetitirme grevlerinden vazgemeleri gerekir. Bunu yapmak, elbette ki, glkle karlamaya hazr olmak; asl nemlisi, ldrc bir kaytszlk ve ilgisizlii yenmeye alm ak demektir. Bunu yapmak, ortaya, bile bile atkn kurumlar getirip sunmak, bile bile bir tartma ortam oluturmak ve bunu canl tutma ya alm ak demektir. Geni ller iinde, herkese ak ve herkesin nnde ve bilgilendirilmi bir kamu iinde ileyen siyasal tartma ortam olmadka insan lar ne yaadklar dnyann etkin gereklikleri ile, ne de

Kendi gereklikleri ile bir temas kurabilirler. zellikle u gnlerde, bana yle geliyor ki, anlatmaya altm bu rol, en azndan, gerekliin kendisine ilikin olarak bile, tek bir tanm yerine, ortak eitli ve atkn tanmlar ko nulmasn gerekli klmaktadr. ou kez propaganda terimiyle ifade olunan ve zellikle tutucu trden olay ey sadece eitli konu ve sorunlara ilikin kanaatler ierme mekte, fakat bir zamanlar Paul Kecskemeti'nin belirttii gibi, gerekliin resmi" tanmlarn da iermektedir. Bugnk kamu yaantmz, ou kez, bu tr res mi betimlemelere, myhflere, yalanlara ve budalaca ey lere dayanm aktadr. zerinde yeterince tartlm olsa da olmasa da, izlenen politikalarn birou gerekliin yetersiz ve yanltc betimlemelerine dayandndan, gereklii betimlemenin dnda tutulan kimselerin ok daha sarsc etkilerle karlaacaklar aktr. Belirttiim nitelikte kamularn ve belirttiim kiilikteki bireylerin, bu toplumda gerekten varolabilmelerinin radikal bir gr nm tamasnn nedeni de budur. Ne var ki, akln, sos yal bilimler alannda yaplacak olan alm alarn, d nsel yetenein ve fikirlerin (ideas) rol gene de u olmak zorundadr: Gereklii yeterli bir biimde ve ka mu asndan yararl olacak bir nitelikte betimlemek. Bir demokraside sosyal bilimin eitsel ve siyasal rol, bi reysel toplumsal gerekliklerin yeterli betimlenimlerine uygun bir biimde yaayabilecek, onlar anlayabilecek ve bunlarn gelitirilmesine yardmc olabilecek bireyle rin ve kamularn olumalarna ve glenm elerine katk da bulunmaktr. Benim belirtmeye altm nitelikte, akla belirli bir yer ve rol vermek demek, bireyin doru yolda yrmekten ayrlmamas, gnn bunalmlaryla ilgilenip grev almas, Kongreye ye olmaya almas, gazete tesisi satn al

mas, yoksullara yardm etmesi demek deildir. Bu tr eylemler ou kez hayranlkla karlanan eylerdir ve birok kere kendimi de bu tr ilere kalkmaktan uzak tutamadm belirteyim. Ama bu tr eylerin bir sosyal bilimci tarafndan olaan faaliyetler olarak benimsenmesi dpedz, sosyal bilimcinin kendisinden beklenenleri ver memesi, bundan kanmas; sosyal bilimlerin geleceine insana ve topluma ilikin ilerde insan aklnn yerine inanmamas demek olacaktr. Bu rol ancak ve ancak, sosyal bilimcinin sosyal bilimle uramasyla; akln ve dncenin brokratiklemesini daha da hzlandrp art trmamas ile gerekletirilebilir. Benim bu konudaki grlerimi her sosyal bilimci nin kabul etmeyeceini biliyor byle bir ey de beklemiyorum. Benim vurguladm nokta, tarihsel dei im ve bu sre iinde, eer varsa, zgr ve akl sahibi bireyin yeri konusunda belirli bir gre sahip olmann da sosyal bilimciye den grevler arasnda bulunduudur. Sosyal bilimcinin inceledii, alt toplum iinde kendi dnsel ve siyasal rolnn de olduunu bilebilmesi; bu sayede, sosyal bilimin geleneinde ve geleceinde bylesine kkl bir yeri olan zgrlk ve akl gibi deerler konusundaki dncelerinin ne olduunu anlayabilmesi de ancak byle mmkn olabilecektir. Birey olarak insanlar ve insanlardan oluan kk gruplar tarihsel sonulara yol aacak nitelikteki eylemler de bulunma zgrlne sahip deilseler ve ayn za manda bu tr sonular grebilecek dnebilme olanak ve yeteneinden yoksunsalar, modern toplumlarn, ya da bunlardan herhangi birinin yaps tarihin yapmnda bu gn varolanlardan daha baka olanaklara ve bilgiye el vermeyecek durumda ise - o zaman sosyal bilimin yerine getirebilecei tek bamsz rol "vak'a nvisiik yapmak ve anlamak olmakta; iktidar sahibi durumundakilerin so-

rumlu tutulabilmeleri fikri safa bir fikir haline gelmekte; zgrlk ve akln gerekli lde deer kazanabilmesi sadece ayrcalkl baz zel yaamlarn kural d dar ortamcklarnda gerekleebilecektir. Fakat byle bir ey gereinden fazla e erlere ba lanmak demektir. zgrln dereceleri ve bunun sonu larna ilikin ller konusunda gr ayrlklar olabilir; ama bence, btn bunlara ramen, gnmzn sosyal bi limlerinde grld gibi zgrln ve akln terk edilmesi gereken deeder saylabileceine inanmyorum. Benim tartmakta olduum bu tr g sorunlarla uramaktan kanmak gibi gnmzde sosyal bilimin dnyay kurtarmakla grevli olmad" slogann kulla nanlar oalm bulunmaktadr. Bunu yapanlar bazen gerekten ilerinde alak gnll davranan sosyal bilim ciler olmakta; bazen bu szler, uzmanlam, inansz ve kukucu kiilere kapsaml ve geni ereveli almalar dan yana olan sosyal bilimcileri kmsemek ve karala mak iin sylenmekte; ou kez de, salt kendinden ba kas ile ilgilenmeyi kt gren bir dnsel eylem le bilim yaplabileceini sanan ve hakk olmad halde kendisine Bilim adam grnm kazandrmaya kalkanlar tara fndan sylenmektedir. Fakat asl nemlisi bazen bu szlerin iktidar sorununa ilikin gereklere gre varlm hesaplarn sonucunda sylenmekte oluudur. Bu tr olgular ve gerekler nedeniyle, bence dnyay kurtarmaya alm ann hibir yanl yan yok sa da, ben, bireysel olarak, sosyal bilimlerin dnyay kurtaracan sanmyorum. Kurtarmaya alm ak s zn ise, bir nc dnya savandan kanm ay ve insana ilikin sorunlarn insann zgrl ve insan akl

ideallerine uygun olarak yeniden dzenlenmesini d nerek sylyorum. Benim bu konudaki bildiklerim, bu konuda insanln ansnn ne olduu sorununda iyim serce deil de, ktmserce dncelere varm am a yol amaktadr. Fakat durum gerekten byle bile olsa, gene de u soruyu sorm am z gerekmektedir: nsan akl ve dncesi sayesinde, bugn iinde bulunduumuz bunalmlardan kurtulmamzn herhangi bir aresi varsa, bunu bulup ortaya koymak sosyal bilimciye den bir grev deil midir? Biz sosyal bilimciler her birimiz-her zam an aka grlmese de - insan trne ait olduu nu; insan olduunu farkna varm aya balam olan in san temsil etm ek durumundayz. Btn byk sorunla rn zm, ite insann bu kendinin insan olduunu fark edebilmesine bal bulunmaktadr. Elimizde ve kafam zda bugn sahip olduumuz bilgilerle bu konuda iktidar sahiplerine bavurmamz, kavramn budalal da ieren btn anlam lar destesiy le, topyaclk olacaktr. Biz sosyal bilimcilerin bu konu daki kiilerle kurabileceimiz ilikiler, ancak, onlarn kendilerince yararl grdkleri trden ilikiler olabilecek; bizleri, onlarn sorunlarn ve am alarn benimsemi teknisyenler olmay kabul etmedike, ya da onlarn prestijlerini ve otoritelerini daha da glendirip gven ceye kavuturacak ideologlar durumuna indirgenmeyi kabul etmedike kendilerine yakn saymayacaklardr. Bu dzeyde kalm am ak siyasal rolmzle ilgili olarak byle bir duruma indirgenmemek iin, her eyden nce sosyal bilimciler olarak, bir tm olarak oluturduumuz edimlerimizin, grdmz ilerimizin doas zerinde durup dnmemiz gerekm ektedir. Byle bir durum muhakemesi yapm akta bir sosyal bilimcinin m eslek talarndan yardm istemesi, beklemesi hi de topyaclk saylmamaldr. Ne yapmas gerektiini, kendine d

en iin ne olduunu bilen her sosyal bilimcinin benim bu blmde zorunluluuna iaret ettiim u ar ikilemle kar karya olduunu anlamas ve bu nokta zerinde durup dnmesi gerekmektedir: insanlarn bugn ilgi lenmekte olduklar eylerle, gerekte ilgilenmeleri gere ken eylerin ayn eyler olmamalarnn nedeni. Demokrasi konusunda gelikin saylm ayacak bir dnce biimimiz varsa, insanlar ne ile ilgileniyorlarsa biz de onunla ilgileniriz diyebilir; kurulu dzenin, kar evrelerince ou kez tekrarlana tekrarlana iyice kafala rmza sokulmu deerlerini kabullenebiliriz. ou kez, insanlarn bulup benimseyebildikleri deerler bylesi deerlerden ibaret kalmaktadr. Bu deerler, seilmi olmaktan ok dardan alnp benimsenmi, dardan benimsetilmi deerler olarak alnmaktadr. Gerekte ilgilenmekte olsalar da, olm asalar da bi zim moral bakmdan ilgi duym am z gereken eyler in sanlarn ilgilenmeleri gereken eylerdir eklinde dogm a tik bir gr benimsememiz durumunda, demokratik deerleri ineme sakncas ile kar karya kalabile ceimizi unutm am z gerekecektir. Byle bir durumda, insanlarn akllarn birlikte deerlendirm eye alacak lar ve insan aklna yce bir deer verilecek bir toplum da onlara yol gsterici olacam z yerde, gdmleyiciler ve baskclar olarak onlarn nnde yer alm aya kalk m oluruz. Benim nerdiim ise, zgr bir toplumda demok ratik nitelikler tayan insan akln insana ilikin sorun larda etkin duruma getirebilmek; bylece, sosyal bilimci ler olarak yapacam z almalardan beklenebilecek klasik deerleri gerekletirmemiz iin en byk ve tek ansm zn, zerine eildiimiz sorunlar birer sosyal bilim sorunu olarak ele almamzla elde edilebileceidir.

EK DN USTALII ZERNE
Kendisini klasik gelenee bal sayan bir sosyal bilimci iin sosyal bilim alannda alm ak bir zanaat icra etmek" demektir. Byle biri zsel nem tayan sorunlar zerinde alan bir sosyal bilimci olarak, genel anlam da yntem ve teori zerine uzun uzadya d np tartma sabrndan yoksun kimseler arasnda a lmak; bu kimselerin, gerektii ekilde yapm ak zorunda olduu kendi almalarna zarar vermelerini nlem ek durumunda olan biridir. Byle biri iin, yapt alm a larn nasl gittiine dair bu alanda alan birinin gr n almak, hibir zam an nemli bulunabilecek bir aratrma yapmam uzmanlam kiilerin yazdklar ilemlerin kodifikasyonu balkl m akalelere bakm ak tan ok daha iyidir. Sosyal bilimlerde yetim eye yeni balayan kimselerin yararl ve olumlu bir yntem ve teori anlay kazanabilmeleri, ancak ve ancak, tecrbeli dnrlerin kendi aralarnda ve kendi alm a tarzlar na dair gr al-veriinde bulunduklar tartmalar izlemekle olanakldr. Bu nedenle, rnein, bu adan ben nasl alyorum, iimi nasl yapyorum bunu an latmann yararl olacan sanyorum. ster istem ez bu benimki kiisel bir anlatm olacaktr. Fakat, bunlar ba kalarnn, zellikle, bamsz alm aya balayanlarn da yazacan; bylece bu kimselerin tecrbelerinin de yazya dklmesi ile, kiisellik yannn bir gn azalaca n um arak yazyorum.
1

Sze balarken syleyebileceim en iyi ey, san yorum ki, sosyal bilim renciliine yeni balayanlarn rnek almalar gereken bilim adamlarnn almalar ile

321

yaamlarn birbirinden ayrmam, ayr tutmam, bilgin ler olduunu anmsatmak olacaktr. Bu kimseler, ilerini de, yaamlarn da byle bir ayrlmay olanakszlatra cak derecede ciddiye alan bunlardan her birinden dieri ni daha da zenginletirmek iin yararlanmay bilebilmi kimselerdir. Doaldr ki, bu tr ayrlklar genel olarak tm insanlarda i ile yaamlar arasnda grlen yaygn bir durumdur ve i ya da alma hayatndaki giderilmez boluun sonucudur. Fakat almalarnza baladktan sonra hemen fark edeceiniz gibi, birer bilim adam ola rak sizler, iyi bir alma alkanl kazanm aya ok elve rili bir yaam biimi oluturmak iin olaand uygun olanaklara sahipsiniz. Bilim adaml hem bir kariyer, hem de bir yaam biimi seimidir; bilincinde olsa da olmasa da, entelektel bir emeki kendi zanaatnda ge likinlemeye alrken kendi kiiliini de biimlendirmi olmakta; kendi yeteneklerini ve becerilerini gerekletir mek, nne kan frsatlar deerlendirmek iin, her ey den ok, alkan bir emeki karakteri kazanm ak zorun luluunda bulunmaktadr. Bunun anlam, yaptnz entelektel alm alar nzda kendi yaam denemlerinizden yararlanmak; ya am deneyimlerinizi ve yaam nz srekli olarak sna mak ve deerlendirmek zorunda olduunuzdur. Bu ba kmdan kendi benliinizin de odanda sizin yaptnz iteki zanaatkarlk yannz yer alacak, zerinde ala canz her entelektel rnle kendinizi kiisel olarak bantl saym anz gerekecektir. Yaam deneyimlerine" sahip olabilmeniz dem ek, bugnnzn gemiinizce biimlendirilmi ve etkilenmi oluu, gelecekteki yaam deneyimi kapasitenizin ise bu gnnzce etkilenmekte oluudur. Bir sosyal bilimci olarak olaanst dikkat

isteyen bu karlkl etkileime dikkat etm eniz, ne gibi yaam dnemleriniz olduunu dnp ortaya koym a nz gerekir. Yaam deneyimlerinizin dncelerinize rehberlik etmesini ve kafanzda gelitirdiiniz dnce lerinizi snam akta size yardmc olmasn ancak bu yolla umabilirsiniz. Bunlar byle yapmakla da kendinize en telektellik zanaatna girebilecek bir biim vermi olur sunuz. Fakat bu ii yapabilmemizin yolu nedir? Buna verilebilecek cevaplardan biri udur: Dosya tutun, bir toplumbilimci deyii ile, gnlk tutun. Yaratc yazarlarn birou gnlk tutar; toplumbilimcinin sistemli dnme gereksinimi de zaten bunu gerekli klmaktadr. Aklayacam biimde bir not tutma ile, kiisel denem eler ve meslek gerei yaplan faaliyetler, srp gitmekte olan alm alarnz ile ilerde yaplm as d nlen alm alar arasnda bir birlik salanm olur. En telektel bir emeki olarak, entelektel olarak yaptkla rnzla birey olarak yaadklarnz bir araya getirmeye almak zorundasnz. Bunu yaparken kendi yaam dnemlerinizi kullanmaktan ve onlar ile, yapm akta ol duunuz eitli alm alarnz arasnda balantlar kur maktan ekinmeyiniz. alm alarnz arasnda ayn soruna ilikin ve yinelenmi (m kerrer) saylabilecek olanlar bu yolla denetlem ekle nemli bir enerji tasarru funda bulunmu olursunuz. Ayrca bu yolla usal d nceler" diyebileceimiz her zam an akla gelmeyen, gndelik yaam n yan rnleri olarak ortaya kan; so kaktaki konumalardan, ya da, herhangi bir konuyla ilgili olarak ancak ryanzda grebileceiniz durumlardan aklnza gelebilecek dncelerinizi de deerlendirebiimi olursunuz. Bu tr dncelerinizi bir yere yazp not ettiiniz anda, bunlar sizi o konuda daha sistemli d

nmeye yneltecek; yaam deneyimlerinizin entelek tel ynden daha anlaml deneyimler durumuna gelme sini salayacaktr. Baarl almalar olan dnrlerin kendi kafa larnn rn olan eitli dncelere ne derecede b yk bir dikkatle nem verdiklerini, kendi yaam dnem lerinin ve dncelerinin gnlk gelimelerini ne denli dikkatle gzlemleyip bir dzenlilie sokmaya altkla rn fark edeceksiniz. Bu dnrlerin en kk yaam dnemlerini bile saklayp biriktirmelerinin nedeni, bir yaam boyunca da olsa, ada insann kiisel yaam deneyimi edinme olanaklarnn snrl oluu; buna kar lk, zgn bir entelektel alma kayna olarak bu nun byk bir nem tam akta oluudur. Kiinin kendi yaam deneyimlerine hem gvenm esi, hem de pheci bir tutum iinde kalabilmi olmas, yllardan sonra var dm inan odur ki, ortada olgun bir sosyal bilim emekisinin bulunuunun iaretidir. lk bakta kavranmas g olan bu gven her entelektel alm a iin bir z gnlk kouludur ve not tutmak bu gveninizi gelitir mekte bavurabileceiniz yollardan biridir.

Yeterli bir tutanaklama alm as yapm ak ve bylece kendinizi-ifade etm e alkanl kazanm akla, kendi i dnyanz canl tutmay da renmi olursunuz. Olaylar ya da baz fikirlere kar gl bir ilgi duyduu nuzda bunlarn aklnzdan kp gitm esine izin verme mek, tersine, dosyalarnza not olarak dmek, bu ko nuda gerekeni yapmak; sonralar ise bu dncelerini zin ne denli bo ve budalaca eyler olduklarn, ya da ne denli verimli eyler olduunu bulup grmeniz gerekir. Dosya ve tutanak tutmak size, yazm a alkanl ka zanm anzda da yardmc olacaktr. Hi deilse her hafta

bir eyleyazm adka elinizin ilerliini, kafanzn canl ln kouyam azsnz. Dosyalarnz ve tutanaklarnz yazp ilffken aslnda bir eit yazarlk yapm olacak; kendi ifate gcnz gelitirmi olacaksnz. Dosya ve tutanak kini srdrmeniz denetimli bir akadem ik yaam dnem i i irm e n iz dem ek olacaktr. Soyal bilimcilerin bana gelebilecek en kt ey kafalarncaki planlar sadece tek bir durumda yazmak ihtiyacn duymalar; buna belirli bir proje" ya da alma iin para stemek iin yaptklar bavuru gnlerinin dn da kalan dier zamanlarda gereksinme duymamalardr. ou planlamann yaplmas, ya da dikkatli bir biimde yazya dtklmesinin nedeni para bulmann bunu gerek tirm ekte duudur. Ne derece yaygnlam olursa olsun, bence kc bir ey bu; Bir eit satclk gibi; yaygn ve baat llere uyumlanmaya, dzmece bir gsteriye yol aan, elcfeki projeyi sunulur klmak iin, projenin zam a nndan ce ve aceleye getirilerek yaplp kotarlmasna yol aan;proje iin olduu kadar, baz yce deerler iin de para \srenlerin aranmasn gerektiren biraz "bezirgan ca bir yodur bu. Sosyal bilimlerde alan bilim adamnn sorularm ve planlarnn durumunu periyodik olarak gzden girmesi gerekir. Bamsz almasna henz yeni balm gen bir sosyal bilimcinin bu konu zerinde durmas terekir. Fakat bu alanda birdenbire bir ilerleme gsterm si beklenmemeli, kendisi de beklememeli, tek bir planakendisini ok fazla vermemelidir. Yapabilecei btn i bzini gelitirmektir. ou kez bu onun ilk bam sz alnas olmaktadr. Ne yazk ki, ancak iin yarsna gelirken iu tr yeniden gzden geirmeler verimli ve belki de takalar iin ilgin - olmaya balayabilmektedir. Kedi alannda almaya balam bulunan her hangi birosyal bilimcinin her zaman iin birok planlar, yani ide dar olmas; daima, kendi kendine, bundan

sonra hangisi zerinde alacam, almam gerek di ye sormas gerekir. Bunu yaparken, ayrca bir de kk not defteri tutmas; buna kendisi iin, ya da arkadalar ile zerinde tartmada bulunmak iin nem verdii baz dncelerini yazmas gerekir. Bu notlarn zam an za man inceleyip yeniden dzenlemesi, dikkatle ve zenle gzden geirmesi, bazen de dinlenirken eline alp ince lemesi gerekir. Bunlara benzeyen ilemler, dnsel ilerinizi denetim altnda tutabilmeniz ve gznzn, kafanzn hep iinizde olabilmesi iin gvenebileceiniz tek yol dur. Bana kalrsa, sorunlarmn durumu konusunda meslektalar arasnda yaplacak olan bu tr gayri res mi ve etrafl fikir alverileri sosyal bilimlerin balca sorunlar konusunda da gvenebilecek biricik kaynak tr. zgr bir dn topluluunda, topluluk yesi kiiler arasnda gelecek iin dnlen alm alara ilikin ola rak ve ara ara yaplan tartmalarn, fikir alverilerinin olmas gerekir. Sosyal bilimcilerin almalar srasnda zam an zam an durup yapmalar ve buna gre alm ala rna yeniden yn vermeleri gereken tr ara-tartm a vardr. zerinde durulan konuyla ilgili alm alara etkide bulunan bu tartm alar (ara-deerlendirm eler-.) sorun lar, yntemler ve teori ile ilgili alanlarda yaplmaldr. Sosyal bilimcilerin kurduklar meslek birliklerinin, der neklerin varlk nedeninin de, bence, bu tr deerlendir me tartmalarnn yaplaca bir ortam salam alar olmaldr. Tutacanz notlardaki eitli konucuklar arasnda eitli idea'lar, kiisel notlar, kitaplardan eitli alntlar, bibliyografik notlar, proje zetleri yer alacaktr. Sanrm zor kazanlabilecek bir alkanlk, am a umarm ki btn bu konucuklar, eitli alt-blmleri olan bir projeler" dosyasnda dzenli bir biimde bir araya getirmekten

kanm ayacaksnz. Konucuklar, bazen sk sk olmak zere, deien eylerdir. rnein dnem snavna ha zrlanan, bir tez zerinde alan ve dnem ii paper lar hazrlayan bir rencisiniz. Bu durumda notlarnz, dosyalarnz bu alma alannz iin e ayrarak dzenleyebilirsiniz. Fakat lisans dzeyindeki renimi nizde bir yl, ya da biraz daha fazla bir sre geince, btn notlarnz tezinizi ilgilendiren ana projeye gre dzenlem eye balayacaksnz. Biraz daha sre geince greceksiniz ki, notlarnz, dosyalarnz tek bir projeye gre dzenlem eniz olanakszdr. Bu kere master" ka tegoriler yapp ona gre dzenlem eye girieceksiniz. Gerekten de, not ve dosya tutm anz dnsel edimi nizdeki kategorilerin de artmasna yol aacaktr. Bu kategorilerinizin deime biimi-bazlarn kaldrp ata caksnz, bazlarn da ilk kez fark edip benim seyecek siniz,-dnsel (intellectual) gelimenizin ve ufkunuzun genilemesinin de bir gstergesi olacaktr. Sonunda ise, notlarnz, dosyalarnz yldan yla deien alt-projeleri de kapsayan birka byk projeye gre dzenlenm eye balayacaktr. "B tn bunlar ise, hep not alm anz, not tutmanz demektir. Okum aya deer her kitab okurken bir yn not alm ak, not karmak-aslnda, unu sylem em gere kir ki, gerekten kt olan kitaplar okurken kendinizle babaa kalp kendi dncelerinizi yazm anz daha ok oluyor - ok gem eden sizin iin de tam bir alkanlk olacaktr. ster baka kimselerin yazlarnda, isterse kendi yaam nzdan yararlanarak bunlar dnsel ala na aktarm ak iin yazdklarnzda ilk i bunlara bir biim vermektir. Yaam -dneminin rn olan herhangi bir konucuu isimlendirmek bile, ou kez, sizi onu ak lam aya yneltecek; bir kitaptan tek bir not alm anz bile kendinizi de o konuda dnmeye itecektir. Dier yan

dan, elbette ki, not alm anz okumakta olduunuz bir kitab anlam anza ok byk lde yardmc olacaktr. Tuttuunuz notlar, bir sre sonra iki sonuca yol aacaktr: Baz ok nemli kitaplar okurken yazarn sa vndaki yapy kavrayacak ve buna gre not alacaksnz; fakat daha ou ve birka yllk bir bam sz almadan sonra, kitaplar btnyle okumakszn baz belirli nokta lardan okumaya, ya da notlarnzda, dosyalama alma larnzda yer verdiiniz baz belirli sorunlar asndan sadece ilgili ksmlarn okuyabilmeye balayacaksnz. Bu nedenle, artk okuduunuz kitaplar iyi temsil ettiini sylemeyeceiniz notlar almaya balam olacaksnz. Kendi projelerinizi gerekletirmek iin belirli baz dn celeri, belirli baz verileri kullanyor olacaksnz.
2

Fakat, imdiye kadar anlattklarm a bakarak, edebi bir gnlk tutma merak diyebileceiniz bu i lemlerden dnsel rn verm ekte yararlanm ak nasl olacaktr? Bu tr bir not ve dosya tutma ilemi entelek tel bir retimdir. En bulanndan ve biimlenmemiinden en gelikinletirilmesine kadar birok veriler, olgu lar, dnceler, gitgide artan bir hacimde olmak zere, bu notlarnzn arasnda yer alacak, birikecektir. rne in, sekinlere ilikin bir alm a yapm a kararna vard mda ilk iim, incelemek istediim, anlam ak istediim insanlarn tiplerini listelemeye dayanan kabaca bir zet leme yapmak olmutu. Nasl ve niin byle bir aratrma yapmay kararla trmam bile, aslnda, insann yaam deneyimlerinin d nsel almalarn etkileyi biimlerinden birini ortaya koymaktadr. Teknik olarak, tabakalanma" (stratification)

sorunu ile ilgilenmeye balamam ne zam an olmutu, unuttum, fakat, sanrm, Vebleni ilk okuduum sralard, "i evreleri ve "sanayide istihdam olunmak gibi, Marxin dediklerinden Amerikan akademik evrelerine uyacak biimde yapt lf cambazlklarndan" tr Vebleni oldum olas bulank dnceli ya da sylemek istedikleri ni pek syleyememi biri saymmdr.* Neyse, daha sonra ii kurulular ve ii liderleri ne ilikin bir kitap yazdm-siyasal bir motivasyonla ya zlm bir kitapt; daha da sonralar, orta snflar zerine bir kitap yazdm - bu kitap 1945 ylndan beri New York Citydeki yaam deneyimlerimi deerlendirmeyi am al yordu. Bu kitabn ardndan, dostlarm, st snflar zeri ne bir kitap yazarak bir trilogy yapm am gerektiin nerm eye baladlar. Sanrm byle bir ey benim de kafamdayd epeydir. zellikle 1940larda durmadan Balzac okumutum ve onun kendi kendine verdii ve kendi izini brakm ak istedii dneminin belli bal sosyal snflarn ve tiplerini anlatmak" grevi benim de ok ilgimi ekmiti. O sralarda i hayatndaki sekinler zerine bir paper yazm; Anayasadan beri Amerikan siyasal hayatndaki en st dzeydeki kii'erin kariyerle rine ilikin istatistikler toplam ve bunlara bir dzen vermi bulunuyordum. Bu iki alm am, daha ok,
+ M illsin V e b le n e ynelttii bu eletiride bir nokta yeterince akla kavuturulm al: V eblen bu ileri 1 8 9 0 larda, ok el verisiz bir entelektel ortam da yapt. A yrca, S a n ay i diye farklca bir kavram vurgulam asnn nedeni de toplum sal e gem enlii snfsal olduu kadar, ta b a k a s a l bir sorun olarak da grm eye alm asndandr. Bu ise, sonul olarak, snfsal irdelem e nem ce arlkl saylm akla beraber, m odern sa nayi toplum u ile birlikte to p lu m s a l ta b a k a la rm a kurum larndan da yola karak yaplacak betim leyici alm alara, snf sal irdelem elere konu edinilecek sorunlarn zgl yanlarnn daha derinlikli kavranm as iin gerekli grlm esindendir. - .

Amerikan tarihi zerine hazrladm seminer alm ala rmdan esinlenerek yapmtm. Bu makaleleri ve kitaplar yazm, tabakalanm a ko nusunda dersler hazrlam olduum iin, doal olarak, st snflar hakknda kafamda eitli dnceler ve bilgiler olumu bulunuyordu. zellikle, toplumsal tabakalanma zerine alrken insann nndeki konunun snrlar iinde kalmas ok g oluyor; herhangi bir tabakann (stratum) gerek durumu ancak dier tabakalarla ilintisi de gznnde tutulduunda tam olarak kavranabiliyordu. te bunun sonucudur ki sekinler zerine bir kitap yaz mam gerektiini dnmeye balamtm. Am a projenin ilk ortaya knn gerekten na sl olduunu anlattklarm da tam olarak ifade etmiyor. Gerekte iler yle seyretmiti: (1) Bu fikir ve dnce tuttuum notlarmda, dosyalam a alm alarm dan k mt, nk ilgili btn projelerim bu alm alarm da balyor, bu alm alarm da bitiyor, kitaplarm bu devam eden almalarmn rgtlendirilmi birer rn olarak ortaya kyordu; (2) bir sre sonra ise, aklm fikrim, bu konularla ilgili sorunlarn tmn birden grebilme so rununa gelip taklmt. Kabaca bir zet-plan yaptktan sonra o zam ana kadar ki btn notlarm, dosyalarm inceledim; sadece, konuyla ilgili olanlar deil, hi ilgisi olmayanlar da ye niden okuyup gzden geirdim. O zam ana kadar birbi rinden soyutlanm bilgileri, konucuklar bir araya getir mek, kukuya yer brakm ayacak nitelikte baz ilikileri ortaya koymak insann tasarm yeteneini son derece gelitiriyordu. alm am n bu aam asyla ilgili belirli sorunlar iin notlarmda ve dosyalarmda yeni birimler kurup saptadm; notlarmdaki, dosyalarmdaki dier ksmlarda da yeni dzenlem elere giritim.

Bir not ve dosyalama sistemini yeniden dzenle m eye kalktnzda, dn gcnze alabildiince zgrlk tandnz greceksiniz. Bunun nedeni, eitli konucuklar ve idea'lar arasnda balantlar kurmaya girimenizdir. Bu bir eit kombinasyon mantdr ve ansn bu konuda bazen byk bir yeri olmaktadr. Rahat bir tutum iinde, notlarnzda ve dosyalarnzda zaten var olan dnsel kaynaklarnz yeni konular asndan bir kere daha dzenlemi oluyorsunuz. Benim rneimde ise, bir yandan da gndelik ya am dnemlerinden ve gzlemlerinden yararlanmaya altm. nce sekinler sorunu ile ilgili olarak kendi yaam dnemlerimi dnp derleyip topladm; sonra da, bu sorun zerinde durmu olabileceimi, ya da bu konuyla ilgili yaam dnemlerini olabileceini sandm kimselerle gidip konumaya baladm. Gerekler kar snda ise, rutin almamn karakterinde deiiklikler yaptm ve alm alarmda, (1) incelemek istediim kim seler arasnda yer alan kiilere, (2) bu kiilerle yakn ilikileri (tem aslar) olan kiilere, (3) bu kiilerle bir ba kma meslek gerei ilikileri olan kiilere de yer vermeyi kararlatrdm. Dnsel bir alma iin en iyi toplumsal koulla rn neler olabileceini bilmiyorum, fakat kiinin etrafn konuaca, dinleyecei-bazen de insann dn gc ne g katacak nitelikte-kiilerle doldurup da almas bence bu yollardan biri olsa gerektir. H er neyse, diye ceim o ki, ben de-toplumsal ve dnsel ilgili her ortamsal eye alma ortamnda yer verdim; dnce lerimi almamn gerektirdii ynde gelitireceini san dm bir yaam ve alma ortam iine girdim. Kiisel

yaam ile dnsel yaam arasnda olan kaynama dediim eyin bir anlam da buydu. G nm zde sosyal bilimler alannd a tek bir am prik aratrm a ile iyi bir sosyal bilim alm as yaplm as dnlem ez zaten ve yaplam yor da. Bu i, daha ok, kilit nem deki noktalarda, incelenen konunun biimi, grnm ve geliim ynsem eleri hakkndaki genel nerm eleri birbirine ilintiletiren ol duka ok sayda alm alar aracl ile gerekletirilebilmektedir. Eldeki m ateryaller zerinde yeni bir alm aya girim eden ve genel varsaym sal n erm e ler kurulm adan ise sorun bu bakm dan da bir karara balanam am akta nerm eler arasnda ilintiler kuracak orta noktalarn (anchor points) ne olaca sorunu zm lenem em ektedir. Benim almadaki mevcut m ateryaller arasnda sekinlerle ilgili tip materyalin bulunduunu grdn: Konuyla ilgili birtakm teoriler; bu teorileri destekleyen ve ilgili kimselerce kendi teorilerini desteklemeleri am a cyla derlenmi materyaller; belirli bir dereceye kadar derli - toplu hale getirilmi, fakat henz teorik bir geer lilik k a za n d rlm a m materyaller. Ancak, varolan bu tr materyallerin yardmyla kendi teorimin ilk taslak ifadesini ortaya koyabildikten sonradr ki, ilerde gene eldeki materyallerle benim kendi aratrm am arasnda yeni yeni uyumlamalar yapmam gerekeceini gz nnde tutarak, temel nermelerimi (pivotal Eksen niteli indeki - ve snanabilecek dncelerimi etkin bir bi imde ortaya koyabildim; bunlar snayacak ve bir seri oluturacak ok saydaki alt-aratrmalarn kurgusunu (design) yapabildim. Herhangi bir sonul bildirimin (statem ent) benim ele geirebildiim ve bilebildiim

lde mevcut data'y kapsam as da yetmemekte; fakat olumlu ya da olumsuz, ortada varolan teorileri de incelemi, deerlendirmi olmas gerekm ekteydi. Bu inceleme ve deerlendirm e ya da hesaba katm a ilemi, ilgili idea'y rten ya da destekleyen bir olgu ya da gerekle (fact) kolayca yaplabiliyor; bazen ayrn tl bir analiz ya da nitelendirmede (qualification) bulun mak gerekiyordu. Kimi zam an, varolan teorileri bir ter cihler uzants biiminde dzenledim ve problemin ken disinin de bu dzenlem e tarafndan rgtlenmesine olanak tandm*1'. Bazen bu teorileri, ok deiik ierik lere kendi dzenlem em iinde ele aldm. Btn bu d ncelerle, sonunda, sekinler zerine hazrladm kitabmda Mosca, Schumpeter, Veblen, Marx, Lasswell, Michels, W eber ve Pareto gibi dnrlerin alm alar n da gz nnde tutmu oldum. Bu yazalar zerine kardm, aldm notlar ince ledike bu dnrlerin tip nermede bulunduklarn grdm: (1) Bazlarndan, belli bir konuya ya da sorunun btnne ilikin olarak sylediklerini sistemli biimde okuyup yeniden ifade ederken kendiniz de birok eyler renmi oluyordunuz; (2) baz nermelerini ise, neden ya da kar savlarnz ortaya koyarak, red ya da kabul ediyordunuz; (3) Baz dierlerinden ise kendi deerlen dirmeleriniz ve projeleriniz iin bir nermeler kayna olarak yararlanabiliyordunuz. Btn bunlar ise bir nokta nn kavranmasn ve sonra da u sorunun sorulmasn gerektiriyordu: Bunlar snanabilecek bir biime nasl

1> B ak, rnein, C . W right Mills, W h ite C o lla r, N e w York, Oxford University Press, 195 1 , Blm 13. Ayn eyi, on sekizinci ve on dokuzuncu yzyl dem okratik doktrinine kar iki tepki olarak G asset ve Lederer'in sekinler teori lerine ilikin notlarnda da yapm tm .

sokabilirim ve nasl snayabilirim? Bunu, perspektif ola rak gerekli betimleyici ayrntlarn oluturulmasnda bir merkez grnmnde nasl kullanabilirdim. Ortada mev cut olan dnce fikirleri incelemekledir ki, yaptmz arasnda bir sreklilik salama olana oluturulmaktadr. Anlatmaya altm sorunu akla kavuturacan sandm iin, Mosca zerine hazrladm n - notlardan iki alnty rnek olarak aada veriyorum: Tarihsel anekdotlarnn yan sra Mosca tezlerini u grle desteklemekte: Aznla ynetme olanan ve ren, daima, rgtlenmiliin iktidar olmaktadr. rgt lenmi aznlklar var, eyleri ve insanlar bunlar ynetiyor. rgtlenmemi ounluklar var ve bunlar ynetiliyorlar. Fakat unlar zerinde niin durmuyor: (1) rgtlenmi aznlk, (2) rgtlenmi ounluk, (3) rgtlenmemi aznlk, (4) rgtlenmemi ounluk. Bunlar zerinde enine-boyuna durulmas gereken nemdedir. Ortaya ko nulmu olmas gereken ilk ey: rgtlenmi demekle kastedilen anlamn ne olduudur. Sanrm Mosca unu demek istiyor: az-ok srekli ve egdmlenmi siyasa larda ve eylemlerde bulunma yetisi ve gc. Eer byle ise, tezi tanm gerei dorudur. Dier yandan, unu da demi olmas gerektii dnlebilir, bence: rgtlenmi ounluk olanakszdr, nk her ounluk rgtlenme sinin de st dzeyinde yeni nderler, sekinler olacaktr. Mosca bu liderleri Ynetici Snfta incelemitir. Bunlara "yneten aznlklar demitir ve byk nermesinin yan sra ayrntnn ayrnts olarak bu grlere de almala rnda yer vermitir.

2) M oscada, grn desteklediini fa rz ettii psikolojik yasalara ilikin bildirim ler de bulunm aktadr. D o al keli m esini kullanm asna dikkat ediniz. A m a bu m e rk e z n m de deil, ayrca, zerinde durulm as da gereksiz.

Bence dikkati eken bir nokta vard (ve bu, M osca nn bize sunduu tanm sorunlarn zyd): On dokuzuncu yzyldan yirminci yzyla gelinceye kadar geen srede 1 ve 4 olarak rgtlenmi bir toplumda, daha ok, 3 ve 2 eklinde rgtlenmi topluma geil mitir. Bu sre iinde bir sekinler devletinden rgt devletine geilmi; bu yenisinde sekinler eskisi kadar rgtl olmaktan ve tek yanl olumu bir topluluk gr nm tamaktan kmlar, kitleler daha rgtl ve daha gl duruma gelmilerdir. Baz iktidarlar sokak larda oluturulmu ve tm sosyal yap ve bu yapnn sekinleri" de bunun etrafnda toplanm aya balamtr. Bugn ise iftiler topluluundan daha rgtl bir kesim var m? Bu, hi de rhetorical saylam ayacak bir soru olsa gerektir. Buna iki ynden de cevap verebilirim; bu bir derece sorunudur. Benim tek am acm , soruyu ortaya koymaktr. Mosca, bence kusursuz denebilecek bir noktaya deiniyor ki, bu, zerinde durmaya deer: Ynetici s n f iinde, ou kez, Moscaya gre bir st hizip bu lunmakta, ayrca, (1) bu st hizbin devam l olarak iliki de (tem as) bulunduu ikinci ve daha geni bir toplumsal tabaka yer almakta, (2) Bu tabaka ile st hizip birlikte ayn fikirleri, hissiyat ve Moscaya gre, bylece benzer siyasal izgileri paylamaktadrlar (s. 430). Mosca'nn kitabnn baka bir yerinde de bu balantdan sz edip etmediini incele. st hizip yeleri byk lde, ikinci dzey yeleri arasndan m deviriliyor? Moscay artk bir yana brakalm: Baka terimlerle, nce (1) burada st hizip dediimiz sekinler var, (2) nemliler var, (3) geri kalan dierleri var. Bu emada ikinci ve ncye ye olma durumu birincisi aracl ile ol makta; kincisinin vsati ve bileimi (terkibi) birincisi ve

ncs ile olan ilikilerine gre deiik deiik olabil mektedir. (Bu arada, (2) nin (1) ve (3) ile ilikilerindeki varyasyonlarn says ne kadar olabilir? Sistemat'k olarak inceleyerek bu konuda Mosca'dan ipular ara, bul.) Bu em a bana, farkl tabakalanm a boyutlarna (dimensions) gre sz konusu olabilecek farkl farkl sekinleri de hesaba katmam gerektiini gsterdi. Tabii, Pareto'dan daha az biimsel bir tarzda. Paretonun y neten ve ynetmeyen sekinler ayrmn daha anlaml ve tertipli ifade edebilm em e de yardmc olabilir. Elbette ki, st statde pek ok kimse, en azndan kincisinde yer alm olabilir. Ayn durum zenginler iin de sz ko nusu olabilir. Duruma gre, Hizip ya da Sekinler iktidar ya da otorite asndan ifade edilmi olabilirler. Bu ter minoloji iinde sekinler terimi daim a, iktidar sekinleri anlamna gelecektir. Dier st konumdaki kiiler ise, st snflar ya da st evreleri meydana getirirler. Bylece, bir bakm a bunu iki ana sorun iin kulla nabiliriz: Sekinlerin yaps; ve kavramsal - daha sonra da, zsel - tabakalanm a ile sekinler teorileri arasndaki ilikiler. (Bu konuyu ile.) ktidar bak noktasndan (nokta-i nazar) ynetenle ri deil de, ynetilenleri saptamak daha kolaydr. kincisini saptamaya altmzda, kabaca bir araya getirilmi bir topluluk gibi st dzeyleri seeriz ve bundaki pozisyonu esas alrz. Birincisini yapmak istediimizde ise, bunlarn nasl hkmettiklerini ve iktidarn icrasnda kullanlan top lumsal aralara bu kiilerin nasl ilikilendirildiklerini ak ve ayrntl olarak gstermemiz gerekir. Keza, pozisyon lardan ok, kiilerle ilgilenmemiz, ya da en azndan kiileri de hesaba katmamz gerekecektir.

Bugn Birleik Devletlerde iktidar birden ok say da sekinlerle ilgili bir olgudur. Bu sekinler topluluklar nn greceli konumlarn nasl kestirebiliriz? Soruna ve alnacak kararlara bal. Sekinler topluluundan biri, bir baka sekinler topluluunu ynetilenlerden saylabilir. Sekinlerden hangi topluluunun bu durumda olduu, karlkl benimsemeye ve benimsenmeye bal bir so rundur; bunlardan her biri dierleri iin u ya da bu yn de nemli topluluklardr. Proje: Son on yln 3 ya da 4 kilit nemdeki kararn sapta ve se-atom bombasnn atl mas, elik retiminin azaltlmas ya da arttrlmas, 1945 G. M. grevi - ve her birindeki ilgili kiileri ara, izle. Youn mlakatlara gemeden nce kararlar! ve karar - yap mn mlakatlarn odana al.
3

Bakalarnn yazd kitaplar okumann da, yap tnz alm a srasnda, zam anca bir sonu vardr. Bu kitaplardan aradnz eyleri notlarnzda ve zetlem e lerinizde dzenleyeceksiniz; bu notlarn kenarlarnda ya da ayr ayr notlarda ise amprik alm alar iin eitli fikirlerinizi kaydedeceksiniz. Olanan bulsam, amprik alm alar yapm ak is tem ezdim . Eer yardm clarnz yoksa byle bir alma size byk bir ba ars olacaktr; yardm clarnz var sa, bu kere, alacanz bu personel daha da byk bir sorun olacaktr. Gnm z sosyal bilimlerinin koullar iinde bir ok aratrm alar ilk kurgulama: Structuring ile yapl makta; amprik aratrm alarn ou ilgin olmaktan uzak ve kk sorunlar zerine yaplm aktadr (bu ara trmalarn benim burada betimlemeye altm trden olduklarn belirteyim.) Bunlarn ou, gerekte, ren cilie yeni balayanlar iin forme! birer temrin niteliinde

olmakta; bazen de sosyal bilimlerin daha nemli ve zsel sorunlarn ele almaktan ekinenler iin yararl birer ura olmaktadrlar. Amprik aratrma yapmann, amprik aratrmalar okumaktan daha stn hibir yan yoktur. Amprik aratrmann am ac, olgular ve gerekler hakkndaki gr ayrlklarn ve kukular bir zm e kavuturmak; sorunun her yanna deinerek, ileri sr len savlar daha verimli bir duruma getirmektir. Olgular ve gerekler akl disipline etmekte; fakat hangi renim alannda olursa olsun ileri gzetleyicilik grevi gene akla dmektedir. Kurguladnz amprik almalarn pek ou iin belki hibir zam an para alam ayacaksnz, am a gene de bunlardan baka bakalarn kurgulamaya devam et meniz gerekecektir. nk bir kez bir amprik aratrma tezgahlayp da ie baladnz m, bunu ilerletmeyi d nmemi olsanz bile, sonunda sizin sorunlarnzla hi kuku brakm ayacak denli ilikileri olan yeni data 1ar bulmak iin yeni yeni aratrm alar yapm anz gerekecek tir. Cevab ktphanelerde bulunabilecek sorular iin amprik aratrma yapm aya kalkmak ne denli budalaca bir ise, okuduunuz kitaplardan, bu kitaplar amprik aratrmalar, yani ksacas olgu ve gerek erevesi iinde birer sorun olarak incelemedike tam olarak ya rarlanm olabileceinizi sanmak da budalaca bir i olacaktr. Benim yaptm trden bir alma iin gerekli amprik almalarn, ncelikle, yukarda szn ettiim ilk taslamla bantl olmalar; bu ilk tasla ya doru lam olmalar, ya da deiiklik geirmesi gereken yer lerini belirtebilecek nitelikte olmalar gerekmekteydi. Daha bilimsel bir anlatm ile, alm amn btn asn dan, teorik sonular yklendirici nitelikte olmalar g e

rekmekteydi. kincisi, projenin etkin, iyi ilenmi ve ola nakl ise akllca hazrlanm olmas gerekmekteydi. Bununla, projenin, gerektirdii zam ana ve abaya denk decek miktarda ve nemli nitelikte materyal salam a s gerektiini sylemek istiyorum. Fakat bunlar nasl gerekleecektir? Bir problemi ifade edebilmenin en ekonomik yolu, problemin mm kn olduu kadar byke bir ksmn dn yetenei nizle zmlemektir. Dnme yolu ile (1 ) kalan olgu sal her sorunu tecrit etmeye; (2) bu olguya ilikin soru lar geri kalan sorular dnme yeteneimizle zebil m em ize yardmc olacak yantlar alacak biimde sor m aya alm alyz.(3) Sorunlar bu ekilde ileyebilmek iin drt aam a ya ok dikkat etm em iz gerekir; fakat genellikle, bunlar dan herhangi biri zerinde uzun uzun durmak yerine, drdne de ayr ayr dikkat etm ek daha yararl olacaktr. Bu aam alar yledir: (1) Genel olarak, incelediiniz sorun, konu, ilgi alannza ilikin bilginiz sayesinde in
3) Ayn eyi, d ah a iyi ifade e tm ed e yarar var. zellikle bunun ne denli nem li olduunu bilm eyenler iin yararl olacaktr. P roblem atik durum lar, bunlarn teorik ve kavram sal so nularna gereken lde dikkat e d ere k form le edilm eli, ayrca am prik aratrm a ile g ereklem eye (verification) el verili m odeller arasndaki uygun paradigm elere dikkat e dilmelidir. Bu paradigm ler ve m odeller de, buna uygun olarak, bunlarn istihdam olunm asndan k ars an a c ak olan d ah a baka teorik ve kavram sal sonular sa layacak bi im de kurulm aldrlar. Problem atik durum larn teorik ve kavram sal gereklilikleri (sonulan) en bata ele alnm al, incelenm elidir. Bunun yaplm as, sosyal bilimcinin bu tr zorunlu sonularn herbirini belirlem esini, e le ald her bi rini dierleri ile ilikisi iinde incelem esini, dier yandan da am prik aratrm an n paradigm alarna ve gereklem e (verification) m odellerine de uygun alyor olm asn g e rektirm ektedir.

celem eniz, gz nnde tutm anz gerekeceini kestirebildiiniz eler ve tanmlar; (2) bu tanm lar ile eler arasndaki mantksal ilikiler; bu kk balangsal modelleri kurarak, toplumbilimsel dn gcnz artt racak ortam hazrlama; (3) gereli elerin ihmal edil mesi, terimlerin yanl ve bulank tanm lanm alar, ya da sorunlarn bazlar ya da mantksal uzantlar zerinde yanl vurgulamada bulunmu olma nedeniyle ortaya kacak yanl grlerin ayklanmas; (4) kalan olguya ilikin sorunlarn ifade olunmas, yeniden ve yeniden ifade olunmas. nc aam a problemin ifade olunmasnda, belir teyim ki, ok gerekli olduu halde sk sk ihmal edilen bir blmdr. Sorunun kamu tarafndan bilinen bir sorun olmas, bir glk olarak yaanr olmas dikkate alnmal, gz nnde tutulmaldr: Bu da problemin bir blmdr. Bilimsel ifadeler, elbette ki, dikkatle incelenmeli; ya yeni den ifade olunmal, ya da terk olunmaldr. Yaplm akta olan alma iin gerekli amprik a lmalar kararlatrmadan nce, iinde birok kk lde almalarn yer ald bir byk plan zerinde taslak almalarna girimitim. Bu aam a iin de not larmdan bir alnt yapyorum: st evreleri bir btn olarak sistematik ve amprik bir biimde inceleyecek durumda deilim henz. Bu nedenle, byle bir alma iin ideal bir kurgu olutura cak baz tanmlar ve sreler saptayp ortaya koymam gerekiyor. Bundan sonra, nce, bu kurguya uygun mevcut materyali toplayabilir; kincisi, mevcut endislere gre nemli derecede tatmin edici nitelikte bu materyali derleyecek uygun yollar arayabilir; ve ncs, bun lardan sonra, sonunda gerekli olacak geni apl amprik aratrmalara giriebilirim.

Ust evreler, elbette ki, belirli deikenler asn dan sistematik olarak tanmlanmaldrlar. Biimsel ola rak - bir lde Paretonun tarz da budur - herhangi bir deer ya da deerler destei asndan kymetli olan eylere en ok sahip olan kimselerdir. Bylece iki ey kararlatrm oluyorum: Kriter olarak hangi deikenleri kabul edeceimi ve en ok dem ekle ne kastetmi ol duumu. Deikenlerimi saptadktan sonra, nfusu bu kriterlere gre ayrmam, iin, mmknse nicelikselleti rilebilir endisler olmak zere, en uygun endisleri tesis etm em gerekiyor; ancak bundan sonradr ki, en ok dem ekle ne kastetmi olabileceimi kararlatrmaya balayabilirim. nk bunun, ksmen, eitli dalm la rn ve katklama alanlarnn amprik olarak incelen mesine kadar ertelenmesi gerekiyor. Tem e! (kilit) deikenlerim, nce, endisleri se m em de bana bir genilik brakacak kadar genel, fakat amprik endisler aratrmam gerektirecek kadar da specific olmaldr. alm am da ilerledike, kavram lar (conceptions) ile endislere yeniden bakacam , am a ladm anlamlardan uzak dmemek, fakat haklarnda belirli derecede specific kalabilme arzusunu kendime rehber alacam. e balayabileceim W eber dn cesine uygun drt deiken unlar oluyor: I. Snf; kaynaklara ve gelir miktarna atfen. Bu yzden, mal varl dalmn ve gelir dalm n bilmem gerekiyor. Burada ideal materyal (ok ender ve eski ne yazk) kaynaklara ve yllk gelire ait apraz tablolar. Diyelim, biliyoruz ki, 1936 ylnda genel nfusunun X kadarlk yzdesinin milyon ve daha fazla geliri olmu, bu parann tam am nn Z kadarlk yzdesi mal varln dan, W kadar giriim faaliyetlerinden ve Q kadarlk bir yzdesi de cret ve aylklardan elde edilmi olsun. Bu snf boyutunun yan sra st evreleri-en ok eye, en

ok sahip olanlar- belirli bir zam anda belirli gelir dze yine sahip olanlar - ya da, gelir piramidinin en st dze yindeki yzde 2 olarak tanmlayabilirim. Maliye (hazine) kaytlarna ve byk miktarda vergi verenlerin listelerine bak. Gelir kaynaklarna ve miktarlarna ilikin bilgileri gnn durumu asndan yeniletirmek iin Maliye ve ilgili kurulu almalarna bak. II. Stat, toplumun gsterdii sayg ve itibar asn dandr. Bunun iin basit ve nicelikselletirilebilecek bir endis yok. Mevcut endisler uygulanmalar iin bireysel mlakatlar gerektirmekte, yerel topluluk aratrmalar ile snrl kalmakta ve ou kez pek de iyi eyler deil. Ayr ca u problem de var ki, snftan farkl olarak, stat sosyal ilikileri ilgilendirmektedir. Saylmak ve sayg gstermek iin hi deilse bir iliki olmas gerekmektedir. Tannm lk ile saygnlk ve itibarll birbirine ka rtrmak kolaydr-ya da, tannmlk miktarnn stat konumu iin bir endis olabileceini ya da olam ayaca n, bu kolay ortaya konulabilir bir durum ise de kesinlikle bilemiyoruz. (rnein: 1952 Mart ortalarnda bir ya da arka arkaya iki gn iinde N ew Y o rk T im e s da aa daki kategorilerden kimselerin adlar gemi-ya da say falarda adlarndan sz edilmi - olsun. Bunun zerinde dur.) III. ktidar bir kiinin, dierlerinin kar koymasna ramen istediini yapabilmesi olmaktadr. Stat gibi, bu nun iin de iyi bir endis bulmak zor. Sanmyorum ki, tek bir boyutta incelenebilsin. Fakat (1) resmi otorite - zellik le askeri, siyasal ve ekonomik eitli kurumlardaki m a kamlarn haklar ve yetkileri ile tanmlayarak - olarak; (2) ve bazen gayri resmi (informal) olarak uygulanan, am a

resmi olarak kurumlamam iktidar olarak-bask grubu liderleri, elinin altnda ok sayda kitle haberleme arac bulunan propagandaclar gibi-ele alabilirim. IV. Meslek bir cret karl yaplan faaliyetlerdir.

Burada da sorun meslekte olgunun hangi grnmn (zelliini) incelemem gerektii olmakta; bu konuda bir seim yapmam gerekmekte. (1) Eer eitli meslekler deki ortalama gelirleri kullanarak meslekler arasnda bir mertebelendirme yapacak olursam elbette ki meslei bir endis ve bir snf iin bir baz olarak kullanmam gereke cektir. Benzer biimde (2) eer eitli meslekler iin tipik saylan stat ya da iktidar kullanrsam, o zam an meslekleri, iktidar, beceri ve liyakat iin bir endis ve baz olarak kullanm olacam. Beceri stat'ye oranla daha da kt olmak zere homojen olmayan bir eydir. Bece riyi homojen bir ey gibi saymaya kalkanlar, daha ok, eitli becerileri kazanm ak iin gerekli srenin uzunlu unu esas almlardr. Belki bu dorudur, am a ben bi raz daha iyi bir yol bulmalym. Bu drt temel deiken asndan, st evreleri analitik ve amprik bir biimde tanmlayabilmek iin z mem gereken sorunlar bu tip sorunlar. Kurgunun amalar ynnden, diyelim bunlar beni tatmin edecek derecede zmledim ve nfusu da her birine gre oranlayabildim, dattm. Bu durumda drt deste insan topluluum olacak: Snf, stat, iktidar ve beceri ynn den en st dzeyde yer alanlar. Ayrca, gene diyelim, her blmn yzde 2lik ksmn da en st evre (upper circle) olarak saptadm. O zam an, amprik olarak cevaplandrabilmem gereken u soruyla karlaacam bu drt blmn her birinde, dier blmlere de kat-

klaanlar (overlap: Tedahl eden), eer varsa ne ka dar? Bir olaslk dizesi u basit ilemle ifade olunabilir: (+= en st yzde iki; _ = alt dzeydeki yzde 98). Snf + Stat ktidar +Beceri -B eceri
-

Stat

+ - + + 1 2 34 - 5 6 78 + 9101112 -13141516

Eer dolduracak materyal elde edebilirsem bu di yagram, st evreleri inceleme iin nemli bir ok sorunu ve balca data) /1 ierecek niteliktedir. Tanm sal ve zsel birok sorun iin bu diyagramda anahtarlar bulunacaktr. Elimde data yok, elde edem eyeceim de bu du rum, sorun hakknda yapacam speklasyona daha da nem kazandryor, nk bu konuda dnrken eer ideal bir kurgunun amprik gerekirliklerini kendime reh ber alyorsam, o zam an bunlar iin balant (anchor) noktalar olabilecek ve dncelerime rehberlik edebi lecek nitelikte olan ve materyal toplayabileceim nemli dier alanlara geip alm am girecek. Biimsel ynden noksansz klmak iin eklem em gereken ilk nokta daha var. st tabakay tam kavramlayabilmek iin sre ve hareketlilik zerinde de durmam gerekiyor. Bu konuda yaplmas gereken i, bireylerin ve gruplarn bugnk kuak iinde son iki ya da kuak iinde tipik hareketlerinin yer ald pozis yonlar (1-16) belirlemektir.

Bu ise biyografinin ve tarihin geici boyutuna (ya da kariyer izgisine) da emada yer verilmesini gerektir mektedir. Bunlar sadece eksel (m unzam ) amprik sorun lar deildir; tanmsal ynden de konuyla ilgili sorunlardr. nk (1) bu drt temel deikenden herhangi birine gre insanlar snflandrrken, kategorilerimizi bu kiilerin ya da ailelerinin sorun olan pozisyonlar ne kadardan beri ellerinde bulundurduklarna gre mi saptam am z gerektiini ak bir soru olarak tutmak istiyoruz. rnein, statlerin en st yzde ikisinin ya da en azndan stat mertebelerinden nemli bir tipinin bu konumda hi deil se iki kuaktan beri bulunanlardan olumasna karar verebilirim. Keza, (2) sadece birka deikenin ortak-ara kesimleri asndan deil de, ayn zam anda, W eberin ihmal edilen, aralarnda tipik ve kolay hareketlilik olan pozisyonlardan oluan sosyal sn f tanmna da uygun debilecek bir tabaka (stratum) ina edip etmememi de, gene, ak bir soru olarak brakmak isteyebilirim. Bu durumda ise, beyaz yakallardan alt dzeydeki meslek lerde alanlar ve belirli sanayilerde orta ve st dzey deki cret isteyen ilerde alanlar, bu bakmdan, bir tabaka meydana getirmektedirler. Bakalarnn teorilerini okuduunuz ve analiz etti iniz, ideal bir aratrma kurgulamaya altnz, notla rnz tuttuunuz srada belirli baz alm alar yazaca nz bir de listeniz olumaya balayacaktr. Bunlarn bazlar stesinden gelem eyeceiniz kadar byk ola cak ve bir sre sonra zlerek bir kenara brakacaks nz; bazs tek bir paragraf, tek bir kesim, tek bir cmle, tek bir blm iin materyal yerine geecek; bazs ise, tm kitap boyunca ileyeceiniz ana tem alar olutura-

aktr. Aada, bu kez, bu tr projelerden bazlarna ilikin ilk - notlardan rnek veriyorum: (1) st dzeyden on tane byk irket yneticinin tipik bir alma gnnn gzlemi, ayn eyin federal devlet grevlilerinden e dzeyden on tanesi iin yapl mas. Bu gzlemler ayrntl hayat tarihesi mlakatlar ile birletirilecek. Buradaki am a balca rutinleri ve ka rarlar, ksmen bunlara ayrlan zam an olarak aklamak ve ayrca karar alma srecindeki ilgili faktrleri daha iyi anlamaktr, ilem, salanacak ibirliine gre deiebile cektir, fakat ideal olarak unu ierecektir: nce, kiinin hayat hikyesini ve bugnk durumunu aydnla kara cak bir mlakat; sonra, kiinin ofisinde bir keye otura rak, gnnn gzlemi, adamn izlenmesi; nc olarak, o gece ya da ertesi gn uzun bir mlakat ve gzlemledi imiz dsal davranlaryla bantl znel srelerin ortaya karlmas. (2) st snf yelerinin hafta sonu tatillerinin anali zi, rutinlerin yakndan gzlemlenmesi ve pazartesi gn ailenin dier yeleri ile derinlemesine mlakatlarla gz lemlerin aydnlatlmas. Bu am alarn her ikisi iin de ok iyi ilikilerim vard ve elbette ki, bu iyi ilikilerimi yerinde kullanabil mem durumunda, iime yardmc olabilecek daha iyi ilikiler de kuracaktm. (1957'de ilavem: Bunlar hi de gereklem edi.) (3) cretler ve dier gelirlerle birlikte, st dzeydeki kiilerin yaam standartlarn ve tarzlarn oluturan vergi beyannda masraf gsterme ve dier ayrcalklarn ince lenmesi. Buradaki dnce, tketimin brokratiklemesi

sorununu somut olarak anlayabilmek, zel harcamalarn i harcamalarna aktarlmasn incelemektir. (4) Lundberg'in Amerika'nn Altm Ailesi gibi 1923 vergi iadelerine dayanan kitabna benzer kaynak lardaki bilgileri gnmze gre yenilemek. (5) Maliye kaytlarndan ve dier kamu kaynakla rndan yararlanarak eitli tipten tanm az ve tanr mal varlnn kiiler arasndaki dalm n saptamak, ortaya koymak. (6) Bakanlarn, Kabine yelerinin ve Yksek M ahkem e yelerinin kariyerlerindeki yetime ve yk selmelerinin aydnlatlmas. Anayasadan Trum ann ikinci grev sresine kadar bunu I.B.M. kartlar ile yap mt. Bunlar geniletmek ve tazelem ek istiyorum. Bu tr baka projeler de vard 35 kadard bunlar, rnein, 1896 ve 1952 bakanlk kampanyalarndaki masraflarn karlatrmas, 1910un Morgan' ile 19 50lerin Kaiseri arasnda ayrntl bir karlatrma. Amiraller ve Genarallerin kariyerlerine ilikin somutla trma almalar. Fakat alm aya balaynca, insann yapabildii umduu kadar olmayabiliyor. Bu kurguyu (design) yazl hale getirdikten sonra, st gruplarda yer alan kiiler hakknda yazlm tarihsel eserleri okumaya baladm, rasgele notlar aldm ve okuduklarm zerinde dnm eye baladm. zerinde altnz bir konuyu tek bir konu gibi renmeniz, alm anz sz konusu olmayabiliyor; nk, daha nce sylediim gibi, ie bir kere baladnz m, zaten her yannzda onu grmeye balyorsunuz. Konunuzun kapsam nda yer alan konucuklara kar duyarlk kaza

nyorsunuz; bende olduu gibi, zellikle en ilgisiz alan larda bile, gndelik yaam nzda hep konumuzla ilgili eyleri duyup grmeye balyorsunuz. Kitle haberleme aralar, zellikle kt filmler, ucuz romanlar, resimli dergiler, geceleri yaplan radyo yaynlar birdenbire yeni anlamlar kazanyor.
4

Fakat bu dnce ve fikirlerin nasl olutuunu sorabilirsiniz? Tm imajlar ve olgular bir araya getire cek, imajlara konuyla ilgili olma zellii ve olgulara an lam kazandracak olan dnce nasl ortaya kabiliyor, nasl geliiyor? Bu soruyu gerekten nasl cevaplandrabileceimi bilmiyorum; btn yapabileceim, bir ey ler baarabilsem ansm arttran basit birka teknikten ve baz genel koullardan sz etm ek olacaktr. Anm satm ak isterim, toplumbilimsel dn, nem li bir lde, bir perspektiften dierine geebilm e ve bu sre iinde toplumun total grnmn ve ieriklerini yeterince kavrayabilme yeteneinden oluan bir eydir. Zaten sosyal bilimciyi, sosyal bilim alannda alan teknisyenlerden ayran da bu dn yetenei olm akta dr. Yeterli nitelikte teknisyenler birka yllk bir eitimle yetitirebilmektedir. Toplumbilimsel tasarm da kiilere kazandrlabilen bir yetenektir; bazen, kukusuz, uzun sren rutin almalara gerek gsterm eden bu yetenei kazananlar da kabilmektedir*4*. Ancak, toplumbilimsel dn'n beklenmedik baz zellikleri olduunu da greceksiniz. Bunun nedeni, belki de, znn,
4) E. D. Hutchinsonun S tu d y o f In te rp e rs o n a l R e la tio n s 'daki z grm e ve yaratc aba" zerine yazd m ak lelere baknz: D ev., Patrick M ullahy, N e w Y ork, Nelson, 194 9 .

bir araya gelebileceini kimsenin sanm ad idea'lardan olumakta oluudur-Alman felsefesinden ve Ingiliz eko nomi biliminden kaynaklanan eitli idea /ardr bunlar. Bu dnceleri ve fikirleri bir araya getirmek hem ger ek bir kafay, hem de dnyay anlam aya ynelik ya man bir tutkuyu gerektiren bir itir. Teknisyen kalanlar da ise, genellikle, bunlarn ikisi de pek yoktur. Teknis yen bir kimse iyi yetitirilmi, hatta gereinden fazla yetitirilmi biri olabilir. nk bu kimsenin yetitirilmesi dem ek onun bilinmekte olan eylerle eitilmesi demektir ve kiinin yeni eyler, yeni yollar renm e yeteneini kreltebilmekte; kiiyi, ilk bakta hayl rn gibi ge len, bulank ve belirsiz grnen eylere kar ilgisiz kl maktadr. Oysa, bu gibi tam belirmemi imgelem ve kavraylar bo vermemeniz; eer sizin kafanzn rn iseler, bunlar zerinde durup etraflca alm anz gere kir. nk eer varsa, kafanzdaki zgn fikirler, zgn dnceler ortaya zaten ilk kez bu yarm -yam alak halle riyle kacaklardr. Benim inancma gre, toplumbilimsel muhayyeleyi uyaran ve canlandran belirli baz yollar gerekten vardr:

( 1) Daha nce sylediim gibi, en somut dzeyde notlarnzda ve tutanacaklarnzda yapacanz yenidendzenlemeler tasarmnz canlandrmadaki etkin yollar dan biridir. O ana kadar aralarnda bir balant olmayan notlarnz dosyalarnzdan karp ortaya dkn ve yeni den tasnif etm eye balayn. Bu ii, rahat bir ekilde, dinlenircesine yapn. Notlarnzda yapacanz bu yenidendzenlemeleri ne sklkla ve ne younlukta yapacanz problemlerinize ve problemlerinizin gelime durumuna gre farkl olacaktr. Fakat bu iin mekanii alabildiince

basittir. Elbette ki, bu ii yaparken aktif bir biimde ze rinde almakta olduunuz sorunlar kafanzda bulundu ruyor olacaksnz, am a beklenmedik, planlanmadk yeni yeni bantlar ve ilikilere karlamaya da duyarl ve hazr olun. (2) eitli sorunlar ve konular tanm lam akta kul lanlan ibareler ve kelimeler zerinde durup dnm e niz de tasarm larnz arttrmakta, canlandrm akta bir yoldur. Anlamca tm ieriini bilmek iin, kullandnz temel terimlerinizin e anlaml karlklarn szlklerden ve teknik kitaplardan arayp okuyun. Bu basit alkanlk soruna ilikin terimlerinizi gelitirmenizi, daha az kelime ile daha tam olarak onlar ifade edebilmenizi salaya caktr. nk, kullanmak istediiniz ibare ve terimlerin uygun olanlarn ancak onlarn tm anlamlarn bilebildi iniz zam an seebilirsiniz. Fakat kelimelere kar gste receiniz bu ilginin baka yanlar da vardr. Btn a lmalarnzda, fakat zellikle teorik bildirimlerin ince lenmesinde her temel (kilit) terimin genellik dzeyine dikkat etm eniz gerekecek, ok st-dzeydeki bir bildiri mi daha somut anlamlara blp indirgemeyi yararl bu lacaksnz. Bunu yaptnzda bildirim ou kez, her biri ayr bir boyuttan iki ya.da bilekene ayrlm olacak tr. Ayn zam anda genellik dzeyini daha da ykseltemeye alabilirsiniz: Belirli niteleyiciyi kaldrnz ve yeniden-biimlendirilmi bildirimi ya da bundan kan bildi rimi (inference), bir kenara brakabilip brakam ayaca nz ya da gelitirip gelitiremeyeceinizi anlam ak iin daha soyut olarak inceleyiniz. Bylece yukardan ve aadan, akla kavuturulmu bir anlam a varmak iin incelediiniz ideann her grnmn ve tm gere kliklerin i (implication) iyice irdelemi olacaksnz. (3) zerlerinde dnrken varacanz genel notion' farnzn birou aslnda iki tipe indirgenebilecek

nitelikte olacaktr. Verimli bir gelime iin en bilinen ba lang yeni bir snflandrmadr. Tipleri saptamak ve daha sonra her tipin koullarn ve sonularn aratrmak bece risi, ksacas, sizin iin otomatik bir sre olacaktr. Varo lan snflandrmadaki ierie, zellikle saduyuya gre yaplanlara dayanmak yerine, snflandrmadaki ortak belirleyici gstergeleri ve farkllatrc etmenleri bulup ortaya koymanz gerekecektir. Tipleri iyi olmas iin snf landrmadaki kritlerinizin ak (grlgen) ve sistematik olmas arttr. Bunu baarmanz iin de aprazsnflandrma alkanlnz gelitirmek zorundasnz. apraz-snflandrm a teknii, elbette ki, sadece niceliksel materyallerle snrlandrlm deildir. Gerek ten, eski tipleri eletirmek ve aydnlatm ak iin olduu kadar, yeni tipleri tasarlamak ve kurmak iin de en iyi yol apraz-snflandrmadr. Niteliksel trden tablolar diyagramlar ve em alar sadece zaten yaplm bitmi almalar ifade etmek iin kullanlan yollar olmayp, ok sk olarak, gerek bir retim arac yerine de ge mektedirler. Bunlar tiplerin boyutlarn akla kavu turmakta; boyutlarn akla kavumas ise tasarm ve ina gcnz arttrmaktadr. Gerekten diyebilirim ki, son on be yl iinde kk bir apraz snflandrma yapmadan on-on be sayfay aan bir ilk taslak yapm deilim. Elbette ki , bu tr diyagramlar her seferinde kullanmadm gibi, fazla sk kullandm bile sylenemez. Yaptklarmn ounu sonradan kullanma dm. Fakat bu durumda bile birok eyler renmi olu yorsunuz. Bunlar, dnmenizde kullandnz terimle rin ve ilgilendiiniz olgularn btnn ve aralarndaki ilikileri ortaya karm anza yardm ediyorlar. alrken daha berrak dnmenize ve daha ak yazp ifade etmenize yardmc oluyorlar.

Kendi alannda alm akta olan bir toplumbilimci iin apraz snflandrma, bir gramerci iin bir cmleyi diyagramla gstermek gibidir. Birok bakmlardan, apraz-snflandrma toplumbilimsel tasarm n grameri de mektir. Btn gram erler gibi, bunun da denetim altnda tutulmas ve amalarn amasna meydan verilmemesi gerekir. (4) ou kez bir sorunu iinden kavrayabilmeniz arlar incelemenize bal olabilir - bu, ilgilendiiniz, incelediiniz eyin ztlarn inceleme, bunlar zerinde dnmeniz demektir. Yoksulluk ve umutsuzluun ver dii yklmlk zerinde dnyorsanz, ferahl ve rahatl da incelemelisiniz; yoksullar, sefilleri inceleye cekseniz, o zam an har vurup harman savuranlar da incelemeniz gerekir. Dnyann en zor ii tek bir nesneyi incelemektir; nesneleri ztlaryla konumlamaya alt nzda, elinizdeki materyale daha iyi hakim olacak, daha sonra da, karlatrmada temel alacanz boyutlar ayrp saptayabileceksiniz. Greceksiniz, bu boyutlarla sz konusu somut tipler arasnda dikkatli bir karla trma son derece aydnlatc olacaktr. Bu teknik mantk ynnden de salamdr; nk, rneksiz, ancak ve an cak istatistiksel frekanslar tahmin edebilirsiniz: Yapabi leceiniz, baz olgularn vsatini (magnitude) ve balca tiplerini vermektir. Bunun iin, kutupsal tipleri" ina et mekle ie balamanz; eitli boyutlar boyunca zt olan lar ortaya koymanz daha ekonomik olacaktr. Doaldr ki, bu, bir oran duygusu kazanm aya alm ayacanz belirli bir tipin frekansn kestirmeye alm ayacanz anlamna gelm ez. Gerekte, insan bir yandan bunu yaparken, bir yandan da istatistik bulmak ya da topla mak iin gerekli endisler bulmaya almakta; bu ikisini birletirmek istemektir.

Burada ilenen dnce eitli bak noktalarn kullanabilmektedir: rnein, okuduunuz bir siyasal bilimcinin, son gnlerde incelediiniz bir deneysel psi kologun, ya da bir tarihinin sorunu nasl bir yaklamla ele-alm olabileceini kendi kendinize sorabilirsiniz. Deiik bak alarndan yola karak dnmeye al abilirisiniz; bu yolla, kafanz, her adan gelebilecek klar yakalayan hareketli bir prizma gibi canl tutabilir siniz. Bu noktada, diyaloglar yazm ak da ou kez yarar l olabilmektedir. ok kere kendinizin, baz kimselerin dncelerine zt dndnz greceksiniz. Yeni bir entelektel alan anlamaya alrken yapabileceiniz en iyi eyler den biri balca savlar saptamaktr. Literatrn suyunu karmak szyle anlatlmak istenen eylerden biri de ele alnan her grn yandalarn ve kartlarn yerli yerine koyabilmektir. Ne var ki, literatrn suyunu karmann fazlas da iyi deildir; tpk Mortimer Adler gibi boulabilirsiniz. Belki de nemli olan nokta, ne zaman okumanz, ne zaman da okumam anz gerektiini bilebilmenizdir. (5) Gerek u ki, basitlik uruna, apraz-

snflandrmada nce evet-hayr olarak almanz, kendinizi ar ztlar asndan dnmeye tevik etm e niz gerekecektir. Bu genellikle iyi bir eydir. nk nite liksel analiz size, doal olarak, frekanslar ve vsatleri (magnitude) vermeyecektir. Onun teknii ve amac size tiplerin dizesini (range) vermektir. Birok am alarnz iin, bazlar iin her ne kadar salkl bir oran fikrine gereksinseniz de zaten bundan daha fazlasna gerek duymayacaksnz.

Dn yeteneiniz zgrletirmenin bir yolu da bazen iinizdeki oran duygusunu tersine canlandrm aktr*5). Eer herhangi bir ey size pek kk grnyorsa, onu dpedz ok byk bir ey gibi tasarlayn ve ken dinize unu sorun: Bu durumda ne fark ediyor? Ve, dev byklkte bir olgu iin de, bunun tersini yapn. Okur yazarlk ncesi durumdaki kyler nfuslar otuz milyon olsayd neye benzerlerdi? Hi deilse bugn iin, hibir eyi, her esini grp renmedike; her leini de netleyebildiim hayali bir dnyada onun elerini, ko ullarn ve sonularn grmedike gerekten saymaya, lmeye kalkmam. statistikilere den bir itir bu, am a rneklem karm adan nce, geneli bilmek diyebi leceimiz kk, am a korkun ibarede anlatlan sala yabilecek bir ynteme benzemektedir. (6) incelediiniz sorun her ne olursa olsun, m a teryaller zerinde karlatrmal bir biimde alp tam bir denetim kurmanz yararl olacaktr. ster bir uygarlk ve tarih dnemleri iinde yer alanlar arasnda, sterse eitli uygarlk ve tarih dnemleri arasnda karlatr mal rnekler bulmaya alm ak buna balang olacak tr. Yirminci yzyl Am erikasndaki kurumlardan her hangi birini, baka tip yaplar ve tarih dnemlerindeki benzerlerini gz nnde tutmakszn aklayam azsnz. Bu, ak ve grlr bir karlatrma yapm olm asanz bile, byle olacaktr. Belli bir sre sonra, dncelerini zin neredeyse otomatik bir biimde tarihsel adan de erlendirmelere dayanm aya baladn greceksiniz. Bunu byle yapm anzn bir nedeni, incelediiniz eyin
51 Belirteyim: Bu biraz d a K enneth Burke'un N ielzsche'yi anlatrken kulland "uyum suzluk perspektifi" dedii ey oluyor. Bak: Burke, P e rm a n e n c e a n d C h a n g e , N e w York, N e w Republic Books, 1936.

ou kez sayca snrl oluudur: Karlatrmal olarak konunuza hakim olabilmek iin, konunuzu tarihsel bir ereveye oturtmak zorundasnz. Baka bir deyile ztlatrc tipte yaklam ou kez tarihsel materyallerin incelenmesini gerektirir. Bu bazen bir ynsem e (trend) analizi iin gerekli noktalara varr, bazen de evre tipolojilerine (typology of phases) yneltir. Bu nedenle, daha sonra baz olgularn dizesini daha tam , ya da da ha uygun olarak bulmay istediiniz iin tarihsel m ater yalleri kullanacaksnz. Bununla sylem ek istediim ey, bilinen baz boyut desteleri boyunca tm varyas yonlar ieren bir dizi kurmak isteyeceinizdir. Dnya tarihi hakknda yeterli bilgi sahibi olmak toplumbilimci iin vazgeilm ez bir gereksinimdir; bu bilgiden yoksun olduu srece, baka neler bilirse bilsin, sosyal bilimci yaptklaryla bilime zarar vermekten baka bir ey yap m olam az. (7) Son olarak, tasarlarnz alabildiine geniletip canlandrm akla deil de, kitabnza bir btnlk kazan drmakla ilgili bir nokta var. Bununla beraber, bu ikisi, ou kez, bir ve ayn eydir: Sunum iinde materyalleri nizi ne ekilde dzenleyecek oluunuz almanzn ieriini de daima etkileyecektir. Bu fikrimi, aslnda, en byk editrlerden biri olan Lambert Davise borluyum. Fakat, kendisinden bu fikri rendikten sonra yaptkla rm grebilseydi, bu fikrin kendisine ait olduunu ho nutlukla kabul edebilecekti diyemem. Ondan aldm bu fikrin z, tem a ile konunun farkl eyler olduudur. Bir konu, irket yneticilerinin kariyerleri, ya da askeri grevlilerin iktidarlarnn artmakta oluu olabili-. Genel olarak, herhangi bir konu hakknda sylemeniz gerekenlerin ounu kitabnzn bir blmnde ya da b

lmn bir kesiminde syleyebilirsiniz. Fakat konularnzn dzenlendii sra ise, kitabnzdaki temalar oluturur. Bir tem a rnein rasyonalite ya da akl gibi bir kkl ynsemeyi, bir temel kavram, ya da bir temel farkll (distinction) dile getiren bir idea niteliindedir. Bir kitap hazrlarken kitabn kurgusunu gelitirdiiniz srada iki, ya da duruma gre alt ya da yedi tem ay grp aka ortaya koyduunuz zam an ii baarm aya balam snz demektir. Bu tem alar grebilmenizin nedeni, konularnzn her eidinde karnza kmalar ve size artk dzara tekrarlam alar gibi grnmeye ba lamalardr. Ve bazen de, gerekten bundan baka bir ey deildir! Hi kukusuz, ok kere de bunlarn ms veddenizin en kt yazlm , en karmak, en bulank kesimlerinde yer aldn greceksiniz. Y apm anz gereken, onlar ayklayp ayrm ak ve olanak lsnde ak ve ksa ifade etmektir. Bundan sonra, tam anlamyla sistematik bir biimde ve btn konularnz kapsam ak artyla apraz-snflam a yap maktr. Bunun anlam her konu (topic) iin u soruyu sormanzdr: Bunlarn her biri, her bir tem a tarafndan nasl etkilenmektedir? Ve gene: Her konu, eer bir an lam varsa, her bir tem a iin ne ifade etmektedir. Bazen bir tem ann bir blm ya da kesim boyun ca ilenmesi gerekm ekte, ilk kez sunulduunda ya da sonlara doru yaplan zetlem ede her bir tem ann bu uzunlukta ilenmesi gerekmektedir. Genel olarak, san rm ou yazar-ve ou sistematik dnr - kabul edecektir ki, belli bir noktada tm tem alarn birbirleriyle ilikileri iinde bir araya getirilip ilenmeleri gerekm ek tedir. Her zam an olmasa da, ou kez bu i kitabn

balangcnda yaplabilmektedir. yi kurgulanm kitap larda ise, genellikle, kitabn sonlarna doru yaplmas gerekmektedir. Ve, doal olarak, btn kitap boyunca, tem alarnzla her konu arasnda ilikiler kurmaya alm anz gerekm ektedir. Bunu bura da yazmak, yaplacak i grnd kadar mekanik bir i olmad iin, yapmaktan ok daha kolaydr. Fakat, eer tem alar ak seik ortaya konmu ve belirlilie kavuturulabilmi ise, bu i bazen mekanikletirilebilmektedir. Fakat iin bu denli kolay olmasn engelleyen de budur. nk bura daki sorunumuz, yazarlk sanat asndan temalar, entelektel ierik asndan ise idea'larla ilgilidir. Bazen de elinize aldnz bir kitapta hibir gerek tema bulunmadn grrsnz. Byle bir kitap, meto dolojisi iin yazlm metodolojik girilerle, teorisi iinde teorik girilerle evrelenmi bir dizi konu ynndan baka bir ey deildir. Fikri ve dncesi olmadan kitap yazm aya kalkanlar iin kanlm az sonutur bu. D n gc olmayanlarn da sonu ayndr.
5

Yaptnz alm anz konunuzun ve dnceni zin elverdii lde ak ve basit bir dille sunm anz ge rektiinde benimle ayn grte olduunuz biliyorum. Fakat hemen fark edeceiniz gibi, bugnn sosyal bi limlerinde tumturakl ve uzun kelimelerle yaplan yaz ma dayanan slup baat durumdadr. Sanrm bu sl bu benimseyenler kendilerinin fizik bilimlere ykn dklerine inanyorlar ve bu slbun birok yanlarnn aslnda gereksiz olduunu gremiyorlar. Gerekten de, yetkililer, sosyal bilimcilerin de ok yakndan ilgili olduklar bir bunalmdan; ciddi bir yazn

bunalmndan sz etmektedirler*6*. Bu apayr dil, konu ulan, tartlan yntemlerin, kavramlarn ve konularn ok parlak, ok gizli, ok ince olularndan m gerekli oluyor? Deilse o zam an, Malcolm Cowleyin hakl ola rak socspeak*7 demesinin nedenleri nelerdir? Yapt nz alma iin bu tr bir dil gerekten gerekli mi? G e rekli ise, yapacanz bir ey yok; gerekli deilse, bun dan nasl kanabilirsiniz? slbun kolay anlalrlktan yoksun oluu, benim inancmca, ele alnan konunun karmak oluu ile, ya zarnn dncesinin parlakll ile hi de balantl grnmemektedir. Bunun byle oluu, hemen hemen btnyle, akademik yazarn kendi stats hakknda ak bir gr ve anlaytan yoksun oluu yzndendir. Akademik evrelerin ounda, herkesin anlayabi lecei bir dille yazm aya alanlar dzara bir yazn adam, ya da daha fenas gazeteci slubu ile yazan biri olarak sulanmaktadrlar. Belki artk siz da renmisinizdir, sk sk kullanlan bu szlerin gerekten sylemek istedii udur: Yapay ve oturmam, nk kolay okunu yor. Am erikada akademik bir kii, ou kez akademik

6* ok kimsenin ngilizce konuulan lkelerdeki en iyi eleti rici" sayd Edm und W ilson yle yazyor: "Antropoloji ve toplumbilim uzm anlarnn yazdklar m akalelerden edindi im deneyim lerle u sonuca vardm ki, benim idealim deki niversitede konulacak bir artla her blm lerde y azla ca k paper' larn bir Ingiliz dili ve edebiyat profesr tarafndan okunm asnn gerekli klnm asyla btn bu disiplinlerde kkl deiim ler olacaktr-tabii, bunlarn bir teki bile ortada kalabilirse. A P ie c e o f M in d , N e w York, Farrar, Straus, ar.d C udahy, 1956, s. 164. 7* Malcolm Cowley, Sociological Habit Patterns in Linguistic Transmogrificition, The R e p o rte r 20 S eptem ber 1956. pp. 41-1 1.

yaama ters den bir toplumsal ierik iinde zor bir en telektel yaam srdrmeye almaktadr. Byle bir kiinin prestiji, akademik kariyeri setii gn feda ettii birok nemli ve temel deerlerin karlnda kazanl maktadr. Prestij edinmeyi istedii anda, byle birinin, kendisini bilgin gibi grmeye balamas da gerekmek tedir. Gazeteci diye nitelendirilmek, bu kimsede onur suzluk ve krgnlk yaratmaktadr. Sanrm, ok zorlama kelimeler treterek byle zel bir szlk yapmann ve zorlama bir slpla yaz yazm a abalarnn temelinde de bu durum bulunmaktadr. Oysa aslnda, bu zorlama s lubu renmek, renmemekten ok daha kolaydr. Ne var ki, gnmz iin bu slup bir grenek durumuna gelmi; bu slubu benimsemeyenler akademik evreler ce moral ynden onaylanmaz olmulardr. ok olasdr ki, bunun gerek nedeni, akademik ya da akademik ol mayan geni evrelerdeki akll ve dnebilir kimselerin ilgisini ekenlere kar kan ve bu nitelikteki kimselere hakl olarak aralarnda yer vermek istemeyen bilim sah tekrlarnn akademik evreleri yalnzca onlara ait kapal bir evre olarak tutmak istemeleridir. Yazm ak, okuyucudan size ilgi gstermesini iste menizi hakl klabilecek bir edim olmaldr. slp ne olursa olsun, herkes iin bu byledir. Yazm ak, ayn za manda, kiiye kendisini okunmaya deer biri olarak grebilme olana da verebilecek ciddi bir edim olmal dr. Gen bir akademisyen bunlarn ikisine de tutkundur ve kamusal bir konuma henz sahip olm adn bildii iin, okuyucularnn onun yazdklarna kar ilgi gster melerini istemekten ok, ncelikle, toplumda bir stat edinm eye nem vermektedir. Gerekten de, Am erikada bilgi ynnden baarl kimselerin bile ou geni ev

relerde ve kamularda belli bir stat kazanm deildir. Bu bakmdan, toplumbilimin durumu u bir rnek olu turmaktadr: Toplumbilimsel slup alkanlklar toplum bilimcilerin dier akadem ik kiiler arasnda bile nemli bir statden yoksun bulunduklar dnem de ortaya k m alkanlklardr. Akadem ik kiilerin kolayca anlal m az kimseler oluvermelerinin bir nedeni onlardaki bu stat edinme arzusudur. Oysa, arzu ettikleri statye erimemelerinin bir nedeni de bu yazdklarnda anlal m az olulardr. Bu tam bir ksr dngdr-am a bilime saygl birinin krp iinden kabilmesi zor da deildir. Akademik nesir yazma hastaln yenebilmemiz iin, nce akademik grnme hastalndan kurtulmanz gerekir. u soruya kendi iinizde yant bulabilmenize oranla, gramer ya da Anglo-Saxon kkenler zerine yap tnz almalarn nemi ok daha azdr: (1) Gerekte altm konu ne denli g bir konudur? (2) Bu yazlar yazmakla, toplumdan kendim iin nasl bir stat istemi oluyorum? (3) Kimler iin yaz yazmaya alyorum? (1) Birinci soruya verilecek olaan cevap udur: Hakknda yaz yazdnz konunuz pek zor olmad gibi, pek karmak bir ey de deildir. Bunu kantlayan pek ok gerek var: Bunun en kolay bulunabilecek kan t, gnmzde yazlan sosyal bilim kitaplarnn yzde doksan beinin ngilizceye evrilebilir oluudur*8*.

8) Bu gibi evirilere verilebilecek baz rnekler olarak, geti im iz Blm 2'ye baknz. Bu arada yaz y azm a konusun da bildiim en iyi kitap, hem en belirteyim , R obert G roves ve Alan H odge, The R e a d e r O v e r Y o u r S h o u ld e r, N e w York, M acm illan, 1 9 4 4 tr. A yrca, nefis bir tartm a ola rak, bk.: B arzun and Gruff, The M o d e rn R e s e a rc h e r, N e w York, Harcourt, Brace, 1957; G .E . M ontague, A W rite rs

yi am a, bazen teknik terimlere gereksinme duy muyor muyuz, diyebilirsiniz*9*. Elbette duyuyoruz, fakat teknik" dem ek ille de zorluk dem ek olmad gibi, kendi iinde kapal bir dil (jargon) de dem ek deildir. Bu nite likte teknik terimler gerekten gerekliyse, ak ve kesin ifade etm ek istenilenleri geree uygun ifade edebili yorsa, olaan dilin ierii iinde kullanlabilmeleri; bylece, okuyucuya anlalabilir bir biimde sunulabilmeleri hi de zor olmayacaktr. Belki de, gndelik hayatta kullanlan sradan keli melerin ounlukla hissiyat ve deerlerle ykl oldukla rn; buna uygun olarak, yeni kelimeler ya da teknik terim ler lehine bunlar bir kenara brakmann daha yerinde olacan ileri sreceksiniz. Buna vereceim cevap u olacaktr: Sradan ve olaan kelimeler iin durum, ou kez, gerekten de byledir. Fakat sosyal bilimlerde yay gn bir biimde kullanlan birok teknik terim de bu nitelik te eylerle yklenmilerdir. Ak ve seik yazabilmek de mek, bu anlam yklerinden arnabilmek, yazdklarnz
N o te s o n H is Trade, Pelican Books, 1949; ve B unam y D obree, M o d e rn P ro s e S iyle , O xford T h e Parendon Press, 1 9 3 4 .5 0 . 9* M atematiksel dili benden daha iyi anlayanlar bu dilin ak, ekonomik ve gerei daha iyi ifade eden bir dil olduunu sylyorlar. Sosyal bilim metotlarnda m atem atie merkezi bir nem atfeden, am a yazdklar hi de ekonom ik olmayan, ak olmayan, gerei iyi ifade edem eyen birok sosyal bilimci hakknda duyduum kukunun nedeni de budur. Bu kimseler, m atem atie inanan, gerekten ok inanan ve yazdklar (nesri-.) ilk karalam asnda bile, iaret edilen m atematiksel nitelik leri aka gsteren Paul Lazarsfeld'den ders almaldrlar. Ben, Lazarsfeldin matematiini anlayam adm zam an biliyo rum ki, bunun nedeni benim kendi cehaletimdir; am a m ate matiksel olmayan dille yazdklarndaki grlerine katlmad m zam an da, insan ne sylediini, nerede yanl yaptn bilecek durumda olduu iin, biliyorum ki bunun nedeni Lazarsfeldin dediklerinin yanl oluudur.

hangi anlam ifade etmek iin yazmsanz, bakalarnn da okuduklarnda bu anam anlamalarn salayabilmek tir. Diyelim, sizin ifade etmek istediiniz anlam alt ayakl bir daire yzeyini kapsyor olsun; ve diyelim ki, sizi oku yanlarn sizin yazdklarnzdan anladklar da byle bir baka daire yzeyini kapsamakta. Bu durumda, umalm ki, sizin ve okuyucularnzn ereveledii anlamsal y zeyler birbirleriyle akm olsunlar. Burada meydana getirebileceiniz kesien daire yzeyleri, sizin okuyucu larla bildiriim olananz belirleyecektir. Okuyucunun dairesinde kesimeyen ksm denetim altna alnamayan anlam alandr ve okuyucu bu alan kendine gre baz anlamlar kacak ekle sokar. Kendi dairenizde ise ke simeyen ksm sizin baarszlnzn bir baka belirtisidir. Yaz yazma becerisi okuyucunun anlam daire sinin sizinki ile st ste aktrabilmek; her ikinizin de ayn denetlenmi anlam dairesi iinde konumlanmanz salayacak ekilde yazabilmektir. Bu nedenle, benim deinmek istediim ilk nokta, socspeak + denen dilin byk blmnn konunun ya da dncenin zorluu, anlalm az ey oluu ile ilintil olmaddr. Bunun kullanlmas-sanrm btnyle kii nin kendisini akademik baz istemler iin hak sahibi grme arzusundan olumakta; bu tarzda yaz yazm akla (ou kez, eminim, bilmeden) okuyucuya u sylenmi olmaktadr: Ben ylesine zor eyler biliyorum ki, renmek gerekir. imdiki durumum sen sadece bir g aze teci, meslek d biri (laym an), ya da buna benzer ge limemi bir adamsn".

+ Sosyolog dilince anlam nda - c.n.

(2) ikinci soruyu cevaplandrmak iin sosyal bilim alannda almalarn, yazarn kendine zg bir fikri olup olm am asna ve konutuu sesin kendi sesi olup olm am asna gre iki ayr sunum biimi olduunu gr m em iz ve bunlar birbirinden ayrm am z gerekmektedir. Birinci yol, yazarn barsa da, fsldasa da, etrafndaki lere hafife sylese de, sesinin kendi sesi olduu du rumdur. Bu durumda yazarn ne tr bir adam olduu da apak ortadadr: Kendine gvenen ya da belki nrotik biri, dobra dobra konuan ya da iine kapank biri, am a yazdklarnda grlen yaam deneyimleri ve usa vurma ilemlerinin odanda kendisi bulunan biridir; yaz yaz mas, bir eyler bulmu olmasndandr; bize bunu an latmak, bunu nasl bulduunu aklam ak istemesindendir. Ingiliz dilinde yazlanlar arasnda bulunabilecek en iyilerinin ardnda ite bu ses vardr. Yaplan almalarn sunumunda izlenen ikinci yol ise, genellikle, insan sesi denebilecek hibir sesin kul lanlmad yazlardr. Bu tarz yazm a aslnda "insan sesi saylmamaldr. Bu kendisiyle yetinen insansz bir ses saylm aldr* Bu tr yazlar makine ile imal edilmi metinlerdir. Batan sona zel bir dille yazlm olmas bu uurda harcanan abalara deecek oranda bir deer kazanm asnn bile salayamamaktadr: Kiisel olma makla da kalmamakta, kiisel olm am ak iin byk bir aba gsterilmesini gerektirmektedir. Hkm et bildirileri ve bltenleri bazen bu tarzda yazlm aktadr. mektup lar da byle yazlmaktadr. Sosyal bilimlerin de byk bir blmnde yaygn olan bu dildir. nsann sylei iin satrlara dkt bir yazya benzem eyen her tr yazn gerekte byk slup sahibi olan birka kiininki bir yana kt bir anlatm saylmaldr.
* Bu gzel noktay Mills, voice ve S o u n d kelim eleri ile belirtiyor. Biz, eviride am ak zorunda kaldk - .n.

(3) Fakat son olarak bir de seslenenin sesini duya cak olanlarla ilgili bir sorun bulunmaktadr-onlara ilikin olarak neler dnlmekte oluu da yazarn slubunun zelliklerini belirlemektedir. Fler yazar iin, seslenmek istedii kimselerin ne tr insanlar olduklarna dair kafa snda bir izlenim tamann ve ayrca onlar hakknda ger ekte ne dnmekte oluunun nemi vardr. Bunlar ko lay sorunlar deildir: Bu sorunlara yeterince cevap vere bilmek, yazarca hem okuyucu kitlenin bilinmesine, hem de yazarn kii olarak gerekli kararlarn alabilmi olmas na baldr. Yazm ak demek okunmaya deer biri olduu na kiinin inanmas, inanabilmesi demektir. Fakat kimler tarafndan? Buna verilebilecek cevaplardan biri, meslektam Lionel Trillingin benim burada yanstm am a izin verdii sevdiim cevabdr. Bu soruna cevap ararken, kendini zi, iyi bildiiniz bir konuda, en sekin niversitelerden gelen retim yelerinden ve rencilerden, ayrca, yakn kentlerden gelen ve konuya kar ilgi duyan eitli kimselerden oluan bir topluluk nnde bir ders verm e ye arl biri olarak dnn. Ve gene dnn ki, sizi dinlemeye gelmi kiiler bu niteliktedirler; sizi, renm e ve bilme hakk olan kimseler olarak dinlemekte; siz de onlar bu hakkn kabul edebilmi birisiniz. Buyrun imdi yazn. Bir yazar olarak sosyal bilimcinin nnde balca drt olanak vardr. Sosyal bilimci kendisinin syleyecek bir eyleri olduuna inanyor ve belirttiim gibi, belirli bir kamuya seslenm ek istiyorsa, herkesin okuyup anlaya bilecei gibi yazm ak zorundadr. Syleyecek eyleri olduuna inanyor, fakat belirli bir kamunun nemini fark edem em i bulunuyorsa, kolaylkla okunm azanlalm az bir yazar olacaktr. Bu durumda kalm bir

kimsenin ok dikkatli olmas gerekir. Byle biri kendini, kendine zg sesi olan biri olarak deil de, belirli kiilii olmayan bir sesin grevlisi olarak grmekte ve bu an cak bu yol ile bir de kendini dinleyen bir kamu bulabil mise o zam an bir tapnma nesnesi olup kacaktr. Eer kendi sesini bilmeksizin ve belirli bir kamuya da kavumakszn, konuuyorsa syledikleri, byle birini basmakalp metinler retmeyi kendine i edinmi; bo ham am da keyfince ark syleyen biri saym am z gere kir. Byle bir durum, ancak Kafka'nn romanlarnda rast lanabilecek kadar rktc bir eydir. Bu durum, insa nn akln yitirmesi gibi bir durumdur. Yaznda anlamca kazanlabilecek gerek derinlik ile, samalk derecesinde tumturakl yazp konuma ara snda belli belirsiz, hatta tehlikeli denecek kadar belirsiz bir snr vardr. Hi kimse - VVhitemann ksa iirindeki gibi-dersine yeni balayanlarn ilk rendiklerinin verdii mutlulukla yetinip daha ilerisine gitmek istemeyilerine neden olan bylenmilii reddedemez. Kendi bana, dil, bir harikalar alemi oluturamaz. Fakat bu dnyann engellerine taklp kalm biri gibi, bitmi sonularn eki cilii ile ie balama yanlna da dmemeliyiz. Akade mik topluluun bir yesi olarak kendinizi gerekten gl bir dilin temsilcisi saymak ve konutuunuz ya da yazd nz zam an uygar bir insann konutuu dili kullanmak durumundasnz. Dnme ile yazma arasndaki karlkl ilikiyle ilgili olarak son bir nokta daha var. Hans Reisnbachn deyii ile bir bulu ierii" ile yaz yazm akta srar ede cek olursanz, ok az sayda insan tarafndan anlala bilecek, stelik, bildirim ve anlatm nzda byk lde znel kalma eilimi gstereceksiniz. Dndnz

eyi daha objektif klabilmek iin, bir sunum ieriiyle yazm anz gerekmektedir. nce, kendi dncenizi kendinize sunmak" zorundasnz; buna ounlukla ak seik dnmek denmektedir. Daha sonra, bu ii baardnza karar verince dncenizi bakalarna sunmaya balayacak ve ou kez henz yeterince ba arl olam adnz greceksiniz. Artk sunum ierii zerinde; sunum sorunu zerinde duruyorsunuz de mektir. Bazen, dncenizi sunmaya alrken, sadece ifade olunma biimi asndan deil, ierii asndan da dncenizde deiiklikler yapmakta olduunuzu gre ceksiniz. Sunum sorunu zerinde alrken kafanzda yeni yeni dnceler, fikirler oluacaktr. Ksacas, toplumsal adan daha objektif olduu iin daha st bir dnce dzeyi saylan bu aam a sizin iin, balangtakinden farkl, yeni bulularla dolu ola caktr. Bu aam ada da nasl dnmekte oluunuz ile, nasl yazm akta oluunuz arasnda zorunlu bir balant bulunmaktadr. Bu iki ierik arasnda, mekik dokur gibi, devaml gidip gelmeniz; her attnz adm da nereye gitmekte olduunuzu biliyor olm anz gerekmektedir.
6

Bu sylediklerimden hemen fark edeceiniz gibi, uygulamada proje zerinde almaya balam anz diye bir ey hi sz konusu olmayacak; ya notlar almak, dosyalar tutmak gibi kiisel alm alarnzla, ya da d zenlenmi ve ynlendirilmi (guided) alm alarnzla, zaten alm aya koyulmu olacaksnz. Bu ekilde alp yaarken, zerinde daha fazla durmay dne ceiniz daha birok konularla karlaacaksnz. al malarnzda biraz dinlenm e karar verdiinizde, tuttu unuz notlar nasl kullanacanz, kitaplardan, kartr dnz kaynaklardan nasl yararlanabileceiniz, kimlerle

ne gibi konumalar yapacanz, konuacanz kimse leri neye gre seeceiniz gibi sorunlar zerinde dur manz; bunlar ilgili konunuz ve tem anza gre bir kara ra balam anz gerekecektir. Bunlar, nnzdeki al m anzda yer alacak tm kilit eleri ieren bir kk dnya kurabilmek, her eyi sistemli olarak yerli yerine koyabilmek, ana ereveyi de her blmndeki, her esindeki gelimelere gre yeniden ayarlayabilmek iin yapacaksnz. Byle kurgulanm bir dnyada ya am akta olmanzn bir bana kendisi bile artk gerekli olann ne olduunu bilmenizi salayacaktr: Dnce ve fikirler... olgular, dnceler ve fikirler... rakamlar, d nce ve fikirler.... Bu yolla bulular yapacak, aklam alar yapacak, bulup ortaya koyduunuz eyleri dzenlem ek iin tipler oluturacak, her konuyu ayr ayr isimlendirecek, dene melerinizi gzden geirecek ve rgtleyeceksiniz. Bu dzenlem e zorunluluunuz biim kalplarn ve ynsemeleri saptayp ortaya koymanz, tipik ve nedensel saylabilecek ilikiler bulmanz gerektirecektir. Ksaca s, zerinde durduunuz, ele aldnz konularn, eyle rin ne anlam tadklarn nelerin grlgen olmayan bir eyin grlgen bir zellii olarak yorumlanabileceini aratracaksnz. Anlamaya altnz eyle ilgili gibi grlen her eyin envanterini yapacak; temel birim olan ierikleri kendi aralarnda arayp toplayacak; daha son ra bu eleri bir eit alma modeli kurmak zere yeniden birbirleriyle bantlandracaksnz. Bunun da ardndan bu model ile, aklam aya altnz ey ne ise, onun arasnda iliki kuracaksnz. Bu nadiren kolay, ou kez ise altndan kalkam ayacanz kadar ardr. Fakat daima, hemen tm ayrntlar arasnda, yir minci yzyl ortalarndaki bir dizi toplumun ana biimle rini ve temel ynsemelerini ortaya koyan gstergeleri arayacaksnz. nk her zam an iin hakknda yaz

yazdnz sorunlar, ister istemez insana ilikin trl sorunlar, trl zellikler olacaktr. Dnme bir dzen aray, dzenlilik ve anlalr olabilme uruna giriilmi bir uradr. Dnmekten gereinden tez, gereinden nce uzaklamayn; durdu rup kesmeyin-yoksa, bilmek zorunda olduunuz hibir eyi bilemezsiniz; am a durmadan, sadece dnmekte olm anz da kar yol deildir, dayanam az atlarsnz. Sanrm, ite bu abadr ki, ender durumlarda da olsa az ok baarl olduunda ancak insanolunun yapabi lecei hayranlk uyandrc ilerin baarlmasn sala yan tefekkr"n oluumunu salam aktadr. Buraya kadar sylemeye altklarm birka cmleyle, birka uyar ile zetlem em; sanrm yararl olacaktr: (1) Zanaatnzn ehli olunuz: Kat ve deim ez i lem ve usullere itibar etmeyiniz. Her eyden ok, top lumbilimsel dn (m agination/m uhayyele) gelitir meye ve kullanmaya nem veriniz. Yntem ve teknik fetiizminden kannz. Dn zanaatnn alakgnll ve gsteri dkn olmayan erbabn rnek aln; on lara bakarak, onlara benzem eye alarak kendinizi tedavi ediniz. Brakn herkesin yntembilimcisi kendisi olsun; brakn herkesin teorisyeni kendisi olsun; brakn teori ve yntem yaptm z iin, zanaatimizin birbirinden ayrlm az iki paras olsun. Bireysel bilim adam nn z gnlnden yana olun; dz teknisyenlerden kurulu aratrma takmlarnn her yere egem en olmasn dur durun. nsana ve topluma ilikin sorunlarda kendi akl nzla, kendi fikirlerinizle dnmeyi renin ve bunu retin. (2) Elenir ve elenm ez kavramlarla kafa kartran Bizans mantn, gevezelik ve tumturakl konuma d

knln bakalarna brakn. Kendiniz iin de, herkes iin de ak ve dz bir dille sade bir slpla konuup yazmay am a edinin, edindirin. Fazla kl krk yarlm terimleri, bu terimler duyarlk alannz arttracak ve geli tirecek deilse dzencenize derinlik, referanslarnza aslna yaknlk kazandracak deilse kullanmaynz. An lalmazl, akl erm ez grnmeyi, toplum zerine yar gda bulunmaktan ve okuyucularnzn sizin almanz hakknda verebilecei yarglardan kanmakta bir ara olarak kullanmaynz. (3) almanzn gerektirdiine inandnz tarihsel dnemler aras karlatrmalara dayanan kurgular yap maktan kanmayn; gerektiinde belirli bir dnem iin kk lekli kurgular da yapn. Gcnzce, sonuna ka dar ciddi teoriler kurmaktan, modeller gelitirmekten e kinmeyin. En kk olgular ve aralarndaki ilikileri oldu u kadar,' byk ve zgl olgular da ayrntlarna inene dek inceleyiniz. Fakat fanatik olmayn: Btn bu alma larnz srekli ve yakn bir biimde tarihsel gerekliin dzeyi ile bantlatrn. Bu ii, bir yerlerde, binlerinin kp da sizin iin yapacan, yapvereceini hi sanma yn. Bu gereklii betimlemenin size den bir grev ol duunu bilin; sorunlarnz buna gre formle edin; sorun larnz ve bunlara ilikin konular, g olgular bu dzey de zmlemeye aln. Kafanzda elle tutulur denecek kadar somut en azndan tek bir rnek olmadka, sakn sayfadan fazla yazmayn. (4) Kk ve dar ereveli ortamcklar zerinde, bunlar sra ile ve birer birer ele alp almakla yetinme yin; bu ortamcklarn iinde rgtlendii toplumsal yapla r da inceleyin. Bu byk ereveli toplumsal yap al malar asndan, ayrntl bir biimde incelemeniz gere ken ortamlar seip kararlatrn. Bunlar, incelenen her bir ortam ile sosyal yap arasndaki ilikiyi anlayp ortaya koyacak biimde inceleyiniz. Zam an aral ynnden bir

sorunla karlatnzda da almanz ayn ekilde yrtnz. Ne denli baarl olursanz olun, sadece bir gazeteci olmaynz. Gazeteciliin gerekten deerli bir entelektel ura olduunu kabul etsek de, sizin ura nzn daha da deerli bir entelektel ura olduunu unutmaynz. Ayn ekilde, ok ksa zam an kesimlerinde olu mu, ok ksa bir zam an dilimi iinde ele alnm al malar, aratrmalar yapmaynz, inceleyeceiniz sre, zaman dilimi haftalarla, yllarla, dnemlerle ifade edebi lecek sreler olsa bile, aratrmanzda kendinize zaman boyutu olarak insanlk tarihinin btnn aln; inceledii niz haftalar, aylar, belirli bir dnemi bu btnn iinde ele alnz. (5) Am acnzn gerek varlk olarak ortaya km ve bugn dnya tarihinde varolan toplumsal yaplar anlam ak olduunu biliniz. Biliniz ki, bu ii baarabilm e niz, bugn sosyal bilimlerde grlen ar ve zoraki uz manlamaya itibar etm emenizi gerektirecektir. al manzda uzm anlam anz onlara bal kalmakszn, konunuza, her eyden ok, incelediiniz temel soruna gre oluturup belirleyiniz. Bu sorunlarnz formle ederken, zmlemeye alrken aceleci olmaktan ka nnz; sorunlarnz formle ederken, zmlemeye a lrken insan ve toplum zerine yaplm, gelitirilmi btn almalar, fikirleri, yntemleri, materyalleri, perspektifleri yaratc bir tutumla ve saygyla bulup kul lann, deerlendirin. Onlar btnyle sizin saylr, nk siz kime aitseniz, onlar da tmyle sizin ait olduunuza aittirler; sizin olmas gerekenleri uzman geinen, safsa taclara, stten konuan kendini bilmezlere terk etm eyi niz, kaptrmaynz.
/

(6) alm anz boyunca, insann grnmn, in san doasnn dousal yann - ve tarihin nasl yapld na ilikin anlaynz, tarih imajnz srekli gz nn de tutunuz. Tek kelimeyle, tarihe ilikin, biyografiye ili kin ve biyografi ile tarihin iinde birlikte ve i ie yer aldklar toplumsal yapya ilikin sorunlarnz incelerken grlerinizi srekli olarak gzden geiriniz; zerinde gerekli dzeltm e ve gelitirmeleri yapnz. Bireysel fark llklara, dnemlere ait deiim tarzlarna kar gzn z ak tutunuz. Grdnzden, tasarmlayabildiiniz her eyden insana ilikin eitli sorunlar incelemeniz de, birer belirten uyar olarak yararlannz. (7) alm alarnzda, klasik sosyal analiz gelene inin mirass ve izleyicisi olduunuzu unutmaynz; bu nedenle, insan tecrit olunmu, salt kendi bana ve kendi iinde akl erdirilebilecek bir kesimcikmi (fragm ent) gibi ele almaynz, insanlar tarihsel ve top lumsal aktrler; ok karmak bir grnmde oluturul mu eitli insan tiplerini de eitli toplumlarn varl nn, bulunuunun birer sonucu olarak anlam aya al nz. En kk, en dar kapsaml alm anz bile sonu landrmadan, nce yerinde olur mu, olm az m dem e den, tm aklnz ve fikrinizle her alm anzda, iinde yaadnz dnemin, yirminci yzyln ikinci yarsnda insann hem bir cehennem, hem de bir cennet olan top lumsal dnyasnn gerek anlamn, biimleniini, yap sn ve baat ynsemelerini anlam aya yneliniz. (8) ncelemek, zerinde almak iin seeceiniz, kararlatracanz sorunlarn, resmi biimde ifade olun mu kamu sorunlarnca, ya da zel kiilerce nem ta yan zel sorunlarca belirlenmesine asla izin vermeyiniz. Her eyden nemlisi kendinizden baka kimselerin n nze koyaca koullar altnda brokratik bilimcilik anla ynn illiberal pratikiliini ya da ahlak dkn liberal

pratikiliini benimseyip ahlaki ve siyasal bamszln z, zgrlnz yitirmeyiniz, Biliniz ki, kiisel sorunlarn bile pek ou, sadece kiisel sorunlar olarak ele alnp zmlenemezler: kamusal sorunlar olarak, tarih-yapm erevesine girecek sorunlar olarak ele alnmay gerekti rirler. Ve gene biliniz ki, kamusal sorunlarn insana ilikin yan da, bu sorunlarla bireysel sorunlar-ve bireysel yaa mn sorunlar arasnda ilikiler kurabilmenize baldr. Unutmaynz ki, yeterince iyi ifade edebildiklerinde, sos yal bilimin sorunlar hem kamusal sorunlar ve bireysel sorunlar ierecektir, hem de bu ikisi arasndaki karmak ilikileri kapsayabilecektir. Bireyin yaam ve toplumlarn oluumu bu boyut iinde gereklemekte; toplumbilimsel muhayyelenin insann u gnk yaam nda niteliksel deiimler olu turabilme ansnn da bu boyut zerinde aranp bulun mas gerekmektedir.

372

Anarken..
Bu kitabn nceki version'lar 1957 yl ilkbaharnda Kopenagda Sosyal iler Bakanl Danman Bay Henning Friis tarafndan dzenlenin bir sosyal bilim se minerine sunulmutur. Dikkatli eletirileri ve incelik gste rip yaptklar nerileri iin kendilerine ve bu seminerin yelerinden Kirsten Rudfeld, Bent Andersen, P.H. Khl, Paul Vidriksen, Knud Erik Svensen, Torben Agersnap ve B.V. Elberlinge gerekten kran borluyum. Blm 1, Sosyal Bilimin Gelecei, bu kitabn dier ksa kesimleri gibi, 1958 yl Eyll aynda St. Louisde Amerikan Siyasal Bilim Derneine zet olarak sunulmu tur. Blm 6 da ise, Ekim 1953de Philosophy of Science dergisinde, Cilt XX, Say 4 de yaymlanm bulunan G nmz Sosyal Biliminde ki Aratrma slba (Two Styles of Research in Current Social Study) maklemden yarar landm. Ekin ilk be kesiminin daha nceki taslaklar, L. Gross tarafndan derlenen ve Evanston, Peterson, 1959 basml Symposium on Sociological Theory1 de yaym lanmtr. Blm 8in beinci ve altnc kesimleri Ekim 1958de Monthly Review dergisinde yaymlanmtr. G e nel olarak da, ilk kez 1 Mays 1954 tarihli Saturday Reviewde yaymlanan baz grlerimden yararlandm. Blm 9 ve 10dan baz pasajlar Ocak 1959da London School of Economicsde ve VVarovadaki Polonya Bilim ler Akademisinde verdiim derslerde, ubat 1959'da ise B.B.C.nin nc Programndaki yaynlarnda kullanl mlardr. Metnin daha sonraki taslaklar, btnyle ya da ksmen, bu kitabn deerli bir yan varsa tmn kendi lerine borlu olduum aadaki meslektalarmca o

kunmu ve eletirilmitir. Cm erte sunduklar yardm lar iin ne denli teekkr etsem azdr: Harold Barger, Robert Bierstadt, Norman Birnboum, Herbert Blumer, Tom Bottomore, Lyman Bryson, Lewis Coser, Arthur K. Davis, Robert *Dubin, Marjoire Fiske, Peter Gay, Si Goode, Liewellyn Gross, Richard Hofstadter, Irwing Howe, H. Stuart Hughes, Floyd Hunter, Sylvia Jarrica, David Kettler, W alter Klink, Charles E. Lindblom, Ernst Mannheim, R eece M cG ee, Ralph Miliband, Barrington Moore Jr., David Riesm an, M eyer Schapiro, George Rawick, Arnold Rogow, Paul Sweezy. Ve ak-seik yazabilmem iin bana gerekten ok byk yardmlar olan can dostlarm William Miller'a ve Harvey Sw adosa zevkle, bir kez daha teekkrler.

C .W .M .

374

KLTR BAKANLII YAYINLARI

B LM DZS Tact-tevarih (c.3) Tarih-i Bosna Trk Tiyatrosunda Komedyann Evrimi Toplumbilimsel Dn YA ZIN DZS: Glp Aladklarm Krk Yalan Kse-Yalan Tkendi Beinci Frank Krolu Kol Destanlar Tengsir
Tokm ak) A hm et Rasim (H a z. A hm et Sevin) Feraizcizade M eh m e t akir (H az. Dr. Nevin nb erk) F. D rrenm att ( ev. Tahsin S ara) m it Kaftancolu S adk u bek ( ev. Dr. A. Naci R. M . R ilke ( e v . Bertan O flazolu) H o ca S aadettin Efendi (H a z. ism et P arm akszolu) m er Bosnavi (H a z. Kmil Su) Dr. Sevin Sokullu C . W right Mills ( ev. nsal O skay)

Duino Atlar

SANAT DZS:

Rnesans Sanat O C U K D ZS:

Elie Faure ( e v . Bertan O naran )

Krlangcn Kanat Vuruu (ocuklar iin iir sekisi) Ali Pskllolu Yaramaz Szckler Fazl Hsn D alarca Bir Gk Dolusu Gvercin Yalva Ural Dleme Oyunu M eh m et eyda Altn Bilezik M eh m et Trkan Ekmek Paras M uzaffer izg

Marx, ''nsanolu, Tarih'in onun nne getirip koyduu sorunlar zmler" diyordu. Toplumbilim, belki bu nedenle, 19. Yzylda ve Fransa'da bir bilim alan olarak ortaya kp gelimeye balad. Simmel'in Spengler'in, Hegel'in sosyal felsefe geleneinden ayrlp toplumbilim olma sreci Fransa'daki bu balangtan az sonra, 1892 ylnda ikago niversitesinde toplumbilim blmn aan, Almanya'da doktora yapp lkeye dnen Amerikan Toplumbiliminin kurucu kuanca gerekletirildi. 1932'de New York niversitesinde de bu blm aldnda ise "piyasann projeleri ile i yapan yeni bir toplumbilim anlay baskn duruma gemeye ba.lad. Ayn yl Amerika'daki bu deiimi gelip gren Kari Mannheim, "Artk toplum bilimci deil, toplumbilim teknisyeni olacaksnz" diye yazd. 1948, 1950'1erin ve Mc Carthy'ciliin zor yllarnda ise bu baskn anlaya ynelik eletiriler de balamt. Ama bunlar yazanlar ok kk bir aznlkt. C. Wright Mil is, H.Swados, E. Goffman ve yaknlar olan toplumbilimciler bu direnmenin ncleri idi. Mills'in Toplumbilimsel Dn ISociological lmagination) kitab bu bakaldrnn en yetkin metni oldu.

Kapa k taki resim, buglln iinde yaadmz "modern dunyann ve hayatn" 19. Yzylda ilk kez balad, gelitii, W. Benjamin'in deyiiyle, "19. YLizylr bkPnti P-a ris"ten: "Les Grands Magazins du Printemps. Rue de Havre'da. 1880'de Neo-Baraqu e tarznda yaplm1r.